Tarih Nedir?

lber Ortayl

Tarih-derken, kelimelerin zerinde durmak lazm. Bir tanesi historia, ikincisi tevrh, nc tabir bilhassa tarih felsefesi asndan geecek olan res gestae'dir. Historia latinlerin tarih kelimesi, asl Yunanca; somut bir malzeme, mahhas bir malzeme, bilgi demek. Arapadaki tarih kelimesinin kk ay bilgisi demek, yani takvim bilgisi; ok mahhas. Res gestae ise, latin-cede 'res' eyler demek; 'gestae' "hatt- harekt, tavr, hareket" anlamndadr. Demek ki Titus Livius'un byk eserine baktmz zaman, Res gestae Populi Roman 'Roma halknn serencam, anl, yry' demek olabilir. Bu Augustos-Claudius devrinde yaayan Romal tarihinin eserinin ad. -Almanca tarih kelimesi 'Geschichte' hikye demek, story deil ama; 'olmu' anlam var iinde nk. Tarih dendiinde Heredot akla geliyor. Ama eserini okuduunuzda burada 'tarih nedir' diye arabilirsiniz. Bir yerde olaylar anlatyor; fakat olaylar anlatmaktan ok o yerin corafyasnn tahlili, evrenin tahlilini yapyor. Bu tahlili yaparken bir messeseyi, bir deti, bir olay anlatmak iin kimi zaman rivayetlere dayanyor; hatt kimi zaman mitolojiye kadar gittii oluyor. O zaman bunun tarih ve gereklikle ilgisi ne diyorsunuz. Yani destandan nasl ayrlyor? ok basit: Onun -mitolojinin aksine- dorudan doruya yaad gn ve evreden hareket etmesi sz konusu. Bu bir salam yntem. Netice itibariyle gzlediine, grdne, tahkik ede-bildiine dnyorsun. Grnen ve dokunulan br bilgiyi ayklayabilir. Geri bu ayklanan bilgi de (mitoloji) kltrel yapy veriyor. Yunanllar aslnda tarihi ok seven adamlar deiller; Araplar gibi, ranllar gibi deiller. ok geriyi merak ettikleri yok. ok pragmatik insanlar, bir bakma. Etrafa bakyor, 'bu nedir' diye. Bu duygu var; bu aidos'tur ite: Grd mahhas bir eye bakmak. Gidiyor Msr'a, u u tanrlar var, Teb ehri var, diyor ve bunun kkne iniyor. ran'a gidiyor, hanedana bakyor, onlarn byle detleri var, veraset sistemleri yle, diyor. Bunun etrafnda tarih yazyor. Adeta bugnk, yirminci yzyln pragmatik yaklam gibi. Heredot'ta tarih olarak baka milletlerden soyutlanan, tecerrd ettirilen bir Yunan medeniyeti tarz yok. Mesel siyas rejimleri monari, demokrasi v.s.yi savunan muhayyel drt kiiye tarttryor. Biri ranl ve monariyi savunuyor; tartmay da o kazanyor. Dolaysyle barbar denen kavram Yunanllar tarafndan tahkir edici mnda kullanlm deil. Yunanl iin barbar, hi tespit edemedii, tanmad, dilini anlamad tipin (etnik tipin) bir tr adlandrlmas. Tpk Macarlarn Almanlara bir zaman 'dilsiz', 'nemeth' demesi gibi. Neme oradan geliyor. Dilini anlamyor; btn mesele o. Yoksa etraf, corafyay tedkik iin Heredot'ta byle ok enteresan bir yaklam vardr ve okuduunuz zaman grrsnz ki yapt belirli gerein etrafndaki rivayetleri toplamak. Fakat tam anlamyla mitolojiden de kurtulamamtr. Kendisinden sonra gelen Thukydides'e baktmzda, ki Peleponnes savalar'n yazar, bu tr saplantlar yoktur. Mesel Thukydides Peleponnes savalarn ne lyada gibi yazyor ne de Heredot gibi. Son derece mahhas bir yaklam var. Syledii u: "Troya sava byk bir sava deildi; kk kayklarla geldiler, o zaman gemiler byk deildi. Savan on yl srmesi Akhallarn a kalp etraf yamalamalarndand". Byle son derece salam, kmseyen bir mantk var. Ele ald Peleponnes Savalar'nda bu tutum var.

Atinallar, Ispartallar ve ittifak halindeki dier ehir devletleri birbirleriyle hangi temel zerinde entrika yapyorlar? Bunu gn gnne kaydetmek gibi bir keyfiyet sz konusu. Bu ise ok nemlidir ve ifas grndnden ok zordur. Mesel Damat Ferid ve stanbul cephesi ile Anadolu cephesini tasvir edenler, orada bir kavmin dramn, birbirlerini nasl yediklerini, nasl ayr dtklerini, mantk veya mantkszlklarn Thukydides kadar iyi tarif edemiyorlar. Demek ki Thukydides'de tam bir soukkanllk var. Sonra harbe tanrlarn mdahale edii. Biliyorsunuz Yunan mitolojisinin bykl (ki aslnda orijinal deil ve Yunan mitolojisinin kaynaklar, yani tanrlar, tanralar ve bunlarn fonksiyonlar esas itibariyle eski Mezepotamya'dan, Anadolu'dan gelmedir, belki hi bir milletin mitolojisi orijinal deil) insan hayatna, toplum hayatna dair ok esasl bir gzlemde bulunmalar ve tanrlar da o toplumun iine sokmalarnda. (Bu tabi ok naiv, ocuksu bir ey. Biz Eski Yunan'n bu ocuk ruhunu seviyoruz; yoksa medeniyetin iba olarak grmek aklmza gelmez.) Troyallar- ' la Akhallar sava ediyor, tanrlar da iin iine karyor. Sanki lkclerle solcular kavga ediyor da politikaclar bu ie burnunu sokuyor, akl retiyor gibi. Yani insan, kt, haris, habis, yerine gre de iyi figrler. Mesel sava tanrs Ares cyak cyak baran, provakatr biri; Romallarn Mars' gibi kuvvet ve satvetin temsilcisi deil. Athena ok akll geinen bir kadn; fakat Paris onu en gzel diye semediinden, elmay ona vermediinden, kaprisli. Afrodit btn gzellii ve kadnlyla Troyallar tutuyor; fakat akl veremiyor. Byle, cemiyetin iinde, perde arkasndaki ikinci grup adamlar gibi ortal kartryorlar. Bu yaplama ve uslb Thukydides'te sz konusu deil. Ne khinlerin kehanetini, ne tanrlarn karmasn bu olaylara dahil ediyor. Hatt hadiseye tenkit getiriyor: 'Byle olmasayd, unu yapmasalard baka trl bir sonu kacakt' falan diyor. Bir muhakeme tarz var. Sosyal tarih laf etmeden yaplyor. Thukydides'i okuduunuzda grrsnz: 'Ispartallar yle yaayan bir kavimdi, Atinallar byle; yaadklar corafya yle, onlarnki byle. Onun iin byle hareket etmek zorundaydlar' der. Ksacas M.. 4., 5. asrdaki adamla yani Thukydides'le Braudel arasnda ok fark yok. Tarih yazmnda ilerleyici dnm noktalar koymak sama. nsanlar birbirini okuyarak yetiiyor. Fizikte Nevvton ve Einstein byk devrim olabilir. Tarih yazmnda byle bir ey yok. Kimse kimseyi gemez. Hukuk da byle bir ilimdir; normlar bellidir, mantk, hukuk mant bellidir. Uzun yllar yaplan tahsille kavranlr hukuk mant ancak. Dolaysyle hukukularn arasnda yle ileri-geri fark da olmaz. Mesel Tribonianus'u getir Roma'dan, bir de Avusturyal Kelsen'i; ikisinin nne bir anonim irket problemi koy, belki Tribonianus ksa bir istiare ile "hkm ahsiyet" mevzuunu anladktan sonra daha iyi bir mtala verir. Bunun gibi 2000 yl evvelin tarihilii ile bugnk arasnda byk fark yok. Niye yok! nk tarihilik aslnda belirli tekniklere dayanr. Bizim de akademik olarak reteceimiz tarihilik odur. Bir tataki yazy nasl okursun? Numizmatik meseleleri nasl deerlendirirsin? Bir kad eline aldn zaman paleografik ve diplomatik ynden nasl bakarsn? Tarihlendirmeyi nasl korsun? Bu ilimdir. Bu bakmdan da tarih ilmi dier sosyal bilimlerin iinde, hatt doa bilimleri gibi pekinlii, kesinlii olan bir ilimdir. nk bu kat byle okunur. Cinsi byle bir kattr. Yaz bununla yazlmtr. Bu kalem de 1960'lardan sonra kefedilip kullanlan bir kalemdir. stnde posta pulu olduu ve tarih damgas olduuna gre tarih bellidir dersin. 90'l yllarda Trkler u ile uramlar, sonucunu karrsn. te bu kesin bir eydir, pekindir. Sosyolojinin, iktisadn yntemlerinden ok daha kesin olduu aktr. Fakat tarihilik bu kadar deildir. Ondan sonra bir speklasyon safhas vardr ki bu sanatlktr. Belirgin bir ekilde, abartma ve yalana sapmadan yorumlama meselesidir. Dolaysylebu tarihide bir yerden sonra bir sanatlk vasf olduunu gsterir. Emil Droysen'in dedii gibi; "tarih bilim deildir, bilimin de stnde bir eydir."

Tarih diye Thukydides'le baladmzda, bu demek deildir ki bu ibtida dal yava yava douyor, geliiyor sonunda geen asrn bu asrn bykleri ortaya kyor. Byle bir gelime izgisi olmamas gerekir. Herkesin kendine gre slbu vardr, slub zayflklar vardr; o anlamda Thukydides iin de en byk tarihi demiyoruz, bn Haldun iin de en byktr, demiyoruz. bn Haldun kendine gre byktr ve bu keyfiyet, tarih ilminin gelimesinden deil, herkesin kendi uslb ve teknii iinde byk tarihi oluundandr. Tarih yazclk; btn zamanlarn tesinde, tarihilerin eitlik iinde kendi slplar ve sanat beceriklilikleriyle devam ettirdikleri bir bilgi ve yazm daldr. Fakat ortada tarih yazm ve tarihilik asndan bir problem vardr. Aydnlanma dediimiz an tarihilik dncesine ok byk zararlar olmutur; ok byk de faydalan olmutur. Tabi bize mekteplerde okutulan, sadece ok byk faydalar olduudur; her eyin ok ald, gelitii tarzndaki yaklamdr ve bu soukkanl olmaktan ok grltl bir slogandr. Aydnlanma devrinde maalesef tarihin belirli bir yorumu ve kullanm sz konusu oluyor. Bunu ne Eski Yunanllar ne de slm tarihileri yaptlar. Yani kimse bn Haldun'un, falan veya filan devletin byk olacan, tarihin en g noktas ve z varl olacan sylediini iddia edemez. Ne Reidddin'den, ne Heredot ve Thukydides'ten byle bir ey kar. O zaman ortada bir byk problem var. inde yaadmz Akdeniz dnyasndan sz ediyoruz. Bu tarihiler birbirlerini hep biliyorlar ve yle dou medeniyeti, bat medeniyeti gibi yoz ayrmlar da yapmyorlar. Bu Rnesans asrndan sonra det oldu. Tabi batllar ekiyor ba. "slm medeniyeti" diyor. Halbuki Mslmanlarn medeniyeti var. Bunun muhteem baarlar, zgn yanlar da var, ama kastedilen mnada slm medeniyeti yok ve olmaz. Mslmanlarn medeniyeti, hatt kendi akidelerine gre izdikleri hat ve eitlemeler var ama, slm medeniyeti yok. Ne anlamda yok? nk tbir infiratdr (izole edicidir). Ama tuhaftr, kabul gryor. Oysa slm medeniyeti, in, Japon, nka, Maya medeniyetleri gibi bir ey deil. Akdeniz'in evresindeki birikmeyle, Eski Yunan'dan, Eski Msr'dan beri hem din dncemizde ve akidemizde hem de maddi dncemizde, kaba gzlemimizdeki metodlarn insanlarn birbirinden geiiyle (ayr dillerde fakat ayn zamanda birbirleriyle de ok garip balantlar olan dillerde -ayr yazlarda- fakat yine birbirleriyle de balants olan yazlarda) kmlatif ylmayla ortaya dklm bir ekli. Bu kltr evresi Akdeniz dnyasdr. inde geri varyantlar vardr, o ayr bir ey. O halde bizim iin Heredot da Thukydides de slm tarihileri de bir byk akmn, kalntnn devamdr ve birbirlerini tamamlar. Bu saf bir bilim dncesidir ayn zamanda. Bu tarihi temeldir. Nitelik bakmndan inli'nin medeniyeti gibi inli etnik gruba has bir ey deildir. Beynelmilel bir varolutur. Sosyal bilimlerde kurtulu; felsefede, tarihilikte kurtulu iin Judeo -Helen-slm dnceye geri dnmek lzmdr. amz insannn bu dildeki kaynaklar iyi renip, iyi evirip dnmesi, deerlendirmesi lzmdr. Niin dili renmeli diyoruz? Vaka bu dilden Trkeye deilse de baka dillere eviri var; ama filozof ve yorumcu orijinalden her zaman yeni zenginlikler karr. Bu tipte bir hmanizm, bu tipte bir hmanist gymnasium lzmdr. Tabi bu bizde doru anlalmamtr. Hmanist denince Yunanca ve Latince anlalmtr; yanl deil, ama yetersiz. Bu grupta idealistler vard. Fakat yetersiz bir grt, yetersiz bir bilgi birikimi ve yorumuna dayanyordu. Sosyal bilimcimizin de din bilginimizin de bunlarn hepsini bir arada yapmas lzmdr. Bat klasik tipteki hmanist eitimi terk ediyor. Bunun skntlarn da ekecek. Medeniyet tarihi asndan en tehlikeli ey Aydnlanma a'nn tarih yaklamdr; nk tarihi yorumla kademelere ayrmlardr. Teleolojik, g bir yorum getirmilerdir. En iptidasi Voltaire'dir. Bu izgiye Weber, Tonnies, Kari Marx dahildir. Marx ki ok kozmopolit ve n yargsz grnr. Rusya'ya

kar Osmanl mparatorluu'nu savunacak kadar, o dnemin Avrupal tavrnn dndadr ve muhtemelen Yahudiliinden gelme -gayri hristiyan bir tutuma dayanan baka bir tarih kalb vardr; bunlar ayr. Fakat dikotomi dediimiz kutuplama, gelime izgisine inanm bir adamdr. Maalesef 18-19. yzyln Avrupasmdan gelme genel tutumu budur ite. nk hi bir zaman, belirtildii gibi ne Titus Livius'da, ne bn Haldun'da, ne bn'l-Mukaffa'da byle bir yaklam yoktur. Onlar tarihe tarih olarak, somut bir ey diye, somut bir enformasyon diye bakmlardr. Yorumlamamlar m? Elbette yorumlamlar. Toplumlarda byle mekanizmalar var, diye ortaya koymular. Bunu en iyi de bn Haldun yapyor. Biraz zeki insan mthi arpacak bir bilgi vardr onda. ok dikkatli bir metin okuyucusu olan mit Hassan, bn Haldun'u tanynca allak bullak oldu. Hibir zaman bn Haldun g bir yorum yapmyor. ok salkl bir bilgi veriyor. Eski Yunanllar da byle. te Aydnlanma'ya geldiimizde tarihin g bir yorum iin kullanldn, toplumun gelecei iin programlandn ve orada hedonist duygularn hkim olduunu grrsnz. Fransz htilli'yle saadet gelecek deniyor; toplumda saadet olur mu? Mesela Feminist hareket ile kadnlar mutlu olacak deniyor; yle bir ey olur mu? Kadnlar bu hareket sayesinde idame-i hayat edecek; geinmek iin, yaamak iin, ocuuyla birlikte var olmak iin... nk toplum deiiyor. O deien toplumda yeni artlar, yeni gereler lzm. Hareket budur. nsan mutluluu nedir sonra? Hi bir zaman bilinmez, llmez bir ey. Bunun yannda byle bir grle tarih yorumu kitlelere mal olmutur; bu ok nemlidir. Artk insanolu tarihi doal duygusuyla, bir hayvan (!?)olarak gemiini merak ederek deil, bir ey ina etmek iin kullanyor. Bu hem ilgin fakat hem de sapkn bir ynelim. Byk bir deiim. Eski dnemin insan tarihi bir ey iin yorumlayan, merak eden bir hayvand(!?); btn zellii buydu. Bugn gelecei ina iin kullanyormu. Bu deiimdir. Deien tarih ilmi deil, tarihi ve tarih okuyucusu; pek yararl ve tutarl deil, bir yere de varmaz. Bu nedenle 'tarih yapmak' gibi bir gr ve deyim ortaya kyor: "Tarih yapanlar", pozitivist zihniyetin bir rn. "Tarihin ncleri" gibi abuk subuk bir laf ortaya kyor. Yani bir yerde Eski Yunanlnn aidos'u zerine bir tr logos oturuyor; sylem, kelm biimi, mantk. Eski Yunanl aidos'la logos'u ne kadar gzel ayarlyorsa, yahut bn Haldun ne kadar gzel ayarlyorsa bunun tersine artk logosla yaplan bir tarih sz konusu. imdi uraya bakalm mesel: [Voltaire, XIV. Louis Asr, s. 3 vd.]den "Yalnz XIV. Louis'nin hayatn yazmak iddias gdlmemekte, bundan daha byk bir gaye hedef tutulmu bulunmaktadr. Gelecek nesiller iin sade bir adamn hareketlerini deil, fakat dnyann grm olduu en aydn asrn adamlarnn zihniyetlerini tasvir etmeye almak istenilmektedir". Dou dncesinde, mesel, bir asr- saadet en byk asrdr; her zaman iin rnek alnacak ama bir daha asla tekrarlanmayacak bir asr. Bat laik dncesinde Yunan asrlar, helenik asrlar buna Aydnlanma'ya-hizmet ettii iin en byk asrlardr. Bu ok nemli. Burada bir teleolo-jik, kademelenmi tarih gr sz konusudur. Voltaire devam ediyor: "Btn devirler, kahramanlar ve politika adamlar yetitirmitir; btn mili etler'ihtilller ve inklplar geirmilerdir; hafzasn sadece olaylarla doldurmak isteyen bir kimse iin tekmil tarihler hemen hemen ayndr".

Burada bir kronoloji kmsemesi yatar ve her retmen syler bunu: "ocuklarn kafasna olay dolduruyoruz" diye. Doldurmayacaksn da ne reteceksin tarih diye. Bir ksm da hi muharebe anlatmayalm diyor; ne anlatalm? Hangi yerde oturuyormu ocuklar, hangi tabaktan yemek yiyormu, hangi evde yatyormu kyller? Bu tarih mi imdi, bir ynyle. Bir yerde mecbursunuz zamann akn takip etmeye, baknz zihniyet nerelere kadar gidiyor: "..hafzasn sadece olaylarla doldurmak isteyen bir kimse iin tekmil tarihler hemen hemen ayndr. Fakat dnen, daha nadir bir keyfiyet olmak zere de zevk sahibi bulunan her insan, dnya tarihinde ancak drt asr bulur. Bu drt bahtiyar asr esnasnda gzel sanatlar kemale ermi..." imdi buradaki etnosentrizme, egosentrizme ve geosentrizme bakacaksnz. Yani bu drt asrn cereyan ettii mntkay gz nne alacaksnz. Dnyann geri kalan hibireydir, sadece ntr bir eya ve olaylar btndr. Byle bir dnya tarihi anlay ne kadar hataldr. Bu asr ok standart bir tarih bilgisi ve yorumu getirmektedir. Herkes iin geerli, deta fizik ilminin kaideleri kadar tutarl, mantk kalplar iinde yorumlanan bir tarih anlay getirmektedir. Bunun elemanlarndan biri ite drt devirdir dnyada ve bu belirli bir corafyaya hastr. Peki in iin niye bir ey sylemiyorsun dediinizde Voltaire'e: "Bana ne, in'in ne alkas var bu dnyayla" der gibidir. Amu bugn durum deiik. in neredeyse yaknda ortal istil edecek, iktisad kudretiyle. Biz o zaman merak edeceiz; kim bu inliler, tarihleri neymi bunlarn, yaplar neymi, diyeceiz. O halde bu nasl bir bilim oluyor ki? Srekli kalplarn, elemanlarn deitiriyorsun. Olmuyor ite o zaman. Bu tip bir tarihi anlaynn ne kadar hatal olduunu, Voltaire'in "drt bahtiyar asrnn" dnda kalan gayr-i bahtiyarlar tekrar ele alp incelemek zorunda kaldnz zaman greceksiniz. "... ve bu devirler insanlk zeksn gsteren birer a tekil ederek gelecek nesillere rnek olmutur. Hakiki eref ve ana erimi olan bu alarn ilki, Philippos ile skender'in, Yahut da Perikles'lerin, Demosthenes'lerin, Aristo'larn, Efltunlarn Apelle'lerin, Phidias'larm, Praksite-les'lerin asrdr. Bu eref ve an da, o zaman bilinen dnyann geri kalan ksm vahet halinde olduu cihetle, Yunanistan'n snrlar iinde kalmtr". Tabi imdi "aydn despotizm-aydnlanma a" dediimiz dnemde insanlar Msr medeniyetini bilmiyorlar. Bulunan papirs zeri hiyeroglif rulolarna by diye bakyorlar ve yaztlarn hangi devire ait olduu bilinmiyor. Piramitlerin tam ne zaman yapldn bilemiyorlar. Helenistik devirde Manetho adl bir rahibin yazd bugne fragmanlar halinde gelen Yunanca bir Msr tarihi var. Bu tek kaynaktr uzun zaman iin... Vol-taire'in de fazla bir ey bildii yok. Dolaysiyle tarihi dnemlemelerine bilgisizce devam ediyor: "kinci a, Lucretius'un, Cicero'nun, Titus-Livius'un, Vergilius'un, Horatius'un, Ovidius'un, Vitruvius'un adlariyle de zikredilen Caesar ve Augustus adr. ncs, stanbul'un II. Mehmet tarafndan zaptn takip eden adr. Avrupa krallarnn yapmalar gereken ilerin o tarihte alelade bir vatanda ailesi tarafndan talya'da yapldn, okuyucu hatr-lasa gerektir. Trklerin Yunanistan'dan komakta olduklar bilginleri [kim var o ada, ky o zaman Yunanistan] Medicis'ler Floransa'ya ardlar. Bu, talya'nn eref ve an devriydi. Gzel sanatlar bir kalknma idrak etmi bulunuyorlard. lk Yunanllarn bu sanatlara hikmet ismini vermi olduklar gibi, talyanlar da onlar fazilet adiyle ululamlard. Her ey mkemmellie doru gidiyordu. "talya'ya daima Yunanistan'dan gelmi olan gzel sanatlar, bu sefer orada uygun bir zemin bularak derhal yemilerini verdiler".

Tabii dnemleme gerei pek ocuka bir yorum var. Yani II. Mehmed Topkap'dan girdii anda ilim ve kitap gibi eyler Kumkap'dan karak gitti Avrupaya (!). Bu zihniyet mektep kitaplarnda da (bizimkilerde de) yer alyor. . "Almanya ve spanya da bu meyvalara sahibolmak istediler. Fakat gzel sanatlar ya bu iklimlere gelmedi, yahut da pek abuk mahiyetleri bozulup ktledi". Bu ok zekice ve doru; nk Rnesans sanatnn Avrupa'da nasl taklitlerinin yeerdii grlyor; fakat bir tarafyla da ind. Kendi asrn-daki Almanya'nn -ki Voltaire kendisi bulundu Almanya'da, Friedrich'in saraynda- nasl bir potansiyeli olduunu gremiyor. Bu sylendikten hemen sonra arkasndan klasik Alman a ortaya kyor: Goethelerin, Schillerlerin patlama devri... Tabi Voltaire'in haberi yok. Prusya'da oturuyor; yz elli kilometre tedeki Knigsberg'deki Kant'dan haberi yok. Kant'm Rousseau'dan haberi var; bunlarn ondan haberi yok. Kant'n var, nk onun Franszcas var ve takip ediyor; bunlarn Almancas yok. Kant Almancanm en gzel metinlerini yazyor. Sonra Kant'la, ngiltere'deki Leibniz'le yazmalar var Clarke'n; onun zerinden Descartes'la iliki kuruluyor. Mme de Stael'e (De l'Allemagne/Almanya'ya Dair adl eseri evrildi. Napolyon imparator iln edince kendini, Mme de Stae'l, cumhuriyeti olduundan, ok bozuldu. 'Niye imparator oldun' dedi. Devaml sktryor. Sonunda kapya "Majesteleri banyodadr" diye bir yaz koyuyorlar. Napolyon ok ykanr biliyorsunuz. "Aman efendim, dhiler arasnda ya ve cins fark yoktur" deyip doru banyoya giriyor) kadar -Voltaire'den ok sonra, ihtill asrnda- Almanya zerine bilgileri yok Franszlarn. Bu bilgisizliin zerine bir de tarih, yani epistemoloji kuruluyor. Bu tabi her zaman iflasa mahkm. Devam ediyoruz: "I. Franois limleri himaye etti, fakat bunlarn bilgin olmaktan baka bir vasflar yoktu. Kendisinin mimarlar oldu, fakat Michelo-Angelo'lar da, Palladio'lar da olmad. Bo yere resim okullar kurmaya alt; ard italyan ressamlar hi Fransz talebe yetitirmediler. Bir takm hiciv iirleriyle baz ak hikyeler btn iirimizi tekil ediyordu. Rabelais'in eseri, II. Henri zamannda rabette olan biricik mensur kitabmzd. "Hulsa, henz mkemmelletirilmemi olan musikiyi ve daha her tarafa mehul olup nihayet Galilei'nin rettii tecrb felsefeyi istisna ettiiniz takdirde, her eye ancak talyanlar mliktiler". Enteresan olan ey, 18. asr adamnn 16. asr iin kltr tarihi yapmas. Tarih felsefesi tbirini de Voltaire kulland tabi. G yorum balad, Hegel'e ve sonrasna uzad. nsanlar tarihe bakmaya itti. Her mnevver, her eline kalem alan veya kitap yazan, her kahve gevezesi, bu tarz dnmeye ve bir takm bilgileri edinmeye balad. Sosyalizasyon da tarihilie baka yaklamlar getirdi. Tarih yapmak kavramnn yannda belirli normlarla tarih yazmak merak da balad. 18. asrdan itibaren tarih bilgisinin, tarih yazmnn byk atlmlar yapmas yannda byk sapmalar yapmas, byk zararlar olmas da yine bu asrda ortaya kacaktr. Burada tarihin teleolojik (g) bir dnemlemesi yaplyor; btn dnemlemeler gibi yanl. Bundan baka btn amal yazmlar gibi sapknca. St. Augustinus'un de Civilate dei'si 17. yzylda J.B. Bossuet'nin (1627-1704) discour sur I'Histoire niverselle ad usum Dophinum adl eserinde ustaca bir ortak buluyor. Tanr'nn insan topluluunu belirli bir amaca gtrd ileniyor bu eserde. te bu teleolojik (g) yorum Avrupa dncesinde Voltaire'den Hegel'e bir ok yazar etkiledi ve ktle sosyolojisi ilminin de dichotomique modellerle bir anlamda aksak yann oluturdu.

Bu dnemlemelerden en tipik olan Vico'nun kidir. Beeriyeti, a) Tanr a (tanrya itaat) b) kahramanlar a (adaletin datm, bakaldran kahramann adil oluu dolaysiyle ona aittir ve byle bir nder gereklidir. Bunun sonunda kanun devleti (Polizei Staat geliir.) c) nsanlk a (insann bilgisi geliir, hukuk mevhumu geliir.) diye snflar. Btn sosyoloji ve tarihin aydnlanma andan beri bu hastalkla mall olmas olumlu ve olumsuz etkiler yapar. Bu yorumlar da olumludur. Tarih ve toplum geni kitlenin ilgisini eker; br taraftan tarih yazm tarih olmaktan kar. Daha sonra bunu dzeltmek pek zorlaacaktr. Voltaire diyor ki; "Drdnc a, XIV. Louis asr diye adlanan adr, ve bahsettiimiz drt devir iinde kemale en ok yaklaan da belki odur". imdi bunlar monari Fransa'sn deitirmeyi salk veren adamlar; ama monari Fransa'sn nasl tahlil ediyor bakn. Geri ihtillcilik demek her eyi rtmek ve kk grmek deil; ama temelde kralc Fransa'nn temel kurumlar ihtilal sonras Fransa'da kaldrlmtr. Bu duruma Alexis de Tocqueville pek yerinde iaret eder. l'ancien regime et la revolution'da (Gallimard, Paris 1967) eski Fransa'nn kurumlarnn durumunu tahlil eder. "teki adaki keiflerle zenginlemi olup baz alanlarda da tekilerin nn birden yaptklarndan fazlasn yapmtr. "Geri gzel sanatlarn hepsi Medicis'lerin zamanlarndan daha yksek derecelere gtrlmediler; lkin insan idraki umumi bir mahiyette tekemml etti". Btn insanlk tarihinin en stn safhas (!). 'Daha zeki olduk' diyor (!). Bunlar ngiltere'nin merut sistemini, meclis sistemini neren adamlar; fakat bir taraftan da ngiltere'ye medeniyet retiyorlar. Byle bir bak var htill'de. Devam ediyor: "Doru ve sahih felsefe ancak bu zamanda tannd. Kardinal de Richelieu'nn son senelerinden XIV. Louis'nin lmn takibeden yllara kadar, idaremizde olduu gibi gzel sanatlarmzda, fikir hayatmzda ve detlerimizde, vatanmz hesabna hakik ve ebed bir eref olmas icabeden umumi ve derin bir inklp vukua gelmi bulunduunu sylemek doru olur. Hatt, bu hayrl tesir Fransa'ya da mnhasr kalmamtr. "ngiltere'ye yaylm, bu zeki ve cretli milletin o tarihte muhta bulunduu rekabet duygusunu tahrik etmitir; zevklerde incelii Almanya'ya, ilimleri Rusya'ya gtrmtr; pek uyuuk bir halde bulunan talya'y bile canlandrm ve Avrupa nezaketi ve cemiyet ruhunu anlamay, XIV. Louis sarayna borlu bulunmutur. "Bu drt an felaket ve cinayetlerden mnezzeh kaldklarna hkme-dilmemelidir. Gzel sanatlarn sakin vatandalar tarafndan inkiaf ettirilmeleri, hkmdarlar ihtirasl olmaktan, milletleri karklklar karmaa hevesli olmaktan, rahiplerle keileri de bazen tahripi ve ahlksz olmaktan menetmez. nsanlarn ktl bakmndan tekmil asrlar birbirlerine benzer; fakat byk kabiliyet ve ehliyetlerle sivrilmi bulunduklarn bildiim asrlar bu drddr. "XIV. Louis asr diye adlandrdm ve aa yukar Fransz Akademisinin kuruluundan itibaren balayan asrdan nce..."

Voltaire tarihin blmlerini bir de tarihliyor; asrlar tarihlendirme alkanl var. Bir insan hayatnda bile yaplmas deta imknsz olan ey. Bir adamn ocukluktan k tarihi 14 Mays 1954' diyebilir misiniz? Sinn-i bulua erii, hatt- harektnn deiimi gnle, ayla, hatt ylla belirlenebilir mi ki bir toplum tarihinde bunu yapyorsun. Voltaire devamla; "talyanlar btn Ultrasmontainlere (dan arkasnda kalan), barbarlar ismini verirlerdi; itiraf etmelidir ki Franszlar bir bakmdan bu hakarete lyktrlar. Atalar spanya ve Afrika Araplarmn romanesk kibarln gothlara has kabalkla birletirirlerdi. Haz veren sanatlarn hemen hi birine malik deillerdi ki bu da faydal sanatlarn ihmal edilmi olduklarn gsterir." diyor. Gryorsunuz bize artk gln gelen yorumlarla, bilgilerle sslenmi bir kademelendirme ortaya kmaktadr ve bu bir tarihtir. Sual: G yorum artk kalmad diyebilir miyiz?

G (teleolojik) tarih el'an yaplyor. Biz ondan vaz gemi deiliz. Tabi bunun reaksiyonu da irrasyonel oluyor. Kapitalist sistemin gelimesi, bu sistemle btnleme mesel: 'Dnyaya kapitalizm yaylacak; kapitalizmin arkasndaki endstri ve ona has rgtlenme, mal yap, ideolojisiy-le -insan haklarbirlikte gelecek ve yaylacak... Bundan evvelki dzen ilkel, kt'. te bu yorum. Hi bir zaman bir toplumu kendi dengesi iinde incelemiyor. Yunanl, Heredot bunu yapmazd. Heredot Msr'a veya Babil'e gittii zaman, ran'n snrlarndan geerken oradaki toplumlar 'bunlar da bizim gibi olamamlar, olmallar' demiyor. Byle bir problemi yok. Atina demokrasisi var; anak mlee isim yazp adam seiyorlar. Bunun anlatyor; fakat bunun ok iyi olduunu iddia etmiyor. Nitekim nl drtl tartmasnda ran monarisini savunan galip geliyor, kltrler aras saygl bak eski Yunanda vard, slm ortaanda vardr. Heredot, ahrastn, bni Haldun baka bir dnyay; Rnesans sonras Bat ise egosentrik, etnosentrik bir dnyay, bir kurulmu dnceyi temsil eder.

KAYNAK: lber Ortayl - TARH NEDR NE DELDR ?