Sr Derya Havzasnn Trk Tarihindeki Yeri ve nemi

Dn MOLDABAYEVA
zet: Sr Derya havzas, Orta Asyann sadece byk nehirlerinden biri olan Sr Derya nehrinin bulunduu yer deil, ayn zamanda insanolunun yaad en eski meknlardan ve medeniyetlerin ortaya kt merkezlerden birisidir. Ortaa melliflerinin eserlerinde Maverannehir eklinde ifade edilen blge Amu Derya (Ceyhun) ile Sr Derya (Seyhun) arasndaki blgedir. Bu iki nehir sahilinde insanln en grkemli sanat eserleri ile donatlan ve adlarndan tarihi-corafi eserlerde bahsedilen o mehur ehirler ortaya kmtr. Ayn zamanda bu blgede Trk tarihinin nemli olaylar vuku bulmu, Trk devletleri ve Hanlklar kurulmu, cihan hkmdarlar dnyaya gelmi ve Ulu dnrler lmsz eserlerini buralarda yazmlardr. Amu Derya boyunda Bhra ve Semerkant gibi ortaan aheserleri ortaya karken, Sr Derya boyunda da Otrar, Sganak, sficab, Yesi, Savran (Sauran), Barnlkent, Yenikent, Stkent gibi bir ok ehirler kurulmutu. Kent Trklerinin eski meknlarndan olan Sr Derya ve tesinin eskiden beri bir Trk yurdu olduu ve buralarda ortaya kan ve gelien ehirlerin de onlarn eserleri olduu bir gerektir. Ortaalarda gelierek, Ulu pek Yolunun Orta Asyadaki nemli gzergh haline gelen bu ehirler hakknda aratrmalar yaplm ve haklarnda az-ok bilgiler bulunmaktadr. Fakat bu blgenin eski tarihine dair aratrmalar olduu istenilen lde yeterli deildir. Tarihin kkenin eski devirlerde gizli olduu gereinden yola karak, biz de Sr Derya havzasnn kadim tarihine ait ksa bir inceleme yapmaya altk. Bu almamzda Maverannehir blgesinin bir cephesini oluturan Sr Derya havzasn ayrca ele almamzn nedeni ise, Sr Derya havzasnn Trk yurdu olarak Trk tarihindeki neminden kaynaklanmaktadr. Anahtar Kelimeler: Sr Derya, Trk, skit, Kangl, Ouz, Yaksart.

Ahmet Yesevi niversitesi, retim Grevlisi, Tkistan / KAZAKSTAN

bilig Gz / 2005 say 35: 1-16 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

bilig, Gz / 2005, say 35

Giri Orta Asya bozkrlar ne kadar byk ve geni ise gemite buralarda yaayan kavim ve devletlerin tarihi de bir o kadar kadim ve kkldr. Bu blge kendi corafi zelliklerine gre; etnik yaps, iktisadi retim biimleri ve kltrel hayat bakmndan birka blgeye ayrlmaktadr. Bu blgelerden biri de Sr Derya veya Sr havzasdr.
M..VIII. yzyldan itibaren skit, Massaget, Hun, Kangl (veya Kal), Peenek, Karluk, Ouz, Kpak v.s kavimlerin mekan olan Sr havzasnn phesiz kendine has bir tarihi zenginlii ve kltr eitlilii vardr. Gnmzde bu blgenin tarihi Kazakistan tarihinin bir paras olarak aratrlmakta ve Kazak kltrnn oluumunda byk bir pay olduu belirtilmektedir. Bu blge, kendisini dier blgelerden farkl klan baz zelliklere sahiptir. Bunlardan en nemlisi, buradan Orta Asyann en byk akarsuyu olan Sr Deryann gemesidir. Suyun her zaman insanlarn hayat kaynan tekil ettiini hatrlarsak, bu blgenin tarihi gemii de eskilere dayanmaktadr. Blgenin tarihi ve kltrel ehemmiyetini eski a tarihileri Herodotos, Strabon, Diodoros, Arrian, Photius ve dier Ortaa slm melliflerinden ve yakn dnem aratrmaclarnn eserlerinden grebiliyoruz. Sr Derya havzasnn tarihi ve kltrel anlamda deerini ok gzel zetleyen Kazak tarihisi ve etnograf Auelbek Konratbayev bu hususta yle diyor: Asyada iki byk nehir vardr. Biri Mezopotamyadaki Frat ve Dicle dieri Seyhun ile Ceyhundur. Bunlarn her ikisi de insan olunun yaadklar en eski mekanlardr ve uygarln ocadr (Konratbayev 1983: 13). Eski devirlerden gnmze kadar Sr Deryann bir ok isimleri olmutur. Bu konu hakknda daha sonra ayrntl bilgi verilecektir. imdi ehemmiyetinden az ok bahsettiimiz bu blgeyi nce corafi adan tanyalm. Blgenin corafi tantmn yaparken, Sr Deryann getii yerleri kendi iinde Yukar, Orta ve Aa Sr Derya eklinde ksma ayrabiliriz. Aratrma blgemiz olan Orta Asyann gney ksmnda dier (kuzey ve dou) blgelere nispeten gl ve rmaklar azdr. Bozkrn bat kenar 2800 kmlik bir mesafede Hazar denizine bitiik ise de byk bir ksm llerle rtldr (Togan 1981: 16). Zamannda Gney bozkrnn en nemli gllerinden saylan Aral istikametinde akan Sr Derya (1886 km) ve Amu Deryann (2350 km) kollar; Ogh, Kfirnihan, Srkhan, Aksaray, rk ve vaktiyle onlarn kollarn tekil eden rmaklardan Belkhap, Zerefan, Murghap, Ticandan ibarettir (Togan 1981: 18).

Moldabayeva, Sr Derya Havzasnn Trk Tarihindeki Yeri ve nemi

Corafi yer-su adlarnn kaynaklardaki isimleri ile ilgili en bata al-drisnin Ouz elini anlatt corafi eseri Nzhet el-Mtakta nemli bilgiler bulabiliriz. al-dris, beinci iklimin sekizinci czn anlatrken burasnn Ouzlara ait toprak olduunu vurgular. Ona gre, Ouz boylar o zamanki ad ile Harezm veya Cend gl denilen Aral glnn evresinde oturmakta idiler (Togan 1981: 16). Daha sonra Harezm (Aral) glne dklen nehirlerden bahsederken drisi onlarn isimlerini yle sralar: Ceyhun, a, Berk veya Parak, Rd ve Mar (een 1993: 112-114) (veya K. Millere gre Margz.) Miller, bu Margz isminin altnda Irgz nehrinin isminin sakl olduunu ileri srmtr (Agacanov 2003: 70). Bu nehirden ileride rmaklar bal altnda bahsedeceiz.

Sr Deryann Kollar Sr Derya havzas ve Ouz ehirleri zerine yapt nemli aratrmalaryla tannan S. Tolstov kendisinin Eski Oxus ve Yaksart Deltalar adl eserinde Sr Deryann kollarndan ve onun civarlarnda kurulmu eski ehirlerden sz ederken, bu nehrin gneydeki en nemli iki kolu olan Cana Derya ve Kuan Deryaya dikkat eker. Sr Deryann dier kollarna gelince, bunlardan Barn Derya ile Yeni Derya hakknda F. Smer, Ouzlar adl eserinde bahsetmektedir. Mellif Barnlkent ile Barn Derya isimleri arasndaki balantdan bahsetmekte ve bu deryann bir nevi ark veya Kuruay olduunu sylemektedir (Smer,1992: 52.) Bu kollardan olduka geni bir ekilde sz ederek, onlarn haritadaki yerini belirlemeye alan Kazak tarihisi Tnsbek Konratbayev, yukarda iaret ettiimiz Cana Derya, Kuan Derya (Tolstovta Kuvan Derya olarak gemektedir) (Tolstov 1962: 273) ve Barn Deryaya ek olarak, bir de nkar Derya ile Kalgan Deryadan bahsetmektedir (Konratbayev 1996: 18). Bu ad geen rmaklarn, zamannda Sr Deryann kollarn tekil ettii dnlmektedir. Gnmzde ise bunlar kurumutur ve bazlarnn yeri dahi tam olarak tespit edilememektedir. A. Z. V. Togann Trk li haritasnda ad geen rmaklardan Kuan (Quan) Derya ile Cana Deryann (Ya Derya) yerleri Orta ve Aa Sr Derya ksmlarnda gsterilmektedir (Togan 1945). Bunlarn dnda Kratavdan (Karada) balayan ve sficab ile Otrar blgesinden geerek, Sr Deryaya katlan blgenin nemli akar sularndan biri de Ars nehridir. Daha sonra greceimiz gibi, bu nehirden alan ark-kanallar boyunca bykl kkl yerleim yerleri ortaya kmtr. XVI. yzyla ait baz kaynaklarda, imdiki Trkistan ehri yaknlarnda Karasu nehrinin (veya rma) olduu bahsedilmektedir (Baypakov 1992: 78). Bu nehrin gnmzde Karauk suyu adyla bilinen ve Karatavdan gelen su ile ayn olup olmad bilinmemektedir. Gnmzde mevcut olan Karauk suyu Trkistann kuzey-dousunda, ehre 8 kmlik uzaklktadr. Bunlardan baka Sr Derya havzasna ksmen de olsa dahil edilebilecek Talas-li nehri bulunmaktadr.
3

bilig, Gz / 2005, say 35

Kaynaklarda Sr Derya Adnn Kullanlmas ve Anlam Yukarda belirttiimiz gibi, Sr Derya havzas insanln eski alardan beri yaad ve tarihi olaylara tanklk ettii bir blgedir. eitli zaman dilimlerinde bu blgedeki da, rmak ve ller deiik isimlerle anlmtr. Antika tarihilerinin ve Ortaa seyyahlarnn eserlerinden de grld gibi, bu durum bazen isimlerin hatal bir ekilde okunmasn ve ad geen da, rmak veya yerin tam olarak tehis edilmesini zorlatrmaktadr. Burada ilk olarak, Sr Deryann ve blgedeki dier da, rmak ve llerin tespit edebildiimiz tarihi isimlerinden bahsedeceiz. Bu mevzuda corafi bilgileri ihtiva eden Eski ve Ortaa eserlerinden yararlanmak durumundayz. Bu blgede yaayan en eski kavim olarak haklarnda kaynaklardan bilgi bulabildiimiz ilk kavim, Saka veya skitlerdir. skitler hakknda bilgi veren Strabon ile Herodotosun eserlerinde bu blgeye ait isimler gemektedir. Herodotos skitlerin snr blgelerini anlatrken Tanais nehrini getikten sonra skitya sona ermektedir der (Herodotos IV: 21). Buradaki Tanais nehri hakknda V.V. Barthold sonradan bunun Don nehri olduu sonucuna vard ise de, nceden bu nehrin Sr Derya olabileceini dnyordu. Bu gr Kazakistanl ve yabanc bir ok aratrmaclar tarafndan hl bir varsaym olarak kabul grmektedir. skitler zamannda Sr Deryann ismi dier bir kaynakta Silis olarak gemektedir (Durmu 1993: 136). Bu isimler hakknda S.G. Klatorny ise Solon ve Plinynin kaytlarna bakarak u sonuca varyor: Sr Deryan orta ksmnda yaayan skitler ona Yaksart derken, Sr Deryann aa ksm ve Aral civarnda yaayan gebe skitler Silis diyordu (Klatorny 1953: say 3). Silis kelimesi berrak, temiz, aydnlk anlamna gelmektedir (Durmu 1993: 137). Bu nehrin kaynaklarda geen dier ad olan Yaksart ismine gelince, bu konuda da deiik grler vardr. Mesela bunun etimolojisini yapan Marquart, VIII. yzyldaki Gktrk yaztlarnda geen nci nehri (Yeni gz) ve in kaytlarnda has nci nehri anlamna gelen in-u-ho kelimelerine dikkat eker. Ona gre Yaksart kelimesinin asl, eski ran dildeki jah-saarta yani hakiki nci kelimesinden gelmektedir (Konratbayev 1996: 13). Tarihilerin bir ksm bu gr destekliyorsa da, Marquartn kelimenin eski Trk yaztlarnda gemesine ramen anlamn ran dilinden aramas kafalarda soru iareti oluturmaktadr. S. G. Klatorny, Yaksart-Sr Derya adl makalesinde Marquartn grne deinerek, Yaksart, Sr Deryann sadece bir ksmna verilen isim olmaldr. nk bu ad, eski kaynaklarda skender seferi ile beraber anlmaya balyor der. Bylelikle kelimenin skender seferinden sonraki dnemlerde meydana ktn ileri srmtr (Klatorny 1953: 189). Gktrk yaztlarnda geen nci isminin Sr Deryann Fergana ile Takent arasndaki ksmna verilen ad olduu grlmektedir (Konratbayev 1996: 7). Ortaa mellifleri el-Mesud ve el-Birnnin eserlerinde de Sr Derya hakknda bilgilere rastlanmaktadr. el-Mesdi, Sr Deryaya Yaksart derken, Birnde bu isim Haart eklinde gemektedir (Barthold 1914: 130).
4

Moldabayeva, Sr Derya Havzasnn Trk Tarihindeki Yeri ve nemi

XI. yzyl melliflerinden Kagarl Mahmdun eserinde zden bahsederken yle diyor: z (kuz) kelimesi yalnz olarak sylendii zaman Ouzlarca Benegit rma anlalr; nk ehirleri onun kenarndadr. Gebeleri dahi bu rman kenarna inerler (DLT I: 156-157). Anlalan Kagarl Mahmd, Benegit rma ad altnda Sr Deryay kast etmektedir. nk, Trk kavimlerinin ehirleri daha sonra greceimiz gibi ounlukla bu nehrin, ya da bu nehir kollarnn kenarnda yer almtr. Sr Derya Trk lkesinde doudan batya doru uzanan, btn Trk kavimlerinin yaam kayna olan nehirlerden biridir. in kaynaklarnda da Sr Deryann deiik isimlerle kaydedildiini gryoruz. Bunlardan Hsin Tang Shu (Yeni Tang Tarihi) da Yao Sha Shui eklinde, Yan Shih (Yan Tarihin) de Hu Chang (Khojend) diye kaydedilmitir. Sz konusu nehrin yukar mecras Hsin Tang Shu (Yeni Tang Tarihi) nin 221. blmnde a Devleti ile ilgili metinlerde Chen chu he (Noryn) diye kaydedilmitir (Abdurahman 1997: 60). Buradaki Chen chu hi yani Noryn ifadesi ok nemlidir. Buradaki Noryn her halde Narn nehri olmaldr. Bu iki nehir arasnda yle bir balant vardr: Narn nehrinin Sr Deryann kayna olduu dorultusunda bir gr mevcuttur. XV-XVI.yzyl kaynaklarndan Mihmnnme-i Bhrann mellifi Fazlullah b. Rzbihn, Sr Derya ad hakknda eserinde, yerlilerin ona (Seyhun) Hocent Suyu (b-i Hocend) dediklerini ve Moollarla zbeklerin de Sir Suyu (b-i Sir) dediklerinin kaydetmektedir (Smer 1994: 88). Sr Deryann ismi konusunda yaplm son zamanlara ait aratrmalara gelince: Kazakistanl A. ilterhanov, Sr kelimesini Kazak boylarndan Sirgelinin ismiyle balantl olarak aklamaya alt makalesinde, Orhon yaztlarnda geen Trk Sir bodun ifadesindeki Sir kelimesini halk, il anlamnda evirerek, bugnk Sr ismiyle zdeletirmeye almtr. Orhun abidelerinden Bilge Kaan ve Tonyukuk yaztlarnda Trk Sir milleti ifadesi sk-sk gemektedir (Ergin 1996: 61). Bu kelimeyi Sr Derya ismiyle zletirmenin doru olup olmayaca tartlr. nk Sr Derya ismi bugnk anlamyla ok daha sonra ortaya kmtr. Klatornynn da dedii gibi, Sr Derya ismi en erken XV-XVI. yzyllarda yaygnlamaya balamtr (Klatorny 1953: 193). Orhun abidesinde Sr Derya nehri iin nci nehri ifadesi kullanlmtr (Ergin 1996: 18-27-59). Ouzlarn da Sr Derya iin ayn ismi (nci z) kullandklarn biliyoruz. Szlk anlamna gelince Sir kelimesinin millet anlamna geldii ileri srlmektedir. Mesela Alt Sir (Alt Millet) gibi (Ergin 1996: 128). skitlerden sonra Sr havzasnda eski Kangl veya Kangyu Devleti (M.. III. yy) kurulmutur. Bu devlet hakknda Yunan ve Latin kaynaklarnda pek fazla bilgi bulunmamaktadr. Esas bilgiye daha ok in kaytlarnda rastlanmaktadr. S. Tolstov Eski Harezm Uygarlnn ziyle adl almasnda in vakanvisi jan-Siyan ve dierlerinin vermekte olduu bilgiye dayanarak, Kangyulerin Sr
5

bilig, Gz / 2005, say 35

Deryann aa ksmndan Otrara kadar olan blgede yaadklarn syler. Snrlarnn douda Fergana, gneyde Part lkesi ile Baktriya, batda ise Harezm ve Buhr topraklaryla hemhudut olduunu ayn kaynaktan renmekteyiz. Kangyu Devletinin merkezi olarak Bitan ehri gsterilmektedir (Tolstov 1948: 143). Burada Kangl veya Kangyu devletinden bahsetmedeki asl amacmz, Sr Deryann eski adnn baz kaynaklarda Kang eklinde gemesidir. S. Tolstov bu kelimenin Farsa Kanga, yani ark (su kanal) kelimesinden geldiini sylemektedir (Tolstov 1948: 144). Kang kelimesinin sulu anlamna geldiini ve Kangl adnn suyun yaknlarnda, nehrin kenarnda oturanlara verilen isim olduunu ileri srenler de vardr (Kabev 1997: 46). Kang kelimesinin ta anlamna geldiini varsayanlar da bulunmaktadr. Mesela, O. Pritsak, Takent kelimesini Kangn Trke tercmesi olarak grr. Dnlmesi gereken bir mesele, Kang kelimesinin Farsa bir kelime olmasdr. Oysa tarihte ad geen Kangl kavmi Trk kkenli bir kavimdir. Ayn zamanda bu topluluk, bugnk Kazak yzlerinden Ulu Cuze dahil en eski kavimlerin birisi saylmaktadr (Sadibekov 1994: 34) Mool istilsndan sonra ise, Moollarn bu nehre Gil-Zaryan dediklerini Mustafnin verdii bilgilerden renmekteyiz (Strange 1968: 478). Yerli halk Sr Deryaya Nehr--a diyordu (A,X: 567). Nehirlerin veya rmaklarn, onlarn boylarnda kurulan ehirlerin ismiyle anlmas rastlanan bir olaydr. Mool istilsndan sonra, gnmze dek bu nehre, Sr suyu veya Sr Derya denmektedir. Daha nce bahsettiimiz Silis adnn da bu Sr kelimesiyle ilgisi olduu sylenmektedir (A, X: 567). Buraya kadarki incelememizde Sr Deryann deiik zaman dilimlerinde Tanais, Silis, Kang, Yaksart, nci, Jaxartes, Seyhun ve Sr suyu gibi isimlerle anldn gryoruz. Sr Deryadan bahsederken onun yan bandaki Amu Derya da konudan pek uzak kalmayacaktr. Ortaa slam melliflerinin Mverannehir, yani nehrin tesi dedikleri, ondan nce ise Turan ismiyle anlan topraklar, Seyhun ile Ceyhun arasndaki blgedir. Mverannehirin ikinci nemli nehri olan Ceyhun eski kaynaklarda Oxus eklinde gemektedir. Araplar arasnda, bu iki nehrin (Seyhun Ceyhun) Dicle ile Frat gibi cennet nehirlerinden olduu ynnde bir rivayet mevcuttur (Kurt 1998: 27). Bu konuya deinen Guy le Strange, Sr Deryann eski isimlerinden bahsederken ilgin bir aklamada bulunuyor. Strange yukarda bahsettiimiz cennet nehirleri hakkndaki rivayetin Araplara Yahudilerden getiini, nk bu isimlerin aslnn Tevratn Tekvin blmnde geen cennet nehirlerinin ad olan Geyhun ile Peysun veya Feysun olabileceini sylemektedir (Strange 1968: 434). Yani Ceyhun Geyhunun bozulmu ekli; Feysun da Seyhunun asldr. Bu isimlerin ne anlama geldii bilinmemektedir.
6

Moldabayeva, Sr Derya Havzasnn Trk Tarihindeki Yeri ve nemi

Sr Derya Havzasndaki Eski Yerleim Yerleri (Kadm Sr Derya) Sr Derya ve Gney Kazakistandaki eski yerleim yerlerinden bahsetmeden nce, blgenin neminden ksaca sz edelim. ou tarihi eserlerden de bildiimiz gibi yazl eserlerde haklarnda bilgi verilen ilk kavim Sakalardr. lim dnyasnn bir blm Hunlar ile skitlerin menei konusunda deiik grleri savunsalar bile, Gktrklerin menei konusunda aa-yukar hemfikirdirler. Trk tarihinin ayrlmaz bir paras olan ve en eski devirlerden bu yana Trk kavimlerinin yaad bir blge olarak bilinen Trkistan ve onun iinde Sr Derya blgesinin bizce bilinen ve yazl eserlerde haklarnda bahsedilen ilk sakinleri Sakalar veya skitlerdir (Durmu 1993). Sr Derya havzasnn kadim zamanlardan beri insanolunun yaad bir yer olduunu bahsetmitik. Peki, bu blge ne kadar kadim olabilir? Bildiimiz skitler dnemi ncesinde buralarda kimler vard? Buralarda ilkel dediimiz eski devir insanlar yaam myd? Bu sorular cevaplayabilmemiz iin Gney Kazakistanda yaplan arkeolojik aratrmalar incelemeliyiz. Bunu yapmaktaki amacmz Sr Derya havzasnn, en eski devirlerden balayarak skitler dnemi, sonradan Hun, Wusun ve Gktrk dnemleri ile bir btn olarak gz nne getirebilmektir. nk, bu bilgiler almamzn nemli ksmn oluturan yerleim blgeleri, eski ehirler, etnik yap, sosyal yaam gibi konularn daha net bir ekilde anlalmas bakmndan nemlidir.
Sr Derya havzasnn ortaa ve daha sonras iin arz ettii ehemmiyete bakarak, bu blgenin eskiden de byle neme sahip olup olmad konusu, ilim adamlarnn ilgisini ekmitir. Bu nedenle yaplan arkeolojik aratrmalar sayesinde Gney Kazakistan topraklarndan eski aa ait bir ok ta ve kemik eya bulunmutur. 1848 ylnda elde edilen bulgular inceleyen ta devri, Rus aratrmac-uzman G. P. Sosnovsky Kazakistan topraklarnda eski kltr merkezlerinin mevcudiyeti ve eski devir insanlarnn yaam olabileceini sylemitir (Sr niri 1998: 16). Daha sonraki dnemlerde elde edilen arkeolojik buluntular Sosnovskynin bu fikrinin doruluunu gstermitir. lk olarak Kazakistanl arkeolog olan H. A. Alpsbayev Gney Kazakistandan eski devir insanlarna ait yerleim yerlerini bulmutur. Bunu daha sonra dier bulgular takip etmitir. Bylece, yllar sren arkeolojik aratrmalar sonucunda, Gney Kazakistandan olduka zengin eski aa ait ta, kemik ve deiik materyallerden yaplm eyalar elde edilmitir (Alpsbayev 1961: say 1). Bu eit verilerin incelenmesi neticesinde, Gney Kazakistanda ilk insanlarn bundan takriben 500 bin yl nce yaam olduklar saptanmtr (Kazakistandaki Arkeolojik aratrmalar 1973). Gney Kazakistann Algabas, Betpak, Kosmola, akpak, Kzlcar ve bulak gibi yerlerinde bulunan tatan yaplm i aletleri, insanlarn geirmi olduu gelime evreleri hakknda bilgi vermektedir. Bilindii gibi, eski devir insanlar bir ok gelime aamalarndan gemitir. Bu devirlerin arkeoloji literatrnde kendi isimleri vardr. nsanlardaki bu eit gelimeler onlarn kullandklar eya, yaa7

bilig, Gz / 2005, say 35

dklar ortam ve retim vastalarndan aka anlalmaktadr. Kazakistan topraklarnda bulunan eski devir buluntular, ounlukla eski ve yeni neolitik dediimiz ta devrine ait eyalardr. Bu eit eyalarn bulunmasna ramen henz ilkel insan kemiine rastlanm deildir. Ama aratrmaclarn dncesi, Gney Kazakistanda bu eit insanlarn yaamas iin uygun iklimin mevcut olduu dorultusundadr (Kazak SSR Tarihi 1980: 121). Bu konuda arkeoloji ilminde henz son szn sylenmediini de belirtelim. Ta devri Kazakistanda M.. 800.bin yl ile 12.bin yllar arasndaki zaman dilimini iermektedir. Buna Karatav (Karada) civarnda yaplan kaz sonucu elde edilen bulgular delalet etmektedir (Karadan kuzey cephesinde yaplan arkeolojik aratrmalar 1962: XIV). Bu, bahsettiimiz zaman dilimi ierisinde Afrika, Hindistan ve indeki yaamn benzerinin Kazakistanda da yaanm olabilecei demektir. Sar su nehri civarndaki Kosmola ile Kzlcar yerleim yerlerinde bulunan ta devrine ait eyalar bu dediklerimizi kantlamaktadr. Kazakistan topraklarnda yeni ta devri olan neolitik devre ait 400den fazla buluntu gn na kartlmtr (Alpsbayev 1961: 111-112). Bunlardan Gney Kazakistandaki Karatavn gney cephesindeki Karatav nehri ile Kzlorda (Ak meit) ilindeki Sekseul demir yol istasyonu civarnda bulunan eyalar neolitik devri konusunda mhim bilgiler vermektedir (Sr niri 1998: 8). Yeni Ta Devrine ait buluntulara Sr Deryann eski yata civarnda da ska rastlanmaktadr. Bu blgede elde edilen en eski buluntu M.. III.bin yln ilk eyreine aittir. Bu bulgu amurdan yaplm tabak, bakrdan yaplm bak ve akmak tandan ibarettir. Aratrmaclar, bu kum ve toprak karmndan yaplan, yan taraflar inceltilmi taban Neolitik devrinde az rastlanan rneklerden olduunu sylemektedirler. Tabakta her hangi bir ssleme bulunmamaktadr (Alpsbayev 1961: 115). Buraya kadarki bilgileri zetleyecek olursak, Eski ve Yeni Ta Devrine ait Sr Derya havzasndaki yerleim yerleri Karatav civar, Karatav nehri, orta ve aa Sr Derya ksmna giren Akmescit iline dahil gnmzdeki Sekseul istasyonu civar ve eski Sr Derya yatandaki Kosmola-4 ile Kosmola- 5ten ibarettir. En eski eyann tarihi de M.. III. bin yla aittir. Buralarda yaanan sosyal hayata gelince, insanlarn kullandklar eyalara bakarak M.. II. bin ylda hayvanclk ve ziraatla beraber artk gelimi demirciliinde mevcut olduunu syleyebiliyoruz (Arkeolojik buluntular hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Kazak SSR Tarihi ve Kazakistandaki Arkeolojik aratrmalar limler Akademisi dergisi, Alamt: 1973). Bronz devrine ait buluntulara Gney ve Yedisu blgesinde Kazakistann dier blgelerine nazaran ok daha az rastlanmaktadr. Yaplan aratrmalar sonucunda, bu devire ait birka mezarlkla insanlarn yaadklar meskenler bulunmutur. Bunlarn iinde Sr Deryann eski yata olan nkarderya civarndaki
8

Moldabayeva, Sr Derya Havzasnn Trk Tarihindeki Yeri ve nemi

Uygarak ayr yaknlarndaki Egizkk ile Kksengir meskenlerini syleyebiliriz (Erzakovi 1975: 60). Yaplan kaz sonucunda elde edilen anak-mlekler gen ve yuvarlak ekillerde olup resimlerle sslenmitir. Bronz devrinin son dnemine ait bulgular arasnda en nemlisi nkarderya boyundaki (Kzlorda ehrinden gney douya doru) Tksken ayrndaki kuzey Tksken mezarldr. skitlere ait bu mezarln byklne ve gmlen eyalarn zenginliine baklrsa, bir babua ait olduu sylenebilir (Sr niri 1998: 20). M.. II. bin yl ile M..I. bin yl banda Sr Deryann aa ksmnda yaayan insanlarn bat ve orta Kazakistann gebe kavimleriyle sk mnasebette olduklar anlalmaktadr. Aral denizinin gneydeki komularyla yaknlamas M.. II.bin ylda daha ok nkar derya ile Aka derya civarlarnda iyice hissedilmeye balanmtr. M.. I.bin yln balarnda Harezmlik Emirabad tulas nkar Deryann hemen-hemen tm ksmlarnda rastlanmaktadr (Akiev, 1963: 72). Bronz devri yerleim yerlerinin Sr Derya boyunda ok az rastlanmas, bu devirdeki Sr havzasnn iklim ve toprak yapsnn yerleik hayat iin uygun olmayp, daha ok gebe hayvanclk iin msait olduu kanaatini uyandrmaktadr. Bununla beraber, Sr Deryann gney cephesi ile kuzey Tksken bulgular, buralarda gebe hayvancln yansra, yer-yer ziraatla uraan yar gebelerin de mevcut olduunu gstermektedir (Sr niri 1998: 20). Bronz devrinin en parlak yaplarndan saylan Tksken mezarlklar, Aral denizinin dou ksmnn eski sakinlerinin dini yaplar ve mimari konusunda epey gelitiklerini gstermektedir. Bu eit mezarlklarla trbeler kendine has zellikler tamaktadr. Bulgularn trlerine gelince, onlara has ortak zellik eitliidir. Kaz sonucu trl resimlerle sslenmi, toprak ve cam eyalar elde edilmitir (Artamonov 1973: 15). Bu eyalardaki sanat ve kullanlan ham malzemelere bakarak, uzmanlar M.. III. yzylda skitlerin kltrel yaplarnn ve sosyal gelimelerinin hangi noktada olduunu syleyebiliyorlar. Bizim asl konumuz, Sr Derya havzasndaki eski yerleim birimleri olduu iin, skitlere ait bulgular ve onlarn sosyal gelimeleri zerinde daha fazla durmadan, onlarn yerleim yerlerinin tespitine geelim. Yzyllarn gemesiyle beraber, buralarda yaayan topluluklarn hayatlarnda da nemli deiiklikler vukubulmutur. Yukarda da belirttiimiz gibi kltrel verilere baklrsa, bronz devrinde kavimlerin gebe hayata nazaran, daha ok yerleik ve yar gebe hayat tarzn benimsemeye baladklar anlalmaktadr. Buna bal olarak ziraatn gelitii, insanlarn geici konutlar yerine, kalc evler yaptklarn ve yerleim merkezlerini kurmaya baladn gryoruz. Kullandklar aletlerin ta ve kemikten daha dayankl demir ve eitli dier malzemelerden yaplarak byk bir ilerleme kaydettii anlalmaktadr (Konratbayev 1996: 7). Aratrma sahamz olan Sr Derya blgesindeki gelimeler Gney Kazakistandaki gelimelerle benzerlik arz etmektedir. skitlerin yaad dnem M..
9

bilig, Gz / 2005, say 35

VIII-VI. yzyllar arasdr. Bu kavimin menei ve tarihi hakknda bir ok alma ve aratrmalar mevcuttur. Burada onlarn siyasi tarihine deinmeden, konumuzla ilgili balca birka nokta zerinde duralm. Bahsettiimiz yzylda skitler sadece Gney Kazakistan ve Sr havzasnda yaam deildir. skitler Kazakistann hemen tm ksmlarnda varlklarn srdrmtr. Ama youn olarak Yedisu ile Gney Kazakistanda yaadklar anlalmaktadr (Durmu 1993: 23). Tarihi verilere baklrsa, Sr Derya havzasnda skit-Massagetler yaamtr. Aa Sr Derya ksmndaki Uygarak ve Tksken obalar onlar hakknda bilgi edinmemizi salamaktadr. skitler esas olarak kee evlerde yaarlard. Arkeolojik kaz sonular da skitlerin gelimi bir kltre sahip olduklarn gstermektedir. Bu durum M.. I. bin yln yarsnda daha da belirginlemitir (Sr niri, 1998: 21). Bu dnem Harezim kltrnn gelitii ve yayld bir dnemdir. Bu dnemde, Sr Derya skitlerinin yaadklar blgelerde sadece surla evirili kaleler deil, byk yerleim merkezleri olan ehirler de kurulmaya balamtr (Akiev Baypakov 1972: 5-11). Bunlarn iinde, irik-Rabat ehri ile Canaderyada ve ona yakn blgelerde ortaya kan yerler ve gelimi sulama sistemine sahip Babi-Mola ehrini syleyebiliriz (Tolstov 1962: 175). Buna benzer dier bir yerleim yeri, nkarderya yaknlarndaki Baland kasabasdr. Burada eitli mezarlklarla, trbeler bulunmutur. Kaz sonucu kartlan eyalarda (ss ve gnlk hayatta kullanlan her eit eya) , Harezim kltr etkisi aka kendini gstermektedir. Bu gibi etkilemeler ayn zamanda, sosyal hayatta da grlmeye balamtr. Mesela, Sr blgesinin, ok daha erken yerleik hayata geen ve tarmla uraan Amu Derya blgesiyle olan mnasebeti sonucunda, yar gebe hayat tarzna gemeye balad anlalmaktadr. Sulama amacyla alm 40-50 metrelik arklar buna delidir. Bu eit arklara Kuanderya boyunda rastlamak mmkndr. Ayn zamanda kaz srasnda elde edilen bulgular arasnda, un yapmnda kullanlan deirmen talar da mevcuttur (Hamzaolu 2002: 90). Bu devirde artk kavimlerin g blgeleri, yayla ve klaklar belirlenmitir. Bunlar Yedisu blgesindeki da etekleri, li, u, Talas ve dier nehir kenarlarndaki yaylak ve klaklardr. Bu blgelerde yaayan gebe kavimler Sr Derya ile Talas ve dier nehir boyunda yaayan ve tarmla uraan yerli ve yar gebe kavimlerle sk mnasebet iinde idiler. Bir anlamda bu iki deiik hayat tarzn benimsemi topluluklar, varlklarn srdrebilmeleri iin bir birlerine muhtatlar. Buraya kadarki almamzda Sr Derya boyundaki skit ncesi ve skit devirlerine ait yerleim yerlerini tespit etmeye altk. Bu hususta bilmemizde yarar olduunu dndmz bir nokta daha vardr. Yukarda bahsettiimiz yerleim birimleri sadece zerinde arkeolojik almalar yaplm olanlardr. Bu yerlerden elde edilen bulgular, incelenerek hangi yzyla ve kimlere ait olduu
10

Moldabayeva, Sr Derya Havzasnn Trk Tarihindeki Yeri ve nemi

tespit edilebilmesine ramen, bu kaz yaplan yerin ad konusunda arkeoloji ilmi kesin bir tespit yapamyor. Bu yzden bahsettiimiz kaz yerleri, bilim adamlar tarafndan verilen isimleriyle anlmaktadr. Bunlarn ou, varsa yaknlarndaki ky ismi veya mevki adlarndan alnmtr. (Mesela: skitlere ait yerleim yerlerinin isimleri Cusal, Kosbulak-1, Kosbulak-2 gibi.) Yer adlar konusunda yazl kaynaklar bize yardmc olabilir. Fakat bahsettiimiz yzyllara ait eserlerin snrl olmas, bu ii olduka zorlatrmaktadr. in kaynaklar bu konuda bize baz bilgiler vermektedir. Bu eit yerleim adlar, skitlerden sonra Sr havzsnda varlklarn srdren Kangl veya Kal kavimlerinden sz eden in kaynaklarnda rastlanmaktadr. Byle bir kaynakta Kal devletinin be kk ulustan mteekkil olduu yazlmaktadr (Kurt 1998: 30). in kaynandan edindiimiz bir baka bilgi de Kangllarn bakentinin Bitan ehri olduudur (Tolstov 1962: 175). Kangllarn esas yaadklar blge Sr Deryann aa ksm Takent civar ve Karatav blgesidir. Kangllarn sayca 120 bin aile veya 600 bin insan olduklar tahmin edilmektedir (Baypakov 1992: 45). Kangllarn yerleik hayat srdren grubu, Sr Deryann orta ksmnda yaamlardr. Kangllar kendilerinden nceki skitlere nazaran, arlkl olarak yerleik yaam tarzn benimsemilerdi. Bu sonuca, yaplan arkeolojik aratrmalar sayesinde varlmaktadr. Bu eit incelemelere konu olan Kangllara ait meskenler hakknda bahsedelim. Bunlar Aktepe-1, Aktepe-2 (Karatav etekleri ile orta Sr Derya ksm), Aktepe-3 (Takent yaknlar), Karaultepe (Ars nehri boyunda), Yedi asar (Sr Deryann aa ksm, imdiki Kzlorda ilindeki Karmak ilesi batsnda Kzl kum tarafnda), Atn asar (Sr Deryann aa ksm, Kuanderya yaknlar) gibi yerleim yerlerinden ibarettir. imdi bu yerleim yerlerinin zellikleri zerinde duralm. Sr Deryann orta ve aa ksmna yaylm olan Kangl devleti nehir kollar boyunda kurulmu irili-ufakl ehirlere sahipti. Buralardan kartlan eyalarn incelenmesi sonucunda Kangllarn Kaun, Yediasar ve Otrar kltrel dairesine* dahil olduklar anlalmaktadr. Kangl ehirlerinin zelliklerine gelince, Karatav kltrel dairesine giren Aktbe yerleim yeri buna bir rnek olabilir. Buras evresi surla evirili dou tarafndan giri kaps bulunan kaleli bir ehirdir. Ev yapmnda, genelde i tula kullanlm olup, odalar bir birine bal olarak yaplmtr. Evlerdeki stma sistemi, zeminde yaplm bir ocak yardmyla gerekletirilmekte idi. Oda duvarlarnn i ksm amurla svanmtr. Ambar olarak kullanlan odalara da rastlanmaktadr (Senigova 1962: 57-70). Aktbe halknn tarmla ve hayvanclkla uratklar anlalmaktadr. Buna ek olarak balklk ve avclkla da megul olduklar bilinmektedir. Elde edilen eyalar Aktbe halknn anak mlek yapmyla beraber, zanaatla ve sanatla uratklarn gstermektedir. Ayrca bulgular, Kangllarn amurdan

Kaz sonucu elde edilen verilerin incelenmesi ile tesit edilen bir eit arkeolojide sralama ekli. Bu kltrel daireye daha ok yerleik hayat srdren topluluklar girmektedir.

11

bilig, Gz / 2005, say 35

testi, vazo yapma iinde ciddi gelimeler kaydettiklerini de gstermektedir (Tolstov 1962: 136). Aktbe-2deki kaz sonucu elde edilen veriler, Sr Deryann orta ksmnda yaayan Kangllarn kltrleri ve yaam tarz hakknda, daha ok bilgi edinmemizi salamaktadr. Bu yerleim yeri de epe-evre salam ve yksek duvarlarla kuatlm olup, tahminen 4 hektara yaylm byk bir yerleim yeridir. ehirde halkn yaad evlerin dnda, ehir valilerinin ve ileri gelen zenginlerin yaadklar saray biimindeki yaplara da rastlanmaktadr (Kozbayev 1996: 132). Bu eit yaplardaki inceliklere bakarak, Kangl devrinde mimari gelimelerin ne derece ilerlediini grebiliriz (Ayrntl bilgi iin bkz: Kazak SSR tarihi: 329). Asl konumuz Kangllara ait yerleim yerleri olduu iin, bu eit ev yapm ve onlarn mimari zellikleri zerinde fazla durmaya gerek grmyoruz. Bu ehrin halk da tama su ile sulanan tarm ve hayvanclkla uramtr. Bulgularn incelenmesi sonucunda ehir halknn dokumaclk, silah yapm, gnlk hayatta kullanlan demir eya yapm ile itigal ettii; altn kpe, bronz yzk, kymetli talarla ssl bilezikler, gerdanlk gibi ss eyalar yaptklar ve kullandklar anlalmaktadr (Tolstov 1962: 137). Aa Sr Deryaya ait Altn Asar ve Yedi Asardan kartlan eyalar ile evlerin duvarlarnn incelenmesi sonucunda, 16 hektara yaylm olan bu ehirde, duvarlara boya ile resimler yapmak da dahil olmak zere, her eit sanat trnn gelitiini mahede ediyoruz. ehir halk tarm ve hayvanclkla urayordu. altklar tarlalar ehre yakn mesafede olup, Kuanderyadan alan arklar vastasyla sulanmakta idi. Kangl kavminin yaadklar yerlerin hepsinin yaknlarnda mezarlklar bulunmaktadr. Mezarlklarda ahap tabak, anak mlek vs. gibi eyalara rastlamak mmkndr. Mezar bir erkee ait ise ok, yay, kl v.s. silah trleri; kadna ait ise, yzk, kpe, bilezik gibi ziynet eyalar beraberinde defnedilmitir. Yukarda da bahsettiimiz gibi Kangl kltr, daha ok yerleik hayat srdren halkn kltrdr. Kangllardan kalan yaplarn mimari zellikleri; gelimi el sanatlar; ss ve resim sanatlar; gnlk hayattaki retim metotlar ile eyalar, onlarn kltrel gelimede ulatklar seviyeyi gstermektedir. Buraya kadarki almamzda Sr Derya havzasna ait M.. I. bin yl ile milattan sonraki yzyllardaki ve sonras olan skit ve Kangl devrine ait eski yerleim yerlerini sralamaya ve bilgi edinmeye altk. Bylece zerinde arkeolojik almalar yaplan yerleim birimleri ve elde edilen bulgular sayesinde Sr Derya boyundaki eski yerleim yerlerindeki kavimlerin sosyal ve kltrel gelimeleri konusunda fikir sahibi olduk. Ortaalarda adlarndan tarihi-corafi eserlerde ska bahsettirecek olan Sr Derya boyundaki nl ehirler, bu yukarda bahsettiimiz mekanlarda ortaya karak geliecek ve Trk Tarihinde vuku bulan nemli tarihi olaylara sahne olacaktr. Bu ksa aratrmamzda Trk tarihi iin nemini ve ehemmiyetini arz
12

Moldabayeva, Sr Derya Havzasnn Trk Tarihindeki Yeri ve nemi

ettiimiz Sr Derya havzasnn eski tarihine dair nemli saydmz birka nokta zerinde durmaya altk.

Sonu Trklerin ata yurdu Orta Asyann can damar saylan Seyhun ile Ceyhun sahillerinin medeniyetin ve uygarln merkezi olduu aikrdr. Bu aratrmamz sonucunda da grld gibi bu yerler sadece skitler, Hunlar, Kangllar ve Ouzlar zamannda yerleim yeri olmam, daha ncelerden beri insanolunun yaad bir blge olmutur. Z. V. Togann Kent Trkleri dedii yerleik hayat srdren Trk kavimlerinin mekn olmutur. Bu adan baktmzda, Sr Derya boyundaki ortaa Ouz ehirleri ve yerleim yerleri az-ok aratrlm ve nemi zerinde eserler yazlmtr. Fakat tarihimizi derinden ilgilendiren bu blgenin eski tarihine dair aratrmalar ve kaynaklar olduka azdr. Bu sebeple tarihimizdeki bu mesele, zerinde allmasn ve bu boluun bilgilerle doldurulmasn. her ne kadar tarih yaznn icat edilmesi ve yazl kaynaklarn ortaya kmas ile balyorsa da, olaylarn menei ve ortaya k insanolunun hep ilgisini ekmitir. Bu yzden tarihimizdeki Kent Trklerinin yaad bu gibi blgelerin incelenmesinde yarar vardr. Ayn zamanda bu eit aratrmalar sayesinde tarihi zenginliimiz daha iyi bir ekilde ortaya konarak, kafalardaki baz soru iaretlerini ortadan kaldracaktr. Damarlar topraa salam balanan aa, nasl din ve gl ise, tarihi kkenini iyi bilen bir millette, o aa misali gldr. nk, herey bu kkn zerine ina edilecektir. Kaynaka

AGACANOV, Sergey (2002), Ouzlar, ev. E. Necef; A. Annaberdiyev, Selenge yayn, stanbul. ABDUERAHMAN, Varis (1997), Divan Lugat-it Trkdeki Trk llerinin ada in Kaynaklar le Mukayesesi Ve Deerlendirilmesi, yaynlanmam yksek lisans tezi, Ankara. AKIEV, K. (1963) , Drevnaya Kultura Sakov i Usuney Dolin Rek li (li nehri boyundaki eski skit ve Uysun kltrne dair), Almat. ALPISBAYEV, H. A (1961), Otkrytie pamyatnikov drevni i pozdnego poliolita v yucnom Kazakistane (Gney Kazakistanda bulunana eski ve son ta devrine ait abideler), Sovyet Arkeolojisi der. Say. 1, Almat AKIEV.K- BAYPAKOV, K. (1972), Drevni Otrar (Kadim Otrar), Almat. Arkeologicheskiye isladovanoye v Kazakistane (Kazakistandaki Arkeolojik aratrmalar), lim Akademisi yasy, Almat. 1973.

13

bilig, Gz / 2005, say 35

Arkeologicheskie isledovaniye na severnh sklonah Karatau (Kara dan kuzey cephesinde yaplan arkeolojik aratrmalar), Kazakistan ilimler akademisi arkeoloji aratrmalar ansiklopedisi, c. XIV, Almat. 1962. ARTAMONOV, M. . (1973), Sokrovie Sakov (skitlerin hazineleri), Moskova. BARTHOLD, V.V. (1963), Soineniya, c. II. storiya Turkestana (Trkistan Tarihi), Moskova. BAYPAKOV, Karl (1992), Ulu Cibek Colu cane Ortagasrlk Kazakistan (Ulu pek Yolu ve Orta adaki Kazakistan), Almat. DURMU, lhami (1993), skitler (Sakalar), Ankara. ERGN, Muharrem (1996), Orhun Abideleri, Boazii yay., 20. bask., stanbul. ERZAKOV, L. B. (1975), Po Sledam Drevniy Kultur Kazakistana (Kazakistann eski devir kltr antlar), Almat. HAMZAOLU, U. (2002), Trkterdin Oturuku rkenniyeti (Trklerin ehir Kltr), Almat. slam Ansiklopedisi, Sr Deryamaddesi, c. X., KABIEV, . (1997), Kazak Kaum (Kazak Toplumu), Almat. KAGARLI Mahmud, (1992), Divan Lgat-it-Trk, ev. Besim Atalay,III., TDK. yay., Ankara. KazakSSR Tarihi (1980), lim yaya., Almat. KONRATBAYEV, A. (1983), Sr men Amu Kazpige Kuygan ba? (Sr ile Amu Hazara Dklm m?), Bilim jane Enbek, dergisi, say.3. Almat. KONRATBAYEV, T. (1992), Ertedeki Eskertkiter (Eski Abideler) ,Almat. KOZIBAYEV, Mana (1998), The History of Kazakhistan, lim akademisi yay., Almat KLATORNIY, S. G. (1953) Yaksart-Sr Derya Sovet Etnografisi, say. 3. KURT, H. ( 1998), Orta Asyann slamlama Sreci (Buhr rnei , Ankara. Sr niri Ansiklapedyas (1998), (Sr Yresi Ansiklopedisi), lim yay. Almat. SENGOVA, T. (1962), Poseleniye Aktbe (Aktbe yerleim yeri), Kazakistan limler Akademisi bildirisi, , s. 57-70. SMER, Faruk (1994), Eski Trklerde ehircilik, TTK. yay., Ankara. (1992) Ouzlar (Trkmenler) tarihi, boy tekilat, destanlar, TDAY., yay., stanbul. STRANGE Guy Le (1968), The Lands of the Eastern Caliphate, 1968. EEN, Ramazan (1998), slm Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, Ankara. TOGAN, Zeki Velidi (1981), Bugnk Trkili Trkistan ve Yakn Tarihi, Enderun yay., stanbul. (1945), Trk li Haritas ve Ona Ait zahlar, stanbul. TOLSTOV, S. P. (1962), Po Drevnim Deltam Oxsa Yaksarta (Eski Oxs ile Yaksart Deltalar), Moskova (1948), Po Seldam Drevni Horezmskoy Sevelezatsoy (Eski Harezim Uygarl ziyle), Leningrad.

14

The Sir Derya Regon And Its Place in Turkish History

Dn MOLDABAYEVA
Summary: The Sir Derya region is not only the place where one of the bigest rivers of the Central Asia, Sr Derya is, but also a place of the oldest settlements of humanbeings took place and the civilations came up. This place that also took place in midle age literature as Maverannehr, is between Amu Derya (Ceyhun) and Sr Derya (Seyhun) region. At the shores of these two rivers famous cities appeared, where people made many gorgeous art crafts and, names of which where mentioned in historical and geograrhical works. At the same time in this region the most important events of Turkish history took place, Turkish states where established, significant leaders were born and great Thinkers wrote their important masterpice here. By Amu Derya river, while the masterpieces of the middle age such as Buhara and Semerkant came up, cities like Otrar, Sganak, sficab, Yesi, Savran (Sauran) , Barnlkent, Yenikent, Stkent were built by Sr Derya river. It has always been known, the region of Sr Derya and beyond was the oldest settlements of the city Turkish and the cities occured and developed here were their works. Althou many reserches were done about these cities that developed in middle ages and that became a significant cross road on great Silk Road. Few information were obtaint and the ancient historical reserches about this region are not sufficient . By knowing the fact that the root of the history is in the ancient times, I tried to put a focus on the history of the Sr Derya region. This reserch will also emphasise the importance of Sr Derya region as Turkish Home in the Turkish History.

Key Words: Sr Derya, Turk, skit, Kangl, Ouz, Yaksart

Ahmet Yesevi University Research Assistant, / Turkishtan / KAZAKHSTAN

bilig Autumn / 2005 Number 35: 1-16 Ahmet Yesevi University Board of Trustees

 " "

: , . "" ( ) ( ). - . , , . , , , , , , , , . , . , , . . . " ". : , , , , ,

a , /

bilig osen# 2005 vpusk: 35: 1-16 Popeitel#skiy Sovet Universiteta Axmeta Wsavi