indekiler

1 ) Giri 2 ) Literatr 2.1. Reaktif boyarmaddelerin genel zellikleri 2.2. Reaktif boyarmaddelerin kimyasal yaps 2.3. Reaktif gruplar 2.4. Reaktif boyarmaddelerin snflandrlmas 2.5. Reaktif boyarmaddeler ile selloz elyaf arasndaki reaksiyonlar 2.6. Boyarmadde uyumsuzluu 2.7. Boyamada karlalan problem ve nlemleri 2.7.1. Alm ve Fiksaj sorunlar 2.7.2. Egalizasyon ve aynen tekrarlanabilirlik 2.7.3. Ykamadaki gelimeler 2.8. Boyal tekstilde karlalan problemler ve zm yollar 2.8.1. Renk deiimi problemleri 2.8.2. Beyazlaa problemi 3. rg Kumalarn Boyanmas 3.1. Tp ve dz rg kumalar 3.2. Boyamada hazrlk ilemleri 3.2.1. Yakma ilemi 3.2.2. Piirme ilemi 3.2.3. Beyazlatma ilemleri 3.2.3.1. Sodyum hipoklorit ile 3.2.3.2. Sodyum klorit ile 3.2.3.3.Hidrojen peroksit ile 3.2.4. Pamuklu mamullerin merserizasyonu 3.2.5. Ykama ,dinlendirme ,hacim kazandrma 3.2.6. Boyut stabilitesi kazandrma 3.2.6.1. Fiksaj ilemi 3.2.7. Kimyasallar 3.3. ektirme boyama metotlar 3.3.1. ektirme boyama makineleri 3.3.1.1. Haspeller 3.3.1.2. Jet makineleri 3.2.1.3. Overflow makineleri 3.2.1.4. Blowdying makineleri 3.3.2. Reaktif boyarmaddelerle ektirme yntemine gre boyama 3.4. Kontin boyama metotlar 3.4.1. Kontin boyama makineleri 3.4.2. Reaktif boyarmaddelerle kontin yntemine gre boyama 4 Metot letmede yaplm n kasar ilemi, . boya kademesi , ykamalar. letme ile ilgili olarak , boyama kademesinde dikkat edilecek hususlar, ykamalar, n ilem kasarnda dikkat edilmesi gereken hususlar. Boyarmadde kombinasyonlar 5. Crockmeter (srtnme hasl testi ve cihaz kullanm) Kuma tipine gre ya srtme hasl testi sonular

2.1.

Reaktif boyarmaddelerin genel zellikleri

Reaktif boyarmaddeler uygun koullar altnda lif ile kimyasal reaksiyona girerek , kovalent ba zelliine sahip tek boyarmadde snfdr. Karakteristikleri kk ve basit molekl yaplarna sahip olmalardr. Molekl arlklar genellikle 69-221 gr/mol dr. Kk partikl zellii life hzl bir ekilde nfuz etmelerini salar. ok parlak renklere sahip reaktif boyar maddeler basit yaplarnn sonucu olarak spektrumlarnda ok dar ve yksek pikler gsterirler . En ok mavi , krmz, oranj ve sar renklerin eldesi iin kullanlrlar. Reaktif boyarmaddeler nce selloz esasl lifler iin gelitirilmilerdir. Ancak imdi yaygn olmasada yn , ipek , orlon , akrilik ve karmlar iinde kullanlmaktadr. Daha az olarak reaktif boyarmaddeler naylon ipek ve asetatlarda kullanlabilir. Naylon ve yn iin asit reaktif gruplar kullanlr. Boyarmadde grubu olarak azo grubu ieren reaktif boyarmaddeler andrma basklarda uygundur. zellikle pamuk basksnda yksek k ve ya haslklarna sahip parlak renkler elde edilir. Reaktif boyarmadde ile boyanacak yada baslacak iyi bir n terbiye ilemi grmeleri gerekmektedir. zellikle niasta halnn uzaklatrlmas zorunludur. Aksi halde boyarmadde materyal yerine niasta hal ile reaksiyona girer. Tm aartma maddelerinin de iyi bir durulama ile materyalden uzaklatrlmas gerekmektedir. Reaktif boyarmaddeler boyamada emdirme ve ektirme yntemlerine uygundur. Dk flotte oranlarnda ; pad-batch , pad-jig , termofiksaj , ped-steam yntemleriyle alabilir. zellikle pad-patch ynteminde enerji tasarrufu saland iin olduka avantajldr. ektirme yntemine gre alldnda PH ve tuz kontrol yaplmaldr. Migrasyon ve egaliz zelliine sahip olduklar iin dzgn ve hzl bir boyama salarlar. Reaktif boyarmaddelerin k , ya ve ter haslklar yksektir. Boya-lif balar ok dk ve yksek PH larda hidrolize urad iin asit ve alkali haslklar orta seviyededir. zellikle reaktiflii diklor ve triklorprimidin boyarmaddeleri hidrolize ok eimlidirler. Klor haslklar dk olduu iin klor iermeyen aartma maddeleri kullanlarak bu dezavantaj indirgenmeye allmaktadr. Boyamann bitiminde hidrolize urayan boyarmadde ksmn uzaklatrmak iin sabunlama ve durulama ile iyi bir ard ilem yapmak gerekmektedir. Tuz yad alkali fiksesi yaplabilir. Reaktif boyarmaddeler

sklebilirler. Baz boyarmaddeler beyaza dek sklebilmektedir.

2.2.

Reaktif boyarmaddelerin kimyasal yaps

Reaktif boyarmaddeler , yksek lde suda znebilen boyarmaddelerdir. Ancak direkt

boyarmaddelerin terine dk substantiviteye sahip olacak ekilde gelitirilmilerdir. Kovalent ban oluumu alkali ortamda olur ve bazen tersinir olabilir. Buharlamada boyarmaddenin fiksajna yardm eder. Kovalent ban kuvveti , metal koordinasyon balarndan kuvvetlidir. Elektrostatik balar , hidrojen kprleri , van der walls kuvvetleriyle oluan balar ok daha kuvvetlidir. Bunun sonucu olarak reaktif boyarmaddeler ok iyi ykama srtme ve k haslklar verir. Reaktif boyarmaddeler genel olarak reaktif grubun kimyasal yapsna gre veya bu grubun kimyasal reaktivitesinin derecesine gre snflandrlrlar.

En yaygn olarak kullanlan reaktif boyarmadde tipleri azalan aktiviteye gre u ekilde sralanr ; 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) Diklortriazin Diflorkloroprimidin Vinilslfon Monoklortriazin Kloroprimidin Akrilolamino Monoflortriazin ( Procion M-zeneca ) ( Levafix E-Dystar ) ( Remazol-Dystar ) ( Cibacron-Ciba ) ( Drimarene- Clariant ) ( Primazine- BASF )

Reaktif boyarmaddenin kimyasal yaps ;

S1 Kr K R S2
eklindedir.

Burada ;

: znrlk salayan grup, Kr : Kromofor grup, K : Kpr grup, R : Reaktif grup , S1 : Substitsyon reaksiyonu srasnda yer deitiren substitent, S2 : Dier substitentlerdir.

2.3. 2.4.

Reaktif Gruplar Reaktif boyarmaddelerin snflandrlmas

1) Yksek reaktiflie sahip soukta boyayan boyarmaddeler :

Soukta boyayan reaktif boyarmaddeler iin temperatr 20-40 C arasndadr. Reaktiflik yksek olduu iin tempatatr ykseltmeden ve alkali ilavesini arttrmadan elyaf ile ok kolay reaksiyona girerler.

Bunlarn avantajlar ; Daha hzl boyama yapmak Daha az kimyasal madde tketimi Daha az enerji tketimi Yksek boyarmadde verimi Tekrarlanabilme olanann daha iyi olmas Ayn zamanda dk substantiviteleri yznden ykanmalarnn ok kolay olmasdr. Yksek scaklkta durulama yeterlidir.

2 ) Orta derecede reaktiflie sahip lkta boyayan boyarmaddeler : Esas olarak, bu grup snflandrma pek yaygn deildir. Genel olarak souk grupta deerlendirilirler. 3 ) Az reaktiflie sahip scakta boyayan boyarmaddeler : Bu tip monoklortriazin ( M.C.T. ) veya triklorprimidin (T.C.P) grubu ieren boyarmaddelerdir. Bunlara rnek markalat, procion, II EXL, Cibakron E , Drimaren X/XN, Basilen E/P Boyama temparatrleri 60-80 C arasndadr, reaksiyon kabiliyetleri zayf olduklar iin temparatr ykseltmek ve alkali ilavesini arttrmakla aktivite salanr. Scak boyamada temparatrn ykseklii nedeni ile ok dzgn boyamalar elde edilir ve boyar madde nfuziyeti mkemmeldir. Bunlarn en byk avantajlar ; Hidroliz tehlikesinin az olmas Daha iyi nfuz etmeleridir.

2.5 Reaktif boyarmadde ile selloz elyaf arasndaki reaksiyon

Reaktif boyarmaddeler selloz elyaf ile aadaki reaksiyona gre kovalent ba olutururlar. Bm SO2 CH CH2 ( Vinilslfon grubu ) + Sel.OH Bm SO2 CH2 CH2O Sel.

Boyarmadde ile selloz liflerinin ba yapmasn salamak zere ok eitli yntemler vardr. Boyarmadde bir alkali zeltisinden tek adml emdirme, kurutma yntemi ile aktarlabilir yada ntral bir zeltiden aktarlarak daha sonra ayrca alkali muamele uygulanabilir. Rengin inkiaf iin ayn zamanda sda kullanlabilir. Her durumda , kuma boyamadan sonra fikse olmam ( boyarmadde banyosundaki su ile ba yapm olduu iin boyamada bir deeri olmayan ) , elyafa fiziksel balarla balanm boyarmaddelerin uzaklatrlmas amac ile iyice sabunlanr. Boyarmadde bnyesinde iki veya daha fazla reaktif grup bulunabilir, bu tip boyar maddeler elyafla bifonksiyonel reaksiyona girerler. Sonuta; boyarmaddenin elyafla yapt ban ok salam olmas nedeni ile fikse edilmeleri de ok iyidir. Bu da boyamann hasl ve boyarmade verimi zerine etki eden nemli faktrlerden biridir.

Reaktif boyamada istenmeyen yan reaksiyon, boyarmaddelerin %15-40 a kadar hidrolize olmasdr. Ancak son gelimeler suya daha stabil boyarmadde retimini salamtr. Bifonksiyonel ve polifonksiyonel tipler bu adan avantajldrlar. rnein Ciba firmasnn Cibacron C markalar bifonksiyonel etki gsterirler. Hem vinilslfon hem de monoflortriazin grubu ieren reaktif boyarmaddelerdir. Bu da boyarmadde veriminin yksek olmasna neden olur. Reaktif boyarmaddelerde yeni bir gelime %97-98 verim ile boyamann mmkn olduu Cibacron LS (Ciba) boyarmaddeleridir.

2.6

Boyarmadde uyumluluu

Genelde boyarmadde uyumluluu tanm boyama artlar ve boyadmz renk ayn kalmak zere setiimiz renkte herhangi bir deiiklik olmakszn renk derinlii art olarak verilir. Uyumsuzluu gsteren boyarmaddeler absorbsiyon esnasnda ayn kimyasal yap , ayn tanecik byklne sahip ayn byklkteki molekller gibi hareket ederler. Teoride bunun doruluunu bulmak ve karlatrmak mmkndr. Ancak pratikte deien parametrelerin ok oluu ve dier alma ortam nedenleri ile absorbsiyon karmn oluturan boyarmaddeler her biri iin ayn hz ve ayn sayda moleklle olumayabilir. Boyarmaddeler temparatr, zaman ve seilen ynteme bal olarak birbirini etkileyebilirler. Boyarmaddelerin herbirini etkilemeden boyamaya tek renk alarak rn oluturmalar renk lm ve absorbtivite tayini ile incelenebilir. Uyumsuzluk deerleri boyamada kullanlan boyarmadde zeltisinin iyonik karakterine, dispers zelliine, substantivite, afinite, kararllk, hidroliz olabilirliine, difzyon, pretrasyon, migrasyon, fikse olabilirlik deerlerine bal olarak deiir. Substantivite yksek olmas halinde afinite nihai rengi etkileme ans ok azalr.

2.7 Boyamada karlalan problem ve nlemleri

2.7.1. Alm ve fiksaj sorunlar

Merserizesiz pamuun reaktif boyarmaddelerle ektirme yntemine gre boyanmasnda alm ve fikse verimi ak tonlarda yaklak %80-90, orta byklkteki tonlarda ise %60-70 tir. Yani %30-40 boyarmadde kanala aktlmaktadr. Oysa kaynaklarn kullanm ve evre kirlilii asndan daha yksek alm ve fiksaj ile efektif boyarmaddelerin kullanm istenmektedir. allan boyama koullarnda boyarmadde fiksajnn artmas iin aratrmalar pratik kullanm olmayan fiksaj hzlandrclar zerinde younlamtr. Enerji tketimine nlem olarak olarakta ksa flotte oran ve dk scaklkta boyamaya nem verilmektedir.

2.7.2.

Egalizasyon ve aynen tekrarlanabilirlik

Reaktif boyarmaddeler ile selloz boyanmasnda scaklk dtke substantiflik artmakta yani alm artmaktadr. Dk scaklkta genellikle egalizasyon dktr. Bu nedenle 60 C de yksek alma sahip boyarmaddelerin gelitirilmesi nerilmektedir. Gnmzdeki reaktif boyarmaddeler inorganik tuz ve alkali miktarlarnda , dzensiz boyama scaklndan ve flotte oran deiimlerinden ok etkilenmektedirler. PES boyamasnda kullanlan dispers boyarmaddelerle karlatrldklarnda ok daha az aynen tekrarlanabilme zellii gstermektedirler. Gelitirilen bifonksiyonel boyarmaddeler en az< scaklk ve flotte oran bamllklarnn yannda inorganik tuz ve alkali duyarllklar da minimum olduu bunlarda tekrarlanabilir boyamay salamak mmkndr.

2.7.3.

Ykamadaki gelimeler

Alm ve fiksaj arttrmak iin boyarmaddelerin selloz olan substantifliini arttrmak genellikle etkilidir. Fakat substatifliin artmas ykamann zorlamasn da beraberinde getirmektedir. Kural olarak reaktif boyarmaddelerin substitsyon reaksiyonu veren tipleride aktif boyarmaddeler ile hidrolize urayan boyarmaddelerin substantiflii arasnda nemli bir fark yoktur. Bu tip boyarmaddelerle yksek alm ve ykanabilirlii salamak zordur. Dier yandan adisyon tipli boyarmaddelerde aktifleen boyarmaddeler yksek substantiflie sahiptir, hidrolize urayan ksmn substantiflii dktr. Bu boyarmaddeler her ne kadar boyama esnasnda yksek substantiflikleri nedeni ile kolay alnrlarsa da oyamadan sonra substantiflikleri dk olduu iin ykamann kolaylkla yaplmasn salarlar.

2.8. Boyal tekstillerde karlalan problemler ve zm yollar

Reaktif boyarmaddeler ile boyanm yada baslm pamuk ve karmlar gnlk ve spor giysilerde geni bir kullanm alanna sahiptirler . Fakat bu sektrde mteri ikayetleri gnden gne artmaktadr. Boyarmadde performansa bal olan ikayetler 2 ana gruba ayrlmaktadr. Renk deimesi, dier bir deyimle solma ve beyazlama (Beyaz leke oluumu ). Bunlarn sebepleri ve faktrler ekil 3 de grlmektedir.

Ik Ter ve Ik Kromolar Scaklk Asidik Gazlar Boya-Lif ba Oksidatif maddeler Beyazlama ( Beyaz leke oluumu) Renk Deiimi ( Solma )

ekil 3 - Renk deiimi ve beyazlamay oluturan faktrler. Grld gibi reaktif boyarmaddelerin yeni gelitirilen tipleride uygun reaktif kombinasyonu elde edebilmek iin boya-lif ba ve kromoror grubun k, ter-k, s ve oksidatif maddelere kar dayankl olmas gerekmektedir.

2.8.1.

Renk deiimi problemleri

Tekstil materyalinin renk deiimi yada solmas mteri eline gemesi ile gzlenir. Nedeni ise k, ter, ter-k, ykama suyundaki klor , scak presleme (tleme) ile scaklktr. Bunlardan en nemlisi ise k, terk, ve klordur. Ter-k hasl zellikle metal kompleks boyarmaddeleri ile boyanm materyallerde sk sk sz konusu olmaktadr. Hatta metal iermeyen boyarmaddelerde de sorun olabilmektedir. Lif zerindeki k, ortamda terde bulunmas renk deiimini hzlandrmaktadr. Metal kompleks boyarmaddelerde olay kloroforun ( Ik ve ter hasllarnda ) histidin grubunun etkisi ile metalize olmayan forma dnmeleri, nedeni iledir. Fakat serbest metal ieren boyarmaddelerde bu hzlandrma mekanizmas ak deildir. Hatta renk solmasn genellikle bazik ter asidik terden daha fazla hzlandrmaktadr. Ayrca insan teri ISO ve JIS formlarnda kullanlan suni maddelerden daha da fazla hzlandrmaktadr.

Klor hasl problemleri sterilize eme suyundaki aktif klor miktar ve temizleme esnasndaki klor esasl beyazlatma maddeleri nedeni iledir. Klor esasl beyazlatclarn ( amar sularnn ) etiketlerinde renkli tekstillerde kullanlmamas gerektii bildirilmektedir. Gerekte sorun eme suyundaki azda olsa klordan kaynaklanmaktadr. Boyal materyallerin kor hasl JIS LO 884( 5 ppm klor ieriinde ) ve ISO 105 E03 (20 ppm klor ieriinde ) belirlenmitir.

2.8.2.

Beyazlama problemleri

Reaktif boyarmadde ile boyanm materyaller iyi bir art ilem grdkleri iin boyamadan sonraki ya haslklar mkemmeldir. Ancak haslklar datm, mteri eline ulamasndan sonraki depolama yada kullanm esnasnda boya-lif bann kopmas nedeni ile dmektedir ki sonu beyazlamadr. Bu problemin ana sebepleri unlardr ;

Atmosferdeki CO2, kkrtoksitleri ve azotoksitleri gibi asidik gazlarn etkisi ile asidir hidroliz eme suyundaki aktif klor, sodyumperkarbonat ve deterjanlardaki sodyumperborat gibi oksidatif maddeler nedeniyle oksidatif paralanma. Scak presleme ( tleme ) nedeni ile termal paralanma.

Bu d faktrlere kar boya-lif bann stabillii reaktif grubun karakteristik zellii tarafndan belirlenir. Kromoforun etkisi ise ok azdr. Reaktif grup ve boya-lif bann stabillii Tablo2 de zetlendii gibidir. Beyazlama problemleri, pek ok neden iinde atmosferdeki asidik gazlarn etkisiyle asidik hidrolize balanmaktadr. Eser miktardaki gazlarn etkisi ile yava yava ilerler. Hzl bir ekildetespit edebilmek iin, as,d,k as,t , laktik asit yada HCl nin sulu zeltilerinde ileme sokulur yani hzlandrma testi uygulanr. Oksidatif maddelerce oluturulan oksidatif paralanma temizlemede kullanlan sodyumperkarbonat yada sodyumperborat gibi aartma maddelerinin kombineli kullanmyla giderilebilir. nk bu maddeler kromoforlarn oksidatif bozumasn pek etkilemedikleri iin boyal tekstillerin ykanmasnda kullanlabilmektedir. Hatta son zamanlarda baz boyar maddeler boya-lif bann kopmas nedeniyle proksit ykamas iin test yntemleri nerilmektedir. Boya-lif bann termal blnmesi ise yle meydana gelmektedir; Isyla boyar maddedeki slfonat grubu serbest aside dner, bylece den PH deerleri de asidik hidrolize neden olur. Yani termal paralanmann yukarda sz edilen asidik hidroliz ile ayn konumda yer almaktadr. Tablo 2 de belirtildii gibi vinilslfon grubu yksek stabilliktedir. Bu yzden yeni gelitirilen bifonksiyonel boyar maddelerde reaktif gruplardan birinin vinilslfon olmas kanlmazdr.

Tablo 2 Reaktif gruplarn haslk zellikleri Alkali Reaktif Grup Vinilslfon Monoklortriazin Monoflortriazin Diklortriazin Triklorprimidin Diklorkinoskadin Asit Hasl PH 3-4 PH 9-10 Hasl PH 13-14 Scaklk 180-220 C Peroksit

: Orta

X X : Stabil deil

- - X X

: Stabil

3. rg kumalarn boyanmas
rg kumalar ou ektirme metotlar ile az bir ksm ise kontin metotlar ile boyanrlar. Boyama metotlarn incelemeden nce tp veya dz rg kumalarla almadaki farkllklar grmekte yarar vardr.

3.1.

Tp ve dz rg kumalar

ABD ve Avrupada kuma olarak boyanacak triko rg mallarn ou tp halinde boyanr. Bu ekilde almann balca nedenleri unlardr ; 1) Kenar kvrlmalarn nlemek. Tp halindeki kuma kesilip enine ak duruma getirildii zaman kenar kvrlmalar oluur. 2 ) Kuma yzeyinin deforme olmasn nlemek. Buna tipik rnek olarak tekstre ift iplik polyester jarse kumalarn hacimli yzey yapsnn ezilerek dz hale gelmesi verilebilir.

3) Yzey tylenmesinin nlenmesi . Bu problem filament ipliklerden mamul kumalarla ilgili bir problem olmayp, kesik elyaf iplikler kullanld zaman karlalabilen bir durumdur. Tipik rnek akrilik veya pamuktan mamul tek iplik jarse kumalardr. Baz durumlarda, tp halinde rlm olmasna ramen, kuman ya ilemlerini enine ak olarak yapmak tercih edilebilir. Tektre ipliklerden mamul sk ilmek yapsna sahip kumalar , tp halinde ya ilemlere tabi tutulduklarnda deforme olabilirler. Bunun neticesinde kuman orta ksmnda kalc bir izgi oluabilir. ve buda ya ilemler sonunda kuma kesilerek ald zaman aka grlr. Orta ksmnda bulunan bu tr izgiler, tp halindeki kuma ya ilemler ncesi ambarlarda uzun sre bekletilirlerse de oluabilir. Dz rg mallarn ya ilemleri tahmin edildii zere ayn ekilde yaplr. zellikle sentetik elyaftan mamul kumalarn ya ilemleri halat halinde yaplrsa, halat izleri oluur. Scak ve slak durumdaki bu tr kumalar krk vaziyette muhafaza edilirlerse, krklklar kalc olarak fikse olabilirler. Dz rg kumalarda halat izlerini nlemenin bir yolu, bu tr kumalar halat halinde almamak ve her zaman enine ak durumda bulunmasn temin etmektir. rg kumalarn enine ak durumda almasna uygun tesisler mevcuttur. Eer bu tr tesise sahip olmayan bir iletmede dz rg kuma allmas sz konusu ise o zaman zm yollarndan biri kuma bir kenar boyunca dikerek tp haline getirmektir. ster tp halinde rlm, ister dikilmek sureti ile tp haline getirilmi dz rg kuma olsun tp halindeki kumalar boya banyolar gibi mahlller iin ekilirken, tpn i ksmnda bulunduklar hava ve yine i ksmna teekkl eden buhar nedeni ile ime eilimi gsterirler. Bu ime sayesinde kuma zerinde oluan krklklar devaml olarak yer deitirirler ve bylece ayn blgede kalmalar engellenmi olur. Halat halinde almalarda krma, genellikle krklklarn kuman ilemler srasnda yer deitirmesi sonucu meydana gelirler. Buradan da aka grlmektedir ki halat halinde allan dz rg mallarn makineye ykleme safhasnda zerinde bulundurduklar krk ve krklklar aynen kalr, nk tp mallarda oldu gibi ime sz konusu deildir.

3.2.

Boyamaya hazrlk ilemleri

Boyamaya gemeden nce, hazrlk ilemlerinin bazlarna deinmek gerekir. Hazrlk ilemlerinin temel amalarndan biri lifin bnyesinde bulunan veya sonradan gelen yabanc maddeleri liflerden uzaklatrmak, bylece temiz hidrofil zellikte lif elde etmektir. Bu zellikler iyi bir boyama ve apre iin ncelikle yerine getirilmelidir. lemlere ksaca deinirsek;

lemler 3.2.2. Piirme ilemi

Bnyesinde doal olarak bulunan yalar ve mumlar nedeni ile pamuklu mallar dier elyaflara nazaran daha fazla hazrlk ilemi gerektirirler. Alkali ilem srasnda pamuk iindeki yalar, mumlar ile iplik bkm ve rgs srasndaki makinelerden gelen yalar temizlenir. Bu ilem ile pamuk ekirdeklerinin iirilmesi ve patlatlmas da gerekletirilir ki, bunlarn mteakip ykama ve beyazlatma ilemlerinde tamamen giderilir. rg sanayinde kullanlan ipliklerin dokumada

kullanlanlara kyasla daha az pamuk ekirdei ihtiva etmesi nedeniyle, rg mallar iin kombine bir piirmebeyazlatma ilemi yeterli olacaktr. Piirme rasnda ya cinsinden yabanc maddeleri uzaklatrmak iki yolla mmkndr. Bunlardan birincisi uygun bir organik solvent ile zerek veya emisyon haline getirere ki dieri ise alkaliler ile sabunlatrmaktr. Pratikte alkali ilem ok daha ekonomik olup, alkali olarak ta en fazla kostik soda kullanlr. Sabunlama neticesinde znmez durumda bulunan yalar znr duruma getirilirler ki, bunlarda ykanarak kolayca uzaklatrlabilir. Modern uygulamalarda piirme ilemine yardmc olmas amacyla komplex oluturucu maddeler ve sentetk deterjanlar da kullanlr. En ok kullanlan yzey aktif maddeler anyonik slfat, slfonat ve fosfatlardr. Alkali piirmede ilemlerinde, muamele sreleri alkali konsantrasyonuna ve ilem scaklna bal olup, bunlarda kullanlan makine tipine gre deiir. Uzun muamele sreleri ektirme makineleri iin gereklidir. Haspel-Jet gibi makinelerde mal 90-95 C de %0.5-1 gibi dk kostik konsantrasyonlarnda 1-2 saat kadar muamele edilir.

3.2.3. Beyazlatma ilemleri

Pamuk elyafnn bnyesinde pigment halinde renkli maddeler bulunmaktadr. Bu renkli madde ham pamuun sar/kahve renkteki karakteristik grnnn nedenidir. Piirme ve mteakip ykamalar ile temiz ve hidrolif mal elde edilirse de. Az miktarda pigment hala mal zerinde kalmaktadr. Bu nedenle boyanacak mallarn nemli bir miktar iin beyazlatma ilemi gerekmektedir. Baslacak veya beyaz olarak kullanlacak mallar iin beyazlatma arttr. Pamuk zerinden pigment boyarmaddesini uzaklatrmann en iyi yolu oksidasyondur. Oksidan madde olarak sodyum hipoklorit ( NaOCl 2 )2 , sodyum klorit ( NaClO2 ) veya hidrojenperoksit ( H2O2 ) kullanlr. Daha saf olmalar nedeniyle, rejenere selloz lifleri daha lman artlarda beyazlatlabilirler.

Pamuklu mallarn beyazlatlmas 3.2.3.1 Sodyum hipokolit ile,

Sodyumhipoklorit ok gl bir beyazlatma maddesi olup, pamuklu mallara iyi bir beyazlk salar. Ayrca pamuk ekirdeinin tamamen uzaklatrlmasn mmkn klar. Ancak titiz ilem kontrol gerektirmesinin yan sra, ilemin uzun olmas bu beyazlatma ileminin dezavantajdr. Bu ilem ncesi mal yeteri derecede piirilmeli ve ardndan asit ile ntrletirilmelidir. Beyazlatma ,ileminin kendiside uzun bir ektirme ilemi olup, mteakiben klor artklarn giderme ilemi de gerektirir. Bu ilemlerin her birinin ardndan ykama ileminin gereklilii prosesin iyice uzamasna neden olmaktadr. lemde aktif beyazlatma maddesi HOCl dir . Maln asgari dzeyde zarar grmesini ve iyi bir beyazlatma eldesini temin etmek iin ok spesifik PH ve scaklk deerleri kullanlr. ekilde grld zere ntr deere yakn PH deerlerinde elyaf fazla zarar grmektedir. Asidik ortamda klorr gaz olutuundan, sodyum karbonat kullanlarak beyazlatma PH 10-11 civarnda yaplr. Beyazlatma oda scaklnda gerekletirilir, nk scakk arttka pamuun grd zararda artar.

Hipoklorit beyazlatmasnda PHn elyaf mukavemeti zerine etkisi

Akkanlk No su Sodyum Hipoklorit Beyazlatmas 3 gr/l aktif klor ilem sresi =5 saat

PH

3.2.3.2. Sodyumklorit ile;

Kontin sistemlerde klorit ile beyazlatmann mmkn olmas elyafn dk dzeyde zarar grmesinden dolay, bu ekilde beyazlatma hipoklorit beyazlatmasna tercih edilebilir. Ancak aktif beyazlatma maddesi klordioksit olup buda beyazlatma srasnda oluur. Klordioksit gaz hem sala zararl olmas hem de paslanmaz elik tehizatna korozyon etkisi sebebi ile istenmeyen bir maddedir. Netice olarak, uygun havalandrma ve makine dizayn ile evrenin korunmas, beyazlatma banyosuna korozyon nleyici maddeler ilave edilmesi veya kullanlan elik tehizatn titanyum bileikleri ihtiva etmesi gerekmektedir. Bu ilemde de beyazlatma spesifik artlar altnda yaplr. Bu kez 80-90 C gibi yksek scaklklar gerekli olup 4.0 civarnda bir PH salanacak ekilde banyoya asetik asit /fosfat tampon maddeleri ilave edilir. Haspel veya piirme kazan gibi aparatlarda yaplan beyazlatmalarda 1-6 gr/l klorit ( %80 ) konsantrasyonu gerekli olup, ilem sresi 1.5 ile 5 saat arasndadr. Kontin halat halinde alan makinelerde veya buharlayclarda 10-25 gr/l klorit ( 80% ) zeltisi kullanarak ilem 1 saatte tamamlanabilir. Uygun Pad-Roll makinelerinde daha uzun bekletme sreleri ve seyreltik klorit

3.2.3.3. Hidrojen peroksit ile

Elde edilen beyazlk derecesi daha dk olmasna ramen pamuk iin olduu kadar dier btn elyaflar iinde en nemli beyazlatma maddesi hidrojen peroksittir. Ksmen de olsa birok dier elyaf da beyazlatma zelliinden dolay bu beyazlatma maddesi karmlar iin idealdir. Pamua uygulanmas srasnda spesifik artlar gerekmesine ramen, elyafa zarar vermeden allabilecek snrlar olduka genitir. Beyazlatma mekanizmas hakknda tartma hala devam etmekte ise de genel olarak aktif beyazlatma maddesinin perhidroksit ( HOO~ ) iyonu olduu ve beyazlatmann muhtemelen serbesrt radikal mekanizmas aracl ile gerekletii kabul edilmektedir. Yksek ilem scaklklar beyazlatma ilemini hzlandrdklarndan, kaynama noktasna yakn ve hatta daha yksek scaklklarda kullanlr. Dk PH deerleri peroksitin etkinliini yavalattndan, pamuun beyazlatlmasnda banyoya PH 10.5 11.00 olacak ekilde sodyum hidroksit veya sodyum karbonat ilave edilir. Daha yksek PH deerlerinde peroksit oksijen aa kararak abucak paralanr ve beyazlatma tekrar yavalar. Banyoya sodyum hidroksitin yan sra stma maddesi, deterjan ve emlgatr ihtiva eden modern yardmc maddelerin ilave edilmesi suretiyle rg mallarn ayn anda piirme ve beyazlatlmas mmkn olmaktadr. Kontin metotlar kullanmak suretiyle ok hzl kasar ilemleri mmkndr. Boyaya ilave edilmesi gerekli dier bir madde stabilizatr olup, bu madde nceleri sodyum silikat idi. Bu madde sadece ortamn PH n tamponlamaya yardmc olmakla kalmayp, peroksitin katalitik paralanmasna neden olabilecek Fe, Cu gibi metal iyonlarn da komplex oluturarak etkisiz hale getirir. Bu iyonlar ile pamua zarar verilmesinin en gzel rnei, fermuar veya dier metalik ksmlar ihtiva eden hazr paralarn beyazlatlmalar srasnda grlr. Bu tr paralarn ve mteakip boya ileminde daha az boya ald aka grlmektedir. Sodyum silikat kullanlmas halinde beyazlatma sonras iyi bir ykama yaplmas gerekir. Silikat lekeleri olumas nedeniyle artk organik stabilizatr maddeleri kullanlmaktadr. Bu maddeler sadece kompleks oluturucu olarak grev yapmakla kalmayp, deterjan ve yumuatma zelliklerine de sahip olabilirler. Beyazlatma zaman ve banyo konsantrasyonu kullanlan scaklklara ve aparatlara baldr. rnek haspelde beyazlatma 80-90 C scaklkta, 3-5 ml/l hidrojen peroksit ( %35 ) kullanlarak 1-2 saatte yaplabilir. Soukta bekletilerek yaplan bir beyazlatmada maln 40-50 ml/l hidrojen peroksit zeltisi ile emdirdikten sonra en az 6 saat bekletilmesini gerektirir. Bununla birlikte kontin metotlarda 20-50 ml/l peroksit kullanlarak, beyazlamann 20-30 dakikada gerekletirilmesi mmkndr.

3.2.4. Pamuklu mamullerin merserizasyonu

nceleri ince tip jarse kumalarn imalinde merserize pamuk iplii kullanlrd. Son senelerde rg kumalarn merserizasyonu iinde makineler dizayn edilmitir. rg kumalarn merserzasyonu, dokuma kumalarnkine benzer avantajlar salamaktadr. Bu avantajlar yle sralanabilir. ; Boyut stabilitesinin iyiletirilmesi Kuma parlaklnn arttrlmas Kuma grnnn ve mukavemetinin iyiletirilmesi Birok boyarmadde iin maln afinitesinin arttrlmas

Dokuma ve rg kumalarn merserizasyonu arasndaki temel fark, rg mallar merserizasyon ilemi boyunca gerilim altnda tutulmaz, nk maln elastiki zelliklerinin muhafaza edilmesi gerekir. Merserizasyon srasnda deriik sudkostik zeltisi kullanldnda, selloz lifleriyle meydana gelen reaksiyon intramiseller bir reaksiyondur. Yani bu deriiklikteki sudkostik flottesi misellerin ierisinde nfuz etmekle hidrat sellozo denilen normal sellozdan farkl bir yap gsteren modifikasyonu oluturmaktadr. Sudkostik, selloz makromoleklndeki hidroksil gruplaryla sodyum selloz meydana getirecek ekilde yada ekim kuvvetleriyle makromolekllere balanacak ekilde reaksiyona girmektedir. Merserizasyon srasnda her iki ekildeki reaksiyonda meydana gelmekte fakat denge ekim kuvvetleri ile balanma ( %85 ) tarafna kaymaktadr. Sell. OH + NaOH Sell. OH.NaOH Sell ONa +H 2O

Merserizasyon srasnda misellerin iine ve arasna giren sudkostik, liflerin iirmekte ve daha ak bir yap kazanmasna yol amaktadr. Bu nedenle merserize edilmi pamuk liflerinin boyarmadde alma yetenei artmaktadr. lgin olan bir noktada merserize edilmi ve edilmemi pamukluda ayn koyulukta bir boyama elde edebilmek iin merselizelide tketilen boyarmadde miktarnn %15- 40 daha dk olmasdr. Merserize lifler daha dzgn yzeye sahip olduklarndan daha fazla n yanstmakta ve lif eperleri kalnlatndan nlarn lif ierisindeki getikleri yolun uzunluu artmakta dolays ile daha koyu gzkmektedirler. Boyarmadde almnda merserizasyon srasndaki NaOH konsantrasyonu artka ( 37 Be ye kadar ) boyarmadde alnmas artmaktadr. Fakat 20 Be lik NaOH ile yaplan bir ilem sonucunda yeterli sonular elde edilmektedirler. Ayn ekilde sudkostik ile ilem sresi de 60 saniyeden ksa tutulabilir. Boyarmaddenin alnmasn arttrmak iin fazla bir germeye ve NaOH flottesinin scaklnn 10-15 C ye kadar soutmaya da gerek yoktur. Merserizasyondan sonra yaplan kurutma scaklna bal olarakta boyarmadde alm deimektedir. Kurutma scakl ne kadar yksek olursa boyarmadde alnmas da o kadar der. Merserizasyonla boyama srasnda hi kurutma yaplmazsa boyarmadde alnmas o kadar fazla olur. Merserizasyon srasnda l liflerin boyanma yetenekleri de artar. Bylece ierisinde l pamuk lifleri de bulunan materyalin dzgn bir ekilde boyanmas mmkn olur. Merserizasyondan ama, parlakl arttrmaktan ok boyarmadde almn salamak ise, en ekonomik alma ekli materyali 18-22 Be lik sudkostik flottesiyle 25 C veya biraz daha yksek scaklkta Az bir germe ile 25-30 sn ilem yaplp Mmknse kurutmadan boya yaplmas salanr.

3.2.6. Boyut stabilitesi kazandrma 3.2.6.1. Fiksaj ilemi

Sentetik elyaflardan veya bunlarn karmndan mamul kumalarn kaynar suda veya scak hava ortamnda ekme, kalc krk ve krklar oluturma zellii vardr. Fiksaj ilemi bu eilimi yok etmek iin yaplr. Fiksaj ileminin rg kumalara aadaki zellikleri kazandrmas beklenir. Mala boyut stabilitesi kazandrma Kenar kvrmlarnn azalmas Mteakip beyazlatma ve boyama ilemlerinde krma ve bozulma tehlikesini azaltmas ( zellikle Haspellerde ) Muhtemel kuma deformasyonunun nlenmesi. rnein baz rg mallarn levent boyama makinelerinde mamul akna engel olan bozulmalar.

Bu nedenle fiksaj ilemi ya ilemler ncesi yaplacak bir ilemdir. Ancak Fiksaj ileminin polyester gibi baz sentetik boyama zellikleri zerinde nemli etkisi olup, fiksaj ilemi srasndaki herhangi bir hata, boyama sonras renk nansnda farkllk olarak kendini gsterebilir. Ayrca malda bulunan yalan piirme ile uzaklatrlmadan fiksaj ilemi yaplacak olursa, bu yalar mala nfuz edip lekeler oluturabilirler. En son ilem olarak apre esnasnda fiksaj ilemi yaplarak mala boyut stabilitesi kazandrlabilir. Sonradan fiksaj olarak adlandrlan bu metot da sblimasyon boya kayb, maln ve tehizatn kirlenmesi sz konusu olabilir. Fiksaj ilemi srasnda iki faktrn kontrol edilmesi gerekir. Bunlar fiksaj scakl ve germe srasnda mala uygulanan germe miktardr.

Scak hava ile fiksaj

Sentetik rg mallar iin en ok kullanlan teknik budur. Scak hava kamaralar ve kta bir soutma dzenei olan ineli germeli kurutucular. Genellikle kulanlan makinelerdir. rg mala iin modifiye edilmi ineli germeli kurutucularn giri ksm genellikle 4-6 metreye kadar daha uzun olup, her bir zincir iki adet eklem dzenei zerinden geer. Bylece maksimum dzeydeki ar beslemede dahi maln dzgn olarak inelenmesi salanr ve sarkma nlenmi olur.

3.2.7

Kimyasallar

Pamuklu rg mallarda dzgn boyamalar elde etmek iin eitli yardmc maddeler kullanlmaktadr. Bu yardmc maddeleri, kullanldklar yere gre snflandrp aklayalm. n ilem ve aartma; Saf pamuklu ve pamuk / sentetik karmlarnda rme srasnda bulaan pamuk lifinin doal olarak sahip olduu yabanc maddeler ve sentetik liflerin zerinde bulunan avivaj maddelerinin mal zerinden uzaklatrlmas gerekir. zellikle pamuklu mamullerde en byk problemler pektin ve vakslardr. Pektinler; poligalaktronik asitlerdir. Bunlar Ca, Mg ve Fe tuzlarna dnerek elyafn imesini nler. Bunlarn suda znrl yok denecek kadar azdr. Vakslar ise; genellikle yksek molekl ya asidi alkolleri ( C 24 C30 ) yksek molekll ya asitleri ( C15- C33 ) ve onlarn esrterleridir. Vakslar herbir elyaf sararak onlar su itici yapar. Boya ekiminin dzgn ve sorunsuz olmas iin boya ncesi yukarda bahsettiimiz yabanc maddelerin uzaklatrlmas gerekmektedir. rme mamulun boyamaya hazr hale getirilmesinde genellikle u yardmc maddeler kullanlr. Islatc Ya uzaklatrc Kompleks oluturucu Stabilizatr. Kostik Peroksit Aartma flottesinin mala dzgnsz olarak aplike edilmesi halinde, yresel olarak farkl beyazlk dereceleri elde edilir. Beyazlk derecelerinde bu ekildeki farkllklar boyamalarda daha ak veya daha koyu renk tonlar elde edilmesine yol aar. Kuman yzeyi dngnsz ve bulutludur. Boyamada; n terbiye ileminin optimal bir ekilde yaplm olmasna ramen, boyamalarda dzgnszlkler meydana gelebilir. Bunun nne geebilmek iin boyarmaddenin yannda aadaki yardmc maddeler kullanlr. Islatc Kompleks oluturucu Disperge ve Egaliz maddesi Krk nleyici

Yardmc maddelerin zelliklerinden bahsedelim

Islatc : Safszlklarndan dolay sadece suyun kuma hzl bir ekilde slatmas mmkn olmamakta, hzl slanamayan kumata da fiziksel srtnmeden dolay krklar olumaktadr. Islatc tekstil mamulunun ok abuk islanmas iin flotteye verilen kimyasaldr. Ayrca flottedeki dier kimyasallarn daha kolay ve hzl nfuz etmesini salar. Hzl slatmas ve kpk yapmamas, arzu edilen en nemli zellikleridir. Stabilizatr : Kasar banyosunda kullanlr. Peroksitin alkali ile temasnda hzl paralanmasn nler. Stabilizatrler iyon tutucu gibi alrlar. Scaklk arttka peroksit dzenli paralanarak aktif oksijen aa kartr. OOH ( Perhidro ) yu olutururlar. Bu sayede zemin temizlenerek beyazlk olumas amalanr. Mal zerinde demir veya dier ar metal iyonlarnn bulunlas halinde hidrojen peroksit katalitik olarak paralanr. Bylece bu noktalarda pamuk lifine ar zarar veren ve katalitik zararlar meydana getiren ar reaksiyonlar meydana gelir. Aartma stabilizatrleri ar metal iyonlar ile kompleks oluturur ve peroksitin katalitik olarak paralanmasna engel olurlar. Bu sayede katalitik zararlarn meydana gelmedii dzgn aartmalar elde edilir. Aksi taktirde kuma yzeyinde delinmeler gibi hi istenmeyen sonular doabilir. eitli kalitelerdeki pamuklar hasat edildikleri blgelere gre farkl miktarlarda metaller ierdiinden, bunlarla tekrarlanabilir aartma sonularnn eldesi ancak aartma stabilizatrlerinin kullanlmasyla garanti edilmektedir. Kostik : Peroksitin paralanp aktif oksijeni aa kartmas iin kasar banyosunda alkali olarak kullanld gibi elyaf iirme zelliinden dolay kuma temizleyip boya molekllerinin elyafa nfuz etmesinide salar. Kasarda kullanlr. Peroksit :

Antiperoksit enzimi : Kasar ilemi sonrasnda kuma zerinde kalmas muhtemel peroksitin uzaklatrlmas iin kullanlan enzimlerdir. Kuma peroksitten kurtarlarak, sonraki ilemlere daha hazr hale getirilir. Ortamda bulunan peroksit boyama srasnda boyamann dzgnszln meydana getirir. Bu nedenle kasar banyosunda ve kuma yzetinde kalan peroksitin giderilmesi muhakkak gereklidir. Banyoda kalan hidrojen peroksit enzimler vastas ile paralanarak su ve oksijene dntrlr. Kompleks oluturucu : Kompleks oluturucu maddeler kmelere ve bylece sertlik oluturucu maddelere kar hassas boyarmaddelerde leke olumasna engel olurlar. Sertlii tamamen giderilmi su kullanlmas halinde bile pamuyklu malzeme, grd n terbiye ileminin younluuna gre halen daha Ca ve Mg ierir. yon tutucular : Suya sertlik veren Mg ++ Ca++ gibi iyonlarn yannda Si++, Fe++, Cu++, iyonlarnnda tutulmas amalanr. Bu iyonlar hem kasar banyosunda hemde boya banyosunda zararldr. Bu yzde iyon tutucular kasar ve boya banyolarnda kullanlr. Disperg edici maddeler ( Dispergatr ) : Boya ve ykamalarda kullanlr. Kuma yzeyinden koparlan zararl iyonlarn veya flotteden kumaa gemesi muhtemel iyonlarn yakalayarak banyoda askda brakr, banyonun boaltlmas ile darya atlmas salanr. Egalizatr : Egalizasyon etkisi, egalizasyon maddesinin hem boyarmaddeye hemde life kar afinitesi olan kompanentleri iermesi sayesinde gerekleir. Boya ve ykamalarda kullanlr. Life afinitesi olan kompanent nceden lifi bloke ederek, boyarmaddenin life yava yava nfuzunu salarlar. Bu ekilde boyarmaddenin lif ierisine girmesinin geciktirilmesi, dzgn bir nfuzu salar. Amata boyann dzgn dalmdr. Egalizatrler, boyann znrln arttrd iin boya kme riskinide azaltr. Krk nleyici : Krk nleyici maddeler lifin lif ile srtnmesini azaltr, ve lif fibrillerinin yumuakln arttrlar. Bylece maln slat durumdaki hareketsizlii aksi tesir yapar ve krk izlerini azaltr. Krk nleyici maddenin kullanlmas, b,r yandan maln slak durumdaki hareketliliini ( kayganln ) arttrarak dzgnszlklerin olumasn, dier bir yandanda makine aksamnn, mal yzeyince meydana getirecei mekaniki zararlara engel olur.

Kpk kesiciler : Kasar, boya , apre esnasnda istenmeyen kpk oluumlarn minimize etmek iin kullanlr. Kpk boyamada karlalan en nemli sorunlarn banda gelmektedir. Kpk kesiciler yzey srtnmesini kestiklerinden dolay banyoda hareket halindeki kuman flottedeki hareketinden dolay kprmemesini salar. Kpk kesiciler daha ok silikon esasl maddelerdir. Iletmelerde birok krk nleyiciler ve yumuatclar, kpk kesici olarakta kullanlr. Antipiling enzimi : Viskon pamuk gibi selloz elyafta biopolish ad verilen enzim maddeleri ile muamele sonucu lif ular giderilir. Enzimler lif ulern giderirken, elyafa zarar vermez. Sentetik elyaflarda enzimler kullanlamaz. Antipiling enzimi kuma zerinde yzeye km lif ularn yok ederler. Kullanm miktarndan fazla verilmesi kuma tyn gidermekten ziyade, tylenme meydana getirebilir. Kullanm srasnda dikkat edilmelidir. Fiksatr : Boyarmaddenin kuma yzeyine tutnamamas durumlarnda kullanlr. Kuma yzeyini bir sr tabakas gibi kaplayan fiksatr, kumatan boya akmamasn salar. Fiksatrlerin ou reine esasldr. Mamulun kuru srtme haslklarn drrler, ve kuma yzeyine istenmeyen sertlik verirler. Bu yzden fiksatr kullanm gerektiren durumlarda yumuatc miktar arttrlabilir. Fiksatrler boya sonrasnda kullanlabilirler. Yumuatclar : Tekstil materyaline albeni kazandrmak amaci ile kumaa verilen kayganlk, dolgunluk hissidir. Yumuatc olarak ya, mum, sabun yada bunlarn deiik trevleri ile asl nemli grubu oluturan sentetik esasl yumuatclar ve silikonlar kullanlr. En basit yumuatclar emlsiye edilmi yalardr. Sektrde sentetik yumuatclar ve silikonlar nemli yer tutmaktadr. Sentetik yumuatclar slfatlanm ya alkolleri, amonyum trevleri, polioksietilen trevleri, siliokasnlardr. Etki derecesine gre sentetik yumuatclar aadaki gibi snflandrlablir. Silikon elastomerler ( Makro ) emlsiyon Normal silikon Katyonik yumuatclar Nanyonik, anyonik yumuatclar Stearin parafin emlsiyonlar Polietilen emlsiyonlar

Not : Son iki yumuatcnn kullanm yoktur veya ok azdr. Asit : Tekstil sektrnde en ok kullanlan asit asetikasit tir . Daha ok ntralizasyon ilemlerinde kullanlr. Asitler boyamann asit boyar maddelerle yapld ortamlarda PH ayarlaycs olarakta kullanlr. Genellikle tm yumuatclarn asidik ortamalarda reaksiyon vermesinden dolay yumuatcnn kumaa ekilmesinin salanmas iin banyoya verilir.

3.3.

ektirme boyama metotlar

ektirme boyama makineleri

3.3.1.

rg kumalar ektirme yntemlerine gre boyanmalarna uygun ok sayda makine mevcuttur. Bunlarn bazlar dz rg mallar enine ak durumda bazlar ise tp halinde rlm mallar halat halinde alrlar. Yzey grnm kuman kalitesini saptayan en nemli zelliklerden birisidir. Boyama makinelerindeki mahll ve kuma sirklasyonu kuman yzey grnmn bozmayacak bir ekilde ayarlanmaldr. Yzey dzgnl, sirklasyon pompasnn kuma zerine mmkn olduunca az enerji transfer etmesiyle gerekletirilebilir. ektirme yntemine gre alan makine tipleri ; Haspeller, jetler, overflowlar vs. dr.

3.3.1.1 Haspeller

Bu makineler hala en yaygn olarak kullanlan makinelerdir. Jet ve overflow makinelerinin piyasaya girmelerine kadar, rg kumalarn halat halinde boyanmalarnda haspeller niversel olarak kullanlmaktadr. Haspellerin kuma halat halinde almalar nedeniyle, krma veya deforma olmaya meyilli kumalar boyama imkan snrldr. Bir haspelde, birok para yan yana alr. Her bir parann bir ucu dier ucuna dikilmek sureti ile halkalar oluturulur ve bylece paralar yan yana halkalar halinde allr. Haspellerde kuman krk etrafnda tatminkar derecede tanabilmesi iin banyoda bol miktarda mahll bulunmas gerekir. Ya ilemlerde temel prensip, boya, kimyevi madde , su ve enerji kullanmnda maksimum tasarrufu salamaktr. Buda mahlul hacminin mmkn olduu kadar dk tutulmasyla baarlr. Bu nedenle haspeller, uzun banyo orannda alan makineler olmas dolays ile , jet, overflow ve levent boyama makinelerine kyasla daha az tercih edilmektedirler. Haspellerde halat krkln asgariye indirmek iin dz rg kumalar birbirine dikilerek tp halinde allr. Modern haspellerde, krk hz, dolays ile kuma hz, genellikle deikendir. Makine hz, ou zaman allan kuma tipine gre ayarlanr. Yksek hz pamuklular iin uygun olup, zellikle keeleme ihtimali olan ynllerin almasnda dk hz gereklidir. Makine hz ile ilgili kat kurallar olmayp, istenilen efekti salayacak hz alma hz olarak seilir. ekil 5 Haspel Tipleri alma esnasnda kuma iinde zellikle hava veren teknikler gelitirilmi olup, bu teknikler sayesinde buhardan kaynaklanan ime daha da fazlalar. Yeterli buharn olmad ve dolaysyla scakln dk olduu durumlarda da ime salanabilir. Dk seviyeli haspeller yksek seviyeli olanlara gre ok tercih edilir. nk birinci tip makinelerde tp kuma daha iyi alr. Dz rg kumalarn kenarlarnn dikilmesi sureti ile tp haline getirme ilemi, zaman alc bir ilem olmas sebebi ile, bu tr kumalar enine ak olarak alabilecek levent boyama makineleri gibi makinelerin olmamas durumunda yaplr. Baz kumalarn allmasnda karlalan dier bir zorlukta kuman birbirine dolamasdr. Bu duruma daha ok naylon kumalarla allrken rastlanr. Buna tam bir are olmamakla birlikte banyoya uygun bir slatc ilavesi ile kuman slanmas ve dolays ile kuman banyo iinde kmesi salanabilir. nk problem kuman banyo zerinde yzer vaziyette bulunmasndan kaynaklanmaktadr ki , buda elyafn younluuna baldr. Haspelde 1:15, 1:30 uzun flotte oranlaryla allr.

3.3.1.2. Jet makineleri

Jet boyama makineleri ilk olarak, polyester kumalar yksek scaklkta boyamak iin gelitirilmilerdir. Ayrca tekstre kumalarn hacimli tutumlar muhafaza etmek iin kuman nemsiz derecede gerilime maruz kald dizaynlar da bu makineler sayesinde yaratlm oldu. Sonralar bu makinelerin kullanm alanlar rg kumalar iin gerekli olan gerilimsiz alma ortamn salamalar nedeniyle nemli lde gelitirilmilerdir. Btn jet makinelerinde bulunan ortak zellik, hepsinde bir dze ( Jet ) bulunmasdr. Makinenin bu aksamnn iki ilevi vardr. Bunlardan biri mamul sirklasyonunu salamak, dieri ise kuma hareket ettirmektir. ekil 7 Nispeten dk ak hzlarnda, boya mahll silindirik boru iinden yumuak bir ekilde ve olduka dorusal olarak geer. Ak hz artmaya devam ettike, belli bir noktadan sonra girdap oluturur Girdapl ak halinde, mahll kk kk girdap ukurlar oluturur ve bylece girdabn dn ekseni etrafnda dk basnl blgeler meydana gelir. te bu dk basn seviyesinde, kuma jetin k ksmndan emilerek ekilir. Girdap ayn zamanda boya mahlln iyice karmasn ve elyaf ile yer deitirmesini temin eder. Kuma hareket hz jetlerde 400m/dk dr. Yksek kuma hz ve girdapl mahll ak birlikte boya mahlln banyo ile elyaf arasnda etkin olarak yer deitirmesini salar. Bu yer deitirme olay jet iinde ve jeti takip eden kuma klavuz borusu iinde vukuu bulur ki , boyamann byk ksm bu blgede gerekleir. Bu ekilde etkili bir kartrma, tahmin edilecei zere, ayn zamanda makine iindeki scaklk farklarnn asgariye

indirilmesini temin eder. Halbuki bir haspelde, makinenin n ksmndaki mamul kaynarken, arka ksmnn scakl 85-90 C olabilmektedir. Btn jet makinelerinde bir dze bulunmakta ise de, makineler grn itibari ile birbirlerinden ok farkl olabilirler. Aadaki ekillerde bu farkllklar grlmektedir.

Jetlerdeki kuvvetli trblans nedeniyle ortaya kan ar kprme problem yaratabilir. Kpk nleyici yardmc maddeler kullanlsa bile kayma nedeniyle istenilen sirklasyon engellenebilir, ve dzgn boyama kalitesi debilir. Kuman boyuna uzamas asgari dzeydedir. Yksek afinite ve fiksaj zelliklerine sahip reaktif boyarmaddeler, rme pamuklu kumalar ksa flottede atmosfer artlarnda alan jetlerle klasik boyama yntemlerindeki metotlardan birisi ile boyanmas uygundur. Jet boya makinelerinde ortalama flotte oran 1:20 olan haspele nazaran ikinci derecede kalsalar da, bunlarla ykama genelde daha uygundur.

3.2.1.3. Overflow makineleri

Overflow makineleri, jet ve haspel makilerinin bir kombinasyonu olarak dnlebilir. Bu makinelerde, haspellerdeki gibi bir krk bulunmakta olup, bu krk normal olarak tahriklidir ve kumaa hareket verir. Aka ortada olduu zere, kuma ve mahlln iinden getii tama borusu iinde sirkle eden mahll de keza kuma hareketini temin eden kuvveti salar. Bu makinelerin hem basnl hem de basnsz tipleri mevcut olup, birok imalats vardr. Jet makinelerinden farkl olarak, deiik imalat firmalar tarafndan retilen overflowlar grn itibariyle birbirine daha ok benzerler. Elde edilebilen banyo oranlar, haspellerden ziyade jet makinelerindeki deerlere yakn olup, overflow makineleri de dk banyo oran avantajna sahiptirler. Overflow makinelerinin jetlere nazaran balca avantajlar, kuma zerindeki etkinin daha yumuak olmasdr. Kuman kendi kendine srtnmesi, jet makinelerindeki dzeyden ok daha dktr. Bu sebeple, overflow makineleri kesik elyaftan mamul kumalar almaya daha uygundur. 100 C n zerinde boyama scaklklar gerekmeyen durumlarda, rnein %100 pamuklu, akrilik ve akrilik karmlarnn boyanmasnda, overflow makineleri dk banyo oran, kuma daha yumuak ileme ve dk makine maliyeti oran gibi avantajlara sahiptir. Flotte oran 1:5, 1:10 arasndadr. Ksa flotte boyama ileminin avantajlar

a) Su sarfiyatnn azaltlmas b) Daha az atk madde ortaya kmas c) Daha az tuz ve alkali kullanlmasdr. ekil 12 (overflow)

3.2.1.4.
bodan tarat (osr)

Blowdying Makineleri

3.3.2.

Reaktif boyarmaddeleri ektirme yntemine gre boyama

Reaktif boyarmaddelerle boyanacak mamul eer rg ise daha ok ektirme boyama metotlar kullanlr. eitli boyarmadde imalatlar deiik reaktif boyalar retmektedir. Bu boyalarn kimyasal yaplarndaki temel farkllk nedeni ile farkl ektirme metotlar kullanlr. Reaktif boyarmaddelerin substantiflii ok fazla olmadndan flottede kalan boyarmadde miktar fazla olmakta ve lifler tarafndan alnan boyarmaddenin bir ksm da hidrolize urayarak, liflere balanmayan ekle dnmektedir. Lifler tarafndan alnan boyarmadde miktarn arttrmak iin alnan iki tedbir, flotte orann mmkn derecede ksa tutmak ve flotteye bol miktarda tuz ilave etmektir. Reaktif boyarmaddelerle uzun flottede yaplan boyamalar esasnda admdan meydana gelmektedir. Boyarmaddenin lifler tarafndan alnmas Boyarmaddenin liflere balanmas Hidrolize uram, fikse olmam boyarmadde ksmnn uzaklatrlmas

Reaktif boyarmaddelerin substantiflikleri kendi aralarnda nemli farllklar gstermesine ramen, yksek substantiflie sahip reaktif boyarmaddelerin substantiflikleri bile esasnda orta dzeydedir. Bu nedenle ektirme yntemine gre yaplan boyamalarda flotteye tuz ilavesi zorunludur. ektirme yntemine gre alnma miktarn belirleyen faktrler Boyamaddenin substantiflii Lifin cinsi Mamuln grd n terbiye ileminin yeterlilii Flotte oran Tuz konsantrasyonu, cinsi, flotteye ilave ekli Baz konsantrasyonu ve cinsi Boya banyosu PH Boyarmaddenin mevcut dzgnleme zellikleri Boyarmaddenin konsantrasyonu Boyarmaddenin kimyasal reaktivitesi Boyama temparatr Boyama cihaznn cinsi Boyama sresi

Reaktif boyamada alkali tuz ilaveleri Scakta boyayan reaktif boyarmaddelerde daha ok veya daha kuvvetli alkalilerin kullanlmas durumu bir kenara braklrsa, flotteye alkali koyuluu bakmndan 3 ana yntem bilinmektedir. ki basamakl yntem Batan biraz alkali koyma yntemi

Her eyi batan koyma yntemi

Temparatr Zaman Sabit scaklkta boyama yaplmas yksek reaktiflikte boyarmaddelerde daha yaygn olmakla birlikte, zellikle rejenere selloz mamullerin ve sk yapl merserize pamuklarn boyanmasnda liflerin fazla imesini nlemek iin boyamaya dorudan yksek temparatrde balanlmas da ok rastlanan bir uygulamadr. Temparatrn 10 C ykseltilmesi reaktif boyarmaddelerin tepkimeye girme hzn 4 kat arttrr. Boyarmaddenin fikse olmas iin gerekli temparatr, boyarmaddenin cinsine ve kullanlan alkaliye gre deiir. Temparatr 60-90 C arasnda sre ise 45-50 dk arasndadr. Baka bir yntemde, boyamaya dk scaklkta balanp, flotte scaklnn yava bir ekilde arttrlmasdr.

3.3.

Kontin boyama metotlar

3.4.1. Kontin boyama makineleri

rg kumalarn kontin olarak boyanmas, dokuma kumalarn kontin boyanmasna kyasla daha zordur. Bu zorluk kuma yapsnn rg ilmeklerinden olumasndan ileri gelmektedir. Kontin ilemlerde kuma boyunca gerilim sz konusu olduu iin, kuma boyu uzar ve bu esnada doal olarak kuma eni daralr ve kalnlkta azalma olur. rg kumalarn piirme ve beyazlatma ilemleri iin kontin makineler kullanlmaktadr. Boyama ilemleri iin de ayn prensiplere gre dizayn edilmi makineler kullanlabilir. Ancak bu bir dereceye kadar mmkndr. Makine dizaynnda baz deiiklikler gerekmektedir, nk kasar ilemleri iin asgari gerilimle alacak ekilde dizayn edilmi makinelerdir, dzgn boya empregnasyonu iin yeterli olmaktadr. nk kuman dzgn olarak boya mahluln almas iin bir miktar gerilim altnda olmas gerekmektedir. Ayrca rg kumalarn ounun tp halinde olmas, kontin boyama ilemini dahada kark hale getirmektedir. Tp halindeki rg kumalarn, elyaf tipine ve kuma rg ekline bal olarak, halat eklinde kasar ilemleri yaplabilmekte ise de, boyanmalarnda birok problem ile karlalr. zm olarak, tp halindeki kuma yine tp halinde fakat enine ak olarak, veya tp kuma boyunca kesilerek, enine ak duruma getirilerek allr. Ancak her iki halde de problemler tam olarak zlememektedir. ift katl almalarda, kenar izleri olumakta, kenarlar kullanlan fulardlarn skma silindirlerinin yumuaklk derecesine ve skma basncna bal olarak ak veya koyu renkte boyanmaktadrlar. Kesilerek enine ak duruma getirilen kumalarn kontin boyamasnda ise kenar kvrlmalar olmakta ve neticede kenar krklklar ve renk farkllklar meydana gelmektedir. Kenar kvrlmalar bir derecede nlenebilmekte ise de, tm kuma boyunca tamamen nlenememektedir. Fakat son zamanlarda, rg kumalar tatminkar derecede problemsiz olarak kontin boyayan makineler, zellikle Pad-Batch makineleri imal edilmitir.

3.4.2. Reaktif boyarmaddelerle kontin yntemine gre boyama

Bu boyalarn iyi alkalama ve sabunlama ilemleri gerektirmeleri sebebi ile, yar kontin metotlardan ziyade, tam kontin metotlarla boyanmalar arzulanr. Ancak Pad-Batch gibi yar kontin metotlar daha az problemli olmas nedeniyle, pratikte daha ok kullanlmaktadr. Kuman enine ak durumlardada alt zamanlar, daha kaliteli boyama elde edilir. Kenar kvrlmalar neticesinde farkl koyulukta boyanan kenarlar, kuma kvrmsz olarak roliklere sarlp, bekletildii taktirde, problem olmaktan karlar. Seilen reaktif boyalar hangi Pad-Batch boyama artlarnn kullanlacan belirler. Orta ve koyu renkler iin boya znrlnn arttrlmas amacyla, banyoya re ilave edilebilir Reaktivitesi dk boyalar, dk bekletme scaklklarnda 36 saate kadar bekletme sresi gerektirebilirler. Empregnasyon sonras perfore rolik zerine sarld taktirde, rolii bir scak su kaynana balamak suretiyle, alkalama ve sabunlama ilemleri de bu rolik zerinde gerekletirebilir. Ykama makineleri iin genellikle ak en ykama makineleri yerine haspeller tercih edilmektedir.

Blm 4

letme Reetesi
n ilem kasar Karwet WN-40 ( Islatc ) 0.7 g/lt Verolon NBO 50 ( yon tutucu ) 0,4 g/lt Keresol ESA 176 ( Ya skc ) 2 g/lt Setalup ACA (Krk nleyici ) 0.7 g/lt. Kostik %48 ( Baz ) alkali 3 g/lt. Contavan GAL-M ( Stabilizatr ) 0,5 g/lt Hidrojen peroksit % 50 ( Ykseltgen ) 2 g/lt Asetik asit ( PH ayarlayc ) 1 g/lt Boya banyosu kimyasallar Gempanaz AHP-6 (Antiperoksit enzimi ) Verolon NBO-50 (yon tutucu ) Tanaleu DC ( egalizr ) Setalup CA ( Krk nleyici ) Tanaleu DC ( Egalizatr ) Boya kademesi Kullanlan boyalar Tuz zeltisi veya tuz Hafif soda ( Baz ) 0.5 g/lt 0.2 g/lt 0.25 g/lt 0.7 g/lt 0.25 g/lt

Boya ile kartrlr Banyoya

n lem Kasar Program 40 Asetikasit (Ntrelizasyon) 60 C 10

n ilem kasarndaki tm kimyasallar yazl srasna gre verilir

10 50 10

30 C

n ilem kasarnda dikkat edilmesi gereken hususlar. n ilem kasarnda malzemeler reetede verilen sra takip edilerek 5 ara ile dozajlanr. Krk nleyici ve slats verilip 50 C ye kadar kldktan sonra kuma girilir. Hibir malzeme direk buhar ile temas ettirilmez. ( Soda hari ) viscon kasar yaplrken kostik yerine soda kullanlr. Viskonun mukavemetinin yksek alkali ortama dayanmamas sebebiyle kasar sonunda asit ile ortam ntralize edilir. Boya ncesi son ntralizasyon ise peroksit ntralizasyonudur. Peroksit ntralizasyonu tioslfat veya metabislfit gibi indirgen malzemelerle olabilecei gibi enzimde kullanlabilir. Tioslfat ve bunun gibi indirgen maddeler kullanlarak yaplan ntralizasyonda boya ncesi bir lk banyo yaplarak tioslfatn da uzaklatrlmas boyama kademesi iin arzu edilir. Enzim ile yaplan ntralizasyonda ise direk boya banyosuna verilen enzimin 20 almas salanrsa ayn banyoya boyada verilebilir. Yaplan kasarn kalitesi kuman batma testi ile llebilir. Suyun iinde atlan kasarl parann dalmas sratli ise iyi bir kasar yaplmtr.

Boya Kademesi Program 60 C sabit souk grupta boyama

Peroksit ntralizasyonu Antiperoksit enzimi

Boya kademesi Tuz kimyasallar srayla verilir

10
60 C

30

20

60

60

Soutma 50 C

Scak grup boyama

80 C

Soda

Boya kademesi Tuz kimyasallar verilir 50 C

Boya Soutma

20 10

Boya kademesinde dikkat edilmesi gereken hususlar. Boya seiminin ve kombinasyonunun uyumu nemlidir. Reetedeki boyalarn ekim erilerinin tuza ve sodaya hassasiyetlerinin scaklk karsndaki reaksiyonlarnn birbirine yakn zellik arz etmesi, kombinasyonda arzu edilir. Kuma kalitesine gre boya seiminin doru yaplmas dier nemli hususlardandr. ( Viscon gibi rejenere elyafn boyanmasnda scak grup boyalar tercih sebebidir. ) boyann kuma yzeyine iyi yaylmas iin reaktif zellikli egalizatrler kullanlabilir. Proseste boyann migrasyonu iin scaklk ykseltilik boyama yaplabilir. Sodann dozajlanmas reaktif boyalar iin ok nemlidir. Muhakkak soda kontroll optimum zamanda dozajlanmaldr.

Ykama Program

Sabun (Locanit 2B ) 0,5gr/lt

95 C 10

95 C 10 70 C 10
Yumuatma asidi

Asit ntralizasyonu ( PH ayarlayc ) 1 gr/h

70 C 10

Yumuatc

50 C 20

Kuma Scak grup boyamalarn ykamalarnda ntralizasyon asidi renk sapmalarna sebep olduundan verilmez. k ile Rengin koyuluuna gre yaplan 95 C ler arttrlr veya azaltlr. En koyu renk iin 2 tane 95 C tecrbe sabit olarak yeterli olacaktr. Bunun 3 taneye kt zel durumlarda olabilir. (Haslklar zayf boyalar kullanlrsa )

Boyarmadde kombinasyonlar Boyanm kuma numuneleri Aada verilmi olan 4 laboratuar reetesi 100 kg kuma iin hazrlanmtr.

4
Souk Grup Remazol Yellow RR 630 gr. Remazol Rot RR 250 gr. Remazol Blue RR 800 gr. Kuma kalitesi 30/1 2x1 Kakarse Renk : Gri Tuz : 50 g/lt Soda : 13 g/lt.

8
Souk Grup Remazol Yellow RR 880 gr Remazol Rot RR 58 gr. Remazol Blue RR 500 gr. Kuma Kalitesi : 30/1 Sp Renk : Yeil Tuz : 40 g/lt Soda : 10 g/lt

9
Souk Grup Smufix Red3BF 28 gr Sumufix Yellow 3RF 7 gr Kuma Kalitesi : 30/1 Lacast Renk : Pembe Tuz : 20 gr/lt Soda : 5 gr/lt

15
Scak Grup Pr. Crim. HEXL 2000 gr Eu Navy ESL 100 gr Eu Yellow ESL 70 gr Kuma Kalitesi : 20/1 interlok Renk : Fushy Tuz : 80 gr/lt Soda : 15 gr/lt

Blm 5
CROCKMETER, SRTME HASLII TEST, VE CHAZ KULLANIMI Cihaz el tahriklidir. Cihaz; srtnmenin yapld test blm, ineli numune tutucu, refakat kuman takld srtnme ucu, srtnme ucunun takl olduu, arl sbt 9N olan srtnme ucunu test blmnde numune kuma zerinde 10cm strokta hareket ettiren bar ve bu bara tahrik veren elle evrilen koldan olumutur. Cihaz ile standart pamuklu refakat kuma ve ISO 105 A03 gri skalas kullanlmaldr. Srtme hasl testi iki blmden olumaktdr; Kuru srtme hasl Ya srtme hasl

Numune test blmne gergin bir ekilde yerletirilir ( zellikle rme kumalarda ok gerdirmeli ) . Hazr kesilmi 5 cm x 5 cm refakat kuma srtnme ucuna refakat kuman ortas gelecek ekilde srtnme ucu yay ile taklr. Eer ya srtme hasl testi yaplacak ise refakat kuma saf su ile slatlp, zerinde akc damla kalmayacak ekilde skldktan sonra ayn ekilde srtnme ucuna taklr. Test, srtnme ucundaki refakat kuman numune zerinde saniyede 1 tur olacak ekilde kolun 10 defa evrilmesiyle tamamlanr. Test bitinde refakat kuma srtnme ucundan karlarak standart gn altnda 45 lik a ile gri skalada

karlatrlr ve test sonucu belirlenir. Ya srtme hasl testinde refakat kuma deerlendirmeden nce 60 C yi gemeyen scaklkta kurutulmaldr. Refakat kuma tutarken test yaplm ksmn el veya baka bir nedenle kirlenmemesine dikkat edilmelidir. Kuru srtme hasl iin; refakat kuma slatlmaz ve kol 20 kez evrilir. Yine gri skala ile karlatrlarak derecesi belirlenir.