Hegelin Felsefe Kavram zerine Ksa Bir Deneme

Doan Gmen

O halde diyalektik, bir znel dncenin dsal etkinlii deildir, tersine ieriin organik dallarn ve meyvelerini meydana karan kendi ruhudur. G. W. F. Hegel

G. W. F. Hegel (1770-1831), Karl Marxn deyimiyle en byk dnr, dilinin ve slubunun btn zorluuna ve sisteminin her unsurunu birbiriyle ve btn ile ilikilendiren kompleksliine, yani ilk bakta btn dsal iticiliine karn, dostunun ve dmannn vazgeemedii ve kelimenin gerek anlamnda boumak zorunda kald bir dnrdr. Kartlar ona maceraclk sulamasnda bulunmak; dmanlar onu ya ak toplum dman ilan etmek ya da kendi kar-felsefi emelleri iin onun retisinin iini boaltmak; dostlar, btn eletirilerine karn onun mirasna sahip kmak amacyla; ksacas yaam, tarihi, toplumu, siyaseti ve dnceyi devrimci emeller veya muhafazakar kayglarla ciddiye alan herkes, Hegel ile hesaplamay bir zorunluluk olarak gryor. Bundan dolay Hegeli tartmak, son yllarda moda olan tarafsz bir bak asndan yaplamaz. Byle bir deneme, Hegelin felsefesinin ruhuna aykr olduu gibi, batan baarszla mahkum, verimsiz bir aba olacaktr. Hegel ile dile getirecek olursak, felsefe tarihine byle bir yaklamla fazla yol alnmaz.1 Hegel, felsefenin ve felsefe tarihinin sorunlarna yaklarken belli bir bak asna sahip olunmas gerektiini belirtiyor ve belli bir bak asna sahip olabilmek iin ise ne arandnn bilinmesi gerektiini dnyor; ele aldmz konuda hem olumlu hem de eletirel bir tavr taknmamz salk veriyor. Bu bize, Hegelin felsefesini yorumlama denemelerinde ortaya km temel dnceler karsnda tarafsz ve kaygsz kalamayacamz gsteriyor. Ancak bu, onun felsefesine dair ortaya km denemeler karsnda sergilenecek olan tavrn keyfi olabilecei anlamna gelmemektedir. Peki, ortaya km yorumlar karsnda bir duru almaya alrken l alnacak kstas ne olacaktr? Bu soruya verilecek yant, Hegelin felsefesidir!, olabilir. Yani deiik yorum denemeleri hakknda her eyden nce Hegelin bak asn temel alarak karar vermek gerekmektedir. Hegel, gelitirmi olduu felsefesiyle ne yapmak istemektedir? Gelitirmi olduu felsefi sistem Hegelin kendi taleplerine yetmekte midir? Eer yetiyorsa neden yetmektedir;
1

Hegel, G. W. F., Vorlesungen ber die Geschichte der Philosophie, cilt 1, Werke in zwanzig Bnden 18 iinde, yay. Eva Moldenhauer und Karl Markus Michel, Suhrkamp, Frankfurt a. M. 1971, S. 16.

yetmiyorsa bunun nedeni nedir? Hegelin bir btn olarak sisteminin ve onun paras olan deiik boyutlarnn amazlar var mdr? Eer yetmezleri ve amazlar varsa deiik yorum denemeleri bunun karsnda nasl bir tavr taknyor? Btn bu ynelttiimiz sorulara yant verebilmek iin nce Hegelin felsefesine bakmak gerekmektedir. Hegele gre felsefe nedir? Bu ksa yaznn amac, Hegelin kendi eserlerine bavurarak yukardaki sorularn bazlarna daha ok dolayl, bazlarna ise dorudan cevap vermektir ve bunu yaparken mmkn olduu kadar Hegelin kendisine bavurmaktr. I. Felsefe, Diyalektik ve eliki Bir dnr olarak Hegel, 1820 ylnn sonlarna doru artk nnn en doruk noktasna ulamtr. Btn temel eserleri yaynlanmtr. Bugn artk kendi bana bir aratrma alan haline gelen Tinin Grng Bilimini (Phnomenologie des Geistes) 1806 ylnda, Aristotelesin Metafizikinin, Lockeun nsann Anlama Yetisi zerine Bir Denemesinin (An Essay concerning Human Understanding) ve Kantn Salt Akln Eletirisinin (Kritik der reinen Vernunft) yannda ve hatta felsefe tarihin de onlar da aan en byk felsefi eser olan Mantk Bilimini (Wissenschaft der Logik)2 1812 ve 1816 yllarnda, Felsefi Bilimlerin erevesel Ansiklopedisini (Enzyklopdie der philosophischen Wissenschaften im Grundrisse) 1817de ve Hukuk Felsefesinin Temel izgilerini (Grundlinien der Philosophie des Rechts) ise 1820de yaynlamtr. Bylece arkada Niethammere 28 Ekim 1808 tarihli mektupta duyurduu imge uygarln devrimciletirme3 amacyla gstermi olduu abalar 12 yl sonra artk meyvesini vermeye balam ve etrafnda ciddiye alnr uluslararas bir okul oluturmutur. Bunu memnuniyetle gzleyen Johann Wolfgang Goethe, Hegele yazd 7 Ekim 1820 tarihli mektupta yapt gzlemlerini ve duygularn yle ifade ediyor: Baz evrelerden, gen adamlar yetitirmek iin gstermi olduunuz abann meyve verdiini reniyorum. Bu mucize dolu dnemde her hangi bir yerde bir merkezden teorik ve pratik yaam tevik eden bir retinin yaylmas elbette zorunludur. Elbette bo kafalarn mulak imgeler ve byk bo laflar yaymasn engellemek mmkn deil. [Bundan] [i]yi kafalar da payna deni alyor. nk gen yalarndan itibaren bulatklar yanl yntemlerden kurtulamadklar iin, ilerine kapanyorlar, mulaklayorlar veya deneyim alann tamamyla terk edip sadece aknlayorlar [transzendieren].

2 3

ki cilt olarak yaynlanan Mantk Biliminin 1. cildi 1812 de 2. cildi ise 1816da yaynlanmtr. Niethammere 28 Ekim 1808 tarihli mektup, Briefe von und an Hegel, yay. Johannes Hoffmeister, cilt 1: 1785 1812 iinde, Felix Meiner Verlag, Hamburg 1952, s. 253 (251-255).

ok deerli arkadam, bugn ve yarn iin kazanmlarnz en gzel etkileriyle mkafatlandrlsn.4 Goethenin burada sisteme deil ynteme vurgu yapmas son derece ilgintir ki daha sonra Hegel, en byk yntemci olarak tanmlanacaktr. Ayn mektupta, genlere baz fikirleri alamak yerine onlara doru yntemin retilmesini salk veriyor. Bunun altnda yatan dnce u olsa gerek: eitim kurumlarndan baz fikirler alanarak mezun olan kiiler, ileride kendi bana dnmekten yoksun ve alanan fikirleri tekrarlamaktan ileri gidemeyen dogmatik kiiler olacaktr. Buna karn doru dnme (grme, alglama ve deerlendirme) yntemiyle donanm kiiler her koulda kendi bana dnmesini ve davranmasn bilecektir. Burada Goethe, Hegelin felsefesinde doru yntemi grdn ima ediyor ve bu yntemin hem teorik, hem de pratik yaam tevik edici olduunu dnyor. Nedir o halde Hegelin yntemi? Bilindii gibi Hegelin yntemi en ksa bir ekilde diyalektik kavramna gnderme yaplarak betimlenir. Ekim 1827 ylnda Goethe bir yemekte Hegele diyalektikten ne anladn sorar. Hegel, bu soruyu en ksa bir ekilde diyalektik, temel olarak dzenlenmi, yntemsel olarak ekillendirilmi, herkeste olan eliki ruhudur, diye cevaplandrr.5 Grld gibi Hegel, diyalektii her eyden nce eliki kuramna gnderme yaparak aklyor. Hegele gre felsefe nedir? Bu balamda sorulabilecek soru udur: diyalektik ve eliki nedir? Bu iki kavram Hegelden sonraki burjuva dnrleri tarafndan felsefe tarihinden silinmeye allacaktr. Bunun karsnda Rosa Luxemburg, Hegelin diyalektiini ve eliki kuramn ezilen snflarn ve halklarn elinde kurtulu iin gerekli olan bir kesici silah olarak tanmlar.6 imdi, Hegelin felsefesinin en temel unsuru olan diyalektik kavramna dnp zerinde biraz duralm ve bu kavramn felsefe ile ban kuralm. II. Felsefe, Btnlk ve Gerek Burada nce Hegelin, biri Hukuk Felsefesinin Temel izgileri dieri Tinin Fenomenolojisinde olan ve ayn zamanda birbirini tamamlayan ve aklayan iki belirlemesine dnmek istiyorum. Hegel, ilk anlan eserinde, felsefe dnemini dncede kavramaktr diyor7 ve daha sonra gnderme

Goethenin Hegele 7 Ekim 1820 tarihli mektubu, Briefe von und an Hegel, yay. Johannes Hoffmeister, cilt 2: 1813 1822 iinde, Felix Meiner Verlag, Hamburg 1953, s. 237 (236 -237). 5 Eckermann, P. J., Gesprche mit Goethe, Fritz Heyder, Berlin, 1911, s. 114. 6 Luxemburg, R., Aus dem Nachla unserer Meister, Gesammelte Werke 1/2 iinde, Dietz Verlag, Berlin 1988, s. 137. 7 Hegel, G. W. F., Rechtsphilosophie, yay. Eva Moldenhauer ve Karl Markus Michel, Werke, cilt 7 iinde, Suhrkamp, Frankfurt a. M., 1996, s. 26.

yaptmz eserinde ise Gerek btndr8 belirlemesinde bulunuyor. Felsefenin konusu gerektir. Gerek nedir? sorusu felsefenin ba sorusudur bundan dolay. Hegel, gerek btndr derken deiik alanlarda kazanlan zgn bilgilerin yararsz, gereksiz ve dolaysyla da yanl olduunu sylemek istememektedir. Deiik alanlarda kazanlm bilgiler birbiriyle ilikilendirildii ve dolaysyla genel bilgi haline dntrlebildii oranda gerektir. Bu bilgiye ulamann dnsel yolu ve yntemi soyutlamadr. Felsefe soyutlama yntemine bavurarak, zgn bilgiyi dier alanlarda elde edilen bilgilerle ilikilendirerek ve onlarda isel olan genel yasalar bulup aa kararak genel veya gerek bilgiye dntrr. Bu genelletirme o bilgiyi btn toplumun hizmetine sunmay amalar ve bu gerekletii oranda o bilgi pratik olarak da gerek bilgiye dnr. Burada sz konusu olan genel bilgiyi soyut (izole olmu) bilgiyle kartrmamak gerekir. Hegel genelletirilemeyen belirli bilgiyi bir anlamda soyut, genelletirilebilen belirli bilgiyi ise somut bilgi olarak tanmlyor. Hegel Felsefe Tarihi zerine Okumalarnda somut kavramn tartt bir yerde yle diyor: Alla gelen nyargya gre, felsefi bilim soyutluklarla, bo genelliklerle urar; buna karn, temaa, empirik bilincimiz, z-duyumuz ve yaam duygusu kendinde somuttur, kendinde belirlidir, zengindir. Gerekten de felsefe dnce alannda bulunmaktadr; felsefe bylece genellikler ile urar, ierii soyuttur; ama biim, unsur asndan; ancak kendinde idenin kendisi z itibariyle somuttur farkllam belirlemelerin birliidir. Us-bilgi [Vernunfterkenntnis] ile sadece anlakbilgi [Verstanderkenntnis] burada farkllar ve felsefe yapma ii anlaka kar gerek olann, idenin, genellikte bo deil tersine kendinde zgn, genelde belirli olan olduunu gstermektedir. Gerek, soyut ise, gerek deildir. Salkl insan usu somuta ynelir. Asl, anlak refleksiyonu soyut teoridir, gerek ddr, sadece kafada dorudur, - bu arada, pratik de deildir. Felsefe soyuta kar en ok dman olandr, somuta geri gtrr.9 Bu paragrafta Hegelin hem en gl olan hem de en sorunlu olan yanyla kar karyayz. Bir genel bilgi kuram olarak felsefenin asl konusu gerekten de dncedir, kavramdr. rnein bir krmz ve bir sar gl ayn kategori altnda toplayp gl diyebilmek iin, dnce ve imge gcnden yararlanmak zorunda kalrz. Ama Hegel ze gnderme yapan gl idealist felsefe

Hegel, G.W.F., Phnomenologie des Geistes, Werke in zwanzig Bnden 3 iinde, yay. Eva Moldenhauer ve Karl Markus Michel, Suhrkamp Frankfurt a. M. 1986, s. 24. 9 Hegel, G. W. F., Vorlesungen ber die Geschichte der Philosophie, cilt 1, Werke in zwanzig Bnden 18 iinde, yay. Eva Moldenhauer ve Karl Markus Michel, Suhrkamp, Frankfurt a. M.,1971, s. 43.

gelenei iinde kalarak ide olarak tanmlyor. Yani z, idedir Hegele gre, madde deil. Verdiimiz rnekten de anlalaca gibi, Hegelin ide dedii ey, daha dorusu kavram maddeyi dncede yanstan dnsel bir aratr. Bu konuya aada tekrar dneceim. nce yukardaki gerek, bilgi, somut ve soyut zerine sylenenleri Hegelin felsefe dnemini dncede kavramaktr belirlemesiyle ilikilendirmeye alalm. Hegel, felsefe dnemini [veya an] dncede kavramaktr derken, felsefesinin dnemiyle birok bakmdan ilikili olduunu, onun hie saylarak ne geri ne de ileri gidilebileceini belirtmek istiyor. Ve bize her iyi diyalektikinin yapmas gereken eyin, kelimenin geni anlamnda gemie bugnn penceresinden ve gelecee bugne isel olan temel elikileri ve eilimleri ortaya kararak bakmamz gerektiini neriyor. rnein Hegele gre, modern ada Platoncu veya Aristotelesi olmak anlalr olmad gibi, hkm sren mevcut gereklie (Gegenwart) gzmz kapatp gelecek zerine fantaziler retmek de anlalr deildir. Baka bir deyimle, amzn sorunlarna eski felsefelere dnerek cevap aramak verimsiz bir aba olaca gibi, felsefede 50 veya 100 yl sonra insanln hangi bilgilerle donanm olabilecei zerine dnce yrtp, bunu l almak da byk bir hata olacaktr. Hegelin yukardaki belirlemesinin dier anlam, amzn ansiklopedik mutlak bilgisine ulaabileceimiz ve ulamamz gerektiidir. Felsefenin, dnemine ve ana ilikin genel veya mutlak bilgi iddiasnda bulunabilmesi iin, dnemini dncede kavradn kantlamas gerekir. Aksi taktirde, amzn toplumsal formasyonu zerine bilgiye sahip olduumuzu iddia etmemiz mmkn deildir. rnein burjuva toplumu nedir? veya kapitalist toplum nedir? sorusunu felsefi adan, A veya B kapitalistinin retim aralarn elinde toplayp kar ilkesine gre davranmasdr, diye yantlamamz mmkn deildir. Kapitalist toplum hakknda bilgi iddiasnda bulunabilmemiz iin, kapitalizm, retim aralarnn kapitalist(ler)in elinde tekellemesi ki bu toplumun giderek retim aralarndan yoksunlat anlamna gelmektedir ve retim ilikilerinin ve giderek btn toplumsal ilikilerin (ahlak, sanat, eitim, salk vs.) kar ilkesine gre dzenlenmesidir diyebilmeliyiz. Bu ancak felsefeye bavurularak yaplabilir. Ksacas, Hegel bilginin bilgi olarak iddia edildii anda hem mutlak hem de grecel olduuna iaret etmektedir; mutlaktr nk elde olan ara ve gerelerle ve elde edilebilir en geni bilgiyle bu udur diyoruz; greceldir nk bu bilgi u tasrihsel artlar altnda mutlaktr diyoruz; bu bilgimizin gelecekte elde edilecek bilgilerin nda gerek olduu ya dorulanacaktr, ya tam olarak veya baz yanlaryla yanll, ya da eksiklii ortaya kabilir - ki kacaktr.10 O halde, Hegele gre felsefe veya diyalektik, her eyden nce btn tarihsellii iinde, mutlakl ve grecelliiyle kavramaktr. Baka bir deyile, Hegel, mmanuel Kantn transsendental ve John Lockeun empirik felsefesi erevesinde gelitirdii epistemolojik
10

Hegelin son derece sorunlu olduunu dndm ve yukarda andm ide sorunuyla da ilgili olan tarihte mutlak son ngrsn aada ele alacam.

felsefeden farkl olarak, ontolojik bir felsefe kavram nermektedir. Bundan dolay doa ve toplumu kapsayan tarihsel varlk ve onu bir btn olarak kavramaya alan bilgi znesinin dnce ve bilincinin yasalar diyalektiin ana konusudur. III. Her eyin z Diyalektiktir

Felsefe dnemini dncede kavramaktr, dedik ve ekledik: Hegelin felsefe anlayna gre btnlk olarak kavradmz dnemimizi, tarihsellii (sreklilik ve kopu) iinde mutlakl ve grecelliiyle (btnlk ve tikellik) kavramamz gerekir. Tarihsellik, hareketi ve ilerlemeyi art koar. Hareket halinde olmayan eyin tarihi olmaz; tarihi olmayan eyin ise kendisinin varolmas mmkn deildir. Hegele gre, olan her ey, zamanda olmaktr (In-der-Zeit-Sein), hareket halinde olmaktr.11 Yukarda da belirttiim gibi, tarihsellik sadece gemi ile ilgili olan deildir. Bugn ve gelecek de tarihseldir. Gemi, bugne akmtr; gelecek bugnn iinden domaktadr ve gelecekte gereklik olacaktr. Tarihselliin, gemi ve gelecein iinde olduu, gemi ve gelecek arasnda bir nevi bir dm noktas olan bugn olarak kavranmas gerekir Hegelci felsefeye gre. Hegele gre, varlk ayn zamanda ok trllktr ve hep hareket halindedir, srekli eskinin yok olduu, onun iinden yeninin doduu gelip-geicilik-oluumdur. Varl sabit bir belirleme olarak anlamaya alanlara kar yle diyor Hegel: Ama okluu bir mutlak sabit belirleme olarak anlayanlar, onun doasn ve diyalektiini bilmiyorlar. okluk akm halindedir. Onun, z itibariyle geliimin harekette oluu geici (deiken,-DG) bir an olarak kavranmas gerekir.12 Burada Hegel bize felsefenin, varln ok trll iinde birlik ve hareket olarak kavranmas gerektiini salk veriyor. Bilindii zere, varln ok trl ve srekli akm halinde olduu gzlemi yeni deildir. Varln ok trll ilk Yunan dnrlerinden ve onun srekli akm halinde olduu Heraklitosdan beri bilinir. Ama bu ok trllk ve akm, felsefeyi bilginin mmkn olup olmad konusunda phecilie gtrmtr. Hegel, bu phecilii yukarda iaret ettiim mutlaklk ve grecellik ilkesinin diyalektik birlik halinde dnlmesi gerektiine dair nerisiyle amtr. Bilginin edinildii anda mutlak olduundan hareket etmezsek, edinilen bilgiye dayanp davranmamz mmkn deildir. Hegelin bu ilkesi son derece gnceldir. zellikle bu ilkesi son yllarda ok kltrllk erevesinde yaplan tartmalara uyarlandnda, bugn hemen hemen her devletin resmi siyaseti haline gelen ve her kltrn kendisini salt mutlak ilan ettii
11 12

Hegel, G. W. F., Vorlesungen ber die Geschichte der Philosophie, cilt 1, s. 51. Hegel, G. W. F., Vorlesungen ber die Geschichte der Philosophie, cilt 1, s. 53.

kltrler atmas saplantsnn karsnda daha verimli sonular elde edilecektir. Fakat bu mutlakl, Marxn gsterdii gibi geliime ak bir mutlaklk olarak kavramak gerekir. imdi, deiimin kaynana dair soruya gemeden nce, Hegelin eski Yunan felsefesinden, daha dorusu Aristotelesten devrald yukarda ima ettiim iki kavram biraz amak istiyorum. Bunlar, kendinde-olmak (Al. An-Sich-Sein; Yun. potentia) ve kendi-iin-olmak (Al. Fr-Sich-Sein, Yun. actus). Hegele gre doada ve toplumda her ey ve herkes kendi-iin-olmasn gerektiren eyi kendinde-olarak barnda barndrr. rnein bir tohumun bitkiye dnp meyve vermesi ya da yine bir bebein yetikin erkek veya kadn olmay barnda barndrd gibi. Her kendi-iin-oluun st momenti ayn zamanda yeni bir srecin balangcdr. Yani bir yn nicel ve nitel olumlama ve yadsma srelerini iinde barndrr. Hegelin (ve Marxn da) geliim kuramn bu ekilde yorumlamas, ona (ve Marxa) kar determinizm sulamasn beraberinde getirmitir ve bu sulama yeni de deildir. Hegel, bu trl sulamalarn arkasnda zgrlk ve zorunluluu beraber dnememenin yattn gstermitir. zgrl zorunluluktan bamsz dnmek Hegele gre kr keyfilikten baka bir ey deildir. yle diyor Hegel: Zorunluk olmayan zgrlk, soyut zgrlk de olabilir; bu yanl zgrlk keyfiliktir ve o bylece kendi kendisinin kartdr, bilinsiz bamllk, zgrle dair bo fikir yalnzca biimsel zgrlktr. Bir ka cmle yukarda da yle diyor Hegel, zorunluluun ve zgrln birbirinden kopuk dnlmesine kar: Gerek, tin somuttur ve onun belirlemeleri zgrlk ve zorunluluktur. Tinin, kendi zorunluluunda zgr olmas ve sadece onda kendi zgrln bulmas ve zorunluluunun zgrlnde durmas daha yksek idraktr.13 Hegelin belirlemelerinde ifade etmeye alt ve zgrlk zorunluluu kavramaktr olarak tanmlayabileceimiz ilkesini yle bir rnekle aklayabiliriz: Bir hasta ve doktor ilikisini dnelim. Doktorun hastaya yardmc olabilmesi iin hastay muayene etmesi gerekir ve koyaca tehise gre ona gerekli (zorunlu) ilac vermesi gerekir. Dikkat edilirse burada doktor muayene edip tehis koymaya alrken yaplmas gerekeni veya zorunlu olan kavramaya almaktadr. Doktorun koyduu tehise (zorunlulua) gre ila semesi ve tedavi yntemini belirlemesi, yani
13

Hegel, G. W. F., Vorlesungen ber die Geschichte der Philosophie, cilt 1, s. 45.

zorunluluu yerine getirmesi ise zgrlktr. imdi, doktor-hasta rneimize, Hegelin nerisinin tersine, rnein Kantn yapt gibi, zgrl ve zorunluluu ayr veya uyumaz gren, dier bir deyile Hegelin eletirdii zgrl keyfiyet olarak kavrayan ilkeyi uyarlayalm. Sanrm sonu tahmin edilebilir: Bu durumda, zgrlk ve zorunluluk ayr dnld iin, hastann hastal ve doktorun koyaca tehis ile verecei ila ve belirleyecei tedavi yntemi arasnda zorunlu bir ba olmas gerekmiyor. Zorunluluu zgrlk olarak kavramayan doktor, diyelim ki bir eker hastasna rahatlkla tberkloza kar bir ila verebilir. Oysa hibir doktor bunu bilinli olarak yapmaz, yaparsa, o artk doktor deil, baka bir kategoriye konur. Ksacas, gnlk hayatmz da dahil yaammzn her alannda bazen farknda olmadan hepimiz Hegelin zorunluluu zgrlk olarak kavrayan ilkesini uygularz. Yukarda Hegelin zgrlk kuramna ilikin syledikleri, onun tin kuramn eletirseler de, rnein tin yerine birey, insan veya toplum gibi kavramlar tercih etseler de, Marx ve Engels iin de geerlidir. Zira Engels bunu aka belirtmitir.14 imdi Hegelin deiim kuramna dnebiliriz. Fark edilecei gibi, Hegel burada zgrlk ve zorunluluk balamnda her eyi kartlarn birlii olarak dnmemiz gerektiini sylyor bize. Ona gre doada, toplumda ve dncede her eyi ztlarn birlii olarak kavramaz isek, her tarafta gzlediimiz srekli deiimi ve geliimi aklamamz ya mmkn deildir ya da bunu ancak bir takm dsal st glere gnderme yaparak (rnein Aristotelesin yapt veya varln teolojik aklamalarnda olduu gibi) aklamaya almamz gerekir. Bu ise; bir, mutlak determinizmin (zgrln mutlak yadsnmasnn) ta kendisidir; iki, bu peinden aklanmas mmkn olmayan eliki dolu mantki sonular douracaktr. Ksacas, Hegel doa bilimlerinde gzlenen gelimeleri takip ederek ve tarihsel aratrmalarna dayanarak soyutlama gcyle eylerin ztlarn birlii, elikili btnl olarak tanmlanmas gerektii sonucuna ulayor. Hegelin btnl ve onun iinde genel yasalarn kavramaya ynelik felsefi ilkesi, Foucault ve Adorno gibi daha birok burjuva dnrlerinin saldrsna urayacak dier bir ilkesidir. Elbette Hegelin eliki kavramn, genel olarak yapld gibi, dar anlamda sadece antagonistik eliki olarak ele almamamz gerekir. Hegel, Mantk Bilimde gsterdii gibi, farkll, ayrl ve kartl da elikinin trleri olarak ele alyor. Farkllk ve ayrlk (hatta bir oranda kartlk) ilkesine dayal ilikilerde atma sz konusu olsa bile, bu ilikilerde belirleyici ilke iletiimdir. Bu tr ilikilerde, Hegelin deyimiyle karlkl akm sz konusudur. eliki ilkesi, farklln en st biimini tekil eder ve elikinin hakim olduu ilikilerde belirleyici olan
Bkz: Engels, F., Herrn Eugen Dhrings Umwlzung der Wissenschaft, Marx-Engels-Werke, Dietz Verlag, Berlin, 1986, c. 20 iinde, s. 106: zgrlk ve zorunluluk ilikisini doru ortaya koyan ilk olarak Hegeldir. Onun iin zgrlk zorunluluu idrak etmektir. Zorunluluk sadece kavranmazsa krdr. zgrlk, doa yasalarndan hayal edilen bamszlkta deil, tersine bu yasalarn bilinmesinde ve bylelikle onlarn plana uygun olarak belirli amalar dorultusunda kullanma olanann verili olmasnda yatmaktadr. Bu, d doann yasalarna istinaden olduu gibi, insann vcutsal ve dnsel varoluunu kendi dzenleyen yasalara istinaden de geerlidir en fazla dncede ama asla hakikatte birbirinden ayramayacamz iki zgrlk tr.
14

atmadr. Hegel, burada ksaca sergilemeye altmz eliki kavramn gelitirmek ile felsefe tarihinde yaplm en byk devrimlerden birisini gerekletirmitir. Zira bylece deiimin kaynan her eye ikin olarak kavrama olanana kavumu bulunuyoruz. Hegele gre diyalektik, hareket ettiren ruhtur, btn doal ve dnsel yaam etkinliklerinin ba ilkesidir15 ve G. W. Plekhanovun yerinde tanmlamasyla Hegelden yola karak diyalektii her trl eyin ilkesi olarak ele alabiliriz.16 rnein nicel-nitel diyalektii, nicel birikimin nitel sramaya dnt dncesi dikkate alnmadan en basit bir mzik paras ne yazlabilir, ne alnabilir ne de sylenebilir. eyleri elikili btnlk, ilerinde farkllaan aynln ve farklln birlii olarak anlamak, Hegele gre iyi felsefeyi kt felsefeden ayran noktadr. Bu konuda Felsefi Bilimlerin Ansiklopedik erevesinde u belirlemeyi yapyor Hegel: Aynln gerek anlam konusunda iyiden iyiye anlamamz byk neme sahiptir. Bu, her eyden nce onun yalnzca soyut aynlk, yani farkll dlayan aynlk olarak anlalmamas (gerektii,-DG) anlamna gelmektedir. Bu, btn kt felsefenin bu ismi hak eden felsefeden ayrld noktadr.17 eyleri Hegelin nerdii gibi kavramamz, hareketin onlara ikin bir ilke olarak kavranmasn mmkn klyor ve bundan sonra felsefi gzmz artk gereklie dndrmemiz gerekir. Hegelin, Tinin Fenomenolojisinde gk yere indirilip dnyann zerine dikilmitir demesinin toplumsal ve siyasi arka plan kukusuz 1789 Fransz devrimidir. Felsefi arka plann ise diyalektii dnce de dahil her eye uyarlanabilir evrensel ikin bir yasa olarak dnmesi oluturmaktadr.18 IV. Nesne, Yntem, Mantk ve Bilgi Kuram Hegelin bu yaklamnn bilgi, yntem ve mantk bilimi iin nemli ierimsemeleri var kukusuz. Genel olarak toplumsal ve siyasal yapda olduu gibi, felsefe ve mantk biliminde de kkl bir devrim yapmay amalamaktadr. Hegel 1808 ylnn balarnda arkada Niethammer

15

Hegel, G. W. F., Wissenschaft der Logik, cilt 1, Werke in zwanzig Bnden 5 iinde, yay. Eva Moldenhauer ve Karl Markus Michel, Suhrkamp, Frankfurt a. M. 1993, S. 52. 16 G. W. Plechanow, Zur Frage der Entwicklung der monistischen Geschichtsauffassung , Dietz Verlag, Berlin 1956, s. 84. 17 Hegel, G. W. F., Enzyklopdie der philosophischen Wissenschaften, cilt 1, Werke in zwanzig Bnden 8 iinde, yay. Eva Moldenhauer ve Karl Markus Michel, Suhrkamp, Frankfurt a. M. 1993, s. 238. 18 Hegel, G. W. F., Phnomenologie des Geistes, Werke in zwanzig Bnden 3 iinde, yay. Eva Moldenhauer ve Karl Markus Michel, Suhrkamp Frankfurt a. M. 1986, s. 430 431 ( 581).

tarafndan bir mantk kitab yazmak iin tevik edilince, o gne kadar hkm sren geleneksel mantk bilim hakknda, aada dile getirdii gibi, yok edici bir hkmde bulunur: Bu eski mantkla ne i yapacan hi kimse bilmiyor. Gereksinimi genel olarak hissedilen bir yedei olmad iin, onu herkes eski bir miras paras olarak peinde tayor. Onun belirlemelerinden gerekli klnabilecek iki sayfay doldurabilir. ki sayfann tesine giden, bir ayrntnn devamdr, tamamiyle verimsizlie hizmet etmektedir, skolastik abartdr veya bu mantk daha fazla grnsn diye psikolojik miskinlikle (bkz. Steinbart, Kiesewetter, Mehmel) doldurulmutur.19 Hegelin bu szlerini uzun uzun aktarmamn nedeni, onun mantk biliminde amalad kkl devrimin boyutunu gstermektir. Burada Hegel aka skolastik ve psikolojik (znelci) mantk kuramlarna saldryor olsa da, gelitirmi olduu mantk kuramn zellikle gerein bilinebilirlilik sorusu karsnda tavr almaktan kanmasndan dolay dnce tembelliinin yata haline geldiini dnd Kant transendental (akn) epistemolojinin yerine geirmek istemektedir. Yukarda Hegelin felsefesinin, Locke ve Kantn felesefesinden farkl olarak, ontolojik temele dayandrlm olduuna iaret ettim. Felsefe, yani diyalektik bu ekilde kurgulannca, yntemin ve mantn apriori gelitirilip eylere dardan empoze edilmekten kurtarlp ve eylere yabanc dnce aralar olmaktan karlp eylere ikin olduunu ve eylerden kazanlmas gerektiini gstermek gerekir. Yntem ve mantk erevesinde eylerin hem d (yansyan) zellik ve biimleri, hem de zleri yanstlmak durumundadr. Ksacas, gerek btndr ilkesinden hareketle eylerin btn olarak kavranmas gerekir. Bu durumda, mantn cmlelerinin de varlk gibi akp gitmesi, bu ilerlemenin varlkta olduu gibi, balangc yadsyp belirli st momentlere doru trmanmas ve sonunda bu st momentleri de yadsyp (yadsmann yadsmas) yeni balanglara ak olmas, dahas yeni balanglar yapabilmesi gerekir. Daha da tesi (ve nemlisi), kendi kendini de yanstabilmesi (refleksiyonun refleksiyonu), Hegelin deyimiyle, kendisine dnp kendisinde kendisine de bakabilmesi, kendi kendisine de ayna tutabilmesi gerekir. Hegelin varlk, dnce, yntem ve mantk sorunsalna bu btnlkl yaklamndan dolay onun Mantk Bilimde gelitirmi olduu sistemin ayn zamanda bir yntem bilim olarak okunup okunamayaca ileriden beri tartla gelir. Hegel, eski trden, eylere dsal apriori gelitirilen trden bir yntem bilim gelitirmek istememektedir (ve bu konuda Kanta taban tabana zt bir duru sergiler). Ama bu onun yntemsizlii savunduu anlamna gelmez. Hegel, bu
19

Niethammere 20 Mays 1808 tarihli mektup, Briefe von und an Hegel, yay. Johannes Hoffmeister, cilt 1: 1785 1812 iinde, Felix Meiner Verlag, Hamburg 1952, s. 229 (226-233).

10

konuda ok aktr. sel bir mantk ve yntem bilim gelitirmek istemektedir. Geleneksel olarak diyalektii eyin kendisine ait olmayan, ona kar dsal olumsuz bir etkinlik olarak anlayanlara kar Hegel yntemin manta isel olduunu ve mantn da eylere isel olduunu belirtiyor. yle diyor Hegel: Felsefi bilimin tek gerek yntemi olabilecek ey, mantn ele alnnn iine dmektedir. Zira yntem, kendi ieriinin kendi i hareketinin biimine dair bilintir. 20 Ve devam ediyor Hegel: Bu kendisini onun [yntemin] nesnesinden ve ieriinden hi bir ekilde farkl olmamakla aklyor. nk o kendinde ieriktir, ieriin kendisini hareket ettiren kendisinin sahip olduu diyalektiktir. Bu yntemin gidiine ve basit ritmine uygun olmayan hi bir temsil bilimsel olarak geerli klnamaz. nk o eyin kendi gidiidir.21 Bu son blmde Hegelin felsefesine dair sergilenmeye allan Leninin bir belirlemesiyle ksaca zetleyebiliriz. Mantk, diyalektik ve bilgi kuram: [ayr] kelimeye gerek yok, bu bir ve ayn eydir.22 Hegel, yntem ve mantk kuram erevesinde bize baka bir ok eyin yannda zellikle bunu anlatmaya almaktadr. V. zne ve Nesne, Varlk ve Kavram Buraya kadar sylediklerimizi toparlayacak olursak: nce, Hegele gre, felsefe nedir? sorusuna yant vermek iin, onun diyalektik ve eliki kavramlarna bavurduk. Hegele gre, diyalektik ontolojik bir kavramdr. Bu balamda diyalektiin hem doal, hem toplumsal ve hem de dnsel soru ve sorunlara uyarlanabileceini ileri srdk. Diyalektiki felsefenin, btn gerek
20

Hegel, G. W. F., Wissenschaft der Logik, cilt 1, Werke in zwanzig Bnden 5 iinde, yay. Eva Moldenhauer und Karl Markus Michel, Suhrkamp Frankfurt a. M. 1993, S. 49. 21 Hegel, G. W. F., Wissenschaft der Logik, cilt 1, Werke in zwanzig Bnden 5 iinde, yay. Eva Moldenhauer und Karl Markus Michel, Suhrkamp Frankfurt a. M. 1993, S. 50. 22 W. . Lenin, Philosophische Hefte, Werke, cilt 38 iinde, Dietz Verlag, Berlin 1973, s. 316. Lenin, bu belirlemeyi, Hegelin Mantk Biliminin plann inceledii balamda yapyor. yle diyor Lenin: Marx, geride (byk harflerle balayan) mantk brakmam olsa da, o geride Kapitalin mantkn brakmtr ve bunun ele alnacak soruda sonuna kadar kullanlmas gerekir. Kapitalde bir bilime materyalizmin mantk, diyalektik ve bilgi kuram [ kelimeye gerek yok: bu bir ve ayndr] uygulanmaktadr. Bu materyalizm Hegelde deerli olan her eyi devralm ve deerli olan gelitirmitir (age.). Lenin, benzer bir belirlemeyi Hegelin kavram kuramn inceledii balamda da (Marxn Kapitali ile ilikilendirmeden yapyor: Byle bir yaklam asndan mantk, bilgi kuramyla ayn anlama gelmektedir. Bu, tamamiyle ok nemli bir sorudur (age., s. 164).

11

olarak kavradn ve btnn grecel mutlakl iinde okluun birlii olarak ele aldn belirttik. Daha sonra diyalektiin isel geliim ve ilerleme kuram olduunu ifade ettik ve son olarak da, diyalektiin Hegel tarafndan hem yntem, hem mantk, hem de bilgi kuram olarak kurgulandn gstermeye altk. imdi, onun her insanda yeertilebileceini dnd eletirici eliki ruhundan yola kp ve felsefeciden bekledii olumlama ve olumsuzlama yntemine bavurup bu sylenenlerin nda Hegelin felsefesinde sorunlu olduunu belirttiimiz yanlarna dnebiliriz. Hatrlatmak iin yenileyelim. Yukarda Hegelci felsefenin sorunlu olduunu dndm iki boyutuna iaret etmitik. Bunlardan birincisi onun z ide olarak tanmlamasyla ilgili, ikincisi ise tarihte mutlak son ngrsne gnderme yapmaktadr. Bu son blmde amacm, bu iki sorunun aslnda Hegelin kurgulam olduu diyalektik felsefe kuramnn ruhuna aykr olduunu belirtip bir zm nerisine iaret etmektir. Her ocuk gibi, felsefe de neden? sorusunu sormadan edemez. Felsefe, gerek nedir? sorusuyla neden urap durur? Bu soruya btnlkl iinde tutarl bir cevap aray Yeni a felsefesiyle balar ve gndemimize Descartes tarafndan getirilmitir. Sorun, zne-nesne ilikisi erevesinde tartlmaktadr. Hegel, antik felsefe ile ada felsefe arasndaki ilikiyi tartt bir yerde, znellik ile nesnellik arasndaki kartln Platon dneminde henz felsefenin gndeminde olmadn belirtiyor. Daha sonra ayn iddiay btn antik Yunan ve Roma felsefesiyle ilikilendiriyor. Bunun altnda yatan neden, kapitalist toplum ile bireyin ortaya km olmas ve bunun kanlmaz sonucu olarak Yeni ada kendi bana dnebilen ve davranabilen BEN kuramnn olumaya balamasdr.23 Yani ada felsefeye gre, birey, kendisine 16. yzyla kadar yasaklanan bilgi ve dolaysyla gerek iddiasnda bulunabilir artk. Bu gelime zne-nesne ilikisine dair sorunlarn da felsefenin gndemine getirilmesine yol ayor. Gerek nedir? sorusu, zellikle bu balamda kapsaml bir anlam kazanyor ve kendi iinde bir ama olmaktan kp baka bir eye hizmet eden ama-ara sorusuna dnyor. Nedir o halde felsefenin amac? Bu sorunun cevabn en ak bir ekilde Kant vermitir. Kanta gre, btn epistemolojik abalarn nedeni, nesneler bizim iindir diyebilmektir.24 Bu pratik ama gzden karlrsa btn epistemolojik veya (genileterek syleyecek olursak) btn felsefi abalar anlamn yitirir. Ama nesneyi elde etmenin arac nedir? Bu soruya verilen veya verilmeyen cevaplara bakarak felsefi bir sistemin snrlar ve nitelii belirlenebilir. Felsefi bilgi, nesne bizim iindir, diyebilmenin ilk ve gerekli artdr, ama hepsi deildir. Nesnenin nasl elde edildiini gsterebilmek iin, felsefi bilgiyi de ieren ama kendi iinde pratik olan emek kavramna gnderme yapmamz gerekir.
23

Hegel, G. W. F., Vorlesungen ber die Geschichte der Philosophie, cilt 1, Werke in zwanzig Bnden 18 iinde, yay. Eva Moldenhauer und Karl Markus Michel, Suhrkamp , Frankfurt a. M. 1971, s. 68-69. 24 Kant, ., Kritik der reinen Vernunft, yay. Jens Timmermann, Felix Meiner Verlag, Hamburg 1998, s. 170.

12

Hegelin ve aslnda btn klasik Alman felsefesinin gelip dayanp kald snr burada yatmaktadr. Kant, nesneyi elde ediin arac olarak imge gcne ve zamana gnderme yapar. Klasik Alman felsefesinin snrlarn zorlayan Hegel olmutur. Ama o da, emein bir tr olan sadece dnsel emee gnderme yapmtr ki bu onun gerek btndr ilkesine ters dmektedir. Bu konuda Britanya felsefi gelenei daha ileri gitmi ve emei daha ok pratik bir kavram olarak ele almtr. Ama o gelenekte de emek sadece cretli emek olarak ele alnm ve emein zne-nesne ilikisinde ortaya kan ontolojik boyutu daha ok bilinsiz bir boyut olarak kalmtr. Bu gelenek iinde ortaya kan en byk emek kuramcs Adam Smith dahi yakalad emein ontolojik boyutunu, en azndan kendisinin yaynlad eserlerinde sonuna kadar takip etmemitir. Hegel, Hukuk Felsefesinin Temel izgileri adl eserinde bu boyutu yakalamaya alr ama o da kendi dneminin snrlarn aamaz. Bundan dolay Hegel, mantk kuram erevesinde aka belirttii znellik ve nesnellik arasndaki kartl yadsmaya ve varl dnceye veya kavrama indirgemek zorunda kalr. te bu tek dnceye dayal yaklamndan dolay z idedir diyor Hegel. Tarihte ortaya km Hegel yorumlar iinde bu sorunu temel sorun olarak alglayan ve Hegelin nerdii zne-nesne kartlndan hareket ederek onun tanmlam olduu soruna zm retmeye alanlar, Marx ve Engels ve onlarn takipileri olmutur. Marksist gelenekten farkl olarak Hegelin Yeni Hegelci burjuva yorumcular, onun en verimli dnemini sistemletirmek iin adad diyalektii ya bir yk olarak grm ve onu silkeleyip atmaya almtr ya da Gadamerin kurduu Hermeneutiki akm erevesinde bu kuramn merkezinde bulunan nicel ve nitel deiim kuramn trpleyip nicel (evrimci) deiim kuramna in dirgemeye almlardr. Buna karn, Engelsin ve bata Hegelci felsefe olmak zere btn klasik Alman felsefesinin aka mirass ilan ettii Marksist dnrler ise Hegelci diyalektii onun kurguladndan ok daha kapsaml emek kavramndan hareketle srdrmeye ve gelitirmeye almlardr. Marksist dnrler bunu yaparken kendilerini Hegelin gerek btndr ilkesinin sadk takipileri olduklarn gstermilerdir. Bu abann banda Marxn henz bir eletiri giriimi niteliinde olan 1844 Elyazmalarn ve daha sonra artk diyalektik kuram elde etme ve uygulama aamasnda olan Das Kapitali grrz. Leninin Felsefe Defterleri ve Georg Lukcsn Gen Hegeli ve Emein Ontolojisi adl devasa almas ve son olarak da Hans Heinz Holzun Yeni ada Diyalektiin Sorun Tarihi ve Dnya Tasarm ve Refleksiyon almalar, Marxn kurduu Hegelci diyalektikten esinlenen gelenein neden ve nasl devam ettirildiinin bir ka nemli belgeleridir. Bu gelenein temel amac, bir taraftan burjuva yklcna kar Hegelin mirasn savunmak, onun tarihsel kazanmlarn ne kararak gstermek ve sorunlarna iaret edip felsefeye yeni k yollar gstermektir. rnein 13

Marxa gre Hegel, diyalektiki yaklamndan dolay, emein zn kavramtr ve emek kavram erevesinde emek srecini insann kendi kendini yaratma sreci olarak gstermeye almtr. Dier taraftan ekonomi politiin snrlarn aamad iin, emein sadece olumlayan yann grm ama onun devrimci deitirici yann grememitir. Hegelci felsefenin en temel konularndan birisi yabanclama sorunudur. Bununla birlikte, Hegel emek kavramn sadece dncel etkinlik olarak, yabanclamay emek ve retim srelerinde yaanan ve bunun bilin srelerine yansd kapsaml btn toplumsal ilikilere yansyan bir yabanclama sorunu olarak ele almak yerine dnce ve sadece bilin srelerinde yaanan bir yabanclama olarak ele almtr.25 Hukuk Felsefesinin Temel izgileri adl eserinde Hegel emek kavramyla gereksinim arasndaki ontolojik ilikiyi yakalam, ama bu kez Marxn iaret etmi olduu snr amasna, gelitirmi olduu kapal felsefi sistemi engel olmutur. Bu, bizi Hegelin ikinci temel sorunu olarak tanmladmz ama onun geliim kuramna tamamen aykr olan tarihte mutlak son ngrsne getirmektedir. Burada Hegelin son derece kompleks sistemini genel hatlaryla bile tartmamz mmkn deil. Bu kendi bana bir almann konusu olabilir ancak. Burada benim amacm ok daha snrl ve sadece Hegelin felsefi sistemi kurgulay biiminin getirmi olduu bir sorununa iaret ederek bunun Hegelin felsefesinin zn oluturan diyalektik kurama aykr olduunu belirtmek istiyorum. Tinin Fenomenolojisinin son blmne baktmzda, orada Hegel Mutlak Bilgiyi tartyor. Deiik srelerden geen tin, burada kendisini mutlaklatran mutlak bilgiye ulayor. Bunun daha tesi yoktur bu sisteme gre. Benzer bir yap ile Mantk Bilimde de karlayoruz. Orada son blmn konusu olan Mutlak de alamaz, daha tesine geilemez en st momenti simgelemeye alyor. Oysa Hegelin diyalektik kuram kendisinin de srekli vurgulad gibi, bir srekli hareket kuramdr. Her biten sre ayn zamanda yeni bir srecin balangcdr. Bundan dolay Hegelin sistemi erevesinde geliimi mutlak bir noktada dmlemesi pek anlalr deildir. Buna karn Hegel byle bir n-kabulden hareket etmektedir. Bu, Hegelin toplum ve siyaset felsefesine nasl yansmaktadr? Yukarda diyalektiin znn eliki, hareket ve ilerleme olduunu belirttim ve gerekten de Hegelin felsefesinin ana temas elikidir. Toplum ve siyaset felsefesi erevesinde Hegelin temel sorunu burjuva toplumunda hkm sren snf elikileridir, bunlara bir zm yolu gstermektir. imdi Hegelin diyalektik kuramndan yola kacak olursak, bunlar aan yani geride brakan bir toplumsal sistem zerine dnmemiz gerekir. Ama Hegel bunu yapmyor. O daha ok snflar uzlatrmak iin bir devlet modeli gelitirmeye alyor. Bunun nedeni, Hegelin tarihte mutlak bir son nokta n grsnden hareket etmesidir. te bundan dolay Hegel, zne-nesne ilikisinde kendisini da vuran emein ontolojik boyutunu
25

Bkz.: Marx, K., konomisch-philosophische Manuskripte 1844, Marx-Engels-Werke, cilt 40 iinde, Dietz Verlag, Berlin 1985, s. 574-575.

14

yakalayp emein kapitalist toplum iinde bulunduu koullarn kkl bir eletirisini gelitirememektedir. Bunun karsnda Marx, Hegelin felsefesinin akll ekirdei dedii diyalektik kuramndan hareket ederek Hegelin kapal sisteminin karsna Das Kapitalde ucu ak bir sistem, baka bir deyile gelimeye ak bir sistem gelitirmektedir. Bu ucu ak sistem bir mutlak nokta ngrsnden hareket etmek yerine sisteme isel olan bir eilime iaret etmektedir: emein kurtuluunu getirecek olan cretli emek kurumunun yklarak almas. Hegel, dnya tarihinin amac zgrlktr diyor. Marx, zgrln gereklemesi iin emein, onun l biimi olan sermayenin tahakkmnden kurtulmas gerekir diyor. Bu, uzlama arayyla ulalacak bir durum deildir, nk elikinin diyalektik yasas bu ilikiye de isseldir ve almas iin yadsmann yadsmasn beklemektedir.

15