27 Mayıstan Yassıada Mahkemelerine Menderes - Recep Şükrü Apuhan

Recep kr Apuhan _ 27 Maystan Yassada Mahkemelerine Menderes
27 mays'tan yassada mahkemelerine
menderes
resmi tarihi deitirecek gerekler E c E p S O K O A P U H A N
menderes
resmi tarihi deitirecek gerekler RECEP KR APUHAN
Bu kitap Emine Erolu'nun yayn ynetmenliinde, Adem Kocal ve Merve Nur Erdoan'n editrlnde yayna hazrland. Kapak tasarm Ravza Kzltu, tasarm Sibel Yaln tarafndan yapld. 1. bask olarak 2007 Haziran aynda yaymland. Kitabn Uluslararas Seri Numaras (ISBN) : 978-975-263-564-7 Bask ve cilt: Sistem Matbaaclk Ylanl Ayazma Sok. No: 8 Davutpaa- Topkap /stanbul Tel: (0212) 482 1101 rtibat: Alayksk Cad. No: 11 Caalolu / stanbul Telefon : (0212) 511 24 24 Faks : (0212) 512 40 00 www.timas.com.tr timas@timas.com.tr
TMA YAYINLARI/1644 POPLER TARH/25
Eserin her hakk anlamal olarak Tiraa Yaynlar'na aittir. zinsiz yaynlanaraaz.Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.
menderes
resmi tarihi deitirecek gerekler RECEP OKR APUHAK TMA YAYINLARI STANBUL 2007
ZJ
o.
i i 958 yfm/a anlurfa'nn Akakale ilesinde dodu, tik " ve ortaokulu stanbul, Ankara ve zmir'de okudu. Lise a. renimini anakkale'de, yksek renimini stanbul'da tamamlad. Yazar; iletiim, basan, ynetim, eitim, tarih ve kltr konularnda kitaplar yazd, konferans ve seminerler verdi. Eserleri:
Basan Dizisi
Doru Ynetim Kesin Sonu Basan Yolunda 10 Altn Kural Hedefe Yrrken Basan in Genlere 33 art Herey Bana Bal nsan likilerinde En Etkili Davranlar Etkili (retmenin Temel Davramslan
Arattrma-Deneme-Tarih
anakkale Geilmez Son Kahramanlar Senin in Alayacam Ruhumda Darp zi Var Trkiye Belgeselinden Notlar Sen Hasan Ben Hseyin anakkale 1915/lme Koanlar
Pozitif Hayat Dizisi

Hayatn Kalbine Yr Sevmeye Ge Kalmadn
NDEKLER
NSZ.................................................................................. 7 CEML ZEK'NN YKS..................................................17 1. BLM CUMHURYETE DORU......................................................25 2. BLM MUHALEFETN ATELE OYUNU.......................................41 3. BLM TEK PART DNEM............................................................53 4. BLM OK PARTL SYAS HAYATA GEERKEN.....................65 5. BLM DEMOKRAT PART KTDARDA.........................................93 6. BLM 1954-1957 ARASI................................................................115 7. BLM 1957-1960 ARASINDAK OLAYLAR.................................131 8. BLM ADNAN MENDERES...........................................................159 9. BLM HTLL..............................................................................169 10. BLM YASSIADA FACASI..........................................................213 11. BLM DP MV. GIYASEDDN EMRE'NN HATIRALARI.................227 12. BLM EKLER.................................................................................263 DPNOTLAR.......................................................................279
NSZ
CHP'nin damgasn vurduu 27 yllk tek parti ynetimi "yeter, sz milletin" diyen Demokrat Parti'nin 14 Mays 1950 seimleri sonunda iktidara gelmesiyle sona erdi. Demokrat Parti'yi kuranlar da CHP'nin iinden kan bir kadro idi. Atatrk, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'ni Halk Frkas'na (sonra Cumhuriyet Halk Frkas'na, sonra da Cumhuriyet Halk Partisi'ne) dntrrken kurucular listesi iinde Celal Bayar'da vard. Refik Koraltan 23 Nisan 1920'de alan Meclis'te milletvekili idi ve Atatrk'n gvendii bir isim olarak stiklal Mahkemesi savcl da yapt. Adnan Menderes, kendi deyimiyle Atatrk'n kefettii bir politikac olarak 1932'den beri Meclis'te CHP
milletvekili idi. Profesr Fuat Kprl ise dnyaca tannm bir tarih-edebiyat tarihi aratrmacs ve hocasyd. DP'nin kuruluuna giden yol bu drt ismin CHP Grup Bakanl'na verdii sonra Meclis'e de getirdii bir nerge ile ald. "Drtl Takrir" olarak anlan bu nergede kanun ve kurallarn hrriyeti bir anlayla deitirilmesi talep ediliyordu. nerge byk tartmalar sonucu reddedildi. Celal Bayar istifa etmiti. Hrriyet tartmalarn basnda srdren Adnan Menderes, Fuat Kprl ve en son Refik Karaltan CHP'den ihra edildiler. Bu yeni bir hrriyetsizlik gibi deil, yeni bir hrriyet gibi grnyordu. Bir sre sonra nn bir konuma yapt: "Farkl dnceler farkl partiler olabilmeli." Trkiye ok partili rejime geiyordu. Celal Bayar CHP'den sonra DP'nin de kurucular arasnda yer ald. Ama bu sefer partinin lideriydi.
27 MAYISTAN YASSIADA MAHKEMELERNE MENDERES
Parti programn gtrd nn, Bayar'a sordu: "Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nda olduu gibi dini inanlara sayglyz ifadesi var m?" Bayar, "Hayr" dedi: "Laikliin dinsizlik olmad var." nn beklenen cevab verdi: "O halde tamam." ok partili rejimi kanlmaz klan artlar Trkiye'nin dnda hazrlanmt. Sosyal ve ekonomik sorunlarna are arayan Trkiye d destee ihtiya duyuyordu. 2. Dnya Savan "Hrriyeti Rejimler" kazanm, faist rejimler tarihe gmlmt. Trkiye dardan diktatrlk olarak alglanan bir rejimle savan galipleri arasnda bir yer bulamaz, imdi ya da ilerde bu hrriyeti devletlerden destek salayamazd. Bat'ya ynelmenin tek sebebi bu deildi. Savan galipleri arasnda bulunan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii (Rusya) Trkiye'ye pe pee notalar vererek kh boazlar zerinde denetim hakk, kh toprak istiyordu. Ekonomik sorunlar bu dev gvenlik sorunuyla birleince tek parti ynetimi ipleri gevetmeye, grnrde de olsa bir demokrasi ina etmeye karar verdi. Sonu itibariyle Demokrat Parti izinle kurulmu bir muhalefet partisiydi. CHP, aslnda "karakalabalklar" dedii halkn, lke ynetimi denen bu yksek ie kartrlmasn istemiyordu. CHP, kendini ynetebilmekten aciz olarak dnd halkn devlete zarar verebileceine inanyordu. Devletin millete kar korunmas tedbirleri devam ettirilmeliydi. CHP'nin kimi etkin yneticilerinin ve Kuvay- Milliye ile CHP'yi zdeletirmi kimi taraftarlarnn "Demokrasi oyunu oynayalm derken bin bir glkle kurduumuz bu devlet yklmasn" korkusuna kaplanlarn endielerine "imtiyazlarmz kaybedeceiz" korkusuna kaplanlarn endieleri de eklenince DP'nin oyundaki rol gleti. Bu ikinciler tek parti dneminin "senyrleri" idi. "Rejime sadakatle bal kiiler" olarak btn mevki ve makamlar aralarnda paylatrrlar, dokunulmazlk kazanm kimlikleriyle parti yneticisi, memur, eraf, aa, ynetim kurulu yesi, ithalat, tccar olarak rahat bir hayat srerlerdi. CHP'nin DP doumu ok sancl oldu. nn-Bayar kavgasndan, halk-memur atmasna kadar birok tehlikeli etki bu doumu ve bymeyi zorlatrd. Btn olumsuz artlarn bana geen Milli ef nn, artc iktidar hrs ile artNSZ
lar daha da arlatrd. nn, Trkiye iin girmek zorunda kald demokrasi oyunundan ac duyar gibiydi. DP'ye muhalefet ederken btn Trkiye iin nemli tarihi kiiliinin glgelenmesini dahi umursamad. ktidar olmak artyla tarihe "kt bir politikac" olarak gemeyi gze almt sanki. DP, umulann ok zerinde bir ilgiyle karlat ve izinsiz olarak bymeye balad. CHP, yeni partinin 1946'da iktidar olabilmesini glkle nleyebildi. Belediye ynetimlerinin denetiminde yaplan, oylarn ak verildii ama oy saymnn gizli gerekletirildii acaip bir seimle iktidarn srdrd. 1946 seimleri hem hileli, hem dayaklyd. DP oylar CHP'ye yazlyor, DP taraftarlar jandarma tarafndan eitli bahanelerle dvlyor, lmle tehdit ediliyor, tutuklanyordu. 1946-50 arasnda dnyada yeni oluan g dengeleri artk kimseye baka bir seenek brakmyordu. 14 Mays 1950 Seimleri yarglarn denetiminde yapld ve ounluk sistemi lehine ileyen DP, 27 yllk CHP iktidarn ykarak iktidara geldi. Celal Bayar Cumhurbakan, Adnan Menderes Babakan, Refik Karaltan Meclis Bakan oldu. Fuat Kprl Babakan Yardmcl ve Dileri Bakanl yapacakt. 14 Mays 1950 yalnz iktidar gn deildi. Daha o gn dara-alar da kuruldu. Oraya kimlerin karlacan grmek iin sabrla beklenecekti. 10 yl sren DP iktidar Trkiye'ye byk hizmetlerde bulundu. engelli ine ithal eden Trkiye'den barajlar, fabrikalar, yollar olan, tarmda bir hamlede bir a geen Trkiye'ye gelindi. Dini
zgrlkler zerindeki kstlamalar nemli lde kaldrld. Kyller Ankara'da dolaabiliyor, Meclis'te vekillerini ziyaret edebiliyordu. 10 yl mddetince nn'nn "deli eden" muhalefeti altnda birbirinden nemli eserlere imza atan DP, 1958'den sonra bu ar muhalefet karsnda daha fazla dayanamad ve muhalefetin iini kolaylatran hatalar yapmaya balad. Buna ekonomik skntlar eklendi. Ardndan bu skntlar iinde bile yatrmlar ksmaya, kalknma hzn drmeye yanamad, "sanayilemeden vazgein" uyarlarn dinlemedii iin Bat ile kar karya kald. Menderes, Amerika'nn Trkiye iin izdii "karakol" izgisini amak iin srar ediyordu. "Trkiye benim iin bir
taburdur, yle kalmaldr, nk bu bana yeter. Trkiye kolordu, ordu olmaya kalkmamaldr ve Tabur iin verdiim paralar kolordu kuruluuna harcamamaldr" diyen Amerika ve Batl mttefikleri Menderes'ten nefret etmeye balamt. Kesilen kredilere kar ekonomik ibirlii imknlar aramak iin Moskova'ya gitmeye karar vermesi Bat'y daha da sinirlendirdi. Bu srada muhalefete kar hala tartlan tedbirlere bavuran Menderes, CHP'den, basndan, niversitelerden, brokrasiden gelen hcumlarla sarslmaya balad. CHP'nin ordu iindeki cuntalarla ilikisinin sonu vereceini bir trl anlamak istemeyen Menderes,-milletinin kendisine kar besledii derin sevgiyle her zorluu aacana inanyordu. Menderes halka sarslmaz bir ballk iindeydi, TBMM'ye byk sayg duyuyordu ve "Kendileri iin her gn 18 saat alt" insanlarn kendisine kar olamayacana inanyordu. Hlbuki Trkiye'yi asrlk sorunlarnn iinden ekip karacak bir ynetim hayal eden, bunun iin sivil ynetime kar rgtlenen baz subaylarla, ynetime CHP'yi geirmek isteyen baz subaylar birbirlerinin bu amalarndan pek de haberdar olmadan ayn cunta iinde birlemiler adm adm ihtille doru yryorlard. 27 Mays 1960 sabah kk rtbeli subaylardan oluan bir cunta DP iktidarn devirerek ynetime el koydu. Cunta ayn gn ihtillin bana emekliye ayrlmak zere olan Kara Kuvvetleri Komutan Cemal Grsel'i geirdi. Ksa bir sre sonra, sivil ynetime kar harekete gemi ihtillciler, ynetimi DP'den alp CHP'ye teslim etmek iin harekete gemi ihtilalciler tarafndan tasfiye edilerek srgne gnderildiler. phesiz bu iki grup arasnda balangta belirsiz olan fark biraz da olaylar belirgin hale getirmiti. Cumhurbakanndan muhtarlara kadar btn DP DNEM tutuklanarak hapishanelere konuldu. 10 binlerce insan toplama kamplarna hapsedildi. Cumhurbakan, Babakan, Bakanlar, Milletvekilleri, Genel Kurmay Bakan, st dereceli komutanlar Yassada'da topland. lke ynetimi Milli Birlik Komitesi adyla cuntann elindeydi.
10
NSZ
DP'lilere Anayasay ihlalden ad sulara kadar saysz sulamalarda bulunuldu. Yassada, tutuklular iin tam bir cehennem oldu. En kat uygulama Menderes'e yapld. lk durumada "Be aydr kimse ile konuturulmadm. Aklm kaybetmek zereyim" diyecekti. htill iin birok sulamada bulunulmasna ramen DP'nin asl suu iktidar olduu srede yaptklar deil iktidara gelmekti. DP iktidara gelmekle dahi Anayasay ihlal etmi bulunmakta idi. Dnya gazetesinde F.R. Atay "1950'den beri her 10 Kasm dvnyorduk" diye yazd. damlardan sonra Cumhuriyet "10 sene sallanan kavuklarn devrildiini" bildirdi. Bir ihtillci, eserinde "Yassada'da 10 yllk bir iktidarn muhasebesi yaplacakt" dedi. Sanklar Ankara'dan stanbul'a getirenler onlara: "10 yln hesabn soracaklarn" syledi. Mahkeme Bakan Salim Baol "10 yl hepimiz yaadk" diye bard. Yassada'da kurulan mahkemede tutuklular savunmalarn yapamad. lm cezas infaz edilen Maliye Bakan Polatkan'a savunmas yaptrlmaynca arkadalar herhalde beraat edecek diye sevindi. Tutuklular savunmalarn yapabilmek iin "Be dakika on dakika daha olsun" diye mahkemeye yalvarmak zorunda kalyor, yine de azarlanyorlar veya salondan karlyorlard. Sorgulamalar da Yassada'da yapld. stenilen kiiye istenilen iftiray atmay kabul etmeyenlere zindan cezas veriliyordu. Celal Kosova'ya bir kt verip "Oku" dediler. "Bak 5. soruturma kurulunda neler sylemisin!" Ktta yazan udur: "Celal Bayar, nn'y ldrrsen seni vali yaparm dedi." Plana gre tutuklu
bunu okurken sesi teybe alnacak, delil diye mahkemeye sunulacakt! Kosova oyuna gelmeyince zindana atld. Tevfik leri'ye sordular: "Bir okul mdrn usulsz atamsn" leri sorar: "Hi bilgim yok ne zaman?" Cevap udur: "1950'de" Bir Bakan 10 yl nce verdii atama emrini hatrlayabilir mi? Tutuklularn kald oda veya hcrelerde mikrofon vard. Ne konutuklar an be an takip ediliyordu. Mesela Anayasa'y
11
27 MAYIS'TAN YASSIADA MAHKEMELERNE MENDERES
hazrlamakla grevli komisyon iin yle demilerdir: "Bu adamlarn hazrlayaca anayasa ne bize ne memlekete hayat hakk tanr." Durumalar ve Yassada Ynetimi utan vericiydi. Mahkeme Bakan Salim Baol, Basavc mer Altay Egesel, Yassada Komutan Tark Gryay'd. Tark Gryay durumalar boyunca bir masann banda oturuyor sanklara veya avukatlarna lzum grdke fiilen mdahale ediyordu. Gryay, tutuklular "CHP aleyhine konuulmayacak" diye ikaz etmiti. Gndz savunmasn sert ekilde yapmaya kalkan bir tutuklu, akam Ada Komutannn huzurundadr. Cezas ya hakaret ya zindandr. Ada Komutan mahkemenin bir parasdr. Ethem Menderes aracl ile "yumuak davranmas halinde kurtulma umudu var" eklinde Menderes'e telkinde bulunduu yazlmtr. Mahkemenin tutumu tutuklular iin bal bana cezayd. Tahliyesini isteyen bir polis mdrne Savc cevap olarak: "Bu rezil!" diye mdahale etmiti. Mahkeme durumalarda hatra defterlerinden bol bol faydaland. Hissi olduklar pek ak ifadeler kararlarda dahi gereke olarak kullanld. Tutuklu milletvekili Meclis'te grlt yapan CHP grubundan bahsediyor, Baol: "Onlar sizinkilerdi" diyordu. Durumalardan birinde Celal Bayar yle dedi: "Harbiye'de iken bir subay bana 103 milyon iftirasn sordu. 103 Milyon akl tam bile yoktur dedim. Cebinden bir kt kard: "103 milyon liranz olduunu yazan kat gibi bunu da bize dattlar. Harbiye'yi imha edeceiniz yazyor. Sesinizi teybe almlar" Gen Subaya sordum: "Sesimi niin size dinletmiyorlar? Bu srada Savc Egesel atld: - Bayar'n 103 milyon liras olduunu ispat etmeye hazrz. Bayar yine sz ald: Kim istiyorsa vekletname vereyim. Gitsin nerdeyse bu paray alsn. Tutuklularn Adada urad muamele hibir mazeret kabul etmez. Bakanlar, milletvekilleri, st seviyede grevliler alabil12
ONSOZ
diine aalanmakta, dvlmektedirler. Maalesef nezaketi ile nl Adnan Menderes de bu kt muamelelerden fazlasyla etkilenmiti. Bir babakann sorguya gidip gelirken karlat valisine: "Naslsnz Vali Bey?" demesi kafasna bir yumruun inmesi iin yeterli olmutur. Menderes gibi duygulu bir kiinin kendi valisi yanndayken yumruklanmas ile alt-st olaca phesizdir. Celal Bayar'n avukatlarna: "Benim avukatm gelmedi, ne yapabilirim?" diyen Menderes feci ekilde dvlmt. Menderes son ana kadar bu hakszlklardan kurtulamad. Haksz lm cezas ve yine haksz bir ekilde hasta iken infaz edilii... nfaz srasnda sehpaya balanmas gereken ipin zld, Menderes'in derek ban vurduu, bann kana-d "ek" emriyle tekrar ipe ekildii yazlmtr. 15 ay boyunca ailesi ile defa grebilmiti. Tutuklular, kimden nasl bir hakaret geleceini bilememenin endiesi iinde yayordu. Babakan Yardmcs Medeni Berk'in hcresine dalan bir subay ona "Peygamber muavini! Peygamberin imdi kurtarsn seni!" diye baryordu. Menderes bir sigara iin yalvaryor "Sen Avrupa sigarasna alknsmdr" cevabn alyordu. Dileri Bakan Zorlu'nun yanan okayan gen bir Subay: "Paris Ah Paris... ha?" demekteydi. phesiz bu gen subaylar gereklerden habersizdi ve zel bir propagandann etkisindeydiler. Bunun ne olduunu az ilerde okuyacaksnz. Ada Kumandan her an tutuklularla beraberdir. Bir gn mahkemeye gidilirken tutuklulara u talimat veriyordu: "Eski yaz ile not tutmak yasak, Subaylar bilmiyor." Baka bir gn tutuklu Bakan arp "Vicdanm rahat diye yazmsn, mektubunda" diyordu: "Byle yazamazsn" Bir baka gn yine bir Bakan aryor: "Kzn, seninle iftihar ediyorum" yazm, yazamaz" diyordu. Ve ekliyordu: "Mektuplarda problem knca elinize ge ulayor."
Tutuklular Yassada'ya karlrken tekme tokat dvlm sonra bir baka grnt elde etmek iin hepsi giydirilmi, figran olarak kullanlp sahte Ada'ya k filmi ekilmiti. Tutuklularn haberi olmadan ekilen fotoraflar da Milli Birlik Komitesinin Dolmabahe rtibat Brosunda ak arttrma ile satlyordu. dam fotoraflar da ak arttrma ile satlmtr!
13
Durumalar boyunca zellikle nn'nn damad Metin Toker'e ait Akis Dergisi, Bayar'n, Menderes'in idam edilmesini tevik eden ak yaynlar yapt. Kim Dergisi Bayar, Zorlu, Polatkan' fotomontajla daraacnn altnda gsterdi. Akis, Menderes'in resmine kocaman arp koydu. Cumhuriyet "tarihten ibret" nakletti: "Anayasay ihlal eden 1. Charles nasl idam edildi?" 14 Ekim 1960'ta balayan durumalar 15 Eyll 1961'de bitti. Meclis Tahkikat Komisyonu'nun yetkilerini genileten kanuna oy verdii gerekesiyle idam istenen Bitlis Milletvekili Selahattin nan "O tarihte ben Almanya'da idim" dedi. Savc Egesel srarcyd... "Kafann iini bilirim, burada olsaydn oy verirdin" Savcnn eyh olarak and nan dedi ki: "Savc eyhlii bana brakyor, kerameti kendine alyor" Durumalar, savclar, hkimler byleydi Yassada'da. lm cezalar onaylanan Menderes, Zorlu ve Polatkan iin sonucu etkileyecek nemli bir giri imde bulunulmad. Kar kyormu gibi grnmek daha faydal olacakt. smet nn'nn infazlardan 2 gn nce Cemal Grsel'e yazd "infaz yapmayn" mektubundan kimsenin haberi olmad iin bu mektuptan da bir sonu beklenemezdi. nn, Cemal Grsel'e mektup gnderecei yerde basna bir aklama yapsayd ok ey deiebilirdi. damlarn suu sonradan MBK'y bask altna ald sylenen Talat Aydemir'e yklendi. Onun korkusuyla infazlar yaplmt. Halbuki bu kadar "korkulan" Aydemir iki yl sonra tutuklanp idam edilecektir. Aydemir yle yazar: "damlar iin srar edenler CHP kanadna hizmet eden Ekrem Acuner grubudur." Yassada kararlarnn hukuki hibir deeri yoktur. Milletvekillerinin Meclis'teki konumalarndan, verdikleri kanun tekliflerinden, verdikleri oylardan lm cezalarna arptrldklar bir mahkeme hukuk deeri bakmndan yorumlanamaz, tasnif ddr. Kin ve nefret iktidar hrsyla rgtlenmi, yalan haberler, iftiralar, zel hazrlanm gsterilerle bir ihtill adm adm rlmtr.
14
ONSOZ
Kitapta, yaygn kullanl sebebiyle biz de genellikle "ihtill" demeyi tercih ettik. Bu kelimeyi olay tanmlamak iin deil iaret etmek iin kullandk. Celal Bayar konuyu tartrken ihtillin znde bir fikir bulunduunu, 27 Mays'n ihtill olmadn syler. Ona gre 27 Mays bir hkmet darbesi bile deildir. Hkmet darbesi mevcut hkmeti ykmak sonra yerine gemek iin yaplr. Burada bu da grlmez. ktidar CHP'ye teslim edilmitir. Bayar olayn adn "fiili durum" olarak koyar. Osmanl Dneminde ska grld gibi Medrese-ordu ibirlii yrtme ve yasama gcne kar ayaklanm, can almtr. Bu kitapta Menderes ve 27 Mays olayn ok gerilerden balayarak ele aldk. Bunun sebebi konuyu daha ak anlamaya almamzdr. Tarihi olaylar, zerinde yer aldklar izgi taranarak incelendiinde grndnden ok farkl dersler verebilir. Kitap tarafsz bir gzle yazlmamtr. DP tarafnda durduk ve olaylara oradan baktk. Tarihin bir ekime sebebi olarak kullanlmamas gerektii dncesine katlyorum. Zaten kitabn amac da tartmaya katlmak deil konuya ilk defa ilgi duyanlara arac olmaktr. Bununla birlikte yer yer tartyormu gibi grneceimizi okuyucularmn yadrgamayacan umuyorum. Yassada'daki hayat, tutuklulara yaplan muamele, idamlar, 27 Mays olayna soukkanl yaklamamz her zaman engelleyecektir. En azndan bizim iin byledir. Kitabn sonunda okuyacanz hatralar DP Mu Milletvekili Gyaseddin Emre ile 1993 ylnda yaptmz bir zel rportajda saladk. Gyaseddin Emre'yi kranla anyor, kitabn editr sevgili Adem Koal'a sonsuz sabr ve dikkati iin teekkrlerimi sunuyorum... Sayglarmla... RECEP KR APUHAN
15
CEML ZEK'NN YKS
Cemil Zeki 1896 ylnda Manastr'n Florina kazasnda dodu. Manastr Rdiyesini bitirmek zere iken Balkan Harbi balad, okulu hastane haline getirildi. O da kendi okulunda hastabakc olarak grev yapt. Manastr 19 Kasm 1912'de Srplarn eline geti. Cemil Zeki ailesiyle birlikte Florina'ya dnd. Fakat buras da Yunan snrlar iinde kalmt. Babas Tevfik Ahmet, Cemil Zeki'yi 13 Eyll 1913'te Bursa Ziraat Okuluna yazdrd. Ertesi yl I. Dnya Harbi koptu. nc snfa getii yl cepheye gitme sras ona gelmiti... 9 Ekim 1915'te yedek subay oldu. Eitimi bitince 1916 Mays'nda anakkale'ye gnderildi. 19 yanda idi. anakkale'den Romanya Cephesine, oradan Filistin Cephesine gitti. Romanya'da yaralanmt. Filistin'de de yara ald ve 19 Eyll 1918'de ngilizlere esir dt. Msr'da 18 ay esir olarak kald. 3 Mays 1920'de stanbul'a dnd. Anadolu'da Mill Kuvvetlere katld. Cemil Zeki 20 Haziran 1920'de Soma cephesine sevk edildi. Birlii, Savatepe'deki arpmalardan sonra Bursa'ya ekildi. 12 Temmuz 1920'de Bursa ovasnda kuatldlar. Bu sefer Yunanllara esir dt. nce Atina'ya sonra Adriyatik Denizi'nde-ki Lefkado adasna gtrld. Serbest brakldnda Florina'ya dnd. Kalpakla dolamakta srar ettii iin 20 ubat 1921'de tutukland. 1921 ve 1922 yllarn Larisa esir kampnda geirdi. Sivil tutuklularla sava esirlerinin karlkl deitirilmesi anlamasyla serbest kald ve 31 Mart 1923'te Urla'ya ayak bast. Oradan Bursa'ya geldi ve bir otel odasna yerleti.
17
yle diyecektir: " Yllarca hayatm pahasna dman istilsndan korumaya altm bu yurtta bir kar topram, bir kiremitalt snam yoktu"1 Cemil Zeki 31 Austos 1923'te terhis edildi. Bursa'da baz iftliklerde alt. Bunlardan birinden ayrlma sebebi iftlik sahibinin bir iiye yapt hakszlkt. Cemil Zeki 1926 Nisan'nda ailesinin yerletirildii Kemalpaa'ya geldi. Bir mddet sonra yine silah altna alnd. talyanlar Kuadas sahillerinde manevra yapyordu. Cemil Zeki Urla'daki 6. Tmen 57. Alayla Ske'deki'kar manevraya katldktan sonra terhis edildi ve Kemalpaa'da iftilikle uramaya balad. Yunanistan'dan gelen Trklerin yerletirilmesi srasnda iskn memurlarnca yaplmak istenen yolsuzluklar bata olmak zere her trl yolsuzlua kar kan Cemil Zeki'nin bu tutumu Cumhuriyet Halk Partisi tarafndan onun bir devlet memurluu istedii eklinde yorumland. Cemil Zeki kendisine teklif edilen "Ziraat Mdr" grevini reddetti. Cumhuriyet Halk Partisi bu duruma tepki gsterince de babasyla birlikte Serbest Cumhuriyet Partisi'ne katld.2 Cemil Zeki, bu partinin kapatlmasndan sonra siyas almalarna Cumhuriyet Halk Partisi'nde devam etti. Cumhuriyet Halk Partisi tek bana devlete hkmediyordu. Karsnda muhalefet partisi yoktu. Dolays ile yolsuzluklarla mcadele etmek kolay olmuyordu. Cemil Zeki'nin babas Tevfik Ahmet, iskn ilerinde parti parma olmas sebebiyle hakknn yendii ikyetinde bulunmu, Cumhuriyet Halk Partisi zmir mutemetlii kendisine bir yazyla "ikyetin haksz olduu"nu bildirmiti. Tevfik Ahmet'in, 30 Mays 1930 tarihli bu yaznn arkasna dt not yledir: "Bu yaz Halk Partisi'nin ismen halk partisi cismen zorba partisi olduu en hararetli zamannda yazlmtr. Bu ve bunun emsali hakszlklar ve zulmler idi ki ba gsteren Serbest Parti'ye zmir'in hatta mnevver halknn yzde doksan iltihak etmi. Ve az kald memleketi kana boyayacaklard"3 Cemil Zeki, elinden geldii kadar hakszlklarla mcadele etti. 28 Eyll 1934'te Cumhuriyet Halk Partisi zmir Mfettii
18
CEML ZEK'NN YKS
Avni Doan'a gnderdii mektupta Parti kongresi ve gecesi Doan'n drt saat sren konumasn dinleyenlerin saysnn her akam "Bu kahveye srekli gelenler kadar olduunu" hatrlatt. Bunun sebebi de parti idare kurullarnn bir tr vergi toplama ubesi haline gelmi olmas, parti idarecilerinin parti idaresinde bulunmas sakncal kiileri kanun engellere ramen aday gsterip kazanmalarn salamas, bu kiilere ehliyet ve liyakatlerinin uygun olmad grevler vermesi, bu suretle de halkn gvenini kaybetmeleriydi. Cemil Zeki, Kemalpaa'da idare kurulu seimlerinin " kara kuvvet" yznden memleket aleyhine sonulandn sylyordu. Bu kara kuvvetten biri doktor A., biri tccar K., biri de mal mdr idi.
Partinin gc ve faaliyetleri bu kiilerin egemenlii altndayd.4 dare kurulu bunlarn iaret ettii kiilerden oluturulmutu. Kimdi bu doktor? 1917 ylnda Asker Tbbiyeyi bitirmi; 1919'da mtarekede zmir Depo Alaynda grevli iken Alay'n lavedilmesi zerine Bandrma'da bir ktaya tayin edilmi, oradan stanbul'a geerek istifa etmi, Yunan igali altndaki zmir'e gelerek orada zel doktorluk yapm birisi... "Asil Trk Milleti i ayaklanmalara, haris istil ordularna kar mahrumiyetler iinde vatann savunmaya alrken ve ateler iinde yanarken bu doktor o devrin haysz mitsizleri gibi mukaddes grevden kamtr. Bugn de btn nankrlne ramen kendisine madd refah, mevki ve nfuz kuvveti veren Trk camiasn ierden kemiren tufeylilere hasis kar uruna alet ve nc olmaktan baka bir ey dnemeyecek kadar dk ahlk sahibidir." Bu doktor ve mal mdr hakkndaki ikyetlere dayal tahkikat belgeleri ise kaymakamn antasnda dolamaktadr... Cemil Zeki, Cumhuriyet Halk Partisi zmir Mfettii Avni Doan'a bu manzaray ve bu manzaradan kard sonular da anlatt: "... Trk vatannn bu ksmnda gnlk nafakasn temin etmekten aciz bir hale getirilen sar benizli, solgun insanlar oktur. Otla byyen be tavuunun yumurtasn, pilicini, bakmszlktan nesli rmeye yz tutmu ineinin stn yavrularna tattrmadan satt halde aile efradnn yiyecek ve giye19
ceini temin edemeyen bedbahtlar oktur. Bunun sebebi ise ne topraklarnn ksrl ne de kanunlardr. Bunun sebebi bu muhitte idar ve sosyal grevlerini yalnz ihmal deil sosyal bnyemizi kemiren tufeylilere istismar aleti yapanlardr. K gnnde ayandaki yarm nalnla adeta plak ve yar kitapsz okula giden yavrularn aile reisleri iktisadi buhranla arprken, devlete borlarn deyemedikleri iin dtkleri hapishanelerde haysiyetleri hrpalanrken, bu acdan zerre kadar mteessir olmayan ta kalpli iktisadi istil ebekesi, poker masalarnda, barlarda, birbirleriyle rekabet edercesine pahal Avrupa mallar kullanarak, iilerin semeresini heder ediyorlar. Mahsuln oin bir arza ve hastalklar arasnda yabani hayvanlardan da korumak iin tfenginin bir atmn yedi buuk guru diye hesab etmek mecburiyetinde olduundan bir ok geceler teneke paras alan iftinin bandaki bu msteshirler onun semeresini rahat ve asude barlarda, danslarda, meyhanelerde ve oyun elencelerinde hesapsz israftan ekinmezler. Hepsi birer ac gerek olan bu olaylar kknden skp atacak olanlar, byk fedakrlkla gece gndz alan; mill, vatan duygu, ihtiya ve straplardan ilham alan bugnk imanl, inklap klavuzlardr." Cemil Zeki mektubuna Kemalpaa'daki Cumhuriyet Halk Partisi dare Kurulu yeleri hakknda dncelerini bildirerek son veriyordu. Bunlardan biri seferberlikte bir Trk askerinin katlinden dolay iki sene zmir hapishanesinde tutulmutur. ounun bu grevde bulunmasnda kanun ve idar sakncalar vardr. Bir ksm gerekli ehliyete sahip deildir. Bir ksm partinin ilke ve programlarna muhalif emeller tamaktadr. Bazlar da parti yasasnn 126. maddesine aykr bir ekilde birka grevi birden yrtmektedir. "Bu durumun dzeltilmesi yksek teebbs ve kesin icraatnzla mmkndr. Yazlarma hsn telkki buyrulmasn diler, hrmetlerimi sunarm." Cemil Zeki, btn samimiyeti ile yapt bu uyarlara phesiz olumlu bir cevap alma hayalinde idi. Cumhuriyet Halk Partisi zmir Mfettii Avni Doan'n, partinin Kemalpaa ynetimine gnderdii 1. 1. 1935 tarihli cevab ise iki cmleden ibaretti:
20
CEML ZEK'NN YKS
"Bu arkadaa kdn geri verin. Trk harfleriyle yazsn kardeim." Cemil Zeki tekrar yazd 5 Ocak 1935 tarihli mektubuna baz ilveler yapmaktan kendini alamam, "Dava"y zetlemiti: "Dava, 1- Bugnk parti ve belediye heyeti yelerinin ounluu memleketin ihtiyalarna cevap verebilecek, partinin programlarn uygulayacak yeterlilikte deildir. 2- ikyetler, ikyette bulunan makamlar tarafndan dikkatle alnmamakta, incelenmemektedir. Kaymakam, Vilayet'e ve Bakanlklara delil gsterilerek yaplan ikyetlerin aratrlmas iin kendisine o makamlar tarafndan iade edilen ikyetleri antasnda muhafaza ediyor.
3- Mill, vatan, sosyal grevlerde ok seneler alm, parti programlarn benimsemi, bilgili ve grgl arkadalar memleket grevlerinin dnda braklmtr. 4- Memuriyet, meslek ve mal nfuz kullanlarak birka kiinin emellerine hizmet edecek bir zmre meydana getirilmitir. Bu zmreden halk arasna yaylan ikiliin giderilmesi memleket menfaati namna elzemdir." Cemil Zeki, ok partili hayata geilirken Demokrat Parti saflarnda yer ald. 1946 seimleri, Cumhuriyet Halk Partisi'nin yeni kurulan ve ilk defa genel seimlere katlan Demokrat Parti taraftarlarna yapt ar bask altnda geti. Cemil Zeki, zmir Demokrat Parti Bakanlna yazd 24. 9. 1946 tarihli mektubunda yardm istiyordu: "Muallim kr Selukolu milletvekili seiminde ok etkili Demokrat Parti propagandas yapt iin ahlksz yalanc ahitlerin imzalad bir zabtla "Meclis'e hakaret etti" diye tutuklanmt. Halen tutukludur. 30 Eyllde zmir Ar Ceza Mahkemesinde durumas vardr. Bu temiz ruhlu, mcadeleyi ak ve cesaretle yapan, partimize iman ile bal arkadan maruz kald bu akbet muhitimizde derin bir teessr uyandrmtr. Yine milletvekili seiminde Parsa Ky'nden partimize kaytl gen ve cesur bir arkadamz brahim Ceylan ayn hile ve
21
iftiraya kurban olarak halen zmir Hapishanesindedir. Bu gen drt ay evvel askerlikten terhis edilmi, iki evlat babas bir marangozdur. Seim gnlerindeki cesareti ok takdire ayandr. Sosyal, ahlk, iktisad bnyemizi devlet ve hkmet kuvvetlerinin nfuz ve himayesi altnda ok alaka tahrip etmeye devam eden bir istismarc, tufeyli zmrenin ikili kadnl sefahat masalarndaki telkinlerine kaplan ile savcsnn temiz Trk yurdunda kanun ve insan grevlerini yapacaklar yerde muhteris bir zmrenin er ve fesat aleti olmalar bu gibi elim olaylarn meydan almasna sebep olmaktadr. Partili arkadalarmzn soukkanl ve merte hareketleri daha ar olaylara engel olmaktadr. Gayemize ulama yolunda btn zorluklar aarak kitle ile yrmekte ve baarmza iman etmekteyiz. Bu iki bedbaht arkadamzn zmir'deki mahkeme ileri ile alkanz ok rica eder, sayglarmz sunarz." Oylarn ak verildii ama oy saymnn gizli yapld 1946 seimleri hl anlatlan strap verici glnlkleriyle geti gitti. ktidar yine Cumhuriyet Halk Partisi'nde kald. 14 Mays 1950 seimleri ise Demokrat Partinin zaferiyle sonuland. Fakat Cemil Zeki seimlerden drt ay sonra Kemalpaa Belediye Bakanlna gnderdii 18 Austos 1950 tarihli dilekesi ile belediye meclisi yeliinden istifa etti: "le belediye meclisi yeliinin zerimize verdii byk grevi, halkn istek, hak ve karlarna uygun bir ekilde yapabilmeye, parti programna ve sosyal dzene daha balangta aykr dnce ve hareketler dolaysyla imkn gremediimden yeliimden istifam bildiririm." Cemil Zeki, Kemalpaa Demokrat Parti Bakanlna 16 Eyll 1950 tarihli dilekesi ile de Demokrat Parti'den ayrld. Partiden istifasn zlerek bildiriyor ve sebeplerini aklyordu: "Parti programlarndaki meru artlar iinde siyaset yapmann yerine, sosyal, madd, manev strab arttran ve i-d siyasi olaylar karsnda milli birlii sarsan karlkl ztlk-husumet politikasnn devam ettirilmesi. Parti programndaki grevler yerine, ihtirasa dayanan hislerin sevki ile insanlk hak, hrriyet ve haysiyetlerine saygszlk"
22
CEML ZEK'NN YKS
Cemil Zeki'nin dilekesi bir uyar ile bitiyordu: "Uzun yllardan beri zararl bir zihniyetle hareketin ac ve ar neticelerini gren bir yurtta olarak bu artlar iinde almann imknszl karsnda partiden istifa ediyorum. Pek yakn bir gemite fec bir akbete urayan Halk Partisi'nin vaziyetini gzden uzak tutmamanz tavsiye etmeyi bir grev bilirim." Cemil Zeki, Kemalpaa Demokrat Parti Bakanna yazd 18 Eyll 1950 tarihli zel mektupta ise unlar sylyordu: "Ne hazin tecellidir ki kahraman milletimiz, i ve d sosyal ve siyasi savalarda en ar vazifeyi zerine alarak kazand zaferden sonra inklap zmrenin liderliini yapanlar iinde yer yer sinsice,
idare bana getikten sonra maskesini atarak ihtirasla hareket edenlerin suikastna urar. lemiz parti heyeti de bu gafiller arasndadr. 17 sene evvel ile halk partisinin zararl hareketlerini genel sekreterlie kadar bildirmitim. hmalkr mdahaleleri, yanllklar dzeltmek iin etkisizdi. Rakipsiz parti olduu iin halk ar straplara tahamml ediyordu. Bugn bu tahamml artlar birok sebeplerden azalmtr. Tabii artlar bu cennet yurtta sakinlerini iyi yaatacak kadar fevkaldedir. Yeter ki muhteris, istismarc, tufeyli, ehliyetsiz suikastlarn sinsice tasallutundan korunsun. ve d siyasi olaylarn nezaketi karsnda meru muhalefet yerine intikam ve husumet azgnl, milli btnl sarsar, vahim olaylar dourur. On sene askerlik ve harp hayatmda ahit olduum gibi dalarda, ovalarda, ssz llerde mahrumiyetler iinde dmanlarla kahramanca arpan milletimizin yurt sevgisi ve savunmasnn balca mil ve saikinin, asil kan ve ruhi hasleti olduuna btn dnya da ahit olmutur. O stn kuvvetler karsnda tarihte misli ender baarlar gsteren bu yurt ocuklar eer o devirlerin i idarelerinde madd ve manev varln kahpece istismar eden halk dman suikastlarn gadrine kalmasayd, hl ocaklarnda o gnn facialarnn izleri bulunmazd.5 dealist ve drst insan Cemil Zeki (Yolda) bir daha siyasetin parti ynyle uramad. iftilii srdrd. Cemil Zeki 23 Eyll 1964'te zmir'de vefat etti.
23
1. BLM CUMHURYETE DORU Bir Devletin Kanl Sonu

1877-78 Osmanl-Rus Harbi Tuna'dan Meric'e doru ekiliimizin ne kadar kanl olacan gsteriyordu. II. Abdlhamid'in btn amac ierde baskyla salad sessizlik iinde devleti onarabilecek tedbirleri alabilmekti. Bunun iin gayret etti ve elinden geleni yapt. Ancak, yaplabilenlerin en az iki asrlk vahim hatalar gidermeye yetmedii, yetemeye-cei, devrinin sonunda anlalacakt. 1908'de ilan edilen II. Merutiyet'i zorlayan sivil-asker aydnlarn midi, hrriyeti anayasa dzeni iinde devletin glenmesiydi. Ne "bask" rejimi ie yaramtr ne de "hrriyet" rejimi ie yarayacaktr. Asrlar nce, yeni bir safhaya girmi dnyay ve hayat o yeni ekliyle kavramada gsterilen baarszlk, gn be gn hkmn yrtm, nihayet bizi yok edilmek tehlikesi ile kar karya brakmt. 1912-1913 Balkan Harbi'nde Edirne'yi bile zor kurtardk. Balkanlar'daki Mslman Trk varl kan denizi iinde bouldu gitti. Dnk tebaamz Balkan Milletleri, ka ekilde insan kesilebileceini, sngden kk bebeklerin nasl snglenebileceini dnk efendilerinin bitkin vcutlar zerinde dnyaya gsterdi.
25
Bizim iin I. Dnya Harbi karakterin ahlanyd. 1914-1918 arasnda akl almaz asker hatalara, akl almaz yokluklara ramen Romanya'dan Filistin'e, tarihin anl sayfalar arasnda bir defa daha grndk. Fakat hibir zafer artk asrlar ncesinden byyerek gelen "kavrayamama" hatasn giderebilecek kadar byk olamazd. ngiliz-Rus ittifaknn sava sonrasnda Trkiye'ye dayanlmas imknsz bir saldrda bulunaca inancyla ve yleyse imdi savunmaya balamalyz dncesiyle girdiimiz I. Dnya Harbinden ktmzda tarihe karm bir imparatorluun akn, yalnz, strapla dolu ocuklarydk. imparatorluk paralanm; petrol blgeleri snrlar cetvelle izilmi devletler halinde ngiliz-Fransz smrgesi olmu, Anadolu ile ba baa kalmtk. Hi olmazsa onu kurtarabilecek miydik? stanbul'u muhafaza edebilecek miydik? 10 asrdr savaan Trklerin kapkara atekes devri balamt, ingiltere ve Fransa'nn stanbul ve Anadolu'daki varl yetmiyormu gibi Yunanllar da bunlardan aldklar emirle Ege'yi igale koyuldular. Bir zamanlar Osmanl mparatorluu'nun bir paras olan Yunanistan, imdi Osmanl topraklar zerinde igalci olarak bulunuyordu. Bu felket, Osmanl ynetimlerinin ne kadar byk hatalar yaptn bararak anlatmaktadr.
A ve Hasta nsanlar lkesi

11 Nisan 1917 tarihli New York Times gazetesi sava srasndaki stanbul'u anlatyordu: "... alk balam durumda. Sokakta rastladmz insanlarn yzleri sar, elmack kemikleri zayflktan frlam, gzleri btn anlamlarn yitirmi ve zayf bakyor. stanbul'da insanlarn alktan lp lmediini bilmiyorum. Ama sokaktaki sakat, sarsak, inmeli, titrek insanlarn says gnden gne artyor."6 Anadolu'da durum daha da ktdr. Genleri cephelerde olan Anadolu'da karasabann ardnda zayf ihtiyarlar vardr. Anadolu yokluk ve hastalktan krlmaktadr. 1919'da Trkiye'nin durumu neydi? Nfus tahminen 14 milyona yaklayordu.
26
CUMHURYETE DORU
Trkiye'de 1000 otomobil vard. stanbul dndaki 200 otomobilin 100' zmir'de idi. Btn Anadolu'daki otomobil says da 100'd. 9711 km. yolun byk ksm ilkeldi. Her ne kadar "yol" olarak bu rakamn iindeyse de sz konusu olan, patikadr. Veya develerin geirilmesiyle yol haline gelmi yerler... Kylerin %80'i salksz artlar iindedir. Halkn %14' stma, %9'u frengidir. Kylnn %72'si bitlidir ve her an tifse yakalanabilirler. Evlerin %97'sinde uygun tuvalet ve benzeri kolayl klar yoktur. Okuma yazma oran %7'dir. Sadece bu oran bile ne gibi sosyal-ekonomik skntlar yaandn gstermeye yetmektedir.7
Ali Fuat Paa'nn syan Emri

1919'da gelecekten mitli olan insanlarn says ok deildir. Neler olabilecei tam kestirilemedii iin neler yaplabilecei de kestirilememektedir. Umutlu ve hatta muzaffer bir sonu iin kararl olanlar daha ok I. Cihan Harbi'nin naml komutanlar ve savaa yedek subay olarak katlm gen aydnlar ile yine bir ksm subaylardr. ngiltere'nin Anadolu'da bir Osmanl Devletine kar kmayacan stanbul'un ise asla Trklerden koparlamayacan dnenler igallerin balamas ile birlikte yanldklarn anlarlar. Fakat bu sefer de baz aydnlar ngiltere ile iyi ilikilerin sabrla srdrlmesi halinde igallerin sona ereceini, ngiltere ile ipleri koparacak bir davrana girimeden uysallkla beklenmesi gerektiini, igalcilere kafa tutulmas halinde artk hibir kurtulu midinin kalmayacan savunmaya balar. Hlbuki Avrupa, Osmanl Devletini tamamen silmeye, Anadolu'daki Trk varln ortadan kaldrmaya oktan karar vermiti. Bu karar Sevr Antlamasna olanca kin ve nefretle yansd. Trklere yalnzca Ankara civar braklyordu. Mustafa Kemal Paa 19 Mays 1919'da 3. Ordu Mfettii olarak Samsun'a ayak bastnda 15 Mays 1919'da zmir'i igale balayan Yunanllara kar direni genileyerek devam ediyordu. Direniin banda blgede grevli komutanlar vard. ngilizlerle iplerin kopmas halinde stanbul'un kaybedileceini, Anadolu'nun tmyle igal edileceini dnenlerin
27
safna gemi olan stanbul Hkmeti igale kar direnenleri ve direnecekleri "Hain" ilan etti. Anadolu'daki direni birbirinden bamsz gruplarla devam ediyordu. Ordu byk apta terhis edilmi ve silahlar toplanmt. Buna ramen 20. Kolordu Komutan Tugeneral Ali Fuat (Cebesoy) 27 Haziran 1919'da Ankara'dan ilk isyan emrini veriyordu: ".... Milli kuvvetlerin imdiden tertip ve tanzimleri hayat ve milli bir vazifedir. Mdafaa-i Hukuk ve Reddi lhak Cemiyetlerinin kurulmad yerlerde bu cemiyetlerin sratle kurulmasn btn asker komutanlardan ve mlkiye memurlarndan rica ederim: Herhangi bir memur veya ahs direni tekiltnn kurulmasn gletirir, men eder veya fesat kartrarak heyecana sebep olursa mntka komutan kanuna gre en ar cezay uygulayacaktr. cabnda rnevki ve memuriyetimden ayrlarak bir millet ferdi olarak mbarek vatan ve mukaddes milletin urunda almaya devam edeceimi aka taahht eylerim."8 Mustafa Kemal Paa'nn mill mcadelenin tek bir otoritenin altnda srdrlmesi dnce ve kararyla giritii teebbse stanbul'dan gelen cevap 15. Kolordu Komutan Kzm Karabekir'e "Mustafa Kemal'i tutukla" emriydi. Kzm Paa, emri altndaki orduyu olduka diri tutmay baarm, Erzurum'da ngilizlere teslim edilmek zere trenlere ykletilen byk ldeki piyade-topu cephanesini yolda Krt airetlerine yama ettirerek kurtarmt.9
Mustafa Kemal Paa'y tutuklama emri alan Kzm Paa ona "Emrinizdeyim Paam" dedi. O ana kadar ortalkta dolam btn yanl dncelerin, Trkiye'yi imha planlarnn ve umutsuzluun tepetaklak olduu bir and. 1919 artlarnda mill mcadelenin baarya ulamas yalnzca silhla ya da yalnzca siyasetle mmkn deildi. Silahl siyaset yrtlmesi gerekiyordu. Buna en yetenekli komutann Mustafa Kemal olduunu dier komutanlar da ittifakla kabul ediyordu. Mustafa Kemal Paa, cann diine takp dmana hcum eden kahramanlarn, ocuunun stnden ekip ald rty cepheye tad mermilerin zerine rten kadnlarn ortaya koyduu gle, siyasetin verdii imknlar en iyi ekilde birletirip kullanmay bildi.
28
CUMHURYETE DORU
Daha mill mcadele srerken Ankara'da Trkiye Byk Millet Meclisi'ni amas, otoritesini bu meclise dayandrmas mill mcadeleyi glendirdii gibi onun gelecekte de daha kuvvetli olmasn salad. Mustafa Kemal Paa'nn Havza'dan 9 Haziran 1919'da Eme'deki 17. Kolordu Komutan Bekir Sami Bey'in telgrafna verdii cevap milli mcadelenin zaferle sonulanacan grdn gsterir: "mitsizlie kaplacak zamanda olunmadn pek gzel takdir buyurmusunuz. Vaziyetin slah iin ortak areler yaratmaya mecburuz. Yaknda ortaya kmas kesin olan genel bir vaziyette kuvvetli bulunmak iin memleketin dzenli bir tekilt altna alnmasna almalyz. Bunun gerekleeceine gvenebiliriz. Bu taraflarda halk tamamen uyank, harekete gemeye ve her trl fedakrla hazrdr. zmir'in igali btn milleti istiklali savunmak konusunda bir azim ve irade etrafnda toplad. Bu cihetle bu igalin kalc olamayaca phesizdir. Gayemiz bir olmaldr. Umum cihan durumunun benim iin mit verici olduunu mjdelerim. Durumunuzdan ve o taraf mill teekkllerinden ve meydana gelen olaylardan sk bilgi vermenizi rica ederim."10 ngiltere'nin direnci Anadolu'da Yunan kuvvetlerinin perian edilmesiyle nemli lde krlm, sra bundan sonra olabilecekler konusunda ngiltere'yi hem korkutmaya hem ikna etmeye gelmiti. Yunanllar denize dkldkten sonra Trk Ordusu anakkale'deki ngiliz tahkimatna doru yrmeye balad. ngilizler yeniden Trklerle sava gze alabilecek miydi? Buna gleri yoktu. Zaten Mustafa Kemal Paa'nn daha mill mcadelenin bana resmen gemeden grd cihan durumunu imdi onlar da gryordu. Belki tek umutlar yaknda kurulacan tahmin ettikleri yeni Trk Devletinin, Avrupa deerleriyle bir atmaya girmemesi, Avrupa deerleri iin bir tehdit oluturmamasyd. Trkiye ile barta ba etmek savata ba etmekten daha kolay olabilirdi. Yunanllardan sonra Sevr Antlamas da denize atld. Yunanllar soluu Atina'da ald Sevr Antlamas ise denizden kurtarld, kurutuldu, bir keye kaldrld.
29
27 MAYISTAN YASSIADA MAHKEMELERNE MENDERES Atatrk ve arkadalar Sivas Kongresi'nde.
Ankara'da Mucizeler Meclisi

TBMM 23 Nisan 1920'de Ankara'da dualarla ald. Bu meclis stikll Harbi'nin btn skntlarn yaayacak, bir taraftan da Anadolu'da yerle bir olmu sosyal dzeni yeniden kurmaya alacaktr. Yunan istilsnn defedilmesi iin katlanlan zorluklarn yan sra halkn tek yrek halinde rgtlenebilmesi, hl umutsuz olanlarn kurtulua inandrlabilmesi, Mill Mcadele aleyhine bitip tkenmez saldrlarn gslenmesi gerekiyordu. Bu Meclis bir yandan cephelerdeki durumla bir yandan kaaklarla, fuhula, ikiyle, bozgunculukla, dardan yaplan mdahalelerle urat. Meclis'te fuhu bels grlrken sz alan milletvekili Refik (Koraltan) Bey unlar sylyordu: "...Cemiyetlerde dnlerde miktarlar 100'e hatta abartmasz arz ediyorum 300'e yakn fahielerin bulunduunu iitiyor, anlyor ve bundan elem duyuyoruz. Araya bir de iki bels giriyor, bir iki bin liralk rak iiliyor. Sefahat uruna paralar heder olup gidiyor. Sonra bu cahil tabakaya, milletin, memleketin, vatann selmetine hizmet etmek zere getiriniz sefahat uruna harcadnz bu paradan bir miktarn da bize veriniz, dediimiz
30
CUMHURYETE DORU
zaman maalesef omuz silkiyor. Bunun yegne sebebi cehalettir. te ben de shh, itima, iktisad ve din mahzurlar olan bu halin nne gemek iin bu kanun teklifinde bulundum." Refik (Koraltan) Beyin teklifi ak yerlerde kadn oynatanlarn geici krek cezasna arptrlmalardr. Ali kr Bey'in teklifi daha da ard: "Mbarek ramazanda cami adrvannda iki iip kz oynatyorlar... Mmknse idam cezas verelim."11 Frengi ile mcadele de mecliste uzun tartmalara yol at. Bolu milletvekili Dr. Fuat (Umay) 1920 Ekimi'ndeki teklifinde evlilik ncesi iftlerin mecbur muayeneden geirilmesini teklif etti. Ama bir sorun vard. htiyac karlayacak kadar doktor neredeydi? Hoca Osman Fevzi Efendi "Kadn doktor yetitirelim. Genel tahsil uzun srer. Bunlara yalnz veremle frengiyi retelim" dedi. Sleyman Srr Bey "Bir kadn nce kocas grmeli" diye tekliflere kar kt. Dr. Emin Bey cevap verdi: "Vaktiyle nfus yazm baladnda kadnlarmzn ekali yazlacak diye ayaklanmalar olmu..." Emin Bey durumun ne kadar kt olduunu baz yrelerdeki frengi oranlaryla aklad ve teklife kar klmamasn istedi: ".....%60... %45... %40... baka yerlerde de bunlara benzer oranlar."12 Bu iki meclis grmesi rnei, iinde neler barndrmyor ki? "Geri kalm olma" bataklnn felketleri... Dmana kar yryenlerin asaletleri... "Bana ne" diyenler... Ve ilerde yaplacak birok uygulamann tayaca ruh halinin baz sebepleri. 23 Austos 1921'de balayan Sakarya Meydan Sava 13 Eyll 1921'e kadar tam 22 gn 22 gece srd. Bakomutan Mustafa Kemal "Cenab- Allah giritiimiz kurtulu mcadelesinde erefli silah arkadalarma kendilerini belirleyen soyluluun, yiitliin, kahramanln hak ettii kesin kurtuluu da nasip etsin." diyordu.13 29 Austos 1922'de 25. Alay Komutan emretti: "25. Alay! Tekbir al!" 26 Austos'ta balayan Trk hcumu 30 Austos 1922'de Dumlupnar siperlerinde zaferle bitti. 1 Eyll 1922'de Mareal Mustafa Kemal'in emri yaynland: "Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz'dir, ileri!"
31 27 MAYISTAN YASSIADA MAHKEMELERNE MENDERES Dualarla Trkiye Byk Millet Meclisi alyor.
30 Austos zaferiyle Trkiye bamszln kazanmt. Bundan sonra yaplacak i mutlak bamszlk kararllnn uluslararas grmelere tanmas ve grmeler srecinin ustalkla yrtlebilmesiydi.
"Bir Parti Kuracam"

Mustafa Kemal, 30 Austos Zaferi'nden ok ksa bir sre sonra, 7 Eyll 1922'de Ankara'daki Yeni Gn ve t gazetelerine bir aklama yapt. Sonradan Anadolu Ajans'nn duyurduu bu aklamada bir parti kuracan sylyordu: "Vatanmza gz dikenleri yalnz askerlike yenmek yetmez. Memleketimizi istil emeli olanlarn her trl umutlarn kracak biimde siyaset, ekonomi ve ynetim bakmndan gl olmak gerekir. ......bu mill amac dikkate alarak milletin her snf halkndan ve hatta slm leminin en uzak kelerinden beni sonsuzlara dek kvandracak surette grdm sevgi ve gveni hak etmek iin en mtevazi bir vatanda olarak hayatm sonuna kadar vatann hayrna adamak emeliyle barn kararlamasndan sonra halklk ilkesine dayal Halk Partisi adyla bir parti kurmak niyetindeyim.
32
CUMHURYETE DORU
Kurtulu Sava'nda olduu gibi ulusa mutluluumuzu salayacak almalar dneminde de tm milletten ve zellikle aydn vatanseverlerden yardm greceimi umuyorum."14
Mucizeler Meclisi'nin Vedas
11 Ekim 1922'de Mudanya'da imzalanan atekes anlamasyla mill mcadele sava alanlarndan grme masalarna gelmi bulunuyordu. Dklen kanlarn, yaanlan akl almaz skntlarn karl alnmt. svire'nin Lozan ehrinde toplanacak konferans iin igalcilerin hem Ankara ynetiminden hem stanbul ynetiminden temsilci armalar Mustafa Kemal'in eski bir dncesini gerekletirmesini abuklatrd. Mill Mcadeleye bazen yakn durmu, bazen mesafeli davranm ama genellikle kar karak dmann insafndan bo yere fayda ummu stanbul ynetiminin, kendisine ramen kazanlm bir zaferin sonundaki konferansta Trkiye'yi temsil etmesi kabul edilebilir bir sonu olamazd. Kald ki stanbul grmelere katlmak iin srarc olmasayd da karar deimeyecekti. TBMM, 1 Kasm 1922'de iki maddelik bir kanunla stanbul'un resmen igal edildii 16 Mart 1920 tarihi itibari ile saltanatn ve Osmanl hkmetinin kaldrldn ilan etti. Lozan Konferans 20 Kasm 1922'de balad. Trk heyetine Dileri Bakan smet (nn) Bey bakanlk ediyordu. etin geen grmelerin kmaza girmesiyle konferans 4 ubat 1923'te kesildi. Trk Heyeti yurda dnd. TBMM'de smet Paa'ya ar eletiriler yneltilmekte, Lozan'daki gayreti yeterli grlmemektedir. smet Paa'nn Lozan dn Meclis'e verdii bilgiler de milletvekilleri iin tatmin edici olmamtr. Mdafaa-i Hukukular ikiye ayrlm, TBMM'de iki grup olumutu. 1. Grup Mustafa Kemal Paa'nn dnce ve eylemleri etrafnda toplanmtr. Muhalefet grubu denen 2. grup ise Mustafa Kemal'e kar eletiricidir. Meclis'te Mustafa Kemal ve 2. Grup milletvekilleri arasnda zaman zaman ok sert kavgalar yaanmaktadr. Mustafa Kemal, mutlaka sonulanacan dnd bar grmelerinin bu Meclis tarafndan onaylanmayaca endiesi
33
ve gelecekte yapmay planlad ilerin engellenmesini nleme dncesi ile seimlere giderek Meclisi yenilemeye karar verdi. Ancak Meclis 4 yln doldurmad gibi seim karar iin de 3'te 2 ounluk lzmd. Mustafa Kemal 1923 Mart sonu Bakanlar Kurulu'nda seim dncesini akladnda itirazla karlat. Milletvekilleri "Lozan' sonuca balamak hakkmz" diyordu. Mustafa Kemal'in "Yeniden seileceine emin olanlar seime kar kmayacaklardr" demesi direnci krd.15 Burdur Milletvekili smail Suphi Bey'in heyecanl szleri, stikll Sava yapm 1. Meclis'in tarihe vedasyd: "Arkadalar! Yce Meclis yl nce burada bir meru mdafaa iin toplanmt. O vakit memleketin her taraf dmanla evrilmiti ve ieride de dman vard. Geldik, senedir diditik, uratk, yerle gkle mcadele ettik. Nihayet- Allah'n yardmyla muzaffer olduk. Bugnle dn arasnda varlkla yokluk arasndaki kadar fark vardr. Milletten geldik gene millete bavuruyoruz..."16 1 Nisan 1923'te Ali Fuat Paa'nn bakanlnda toplanan genel kurul oy birlii ile seim karar verdi. 3 Nisan'da da Meclis'in bara kadar grev yapaca karar kaldrld.
Halk Frkas'nn Kuruluu

Sivas Kongresi srasnda kurulan Anadolu ve Rumeli Mda-faa-i Hukuk Cemiyeti'nin bakan olan Mustafa Kemal 8 Nisan 1923'te bu sfatla bir bildiri yaynlad. "9 Umde" sralanan bildiri yle balyordu: "..... nmzdeki dnemde ama memleketin ve milletin refahn salamaktr. Yeni dneminde meclisin ounluunu bu ama etrafnda toplamak ve memleketi milli egemenlik iinde siyas rgte kavuturmak iin bir halk frkas (partisi) kurulacaktr. Mecliste bugn kurulu bulunan Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu, Halk Frkasna dnecektir. Grubumuz aadaki umdelerle yeni seimlere katlmaya karar vermitir..." 9 Umde (ilke) zetle u art ve Vaatleri erir: Milletin gerek temsilcisi TBMM'dir. Saltanatn kaldrlmasna dair kanun deimez umdedir. Dayana TBMM olan Ha34
CUMHURYETE DORU
lifelik, slamlar aras yce bir makamdr. Mahkemeler adalette gecikmeyecektir. Tarmda slahat yaplacaktr. Herkes bankalardan bor alabilecektir. Hammaddesi bizde olan rnlerin yine bizde ilenebilmeleri iin tedbirler alnacaktr. Okullarn ve retmenlerin durumlar iyiletirilecek, salk
kurumlar oaltlacak, orman-hayvan-maden slah ve iletmeleri gerekletirilecektir. Askerlik sresi ksaltlacaktr. Savata sakat kalm askerlerin, emekli, dul ve yetimlerin perian kalmamas iin tedbirler alnacaktr. Doruluktan amayan bir memurlar topluluu meydana getirilecektir. Harap olan memleketimizin ksa srede onarlp canlandrlmas iin devlete alnacak tedbirlerden baka yeni yaplar ve onarmlar iin zel giriim korunacaktr. Bar hakknda grmz, mill, iktisad, idar bamszlmz her ne pahasna olursa olsun salamak artyla barn geri gelmesine almaktr. Bu artlar yerine getirmeyen bar anlamas kabul olunamaz."17 Semenler sandk banda milletvekillerini seerken aklanan Dernek adaylarna oy vermeleri halinde ayn zamanda bu bildirgeyi de kabul ettiklerini belirtmi, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin Halk Frkas'na dntrlmesini de onaylam olacaklard.18 Mustafa Kemal, 11 Nisan 1923'te stanbul halkna bir mesaj yaynlayarak yeni yaplacak seimlere dikkat ekti: "Yeni seim dnemini stanbul ile bamz tam olmadan geiriyoruz. Yabanclarn gz zerinizdedir. stanbulumuz'un yabanclara umutlar verecek bir oy dalmasna dmeyeceine inanyorum. Vatann hayat haklarn tamamlamak yolunda olan cemiyetimizin g kaybetmesine sevinecek olanlar felket gnlerimizde sevinmi olanlardr ki bunlar en yakndan sizler grdnz. Tek vcud olarak cemiyetinize tevecch ve gven gsteriniz. O buna lyktr. Gzel stanbul'a ve onun sabrl, hamiyetli halkna sonsuz zlem ve sevgiyle."19 Mustafa Kemal'in yani Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin stanbul adaylar u isimlerdi: TBMM cra Vekilleri Heyeti Bakan (Babakan...) Hseyin Rauf (Orbay).
35
Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi (akmak) TBMM ileri Bakan Ali Fethi (Okyar) Dou Ordusu Komutan Orgeneral Kzm (Karabekir). Ordu Komutan Refet (Bele) Paa. TBMM Salk Bakan Dr. Refik (Saydam) stanbul Milletvekili Dr. Adnan (Advar) Hamdullah Suphi (Tanrver), Prof. Yusuf Akoraolu, Muhtar, Ali Rza, smail Canbolat, Sleyman Srr Beyler. Ve Donanma Komutan Albay Hamdi Bey.20 23 Nisan 1923'te Lozan'da grmeler tekrar balad. 23 Haziran 1928'te seimler gerekletirildi. Seimleri tamamen Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti adaylar kazand. lk Meclis'in muhalefet grubu tasfiye edilmiti. Yeni milletvekilleri ilk toplantlarn 8 Austos 1923'te grup olarak yapt. Bu toplantda milletvekillerine yeni partinin tz okunup datld. 9 Eyll 1923'te yine grup olarak yaplan toplantda tzk kabul edildi. Halk Frkas (Partisi) kurulmutu.21 Frka'nn Genel Bakan Gazi Mustafa Kemal'dir. Halk Frkas ad 10 Kasm 1924'te Cumhuriyet Halk Frkas'na, 1935'te de Cumhuriyet Halk Partisi'ne dntrlecektir. 2. Meclis 11 Austos 1923'te toplandnda 105 kalpakl, 21 sarkl, 35 fesli sayld. 1. Meclis'te arlk sarkllarda idi.22 Halk Partisi'nin ilk yneticileri unlardr: Genel Bakan, Mustafa Kemal Genel Bakan Vekili, smet (nn) Genel Sekreter, Recep (Peker) Dier yneticiler: Mahmut Cell (Bayar), Saffet (Arkan), Mnir Hsrev (Gle), Kzm Hsn, Zlf Beyler. 2. Meclis Babakanlk grevini Fethi (Okyar) Bey'e verdi.
Lozan Karmaas
Lozan'da Antlama 24 Temmuz 1923'te imzalanmt. Meclis 21 Austos 1923'te Lozan Antlamasn grmeye balad. Sonu sert ekilde ve hznl konumalarla eletiriliyordu.
36
CUMHURYETE DORU
Lozan'da son Osmanl Meclisi'nin 28 Ocak 1920 tarihinde kabul ettii Misak- Mill (Mill And) hkmleri hedeflenmiken bu baarlamamt. Mersin Milletvekili Niyazi (Ramazanolu) Bey, skenderun, Antakya, Halep ve Rakka'nn snrlarmz dnda braklmasyla yz binlerce Trkmenin Fransz boyunduruuna terk edildiini sylyordu. Necati, Vasf (nar), Faik (ztrak), kr (Kaya), Hamdullah Suphi ve Yahya Kemal Beyler Boazlar zerinde tam hkimiyetin kabul ettirilememi olmasn, Bat Trakya'nn Yunan'a terk edilmesini, Kbrs'n ngiltere tarafndan ilhaknn tannmasn, 12 adann talya'ya verilmesine raz
olunmasn iddetle eletiriyorlard. Musul'un kazanlamam olmas, Yunanistan'dan sava tazminat alnamamas da dier itiraz konularyd. Ayrca Osmanl Devletinden kalan borlar da deyecektik. 1. Dnya Harbindeki dmanlarmzn sava tazminat taleplerinin reddedilmesi, kapitlasyonlarn kaldrlmas gibi baarlar elde edilmi olmakla birlikte Lozan'daki asl sonu 1. Dnya Harbi'ni Anadolu'yu ve stanbul'u koruyarak bitirmi olmamzdr. 1918 Mondros Atekes Anlamasndan sonra elimizde kalan tek dzenli kuvvet Dou Anadolu'da Kzm Karabekir Paa'nn birlikleriydi. Savan sonunda 7. 4. ve 8. ordulardan kalan asker says yalnzca 2500 idi.23 Uranlan felketi hibir ey bu say kadar anlatamaz. Osmanl Devleti, 1. Dnya Harbinde 2 milyon 608 bin kiiyi silahaltna almtr. Bunlarn 2 milyon 285 bini, 1914-1918 arasnda lm, yaralanma, hastalktan lm, yaralar sonucu lm, hastalk, esaret, kayp ve firar sebebiyle sava d kalmtr.24 2.5 milyon kiiye yakn bir gc savatran Devlet'in zlmesinden sonra, stikll Harbinde toplayabildiimiz en fazla kuvvet 80 bin asker olabildi.25 Denilebilir ki 1923'teki madd gcmz (asker, silah says, para, sanayi, teknoloji v.b.) Lozan'da btn istediklerimizi alabilmek iin yeterli deildi. Ayrca madd imknszlklara ramen artlar biraz daha zorlamann telfi edilemeyecek sonular olabilirdi. Yeniden ortaya kverecek ngiltere-Fransa yaknlamas byk bir tehdit olabilir, millet yine silaha sarlmak zorunda kalabilirdi.
37
55?
Lozan Konferans'nda imzalar atlyor.
Glendikten sonra kayplarn telfi edilebilecei dncesi Lozan'daki imzaya etkili oldu. Mustafa Kemal bir an nce ynetimdeki dncelerini uygulamak, sosyal-siyasal-ekonomik sorunlarn halledilmesi iin bir an nce ieriye dnmek istemi ve bundan dolay yeterince sabrl davranmam olabilir mi? smet Paa grmelerde varabilecei snrlara kadar varamam olabilir mi? Yeterince cesur ve ustalkla davranmam olabilir mi? Byk bir devrimin eiinde olan nc kadro iin kayplarmz ne ifade ediyordu? Bar grmelerinin daha da uzamas "Kafalar kesilir" tehdidi altnda kaldrlm saltanatn uluslararas giriimlerine yol aabilir miydi? Uzayan srete muhalefet glenebilir miydi? Bunlar ve benzeri sorular daha da tartlacaktr. Fakat Lozan'n ne olduunu anlamak iin Sevr'e bakmak gerekir. Evet, Musul fiilen gitmitir, Bat Trakya Yunanistan'a kalmtr. Ama daha yl nce zmir Yunan igalinde deil midir? stikll Har38 CUMHURYETE DORU
bi balatlmasayd Yunanistan Ege'yi terk edecek miydi? Antep ramazan topuyla saldrmasayd Fransa brakp gidecek miydi? Lozan'da kayplarmz vard ama millet "Yunanllara iyi davrann" emirlerini dinleseydi Trkiye Lozan'da olacak myd? Anadolu'daki varlmz Lozan'a tayan insanlar iin birka yl nce idam fetvas verdirilmemi miydi?* Asl sorun urada idi: Trkiye bartan sonra, bar salayan mcadele ruhunu nasl rgtleyecek, bu ruhu yeni kurumlarna nasl yanstacakt! smet Paa 23 Austos 1923'te Meclis'te Lozan' savundu. Ayn gnn gecesinde yaplan oylamada Meclis 14 ret oyuna kar 213 kabul oyu ile Lozan Bar Antlamasn onaylad. 29 Ekim 1923 tarihinde de Cumhuriyet ilan edildi. Gazi Mustafa Kemal oybirli i ile Cumhurbakan seildi. lk Cumhurbakannn konumasnn ardndan Karahisar Milletvekili Kmil Efendi krsye gelip dua etti. Mustafa Kemal'in Cumhurbakan olarak att ilk imza, smet Paa'y hkmeti kurmakla grevlendirdii teskereydi.
Musul'u Irak'a, Hakkri'yi Trkiye'ye brakan anlama 5 Haziran 1925'te imzaland. 20 Temmuz 1936'da imzalanan Montr Szlemesi Boazlar zerindeki hkimiyetimizi tand. Hatay, 1939 ylnda Anavatan'a katld.
39
2. BOLUM MUHALEFETN ATELE OYUNU Paalarn fkesi

Rauf (Orbay) Bey, Kzm (Karabekir), Refet (Bele), Ali Fuat (Cebesoy) Paalarn hep birlikte stanbul'da olmalar ve gelimelere pek scak durmamalar havay gerginletirmiti. Kzm Karabekir stanbul'da "Cumhuriyet'e taraftarm fakat ahs saltanatn karsndaym" demi, Rauf Orbay ise basna "Cumhuriyet mecliste genie grlmeden ilan edildi. Ad veya ekil deitirmekle gerek ihtiyalarn salanm olacan sanmak byk hata olur" aklamasnda bulunmutu. 22 Kasm 1923 gn Halk Partisi grup toplantsnda smet Paa Rauf Bey'in Halife ile yapt grmeyi eletiriyor, "Halife ordusu Fransz, Ermeni, Yunan cephelerinden kuvvetlerimizi kendi zerine ekti. Trk milleti en elemli straplarn halife ordusundan ekmitir. Hilfet ordular vcuda getirmek ihtimalini hibir zaman gzden uzak tutmayacaz" diyordu. Rauf Bey ise "Onu meclis seti. Davet edince gittim" cevabn veriyordu. smet Paa'nn, milli mcadelenin sembollerinden olan Rauf Bey'e kar bu szleri, domakta olan muhalefete ok sert davranlacan gsteriyordu. Rauf Bey'in adnn hilfet ordular ile birlikte anlmas byk bir hakszlkt. Hilfet ordusu, 16 Mart 1920'de stanbul'un igalinden sonra 4. Damat Ferit Paa hkmeti tarafndan ngilizlerin destei ile kurulmutu. Grevi, zmit-Adapazar yrelerinde milli kuvvetleri ezmekti. Bu gibi teebbslerin "din" deil bozguncu ol41 27 MAYISTAN YASSIADA MAHKEMELERNE MENDERES
duunu halka anlatabilmek abalarnn en ok g ald isimlerden biri de stanbul'dan Ankara'ya gelerek mcadeleye katlan ve halk zerinde byk itibar olan Rauf Bey idi. Hilafet, 3 Mart 1924'te kaldrld.
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas

Cumhuriyet dneminin ilk muhalefet partisi "Terakkiperver Cumhuriyet Frkas" 17 Kasm 1924'te kuruldu. Kurucu ve yneticiler Mill Mcadele'nin naml isimleriydi. Kzm Karabekir Paa, Hseyin Rauf Orbay Bey, Ali Fuat Cebesoy Paa, Dr. Adnan Advar... Partinin 58 maddelik program serbest ticaretten, serbest seimlerden, yabanc sermayenin lzumundan bahsediyordu. Halk Partisi bu partiyi derhal Cumhuriyet'e kar olmakla sulad. Hlbuki kendi adnda olmayan "Cumhuriyet" ibaresi bu partinin adnda vard. Halk Partisi, ismini "Cumhuriyet Halk Frkas" olarak deitirdi. Bu arada 32 milletvekili CHP'den istifa edip yeni partiye geti. CHP de bunlar "gerici" olarak isimlendirdi. TCF'nin hzl balangc zerine smet nn Babakanlktan istifa etmek mecburiyetinde kald. Ali Fethi Okyar Babakan oldu. Onun gr TCF'nin muhafaza edilmesi ynnde idi. Bu yzden kendi partisinden tepkiler gelmeye balad. 13 ubat 1925'te baz Dou illerinde balayan isyan TCF iin sonun balangc oldu. Parti programndaki "Din inanlara sayglyz" sznn isyan kkrtt iddia ediliyordu. Hlbuki Anayasada "Devletin dini, slm'dr" maddesi vard. Babakan Ali Fethi Okyar da TCF'nin isyanla ilikisi olduuna inanmyor, "Ben de Mslmanm ve dinime sayglym. Hanginiz dini inanlara saygl deilsiniz?" diyordu. TCF'nin Dou'da tek ubesinin olmad da baka bir gerekti. Ali Fethi Bey'in sert tedbirlerden yana olmad kendi szlerinden anlalnca smet nn yeniden Babakanla getirildi. syann sndrlmesi, destekilerinin bertaraf edilmesi gerekiyordu. smet Paa'nn ilk icraat 7 Mart 1925'te Takrir-i Skn Kanunu'nu karmak oldu. Bu kanun iki yl yrrlkte kalacakt.
42
MUHALEFETN ATELE OYUNU
Ancak kanunun yrrlkte kald sre 4 Mart 1929'a kadar uzayacaktr. Kanuna gre irtica ve isyana, memleketin sosyal dzeniyle huzurunu, gvenli ini bozmaya ynelmi btn tekilt, teebbs, tahrik ve neriyat yasaklamaya hkmet yetkili klnyordu. Sulu bulunanlar stikll Mahkemeleri'ne sevk edileceklerdi. TCF'nin lideri Kzm Karabekir Paa, stikll Mahkemesi tedbirine kar kt: "syan bahane gsterilerek tabii haklar ihll edilecektir. Ayrca, stikll Mahkemeleri, stikll Harbi zamanna aittir. smet Paa Hazretleri stikll Mahkemelerini ileri dzeltme leti zannediyorsa pek ok yanlyorlar"
Rauf Orbay da ayn fikirdeydi: "Gen Kazas'ndaki isyanla Cumhuriyetimizin tehlikede olduunu kabul edemem. Kanun, istismara uygun ekilde hazrlanmtr." syanlarn meydana getirdii tehlikeler iinden kp gelmi stikll Harbi Komutanlarnn bir isyanla ilikili olamayacaklar ortada idi. Meclis'te muhalefetin bir kanunu eletiren konumalarndan sonra krsye gelen smet nn yle dedi: "Muhalefetin fikirlerini son kelimeye kadar ifade ettiren millet krsleri btn dnyada nadirdir."26 Bu szlere kar Meclis'ten "Asla!" itirazlar ykseldi. Takrir-i Skun Kanunu'na uygun olarak biri Dou'da biri Ankara'da iki stikll Mahkemesi kuruldu. Mahkemelerin verdii idam kararlarnn infaz edilmesi iin meclisin onayna ihtiya yoktu. Hkmet, Terakkiperver Cumhuriyet Frka'snn kendiliinden siyasetten ekilmesini daha uygun buluyordu. 25 ubat 1925'te Kzm Karabekir, Ali Fuat Cebesoy ve Rauf Orbay' davet eden Ali Fethi Okyar bu istei onlara bildirdi: "Size partinizi datmanz teblie beni memur ettiler. Partinizi datmazsanz gelecei ok karanlk gryorum. Kan dklecektir. Sizinle bu ekilde konutuum iin ok zgnm. Bilirsiniz ki ben her trl sert davrana karymdr."27 TCF kendini feshetmeyi reddetti. stikll Mahkemesine TCF'nin "Dini siyasete let ettii" eklinde bir ihbar gelmesi
43
iin ok zaman gemesi gerekmeyecektir. Bu ihbar zerine partinin btn ubelerine girilerek her trl belgeye el konuldu. Fakat su tekil edebilecek bir delile ulalamad. kinci bir ihbarla stanbul'da TCF yesi Kmil ve Salih adl iki kiinin partilerine ye kaydetmek iin alrlarken "Dine sayglyz" dedikleri bildirildi. smet nn, ihbar stikll Mahkemesine aksettirdi. Mahkeme de "Din istismar yaplm" karar ile 3 Haziran 1925'te Takrir-i Skun Kanununa gre TCF'yi kapatt.28
nn... Yllar Sonra...

"Bir kii iki grev yapamaz" kararndan sonra komutanlardan ya milletvekilliini ya askerlii semeleri istenmi, Kzm Kara-bekir ve Ali Fuat Cebesoy Ekim 1924'te ordudan ayrlmlard. Mustafa Kemal Paa baz komutanlardan ise milletvekilliinden ayrlmalarn, orduda kalmalarn zellikle istemiti. Mustafa Kemal, orduda muhalefetin glenebilecei ihtimalini dikkate alarak orduyu kendisine bal komutanlara teslim etmek arzusunda idi. Bunun gerekletirilmesi orduyu Mustafa Kemal Paa'nn mensup olduu politik akmn destekisi duruk/net nn CHP Kongresinde.
44
muna getirme sonucunu dourmutur.29 Mevcut iktidar oluturanlar gvendikleri kimselerin orduda kalmalarn temin ederek ordu destei salamlar, muhaliflerini ise bu destekten yoksun brakmlard.30 TCF'nin kapatlma sebebi bu partinin kurucusu olan komutanlarn gemiteki asker baarlar ve halen mevcut itibaryd.31 smet nn yllar sonra, 9 Eyll 1963'te Ulus'ta yaynlanan aklamasnda, Rauf Bey'in muhalif tavrnn abartl bir ekilde yorumlandn 1. Meclis'teki II. Grubun da TCF'ye benzediini, bunlarn tedric reform taraftarlar (reformlarn yava yava yaplmasn isteyenler) olarak nitelenmeleri gerektiini belirtmitir.32
stikll Sava Paalar stikll Mahkemesi'nde

1926 Haziran'nda Mustafa Kemal Paa'nn Ziya Hurit tarafndan ldrlmek istenmesi Cumhuriyet Halk Frkas'nn evvelden beri mcadele ettii grubun yani I. Meclis'teki 2. Grup, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve baz ittihatlarn etkisizletirilmesi imknn ortaya kard.33 Evvelce muhalif bellenenler stikll Mahkemesini boylad.34 Yrrlkteki Takrir-i Skn Kanunu sadece Dou'daki isyanclarla deil; Ankara, stanbul ve dier yerlerdeki siyas hasmlarla da urama imkn vermiti.35 Suikastle ilgileri olduu iddiasyla Kzm Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Refet Bele, Cafer Tayyar Paalar da mahkemeye karld. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, suikast san haline gelmiti. Ba tertipi olarak nitelenen Rauf Bey ile Adnan Advar Avrupa'da idi.
Sanklarn avukat tutmaya ve kararlar temyiz etmeye haklar yoktu. Susuzluunu ispat edemeyen, sulu kabul edilecekti. Mahkeme olaanst rktcyd.. Karara itiraz eden iki milletvekili eski hafif cezalarndan vazgeilerek idam cezasna arptrlacaktr.36 Dava sonunda Rt Paa hari btn paalar beraat etti. Cavit ve Nazm Beyler idam edildi. Rauf Bey on yl srgn cezasna arptrld. dam edilenler arasnda Albay Arif gibi Mustafa Kemal'in stikll Harbindeki yakn arkadalar da vard.
45
Kzm Karabekir, Refet Bele, Ali Fuat Cebesoy, Cafer Tayyar gibi paalar ok seviliyor ve sayg gryorlard. Bu paalarn serbest braklmalar halkta ve zellikle orduda byk sevin meydana getirdi. Mahkeme sonrasnda serbest braklan stikll Harbi komutanlarna halkn arasndan geerlerken glkle yol alabilmiti. Siviller ve subaylar "Yaasn Paalarmz!" diye gsteride bulunmulard. Gsterilen ilgi mevcut idareye olan memnuniyetsizliin belirtisiydi. Rauf Orbay'n, Cavit ve Nazm Beylerin cezalandrlmalar ile memlekette gizli bir sivil muhalefetin n alnmak istenmitir. Bu dnem temelde asker aydnlar arasnda mcadele dnemi olmakla birlikte, ayn zamanda ilerde etkili sivil muhalefet yapabilecek potansiyel gcn tasfiye edilmesini amalayan bir dnemdir.37 Cumhuriyet dneminin ilk nemli muhalefet partisinin kesin hesab stikll Mahkemesinde kapatlm oldu. 1927'ye gelindiinde btn asker, siyas, din muhalefet susturulmu durumda idi.38 Paalar artk muhalefetten ekilmilerdi.
1930... Bir Muhalefet Partisi Lzm

Yeni rejimin ncelikleri ile halkn ncelikleri tam olarak uyumuyordu. Yeni rejimin kendi nceliklerini halka mal etmeye alrken setii slup ve bu nceliklerin uygulamaya konulmas srasnda gsterilen sertlikler veya yaplan yanllar, tek parti iktidarnn geni kitlelerle btnlemesini engelliyordu. Uygulanan kltr politikalar ve ekonomik skntlar yznden derinlerde gittike glenen muhalefetin denetim altnda tutulabilmesi, rejimin hatta devletin gelecei bakmndan gittike nem kazanyordu. ktidarn kontrolnde bir muhalefet partisiyle hem yeni rejimin devletin varl ile zdeletirdii ncelikler korunabilir hem halkn muhalefet yoluyla ynetime katlmas ile rejimin taban glendirilebilirdi. Ayrca Atatrk bir muhalefet partisini samimiyetle istiyordu. Byle bir muhalefet partisi ile yalnzca eitli ikyetleri olan kesimleri deil, Cumhuriyet Halk Frkasn da daha etkili denetleyebilirdi. Bylece ynetimden ikyetlerin rejim kart kurumlara dnmesinin yan sra Cumhuriyet Halk Frkasnn
46
L
hatalarn da engelleyebilirdi. Ancak muhalif partiden bu sonularn elde edilebilmesi iin bu partinin gdml olmas gerekiyordu. Bu gdml muhalefet partisini kurma grevi, istekli olmamasna ramen Ali Fethi Okyar'a verildi.
Serbest Cumhuriyet Frkas

Babakanlktan ayrldktan sonra Meclis Bakanl yapan Fethi Bey milletvekilliinden istifa etmi, Paris Bykelisi olarak 27 Mart 1925'te Fransa'ya gitmiti. Fethi Bey 22 Temmuz 1930'da izinli olarak yurda dndnde bir muhalefet partisi kurarak bana gemesi teklifi ile karlat. Uzun mnakaalardan sonra 12 Austos 1930'da Cumhuriyet dneminin ikinci nemli muhalefet partisi "Serbest Cumhuriyet Frkas" ad ile kuruldu. Parti program tpk Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnda olduu gibi teebbs, inan ve fikirde serbestlik ilkesini savunuyordu.
teden beri lml ve hrriyeti bilinen Ali Fethi Okyar byle bir partinin liderlii iin en uygun isimdi. Gerekli btn teminatlar aldktan sonra almalarna balad. Partinin ilk tekilatlar Ege'de kuruldu. Serbest Cumhuriyet Frkas emirle kurulduu gibi bu partiye girenler de emirle girmilerdi. Kimse gdml bile olsa Atatrk'n kurduu CHP'nin karsna kacak bir partide yer almak istemiyordu. Mustafa Kemal Cumhurbakan seildikten sonra CHP ile ban koparmam, tam aksine parti almalarna fiilen katlarak CHP ile btnlemiti. Halen de CHP'nin Genel Bakanyd. Atatrk SCF'ye soktuu isimleri, muhalif olduklarn dnd kimseler arasndan semitir. Buna Fethi Bey de dahildir. Bu isimlerin kimisi yaplan ilere, kimisi i yapma ekline, kimisi smet Paa'ya ve evresine muhaliftir. Fakat baka bir partiye geip CHF'ye kar muhalefet yapmak, yine de hepsi iin "yabanc" bir dncedir. Atatrk'e son derece bal olan Ali Fethi Bey'in smet Paa'ya kar tek siperi Atatrk'n "Tarafsz kalacam" teminatdr.
47
CHF ile SCF arasnda yaplan anlamaya gre iki partiye de 70'er milletvekillii verilecek, kalan milletvekillikleri serbest mcadele ile kazanlacakt. SCF ile CHF'nin anlat gnn gecesinde yaplan baloda Fethi Bey'i tebrik etmek isteyenler tenha yerleri semekteydiler. Anlalyor ki bunlar ileri grl kimselerdi. Aaolu Ahmet "Kimse yeni frkaya gitmez" dediinde Atatrk'n cevab "Sen gidersin. teden beri bunu arzu ediyordun. Sz sylenmemesinden ikyet ediyordun." olmutu. Ankara Milletvekili Talt Bey "Meclis sz syleme cesaretine sahip deil" deyince Atatrk ona da "O halde siz de yeni frkaya geiniz" emrini vermiti. Talt Bey'in cevab bir inlemeydi: "Paam beni' feda m ediyorsunuz?" Kimi milletvekilleri Atatrk'e gidip yalvarmaktayd: "Ne olursunuz bizi yine Halk Frkasna alnz." Serbest Cumhuriyet Frkas halktan yle bir ilgi grd ki daha ilk anlarda gdml kalamayaca ortaya kt. SCF'ye balayan akn, CHF'yi hem artyor hem zyor, hem dndryordu. Atatrk SCF'ye zmir'den katlanlar iin "ok deerli insanlar bunlar, demek mitlendiler" derken smet Paa durgundur. Fethi Bey "Aydn'da 17 bin gayrimenkulun 14 bini Ziraat Bankasna ve saylar 10'u gemeyen zenginlere ipotek ve icrada" derken Cumhurbakan donup kalacaktr. Serbest Cumhuriyet Frkas'na gsterilen byk ilgi karsnda smet nn bu partinin gericilerin toplanma yeri olduunu sylemeye balamtr bile. Fethi Bey ise SCF'nin ayakta kalp byk hizmetler yapacana inanyordu. yle diyecektir: "Kalbim henz domam hrriyet gneinin hasreti ile szlamaktadr. Cumhuriyet kelimesi dudaklarda kalm kalplere girememiti. smet Paa yznden memleket uuruma yuvarlanmakta iken haykrmamak, fenalklara kar ses karmamak elimden gelmiyordu." smet Paa 30 Austos'ta Sivas'ta SCF aleyhinde sert bir nutuk verdi. Fethi Bey biraz da buna cevap olmak zere konuma yapmak iin zmir'e hareket etti. Vapur zmir'e geldiinde manzara olaanstyd. Binlerce zmirli vapuru karlamak iin ellerinde bayraklarla kayklara dolumulard. Kydaki manzara ise bsbtn artcyd. On
48
binlerce insan "Yaasn Gazi! Yaasn Fethi Bey!" diye baryor, uultu gkleri tutuyordu. Fethi Bey, izdihamdan baygnlk geirdi. evresi halkla evrilmi oteline glkle ulaabilen Fethi Bey halktan dalmalarn, yarnki nutkunu dinlemelerini rica etti. zmir iddet hareketleriyle alkalanyor, civar ehirlerden gelip zmir'e sokulmak istenmeyen halk kolluk kuvvetleriyle arpyordu. Turhan isminde 14 yandaki bir ocuk kargaada kalabalk zerine alan atete ld. Yavrusunu kucaklayan baba hkra hkra Fethi Bey'in kald otele doru yrmeye balad. Binlerce insan bu babay takip ediyordu. Baba, otelin nne km olan Fethi Bey'e doru yaklap evldnn kanl cesedini ayaklarnn dibine brakt ve bard: "- te size bir kurban! cab ederse kendi canm da vermeye hazrm! Yalnz sen bu memleketi kurtar! Zalimlerden bizi koru!"39
Hava gittike sertleiyordu. Babakan smet nn, belediye seimleri iin yrtlen almalar srasnda Atatrk'e "Paam, erefim sz konusudur. Resimlerimi yrtyorlar, fotoraflarma tabanca atyorlar. Halk Frkas binalar tahrip ediliyor. Fethi Bey'i tutuklamak mecburiyetinde kalacam" dedi. Belediye seimlerinde ald oylar ise SCF'nin ilk seimlerde CHF'ye ok cidd bir rakip olacan gsteriyordu. stelik belediye seimlerinde noter tutana ile sanda SCF olarak atlan oylar sandktan CHF oylar olarak kmt. SCF, tekiltn tamamlamadan girdii belediye seimlerinde en byk baary Samsun'da elde etti. Burada Vali serbest seim ortam salamt. stanbul belediye seimlerinin sonular dnemin btn zelliklerini aklar gibidir. stanbul'da CHF'nin 35.942 oyuna karlk SCF 12.888 oy almtr. 250 binden fazla kii ise oy kullanmamtr. zmir'de CHF 14.624, SCF 9.950 oy alm, seim 18 gn srd halde seime katlma oran yzde 35'te kalmtr.40 Gelien olaylar karsnda Atatrk'n tarafsz kalmay uygun bulmamas ve CHF'den yana tavr almasyla SCF'nin yoluna devam etmesi imknsz bir hale geldi. Zaten ortada "Mahkeme" lflar da dolamaya balamt.
49
27 MAYIS'TAN YASSIADA MAHKEMELERNE MENDERES / 2 Austos 1930'da Fethi Okyar bakanlnda Serbest Cumhuriyet Frkas kuruldu. Fethi Okyar, Adnan Menderes ve dier arkadalaryla.
Muhalefetin Sonu
Fesih beyannamesindeki son dzeltmeleri Atatrk yapt ve SCF bu beyanname ile kuruluundan 99 gn sonra, 17 Kasm 1930'da kendini feshetti. SCF'nin kapanmasyla ortaya bir baka trajedi daha kmt. Prof. Osman Okyar bu trajediyi yle aklar: "Babam esas zen kendi safna katlm olan birok tannm ya da bu vesile ile tannan kimselerin partinin kapatlmasndan sonra akta kalmalar damgalanmalar, ilerinden glerinden olmalaryd."41 Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn kapatlmasndan sonra Atatrk'e suikast giriimi ortaya karlmt. Serbest Cumhuriyet Frkas'nn kendini feshinden 36 gn sonra da Menemen'de "Dervi Mehmet" olay patlad. Sonradan Dervi Mehmet olarak anlacak. Giritli Mehmet, arkadalar ile birlikte halk "Yeil Bayrak" altnda toplanmaya ard. Olaya mdahale eden yedek subay Kubilay ehid edildi. Olaylarn bastrlmasndan sonra Menemen'de yaplan yarglamalarda yurdun eitli yerlerinden toplanarak Menemen'e getiril50 MUHALEFETN ATELE OYUNU
mi olan sanklarn 41'i eitli cezalara, 34' idama mahkm edildi.42
Aydn'da 4 saat
Serbest Cumhuriyet Frkasnda siyasete atlanlardan biri de Aydn'da kendisine ait akrbeyli iftliinde toprakla megul olan Adnan Menderes'ti. Menderes 1928'de zmir'in tannm ailelerinden Evliyazadeler'in kz Berrin Hanm'la evlenmiti. Bu ailenin damadndan biri olan Dr. Nazm Atatrk'e suikast davasnn sonunda idam edilenlerden biriydi. Dier damatlar Adnan Menderes, Fatin Rt Zorlu'nun idamna daha 30 yl vard. Adnan Menderes'in siyasetteki yetenei Serbest Frka denemesinde iyice ortaya kmt. Menderes dn olmayan bir yolda idi. Serbest Frka kapatlnca Halk Frkasna girdi. Siyasete devam edebilmesinin baka yolu yoktu. Fakat Halk Frkasnda siyasete devam etmek iin baz artlar da yok deildi. Aydn'da tekilt yeniden kurulacaktr. Mutemetlik saltanatna karanlar partiden karlacaklardr. Serbest Frka zamannda oy sandklarnn krlmas suretiyle kazanlan Aydn Belediye Seimleri dzeltilecektir. artlar kabul edilen Menderes Aydn'da CHP'yi yeniden kurdu ve drst bildii insanlar parti ynetimine getirdi. Yurt gezisine kan ve Aydn'a doru gelmekte bulunan Atatrk'n kulana Aydn'da CHP'nin Serbest Frkaclarn eline getii fsldannca Atatrk CHP Aydn Merkezini ziyaret etmek istemedi. Israrlar zerine urad CHP il merkezinde ziyaretin uzamamasn, mmknse be dakikada bitirilmesini arzu etti. Onu l Merkezinde heyecanla bekleyen Adnan Menderes'in ikram ettii sigaray reddetti. "Kahve emreder misiniz?" diyen Menderes'e "stemem" dedi.
Atatrk be dakika kayd ile ve "usul zaruriyetiyle" geldii CHP Aydn l Merkezinde tam drt saat kald. Bu sre iinde kendisi drt kahve istedi ve Menderes'in "zaman zaman takdim ettii" bir paket Gazi sigarasn bitirdi. Grmede 7 ynetim kurulu yesi olduu halde Atatrk 4 saat boyunca sadece Menderes'le konutu ve onu dinledi. Ziraat, kooperatifleme, sanayinin kuruluu, krediler ve dier memleket sorunlar ko51 27 MAYIS'TAN YASSIADA MAHKEMELERNE MENDERES
nusunda Menderes'in ifade ettii grlerin rapor haline getirilmesini istedi. Atatrk yanndakilere diyordu ki, "Bugn konutuum gen elbette burada bizim parti mutemetlerimizle alamaz. ayan dikkat bir gentir." Adnan Menderes 1931 seimlerinde CHP Aydn Milletvekili olarak Meclise girdi. Daraacna bir adm daha atmt. 52
3. BOLUM TEK PART DNEM "Kurultay Kanuna Tbi Deildir."

9 Eyll 1923'te Halk Frkas'nn kuruluu ile balayan tek parti dnemi 14 Mays 1950 seimlerine kadar 27 yl srd. Bu sre zarfnda devlet de meclis de CHP idi. 1938 ylna kadar geen sre "Atatrk Devri" olarak adlandrlrsa da bunun Atatrk'n hayatta olmasndan kaynaklanan bir gr olduu sylenebilir. 1923-1938 dneminin ne kadar "Atatrk Devri" olduunu bir baka yerde tartmalyz. 1938-1950 aras ise nn devridir. ki dnem arasndaki temel fark Levds'in aklamasnda grebiliriz: "Atatrk lnce onun otoriter, pederahi hkmet tarz, kk apl kiiler elinde diktatrle daha yakn bir nitelie dnt.43 Bagil, "CHP, nn dneminde neredeyse oligarik bir snf oldu" der: "Menfaatileri, eyyamclar bnyesinde toplad. Saysz imtiyazlardan faydaland. Taraftarlarna menfaat kayna oldu. Memurlar, mteahhitler mecburen CHP'ye kayt olacak veya sevgi gsterecek... Yakasnda 6 ok rozeti olana senyrler gibi itibar ediliyordu. nn 1945'e kadar eletiri kabul etmedi. Yegne menfaat ve arpalk datcs olarak senelerce mutlak efendi gibi hkm srdler. 1950'de millet kararna eilmeyi de reddettiler."44 Yakup Kadri Karaosmanolu "Geri benim bildiim bir Halk Partisi vard ama tekilt valilerin kaymakamlarn eline teslim
53
ettikten sonra halk ile alkas kesilmi, tamamyla brokratik bir ekil almt." diye yazar. Recep Peker'in aadaki szleri ise Tek Parti daresinin btn zelliklerini ve ruh halini tek karede gsteren mkemmel bir fotoraftr. CHP'nin 1939'daki 5. Byk Kurultaynda Recep Peker, CHP-TBMM ilikisini "hibir itirazla karlamayan" u szlerle aklyordu: "CHP'nin byk kurultay, Trkiye'deki btn kurumlarn kurucusu sfatyla hepsine en yksek direktifi veren bir heyettir. Bu itibarla kesin kural olarak unu nceden kabul etmek lzm gelir ki CHP Kurultay verecei kararlarda parti hayat, mill hayat ve devlet hayat iin konulacak esaslar grr tartrken hibir kayt, hibir usul ve hibir kanunla bal deildir."45 Kasm 1923'te Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin rgtn ve mallarn da devralm bulunan CHP kendisini devlet olarak gryor, kendisine ynelen eletirileri devletin varlna kar bir tehdit olarak alglyordu. Bu alglamada samimi olanlar hi de az deildi. Bu samimiyetten "arpalk" kapmak iin faydalananlarn says ise bir hayli fazlayd. Diktatrler ne kadar ulv amalar peinde koarlarsa kosunlar, kendilerine yksek karakter sahibi kimselerden dayanak bulabilmeleri imknsz olduundan nce kullanmak zorunda kaldklar kk insanlarn yaratt batakla dmektedirler.
Yeni Trk Devletinin Devrald Miras

Trkiye Cumhuriyeti Devleti, yolu, enerjisi, fabrikalar, okullar olmayan; hastaln, cehaletin, banazlk ve yobazln kol gezdii bir toprak zerinde kurulmutur.
Gen ve eitimli nfus I. Dnya Harbi'nin kanl siperlerinde braklmtr. Yatrm yapmak iin birikmi veya biriktirilebilecek bir sermaye yoktur. 1919'da %7 olan okur-yazar oran 1927'de yalnzca %10'dur. Atatrk devrinde askerde okuma-yazma renen 7 bin onba-avu ky okullarna eitmen olarak atanm,46 bir baka deyile okuma yazmas olanlar retmen yaplmtr.
54
TEK PART DNEM
Aslnda 192 3'teki Trkiye manzarasn grebilmek iin Trkiye'nin gelimi blgelerindeki baz illerin kanalizasyon ebekelerinin 1983'ten sonra yapldn hatrlatmak yeterli olur. 1981'de yurt apnda okuma-yazma seferberlii ilan edildiini de hatrlayabiliriz. Cumhuriyet'in kurulu yllarnda Trkiye szm ona bir tarm lkesidir. Hlbuki 1948'de bile Trkiye'deki traktr says yalnzca 1750'dir.47 1923 Trkiyesindeki yoksulluk ve cehaletin bu kadar byk olmas, acaba bunlara kar giriilecek savata yaplabilecek hatalarn da byk olmasna yol aabilir miydi?
Kurultaylar ve Valiler...
CHP'nin 2. kurultay Ekim 1927'de yapld. 2. kurultay, Atatrk'n 15-20 Ekim tarihleri arasnda verdii sylevle (Nutuk) mehurdur. Bu kurultayda yaplan tzk deiiklii ile "Cumhuriyetilik, Milliyetilik ve Halklk" Parti'nin ilkeleri olarak kabul edildi. CHP'nin 3. kurultay 10 Mays 1931'de Ankara'da Meclis binasnda yapld. Liklik, devletilik ve inklplk ilkeleri de bu kurultayda kabul edildi. Alt ilke, temel ilkeler olarak parti programna alnd. Amblem olarak alt ok seildi. Atatrk, deimez genel bakan ilan edildi. 1935 Kurultaynda ileri Bakannn ayn zamanda parti genel sekreteri, Vali ve Kaymakamlarn da il ve ilelerde ayn zamanda parti bakan olmalar uygun grld. Uygulama, smet nn'nn 18 Haziran 1936 tarihli genelgesi ile balatld.48 1937'de CHP'nin Alt lkesi Anayasaya alnd. CHP'nin ilkeleri, Devletin temel ilkeleri oldu. 1937'de Babakan yaplan Cell Bayar, Atatrk'n son babakanyd. Bayar, Babakanlk grevi srasnda nn yerine CHP Genel Bakan Vekilliini de stlenmiti. Cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrk, 10 Kasm 1938'de vefat etti. Celal Bayar, CHP olaanst kurultayn toplad. nn artk Cumhurbakan ve deimez genel bakand. 1939 Kurultaynda CHP Genel Sekreterlii ile ileri Bakanl birbirinden ayrld. Parti iinde 21 kiilik bir muhalefet grubu kuruldu. Ama, muhalefet ihtiyacn karlamakt.
55
CHP Genel Bakannn deimezlik ilkesi 1946'daki 11. Olaanst Kurultayda kaldrlacaktr. Partinin ilk kurultaynn Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin kurulduu Sivas Kongresi olarak kabul, Meclis binasnda toplanan kurultay, parti ilkelerinin anayasaya alnmas, Cumhurbakannn partinin genel bakan da olmas, bir ara ileri Bakan ile parti genel sekreterinin resmen ayn kii olmas, CHP'nin devlet haline geldiini yanstan rneklerdir. Devletin kuruluunda, devletin kuruluu ncesinde devletin kurulmasndan sonra karlalan artlar phesiz bu sreci kanlmaz klyordu. Ne var ki devletin korunmasnda baarl olan bu srecin devletin glendirilmesinde baarsz olmas da kanlmazd. ' Sreci ynetenlerin bir yn ile tamamen hakl ruh halini, smet Paa'nn yeni kurulan Demokrat Parti'nin halktan grd ilgi zerine 1946'da syledii u szlerde grebiliyoruz: "... Ben ihtillci ve Kuvay- Milliyeci smet'im. Bu devleti yoktan bu hale getirdik. be apulcuya maskara ettirmeyeceiz. Yaptmz bir tecrbedir. (DP'nin kuruluuna izin verilmesi] Baarl olursak ne al. Olmazsa vazgeer, birka sene daha eski usulde gideriz. Sonra yeniden tecrbe ederiz."49
Tek Parti Ekonomisi

Bu ekonomiyi ekillendiren, nce devletin devrald miras, sonra dnya artlardr. Bu olumsuzluklar trl yolsuzluklar, beceriksizlik, kt kaynaklarn ynetiminde ve datlmasndaki adaletsizlik ve hoyratlk tamamlar. 1923' takip eden yllar "stmal"dr. Bataklklar yaygnd ve halk stmadan krlyordu. ocuk lmleri bir facia halindeydi. Frengi, verem, kuraklk, alk halk krp geiriyordu. "Devletin btn geliri Bat'daki herhangi nc planda bir holdingin gelirinden azd. A ve plaktk. Kylnn giydii basma ve amerikan bezi bile dardan geliyordu. Lozan Antlamasna gre de 5 yl koruyucu gmrk tarifesi yapamazdk."50
Lozan'daki bu kstlamann bittii 1929'da dnyada byk ekonomik bunalm patlad. New-York borsasnn d ile balayan ykm btn dnyay etkisi altna ald. Bunalm, Tr56
TEK PART DNEM
kiye'de de kendisini tarm rnlerindeki fiyatlarn d ile gsterdi. Trkiye zaten karln hammadde ile dedii endstri mallarnn ithaltna bamlyd.51 Tarm rnleri fiyatlar sfra inmek zereydi. Hlbuki btn mit tarm ihracat ile elde edilecek gelirle sanayileebilmekti. 1929 Dnya ekonomik buhrannn etkileri 1935 sonuna kadar srd. Bizim zaten birka hammadde ve gdadan ibaret ihracatmz iyice darald.52 lke iinde yerli sermaye birikimi yoktu. Sermaye dardan temin edilebilirdi. Fakat Trkiye yabanc sermayeyi, yabanc sermaye de Trkiye'yi sevmiyordu. Gzler Rusya'ya dnd 1932'de Rusya'dan alnan 8 milyon dolar bor tekstil sanayine harcand. Kayseri'de tekstil kombinas kuruldu. ngilizler Karabk'te demir-elik fabrikas kurdu.53 zel sermaye birikiminin olmamas sanayi yatrmlarnda devletin ncln gerektiriyordu. 1933'te Smerbank, 1935'te Etibank, Kayseri, Nazilli, Malatya ve Bursa'da dokuma, zmit'te kt, stanbul'da cam, Sivas'ta imento fabrikalar kuruldu. Osmanl dneminden kalan d borlar ekonomi zerinde ar bir ykt. Trkiye btn skntlarna ramen bu borlar da dedi. 1930 btesinde gelir 200 milyon lira iken bteye d bor demesi iin 49 milyon lira konulmutu. O yl eitim btemiz 3.5 milyon, bayndrlk btemiz 17 milyon, savunma btemiz 30 milyon lirayd.54 1938'de ngiltere'den temin edilebilen 13 milyon sterlin kredi mecburen i harcamalarda kullanld ama bu enflasyonu arttrd.55
Sava Yllarnda Ekonomi

1939'da II. Dnya Harbi balad. Ekmek, tuz, gaz, bez yoktu. 1939-1945 yllar arasnda sren sava boyunca 2 milyon kiiyi silah altnda tutmak zorunda kaldk.56 1939-1945 arasnda bte giderlerinin %54.71'i mill savunmaya ayrlmt.57 Bu da halkn gnlk hayatnn fel olmas demekti. Zaten baz blgelerde kylnn at ve arabalar orduya alnmt. Bu yllarda ii ve kyl daha da ezildi. Devlet 1941'den itibaren memurlara ucuz ekmek, eker, un, ya, kuma datmaya
57
balam, maalarn da bir miktar arttrmt. Metin Toker yle diyecektir: "Halk ve memur iki snf halinde birbirinden ayrlmt. Devlet, memurunu ksmen koruma gayretindeydi ama halk memurdan, yni devletten daha fazla ayrdnn farknda deildi."58 Byle bir sonucun fark edilememesi mmkn olabilir mi? Bu uygulama "otoriter" bir devlet iin doal ve gerekli idi. Ayrca halkn iktidar ve iktidara dayanak olan kesimler iin ok byk bir anlam ifade ettii sylenemezdi. Burada iktidar yerine CHP szn zellikle tercih etmediimizi belirtmeliyiz. 1940-45 Anadolusunda halk yol vergisinden, toprak vergisinden bkm, feryad ediyordu. Memur ne kadar rnn vergi olarak alnacana tarlaya bakarak karar veriyordu. Hep de tarlann gcnn stnde oluyordu istenen miktar. Ve kyl bu ayn vergiyi kasabaya kadar da tamak zorundayd. Kasabada memur tart hilesi yapar, "u kadar daha vereceksin" derdi. Kylnn iki seenei vardr: Ya rvet verip kurtulacak ya da Jandarma dayana teslim olacak...59 Skntlarn ve maduriyetlerin zirveye ulat 1942'de Babakan Refik Saydam stanbul'da "A'dan Z'ye deitireceiz" dedi. Refik Saydam bu demecinin ardndan 8.7.1942'de vefat etti. Neleri deitirmek istedii hl tartlr.
Srprodksiyon ve Bir Soru

"Ekonomide birok hata yapld" der evket Sreyya Aydemir: "Mesel srprodksiyon nizamnamesi. Sanayi yatrm iin bir art var. Yatrm iin o sahada ihtiya fazlas retim olmayacak. Nice yatrm mracaatna "Bu sahada ihtiya fazlas retim var" diye izin verilmiyor. Grne gre ama yatrmlarn ihtiya olan sahalara yneltilmesiydi. Memlekette ise kk-byk hibir sanayi alannda zaten sanayi yoktu. Gmrk rhtmlar en basit sna ihtiya maddelerinden, hatta kaput bezi, amerikan bezi, basma gibi en harclem dokuma trlerinden daha nelere kadar ithal edilmi denklerle doluydu. Ve memleket aslnda tam bir mal al iindeydi.
Halk Partisi iktidar devrinin sna kalknmaya kar kendi kendini kstekleme ve zincirleme gafletinin gerek nedenlerini
58
TEK PART DNEM
daima dnmmdr. Hl da dnrm. Fakat u veya bu dedikodular, memleket iin temelden zincirleyici oyunlar bir tarafa brakrsak i pazar dardan gelen mallara bu kadar ak brakan, i imknlar ya gizleyen ya uyutan ya kstekleyen sistematik engellemeyi gereince aklayacak mantk, zaruret ve iaretleri bulamammdr. Fakat bu konulara birok akl almaz misaller verilebilir.60 Aydemir, 1940'l yllarn ekonomisini yle anlatr: "Bte dard. Dardan mal destek yoktu. Baz hammadde ve gdalara en yksek fiyat tayin etmek, gerekirse bunlara azam fiyat tayin etmek, gerekirse bunlara el koymak kararlar yrrlkteydi. 1942'de fiyatlar babo brakld. (Refik Saydam'n vefatndan sonra) Sava yllarnda yerli retimde pamuklu, nfus bana 4 metredir. Nfus bana eker retimi Macaristan'da 55 kilo, Trkiye'de 4 kilodur. imento iin yok denebilir; ylda 380 bin ton. Demirelikte sadece Karabk var, ylda 300 bin ton. Zeytinya retimi 2 bin tondan ibaret. Petrol retimi yok. Btn ihtiyac sava sahas Akdeniz yolu ile beklemek mecburiyetindeyiz. Ulatrma yok gibi... Tek buday silosu Ankara'da. Motorlu vasta, Cihanbeyli'den Ankara'ya -150 km.- buday nakline imkn vermeyecek kadar kt."61
Yeni Trkiye'de Din

Onca umutsuzluk, yokluk, i atmalar, ayaklanmalar ve dman igalinden sonra her biri dierinden etin bu engelleri birer birer ap Anadolu'da yeniden bir devlet kurulabilmesini salayan insanlar, son devrin lm-kalm savalarnda birlikte arpm insanlard. ocukluk arkadalndan okul arkadalna, ordu grevlerindeki arkadalktan trl gizli cemiyet arkadalna kadar geni bir alanda birbirlerini tanm, birbirlerine gvenmi bu insanlar, asrlarn biriktirdii skntlar birlikte yaam, bu skntlardan utanm, btnyle reformcu insanlard. Bu kadro yeni devletin kurumlar ve politikalar zerindeki anlamazlk sebebiyle paraland.
59
Bunlarn bir ksm Osmanl Devri kurumlaryla ilikili kalnarak yenilik yaplamayacan, mevcut dzen ve kurumlarn btnyle yklarak, yepyeni bir yap kurulmas gerektiini savunuyordu. Bu gr rgtlyd ve Mustafa Kemal gibi bir ndere sahipti. Mustafa Kemal'in Mill Mcadele dnemindeki liderlii ve bu liderlikte elde ettii siyas g "yeni bir yap" grnn de siyas gcn oluturuyordu. Bu gre kar kanlar ise Mill Mcadele'de Mustafa Kemal'in liderlii altnda altklarndan dncelerini rgtleyebilecek gten mahrumdu. Nitekim bunlar, Lider'in talimatlaryla olduka kolay bir ekilde tasfiye edilmilerdir. Ayrca bu muhaliflerin dncelerinde birlik yoktu. Kimisi Osmanl kurumlarnn muhafazasn istiyor, kimisi yeni devletin Osmanl kurumlarn stlenmesini arzu ediyor, kimisi yeni yapya hkim olacak zihniyet konusunda tereddt gsteriyordu. Tarihi kurumlarn ykmndan sonra ortaya tehlikeli psikolojik ve siyas boluklar ortaya kabileceini savunanlar, ykmn geni bir alana yaylmamasn istiyordu. Mustafa Kemal, alfabesinden giyimine, mziinden tatil gnne kadar yaants ile Batl hedefleri ile Trk olan bir toplumu ve niter devleti amalyordu. "Mustafa Kemal Batcl" Bat'y amak, Bat karsnda ezilmemek esasna dayanmaktayd. Bir baka deyile Mustafa Kemal'in hedefi Trkiye'yi Bat'nn iinde eritmek, Trkiye'nin farkllklarn yok etmek deil, tam tersine Trkiye'nin farkllklarn ortaya karp bunlar glendirmekti. Fakat bunun "Trkiye'yi Bat'da eritmek" eklinde anlalmamas iin sreci denetleyebilecek bir kadroya ve bu kadronun Devlet nderleri ile salkl ilikilerine ihtiya vard Bu ihtiya imdi konumuz olmayan sebeplerden dolay giderilemedi. zellikle din-devlet-toplum ilikilerinde sorunlar kt. Ankara Valisi Yahya Galip'in "Paam, u apkann kenarna ay-yldz koyalm, farkmz belli olsun" teklifine kar smet nn'nn "Biz bunlar farkmz kalmasn diye yapyoruz." eklindeki cevab ile62 bir stikll Mahkemesi savcsnn "islm lkelerinin ba olmaktansa Balkan lkelerinin kuyruunun kuyruu olmay tercih ederiz" eklindeki63 szleri srecin amac dna taacann iaretleriydi...
60
1
TEK PART DNEM
Toplumun iinde debelendii cehalet, banazlk, yoksulluk bataklndan utan, fke ve bkknlk duyan inklplar, bu sorunlarn kayna olarak dinin alglanma biimini gryordu. Bu gr, inklplar dini nderler, bunlarn temsil ettii gruplar ve din kurumlar zerinde sert tedbirlere ve radikal kararlara yneltti. Devletin varlna kar giriilecek rgtlenmelerde dini hislerin ve din nderlerinin kullanlabilecei endiesi bu tedbir ve kararlar daha da arlatrd. Uygulamalara bakldnda ise sorunlarn kaynann dinin kendisi olduunu savunan bir grn, sorunlarn kaynanda dinin yanl alglanmas olduunu savunan gr yer yer etkisiz brakt anlalabiliyor... Yeni devletin kltr ve eitim politikas da din-toplum ilikisindeki reform ve tedbirlerle bir btn tekil ediyordu. Burada uzunca tartmayacamz sebepler ve etkiler ne olursa olsun sz konusu politikalar devlet ilerinden uzaklatrlan dinin nce modernletirilmesine sonra zayflatlmasna yneldi.
Uygulamalar
"1924'te medreseler kapatld. Bunlarn yerine 29 mam-Hatip Okulu kuruldu. stanbul'da Sleymaniye Medresesi lahiyat Fakltesine dntrld. mam-Hatip Okulu says 1928'de ikiye dt. 1930'da bu okullar kapatld. 1932'de din eitimi resmen sona erdi. 1933'te lahiyat Fakltesi kaldrld. renci says 9 ylda 284'ten 20'ye dmt! Bylece modern din rehberi yetitirme teebbs terk edildi."64 Resm din eitiminin sona erdirilmesi srecinde ve sonrasnda "yeraltnda" balayan dini eitime ok sert bir ekilde mdahale edildi. 1933'te stanbul'da alan slm limler Enstits de 1936'da kapatld. 1932 banda Ayasofya'dan "Tanr Uludur" sesleri ykselmiti. 1933'te ezan her yerde Trke okunuyordu. Ankara'da cami yaplmad. 1934'te Ayasofya mzeye evrildi. Minareleri de yklacakken smail Hakk Konyal'nn ve Mi61
mar Kemal Altan'n "Minareler yklrsa kubbe ker" raporu zerine bundan vazgeildi.65 stanbul'da alp kapatlan lahiyat Fakltesi'nde oluturulan bir komisyonun Haziran 1928'de hazrlad rapor, komisyona verilen grev dorultusunda Milli Eitim Bakanl'na "Bilimsel esaslara dayanan dini hayat'a dair tekliflerde bulunuyordu: Buna gre oturacak sralar ve gardroplaryla temiz camiler salanmalyd. Bu camilere temiz ayakkab ile girilebilmeliydi. lham veren bir ibadet iin enstrmana ihtiya vard Modern ve kutsal enstrmantal mzik ihtiyac ok acildi.66 u birka cmle dahi Bat'nn katettii mesafenin altnda nasl ezildiimizi, aydnlarmzn bu mesafe yznden deta akllarn yitirdiklerini gstermektedir. CHP Hkmetinin 24.7.1942 tarihli, 651 sayl gizli tebliinde gazetelere bir emir vard: "Gazetelerimizin son gnlerindeki neriyat arasnda dinden bahis baz yaz, gr, ma ve temennilere rastlanmaktadr. Bundan sonra din konusu zerinde gerek tarih, gerek temsili ve gerek mtala kabilinden olan her trl makale, bend, fkra ve tefrikalarn nerinden saknlmas ve balam bu gibi tefrikalarn en ok on gn zarfnda sona erdirilmesi rica olunur"67 Anlalyor ki dini serbestlikte ortaya kabilecek "gerici rgtlenmelerin" devlete zarar verebilecei endiesi scakln srdrmekte idi. Ky hayatnn gerektirdii her trl bilgiye sahip, "ada-devrimci" retmenler yetitirmek iin 1940 ylnda kurulan Ky Enstitlerindeki "Allahsz" eitimin uzun vadede devlet iin yarataca tehlikelerin gz ard edilmesi dinin zayflatlmas uruna nelerin gze alndn gstermektedir. Tek parti dnemi kltr-eitim-din politikalar ac hatralar brakmtr. Ne var ki tek parti dnemi de kendisinden nceki devirlerden soyutlanamaz. Tek parti dneminin yukarda zetlediimiz politikalar
hakknda fikir yrtrken nceki devirlerin aydnlarda brakt izleri, nceki devirlerin siyas ve sosyal olaylarn, zellikle Osmanl Devletini ykma gtren sebeplerden biri olan siyas gler ve smrgeci devletlerle Cumhu62
TEK PART DNEM
riyet idaresi sonrasnda da devam ettirilmesi gereken ilikiler gz nnde tutulmaldr. Belki bundan dolay dnemi bir de tek bir insann hayatnda grmek faydal olabilir.
Tevfik leri
Tevfik leri 1933'te Mill Trk Talebe Birlii Bakan idi. Bu esnada "Wagonli Ortakl" irketindeki yabanc dille konuma mecburiyetine kar bir kampanya aarak bu irketle mcadele etti. Bulgaristan Razgrad'da Trk mezarlna yaplan saldrlar Bulgar mezarlna elenk koyarak knad. Gen arkadalarna mill marlarmz retmek iin kurslar at. Tevfik leri 1939'da bir ziyaret iin bulunduu Elaz'da anakkale Sava hatrasna dzenlenen trene davet edilmiti. Trende konuanlar "anakkale'nin Trk Ordusuna terk edilmesine izin veren ngiliz, Fransz Devletlerine minnettarlklarn" ifade ediyorlard. Tevfik leri de ar zerine Halkevi Meydanndaki balkondan bir konuma yapt: "Benden nce konuanlar bugnn baarsn ngiliz, Fransz Hkmetlerinin ltuflarna borlu olduumuzu syledi. nanmayn! Zaferi Trk ehitlerine, Trk snglerine borluyuz! Aksini syleyenler ehitlerimize ihanet ediyor!" Tevfik leri konumasna devam edecekken iki polis kollarna yapt. Polis Mdr eliyle azn kapatp ieri ekti. Bunun zerine Elz halk Halkevinin st katna hcum etti. Kalabal jandarma datt. 1941'de anakkale'de Halkevinin yldnm iin tren yaplyordu. Bakann anlatt faaliyetler devlet yetkililerini kar-lama-uurlama, dansl toplantlar, balolar... kylerde alan kurslard. Tevfik leri krsye kp "Hayr" dedi: "Karlama-Uurlama vardr, bylece mevkilerinde kalrlar... Ama kurs yoktur.. anakkale'de imar hareketleri her yerdekinden daha ok yaplmal." Kolordu Komutan bu szlere sevindi: "Bayndrlk Mdr Tevfik leri iin orduevinde dzenleyeceim toplantya hepiniz davetlisiniz."
63
Bir kandil gecesinde ei, Tevfik leri'ye sordu: "Tevfik, acaba bir gn radyodan kandil olduunun sylendiini duyacak mym?" Tevfik leri 1942'de Samsun Bayndrlk Mdr idi. Sonra 7. Blge Mdr oldu. Ei yle anlatr: "7 vilyetten sorumluydu. Ben de onunla giderdim. Yolda grdmz perian manzaralar, insanlarn vergi borlarn demek iin yalnayak yar plak yol inaatlarnda almalarn grdke kahroluyordum."68 Tevfik leri Demokrat Parti'de siyasete atld. Bakanlk grevlerinde bulundu. 27 Mays ihtillinden sonra Yassada'da yargland. Mebbet hapse mahkm edildi. Kayseri Cezaevinde hastaland. Ksa bir sre sonra da vefat etti.
Dn Yollarnda
v
Artan sosyal problemler, gittike oalan tepkiler, 1945'ten sonra ok partili hayata geilmesinin dayatt siyas mecburiyetler ve CHP'nin yanllklar ksmen de olsa telfi etme istei politikalarda baz deiiklikler yaplmasn salad. 24 Aralk 1946'da Meclis'teki din eitimi tartmasnda baz milletvekilleri din eitimi istedi. 1947'de Ky Enstitleri retmen Okullarna dntrld. Yksek Ky Enstits kapatld. 1948 banda Tahsin Banguolu, emsettin Gnaltay ve Nihat Erim, smet nn'nn de katld bir toplantda din konusunda yaplabilecek ileri grt. ubat 1949'da ilkokulun 4. ve 5. snflarnda haftada 2 saat istee bal din dersi okutulmasna baland. ocuklarnn din dersi okumasn isteyenler dileke ile bunu bildireceklerdi. Ekim 1949'da Ankara lahiyat Fakltesi ald. Ankara ve stanbul'da on aylk birer imamlk kursu da eitime balamt. 1949 sonlarnda din szlerin Arap harfleriyle yazld levhalar tayan taksiler oalmaktayd. Mart 1950'de trbelerin alna izin veren yasa kabul edildi. Din konusunda bundan sonraki ilk icraatlara Demokrat Parti imza atacak ve o dehet verici liklik tartmalar snmemek zere alevlenecektir.
64
4. BLM OK PARTL SYAS HAYATA GEERKEN Yeni Dengeler Yeni Dzen

1923'ten beri tek bana Trkiye'yi yneten CHP'nin niin muhalif rgtlenmelere izin verdii sorusunun ksa cevab udur: ve d artlarn artk kar konulamaz dayatmas... Trkiye btn basklar ustaca savuturarak II. Dnya Harbi'nden uzak kalmay baarmt. Fakat sava yllarnn ekonomi zerindeki etkisi ykc idi. Zaten yetersiz olan ekonomi iyice daralmt ve halk savataym gibi mahrumiyet iinde yayordu. Ekonomik skntlara sosyal sorunlarn elik etmesi ile toplum iyice gerilmi bulunuyordu. "Toplumdaki gerilimlerin farknda olan Milli ef smet nn, 1929 ekonomik buhrannn ardndan Atatrk'n 1930 ylnda yapt gibi (Serbest Cumhuriyet Frkas'nn kuruluu) liberallemeye ve emniyet supab olarak muhalefetin rgtlenebilmesine, uluslar aras gelimelerin de etkisiyle yeil k yakmak mecburiyetinde kald."69 Savan sonucu belli olunca Trkiye 1944 Austosunda Almanya ile ilikisini kesti. Birlemi Milletler konferansna katlabilme formalitesi olarak da 23 ubat 1945'te Almanya ve Japonya'ya sava ilan etti. Savan "Faist rejimlerin" yklmas ve "Hrriyet rejimlerinin" zaferiyle bitmesi Trkiye'nin demokrasiye geiini salayan temel sebeplerden biri oldu. Almanya ve talya'daki faist rejimler yklmt ama "Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii" elbisesi giymi kzl faist Rus rejimi savan galipleri arasnda idi.
65
SSCB, 19 Mart 1945'te, 1925 tarihli Trk-Sovyet Tarafszlk ve Saldrmazlk Antlamasn feshetti. Demek ki Ruslar 1944'te Trklerin tabutluklara tklmas jestini yeterli grmemilerdi... smet nn 19 Mays 1945 nutkunda "Demokrasiyi yaayacaz... Sava tedbirleri kaldrlacaktr" vaadiyle admlarn hzlandrd. 7 Haziran 1945'te Ruslar bir nota vererek dou snrmzn kendilerinin yararna dzeltilmesini ve Boazlarda kendilerine asker s verilmesini istedi. Ruslar, nn'nn "Demokrasi" sznden hibir ey anlamadklarn gsteriyorlard. Belki de bu notalar iin kkrtlmlard... Trkiye, 29 Haziran 1945'te, 69 kurucu ye olarak katld Birlemi Milletler rgt kurulu konferansnda Birlemi Milletler szlemesini imzalad. San Francisco'da Trkiye'yi temsil eden Dileri Bakan Hasan Saka, Reuters Ajans'na verdii demete "Cumhuriyet gelimektedir" dedi.70 stanbul'da Tan gazetesi ile bir Sovyet vatandana ait matbaann genler tarafndan tahrip edilmesi zerine Sovyetler Birlii 4 Aralk 1945'te bu olaylar protesto iin iki nota daha verdi. 7 Ocak 1946'da Demokrat Parti kuruldu. 21 Temmuz 1946'da Tek Parti dnemini "resmen" kapatan seimler yapld. Bu hileli seimde Demokrat Parti baarl olamadndan CHP iktidar 1950'ye kadar uzayacak, "fiilen" o tarihte sona erecektir. Bu seimin iddetli tartmalarnn ortasna 7 Austos 1946'da yine bir Rus notas dt. Ruslar Kars, Ardahan ve Artvin'i istiyor, "Boazlar ortak savunmalyz" diyordu. 25 Eyll 1946'da Ruslar bir nota daha verecektir.
Artk Hayatmzda Amerika var...

Trkiye'nin 29 Haziran 1945'te imzalad Birlemi Milletler Szlemesi 15 Austos 1945'te TBMM'de onaylanm ve Trkiye BM yesi olmutu. Buna ramen Bat'nn Rus tehditlerine ilgisiz kalmas dndrcyd. Trkiye snrda ynak yapm, bekliyordu.
66
1
OK PARTL SYASI" HAYATA GEERKEN
II. Dnya Sava'nn sona ermesiyle birlikte Dou Avrupa'da kendine bal devletler kua oluturmakta olan Sovyetler Birlii Trkiye'yi dorudan denetimi altna almay ve ynlendirmeyi, hatta baz blgelerini igal etmeyi planlamt.71
Trkiye Rus tehdidine kar, Amerikan ve ngiliz desteine ihtiya duyarken, bu iki lkenin Trkiye'ye destei ardan almasnn sebebi ne olabilirdi? Cevaplardan biri udur: smet nn Sava boyunca Trkiye'de Alman ve talyan faizminden fazlaca etkilenmi bir rejim uygulamt. Bu da Amerika ve ngiltere'nin, Ruslarn Trkiye'ye ilikin isteklerini onaylamalar sonucunu dourdu.72 Yoksa Bat Trkiye'yi Rus tehditleriyle iyice korkutup tamamen teslim almak iin mi Trkiye'ye ilgisiz grnyordu? Sonuta Amerika ve ngiltere, Trkiye'yi ve dolaysyla Trkiye'nin etrafn, petrol kuyularn, Akdeniz'i Rus nfuzuna brakabilir miydi? Trkiye'nin "Sava ertesinin blnm dnyasnda bulunduu corafyada yalnz bana kalmas ve gvenlik sorunlarn tek bana zebilmesi imknsz grlyordu ve Trkiye blnen dnya karsnda bir tercih yapmak mecburiyetinde bulunuyordu."73 Trkiye tercihini yapt. Bat blokunun yannda yer almak iin istenilenleri vermeye hazrd. Bat bloku da kendi gvenlii iin gerekli grd kadar destei elbette Trkiye'ye verecekti... Ve bu destek, Trkiye "gvenlik kua" grevinin dna kmad mddete srebilirdi. Trkiye, kendisine izilmi snrlarn dna kmaya teebbs etmemeliydi. 25 Eyll 1946 tarihli Rus notasna ABD ve ngiltere'nin 9 Ekim 1946 tarihli cevabnda "Trkiye Boazlarn tek sorumlusudur" deniyordu.74 lk nemli destek gelmiti... Trkiye, gvenlik sorunlarn en aza indirmek gayesiyle sratle Bat Kurumlar ile btnlemeye alt. Mart 194 7'de Dnya Bankas'na ve IMF'ye ye oldu. 1946'dan itibaren Amerikan gemilerinin ve Amerikal inceleme-yardm heyetlerinin ziyaretleri balad. 6 Nisan 1946'da stanbul'a gelen Amerikan Missouri zrhl67
snn karlan ve arlan bir devletin aresizliinin ne kadar ac verici olabileceini sylyordu. ehrin sokaklar temizlenmi, dkknlar ve genelevin duvarlar boyanmt. Dolmabahe'de askerlerin dolarlarn liraya evirebilmeleri iin bir vezne almt. Tekel idaresi Missouri sigaras, posta idaresi Missouri pullar karmt. Btn tatlar Amerikal askerlerin emrinde olacakt ve askerlerden kesinlikle cret alnmayacakt. Ayrca bir belediye otobs geceyarsna kadar Dolmabahe-Taksim arasnda srekli Amerikallarn hizmetinde kalacakt. Hediyeler ise ayr bir fasldr.75 Bu tablo 1946'da Trkiye'nin iinde bulunduu mali, asker ve teknik durumu pek gzel zetlemektedir. Nitekim bu ziyaretin ardndan 17 Nisan 1946'da Trkiye'nin 500 milyon dolarlk bor istei ABD'ye iletilmitir. Amerika ile balayan bu ilikinin verdii gven ve umut hemen hemen herkesi etkiliyordu. Bu da altnda ezildiimiz aresizlik duygusunun ne kadar ar olduunu yeterince anlatr. Fatih Rfk Atay, 8 Nisan 1946'da Ulus'ta "Hr, eit ve egemen bir dnyada yaamak isteyen herkes Amerikan bayranda kendi talih yldzn da grr" diyordu. Mmtaz Faik Fenik'in 5 Ekim 1946 tarihli Vatan'daki yazsnn bal "Amerika'nn hududu Akdeniz'dedir" eklindeydi. Kocaeli CHP Milletvekili Nihat Erim 8 Mays 1947'de TBMM'de ABD'nin sava sonrasndaki "asil" rolnden bahsediyor, ABD'nin yepyeni bir hkmranlk anlaynn ncs olarak btn insanlk iin hayrl iler baarmak istediini sylyor ve bu szler "Bravo!" nidalaryla karlanyordu. Nihat Erim ayn zamanda, Amerika'nn; yardm edecei memleketin bamszlna ufak bir glge dahi drmekten zenle kanaca fikrindeydi. Tek parti dnemi boyunca Atatrk' ve Mill ef smet Paa'y "Tanr" veya "Peygamber" olarak tarif etmeyi sevmi ve buna alm olan kimi CHP'liler imdi de ayn alkanlkla "Peygamber kadar kusursuz Roosevelt'ten" bahsediyordu. Hepsi birbirine benzeyen bu gibi aklamalarn ortak noktas ABD'nin dnya sulhuna yapaca hizmetti. "Solcu" Zekeriya Sertel "Amerika'nn elini uzatmas bir nimettir" derken "Sa68
OK PARTL SYASf HAYATA GEERKEN
c" Hamdullah Suphi Tanrver "Endieleri datan k ABD'den geliyor" diyordu.76 Trkiye'ye yardm tasars Amerikan Temsilciler Meclisinde 9 Mays 1947'de kabul edildi. 15 gn sonra Trkiye'de Kara Kuvvetleri Subay niformalar Amerikan Modeline gre deitirildi.77 Austos 1947'de bir grup subay eitim iin ABD'ye gnderildi.
12 Temmuz 1948'de Bayndrlk Bakan Nihat Erim "Amerikal uzmanlar Bakanlkta alyor" diyordu: "Trkiye'yi toporafik, ekonomik, asker adan inceliyorlar."78 O dnemde i ve d artlar yznden Amerika ile yaknlama kanlmazd. Amerika, karlar gerei Trkiye ile ilgileniyordu. Trkiye de karlar gerei Amerika ile yaknlatn unutmamalyd. Elbette Amerika Trkiye'ye hayran deildi. Ama Trkiye'de teslimiyetilii tevik edecek ve saklayacak bir Amerikan hayranl balamt.
Demokrat Parti'nin Kuruluu

Sava sonrasnda siyasi hayatn da yeniden dzenlenmesi gerekiyordu. Bir muhalefete ihtiya vard. Bu muhalefet olaylarn kendiliinden ortaya kard bir muhalefet mi olacakt? Yoksa yine iktidar eliyle bir muhalefet mi oluturmalyd? Salkl-kavgasz bir gei dnemi iin her iki halde de Mill ef inn'nn izni gerekiyordu. Demokrat Parti ise hem gelien olaylarn doal sonucu, hem iktidarn bu sonucu.onaylamas ile ortaya kt. Muhalefetin onaylanmas "ona raz olmak" anlamn amaz. Bu onayda bir "muhalefete katlanmak" duygusu vardr. nk artlar bunu gerektirmektedir. smet nn ise bu artlar iyi okumakta, yeni dnemde Trkiye'nin gvenliinin tehlikeye dmemesi iin uluslararas beklentilere uygun cevaplar dnmektedir. smet Paa bir muhalefet partisine katlanacaktr... Samet Aaolu "Sava faizmin galibiyeti ile bitseydi nn faist dikta kuracakt" der.79 Prof. Ali Fuat Bagil de ayn dncededir: "nn, Franko gibi harpten sonra da totaliter rejimini devam ettirebileceine
69
kanaat getirseydi bunda tereddt etmeyecekti. Yklana kadar DP ile kin dolu mnasebetleri bunun ispatdr. "80 DP'ye izin verilirken CHP'ye rakip olamayaca, iktidar iin bir seenek tekil etmeyecei de dnlmtr.81 Nitekim DP'ye ilginin artt ilk gnlerde baz CHP kurmaylar "Halk, hatasn anlayp CHP'ye dnecektir" demekteydi.82 DP'nin kurulu srecindeki "grnr" olaylar 16 Mays 1945'te TBMM'de "iftiyi Topraklandrma Kanun Tasars" grlrken balad. Tasarya kar kanlardan biri olan Aydn milletvekili Adnan Menderes, Komisyon almalarna usulsz mdahale edildiini belirten bir konuma yaparak komisyon yeliinden istifa etti. Kanun tasars, kamu mlkiyetindeki topraklarla zel mlkiyette olup da kamulatrlacak olan topraklarn topraksz kylye datlmasn ngryordu. zel mlkiyette bulunan tarm arazisinin sulak yerlerde 200 ve kurak yerlerde 500 dekardan fazla olan ksm kamulatrlacakt. Kanuna kar kanlar, bata Adnan Menderes olmak zere esas sorunun tarmn modern usullerle yaplamamas olduunu vurguluyor, topran blnmesinin iletme asndan faydal deil zararl olacan sylyordu. Tasar, baz itirazlara ramen 11 Haziran 1945'te kanunlat. Kanunun uygulanmas ise daha ok kamu mlkiyetindeki topraklarn datlmas eklinde oldu. Bu kanun uyarnca 350 bin civarndaki aileye yaklak 18 milyon dnm toprak datld.83 9 Haziran 1948'de toprak reformu uygulamasndan sorumlu Tarm Bakan yaplan Cavit Oral, bir toprak aasyd.84 Bu da kanunun uygulanmasndaki glklere CHP'nin bak asyd. Bu kanun zerindeki ilk deiiklik de 5618 sayl kanunla yine CHP dneminde yapld. Adnan Menderes ise Aydn'daki topraklar sz konusu edildiinde unlar syler: "Ben iftliin bana geldiimde anam babam ok evvel lm bulunuyordu. Sahipsiz kalm arazinin urasnda burasnda igaller olmutu. Zeytin yetitirmek, aa yetitirmek teebbslerine giriilmiti. Arazim igal altnda olduu halde bu teebbslerin hibirine mdahale etmedim. Komularmla ve kyllerle bir tek davam olmad. Tasarrufum
70
OK PARTL SlYASf HAYATA GEERKEN Adnan Menderes her zaman halkla i ieydi.
altnda bulunan fakat istifadelerine braktm araziyi tapu terki suretiyle ve 1932 senesinde tamamyla onlarn tasarrufuna terk ettim." 7 Haziran 1945 tarihinde CHP Grup Bakanlna verilen bir nerge tarihe "Drtl Takrir" olarak geti. "... dnyada demokrasi ve hrriyet cereyanlarnn tam bir zafer kazand u gnlerde..." diye
balayan85 nergede, mevcut kanunlar ve parti program zerinde deiiklikler yaplmas, siyas hak ve hrriyetlerin Anayasann elverdii ekilde kullanlabilmesi isteniyordu. nerge, CHP'nin 12 Haziran 1945 tarihli grup toplantsnda ele alnarak sert bir ekilde reddedildi. Bunun zerine nerge sahipleri nergeyi Meclis'e getirdi. CHP iindeki iddetli tartma byd. Kimdi bu nerge sahipleri? Atatrk'n ktisat Bakan, Atatrk'n son Babakan, Mill Mcadele'nin Galip Hoca's, CHP zmir Milletvekili Cell Bayar.
71
1932'den beri Meclis'te bulunan, CHP Parti Mfettilii yapan, Atatrk'n Aydn gezisinde tanyarak Meclis'e tad CHP Aydn Milletvekili Adnan Menderes. stikll Sava'nda Atatrk'n en gvendii kiilerden biri olan stikll Mahkemesi Savcs, eski Konya Valisi, CHP Konya Milletvekili Refik Koraltan. Edebiyat Fakltesi Profesr, CHP Kars Milletvekili Fuat Kprl. Cell Bayar'n ok nemli bir sfatn daha hatrlamalyz: Bayar, CHP'nin ilk yneticileri arasndadr. Drtl Takrir'in CHP tarafndan reddedilmesiyle balayan srete Cell Bayar 17 Haziran 1945'te milletvekilliinden istifa etti. Vatan Gazetesi sahibi Ahmet Emin Yalman, gazetesini "silere" at. Onlar da bu gazetede CHP'nin totaliter yolunu eletiren imzal yazlar yazdlar.86 25 Eyll 1945'te Adnan Menderes ile Fuat Kprl, 27 Kasm 1945'te de onlarn haklln savunmaya devam eden Refik Koraltan CHP'den ihra edildiler. 1 Kasm 1945'te smet nn Meclis'in yeni toplantsn a konumasnda, farkl dnenlerin bir parti olabilmesi gerektiini syledi. 2 Aralk 1945'te CHP'den de istifa eden Cell Bayar 4 Aralk'ta basna yeni bir parti kuracan aklad. Demokrat Parti'nin 85 maddelik tz 7 Aralk'ta ilgili makamlara sunuldu. smet nn, kendisine DP programn getiren Cell Bayar'a sordu: "Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nda olduu gibi dini inanlara riayetkarz diye bir madde var m?" Bayar, "Hayr, Paam" dedi: "Likliin dinsizlik olmad var." nn, "O halde tamam" dedi.87 7 Ocak 1946'da Demokrat Parti'nin kuruluu tamamland. Halkn deyiiyle DEMRKIRAT tarih sahnesindeydi. Aslnda yeni dnemin ilk muhalefet partisi, Nuri Demira, Hseyin Avni Ula ve Cevat Rfat Atilhan tarafndan 18 Temmuz 1945 tarihinde kurulmu olan Milli Kalknma Partisi idi.
72
Bu parti 1946 seimlerinde milletvekili karamayacak, nemli bir iz brakmadan dalacaktr. 1945-50 arasnda 27 civarnda parti vardr. DP'nin nemi biraz da CHP'den domasndan ileri gelir. Bylelikle halk daha ilk andan itibaren bu yeni partinin devlet ynetiminde bir tecrbe sknts yaamayacana, yeni partinin bir macera olmadna kanaat getirmitir. Cell Bayar, smet Paa'nn "Liklik" endielerine kar her zaman dikkatli ve tedbirli davrand. 1949'da Biga'da ehitler mezarln ziyareti srasnda bir hocann, Fatiha davetine uymaz ve hocaya kzgnln saklayamazken yannda dua edenler arasnda 11 yl sonra kendisini Yassada'ya srkleyecek olanlardan gen subay Numan Esin de vard.88 "Mecbur izin'le kurulan DP'nin hibir denetimi kabul etmeyecek ekilde gibi bymesi CHP'yi artacak ve fkelendirecektir. CHP "Biz bir oyun kurmutuk. Siz oyunu bozup ii ciddiyete bindirdiniz" der gibidir. yleyse DP bir geri dne sebep olmamak iin ok dikkatli davranmak mecburiyetinde idi. Prof. Dr. Ali Fuat Bagil, DP'nin kuruluunun ardndan Maka Palas'ta Bayar'la grrken ona sorar: "Siz Alt ilkeyi kabul etmekle CHP'den farksz olduunuzu sylemi olmuyor musunuz?" Bayar cevap verir: "Bunlar aslnda parti prensibi deildir. nk 1937 Anayasa deiikliinde kanunun 2. maddesine alnmtr. Zikretmezsek hkmet bizi Anayasaya aykr siyas tekilt olarak sular."89 DP'nin gibi bymesinin hi de planlanan ve beklenen sonu olmad, nn'nn DP'nin glenmesinin grld bir ankaya toplantsndaki szleri ortaya koymaktadr. "Ben ihtillci ve Kuvay Milliyeci smet'im. Bu devleti yoktan bu hale getirdik. be apulcuya maskara ettirmeyeceiz. Yaptmz bir tecrbedir. Muvaffak olursak ne al Olmazsa vazgeer, birka sene daha eski usulde gideriz. Sonra yeniden tecrbe ederiz."90
Halkn devlet iin tehlikeli olabilecei gr temelden rk deildir. Mill Mcadele kadrosunun bir ksmnn savunduu sert liklik anlaynda o dnem Mill Mcadeleye kar giriilen din rgtlenmelerin paynn az olmad aktr. Ne
73
var ki unutulan veya yanl tefsir edilen gerek, Mill Mcadelenin bizatihi dini bir rgtlenme olduudur. CHP'ye bu konuda asl tepki din ve devlet ilerini birletirmek isteyenlerden deil, inanlarnn aalandn, kendisine braklm gibi grnen alanda da taciz edildiini dnenlerden geliyordu. Yoksullua ve yolsuzluklara kar tepki ise aslnda ok daha glyd. O dnemdeki yoksulluun tek ve gerek sulusu CHP deildi. Hatta yoksullukta CHP'nin su pay alt sralardadr. Orada "gerek sulu CHP'nin mcadele ettiini zannettii, ok uzun bir yolu katedip gelmi olan zihniyetti. CHP'nin bu zihniyetle mcadele tarz ise bu zihniyete smokin giydirmekti. Yani CHP bu zihniyetin bir paras haline geldiini gremiyordu. O dnem yolsuzluklarnn tek ve gerek sulusu ise CHP'dir. Devrim yanls grnerek rahata icra edilebilen yolsuzluklar, devrimleri korumak gerekesi ile parti faaliyeti haline getiren CHP, yolsuzluklara da bir ftr apka giydirmi oluyordu. Halkn, yolsuzlua kar, yoksullua kar duyduundan daha byk bir ac duymas da doald ve beklenmeliydi. Nitekim DP dneminde de ortaya "hrriyet yanls bir yolsuzluk" kacak, DP'ye de bu yolsuzluk zarar verecektir.
1946 Seimleri
DP'nin halktan grd byk ilgi CHP'ye "Oyun ciddileiyor" ikazyd. yleyse 1947'de yaplmas gereken belediye seimleriyle genel seim DP daha da glenmeden yaplmalyd. ki parti arasnda imdiden olup bitenler ise gelecekteki kara gnlerin habercisiydi. Belediye seimlerinin ne alnd meclis toplantsnda DP'li Emin Sazak, srekli grltler karsnda "Ltfen yapmayn" dediinde "Bak daha neler yapacaz!" cevabn almt.91 DP, 26 Mays 1946'da yaplan belediye seimlerine katlmad. Belediye seimlerinin bitmesiyle birlikte genel seim almalar balam oluyordu. DP, seim kampanyalar srasnda CHP'nin kendisine nasl baktn, nasl bakacan, iktidar olduu takdirde ne tr bir muhalefetle karlaacan grd.
74 OK PARTL SYASf HAYATA GEERKEN Celal Bayar, Fuat Kprl ve Adnan Menderes.
Adnan Menderes ne grdn Milas'ta yle aklyordu: "Toplantlarmza gelenlere karakalabalk adn vermektedirler."92 DP, CHP'nin "Seim oyunlarna" kar gc yettiince direniyor, parti rgtn de bu oyunlara kar uyank tutmaya alyordu. Mesela parti rgtne yollanan bir tamimde; "Seime iki gn kala btn yurda husus telgraflarla DP'nin kendisini feshettiini ya da DP liderlerinin tutuklandn yayacaklardr, sakn inanmaynz." deniyordu.93 Genel seimler 21 Temmuz 1946 tarihinde yapld. Bu seimlerin hangi artlar altnda gerekletiini anlamak iin, seimin dayand 4918 sayl Milletvekilleri Seimi Kanunu'na bakmak yeterlidir. Kanun, tek dereceli bir seimi ngryor ama oylarn ak verilecei oy saymnn ise gizli yaplaca hkmn tayordu. Ayrca seimler belediye meclisi yelerinden oluan seim kurullarnn denetiminde yaplacakt.94 21 Temmuz 1946 seimleri Cumhuriyet dneminin ilk ok partili seimiydi. Bu sebeple seime yaln z hile deil acemilik de damgasn vurdu. Hatta bu seim sosyal alkanlklardan ve artlardan da etkilendi.
75 27 MAYISTAN YASSIADA MAHKEMELERNE MENDERES
27 Mays ihtillinde CHP stanbul Genlik Kollar sekreteri olan Haydar Zengin, ocukluunda ahit olduu 1946 seimini yle anlatyordu: "12 yamdaydm... Seim var denince merakla camiye kotuk. Akrabamz tccar Kadir Akdemir, ky ihtiyar heyeti ve babam, sandk kurulunu oluturuyordu. Yakalarnda alt oklu CHP bayraklar vard. Kadir Amca hane numaralaryla oy kullanlacan anons etti. Gelenlerin ellerine bir eyler tututurup oy kullandryorlard. Bizim aile gecikerek gelince Kadir Amca 'Sizinki tamam, gidebilirsiniz' dedi. t
Oylama srasnda bir anlamazlk knca lise talebesi Sleyman Karaglle ile okuma yazma bilen biri olan kr Kaya kzp oradan ayrld Oylama bitince sonucu listelere yazacak okuma yazma bilen birini bulamadlar. Bu sefer Kadir Amca'nn ilkokul talebesi olu kr ile beni oraya oturttular. Onlar syledi biz yazdk. Sonra oylarn hepsi yakld. Yasa gerei yleymi."95 1946 seimlerinde sonradan DP'ye geerek hayatndan olacak olan Ltf Krdar, stanbul Valisiydi. Seim hilelerine merakl olmayan Krdar, 21 Temmuz gecesi oy saym ilerledikten sonra bir aklama yapm ve seimleri DP'nin kazanmakta olduunu bildirmiti. Fakat bu aklamann zerinden 48 saat getii halde seim sonucu iln edilemedi. Seimde DP'nin 16, CHP'nin 6 milletvekillii kazandnn akland gn Vali Ltf Krdar gizlice grt Vatan Gazetesi sahibi ve bayazar Ahmet Emin Yalman'a olan biteni yle anlatyordu: "... stanbul'da seimi DP byk farkla kazand. Daha saym tamamlanmadan farkn kapanma ihtimali olmad iin durumu basna akladm. Ancak olaylar beni ok g bir noktaya getirdi. CHP merkezi, Recep Peker gibi ar toplarnn stanbul listesinde olduunu, bunlarn seimi kaybetmelerinin partiyi ok vahim bir izgiye getireceini ve ne yapp yapp 5-6 milletvekilliinin kurtarlmas gerektiini bana bildirdi. Partinin tutumu kesin. stanbul Parti Mfettii de seim so76
nular zerinde direniyor. Yapacam iki ey var. Biri, partinin teklifini reddetmek, dieri partinin teklifini yumuatarak hem CHP'nin baz milletvekillerini kurtarmak hem de DP'nin 16 Milletvekilinin yok saylmasn nlemek. Dirensem Halk Partisi yerime hemen bir tayin yapacak ve seimleri istedii biime sokacak. Yerimde kalmak suretiyle seime mdahalenin bymesine engel oldum ve bilano DP'nin 6 milletvekili kaybyla kapand. Doru mu yaptm yanl m? Yerimde olsaydnz siz ne yapardnz?" Bu konumay nce Yalman sonra Ltf Krdar dorulad. Buna gre DP'nin 6 milletvekillii CHP'ye gitmi, mesel Fevzi akmak'n oylar Recep Peker'e yazlmtr. Recep Peker, seim sonunda bu oylarla Babakanlk yapacaktr.96 DP Milletvekili Necmettin nder dier bir yaygn kanaati aklar: "1946 Seimlerinde nn dahi aday olduu Ankara'da seimi kaybettii halde tahrif edilmi sahte mazbatalarla kazanm gsterilmekten ekinmedi." Bu bilgi doruysa 1946 seimleri sonras yalnz Babakanlk deil Cumhurbakanl makamnn da haksz tasarruf altnda kald anlalr. nn kendisi iin byle haksz bir tasarrufu kabul etmise bunun 1946 artlarna balanmas gerektii muhakkaktr. 21 Temmuz 1946 seimleri CHP binalarnda Kaymakamlarn halka sra daya ekmesi, DP'lilerden zorla istifa mektubu alnmas, devlet aralarnn CHP emrinde almas, oy tutanaklarnn deitirilmesi, DP temsilcilerinin sandk balarnda sille tokat dvlmesi, Yozgat DP aday Osman Blkba'nn Akdamadeni'nde bana geldii gibi DP'lilerin tutuklanmas gibi olaylarla geti.97 DP, lke apnda rgtlenmesini tamamlamadndan 465 milletvekilliine 273 aday gstererek girdii seimden 61 milletvekili kazanarak kt. Oylarn aka verildii gizlice sayld, tmyle CHP'li idarenin kontrolnde yaplm bir seim iin byk baaryd.
77
1946 Seimlerinden Sonra

24 Temmuz 1946'da Skynetim Komutan Asm Tnaztepe stanbul'da seim sonularnn tartlmasn yasaklad, basna sansr koydu. Demokrat Partili zmir Gazetesinde "Nesebi Gayri Sahih ocuk" bal ile yaymlanan bir yaz zerine hemen tutuklanmak istenen gazete sahibi Blent stnda askerde olduundan tutuklanamad. Kendisi yerine hmile kars tutuklanan stnda zntden intihar etti.98 Seimler yznden kan olaylar sebebiyle Aslanky ve Senirkent halk olduu gibi hapishanelere dolduruldu. Bu olay yz kzartc Ayrntlar ile Demokrasi Tarihimize "Senirkent Facias" olarak geti. 1946 sonras CHP yer yer ok sert bir politika uygulamaya balad. 1946-50 arasnda Demokrat zmir Gazetesi yazar sonra DP milletvekili- Mithat Perin tam 47 defa gzaltna alnd. Seimlerden "sonra 5 Austos 1946'da Meclis toplandnda Cumhuriyet tarihinin seimle gelen ilk muhalefeti oradayd. Babakanlk grevinin sertlik yanls Recep Peker'e verildiini gren DP'liler
akn ve kzgnd. ok partili bir siyasetin denenecei o dnemde daha lml bir ismin Babakan yaplmas DP'den ok CHP'ye yarard. Nitekim Peker'in sert tutumu DP'nin ykseliine hizmet etti. CHP'liler tekrar Cumhurbakan seilen smet Paa'y ayakta alklarken DP'liler ayaa kalkmadklar gibi alklamadlar da. Bu davran "Sen seilmedin. Milletvekili olduun Ankara'da seim sonular tamamen deitirilmitir. Dolays ile seni Cumhurbakan tanmyoruz" mesajn veriyordu. Aydemir'in deyii ile iki parti arasnda "silhsz sava" balamt. DP, 12 Austos 1946'da 36 ildeki seim sonularna toptan itiraz etti. Bu itiraz reddedildi. Fakat bu tartmalarn durmasna deil iyice alevlenmesine yol at. 7 Austos 1946'da kabinesini kuran Babakan Recep Peker Eyll aynda basn ve ceza kanunlarndaki baz deiikliklerle seim yolsuzluuna kar eletirileri nlemeye alt. 26 Austos 1946'da CHP'dan DP'ye rktc bir sulama
78
1
geldi: "DP, seim srecinde ky ve kasabalarda din propagandas yapmtr."99 O sralarda orduda yaananlar ise ilgintir. Baz subaylar 1946 seimlerinin zgrce yaplmad, CHP'nin iktidar brakmayaca dncesi ile CHP'ye kar harekete gemek tarandrlar. Bunlar Cell Bayar'a Selanik Bankas Mdrlerinden Selahattin Gvendiren vastas ile ulap "desteklerinde olduklarn" iletmilerdir. Bunlardan biri ve olay anlatan da 27 Mays htillini yapanlardan Stk Ulay'dr. Buna karlk baz st rtbeli subaylar da iktidarn DP'ye braklmamas iin harekete geilmesi gerektiini dnmektedirler. Her iki taraf da "destekisi olduklar" CHP ve DP'den olumlu bir iaret alamamtr. DP iktidara yrdn gryordu. CHP'nin nnde ise Trkiye'nin gvenlii sorunu vard ve destei salanan Amerika "demokrasiden yana" idi.100 Bu mdahaleci tavr phesiz ciddi bir hazrla ve altyapya sahip deildi. Ancak sorunlarla bouan Trkiye'de askerin bir kmazda bulunduunu dnd an derhal bir zm tavr aldn gryoruz. 18 Aralk 1946'da Babakan Recep Peker'in Adnan Menderes'in bteyi eletiren szlerine "psikopat bir ruhun ifadeleri" karln vermesi Meclis'i kartrd. DP'liler Meclis'i terketti. DP, ancak Bayar-nn grmesinden sonra, 27 Aralk'ta Meclis'e dnd.101 DP lideri Bayar, Babakan Peker'le grmesinden sonra yle diyordu: "Onu yapyorsunuz bunu yapyorsunuz sonra da konualm diyorsunuz. Biz halkn hakkna riayet istiyoruz. DP bu yolun sonuna kadar gidecektir. Bu yolda ipe kadar her eyi gze aldk. Ondan evvel ne olursak nimettir."102 Demokrat Parti, 1. Kongresini 7 Ocak 1947'de Ankara'da toplad. Cumhuriyet tarihinin ilk ak muhalefet kongresi olan kongreye 906 delege katld. Her delegeye sresiz konuma hakk verildiinden kongre 11 Ocak sabahna kadar srd. Sz alan delegeler diyordu ki: "Bu memleket 23 senedir kzl bir sultan idaresinde sevk ve idare edildi. "Yaplacak i Anayasay tadil etmek deil, anayasaya aykr kanunlar yapan CHP'yi yapt kanunlarla birlikte sprp atmaktr."
79
DP delegesi Hamid evket nce ise birok delege gibi duygusal bir cokunluk iindeydi: "Muarzlarmzn fesat yuvalar belki bizi idama mahkm edecek. Gidileri onu gstermektedir. Eer byle felketlere muhatap olursak merak edilmesin, vatan evlatlar bir gn mezarlarmz ziyaret edecektir.103 DP lideri Bayar "ip"ten, DP delegesi evket nce "mezar"dan bahsediyordu. DP'liler CHP'ye muhalefet etmenin de CHP'nin kendilerine muhalif olmasnn da hangi sonulara yol aabileceini hissetmi gibiydiler. Fakat ok partili dneme geite, hi muhalefet yz grmemi CHP'ye daha ok yardm edebilmeleri mmknd. Neticede smet Paa DP'ye yalnz kendi yerini deil mecburen de olsa btn bir devleti teslim etmeye hazrlanyordu. Bu devir-teslimde DP'nin yeterince soukkanl davranamamasnda CHP dneminin ac
hatralarnn ve CHP'nin mevcut tavrnn elbette ok byk pay vard ama bu DP'nin soukkanl olmas gerektii gereini deitirebilir miydi? "23 Yllk kzl sultandan" bahseden, farknda olarak veya olmayarak Atatrk' de kzl sultan ilan eden delege biraz soukkanl olabilseydi kongresini yaptklar DP'nin liderinin Atatrk'n Babakan olduunu hatrlayabilecekti. O gnlerde DP'nin ikinci adam grnen Adnan Menderes 14 yl o "kzl sultan" idaresinin milletvekili deil miydi? DP 1. Kongresinde alnan baz kararlar "Hrriyet Misak" (yemini) olarak bilinir. DP bu kararlarla "Anayasaya aykr bulunan kanunlarn sratle deitirilmesini, yerine demokratik kanunlarn kabuln, seimlerde oylarn teminat altna alnmasn, devlet bakanl ile parti bakanlnn ayrlmasn..." istiyordu. Coku yalnzca kongrede deildi. 1 Nisan 1947'de zmir'e gelen Cell Bayar' muazzam bir kalabalk karlad. Babakan Recep Peker'in bu kalabal tehdit eden szleri DP'ye bir deil birok yanllklar yaptracak kadar tahrik ediciydi. Peker "stikll Mahkemeleri Kanununun henz kaldrlmadn" sylyordu.
80 OK PARTL SYASf HAYATA GEERKEN Celal Bayar ve Adnan Menderes yurt gezisinde.
23 Nisan 1920'de Ankara'da alan TBMM'nin ilk Baktibi, tam bir grev adam, belki sertliinden baka kusuru olmayan Recep Peker, Mill Mcadelenin ekirdek kadrosundaki dier isimler gibi kendisini devlet olarak grdnden, "kendisine" yaplan muhalefeti devlete yaplm sayyor, dolaysyla tehdit olarak da olsa muhalefeti daraacna yolluyordu. Peker Hkmetinin Adnan Menderes ve Fuat Kprl'nn dokunulmazlklarnn kaldrlmas iin giriimde bulunmas ortam yeniden gerginletirdi. D gelimeleri dikkatle takip eden nn, Bayar'n "Bu kabine ile demokrasi olmaz" sznden sonra mehur 12 Temmuz bildirisini yaymlad. Bildirinin z udur: "Hkmet, muhalefete son vermek peinde deildir. Muhalefet de grevini kanun dairesi iinde yapmaktadr." Bu bildiri nn'nn ok partili sistem denen bu kark ve rahatsz edici yoldan er ge dneceini dnenleri de yola devam edilecei konusunda ikna etti. nn ciddi konuuyordu... Recep Peker 9 Eyll 1947 tarihinde Babakanlk grevinden istifa etti. Yerine Hasan Saka atand. 16 Ocak 1949'dan itibaren
de emsettin Gnaltay Babakan olacak, CHP dnemi onunla kapanacaktr.
1950 Seimlerine Doru

Trkiye, tarihinin en nemli virajlarndan birine doru hzla ilerlerken, DP gittike artan halk desteini kontrol altnda tutmaya alyordu. zgrlk ortamnda siyasete girmek isteyenlerin okluu, bunlarn dile getirdii sert ve kkrtc grler DP'yi zorlamakta idi. DP liderlerinin tek amac "Sa salim" seimlere ulaabilmekti. Oysa hem parti rgt hem parti merkezi kargaa ve atma iindeydi. DP ynetiminden daha sert olmasn isteyenlerin basks partiyi bunaltyordu. Bunlara evet demek seim srecini tehlikeye atabilir, hayr demek parti rgtndeki hareketlilii engelleyebilirdi. CHP phesiz daha disiplinli davranabiliyordu. Orada yerlemi bir "kumanda" zinciri, ef ve onun kurallar vard. Hlbuki zgrlk havasyla siyaseti dalgalandran DP'li enerji imdilik pek kumanda yanls grnmyordu. DP merkezi aresiz, ihralara balad. DP grubu ve idare kurulu say olarak eriyordu. 20 Temmuz 1948'de DP stanbul l Bakan, partinin ar toplarndan avukat Kenan ner, 1. Kongre'de "CHP'yi toptan sprelim" diyen General Sadk Aldoan, Osman Blkba, Fuat Ama ve dier baz milletvekilleri ile partili bir grup DP'den ayrlarak Millet Partisi'ni kurdular. Eski Genelkurmay Bakan Fevzi akmak bu partinin bana geirildi. DP daha iktidar olmadan, tehlikeli grnen bir rakiple kar karya geliyordu. Neyse ki DP bu yeni rakibi ustaca kulland, kendisine yneltilen eletirileri MP zerinden karlamaya balad.. Hem CHP hem DP yeni kurulan Millet Partisini "Yobaz" olarak ilan etti.104 MP, DP'nin meruiyetini glendirmeye hizmet ediyordu. 14 Ocak 1949'da Babakan olan Prof. emsettin Gnaltay'n gvenoyu ald meclis toplantsnda syledii u szler demokrasi srecinin devam ettiini gsterdii kadar herkes iin de ciddi bir uyaryd: "Bir tarihi sfat ile size temin ederim ki
82
bu milletin gelecei iin tek are, salam esaslara dayal bir demokrasinin bu memlekette kurulmas ve iletilmesidir. Eer demokrasiye demagoji hkim olursa netice ya zlme-dalma ya da diktatrlktr."105 O gnden bu yana Gnaltay'n bu nemli uyarsn anladn gsteren pek az siyaseti kmtr. DP'nin kinci Kongresi 20 Haziran 1949'da Ankara'da topland. "Al sahnesi dikkat ekiciydi. nk I. Kongrede cokun bir ekilde alklarla seilen Parti dare Kurulu yelerinin te biri partiden ihra edilmi bulunuyordu. Meclisteki DP grubu ise yelerinin yarsn kaybetmiti."106 Bu durum DP'nin yry tamamlayabilmek iin ne kadar dikkatli davrandn gsteriyordu. DP, kinci Kongresini "Milli Tesand (Dayanma) And" ile tamamlad. CHP buna "Husumet And" diyecektir. Trkiye Austos 1949'da Avrupa Konseyine ye oldu. Bu srada Gnaltay hkmeti yeni seim kanunu ile urayordu. Seim kanunu tasars 16 ubat 1950'de CHP ve DP'nin oybirlii ile kanunlat. Seim tarihi 14 Mays 1950 olarak tespit edildi.107 Btn Trkiye'yi seim heyecan sarmt. lk defa yarglarn denetiminde bir seim yaplacakt. Oylar gizli verilecek, ak saylacakt. Seim kampanyas; Adnan Menderes'in gl konumalar, CHP'nin tehditleri ile alev alevdi. Bayar da nn de yurdu dolayordu. CHP'nin btn enerjisini smet Paa oluturuyordu. Onun alk olduu yntem ve sylemler ise seim ortamn korkutucu klyordu. 23 Mart 1950'de Polatl'dan ykselen sesi bir ltuftan bahsediyordu: "... mnakaalara tahamml gsterdik. stikll Mahkemelerini harekete geirmedik."108 CHP, kendi tarihinde ilk defa halktan oy istemenin skntsn yayordu. Byle bir bunalm iinde verdikleri bir seim sz artcdr: "Seimleri kazanrsak Alt lke'yi Anayasadan karacaz."109 Anayasaya gre tarafsz olmas gereken Cumhurbakan smet nn'nn ehir ehir dolap CHP'ye oy istemesinin yadrgand sylenemez. Ama on yl sonra Cumhurbakan Cell
83
Bayar'n idam kararnda DP'ye verdii destek de yer alacaktr. phesiz demokrasi gelimekte, anlaylar deimektedir... smet nn'nn seimden 15 gn nce Taksim Meydannda syledii u szleri bu kitabn idamlar bahsinde mutlaka hatrlamalyz: "Anayasaya aykr kanun kardmz yalan! Bizim Anayasa sistemimize gre Anayasaya aykr kanun mmkn deildir. Meclis Mill hkimiyetin tek kayna olduuna gre Meclisin kard her kanun Anayasaya uygundur! Kanun yapmak hak ve grevi yalnz Meclise aittir. Dolaysyla kard kanun anayasaya aykr m deil mi yalnzca Meclisin kendisi takdir edebilir."1 Bu demektir ki Yassada'da Adnan Menderes'in avukatln smet Paa stlense idi Menderes Anayasay ihll suundan hkm giymekten-kurtulacakt...
. 1950 Seimleri
1943'te 453 milletvekilinden 253' Meclise devlet memurluundan gelmiti. Bu durum o yllarn ekonomik ve sosyal artlar ile ilgili olduu kadar CHP'nin brokratik yaps ve idaresi ile de ilgilidir. Tek parti olan CHP, iktidarn srdrebilmek iin kendisine bal bir idari rgt oluturmak, bu rgt kollamak, bu rgte dayanmak mecburiyetinde idi. Bu mecburiyetin de etkisi ile Parti-Devlet birbirine karm, bu karma halka bask olarak yansmt. Ekonomik skntlar, yolsuzluklar, halkn deiiklik ihtiyac, yeni bir partiden beslenen umutlar, daha ok zgrlk arzusu DP'yi CHP karsnda gl klyor, halkn siyasete dorudan karma istei DP'ye enerji salyordu. Hesaba ekilecek bir icraatnn olmamas, yeni bir parti olmas da DP'yi daha iyi bir tercih haline getiriyordu. Lewis, "Bu kadar uzun bir zamandan sonra meleklerden kurulu bir parti bile iktidardan giderdi" der. Tek Parti'nin kltr, din, eitim politikalar ise halkn bir ksmnn yreinde bir hkrk gibi taklp kalmt. Bu kesimin talepleri DP'nin iini kolaylatrmayacaktr. DP, seim kampanyasnda halka " Yeter, sz milletin" slogan ile tercman oldu. Bu slogan ifade gc, yanstt gerekler
84
OK PARTL SYASf HAYATA GEERKEN DP'nin mehur seim afii: Yeter Sz Milletin!
ve dolat meydanlarn cokusu ile bir dneme adn vererek tarihe geti. Prof. Turan Gne, "DP, kitlelerin isyanyd" diyecektir.111 Aydemir, "Artk Yeter afii yllardan deil asrlardan beri halkn i leminde biriken bir zlemin basit, sade ama kale duvarlar gcnde bir haykryd" der.
Davut Dursun'un verdii nfus oranlar, Tek Parti dneminde yaanlan gnlk hayat llerini byk bir gle aydnlatyor. 1927'de nfusun yzde 75.78'i kylerde yayordu. 1950'de kylerde yaayan nfusun oran yzde 74.96'dr. 23 yl iinde kyl nfusun oranndaki azalma yzde bir bile deildir. Bu da bize Trkiye'nin o yllar boyunca "durduunu" syler. Yeri geldike tekrarladmz gibi bu "durmann" suunu olduu gibi CHP dnemine yklemek asla doru ve mmkn deildir. 1920'lerde savatan yeni km Bat ekonomileri toparlanma derdindeydi ve stelik bu ekonomiler istikllini tanmak zorunda kaldklar yehi devlete yardm etmeye hi de gnll deillerdi. "Durma"dan nceki dnem ise "Bitme" dnemiydi ve miras da bundan ibaretti. Ancak "bitik" bir miras zerinde dahi yolsuzluk yaplabilirdi ve yeni yolsuzluk alanlar kefedilebilirdi. Mesel Ankara yamalanabilirdi. Rvet iin para yoksa buday alnabilir, deerli arsalar sanat eseri ina etmek iin kamulatrlabilirdi. Btn bunlar iin mutlaka Tek Parti rejimi gerekmediini de renecektik. Nfusunun %75'i kylerde yaayan Trkiye, %34 okuma yazma oran ile 14 Mays 1950'de byk bir coku iinde sandk bana gitti. Sandk blgelerindeki kuyruklar, oy vermek iin sedye ile gelenler veya oy vermesi iin kucakta getirilen yatalak hastalar, nihayet seime yksek katlma oran gsteriyordu ki halkn seim sonularndan beklentileri bykt ve halk umutluydu. Uzun-ince bir yol alm, DP istedii gibi bir seim kanunuyla sandk bana ulamt. Adnan Menderes, seimlerden nce Dr. Mkerrem Sarol'a alacak yolu yle anlatyordu: "Doktorum, uzun yllar tek parti hkimiyetini srdrm olan, devlet tekilt ile parti tekiltn birbiriyle btnlercesine kullanm olan nn ktidar ile mcadele ediyoruz. Ne demek istediimi anlyorsun. Kar taraftan uzatlacak her anlay, her faydal teklifi iyi niyetle kabule mecburuz. Nehirlerin akn gryorsun. Engeller nnde bazen kavisler izerek gerilere akyor ama sonunda mecrasn mutlaka buluyor ve hede86
OK PARTL SYASI" HAYATA GEERKEN
fi olan denizlere uzanyor. te Doktorum bizim de srdrdmz politika bu nehirler gibi olmaktadr. Hi phesiz hedefimiz iktidardr." Nehir kurumadan, stelik dolup taarak denize ulat. 14 Mays 1950 seimi DP'yi iktidara tad. Sonu CHP iin bir felketti. CHP'li Bakanlardan ancak seilebilmiti. nn, iki ayr seim blgesinden aday olabilme imknn kullanmayp seime sadece Ankara'dan katlsayd seimi kaybedecek ve Meclise giremeyecekti. nn Malatya'dan da seime girmiti ve orada seimi kazand.112 Fakat DP'liler nn'nn seimi Malatya'dan kazanmasna da cidd phe ile bakacaktr. Ortada dolaan sylentiye gre nn seim sonucunu memurlarna borludur... DP, Trk tarihinde "anayasal ve parlamenter yollarla" iktidar kazanan ilk partiydi. Bunun tarih nemi kadar sorumluluu da bykt.
Seim Gecesi Darbesi...

14 Mays 1950 gecesinde Trkiye ordunun iktidar DP'ye teslim edip etmeyeceini tartyordu. "Aydnlar", ordunun bu sonuca raz olmayacan dnyordu. km CHP merkezleri ise belki bunu da dnemeyecek kadar aknlk ve perianlk iindeydi. CHP stanbul l Merkezinde alan telefon bu aknl bir mddet iin bir tela evirdi. Ahizeyi Orhan Birgit kaldrd. Santral, 1. Ordu Komutan Aziz Noyan'n parti mfettii Sadi Irmak' aradn bildiriyordu. Irmak telefona geldi. Orgeneral Noyan ona yle diyordu: "Cumhurbakan hazretleri yeil k yakarsa komnistlerin seime hile kartrd varsaymyla duruma mdahale edebiliriz. Mill efin emirlerini bekliyoruz."
1. Ordunun emir bekledii mesaj Mill ef ve halen Cumhurbakan smet nn'ye iletildi. Orhan Birgit'e "bir asr gibi gelen bir sreden sonra" Cumhurbakan Bayaveri, smet Paa'nn cevabn bildirdi:
87
"Milli irade nasl tecelli etmise, buna bata kendisi olmak zere btn devlet birimlerinin sayg gstermesi gerektiinin bir defa daha bilinmesini istiyorum." smet Paa Trkiye'yi zora sokacak byle bir giriime yeil k yakmamakla birlikte ordunun seim sonularndan memnun olmadn canl bir ekilde grm, ordu desteinin hep arkasnda olacan bir defa daha anlam oluyordu. Bu elbette ilerde kendisi iin bir kolaylk demekti ama zaten baka trls dnlemezdi... smet Paa doaldr ki iktidar isteyerek deil artlarn zorlamas ile seime amtr. ktidar kaybetmemek iin seimler srecinde ok alm, iktidar kaybettikten sonra da onu tekrar almak iin byk bir hrs gstermitir. Btn bunlar smet Paa'nn 2 7 yllk bir tek parti iktidarndan sonra demokrasiye baaryla geilebilmi olmasndaki tarihi roln glgelemez. phesiz seimlere gidilebilmesinde de seimlerin umulann zerinde salkl yaplmasnda da onun pay en nde gelir. smet nn, Trkiye iin hayat sayd demokrasi sorununun zmnde lke karlarn kendi iktidar karnn zerinde tutmutur. Bunu byk bir zevkle yapmad hatta bundan ac duyduu yaanlan olaylarla ortadadr. Ama bu onun sonu itibari ile tercihini Trkiye'den yana yapt gereini deitirmez. smet Paa'nn bunun tesindeki sorumluluklarla da kendini kayt altna alp almadn ilerde olaylarn iinde reneceiz. smet nn 14 Mays gecesi darbe teklifini geri evirmi olsa bile "CHP memurlar" tamamen bo oturmak istemeyeceklerdir. 1950 sonlarnda Ankara-Erzurum arasnda Trk Hava Kurumu uaklar halka "nn'nn etrafnda toplann" bildirileri att. Seim sonras smet Paa'nn ilk demelerinden biri "memurlarna" bir muhabbet mesaj idi. nn ayn zamanda gayet ustaca, brokrasinin seim sonucundan memnun olmadn, memurlarn da DP'ye muhalefet edeceini anlatm oluyordu: "Ordudan tapu memuruna kadar memurlar kimin ne iftirasyla ne muamele greceklerini beklemektedirler."113
OK PARTL SiYAS HAYATA GEERKEN
1950 seimleri sonrasndaki asker hareketlenme Org. Noyan'n giriiminden ibaret deildir. Orhan Erkanl bir grup komutann nn'ye giderek "emrinizdeyiz" dediini, baka bir grup subayn da Bayar'a gidip "iktidar devretmezlerse emrinizdeyiz" dediini yazar.114 nn-ordu ilikisi, bnyesinde doallk olan bir ilikiydi. DP ise byle bir iliki iin istekli grnmeliydi. Milletin verdii oylarla her eyi yapabilmeye muktedir bulunduuna biraz da safa inanm olan DP ynetimi bu tr ilikilere pek nem vermeyecektir. DP ilk hamlede E. Korg. Fahri Belen ve E. Kr. Albay Seyfi Kurtbek'i kabineye alarak ordu ile temaslar onlar vastasyla yrtm, bir yl sonra onlar kabineden uzaklatrlnca ordu ile diyalogu kopmutur.115 DP hem kendisine yaplan "emrinizdeyiz" mracaatndan hem ok abuk rendii CHP'ye mracaatlardan ordunun siyasetin iinde olduunu grmeli, bu durumu izlemeliydi. Fakat DP ynetimi btn gcyle giriecei icraata kilitlenmiti ve milletin bu icraatn etrafnda kenetleneceine inanmt.
Seim Sonular
Demokrat Parti'nin zaferiyle biten 14 Mays 1950 seimleri ounluk sistemine gre yapld. Bir ilde en ok oyu hangi parti alrsa o ilin btn milletvekillerini o parti kazanacakt Yani bir ilde bir parti oylarn % 49'unu bile alsa tek bir milletvekili karamayacak, o ilin btn milletvekilleri %51 oy alan partinin olacakt. Bu sistemle yaplan seimlerde u sonular alnd: "Kaytl semen says: Oy kullanan semen says: 8.905.743 7.953.055
Seime katlma oran: CHP'nin ald oy says: CHP'nin ald oy oran: CHP'nin kard milletvekili says
89
%89.3 3.176.561 %39.9 : 69
DP'nin ald oy says: 4.241.393 DP'nin ald oy oran: %53.3 DP'nin kard milletvekili says: 408 Millet Partisi'nin ald oy says: 250.414 MP'nin ald oy oran: %3.1 MP'nin kard milletvekili says: 1 Bamszlarn oyu: 383.282 Bamszlarn oy oran: %4.8 Bamsz milletvekili says: 9 CHP'den 1 milyon daha fazla oy alan DP, 408 milletvekili gibi ezici bir ounluk elde etmiti.116 Bir baka deyile DP %53.3 oy oran ile 487 milletvekilliinin 408'ini yani btn milletvekilliklerinin %85'ini kazanm oluyordu. Bu sonular DP'ye, uygulayaca politikalarda meclise yansmayan iradeyi de gz nne almas gerektiini sylyordu. nk CHP'nin ald 3 milyon 176 bin oy ve %40 oy oran nemli bir sonutu. DP, %53 oy oranyla, %40 oy oranna sahip CHP'yi sildiini dnmemeliydi. Silinen CHP iktidaryd. DP dnda oluan toplam oy orannn %48'e ulayor olmas ise muhakkak iyi deerlendirilmeliydi. Halkn kahvelerini, camilerini ayrmasna kadar giden blnmenin ve didimenin balangc bu oy oranlardr. Mecliste silinen boluklar siyasal gerilimlere yol aacaktr. CHP Trabzon'da %48, Urfa'da %48, Sivas'ta %45, Ordu'da %49.72, Bilecik'te %46 oy oranlarna ramen buralardan milletvekili karamamt. Nisb temsil yntemi uygulanm olsayd CHP 190, DP 250 civarnda milletvekili karacakt.117 unu da eklemek gerekir ki DP'nin, seim sonularn o artlar altnda bizim bugn yorumladmz gibi grmemesine armamak gerekir. O gnn artlarnda CHP bile sonularn meclise yansma biimini bir yanllk olarak grmemitir.
90
ounluk sistemi CHP'nin hazrlad seim kanununun eseriydi ve CHP bir zafer bekliyor, yarg denetimindeki ilk seimde meclisten silineceini dnmyordu. Asl risk DP iin mevcuttu. Her ne kadar byk avantajlara sahipse de 27 yllk bir iktidarn kurduu dengelerin, yerletirdii kadrolarn, datt imknlarn, paylatrd makamlarn elinden o iktidar almak kolay olmayacakt. ounluk sistemi DP'yi de ayn duruma drebilirdi. Sonu olarak DP bir karar vermeliydi. %53 oy orannn iaret ettii gereklere gre mi hkmet edecekti yoksa 418 milletvekilinin salad gle mi hkmet edecekti? DP eitli sebeplerle ikincisini tercih etti. 14 Mays 1950 seimlerinin bir dier nemli sonucu da 27 yllk CHP dneminin halk tarafndan ibra edilmi olmasdr. %40 oy oran, CHP'yi aklam, temize karmtr. Herhalde CHP'nin ibras iin %51 oy gerektiini dnen kimse kmayacaktr. Bir "Diktatrlk" rejiminin yarg denetiminde dier partilerin de katld serbest seimlerde %40 oy almas dnlemez. Kald ki iktidar teslim alan DP'nin lideri, CHP'nin ilk ynetici listesinde yer alan isimlerden biridir. CHP'nin Bakandr, Babakandr. CHP de DP'yi diktatrlkle sulayacak, CHP'nin sehpaya gtrd 10 yllk DP dnemi ihtillden sonraki ilk seimde ibra edilecektir. CHP dneminin bir diktatrlk dnemi olmamas, o dnem boyunca ancak diktatrlklerde yaplabilecek uygulamalarn yaplmad anlamna gelir mi? Hayr, gelmez. Mesel 21 Temmuz 1946 seimlerinde baz DP'lilerin azna gbre doldurmular, bazlarnn srtna binip "deh... ..." diye ikence yapmlard.
Seim sonularnn halka ve parti ynetimlerine yansma eklinde, rakamlarn tesinde anlamlar da vard. CHP'nin "brokratik" kadrolarna gre Hassolar... Memolar... baldr plaklar... iktidara gelmilerdi. Esasen bu aalama DP'lilere 1946'dan beri yaplyordu. 21 Temmuz 1946 seimlerinden sonra Ankara'ya doluan madur DP'liler "Bizi baldrplaklar... kasketliler... diye horlayanlarn gidip evlerini balarna ykalm!" diye baryorlard.118
91
Bir baka yansma ekli Ankara'da Taceddin Camii mam'na aitti. Cuma namaznda dua eden imam; "krler olsun... Allahszlardan kurtulduk" diyordu. Her taraf dolduran, hnla paralanm nn portreleri baka bir yansma eklini haber veriyordu. nn "Millet aldanmtr!" diye haykrmaktayd. Adnan Menderes'e gre ise aldanan smet Paa idi. "nk onu kurmaylar seimi kazanacaz diye kandrmlard. smet Paa kazanacana inanmasayd ne seimlerin bu kanunla yaplmasna ne DP'nin seimleri kazanmasna imkn ve ihtimal olamazd."119
92
5. BLM DEMOKRAT PART KTDARDA Tarih Dakikalar

22 Mays 1950'de toplanan Meclis'te Cell Bayar Cumhurbakan seildi. Bayar, hkmeti kurma grevini Adnan Menderes'e verdi. Menderes hem Hkmet hem DP Genel Bakan oluyordu. 23 Nisan 1920'de alan ilk meclisin milletvekillerinden Refik Koraltan Meclis Bakanl krssne kt. Fuat Kprl Babakan Yardmcsyd. 29 Mays 1950'de Adnan Menderes Hkmeti gvenoyu ald. Babakan Adnan Menderes TBMM'deki ilk konumas iin krsye doru yrd. Tarih dakikalard. "Byk Millet Meclisi'nin muhterem yeleri! Dokuzuncu Trkiye Byk Millet Meclisi'nin mill tarihimizde alaca yer, her bakmdan ok nemli olacaktr. Tarihimizde ilk defadr ki yksek heyetiniz milli iradenin tam ve serbest tecellisi neticesinde milli mukadderatna hkim olmak mevkiine gelmi bulunuyorsunuz. Dokuzuncu Millet Meclisi'nin yeleri olan sizleri, Trk Milletinin gerek temsilcilerini selamlamakla derin bir gurur ve iftihar duymaktayz. ... phe yok ki 14 Mays bir devre son veren ve yeni bir devir aan mstesna nemde tarihi bir gn olarak daima anlacaktr. ... Biz ayn partinin birbirini takip eden hkmetlerinden deiliz. Millet iradesi ile iktidara gelen bir partiyiz.
93
... Milli ve siyas denetimden mahrum bir idarenin ok uzun yllar srp gitmesi birok hatalarn ilenmesine, birok israflara ve ifratlara yol amtr. ... ortaya mdahaleci kapitalist, brokratik ve tekelci bir devlet tipi kmtr..." Cell Bayar, meclisi a konumasnda Atatrk'ten bir defa bahsetmiti. Menderes konumasn Atatrk'ten hi bahsetmeden bitirdi. evket Sreyya Aydemir u eletiriyi yapar: "... demek ki yalnz bir siyas deiiklik veya rejim deiiklii karsnda deildik. Sanki gemiin milli gururu besleyen hatralarna kar da bir kopu vard. Menderes bu ruh halini 14 Mays inklbnn gelmi gemi btn inklplarn en nemlisi olduunu ilan ederek aa vuruyordu. Demokrat Parti iktidar daha ilk gnden gemiin gerektiinde mill ruhun dayanaklar gibi sarlnabilecek olan deerlerine ve inklplara kar bir inkr jesti ile ie balam grnyordu. Bu tr balay bir hata idi. ... bu nutka gre eski devir ve Halk Partisi idaresi her trl siyas denetimden mahrum, hatal, suiistimallerle dolu israf bir idaredir..." Aydemir, Menderes'in Babakan olarak yapt bu ilk konumay "1950-60 arasndaki atmalarn ve sonularn meydan alnda nemli bir sebep" olarak grr. Babakan Adnan Menderes'in zihnindeki CHP'de Atatrk'n olmad muhakkaktr. Halen de Tek Parti dnemi denince akla Atatrk deil "Mill ef" smet Paa gelir. Tek parti dnemine ilikin
birikmi tepkilerde smet Paa'nn kendisine muhalif olan kiilere kar uygulad siyaset yntemlerinin pay byktr. Menderes o gn 1946'dan beri sregelen byk abalarn iktidarla sona ermi olmasnn heyecan iindeydi. Bu heyecan ve 1946-50 aras yaanlan skntlar galip gelmi, Menderes ilk nutkunda btn millete seslenmek yerine Tek Parti dnemini yorumlamtr. Menderes'in heyecan Babakan olmasndan ileri gelmiyordu. Menderes'in heyecan daha ok onun kiilii ile ilgilidir.
94
DEMOKRAT PART KTDARDA
J
Cumhurbakan Celal Bayar ve Babakan Adnan Menderes yurt ii ziyaretlerinden birinde.
Menderes bir Babakann deil DP'ye oy vermi fkeli bir semenin ruh halindeydi. DP'li bir vatanda CHP'li arkadana ne sylyorsa Menderes de Meclis krssnden onu sylyordu. O dakikalarda krsde konuan, Menderes'in iindeki halkt. Bu ve bunu takip eden baz konumalarda ilk gnlerde hi de gerekmemesine ramen benzer eletirilere devam edilmesi biraz da smet Paa'nn yapabileceklerinden duyulan endieye balanabilir. Nitekim yalnzca 15 gn sonra, 13 Haziran 1950'de Menderes byle bir endienin sebep olduu u szleri syledi: "ktidara geliimiz henz bir ay bile olmad halde CHP orduyu aleyhimize tahrik etmek yoluna sapmtr. CHP eer baarl bir almaya girmek istiyorsa balarndaki iktidar hastalarn atmaldr." Menderes'e bu szleri syleten olay bir Albay'n kendisine gelerek baz komutanlarn nn'nn etrafnda bir darbe hazrladn anlatmasdr. Menderes'in iaret ettii iktidar hastas elbette smet Paa'dr. Sebepler ne olursa olsun Menderes'in ilk nutkunda Atatrk'ten bahsetmemesi bu tarih nutkun topluma btn parlakl ile yansmasn nledi.
95
Menderes bu nutkunda smet nn'nn kendi iktidar dnemini Atatrk dneminden ayrmak iin gsterdii abalardan bahsedebilirdi. Ama Menderes o gn bunu aklna bile getirmeyecek kadar samimiydi. DP grubunda daha batan beliren "Cumhurbakan Cell Bayar olmal" dncesinin ar basan gerekelerinden biri "Atatrk'n koltuuna yine onun bir babakan oturmaldr" gerekesidir.120 DP iktidara geldiinde Atatrk'n cenazesi hl Ankara Etnografya Mzesinde idi. Cenaze 1953'te Rasattepe'deki Antkabir'e nakledildi. ?
Heyecan
Adnan Menderes "Neler yapacamz bu toprak haykrmakta" diyordu: v: "Meden bir lkede olanlardan eksik ne varsa hepsini srasyla yapacaz. Yol yok, yapacaz. Kye su ve yol gtreceiz. Toprak verimsiz, verimi arttrma areleri arayacaz. Topraksz kylye toprak vereceiz. Ev yok, gda yok, imento sanayii yok. Bata eker sanayi kuracaz, mensucat fabrikalarn genileteceiz, oaltacaz. Elektrik yok, santraller yapacaz. Okul yok, yapacaz." DP'nin teslim ald Trkiye ineden iplie, undan ekere, kttan maden suyuna kadar her eyin dardan geldii bir Trkiye'dir. Bu tkanmay amak hi de kolay deildir. yle gnler yaanr ki Merkez Bankas Bakan Nail Gidel lkeye giren gnlk dvizi bildirirken utan krizleri geirir. "Beyefendi, size yine i aacak bir rakam veremeyeceim iin ok zgnm" diye balayan gnlk raporlar her defasnda sarscdr. Nail Gidel'in verdii rakamlar baz gnler bin dolarn bile altndadr! Sylenmeye balar Menderes: "Trkiye'yi ekonomik istiklle kavuturmaya mecburuz. Altnda stnde tkenmez servet kaynaklar bulunan koca Anadolu'yu bizden ncekilerin yapt gibi kendi kaderiyle ba baa brakmaya hakkmz yok."
96
Sonra fkelenir: "Trkiye Avrupa'nn sebze meyve ihtiyacn salayacak, ekonomisini buna gre planlayacak, baka bir ey yapmayacak, olacak ey mi bu? Buna hangi Trk'n vicdan raz olur?
imento haline getirilmi binlerce kilometre uzaktaki Avrupa topraklarn, bizde daha ok daha kaliteli toprak olmasna ramen yurda getirip, tesisi ok basit ve ucuz olan fabrikalar kurmay dnmeyeceiz. Byle maskaralk olmaz. Bu fukaral kesinlikle yenmemiz gereklidir. Ne pahasna olursa olsun. znt ile syleyeyim, bir ksm Batl dostlarmz hl hill-ha ayrmna itibar ediyorlar." Ve hayalindeki Trkiye'yi anlatmaya balar: "Her eit ar-hafif tesislerini kurmu, yazn susuzluktan kuruyan, kn taknlar sebebiyle trl zararlara sebep olan nehirleri dizginlemi Trkiye... Byk barajlar bir yandan enerji retiyor, dier yandan yzyllar boyu susuzluktan atlam topraklar suya kavuturuyor. Yeralt-yerst kaynaklar harekete geirilmi, memleket ekonomisine karm. Tabiatn btn gzellikleri meydana karlm, ilenmi..." Derken Atatrk Orman iftliinin civarndaki tarlalara gz taklr: "Kimi kime ikyet edeyim. Yzyllar boyu bu topraklar bakmsz, susuz, gdasz brakld. Ne verdik ki bu zavall topraklara ne isteyeceiz. Nehirlerimiz babo akar gider. Tohumlar kk clz bir pulluun g bel at izgiye benzeyen srlm kuru topraa atlr. Hlbuki toprak emek ister, aba ister, makine, su, gbre ister. Dn, her yanda traktr sesleri, sularn kard melodiler, sabahlara kadar bu yreleri sularn mzii sarm. stediin kadar enerji, istediin kadar gbre, istediin kadar eitli mahsul. Silolar dolup tayor." geirir bir ara. Btn bunlarn baarlabilmesi iin almas gereken engeller yalnzca ekonomik engeller deildir: "Ah! Kahrolasca kskanlk, ekememezlik..." Yine de kararldr Menderes: "Ne yapacamz biliyoruz. Trkiye'nin derdini yabanc bilmez. Trkiye er ge tarm ve sanayileme politikasn be97
raber yrterek Bat leminde gl ve meden yerini alacaktr"121 Bir gn dalgn, pencereden darsn seyrederken yanna giren Samet Aaolu'na der ki: "im yanyor Samet... Bu rzgr imdi Anadolu'yu kavuruyor. Bilirim bu yel estike kylnn iine dt kederi. Toprak kurumakta, ksack ekinler sararmaktadr..." Menderes alamaya balamtr. Gzyalar yanaklarndan szlmektedir. Samet Aaolu, Mu milletvekili Gyaseddin Emre'ye unlar anlatr: "Bakanlar Kurulu,toplants vard. lk nce ben gittim. Adnan Bey ne ayaa kalkt, ne tokalat. O nazik, o yumuak insan bir tuhaf. Dnyorum, acaba bir hata m yaptm? Acaba benden bir ikyeti mi var? Derken birer ikier dier arkadalar da gelmeye balad. Hepsine bana davrand gibi davranyor. Can son derece skkn. Konumuyor, kimseye tek kelime sylemiyor. O srada bir telefon geldi. Bir Vali ile gryor. 'Beni bahtiyar ettiniz, mutlu ettiniz, teekkr ederim... teekkr ederim Vali Bey" diyor. Telefonu kapatt. Bir kahkaha att. Neelendi. "Beyler ne iersiniz?' diye sordu. 'Beyefendi ne konutunuz?' dedim. 'Sormayn' dedi: 'On be gndr Gneydou'daki yamur durumunu takip ediyorum, uyuyamyorum. Eer gn daha yamur yamayacak olsayd Gneydou ziraat bakmndan mahvolacakt. imdi Diyarbakr Valisi ile grtm. Yamur yadn bildirdi. Ona sevindim, zntm geti.'"122 Uzun yllar sonra... Babakan Adnan Menderes, Yassada'da tutukludur. Temen Gngr grevi gerei o gn Menderes'ten duyduu szleri nbet defterine yazmaktadr: "Havalar yal gidiyor. Eer oralarda da yayorsa bu yamur bu mevsimde Orta Anadolu'ya son derece faydaldr. Mahsul ok bereketli olur."123
98
Zorluklar
14 Mays 1950 gecesinde CHP rgt kargaa iinde idi. Hemen sonraki gnlerde baz CHP'liler partinin adn deitirmekten bahsederken daha umutsuzlar yeni bir parti kurmak gerektiini syleyeceklerdir. smet Paa'nn bu dankl nlemek ve CHP'yi abucak toparlamak iin zaten sert olan slubunu daha da sertletirmesi DP'nin nne dikilen ilk engel oldu. nn, "Millet aldanmtr... Millet aldatlmtr!" diyordu.
Esasen aknlk CHP ynetiminde seim ncesi balamt. Aydn'da konuan Cevdet Kerim nceday'nn byk blm kyl olan kalabala, "Biz de demokrasi istiyoruz. Ama seim gnlerinde jandarma tedbiri almazsak cahil halk oyunu Hasso-ya, Memoya verir. Dnebiliyor musunuz TBMM'ne Hassolarn, Memolarn girmesi ne demektir? Vicdannz raz olur mu? Sonra memleket ne hale gelir?" eklindeki szleri bu aknln ak belirtilerindendi. "Halka esir muamelesi yapan" CHP'nin halka oy istemek iin seslenmek zorunda kalmas onda zihinsel srmeye yol amt. Bir baka zorluk, yksek makamlardaki memurlarn olan bitene inanamamas, smet Paa'nn ne yapp edip iktidar geri alacana dair beklentileriydi. Bu beklenti brokrasinin pasl arklarn iyice yavalatt. Az sonra brokrasiyi belli bir hza kavuturacak olan DP, nemli kurumlardaki ak "ideolojik" direnii kramad Genel memur kitlesindeki doal ve gizli "ideolojik" direni ise bal bana bir muhalefet gibiydi. CHP dneminde belli imtiyazlar olan memur kitlesinin nemli bir blm, artk karlarna esir deil vatanda olarak dikilmi bulunan "Hassolarn" bu yeni durumundan pek holanmad. "Hassolar" da vatanda olmann tecrbesinden yoksun olduklarndan memurlara birok hakszlk yapmakta ge kalmad. Yeni dzen; memura memur olmay, vatandaa vatanda olmay retmekle de sorumluydu. Hlen zlememi bir sorundur... Baka bir zorluk Demokrat Parti'nin siyasette yeni cazibe merkezi olmasndan ileri geliyordu. O tarihte CHP'yi oluturan paralar anlamak zor deildir. CHP'lilerin bir ksm tek parti dneminde elde ettikleri "arpa99
lklar" terk etmek istemiyordu. Bir ksm CHP dneminde yar resm bir hal alm, devletin kudretiyle btnlemi feodal glerdi. Byk ksm ise ya smet Paa sevgisi etrafnda toplanm, ya CHP'yi Atatrk'le zdeletirmi kitlelerdi. Bunlarn iinde CHP'nin devlet olduuna, CHP'nin yklmasnn devletin yklmas demek olduuna samimiyetle inanm yz binler de vard. Ksacas, CHP'yi baka partilere bldmzde birbirinden ok farkl iki- partiden daha fazlasn elde edemeyiz. DP ise siyasetin yeni g merkezi olarak, birbirinden tamamen farkl grleri, yntemleri, karlar ats altnda toplamt. Beklentileri farkl insanlar ve gruplar daha ilk gnden itibaren birbirleriyle atmaya balamlard. DP iinde stikll Mahkemeleri savclar olduu gibi o mahkemelerden kl pay kurtulmu insanlar da vard. imdi hepsinin istedii ncelikle zgrlkt ve Menderes her talebi az ya da ok karlamak mecburiyetindeydi. DP'nin CHP ile atarak ve ok skntlara katlanarak iktidara gelebilmi olmas, o atma ve skntlarda rol alm herkesi bir g haline getirmiti. O gnn DP le Kongrelerindeki enerji, ekime, o kongrelerde ortaya kan g, bugnn partilerinde genel bakanlk seimlerinde bile grlmemektedir. Menderes'in en yaknlarndan biri olan Dr. Sarol, Aydn'dan stanbul'a geldiinde siyasete kald yerden deil mahalle temsilciliinden balamak zorunda kalmt. nk o gnn Kenan ner ynetimindeki stanbul DP l rgt bugnn birok partisinin genel merkezinden daha glyd. DP Meclis Grubu ise her an patlayabilecek bir saatli bomba halindeydi. Menderes konuurken milletvekilleri lf atmakta, birok grup her an ba deitirerek "Nerede kald zgrlk!" itiraz altnda partiyi bir baka yne ekmeye almakta, yeri geldiinde grup ounluu isyan ederek pe pee gvensizlik oylar ile Bakanlar drmekte, Menderes kendisi iin gvenoyu istemeye mecbur kalabilmektedir. stikll Harbi kahraman, Kuvay Milliye ncs Refik evket nce Milli Savunma Bakan iken asker mahkemelerle sivil mahkemeleri birletiren bir kanun tasars hazrladnda Menderes'in henz bundan haberi bile yoktur! Ama ortaya kan gerilimi gslemek ve sorunu halletmek zorunda olan da odur!
100
Menderes kendisini mason olduu bilinen birini mstearlk grevine atamaya sonra da Bakann bu yzden uyarmaya mecbur hissetmi bir babakandr. Yeni iktidardan mevki-makam bekleyip bunlara sahip olamayanlar da ayr bir zorluk tekil etti. Bunlarn bir ksm bir muhalefet partisi gibi alt. Bu arada Menderes'in ilk aylarda yapt baz atamalarda "Parti emekilerini" hatta parti emekisi uzmanlar deil; DP'ye uzak durmu uzmanlar tercih etmesi de DP iinde baka bir atmaya yol at.
Menderes ilk kabinesini tekil ederken de partili ehliyeti deil yalnzca ehliyeti gz nne alm, bunu bir kavga sebebi yapanlara da yle demitir: "Biz pusular aarken birok bilim adam, teknokrat, uzman bize gelemedi. Herkesin kahraman olmasn bekleyemeyiz. Dierleri de gelsin diye bu isimlere grev veriyoruz." DP'nin iktidar grevine balad gn DP iindeki muhalefet de balam oldu. Babakanlk ve DP Genel Bakanl grevi sresince DP iindeki muhalefet hareketleri Adnan Menderes'i en az nn muhalefeti kadar uratrm, yormu ve zmtr. DP iinde sonuna kadar sren kar ve fikir atmalar uzun tek parti dneminin sonularndan biridir. Bu sonulardan biri de halkn DP'den yksek beklentiler iine girmesidir. Yksek beklentilerin ar eletirilere dnme yetenei, DP'nin nnde bir baka zorluk oldu. Kitleler, yllardr ses karmadklar sorunlarn birka ayda giderilmesini istiyordu. Siys hayatna baktmzda Menderes'i hem parti hem devlet ilerinde btn ayrntlarla ilgilenen, kendisini buna mecbur hisseden bir lider olarak grrz. Tek parti dneminde olumu kanaatlerin, alkanlklarn, kurumlarn yeni dnemde gerekiyorsa daha da glendirilmeleri gerekmiyor ve gelimeye engel tekil ediyorsa onarlmalar veya kaldrlmalar ok byk dikkat ve tarihi bir siysi yetenek gerektiriyordu. Bu yetenek, ncelikle desteklerini glendirmeliydi. Adnan Menderes'in gazeteci Ahmet Emin Yalman zerindeki abalar101
27 MAYIS'TAN YASSIADA MAHKEMELERNE MENDERES Menderes Meclis'te.
n okumak bile insan yorar. Menderes byle nice sevdii, gvendii, niteliklerine inand insan kendi hedefleriyle btnletirmek iin onlarla zorlu, yorucu ilikiler srdryordu. Dr. Sarol'un Menderes'in bu tr ilikileri iin syledikleri dikkat ekicidir: "Bunca iin arasnda bu kadar ar klfete katlanmas alacak eydir. (...) Yalman' kazandka sanki btn basn eline geirmi gibi oluyordu."124 Ne Yalman' elinde tutabilecek, ne de basn eline geirebilecektir. Yalman bir sre sonra DP'nin en sert muhaliflerinden biri olacak; ayn Yalman, Menderes'in idamndan sonra "Ah o hizmet akyla rpnan aknc ruhlu Adnan Menderes! Ah o ne byk bir devlet adamyd!" diyerek hkra hkra alayacaktr. Menderes'in karlat zorluklardan biri de TBMM'ne duyduu byk saygdr. Halkn sevgisine ve iradesine dayanmak onda ihtiras halini almt.125
102
Kimbilir, belki en byk zorluk buydu. nk bu ihtiras onun idam edilmesine sebep oldu. 1950 Trkiyesi'nin ekonomik durumu phesiz DP iktidarnn nndeki en yksek engeldi. 25 Temmuz 1945 tarihli gazeteler; stanbul, Ankara ve zmir ticaret odalarnn hayat ucuzlatma konusundaki almalarn tamamlayarak bir rapor hazrladklarn bildiriyordu. Rapora gre hemen alnmas gereken tedbir vard: Resm ve zel btn inaatlar yl sre ile durdurulmal, devlet masraflar hemen azaltlmal, eski elbiseler tersyz edilerek giyilmeli.126 Yeni bir iktidar yeni bir umut deil miydi? DP, rgtl umutlarla karlat. Hem mevcut skntlar, hem ileride neler olabileceini anlatan umutlar... Menderes'e ulamas salanan 1 Ocak 1951 tarihli "Gen Subay Pilotlar Birlii 1 No'lu Beyannamesinde deniyordu ki: "... Hava Kuvvetlerimiz koma halindedir... Ne Amerikal mavirler ne de onlarla birlikte alan ve bir temen kadar teknik bilgisi olmayan bugnk komuta kadrosu bizim duydu umuz strab ve sorumluluu duyabilmitir... Modern savan gerektirdii vasflarda yetitirilmedik. nk komuta kadrosu hem kr hem de cahildir... manmzla, intihar edercesine savamak azmindeyiz. Fakat bunun dahi havaclmzn erefini kurtarabilmesi phelidir... Amerikan liberalizmi taklitisi ekonomik politikamz yznden kitlenin zararna tredi milyonerler zmresi doacandan korktuumuzu bildirmeyi uygun bulduk. imdilik sve ve ngiliz Sosyalizmi bizim iin gaye gibi gzkyor..."127 Bundan sonrasnda, yaplacak slahatn ayrntlar, emekli edilmesi gereken komutanlarn isimleri hayli uzun bir ekilde anlatlyor ve beklenen slahatn yaplacana duyulan inan bildiriliyordu.
lk Gnler
CHP ilk gnden itibaren sert bir muhalefete balad. Bu muhalefete ayn sertlikle cevap vermek onun dirilmesine yardmc olmaktan baka bir ie yaramazd. Fakat DP, muhalefete ayn sertlikle cevap vermeyi tercih etti.
103
DP sert CHP muhalefetini durdurabilmek ve bu muhalefeti halk nezdinde geersiz klabilmek iin sk sk gemie dnp oradan su dosyalar karma yoluna gidiyordu. nn ise bu su dosyalarnn hepsini lehine evirecek tecrbeye sahipti. Bylece birok siyas sorunu rejim sorunu, kendi dnemine yaplm bir eletiriyi "Devrimlere saldr" olarak gsterebiliyordu. DP'nin iktidar olmasyla birlikte ortaya kan zgrlk havas CHP iin istismar frsatlar ile doluydu. Mesel, "Mslmanlarn kutsal ay Ramazan' halk artk daha ak bir ekilde kutlamaya balamt."128 Eyp Sultan trbesi ziyarete almt.129 Ezan, Arapa okunabilme serbestliine kavumutu. Din eitiminde atlan ilk adm ise ilkokul 4. ve 5. snflarndaki din dersinin okutulma eklinde oldu. Bu ders nceden "Okumak istiyorum" dilekesiyle okunuyordu. imdi dilekeyi "Okumak istemiyorum" diyenler verecekti. Ankara Hukuk Fakltesi Profesr Blent Nuri Esen bu karar Anayasaya aykr bularak Dantay'da MEB aleyhine dava at. Dantay davay reddetti.130 Anayasann "nn devrindeki anlalmaz dili" deitirilerek ilk kaleme alnd ekle dnld. CHP daha fazla bekleyemezdi. "Atatrk'n eserini yok ediyorlar!" eklindeki hcumlar balatt. nn, 22 Ekim 1951'de Beyazt ilesi "nklp Oca"n aarken "Genler, zedelenen devrimleri korumak iin safmza toplanyorlar" dedi.131 CHP'ye hkim olan muhalefet slubunda DP'yi kmseyen, halka tepeden bakan, seim sonularn hie sayan bir tavr vard: "Tek parti ynetiminin tm halklk iddialarna karn halk horlayan, hatta mahcur sayan davranlar 1950 sonrasnda da srd."132 Buradaki "mahcur" "kendini idare etmekten aciz" anlamndadr. Menderes'in bu slupta bir muhalefete karl hep iddetli olacaktr: "... Gzme bak Paa, gzme bak! Senin yalanc hretin104 ^
den ekinecek, korkacak kimse yok burada! 1946'daki cinayetinin cezasn ekeceksin..." "smet nn kh melakne, kh peygamberne bir slupla, kh profesyonel bir caninin soukkanll ile konuuyor, fakat nn'nn u krsye karak demokrasiden bahsetmesi sadece ilhi adaletin tecellisinden ibarettir. Trk milletinin 1950'deki sillesi, dnk mstebiti bugn hrriyet mdafii yapyor." Dr. Cem Eroul'a gre nn'nn Menderes'i ykmak iin kulland taktik uydu: "Tahrik edip ileden karmak, ileden karp hata iletmek, hatalar amanszca yzne vurmak, daha ok hata iletmek."133 Amerika ise hem eski hem yeni iktidar ilgilendiren bir konuydu. 1950'de greve balayan bir Mill Emniyet yetkilisi (MT) "e baladmda Amerikan ajanlarnn iimize yerlemi olduunu grdm. Mill Emniyet, muhalefet lideri nn'ye iktidardan daha ok bilgi veriyordu" diyecektir.134 smet nn ise 1951'de yle diyordu: "lkeyi ABD'ye satyorlar. Devrimler elden gidiyor. Liklik yklmtr."135 Nedense hl Amerika ile ilikilerin DP ile balad zannedilir. Hlbuki Amerika ile ilikiler CHP dneminde balamt ve o tarihte bu bir mecburiyetti. DP iktidarnn ilk aylarnda Menderes hem CHP muhalefeti ile hem i muhalefetle urat. DP iinde "61'ler" denen muhalefet grubu olumutu. DP Meclis Grubu imdiden Bakan drme giriimlerine balamt.
DP Darbesi
Btn zorluklara ramen DP'nin kararl bir politika uygulayaca 1950 Temmuzunda arpc bir ekilde doruland. Kuzey Kore, Gney Kore'ye saldrmt ve ABD, BM'den savaa mdahale edilmesini istiyordu.
Trkiye dier yeler gibi kendisine de bavuran BM'nin "Katknz ne olacak?" sorusuna tereddtsz "Tam techizatl bir
105
Tugay" cevabn verdi, iktidar bu vesile ile Trkiye'nin NATO yeliini salayabileceini dnyordu. Yani Kore Sava Trkiye'nin "Batl" glerle ilikilerini salamlatrabilmesi iin bir frsatt. CHP, Hkmetin bekletmeden ald bu karara iddetle kar kt: Bu karar Anayasaya aykr idi. Sava ilan etmek yetkisi TBMM'ne ait bir yetkiydi. Prof. Ali Fuat Bagil Hkmet'e destek vererek Zafer gazetesinde hukuk grn yaymlad. Bu gre gre BM artlar gerei tecavze urayan devlete yardm etmek mecbur idi. BM artlar da ye lkelerin meclisleri tarafndan onaylanmt. Dolays ile Kore'ye asker gnderilebilmesi iin Meclis kararna ihtiya yoktu. Hkmet CHP'nin itirazna ramen Kore'ye asker yollad ve gelien srete Trkiye beklendii gibi NATO'ya katld. CHP'nin hi ummad darbe CHP mlkiyetindeki mal varlna geldi. Halkevleri, Trk Ocaklar'nn kapatlmasndan sonra, 1932'de halk ve genlii CHP ideolojisi dorultusunda eitmek amacyla kurulmutu: "Ynetimleri CHP'nin elinde idi. Para ihtiyalar genel bteden karlanyordu. Vatandan verdii vergilerle oluturulmu bu kurumun demokratik dzende bir partinin ynetiminde kalmas sakncalyd CHP de bunun farknda olduundan Halkevleri 1947'de hkmi ahsiyet olarak partiden ayrld. Szde zerk kurulular oldu. Szde diyoruz nk Halkevlerinin ynetiminde yine CHP sz sahibiydi. rnein 1950 seim yenilgisinden sonra partinin ilk kurultay yine Ankara Halkevinde yapld. Yani CHP, bu kurumlar benim tavrn srdryordu.136 Adnan Menderes kuruluunu bildii, bir ksmn bizzat hizmete at Halkevleri'nin CHP ile ilikisini yle anlatyordu: "Siz bunlar bilmezsiniz. Hazineden, devletten-belediyeden Halkevine bir denek gelir, bu para ertesi gn parti il merkezine gnderilirdi. Orada parti iin sarfedilirdi. nce parti, sonra Halkevi; uygulama buydu."137 Prof. Bagil'in aklamas CHP'nin mal varl ile Halkevleri ilikisini de ortaya koyar: "nn iktidarda iken her sene hatr saylr bir para -milyonlar- hazineden ve belediye btelerin106 .
den CHP kasasna aktarlyordu. Bu, memleketin kltrel ihtiyalarna ayrlan szde denek eklinde kimsenin yadrgaya-mad bir yolla yaplyordu. Bu suretle CHP zengin olmutu. Parann bir ksmn kendi propagandasna harcyordu. Ayn amaca hizmet eden saysz lokalleri vard. Resm ad Halkevleri olan bu lokallerin mlkiyeti CHP'de idi."138 Halkevleri baarl almalar da yapm ancak mlkiyet-yolsuzluk sorunlar bir yana Cumhuriyet'in hedeflerinden de uzaklamt. Artk daha ok Cumhuriyet'i kuran abalarn ruhuna aykr bir yabanclamay temsil ediyordu. 1950'de Trkiye'de 500 kadar Halkevi, 4 binden fazla Halkodas vard.139 Austos 1951'de Halkevlerinin CHP mlkiyetinden alnmasna, bu mlkiyetin hazineye devrine dair kanun tasars Mecliste deta savaa yol at. CHP baz oturumlara ve oylamaya katlmad, tasar kanunlatktan sonra da bir bildiri ile mcadeleye devam edeceini aklad. CHP'ye asl darbe bir yl sonra geldi. Demokrat Parti, CHP'nin malvarlnn millete ait olduunu, bu malvarlnn CHP'den alnmas gerektiini savunuyordu. Gereke basitti: CHP bu malvarln kanund yollarla elde etmiti. DP Milletvekili Samet Aaolu "Gerekirse nlerindeki katlar, masalar da alacaz" diyordu. TBMM'ne sunulan kanun tasarsnn 1. maddesinde, "Mezkur partinin bu kanunun neri tarihinde uhdesindeki menkul ve gayrimenkul mallarla para ve kymetler gerek sahibi olan millete iade edilir." deniyordu. Mzakereler srasnda bu son ksm "Hazineye iade edilir" ekline dntrld.140 Kanunun gerekesi uydu: "Bir siyasi teekkln iktidarda bulunmaktan faydalanarak kendi lehine menfaatler salad sabit olduktan sonra bu menfaatlerin geri alnmas gerekmez mi?"141
"CHP'nin Haksz ktisaplarnn Hazineye Devri Hakkndaki Kanun" 14 Aralk 1953'te grlerek kabul edildi. Kanunun kabulnden sonra CHP'nin elindeki Ulus gazetesi son saysnda siyah balkla kt. Onun yerini "Yeni Ulus" ald. Bu gaze107
tenin imtiyaz sahibi Nihat Erim'di. Muhalefet daha da sertleti ve CHP'ye Erim'in politikalar hkim oldu.142 Kanunun kabulnden sonraki bir gelime ok dikkat ekicidir. Kanunun Cumhurbakan Cell Bayar tarafndan imzalanmamas iin yaplan giriimler arasnda Ankara Barosundan bir grup avukatla stanbul niversitesi'nden bin kadar rencinin yaynlad bildiriler de vard. Bu gelime 1953 gibi erken denebilecek bir dnemde bile CHP'nin genlik ve aydnlarla olan ittifaknn devam ettiini ortaya koyuyordu.143 Bu kanunun grlmesi srasnda yaanan olaylar, CHP'nin muhalefet etmekte, DP'nin iktidar olmakta ne kadar kararl olduklarn, bunun iin ne kadar gz kara davranacaklarn gsteriyordu'. smet nn mehur " Tarih krssnden halinizi seyrediyorum. Sulularn tel iindesiniz" szn bu kanunun grlmesi srasnda sylemiti. Krsye gelen DP milletvekili, yakn zamana kadar DP Meclis Grubu Bakan Refik evket nce; en az nn kadar eski CHP'li, Mill Mcadele'nin tannm isimlerinden biri pervasz bir adamd. nn'nn grmeler srasnda syledii "Btn ilerin sorumlusu benim" eklindeki szlerine u cevab veriyordu: "Bunu imdi sylemek kolay. Biz ie balarken geni bir kanun karmam olsaydk nn bunu imdi olduu gibi Meclis krssnde syleyemeyecek, belki hapishanenin bir kesinde derin derin dnecekti. Kanunsuz i yapmadk diyorlar. Siys partilerin ticaret yapmas eskiden de yasak deil miydi? Oysa Halk Partisi, halkevleri ve teki tanmaz mallar ile frnclk, kahvecilik, fabrikaclk, hatta hattaaaa, meyhanecilik bile yapmam mdr? Gelsinler, yapmadklarn sylesinler."144 nn'ye Mecliste birok hcumlar, hatta hakaretler yaplm, bunlar DP hesabna faydal ve doru olmamtr. Ne var ki smet Paa'nn tarihi kiiliine daima sayg gsterilmesi, biraz da smet Paa'nn kendi tarihi kiiliine duyaca saygya balyd. Oysa o politikac kimliini fazlasyla benimsemi, politikann oyunlarndan fazlas ile zevk alm, iktidara yapt hakaretlerin kendisine dneceine pek aldrmam CHP hesabna bundan memnuniyet de duymutur.
108
DP'den Tedbirler Dizisi

Ezann Arapa okunabilmesine izin verildikten sonra artan din zgrlk giriimleri liklik tartmalarn alevlendirmiti. CHP Arapa ezan yasann kaldrlmasnda DP ile birlikte hareket etmemi gibi CHP'li aydnlar Arapa ezan bu tartmalarn iinde tutmaktan vazgememiti. "Ticnler" denen bir grubun orada burada pervaszca Atatrk heykellerine saldrmas, gpegndz kalabalk bir saatte Ulus'taki Atatrk heykelini tahrip etmeye kalkmalar, liklik tartmalarnda DP'yi zor durumda brakt. Dini zgrlk talepleri iine szacak bu tr hareketlerin toplum dzenini alt st edecei endiesi zellikle Cell Bayar' bunlar nleyici yasa arayna soktu. Onun nclnde hazrlanan Atatrk' Koruma Kanunu, 25 Temmuz 1951'de kabul edildi. "Ticn" gerginlii henz tam yatmamken, 1952'de gazeteci Ahmet Emin Yalman Malatya'da lise rencisi Hseyin zmez tarafndan tabanca ile vurularak yaraland. Hseyin zmez, Yalman' "Din dman olduu" gerekesiyle vurmutu. DP hkmeti zerindeki basknn etkisiyle olaya ar tepki gsterildi. dar makamlar da ayn tepki iinde idiler. zmez'i azmettirdikleri gerekesi ile Necip Fazl, Osman Yksel Serdengeti, Cevat Rfat Atilhan, Samsun'dan Mustafa Balayc tutuklanarak cezaevine konuldular. Hseyin zmez 20 yl hapse mahkm edildi. On yl sre ile deiik cezaevlerinde kalacak olan Hseyin zmez, bu sre iinde eitli tehlikelerle kar karya yaayacak; kendisine sonradan Yalman'n gsterdii ilgi kadar ilgi gstermeyecek kiilere daima ksknlk duyacaktr. DP hkmeti bu olaydan sonra stanbul, Ankara ve dier byk ehirlerde ubeleri bulunan Trk Milliyetiler Dernei'ni kapatt. Prof. Bagil bu tasarrufu "Byk bir hata" eklinde deerlendirir: "DP bylece ileride komnist ve CHP propagandasnn artaca niversite evrelerinde kendini salam bir destekten mahrum brakt. Milliyeti genler CHP'nin sinsi maksatlarna kar bir kale tekil ediyordu.
109
CHP, niversite genlii arasnda tahrik yuvalar kurdu. CHP Genlik Kollar'nn, Devrim Ocaklar'nn gayesi genlii CHP'ye kazandrmakt. DP bunlara kar hareketsiz kald."145 DP hkmeti 1954'te de Millet Partisi'nin kapatlmasn salad. Partinin kapatlma sebebi "Din istismar" idi. Bagil'e gre bu da bir hata olmutur. nk CHP ile DP arasnda bir tampon olan MP'nin kapatlmasyla DP dorudan CHP ile kar karya gelmitir. MP, Demokrat Parti ktidarna yer yer CHP'den daha fazla ve daha etkili hcum ediyordu. Bu hcumlar CHP'nin hcumlaryla birlikte bunaltc oluyordu. Her tarafndan birisi tutup ekerken yemek yapmak zorunda olan birisine benzeyen Adnan Menderes, muhaliflerinin her birine ayr bir yntem uygulayarak bunlar zararsz klmaya almakta idi. MP, kapatld gnn ertesinde, 10 ubat 1954'te Cumhuriyeti Millet Partisi.adyla yeniden kuruldu. CMP, Tahsin Demi-ray ve Cezmi Trk'n kurduu Kyl Partisi ile 1958 ylnda birleecek ve Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi adn alacaktr. DP, 1954 seimlerinin az ncesinde Yeni Ulus, Halk, Yeni Sabah gibi gazetelerin allmadk muhalefeti ile kar karya idi. Bunlarn yapt yayn DP'ye gre "Dr. Gbels'in gazetesindeki yazlara rahmet okutacak cinste" idi... Kendi meydana getirdii zgrlk tarafndan ar ithamlara, iftiralara, hakaretlere uramak DP iin artc ve sinir bozucu oluyordu. Esasen baz gazetelerin muhalefeti DP iktidarnn daha ikinci aynda balamt. DP'liler imdi "Acaba gelir gelmez basn zgrl kanunu karmakla hata m yaptk?" dncesine dalmlard. Basnn "alaka imalar, tahamml imknsz pespayelikte karikatrleri, tezvirat" karsnda Menderes "Bunlarn gz dnm" diyordu. 1954 yl, Yargtay'a bavurma hakk verilmeden memurlarn iten karlmas yetkisinin saland, basn iin ilk kstlayc yasal deiikliklerinin yapld bir yl oldu. Btn bu tedbirlerde kyamet koptu...
110
1954 Seimleri ncesinde Trkiye'nin Durumu

DP'nin iktidara geldikten sonra girecei ilk seimlerin ncesinde ekonomik durum, siyas ilikiler neydi ve halk bunlara nasl bakyordu? "Cumhuriyet tarihinde ilk kez Meclis yeleri, yani milletvekilleri ile semen barmt. Anadolu'nun herhangi bir yresinden Ankara'ya gelen kii, yre milletvekilini bulabiliyor, derdini anlatabiliyor, nihayet TBMM'ne girebiliyordu. Tek parti devrinin sekinci, halk, kyly kk gren tavrn anmsayanlar iin olanlar adeta bir devrimdi. Bu durum, ehirlerin ana caddelerine, Ankara'da Yeniehir tarafna zor geebilen arkl, poturlu kyller iin masallar kadar inanlmaz bir yaklamd. Bunun yan sra Kore Sava'nn getirdii ekonomik olanaklar da kyly rahatlatmt. Pamuk vb. gibi rnler d piyasalarda ok uygun fiyatlarla alc bulabiliyorlard. Dier yandan tarma traktr girmiti (bu, ncelikle Marshall ve ABD yardmlar ile salanmt.) Ekim alanlar hemen hemen %70 orannda genilemiti. Tarmda iftinin rnne yksek oranl destekleme fiyat uygulanyordu. Bylece iftinin, dolaysyla krsal alanda yaayanlarn alm gc ykselmiti. Geri destekleme almlarndan ve makinelemeden daha ok byk toprak sahipleri yararlanmaktaysa da bu ekonomik refahn yansmasndan kk reticiler de yararlanmtr. Kyl artk DP'nin seim meydanlarnda syledii gibi belki "Yeni Harman" (o dnemin en sekin sigarasyd) iemiyordu, ama "Kyl" sigarasn brakm, "Bafra" vb. iebiliyordu. Demokrat Parti iktidara geldiinde, sava yllarnn uygun ticari konjonktrnn salad nemli dviz rezervine sahip bir Merkez Bankas bulmutu (bu birikim Trkiye'nin Almanya ve mttefiklere yapt uygun fiyatl ihracattan kaynaklanmt.] Dier yandan sava sonras ykselen tarm rnleri ihracatndan doan getiri de azmsanmayacak kadar oktu. Bylece dviz rezervleri, byyen ihracat gelirleri, nihayet d yardmlar ve d bor olanaklar sonucunda tketim mallar ithalat artmt. Bunun sonucunda alm gc ykselen kesimler buzdolab, amar makinesi, elektrik sprgesi vb. gibi o gne dein sahip olamadklar dayankl tketim mallarn alma olanana kavutular. Zamanla bunlarn taksitli satlarnn bala111
mas da tketimlerini yaygnlatrd. Sava yllarnn ve daha nceki ekonomik bunalm yllarnn kstl tketim imknlarnn yaratt zlem, halktaki eilimi kamlamaktayd. Bir anlamda yapay ve grece diyebileceimiz bu refah halk DP'ye daha da balamt. CHP ise tek parti dnemindeki olumsuz imaj n deitirmek iin en kk bir aba dahi harcamamt. Bata smet nn olmak zere, halka tepeden bakan, sert, baretmen edal parti bykleri gene n saflar tutmutu. Halka yakn olma iddiasndaki, Amerikan benzeri propaganda yapma ustas Kasm Glek'in genel sekreterlii bile CHP'nin halk indindeki izlenimini deitiremiyordu. Zaten Kasm Glek sadece parti tabanna yaknd, oysa merkezdekiler Kasm Glek'i bir trl ilerine sindirememilerdi. Genel merkezi oluturanlar halktan kopuk olduklar kadar parti tabanndan da uzaktlar. Halk kendi karlar dorultusunda oylarn verirken ya da bu eilimde gzkrken, parti politikasn yrtenler iktidarn yapt her eyi en sert biimde eletiriyorlard. 1954 seimlerine ite bu hava ierisinde girildi. Propaganda dneminde nn lkenin her yresini dolat, gitmedii il kalmad. Yapt konumalarda DP'ye en ar eletirilerini yneltti. ktidarn ekonomi politikasn yerden yere vurdu. Yaplan yatrmlar, destekleme fiyatlarn hesapsz ve plansz bir politika olarak vurgulad. Doal olarak DP yneticileri, bata Babakan Adnan Menderes olmak zere bu eletirileri yantlyorlard. Tarafsz olmas gereken Cumhurbakan Celal Bayar bile seim kampanyasna katld. Bunu doru bulmayanlara ise nn'nn 1950 seimindeki davrann rnek olarak gsteriyordu. DP ile CHP arasndaki uzlamaz kartlk lkedeki siyasi havay geriyordu. Kylerde CHP ile DP'lilerin gittikleri kahveler bile ayrlmt. Kukusuz bu durum demokratikleme srecini yaralyor, hogrszlk havasn yaygnlatnyordu. Ne yazk ki Trkiye'de partiler aras bu ekimeler ve uzlamaz ztlklar ttihat-tilf ekimesinden bu yana srp gelmitir."146
112
Menderes'in Zaferi
1954 Seim Sonular 1950 seimi sonularna pek ok kii ve kurum kendini ortak hissedebilir. Ama 1954 seim sonular Adnan Menderes'in zaferidir. DP, oylarn %56.61 oranna ykseltmi, CHP'nin oy oran %34.78'e dmtr. Bu oy oranlar ile DP 490, CHP 30 milletvekili karmtr. 2 Mays 1954'te yaplan seimin sonular yledir: Kaytl semen says Oy kullanan semen says Seime katlma oran 10.262.063 9.095.617 %88.6 3.161.696
Cumhuriyet Halk Partisi

kard milletvekili says
30
434.085
Cumhuriyeti Millet Partisi

kard milletvekili says
5.151.350
Demokrat Parti
kard milletvekili says Kyl Partisi kard milletvekili says
490
57.011
5
137.318
10147
Bamszlar
karlan milletvekili says
CHP km, nn-Nihat Erim ikilisi eletirilerin hedefine oturmutur. Bu knt; CHP muhalefetinin kendisini btn kaytlardan syrmasna, her trl insaf lsnden ayrlmasna sebep olacak, bu da DP'nin akl almaz hatalarna yol aacaktr. imdi Menderes, seim sonular karsnda duygulanm "Byle bir millete hizmet yolunda canm feda olsun" demektedir.
113
6. BLM 1954-1957 ARASI
Ekonomik Kriz
1954 sonunda balayp birka yl sren kuraklk ekonomiyi ok olumsuz etkiledi. Tarm rnlerinde ihracat durunca ithalt da durdu. Dviz sknts balad. thalat ancak ok zaruri maddeler iin ve kstl olarak yaplabiliyordu. Asprin dahi karaborsaya dt.148 CHP bir gazete kurmutu: Fslt Gazetesi. Bu "gazete" btn yurda heyecan verici haberler yayyordu. Ekonomik kriz dardan fsltlar da tad. Kimi doru, kimi yanl... 1954 yl sonunda Trkiye'ye dnen CHP'li Kasm Glek yeni haberler getirdi. Glek "Amerika'dan mali yardm alamayacaklar" diyordu: "Akaryakt irketleri, bedelleri henz denmedii iin artk petrol gndermeyecek." "Amerika Menderes'in ekonomik politikasn uygun bulmamaktadr. Hzl yatrmlar ve srdrlen hamleleri Trk ekonomisi tayacak gte deildir." Halk gaz depolarna hcum edip eker stoku yapmakta gecikmedi. Bu da ekonominin denetimini daha da zorlatrd.149 Amerika'nn yaplan yatrmlardan memnun olmad ise doruydu. Batllar, Trkiye'ye verdikleri borlarn veya yaptklar yardmlarn kalknma hamleleri iin kullanlmasndan holanmyordu. Hkmetler ise bu paralar gizli yol ve yn115
temlerle baz yatrmlara aktarmak zorundayd. Bu durum anlaldnda krediler yavalyor veya duruyordu. 1954 yl sonunda Dnya Bankas da Trkiye'ye kar tutumunu deitirmeye balamt. Menderes'in "Hill-Ha ayrm yapyorlar" demesinin sebebi buydu. Kredi musluklar kesildiinde grmeleri balatmak zorundaydnz... Yeni grmeler yeni tavizler vermek demekti. Hzl yatrmlar enflasyonu krklemiti. 1955 sonbaharnda uval, pulluk demiri, kahve bulunmuyor, eker ktl yaanyordu. Yedek para ithali yaplamadndan ok sayda traktr demir yn halindeydi. Btn bunlar CHP'nin yaplan yatrmlara saldrmasyla siyaseti de germekte idi. Dorusu udur ki CHP, "kasketlilerin" fabrikalar, barajlar kurabiliyor olmasndan rahatszd. Yollar geniletilirken "Bu yollara uak m indireceksiniz?" diye baryorlar, baraj temeli atlrken "Bu kadar elektrii topraa m vereceksiniz!" diyorlar, liman yaplrken "mercimek kadar akl olanlarn, bu yatrmlara inanmayacan" sylyorlard. nn'nn bu sz sarf etmesine sebep olan inaat, halen kullanlan Samsun limanyd.
Basnla likiler
Basn 1954 sonras niin batan ayaa muhalefet kesilmiti? Yalan, yanl, iftira ve hakaret dolu bunca haber ve yaznn tek sebebi basnn tabiatndaki muhalefet miydi? Yoksa basn ideolojik bir sava m yapyordu? u szler bu sorularn cevaplarn ve daha fazlasn ok aka anlatma gcne sahiptir: "CHP-basn-niversite birbirinden farkl birimler deildi. Ayn olayn biri siyasetteki, biri basndaki, biri eitimdeki grndr. Ortak noktalar neydi? Tek parti idi. CHP iktidardan dmt ama iktidarn dier yerlerinde iktidarn devam ettiriyordu. O gn basnn, niversitenin, CHP'nin sorunu sadece DP ile deildi. Demokrasiyle, halkla, semenle sorunluydular. Diyorlard ki cahil halk kandrp oyunu alyorlar! Basn DP'yi eletirdi. Ancak eletirmekle kalmad. ahsiyetler istiskal edildi. Kiiliklere tecavz edildi. nsanlarn aklna ve izanna smayacak haberler doru haberler haline dntrld.
116
1954-1957 ARASI
DP'nin btn yapmak istedii iktidarn, iktidarn ahsnda devletin vakarn ve haysiyetini korumakt. DP; fikir hrriyetlerini ksmak istemiyordu. Ancak byle bir saldry ortadan kaldrmaya alyordu. DP, davasnda hakl idi ama dardan olaya baknca CHP'nin ve basnn taktikleri tutuyordu. Menderes basnla iyi ilikilere abalar, patronlar toplayp mutabakat arard. En fazla devrede olan Yeni Sabah' karan Safa Klolu, Milliyet'i karan Ali Naci Karacan'd Milliyet'in makinelerinin
deitirilmesi bugnk haliyle Milliyet'in temellerinin atlmas 1954-55 yllarna rastlar ki bu Adnan Menderes'in ok zel bir ilgisiyle gereklemi, onun takibiyle gereklemi bir olaydr. O gnk gazete patronlar insan olarak belki Menderes'e muhabbetle bir yaknlk duyuyorlard. Ancak DP'nin ve Menderes'in o an iin grmedii ya da grmek istemedii gerek, smet Paa ile anlamadan basnn DP karsndaki tavrnn deimeyecei gerei idi. Artk basn tamamen CHP'ye angaje olmu, onunla birlemi bir biimde DP'ye kar ayn siyas mcadeleyi srdryordu. O gn iin karabildii Zafer ve stanbul'daki Havadis dnda btn basn aa yukar Ulus gazetesine dnmt." Bu szler Aydn Menderes'e aittir.150 Tekrar inceleyip yorumlandnda grlr ki bu aklama DPBasn ilikilerinin cilt cilt kitaplar gcndeki bir zetidir. 1954-1957 arasnda Metin Toker, inasi Nahit, Bedii Faik, Hseyin Cahit Yaln gibi baz gazeteciler tutuklanmtr. Ancak Menderes bu tutuklanmalarn hepsinden znt duymu, mesela Metin Toker'in brokratik ilemler henz bitmemiken salverilmesi iin dorudan cezaevi mdrn aram, H. C. Yaln'n gnln alabilmek iin ne yapacan armtr. Yine bu dnemde bata Ulus olmak zere baz gazeteler Kbrs davas ile ilgili yayn yasaklarna uymadklarndan geici olarak kapatldlar. Haber ve yorumlardaki insafsz saldrlar karsnda Basn sularna verilen cezalarn arttrlmas yoluna gidildi. tibar krc, hret ve servete zarar verici sulamalara, 3 yla kadar hapis cezas getirildi. Su resm kiilere kar ilendiinde ceza
117
yar yarya artacakt. Sulanan gazeteciye ise ispat hakk tannmyordu.151 Bu ispat hakk sorunu DP iinde ok ciddi tartma ve blnmelere yol at.
Muhalefete Verilen Karlk

Bir "tek parti" dneminden hemen sonra yaanan iktidar-muhalefet ilikisi kendine zg bir hava ve zel artlar tayordu. yle bir dnemden sonraki iktidar-muhalefet ilikisinde hem DP'nin hem CHP'nin hem de dier partilerin zorlanmas ok yadrgatc deildir. Partilerin hepsi bilerek, isteyerek yanl tutumlar gsterdikleri gibi baz hatalar da istemeden yapmlardr. Bugn bunlar birbirinden ayrp snflayabilmek de gtr. Adnan Menderes ve DP'nin muhalefete kar tutumunda, "Bir yeralt rgtnn lke ynetimini kilitleyen faaliyetlerine kar durma" psikolojisinin ok etkili olduunu gryoruz. CHP ise lideri nn'nn sinir harbindeki byk tecrbesiyle bu psikolojiyi besliyordu. DP'nin hafzalarna kaznan bir icraat, seimlerde CMP'ye oy vererek mthi muhalif Osman Blkba'y Meclis'e yollayan Krehir'i ile yapmasdr.** DP Krehir'i ile yaparak yeni il Nevehir'e balarken, nn'nn seim blgesi Malatya'y ikiye blerek Adyaman' da il yapmt. Ardndan Meclis'te bir konumas srasnda kendisine laf atan DP Grubuna "Size ne oluyor, zalimlerin uaklar!" diye baran Osman Blkba tutuklanarak cezaevine konuldu. Blkba "hakaret" davasndan beraat edecektir. Baz Yargtay yelerinin, hkimlerin, Yargtay Bakan'nn Cumhuriyet Basavcsnn, Yargtay Daire Bakanlarnn 1956 Mays-Haziran aylarnda emekli edilmeleri ise CHP'de "CHP'nin kapatlmas" etkisi yapt. Menderes yalnz d politikada deil i politikada da kendisine izilen snrlarn dna kyordu... i Sendikalar Konfederasyonu'nu kapatmaktan da ekinmedi. ** Krehir, 12 Haziran 1957'de tekrar il yapld.
118 1954-1957 ARASI
Yine 1956 Hazirannda siyas partilere seim dnemi dnda ak hava toplantlar yasa konuldu. Bu yasak muhalefetle emniyet glerini kar karya getirecek, birok olaylara yol aacaktr. smet Paa'nn bu yasa inemekten ne kadar keyif duyaca, bundan ne kadar faydalanmak isteyecei galiba dnlmemiti... Ve halk, muhalefet bu yasakla engellenmek istenirken DP'li liderlerin yurt gezilerinin birer mitinge dntn gremeyecek durumda myd? CHP Genel Sekreteri Kasm Glek'in Karadeniz gezisi bu yasak kapsamnda deerlendirildi ve Kasm Glek de 6 ay hapse mahkm oldu.
DP-CHP ilikilerindeki sertlik DP Meclis Grubunu da etkiledi ve uzun zamandr hareketli olan i muhalefetin bir ksm DP'den ayrlarak Hrriyet Partisi'ni kurdu. Bu yeni partinin kurucular Fevzi Ltfi Karaosmanolu gibi DP'nin vcud bulmasnda ok alm, kamuoyunun sevdii, Menderes'in nem verdii kiilerdi. 1957 seimlerinden az nce de Fuat Kprl DP'den ayrlarak DP aleyhine demeler vermeye balayacaktr. DP'nin yanllklarla rlm ama son derece kararl tutumu beklenmeyen bir sonucu ortaya kard. DP karsndaki partiler birbirlerine yaklayor, seimlerde ibirlii hatta g birlii yapmay dnyorlard. 1957'de CHP, HP ve CMP'nin g birliine doru gittiini gren DP, seim kanununda deiiklik yaparak bunu nledi. Konu Meclis'te tartlrken yaananlar ilginti. Krsye gelen Hikmet Bayur yle dedi: "CHP'nin, Atatrk dman CMP ile birlemesini siyas ahlakszlk sayarm." nn cevap vermek iin krsye geldi ve ar bir hakarette bulundu: "Hikmet Bayur politika-devlet hayatna nereden balad, bugn hangi ukurdan konuuyor. Bayur, Atatrk'n eserini ykmak isteyenlerin alks oldu." Hikmet Bayur Atatrk'n Milli Eitim Bakan ve Genel Sekreteriydi. Yakn tarihin her trl ayrntsn biliyordu. smet Paa'nn en az kendisi kadar "CHP'li" Bayur'u ve DP'yi ukur olarak nitelemesi hata olmutu.
119
27 MAYIS'TAN YASSIADA MAHKEMELERNE MENDERES Adnan Menderes yabanc lke temsilcileriyle.
Bayur tekrar krsye kt: "smet nn, Atatrk'e kar duyduu kompleks iinde cumhurbakan oldu. Bu kompleksin basks ile Atatrk'n resimlerini indirtti, ismini unutturmaya alt. Paradan puldan Atatrk'n resimlerini karp, kendi resimlerini koydu. nn Babakan iken her ay kendi deneinden baka Atatrk'ten 2 bin lira alyordu. Babakanlktan dnce Atatrk bunu 3 bin lira yapt. Atatrk vatanmzn kurtarcs, hepimizin bydr. Ama yalnz smet nn'nn ayrca velinimeti, efendisidir."152 Meclis yklrken smet Paa zor anlar yayordu. Tekrar etmekte fayda vardr ki Menderes'in memleketi ynetilemez bir hale getirmeye alan muhalefet karsnda yapt baz hatalar; onun, Tek Parti dneminde jandarma daya yemi bir kylnn ruh halini tamas yzndendir. Menderes politika yapmyor, direniyordu. Prof. Bagil'in dedii gibi acaba bu hatalarda eski CHP'li olmann, Tek Parti dneminin dnce alkanlklarndan kurtulamamann da pay var mdr? Galiba byle bir "pay"dan sz
120
1954-1957 ARASI
edebiliriz. Baz hatalar o kadar ardr ki DP'nin CHP'den Milli eflii devrald dncesinde olduu zannedilebilir. Ne yazk ki eski dnem DP iin geerli bir mazeret olmayacaktr. nn devri istenildii kadar eletirilebilirdi ama yeni dnemi nn devrine benzetmeden. Menderes'in iindeki, fkesi dinmeyen kyl, ok yersiz uygulamalarda bulunmutur.
6-7 Eyll Olaylar ve Fatin Rt Zorlu

Kbrs'ta Rum lider Makarios nclnde Trkleri sindirme hareketi sryordu. Rumlarn amac Kbrs'ta ngiliz hkimiyetine son verip Kbrs' Yunanistan'a balamakt. Kbrs sorunu halkn ilk ncelii olmutu. zellikle Sedat Simavi bayazlaryla kamuoyunu bilgilendiriyor, soruna kar duyulan ilgiyi gn be gn arttryordu. Yurdun her kesinden Kbrs mitingleri iin izin istekleri gelmekteydi. ngiltere Kbrs'tan ekilmeye karar vermiti. Ancak Kbrs da Trkiye ve Yunanistan' kar karya getirmek istedi ve taraflara l konferans arsnda bulundu. Trkiye iin bu ar tarih bir frsatt. Dileri Bakanl sratle almaya balad. Bu arada Kbrs mitingleri devam ediyor, CHP Meclis'te bir nerge vererek "Kbrs'taki 200 bin Trk iin iktidarn ne yapacan sylyordu. Menderes'in stanbul'da Londra'ya gidecek heyet erefine verdii yemekte Makarios'tan "Kasaba papaz" diye bahsetmesi, Trkiye'nin haklarndan vazgemeyeceini sylemesi, "Yunanllar Polatl nlerinde ne aryorlard? Tarihten ders almadlar m? Gerekirse derslerini yine veririz" demesi kamuoyunda heyecana sebep oldu.
Dileri heyetinin ii ok zordu. Bykeli Mahmut Dikerdem'in szleri dikkat ekicidir: "Karmzda gerek niyeti bilinmeyen bir ngiltere, onun yannda smrge idaresine kar ayaklanm Rum halkn savunan ve bu yzden dnya kamuoyuna sempatik grnen bir Yunanistan vard. Biz ise 30 yl nce Lozan Antlamas ile vazgetiimiz birtakm haklarn peinden kouyormu gibi grnyorduk."153
121
27 MAYIS'TAN YASSADA MAHKEMELERNE MENDERES
Dnya devletleri de merak iinde idiler: Trkler neden birdenbire Kbrs'ta hak iddia etmeye balamt? Mesele Kbrs Trkleri ise onlar Yunanistan'la birlemi bir Kbrs'ta da yaayabilirdi. Dikerdem "te biz bu gr asn temelinden deitirmek, Yunanistan'n oyununu bozmak iin Londra'ya gitmitik" der. Konferans 29 Austos 1955'te balad. ngiltere Dileri Bakan Mc. Millan a nutkunda (gerek isteklerini) hatrlatt: "Kbrs'taki kara, hava, deniz slerimizin tartma konusu yaplmasna Majeste Kralienin Hkmeti asla raz olmaz." Trk Heyeti Bakan, Devlet Bakan ve Dileri Bakan Vekili (sonra Dileri Bakan) Fatin Rt Zorlu'nun okuduu 28 sayfalk Trk tezinin zeti uydu: "Evet... Lozan Antlamas'nn 16. maddesi gereince Trkiye, Osmanl mparatorluundan ayrlan topraklar zerinde hibir hak iddiasnda bulunmamay kabul etmitir. Ancak, Lozan Antlamas'nn 30. ve 31. maddeleri Kbrs'a zel stat tanmtr. Buna gre Trkiye, Kbrs zerindeki egemenlik haklarn yalnzca ngiltere'ye devretmitir. Bu hkmler Antlamaya rastgele deil uzun tartmalar sonucunda konulmutur. ngiltere, Trkiye'den ald bir topra Yunanistan'a devredemez. Yunanistan Kbrs sorununda Trkiye iin muhatap bile deildir. Ada 400 yla yakn bir sre Trklerin elinde bulunmu, tarihin hibir devrinde Yunan idaresine gememitir. Anadolu kylarna 40, Yunanistan'a ise 1000 mil uzaktadr. 1. Dnya Sava'na kadar Ada halknn ounluunu Trkler oluturmutur. Hl da tapulu topraklarn %60' Trklere aittir." Bu tez Yunanistan' allak-bullak etti. Konferans kmaza girdi. Trkiye 1955 Konferans'ndan sonra da Kbrs sorununu dikkatle takip edecek, daha sonra deineceimiz gibi 1960'ta Yunanistan Trkiye ile uzlamaya mecbur braklacaktr. Trk Dileri Heyeti Londra'da mcadelesini srdrrken 6 Eyll 1955'te stanbul'da inanlmas g olaylar oluyordu. Radyo le yaynnda Atatrk'n Selanik'teki evinin bombalandn bildirmi, baz gazeteler de haberi manetlerine ekmilerdi. Kbrs dolays ile gergin olan halkta bu haber ba122 ^
1954-1957 ARASI 6-7 Eyll olaylar...
rut fsna den kvlcm etkisi yapm, binlerce insan sokaa dklmt. Olayn grnts byle idi. Fakat Beyolu'ndaki dkknlar yaklp yklyor, mallar yama ediliyordu. Gsteri Rum ve Ermeni vatandalarla bunlarn ev ve i yerlerini hedef alm, tam bir yama-apul hareketine dnmt. Beyolu'nu enkaza eviren binlerce kiiye mdahale edilemiyor, devlet ve hkmet an be an byk bir sorumlulua srkleniyordu. Olaylar 7 Eyll gecesi de denetim altna alnamad. 8 Eyllde Menderes'i grenler "On ya ihtiyarlamt" diyeceklerdir. Olaylarn kontrol edilebilmesi iin stanbul, Ankara ve zmir'de skynetim ilan edildi. 6-7 Eyll olaylar iktidar-muhalefet ilikilerinde grlmemi bir gerginlik meydana getirdi. DP'nin ise adeta bir yann kertmiti. Parti iindeki kavga mthi boyutlara uzand Olay dnya kamuoyunda da tepki ile karland. Rum ve Ermenilerin Trkiye'yi terk etmeye balamas bu tepkiyi ynetiyordu. Trkiye dman evreler ve devletler bu olay itahla kulland. Trkiye aleyhine byk kampanyalar ald. Amerika'daki kampanyay Rumlar ynetti.
123
27 MAYISTAN YASSIADA MAHKEMELERNE MENDERES Tanklar stiklal Caddesi'nde.
Olaylarn banda, ileri Bakan Namk Gedik'in, Emniyet Genel Mdr Ethem Yetkiner'e "Bu bir mill tepki, halka yumuak davrann" dediini DP ynetimi de dorular. Besbelli ki Namk Gedik
olaylarn nasl bir yne kayacan dnememi, bu gsteriyi de o sralar ska yaplan Kbrs mitinglerinden biri zannetmitir. Olaylarn k sebebine ilikin bir iddia, gsterilerin DP tarafndan dzenlendiidir. 27 Mays darbecilerinden Ahmet Yldz'a gre, Fatin Rt Zorlu, Menderes'e Londra'dan bir telgraf ekerek "Kbrs zerindeki haklarmzda ne kadar srar edeceimizi kestiremiyorlar, bir eylem yaplrsa faydal olur" demi, bunun zerine bu gsteriler balatlmtr.154 Bu iddiaya gre hkmetin bir gsteri balatt ancak denetleyemedii dnlebilir. Yllar sonra her biri hretli birer Bykeli olan diplomatlarn Londra Konferansna ilikin hatralar bu gr dorulamamaktadr.155 Olaylarn gelimesine ve sonularna baktmzda bu gsterilerin hem hazrlk safhasnda hem ynlendirilmesinde gizli ellerin nemli rol oynadn dnebiliriz.
124
1954-1957 ARASI
damlar bahsinde anlatacamz gibi CHP sonradan Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu'nun ticaret anlamalarndan %10 komisyon aldn iddia ederek ona "yzde oncu Fatin" ismini takacak, Fatin Rt Zorlu'nun idamndan sonra ise Yunanl diplomatlar yzde oncu sylentisinin kaynann Yunan istihbarat servisi olduunu aklayacaklardr. Mthi bir grev adam, byk bir vatansever, cesur, kararl ve yksek karakter sahibi Fatin Rt Zorlu'nun idam edilmesi karsnda Yunan diplomasisi bile gzyalarn tutamamtr.
Seimlere Doru
Adnan Menderes'in 4. Hkmetinin 9 Aralk 1955 tarihindeki gvenoyu grmelerinde sz alan smet nn diyor ki: "Bay Menderes tehlikeli yoldadr. Hkmetin bandan ayrlmaldr. 6-7 Eyll olaylarnn sulular hl belli deildir. Yunanistan'a verilen tarziye (zr dileme) lsz olmutur." Menderes "Bay" hitab karsnda sinirlenmemeye alarak ve bu hitaba karlk "smet Paa Hazretleri" diyerek u cevab veriyordu: "Yunan basnnn szleri de smet Paa Hazretlerinin szlerine benziyor, ayn ekilde tahripkr. ... NATO'ya girmek kimsenin aklndan gemiyordu... ... smet Paa Hazretleri 12 Ada'y ne yapt?" Seimlerin 1958'de yaplmas gerekiyordu. DP ynetimi yaanlan artlarn etkisiyle seimlerin bir yl nce yaplmasna karar verdi. "Menderes tehlikeli yolda" mdr? Grmek gerekirdi. DP'nin 1954 seimlerinden byk zaferle kmas, iktidar seim yoluyla kaybetmeyecei dncesini kkletirmiti. Bu dnce CHP'yi neredeyse "Yeralt" muhalefetine iterken, baz insanlarda da "bir eyler yapmak" istei uyandryordu... 1954 seimlerinin hemen sonrasnda Tuzla'da buluan birka gen subay belki de dnemin ilk ihtill hcresini meydana getiriyorlard. te ellerini tabancalarnn zerine koyarak yemin etmilerdi. Bu gen subaylar Faruk Gventrk, Orhan Kabibay ve Dndar Seyhan'd.
125
27 MAYISTAN YASSIADA MAHKEMELERNE MENDERES Darbeden sonra Orgeneral Cemal Grsel ve Albay Alparslan Trke.
Bir hcre de Ankara'da kurulmutu ve bu hcrenin ncleri de Talt Aydemir'le Alparslan Trke'ti. Bu iki hcre birbirleriyle temas salayarak birleti ve ismi geen subaylarla onlara yeni katlanlar Yarbay Gventrk'n grevli olduu stanbul'daki Davutpaa Klasnda veya Suphi Grsoytrak'n skdar'daki evinde sk sk toplantlar yapmaya balad. Bir ihtill yapmak istiyorlard. Fakat bu ihtillin seimlerden sonra m seimlerden nce mi yaplmas gerektii tartmasn henz sonulandrmamlard. lerinden bazlar smet Paa'nn grn almann doru olacan dnyordu. Trk demokrasisinde Ana Muhalefet Partisinin Genel Bakan, ihtill zaman iin fikri sorulabilecek birisiydi! Tarih Trkiye'ye hep "zel artlar" hazrlamtr. Bu durum da byle bir eydi. Yarbay Faruk Gventrk, avukat Saim Bisalman vastasyla CHP stanbul l Bakan Ekrem zdenle bulutu ve ona nn'ye ulatrlmak zere ihtill plann anlatt. Ekrem zden, seim konumas iin stanbul'a gelen nn'ye konumay aktard. Hayr nn ihtille yeil k yakmyordu.156
126 1954-1957 ARASI
smet Paa elbette bu giriimleri Hkmete ihbar edecek deildi. nk ordu ile ilikisinde tarihten gelen bir doallk vard. Birok gen subay iin nn politikac deil "Komutan"d.
Ordu iindeki hareketlilikten memnun kalmamas ise dnlemez. te DP iktidarnn yle veya byle er ge yklacan bir defa daha grmtr. Seim kampanyas her zaman olduu gibi dehetli bir kavga eklinde srerken, smet nn 13 Ekim 1957'de DP'lilerle yle seslendi: "Eer DP'nin ans varsa, benim salmda ekilmek lutfuna urar. Onlar ilerde mdafaa edecek tek adam ben olacam."157 Buna gre, iaret edilen belirsiz tehlike karsnda korunabilmesi iin DP'nin seimle gitmesi bile yetmiyor, bu seim yenilgisinin de nn'nn salnda olmas gerekiyordu. smet Paa, gen subaylarn ihtill hevesinden epeyce ilham almt. Trkiye, 27 Ekim 1957'de erken genel seimler iin sandk bana gitti.
Seim Sonular
1957 seimleri CHP'nin ykselii ile sonuland. Ekonomik skntlar, siyas kavga ve ekimeler, DP'deki blnme ve 7 yllk bir iktidarn doal sonucu olan ypranma, seim sonularn DP aleyhine etkiledi. Ama DP yine birinci partiydi ve yine iktidara getirilmiti. 27 Ekim 1957 seimlerinin sonular yledir: Kaytl semen says 12.078.623 Oy kullanan semen says 9.250.949 Seime katlma oran %76.6 Cumhuriyet Halk Partisi Ald oy Oy oran Milletvekili says 3.753.136 %40.5 173 (%28.7)
Cumhuriyeti Millet Partisi Ald oy Oy oran Milletvekili says Demokrat Parti Ald oy Oy oran Milletvekili says Hrriyet Partisi Ald oy Oy oran. Milletvekili says Bamszlar Aldklar oy Oy oran Milletvekili says
4994 %005 2 (%03) 4.372.621 %47.26 419 (%69.6) 652.064 %7.05 4 (%06)
,
350.597 % 3.78 4 (%06)
DP'nin oy oran bu seimlerde %50'nin altna indi. Muhalefetin toplam oy oran %50'nin stne kt.158 ounluk sisteminin gariplii bu seimde de kendini gsterdi. DP'ye oy verenlerin says CHP'ye oy verenlerin saysndan sadece 619 bin kii fazla idi. Ama DP 419 milletvekili ile yine iktidard. Btn muhalefet oylar ise DP'nin ald oydan 388 bin oy fazlayd. 1950 seiminde DP'nin nisp temsil sistemini savunmasna kar seim kanununu ounluk sistemine gre hazrlayan CHP bir defa daha ihtirasnn kurban oldu.
Sonulara bir seim sonucu olarak deil bir referandum sonucu olarak bakarsak DP'nin baarsn srdrd anlalr.
128
1954-1957 ARASI
Halk, DP iktidarnn devam etmesini istediini, baarl olmad taktirde iktidardan uzaklatrmak iin bir dnem daha beklemeyeceini sylemiti. Seimlerin Ankara'da kaybedilmesi DP'ye byk darbe oldu. Ankara'nn bir siysi iktidar iin sembolik anlam ok nemliydi. DP'nin Ankara'da kaybetmesinden, CHP ayr bir moral kazand. DP hkmeti seim sonularn yalnz zntyle deil ayn zamanda telala karlad. Herhangi bir olaya kar radyo binas ve baz nemli kavaklar tanklarla kordon altna alnd. Eski Genelkurmay Bakan Nuri Yamut, eski Hava Kuvvetleri Komutan Fevzi Uaner, eski Deniz Kuvvetleri Komutan Sadk Altncan ve Ordu Komutanlarndan Nurettin Aknoz bu seimlerde DP milletvekili olarak Meclis'e girdiler. DP'nin nasl geriledii, oy farknn kapand, bu oy farknn daha da kapanmasnn artk hi de zor olmayaca grlyordu. ekinecek, korkulacak, dnlecek en ufak bir nokta bile kalmamt. Bu DP'ye yalnz iktidar srdrd iin deil zellikle iktidara geldii iin ne kadar ktlk yaplrsa yaplsn az olurdu. Muhalefet, btn unsurlar ile pervasz bir saldrya geti.
129
7. BLM 1957-1960 ARASINDAK OLAYLAR rgtlerin Sava

DP 1957 seimlerinde iktidarn korumakla birlikte ald oylardaki d sebebi ile bozgun havas iindeydi. CHP ise yine muhalefette kalmt ama ald oylardaki ykselme ile seimi kazanm gibi cokuluydu. nceki seimlere gre Meclis'te ok glenmi olan CHP'nin 1957-1960 arasndaki muhalefet yntemleri DP iinde de birok gr ayrlna sebep oldu. Zaten karm olan siyas ortam badndrc bir kargaaya dnt. Bu dnemde iki partinin birbirlerine bak as iyice netleti ve sertleti. Karlkl hatalar bu bak alarn srekli besledi ve partiler gittike kendi iddialarnn ve uygulamalarnn doruluuna daha da inandlar. DP, CHP'yi bir muhalefet partisi gibi deil; ok partili siyas hayat, iktidarn byk hizmetlerini iine sindiremeyen, iktidar seim yoluyla teslim etmi olmay bir trl kabullenemeyen, tekrar iktidar olmak iin de kargaa karmaya alan bir "rgt" gibi gryordu. DP de CHP'nin gznde iktidar partisi deil, cahil halk kandrarak devlet ynetimini ele geirmi bir "rgt't. Bu iki nehir daha birok dere tarafndan srekli besleniyordu. Bu dnceler her iki partiyi de "Ne yaparsak yapalm merudur, hakldr" izgisine getirmiti. CHP "Elinizde ne ordu var, ne niversite hatta ne de polis" derken bunlarn kendisinin yannda olduunu, iktidarn halkn
131
27 MAYISTAN YASSIA.DA MAHKEMELERNE MENDERES
sz sahibi olduu bir krs olmadn sylemi oluyordu. Seimler yalnzca siyasetin meruiyetini onaylamak iindi. Seim sonularnn ciddiye alnmas tehlikeli sonular yaratabilirdi. "CHP rgt", "geleneksel ynlarn" destekledii "DP rgtnden" daha glyd. Menderes'i herkesten ok fkelendiren de buydu. Oy sandklarnn demokrasi sahnesinde yalnzca bir dekor olarak kalmas onun iktidar olmad halde iktidar olmu gibi davranmas birok hata yapmasna yol ayordu. nk iktidar orada iktidarm gibi davranlamayacak bir yerdi.
Milli Savunma Bakanna htill Teklifi

1957 seim sonularndan sonra basn btn zincirlerinden boand. Gazeteler ayr bir cuntaya dnt. imdi hkmet kendilerine kar bir tedbir aldnda da almadnda da krl kacaklar bir noktada idiler.
Aralk 1957'de Meclis i tznde yaplan deiikliklerle milletvekillerinin yaynlanmas sakncal grnen kfr ve benzeri szlerinin tutanaklardan karlabilmesi saland. Meclis bakannn milletvekillerine 3 oturuma kadar meclisten karma cezas verme yetkisi, 12 oturuma karld. Bakanlar szl sorulara cevap vermemekte serbest brakld. Basn "Muhalefet i gremeyecek" kampanyasna balaynca niversite de yardma kotu. Prof. Hseyin Naili Kbal ve Prof. Hfz Veldet Velidedeolu "Bu kararlar anayasaya aykr. Basn bunlara uymak zorunda deil" dediler. Hkmet, Kbaly Bakanlk emrine alnca yeni kavga sebebi bulunmu oldu. imdi Trkiye bunu tartmakla meguld. Bu arada birisi daraacna doru bir adm atmt. Fatin Rt Zorlu, 2 Kasm 1957'de Dileri Bakan oldu. 1957 seim sonular ihtill hcrelerinde hareketlenme balatt. Aralk 1957'de Adnan elikolu'nun evinde toplanan bir hcre ihtill hazrlklarna balama karar verdi. Sezai Okan ve Rfat Baykal Ankara'daki hedefleri planlamakla grevlendirildi. stanbul'dan Polatl'daki topu okuluna kursa gelmi bulunan Faruk Gventrk de toplantya katlmt. Hazrlklar tamamlanabildii taktirde 1958 Mart'nda ihtill yaplabilirdi.
132
1957-1960 ARASINDAK OLAYLAR
Ama bu ihtille bir "ba" bulunmas gerekiyordu. smet Paa kendisine yaplan teklifi reddetmiti. Faruk Gventrk, Adnan elikolu'nun ok vd, subaylar tarafndan sevilen Milli Savunma Bakan Semi Erginle grmeye karar verdi. Grmeyi hcreden Adnan elikolu dzenleyecekti. Onun iin zor deildi. nk elikolu, Semi Ergin'in yaveri idi. Yni Milli Savunma Bakannn yaveri bir ihtillciydi ve ihtillci arkadan, devirecekleri hkmetin bir bakan ile grtrecekti! Faruk Gventrk-emi Ergin grmesi 1957'nin son haftasnda yapld. Gventrk, orduda acil reformlar yaplmas gerektiini, memleket ynetiminin bir slahata ihtiyac olduunu, hkmetin yanllklar iinde bocaladn, yaplan hatalara mdahale edilmesi gerektiini anlatt. "Said Nursi'nin sakal okanyor, ona Cadillac hediye ediliyor" dedi.159 Kurmay Yarbay Faruk Gventrk byk bir cesaretle her eyi gze alarak, ok ak konuuyordu. Milli Savunma Bakan Semi Ergin'e teklifini yapt: "Her ey hazr.. Bamza ge... Bir tabancam var, emrinizdeyim." Gventrk, Bakann bir iareti ile tutuklanabilir, belki sonunda hayatn kaybedebilirdi. Ama o ana kadar kendisini gayet nazik ve anlayla dinleyen Bakan sadece u cevab veriyordu: "Ben basit bir avukatm. Bir ihtille liderlik yapacak adam deilim." Bu szleri hi olmazsa "Bu iten vazgein" nasihati mi takip edecekti? Hayr. Semi Ergin, Gventrk'e "Grlerini bir rapor halinde bildir." dedi. Yarbay Gventrk Bakanlktan sevin iinde kt. Bana bir ey gelmeden grmeyi tamamlamt.160 Gventrk ertesi sabah raporunu vermeye geldiinde Bakan yerinde bulamad. 9 subay olay patlam, Bakan acele stanbul'a gitmiti. Semi Ergin, Faruk Gventrk ve onun mensup olduu ihtill hcresini niin ihbar etmedi, hkmeti bilgilendirmedi?
133
Bunun sebeplerinden birinin "ordu millet" anlay olduu muhakkaktr. Kim olursa olsun herkes kendisini ordunun bir paras hissetmekte, oray "ihbar edilecek" bir yer olarak grmemektedir. Semi Ergin'in, ar sorunlar hibir zaman halledilememi. Trkiye'de askerlerin ar da olsa zm araynda olmalarn yadrgamad da ortadadr. Belli ki sorunu "devletin devlete mdahalesi" olarak grmt. Bakann "Yapacaklar ihtilli Milli Savunma Bakanna haber veren bu ocuklar zaten ihtill yapamaz" eklinde dnd de varsaylabilir. Ayrca Semi Ergin'in "Bana bir srrn aklayan insan bunu kullanarak mahvedemem" gibi hepimizin ortak insan anlayn, nemli devlet grevine ramen tercih ettii de sylenebilir. Btn bunlara ramen Semi Ergin'in sorunu en azndan; bu frsatla hcrelere inerek grev ve yer deiiklikleriyle halletmeyi denememi olmas Menderes'in etrafn gstermesi bakmndan ibret vericidir. Bakan, ihtill giriiminin Babakann banda patlayacan grememi, ihtill giriiminin lzumsuz olduunu anlatmaya dahi teebbs etmemi, neler olabileceini ngrememitir. Bunlarn dndaki ihtimaller de yorumlanmaya elverilidir.
9 Subay Olay
Kurmay Binba Samet Kuu, gazeteci ve DP milletvekili Mithat Perin'den kendisini Babakanla grtrmesini istedi. Ordudaki baz gruplarn ihtill hazrlklarn ihbar edecekti. Kuu Menderes'le grmek iin gittii Park Otel'de Menderes'le deil ileri Bakan Namk Gedikle karlat. Grmenin sonuna doru Namk Gedik'in kendisine "Bu kadar ayrnty bilmek iin o rgtte olmak gerekir" demesi ihbarc Kuu'yu korkuttu. Grmenin bitmesini bekleyen Perin'in yanna dndnde yz karmakarkt. Perin'e "Bir eyler dnyor... hayatm tehlikede" dedi. O srada 1. ube'den bir yetkili Perin'i ararak "Bakan gidebileceinizi syledi" dedi. Perin, dnp Kuu ile vedalamak istediinde ayn yetkili "Biz bildiririz" dedi. Cumhurbakan Cell Bayar'a da Kuu'nun ihbar hakknda bilgi verilmiti. Bayar, konunun zerine gidilmesini istiyordu.
134
16 Ocak 1958'de Kuu'nun adlarn verdii 9 Subay ihtill hazrl iinde olmak sulamasyla tutukland. Tutuklanan subaylarn 3' Albay, 1'i Yarbay, 4' Binba, 1'i Yzba idi. Tutuklananlardan biri olan Faruk Gventrk, Kuu'dan habersiz olduu iin nce kendisini Milli Savunma Bakan Semi Ergin'in ihbar ettiini dnecek sonradan ihbarn iyzn renecektir. Tutuklanan subaylardan Albay lhami Barut'un kurduu ihtill rgt Sivas'a kadar yaylmt. Faruk Gventrk Polatl Topu Okulu'nda tutuklanrken okul komutan yardmcs Albay Adil Trkolu, Gventrk'n dolabndaki btn belgeleri onun yardm istemesi zerine toplayp imha etmiti. Bu belgelerin iinde Semi Ergin'e ihtill liderlii teklif eden mektup bile vard. smet Paa'nn konumalarnn yer ald dosya ise nemli saylmazd. Sanklardan biri de CHP'nin stanbul milletvekili aday, l dare Kurulu yesi E. Kurmay Albay Cemal Yldrm'd. 9 subay mahkemede CHP'nin yollad 25 avukat savundu.161 Asker mahkeme Harbiye'de yarglamalara balad. Mahkeme bakan, ihtillci gruplara mensup olduu sylenen Tmgeneral Cemal Tural'd. Sonradan Menderes'in idam saatinden nce idam edilmesi emrini onun verdii sylentileri duyulacaktr.162 Menderes'in idamndan az nce idamn durdurulmasnn 1. Ordu'da ne etki yapacan renmek iin Tural' arayan Camal Grsel onu yerinde bulamayacakt. Tural, Trakya'ya teftie gitmitir. Mithat Perin tanklk yapmak iin mahkemeye giderken Menderes ona dncesini aklad: "Sana yle konu, byle konu demem gerekmez. Ama Trk ordusunda isyan-ihtill sylentisi, bunun olmasndan daha beterdir." Hkim General Arif Hikmet Onat, Perin'e der ki: "Bayar iyi aratrma ve buna bal tutuklama istiyor. Menderes, ordunun tepkisini ekmeyelim diyor. ardm kaldm." Tutuklamalar d basnda geni yank yapp birok yoruma yol anca hkmet bir bildiri yaynlad. Bu bildiri zetle yleydi: "Sadece 9 tutuklama var ama basn bu olay Trk Silahl Kuvvetleri'ne maletmek istiyor. Halbuki gereklemesi halin135
de aziz milletimizin her sahada gelimesine sekte vuracak, vatanmzn emniyetini tehlikeye drecek bu gibi hareketlerin anl ordumuzun kk bir birliinde dahi asla kabul grmeyeceine phe yoktur. Tam aksine bu gibi hareketlerin TSK'nn btn mensuplarnca nefretle karlanaca muhakkaktr." Bu bildiri Menderes'in tavrn yanstyordu. Menderes, Bayar'a gre "Olunun suunu aratrmak istemeyen mustarip bir babann" ruh halindeydi. Yarglama alt ay srd. Sonunda birbirinden habersiz ayr rgte mensup 9 subay beraat etti. htill rgtlerini ihbar eden Kurmay Binba Samet Kuu ise orduyu isyana tevik suundan iki yl hapisve ordudan ihra cezasna arptrld! Bize gre grleri dar ve yanl, karakteri byk Talt Aydemir, kurtulularn Semi Ergin'in emir subay Adnan elikolu'nun rolne balar. Ona gre Semi Ergin de 9 tutuklamann ardndan yazlan bir baka ihbar mektubunu elikolu'nun etkisiyle de olsa mahkemeye gndermeyerek kurtulmalarnda "fedakrca" bir rol oynamt163 Menderes'in son Milli Savunma Bakan Ethem Menderes de byk drama son eklemeleri yapmak zere srada beklemektedir.
Irak'ta htill
14 Temmuz 1958'de Irak'ta yaplan htillde askerler Babakan Nuri Sait Paa'y, Kral Faysal' ve Kral Naibi Abdlillah' ldrd. Ertesi gn Ankara'da Badat Pakt Bakanlar Toplants vard. Menderes yakndan tand bu kiilerin ldrlmesinden byk znt duydu ve Irak snrna asker kaydrd. Irak'a mdahale etmek istiyordu. Bunu yapmasna ABD engel oldu. Menderes'in Irak ihtillinden ok etkilendii, bu etkiden hi kurtulamad sylenir. Irak ihtilli sonrasnda Menderes'in konumalarnda "ihtill" konusu da yer bulacak, bu durum baz DP'liler tarafndan eletirilecektir. Menderes 6 Eyll 1958'de Balkesir'de unlar syledi: "Onlarn niyeti TBMM denen aziz kbeyi itibardan drmek ve memlekete ite ortada meclis de kalmamtr diyerek seimlerin semtine uramadan iktidara gelmektir. Irak' misal gstererek deta bizleri ldrecek bir sergerde, bir serseri k136
mayacak m demektedirler. Biz onlarn bu meum amacn seziyoruz. Atatrk'e suikasta cret edenlerin idam sehpasnda can verdiklerini hatrlasnlar." Menderes'in endielerinin bir ihtill ihtimalinden ok en az o kadar kt siyasal ayaklanma ve kargaa tertiplerinden kaynakland bu szlerinden de bellidir. Baz subaylar da ayn endieyi CHP iin duymaktayd. Svari Yzba Fethi Grcan nn'y korumak iin evinin etrafnda arala tur atacaktr.164 nn'nn bundan haberi bile yoktur. Olsayd birka yl sonra idam edilecek olan bu karakter bidesi adam kurtarmak iin ciddi bir teebbse geer miydi? Bilinmez... Fethi Grcan lmyle her trl insann gzlerini yaartm bir karakterdi.
Uak Kazas
Adnan Menderes 17 ubat 1959'da SEV ua ile Londra'ya hareket etti. Orada ngiltere ve Yunanistan Babakanlar ile birlikte Kbrs'a ilikin antlamay imzalayacakt. Sis yznden Londra'ya inemeyen uak, Londra'nn 25 mil gneyindeki Catwick havaalanna yneldi. Fakat uak ormana dt ve 200-300 metre srklendi. ki kanad da kopan uak ters dnd. 14' kaza yerinde 2'si sonradan hastanede 16 Trk kazada ehit oldu. Bunlar Bakan, Milletvekili ve Dileri Bakanl grevlileriydi. Rfat Kadzade, Babakan Adnan Menderes'in skan bacan ekerek onun uaktan kmasn salad. Menderes'teki tek yara-bere bu ekilen bacanda idi. Menderes civardaki bir iftlik evine gitti. lk tedavisini burada Balley ailesi yapt. Hastaneye kaldrlan Menderes iki gn sonra ngiliz ve Yunan Babakanlarnn getirdii antlamay hastanede imzalad. nce kaza, sonra Menderes'in kurtulduu haberi Trkiye'de byk heyecana ve duygu frtnasna yol at. Btn Trkiye Londra'dan akan haberlere kilitlenmiti. Son zamanlarda bir trl yatmayan siyas gerginliin glgesindeki Menderes sevgisi bir volkan gibi patlam; Babakan milletin gnl gibi bir byk ve kuatc krsye karlmt.
137
smet Paa bir telgrafla zntsn bildirdi. Menderes telgrafa ayn nezaketle cevap verdi. Meclis'te znt beyan edilen konumalar yapld. Dokuz yldr ilk defa siyaset bir skunetin tadn duyuyordu. Fakat bu srada "Den uakta DP'lilerin yurt dna kard iki bavul dolusu altn bulundu" gibi haberler bu sknetin uzun srmeyeceini sylyordu. Adnan Menderes, Balley ailesine bir teekkr ziyareti yaptktan sonra stanbul'a dnd. Yzbinler onu barna basyor, yzn grmek isteyenler birbirini eziyordu. Menderes trenle dnd Ankara'da da yol boyunca olduu gibi emsalsiz bir sevgiyle karland. Minarelerde kandiller yaklyor, binlerce kurban kesiliyor, mevltler okutuluyordu. Ankara'da onu karlayanlar arasnda smet nn de vard. Menderes'e "nn'ye bir nezaket ziyaretinde bulunmanz faydal olacaktr" telkinlerinin yapldn gren Cell Bayar "CHP'ye gven olmaz" gerekesiyle bu ziyareti nleyecektir. Atf Benderliolu'nun, evinde dinlenmekte olan Menderes'e ve yanndaki arkadalarna verdii durum raporu da ilgintir. Buna gre Cumhurbakan Cell Bayar, Menderes'in karlan srasnda orada bulunan nn'ye ilgi gsterilmesinden znt duymutur Bayar, CHP'nin samimiyetine inanmann tehlikeli olaca dncesindedir. Skunet beklenenden de ksa srd. Menderes henz yurda dnmemi, ehitler henz topraa verilmemiti. Bte grmelerinde sralarn stne kadar kan milletvekilleri "vahice" yumruklamakta idiler.
Byk Taarruz
CHP'nin 1958'de kurduu propaganda brosu nn'nn gezilerine "karma, kuatma" gibi asker terimlerden isim veriyordu. Nihayet 29 Nisan 1959'da CHP'nin "Byk Taarruzu" balad. nn nce Uak'a gitti. Burada konuurken aklna eski bir hatras geldi... Bunu kalabala da anlatmak gerekirdi... Uak'n Trikopis'i esir ald yer olduunu hatrlatt. Dman burada teslim almt.
138
nn'nn Uak gezisinde olaylar kt. Daha nce toplanm olduklar sylenen DP'liler ile CHP'liler birbirine girdi. nn de atlan bir tala alnndan yaraland "Byk Taarruz" 1 Mays 1959'da Manisa'da devam etti. nn burada "Uak'ta hayatma kastettiler. Halka hizmet iin seve seve can veririz." dedi. Manisa ve zmir'de de ayn olaylar yaand. "Byk Taarruz" byk gerginlik dourmutu. 3 Mays'ta stanbul'a dnen nn, evine giderken Topkap'da durmak zorunda kald. Yol, bir kalabalk tarafndan kapatlmt. nn'ye kar bu gsteride yaananlar ilgin ve dndrc idi. Gstericiler nn'nn arabasnn stne kmt. Civarda askerler de vard ama mdahale iin istekli grnmyorlard. Sonunda mdahale geldi ve gsteri datld.
Vatan Cephesi
1960'a olaylarla girildi. DP, "Vatan Cephesi"ne hz verdi. Vatan Cephesi DP tarafndan kitle desteinin canl kalmas iin kurulmutu. Bir tr rgtt ve yeni kurulan ocak, ile gibi birimlerinde DP'lilerin gcn bir araya topluyordu. Radyolar haber bltenlerinden sonra Vatan Cephesine katlanlarn isimlerini okumaktayd. Birok DP'linin de fke duyduu bu uygulama eitli acaipliklere yol ayordu. Mesel hibir eyden haberiniz yokken kendi isminizi radyoda vatan cephesine katlanlar arasnda duyabilirdiniz. Zaten kendisi "acaip" olan vatan cephesinin kurulu amac hi de acaip deildi. "Vatan cephesi bir anlamda muhalefetin olas bir kalkmasna kar, DP'nin bir ynsal savunma olana gibi grlyordu."165 Demek ki amalananla uygulama arasnda bir tutarllk yoktu. Fakat "vatan cephesi" gibi acaip bir tedbir bize DP'nin muhalefeti nasl grdn aka sylyor. rndan km, "Byk Taarruz"la, "Vatan Cephesi" ile bir savaa dnmtr. DP'ye gre muhalefet ancak bir cephe ile karlanabilecek kadar bozguncudur. Vatan Cephesi kurmak gibi ar bir siyas hatay ancak byk bir tehlike karsnda panikleyen insanlar yapabilir.
139
phesiz nn bir ihtill yapmak, bir ihtille nder olmak istemiyordu. Zaten bu yzden "Bamza gein" tekliflerini reddediyordu. Ama ihtill yapmak istemedii muhakkak olan smet nn'nn ihtill yaplmasna da kar olduu ayn kesinlikle sylenemez. Hele bir ihtill yaplacaksa bunun dnda kalmasna imkn yoktur. Onun istedii, iktidard. Kendi denetiminden km bir ihtillin kendisine iktidar verip vermeyecei ise belli deildi. Diyebiliriz ki nn "Program olan" bir ihtille karyd ama iktidar CHP'ye teslim edecek bir hkmet darbesine kar deildi. Bunun sebebi biraz da smet Paa'nn bu durumu devletin doal ileyii saymasdr. 1960 olaylar karsnda DP'nin btn tepkileri beceriksiz, btn tedbirleri hataldr. Bunlarn hepsi smet Paa tarafndan kendi iktidarna doru birer hamle olarak kullanlacaktr. Paa, iktidar kendisine teslim edecek darbenin dnce ve hazrlklarn yllardan beri izlemekte, her admdan haberdar olmakta, son safhaya da bu rahatlk iinde girmektedir. smet Paann imdi, darbecilerin ilerini kolaylatrmaktan baka bir ey yapmasna gerek yoktur. Kendi ilerini de zaten DP kolaylatracaktr.
Yolda Olaylar...
Kayseri Yeilhisar'da Tarm Kredi Kooperatifi seimleri yznden olaylar km, baz CHP'liler yaralanmt. Bunun zerine nn 3 Nisan 1960'ta Kayseri'ye doru trenle yola kt. Tren, Kayseri'ye 32 km. uzaklktaki Himmetdede stasyonunda durduruldu. Trende yolcular da vard. Kayseri Valisi, nn'ye "Ankara'ya dnmemiz gerekiyor. Kayseri galeyan halinde. Elimde emir var" dedi. nn saat trenden inmedi. Bu sre zarfnda kendisini engellemekle grevli baz subaylar yanna gelip elini pmekteydi.166 stasyonda byk kalabalk birikmiti. Sonunda izin verildi ve nn Kayseri'de sevgi gsterileri ile karland.
Ertesi gn Yeilhisar'a gitmek zere yola kan CHP'liler ncesu'da durduruldu. Yeilhisar'a girmeleri yasaklanmt. As140
kerler yolu kesmi bekliyordu. nn, Binba etiner'e "Bana ate mi aacaksnz?" dedi. Binba'nn cevab uydu: "ntihar ederim daha iyi" Orada grevli iki subayla Binba etiner bu olayn sonunda askerlikten istifa ettiler. stifalarn duyurulmas yayn yasa ile engellendi. Gazeteler gerek yasaklar gerekse protesto amacyla bembeyaz keler-sayfalarla kar ve bu durum DP aleyhine byk propaganda arac olarak kullanlrken DP bu tedbire devam ediyordu. 74 yandaki nn Yeilhisar yolunda yrmeye balam ve az sonra da baygnlk geirmiti. CHP heyeti Yeilhisar'a giremeden Ankara'ya dnd. Galiba nemli olan da Yeilhisar'a girmek deil girememekti. 1960 Nisan'ndaki DP grup toplantlarnda Mazlum Kayalar, Bahadr Dlger, Reat Akemseddin gibi milletvekilleri ayn haberi veriyordu: "CHP, gizlice ihtille hazrlanyor."
Meclis Tahkikat Komisyonu ve Sylentiler

smet nn'nn stanbul'da 14 Generalle grmesi DP'de-ki "CHP ihtill hazrlyor" phesini glendirdi. Buna kar akla gelen ilk tedbir Meclis'te olaylar soruturacak bir komisyon kurulmasyd. Bu komisyonun kurulmasna dair teklif Meclis'te grlrken smet nn "Evet, bu komisyonu kurun" dercesine son derece tahrik edici ifadeler kulland: "Eer bir idare insan haklarn tanmaz, bask rejimi kurarsa o memlekette ihtill olur. Byle bir ihtill bizim dmzda ve bizimle ilikisi olmayanlar tarafndan yaplacaktr. Bu yolda devam ederseniz sizi ben bile kurtaramam. ... artlar tamam olduu zaman milletler iin ihtill meru bir haktr. htill, meru bir hak olarak kullanlacaktr. Bundan kanmak mmkn deildir. Bir olaanst idare kuracaksnz. Bu idareye verilen yetkiler gayri merudur. Vatandalarn hepsine bunun haksz olduunu, bana direnmek gerektiini syleyeceiz." htill hazrlklar iindeki hcrelere daha ak bir destek
141
olamazd. nn "yaplacan" syledii ihtillin nderlerine "ite kullanacanz gerekeyi akladm" diyordu sanki. Bu szler zerine balayan yumruklamalar milletvekillerinin birbirlerine tabanca ekmelerine kadar uzand. CHP salonu terk etti. Bir tahkikat (soruturma) komisyonu kurulmas DP'li milletvekillerinin oylar ile kabul edildi. Komisyon, meclis i tznn 177. maddesine dayandrlmt. Kurulan komisyonun bakanlna Denizli Milletvekili Ahmet Hamdi Sancar getirildi. Komisyon raporunu Sakarya Milletvekili Nusret Kiriiolu hazrlayacakt. Komisyon, kuruluuna ilikin meclis grmelerinin yaynlanmasn yasaklayarak ie balad ama ksa srede yeterli yetkilere sahip'olmad anlald.167 Bu defa "Tahkikat Encmenlerinin Grev ve Yetkilerine Dair Kanun" teklifi gndeme geldi. smet nn bu kanun teklifi grlrken 27 Nisan'da tarihi szlerinden birini daha syledi: "Sizin elinizde ne ordu var, ne memur var, ne niversite ve hatta ne de polis var. Olur mu byle bask rejimi? Baarl olur mu bu?"168 nn, muhalefetin kard olaylarn basks altnda iktidar brakan Gney Kore Devlet Bakan Rhee'yi hatrlatmay da ihmal etmedi: "Trk Milletinin haysiyeti Kore Milletinin haysiyetinden daha az deildir." Soruturma Komisyonu'nun yetkilerini arttran kanun 27 Nisan'da kabul edildi. Bu kanuna gre komisyon Cumhuriyet savclarna, sorgu hakimine ve asker adl amirlere tannm olan btn hak ve yetkileri kullanabilecekti. Komisyon, basna yayn yasa koyabilecek, gerekirse gazeteleri kapatabilecek, her trl belgeye el koyabilecek, gsteri ve toplantlar hakknda tedbir alabilecekti.169 Menderes ve DP Meclis Grubu, CHP'nin memleketi kilitleyecek bir kargaa peinde olduuna, kurulacak bir komisyonla buna ilikin delilleri bulabileceine samimiyetle inanyordu.
Meclis Tahkikat Komisyonunun, ilk toplantsndan sonra yaynlad 28 Nisan 1960 tarihli bildiri bunu aka gsterir: "... Encmenimiz, kkrtlan karde kavgalarn nlemek, memleketin gvenliini salamak iin kurulmutur.
142
... CHP lideri aka bir ihtill ve ayaklanma olacan sylemektedir. artlar tam olduunda ihtill haktr diyerek bunu tevike deer grdn yine aka beyan etmitir. Dnyann en sorunlu blgelerinden birinde bulunan memleketimizde bu eit tevik ve tahriklerin ne kadar tehlikeli sonulara yol aacan izah etmek gerekmez. CHP lideri, muhalefette takip ettii yolun memleketin gvenlii iin ykc olduunu kendi dili ile ve millet krssnde ikrar etmitir..."170 Cell Bayar'a gre de bu tr bir muhalefet, "mill kalknmaya engel olmak isteyenlerin" iidir. CHP stanbul l rgtnn yaynlad gizli bir genelge DP'ye szdrlm, bu gizli genelge soruturma yetkilerinin geniletilmesi iin DP'yi daha da tevik etmiti. "Genelgede dikkati eken blm uydu: "lelerin irtibata memur ettikleri yeler ayn zamanda kulak gazetesi muhabirliini de deruhte edeceklerinden bu arkadalar imdilik haftann Sal ve Cuma gnleri saat 14.00 ile 16.00 arasnda l Seim Komitesinden Cemal Yldrm ile dzenli olarak temas edeceklerdir.171 Cemal Yldrm, 9 subay olaynda tutuklananlardan biriydi. Sz edilen "kulak gazetesi muhabiri CHP'liler" hangi haberleri yayacaklardr? Bu "gazete"nin banda gerekten CHP'liler mi vardr, yoksa onlar bilmeden gizli bir elin aleti mi olmulardr? 21 Mays'ta stanbul Ekspres gazetesine gelen Prof. Orhan Dikmen, gazetenin sahibi ve DP milletvekili arkada Mithat Perin'e yle diyordu: "Polis, renci olaylarnda ok sayda genci vurarak ldrd. Bunlarn cesetleri kadavra olarak kullanlmalar iin tp fakltesine gtrlyor. Buna seyirci kalma. Sen stanbul milletvekilisin, sana grev dyor. Ankara'ya git, bu cinayetleri mecliste akla."172 Meclis Soruturma Komisyonunun yetkileri de her tr dedikoduya elveriliydi. "ok sayda subay tutukland", "Tutuklanan subaylar dvlyor", "CHP milletvekilleri ve Profesrler tutuklanacak" gibi sylentiler ortada dolap duruyordu.173
143
Yayn yasaklar da aslnda CHP'ye yaryordu: "Yalan ve kkrtc haberler fslt gazetesi tarafndan son hzla halka ve garnizonlara aktarlrken DP ktidarnn basiretsiz bir anlayla koydurduu yayn yasaklar halkn merakn daha da arttrmakta idi. DP'nin yasaklad bildiri ve konumalar CHP'lilerin Genel-kurmay'da oluturduklar bir ekip tarafndan teksir makinelerinde oaltlyor ve CHP rgtnce btn yurda datlyordu."174 27 Mays ihtillinin ve onun sonrasnda mahkumiyet kararlarnn gerekelerinden biri olarak gsterilecek olan Meclis Soruturma Komisyonu 27 Mays gn faaliyette deildi. Birok DP'li 1924 Anayasas'nn bu gibi tedbirleri mmkn kldn syleyerek Meclis Soruturma Komisyonu'nun anayasaya aykr olmadn iddia etmitir. Hatrlamalyz ki nn de Meclis'ten kan her kararn anayasaya uygun kabul edilmesi gerektiini savunmutu. Ne var ki siyas kararlara "Anayasaya uygun mu?" diye bakmadan nce "Akla uygun mu?" diye bakmak daha dorudur. DP'nin 1957-60 arasndaki yanl karar ve ngrlerinde "aklnn" ilemez hale getirilmesinin etkisi byktr. Aksi halde 27 Nisan'da nn'ye 12 oturum Meclis'ten karma cezas verilmesi nasl aklanabilir? nn sert admlarla vakur, kararl ama hakszla uram bir adam olarak kapya doru yrrken meclis yklyordu...
stanbul-Ankara olaylar
Meclis Soruturma Komisyonu yetkilerinin olaanst geniletildii 27 Nisan 1960 gnnn gecesinde stanbul'daki renci yurtlarn dolaan bir grup, yarn bir gsteri yaplacan Tahkikat Komisyonunun protesto edileceini bildirdi.175 Toplanma yeri stanbul niversitesi bahesi, toplanma saati sabah 7 idi. Beyazt'a nce renciler, sonra polis geldi. rencilerin dalmamas ve gsterilere balamas zerine polis kalabala copla mdahale etti. atmaya dnen mdahale srasnda rencilerin polise talarla saldrmas polis mdrlerini art-
144
1957-1960 ARASINDAK OLAYLAR istanbul niversitesi'nde olaylar...
ti. renciler direnie kararlyd. Genlik atei baaryla tututurulmutu. Polisin mdahalesi srasnda alnndan yaralanan Rektr Sddk Sami Onar'n Emniyet Mdrl'ne gtrlmesi rencileri daha da kzdrd. Olaylarn gittike bymesi ve polisin havaya ate amasna ramen yatmamas zerine Beyazt'a asker birlikler sevkedildi. Askerler, rencilerle polis arasna girerek baz rencileri gzaltna almak zere cemselere doldurdu. Bu rencilerin bir ksm yolda, bir ksm Davutpaa Klasnda subaylar tarafndan serbest brakld.176 rencilerin sokak aralarnda birikerek Eminn'ne doru yrye gemesi olaylarn iyice byyebilecei endiesi uyandrd. Saat 15.00'da stanbul ve Ankara'da skynetim ilan edildi. stanbul Skynetim Komutanl grevini stlenen Orgeneral Fahri zdilek ksa bir sre sonra ihtill cuntasna dahil olacaktr. stanbul'da 28 Nisan gn kan olaylarda Orman Fakltesi rencisi Turan Emeksiz seken bir kurunla, stanbul Erkek lisesi rencisi Nedim zpolat ise bir tankn zerine kmak isterken tankn altnda kalarak hayatlarn kaybettiler.177
145
29 Nisan'da sra Ankara'da idi. Hukuk ve Siyasal Bilgiler Fakltelerinin rencileri stanbul'daki olaylar protesto etmek gerekesi ile gsterilere balad. Skynetim Komutan Korgeneral Namk Arg gsteriye mdahale edince stanbul'daki olaylar tekrarland. Arg'n emriyle havaya ate ald. Tevfik avdar, Siyasal Bilgiler Fakltesi duvarlarnn delik deik olduunu, ner Grcan atei Binba Fethi Grcan'n kestirdiini yazarlar. stanbul'daki olaylardan sonra fslt gazetesi et-balk kurumunda kyma yaplan rencileri haber verdi. CHP, kiilik bir heyet kurup et-balk kurumunda inceleme yapt. Heyet, raporunda kyma yaplm renciye rastlamadn bildiriyor, rapora kzan nn "Olmaz! Yoktur demeyeceksiniz, vardr intiba vereceksiniz..." diyordu.178 29 Nisan gecesi stanbul niversitesi bahesinde renciler u mar sylyordu: Olur mu byle olur mu? Karde kardei vurur mu? Kahrolas diktatrler Bu dnya size kalr m ? stemen Turgut Saltolu ise baka bir ey sylemekte idi: "Sivil giyinip DP'ye kar gsterilere katlrdk."179 Semi Ergin'in istifasndan sonra Milli Savunma Bakanl-'na Ethem Menderes getirilmiti. Bakanlk yaveri, ihtillci Adnan elikolu grevine devam etmekte idi. stanbul ve Ankara'da skynetim ilan edildikten sonra ihtillci subaylar elikolu'nun yardmyla Skynetim Komutanlklarnn kilit grevlerine yerletiler. Cumhurbakanl Muhafz Alay Komutanlna da yine ihtillci Osman Kksal' daha nceden tayin ettirmilerdi.180 Hcreler birbirleri ile temas salamlar, hazrlklarn bir hayli ilerletmiler, yakn ibirlii yapabilecek subaylar birbirlerini tanmlard Darbe kadrosu hemen hemen ortaya km gibiydi. 29 Nisan'da Meclis 10 gn tatil edildi. Mays olaylarna gemeden nce Menderes'in halk ve orduya ilikin tutumuna bir bakalm.
146
Menderes, Halk ve Ordu

Aydemir "Tarihimizde Menderes kadar ekici ve srkleyici baka bir icra adam yoktur" derken bu tespiti ile haksz, amalad anlam ynnden ise haklyd. Fakat ilgi ekici olan halkn Menderes'e gsterdii ilgi deil, Menderes'in halka ve onun iradesine duyduu gven ve saygdr. Menderes, halka dayand mddete iktidarnn yklmayaca dncesinde idi. htillden birka gn nce bile "Kimse yerinden kprdayamaz" diyordu. Bu sz, "Millet arkamda" anlamna geliyordu. Bagil "Halk hkimiyeti devrini atn zannetti. htille kar tek are istifa etmesiydi. O, hayallerinde srar etti" der. Samet Aaolu'nun "Asker isyan ederse kimle kar koyarz?" uyarsna verdii "Btn millet arkamda" cevab bu hayalin iinden kmt. Prof. Bagil "Halka gvenmek karnca yuvasna snmaktr" diye yazdnda Adnan Menderes oktan idam edilmiti. htillden az nce zmir'e giderken anakkale'de kayklarla yolunu kesip sevgi gsterilerinde bulunan, zmir'de kendisine "Bylesini grmedim" dedirten bir cokuyla sel gibi akan halkn kendisine gsterdii sevgi, Menderes'in gzn en ak iaretleri gremeyecek kadar grmez etmiti. Hava Harp
Okulu'ndaki yemekte ihtillden sonra Hava Kuvvetleri Komutan olacak rfan Tansel'in kendisine nasl kmseyerek baktn herkes grm o grmemiti. zmir'den dnerken Bergama'da halka yle sesleniyordu: "Trkiye'nin kaderi Ankara'nn iki kilometrelik bulvar ile stanbul'un drt kilometrelik caddeleri arasnda halledilemez. Trkiye'nin kaderi Trk Milletinin elindedir." Manisa'dan Gediz Baraj'na geldiklerinde meydandan krsye frlam biri gibiydi: "... Kara cbbeliler! Kara ruhlular! Vicdanlar kara, gzleri kara, yzleri kara!" Atatrk, Milli Mcadele'den sonra ilk defa stanbul'a girerken yaplan emsalsiz karlama srasnda kendisine "... Kalbiniz ku gibi arpyordur" diyen Hamdullah Suphi'nin elini kalbinin zerine gtrr ve der ki: "Bak bakalm, ku orada m? Vahdettin de gelse byle karlayacaklard..."
147
Hlbuki Menderes'in kalbi kalabalklar karsnda hep ku gibi arpmaktayd. CHP'nin ihtill tahrikisi olduuna inanan Menderes, ordunun ihtill tahriklerine kaplmayaca dncesinde idi. Halkn sevgisine gvendii kadar ordunun sevgisine ve ballna da gveniyordu. Belki "Trkiye, dostluu aranan bir memleket olduysa bunu kahraman ordusuna borludur" gibi szlerinin orduda yayldn dnyordu. Hlbuki orduda yaylan onun "Ben orduyu yedeksubaylarla da idare ederim" dedii sylentisiydi. ddiaya gre Menderes, Fevzi akmak DP'den ayrldnda byle bir cmle sarfetmiti. Adnan Menderes, 9 subayn ihtill rgt kurmak suuyla yarglanp beraat etmesinden sonra, kendisine "Beyefendi, bu ii kapatmak yanl oldu" diyen Dr. Mkerrem Sarol'a yle demiti: "Onlar da insan, hata yapabilirler. Herhalde gaflete dtler diyeceim. Bizim grevimiz subaylar bu sakat dnceye srkleyen sebepleri bulmak, olay devlet ynetimi asndan deerlendirmektir. " Menderes, "Stk Ulay, Harbiye'de gerek mermi datm, zel toplantlarda beyin ykyormu" haberi karsnda da diyecektir ki: "Grmyorlar m Babakan kendisini lkeye adam, 18 saat alyor. Onu ben Albay yaptm, ben General yaptm, lke dna ben yolladm. Onu tanyp bilerek Harp Okulu'na komutan yaptk. Sylenen iftiradr. Stk Ulay sivil hizmet istiyordu, biz okula komutan yaptk." Menderes'in dncesi bundan ibaret deildi: "Stk Ulay bizim iin hayatn bile verir."181 Harp Okulu rencilerinin Kzlay'daki yry sonrasnda soruturma almas gndeme geldiinde buna kar kan yine Menderes'ti. Ordunun olaylarn iinde gsterilmesini, tartma konusu yaplmasn istemiyordu. Harbiyeliler'in yrynden sonraki gnlerden birinde Adnan Menderes, Altemur Kl'la grrken Milli Emniyet Tekilt Bakan (imdiki MT) Cell Tevfik Karasapan odaya girdi. nemli bir haberi vard. "Syleyin" dedi Menderes, "Altemur Bey yabancmz deil." Karasapan'n haberi uydu: "Bir148
ka gn sonra darbe yaplacak." Menderes'in tepkisi sert oldu: "Bana byle ordu aleyhine haberler getirmeyin Cell Bey. Benimle ordunun arasna girmeyin." Altemur Kl'n bu hazn hatras yle biter: "Cell Bey karken Menderes 'eamet telll' dedi."182 Nisan ay banda bir doent, DP iindeki avukatlardan Hsamettin Cindoruk ile Talt Asal'a "htill geliyor" bilgisini getirdi. ki avukatn bu bilgiyi aktard Meden Berk "Byle dnmenize atm" diyordu: "imdi Babakanmzn emriyle kuracamz kooperatifle subaylarmz ev sahibi yapmakla ilgili toplantdan geliyorum. Genelkurmay'da sayg ve sevgi ile karlandm. Babakanmzn ellerinden ptler."183 Menderes'in ordunun bir ihtille kalkmayaca eklindeki dncesinde Genelkurmay Bakan Rt Erdelhun'un da etkisi vard. Genelkurmay Bakan Menderes'i "ordunun sadk olduuna" inandrmt.184 Meden Berk rneinde olduu gibi anlalyor ki baz hkmet yeleri de bu inanc paylayordu. "9 Subay" olayndan sonra Bayar'a gelen bir ihbar mektubunda yle deniyordu: "syan olacak... Muhafz Alay Komutan Osman Koksal ile MSB Yaveri Adnan elikolu ve birok subay bu teebbsn iinde. Henz darbeyi yapmamlarsa ellerinizden perim."185
Cemal Grsel
Devlet Bakan Mkerrem Sarol DP'nin icraatlarn anlattka o gnlden ban sallyor, bu icraatlar onaylyor, takdir ediyordu.
1957 seimlerinden nceydi. DP o zamana kadar CHP'nin mallarnn hazineye devri, Halkevlerinin CHP'den alnmas gibi icraatlarn bitirmiti. zmir Yurtii Blge Komutan Cemal Grsel DP'nin baarlarna verdii bu onaydan sonra Devlet Bakan'na skntsn anlatt: "Pasif grevdeyim. Bana gveniniz mi yok? yleyse istifa edip DP milletvekili olaym. Beni aranza alrsanz iktidarnza hizmet etmekten eref duyarm."
149
Anlalyordu ki Grsel ya aktif bir grev ya milletvekillii istiyordu. Konu Menderes'e ald. Grsel Erzurum Ordu Komutanlna atand. Oradan da Kara Kuvvetleri Komutanlna getirildi. Hkmetin 9 Subay olay srasnda yaynlad "Ordumuz bu gibi giriimleri nefretle karlar" bildirisine asker cenahndan tek olumlu cevap 2. Ordu Mfettii Org. Rt Erdel-hun'dan gelmiti. Erdelhun bildiriyi onaylyor, 2. Ordunun balln, sevgisini bildiriyordu. Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu'nun d ilikilerde gl bir destek araynda olmasnn da etkisiyle 7 dil bilen, st seviyede bir kiilik olan Rt Erdelhun, Kara Kuvvetleri Komutanl grevi yaptrlmadan, dorudan Genelkurmay Bakan olarak atand. Ordunun bu uygulamadan holand sylenemez. Yerinde bir tasarruf deildi. 9 Subay olayndan sonra Hkmet, tartlan bir kanuna daha nclk etti. DP iindeki st rtbeli komutanlklardan emekli milletvekillerinin canl muhalefetine ramen kabul edilen bu kanunla, Hkmet komutanlarn grev srelerini uzatma yetkisi ald. Kara Kuvvetleri Komutan Cemal Grsel bu yetkiye sert tepki gsterdi. Erdelhun'un grev sresi uzatlrsa kendisi ya snrndan dolay Genelkurmay Bakan olamayacak emekli olmak zorunda kalacakt. Grsel, kanunun kabulnden sonra Menderes'in milletvekillii teklifini de reddetti.186 Olaylar Grsel'in tahmin ettii gibi geliti. Emekliye ayrlmas kesinleen Grsel, emekli olaca tarihe kadar zorunlu izne karld. Grsel, emekliliini zmir'de bekleyecekti. Grevinden ayrlmadan nce Babakan Adnan Menderes'e verilmek zere Milli Savunma Bakan Ethem Menderes'e bir mektup yazd.
Grsel'in Mektubu
24 gn sonra ihtillin lideri yaplacak, sonra da Cumhurbakan olacak olan Cemal Grsel'in bu mektubu, ihtillden sonra ihtillciler tarafndan ne kadar hakl olduklarn gstermek iin kullanld. Hatta 12 Temmuz 1960 tarihli Resm Gazetede de yaymland. Radyoda okundu.
150
Bu mektup Yassada'daki dosyalarn iine de girdi ve orada da DP'ye kar kullanld. Mektup 27 Mays'la ilgili her tartmann ba kesinde yer ald ve DP'nin, Kara Kuvvetleri Komutan tarafndan nasl uyarld anlatld... Halbuki bu mektupta kk bir deiiklik yaplmt. Mektubun asl Yassada'da yarglarn nnde idi ama onlar kendilerini ve mahkemeyi "anlamsz" yapacak bu deiiklikten bahsedemezlerdi. Grsel de bunu aklayamazd... Dierleri de... Bunu yapabilmek iin "tarihte yer alan kiilerden" olmak yetmezdi... "Tarih kiilik" olmak gerekirdi. Darbeye kar olan, Darbeden madur olan siyaset adamlar, yazarlar, gazeteciler, Cemal Grsel'in mektubunun nasl deitirildiini yllarca yazdlar, sylediler. Bunlar hi aktarmadan, deiiklii mektubun asl zerinden anlatalm. Gazeteci Erdal en, resm arivlere girerek, arive dayanan ilk "27 Mays" kitabn yazd: "Yassada'nn Karakutusu" Erdal en arivlerde 27 Mays' yeniden yaarken yllarca tartlan mektubun asl ile karlaverdi.187 3 Mays 1960 tarihli mektup "Aziz vekilim" hitabyla balyor, mevcut durumun halen yapld gibi cebir ve iddetle dzeltilemeyeceini sylyor ve alnmas gereken tedbirleri sralyordu. Mektubun deitirilen ksm, tedbirler bahsinin ilk ksmyd. Bu ksm, mektubun aslnda yledir: "... bu tedbirler unlar olmaldr: 1. Cumhurbakan istifa etmelidir. Cumhurbakanlna Sayn Adnan MENDERES getirilmelidir. Bu muhterem zat her eye ramen milletin ounluunun sevmekte olduuna kaniim, bu sevgiden istifade edilerek krlanlarn gnlleri alnmal ve millete yeniden gven telkin edilmelidir." Mektubun bu ksm yle deitirilmitir:
"... bu tedbirler unlar olmaldr: 1. Cumhurbakan istifa etmelidir. nk btn fenalklarn bu zattan geldii hakknda memlekette umum bir kanaat vardr." Manzara bir mddet sonra u hale gelecektir: Menderes'in cumhurbakan olmasn isteyen Cemal Grsel, onu deviren ihtillin bana geirilmitir. Cemal Grsel'in lide151
Asil Vekili OHB jcil l(nulrziE cesaret w ilham larak zataltlarina, MalsketB huzur ve istikrar iin tlutus asn fl tekir T kararlar h*kkaa Utij$ole:pljl ar eteyl illi m vatani kir va* klli. jaylH Bavekili* *lkl*wlarl)sx e A/>ii v< okuiui" j tar.luris, Iranla Mtttcelerlyin kak\lU*a alistit kir seaiKt aevcut elmadl^i aikar olarak kelli isa ile, gen4a iaia sislere iilgnu zarrtio lsayoru. Mahte-K Vekili; u hakikt kkul etk laaartr kt Uysftri h*iis8riyl8 balayp SOK karar v fai olaylar* kaiar *T* ie vahalar vataaaa #>jBa <!! tesirlaj v v a!ketc Varjn talfisi gU hoRtsuslukl*r y*r*ttr. Si QruHu TleKlre ksr akilsaac* kullMilsas i-i * TabamtJil arttr*;tOrau suplarntla * insaursuulak v fveBSBlk hislari koliri>korkulaB y olu,0ru poli ^| Ukaya kartrlmtr.
Mektubun orijinali. (Yassada'nn Karakutusu)
152 1957-1960 ARASINDAK OLAYLAR HKVKAUUJI-IIMI.nl OO..AVIS.M-K KMSMI A/. .. CinilVKN Y A YFN t A R
K2SE STMS.'i.'^*"^-""*" **
teWH1B-l
Darbeyi meru gstermek isteyen cuntaclar, Cemal Grsel in mektubunu sansrieyerek Resmi SSazete'de yaytmla^1- '2 Temmuz 1940 tarihli Resmi Gazete'de yaymlanan mektubun t. maddesi ite yan sayfadaki gerek metnin ilk maddesi taban tabana zt. Mektubun Resmi Gazete'de yaynlanan hali. I numaral tedbirdeki deiiklik gze arpmaktadr. (Yassada'nn Karakutusu).
ri olduu ihtill, Menderes'i idamla yarglamaktadr. Mektubun asl mahkeme bakan Salim Baol'un nndedir. Ama Salim Baol'un Menderes'e bahsettii mektup baka bir mektuptur! Baol, Menderes'e "Cemal Grsel sizi bu mektupla uyarm, niin gereini yerine getirmediniz?" diye sormaktadr... Mektubu okumaktadr... Ve Menderes "Asln oku!" diye haykramamaktadr. nk mektubun asl kendisinde yoktur... Gerei ispat edemez... Cemal Grsel'i yalanc durumuna drmek istemez... Cell Bayar' rencide etmek istemez... Belki bu konuda suskun kalmasnn birka arkadan kurtarmaya yarayacan dnr... Belki hcresine dndnde dvlmek istemez... Menderes zaten mektubu incelememitir. Ethem Menderes'e "Ne yazyor?" diye sormu o da nemli olduu iin tedbirlerin 1. Maddesi ile bir iki maddeyi Menderes'e okumu ve konu bylece kapanmtr...188
Menderes, ite bunlarn hepsidir. Vefal, nazik, hassas, tedbirsiz... Cemal Grsel 1957'de istedii gibi DP milletvekili olarak Meclis'e girseydi Yassada'da yarglanan "Dk"lerden biri olabilecekti...
Mays 1960
Ankara ve stanbul'da gsteriler devam ediyordu. Bu gsterilerin en mehuru, "555-K" ifresi ile fslt gazetesi yneticileri tarafndan Ankara'da yapld. ifre, "5. ayn 5. gn saat 5'te Kzlay'da" anlamna geliyordu. Bu gsteri srasnda Bayar, Menderes ve Koraltan trafik yznden yrmek zorunda kalnca kalabalk tarafndan taciz edilmilerdi. Gstericiler arasnda sivil giyinmi gen subaylar da vard. Maysn ortalarnda Menderes zmir'de "Seimlerin ok yakn" olduunu syledi. Dileri Bakan Zorlu da ingiltere Bykelisi'ne seimlerin Eyllde yaplacan aklad. 21 Mays'ta Harp Okulu rencileri yry yapt. Okul Komutan Stk Ulay da Welker'n deyimiyle rencilerin nnde deilse de yanlarnda idi. Semih Gnver, yry Dileri Bakanlnn arka pencerelerinden seyrettiklerini, MSB Ethem Menderes'in gstericilerin banda olduunu, buna bir anlam veremediklerini yazar. Hindistan Babakan Nehru 24 Mays'a kadar srecek resm ziyareti iin 20 Mays'ta Ankara'ya gelmiti. Dileri Kknde onun onuruna verilen yemekte Babakanlk Mstear Ahmet Salih Korur'un kz nne gelene yksek sesle bir iki gn iinde bir ihtill olacan anlatyordu. Dileri Bakan Zorlu o gece Semih Gnver'e "Menderes, hkmetin istifasna, sonbaharda yeni seimleri yapmaya karar verdiini, Tahkikat Komisyonunun kaldrlmasna da raz olduunu syledi. Cumhurbakannn onayn almak iin de bizi grevlendirdi" dedi. Gnver'in duyduuna gre, Zorlu ve Selim Sarper Bayar'n yanna gitmiler ama Menderes'in istedii onay alamamlard.189
23 Mays'ta 97 imzal bir nerge ile DP Grubunun toplanmas istendi. Balkesir Milletvekili Stk Yrcal "htill geliyor" diyordu.
154
O gece ankaya'da yaplan toplantda Menderes, Yrcal'nn "Babakan da" deimeli grn ar umutsuzluk olarak deerlendirdi. Anlalyor ki Menderes Hkmetin istifasna hazrdr ama Babakan'n deimesini faydal bulmamaktadr. Zaten Bayar, btn deiikliklere kardr. Bunlarn zaaf iareti kabul edileceini, daha kt sonulara yol aacan dnmektedir. Meclis son oturumunu 25 Mays'ta yapt. Son kavgalar da bitti... Meclis'in 20 Haziran'a kadar tatile girmesine karar verildi. Menderes o akam baz allar yapmak zere Eskiehir'e gitti. Saat 19.00 civarnda geldii ehirde yine cokuyla karland. Fakat kendisini selamlamak zere dizilmi bekleyen subaylarn, selamlarn almak zere arabasn yavalattnda birden arkalarn dnmeleri Menderes'i yaralamt. 190 Menderes 25 Mays'ta Eskiehir'de halka hitabetti ve "Siyas mcadele yerine komitecilik yapyorlar. Hadiseler, zorlama ile iktidara gelip gelemeyeceklerini yoklamak isteyenlerin hareketlerinden ibarettir. Mill iradenin sokak hareketleriyle iptal edilebilecei kanaati gelecek iin tehlikelidir. Geri memleketlerde grlebilen bu tr gelimelerin bizde tarihte kalm olmas gerekir. Yolumuz seim yoludur. Serbest seim yoludur. Fakat nce dzenin korunmas kati bir zarurettir"191 dedi. Menderes'in bu seim ilan pek duyulmad nk ses cihaznn kablosu koparlmt. Menderes'in 25 Mays'ta Anadolu Ajansna yapt aklama da 26 Mays'ta Zafer Gazetesinde yer ald. Menderes bir ay nce kurulan Meclis Soruturma Komisyonunun aylk bir sre ngrld halde almasna bir ayda bitirdiini, bunun da komisyonun kanunsuz bask iin kurulduu iftirasn boa kardn sylyordu.192 26 Mays gecesi eker irketinin yemeinde Menderes'in sanda oturan Hava ss Komutan Bedii Kiretepe skntl grnyordu. Menderes'in Eskiehir'e gittiini haber alan ihtill cuntas Mucip Atakl'y Eskiehir'e gndererek Kiretepe'yi de acele cuntaya dahil etmiti. Mucip Atakl, Menderes'in gven duyduu bir isimdi. Saat 23.00'e doru telefona arlan Menderes'e Refik Koraltan "stanbul niversitesi Profesrlerinin bir beyanname hazrlnda olduunu" haber veriyordu.
155
Menderes fke ile dnd sofrada "Karacbbeliler"i ar ekilde eletirdi. Daha 19 Mays'ta Turgutlu'da onlar iin "niversitelileri kin setleriyle evrilmi papalk zannediyorlar. Hayr, sras gelince onlarn krslerinin diplerine kadar gelerek, ne yapyorsunuz diye sorarlar. Bunlar cbbeleri bir zrh gibi srtlarna geirip devlet ilerine karyorlar."193 demiti. 26 Mays gn stanbul niversitesi'nde bir araya gelen profesrler ne konuulduu aklanmayan bir toplant yapmlard. Koraltan'n haber verdii beyanname bu toplantda ele alnm olsa gerek. Menderes yemekte yapt son "Karacppeliler" konumasnn yaymlanmasn istemedi. Eskiehir Emniyet Mdr'nn Skynetim Komutann arad telefonuna ihtill cuntasndan Ahmet Yldz kt. Yldz "Komutan blgeleri geziyor. Ben iletirim" dedi. Emniyet Mdr talimat bildirdi: "Babakan bu geceki konumasnn yarn stanbul basnnda kmasn istemiyor." Ahmet Yldz u cevab verdi: "Merak etmeyin, kmayacak." Yarn darbe gndr.
Cunta General Aryor

Ordu iinde birok ihtillci hcre olmakla birlikte esas rgtlenme Ankara ve stanbul'da yaplmt. Bu rgt mensuplarnn birbirleri ile temas, tanmalar, aralarnda oluan hiyerari, grev dalm, son derece kark, byk boluklarla dolu bir ykdr. Sonradan yaynlanan hatralardaki elikiler bu boluklar daha da koyulatryor. Hemen ihtill ncesinde biraz da "G yolda dzlr" anlay iinde olduu dahi sylenebilir. Zaten Menderes'in seim aklamalarnn younlamasyla darbenin acele balatld da iddia edilir. Cunta'nn en nemli sorunlarndan biri ihtille bir "ba" bulmakt. Bu ban general olmas hi olmazsa grnrde emir-komuta zincirindeki paralanmay rtecek, cunta ihtillinin ordu tarafndan yaplan bir ihtill olduu hissini verecekti. Ayrca Generallerin destei tabii ki onlarn birikimleri sebebi ile de
156
nemli idi. Fakat ihtill CHP ve niversite desteinde baladndan daha ilk saatlerde kitleleecek, cunta kendiliinden "ordu" grnmne brnecektir.
Orhan Erkanl, ihtill iin kesin kararn Alparslan Trke'in evinde verildiini yazar. Erkanl, 3. Zrhl Tugayda Tank Tabur Komutandr. Tugay, rgtn en salam dayanadr. Trke'in cunta yelerinin etkinletirilmesinde nemli rol oynad grlyor. Numan Esin'in "Bunlar beyin saylr" dedii Trke, Orhan Erkanl, Orhan Kabibay, Numan Esin zincirini Trke kurmutur. Numan Esin 1. Ordu Harekt Bakan idi ve Genelkurmaya gidip geldike Suphi Karaman ve Sami Kkle tant. Esin, "htill planmz Cemal Grsele atk ama rgt tanmasna izin vermedik" der. Sonradan "stanbul'dan da bir general olsun" denilerek, 28 Nisan akam stanbul'daki olaylara Skynetim Komutan olarak mdahale etmi olan Fahri zdilek de ihtillciler arasna alnacaktr. Halbuki zdilek 27 Mays'tan 15 gn nce yaplan teklifi reddetmiti: "Hkmet are bulacaktr. Vazgein bu ilerden... ttihatlar gibi vurulursunuz... Ethem Menderes yeni hkmet vaadetti... Vazgein." zdilek ihtille katldnda vurulma tehlikesi kalmamt. Cunta yeleri arasndaki irtibatn salanmasnda etkin isim Sami Kk't. 24 Mays'ta Harp Okulu Komutan Stk Ulay kesin olarak cuntaya kazanld. Cumhurbakanl Muhafz Alay Komutanlna Osman Koksal ok nceden ----atanmt. Cemal Madanolu cuntann kazand generallerden biri olacaktr. zmir'de emekli olaca gn bekleyen, fiilen grevini brakm olan Kara Kuvvetleri Komutan Cemal Grsel de Ankara'ya getirilecek, ihtillin bana geirilecektir. Numan Esin "Grsel'den baka Orgeneral bulamadk. Hi kimse kabul etmedi" der.
Cemal Madanolu.
157
htillin gn, saati en son Harp Okulunda yaplan bir toplantda kesinletirildi. 27 Mays gecesi CHP milletvekilleri rahat edecektir. nk artk evlerinde subaylarla toplant yapmalarna gerek kalmamaktadr.
158
8. BLM ADNAN MENDERES Beni Tandnz m?

1899'da Aydn'da dodu. nce annesi Tevfika Hanm', sonra babas brahim Ethem Bey'i kaybetti. Ablas Melike de 10-11 yalarnda anne ve babas gibi veremden ld. Diyecektir ki: "Ana nedir bilmiyorum ama sezerdim. Baba nedir bilmiyorum ama sezerdim. Ablamn hatras kk ve beyaz bir duman paras gibi iimde titrer. Mektep duvarlar iinde bile yalnz yaardm. Tatillerde evlatlarn almaya gelenleri grdm zaman iin yanar, kendimi zaptedemezdim. Zaafm grnr endiesiyle de yatakhaneye, mektebin gizli ve grnmez kelerine kaar, saklanr, hkra hkra alardm." Menderes nce ttihat ve Terakki dadisinde sonra zmir Kzlullu Amerikan Kolejinde okudu. Milli Mcadelenin Galip Hocas, Atatrk'n Babakan, Menderes devrinin Cumhurbakan Cell Bayar yllarca kader birlii yapaca Menderes'i ite bu kolejin rencisi iken grdn yllar sonra hatrlayacaktr: "Bir gn Amerikan Koleji'nden gencin benimle grmek istediklerini haber verdiler. O zaman ttihat ve Terakki'nin zmir sorumlusuydum. Genleri kabul ettim. Hemen hemen ayn yalarda genti. 15-16 yalarnda grnyorlard. lerinden biri konumaya balad. Okuduklar kolejde misyoner rahip 159
retmenler varm. Bunlar Mslman rencileri Hristiyan yapmaya alyorlarm. Genlerin ikayeti buydu. ok heyecanlydlar. Yrekten konuuyorlard. Grdklerini vatansever bir duygu ile dile getiriyorlard. Bana misyonerlerin yaknlk salad iki rencinin isimlerini de yazdrdlar. Okullar ile devlet olarak ilgilenilmesini istediler. Tahkikat atrdm. Konu gazetelere de intikal etti. Bir gn kendisiyle grrken 'Hatrlar msnz?' dedi: 'Sizin zmir Ktib-i Mesullnz srasnda Kzlullu Amerikan Koleji'ndan renci sizi ziyarete gelmi ve okullarnda baz misyoner
hocalarn Mslman genleri Hristiyan yapmaya altndan ikayet etmilerdi. te o renciden biri benim.' O zaman hafzam toplayp o genten zayf, narin, uuk benizli, gzleri kvlcml gencin sonradan dostum olan Adnan Menderes olduunu hatrladm. Gen Menderes'in bu davrannda mill duygular ve dine saygs apakt. Eer iyi yetimekte olan bir gen olmasayd hi phesiz misyoner retmenlerin giritikleri bu almalar doru olarak deerlendirmesine imkn yoktu. Bylece Menderes'in okul hayatnda balayan cevherli yann tespit etmi oluyorum. Onun milliyetilik anlay, dinine kar duyduu sayg, mrnn sonuna kadar deimeden devam etmitir."
Suriye Cephesine Giderken

Adnan Menderes, 18 yanda silah altna arld. Yl 1916'dr ve 1. Dnya Sava devam etmektedir. Maltepe'de Yedek Subay Talimgah'ndan sonra Suriye Cephesi'ne sevk edildi. Pozant'da zehirli stmaya yakalanarak yola devam edemedi. Krk kiloya dt. Dalar arasndaki bir adrl barakal hastanede gnlerce uursuz bir ekilde yatt. zmir'de 17. Kolordu emrine verildii sylenerek "Gidiyorsun..." denildiinde bile kendinde deildi. 15 Mays 1919'da zmir Yunanllar tarafndan igal edildiinde Menderes Aydn'da akrbeyli iftliindedir. Bu iftlik ona annesinden babasndan kalmtr. 40 bin dnmlk bir toprak parasdr buras. Menderes zaman iinde bu topraklarn byk ksmn ya karlksz ya da ok kk paralar karlnda stelik uzun vadeli taksitlerle zerinde yaayan kyllere terk edecek, ailesine 3500 dnmlk bir toprak kalacaktr.
160
ADNAN MENDERES
Ege'nin igali srerken ilk aknln zerinden atan Menderes Ay-Yldz etesinin kurucusundan biri oldu. Ankara duruma hkim olmaya baladnda bir svari blne subay olarak Dalama'ya verildi. Byk taarruz ncesinde Ske'deki piyade alay yaverliine tayin edildi. Zaferden sonra zmir Kordon'da Sansr ubesi tercman iken terhis edildi. stikll madalyas vardr. Menderes 1918-1922 yllar arasnda sonu lmle bitebilecek drt ar hastalk geirdi. Birinde bir talyan doktor binba "Bu gen lecektir" dedi. Fakat Menderes bu defa da sa kald, ardndan ar karacier iltihabna yakaland. Bu hastalktan da kurtuldu. Yine 40-45 kiloluk yorgun, bitkin bir gentir. Boynu, kopacak kadar ince grnmektedir.
CHP Milletvekili
Menderes, 1922-30 arasnda akrbeyli iftliinde toprakla megul oldu. Onun toprak sevgisine ve bilgisine hayat boyunca dostu dman herkes hayranlk duydu. 1928'de zmir'in tannm ailelerinden Evliyazadeler'in kz Berrin Hanm'la evlendi. Siyas hayat 9 Austos 1930'da Serbest Frka'da balad. Bu parti kapatlnca CHP'ye girdi. Siyasette olmak isteyenler iin baka bir seenek yoktu. Adnan Menderes 1931 Seimleri'nde Aydn Milletvekili olarak Meclis'e girdi. Baka hibir eyle ilgilenmeden kendini memleket ilerine verdi. Son derece dikkatle hareket ederek kendisini zor durumda brakabilecek bir hata yapmamaya alt. "Yirmi sene iinde herkesin peinde kotuu Avrupa Seyahatlerini bir defa bile dnmedim. Hem vazifemi grdm hem kendimi yetitirdim. Hlbuki lisan biliyordum. Param vard. Faydal olabilirdim. Bilkis meclis encmenlerinde altm. Parti mfettii olarak kaza, nahiye, belediye odalarnda sabahlayarak vazife grdm. Sefahate heves etmedim. Milletvekillii avantajlarndan istifade etmek istemedim. Halkevleri odalarnda kaldm geceleri ge saatlere kadar kitap okumakla geirdim. Bu zahmetli ve ou rahatsz geen gecelerden piman deilim" diyecektir.
161
Adnan Menderes yksek tahsilini de milletvekili olarak geldii Ankara'da yapt ve Hukuk Fakltesi'ni bitirdi. Milletvekili renci, Hukuk hocalar iin ok ilgi ekici bir ahsiyetti. 1931-1945 arasndaki bu dnem onun iyice sivrilii, siyas kabiliyetinin ortaya kt, dikkat ektii dnemdir. Kibarl, bilgisi, heyecan, memleketine hizmet ak ile gittike ne kt. Bu duygulu toprak adamnn siyasi infilk meclis'te patlayan toprak davas ile oldu. Menderes "Kyly Topraklandrma Kanunu Tasars "na kar karak gerek komisyonda gerek meclis grmeleri srasnda fikirlerini son derece etkili bir dille aklad "Davasn ortaya koyuta, savunuta, ele ald delilleri, argmanlar kolay reddedilmeyecek kadar iyi kulland."194
Muhalefet ve Menderes
Menderes 10 yl boyunca ok acmasz bir muhalefetle karlat. Bu muhalefete kar koyma biimi baarl saylmaz. Seim sandn ciddiye almas, o sand hakllk gerekesi saymas onu birok siyas imkan kullanmaktan, siyas jestlerden alkoydu. Menderes'in tutumu kendisine ynelen muhalefetin daha da sertlemesinde olduka nemli bir rol oynamtr. smet Paa'nn seim sand ile mukayese edilmesi doru olmamtr. 1951'de stanbul'da yaplacak Milletvekili ara seimleri iin gl aday arayan Menderes, Rauf Orbay'a adaylk teklifinde bulunulmasn istedi. DP stanbul yneticileri Orbay'n kapsn ald: "-Artk bir seim hilesi mmkn deil. Balkan ve Dnya Savalarnn Hamidiye Kahraman, Mill Mcadele'nin unutulmaz ismi ztlinizi bamsz olarak meclise gtrmek istiyoruz. Size ihtiyacmz var. Bizden bu yardm esirgemeyiniz." Orbay'n gzleri nemlenir. Ama cevab olumsuzdur: "... teklifiniz benim iin ereftir... yi bir imtihan verdiniz. Mcadelenizde krnt halinde bile bir emeim yok. nn'nn salnda demokrasinin kurulabileceinden umudum yoktu. Beni heyecanl arkadalarnzn arasna gtrmeyin. Brakn ryalarma bile girmeyen bu mesut neticenin tadn kara162
ADNAN MENDERES Menderes alma odasnda.
ym... Kalbim sizinle beraberdir. Msaade ederseniz baz tavsiyelerde bulunacam. ... Yzlerce seneden beri bu memlekette bu devletin bana ne geldi ise hep kskanlktan, dedikodudan, iftira ve yalanlardan gelmitir... Ben Atatrk'n dehasna inanm bir insandm... Hep yannda ve emrinde oldum. Bu arkadalkta benim tarafma yalnz klfet, zahmet ve tehlike vard. Tek dncemiz vatan kurtarmakt. Sonu ne oldu? Gsn sevgili arkada Mustafa Kemal'e seve seve siper eden Rauf, can kadar sevdii Atasnn hayatna kastedenlerle birlikte mahkemeye srklendi... Karabekir, Ali Fuat, Refet, Dr. Adnan, daha niceleri smet Paa'nn bilinen oyunlar ile birer birer aziz Atalarndan uzaklamaya mecbur kaldlar. Allah hepinizi ondan korusun.
163
Bu ilerde ok ustadr, ok gldr. Hepinizi acmadan birbirinizle, milletinizle, ordunuzla kar karya brakabilir. Vatana hizmet etmeye frsat brakmaz, uyank olun. Her lafa inanmayn. Size son szm, birbirinize acyn. Birbirinize kymayn." Orbay'n Atatrk'ten uzaklatrlmasnda smet Paa'nn rol tartlabilirse de onun muhalefet gc elbette tartlamaz. Orbay'n dedikleri kacaktr... Menderes hemen hemen her sznde muhalefetin, zerindeki arln hissettiriyordu. Bir Eyp Sultan ziyaretinden sonra der ki: "... ecdadnn:brakt paha biilmez eserlere hayr olmayan bir toplumun kendisine de hayr olmaz. Yzyllardr bu toplumda, sanatta, edebiyatta, mimarde, idarede... korkun bir gerileme grlyor. ok kr milletimizin mayas ksa zamanda kendisini toparlayacak ruh asaletine sahiptir. Yeter ki Allah bize sabr ve mr versin. Maalesef mnafklar bir trl yakamz brakmyor." 1954 sonundaki ksa bahar havasn Menderes yle deerlendirir: "Uzun srdrmezler. smet Paa her gn oyun iinde olmaktan vazgese neler olmaz? Otuz yldr kaideleri yalnz kendisince malum bir satranc politika hayatmzda srdrp duruyor. Sava iinde Almanya'ya yaranmak iin Turanclara dokunmadn, Almanlar yenilmeye yz tutunca bu sefer Ruslarn gzne girmek sevdas ile Turanclar, tabutluklara, komnistleri Ky Enstitlerine doldurduunu daha kimse unutmad." Menderes'in son nutkunda da bir baka muhalefetten duyduu bezginlik vard: "Memlekette hrriyet olmadndan bahsediyorlar... Halbuki sokaklarda kabadaylar en ak tahribat yapmakta kendileri iin en kk bir tehlike grmyorlar. Bu kahraman profesrler 1950'den nce neredeydiler? Bir zmre tarafndan kiralanm bir takm kara cbbe giymi kuklalarn, aldatlm masum vatandalarn, milletin iradesine ramen harekete gemelerinin akbeti Trk milleti tarafndan tayin edilecektir."195
164
ADNAN MENDERES
Menderes Devri: Anadolu'nun Uyan
htill sonrasnda cezaevinde en uzun kalan DP milletvekili Sezai Akda 1950 ncesini ksaca yle zetler: "Gazete manetlerini, makalelerini, Hkmet; puntolarna varncaya kadar diktelettirirdi. ekersizlikten uyuz olmayan kalmamt. Orta tabaka diye bir snf yoktu. Alt lira yol vergisini veremeyen yzde seksen ii ve kyl hapse atlr, yollarda ta krard. Oylar alnrd. engelli ine, at nal, nal mh dardan ithal edilirdi." Toplumbilimci Mbeccel Kray, 1950 seimleri ile balayan 10 yllk DP dnemi hakknda u tespiti yapar ve bunu nakleden Tevfik avdar da kendisine katlr: "1950-60 dnemi Anadolu'nun bin yllk duraan yaamndan uyand, devinmee balad zaman araldr. Gerekten Anadolu bin yllk duraanl yayordu.<r196 Menderes dneminde Saryar, Seyhan, Hirfanl, Kemer, Demirkpr, Keban gibi 20'yi akn baraj ve birok hidrolik ve termik santral kuruldu. 1950'de (1000 kwh olarak) 789.624 olan elektrik enerjisi retimi 1960'ta 2.815.071 idi. Samsun, Trabzon, Mersin limanlar nemli eserler arasndadr. Kylere elektrik ve su gtrld. Stma, verem, trahom, frengi gibi yaygn hastalklarla etkili bir ekilde mcadele edildi. Bataklklar kurutuldu. 25 bin kilometre asfalt yol yapld. Demiryolu Dou'ya ilerledi. Yollarn artmas ile vasta says da artt ve yava yava bunlara ilikin teknik kurumlar ortaya kt. Tarmda salanan ilerleme bykt. Pamuk, ay, fndk alanlar geniledi. Sulama imkanlar arttrld. 1950'de 4-5 bin civarnda olan traktr says 45 bin civarna ykseldi. Hayvan ve rn vergisi kaldrld. Kyl suni gbre ile tant. Topraksz kylye toprak datld. Ulamn kolaylamasyla zira rn nakli geliti ve bu rnler deer kazand. kzl karasaban devrinden makine devrine geilirken pamuk, ttn gibi rnlerin ihracat imkan dodu.
165
ok sayda imento ve eker fabrikas ald. Birok makarna ve konserve fabrikas da o zaman iin ok nemliydi. Ayn ekilde hem devlet hem zel teebbs yatrm olarak ok sayda byk dokuma fabrikalar kuruldu. Tekstil sanayi nemli bir hamle yapt. Ereli Demir elik Fabrikalarnn inaat balatld. Sanayi Yatrm Bankas kanalyla Dnya Bankas kredilerinden sanayicinin faydalanmas saland. Akbank, Pamukbank, Garanti Bankas ald. zmir'de Ege, Erzurum'da Atatrk, Ankara'da ODT kuruldu. niversite says 5'e kt. stanbul'da Yksek slm Enstits ald. Camiler onarld, ok sayda yeni cami yapld, baz cami inaatlar rtl denekten desteklendi. CHP, camilerle ilgisi sebebiyle DP'ye "Gericilik" sulamasnda bulundu. Yabanc sermaye tevik kanunu karlmt ama yabanc sermaye nilever'in Sana-Vita ya retimi, General Electric'in ampul fabrikas, Squip'in ila retimi dnda byk yatrm yapmad. Mobil-Shell birka kuyu at. Mersin'de ATA Rafinerisi kuruldu. Halk-memur mnasebeti nemli lde deiti. Ankara'da kanyla dolamak, stanbul-Ankara arasnda fotoraf makinesi tamak yasakt. ehirlere girite kimlik kontrol yaplrd. DP dneminde halk-memur mnasebeti eskisine gre iyileti. zellikle 1950'yi takib eden birka ylda bu yatrmlar iin ABD'den salanan d yardmlardan faydalanld. Ayrca CHP ynetiminin sava yllarnda biriktirdii altn-dviz stoku da yatrmlara aktarld. Trkiye bir an nce refah zlemi duyuyor ve daima icraat istiyordu ama yaplan yatrmlar iin hazine tabii ki yeterli deildi ve bu da d borlanma mecburiyeti getirdi. Makinelemenin, ulamdaki iyilemenin, ehirlerde istihdam alanlar domasnn olumsuz sonucu g't. 2 milyon kyl ehirlere g etti. Bunlarn 800 bini stanbul'a dierleri 5 byk ilin evresine geldi. Gecekondular yaylmaya balad. Her traktr 9 tarm iisini akta brakyordu.
166
ADNAN MENDERES
Semih Gnver, 1954'ten sonra Dnya Bankas'nn "hasis" davranmaya baladn yazar. 1957'ye doru Dnya Bankas Babakan Black, Trkiye'de tarmn sulamaya deil yamura bal olduunu, havaya bal bir lkeye iktisadi yardm yaplamayacan aklad. Ve yardm kesildi. Prof.
Sabahattin Zaim'e gre bunun sebebi o yllarda Trkiye ve Msr'n srail'den nce gelimesinin istenmemesidir. 1957 sonras Bat'nn gizli ambargosunun zararlarn hafifletebilmek, d deme ve ekonomideki daralma sorununa zm bulabilmek iin Menderes Sovyetler Birlii ile bir iliki balatmaya karar verdi. htill olmasa idi Moskova'ya gidecekti. Menderes'in gerek i kaynaklar gerekse dardan temin ettii kaynaklar srekli yeni yatrmlara yneltmesi darda ho karlanmad. Bat Almanya'nn kalknma hz %7.5-7 iken Trkiye %7.88 kalknma hzna ulamt. Kaynak ve eleman darlna, 4 yllk kurakla, eitli baltalama ve iftiralara ramen.197 Amerikan yardm yalnzca Trkiye iin sz konusu deildi. II. Dnya Harbi bittiinde Avrupa yklm ve sefil bir durumda idi. ABD dnda btn dnyada ekonomiler felakete uramt. Karn doyurmak iin bile ABD'den ithalat yapmak gerekiyordu ama bunun iin de dviz ve altn stoku lazmd, o da yoktu. Amerika hem kendi ekonomisini canlandrmak hem Avrupa'nn komnistleerek Rusya'nn eline gemesini nlemek iin d yardma balad. Rusya'nn (SSCB) Trkiye ve Yunanistan' dorudan tehdit etmesi ile Amerikan yardm 1947'den itibaren Trkiye'ye de yneldi. Amerika 1945-1974 arasnda btn dnyaya 165 milyar dolar yardmda bulundu. Bunun 45 milyar dolar Avrupa'ya yaplan yardmdr. II. Dnya Harbinden sonra yukardaki 45 milyar dolar yardmdan baka Amerika Avrupa'da 18 milyar dolarlk da yatrm yapt. Trkiye'ye verilen paralar bunlarla kyaslanamaz dahi.198 Trkiye'nin 1958'de Amerika'dan zar-zor temin edebildii para, Amerika'nn istedii istikrar tedbirlerinin alnmas art ile 359 milyon dolardr. Bunun da 44 milyon dolar bor ertelemesidir.199 Ayrca Amerika 100 milyon dolar iktisadi ibirliince salanan bu parann 92 milyon dolarn kendi alacaklar iin alkoymutur.
167
Burhan Ulutan'n "Byk heyecanla ve her trl koruma tedbirlerini alarak hazrladm ve Meclis'ten gemesi iin stn gayret sarfettiim Yabanc Sermaye Tevik Kanununun uygulamamasn zntyle karlamamak mmkn deildir" notu nemlidir. htillden sonra Ulutan da Yassada'da yarglanm, mahkum edilmi, dier arkadalar ile birlikte bir uaa bindirilip Adana Cezaevine gnderilmitir. imdi o uaktayz. Bir Yzba "mahkumlara" konuma yapyor: "Yaptnz barajlar yedi senede amurla dolacak, kstebekler tarafndan delinerek taknlara sebep olacak. Memleketin kullanabileceinden pek ok fazla imento, eker fabrikalar ve elektrik santralleri kurdunuz. Bunlar iin de devletimizin dviz kaynaklarn yabanclara peke ektiniz." Ulutan bu szlere dier arkadalarndan daha ok zlr: "zerinden getiimiz Seyhan Baraj ve ukurova imento Fabrikasna byk emeim gemiti. Dnya Bankasndan Seyhan Barajnn kredisini alabilmek iin 3 gn 38.5 derece atele alm, sonunda ar bir grip geirmitim. tekilerinin hepsinde de az ok bir paym vard. Btn bunlar yaparken Aziz Milletime gcmn yettiince hizmet ettiim inanc iinde, evkle; evimi, ocuklarm, salm ihmal ederek almtm. imdi de sulusu olmutum."200 DP'lilerin icraatla grevli btn Bakanlar ve bu Bakanlklarn st dzey memurlar yarglama ve hapis mddetlerince buna benzer szleri iitip durmulard. Bu dnceleri gen subaylarn kulaklarna kimler fsldamt?
168
9. BLM HTLL 27 Mays 1960

htill karargh stanbul'da Skynetim Komutanl, Ankara'da Harp Okulu idi. Ankara'da komuta General Cemal Madanolu'na verilmiti. Kurmay Albay Ekrem Acuner, Kurmay Yarbay Sezai Okan, Kurmay Yarbay Suphi Karaman, Kurmay Binba Kadri Kaplan, Madanolu'nun yanndayd Harp Okulu'ndaki kta komutanlar da ihtillde grevliydi. Burada ilk adm Harp Okulu Alay Komutan Albay Mucteba zden'in Alay'a yani Harp Okulu talebelerine silah ve cephane datmas ile atlmt. Gece saat 2'de Madanolu Alay'a bir konuma yapt. Artk vazgeilemeyecek kadar getir... Mdahale mecburen yaplmaktadr. Kalanlar lenlerin ocuklarna bakacaklardr...
Albay Suphi Karaman, Kurmay Albay Sami Kk, Kara Kuvvetleri Karargahnda, General Mucip Atakl, Haydar Tun-kanat, Alparslan Trke de Hap Okulunda idiler. stanbul'daki nemli isimler Kurmay Albay Orhan Erkanl, Ahmet Yldz, Numan Esin, "Baa gein" teklifini ihtillin balamasndan drt saat sonra kabul eden 1. Ordu ve Skynetim Komutan Fahri zdilek'di. Ankara'da hareket 03.30'da balad. Kurmay Albay Muzaffer Yurdakuler Ankara Merkez Komutan Tugeneral Muzaffer l-gen'i ihtille katlmaya ikna etti. Suphi Karaman da yanna ald bir kta ile Skynetim Kararghn ele geirdi. Bu "ikna"
169
ve "ele geirmede" Svari Yzba Fethi Grcan'n svarileri nemli rol oynad. Saat 04.00 civarnda Harp Okulu tam tehizat iki koldan ehre indi ve bata PTT olmak zere kilit mevkileri igal etti. nceden belirlenmi yerler de grevli birlikler tarafndan tutuldu. 5.25'te de Ankara Radyosundan Alparslan Trke'in ihtilli aklayan sesi duyuldu. stanbul daha abuk davranm, Orhan Erkanl'nn kontrolndeki 3. Zrhl Tugay ehri denetim altna almt. htill bildirisinde Ankara'dan nce okunmu, hatta Ankara'nn gecikmesi sebebiyle ksa sren bir tela yaanmt. Radyo anonslarndan sonra Trkiye'nin her yerindeki garnizonlardan telgraflar gelmeye balad. Ayrntlar soruyorlar, daha ok henz tanmadklar ihtillcilerle kendi aralarnda kurulacak ilikinin mahiyetini merak ediyorlard. Saat 08.00'e doru ihtillin hibir yerde direnme ile karlamad, tam baarl olduu anlald. Halbuki plan program olmayan bu ihtillin, harekete geildii gnde bile salam bir rgt, haberlemesi, belirli nderleri yoktu. Fakat direnile karlalmamas bu eksikliklerin darbeciler iin tehlikeli sonular yaratmasn nledi. Tabii darbeye maruz kalanlar iin ayn ey sylenemez. Hayatnn gvende olduunu gren hemen hemen btn DP muhalifleri ve arpalk tccarlar ilk saatlerden itibaren gnll ihtillci olarak ortala dolutu. Halk da kavgann bitmi olmasndan duyduu memnuniyetle askerlere sevgi gsterilerinde bulunuyordu. Tutuklamalarn ls yoktu. Belirlenmi isimler yoktu. Kime nasl davranlaca belli deildi. "htillci" olan herkes elindeki gce, kalbindeki kine gre ihtille kendi lsn katyordu. "Meclis'te birka gn evvel verilen tokatl yumruklu meydan savann kahraman gazisi" bir CHP milletvekili banda sarglar, sivil elbisesinin stne bir yaver ceketi geirip ihtill karargahna komutu.201 Madanolu'nun ifadesine gre onlarn karar yalnz Hkmet yeleri ile Meclis Soruturma Komisyonu teklifine imza atan drt milletvekilini tutuklamak, baka tutuklama yapmamakt.
170
HTLL
Fakat "penceresini aan, eline telefon rehberini alan, u evde falanca var, onu da gtrn, u adam da onlardandr diye hemen btn milletvekillerini ve yaknlarn toplatmlard." 27 Mays gn Cemal Grsel zmir'den getirilerek ihtillin bana geirildi. Grsel, leden sonra radyoda yapt konumada ihtillin amacnn karde kavgasn nlemek olduunu aklad. htillin ilk gnnde Milletvekilleri, Bakanlar, bata Genelkurmay Bakan Rt Erdelhun olmak zere st rtbeli komutanlar, st seviyede brokratlar ve DP yneticileri tutuklanarak Harp Okulu'na gtrldler. htillcilerin yzlerce insan elleri ile koymu gibi abucak bulabilmeleri sadece "penceresini ap" ihbarda bulunan vatandalar sayesinde mi oldu, bilinmez. Cell Bayar, Cumhurbakanl Kknde uzun tartmalar ve Bayar'n ciddi direniinden sonra tutuklanp Harbiye'ye getirildi. Onu teslim alan General Burhanettin Ulu'tu ama bu ona kk rtbeli subaylar n bir jestiydi. Orada Bayar' teslim almak iin birok subay toplanmt ve anlattklarna gre hepsinin de Bayar'n tutuklanmasnda bir rol olmutu. Bayar' kim tutuklad tartmas hl da sona ermemitir... Nilfer Grsoy, Harp Okulu Komutan Stk Ulay'n da o gn orada olduunu yazar. Menderes'in tutuklanmasna ilikin olarak da eitli bilgiler vardr. Bunlardan biri 13.5.1988 tarihli Tercman'da yaynlanmtr: "ofr Alparslan Altnmelk Eskiehir'de Menderes'e Konya'ya gidelim, orada hem arabay hem bizi kaybederler, dedi. Menderes, Ankara'ya dnmek istedi. O srada arabaya yaklaan bir Binba Menderes'i ekip yere yuvarlad."
Menderes ihtill sabah Eskiehir'den Ktahya'ya gelmi, yanndaki Maliye Bakan Hasan Polatkan'la birlikte Ktahya'daki Hava Er Eitim Tugay tarafndan tutuklanmtr. Babakan Adnan Menderes de dier tutuklular gibi Harp Okulu'na getirilmitir. 27 Mays gn tutuklamalar Trkiye'nin her yerinde hzla srp gitti. stanbul'da ihtillci subaylar tarafndan yanllkla tutuklanan ihtillci subaylar vard.
171
stanbul ve Ankara ihtill karargahlarnn, farkl blgelerdeki komutanlklara verdikleri emirlerle Ankara ve stanbul'dan sonra Trkiye'nin her yerindeki DP rgtlerinin btn nemli isimleri tutukland. DP, btn rgtyle yerle bir oldu. htillci Orhan Erkanl'nn ifadesiyle sfra mncer oldu. Erkanl, tutuklamalar yle anlatr: "Trkiye'nin btn ehir ve kasabalarnda bir insan av balamt. nne gelen nne geleni tevkif ederek rastgele yerlere hapsetmekteydi. Tabii bu arada ahs kin ve hesaplar birinci rol oynam eski iktidara mensup olan yzlerce kii sivil halkn ihbarlar veya grevli subaylarn ahs takdirleri zerine nezarethanelere sevk edilmitir." htillci Erkanl'nn "yzlerce" dedii insanlar kin maduruydu... Halbuki yalnz Sivas'ta dier illerden toplanm, kendi deyimiyle topu uaklar desteinde toplanm 70 bin kii vard. Trke unlar syler: "... Kocas Uak Belediye Reisi imi. Demokrat Partiliymi. ki gn nce gece yarsndan sonra evlerinin kapsn krarak jandarma, Halk Partisi l Bakan vb. yatak odalarna girmiler. Belediye Reisini don gmlek alp gtrmler. 4-5 gndr hi ses seda kmam. Hanm kocasnn nerede olduunu haber alamam..."202 htill srasnda Adana Valisi olan ve Yassada'da ar muamelelere urayan Turhan Kapanl'nn "27 Mays" tarifi yledir: "27 Mays irkin bir rekabetin husumetin ve ihtirasn ihtill suretiyle ekillendirilmi halidir. Halk partisinin ihdas ettii fiili bir darbedir."
Uruguay Anayasas Nerede?

htillciler birbirlerine ve ihtille kar hangi kaytlar iinde olduklarn belirlememilerdi. Olaylar gelitike herkes kendi insiyatifini kullanyordu. Hi biri ortak bir metne, bir emaya bal deildi. Cemal Madanolu rtbesine uygun bir insiyatif kullanyor, "ihtilli hazrlayan ef gibi davranyordu. Zaten kimsenin de ona mdahale edebilecek bir ynergesi yoktu. 27 Mays gn Harp Okulu'nun tutuklularla dolup tatn gren "Cemal Aa" Bakanlar dnda 150 kadar tutukluyu serbest brakt.
172
HTLL
IRK ORDUSU VAZFE BA I

Silhl kuvvetlerimiz btil Yurtta idareyi fiilen ele a 'mfl Hfkrriet an di
Trk Silhl
I ~S*3S.~^TrLr
Rus notasna *r:. cevap yen idi_____..

27 Mays tarihli Hrriyet gazetesi.
Ardndan daha nce tand ihtiyar bir profesr getirip "Baba bana birka profesr ad yazver" dedi Yazlan isimler istanbul niversitesi Profesrleridir. Generalin niyeti bunlar arp bir Anayasa yaptrmak ve hemen seime gitmektir... O Srada gelen Cemal Grsel'in ilk mesaj iin alnan karar da 3 ay iinde seime gitmektir ki Grsel bunu radyo konumasnda aklamtr.
173
Madanolu "nne gelenin ieri girdii" odann yanndaki odada alan "ilim heyetinin" yapt komite listesi zerinde durmad bile... "lim Heyeti" bir de hkmet kurulsun deyince sorunu Grsel'e havale etti. Onun onay ile hkmet de kuruldu. Bu arada Trke, Babakanlk mstearln ele geirmi. Babakanlk Mstear olarak idar yetkileri kullanmaya balamtr. "Dorusu" der Madanolu: "Ben o zaman mstearl basit bir memuriyet sanyordum." "lim Heyeti" 28 Mays sabah stanbul'dan gelen "sekin" hocalardr. Madanolu Genelkurmay'a geldiinde hocalar kendisini beklemekteydi. "Sinema seyredecek gibi bir salonda yan yana dizilmilerdi." Madanolu "Sayn Hocalar, biz bir itir yaptk" dedi. . Hocalar bir azdan bard: "Hayr, siz vatan kurtardnz." Madanolu "imdi edebiyatn sras deil, o sonra..." dedi ve dncesini aklad. Bu sekin profesrler, Yargtay, Dantay, Asker ra, Millet Meclisinde Kurucu Meclis olarak toplanacak, hemen yarn Hkmetlerini ilan edecek, Madanolu da askeri ekecektir. Hocalar unlard: Meden Hukuk Hocas Hfz Veldet Veli-dedeolu, Anayasa Hocas Hseyin Naili Kbal, dare Hukuku Hocas Ragp Sanca, Anayasa Hukuku Hocas Tark Zafer Tunaya, dare Hukuku Hocas smet Giritli. Heyetin bakan da Rektr Sddk Sami Onar'd. Prof. Onar, Madanolu'na "Efendim, biz dndk tandk, bu i sizin dediiniz gibi deil" dedi. "Siz, yasama yetkisiyle donatlm bir ihtill komitesi kuracaksnz. Devlet Reisi de Hkmet Reisi de sizden olacak." Sddk Sami Onar yle devam etti: "Bu Demokrat Parti Milletvekillerinin hepsi idam kaa. Grsel Paa bunlar salvermi, nasl olur?" Madanolu "Ben tahliye ettim, nk byle konumutuk. Gerekirse konuyu komiteye getiririm, karar verir, tekrar ieri alrz" dedi. yle de oldu ve "DP'li milletvekili av" yeniden balad. Evinde bulunmayan milletvekillerinden bazlarnn yaknlar tutukland. Bu insanlar Yassada'da uzun sre hapis kalacaktr.
174
HTLL ismet inn ve Cemal Grsel.
"Sekin" Rektr S. S. Onar DP'lilerin hepsinin idamn istiyordu! Darbeci Komutan onlar serbest brakmak isterken! Onlar DP'liler serbest braklrsa ihtillin havada kalacan, ihtillcilerin sonunun ne olacann kestirilemeyeceini dnyor, sylyordu. Profesrler yalnz deildi. Basnda da byk kampanya balatlm ihtill sevgiye, DP nefrete boulmutu. DP'lilerin ad artk "Dk" veya "Kuyruk"tu. 28 Mays'ta Cemal Grsel smet nn'y arayp "Emirleriniz bizim iin peygamber buyruudur" dedi. Ayn gn Blent Ecevit, Ulus'taki kesinin "Gne Bak" olan baln "Gnaydn" olarak deitirdi. Ve "Demokrasinin salam temellere kavutuunu" mjdeledi. "lim Heyeti"nin teklifleri kabul edildi ve Mithat Perin'in deyimiyle, DP'lilere kar byk "SYASAL SOYKIRIM" balad. htillci Subaylardan Dndar Seyhan yllar sonra 28 Mays'n bir kesini hl fke ile anlatyordu: "... Hareketin ertesi gn stanbul'dan bir profesrler heyetini davet ettik. Gelir gelmez a olduklarn sylediler. Yemek getirttik. Yemeklerini yedikten sonra 'Bize bir anayasa yapn'
175
teklifinde bulunduk. Onlar 'Nasl bir anayasa istiyorsunuz?' diye sordular. te bu sual beni intibaha getirici cmle oldu. Sonra 'Efendim Guatemala Anayasas yok, efendim Kostarika Anayasas yok, efendim Uruguay Anayasas yok' dediler.
Olsa ne olacak olmasa ne olacak? Bunlarla ne alkamz var? sorularna zihnimde bir de 'imdiye kadar ne ile meguldnz, ne iin neye gre anayasa tadili ve tebdili istediniz? Niye mitleri bu noktaya baladnz?' istifhamlar eklendi.203
Fetva
Profesrler Heyeti'nin ihtillcilere verdii fetvann z uydu: "Meruiyetinizi bir mahkeme kararyla tescil etmezseniz, iktidar seimle kazanana teslim ederseniz, byk ihtimalle DP kazanr ve sizi yarglar." Bu z ifade ettikten sonra "Onlarn da iine geldi" der Hsamettin Cindoruk: "Cemal Grsel'e Cumhurbakanln vaat ettiler."204 Heyet'in hukuk gr de bir cmle ile udur: "DP iktidar meruiyetini kaybettii iin sizin yaptnz ihtill merudur." Heyet tabii ki DP iktidarnn meruiyetini kaybettiini gsterebilmek iin birok yanl ve kastl gr pepee sralamak, savunmak zorundayd. Heyete gre DP iktidar "zmre menfaatini temsil eden madd bir kuvvet haline gelmitir." "Siyas kudret, asl devlet kuvveti ile her trl manev balantsn kaybetmitir." "Neydi bu asl devlet kuvveti?" Onu da sylyorlar: "Ordu, adliye, barolar, vazifesine bal memurlar, niversiteler, basn..." Halbuki "Siyas kudret" diye iaret edilen belirsizlik aslnda burada mill irade deil midir? Halkn karsna kan iktidar adaylar onlara zaten "asl devlet kuvveti"(!) ile kuraca ilikideki farkll anlatmyor mu? Siyas kudret bunun iin deil mi? Heyet devam ediyor: "Trkiye'nin medeni bir devlet olarak layk olduu yeri muhafaza etmesi bakmndan olaanst deer ve nemde olan Atatrk nklplarna kar yaplan tazyikle, niversite genliine ve hocalarna kar harekete geilmitir."
176
HTLL
Bundan sonras daha da ilgintir: "Bir hkmetin meruiyeti sadece iktidara geliinde deildir. ktidar Anayasaya uymaldr. Hlbuki Hkmet Anayasay ihlal etmitir..."205 Peki imdi bu Anayasaya uyulacak mdr? Hayr! Heyete gre yeni bir Anayasa yaplmaldr. Neden? nk bu Anayasa "... ileyemez bir hale gelmitir." Nasl bir Anayasa yaplmaldr? "Hukuk devletinin gereklemesini salayacak, sosyal kurumlarn demokrasi esaslarna dayanmasn temin edecek..." Demek ihlal edildii sylenen anayasa "Hukuk Devleti" iin yeterli deildir... Samet Aaolu der ki "bu satrlar, ortada bir kusur varsa bunu 1924 Anayasasna yklemiyor mu?" Ve bir elikiye dikkat eker Aaolu: "ktidar Anayasay ihlal etmise yaplacak i onu kaldrmak yerine uygulamasn salamak deil midir?"206 1924 Anayasas millet iradesinin stnlne dayanan, dolaysyla Meclis'e geni yetkiler veren bir Anayasa idi. Aaolu'na gre 1924 Anayasas deil soruturma komisyonu kurmak, Meclis iinden kararlar kesin istiklal mahkemeleri karmaya bile uygundu. Yeni Anayasa ile millet iradesinin denetlenmesini salayacak kurumlar getirilmek isteniyordu ki sorunun esas da budur. DP'nin hatas udur ki, 1924 Anayasasnn ok partili dzen iinde uygulanabilmesi iin gerekli siyas ustal gsterememitir. DP, icraatlar ile Anayasaya ters dmemi, Anayasaya sadk kalmtr ki ite esas hatas budur. Yani DP'yi zor durumda brakan, Anayasay ihlal etmek deil tam tersine bu Anayasann ruhuna da hukukuna da tam olarak uymasdr. Bu da siyas hatadr. Gerek hata da 1950 seimlerine yani yeni dzene 1924 Anayasas ile girmek olmutur. Bunda DP'nin deil CHP'nin suu vardr. CHP, iktidarn srdrecei dncesi ile Anayasa deiikliini aklndan bile geirmemitir. Ksacas, 1924 Anayasasna CHP dneminde kimse mdahale etmemitir. Ama mill irade ortaya knca bu Anayasa tehlikeli grlmtr. DP; CHP dnemi iin sakncal grnmeyen Anayasay CHP gibi uygulayamayacan grmeli deil miydi?
Nihayet Profesrler Heyeti bir hukuk mucizesine de(!) imzay att: "DP, meruiyet d kabul edilip sorumlu tutulduuna gre bu iktidar oluturan btn kiiler aleyhinde bir su belirtisi (karine) vardr. Tersi ispatlanncaya kadar hukuken hepsi suludur!"207
Sulanan kiinin "iktidar oluturan" kiilerden olup olmadna kim karar verecektir? Cevab basit: Kin, nefret... Muhbirler ne gne duruyor? Herhalde toplama kamplarnda adra hapsedilen binlerce kii iktidar nasl oluturduklarn uzun uzun dnmlerdir! htillcilerin byk "gaf" kendilerini bu heyete teslim etmeleri olmutur. Bu ihtillciler kelleyi koltua alp can pahasna doru olduklarna inandklar bu ie kalktklar halde Tarihin kendilerine hi merhamet duymamasnn sebebi budur. 28 Mays tarihli "fetva"dan sonra, atlan her adm yanl olmutur. 4 Ocak 1960'da CHP Milletvekili Suphi Baykam Kadirli'de 10 yllk bir kinle "ktidar aldmz takdirde sokaklarda lei srnmeyen siyaset adam kalmayacaktr" demiti.208 Profesrler Heyeti "le srme"nin hukukunu yapt. Bu tespiti, ihtillin, DP nderlerini srgne yollamakla yetinecei varsaymna dayandryoruz. htillci Numan Esin, "1924 Anayasas demokrasiye gre olmu bir Anayasa deil. 1924 Anayasas bir ihtill Anayasas-dr." diyerek bu Anayasann ihtillinin hukuken ok zor olduunun farknda bulunduunu gstermitir.209 Kurtulu Kayal yle der: "Aslnda 1924 Anayasasnn Meclis hakimiyetine snr tanmama ilkesi Atatrk'e ramen oluturulmutur. 1924'te istenip de alnamayan tedbirlerin 1961'de alnd grld. Bununla da ordunun ve CHP'nin belli bir izgiyi izledii saptanabilir."210 1924'te Atatrk, kendi yksnn zirvesinde idi. Kendi ahs iktidar iin ataca hibir adm yoktu. Hangi tr devlet kurarsa kursun o devletin ba olacak bir iktidara sahipti. steseydi Halife de olabilirdi ve tek dncesi ahs ikbali olsayd
178
HTLL
bu daha da uygundu. Yani Atatrk'n tek maksad Trk Devleti'ni koruma altna almakt. Ondan sonraki "Devleti, millete kar koruma" politikalarna ok baka i-d hesaplar karmtr. Atatrk'n kendi ahs tarihinden ald tabii iktidar bir bakasnn daha kendi zerinde oluturabilmesi mmkn deildi. yleyse tarihten salanamayacak iktidar Atatrk'ten salamak daha kolay-tehlikesiz olmaz myd? Geriye dnp, Atatrk'ten salanan iktidarn ne iin kullanldna bakalm, dikkatle bakalm, her zaman bakalm.
Neler Oluyor? rnekler...

Herhalde "ktidar oluturan kiilerden" olduu anlald ki Bayar'n ei Raide Bayar, kz Nilfer Grsoy, torunlar ve baz aile yaknlar durumalarn balad 14 Ekim 1960'a kadar eme'deki yazlk evlerinde gzaltnda tutuldu. Alverilerini bir grevli yapp eve getiriyordu.211 Bayar'n kasas ald. inde son ald maa vard. Halbuki onlar 103 milyon lira aryordu bulamadlar. Sonra yine gelip ses bantlarn toplayp gtrdler. imdi de "Harbiye'nin imhas planlar"n aryorlard.212 Yzlerce ev gibi Maliye Bakan Hasan Polatkann da evi basld. Komu evde bulunan ei Mutaharra Polatkan' srtna tabanca dayayp eve getirdiler. "Ne varsa" istiyorlard. O srada etrafta toplanan CHP'liler baskn alklamakta idi. "Silah, para, mcevher" getir dediler. Mutaharra Hanm "aks bile yoktur" dedi. Mcevherleri teslim etti. Sonra, Hasan Polatkan'n zengin kaynpederinin btn mal varl ona aitmi gibi gsterilecektir. Bu adamlarn ne kadar hrszlk yapp ne kadar zengin olduklarn anlatabilmeliydiler. 300 bin liralk yazlk eve 2 milyon lira deer bitiler! Bu deer bime ii btn DP'liler iin ayn ekilde yapld. Mutaharra Polatkan diyordu ki "Babamn eyiz diye verdii hallarn faturalarn istediler."213 "Deer Bime" yalnz tutuklananlar iin deildi. l ve le Bakanlar, tccar, sanayici, vali, genel mdr, mstear... DP'ye yakn bilinen ve nemli saydklar herkesten mal beyan
179
istediler. Evlere giren heyetler hallar lyor, gmleri tartyor, antika ve ziynet eyalarna deer biiyordu. Sonra bu deerler her akam radyoda "Hrszlar Kervan" programnda yaynlanacaktr! DP'li ailelere ynelik basklar toplumdan tecrid etmeye kadar uzand. DP'li Bakanlardan Tevfik leri'nin ocuklar, babalarnn hapiste yedii yemein parasn deyebilmek iin almaya balamlard. 19 yandaki Cahide ngiliz Dili ve Edebiyat rencisiydi. nce daktilo rendi, sonra kap kap dolap i arad, sonra da zahmetle bulduu iten "Soyadnzdan dolay..." de-
nilerek karld. 15 Yandaki Cahit bir tandk vastasyla ie balad yazhaneden ald ilk maa babasna yollad.214 Tevfik leri henz Harbiye'de tutuklu iken gnderdii mektupta "... Adnan (Menderes) Bey'le grtm. Kur'an- Kerim ve Osmanl Tarihi okuyor" diyordu. Kur'an- Kerim'in zaman yok ama Osmanl Tarihi iin ge kalm gibidir Menderes. "htill karkl" ise sryordu. htillci Orhan Erkanl, Milli Birlik amblemi bastrmak iin Darphane'ye gitti. Bir havac Kurmay Binba kendisini "Darphane Mdr" olarak tantnca Erkanl ard, sordu: "Buraya nasl geldin?" Binba anlatt: "Birliim Merzifon Hava ss'dr. 27 Mays'ta stanbul'da izinli idim. Her subay gibi Harbiye'ye ordu karargahna gittim. Subaylar kuyruk olmutu. Bunlara grev veriliyordu. Ben de sram gelince, Darphane dedim, bir akrabam burada altndan Darphane'yi biliyordum." Erkanl "Esas Mdr nerede?" dedi. Binba yanndaki masada bzlm oturan bir zat gsterdi: "Bana yardm ediyor."215 Erkanl gibi ihtillciler, ihtilli oktan ellerinden karmlard. Grld gibi bunlar ihtillci gibi deil ihtillin memurlar gibi davranyordu. Darphaneye amblem bastrmaya giden adam deil ihtilli, kendisini bile elde tutamazd. yle de olacaktr. Prof. Sddk Sami Onar, daha 28 Mays'ta "ok ehidimiz var. Bunlar kyma makinesinde doradlar. Mezarlarn bulamyoruz. Bulabildiklerimizi mezara, bulamadklarmz kalbimize gmeceiz" demiti.
180
HTLL Yassada Mahkemeleri.
Menderes'in idamndan daha ac olan, bunu syleyebilen bir zihniyet tarafndan idam edilmesiydi. Sddk Sami profesrler heyetindeki arkadalarnn hakl hretlerini de glgelemi oldu maalesef. yle diyecektir Bedii Faik: "Ak syleyeyim, hepimiz kendimizi kaybetmiizdir. Adama hrsz, uursuz, namussuz de... ald, almad, eroin kaaks de... Ne kadar mahvederseniz o kadar krlsnz gibi."216
htilller Tarihinin En Enteresan Komitesi

27 Mays'ta ihtill olmu, iktidar devrilmitir. Peki iktidar ele geirenler kimlerdi? Herkes bunu merak ediyordu. htillin en nemli isimlerinden Orhan Erkanl "Gerek durumu biz de bilmiyorduk" derken hem kadrolarnn hem ihtillin zaafn aklar. Erkanl 29 Mays gecesi stanbul'dan Ankara'ya geldi: "Komite ismini alm olan topluluk Babakanlk'ta alyordu. Nbetiler beni ieri almad. O gnlerde ortada dolaan yzlerce binbadan ne farkm vard? Tam bir kargaa iindeydik. Silah zoruyla Babakanla girebildim.
181
Bakanlar Kurulu'nun toplant salonuna girince aknlm bir kat daha artt; 50-60 kiilik bir kalabalk kabine toplants yaplan masann etrafnda ksmen oturmu, ksmen ayakta, her kafadan bir ses kyor... Bunlar kimdi, ounu tanmyordum. M.B.K. denen bu topluluk muydu? Bizim Atatrkler Cemiyeti'ne ne olmutu? Eski arkadalarmz nerede idiler? Kafam bir sr soruyla doldu. Tandk arkadalarla grtk, bir kenara ilitim, konuulanlar dinlemeye baladm... Sabaha kar Babakanlk'tan ktm, iddetli bir yamur yayordu, taksi bulamadm ve annemin Cebeci'deki evine kadar yaya yrdm. gndr Trkiye'yi idare ediyorduk, fakat binecek bir araba bulamyorduk. Bu yry bana iyi geldi; daldm ryalardan ayldm, yktmz devletin altnda kaldmz, ok ksa zamanda duruma hakim olamaz ve kendisine Komite ismini veren bu grubu dzene sokamazsak, devleti de kendimizi de batracamz idrak ettim. Bunu takip eden birka gn iinde, geici bir i blm yaptk. Ben Komite'nin genel sekreteri oldum. lk gnlerde stanbul grubu ve cemiyetin eski yelerinden birka kii birleerek otorite ve dzeni saladk, geici de olsa iler yoluna girdi. Bizimle ilgisi olmayan her ile megul oluyor, aralksz 24 saat alyorduk, arkadalar sra ile birka saat uyumaya gidiyorlard. Sandvi yemekten ve ayran imekten midelerimiz, uykusuzluk ve yorgunluktan sinirlerimiz bozulmutu. Bu hal byle devam edemezdi, sratle gerekli dzeni kurmal idik. Biz bu hususlar arkadalarla konuup, areler ararken, (Grsel bahsinde anlattm) Grsel'in "Ktalarnza gidin" emri geldi. Artk bardak tam ve kesin icraata girimek zaman gelmiti.
Yakn arkadalarla zel birka toplant yaptk, komiteyi resmen kurmay ve isimleri aklamay kararlatrdk. O gne kadar isimlerimiz bilinmiyordu, yalnz Grsel'in ad belli idi. 20 kiilik bir komite tekil etmek, en ksa zamanda eski meclise yerlemek ve muntazam bir alma dzenine girmek lzumunda birletik. Adedi bazen altma kan bu toplulukla ve bu perianlk iinde, zellikle Grsel'in tutumunun belli olmasndan sonra, baarl ve faydal bir alma yapmak imkan kalmamt. Birbirini tanmayan, hibir fikir ve usulde beraberlii olmayan bu heyet tesadflerle bir araya gelmiti. Daha sonralar sylendii gibi; erken gelen, "ben komite yesiyim" diye oturmu, kalkmyordu...
182
HTLL
Konuyu komite toplantsna getirdik ve ben durumu ylece akladm: "Komite bu haliyle alamaz ve memlekete hizmet gremez. Komite yelerinin saysn ve isimlerini tesbit etmek ve halka aklamak mecburiyetindeyiz. Millet kendisini kimlerin idare ettiini bilmelidir. Darda birok kii kendisine komite yesi sfatn vererek eitli yolsuzluklar yapmaya balamtr. Takip edeceimiz usul u biimde olabilir. 1) nce 6-8 kiilik bir heyet seeceiz. Bu heyet kendilerine vereceimiz kstaslara gre; Komiteyi adet ve isim olarak tayin edecek. 2) Dikkate alnacak kstaslar; ihtillin icra safhasndaki hizmet, rtbe, jandarma dahil drt kuvvetin temsili, liyakat ve kabiliyet, ordu iindeki itibar ve g, gemiteki durum ve tutum, gelecekte kendisinden beklenen hizmetler. 3) imdi salonu boaltacaz, setiimiz heyet almalarn bitirdikten sonra, komiteye dahil edilenlerin isim listesini kapya asacak. Listede ismi olan komite yesidir, ieri girecek, olmayan darda kalp, kendisine verilecek grevi bekleyecek. Bu arkadalara mnasip vazifeler verilecek. 4) Bu listeye hibir ekilde itiraz edilmeyecek ve bu mesele gizli kalacak." nce iddetli itirazlar oldu. zellikle durumunu zayf grenler, buraya haksz ve yalnz geldiini bilenler, ayn ekilde devam etmek istediler. Fakat biz kesin kararl idik, gerektii anda zor kullanmay gze alm ve buna gre hazrlanmtk, bo laflarla kaybedecek vaktimiz yoktu. Tartma ksa srd, teklif kabul edildi ve sekiz kiilik bir heyet seildi. Bu heyete ben de dahildim. Salon boaltld ve biz almaya baladk. Btn bu iler olurken Sayn Grsel, sessiz sedasz bakyor, olumlu olumsuz bir ey sylemiyordu. Baklar donuk ve manaszd, belki kendisini seip semeyeceimizi dnyor, belki de bizlerden toptan kurtulmann arelerini aryordu. Bizi ilk gnlerde datp, iktidar tek bana ele almamakla o mu hata etti? Yoksa, Grsel'e Devlet Bakanl, Komite Bakanl, Babakanlk, Silahl Kuvvetler Bakumandanl gibi tarihte Atatrk dahil kimseye verilmeyen grev ve yetkileri vermekle biz mi hata ettik? u anda kestiremiyorum, fakat muhakkak ki taraflardan birisi byk hata yapt, o gnlerde, isteseydi Grsel bizi, biz arzu etseydik Grsel'i tasfiye edebilirdik, hibir ey deimezdi. Ismarlama lider, basz Cunta olamayacan daha sonralar anladk, acsn ektik, belki de memleket hl bu hatann neticeleri yznden bunalmlar iinde sallanyor...
183
Bizim toplantmz 6-7 saat devam etti. Seviyeli ve cidd tartmalar yapld, altm kiilik liste birka defa elden geti. lk karar uygulamak imkn bulunamad, yani komiteyi yirmi kiide donduramadk. yeler, arkadalarn, ahs hesaplarn ve hislerini unutamadlar, neticede; bir tavan rakam tesbit etmekten vazgetik, nce isimleri tesbit etmeyi ve adet zerinde durmamay uygun bulduk. Hepimiz bunun son ans olduunu lzumsuz inadlar nedeniyle ii uzatr ve o gn netice alamazsak, ok byk problemlerin kabileceini anlyorduk. Sekiz kiinin oy birliiyle otuz sekiz kiilik liste meydana geldi ve kapya asld... Komiteye alnmayanlarn byk ounluu karar sknet ve itaatle kabul ettiler, birka kii tehdit, antaj yollarn denedi ve i bitti. Trkiye'nin kaderi belirsiz bir sre iin 38 kiinin ellerine terk edilmiti. Grsel hibir itirazda bulunmad. te ihtilller tarihinin en enteresan komitesi bylece dodu."217
Kanun Dzeni...
Milli Birlik Komitesi'nin tekil edilmesiyle Profesrler Heyeti'nin ilk istedii gereklemi oldu. imdi sra yine onlarn gsterdii yolda Komite'ye hukuk bir stat vermeye gelmiti. 14 Haziran 1960'da 1 numaral kanun yaynlanarak kanunu karan 38 kiinin ismi akland. "Herkes bir sr General beklerken yzbalar, binbalar, yarbaylarla karlanca ard" der Erkanl. 1 numaral Kanunun genel yarg ve 1. Md. blmleri zetle yledir: "DP, Anayasay inemi, tek parti diktas kurmu, meruiyetini kaybetmitir... Ordu, Trk Milleti adna harekete gemi, mevcut iktidar datm, iktidar geici olarak Milli Birlik Komitesine emanet etmitir.
Hkimiyet hakkn millet adna seim yaplncaya kadar MBK kullanacaktr. TBMM'nin hak ve yetkileri bu sre iinde MBK'ye aittir." Orhan Erkanl'nn yazd gibi bu kanunu karmakla ihtillciler kendi elleriyle yetkilerini snrlamt. "Kendimizi kendi elimizle meclis yapm, asker cunta yerine acaip bir parlamenter ynetim kurmutuk. Hata ettiimizi anladk ama i i184 Ankara Radyosunda mehur konumasn yapan Alparslan Trke. HTLL
ten gemiti. Bu kanun, danman profesrlerimizin bize ilk hediyesi oldu." htillciler dorudan memleketi ynetecekleri yerde imdi kendi grevlendirecekleri hkmetler memleketi ynetmeye alacak, hkmet yeleri ciddi icraattan kanacak, ^^^__^^__ sorumluluu MBK ile paylamak isteyecek, bir sr d etki, ok rahat, ilere szacaktr. Erkanl bir hususu daha fark etmitir ama yine artk getir: "Eski iktidar mensuplarnn akbetleri peinen tayin edilmiti." O sralarda Trke de Dileri Bakan yaptklar Selim Sarper'e "leri gelen DP'lilerle Babakan ve Cumhurbakan'm" svire'ye gndereceklerini bildiriyor, svire'deki Bykelimizle grmesi talimatn veriyordu. DP'liler svire'ye gnderilemeyecei gibi Trke kendini Hindistan'da bulacaktr. Erkanl'nn dedii gibi ihtill satlmtr ama ihtillci ihtillciler henz bunu fark etmemilerdir. MBK'nin icraat yapmas hi kolay olmuyordu. Mesela memurlar, MBK icraatn fel edecektir.218
Harbiye'den Yassada'ya
Profesrlerin "Siz ne yapyorsunuz?" ikazndan sonra DP milletvekilleri yeniden tutukland. Harp Okulu dolmutu... 14 Haziran'da kabul edilen 1 numaral kanunun 6. maddesi DP'lilerin yarglanmasna ilikindi. Bir Yksek Soruturma Kurulu ile yarglamalar yapacak Yksek Adalet Divan kurulacakt 16 Haziran tarihli 3 numaral kanunla da "muhakeme usul" dzenlendi. Bu kanunlara gre DP ileri gelenlerin iledii sulara itirak edenler de yarglanacakt Yani herkes...
Bu kanunlar hazrlayp kabul ettiren profesrlerden bazlarnn grmelerde dile getirdikleri dncelere bakmak lazmdr: Prof. Hseyin Nail Kbal: "Normal idarenin kuruluundan nce yarglamalar yaplmal. Sratli olunmazsa unutulur, acma hisleri galebe alar. Basn, gayelerimize yardmc olmaldr." Muammer Aksoy: "htillin meru mdafaa hakk olarak etenin dier unsurlar tevkif edilmelidir. Sulular cezalandrlmal, idare tasfiye edilmelidir. Adliye tesislenmeli, profesrler temizlenmelidir. Sulular mal beyanna tbi tutulmal, eski iktidar mensuplarnn ve yaknlarnn mallar msadere edilmelidir."219 Bunlar ve benzeri grler nda usulleri ve cezalar tespit edecek iki ayr komisyon kuruldu ve sz konusu kanunlar karld. Yksek Adalet Divan yelerini MBK seti. Bunlarn "Yksek" davranp davranmadn az sonra greceiz. Harp Okulu'nda tutuklu bulunan btn DP'liler yarglanmak zere Yassada'ya nakledildiler. Cumhurbakan, Babakan, Genelkurmay Bakan, Bakanlar, Kuvvet Komutanlar, Milletvekilleri... stanbul Balmumcu Jandarma Garnizonu da ayr bir tutuklu merkeziydi. "Burada, partililer, valiler, bankaclar, polis efleri, tccarlar, her snf ve meslekten insan vard." Burann komutan bir mddet sonra MBK'dan bir ricada bulundu: "Sanayici ve tccarlar brakalm. sahalar gayrimslimlerin eline geti."220 Yassada sanklarnn hangi cezalara arptrlaca daha batan belli gibidir. Yaplan "kanuni" dzenleme ile Trk Ceza Kanununun 146. maddesine bir fkra eklenmi, anayasay ihlal suuna itirak eden feri erikler (ayrca katlanlar) hakknda 515 yl aras ar hapis cezas konulmutur. Ayrca TCK'nn 56. maddesi kaldrlmtr. Yani ya, idama engel olmayacaktr. Bu, Celal Bayar iin zel maddedir. Kanun yrrlk tarihinden nce ilenmi vatana ihanet sular hakknda da uygulanacaktr.221
186
HTLL Yassada'dan genel grnm.
Baskn Basanndr
htill sonras basndaki haber ve yorumlar yz kzartc bir zek seviyesini, nefreti, dalkavukluu simgeliyordu. Baz rnekler: 29 Mays, Cumhuriyet: ldrlen rencilerin mezarlar tespit ediliyor. 30 Mays, Ulus: Sabk iktidarn tertibi yanda kald. stanbul Taltarla'da parayla tutulan adamlara datlm 7 bin silah ve asker elbisesi ele geti. Tahrip tekilat yakaland. Yzlerce kii yok edilecekti. 30 Mays, Yeni Sabah: .. Gizli planlar ele geti. Meclis Soruturma Komisyonu nn'y snr d etmeye hazrlanyordu. 31 Mays, Dnya: DP dmeseydi dn geni bir katliama giriecekti. kinci Bask: Katliam plan! DP'nin 40 milyon lira sarfyla niversiteyi ve Harbiye'yi imha iin tekilat kurduu anlald. 1 Haziran, Yeni Sabah: Genelkurmay Bakan Rt Erdel-hun, hrriyeti subaylar bir snaa alp apulculara imha ettirecekti.
187
2 Haziran, Cumhuriyet: Buzhane ve ukurlarda cesetler bulundu. 9 Haziran, Vatan: Harbiyeliler bir meydana toplanacak, makineli tfek ve bombalarla imha edilecekti. 11 Haziran, Ulus: stanbul'da 9 ceset bulundu. 23 Eyll 1960, Ege: Mill Birlik Komitesi yesi rfan Solmazer, "Ben 11 gencin ldrldn grdm" dedi. Yzba Solmazer: "kisinin cesedini bulduk. Dierlerini eitli yerlere gmp zerlerinden yol geirmilerdir."222
Basna, Baskn Destei

Rektr Sddk Sami Onar, 3 Haziran tarihli gazetelerde yaynlanan demecinde diyor ki: "ldrlen renci says az deil. Kamyonlarla tanan cesetler eitli mezarlklara gmlm."223 Gazetelerde "Celal Bayar'n 103 milyonu bulundu" haberi knca Bedii Faik, Cemal Grsel'i arad: "Doru mu?" Cevap yleydi: "Doru. Bu yalnz Bankasnda bulunan. Dier hesaplar aratryoruz." Grsel, Devlet, Hkmet ve MBK Bakandr. Gazeteci Esen Yaln anlatyor: "Celal Bayar'n devletten ne kadar para gtrdne dair resm bir aklama yapld. Trkiye btesine yakn bir rakamd. Yaynlamadk. htill ynetimi telefon edip haberi niin yaynlamadmzn hesabn sordu"224 ki CHP milletvekili Samet Aaolu'nun "yolsuzluklarn" aklad. ok paras vard. Aaolu'nun oturduu apartmann btn parkeleri sklerek arama yapld Para bulamadlar ama emniyet istihbarat gazetelere haber verdi: "eitli silahlar ve mermiler bulduk." 4 Haziran'da radyoda yaynlanan Mill Birlik Komitesi bildirisi duyanlarn dudaklarn uuklatyordu. stelik bu gazete haberi deil, ihtill yapm kimselerin resm bildirisiydi: "Milli Birlik Komitesi Bakanlndan Tebli Edilmitir, ... 28 Nisan-27 Mays arasnda fedakr niversiteli genlerimizin masum gsterilerinde bunlara cop ve kllarla hcum ettirildii, savunmasz genlerimiz zerine ate ald ve birok gencin ldrld artk muhterem halkmzn malumu olmutur. \
HTLL ,'
... Cinayetleri yapanlarn cesetleri yok etmek iin canavarca tedbirlere bavurduklar anlalmaktadr." Neydi bu tedbirler? MBK, "alnan haberlere gre" bildiride bunu da aklyor: "ehitler gizli yerlere gmld. Kuyulara atld... Buzdolaplarna konuldu. Bir ksm hayvan yemi yaplan makinelerde toz haline getirildi..." Bildirinin sonlarna doru yle deniyordu: "Korkun bir vahetle ilenen bu cinayetler er ge ortaya karlacaktr." (Ksaltld.) Yassada'da tutuklu DP'liler, bildiriyi le yemei iin toplandklar yemekhanede dinlediler. Mithat Perin o an u szlerle anlatyor: "... Hi kimse nndeki yemee el srmyordu. Kiminin yz sapsar, kiminin yz kpkrmz olmutu. Bir anda bazlarmzn gzleri ieri km, bazlarmzn gzleri yerlerinden frlamt. Boa bakyordu herkes... Dillerimiz tutulmutu. oumuzun aklndan acaba olmu da bizden saklanm myd diye geiyor, tylerimiz diken diken oluyordu."
Yassada'da 4 Haziran'dan itibaren radyo ve gazete yasa da balad. Gazete yaynlar bu rneklerde grld ekliyle seimlere kadar srd. DP'li vatandalar da aylarca iftira yamuru altnda srlsklam yaad. Yarglamalar srasnda, kararlar aklandnda ve infazlar sonrasnda verilen haberler, yaplan yorumlar byk ksmyla irenti. Szm ona ihtillle birlikte "Atatrk'e dn" gereklemiti. Sadun Tanju "Atatrk" bekliyorduk, geldi" diyordu. Yukardaki bildiriyi hazrlayanlar, yaynlayanlar, buna engel olamayanlar, bildiri-radyo zincirini bile denetleyemeyenler Atatrk'le yan yana dnlebilir mi? Atatrk'n yannda bu insanlarn ne gibi bir mevkii olabilirdi? 103 lira ile 103 milyon lira arasndaki fark bilmeyenler Atatrk'le birlikte anlabilir mi? Ya otelle etol (al) arasndaki fark bilmeyenler?
188 189
Mal listesindeki etol otel zannedip, Beyolu'nda bir otelin resmini ekmek ve altna "Menderes'in oteli" yazmak225 yalnz ahlakszlk deil ayn zamanda ahmaklkt. nn'nn damad Metin Toker'e ait Akis dergisinde Fatin Rt Zorlu'ya ait olarak gsterilen Cadillac marka arabalarn biri film yldz Rita Hayvard'a, dierleri mehur zengin Ali Han'a aitti. "Zorlu'nun Paris'teki evi" diye gsterilen yer devletimizin resm konutuydu. Baz gazetelere gre de Zorlu'nun alt gemisi vard! Hibir zaman bulunamayan hayalet gemiler...226 Dnnz ki Zorlu idamla yarglanmakta idi. Milli Birlik Komitesinin bir basn toplantsnda gazetecilerden biri baka bir iftiray gndeme getiriyordu: "- Sabk Babakan Adnan Menderes'in evrak arasnda Rusya'dan byk lde yardm almak iin Ardahan' vermeyi teklif ettiine dair bir vesika bulunmu mudur?" Szcnn cevab ise ilgi ekici idi: "- Bu sorunuzu cevaplandramayacaz."227 Bu cevabn "evet" anlamna geldii ne kadar aktr. Lakin bu da kupkuru bir iftira, mantksz bir sulamadr. Fakat bu soruda ve cevapta, ihtilli oluturan artlara szlm olabilecei akla gelmez mi? Bu ksm Cemal Grsel'in hemen ihtill sonrasnda yaynlanan Cumhuriyet'deki demeci ile bitirelim: "Harp Okulu'nun imhas hakkndaki planlar sylenti deildir. Elimizde kesin deliller bulunuyor."228
htill ve CHP: Bunlar Sngyle Gider

htillin CHP ile ilikisi konusunda Bedii Faik'in tespiti nemlidir: "CHP demokrasiyi getirdiini syleyip durdu ama demokrasinin yerlemesi iin gerekli iklimi anlamamak hatas iinde oldu." Demek ki "demokrasiyi getirmek" baka idi ona uymak veya uyabilmek baka. CHP demokrasiye, halk iradesine uymama hakknn olduuna inanyordu. "Kasketlilerin" iktidarn hi affetmedi. DP'nin ummad bir gelime gstermesi, iktidarda kalc olmas ve ba190
HTLL
arl icraatla Trkiye'ye birok eser kazandrmas CHP'yi hem kzdrd galiba hem de kskandrd. 1950'de iktidar olsayd dnyadaki yeni dnemin frsatlaryla phesiz CHP de baarl icraatta bulunacakt. Ama CHP'nin alkanlklar sebebiyle DP kadar baarl olamayaca sylenebilir. Bu hatralardan biri CHP'den DP'ye geen unutulmaz isim Dr. Ltf Krdar'a aittir. Bu hatray Krdar 1957 seimlerinden sonra salk sebepleriyle Avrupa'ya giderken veda ziyaretlerinde Celal Bayar'a anlatmtr: "1954 ylnda smet Paa'nn evinde Faik Ahmet Barutu, Sadi Konuk, Cevat Dursunolu ve ben oturuyorduk. Dursunolu DP'yi seimle yenmenin hayal olduunu ancak ihtill yoluyla yklabileceini anlattktan sonra 'Paam, bunlar sngden baka hibir ey koltuktan indiremez' dedi. smet Paa yzn Faik Ahmet Barutu'ya evirdi. Barutu da DP'nin ihtill veya hkmet darbesi dnda bir yolla devrilmesinin mmkn grnmediini syledi. Ben merakla smet Paa'nn ne diyeceini bekliyordum. Paa 'nmzde seim var. Saldracaz ve bo yerlerini kollayacaz, yine deviremezsek -Barutu ve Dursunolu'na bakt- sizin dediiniz yolu deneyeceiz' dedi. Sadi Konuk'la bu konuyu hi konumadmz halde ikimiz de Halk Partisinden istifa ettik. Parti iinde konuulmu zel bir konuydu. imdiye kadar kimseye anlatmadm. Ancak bugn memleketi ve iktidar CHP karsnda tehlikede gryorum ve bu konumay size tevdi ediyorum."229 kinci hatra ihtill ihtillcisi, MBK yesi Dndar Taer'e (Seyhan) aittir.
Taer, 2 ubat 1968 Cuma gn DP milletvekillerinden Necmettin nder'e Bulvar Palas'ta unlar anlatmt: "htillden sonra ileri Bakan Namk Gedik'in makam odasndaki kasay oksijen kayna ile atk. Kasada 28 Nisan'da Beyazt Meydannda atl polislerle rencilerin atmalarn gsteren fotoraflarla bir teyp band ve bandn zm vard. Buna gre 1957 seimlerinden sonra Avni Doan, Turhan Feyziolu, Faik Ahmet Barutu nn'nn evinde bulumulard. Aldklar kararlar yleydi: niversite rencileri ile yaplacak konumalarda sz bir ihtill mecburiyetine getirilecek. Feyzi191
olu bu amala bir propaganda bror hazrlayacak. Polisle atacak kitle mcadeleye altrlacak. Hkmet aleyhinde mitingler tertiplenecek."230 27 Mays ncesi datlan bildiriler ihtillden hemen sonra "Gizli Beyannameler Serisi" adyla neredildi. Byle bir kitabn banda yazar bir selamlama yapyordu: "htill mealesini yakan irade timsali inn'y ve basn, genlii, orduyu benliinde meczeden Sayn Grsel'i selamlyor..." Gizli beyannameden bir iir yleydi: "O ne hamleydi ki kertip ykverdi Bildik yine smet, smetimiz, smet nn!231 Metin Toker der ki: "nn, Menderes'in nasl devrileceini biliyordu. CHP o gnlerde yeralt faaliyetinin btn hazrlklarn tamamlamakta idi. Menderes'e kar domu mukavemeti CHP organize etmi, kanalize etmi, bir beyin rol oynamtr. htille yeil smet Paa'nn yakt bir gerektir.232 Zaten ihtillciler de bunu saklamaz: "smet nn'nn 'artlar tamam olursa ihtill meru olur' eklindeki szleri bizim iin byk destek olmutur. Her zaman sylerim ihtill bir bakma Halk Partisinin yapt muhalefet neticesinde meydana geldi. Akis, orduda ok okunurdu. Rahmetli Polatkan'la Fatin Rt Zorlu'nun aslma sebebi Akis'in bu neriyatdr. O kadar bunlarn aleyhine yazmtr ki biz daha ie balarken kafamzda bunlar zaten mahkm etmitik. Halk Partisi ve Halk Partisi'nin organlar bu ortam meydana getirmiti." (Orhan Erkanl) (Bu szler mahkemenin bamsz davrand iddiasn zayflatmyor mu? R. . A.) "nn kendi zamannda kurulan ihtill rgtn bir a gibi tecrbesiz ve basiretsiz politikaclarn boyunlarna dolam, gl ekibi ile asla asla onlar 26 Mays akamna getirmiti. 27 Mays'n mimarlar arasnda smet Paa ve kudretli ekibini
192
HTLL
ihmal etmek, tarihi tahrif etmek olur., Esasen onun iin deil midir ki 27 Mays sabahnda devlet tekilat CHP zimamdarlar tarafndan adeta yama derecesinde igal edilmek istenmitir." (Emin Aytekin) CHP'nin, ihtillin neresinde olduunu daha sonrasn da gz nne alarak iaretleyelim. Bu iaretleme iin saysz olaydan bir ka yeter. Demirperde gerisi radyolar, CHP'ndn hazrlad ihtill bltenlerini yaymlamakta, CHP bu komnist radyolarn (Rusya denetiminde) dalga uzunluklarn, yayn saatlerini tekilatna bildirmekteydi. Marksist profesrler rencileri kkrtyor, CHP Beyazt Meydannda len(!) renciler iin Meclis'te sayg duruu yapyor, nn yabanc basna "Soruturma Komisyonuna ifade vermek zere giden birok vatandan akbetinden haber alnamadn" aklyordu. htill srecinde CHP'li militanlar DP'liler iin 350 bin aslsz ihbarda bulundu. Onbin-lerce DP'li Sivas, Bursa, zmir gibi yerlerde toplama kamplarnda tutuldu. Binalar yetmedii iin baraka ve adrlar kuruldu. stanbul Valisi Ethem Yetkiner Yassada'da dierleri gibi sorgulanyordu. Yetkiner, mezar gibi odada hakaret ve kfrlerle sorgulanrken bir an aknlktan cann kurtarmay bile unuttu. Ada Kumandan Tark Gryay, Basavc Egesel oradayd. nde oturan hakim Albay 2. Ordu'dan atlm biriydi. imdi darbecilere sorgucu olmutu. Ama Yetkiner'i artan bunlar deil, orada bulunan CHP'li Orhan Birgit'ti! CHP'nin mehur simas! Zavall Yetkiner bu aknlk iinde ldrlen
rencileri gmdkleri yerleri bir trl hatrlayamad ve gn zindan cezas ald! Bu zindanda oturacak, yatacak hibir eya yoktu ve rutubetin stnde de yatlamazd. Btn bunlar anlatan Necmettin nder bir an geriye dnp bir olay hatrlatyordu: "1960 yl ileri Bakanl btesi grlrken muhalefetin ar saldrlarn eletirerek gerekleri belirtmeye almtm. Aradan birka gn gemiti ki CHP Mara Milletvekili Kemali Beyazt ile CHP Ankara Milletvekili lyas Sekin nlerinden geerken beni kolumdan tutup durdurdular. lyas Sekin dostane bir eda ile 'Neden sorumlu bir hkmeti ve onun i193
leri Bakann savunacam diye rpnp duruyorsun. Kendine yazk edeceksin, kara listeye gireceksin' dedi."233 Necmettin nder kara listeye girmekten kurtulamam olmal ki Yassada'da mr boyu hapse mahkum edildi. "Kara liste" DP Milletvekili Sezai Akda'n aklamasnda daha net anlalmaktadr: "dama mahkm edileceimi biliyordum. Zira 27 Mays'tan ok nce CHP zmir Tekilat'nn yapt listede Rauf Onursal, Kemal Serdarolu ve ben en baa yazlmtk. Manisa CHP Tekilatnn yapt listede de ben, Samet Aaolu, Muzaffer Kurbanolu en bata idik. CHP'li gazetecilerin ve CHP grubunun yapt listelerde de bulunduum sadan soldan kulama fsldanyordu. Cezaevinden en son kan, cezaevinde en ok yatrlan DP milletvekiliyim."234 Biraz daha sonrasna bakalm: htill sreci en azndan resm olarak bitmitir... Yl 1961 ve seimler yaplyor... Gece saat 2.30'da artk General olmu bulunan ihtillci Faruk Gventrk'n kaps alnd. CHP'liler gelmiti. Orhan Birgit, Orhan Eybolu, Ekrem zden... Dediler ki: "Paam biz seimi kaybediyoruz, bir eyler yapalm..." Hlbuki daha ay nce Gventrk Paa onlara "Tarafsz kalacaz, bize gvenmeyin" dememi midir? Demitir. Paa bunlar yollar.235 CHP'nin ihtill srecindeki katksn DP Milletvekili Nusret Kiriiolu adeta inleyerek anlatr: "10 senelik iktidar dnemimizde hibir eserimizi Halk Partisi propagandasnn dedikodu ve saldrlarndan kurtarmamz mmkn olmad. 1957-60 aras CHP muhalefeti o gne kadar dnyada grlmemi bir iddetle cereyan etmitir... Dnyada yoktur... Olamaz..."236 Bu muhalefetin DP zerindeki etkisi iin Bedii Faik: "DP'yi sinirlendirmitir... Hatta deli etmitir" der.237 Mesela nn 23 Nisan 1954 gn Samsunlulara yle sesleniyordu: "nsaf! Bir gnde 500 milyon liralk taahhtlere giren, ihaleler yapan bir iktidarn ciddiyetine mercimek kadar akl olanlarn inanmasna imkn var mdr? Bunlar semenleri atlatmak^
194
HTLL
iin bavurulan manevralardr." nn, Sakarya nehri zerinde kurulmakta olan bir hidroelektrik santral iin de, "Yapamazlar! Yapsalar da bu elektrii nerede kullanacaklar, topraa m verecekler acaba?"demitir. 500 milyonluk ihale Samsun liman iin yaplmt. Bayar: "Hem liman hem santral tamamland. DP iktidarnda nn gibi bir devlet adamnn bile inanamad eserler yaplmtr" der. CHP'nin 27 Mays'la ilikisini ilk aklayan sivil kii Ankara CHP milletvekili Avni Doan olmutu. Doan, 1961 ylndaki Yenimahalle Kongresinde: "htilli biz hazrladk" demiti.238 Bunun anlam udur: htilli CHP'nin tutumu mmkn klmtr. htill sonrasnda Nilfer Grsoy'un gzne Paris Match dergisindeki bir haber-yorum iliti. Derginin Trkiye muhabiri yle yazmt: "... muhalif hanm gazetecinin evindeydim. Milletvekilleri, profesrler davet edilmi, ihtill tasarlanyordu. renciler yine harekete geecek deniliyordu. Ne zaman diye sordum. Ayrlrken kulama fsldad."239
htill ve ABD: Menderes'i Niin stemediler?

DP Milletvekillerinden Mithat Perin, etin Yetkin'e bir hatrasn anlatyordu: "Menderes ekonomik yardm istemek iin Almanya'ya gitmiti. Refakatine ald gazeteciler arasnda ben de vardm. Almanlar o zaman tamamen Amerika'nn etkisinde, Eisenhower ABD Bakan Kruppa'a ve baka yerlere gittik. Trkiye bir an evvel sanayilemeyi ileri gtrmek abasndayd. Ama Almanya buna yanamyordu. Aslnda Bat, Trkiye'de ar sanayiye msaade etmiyordu.
Mzakereler srasnda Zorlu (Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu) masaya vurup kmt. Almanya, demir-elik fabrikas, rafineri gibi tesislere yanamyordu. Zaten Trkiye zaman zaman uyank davranarak Batnn sultasndan kurtulup bu gibi tesisleri hep Sovyetler'e yaptrmtr. O sralarda Almanlarn bir gelenei vard. Misafirleri Ren Nehri zerindeki gemiyle gezdirirlerdi. Biz de byle bir geziye davet edildik. Gemide ev sahipliini Ludwig Erhard yapyordu. Mende195
res ve bizler gemide gvertede oturduumuz bir srada Erhard purosunu tttre tttre geldi. Gelir gelmez birdenbire sordu: - Siz, dedi, ar sanayide niin bu kadar srar ediyorsunuz ekselans? Ben gitmek istedim. Menderes, "kal, kal" diyerek kalmam istedi. Anlalan konumaya ahit olmam istiyordu. Menderes, Erhard'a: - Sizin pimi topranz imento olarak almamz m istiyorsunuz hla? Trkiye bunu amtr... dedi. Erhard dedi ki: - Size biz kredi amayalm. Size avans para verelim: Trkiye'de tarm gelitirin, entansif tarm yapn, Avrupa'nn hububat, meyve, sebze ambar olun. Eksperlerimizi gnderelim, makinelerimizi gnderelim. retecekleriniz iin kredi deil, pein para deyelim. Adnan Bey birdenbire: - Biz sizin hibir eyinizi istemiyoruz, dedi. Kolumdan tuttu, geminin nnde bir amerikanbar vard, beni oraya gtrd. Ben, - Beyefendi, ok sinirlendiniz deyince, - Brak bu pis adamlar, dedi. Hep kafalarnda bizi geri braktrmak var. Bunun iin ellerinden geleni yapyorlar. Hemen o srada glerek Erhard geldi: - Ekselans, bana bir bira smarlar msnz, dedikten sonra, - Niin kzyorsunuz? Politika bu. Tartacaz, sonunda bir noktaya geleceiz, dedi ve arkasndan ilgin bir ses tonuyla konutu: - Avrupa'daki harplerin kaynanda daima demir-elik sanayii bulunur. Bunu aklnzdan karmayn. Bu hl geerlidir."240 etin Yetkin'in, 1-19 ubat 1989'da Nur Batur imzas ile yaynlanan "ngiliz Gizli Belgelerinde Menderes-Amerika Kavgas ve 27 Mays'a doru" balkl yaz dizisinden aktard baz bilgiler Perin'in hatras etrafnda toplanyor. Mesela ingiliz Bykelisi James Bowker 8 Haziran gHarihli raporunda Fatin Rt Zorlu'nun grevinden alnmasn istiyor:
196 HTLL
"Zorlu'nun grevden alnp Amerikallarla anlaabilecek birinin ekonomik ilerin bana getirilmesi herkes iin iyi olacak." Zorlu dneminde Dilerinde Ticaret leri Genel Mdr olan eski Milli Savunma Bakanlarndan Hasan Esat Ik da u bilgiyi veriyor: "Menderes ve Fatin Beyi deviren Amerikallardr. 27 Mays' yapan olaylar ve kiiler mevcut deildir demiyorum. Ama byle bir hareketin yaplmasn, Menderes ve Zorlu'nun ibandan uzaklatrlmasn Amerikallar herkesten ok istiyorlard." Yine Zorlu'nun dneminde Dileri Bakanl Genel Sekreteri olarak alan Melih Esenbel de bu bilgileri pekitiriyor: "Amerika Menderes ve Zorlu'ya bask yapyordu. Amerika Menderes'ten kalknma hzn drmesini istiyordu. O zaman kalknma hz yzde 8-9 dolaynda kmt ve bizden 4 'e drmemizi istiyorlard. Menderes ise balatt yatrmlar tamamlayabilmek iin sonuna kadar direndi. Amerikan Yardm Heyeti Bakan Leon Dayton yardm ok dar seviyede tutmak istiyordu. Hatta o kadar ki in etmek istediimiz yeni barajlara bile kar kyordu." Zorlu'nun Bakanlktaki yakn alma arkadalarndan Semih Gnver de bu "ambargo"nun tanklarndan biri idi: "Menderes ve Zorlu'nun en byk sorunlar lkenin sanayilemesinin gecikmesiydi. Benim o yllardaki intibam Amerikallarn Trkiye'yi kuvvetli bir sanayi lkesi haline getirmek niyetinde olmadklar ve lkemizi genel stratejilerinde icabnda kendilerinin kullanacaklar bir asker s olarak korumak ve ekonomimizi da baml tutmay tercih etmekte olduklar idi."
1949 ylnda Uluslararas mar ve Kalknma Bankas'ndan Trkiye iin kalknma modeli belirleyecek bir rapor istenmiti. Bu rapor James Barker bakanlndaki Amerikal uzmanlar tarafndan hazrland. Geen srede iktidar deimi, ynetime DP gelmiti. Rapor, DP iktidarna verildi. Barker Raporu olarak anlan bu rapor Trkiye iin nasl bir kalknma veya kalknmama modeli sunuyordu? etin Yetkin sayfalar evirirken biz de okuyalm: ncelik tarmn olacaktr. Tarm sanayi, soba, pompa, pulluk, eki ve testere gibi eylerin retilmesi ve snrl tutulma197
ldr. Dier sanayi yatrm alanlar tulaclk, camclk, dericilik, mobilyaclk, a ve serum yapmcl, sabunculuk, anak mlekilik... Olabilir. Buna karlk ar makine ve metal ileme sanayi, ar kimya sanayii, selloz ve kt sanayi alanlarnda yatrm yaplmamaldr. "Bu kalknma modeli ile Trkiye'nin bir tarm lkesi olarak kalmas, ABD'nin ham madde deposu ve sanayi mallarn sataca bir Pazar olmas ngrlmektedir."241 Yetkin, Barker Raporunun yalnzca bir rnek olduunu syler. Ayn nitelikte daha birok rapor vardr. Mesela Amerikal Max Westor Thonburg, raporunda yle der: "Bir ksm saban, tama arabalar, el aletleri gibi basit mallar Trkiye'de imal edilebilir." ABD ve Batnn Trkiye'nin sanayilememesi iin istediklerine kar kan DP'den esirgenen d yardm ve krediler 27 Mays 1960'tan yani ihtillin ilk gnnden itibaren Trkiye'ye akmaya balad. Bu yardm ve kredilerin basndaki haber rneklerini etin Yetkin sralam. Bir ikisini nakledelim: 5 Temmuz 1960: "Amerika dn 1 milyar lira hibede bulundu." 12 Ocak 1961: "Amerika 4 milyon dolar verdi. Bu yardm ithalat iin kullanlacak. 27 Mays'tan beri yaplan yardm tutar 279 milyon dolar buluyor." 19 Nisan 1961: "Amerika 1 milyar liralk yeni bir yardmda bulundu." Anlalyor ki ABD, ihtill ynetimine 7 ayda 279 milyon dolar vermitir. Hlbuki 1959 sonunda Amerika'ya giden Diileri Bakan Zorlu'nun almaya alt ek yardm yalnzca\ 20 milyon dolardr. Zorlu, Washington'da gazeteci Kemal Balum'a yle der: "Bizim en byk hatamz kaytsz artsz Amerika'ya tbi olmamz. Trkiye NATO ve Amerika'nn yan sra nc Dnya lkeleri ve Sovyetler ile Trkiye'nin karlar dorultusunda yeni bir politika izlemek zorundadr... 1960 ortalarna doru Adnan Menderes Moskova'ya gidecek."242 Fakat 1960 ortalar ihtill zamandr. Semih Gnver der ki: "Amerikallar Menderes'in Moskova ziyaretini grnte normal karladlar. Fakat CIA'nn derhal ha198
HTLL
rekete getii, ziyareti nlemeye alt intiba alnd... Aslnda Washington Moskova ziyaretinden hi mi hi holanmamt." htillden sonra fslt gazetesindeki haberler "esas" gazetelere terfi etti. Konumuzla ilgili olan "ktidar Ardahan' Rusya'ya satmak istemi" haberidir. Bu haberin ayrnts ok ilgintir. Cemal Grsel yle demektedir: "Kanaatimize gre yalnz Trkiye'yi deil, ayn zamanda NATO mttefiklerimizin sa kanadn da kurtardk."243 Ercment Yavuzalp, "Menderes'le Anlar" kitabnda bir yabanc yazarn eletirileri karsnda Menderes'in gsterdii tepkiden bahseder. Menderes unlar sylemektedir: "Bu yabanc Trkiye'de fabrikann fonksiyonunu bilmez. O bunu kendi tuzu kuru lkesindeki artlara gre deerlendirir. Biz fabrikadan retimin yannda baka faydalar da bekleriz;. Trkiye'de bir yere fabrikann kurulmas demek oraya revir, okul, doktor, ftr apkal adam gitmesi demektir." Yavuzalp'in naklettiine gre Menderes'in, ok tekstil fabrikas at eletirilerine kar cevab udur: "Yani fabrika yapmayalm da rn hep pamuk olarak m satalm? Ne iin pamuumu ileyip satmayaym? Niye ihracat yapmayaym? Farz edin ki ihra edemedik. O zaman bez yapar satarm. O da olmad iplik yapar satarm. Hammadde satcs olmaktan daha iyi deil mi?"244 MBK, 3 Austos 1960 tarih ve 235 sayl kanunla 235 general ve 5000 subay emekli etti. Bunun gerekelerinden biri ABD'nin orduda NATO standartlarna uygun dzenleme yaplmasn istemesidir. Komuta kademeleri kalabalktr. Emekli edilecek subaylar iin gerekli paray ABD salam, emekli edilecek olanlara dair baz listeler de ABD'den gelmitir. Korgeneral Cemal Madanolu "CIA, 27 Mays'tan sonra bize sicil verir hale geldi. Amerikan raporlarna gre geri hizmete gidersiniz" demektedir.245
Albay Hidayet Uur, inceleme yapmak zere ABD'ye gnderilmi, dnte: "ABD yalnz kendi karlar ile ilgili. Trk Ordusu kendine yetebilmek iin acilen tedbir almaldr." eklinde bir rapor vermi ve ilk 30 Austos'ta emekli edilmiti.246 Aslnda Albay ucuz kurtulmutu.
199
Babakan iller'in Amerika Seyahati srasnda Grand Hyatt Otelindeki bir yemekte "nemli bir isim" gazeteci Sabahattin nkibar'a birisini gsterir: "u adam gryor musun? Menderes'in idamn ABD'ye onaylatan adam" der. Bu adam o dnemde Trkiye'de ABD'nin asker ataesi olarak bulunan Fred Haynes'dr.-247 Menderes'in hamleleri Trkiye'ye izilen snr amt.
SSCB ve Menderes
Bugnn Rusya's o zaman uydular ile beraber "Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii" idi. Rusya ile asrlar boyu savatk. En son 2. Dnya Harbi'nden sonra Kars'a, Ardahan'a gz diktiler, aka Trkiye'den toprak istediler. Hl son yzyln bitkinlii iindeki Trkiye Amerika ile yaknlamak mecburiyetinde kald. Amerikan politikalarndan bunalan Menderes'in yeni denge araylar iinde Amerika'ya kar teraziye att bu arlk, Menderes'ten en az ABD kadar rahatszd. nk Menderes'in kalknma abalar ve antikomnist uygulamalar Rusya'nn Trkiye zerindeki ideolojik operasyonlarna set ekiyordu. htillden sonra yalnz ABD deil, Rusya da yardm teklifinde bulunmutu. Adalet Bakann ziyaret eden Rus Bykelisi Rijov'un bir teklifi vardr: "Mali glklerinizi zmek iin size kredi amaya hazrz.
"248
htillden nce Rusya, Trkiye'ye yayn yapan demirperde radyolar ile Trkiye'deki kargaaya destek vermitir. 1959'da Menderes'in uann Londra'da dmesinden sonra karlan "Den uan yk arasnda iki bavul dolusu altn bulundu. Menderes Londra bankalarna yatrmak zere Trkiye'den altn karyordu" sylentisinin kayna Rus kontrolndeki "Bizim Radyo" idi. Bu iftiray oradan alp kimler kimlere fsldyordu? DP Milletvekili Nusret Kiriiolu yle yazar: "CHP'nin korkun iftiralar demirperde radyolar ile az birlii iinde yaylyordu. CHP ve Bizim Radyo birbirlerinin sylediklerini tekrarlyordu. CHP'nin btn toplantlarnda
200HTLL
'Komnist Ajanlar' vard. Bu durum toplantlarda konuulanlarn birka saat iinde Bizim Radyo'da yaynlanmasyla artk gz karacak hale gelmiti. Trk basnna da szan komnist ajanlar halk ayaklandrmak iin ellerinden geleni yapyordu."249 1965 ylnda Sovyetler Birlii Akademisi Asya Uluslar Enstits tarafndan yaynlanan "Modern Trkiye" adl kitap, Rusya'nn Menderes'e ve Menderes dnemine resm bakn yanstmaktadr. Buna gre Menderes icraatna komnizm dmanl, ar milliyetilik ve dini taassubun tahriki ile balamt. Menderes d politikada Sovyetler'e tamamen karyd. 1959'da zmir'de 120 cami yaplmt. Said Nursi adl eyh kendisine peygamber ss vererek vaazlara balamt.250 Anlalyor ki Asya Enstits de Rus istihbarat da yerlerde srnmektedir. nk bunlarn hibiri doru deildi. Ksacas DP'nin kalknma hamlelerinin komnist ideoloji iin bir engel tekil edebileceini dnen Rusya da Menderes'ten ikyeti idi. Rusya o tarihlerde "Sovyetler Birlii" aldatmacas ile Komnist ideolojiyi emperyalist yaylma vastas olarak kullanyordu. Komnizm veya Marksizm ekil ve mesajn savunan birok insan farknda olmadan veya bilerek Rus emperyalizmine araclk yapyordu.
Fatin Rt Zorlu ve Yunan stihbarat

Kbrs' Yunanistan'a balamak amacyla kurulmu bulunan EOKA, 2 Nisan 1958'de Ada'da sava ilan etti ve kanl olaylar balad. Trkiye'de halk sokaklara dkld. "Ya Taksim ya lm" slogan ile yaplan mitinglerle memleket sarslyordu. 10 Haziran'da Kbrs'ta Rumlarla Trkler arprken ngiltere'den bir nota geldi: "Basnnz kontrol edin, tahrik edici beyanda bulunmayn" Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu'nun tepesi att. Menderes
fkelendi ve ngiltere iddetle protesto edildi. Kbrs diplomasisi yine balamtr ve soluk solua srecektir. Yunan Dileri Bakan "Savan eiindeyiz" demektedir. Birlemi Milletler'de grmeler balad. Ya da kavgalar. Ave201
rof bir ara ngiliz Lawrence Durrell'in "Ac Limonlar" adl eserinden paralar okuyarak Yunanistan'a balanacak Kbrs'ta da Trklerin gven iinde olacan belirtmek istedi. Zorlu hazrlklyd. "Bozuk ivemle Sheakespeare'in ruhunu tazip etmeyeyim" diyerek Orhan Eralp'ten Othello'nun 1. perde 3. sahnesini okumasn istedi. Sheakespeare "Kbrs'n Trkler iin ne kadar nemli olduunu dnecek olursak... Trkn kendisi iin birinci derecede nemli olan arkaya atacak kadar beceriksiz olduuna inanamayz" diyordu. Bu diplomatik karlama, havay "etkiledi. Averof "Davay kaybettik" dedi. Zorlu da "Enosis ld" "Bamsz Kbrs" iin anlalmt. Mzakereler o kadar hareketli, tepkiler o kadar sert mdahaleler o kadar srprizli olmutur ki delegeler Zorlu'nun mcadele yeteneine amlardr. Bykeli Haluk Kura diyor ki "Bizi gnde 22 saat altryor sonra perian halimizi grp taklyor, bazen barp aryordu." Zorlu, Dileri Bakanl'nn iinden gelmiti. Oras meslek hayatna balad ve kariyerini yapt yerdi. Herkese en iyi yapaca ii vererek mkemmel bir ekip kurmu, mkemmel diplomatlar yetitirmiti. politika ile ilgisi yoktu. Birok Bakann iini devralmas iin yalvard bir enerjiydi. Daha yaarken efsane olmutu. DP Grubu iinde yadrganan, desteini Menderes'ten alan bir politikac idi. Zorlu'nun binbir emekle meydana getirdii eser 10 ubat 1959'de Zrih'te Trk ve Yunan Babakanlar tarafndan imzaland. Sonra mzakerelerin Londra safhas balad. ngilizlerin "s" isteine her iki taraf da onay verdi. Menderes bu anlamay sa kurtulduu uak kazasndan sonra 19 ubat'ta hastanede imzalad. Belgeleri ngiliz ve Yunan Babakanlar, McMillan ve Karamanlis getirmiti. Londra Anlamasyla Kbrs'n mstakil olduu, Yunanistan'a balanamayaca, iki cemaatin eit ekilde Aday ynetecei karara baland. Daha nemlisi taraflar mdahale hakk kazanyordu. 1974 ylnda, Kbrs'ta yine hortlayan Enosis hayaline bu anlamaya dayanarak mdahale ettik, Adayaasker kardk. "~"\^^ Lozan'da Kbrs' ngiliz idaresine terketmitik. O noktadan buraya gelmek okurken bile insan yoran insanst bir abann sonucudur. Eserin mimar da Zorlu ve diplomatlardr.
202
HTLL
Zorlu, Paris'e gidecekti ama Esenboa'da gz gz grmyordu. Kaln, kirli bir sis vard. Pistteki uaklar bile zor seiliyordu. Pilot kalkmak istemedi. Averof Paris'te bekliyordu. Zorlu diplomasisini gsterdi. THY Genel Mdrlne "Yazk ki burada bir asker uak yok. Asker pilot korkmaz, bizi stanbul'da bekleyen uaa yetitirirdi." Az sonra uakta idiler ve pilotla genel mdr sarlmlar, helalleiyorlard! Kbrs Anlamasna CHP ret oyu verdi. Bykeli Semih Gnver "Bunun iin lesiye mcadele etmitik. Anladm ki Kbrs da i politika sorunu haline getirilmiti" der.251 1974'te Kbrs'a bu anlama ile mdahale eden Hkmetin ba Blent Ecevit'ti. CHP milletvekili Blent Ecevit 1959'da bu anlamaya ret oyu vermiti. nn de sonraki yllarda iki defa, bunalm anlarnda Kbrs Garanti Anlamasna dayanarak Kbrs'a mdahale giriiminde bulunmutur. Zorlu, 2 Kasm 1957'de Dileri Bakan oldu ve sonuna kadar bkp usanmadan alt. 25 Nisan 1960'da Tahran'a hareket etmi, yolda pilot "Tahran zerinde cumulus bulutlar var, oraya inemem" deyince "Cumulus mumulus dinlemem" deyip ua Tahran'a indirmiti. ah, bekliyordu. Bu grev kahraman, abide ahsiyet, nasl olmu da CHP tarafndan "Yzde oncu Fatin" diye tantlr olmutu? F. R. Zorlu Dileri Bakan iken ve ncesinde de 10 yl onunla alm, o sralarda Bakanlkta Milletleraras Ekonomik ler Genel Mdr olan, Bykeli Semih Gnver, geni bir ekilde faydalandmz eserinde sorunun cevabn veriyor: "Yunanllar, NATO iinde yakndan tandklar Zorlu'nun siyasete atln ve Kbrs konusuna el atmasn endie ile karladlar. Yunan gizli servisi, New York'ta yaymlanan Time dergisinde "Yzde oncu Fatin Zorlu" iddiasyla bir yaz kartt. Byle bir sulamann Trkiye'de nasl istismar edileceini ok iyi hesaplamlard Nitekim attklar bu kartopu Kasm Glek'in de (CHP Gn. Sekr.) zel katks ile Trkiye'de Zorlu'nun zerine bir gibi drld.
Zorlu, d ekonomik konular ve Kbrs davas ile o kadar ykl idi ki uzun zaman bu iftira kampanyasnn farkna bile varmad. DP'liler bile bunu ona kar kullandlar.
203
Daha ilk gnden DP Grubu Zorlu'dan holanmamt. Zorlu da kendini sevdirecek bir gayret sarfetmiyordu. Sarfetmeye vakti yoktu. Vakti olsa bile bunu beceremezdi. Hali, tavr, giyinii, konumas, R'yi telaffuz edemeyii, kimseyi takmay ile uzaydan gelmi bir yaratk gibiydi. Hibir zaman partili bir siyaset adam olmad, olmak istemedi. Uzun yllar yannda altm, azndan parti lafn duymadm. Mert insand, mcadeleci idi." O tarihte Bakanlkta ktisadi ler Genel Sekreteri olan, sonraki yllarn abidev siyaset adam CHP Kabinelerinin Milli Savunma ve Dileri Bakanlarndan Hasan Esat Ik, Zorlu ile ilgili bir hatray yle anlatyor: "... (zetle) Yunan Hkmeti Kbrsl Rumlara silah gnderiyor, ngilizler gz yumuyordu. Zorlu da Trklere silah sevketmeye balad. Fakat ngilizler phe zerine bizim bir motorumuzu batrp mrettebat tutuklad. Zorlu mrettebat iin uramaya balad ama ngilizler 'Kralienin yarglar bamszdr' diyordu. Zorlu, bir gece ngiliz Bykelisini makamna ard; ona, 'Yunanllara gz yumuyorsunuz, bize mani oluyorsunuz. Trk hkmetine durumu aklayp Kbrs'a resmen silah sevketmekten baka arem yok' dedi. Ksa bir sre sonra Kralienin yarglar mrettebat serbest brakt, geminin yknn aratrlmasna gerek olmadna karar verdi."252 27 Mays sabah Zorlu'yu da Harp Okuluna gtrdler. Oradan Yassada'ya nakledildiinde Semih Gnver'e serbest braklm olan Altemur Kl'la bir haber yollad. Aralarnda geen ihtill olacakolmayacak tartmasn ima ederek "Semih haklyd" diyordu: "... Ben de biliyordum. Fakat gemiye binmi, grev almtm. Gemi batyor diye fare deilim ki kendimi denize ataym. Sonuna kadar gvertede kalmak zorundaydm."253 Yassada'daki tutuklulardan Adnan Selekler bir gn Zorlu ile karlat. Zorlu'nun yz gz morarm, bir gz kapanmt. "Mahzun, kederli bir grn vard. Manzara btn acl ile hl gzmn nndedir." "Fatin Rt Zorlu, Yassada'da mertliin, cesaretin, en ac ve yalnz dakikalarnda bile memleket sevgisi ve ^Allah'a inancn bir sembol haline geldi." \ dam karar okunurken bu durumunun da gzden karlmad ve idamnn gerekelerinden biri sayld anlald.
204
HTLL
"... Kald ki durumalarn bandan sonuna kadar Celal Bayar ve Adnan Menderes'le birlikte olduu intiban vermitir. Her ikisi de asli itirak halindedir." Zorlu, Anayasay ihlal suuyla idam edildi. 1960 ylnda, eski ngiliz Dileri Bakan Selwyn Lloyd, Bykeli Zeki Kuneralp'e sordu: "Cesur adamd. Memleketi iin ok alrd. Zorlu'yu niye ldrdnz?"
Arapa Ezan
Menderes, bir yandan madd kalknma imknlarn zorlarken bir yandan da inanlar dnyasn rahatlatmaya almt. Kendisi de inanl, din ve mill uuru yksek bir insand. Menderes Hkmetleri camilere yardm etmek, eyhlerin-hocalarn rahat rahat dolap konumasna gz yummak, imam-hatip okullar amak, Kur'an Kurslarna izin vermek gibi uygulamalar sebebiyle, din istismar yapmak ve gericilii glendirmekle, hatta gerici olmakla suland. Hlbuki gerek anlamyla ilticann tehlike olmaktan kt dnem 1950'de balayan Menderes dnemidir... Menderes iktidarnn gericilikle sulanmas, bu sulamay yapanlarn laiklik kavramna verdikleri anlamdan kaynaklanmaktadr. Bu anlam, sert, kark, blc, ruhsuz ve ayn zamanda yetersizdir. Bu laiklik anlay; laikliin gerei, din ve devlet ilerini birbirinden ayrmakta fakat devlet ilerinden ayrlm olan dini de rahat brakmamaktadr. Bu genellikle dinin geri dnp devlet ilerini de stlenecei korkusuna dayanmakta da, tam bu noktada da hatalar zinciri balamaktadr. Her eyden nce Arapa ezandaki Arapa, Arapa deildir. "Trkiye'de Arapa renip dualarmz Arapa yapalm, daha makbul olur" diye dnen insanlara rastlanmaz. Herkes duasn kendi ana dilinde yapar. Ezann Arapa okunmasna gsterilen hassasiyetin dil ile ilgili olmadn kavrayabilecek kadar laiklik anlay Trkiye iin ok faydal olacak, herkesi lzumsuz kavgalardan kurtaracaktr. Ezann Arapas dinin temsil ettii btn deerleri ve mukaddesleri zerinde toplayan
bir sembol deere sahiptir. Bu ynyle ezan, halk iin dinin ismidir. .. Kimse ismini deitirmek istemez.
205
htillci subaylardan Faruk Gventrk "DP geldi, hemen Atatrk ilkelerine el att, ezan Arapa yapt. Hepimizin kafasna bir yumruk inmi gibi oldu" der.254 Bir Bakan, rahmetli Ayhan Songar'a yle demitir: "Menderes asld gn kutlamak iin Abant'a gittik. Menderes, ezan Arapa okutmas ile dahi aslmay hak etmiti."255 Yine ihtillci subaylardan biri kendi ihtill gerekelerini anlatrken "Sivas lisesinde kz-erkek havalandrma yerleri ayrlmt" diye de yazar.256 Menderes'in avukat Burhan Apaydn, Arapa ezan ve ihtill ilikisi konusunda u aklamay yapmt: "Yassada kararlarnn gerekesi yaynlanmamtr. nk kararlarn yaynlanmas halinde millet vicdann rencide edecek ar blmler olduu grlecektir. Kararlarn banda yer alan bir husus udur ki Menderes'in Arapa ezana izin vermesi idam gerekesi olarak yazlmtr."257 Eer byle ise mahkeme heyeti kendini de asm demektir. Arapa ezana CHP'liler de onay vermiti. htillden sonra, "Dil Kurumu Ezanna" dnlmedii de gzden kamamaldr. Prof. Sabahattin Zaim, Davut Dursun'un eserindeki rportajda "1950'de bir polisin camiye girmesi hayretle karlanrd" demektedir. DP ile gelen zgrlk havasnda oluan doal gelimeler, biraz da nceki dnemin kat kural ve politikalarnn etkisiyle abartlmtr. DP'nin, ruh ve medeniyet dnyamz bytecek, glendirecek nemde bir icraat da olmamtr. Yaplan i esas itibari ile inan ve onun kurumlar, davranlar zerindeki gereksiz basknn kaldrlmas, bunlarn doal seyrine braklmas olmutur ki bunun byk nemi yine nceki dnemden ileri gelir. Fatih Rfk Atay yazmakta gsterdii dehann yarsn yazdklarnda gsterseydi phesiz byk deerlerden biri olurdu. 10 Kasm 1960'da Dnya gazetesinde yle diyordu: "- 1950'den beri her 10 Kasm dvnyorduk." Bu cmle anlatt dncelerle yanl, ulat sonu itibariyle dorudur. Dvnme 1950'de baladna gre ihtill iin ne srlen gerekelerin hepsi havada kalmtr. DP hata yap206
HTLL
t iin, kusurlu, sulu olduu iin deil iktidara geldii iin mahkm edilmitir. yi niyetinden phe edilmeyecek bir aydnmz birka ciltlik laiklik tartmasn bir cmleye sdrarak pek ok konuyu aydnlatmtr: "Babakan hi ekinmeden Trkiye Mslman'dr diyebiliyordu."258
htillciler
Ahmet Yldz Sivas lisesinde kz-erkek havalandrma yerlerinin ayrlm olmasn eletirerek kendi grlerini laiklik etrafnda vurgular. Alparslan Trke "Birka yldr kendi aramzda komnizme av olmamak iin sosyal sorunlarn ele alnp zlmesi gerektiini konuuyorduk. Halkn %70'i okur-yazar deil, bu cehaletten kurtulmalyz diyorduk" vurgusunu yapar.259 19571960 aras ekonomik skntlar memurlar ve ordu mensuplarn fazlasyla etkilemiti. CHP dneminde daima korunmaya allm memurlar madd bakmdan zel bir ilgi grmyordu. Yolu bir gazinoya den subay imek iin yalnzca gazoz isteyebildiinden o evrelerde subaylara gazozcu denildii sylenir. Memur-asker kitlesindeki ekonomik zayflamann bu kitleyi iten etkilemesinin sebebi ise etraflarnda deiik yollardan daha bol ve kolay para kazanan insanlarn artm olmasdr. Yzba Nusret Kocabey de kendi vurgusunu bu sorun zerinde yapar: "Subayn deersiz gibi grlmesi bizi ihtille it-ti."260 Deiik sebeplerle orduda birok "cunta" kurulmutu. 1958'de Erzurum'da kurulan "Temenler Cuntas"nn vurgusu ise ordunun elindeki silahlarn yetersiz olmasyd. Amerikallar "hibe" adyla deersiz silah veriyordu... Bu rnekleri dnlenler sadece bunlar olduu iin deil kafalarda hangi dncelerin biriktiini gstermek iin ele aldk. Tek parti dneminden sonra balatlan hzl kalknma, dnyada oluan iki kutuplu g dengesi arasnda Trkiye'nin yalnzca bir Amerikan n karakolu gibi dzenlenmek istenmesi,
207
dini zgrlklerin irtica salgn intiban vermesi, demokrasi ile gelen yeni siyas ilikiler ve tavrlarn yadrganmas gibi i ie gemi birok sebep ve bu sebeplerin gnlk hayat etkileyen sonular ihtill ortamn besledi. Bir bakma aydnlarmz yeni dzene uyum salayamad ve hemen her yenilik bir tehlike olarak algland. Bu tabloyu CHP'nin iktidar hrsnn, kaybolmu mevki-ma-kamlara duyulan zlemin ve bu sebeple giriilen tahriklerin evrelendiini de unutmamak gerekir. Orduda biriken enerjinin fark edilebilmesi, yeni dzenin kurumlar nasl etkilediinin anlalabilmesi iin gerekli entelektel birikim DP'de yoktu. DP, icraatlaryla herkesi mutlu ettiini, her eyin daha da iyi olacan, sabr ve insafl olunmas gerektiini dnyordu. Fakat kalknma abalar srerken yaplmas gereken iler de vard. Olaylarn iyice kztrld bir ortamda Menderes'in "Nerede hata yaptk?" sorusuna onun Hukuk Fakltesinde hocas olan Prof. Dr. Ali Fuat Bagil "Halk ounluuna dayanp profesr, yazar, subay gibi faal kuvvetleri idare etmeyi, Trkiye'nin cevherini ilemeyi ihmal ettiniz" cevabn verdi. Dr. Sarol, "Eletiriler Menderes zerinde etkisiz kalyordu. Halkla kurduu aracsz sevgi ilikisi onu yanltyordu" der. Yani Menderes'in demokrasiyi ciddiye almas, bundan byle oyunun kurallarn halkn belirleyeceine inanmas, onun en zayf tarafn oluturdu. htill iin gsterilen gerekeler daha ok 1957-1960 arasn kapsar. Meclis kavgalar, renci olaylar, Menderes'in diktaya gittii sulamalar... Hlbuki bu ortam meydana getiren, zenle ina eden sonra ihtilli tahrik ve tevik iin kullananlar DP'nin i ve d muhalifleriydi. Son dnemin, sonucu kolaylatrmaktan, sonucu salamaktan te zellii yoktur. Cuntalarn ilk kurulu tarihleri 1955'e kadar iner. lk cuntann 67 Eyll olaylarndan sonra kurulduu yazlmtr.261 Bir baka kaynak ilk cuntann 1956'da kurulan Talat Aydemir cuntas olduunu yazar.262 smet Paa'nn baars bu cuntalar CHP iktidarna giden
208
HTLL
yolu amak iin i makinesi gibi kullanabmesidir. Tarih kiilii bunu kolaylatrd. Kimdi bu ihtillciler? Bir ksm Trkiye'nin hl can yakan asrlk sorunlarnn byle her taraftan mdahaleye ak demokrasi denemeleriyle zlemeyeceini, bu sorunlarn ok abuk ve etkili zlebilmesi iin disiplinli bir idare kurulmas gerektiini, bylece lkeye uzanacak her tehlike tartmasz uzaklatrlrken reformlarn rahata yaplabileceini, sonra da sivil idareye devredileceini dnen subaylard. Dierleri ise DP'nin yklmasnn ve iktidarn CHP'ye teslim edilmesinin yeterli olacan dnyordu. Bundan dolay ilk gruba ihtill ihtillcileri dedik. kinci grup CHP ihtillcileriydi. Her iki grup da birbirlerinin dncelerinden tam olarak haberdar deildi. htillden hemen sonra bu gruplar ayrt ve birbirlerine cephe ald. lk grup DP ynetiminin yurt dna srlmesini, hibir yarglama yaplmamasn istiyordu. Ama daha ilk gn btn ihtillciler "Profesrler Heyeti"nin etkisine girdi. lk grubun bunu nemsememesi haklarnda iyi olmad.
"smet Paa'nn Kiralk Askerleri"

MBK toplant halindeydi ve sras geldii iin Muzaffer z-da toplantya bakanlk ediyordu. Orhan Erkanl o toplanty Muzaffer zda'n ismini vermeden anlatr. smi verilmeyen paa da Cemal Madanolu'dur. "Bir gn komite toplantsnda beklenen bomba patlad" der Orhan Erkanl: "Komite'ye sras gelen gen bir yzba bakanlk ediyor, dier bir yzba da konuuyordu; devrimlerden, Atatrk-lk'e dnten, milletin kaderini deitirmekten bahseden yzbaya Paa daha fazla dayanamad, oturduu yerden mdahale etti: 'Biz bu uzun ileri brakalm, bizim bunlara aklmz ermez. Vazifemiz DP iktidarn ykmakt, yktk bitti. aralm smet Paa'y iktidar devredelim; biz kenara ekilelim...' dedi. teden beri Paa'nn fikri buydu: 'smet Paa'ya iktidar devretmek' Her frsatta bunu sylyordu.
209
Kenara ekilmek sz bizi avlamak iin bir tuzakt. Paa'ya sivil dneme geildii zaman ordunun en yksek kademesi va-ad edilmi ve bu duyulmutu. ktidarn sorumluluunu ekemeyen ve bu yk
altnda ezildiini hisseden ve bunu rahatlkla aklayan Paa bir an nce kendini emniyete almak istiyordu. Yzbann cevab ok sert ve krc oldu; aylardr birikmi, dolmu krgnlklar boalyordu: 'Paam siz istediiniz yere gidebilirsiniz, kimse sizi zorla tutmuyor. Zaten yanllkla geldiiniz ve bir trl vazifenizi, fonksiyonunuzu idrak edemediiniz bu topluluk bir htill Meclisi'dir. Burada herkesin rtbesi ve sfat eittir ve birdir; htill Meclisi yelii... Buras kla deil, siz de general deilsiniz; oturduunuz yerden mdahale etmeyin, fikriniz varsa, sz aln ve krsden syleyin. unu da bilin ki, biz smet Paa'nn kiralk askerleri deiliz ve olmayacaz. htill smet Paa'y iktidara getirmek iin yaplmamtr. Her defa smet Paa'ya iktidar devretmekten bahsediyorsunuz, kimin maln kime veriyorsunuz; M.B. ktidarnn gerek sahibi Trk ordusudur, biz onun temsilcileriyiz. ktidar zaman gelince yaplacak seimleri kazanana devrederiz; nce devrimler yaplacak sonra da seimler...' Olduka uzun sren ve zaman zaman tartmalara sebep olan bu konuma, aslnda Komite'nin devrimci kanadnn, dierlerine ilk ak taarruzu idi. Paa mnasip bir hedefti. Bu konumadan sonra Paa Komite'ye iki ay gelmedi. Baz arkadalar bu devamszl istifa sayp, Paa'nn Komite'den istifa ettiini resmen aklamak istedilerse de buna mni olduk. Paa bu gn hi unutmad ve ondan sonraki btn almalarn, imknlarn yzbalardan kurtulmak gayesine yneltti."263 Arkadalar Trke'in "Bizi tasfiye edecekler. Biz onlar tasfiye edelim" teklifine destek vermedi. MBK'nin CHP'li veya reform srecine kar olup "ktidar smet Paa'ya verip ekilelim" diyen kanad gerekli btn tedbirleri alp 14'ler diye anlacak "radikal" grubu tasfiye etti. Orhan Erkanl aslnda tasfiye listesinin 78 kii olduunu sonradan "Bunlar da bunlarn arkada..." gibi endielerle 14'e ykseltilmi olduunu yazar. MBK bu tasfiye iin CHP'nin desteini almakla yetinmedi, yardmn da ald. CHP, tasfiye edilecek isimleri biliyordu.
210
HTLL
nk liste ceplerinde idi. Haydar Zengin yle der: "Bize verilen listede Ahmet Yldz da vard. Mnir Kseolu eklenmi, Ahmet Yldz kalmt"264 Neyse ki tek deiiklik buydu. Bu deiiklik de CHP st kademelerinde yaplm olabilir. Haydar Zengin stanbul'da grevliydi. Muzaffer zda sonradan unlar syleyecektir: "Tasfiye edilmemiz siyas komplodur. Millete o gn kalc diktay nledik diye anlattlar. Gerek deildir. 13 Kasm'da seimden nce iktidar deiti. CHP'ye teslim edildi. Ama nn'y Babakan yapmakt. Bizim dmzdakilerin esas grevi CHP'yi getirmekti."265 MBK'dan 14 subay mavir ad altnda 13 Kasm 1960'da eitli lkelere srld. Trke Hindistan'a, Muzaffer zda Japonya'ya, Dndar Taer Suudi Arabistan'a, Orhan Erkanl Meksika'ya gnderildi. 14'ler bulunduklar lkelerden birbirleriyle haberletiler, idamlar nlemeye altlar ama baarl olamadlar. Ellerinde tutamayacaklar bir ihtillin beyni olmakla byk hata yapmlard. Numan Esin, Davut Dursun'a "27 Mays kendi kadrosunu iktidar yapamad" diyecektir. Aydemir ihtill sonras niversitelerin ve dier "zinde kuvvetlerle" CHP'li kitlelerin desteini olumlu karlar, "Hkmet darbesi ihtille dnt" der. Bize gre ihtill hkmet darbesine dnmtr. Bayar'a gre hkmet darbesi bile deildir, fiili durumdur.266
211
10. BOLUM YASSIADA FACASI
Karanlklar Adas
DP kadrosu yarglanmak zere getirildii Yassada'da insanlk d davranlara muhatap oldu. Binbir iftirann etkisi altndaki grevlilerin tutuklulara reva grdkleri muamele 47 yl sonra bile vicdanlar kanatyor. Bayar, Menderes ve arkadalarnn Ada'ya ayak bastklar an balayan ktlkler idamlarn yapld ana kadar srd. Yassada'da toplanan kadro o zamana kadar salayabildiimiz en st seviyede insanlar da iinde barndryordu. Her biri kin ve nefretin, gdk grlerin, cehaletin hmna urad. Yassada ilka zulm ile tam bir irtica sahnesiydi.
Kou-hcre hayat ayr bir karanlk, sorgulamalar ayr bir karanlk, durumalar ayr bir karanlkt. CHP'den DP'ye gemi olan Dr. Ltf Krdar, mahkeme bakan Salim Baol'a kalp rahatszln ima ederek "Belki son defa huzurunuzdaym" diyor, hastaln anlatyor, savunmasnn ertelenmesini rica ediyordu. Baol buna raz olmad gibi kpryordu da: "Niye CHP'den DP'ye getin!" Krdar'n Bayar'a anlattklarn bilenler sebebin aklanmasn bekliyordu. O srada Krdar balmumu gibi sararm, sallanmaya balamt. Dmemek iin mikrofona tutunmaya alrken boylu boyunca yere uzand.
213
Yassada'ya geli...
lmt. Cenazesine katlanlar tutukland. Basn, mahkeme, komite, muhalefet gleri, beyni ykanm insanlar i ie gemi grnr-grnmez ilikiler, doal veya yapay balarla birbirlerine balanmt / Menderes Eskiehir'de tutuklandnda DP ileri gelenlerinin 12 uak dolusu para ve mcevheratla Avrupa'ya kamak zere iken yakalandklar hoparlrlerle ilan edilmiti. Samet Aaolu oban klnda Edirne'de snr geerken yakalanmt! Harp Okulu imha plan bulunmu, rencilerin zerine asfalt dkld anlalmt! Bunlara inanan insanlarn denetimindeki bir Ada'da nasl yaanabilirdi? nanm gibi grnenlerin zulm ise dayanlabilir bir ey olabilir miydi? Mahkeme yelerinden biri daha 1952'de "Menderes'i elimle asarm" szyle tannmt. Biri daha DP'liler Harp Okulunda iken gelip hakaretler yadrmt. Divan Bakan Salim Baol Yargtay 1. Bakanlna getirilmedii iin Menderes'e ksknd. Savc mer Altay Egeselin husumeti, 1954'te DP'den aday yoklamasn bile kazanamam olmasndan ileri geliyordu.
214 YASSIADA FACASI Yassada'da darbe madurlarn zor gnler bekliyordu.
Yassada'da mektuplar 50 kelime ile snflandrlmt, sansr uygulanyordu. Ada Kumandan Tark Gryay istedii zaman sorgulamalara giriyor, hakaret ve dayaklara katkda bulunuyordu. Sorgular bittiinde anlald ki ortada su yoktur, delil yoktur. DP'lilerin neredeyse tamam "Anayasay ihlal etmekten" hkm giyer. DP iktidar, meclis grubuyla birlikte madd-ma-nev cebir kullanarak anayasay ihlal etmitir! Sulamalarda emri veren-emri uygulayan fail (asl veya fer'i) ayrmnda CHP'yi kzdrma derecesi rol oynamt. Su sebebi saylan kararlar 1957 sonrasna aitti. Bu tarihten nce milletvekili olanlar sonradan CHP'ye gemilerse tamamen susuzdurlar! Yllarca CHP milletvekili olanlar 27 Mays'tan iki ay nce DP'ye gemilerse suluydular... Yassada'da bir de CHP'li Bamsz milletvekili yargland. Hikmet Bayur'du bu. Suu Atatrk'n smet Paa'y kardeinin ticar ileri yznden ar ekilde azarladn sylemesiydi. 5 yl hapis cezas ald. Yassada'da savunma yoktu. Bir mahkeme dnn ki orada bir gece nce dayak yemi bakanlar, valiler, milletvekilleri, hakareti uram komutanlar olsun... Oraya zel olarak getiril215
mi "dinleyiciler" onlar yuhalasn. Savc devaml hakaret etsin, mahkeme bakan devaml azarlasn. Her tutuklu aleyhinde gazetelere haberler yazdrlsn. Bu mahkemede savunmaya imkn verilmi olabilir mi? Berbere, yemee gruplar halinde gtrlenlerin selamlamas yasaktr. Cezas ardr. Sank avukatlar dvlmekte, hapsedilmekte, savunmalar yrtlmaktadr. Cezalar mahkemeden nce CHP'de tespit edilmitir. dam edilen Maliye Bakan Hasan Polatkan'n tek bir kelime bile savunmas alnmamtr. Milletvekillerinin yasama grevleri gerei yaptklar konumalar su saylmtr. Ama milletvekilleri bu konuda da kendilerini savunamamlardr. Sanklar kendi lehlerine hibir delili inceletmemi, hatra defterlerindeki hissi yarglar aleyhte yazl delil kabul edilmitir.
CHP militanlarnn Savc Egesel'e ektikleri yalan dolu telgraflar hem mahkemede delil olarak kullanlm hem radyoda "Yassada Saati" programnda yaymlanmtr. CHP'li profesrler bilirkii ad altnda mahkemede hukukun ban gzn yarm, sra Prof. Ali Fuat Bagil'e geldiinde Savc Egesel "Bunun yeri u parmaklklarn arkasdr" diye barmaktan ekinmemitir.
"Lastikli laflar"
Perihan Anburun sorgulanrken Ada Kumandan Yarbay Tark Gryay "lastikli laflar ettin" dedi. "Bize ikence yaplyor" diyen Arburun, Gryay tarafndan feci ekilde dvld. Gryay'n komutas korku filmi gibidir. Zarflarn zerindeki "sayn" ibaresi silinip yerine "eek" yazlabiliyordu. Mektup, sahibine byle veriliyordu. Gnderilen amarlara ayakkab silmek, frsat bulduka Bakan, Milletvekili dvmek gnlk basit taknlklard. Gndz mahkemede kendini savunmaya kalkan gece Ada Kumandannn hakaret ve basks ile karlayordu. Menderes'in kendisinden beklenen savunmalar yapmaynn sebeplerinden biri kiiliini koruyabildii kadar koruyabilmekti.
216
YASSIADA FACASI Menderes'in Yassada Kumandanlna yazd mektuplardan biri. (Yassada'nn Karakutusu.)
Mahkeme "DP'yi ktle, kurtul" yntemi uyguluyordu. Prof. Osman Turan'n partisini eletiren bir konumas ele alnd. Ama ayn konumada CHP eletirisi de vard. Salim Baol ona "dzeltme" imkn verdi. "Bak CHP iin ne demisin?" Turan, "Doru" dedi: "Ne vard sabahtan akama kadar memleketi dolap kargaa karacak."
217
Sonu: Tutukluluk halinin devamna... Prof. Osman Turan, ameliyattan yeni kt halde karsnda ayaa kalkmad diye Gryay tarafndan sopa ile dvlerek zindana atlmt. Grg ahitlerine gre bu dayak bir saat srmtr. Adnan Menderes'in hatrasn kirletecek ifadeler alnabilmesi iin uralyor, tutuklulara ikence yaplyordu. Mahkemede savunmadan baka amac olmayan szler bile "cezalandrlmtr". Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu, mahkemede yle diyordu: "- Dedemin servetinin hesabn benden soruyorsunuz. Dosyam okuyaym diyorum izin vermiyorsunuz. Buna mahkeme demezler. Buna ortaa usul ile tehir derler." Zorlu'nun cezas sngl nbeti nezaretinde bir temen tarafndan kyasya dvlmektir. 27 Mays-Yassada sarmal byle dehetlidir ki gazeteci Mithat Perin Yassada'da cann kurtarmaya alrken sahibi bulunduu stanbul Ekspres gazetesi yalan haberlerle kmaktadr! Yassada dehettir, orada Vali Cemil Keleolu bir bor listesi brakp intihar etmitir. Orada Mnif slamolu Tark Gryay'a hkrklar iinde "Yeter bu ikence, bizi kuruna dizin" diye barmtr. Grlyor ki Yassada 14 Mays 1950'nin intikamnn alnd "siyas hesaplama" kurumudur.267 DP milletvekili Murat Ali lgen'i nce idama sonra mebbet hapse mahkm eden karada denir ki: "... Sank, meclis grmeleri srasnda satamalar ile Menderes zihniyetine mensup olduunu gstermitir." Kararda lgen'in satama cmleleri de yer almtr. 10 yllk zabtlar taranm 22 cmle bulunmutur! Toplam 100 kelimedir! En ar udur: "Krsden ihtill beyannamesi okudun paam!"268 lgen'in mahkmiyet kararnn bir gerekesi de Anayasay ihlal eden bir kanuna -dier kanunlarla birlikte- oy vermesidir. Ayn kanuna Fethi elikba da oy vermitir ama elikba orada deildir bile. O CHP'ye gemitir.
218
YASSIADA FACASI
Cemal Tzn, nn iin "Mrekkep balna benzer" demitir. Cezas idamdr. Rauf Onursal "Onu srmeli" demitir. Cezas idamdr. Dr. Necati Celim, nn'ye atmtr. Cezas idamdr. Neyse ki mahkeme adalet sahibidir. Bu idam cezalarn mebbet hapse evirir... Selim Yataan, Yassada'da savunmas srasnda Trkiye'nin hayvanclk politikasn anlatm, Baol'un szn kesmemesi hayret ve glmelerle karlanmt. Ona "Baol'u bile uyuttun, beraat edersin" dediler. Zaten 2 yllk milletvekili idi. Cezas mebbet hapis oldu! Menderes'in ocukluk arkada olduunu kim sylemise sylemiti...
Menderes
Menderes ad Yassada'da en ar argo kelimelerle birlikte sylenir. "En kat rejim" ona uygulanmaktadr. Duruma aralarnda bir kap geidinin girintisine oturtulur. Yz nndeki duvara dnk olacaktr. Kendisine her gn yaplan uyuukluk verici inelerden ikyetidir ama "iyi gelir" denilerek bu inelere devam edilir.269 14 Ekim 1960 gn durumalar baladnda srarl giriimiyle mikrofon nne gelen Menderes, sevenlerini alatr: "... Bendeniz be aydan beri tamamen tecrid edilmi bir vaziyette bulunuyorum. Bir tek odann iinde ve hibir kimse ile konumadan yaamaktaym. Konuma takatim, akl melekelerim zaafa uram bulunuyor. Arzm udur: Bana imkn verecek, asabm dzeltecek bir uygulamann yaplmas..." Menderes, Ada Kumandanna "Bu mthi yalnzlk, korkarm beni ldrtacak" demektedir. Bir ricas vardr: "Tuvalete giderken odalardan arkadalarn seslerini duyuyorum. Acaba o kaplar ak brakmanzda bir mahzur var m? Kendileriyle konuamadm arkadalarm hi deilse uzaktan grebilirim..." Ne mmkndr byle bir ey? "Bir gn avukatm Gltekin Bey geldi" diye anlatr Bayar. "Halinde tuhaflk hissettim. Hem konuuyor hem de ciddi bir konu zerinde duramyordu. O gelmeden nce de Adnan Bey'in kaps nnde bir grlt olduunu hissetmitim. Yas219
27 MAYIS'TAN YASSIADA MAHKEMELERNE MENDERES Menderes ateli savunmalarndan birini yaparken...
sada'nn baskl havas iinde avukattan o gn bir ey renmem mmkn olmad." Ne olduunu Gltekin Bey sonradan Kayseri Cezaevinde Bayar'a anlatmtr: "Size doru ilerliyordum. Rahmetli Menderes'in kaps nne ulamtm. O esnada rahmetli aralk kapy daha da aarak ok nazik 'Gltekin Bey benim avukatlarma ne oldu? Onlar gelmediine gre ben ne yapabilirim?' eklinde sordu. te bu anda bir subay rahmetliye ar kfrlerle tekme tokat hcum ederek onu odaya kapatt. iddet hareketlerinden dolay grltler ierde devam ediyordu. kmtm..."270 Adana Valisi Turhan Kapanl sorguya giderken Menderes dnyordu: "Karlatk... Orada bulunmamn sulusuymu gibi boynunu yarm bkerek 'Naslsnz Vali Beyefendi?' diye hatrm sordu. 'yiyim, Allah'a kr Bavekilim ellerinizden perim' dedim. Hemen ikimize de tarifi mmkn olmayan hakaretlerde bulundular. Bir benim bir rahmetlinin kafasna yumrukla vurdular."271 Menderes'in mahkemesi "Bebek Davas" ile Bayar'n mahkemesi "Kpek Davas" ile balamt. Bunun iki amac vard. lki ikisini de savunmaya mecbur edip mahkemeyi reddetme220 YASSIADA FACASI Yassada'da Menderes'i trl trl zorluklar bekliyordu.
melerini salamakt. kincisi de maneviyatlarn bozup ruhen onlar datmakt. Bebek davas Menderes'in bir sanatkr hanm ile olan ilikisinin ayrnts idi. Bebek ne olmutu? Kpek davas da Bayar'n kendisine hediye edilen kpekleri bir resm kuruma satp "menfaat elde etmesine" ilikindi. Cumhurbakan kpeini satarak menfaat elde etmeye muhtat... Bayar o parayla bir eme yaptrmt. Yassada Mahkemesi bir anda bebek-kpek davalar mahkemesine dnt. htill Mahkemesi bu davalara muhta kalmakla acziyetini ve niyetini gstermiti ama Menderes bu plandan gerekten ok etkilendi. Galiba hayatnn en byk deeri olan, kendisine duyulan millet sevgisinin yara alacan dnmt. Bu olayn etkisi, arkadalar iin duyduu sorumluluk, maruz kald davranlar onu ok zm, bunlar onun enerjisine bir darbe olmutu. Durumalarn birinde verilen bir arada naslsa geride kalm olan Hamdi Baak, Menderes'in yanndan gemi, bu ksack zamanda "Dayan Babakanm, seninle beraberiz" demitir. Menderes'in fslts, onun kendisine nasl bir sorumluluk yklediini ok ak gstermektedir: "- Hele siz bir kurtulun da..."272
"Mahkemedeki Menderes'i" Samet Aaolu yle anlatr ve anlamamz salar: "Adnan Bey daha ocukluundan beri ruhunda balanm dmlere gre idi Yassada'da. Esen sam yeli, taan suyla mahsul mahvolmu bir toprak adam. Bunun yannda salonda dnp bakt zaman yllar boyu beraber yrdkleri siyaset ve idare arkadalar, Trk ordusunun dnk bakumandanlar, generaller, memleketin byk airleri, hukukular, limleri, Anadolu ve Trakya'nn her kesinden sevilmi saylm insanlar.
Aralarnda sadece kendisini sevdikleri iin kadnlar da pek ok. Hepsinin vebalini omuzlarnda hisseden adam. Nihayet saylar, az da olsa bir ksm yaknlarndan gelen hyanetin ruhunda meydana getirdii hsranla ezilen adam. Menderes, kendisine gvenen arkadalarn Yassada'nm o maher gnnden bir ke mahkeme salonunda grd zaman byk bir kederle sarslmtr. Menderes kendisini nasl savundu? Dili, artlarn ruhunda at hzn ve kederlerle daha da yumuam ama gerekleri aklamaktan asla ekinmemitir."273 Menderes'in son 24 saatini dnyada idam mahkmu hi kimse yaamamtr. Yaplanlara koyulabilecek bir isim yoktur. Neydi btn bunlarn sebebi? Bu cezalar hangi sularn cezas idi? Ve gerekten sadece bu insanlara verilen cezalar myd? Yassada'da sanklarn kendilerinden habersiz ekilen fotoraflar ak arttrma ile satlyordu! Resmen, idam fotoraflar da ak artrma ile satlmtr. Yassada'ya karlarken tutuklular tekme tokat dvldnden bir senaryo ile yeniden adaya kyorlarm gibi filmleri ekilmi, bundan fevkalade znt duyan Bayar, intihara teebbs etmiti. Menderes de idamndan bir gn nce intihara teebbs etmi, kurtarlm, henz iyilemeden de aslmtr.
Karar ve nfazlar ve Son Szler

14 Ekim 1960 gn balayan durumalar 15 Eyll 1961 gn bitti. Sank says, 592 idi. 15 kii lm cezasna arptrld. 31 kiinin lm cezas mebbet hapse evrildi. 92 kiiye 6-20 yl
222 YASSIADA FACASI Menderes elleri bal idama giderken...
aras, 94 kiiye 5 yl hapis cezas verildi. 43 DP milletvekili beraat etti. Kalanlar da 5 yln altnda eitli hapis cezalarna arptrld.274 Milli Birlik Komitesi lm cezasna arptrlan 15 kiiden 12'sinin cezasn mebbet hapse evirdi. Menderes, Zorlu ve Polatkan'n cezalar onayland. D basnda kan yazlarda bu ismin "sahipsiz" olduu yazld. 14 lm mahkmu mral Adasna getirilerek elleri arkalarndan bal bir ekilde tuvaletten bozma hcrelere konuldu. 12 saat bu ekilde tutuldular. Daha sonra Zorlu ve Polatkan dndakilere cezalarnn mebbede evrildii haber verildi. Menderes hasta olduu iin henz getirilmemiti. Onu iyiletirmeye alyorlard Menderes resmen iyileecektir. Zorlu ve Polatkan 16 Eyll 1961 afanda idam edildiler. lme metanetle gitmilerdi. 16 Eyll 1961 gn saat 04.40'ta Maliye Bakan Hasan Polatkan idam edildi. Saat 05.12'de de Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu sehpaya karld.
Hasan Polatkan'n zabt varakasna yazlan son szleri yle oldu: "Karma ve ocuklarma sylensin. Susuzum. Allah'a ve vicdanma gveniyorum. Bu szler anneme ve kardelerime de sylensin." Yalnz ailesinin bile onun susuzluunu bilmesi ona yetecekti. Zorlu da ksack bir mektup brakt. lmne bir ka dakika kala son szleri olarak yazd mektupta yazs mkemmeldi. Mektup yleydi: "Sevgili anneciim, Emelciim, Seviniim ve Aabeyciim, imdi Cenab- Hakkn huzuruna kyorum. Sakinim, huzur iindeyim. Benim iin zlmeyin. Sizlerin sakin ve huzur iinde yaamas beni daima msterih edecektir. Bir ve beraber olun. Allah'n takdirat byleymi. Hizmet ettim ve erefimi daima muhafaza ettim. Anne, siz sevdiklerimi muhafaza edin ve Allah'n inayetiyle onlarn huzurunu temin edin. Hepinizi Allah'a emanet eder; tekrar zlmemenizi ve hayatta berdevam olarak beni huzur iinde brakmanz rica ederim. Allah memleketi korusun." Menderes henz iyilememiti. Buna ramen resm rapor tanzim edilerek mral'ya getirildi. 17 Eyll 1961 gn, ertesi gn afa beklenmeden, her trl kural inenerek, saat 13.25'te idam edildi. dam zabt varakas yle balar:
"TC Anayasasn ihlalden sank idam hkmls Adnan Menderes'in vasiyeti olup olmad soruldu." Ve Menderes'in szleri kayda geti: "Hayata veda ettiim u anda devlete ve millete saadetler diler, karm ve ocuklarm efkatle andm bildiririm." Beyaz nlk giydirildiinde son arzusu soruldu. "erefle yaadmn ve susuz olduumun bilinmesidir" dedi.275 Sehpada nce "Vatan sa olsun" diyen Menderes altndaki iskemle itildiinde "Allah" diye haykrd ve Allahna kavutu. Bir bulut geldi... Tam sehpann zerine gzyalarn boaltp gitti. Hayret ettiler. Baka hi bir yere yamur dmemiti.
224
YASSIADA FACASI dam ncesi son anlar...
Ve Sonras
MBK'nn 13 Aralk 1960 tarihli 157 Sayl Kanunu ile Kurucu Meclis kabul edildi. Ayn anda Temsilciler Meclisi Kanunu da karld Kurucu Meclis, MBK ve Temsilciler Meclisi'nin 256 yesinden oluacakt. Bu yelerin ou CHP'li idi. Bir ara DP'ye kaydolduklar anlalan iki kii yelikten karld. Kurucu Meclis 6 Ocak 1961'de ald. 1 ubat 1961'de DP tabanna hitap eden Adalet Partisi kuruldu. Kurucu Genel Bakan Org. Ragp Gmpala idi. 13 ubat 1961'de abuk silinecek olan Yeni Trkiye Partisi kuruldu. 25 Mays 1961'de Seim Kanunu karld. 9 Temmuz 1961'de yaplan Anayasa referandumunda btn basklara ramen % 39.6 HAYIR oyu kt. Anayasa %60.14 oy oran ile kabul edildi. 15 Ekim 1961'de genel seimler yapld. 25 Ekim 1961'de meclis ald. htill, resmi1 yn ile sona ermiti. 15 Ekim 1961 seimlerinde koltuk dalm yle kmt:
225
Meclis CHP AP YTP CKMP TOPLAM
Senato
173 158 65 54 450
36 70 28 16 150
Meclis yine btnyle DP tabannn ve ona yakn tabann eline gemiti. 450 milletvekilinden yalnzca 173' CHP'de idi. Fakat Meclis'in alabilmesi iin nceden bir protokol imzalanmt. AP ve YTP hkmet kurabilecei halde smet nn Babakan, Cemal Grsel Cumhurbakan oldu. Ali Fuat Bagil silah zoruyla stanbul'a gtrld. Bagil oradan svire'ye gitti... Bu srete "din istismar"(!) devam etmiti. Anayasa referandumu ncesi MBK, Diyanet leri Bakanl'na "Anayasamz, dine uygundur" bror bastrp btn yurtta datmt. Yine de Aydn, Bursa, orum, Ktahya, Manisa, zmir, Denizli, Zonguldak, Sakarya, Samsun, Bolu Anayasaya hayr demiti. Referandumda askerler ilk defa oy kullanmt. 1961 seimlerinden sonraki srete eitli aflar ve kanunlarla DP'liler nce hapishanelerden kurtuldu, sonra da siyas haklarn elde ettiler. 1965'te AP tek bana iktidara geldi. Menderes'in Devlet Su leri Genel Mdr Sleyman Demirel Babakan'd. Menderes "Oraya alkan bir ocuk koyduk, oradan rahatz" demiti yllar nce.
11. BLM
DP MLLETVEKL GIYASEDDN EMRE'NN HATIRALARI

226
"Bu hatralar yazarn Sayn Emre ile 1993'te yapt zel rportajda dile getirilmitir."
Bir Yanllk vard...

Biz ailece Maverannehir'in Merv ehrinin Mohan kasabasndan gelip Badat'a yerlemiiz. Bize mer derler. Hz. mer'in soyundanz. Hicr 50 senesinde Buhara fethedildikten sonra Hz. mer'in torunu oraya vali olarak tayin ediliyor. Bir gn annesi kendisine: - "Dedenizin bir vasiyeti vard." diyor. "Dedeniz Hz. mer demiti ki: 'Hattapoullar'ndan birisi mmetin mesuliyetini zerine ald. Allah'a hesap verebilirse, bu mmete kfidir.' Allah'tan o kadar korkmutur Hz. mer. Byk bir adaletin sahibi olmasna ramen hesap verememek endiesi ile titremitir." Bunun zerine torunu valilikten istifa ediyor. Buhara'da byk bir medrese kuruyor: Medrese- Mri Arab. Bu medresenin enkaz Buhara'da hl duruyor. Cengiz istils srasnda aileden birok lim ldrlyor. Kaabilenler Merv'in Mohan kasabasna gelip yerleiyorlar. Sonra Osmanoullar ile birlikte Badat'a geliyorlar. Yavuz Sultan Selim, aldran seferi srasnda hretini bildii aileyi yanna aryor. O zaman mezhep ihtilflar had safhada. ialar Safevler'e, Snnler Osmanllar'a bal. Yavuz'a katliam isnad olunca bata dris-i Bitlis olmak zere ileri gelenler, "Bu
227
iddetten vazgein, Snnletirme seferberlii balatn." diyorlar, insanlar Snn oldu mu hemen Osmanl'ya balanyor. Yavuz bu sebeple ailemizin Dou Anadolu'nun muhtelif yerlerine yerlemelerini istiyor. Aile de kalkp Diyarbakr'a, Bitlis'e, Siirt'e, Mardin'e yerleiyor. Sonunda ailemiz Mu'a gelip yerleiyor. Ailemiz esas itibar ile siyasetle megul olmamtr, ilimle megul olmutur. En byk dedemiz Sultan ehmuz diye anlr ve mezar Diyarbakr-Mardin yolu zerinde hl ziyaret edilmektedir. Mardin'e daha yakndr. O zaman valiler hem hkim, hem vali, hem parti bakanyd. Tevkif selhiyetleri (yetkileri) vard. Yni vali birka kiiyi toplayp "u adam seeceksiniz." diye kendilerine isim veriyor, isimler de valiye Ankara'dan bildiriliyor. Yani o mnteh-bi sniler setikleri mebusun yzn bile grmemilerdir aslnda. 1924 Anayasas "Mebusu halk seer." diyor, ama uygulama byle yaplmyor. Bu uygulamalar daha nce uygulayclarnn kafalarnda hazrdr. Birdenbire ortaya kmazlar. nceden dnlm eylerdir. Bylece Osmanl'dan kalan ulem, ya tasfiye edilmitir ya da etkisiz hale getirilmitir. 1925 eyh Said hadiselerinde Bavekil olan Fethi Okyar "Bu bir zabta vakasdr. Mesele sknet ve suhuletle halledilmelidir." diyor. Bunun zerine smet Paa arlyor. Kendisi ile grlyor. Fethi Bey'in yapmak istemediini kabul ediyor. Neticede insanlar yle bir hale geliyor ki, evlerinde yksek sesle Kur'n okumaktan ekiniyorlar. slm dini drt esas zerine bina edilmitir: Birisi ibdet, ikincisi imandr. ncs ahlktr. Drdncs muamelttr. Bu drt esasn ikisini meriyetten (yrrlkten) kaldrmlardr. Ahlk, maneviyt ve muamelt yok etmilerdir. Dier iki esasa da msaadeleri nispetinde hayat hakk tanmlardr. Liklik dinsiz devlet olarak tecell edince, dindarlar dinsizlere uymaya mecbur kalmlardr. Dini olmayan, stelik dini ortadan kaldrmaya alan devletin, dindarlar korumas muhaldir. Mu'ta ok muhterem, lim bir zat vard: Velikanl Hoca Mehmed Efendi. Komusu ile arasnda arazi ihtilf bulunmaktayd. Bu ihtilf kendi lehine nihayete erdirmek isteyen komusu "Bu hoca ocuuna Kur'n retiyor." diyip onu ikyet
228
etmi. Mu ars o zaman kk bir aryd. Hoca camiden eve, evden camiye giderken btn ar ayaa kalkar kendisine hrmet ederdi. Vali, ocuuna Kur'n retiyor diye Velikanl Hoca Mehmed Efendi'yi iki ay hapse mahkm etti. Bununla da yetinmeyip srtna bir jandarma bindirdi. Bir jandarma da onu uzun beyaz sakalndan ekerek arnn iinde gezdirdi. Bu insanlarn ne hale getirildiini siz dnn -ki hoca geerken ayaa kalkan ar ahalisi, hoca sakalndan ekitirilerek, srtna jandarma bindirilmi olarak dolatrlrken sesini karamyor, herkes iin iin alyor- Korkutulmak, sindirilmek kt ey. nsanlnz kaybediyorsunuz.
O mbarek ve aziz insann maruz kald bu muamelenin memleketimize ne byk bir ktlk olduunu, nasl fitne fesat tohumlar satn, ne kapanmaz yaralara ml olduunu dnebiliyor musunuz?
Ambargo Kelimesini lk Defa Adnan Bey'den Duymutum

Avrupa'nn, kfr leminin diyeyim; Trkiye zerinde byk bir hassasiyeti vardr. nk Trkiye uzun zaman koskoca husmet lemine kar slm dininin bayraktarln yapm, din-i mbini korumutur. Halifelii almtr. imdi Trkiye'de slm bir canlanma olduunda ayn durumun olumas ihtimali sebebiyle hlen ayn endieyi tamaktadr. Trkiye'yi, Trkiye'deki slm faaliyet ve urlanmay yakndan takip ediyorlar. Biraz kprdanma olduunda nasl hareket edeceklerine ilikin Amerika'nn Avrupa'nn btn tedbirleri hazr. Bu kadar slm lkesi var. Hepsi de Amerika ve Avrupa ile siys, ticar mnsebetler iinde. Yaplm anlamalar var. ttifaklar var. Hibirisine "lik olacaksnz" dememilerdir. Niye Trkiye'ye "lle de lik olacaksn, lik kalacaksn." diyorlar? Trkiye'deki slm hareketler serbest brakldnda btn slm dnyasna yaylabilir. Batnn menfaatleri ortadan kalkabilir. te sebep bu. 1958 ylnda bir gn Babakanla gittim. O zaman Badat Pakt kurulmutu. Nasr da Arap leminin lideri durumundayd. Badat Pakt'na karyd. Meclis'te slm Devletleri Dostluk Grubu vard. Ben de o grubun zasydm (yesiydim). slm lkelerine gidip geliyorduk. Adnan Menderes o gn bana dedi ki:
229
- Siz hi Msr'a gitmeyecek misiniz? - Beyefendi, davet etmediler ki., dedim. Kendiliimizden gidersek devlet adamlar ile konuma imkn bulamayz. Bu konumalardan sonra Msr sefaretine gittim. Sefir'e yar aka yar cidd: - Bizi niye davet etmiyorsunuz? dedim. Bir mddet sonra davet edildik. Yola kmadan nce Adnan Bey'e gittim; - 'Msr'a niye gitmiyorsunuz?' diye sormutunuz. imdi Msr'a gideceiz, ama niye gideceiz anlayamadm? dedim. - 'Cemal Abdlnasr'a benim bir mesajm gtreceksiniz' dedi. 'Diyeceksiniz ki: slm lkeleri birbirlerinin iilerine mdahale etmesinler. slm lkelerinin biraraya gelmesi iin bir adm atlmtr. Bu Badat Pakt'dr. Geri biz ngilizleri, Amerikallar mahid olarak burada tuttuk, fakat gayemiz ilerde biraraya gelmek bu gayenin nndeki engellerden de ustaca syrlmaktr. Badat Pakt'n bir adm olarak, gryoruz. Trkiye, Irak, ran, Pakistan biraraya gelmilerdir. lerde dierleri de buna itirak edeceklerdir. Mslman lkeler ellerindeki imknlar birletirebilirlerse ABD ve Rusya gibi iki sper gcn karsnda bir muvazene (denge) unsuru olabileceklerdir. Muvazene unsuru olmann tesinde haklya haklsn, haksza hakszsn diyebileceklerdir. Byle bir konuma gelmi olacaklardr. Kendilerine ambargo konmu olsa bile byle bir birlik Bat ile baedebilir; ambargoyu dize getirebilir. Diyeceksiniz ki: Cemal Abdlnasr beni ikna ederse ben O'nun fikrine tbi olurum. Ben O'nu ikna edersem O benim fikrime tbi olsun. Arzu ederlerse bizi Msr'a davet etsinler; orada bu meseleyi konualm. "Ambargo" kelimesini ilk defa Adnan Bey'den duymutum. Zaten birok kavram ilk defa ondan duymutuk. Neticede Msr'a gittik. Anlattk. steklerimiz tahakkuk etmedi. Badat Pakt da dald. Cemal Abdlnasr'n bana ne geldiini de 1967'de hepimiz grdk. Menderes ileriyi gryordu, fakat tek banayd. Diyeceksiniz ki; DP grubu ok kalabalkt, Menderes nasl yalnz oluyor? Gerekten de DP grubu ok kalabalkt. 1954'te CHP 33 mebusa dmt. Kalan mebuslarn hepsi DP'nindi. Ama, Menderes misyonunda yalnzd. Menderes devaml su230
rette bu gerei ifade etmek iin derdi ki: "Ben bir Sahr- Muallak'm." Yni havada kalan ta. "Benim ne altm var ne stm" stten kast Cumhurbakanl makamyd. Bayar... Alttan kast kimi bakanlar, mebuslarn ou, brokrasi... DP grubunda her trl adam var. Mfrit likler de var. Bu insanlar nasl Adnan Bey'in etrafnda toplanmlar? Adnan Bey gibi kibar, ili, hisli ve m'min bir kiilik hangi zaruretlerle o grubun bahse konu ekolden insanlar ile de bulumu? Niye o insanlar CHP'de deilde DP'de? Mesele udur: O
gnn siyas ortamnda CHP'ye yer kalmamtr. CHP halkn vicdannda bitip tkenmitir. Atmosfer budur. Siysete atlmak isteyenlerin girebilecekleri baka bir parti yoktur. DP'den baka bir partiden seilebilmeleri mmkn deildir. DP'nin alternatifi yoktur. DP grubunda her trl adam vard, dedim. Zaten her trl adamdan baka trl adam yoktu. Kur'n Kursu yok. mam-Hatip Okullar yok. Yksek slm Okullar yok. Din terbiye yok. Ezan bile asl dili ile okunamam yllarca. Kadro yok yni. Eldeki malzeme bu. stediimiz mnda adam yetimemi ki... Menderes'in yalnzlnn temelinde bu var. Adnan Bey, meseleleri izah iin Abdlhamid Han'n 'hal'ini balang tarihi olarak alrd. "Memleket 42 senede bu hale getirilmi," derdi. Bu 42 seneden kast 1908-1950 arasyd. 20 sene msaade edilirse memleketi eski gcne kavuturacan sylerdi. 20 sene msaade etmediler. ktidar olduu 1950'den 1960'a kadar on yl en acmasz, entrika dolu, iftira, tezvirat dolu bir muhalefete boup 1960'da da astlar. Dnebiliyor musunuz Adnan Menderes'in aslmamas iin kfr devletlerinden hibir cidd tepki gelmemitir. steselerdi pekl mni olabilirlerdi. Tam tersine tezghn arkasnda onlar vard. Kendi htralarnda var; "Stk Ulay: - "Amerikan elisi ile karlatk; (daha ne bekliyorsunuz?) diye sordu" diyor. htill ncesi ABD desteini, kkrtmasn, tezghn iyice ortaya karan bir htradr bu. Adnan Menderes'in iktidar kfr lemini mthi bir ekilde endielendiriyordu. O'nu daima ortadan kaldrmak istediler. ktidardan drerek falan deil, fizik olarak ortadan kaldrmak istediler.
231
Celal Bey Ankara'ya Git Dedi

Kayseri Cezaevi'nden ktktan sonra Mu'tan Kayseri'ye Rahmetli Cell Bayar', ziyarete gelmitim. Ben Bayar' severdim. O da beni severdi. Her zaman ziyarete gelir biriki gn kalrdm. Son gn dneceim zaman Allahasmarladk demek iin yine uradm. Bana sordu: - "Ankara'ya gitmeyecek misiniz?" - "Efendim sizi ziyarete geldim. Ankara'da iim yok," cevabn verince; - "Gitseniz iyi olur" dedi. - "Niin gideceim?" dedim. Cevab yle oldu: - "1950-60 aras gazetelerin iftiralar ve muhalefetin basks ile birok insan DP'yi terk etmitir. Yassada Mahkemeleri srasnda anladlar ki sulamalarn hepsi aslszdr, birer iftiradan ibarettir. Hepsi yalandr. Fakat yine de bir danklk var. imdi Ankara'da AP Genel Bakanl iin seim yaplacak. Saadettin Bilgi yaknmzdr, arkadamzdr. Ancak o seilirse parti eski kadrosu ile kalabilir. Tekrar dnmek isteyenlerin yannda yeni kadrolar da kazanlmal. Ancak u ana kadar bizimle irtibat olmayan birisi seilirse dankl toplar. Birok insan partiye dner, yeni insanlar katlr. Yeni bir isim onlar iin kolaylk olur." Bayar byle dedi ama.biz de o zamana kadar btn delegelere "Saadettin Bilgi'e oy verin" demiiz. imdi ne yapacaz? Geldim; Kayseri Cezaevi'nden km Demokrat Partililer'in topland eski Maliye'nin arkasndaki Turan Oteli'nde cemaate kartm. Benim Bayar ile ok iyi mnsebetim olduunu da arkadalar biliyorlar. Kendilerine Bayar'n selmn syledim. - "Byle bir arzusu var" dedim. - "Peki bunu nasl yapacaz?" dediler. Sleyman Demirel'in kazandrlmas mmkn deil. Bilgi karsnda ans yok. Saat 13.00'de aklma bir ey geldi. - "Arkadalar, Hirfanl Baraj'nn al treninde kimler vard? diye sordum. O dedi "ben vardm," bu dedi "ben vardm," teki dedi "ben de" vardm.
232
- "imdi," dedim, "biz unu yapacaz; hatrlayacak msnz orada Sleyman Bey bir konuma yapt? - "Evet..." dediler. - "Buna bir ey ekleyelim. Ne ekleyelim? Diyelim ki, merhum Adnan Menderes demi ki: "Sleyman Bey... lerde Bavekil olabilirsiniz." Bayar, Sleyman Bey'in kazanmasn istiyor ya. Biz bunu uydurduk. Bayar, "parti dndan bir isim taban derler toplar, yeni reyler getirir" fikrinde samimiydi. Biz byle syleyip ktk. Akama kadar
bu sz ylesine hzla yayld ki, akam nerdeyse ben de Adnan Bey'in byle bir sz sylediine inanacaktm. Sleyman Bey bu ekilde kazand; AP Genel Bakan oldu. DP'liler Demirel'e ok ey verdi. DP'liler siys kstlamadan yine Bayar-nn grmesinin ardndan kurtuldular. DP'liler 13 yl siys haklar verilmedii halde kimseye hasm olmadlar. Menderes, Zorlu ve Polatkan'n naalarn kaldrmak, itibarlarn iade etmek zal'a nasip oldu.
Siz Hangi Mslmanlardan Bahsediyorsunuz?

Yksek slm Enstitleri ile ilgili kanunun kma merhalesindeki engeller Menderes'in ikayeti olduu ekoln Menderes'in yanbanda nasl nefes aldn gsterir. Bir lahiyat Fakltesi var ama arkiyat Enstits gibi bir yer. Bir Alman erkek ve bir Alman kadn orada ders okutuyor. Byle bir ilahiyat okulu. Yksek slm Enstitleri iin kanun teklifi hazrladk. Hazrladmz metni bir de Adnan Bey grsn diye kendisine gtrdk. - "Ben iyice tetkik edeyim. ki gn sonra gelin aln" dedi. ki gn sonra gittik. - "Buraya geici bir madde daha ilave edin" diye talimat verdi - "Emredersiniz" dedim. lvesini istedii geici madde u: "Bu messese iyi din limi yetitirinceye kadar medrese mezunlar da burada ders verebilirler." Bu ekilde bir madde ilave ettik. Bunu 1960 htillinden sonra kaldrdlar. Bu kanun, yesi olduum Maarif Encmenine geldiinde Yksek slm Enstits teklifimizin Yksek lahiyat Enstits
233
olarak deitirildiini grdm. Maarif Nezareti, Yksek slm Enstits'ne kar karak "lahiyat olsun" demi ve metin zerinde deiiklik yapm. Sz aldm. - "lahiyat Fakltesi zaten var," dedim." Kanunun gayesi slm limi, ileri derecede bilgili din adamlar yetitirmektir. Hep din adamlarmzn cahil olduunu ne srmyor musunuz? te bu kanunla bilgili din adam yetitirilecek." Bir baktk ki baz DP'lilerle CHP'lilerin tamam bize kar birletiler. Ahmet Morgl vard. Rize milletvekili. nanl bir insand. Komisyon Bakanyd. Konuyu kendisine gtrdm. - "Yahu ne oluyor?" dedi. "Bu byle karsa Meclis'te bunu deitirmek bir hayli zor olur." 1957 seimlerinden sonrayd. Epey CHP'li mebus gelmiti. - "Komisyon almasn tehir edin de konuyu Adnan Bey'e gtrelim" dedim. - "Baka mebuslar da getirin, sz alsnlar vakit gesin. Baka trl durup dururken nasl tehir edeyim?" dedi. Kalktk mebus arkadalar getirdik. Allah rahmet eylesin Erzurum Mebusu Osman Bey (TURAN), Konya Mebusu Hamdi Bey epey konuup vakti geciktirdiler. Komisyon almas ertesi gne tehir edildi. kinci gn, o kydan keden gelmi dindar mebuslarla toplanp Adnan Bey'in yanna gittik. Rza Topu ile Mustafa Ronyun bana dediler ki: "Bu iin kompedan sensin. Sen konu" "Peki dedim. Ben konuaym." Meseleyi anlattm. "Komisyona hkmet mmessili olarak kim gelmiti?" diye sordu. -O zaman Milli Eitim Bakanl Mstear Kemal Bey'di. Kr Kemal diyorlard.- O'nun geldiini syledim. Hemen telefonu ald. Milli Eitim Bakan Cell Yardmc idi. "Cell'i balayn bana" dedi. Baladlar. Cell Bey'in dediklerini duymuyoruz ama, Adnan Bey'in konumalarn takip ediyoruz. - "Cell," dedi, "Sen Kemal Bey'in mason olduunu bilmiyor musun? Byle mhim bir konu grlrken niye kendiniz gitmiyorsunuz da Kemal Bey'i gnderiyorsunuz?" teki taraf ne diyor bilemiyoruz. Menderes; - "Anlamam Cell" diyor, "Bundan sonraki oturuma sen gideceksin. Demokrat Parti mebuslarndan teklife muhalefet edenleri de bizzat bana bildireceksin."
234
Telefonu kapatt. Kendisine teekkr ettim. - "Beyefendi" dedim. "Siz slm Dinine byk hizmetler yapyorsunuz. Allah Tel inallah mkfatnz verecektir. Fakat bu ekilde Mslmanlar da memnun ediyorsunuz." Byle deyince o kibar insan birden feveran etti. - "Brak Allahakna Gyaseddin!.." dedi, "Bir i yapyoruz ama, bizi nereye gtrecei belli deildir. Sen hangi Mslmanlardan bahsediyorsun? Nerededir onlar?"
Adnan Bey byle syleyince son derece krldm. O zaman gencim de. ok zldm. Omuzlarm kt. - "Beyefendi" dedim. "nsanlarmzn yzde doksan dokuzu Mslman'dr. Siz kabul etmisiniz etmemisiniz, netice deimez. Bunun zerine, aynen tabirlerini ifade ediyorum; - "Be nuru aynm.." dedi. Yani gzmn nuru "Be eker kardeim Gyaseddin Beyciim" dedi. "Siz hangi Mslmanlardan bahsediyorsunuz? Eer Trkiye'de camiye gidip namaz klanlarn yzde onu Mslman olsayd Trkiye'nin hali bu mu olurdu?" dedi. Ne demek istediini o zaman anladm. Teekkr ederek kalktk. Adnan Bey'in hizmeti u anda da ok byktr. u anda kazandmz, ileride kazanacamz her baarda O'nun pay byktr. Gittike byyecektir. Trkiye'nin nn o amtr. Bir emberi krmtr. yi nesiller yetimitir. Temeli o atmtr. Tek parti diktas on yl daha devam etseydi akbetimiz feci olurdu. Kur'n'dan ahlk ve ahkm ile ilgili yetleri karp yeni bir Kur'n oluturma isteklerini mutlaka gerekletirirlerdi. Adnan Bey hepsini nledi. Artk ben dindarm, muhafazakrm, vatanseverim diyenler iin bile dnya menfaati birinci srada geliyor. Makam vererek, maddi imkn vererek insanlar susturabiliyorlar.
Kur'an'n Elinden Alamadlar

Yavuz Selim Msr' fethettikten sonra diyor ki: - "Emanet-i mukaddeselerin burada olmas lazmdr. Nerede muhafaza ediliyor?"
235
Diyorlar ki: "Burada Hz. Ali'nin bir kz medfndur. Camii-nin bir blmnde muhafaza ediliyor." Emrediyor Yavuz Sultan Selim: "40 hafz beyaz elbiseler giyecek. Kr atlara binecek. Drt kr ata da bu mukaddes emanetlerin sandklar yklenecek!" Yavuz gidip orada namaz klyor. Sonra sandklar srtna alyor bizzat teker teker tayor. nde emanet-i mbareke, arkada Yavuz ve Kur'an okuyan krk hafz yryorlar. Mukaddes emanetler Yavuz'un Topkap Saray'nda yaptrd Hrka-i erif dairesine tanyor. Ondan sonra nice sadrazam nice padiah gelip geiyor. Fakat Abdlhamid Han'n 'hal'ine kadar hrkai erif dairesinden Kur'an sesleri eksik olmuyor. Abdlhamid'in 'hal'inden sonra da Cuma geceleri Kur'an okunuyor. 1926'da devlet bykleri emaneti mbarekeyi grmek istiyorlar. Emaneti mbarekeyi Topkap Saray'nn ahr ksmna naklediyorlar. 1950'de DP iktidara gelince, Eyll aynda Menderes Topkap Saray'na gidiyor. Emanetlerin yerini soruyor. "Ahr ksmnda" diyorlar. ki rekt namaz klyor Adnan Bey. Yavuz'un yapt gibi emanetleri srtnda yerlerine tayor. En son 1980 Ramazan'nda Sleyman Bey'e gittim; - "Siz kendinizi Adnan Menderes'in varisi olarak takdim ediyorsunuz. Adnan Bey," dedim "1960'da, ihtill ncesi, slm Aleminin byk kurralarna, hafzlarna mektup yazmt. Onlar stanbul'da toplayacakt. 15 Haziran'da byk bir merasimle mukaddes emanetler Eyb Sultan'a nakledilecekti. O byk hafzlar da orada hatim indireceklerdi. Hatim teybe de alnacakt. O eski ve gzel det yeniden ihya edilecekti. Eskiden olduu gibi yine 24 saat Kur'an okunacakt. Bu i 1960 ihtilli ile yarda kald. Kald yerden siz devam ettirin beyefendi" dedim. Ve Sleyman Bey'in talimat ile 1980 Ramazan'nda Hrka-i erif de Kur'an okundu. Sonra yine ihtill oldu. Yine yarm kald. zal geldi; devam ettirdi. Yakn tarihimizde bilinmeyen o kadar olay var ki, insan bunlar sylerken bile hzn doluyor. Dier bir hususu ifade edeyim: Osmanoullar snr dna karldnda Trkiye semalarndan geemeyecekleri de hkme balanm. Trkiye'ye deil girmek, uakla zerinden dahi geemeyecekler yani.
236
Son Halfe Abdlmecid vefat ettiinde bir avu toprak verememiizdir. Bu topraklar brakan insanlardan bu topraklar esirgenmitir. am'da gmlmtr. Halbuki Msr Kral Faruk, Nasr'n inklbndan sonra Msr'dan ayrld ama vefat ettiinde yine Msr'a getirip defnettiler. Bize bakn, onlara bakn. Yani unu ifade etmek istiyorum: Hukukta bir kaide var, redd-i miras diye. Baba byk bor altndadr. ocuklar bakarlar ki adam ldnde bu borcun altndan kalkamayacaklar, mahkemeye gidip reddi miras yaparlar. Babalarndan ne kalacaksa hepsini reddederler. Fakat dnn ki
bir baba da lm ve geride hanlar, hamamlar, saraylar, servetler brakm. ocuklar da gitmi redd-i miras yapmlar. Grlm ey mi? Biz bunu yaptk. Adnan Bey'i herkes kendi zaviyesinden deerlendirmitir. O'nun muhalifleri emaneti mbarekeye gsterdii hrmeti de unutmamlardr. Bunun iin de ayrca di bilemilerdir. Adnan Bey'in iktisatta baardklar, siyasette baardklar, d politikada baardklar ayr ayr kiilerce ayr ayr n plana karlmtr. Bizim deerlendirmemiz de O'nun maneviyat zaviyesinden oluyor. Bu yan bilinenden daha gl nk. Hayat boyunca sabah namazn klm, Kur'n okumadan evinden kmamtr. Yassada'da Kur'n'n elinden alamadlar. O'ndan ayrlmad.
Telgraf Alp pe Attm

zel bir sohbetimizde unu ifade etmiti Adnan Bey: - "Evimizde babam tarafndan hazrlanm ereve iinde bir yaz vard: Ey Rabbim! ret. Ta ki dine meyledelim. Bize hakikati gster. Biz karanlklar iindeyiz. Yolunu telkin edecek rehberleri bize nasip eyle. Ta ki biz bu fani dnyan n geici nimetlerine aldanp sana ibadet ve taatimizi kaybetmeyelim. Ey Rabbim; hidayeti nasip eden Sensin. Birisine hidayeti nasip etmezsen dnyadaki btn varlklar kendisine telkinatta bulunsalar yine fayda etmeyecektir. Hidayeti bize nasip et. Bizi nefs ve nevann errinden muhafaza et." Adnan Menderes bu terbiye ile bym birisi. Byle telkinlerle byyen biri elbette ki farkl olacaktr.
237
yle diyordu: - "Allah insanlar slmiyet'e hazr bir ekilde yaratmtr. Ya ailesi ya muhiti insan slamiyet'ten uzaklatryor. Her aacn kk, gvde ve yapraklardan meydana gelmesi gibi demokrasi aac da inantan ve bu inancn gerektirdii nizamn teesssnden sonra her trl feragat ve fedakrl gze alacak insanlarn mevcudiyeti ile meydana gelir. Biz doru yoldayz. Doru yolu bulanlar deve gdclnden, kei ticaretinden, kisra ve kayserlerin tahtna oturmulardr. Doru yolda nde gidenler belki sarho bir ofrn yapaca kazaya kurban gidebilirler. Fakat bizi bu yoldan hibir kuvvet caydramaz. imdi tabi eer bir Reisicumhur ya da Bavekil kendi saraynda bir kylnn kulbesinde olduu kadar emniyet iinde deilse bu, Reisicumhur ya da Bavekil'in hatas deil. Bu, onlar korumakla grevli olanlarn ihanetinden, iki yzllklerinden ileri geliyor. "Adnan Bey tedbir almad" diyorlar. Kendi muhafzlarna gvenebilecei bir ortam bile yok. Ne tedbir alacak, nasl olacak? Mesel 1959'da Bahattin Bey vard; Muhafz Alay Kumandan. Uzaktan akrabam olurdu. 1959 Austos 15'te bunu alyorlar kkten. Yerine Osman Kksal' veriyorlar. Kasm'da Meclis toplanyordu. Bana gelip; - "Beni kkten aldlar," dedi "niyetleri kt... Bunu ilgili makamlara intikal ettirin. Osman Kksal' oraya bou bouna getirmediler." O zaman Ethem Menderes Milli Savunma Bakan. Bir ara gidip kendisine syledim: - "Siz Muhafz Alay Komutan'n deitirmisiniz. Yerine getirdiiniz nasl bir insan?" Ethem Menderes Osman Kksal' gklere kard. Kendi kendime "Demek ki Bahattin Bey grevinden alnd iin muber olmu," dedim. Fakat O'ndan da byle bir ey beklemiyorum. Sustum. Ethem Bey; - "Osman Koksal iin bir ey mi sylemiler?" dedi. - "ylesine sordum" dedim. Bahattin Bey bir mddet sonra yine geldi. - "ntikal ettirmediniz mi?" dedi. "Bakn sonra i iten geer.
238
Bunun zerine Genel Sekreter Munis Faik Ozansoy'a gittim. O da Osman Kksal'dan memnun. ubat 15'te Bahattin Bey (Ertrk) yine geldi - "Ne yaptn?" - "Ne yapaym beeniyorlar bu adam." - "Peki," dedi "sen bu partiden istifa et." Heyecanlandm. Meclis Postanesi'nden telgraf ekerek DP'den istifa ettim. kinci gn Adnan Bey beni artt. Telgrafm masasnn zerinde duruyor. Her zaman kapda karlard. Bu defa kprdamad.
- "Gel bakaym," dedi "bu telgraf senin mi?" - "Evet." - "Bu size yakr, ama ailenize yakmaz." dedi. "Var m zor gnde arkadan brakp kamak?" Tarih 1960'n ubat'. htill ok yaklam. Ne bileceiz. Adnan Bey beni yle bir yerimden vurdu ki, telgraf alp yrttm, pe attm. Hi konumadan odadan ktm. Sonradan Milli Savunma Bakan Ethem Menderes'in Yassada durumalar srasnda DP'yi ve Adnan Menderes'i nasl zor durumda braktn biliyorsunuz. Adnan Bey'den naklettiim notlar daima zerimde tarm. zellikle bulup getirmi deilim. Yavuz Sultan Selim'in baz iirleri de var stmde. Arapa "Mlk Allah'ndr." diyor. "Kim O'nun yolunu takip ederse bir miktar sahip olur. Muayyen bir zaman iin... Eer bir kk kuun kanad kadar dnya mal insanlara ebed olmu olsayd, Allah'a ortak olurdu. Demek mlk O'nundur" diyor Yavuz. Ne byk padiaht. Yukarda bahsettiim Osman Koksal, sonradan Menderes'in Harp Okulunu imha etmek istediini kulaklar ile duyduunu syleyecek, bu imha meselesi Yassada'da dva konusu olacaktr. Hatta Cemal Grsel, Osman Kksal'n bu iddiasna dayanarak ihtillden sonra bu konuda ok ar bir aklama yapacaktr. Artk btn iddialarn birer komplo rn olduu, yalan olduu, iftira olduu anlalmtr ama, neye yarar? Yine Osman Koksal ihtillden sonra, Bayar'n nasl tevkif edildii sorulduunda "Tereyandan kl eker gibi" diyecektir...
239
Gelsin Seni Kurtarsn

Yassada'da mahkeme salonu... Arka tarafta azap olsun diye sanklarn yaknlar. Ve gerektike yuh eksinler ya da alklasnlar diye Halk Partililerin topland 250 kiilik bir yer. Bir gn gittik. Subaylardan baka kimse yok. Hepsi Binba ve daha st rtbede subaylar. Meer o gnk mizansen yle hazrlanm. "Trk Ordusu da bunlar yuhalad" diyecekler. Yani o kadar subay yuh eksinler diye oraya toplamlar. Mahkeme Bakan Salim Baol her defasnda, "Adnan Bey" falan diye deil, "Menderes gel beri" diye kendisini aryor. ard yine: "Menderes gel beri..." - "Menderes" dedi. "Siz on sene iinde 97 milyar yatrm yaptnz. Kyls iftisi, bakkal-akkal kim elini cebine atarsa para demetleri karyordu. Omuzlarnda eref yldz tayan bu erefli insanlar ise ya bodrum katlarnda ya at katlarnda yaamak mecburiyetinde brakmtnz. Eer siz o halk dediiniz gruha yapm olduunuz hizmetin yzde birini bu insanlara yapm olsaydnz bugn burada olmazdnz. O gruh gelsin seni kurtarsn bakalm nasl kurtaracak?" Adnan Bey her zaman olduu gibi yine makama hitab ederek: - "Muhterem Reis Bey Hazretleri" dedi. "Omuzlarnda eref yldz tadklarn sylediiniz bu insanlar kendi milletlerinin saadet ve refahn kskanmazlar. imdi de ayn kanaati muhafaza etmekteyim." Tabi hibir subay Menderes'i yuhalamad. Salim Baol, Adnan Bey'i yuhalatamad iin son derece asabileti. - "Yalnz o mu?" dedi. "Siz 10 sene iinde o l bedevisinin uydurduu Atatrk'n uzaklatrd kanunlar ihya iin 10 milyar sarfettiniz. O gelsin seni kurtarsn bakalm nasl kurtaracak?" Baol'un bahsettii, camilere yaplan yardmlard. Dnyada hibir imparatorlukta Osmanl mparatorluu'nda-ki kadar unvan yok. Hametli, sahabetli, azametli... Valiye nasl hitap edilir? Hademeye nasl hitap edilir? Yzlerce unvan ve hitap ekli var. Bu terbiyeyi tam alm Adnan Bey, Mahkeme boyunca Salim Baol'a, onca tahriklerine, hakaretlerine kar, kltc bir ey sylemedi.
240
Mahkemeler esnasnda hep beraber gelip gidiyoruz. Kzdn Baol'un bu son szlerinden sonra grdk: - "nanmyor musunuz Reis Bey!" dedi. "nanmyor musunuz! nallah sylediiniz gibi yardmc olmuuzdur. Eer din-i mbine ve Peygamberimizin yoluna hizmetlerim olmusa beni sizin zulmnzden kurtarsn diye hizmet etmedim. Beni ve sizi dehette brakacak bir gnde elbette ki yardmcm olacaktr." Bedizzaman Said Nursi Ocak ay iinde gelip Dou'ya gemek istiyor. stanbul'da gezerken Cumhuriyet Gazetesi taksi iinde bir fotorafn ekiyor. Bedizzaman'n zerinde libadesi, banda
hamamesi var. Fotoraf o ekilde ekiliyor. Dou'ya gidecek. Beyrut Oteli'nde kalyor. O gn smet Paa kt krsye: - "Siz Said-i Krdi'yi gezdiriyorsunuz! eriat hortlatyorsunuz. Siz Atatrkleri hiddete getiriyorsunuz. Sizi ben bile kurtaramam." dedi. Cumhuriyet Gazetesi de elinde. Bu defa Adnan Bey kt krsye. Son derece krgnd: - "Paamzn slm dini ile olan kan husumetinin nereden ileri geldiini bir trl anlayamadm." dedi. "Bir pr-i fni. Btn hayatn dine vakfetmi bir insan. Bu fni dnyadan g ettii zaman arkasnda brakaca terekeyi, Paamz gibi zayf nahif bir insan bile srtna alp stanbul'a gtrecek bir durumda olan bu insandan ne istiyorsunuz?" dedi. DP'lilerle CHP'liler birbirine girdi. smet Paa'ya 12 celse Meclise katlmama cezas verildi. Bu ceza ihtillin ve idamn gerekelerinden gsterilmitir daha sonralar. "Siz kim oluyorsunuz da smet Paa'ya ceza veriyorsunuz?" Malum evreler bu hdiseye ok kzd. Bahelievler'de Tahsin Tola vard. Bedizzaman' otelden alp Tahsin Tola'nn evine getirdik. Saat 12'de Adnan Bey beni arad: - "Syleyin Dou'ya gitmesinler" dedi. "nk ok rahatsz edecekler. Hava kt. Sknet bulunca haber vereceim gelsinler gitsinler." Tahsin Tola'nn evine gittim. Bedizzaman, dedemin yannda okuduu iin bize muhabbeti vard. Kucaklad. Adnan Bey'in mesajn ilettim.
241
- "Ne olursa olsun gitmeye kararlydm." dedi. "Fakat madem o din kahraman byle syledi. Gitmeyeceim." smet Paa, Mslman birisinin gezmesine dahi tahamml gstermiyor. Byle bir Parti Genel Bakan ve bu memleketin banda uzun seneler kalm bir insan. Zamann Gaziantep Cumhuriyet Halk Partisi l Bakan anlatt bana: - "DP l Bakan iki iiyor. Ben CHP l Bakanym. Namaz klyorum. Bir gn camideyim. Seim de yaknd. Vaiz dedi ki: Halk Partisi'ne oy vermeyin. Halk Partisi din dmandr. Cemaat dalnca vaizin yanna gittim. "Hocam syle Allah akna ben mi din dmanym? Ben namaz klyorum. DP l Bakan iki iiyor." Vaiz dedi ki: "Partide sizin sznz m geer, Genel Bakann m? Siz bir ey syleseniz Partiyi balar m? Hayr. Genel Bakan sylese? Evet. gn sonra sizin Genel Bakannz buraya geliyor. Eer azndan Allah kelimesi karsa krsden; 'Cemaat, sylediklerimde yanlmm' diyeceim. zr dileyeceim. Fakat bir defack Allah demezse siz ne diyeceksiniz?" Ben de vaize dedim ki: "O zaman istifa etmezsem namussuzum!" Paa geldi. "Hi olmazsa Allahasmarladk deyin" dedik. Halk istiyor, bekliyor. Krsye kt. Bir saat konutu. Azndan bir defa Allah ismi kmad. Krsden inince kendisine istifa dilekemi takdim ettim. Dedi ki: "Zaten senin gibi bir dincinin partide kalmasna ben hayret ediyordum..." Byle, smet Paa azndan Allah kelimesinin kmamasna dikkat ederdi. Laiklik anlay bu. Tahmin edersiniz ki byle bir anlayn hkm srd bir devirde Bavekillik yapan Adnan Bey nasl bir muhalefete, nasl bir taarruza muhatap olmutur.
Ya CHP'ye Oy Verirsiniz, Ya da Aslrsnz

1946 seimlerine gelelim. Ak oy gizli tasnif getirmilerdi. Oyunu ak vereceksin, ama tasnif gizli yaplacakt. Evet bunun dnyada bir benzeri yoktur ama Trkiye'de, dnyada benzeri olmayan nice iler yaplmtr. O zaman kymdeydim. Millet baskdan, dini ile iman ile alay edilmesinden, hor grlmekten, itilip kaklmaktan, farkedilmemekten bkm usanmt. 125 semenimiz vard. 125 kii geldi ak ak oyunu Demokrat Parti'ye verdi gitti. Akam
242
zeri Bulank'tan bir yzba geldi. Oylar tasnif etmeye balad. 125 oy da Cumhuriyet Halk Partisi'ne kt! Yzba'ya dedim ki: "125 kii ak ak DP'ye oy verdi. Nasl oldu da bu oylar CHP'ye kt?" Ben yle der demez karga tulumba tuttular. "Ne yaptm dedim. Nereye gidiyoruz?" Vazifesi banda Yzba'ya hakaret etmiim... Bir ay hapis cezas verip Bulank Hapis-hanesi'ne koydular. 1950'de gizli oy ak tasnif geldi. O zaman Mu'ta bir Vali vard: Bekir Suphi Aktan... Vilayetin btn ileri gelenlerini arp tehdit etti:
- "Demokrat Parti'ye oy verenler, ya aslacaktr ya srlecektir. Hepinizin kendi mntkanzda nfuzu var. Herkes blgesine sahip olacak. DP'ye bir tek oy kmayacak. Aksi halde siz mesulsnz!" Tabi ben yine itiraz ettim. Dedim ki: - "Daha evvel ak oy gizli tasnifiniz vard. imdi gizli oy ak tasnif var. Ama netice deimiyor. Bana tayin ettiiniz mntkann ahalisini biliyorum. Hepsi DP'ye oy verecek. yleyse imdiden cezam verin." Yine bir ay tutuklu kaldm. Siyasete atlmama bu iki hadise sebep oldu. Biri 1946 mahkmiyeti, biri bu 1950 seimleri ncesindeki bir aylk hapsim... O esnada o kadar tiksinmitim ki... Demokrasiye gidiyoruz derlerken bile diktatrlkten geri kalmyorlard. lk defa hapse girdiimde olduka gentim. ok heyecanlanmtm. O zaman byle eit eit televizyonlar gazeteler yoktu. Bir radyo vard. O da pek salam deildi. Yeni bir partinin bekleyii ve midi iinde avunuyorduk. nsanlar serbest olacakt. Fikirler serbest olacakt. O zaman Genel Bakan Cell Bayar olmasna ramen Menderes'in ismi getiinde halkn yz glerdi. Menderes'i grmedikleri halde O'nu bir masal kahraman gibi gnllerinde yaatrlard. Halka heyecan veren, halka mit veren Menderes'in ismiydi. Hapse girdiimde atmosfer buydu. Beklentilerimizin tahakkuku iin hapse girmek bize basit, piknik yapmak gibi bir ey geliyordu. Gzmz tehlike grmyordu. Hkimlerle aramz iyiydi. Kkl aileyiz. Beni hi tanmadmz bir hkim tutuklad. Halk hediye vermek ve ziyaret et243
mek iin kuyrua girmiti. Hapiste bizi hi yalnz brakmadlar. Fakirdi halk. ark giyerdi. Bulank Hapishanesi'ndeki mahkmlar "Sayende bir ay rahat ettik, yedik itik, buradan kma" diye bana yalvaryorlard. Trkiye'yi cehalet ve fukaralk bulutlar kaplamt. kinci mahkmiyetimde yukarda dediim gibi, "halkn DP'ye oy verecei belli, benim cezam pein kesin" dedim. Bu km vilayetin dier ileri gelenlerini etkilemesin diye beni hemen ayr bir odaya aldlar. Dierleri evet deyip gitmiler. Babam hayattayd. armlar, gelmek istememiti. - "Babann hatr var, seni affediyoruz." dediler. "Devlete kar klmaz." diye tembihte bulundular. - "Devlete kar gelmi olunuyorsa niye beni serbest brakyorsunuz?" dedim. Eve gittim. Antalya Halk Partisi mfettii vard. Niyazi Aksoy. Yol yok, amur ok. Bir jip kapnn nnde durdu. Vali, Alay Komutan, Emniyet Mdr ve Niyazi Aksoy hep birlikte gelmiler. - "Buyrun..." dedim. - "Mu'a gideceiz." dediler. Elbise deitirmeme bile msaade etmediler. Vali Kona'na geldik. Yemek yedik. ay da ikram ettiler. Vali bir ara yanmzdan ayrlp tekrar dnd. - "Telsizle smet Paa ile konutum. Mu'ta bir rey DP'ye karsa Masum Efendi ile eyh Nasar Efendi'yi idam edecekler" dedi. Saadettin Efendi vard. Amcam. Vefat etmiti. Yerine olu eyh Nasar Efendi kaim olmutu. Dou vilayetlerinin byklerindendi. Norin'de de eyh Masum Efendi vard. kisi de akrabamz. - "imdi onlarn yanna gideceiz, siz bunlar kendilerine aynen syleyeceksiniz." dediler. Kalktk gittik. "Vali Bey byle byle sylyor ne diyorsunuz?" dedim. - "Sen ne diyorsun?" dediler. - "Ben syleyeceimi syledim." dedim.
244
Dierleri baladlar tehdit etmeye. "DP Komnisttir... Bunlara bir rey bile kmayacak. Bunu da siz temin edeceksiniz..." falan. Onlar da "Kardeim siz serbest brakmsnz, biz halka nasl mani olalm?" diye itiraz ettiler. Oradan dnerken bana: - "Bu ii yine sen yaptn, kimbilir onlara neler syledin?" dediler. Beni Emniyet'in nezaretinde tam bir ay tuttular. Seim bittikten sonra serbest braktlar. DP iktidar oldu. DP'den mebus (milletvekili) olanlar geldiler. Vali'yi ikayet ettiler. Byle byle yapt diye. Vali'yi aa aldlar. O evini tamaya hazrlanrken mfettiler geldi, beni ardlar. - "Vali kyne geldi mi?" - "Evet."
- "Seni Mu'a gtrdler mi?" - "Evet." - "Ne konutunuz?" - "Dedelerimiz Murat Suyu zerine kendi imknlar ile bir kpr yapmlar. Rus o kpry ykm. Byk amcam kprnn tamir edilmesi iin teebbse gemiti. Vali bizden kprnn durumunu sordu" dedim. Vali'nin aleyhine konumak istemedim. Madur duruma dm. Madurun aleyhine konumak bizim ailenin durumuna yakmyor. Vali'yi mdafaa ettim. - "Vastam olmad iin beni Mu'a gtrdler." dedim. Mfetti; - "Yahu sen ok iyi yalan sylyorsun" dedi. Sustum. Vali Kona'nn nnden geiyordum. Evini yklemi gidiyor. Yanma geldi. - "Ver elini peyim." dedi. "Bu kadar yksek insanlar olduunuzu bilmiyordum." 1954'de mebus olunca ilk iim o adam yine Vali yapmak oldu. Menderes'ten ilk ricamd. Bekir Suphi Akdan bylece Mar245
din Valisi oldu. una inanmtm: Devlet terr vard. Memurlar korkuyorlard. Birer maaydlar. Valilikten de bizim yzmzden uzaklatrlmt.
Teekkr Ederim Vali Bey

Yl 1950. 14 Mays'ta seimler yapld. DP'nin slogan "Yeter Sz Milletin! "di. DP seimlerden byk zaferle kt. Halk heyecan iindeydi. lk icraatlardan biri Ezan- Muhammedi'nin asl dili ile okunmasna msaade etmek oldu. Minarelerden uzun sre asl ekli ile ezan iitilmemiti. O gn siz yaasaydnz, o gnk kr secdelerini grseydiniz ne muazzam bir tablo derdiniz. Tasavvur edilemeyecek bir bayramd. 14 Mays 1950 bu milletin gizli bayramlarndan biridir. Neden? Bizim Mu'un Bulank kazasnda bir kyde imam Trke ezan bilmiyor. Ky de ukurda. mam ezan hep asl ekli ile okuyor. Bir gn tam ezann ortasnda, minareden, kar tepeden iki jandarmann geldiini gryor. Kalp sektesinden annda lyor. Korkuya bakn. Mslmanlar zerindeki basknn iddetine dikkat edin. Korkudan ldrebilecek bir bask. Ezann asl ekli ile okunduu gn bayram oldu. Memleket cotu. Ondan sonra btn insanlar DP'nin etrafnda toplanmaya balad. Bu durum, imdi medya diyorlar, basn ileden kard, ok etti. Artk televizyon var. O zamanki medya gazetelerden dergilerden mrekkep. ngilizler, Amerikallar byk telaa dt. Adnan Bey'in bu konuda nemli konumalar vard. Biri udur: "Uzun seneler bu memlekete sahip olduklar zannmda olanlar, hayatlarnn ileri devrelerinde ruhlarna girmi bu kanaati deitirme imkn bulamazlar. Kendilerine muarz olanlar haklarnn gasplar olarak telakki ederler. Ve onlar her cezaya mstahak kabul ederler. Adeta ilh bir fermanla bu vazife kendilerine verilmi gibi davranrlar." Dier bir konumasnda unlar sylyor Adnan Bey: - "Ruhlar birbirine yabanc olunca aralarnda ummanlar ve kanl ahikalar gibi geilmez hudutlar teekkl eder. Yarm asrdan fazla bir zamandr muasr medeni devletlerin seviyesi246
ne kmak iin gsterilen faaliyetler o kadar renkten renge girmitir ki hayret etmemek mmkn deildir. Kimi bu milleti sinsice ve mnafka Hristiyanla, kimi zerdtle sevketmek iin her trl faaliyeti gstererek, neticeyi elde etme gayreti iine girmi ve her trl hileyi, desiseyi kullanm, birok insanlar zindanlara, sehpalara gtrm olmalarna ramen; bin yldr Mslman olarak yaam, bu dini btn varl ile benimsemi, O'nu asrlarca koskoca husumet dnyasna kar korumu, slm'n bayraktarln yapm ve btn insanlar en yksek ahlka sahip klmay hedef edinen bir ilahi kuvvet olduuna inanm bu milletin dinini terk ettirip yerine baka bir ey ikame etmeye muvaffak olamamlardr." Bu szler grup konumalarndandr. imdi... O kadar enteresan ki, konuuyor, meseleleri vazediyor, fakat grup yle bir durumda -ki ou Menderes'in ikayeti olduu ekolden geliyor O'nu tam manasyla anla. Bir defasnda konuuyor yine. Birka Bakan'n istifasnn istendii bir nerge var. 1956... 1957... Grubu yattrmak iin, TBMM'nin her eye muktedir olduunu anlatyor. ok inand bu fikrini tekrarlyor.
- "Siz," diyor, "sterseniz eriat da getirebilirsiniz. Byle bir kuvvete sahipsiniz." Bunun zerine grup homurdanyor. Az nce alklayanlar yerlerine oturuyorlar. Sus pus oluyorlar. Brokraside de Adnan Bey'in ikayeti olduu tepeden inmeci, halk kk gren, milli iradeyi tanmayan bu ekol var. Hatta Bakanlklarda var bu ekol.. Byle yalnz bir adam Adnan Bey... Yapayalnz... Adnan Bey'in bu milleti ne kadar sevdiini, bu millet iin nasl yanp tututuunu bir misalle anlataym. Samed Bey'den (Aaolu) dinlemitim. Diyor ki; - "Bir gn Bakanlar Kurulu toplants var. lk nce ben gittim. Adnan Bey ne ayaa kalkt, ne tokalat. O nazik, o yumuak insan bir tuhaf. Dnyorum, "Acaba bir hata m yaptm? Acaba benden bir ikayeti mi var?" Derken dier arkadalar da birer ikier gelmeye baladlar. Hepsine bana davrand gibi davranyor. Can son derece skkn. Konumuyor. Kimseye tek laf etmiyor. O srada bir telefon geldi.
247
Bir Vali ile gryor. "Beni bahtiyar ettiniz. Mutlu ettiniz. Teekkr ederim... Teekkr ederim Vali Bey!" diyor. Telefonu kapatt. Bir kahkaha att. Neelendi. "Beyler ne iersiniz?" diye sordu. Beyefendi ne konutunuz dedim. - "Sormayn," dedi. "On be gndr Gneydou'daki yamur durumunu takip ediyorum. Uyuyamyorum. Eer gn daha yamur yamayacak olsayd Gneydou ziraat bakmndan mahvolacakt. imdi Diyarbakr Valisi ile grtm. Yamur yadn bildirdi. Ona sevindim. zntm geti." Adnan Bey milletini byle dnen bir insand. Millet O'nu sevmez mi? Elbette sever. Ama kfr leminin, Bat kltrnn dili olan medya O'nu hibir zaman rahat brakmad.
Kredi Destekleri Onlarn Elinde

Dindar zmrenin hkmetten korkusu olmasa PKK'nn iini bir ayda bitirir. Fakat bu sefer Hkmet zerimize gelir diye korkuyorlar. Bunca tecrbe, bunca beyan var ortada. Bedizzaman misali ok canldr. Bedizzaman Hz.'nin aabeyi Hoca Abdullah Efendi, dedemin yannda okumutur. O'ndan icazet almtr. eyh Nasrullah Efendi... Bedizzaman bir mddet aabeyinin yannda okumu. Aabeyi demi ki: "Bir de benim hocamn yanna git." Gelmi. Bir talebenin bir senede bitirebilecei kitab bir haftada bitirip, "br kitaba geelim" diyormu. Yannda byk limler var ama, kendisi derhal farkediliyor. Giysisi de klahl, hanerli, izmeli. Diyorlar ki "Babam bu ne itir? Bir kitab bir haftada bitirip brne geiyorsunuz?" Dedem diyor ki: "siz bunu bilemezsiniz. Zamannn bedii olacaktr." am'da, Hutbe-i miye'yi okuyunca "bu kimdir?" diye merak ediyorlar. Bilenler, "Yannda okuduu lim bunun iin: Zamannn bedii olacaktr demi." eklinde cevap veriyorlar. Bedizzaman ismi Hutbe-i amiye'den sonra yaylyor. Dou'nun ve Bat'nn, btn Trkiye'nin birlik ve beraberlii iin mrn tketmi Bedizzaman'n ta lmne kadar zindanlarda, srgnlerde tutulduunu hepimiz biliyoruz. Olacak i midir bu? yle diyor Bedizzaman Said Nursi "O Trklk perdesi altna giren ve hakikaten Trk dman olan hamiyetfru ml248
hidlere derim ki: Din-i slmiyet milletiyle ebedi ve hakiki bir uhuvvet ile, Trk denilen bu vatan ehl-i imaniyle iddetli ve pek hakiki alkadarm. Ve bin seneye yakn, Kur'n'n bayran cihann cihat- sittesinin etrafnda galibane gezdiren bu vatan evldlarna, slmiyet hesabna, mftehirane ve tarafdarane muhabbetdarm. Sen ise ey hamiyetfru sahtekr! Trk'n mefahiri hakikiyei milliyesini unutturacak bir surette mecazi ve unsuri ve muvakkat ve garazkrne bir uhuvvetin var. lhada giren ve Trk'n hakiki btn mefhir-i milliyesini tayan slmiyet milliyetinden kmak isteyen adamlar Trk bilmiyoruz. Trk perdesi altna girmi frenk telkki ediyoruz." u szlerde ne kadar gl bir uhuvvet ve ittihad fikri ve telkini vardr. Kymetini kim bilmitir? Dou halknn kafasnda kesinlikle bir ayr devlet yoktur. Byle bir devlet kurulursa Hakkari'yi yazlk Ankara'y klk kullanamayacan her akl banda adam bilir. Ayr devlet dnselerdi ou Ankara'dan bu yana geip iskn ederler miydi? Ayr devlet Bat'nn senaryosu. Bat'nn dnd
karar veremedii bir mesele. Kkrtma var ortada. Bunca hatann, ihmalin stne Bat'nn senaryolar binince hadise bu noktaya gelmi. Avrupa'ya Amerika'ya tam uyum salayamayan onlarn direktiflerine tam olarak boyun emeyen yneticiler ayakta kalamyor. Medya, kredi destekleri onlarn elinde.
Anne Bu Trkiye Sadrazam

1952'de Adnan Bey NATO'ya girme meselesi iin Paris'e gidiyor. O youn ileri arasnda Sefir'e; - "Burada Osmanoullar'nn olmas gerekir. Bunlar ne yiyorlar iiyorlar, nerede yayorlar, ne yapyorlar, nasl geiniyorlar?" diye soruyor. Byle bir soruya ilk defa ahit oluyor Sefir. O zamana kadar byle bir eyi aklna bile getirmemi. aryor, korkuyor. "Bilmiyorum." diyor. Adnan Bey: - "24 saat iinde ya Osmanoullar hakknda bilgi getirin, ya da istifanz..." diyor. Sefir, Bavekil'in Osmanl ile ilgilenmesinden hem kendi adna, hem Adnan Bey adna rkyor. "Aman efendim topa tu249
tuluruz... Laiklik falan..." diyor, ama emir kesin. O zaman Sefirlik padiahlk gibi. Rahat i. Yerinden mi olacak? Aratrmaya balyor. stenilen bilgileri bulup getiriyor. Bu bilgilere gre Osmanoullar Hanedanna mensup baz insanlar Fransz askerlerinin bulaklarn ykayarak maietlerini temin ediyorlar. Fevkalde hznleniyor Adnan Bey. Fransz Kral Fransuva'nn, "Beni kurtar." diye mektup yazd Kanuni Sultan Sleyman'n ailesinin kimi mensuplar, imdi Fransz askerlerinin bulaklarn ykamaktadr. ok hznleniyor. ok zlyor. Paris'ten dner dnmez ne Meclis'e, ne evine, ne Babakanla urayarak doru ankaya'ya kyor. Cell Bayar'a diyor ki - "Osmanoullar'nn erkekleri de dnse bir ey olmaz. Seime girseler bile bir ey olmaz. Hi olmazsa kadnlar getirtelim. Bu topraklar ve anl tarihi bize brakanlarn kadnlar, Fransz erkeklerinin bulaklarn ykyor. yle olacana gelsinler kendi milletlerinin erkeklerinin bulaklarn ykasnlar." Cell Bayar aryor. Hi aklna gelmeyen bir teklif bu. - "Olmaz..." diyor. "Zinde kuvvetler... diyor, baka bir ey demiyor. Menderes ok kararl bir ekilde direniyor. - "stifa ederim!" diyor. "Bu i bana ok dokundu. Ya Osmanoullar'nn kadnlarnn yurda dnebilmeleri iin kanunu karacaz, ya istifa edeceim." Bu konumalar bizzat Adnan Bey'den dinledim. Bayar' ikna edince Antalya Mebusu Burhaneddin Onat ile Bursa mebusu Haluk aman' aryor Adnan Bey. kisi de yal muhterem insanlard. Konuyu anlatyor; - "Hemen, 'Osmanoullar'nn kadnlar isterlerse yurda dnebilirler' eklinde bir kanun teklifi hazrlayn" diyor. Teklif hazrlanyor. Komisyondan meclisten geerek kanunlayor. Abdlhamid Han'n Bahriye Nazrlarndan birinin kz var. Zengin. ili'de oturuyor. O'nunla temas kuruluyor. lgilenmesi salanyor. Abdlhamid'in hanm Mfika Hanm ile kz Aye Sultan Trkiye'ye byle getiriliyor. Havaalannda karlanyor Mfika Hanm. Ev tutuluyor. O eve yerletiriliyor. (Tak250
sim'de, Serencam sokanda). Ev dayanp deniyor. Yanlarna bir hizmeti veriliyor. yice yerletikten sonra Mfika Hanm' daima ziyaret ettim. Son derece yalyd. Devaml tesbih ekerdi. Somyasnn yannda bir koltuk vard. Hep orada otururdum. Bir gn yine ziyaret iin gitmitim. Aye Osmanolu Hanmefendi: - "Dn burada olsaydnz ok enteresan bir eye ahit olacaktnz." dedi. - "Hayrola Hanmefendi?" dedim. Olanlar anlatt: - "Dn daha gne domadan zil ald. Telalandk. Hizmetiye, "Bakn bakalm," dedim. "Bu saatte kim gelmi acaba?" Gitti geldi. "Kapda ok beyefendi bir adam var." dedi. Gittim, "Buyurun" dedim. "Hanm Sultan Efendi Hazretlerinin elini pmeye geldim. Acaba msaade ederler mi?" diye sordu.
Dndm tandm "bu kimdir?" diye. "Herhalde babas, dedesi Osmanl zamannda vazife alm bir merakl." dedim. eriye buyur ettik. Geldi, annemin elini pt. Sizin oturduunuz koltukta oturdu. Dikkatle baktm. Bu beyefendiyi bir yerde grdm ama nerde? Yatak odasna gittim. nceki gnn gazeteleri vard. Evet, gelen Adnan Menderes'ti. Gazetedeki resimlerinden tandm. Hemen giyinip geldim: "Beyefendi, siz Adnan Menderes deil misiniz, niin bu ekilde geldiniz? Bizi incittiniz..." dedim. "Mazur grn," dedi. "maksadm sizi incitmek deil. 33 yl, 3 ay, 8 gn byk bir imparatorluu muhafaza etmi bir Hn'n refikas buraya gelir de, ben gelip ziyaret edemezsem vicdanm kanar. Kendimi daima yaral hissederim. Ak bir ekilde gelirsem, bana hcum edeceklerinden sizi de rahatsz ederler. Onun iin srf sizin rahatlnz salamak gayesi ile bu ekilde geldim." Bunun zerine annemin kulana eildim; "Anne, bu beyefendi Trkiye Bavekilidir." dedim. Bir ey anlamad. Bavekil nedir bilmiyordu. "Anne, Trkiye Sadrazamdr." dedim.
251
Annem o zaman, "Allah balasn..." dedi. Menderes bana dedi ki: "Hanmefendi birok masraflarnza katlyor. Kiranz bundan sonra baka bir dostunuz tarafndan verilecektir." Giderken de bir zarf brakt. Atm iinden 10 bin lira kt." Aye Sultan'n bana anlattklar bunlar. Adnan Bey her yl onbin lira gndermitir. Kiray da Berrin Hanm (Berrin Menderes) verirdi. Etibank'ta alan bir memur paray alr, gtrr teslim ederdi. Aye Sultan ile Mfika Hanm 15 Haziran 1960'da birer gn ara ile vefat ettiler. Bu 15 Haziran, Adnan Bey'in emanet-i mbarekeleri tatma sebebiyle dnya kurralarna hafzlarna hatim indirtecei gnd. htill sebebiyle nasip olmad.
Mfika Hanm'n Kirasn Dndm

Adnan Menderes Zrih-Londra havzasndaki uak kazasndan sa kurtulup memlekete dndnde kyamet koptu. smet Paa bile kendisini karlamak zere Havaalanna gitti. Orada bir insan seli vard. Berrin Hanm diyor ki: "Biz eve gelecek diye bekledik. Gelmedi. Halkn iinde kald." Adnan Bey iin, 'hanmn ihmal ediyor' denirdi. O kendi anlay, terbiyesi, hayat gr sebebiyle hanmn saa sola gtrmezdi. Yoksa hibir lider, eine, Adnan Bey'in Berrin Hanm'a gsterdii hrmeti gstermemitir. Ailece kibar, nazik insanlard. Hepsi hisli ve itendi. Doutan bir asaletleri vard Saat birde evine geliyor Adnan Bey. Kucaklayorlar. Berrin Hanm'n aklna bir ey geliyor. Soruyor: - "Uak derken neleri hatrlayabildiniz, ya da neler dndnz?" u cevab veriyor Adnan Bey: - "Acaba ben ldkten sonra, Berrin'ciim, Mfika Hanm ile Aye Sultan'n kiralarn, her yl onbin liralarn verebilecek mi? Yoksa bu insanlar yine ortada m kalacak diye dndm." 27 Mays olunca Berrin Hanm' kkten alyorlar, mantosunu incilerini karp sokaa atyorlar. Demokrat Partili olmayan bir Ankaral geliyor. Onlar dn yapaca olu iin hazrlad daireye yerletiriyor.
252
Meruke Hanm'n oturduu evin kirasn almak zere 5 Haziran'da adam geliyor. Berrin Hanm diyor ki: "Her zaman elimize ayamza kapanan bir insan. Adresimizi tesbit etmi. Mutlu (Menderes) vard yanmda. eriye prhiddet girdi. 'Verin benim param!' diye baryor. Hakaret ediyor. "Oturun Beyefendi.." dedim. "Durumumuzu biliyorsunuz..." Mutlu da bizi seyrediyor. Adam, "anlamam" diyor, "param imdi istiyorum." Mutlu'nun yanna gittim. Gaziantep Mebusu Ali Ocak'n evi bize yaknd. "Git Ali Ocak'n evine. Belki onlarda para vardr dedim." Mutlu birden boald. "Anne bu halimizle bize kim para verir?" Bunun zerine alyansm kardm. inde isimlerimiz yazl. 10 lira da param var. "Gtr Kzlay'a. Hangi kuyumcuya satarsan sat, parasn getir." 1800 liraya satm. Adamn parasn verdik. 1500 lira. O an aklma geldi. "Kardeim ben senin evinde oturmuyorum ki... Kim evinde oturuyorsa git ondan iste." diyeyim. Fakat Adnan Bey'in uak kazasndan kurtulduktan sonra "Uak derken, Berrinciim Meruke Hanm'n kirasn deyebilecek mi diye dndm," eklindeki szlerini hatrlaynca syleyemedim. 1500 liray adama verdik. 300 lira da bize kald."
Berrin Hanm'n yz birka el deitirip, sonunda Ada-pazar'nda bir kuyumcuya satlm. Yzn sahibini renen kuyumcu, gelip yz Berrin Hanm'a takdim ediyor. "Hediyem olarak ltfen kabul ediniz." diyor. Berrin Hanm "Nasl olur, ben onu sattm..." diye itiraz ediyorsa da adam srar ediyor. Byle adamlar da var bu memlekette. yle adamlar da. Bu ekilde tarihini seven, tarihine deer veren baka bir lider olmamtr. O zamann artlarn da daima gz nnde tutunuz.
Milletten Korkmaynz, Onlar Koyun Srsdr Diyecekler

Baknz Adnan Bey'in bir grup toplantsndaki konumasndan pasajlar okuyacam: - "ok muhterem arkadalarm. Szme gemeden nce bir hususu kesinlikle tebarz ettirmek istiyorum. Gcn milletten alan, milli iradenin tecelligh olan parlamentonun stnde hibir kuvvet tanmayan bir parti ve o partinin genel baka253 27 MAYIS'TAN YASSIADA MAHKEMELERNE MENDERES
n iin elbette ki tezvirat makinesinin kasrga gibi ortaya savurduu birok tezvirat yaplacaktr. Beni gya kendime sabk bavekil dedirtmem gibi pimemi bir hayalin iinde gstermeye almaktadrlar. Koltua ihtirasm yoktur. Ancak her demokrasinin esas unsurlarndan biri olan halkn memleket idaresine katlmalarn temin iin her trl faaliyeti gstermek mecburiyetindeyim. Ve bu esas ihtilfa yz tuttuu takdirde rahatlkla koltuu brakabilirim. Bunu bu ekilde belirttikten sonra imdi bu hususta berabersek sizlerle birlikte almaktan iftihar ederim. Deilsek siz istediinizi getirirsiniz. Ben ekilirim. Muhterem Arkadalarm. Heyet-i Celilenizle birlikte Trk Milleti'nin tarihine bir atf nazar edelim. Trk Milleti kimler tarafndan idare edilmi? dare edilenlerin mesuliyet ve salhiyetleri neymi? Kimi zaman devlet kudretinin kendini bal sayd hibir yksek hukuk prensibi yoktur. Kimi zaman kanun, iktidar ellerinde bulunduranlarn keyf idaresinden ibarettir. Yksek malumlardr ki halk, iktidar elinde tutan kk bir zmrenin elinde oyuncak haline gelmitir. Hametlilerin iareti ile mtefekkirlerin, kalem sahiplerinin, devlet adamlarnn ya balar gitmi ya zindanlarda rtlmlerdir. Bu terr havasnn halkta meydana getirdii eziklik duygusundan cesaret alnarak halka babozuk denmitir. Bu babozuk laf, organize edilmemi cemiyet mnsnda deil, akl ermez, cahil, nadan mnsnda kullanlmtr. imdi size soruyorum: Bu derece hakir grdkleri ve babozuk telakki ettikleri halka idareyi devretmek ve bunu hazmetmek bunlar iin kolay m oldu zannediyorsunuz? Kymetli Arkadalarm uzun zaman sonra sivil bir idare kurulmu, insan haysiyet ve erefine yakr bir ekilde iktisad, itima, mnevi sahada bu milletin yzn gldrecek bir hkmet ibana gelmitir. Bu memlekette daha yakn zamana kadar totaliter bir idarenin hkm srm olduunu ve devlet memurlarnn byk ounluunun byle bir idarenin gereklerine, isteklerine gre yetitirilmeye allm bulunduunu hatrlayabilirsiniz. Dn olduu gibi bugn de halktan uzak, kl himayesinde almay tercih eden kalem sahiplerinin, szmona ilim adamlarnn ve idarecilerin olduu izahtan varestedir kanaatindeyim.
254
Bunun yanbanda, mttefik olarak kabul ettiimiz devletlerin, iktidar aldmzdan beri hkmette vazife alm arkadalarmzn malmleri olduu zere iktisadi kalknmamz iin yaptklar tavsiye ve telkinler gz nne alnrsa bizim byk devlet olmamz istemedikleri ortaya kar. Siz konserve fabrikas kurun, siz ziraatle kalknn demilerdir. Muhterem arkadalarm. Btn bu maruzatmdan kan netice udur: Asrlardr mahrumiyet iinde kvranan, halen toprak altnda yaamakta olan muhterem ve aziz milletimizin sefaletten bir an nce kurtarlabilmesi iin hibir frsat ihmal ve karma gibi bir cinayetin suunu zerimize almadmzdan bahsettiimiz zmre dmanlarmzla szbirlii iinde cennet haline gelmeye msait olan Trkiyemiz'in ehresini deitirmeye uraanlar imha ve bertaraf etmeyi kendilerine gaye edinmilerdir. nk Trkiye'de artk babozukluk yoktur. Trkiye artk meden memleket olanlarn seviyesine kmaya namzeddir. Bu hal dnn diktatrlerini ileden karmaktadr. Kurdun koyun postuna brnmesi gibi kendilerini demokrasi havarisi gsterip karmza kyorlar ve halkmz bu nimetlerden mahrum etmek iin her trl hileyi desiseyi mubah gryorlar. Cenab- Hak Trk Milletini bunlarn ihtiras ve errinden korusun!
Her iktidar deiiklii srasnda iktidara gelmek isteyenler ya siyasi rakiplerini daha evvel imhabertaraf etmi ondan sonra gelmi oturmu yahut da gelip oturur oturmaz ilk ii siyasi rakiplerini tasfiye etmek olmutur. Kimi limlerden katledilecek olanlar iin slm kanunlarna yzde yz aykr olarak fetva alnd bile olmutur. Bu sebepledir ki bugnk cbbeli profesrlerimiz anayasamzn sahih hkmlerine kar verdikleri fetvalar o geleneksel zincirin halkalar sayyorlar. Bu tarih hadiselerin bende meydana getirdii dehettendir ki, Allah'a vaadim vard; eer gnn birinde Trk Milleti'nin mukadderatnda Salhiyet sahibi olursam mill ananelerimizle kabili telif olmayan bu enaat ve denaatleri bir daha tekerrr etmeyecek ekilde ortadan kaldracam demitim. DP bu zihniyete sahip insanlardan teekkl ettii iindir ki devri sabk meydana getirmeyeceiz parolas ile iktidara gelmiizdir. En yakn tarihimizde de meydan muharebelerinde omuz omuza arpan insanlarn yine ayn gayeye (iktidara) vasl olmak iin o vefakr,
255
o cefakr arkadalarn nasl feda ettikleri hepimizin malmudur, iktidara geldiimizde bizden evvelkilerin yolunda yrmediimiz iin nedamet hissine (pimanla) kaplmadk. imdi biz yapacaz diyorlar. Siz yapmadnz biz yapacaz. mha bizim felsefemiz diyorlar. Neyle yapacaklar? i uraya gtrmek istiyorlar. Hkmetle grub arasna ztlk sokabilirler-se dava kendiliinden halledilmi olacakdr. O zaman kacaklar bakn kendi grublar da bu hkmete kar bayrak amtr diyecekler. niversiteye gidecekler, profesrlere, fetvalarnz hazrlayn diyecekler. Kumandanlara gidecekler, eskiden beri himayenizde almay byk bir evkle arzu eden biz bendelerinizin hulusu kalp ile arz etmek istediimiz husus udur ki bu memleketi ancak sizler idare edebilirsiniz diyecekler. Mdahale zamannz gelmitir diyecekler. Milletden korkmaynz onlar koyun srsdr, diyecekler. Arkanzdan gelecekdir diyecekler. Ve Kzlay Shhiye'de ylesine bir toz duman koparabileceklerdir ki memleket o toz duman iinde kaybolabilecek-tir. Vicdanlar szlamadan bu aziz milletin saadet ve refah yolunda katettii mesafeyi yarda braktrarak milletin nne skender setti gibi bir set ekebileceklerdir. Milletin vsl olmak istedii hedefi millete unutturabilecekler o cehennemi ukurlarn iine bu aziz milleti tekrar sokmak iin tomson ve sngleri kullanabileceklerdir. ok muhterem arkadalarm benim iddia ve tahlillerimin delilleri ortadadr kanaatindeyim. Netice olarak nmzde iki yol vardr. Daha nce denenmi o meum ve menhus gelenekleri brakarak herhangi bir messesenin imtiyazl zmrenin himayesine girmeyerek milleti refaha gtrmek. Bu yolda yrmek istiyorsanz sizinle beraberim. Dier bir yol ise zinde kuvvet dedikleri eyin desteini alp milleti cehennemi bir havada yaatmaktr. Bu yolu tercih ederseniz sizinle beraber deilim."
Konservecilik Yapn, Yardm Edelim

Konumann yapld tarih 1958'dir. ki yl sonra 1960'ta, Menderes'in yukarda sayd her ey gereklemitir. Adnan Bey olacaklar seziyor sanki. Milletin elinden iktidar alnm ve Babakan idam edilmitir. Byk zulm yaplmtr. Mahkemeler ayr zulmdr. Yassada ayr zulmdr.
256
Bir anayasa profesrne 10 bin dolara ahitlik yaptrdlar. ahit midir savc mdr hakim midir anlamak mmkn deildir. Devaml suluyor DP'lileri ve tek mdafaa hakk verilmiyor. Samet Aaolu kyor mdafaasn yapmaya alyor, hakszlktan ikayet ediyor. Salim Baol, "sizi buraya tkan kuvvet byle istiyor" diyor. Demek kuvvetin emrindeler, adaletin deil. nsan slm olmayabilir, ama insan olur. Ne slmiyet vardr ortada, ne insaniyet. Mehur bir sz var. Deniyor ki: "hkmn tefhiminden evvel kendi hareketleri ile karsndakileri mahkm edecek tavrlara giren hkimler, ahsiyetsiz idareciler ve ilim kisvesine brnm intikamc insanlar meydan muharebesinde harbi terkedip kaanlardan daha az zararl deillerdir." Bu adamlar hkmn tefhiminden nce kendi hareketleri ile hkm izhar ediyorlard. Zulm yapyorlard. htillcilerle bugne kadar hi karlamadm. krler olsun. Yassada'da beraber kaldmz arkadalarla zaman zaman toplanr o gnleri hatrlar, yllar sonra yine olan biteni tartrz. Zlfikr Ali Butto'nun aslmamas iin dnyada ne byk kampanyalar aldn hatrlyoruz. Pakistan'a byk basklar yaptlar. Dnya ayaa kalkt. Mani olamadlar ama Butto'yu asan Ziya lhak' daha sonra ldrdler. Menderes'in idam iin ise deil mani olacak teebbsler idam vizesi verdiler.
1951'de Ankara'ya ngiliz Heyeti gelmiti. Adnan Bey'e baz tavsiye ve telkinlerde bulunmular. "Siz tarm lkesisiniz. Konservecilik yapn, biz de yardm edelim.." gibi laflar etmiler. Adnan bey demi ki: "Ananemizde misafir kovmak yok. Onun iin sizi kovamyorum." Toplantdan km gitmi. Adnan Bey Bat'nn telkinlerine deer vermiyordu. Ne yapmak istediklerini anlyor, stelik anladn bildirip tepki gsteriyordu. Hi boyun emedi Bat'ya. Milletten baka dayanak aramad. Bana gelenler bunun neticesidir. "Ben sznzden kmam. Ne derseniz olur. Siz nasl isterseniz Trkiye o yolu takip eder.." deseydi klna bile dokunmazlard.
Haydi Cehennem Ol Git

Kayseri Hapishanesi'nde siyasi mahkmduk. htillden sonra Cell Bayar ile ilk defa orada karlatm. Kendisine ayr bir
257
oda tahsis edilmiti. Biz de rahattk. Hakaret zulm yoktu. Zaten bildikleri btn zulm Yassada'da yapmlard. Yapacaklar baka bir ey kalmamt. Cell Bey Atatrk' ok severdi. Ben de Cell Bey'i ok severdim. Kalbi krlmasn diye O'nun yannda Atatrk ile ilgili konular tartmazdk. Ben DP'de birok kanuna muhalefet etmitim. Buna ramen Yassada'da en kt DP'lilerden biri ben oldum. DP'yi ok mdafaa ettim. Bir gn Tark Gryay (Yassada'nn Komutan) beni odasna artt. Gittim. Baktm sorgu hakimi orada. Savc Egesel ile hakim Salim Baol da gelmiler. Odann giriinde tomsonlu askerler var. Bizi bir sandalyeye oturttular. Kumandan,"ne iersiniz?" diye sordu. Tereddt ettim. Koulara geliyorlar, "ne ihtiyacnz var?" diye soruyorlar. Birisi mesela, "sabun.." derse ona,"siz Avrupa sabununa alknsnzdr, size Avrupa'dan getirtelim," diyorlar. Bunun iin kimse "ihtiyacm budur," demiyor. Kumandann ne iersiniz sorusuna teekkr ederek karlk verdim. Canm ok ay istiyor, uzun zamandr ay imemiim, ok da seviyorum, ama imdi, "ay istiyorum.." desem, "Avrupa'dan getirtelim," diyecek. Israr edince "ay.." dedim. Komutan be ay syledi. O zaman bana da ay ikram edileceine emin oldum. aylar beklerken komutan konumaya balad: - "Siz, son Adnan Menderes kabinesine krmz oy vermisiniz?" - "Evet.." dedim. (Maalesef son kabineye krmz oy vermitim) - "Birok kanun teklifinin de aleyhinde olmusunuz." Yine "evet" dedim. Komutan devam etti: - "unu syleyeyim, gemisini kurtaran kaptandr. arkl halet-i ruhiyesine girmeyin. Bouna erkeklik, yiitlik taslamayn. Siz bu kadar muhalefeti bou bouna yapmadnz. Sebebini aklaynz?" - "Sylemem istenen nedir?" diye sordum. - "Menderes'in, Harp Okulu'nu imha iin harekete getiini, fakat buna mani olduunuzu, Cumhuriyet Halk Partisi'nin kapatlmak istendiini, fakat buna da mani olduunuzu, Men258
deres'in diktaya gitmek istediini, bunu engellemeye altnz syleyin," dediler. Odada yle bir hava var ki peynir, ekmek ister gibi konuuyorlar. u anda olduu gibi rahat deiliz orada. "Allah'm, yardmn lutfeyle" dedim. Ben iimden dualar ederken, Egesel; - "Bunlar syle, tahliyeni talep edeceim!" dedi. Baol da sze kart: - "Ne mutlu sana ki, kumandan yardmc oluyor. Sana yol gsteriyor." Daha birok dua ettikten sonra kumandana dndm. - "Muhterem Kumandan Bey Hazretleri.." dedim, (korkumdan baka trl hitap edemiyorum) Gerek zt- linizin gerek mahkeme hkiminin gerekse mahkeme basavcsnn hakkmdaki tevecchlerinin devamn ok isterdim. Fakat unu hemen syleyeyim ki kimseye iftira etmeyi aklmdan hi geirmedim. artlar ne olursa olsun iftira etmeyeceim. Saydnz hususlarn hepsi gerek d Ben bakan bile deilim. Sradan bir milletvekiliyim. Muhalefet yapmsam ve o iktidarda kalmsam demek ki bunlar kendi gruplarna bile sahip olamamlar. Nasl diktatr olurlar? Nasl bu iftiray atarm? aymn yarsn imitim ki kumandan: "Aln bu hergele herifi!" dedi. Beni yaka paa mahzene gtrdler. O zamana kadar mahzene inmemitim. Korkun bir yer. Atacaklar oraya demirkapy stne kapatacaklar. syan ettim. Ruslar bile esirlerine bunu yapmaz dedim. O arada saatimi aldlar. O da gitti. Girmek istemedim. Zor kullandlar. Bamdan kanlar akyor (Bakn bu iz o gnn htrasdr).
Oraya girdiim zaman burada bir saat kalsam lrm dedim. Mahzende bir sr hcre var. Bir baktm Cell Yardmc'nn sesi geliyor. Nusret Kiriio-lu'nun sesi geliyor. Ahmet Hamdi Sancar'n sesi geliyor. Bir ara hi unutamyorum, Adnan Menderes'in sesini duydum. Bir 'asker sigaras' getirmeleri iin ricalarda bulunuyor. O'na "yok yok sen Avrupa sigarasna alksn" diyorlar. Orada bir saat kaldm. karp bam sardlar. Sonra da "Haydi cehennem ol git!.." dediler. "Ne ekilde ifade verirsen ver!" Yassada buydu.
259
Ankara'ya Mabedsiz ehir Denirdi

Kocatepe Cmii'nin temelinin atlaca gnlerdi. Allah Rahmet eylesin Diyanet leri Bakan Hayri Eybolu'nun yanna gittim. Dedi ki, "Gyaseddin Bey, Menderes beni arm. Benimle birlikte gelir misin?" "hocam" dedim "Seni arm ben niye geleyim?" "Ne soracak bilmiyorum; sen de yanmda ol" dedi. "O halde ben nceden gideyim siz sonra gelin" dedim. Saat 16.00'da greceklermi. Ben belirlenen saatten nce Adnan Bey'in yanna gittim. Saat 16.00'da Diyanet leri Baka-n'nn geldiini haber verdiler. "Gelsin" dedi Menderes: "Gyaseddin Bey yabancmz deil" Az sonra konu ald. Adnan Bey Diyanet leri Bakan'na hitaben yle dedi: "Kocatepe Camii'nin temelini atyoruz. Babamn hayr iin temele bir eyler koymak istiyorum. En hellinden ne yapabiliriz? Ne yaparsak uygun olur?" Bakan sordu: Babanzdan intikal eden araziniz dnda baka neler var? "Atlar var" dedi Adnan Bey. Bakan, atlar da satabilirsiniz cevabn verdi. Menderes safkan ingiliz atlarndan bir ksmn satp 110 bin liray temele harcad. Temel atldktan iki gn sonra Menderes'i tebrik iin gittik. Ahmet Emin Yalman'n 1931'de yazd bir makaleyi saklam. karp bize okudu. Yalman diyor ki: "Btn bakentler byk bir mabedin etrafnda kurulmutur. Bu hurafeden kendini kurtaran tek bakent Ankara'dr." Menderes, "te!" dedi, "Kocatepe Cmii'ni vcuda getirebilirsek Ahmet Emin Yalman' fiilen tekzip etmi oluruz!" u anda Kocatepe Cmii'nin karsndaki bir brodayz. Ahmet Emin Yalman'n tekzip ediliini gryoruz. 1925'ten 1950'ye kadar Ankara'ya tek cami yaplmamtr. Ankara'ya mabedsiz ehir denirdi. Adnan Bey'in i lemi ne kadar derindir. Ne yazk ki o derin hislerini milleti ile doya doya paylaamamtr. Etrafnda daima byk bir bask olmutur. Tekrar tekrar hatrlataym Menderes'i ve DP'yi deerlendirirken o gnn artlarn unutmayn. Menderes gibi birisinin o zeminde siyaset yapmas ok zordu.
Yksel ve Mutlu Menderes ldrld m?

Tarih hdiseler Trkiye'nin ne ekilde "sper" bir lke olabileceini gstermitir. Bir 10 senelik DP dnemi vardr. O d260
nem 20 sene srseydi bugn durumumuz ok iyi olurdu. 1958'de Almanlar bizden i i istediklerinde Adnan Bey'in cevab: "bize 5 sene msaade edin, biz ii isteyelim" oldu. Msaade ederler mi? Meseleleri bilen, bakalarna boyun emeyen, kendi rf, det ve ananelerine hrmetkar insanlar, bizi sper lke yapabilir. Abdlhamid'i devirdik pimanz, Menderes'i astk pimanz. Bakn hep piman oluyoruz. Bat istemiyor sper lke olmamz, Bat bymememiz iin her eyi yapar. Her komployu kurar. Aleyhimize her eyi destekler. *** Ben, gerek Yksel, gerek Mutlu Menderes'in ldrldne inanyorum. Yksel Bey iin "intihar etti", Mutlu Bey iin "kaza" dediler. Ben buradaydm. Sabah erken saatlerde Saadettin Bilgi arad. - "ok ac bir haber var, hemen Yksel Bey'in evine gel.." dedi. Gittim, hadiseyle karlatm: Yksel Bey, havagazn am intihar etmi... Yerde srklenme izleri vard. dil bir heyet, bugn de tetkik ederse ikisinin de ldrldn tespit eder. Aydn Bey de bu kanaatte: olsa bile syleyemez.
Zor durumda kalr. Oradakilerin hepsi bahsettiim izleri grdler. Hepsi ayn kanaate vardlar. Aydn Bey'in yzndeki hzn bundandr. Kolay deil. Babasn ve iki kardeini kaybetti. Adnan Bey'in zel sohbetlerinde ok dile getirdii bir dncesi vard: "Trk'n Trk'ten baka dostu yoktur." Bunu sk sk sylerdi. En byk arzusu slm lemi ile btnlemekti. Allah rahmet eylesin.
Adnan Menderes'in, damdan nceki Son Szleri

"Sizlere dargn deilim. Sizin ve dier zevatn iplerinin hangi efendiler tarafndan idare edildiini biliyorum. Onlara da dargn deilim. Kellemi onlara gtrdnzde deyiniz ki, Adnan Menderes, hrriyet uruna koyduu ban 17 sene evvel almadnz iin sizlere mteekkirdir. dam edilmek iin orta261
^/>w> .',!;.
^>-W
Mektubun orijinali.
da hibir sebep yok. lme karar metanetle gittiimi, silahlarn glgesinde yaayan kahraman efendilerinize acaba syleyebilecek misiniz? unu da syleyeyim ki, millete kazanlacak hrriyet mcadelesinde sizi ve efendilerinizi yine de 1950'de kurtarabilirdim. Dirimden korkmayacaktnz. Ama imdi milletle el ele vererek, Adnan Menderes'in lm sizi ebediyete kadar takip edecek ve bir gn sizi silip sprecektir. Ama buna ramen merhametim sizlerle beraberdir." (Bu szler, Adnan Menderes tarafndan bir asker vastas ile Gyaseddin Emre'ye ulatrlmtr.)
262
12. BLM: Ek-1:

"... ine yaplan kii baylm gibi deliksiz uyur."
Mahkemeler ayr bir zulm, Menderes'in kck odasnda geirdii gnler ayr bir zulmd. Gururuyla oynanyor, horlanyor, hrpalanyordu. Gecelerini son derece rahatsz geiriyor, en ufak bir grltyle derhal uyanyordu. Onun gecelerini yar uyank, yar uykuda geirdiinin bilinmesi, komaya girdiinin anlalmasna yardm etti. Yassada'da grevli bulunan Dr. stemen Mehmet Tadelen, Demokrat Parti'nin ileri gelenlerinin gizlice resmini ekiyor ve zaman gelince bu fotoraflar deerlendirmeyi dnyordu. Tadelen, uykusu ok hafif olduu iin o gne kadar Menderes'in fotorafn ekememiti. 14 Eyll 1961'i 15 Eyll'e balayan gece alt koridor nbeti kendisine geldiinde, grevli eri bir vesileyle oradan uzaklatrp odaya girdi. Menderes'in fotorafn ekti. Evvelce, birok defa denemesine ramen Menderes, gzlerini ayor, stemen Tadelen de vazgemek zorunda kalyordu. O geceyars, resmini ekerken hi kprdamamas, Tadelen'i artt. Menderes'e yaklap dikkatle baktnda, yznn bariz bir ekilde sararm olduunu ve az kenarlarnda hafif kpkler belirdiini grd. Fotoraf malzemesini sakladktan sonra, hemen ilgililere haber verdi.
263
Menderes'in komaya girdii ite byle bir tesadf neticesi anlalmt.
intihar m, suikast m?
Menderes Ekanil haplarn ierek intihar m etti, yoksa bir suikast ile kar karya m kald? Menderes'in zehirlenerek ldrlmek istendiine dair elde birok belge var. Menderes'e 14 Eyll gecesi saat 21.00'de bir adet Luminalsodik ampul yapld, koma halinde onu gren doktorlarn raporuyla sabittir. Bu raporda "Verilen malmata gre, her akam ald Nem-butal yerine Luminalsodik ine yaplmtr" cmlesine rastlanyor. Raporun altnda Yassada'da grevli drt doktorun da imzas bulunuyor. Demek Menderes'e ine yaplmas yolunda bir doktor tavsiyesi olmad gibi, Yassada'daki doktorlarn hibiri ineden haberdar deildir. Menderes komaya girdikten sonra durum aratrlm ve ine yapld renilmitir. Aksi takdirde "verilen malumata gre" cmlesi raporda yer almaz, "Falanca doktorun talimatyla ine yaplmtr" denirdi. Ayn raporun nc paragrafnda ise "Menderes'in sabaha kar 04.00'te uyanp tuvalete gittii, mutad olarak erken uyanan sann saat 06.00'da kalkmamas zerine phe doduu ve nbeti subayn doktora haber verdii" iddias mevcuttur.
Halbuki, Luminalsodik ine yaplan bir kiinin geceyars kalkamayaca ve en az 10-12 saat uyuyaca doktorlar tarafndan ifade ediliyor. Nitekim Menderes'in gece saat 04.00'te yatandan kalkp tuvalete gitmedii, Ada kumandana Tark Gryay'n kitabnda yazlanlardan da anlalyor. Gryay kitabnda olay yle anlatyor: "O gn uyandmda ortalk aydnlanmt. Saate baktm 04.30 olduunu grdm. Ykandm, giyindim, Menderes'in odasnn nnden geerken nbeti subay, "Komutanm, neredeyse size gelecektim. Menderes'in garip bir hali var. Saat 04.00'e doru odasnda bir grlt duydum. Baktm karyolasndan yere dm, kucaklayp yatana yatrdm. Sanki baylm gibiydi" dedi." Tark Gryay'n kitabnda anlattklaryla, doktorlarn Luminalsodik inenin etkileri hakknda syledikleri tpatp birbirine uyuyor: "ne yaplan kii, baylm gibi deliksiz uyur."
264 EKLER
elikiler
Menderes'in geceyars kalkp tuvalete gittii iddias, onun intihar ettiini ispatlamak iin ortaya atlmtr. nk aksi takdirde gece saat 21.00'de yaplan Luminalsodik inenin tesiriyle komaya girdii ortaya kacaktr. Nitekim Menderes'in koma hali sona erdikten sonra, Ada komutan Tark Gryay, birok grevlinin cezalandrlacan ileri srerek ondan, Ekuanil haplarn yutmak suretiyle intihara teebbs ettii "itirafn" almtr. Menderes, gizlice teybe kaydolunan ve daha sonra zabtlar kamuoyuna aklanan konumasnda, Tark Gryay'a Harbiye'den beri yannda tad 35-40 Ekanil'den bahsetmi ve geceyars tuvalete kalktn, sonra odasna dnp bir kriz annda bu Ekuaniller'i yuttuunu sylemitir. Halbuki Tark Gryay, henz zabtlar aklanmadan kaleme ald kitabnda, Menderes'in her gn kendisine verilen haplar yutmadan dilinin altnda sakladn ve bunlar bir kibrit kutusuna gizlediini anlatr. Haplar Harbiye'den beri Menderes'in yannda mdr? Yoksa daha sonra teker teker bir kibrit kutusunun iinde mi biriktirilmitir? Her biri Aspirin byklndeki 35-40 Ekanil'in kibrit kutusuna smas mmkn mdr? stelik sk sk arama yaplan Yassada'da Menderes bu haplar saklamay nasl baarmtr? Tark Gryay, nbeti subaydan gece saat 04.30'da Menderes'in yatandan dtn duyuyor. Demek o srada Menderes tuvalete gitmemitir. Nbeti subayn ifadesine bakarsak baygn gibi uyumaktadr. Zaten kapdaki ufak delikten srekli gzlenen bir odada gece Aspirin byklndeki 35-40 Ekanil'i pepee kimseye farkettirmeden imek hayli zordur. Hatta imknszdr.
Adl Tp raporu
Btn bu yazdklarmz elikili beyanlar ve akla ters den iddialar ortaya koyuyor. Ama elimizde bir delil var ki, Menderes'in zehirlenmek istendii dncesini hayli kuvvetlendiriyor.
265
Doktorlar, koma halindeki Menderes'in mide suyunu, kan ve idrarn Adl Tp'a gndermilerdir. Menderes'in mide suyu, kan ve idrarnda sadece Acide Barbiturique bulunmutur. Aci-de Barbiturique, Lminal'in ana maddesidir. Kanda, idrarda ve mide suyunda Ekanil'in ana maddesi olan Meprobomat'a rastlanmamtr. 16 Eyll 1961 tarihli Adl Tp raporunu imzalayan ve o tarihte Adl Tp Messesesi Reisi olan Profesr Doktor Cahit zen, "Menderes ve Ekanil ile intihar etmi olsayd, bunun mide suyunda, kannda, veyahut idrarnda mutlaka kacan, Adl Tbbn byle mracaatlarda koma hali dourabilecek btn zehirli maddeleri, sistematik olarak aratrdn" syledi. Demek Adnan Menderes, Ekuanil'le intihar etmemi, yksek dozda yaplan Luminalsodik inesi ile ldrlmek istenmiti. Akla en yakn gelen ihtimal buydu.
Kana susayan ilahlar

1961 ylnda, idamlar karsnda geni bir lobi oluturulmutu. Hatta, ilerinde Cemal Grsel'in de bulunduu birok Mill Birlik Komitesi yesi idamlara muhalifti. Ama Mill Birlik Komitesi'nin haricinde oluan gz dnm bir cunta "kan dklmesi" taraftaryd. Komiteye bask yapyor, yneticileri tehdit ediyordu.
Nitekim "Trk Silhl Kuvvetleri" cuntasna bal bir grup subay, sadece kiinin idam onaylanmken, lm cezasna arptrlan 15 kiinin aslmas iin mral Adas'n bastlar. Tark Gryay kitabnda onlar glkle nleyebildiini yazar. Ortam byle bir kargaa ortamdr. Ve "ilahlar" kan dklmesini istemektedir. Bu durumda Menderes'in, yksek dozda Luminalsodik ine ile zehirlenmi olmas, akla hi ters dmeyen bir ihtimaldir. Nazl Ilcak, Anlar Denizinde Menderes-4, Tercman, 20.9.1990
266 EKLER
Ek-2
"DP iktidard ama nn hl mill ef di..."
DP iktidara geldikten sonra Cumhurbakan Cell Bayar tarafndan babakanla getirilen Menderes, hkmet programn Meclis'te okumu ve 2 Haziran 1950'de gvenoyu almt. craata susam olan halk, her geen gn bir ziyan kabul ediyor ve yeni hkmetin acilen bir eyler bekliyordu. Gazetelere telefonlar ve ikyetler yayor, her taraftan, "Rey verdik, Demokrat Parti'yi iktidara getirdik. Ortada bir ey gremiyoruz" deniyordu. Sedat Simavi, "Hrriyet" gazetesinde "Sabrszlk" bal altnda unlar yazyordu: "Bu vatandalar, yeni hkmetten derhal birok eylerin dzelmesini istiyorlar. Nihayet unutuyorlar ki, bizim Demokratlar her eyin noksansz olduu Amerikan hkmetinin iktidar sandalyesini igal etmediler. Demokrat Parti, 27seneden beri ilenen hatalarla dolu ar bir mirasa kondu. Onlar imdi dnerek tanarak hareket ediyorsa bunu tabi grmeliyiz. Teenni ile hareket etmekle siyaseten ne kadar olgun olduklarn bize isbat ediyorlar. Bundan dolay Adnan Menderes ve arkadalarn tebrik etmeliyiz."
Trke Ezan Meselesi

Nfusunun yzde 99'u Mslman olan Trkiye'de bir "ezan" meselesi vard. Asrlardan beri minarelerden ykselen "Allahekber" yerine "Tanr uludur" diye ezan okunuyordu. Trke ezan okunmas yadrganyordu. Genellikle halk bundan ikyetiydi. An'anelerine dkn olan halkmz muhalefet yllarnda DP'lilerden iktidara geldikleri takdirde ezan dilinin serbest braklacana dair sz almlard. ikyetlerini yle dile getiriyorlard: "nsaf edilsin. Minarede "Allahekber" dedi, diye insan tevkif edilir mi? Caminin iinde Arapa okumak yasak deil. Fa267
kat minareye knca su oluyor. Keza, minareden ezan yerine kfr edilse yine su deil. Fakat "Allahekber" denilince hapishane hazr... Bu, bizim 1400 yllk an'anemiz! Madem ki li-kiz, neden ezan okunurken "Tanr uludur" yerine "Allahekber" dediimiz iin bizi hapse atyorsunuz. Bir Hristiyan, dinini istedii lisanla okuyunca ses karmyorsunuz da, bizim Allah'n huzuruna kmzda altmz lisanla telaffuz etmemize neden msaade etmiyorsunuz?" Demokrat Parti Genel Bakanl'n da stlenen Babakan Adnan Menderes ilk olarak icraata bu ezan meselesi ile balad. "Gvenoyu" alndan 15 gn sonra Arapa ezan meselesini Millet Meclisi'ne getirmiti. O gn bu yasak kaldrlm ve "Hangi lisanla minareden Tanr'ya hitap ederse etsin, hi kimsenin hapse mahkm olmayaca" kabul edilmiti. steyen hoca yine "Tanr uludur" diye ezan okuyabilirdi. Ezan diline mdahale su olmaktan krlmt. Meclis'te CHP grubu adna konuan Cemal Reit Eybolu da krsden unlar sylemiti: "Arapa ezan meselesinin bir ceza konusu olmaktan karlmasna aleyhtar olmayacaz. Bylece tasar partilerin mterek mal olarak kabul edilmelidir." ki byk partinin karlkl muvafakati olduu iin kanun abucak kabul edilmiti. Fakat CHP bir taraftan Meclis'te kanuna msbet oy verirken dier taraftan "DP iktidara gelir gelmez dini irticaya alet ediyor" diye belli mihraklar tahrik etmeye balamt. Bu tahrik on yl boyunca devam etti. CHP'li yazarlar, gazeteciler her frsatta bu kanunu bir "gericilik" olarak dile getirdiler. "Yobazlar
sevindirmek iin ilk i olarak Arapa ezann kabul edilmi olduu" yolunda Adnan Menderes devaml hcumlara uruyordu.
mar gericilik mi?

Menderes bununla da kalmad. Baz yerlerde depo haline getirilmi, bakmsz kalm, yllarca el dememi, cami ve mescitlerin tamirine, onlarn onarlmasna byk nem verdi. Bu suretle halkn sevgi ve muhabbeti bsbtn artt. Aslnda bu onun balca greviydi. Fakat, Trkiye'de liklik perdesi altnda din dmanl yapan, solcu geinen "aydnlar" halkn dinine sayg gsterilmesini kabul edemiyorlard. Camilerin imarna
268 EKLER
sarf edilen paralar israf sayyorlard. Menderes' in 10 yl boyunca dine yapt bu hizmetler daha sonra Yassada'da iken hakknda birtakm rivayetlerin karlmasna sebep oluyordu. Bu ona gsterilen byk sevginin iareti idi. Beyaz ata binerek Yassada'dan Eyp Camii'ne geldiini grmek gibi rivayetler. Bu tr rivayetler onun dmanlarn bsbtn tahrik ediyor, idamna gereke saylyordu. dam edildii zaman, onun din yolunda ebediyete gittiini syleyenler vard. Bazlar bu yzden onun lmn "ehadet" olarak kabul ediyorlard . stanbul'un imarnda geni yollar alrken cami ve mescitlere dokunulmamas iin Menderes plnlar zerinde bizzat megul oluyordu. Din adamlar, haysiyetlerine yakan muameleyi ancak Menderes dneminde ve ondan sonra grmlerdi. Menderes'in idamndan bu yana otuz yl gemesine ramen hl ilk gnk gibi sevgi ve saygyla anlmasnda, hl arkasndan gzya dklmesinde dine yapt hizmetlerin unutulmamas vardr. Nasl Hicret'in 61. ylnda Hazreti Hseyin'in Kerbel'da ldrlmesi 1350 seneden beri unutulmamsa, Adnan Menderes'in haksz ve gnahsz yere idam da byle hatrlanacak olaylardandr. Adnan Menderes hkmeti iktidarnn 38. gnnde nemli bir kanun daha kard. Bu, 15 Mays 1950'ye kadar ilenen btn sular iin "Genel Af" kanunu idi. ok geni kapsaml bu Af Kanunu ile, idam mahkmlarnn cezalar bile 20 seneye indiriliyordu. Af Kanunu iln bir ok ailede bayram sevinci yaratmt. Bu kanunun arkasndan "Basn Kanunu" kabul edildi. Yeni Basn Kanunu, basna imdiye kadar grlmemi geni hrriyetler tanmt. Ne yazk ki, bu kanunun kadrini basn bilemedi. "Bir ete geldi, memleketin bana oturdu" gibi yazlar, daha sonralar Basn Kanunu'nda hakaret fiilerinin arlatrlmasna yol amt.
nn hcuma geiyor
Menderes hkmeti 2 Haziran'da Meclis'ten "gvenoyu" aldktan bir ay sonra CHP'nin Sekizinci Kurultay' toplanmt. Genel Bakan nn, kurultayda bir aylk iktidara yle atyordu: "imdi size muhalif parti olarak almamz karsnda bulunduumuz glklerden bahsedeceim. Bu glkler esas iti269
bariyle memleketin serbest mnakaa hayatna almam olmasnda ve tahammlsz bir iktidarn her vesile ile muhalefetten kurtulmak hevesinde ifadesini bulur. Henz daha bir aylk bir iktidarn ikyet edecek sebepler olmas anlalmaz bir ey gibi grnr. Fakat bu bir aylk hadiseler iyi iaretler deildir." Demokrat Parti iktidar, bu ilk bir ay iinde iki kanun karmt. Baka cidd bir icraat yoktu. Biri "Arapa Ezan" kanunu, dieri "Af Kanunu" idi. Herhalde nn, bu iki kanunun kabulnden ikyeti idi. CHP'nin resm organ "Ulus" gazetesi nn'den "Bakan nn" diye bahsediyordu. Bayazar Nihat Erim ve Genel Sekreter Kasm Glek de kongrede ve gazetede nn'ye bakan olarak hitap etmekteydiler. Trk Hava Kurumu uaklar Ankara'da ve Erzurum'da uu yaparken halka beyanname atmlard. Bu beyannamede: "Btn milletin Mill ef smet nn'nn etrafnda halka olmas ve birlik gstermesi" tavsiye ediliyordu. THK Genel Bakan kr Skmenser bu sebeple hibir ihtara lzum kalmadan istifa etmiti. Austos aynda mahall idare seimleri vard. Menderes hkmeti henz ikinci aynda idi. Bu vesileyle radyoda seim konumas yapan nn millete yle diyordu:
"Demokrat Parti idaresinde memleket batan baa huzursuzluk ierisindedir. Sizin emniyetiniz, pervasz ve apak tehditler altndadr. Ordudan tapu memuruna kadar btn devlet tekilatnda memurlar yataklarn toplamlar, kimin ne iftiras ile ne muamele greceklerini beklemektedirler. Yeni byk seimler oluncaya kadar, bu idarenin btn mahzurlarn memleket ekecektir."
Menderes'in cevab
Bu konumalar karsnda Babakan Menderes arkadalarna unlar sylyordu: "Ltfen syleyin, drt senelik muhalefetimizde biz hibir yerde byle ac, iktidar tahkir eden konumalar yaptk m? Radyo konumalarmz ortadadr. Byle konutuk mu? imdi byle balarsa bu zat, ileride kimbilir daha neler syleyecek?
270 EKLER
Muhalefet liderleri seim konumalarnda, seimleri kazand takdirde yapaca ilerden bahsetmek suretiyle vatandan tevecchn kazanmak ister. nn bize hakaret etmek suretiyle seimleri kazanmak yolunu tutmutur. , bu yola dklrse bizim ona syleyecek ok eylerimiz vardr. Maamafih ben ona ayn ekilde cevap vermeyeceim. Sadece mdafaam yapacak, haksz ve yersiz konutuunu yzne vuracam." Menderes, nn'ye de u cevab vermekteydi: "Muhalefetin iddialar efsaneden ibarettir. Vatanda emniyetinin tehditler altnda bulunduu yolundaki szler de iftiradan ibarettir. Aksine olarak ben Meclis krssnde muhalefete vatanda emniyeti iin ne gibi teminat isteniyorsa hepsini vermeye amade olduumuzu sylemitim." smet nn'nn iktidar sulamak suretiyle seimleri kazanmak istei tam bir fiyasko ile neticelenmiti. Trkiye'deki 600 belediyenin 40'n CHP ve 560'n Demokrat Parti kazanmt. Bu gsteriyor ki, henz birka aylk bir iktidara haksz yere atlmasn halkmz iyi karlamamt. Tekin Erer. Menderesli Yllar, Tercman. 20.9.1990
271
Ek-3
"... Ama mahkeme san ay hapse mahkm etmiti..."
17 Eyll 1961 stanbul'da Caalolu'nda btn gazetelerin yazilerinde, allmam bir tel ve sessizlik var. O sabah, rahmetli Bavekil Adnan Menderes'in idam edildii haber verildi. Sonra bu idam sahnesi ile ilgili resimlerin, Ordu Fo-to-Film Merkezi tarafndan ektirildii ve gazetelere datlaca bildirildi. Bekleyiin sebebi bu. leye doru Dolmabahe Camii'ndeki irtibat brosundan telefon edildi. Resimler hazrlanmaktaym. Ne var ki, creti karlnda verilecekmi. Bu usule, zaten alkndk. Sanki Yassada faciasn maliyetine dengelemek iin, bu satlar yaplyordu. leden sonra bir telefon daha geldi. Adnan, Fatin Rt ve Hasan beyefendilerin idam resimlerinin cretleri, dierlerinin fotoraflarndan farkl olacakm. ki kez daha telefon edildikten sonra, kesin fiyat belirlendi. Adnan Beyefendinin idam resminin creti 50 bin lira olarak tesbit edilmiti. Bir iki byk gazete, olayn zerine dtler. Resimler teslim edildii vakit Bavekil'in daraacndaki resminin fiyat iin denen para, 200 bin lira idi. Yl 1961 ve 200 bin lira. rtibat brosu ne kadar insanlk yanls olduunu gstermek iin bir de gereke bulmutu. - Satlan resimlerin salad gelir, o zamana kadar yersiz yurtsuz kalan niversite rencilerinin yurt yapm iin kullanlacakm. Bu hayrl giriimi alklamak mmkn deildi. Zaten halk almt bu uygulamalara. Daha nce de, millete parmaklarndaki altn veya gm nikh yzklerini balamalar telkin edilmi ve neticede nice aile verdikleri altnlarn yerine tel halkalar parmaklarna geirmilerdi.
272 EKLER
Ama bu sefer, bir baka dram sahneleniyordu ve elhak o gne kadar dnyada ei emsali grlmemiti. Bir yl nce, bir iktidar, bir gece yars darbesi ile devrilmi, btn siyasi irade, Yassada'ya tklm, yarglama tamamlanmt. Evet ama, evet, tarihte ilk kez, idam edilen bir bahtsz ehidin ipte sallanan resmi sata karlyordu.
Bu hareket hangi kafann rn idi, belli deildi. dam edilen babakann resmi, ak arttrmaya karlyor, bu irkinden de te davran, zafer olarak tescil ediliyor ve 27 Mays gece yars darbesinin baars ispatlanmak isteniyordu. Dnya, elleri balanarak idam edilen bir babakann hafzalardan asrlar boyu silinmeyecek korkun grnml idam sahnesi resimlerinin sata karldna ilk kez tank oluyordu. Korkun olan, aslnda sadece bu deildi. 27 Mays darbesinin perde arkasnda, nice korkun emeller filizlenmi, yeermi ve rk nar misali milletin zerine serilivermiti. htill hedefine varmt. Kinlendii insan asmak istemi ve asmt. Grevini baar ile tamamlam, bir zevki, artk tadabilirlerdi. Gazeteler ertesi gn sabah, o korkun resimlerle piyasaya kt. Ama sesimiz kmad. Ylan, bir oklarna dokunmamt.
htill gerei neydi?

15 ubat 1961. Mevki, Yldz Yokuu'ndaki Balmumcu Klas. Asl ad ile Abdlhamid'in ahrlar. Yassada'dan arta kalanlar oraya tklmlard. Buradaki 2 Numaral Skynetim Mahkemesi'nde bir yarglama var. Hakim, gen bir yzba: Kaya Alpkartal. Ald emir gereince alan bu davada, sann susuz olduunu biliyor ama yarglamay yrtmek zorunda. Nitekim, mahkemenin son celsesinde, sanda ve solunda oturan kt'a hakimlerinin kanaatlerinin tersine beraat karar verilmesini isteyecek, ancak aznlkta kald iin o gazeteci sank mahkm edilecekti. Savc Binba Ahmet Bey soruyordu: - Sank, kard dergide baz gen Harbiyeliler'in ve genlerin kyma makinelerinde kyld hakkndaki haberin yalan
273
27 MAYISTAN YASSIADA MAHKEMELERNE MENDERES EKLER
olduunu yazyor. Bylece, ihtillin resm szclerini kk drmek istiyor. Kast aktr: Mahkmiyetini isterim. Sank bu arada bir sual sormak istedi: Sayn Savc, kyma makinelerinde gen Harbiyeliler'in dorand isbat edilebilecek mi? Savc binba sinirlendi: Yalan olduunu kendisi ispatlasn. Var m tan? Haberi nereden alm ki bu gerein yalan olduunu yazabilmi. Hakim Yzba Kaya Bey hafife glerek sana bu soruyu cevaplamasn syledi. Sank konutu: Gen Harbiyeliler'in kyma makinelerinde ekildikleri haberi, Milli Birlik Komitesi tarafndan yaynland. nanlmas arttr. Ben de nce inanmtm. Yazy yazmadan evvel, Yassada Soruturma Komisyonu Bakan akir Beyefendi'ye sordum. Yalan olduunu, byle bir hadisenin akl hastas muhbirler tarafndan ihbar edildiini, haberin safsatadan ibaret olduunu kendisi syledi. Yksek mahkeme kendisinden ltfen sorsun. Yalan syleyen kim, ortaya ksn. Sann bu istei yerine getirildi mi, getirilmedi mi, hatrlamyorum. Ama mahkeme, san ay hapse mahkm etmiti. O sank, bu satrlarn yazar idi. lhan Murad. dam Resimleri Ticareti Yapan Darbe. Zaman 18.9.1990
274
Ek-4:
"Menderes, Cezayir'e gizlice silh yardmnda bulunmutu."
Libya'nn eski babakanlarndan Mustafa Bin Halim'in "Libya Siyasi Tarihinin Kapal Sayfalar" adyla hatralarn yaynladn bir gazetede okuduk. Onunla yaplan rportajda dikkat ekici hususlar da karmza kyor. Adndan anlalaca zere kitap genellikle Libya ile ilgili olmaldr; gazetede yer alan konumasndan yakn tarihimizin karanlk baz noktalarn da aydnla kavuturduunu reniyoruz. Rahmetli Adnan Menderes'in Franszlar'a kar bamszlk sava srdren Cezayirliler'e Libya zerinden silah yardm yaptna dair verdii bilgi aslnda yeni deildir, baka devlet adamlar da yazd. Deiik fikirdeki insanlar, hatta slmiyet'e scak bakmayanlar bile, Birlemi Milletler'de Cezayir'in aleyhine oy kullanlmasn bahane ederek, Menderes'e yllarca hcum ettiler. Hi kimse
dnmyordu ki Menderes Bat'nn adam olsayd, o dramlara srklenir miydi? Zayf devletlerde byk idealler besleyenlerin boyunlarna kemendin dolandn tarih belgelemiyor mu? O bu hcumlara cevap vermedi. te haksz bhtana cevap tekil etmesi bakmndan zerinde durulmas gerekmektedir. Devletler Hukuku'ndan biraz nasiplenmi her insann tahmin edebilecei gibi Birlemi Milletler'deki tutumumuz Fransa'ya kar tavrmz kamufle etmek iindi. Zaten ezici ekseriyetin Cezayir'i destekledii belliydi. Trkiye'nin oy vermesi ezici ounlua bir tane daha ilave etmek olacakt; bize belki slm dnyasnda prestij salard. Cezayir oylarn ounu almt da ne deimiti? Tamamn alsa ne olacakt? Herey namlunun uundayd. O dnemde slm dnyas ok zayft; yeterince petrol paras da akmyordu. Rus tehdidine kar NATO bizim iin yegane snakt. NATO'nun dier bir yesi olan Fransa'ya kar srd275
rlen scak sava desteklemenin riski bykt. Ne are ki Cezayir'in ehirlerinde Franszca ana dil oluyor, dille beraber Hristiyan kltr de yerleiyordu. Bir slm beldesi ebediyen kaybedilecekti. Bir tarafta risk, dier tarafta hizmet vard. Tercihini ancak inanc etkileyebilirdi. NATO silahlarn, bir baka NATO lkesine kar kullanlmak zere Cezayir'e gndermekle byk bir riski gze aldn belirten Halim, Menderes iin "Hikmetli ve yararl bir devlet adamyd" ifadesini kullandktan sonra unlar ilave ediyor: "Trkiye'nin Adnan Menderes'ten daha zeki, daha geni ufuklu ve siyasi olarak Menderes'in sahip olduu maharet ve parlakla sahip bir devlet adam daha yetitirdiini sanmyorum. Adnan Menderes tandm devlet adamlar arasnda en hayrls ve faydals idi." Bat, Menderes'i iyi tanyordu. Byk hamlelerle Ortadou'daki emperyalizmini sarsacandan endie ediyordu. Zaten Badat Pakt'nm mimar da bakas deildi. Maalesef o dnem aydnmzn ezici ounluu, rahmetli Dndar Taer'in ifadesiyle "Bat'nn yenierisi" idi. Bat'nn tehlikeli bulduu Menderes'e kar bir yandan niversite genlii tahrik ediliyor, dier yandan basn insaf llerini aarak saldryordu. On yl babakanlk yapan Menderes'in maan dahi almad, 27 Mays darbesinden sonra ortaya kt. Devleti ve imkanlarn gz gibi koruyan Menderes'i Yassada'da rtl denei sorumsuzca kullanmakla suladlar. nk o kaynaktan Kbrs'taki ve Cezayir'deki kardelerimize yardm etmiti. Onu sulayanlar da Menderes'in devlet malna el uzatmayacan gayet iyi biliyorlard. Fakat onu ikrar ettirmek istiyorlard. nsanlkla badamayan zulmlere gs gerdikten sonra idam sehpasna giderken, "Baz devlet srlarn da beraberimde gtryorum" demekle yetindi. Milletin oylaryla seilen Babakan idam sehpasna gtrlrken demokratik Bat'nn kl kprdamad. Niin kprdayacakt? ktidara geldiinden beri imknlar milleti ve mmeti iin seferber etmiti. Bir tek Pakistan onu kurtarmaya alt. Bat devlerine ramen bu dost lke ne yapabilirdi? Adnan Menderes'ten milletimize Sayn Aydn Menderes yadigr kald. "Yarm braktklarm Aydn tamamlayacaktr" de276 EKLER
dii de rivayet edilmektedir. Bugne kadarki konumalar, tavrlar da babasnn hasletlerini andryor. Geen gn televizyondaki rportajda da ona balanan umutlarn insan olduunu gsterdi. Yolu ak olsun. Mehmet Niyazi zdemir. 20.4.1993. Zaman
277
DPNOTLAR
1 Dr. Engin Berber, Kendi Kaleminden Temen Cemil Zeki (Yolda). Sh. 39. 2 A.g.e. sh. 14. 3 A.g.e. sh. 103. 4 Cemil Zeki'nin mektubunun tam ve orijinal metni iin A.g.e. sh. 81. Mektubu, dil ve ifadede deiikliklerle ve ksaltarak naklediyoruz. 5 A.g.e. sh. 91. Bu mektuplar da ifade ve dil deiiklikleriyle ksaltlarak nakledilmitir. Dr. Engin Berber'in eseri Cemil Zeki'yi (Yolda), btn hayat ve hatra-laryla anlatan nemli bir eserdir. 6 Tevfik avdar. Mill Mcadeleye Balarken Saylarla Durum ve Genel Grnm II. Sh. 19. 7 Tevfik avdar'm ad geen eserinin 1. Kitabndan alnmtr. 8 Rahmi Apak. stiklal Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu? Sh. 55.
9 A.g.e. Sh. 40. 10 A.g.e. sh. 52 (fade ve dilde deiikliklerle ksaltlarak alnm-tr.) 11 Kemal Zeki Genosman. Devleti Kuran Meclis. Sh. 43. 12 A.g.e. sh. 51. 13 R. . Apuhan. Son Kahramanlar. Sh. 135. 14 Devleti Kuran Meclis. Sh. 77. 15 Devleti Kuran Meclis. Sh. 61. 16 A.g.e. sh. 63. 17 A.g.e. sh. 77. 18 Suna Kili. Trk Devrim Tarihi. Sh. 276. 19 Devleti Kuran Meclis. Sh. 83. 20 A.g.e. sh. 85. 21 Suna Kili. Trk Devrim Tarihi. Sh. 276. 22 Devleti Kuran Meclis. Sh. 112. 23 Suna Kili. Trk Devrim Tarihi. Sh. 131. 24 Cemalettin Takran. Ana Ben lmedim. Sh. 47. 25 Trk Devrim Tarihi. Sh. 131. 26 TCF ile ilgili bilgiler Tekin Erer'in Trkiye'de Parti Kavgalar adh eserinden alnmtr. Ticaret Postas Matbaas. st. 1963. 27 evket Sreyya Aydemir. Tek Adam, 3. c. Sh. 215. 28 Celal Bayar Anlatyor. 27 Mays Olup Bittisi. Tere. 12.6.1988. 29 Kurtulu Kayal. Ordu ve Siyaset. Sh. 46. 30 A.g.e. sh. 43. 31 A.g.e. sh. 48 32 A.g.e. sh. 49. 33 A.g.e. sh.51. 34 Tek Adam. 3. cilt. Sh. 267. 35 Bernard Lewis. Modern Trkiye'nin Douu. Sh. 275. 36 Kurtulu Kayal. Ordu ve Siyaset. Sh. 51. 279
37 A.g.e. sh. 53. 38 Modern Trkiye'nin Douu. Sh. 275. 39 Tekin Erer. Trkiye'de Parti Kavgalar. Sh. 62. 40 Kurtulu Kayal. Ordu ve Siyaset. Sh. 54. 41 Ali Fethi Okyar. Devirde Bir Adam. Haz. Osman Okyar. Sh. 500-591. 42 Bilgi: Sadk Albayrak. Yryenler ve Srnenler. Tima. 1991. st. Vehbi Vakkasolu, Osmanl'dan slm limleri. Cihan. 1987. ist. 43 Bernard Lewis. Modern Trkiye'nin Douu. Sh. 303. 44 Ali Fuat Bagil, 27 Mays htilli ve Sebepleri. Sh. 174. 45 Taner Timur. Trk Devrimi ve Sonras. Sh. 275. 46 Suna Kili. Trk Devrim Tarihi. Sh. 348. 47 smail Cem. Trkiye'de Geri Kalmln Tarihi. Sh. 365. 48 Recep kr Apuhan. syan. Sh. 94. 49 Davut Dursun. 27 Mays Darbesi. Sh. 16. 50 evket Sreyya Aydemir. htillin Mant ve 27 Mays. Sh. 140. 51 Modern Trkiye'nin Douu. Sh. 280. 52 htillin Mant. Sh. 141. 53 Modern Trkiye'nin Douu. Sh. 285. 54 . S. Aydemir. htillin Mant. Sh. 130. 55 Taner Timur. Trk Devrimi ve Sonras. Sh. 270. 56 Suna Kili. Trk Devrim Tarihi. Sh. 345. 57 Taner Timur. Trk Devrimi ve Sonras. Sh. 270. 58 A.g.e. Sh. 271. 59 . Cem. Trkiye'de Geri Kalmln Tarihi. Sh. 356. 60 evket Sreyya Aydemir. htillin Mant ve 27 Mays. Sh. 145. 61 A.g.e. Sh. 148. 62 R. . Apuhan. syan. Sh. 73. 63 A.g.e. Sh. 55. 64 B. Lewis. Modern Trkiye'nin Douu. Sh. 411. 65 A. Dilipak, nn Dnemi. Sh. 198. 66 B. Lewis. Modern Trkiye'nin Douu. Sh. 410. 67 Taner Timur. Trk Devrimi ve Sonras. Sh. 276. 68 Tevfik leri. Yassada ve Kayseri Gnlkleri. Sh. 28, 32, 33, 34. 69 Davut Dursun. 27 Mays Darbesi. Sh. 13. 70 Davut Dursun. 27 Mays Darbesi. Sh. 13.
Cumhuriyet'e
71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81
280
etin Yetkin. Trkiye'de Asker Darbeler ve Amerika. Sh. 11. . Yetkin. A.g.e. Sh. 11. Davut Dursun. 27 Mays Darbesi. Sh. 14. Suna Kili. Trk Devrim Tarihi. Sh. 346. etin Yetkin. Trkiye'de Asker Darbeler ve Amerika. Sh. 17. Bunlarn ve benzeri dier aklamalarn tamam iin etin Yetkin. A.g.e. Sh. 21 vd. A.g.e. Sh. 24 ner Grcan. Ben htillciyim. Sh. 121. Samet Aaolu. Bir soru. Sh. 102. Ali Fuat Bagil. 27 Mays htilli. Sh. 55. Kurtulu Kayal. Ordu ve Siyaset. Sh. 56.
DPNOTLAR
82 . S. Aydemir. htillin Mant ve 27 Mays. Sh. 154. 83 zcan alar'm "Meclis'i Kartran Yasa" balkl yazsndan faydalanld. Popler Tarih. Eyll 2001. 84 ner Grcan. Ben htillciyim. Sh. 120. 85 Davut Dursun. 27 Mays Darbesi. Sh. 14. 86 B. Lewis. Modern Trkiye'nin Douu. Sh. 304. 87 R. . Apuhan. syan. Sh. 97 88 Davut Dursun. 27 Mays Darbesi. Sh. 131. (N. Esin rportaj) 89 Ali Fuat Bagil. 27 Mays htilli. Sh. 52. 90 Davut Dursun. 27 Mays Darbesi. Sh. 16. 91 R. . Apuhan. syan. Sh. 97. 92 R. . Apuhan. A.g.e. Sh. 102. 93 A.g.e. Sh. 97. 94 Davut Dursun. 27 Mays Darbesi. Sh. 17. 95 Davut Dursun. A.g.e. Sh. 230. (zetle) 96 Dr. Mkerrem Sarol. Bilinmeyen Menderes. 1. cilt. Sh. 218-228. 97 Gnvar Otmanblk. 40. Ylnda 1946 Seim Facias. Tercman. 21.7.1986-1.8.1986. 98 Orhan Cemal Fersoy. Bir Devre Adn Veren Babakan. Sh. 169, 183. 99 R. . Apuhan. syan. Sh. 101. 100 etin Yetkin. Trkiye'de Asker Darbeler ve Amerika. Sh. 25. 101 . S. Aydemir. htillin Mant ve 27 Mays. Sh. 158. 102 Davut Dursun. 27 Mays Darbesi. Sh. 19. 103 Orhan Cemal Fersoy, Bir Devre Adn Veren Babakan. Sh. 198. 104 Ali Fuat Bagil. 27 Mays htilli. Sh. 63. 105 B. Lewis. Modern Trkiye'nin Douu. Sh. 308. 106 . S. Aydemir. htillin Mant. Sh. 163. 107 Kronolojik izlemede Ayde-mir'den geni lde faydala-nlmtr. 108 R. . Apuhan. syan. Sh. 101. 109 Kurtulu Kayal. Ordu ve Siyaset. Sh. 60. 110 Ali Fuat Bagil. 27 Mays htilli ve Sebepleri. Sh. 69. 111 smail Cem. Trkiye'de Geri Kalmln Tarihi. Sh. 360. 112 Mithat Perin. Menderes'i Kim Astrd? Sh. 30. 113 smail Cem. A.g.e. sh. 369. 114 Orhan Erkanl. Anlar, Sorunlar, Sorumlular. Sh. 5. 115 Kurtulu Kayal. Ordu ve Siyaset. Sh. 61. 116 Tevfik avdar. Trkiye'nin Demokrasi Tarihi. 1950-1995 Sh. 21. 117 Tevfik avdar. Ayn yer. 118 Dr. Mkerrem Saral. Bilinmeyen Menderes. C. 1. sh. 95. 119 A.g.e. sh. 379. 120 Dr. Mkerrem Sarol. A.g.e. Sh. 116. 121 A.g.e. Sh. 403. (zetlenerek) 122 R. . Apuhan. Gyaseddin Emre ile zel rportaj. 1993. 123 Nusret Kiriiolu. Yassada Kumandanna Cevap. C. 2, sh. 168. 124 Dr. Mkerrem Sarol. Bilinmeyen Menderes. C. 1. Sh. 182. 125 Samet Aaolu. Arkadam Menderes. Sh. 41. 126 Popler Tarih. Eyll 2001. Sh. 69.
281
127 Samet Aaolu. Bir soru. Sh. 193. 128 Walter F. VVelker. Amerikal-Fransz-Rus Gzyle 1960 Trk htilli. Sh. 18. 129 Enver Durmu. Yassada'dan mral'ya. Sh. 160. 130 A. F. Bagil. 27 Mays htilli ve Sebepleri. Sh. 75. 131 R. . Apuhan. syan. Sh. 104. 132 Tevfik andar. Trkiye'nin Demokrasi Tarihi. Sh. 44.
133 . S. Aydemir. htillin Mant. Sh. 247. 134 Nokta. Yl 3, Say 5, 10 ubat 1985. 135 Dr. M. Sarol. Bilinmeyen Menderes. 2. C. Sh. 1055. 136 Tevfik avdar. Trkiyenin Demokrasi Tarihi. S. 45 137 Ayn yer. 138 Ali Fuat Bagil. 27 Mays htilli ve Sebepleri. Sh. 103. 139 B. Lews. Modern Trkiye'nin Douu. Sh. 379. 140 Tevfik andar. Trkiye'nin Demokrasi Tarihi. Sh. 46. 141 Ayn yer. 142 Ayn yer. 143 Davut Dursun. 27 Mays Darbesi. Sh. 26. 144 Dr. M. Sarol. Bilinmeyen Menderes. 1. C. Sh. 168. 145 A. F. Bagil. 27 Mays htilli ve Sebepleri. Sh. 98. 146 Tevfik avdar. Trkiye'nin Demokrasi Tarihi. Sh. 48. 147 A.g.e. Sh. 49. 148 A. F. Bagil. 27 Mays htilli ve Sebepleri. Sh. 102. 149 Dr. M. Sarol. Bilinmeyen Menderes. 1. C. Sh. 391. 150 Davut Dursun. 27 Mays Darbesi. Sh. 194. 151 Davut Dursun. A.g.e. Sh. 27. 152 Dr. M. Sarol. Bilinmeyen Menderes. 2. C. Sh. 753. 153 Semih Gnver. Fatin Rt Zorlu'nun yks. Sh. 65. 154 Ahmet Yldz. htillin inden. Sh. 94. 155 Bknz. Semih Gnver. A.g.e. 156 Mithat Perin. Menderes'i Kim Astrd? Sh. 32. 157 . S. Aydemir. htillin Mant. Sh. 256. 158 Tevfik avdar. Trkiye'nin Demokrasi Tarihi. Sh. 70. 159 Mithat Perin. Menderes'i Kim Astrd? Sh. 33. 160 Dr. Mkerrem Sarol. Bilinmeyen Menderes. 2. C. Sh. 812. 161 ner Grcan. Ben htillciyim. Sh. 21. 162 Mithat Perin. Menderes'i Kim Astrd? Sh. 36. 163 ner Grcan. Ben htillciyim. Sh. 21. 164 ner Grcan. Ben htillciyim. Sh. 16. 165 Tevfik avdar. Trkiye'nin Demokrasi Tarihi. Sh. 75. 166 Walter VVelker... 1960 Trk htilli. Sh. 23. 167 Tevfik avdar. Trkiye'nin Demokrasi Tarihi. Sh. 77. 168 Dr. Selahattin Tansel. 27 Mays htillini Hazrlayan Sebepler. Sh. 12. 169 Turhan Dilligil. mral'da Mezar. Sh. 27. 170 Turhan Dilligil. A.g.e. Sh. 28. (zetle) 171 Tevfik avdar. Trkiye'nin Demokrasi Tarihi. Sh. 77.
DPNOTLAR
282
172 Mithat Perin. Menderes'i Kim Astrd? Sh. 22. 173 VValter VVelker. 1960 Trk htilli. Sh. 31. 174 Mithat Perin. Menderes'i Kim Astrd? Sh. 22. 175 Enver Durmu. Yassada'dan mrah'ya Sh. 141. 176 ner Grcan. Ben htillciyim. Sh. 26. 177 Enver Durmu. Yassada'dan mrah'ya. Sh. 141. 178 ner Grcan. Ben htillciyim. Sh. 33. 179 A.g.e. Sh. 135. 180 Necmettin nder. Yassada'da Milli rade Nasl Mahkum Edildi? Sh. 19. 181 Ahmet Yldz. htillin inden. Sh. 170.
182 Davut Dursun. 27 Mays Darbesi. Sh. 187. 183 Davut Dursun. A.g.e. Sh. 181. 184 VValter VVelker. 1960 Trk htilli. Sh. 22. 185 Dr. Mkerrem Sarol. Bilinmeyen Menderes. 2. C. Sh. 1042. 186 Mithat Perin. Menderes'i Kim Astrd? Sh. 43. 187 Erdal en. Yassada'nm Kara-kutusu. Sh. 35. 188 A.g.e. Sh. 33 (Ethem Menderes'in ifadesi) 189 Semih Gnver. Fatin Rt Zorlu'nun yks. Sh. 146. 190 Ahmet Yldz. htillin inden. Sh. 135. 191 Turhan Dilligil. mral'da Mezar. Sh. 34. 192 A.g.e. Sh. 35. 193 Enver Durmu. Yassada'dan mrah'ya. Sh. 141. 194 . S. Aydemir'in Menderes'in Dram, Dr. M. Sarol'un Bilinmeyen Menderes adl eserinden faydalanlmtr. 195 . S. Aydemir. Menderes'in Dram. Sh. 417. 196 Tevfik avdar. Trkiye'nin Demokrasi Tarihi. Sh. 55. 197 Burhan Ulutan. ktisadi Doktrinler Tarihi. Sh. 500. 198 A.g.e. Sh. 502. 199 Tevfik avdar. Trkiye'nin Demokrasi Tarihi. Sh. 72 (Bu blmde Tevfik avdar'dan geni lde, ksmen de Bagil, Aydemir Dursun'un eserlerinden faydalanld.) 200 Burhan Ulutan. ktisadi Doktrinler Tarihi. NSZ'den. 201 Emin Aytekin. 27 Mays Sonras stanbul Skynetim Komutanl Kurmay Bakan. Kaynak: Nazl Ilcak. 27 Mays Yarglanyor. 2. cilt. 202 KAYNAK: Nazl Ilcak. A.g.e. 203 Nazl Ilcak. 27 Mays Yarglanyor. 204 Davut Dursun. 27 Mays Darbesi. Sh. 88. 205 . S. Aydemir. htillin Mant. Sh. 361 (Tam metin, kinci Adam. 3. Cilt. Sh. 468) 206 Samet Aaolu. Bir Soru. Sh. 224. 207 Ahmet Yldz. htillin inden. Sh. 235. 208 Nazl Ilcak. 27 Mays Yarglanyor. C. 2. Sh. 444. 209 Davut Dursun. 27 Mays Darbesi. Sh. 137. 210 Kurtulu Kayal. Ordu ve Siyaset. Sh. 57. 211 Nilfer Grsoy. 27 Mays ve Bizler. Sh. 3.
283
27 MAYISTAN YASSIADA MAHKEMELERNE MENDERES DPNOTLAR
212 A.g.e. Sri. 29. 213 R. . Apuhan. syan. Sh. 135. 214 Tevfik leri. Yassada ve Kayseri Gnlkleri. Sh. 19. 215 Orhan Erkanl. Anlar, Sorunlar, Sorumlular. Sh. 62. 216 Davut Dursun. 27 Mays Darbesi. Sh. 162. 217 Orhan Erkanl. Anlar, Sorunlar, Sorumlular. 218 A.g.e. Sh. 34. 219 A.g.e. Sh. 82. 220 A.g.e. Sh. 126. 221 Mithat Perin. Menderes'i Kim Astrd? Sh. 17. 222 Gazete Haberleri, Yeni Nesil Yakm Tarih Ans. 7. Cildinden derlenmitir. 223 Nazl Ilcak. 27 Mays Yarglanyor. C. 2. Sh. 467. 224 Enver Durmu. Yassada'dan mral'ya. Sh. 271. 225 A. Dilipak. htilller Dnemi. Sh. 97. 226 Orhan Cemal Fersoy. Devlet ve Hizmet Adam Fatin Rt Zorlu. Sh. 143.
227 Enver Durmu. Yassadadan mral'ya sh.152 228 A.g.e. Sh. 144. 229 Dr. Mkerrem Sarol. Bilinmeyen Menderes. Sh. 218. (Ksaltlarak alnd.) 230 KAYNAK: Necmettin nder. Yassada'da Milli rade Nasl Mahkm Edildi? Dem Yay. st. 1990. 231 Zeki Sermen. Gizli Beyannameler Serisi. elik Basmevi. st. 1960. 232 Metin Toker. smet Paa ile 10 Yl. C. 2. Sh. 246. 233 Necmettin nder. Yassada'da Milli rade Nasl Mahkm Edildi? Sh. 201. 234 KAYNAK: Nazl Ilcak. 27 Mays Yarglanyor. 235 KAYNAK: A.g.e. 236 A.g.e. 237 A.g.e. 238 Turhan Dilligil. mral'da Mezar. Sh. 41. 239 Nilfer Grsoy. 27 Mays ve Bizler. Sh. 10. 240 etin Yetkin. Trkiye'de Asker Darbeler ve Amerika. Sh. 53. 241 A.g.e. Sh. 58. 242 A.g.e. Sh. 62 (Kemal Balum'un Anpolitik 1945-1960 adl eserinden. Ank. 1991. Bilgi) 243 A.g.e. Sh. 65. 244 A.g.e. Sh. 60. (Ercment Yavu-zalp. Menderes'le Anlar. Bilgi. Ank. 1991. Sh. 89.) 245 A.g.e. Sh. 39. 246 A.g.e. Sh. 38. 247 Trkiye. 18 Ekim. 1993. 248 htillin Adalet Bakan mil Artus'un Anlar. Milliyet. 19 Mays 1987. 249 KAYNAK: Nazl Ilcak. 27 Mays Yarglanyor. 250 Walter VVelker. 1060 Trk htilli. Sh. 256-261. 251 Semih Gnver. Fatin Rt Zorlu'nun yks. Sh. 98. (zetle yazld.) 252 A.g.e. Sh. 100. 253 A.g.e. Sh. 146. 254 R. . Apuhan. syan. Sh. 111. 255 Trkiye, 5.11. 199. 256 Ahmet Yldz. htillin inden. Sh. 110. 257 . G. Erker. Devrim ve Kar Devrim. Sh. 214. 258 . G. Erker. Devrim ve Kar Devrim. Sh. 214. 259 Walter VVelker. 1960 Trk htilli. Sh. 219. 260 ner Grcan. Ben htillciyim. Sh. 17. 261 Walter Welker. 1960 Trk htilli. Sh. 216. 262 ner Grcan. Ben htillciyim. Sh. 19. 263 Orhan Erkanl, Anlar, Sorunlar, Sorumlular. 264 Davut Dursun. 27 Mays Darbesi. Sh. 235. 265 Enver Durmu. Yassada'dan mral'ya. Sh. 117. 266 14'ler: Orhan Kabibay, Orhan Erkanl, Alparslan Kseolu, Ahmet Er, Dndar Taer, efik Soyuyce, Muzaffer Karan, rfan Solmazer, Mustafa Kaplan, Fazl Akkoyunlu, Rfat Baykal. 267 Celal Bayar. Bir Darbenin Anatomisi. Sh. 11. 268 Nazl Ilcak. 27 Mays Yarglanyor. C. 1. Sh. 274. 269 Necmettin nder. Yassada'da Milli rade Nasl Mahkum Edildi? Sh. 142. 270 Nurset Kiriiolu. Yassada Kumandanna Cevap. 2. sh. 120. 271 Nazl Ilcak. 27 Mays Yarglanyor. 1. C. Sh. 123. 272 Nusret Kiriiolu. A.158.
273 Samet Aaolu, Arkadam Menderes. Sh. 178. 274 Rasih Nuri leri, 27 Mays. Sh. 24. 275 Erdal en. Yassada'nn Kara-kutusu. Sh. 173.
284 285
-t.....un.....a.................yja.....|t.......n J.....a.....r.....i
o M
N
ANAKKALE GELMEZ
l
recep kr apuhan
| Tarih denen byk retmen, bu defa anakkale Sava'n anlatmak iin krsye kyor... | Bir milletin ayakta kalma mcadelesi dile geliyor. anakkale Geilmez, Anadolu I insannn cesaretini, fedakarln ve I vatan sevgisini tm canl ile aktaran i bir eser.
D4R, Dnya Aktel, Ket Kitabeyi, Remzi, Dost, H -T ve tm sekin kitaplarda kitapnzdan isteyiniz.
.....t.....LDJ..............:..y_.a.....y:..........n.....1.....a.....r......t...
|
-*>
p
SON KAHRAMANLAR
recep kr apuhan
1. Dnya Sava'nn ve Kurtulu Sava'nm unutulmaz anlar Recep kr Apuhan'm kalemiyle bugnlere tamyor... Son 150 yl bilmeyenlerin bugnk anlamasn imknsz olarak gren yazar, bu kitapta 1. Dnya Sava'nda; anakkale'den Yemen'e btn cephelerde ekilen ileleri, yokluklar, gsterilen akl almaz, yiitlikleri ve Anadolu'daki son sava; Kurtulu Sava'n ele alyor.
DR, Dnya AtlOepet Kitabevi, "m
I :;;
zi, bosi7H-f ve tm sekin kitaplarda

27 Mayıstan Yassıada Mahkemelerine Menderes - Recep Şükrü Apuhan

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

27 Mayıstan Yassıada Mahkemelerine Menderes - Recep Şükrü Apuhan

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Recep kr Apuhan _ 27 Maystan Yassada Mahkemelerine Menderes

27 mays'tan yassada mahkemelerine

27 mays'tan yassada mahkemelerine

27 mays'tan yassada mahkemelerine

Pozitif Hayat Dizisi

CEML ZEK'NN YKS

1. BLM CUMHURYETE DORU Bir Devletin Kanl Sonu

A ve Hasta nsanlar lkesi

Ali Fuat Paa'nn syan Emri

Ankara'da Mucizeler Meclisi

"Bir Parti Kuracam"

Mucizeler Meclisi'nin Vedas

Halk Frkas'nn Kuruluu

2. BOLUM MUHALEFETN ATELE OYUNU Paalarn fkesi

Terakkiperver Cumhuriyet Frkas

nn... Yllar Sonra...

stikll Sava Paalar stikll Mahkemesi'nde

1930... Bir Muhalefet Partisi Lzm

Serbest Cumhuriyet Frkas

mi olan sanklarn 41'i eitli cezalara, 34' idama mahkm edildi.42

3. BOLUM TEK PART DNEM "Kurultay Kanuna Tbi Deildir."

Yeni Trk Devletinin Devrald Miras

Tek Parti Ekonomisi

Sava Yllarnda Ekonomi

Srprodksiyon ve Bir Soru

Yeni Trkiye'de Din

4. BLM OK PARTL SYAS HAYATA GEERKEN Yeni Dengeler Yeni Dzen

Artk Hayatmzda Amerika var...

Demokrat Parti'nin Kuruluu

1946 Seimlerinden Sonra

de emsettin Gnaltay Babakan olacak, CHP dnemi onunla kapanacaktr.

1950 Seimlerine Doru

OK PARTL SYASf HAYATA GEERKEN

Seim Gecesi Darbesi...

%89.3 3.176.561 %39.9 : 69

5. BLM DEMOKRAT PART KTDARDA Tarih Dakikalar

DP'den Tedbirler Dizisi

1954 Seimleri ncesinde Trkiye'nin Durumu

Cumhuriyet Halk Partisi

Cumhuriyeti Millet Partisi

6. BLM 1954-1957 ARASI

Muhalefete Verilen Karlk

6-7 Eyll Olaylar ve Fatin Rt Zorlu

7. BLM 1957-1960 ARASINDAK OLAYLAR rgtlerin Sava

Milli Savunma Bakanna htill Teklifi

Meclis Tahkikat Komisyonu ve Sylentiler

Menderes, Halk ve Ordu

Cunta General Aryor

8. BLM ADNAN MENDERES Beni Tandnz m?

Suriye Cephesine Giderken

Menderes Devri: Anadolu'nun Uyan

9. BLM HTLL 27 Mays 1960

Uruguay Anayasas Nerede?

IRK ORDUSU VAZFE BA I

Rus notasna *r:. cevap yen idi_____..

Neler Oluyor? rnekler...

htilller Tarihinin En Enteresan Komitesi

Basna, Baskn Destei

htill ve CHP: Bunlar Sngyle Gider

htill ve ABD: Menderes'i Niin stemediler?

Fatin Rt Zorlu ve Yunan stihbarat

"smet Paa'nn Kiralk Askerleri"

10. BOLUM YASSIADA FACASI

Karar ve nfazlar ve Son Szler