T.C.

POLS AKADEMS GVENLK BLMLER ENSTTS SU ARA TIRMALARI ANABLM DALI

KRT MLLYETLNN OLU UM SREC (1918-1926)

YKSEK LSANS TEZ Levent BRAL

Danman Do. Dr. Mustafa UFALI

Ankara 2009

T.C. POLS AKADEMS GVENLK BLMLER ENSTTS SU ARATIRMALARI ANABLM DALI

KRT MLLYETLNN OLUUM SREC (1918-1926)

YKSEK LSANS Levent BRAL

Danman Do Dr. Mustafa UFALI

Ankara 2009

II

III

ZET
bral Levent (2009), Krt Milliyetiliinin Oluum Sreci (1918-1926), Yksek Lisans Tezi, Danman: Do. Dr. Mustafa ufal, VI+159 sayfa. Krtler, 19. yzyla kadar Osmanl idaresi altndaki Krt beylikleriyle yar otonom bir dzen ierisinde sorunsuz yaamlardr. Ancak bu yzylda, Osmanlnn yerinden idare sitemini brakarak merkezileme abalaryla birlikte, sahip olduklar zerkliklerini kaybetmeye balayan Krt beyleri bir isyan dalgas balatmlardr. Bu isyanlar milliyeti bir erevede deerlendirmek mmkn olmasa da ilerde yaanacaklarn temeli olmalarndan tr nemlidirler. Krtler gerek yaadklar corafyann getirdii zorluklar gerekse de feodal yaam alkanlklar sebebiyle ulus olma bilicini Fransz htilali ile dnyaya yaylan sreten daha ge yakalam lardr. Krtler iin modern manada milliyetilikle karlamalarna ayn topraklarda yaadklar Ermenilerin byk katks olmutur. I. Dnya Savann son bulmasyla birlikte Krt milliyetilii yeni bir ivme kazanmtr. Krtler iin bir dnm noktas olan Sevr Bar Antlamas gelecekteki ngiliz karlar dnlerek baz artlarla bamsz bir Krt Devleti kurulmasn ngrmtr. Anadoluda verilen Milli Mcadelenin akabinde tatbik ans bulamayan Sevr Anlamas yerini Lozana brakmtr. Trkiye Cumhuriyetinin ve Krtlerin geleceini yakndan ilgilendiren Musul meselesi, Lozan Antlamasyla bir zme kavumam ve 1926 ylna kadar ngiltere ve Trkiye arasnda yaanacak olan bir sorun olarak kalmtr. Genel olarak bu dnem incelendiinde, Krtler iin milliyetilik faaliyetleri, ounlukla dini bir kimlii olan feodal bir beyin nclnde, emperyalist glerin gdm altnda meydana gelen olaylar zincirinden teye gidememitir. Trkiyenin son otuz yllk gndeminde nemli bir yer tekil eden Krt ayrlk terr hareketine, tezde incelenen dnem itibariyle bakldnda sorunun yeni olmad, gemi yllardan sregelen milliyeti bir hareketin, feodal etkilerden daha bamsz bir uzants olduu anlalmaktadr. Anahtar Kelimeler: Krtler, Krt Milliyetilii, Musul Meselesi, Sevr Antlamas, Lozan Antlamas

ABSTRACT
Ibral, Levent (2009), The Formation Process of the Kurdish Nationalism (19181926), Master Thesis, Advisor: Assoc. Prof. Dr. Mustafa ufal, VI+159 pages. Until the nineteenth century, The Kurds had lived seamlessly within the Kurdish emirates in a half autonomous order under the rule of the Ottomans. However, together with the Ottomans efforts in becoming centralized rather than having a local administration, the Kurds, who had started to lose their autonomy, launched a wave of riots. Although it is not possible to consider these riots in a nationalist framework, they played after all an important role as the basis for further events. Due to the geographical difficulties and also the feudal life styles, Kurds have reached a higher state of consciousness of being a nation long after the idea of nationalism which had spread all over the world through the French Revolution. Allegedly, Armenians, who shared the same lands with, made a remarkable contribution to the acquaintance of Kurds with the idea of nationalism. Aftermath of the World War I, the Kurdish nationalism achieved a new acceleration. The Treaty of Svres, in particular, was a turning point for the Kurdish supporters, that had foreseen the foundation of an independent Kurdish state bounded with some provisions to further English interests. The Treaty of Svres had resulted in failure because its provisions had not had a chance to be implemented and had given a way to the Treaty of Lausanne soon after the War of National Independence in Anatolia. The Mosul Issue, which was closely related to the future of the newly founded Turkish Republic and the Kurdish population, could not be resolved by the Treaty of Lausanne and remained an unsolved problem between England and Turkey until 1926. It is obvious that, the Kurdish nationalist activities did not go beyond being a chain of sporadic rebellions caused by the combination of a religious identity and the guidance of imperialistic forces under the leadership of a feudal chieftain. Considering the period, it is clear that the separatist Kurdish terrorism, which has been on Turkeys daily agenda for recent thirty years, is not a new phenomenon. It is now apparent that the Kurdish problem has, in fact, deeper roots far beyond being just a feudal reason. Key Words: Kurds, Kurdish Nationalism, Mosul, Treaty of Svres, Treaty of Lausanne.

II

NDEKLER ZET .....................................................................................................I ABSTRACT....................................................................................... III NDEKLER ................................................................................ IIII KISALTMALAR............................................................................. VVI GR .................................................................................................... 1 I. BLM I. DNYA SAVAI NCES DURUM
1.1. GENEL DURUM ...........................................................................................11 1.1.1. D Glerin Krtlere Kar Tutumu ................................................13 1.1.1.1. Berlin Antlamas ..................................................................15 1.2. BRNC DNYA SAVAI NCES KRT SYANLARI .........................16 1.2.1. Nedenleri .............................................................................................16 1.2.2. Bedirhan syan...................................................................................17 1.2.3. eyh Ubeydullah syan ......................................................................19 1.2.4. Sonular .............................................................................................22 1.3. HAMDYE ALAYLARI...............................................................................23 1.3.1. ttihat Terakki ve Krtler ..................................................................28 1.3.2. Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti .....................................................31 1.3.3. Hevi Cemiyeti......................................................................................35 1.4. BRNC DNYA SAVAI VE KRTLER.................................................36

II. BLM MTAREKE DNEM

2.1. BRNC DNYA SAVAI SONRASI DURUM......................................40 2.1.1. Mondros Mtarekesi (30 Ekim 1918) ve Krtler ..............................42 2.1.2. Musulun gali ...................................................................................43 2.2. SEVR SREC ve KRTLER ..................................................................45 2.2.1. Paris Konferans .................................................................................46 2.2.2. Londra ve San Remo Konferanslar ..................................................49 2.2.3. Sevr Antlamasnda Krtler ..............................................................50

III

III. BLM MLL MCADELE ve KRTLER

3.1. MLL MCADELEYE KARI KRTLERN TUTUMU ...................55 3.2. MLL MCADELE DNEM KRT SYANLARI.............................60 3.2.1. Kogiri Ayaklanmas (Ekim 1920- 17 Haziran 1921)........................60 3.3. 1921 LONDRA KONFERANSI.................................................................63 3.4. MLL MCADELEYE KARI KRTLER KULLANMA PLANLARI ...........................................................................................................................66 3.4.1. Milli Mcadele Dnemi Krt-Yunan likileri ..................................69 3.5. DNYA SAVAI SONRASI KRT ERMEN LKLER ..................70

IV. BLM KRTLK FAALYETLER (1918-1922)

4.1. KRDSTAN TEAL CEMYET ............................................................76 4.1.1. Kurulu Amac ve Kuruluu ..............................................................77 4.1.2. Cemiyetin Faaliyetleri .......................................................................79 4.1.3. Cemiyetin ngilizler ve Amerikallarla Olan likileri ......................81 4.1.4. Cemiyetin stanbul Hkmeti ile likileri ........................................84 4.1.5. Cemiyetin Anadolu Hareketi ile likileri .........................................85 4.1.6. Cemiyetin Blnmesi.........................................................................86 4.2. BNBAI NOELN KRTLERLE LGL FAALYETLER...............89 4.2.1 Ali Galip Olay .....................................................................................95 4.3. MUSULDA KRTLK FAALYETLER ........................................98 4.3.1. Trklerin Musul Krtleri le likileri...............................................98 4.3.2. I. eyh Mahmud (Berzenci) Hkmeti ............................................100 4.3.3. ngilizlerin Mezopotamya in zm Araylar ...........................102 4.3.4. zdemir Bey ve Revanduz Harekt................................................106 4.3.5. II. eyh Mahmud (Berzenci) Hkmeti...........................................108

V. BLM LOZAN KONFERANSINDA MUSUL VE KRTLER

5.1. LOZAN GRMELER .......................................................................113 5.1.1. Aznlklar Meselesi ...........................................................................114 5.1.2. Musul Meselesi..................................................................................116

IV

5.1.2.1. ngiliz Tezleri ......................................................................117 5.1.2.2. Trk Tezleri .........................................................................120

VI. BLM LOZAN KONFERASI SONRASI FAALYETLER

6.1. HAL KONFERANSI ...........................................................................132 6.1.1. Nesturi Ayaklanmas ........................................................................134 6.2. MLLETLER CEMYET NCELEME KOMSYONU .......................135 6.2.1. Komisyonun Karar..........................................................................138 6.2.2. Komisyon Kararna Trkiyenin Yaklam ...................................141 6.2.3 Ayaklanmada Polis Oyunu................................................................144 6.2.4. eyh Said syan................................................................................146 6.3. ANKARA ANTLAMASI .......................................................................147

SONU ............................................................................................. 149 KAYNAKA .................................................................................... 152

KISALTMALAR
TC KTC KMF TC KTTC : ttihat ve Terakki Cemiyeti : Krdistan Teali Cemiyeti : Krt Millet Frkas : Tekilat- timaiye Cemiyeti : Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti

VI

GR
Trkiye son otuz yldr bata gvenlik olmak zere, siyaset, ekonomi, toplumsal ilikiler ve uluslararas ilikilerinde PKK terr eylemleri sebebiyle son derece nemli problemler yaamaktadr. Bu srecin ortaya koyduu sorun, kayna itibariyle yaplan deiik tespitler neticesinde farkl isimlerle adlandrlmtr. Sorunu etnik bir problem erevesinde ele alanlarn adlandrmas Krt Sorunu iken konuyu blgesel ve ekonomik erevede deerlendirenlerin tespiti Gneydou Sorunu olmutur. rgtn izledii strateji sebebiyle hemen her kesimce kabul gren ve sorunu Terrizm olarak adlandranlarn temel yaklam ise blgeyi istikrarszlatrmak zere d kaynakl olarak yrtlen bir tedhi hareketi olduudur. Yllar ierisinde bu rgtn sebep olduu tahribat nlemeye ynelik saysz alma yrtlmtr. Bu almalar ounlukla soruna kalc zmler getirmemitir. Trkiye bu olaylar nedeniyle ciddi maddi zarara ve on binlerle ifade edilen insan kaybna uramtr. Problemin sebepleri konusunda yaplan aratrmalar ounlukla; siyasi, soysal, ekonomik ve askeri alanlar kapsamakta ve getirilen zm nerileri de bu konular etrafnda ileri srlen fikirleri ihtiva etmektedir. phesiz yukarda saylan konu balklarnn problemin kaynaklarndan bir ksmn oluturduu bir gerektir. Bu konularla ilgili alnacak tedbirler yaanan skntlarn ykn hafifletecek ancak yaanan tecrbeler dorultusunda, kesin zm olma konusunda ne kadar etkili olacaklar ise bir soru iareti olarak kalacaktr. Bylesine nemli ve kapsaml bir problemi basite indirgeyerek ileri srlen kestirme zm yollarnn baarl olma anslarnn yeterli olmad yakn tarihte grlmtr. Trkiye gndemini 1980li yllarn bandan itibaren megul eden bu konu balangta ekya, be apulcu, babozuk daha sonralar ise terrist ve blc olarak adlandrlan ki ilerin faaliyetleriyle yaklak olarak 25 yllk bir sorun olarak karmzda durmaktadr. Bu durum bizi bu konuda al maya sevk etmitir. lkede bylesine byk skntlarn yaanmasna sebep olan konunun acaba tarihi temeli var mdr? Krtlerin etnik problemleri olduu iddias zerinden hayat bulmaya alan rgtn dayanmaya ve dayatmaya alt Krt milliyetiliinin oluumu hangi safhalardan gemitir. Bu noktada cevap aranlan sorularn banda rgtn dayand milliyeti dinamikler acaba Krt milliyetiliinin tarihi geliiminin devam niteliinde midir? Cevap aranan bir dier soru nfuslarnn

byk ounluu Irak ve Trkiye hudutlar ierisinde yaayan Krtlerin bu blnmelerine sebep olan Musulun Trkiye topraklarndan koparlmasnn Krt milliyetiliinin gelimesi zerinde etkileri olmu mudur? al ma, dnem itibariyle 1918-1926 yllar arasn aratrmay

hedeflemektedir. Bu dnemin seilmesinde esas gaye modern manada Krt milliyetiliinin, dnyaya Fransz htilali ile yaylan milliyeti dalgay I. Dnya Sava sonunda ve ancak sava sonras artlar ierisinde yakalamas ve yaadklar blgeye ait snrlarn bu savan neticesi olan antlamalarla belirlenmesidir. Tezin birinci blm; I. Dnya Sava ncesi dnemi ksaca zetlemeyi hedeflemektedir. Bu blmde aratrmaya konu olan balklar; Dnya glerinin Krtlere kar tutumlar, bu dnemde meydan gelen balca Krt isyanlar, Krtlerin tarihi asndan hep tartmal bir konu olan Hamidiye Alaylar, ttihat ve Terakkinin Krtler zerindeki etkileri ve bu dnem ierisinde oluan Krt sivil toplum hareketleridir. Bu dnem genel olarak incelendiinde Osmanlnn Krtleri asimile etmek gibi bir hedeflerinin olmad, bunun yerine Krtleri entegre etmeyi hedefledii grlecek, entegrasyon almalarnn en ziyade Hamidiye Alaylarnn oluturulduu gnlerde hz kazand, neticesinde de Krt entelektellerinin yaratld ortaya kacaktr. kinci blmde; Dnya Savann ardndan blgedeki genel durum, Musul meselesine k tutmas asndan Musulun igali ve Krt Milliyetileri iin nemli ve gayet tartmal bir konu olan Sevr Antlamas ve antlamaya gtren sre incelenecektir. Bu blmde Krt Milliyetilii asndan incelenmesi halinde dahi Sevr Antlamasnn Trkiye asndan yaratt tehlike ve tehdidin boyutlar aka grlecektir. Tezin nc blmnde; Milli Mcadele dnemindeki Krtlk

faaliyetlerine yer verilecektir. Bu dnem ierisinde meydana gelen Kogiri syan devam ettii sre ierisinde milli bir takm talepler ileri srmesi asndan konumuzla ilgili nemli bir olay olarak karmza kacaktr. Ayrca bu blm ierisinde milli mcadeleye kar Krtleri kullanma planlarna da yer verilecektir. Devam eden blmde Krtlk faaliyetleri asndan dnm noktas olarak adlandrabileceimiz Krdistan Teali Cemiyeti ve Krtlk faaliyetlerine en ziyade n ayak olan yabanc g olan ngilterenin bu konuyla ilgili olarak grevlendirdi i

subay olan Noelin faaliyetleri yer alacaktr. II. Merutiyet dneminin yaratt politik zgrlk ierisinde hayat ans bulan Krdistan Teali Cemiyeti, Krt milliyetilik hareketlerinin ilk rgtl hareketi olmas dolaysyla konumuz asndan ayr bir nem arz etmektedir. Dnya Sava ardndan Krtlk faaliyetlerinin en youn olarak yaand yer olan Musuldaki gelimeler, Mahmud Berzencinin faaliyetleri ve ayn dnemde Trklerin Musulda gerekletirdii al malara yer verilmitir. Beinci blmde, antlamann imzaland tarihten, gnmze kadar Krtlerin kaderini belirleyen Lozan Antlamasnda Krtlerle ilgili mzakerelerin incelendii aznlklar ve Musul meselesi balklar altndaki grmeler incelenecektir. Son blmde ise Musul meselesinin zme kavumasna gtren sre ve bu srete yaplan antlamalar incelenecektir. Sevr Antlamas ile bamsz bir devlet sz verilen Krtler, sadece yl sonra imzalanan Lozan Antlamasnn hibir maddesinde yer bulamamlardr. Lozan ve devam olan sre Osmanl idaresi altnda bir btn halinde bulunan Krtlerin yaadklar topraklar, Trkiye, Irak, ran ve Suriye arasnda dei ik idari ve siyasi ynetimler altna alnmasna sebep olmutur. Tezin kapsad dnem ierisinde yer almasna ve yaratt etkinin byklne ramen eyh Said syan bu alma ierisinde ksa bir ekilde geilmitir. Bunun balca nedeni tezimizde Lozan Antlamasna kadar olan dnemi incelemeyi hedeflememize ramen Musul Meselesinin ileriki yllar da kapsamas dolaysyla al ma 1926 ylna kadar uzanmaktadr. Krtler tarafndan gerekletirilen bir isyan olmasna ramen eyh Said syan milliyeti bir karakterden uzak, daha ziyade dini motifler zerinden gerekletirilen bir hareket olmas dolaysyla tezimiz ierisinde ksa bir yer tekil etmitir. Milliyetilik olgusu kapsamnda Krtlerin antropolojik olarak kkenleri, kltrleri, dilleri, edebiyat ve sosyal yaantlar gibi birok konunun tez kapsamyla ilgili olduundan incelenmesi gerektiini dnmeme ramen, almada konu bu boyutlar itibariyle incelemeye alnmamtr. Yaplan aratrmada yntem olarak kaynak taramas esas alnmtr. Daha salkl ve tarafsz verilere ulaabilmek iin ariv incelemesine dayal bir aratrmann daha tatminkr olaca akla gelse de, mevcut kaynaklarn, ulalabilir

ariv verilerini ihtiva etmesi byle bir alma yapmay zaruri olmaktan karmtr. Bunun yerine yaanan olaylarn yorumu tamamen subjektif kstaslara gre yapldndan nemli olan konunun dei ik bak alarndan ele alnd farkl grleri yanstan kaynaklardan incelenmesi gerektii dnlmtr. Bu sebeple kullanlan kaynaklarn hem Krtlk yanls hem de kart olmas dengesine elden geldiince dikkat edilmeye al lmtr. Ayrca konunun yabanclarn gznden nasl grndn de tespit etmek iin ngilizce eserlerin incelenmesine de mmkn olduunca yer vermeye allmtr. 19. yzyln sonlar ve 20. yzyln balarnda Avrupada ortaya kan milliyetilik ok uluslu imparatorluklarn paralanmasna sebep olmasyla tarihsel olarak son derece nemli bir yer tekil etmektedir. Tm bu zaman zarfnda bir ok aratrmaya konu olmasna ramen halen zerinde tam bir fikir birlii olmayan milliyetilik, anlalmas g bir kavram olarak varln srdrmektedir. Milliyetilik nedir sorusuna bir cevap bulmaya almamz halinde karmza deiik tanmlar kacaktr. Bunun nedeni milliyetiliin son derece deiken ve esnek bir yapya sahip olmas ve etnisite gibi deiik kavram ve olgularla yakndan ilikili olmasdr. Bu nedenle milliyetilik basit tipolojilerle aklanamayacak kadar karmak ve ok boyutlu bir olgudur. Milliyetilikler farkl dnemlerde farkl balamlarda doarlar. Bir milliyetilik akmnn nasl baarya ulatn anlayabilmek iin olutuu ortamn artlarn, yerel tarihi, kitlesel destek araynda olan alternatif akmlar bilmek gereklidir.1 Milliyetilik konusunda ortak bir tanma varlamamasnn altnda millet kavramnn ortak bir tanmnn olmamas, milletlerin ve milliyetiliin ne zaman doduu konusunda bir birliin olmay ve milliyetilik trlerinin neler olduu konusunda bir uzlamaya varlamay yatmaktadr.2 Yaplan tanmlardan bir tanesi milliyetilii ulus olmann veya ulusa oluturmann bilinci olarak tanmlar. Bu gre gre milliyetilik; dnya toplumlarnn ulus ncesi oluumlardan ulus olma aamasna varma abasnn hem bir rn hem de ideolojik aracdr.3 Dier bir tanmda ise ikili bir ayrm yaplmtr ki bu isabet olmutur. Hukuki bakmdan zerk bir milli devletin ortaya kmasndan nceki durumda iinde bulunduu koullarn etkisi ile tarihsel kiiliinin bilincine varan bir
1

Umut zkrml, (2008), Milliyetilik Kuramlar Eletirel Bir Bak, Ankara: Dou Bat Yaynlar, s. 281. 2 A.g.e., s. 70. 3 Mithat Baydur, (1994), Milliyetilik, stanbul: Aa Yaynclk, s. 33.

topluluun kendi bamsz devletini kurmak isteidir. Kurulmu bir devlet iin ise; daha ok siyasal planda kalan devletin egemenliini ve bykln savunma endiesidir. deolojik ve ahlaki bakmdan ise milli duygularn coku belirtisi olarak tarif edilebilir.4 Milliyetilik kavram olarak en genel ifadeyle kendilerini millet olarak addeden insan topluluunun politik bir snr belirleyerek, bu snrlar ierisinde yneten ve ynetilenlerin ayn milletten olma istei olarak tanmlanabilir. Milliyetilik zerinde ortak tanma gidilememesine ramen tm etkinliiyle gnmz dnyasnn snrlarn belirleyen bir ideoloji haline gelmitir. stelik bu snrlar ierisinde yaayan ve milliyetiliin bysnden etkilenen birok halkta ondan etkilenerek yeni devletler meydana getirme arzusundadrlar. Bu sebeple birok devlet ierisinde barndrd bu kitlelerin ayrlk faaliyetlerine maruz kalmaktadr. Milliyetilik esas itibariyle milli hislere dayal duygu, davran tarz ve tutumlar anlamnda olduka eskilere gtrlebilse de modern dnemlerde bir ideoloji veya siyasal hareket olarak alglanmaktadr. Bu itibarla milliyetilik son iki yzylda dnya zerinde ulus devletlerinin kurulmasna ve uluslama srecinin hz kazanarak ortaya kmasna sebep olduu bilinen bir gerektir.5 Milliyet kavram, Alman ve Fransz ekolne gre farkl anlamlar tamaktadr. Almanlar konuya daha somut kavramlar zerinden yaklarken milliyeti; dil, din ve rk olarak ifade etmekte; Fransz ekol ise sbjektif bir yaklamla bireysel balla birlikte yaama isteine dayandrmaktadr. Milliyetilik bir ideoloji olarak sanayi devriminden sonra Bat Avrupada ortaya kmtr. XV. Yzyldan balayarak yaanan toplumsal deiim sreci modernlemenin etkisi ile hz kazanm bunun neticesinde oluan ortak ihtiyalar karlamak zere sosyal ve siyasal alanda n plana milliyetilik bir ideoloji olarak kmtr. 6 Hobsbawma gre milliyetiliin oluumu evreden teekkl etmektedir: Balang aamasnda kltrel, edebi ve folklorik bir srecin ardndan dernekler gibi sivil toplum kurulular ortaya kmakta daha ok tarihe ynelik bir ilgiyle birlikte milliyeti eksende bir tarih oluturma abas ierisine girilmektedir. kinci aamaya
4

Raquel Girardet, (1967), Milliyetilik, (ev. Yldzhan Yayla), stanbul: Kpr Yaynlar, s. 14. ahin Kksal, (2007), Bir deoloji Olarak Milliyetilik, (http://www.akademikbak.org, Eriim Tarihi: 04.07.2009) s. 2. 6 A.g.m., s. 3.
5

gelindiinde milliyetilie sosyal ve kltrel destek salamak zere siyasal kampanyalar reten bir grup tekil eder. Bundan amalanan topluluu ortak hedefler etrafnda toplayarak siyasi aidiyet kazandrma dncesidir. nc aamaya gelindiinde ise kitlesel destek elde edilerek, siyasi toplum ierisindeki iktidara etkin bir katlm salanr. Ancak milli mcadele ile milli devlet arasnda tm bu aamalarn kesin olarak kat edilmesi gibi iliki mevcut deildir. Mesela rlandada nc aama milli devletin kurulmasndan nce yaanmasna ramen nc dnya lkelerinde nc aamada bile milli bir devlet ortaya kmayabilmektedir.7 Milliyetilikle ilgili olarak ok eitli tasnifler yaplmtr. Haynese gre milliyetilik be gruptan olumaktadr: Bunlar: jakoben, liberal, gelenekselci, iktisaden korumac ve entegral milliyetiliklerdir. Dier yandan Kohn, Bat ve Dou milliyetilii eklinde bir ayrm yapmtr.8 Kellasn l ayrmna gre; milliyetilik etnik, toplumsal ve resmi olarak gruplanmaktadr. Tarihsel dnemleri baz alan Snyder 1815-1871 arasn kaynatrc milliyetilik, 1871-1900 arasn blc milliyetilik 1900-45 arasn saldrgan milliyetilik ve 1945den gnmze kadar olan blm ise milliyetiliin tm dnyaya yaylma dnemi olarak adlandrmaktadr.9 Liberal milliyetilik temel olarak ayakta kalacak kadar geni ve byk her milletin bamsz olmas gerektiini savunurken ayn zamanda anayasal ve demokratik bir hkmet tarafndan ynetilmesi gerektiine de vurgu yapmaktadr. Milletlerin self-determinasyon haklar liberal milliyetilik asndan ortaya konulan en nemli temay oluturmaktadr. Geleneksel muhafazakr milliyetilik ise gcn Fransz Devrimine duyulan tepkiden almaktadr. Bu grup ierisinde yer alanlar dilin safl, halk mitolojileri ve kltr ile milliyetilii zdeletirmektedirler. Eskiye ait toplumsal geleneklerin restorasyonundan yanadrlar. Aydnlanma kart bir ideoloji olan muhafazakr milliyetilik dile ve folklor deerlere nem vermektedir. Dier bir ekol olan entegral milliyetilik ise, genel olarak faizm ile aklanmaktadr. Bu dnce totaliter bir yapdadr. Saldrgan, yabanc dman ve
7 8

Eric. J. Hobsbawm, (1993), Milletler ve Milliyetilik, stanbul: Ayrnt Yaynlar, s. 26,27. zkrml, (2008), a.g.e., s. 60. 9 Haldun anc, (t.y.), Kuramsal Yaklamlar erevesinde Milliyetiliin Niteliksel Sabitelerine Genel Bir Bak, s. 235. http//fbe.emu.edu.tr/journal/doc/9-10/12.pdf. Eriim Tarihi: 04.07.2009.

irrasyonalist bir milliyetilik grne dayanmaktadr. Tm bu arlklarna ramen entegral milliyetilik ile dier milliyetilik trleri arasnda bir takm balar sz konusudur. 10 Milliyetilik konusundaki dei ik kuramsal yaklamlardan tezimizin konusu olan Krt Milliyetiliine en uygun olduunu dndmz etno-sembolc yaklamn balca ncleri John Armstrong, Anthony D. Smith ve John Hutchinsondur. Etno-sembolclere gre: bugnn milletleri modern ncesi dnemin etnik topluluklarnn devamdr. Etnik kimlikler dayankldrlar. Gler istilalar, etnik gruplar aras evliliklere kar zlerini yzyllar boyunca korurlar.11 Etnisite kavramnn szlk anlam etnostan gelir ve halk karl olarak kullanlr. Ancak politik tartmalara konu olan dier kavramlarda olduu gibi etnisite de halk anlamnn tesinde, ats altnda toplama iddiasnda olduu kesimin ortak/zgn karlarn dile getiren gelecek projesini de iine almtr.12 Etnik grup tutum ve deerlendirme normlarnda ortak kalplar paylaan, bir sosyal sistem erevesinde dier kolektivitelerden ayrlan ve bir i ilikiler ana sahip olan nfus kesimidir.13 Halklarn yaadklar istilalar, igaller, toplu gler, uradklar soykrmlar, baka milletlerin hkmranl altnda kalmalar gibi olumsuz d etkenler ve zengin yerel veya etnik tarih, etnik kimliin oluumuna yardm edebilen faktrlerdir.14 Smithe gre millet, tarihi bir topra paylaan, ortak mitleri ve tarihsel anlar, kitlesel bir kamu kltr, ortak ekonomisi, tm yeler iin geerli hak ve devleri ve belirli bir ismi olan insan topluluudur.15 Etnisitenin milliyetilie dnme srecine bakldnda: rten kltrel zelliklerin tanmlad etnik grup, kendi varlndan emin olmann tesinde kendine ayrca politik bir snr da istedii zaman etnisite politikleir ve milliyetili i dourur16

10 11

A.g.m., ss. 237-240. zkrml, a.g.e., s. 209, 210. 12 M. Naci Bostanc,(1999), Bir Kolektif Bilin Olarak Milliyetilik, stanbul: Doan Kitaplk, s. 16. 13 Alber Cohen, (1974), The Dimensional Man: An Essay on the Anthropolog of Power and Symbolism in Complex Societydan aktaran, a.g.e., s. 19. 14 Anthony D. Smith, (1991), Ethnonationalism in Comparative Perspective, USA: University of Nevada Press, s. 26. 15 Antony D. Smith, (1991), National Identity,den aktaran, zkrml, (2008), a.g.e., s. 219. 16 Bostanc, a.g.e., s. 31.

Anthony Smith olduka byk ethnielerin bazen egemenlik aray nn siyasal ve ekonomik olarak byk maliyetler getirecei riskine kar olarak daha byk devletler ierisinde kalmak isteyebileceklerine dikkat ekmektedir. Ayrlmann getirecei riske ramen ethnie iin ulus olma yolundaki basklar yle gldr ki buna bazen siyasal ve ekonomik basklar bile kar koyamaz. Bu durumdaki ethnielere rnek olarak skoya, Katalanya ve Irak Krtlerini vermitir.17 Smithe gre iki tip etnik topluluk vardr. Bunlar Yatay ve Dikey topluluklardr. Yatay etnik topluluklar genelde aristokratlar ve din adamlarndan oluan, kimi zaman brokratlar, yksek rtbeli subaylar ve zengin tccarlar ieren topluluklardr. Geni alanlara yaylan yatay topluluklar esnek snrlara sahip olup toplumsal derinlikten yoksundurlar. Dikey topluluklar ise halka ait topluluklardr. Bu tip topluluklarda etnik kltr, halkn tm tabakalarna yaylmtr. Bu itibarla yatay ve dikey topluluklarn millete dnm sreleri birbirinden farkllk ihtiva etmektedir. Yatay etnik topluluklarn varlklarn srdrebilmeleri, toplumun dier snflarn bnyelerine katmalarna baldr. Bunun en baarl rneklerine ngiltere, Fransa, sve ve spanya gibi bat Avrupa devletlerinde rastlanmaktadr. Dikey etnik topluluklarda anahtar e dindir. Bu topluluklarn devamn salayan, din adamlarna duyulan sayg ve kutsal kitaplardr. Bu topluluklarn millete gei aamasnda dinle etnik kimlik arasnda ba bir sorun olmaktadr. rgtl din pek ok etnik grup tarafndan paylalan bir e olduu iin ayrt edici bir nitelik oluturmamaktadr. Bu noktada batl devlet modelleriyle yzlemek zorunda kalan dikey toplum aydnlar tr tepki vermektedirler: Bilinli olarak geleneklere geri dnme, Batl modellerle btnleme veya gelenekle batl modeller arasnda bir senteze ulamadr. Bu noktada aydnlara den nemli grev toplulua yeni hedefler sunmak ve pasif kalm gruplar harekete geirmektir.18 Etnisiteden millete giden yolda aydnlarn ald rol Adam Smith u ekilde tarif eder:
Edilgen haldeki cemaati, kefedilen, retilen yerli tarihi kltr etrafnda bir millet oluturacak ekilde seferber etmek. Devrimci dnm iin topluluu etkin siyasete geirmek; kendi (tarihi, kutsal, doal) yurduna yerletirmek; ekonomik entegrasyonu

17

Anthony D. Smith, (2002), Uluslarn Etnik Kkeni, (ev. Sonay Bayramolu, Hlya Kendir), Ankara: Dost Kitapevi Yaynlar, s. 201. 18 zkrml, a.g.e., ss. 222-225.

salamak; halk bir meruiyet kayna haline dntrrken milli deer, an ve mitlerle kutsamak; sivil sosyal, siyasi haklar vererek onlar tebaalktan yurttala ykseltmek19

Smith milliyetiliin snflandrlmasnda ikili bir ayrma gitmitir. Bunlar: 1Topraa bal milliyetilikler: Bamszlktan nce, smrge topraklar zerinde yeni bir ynetim kurmay amalayan bu grubun hedefi bir devlet-ulus kurmaktr. Bamszlk sonrasnda ise dalm etnik topluluklar kurulacak olan yeni devlette birletirme amac gderler. 2- Etnik milliyetilikler: Bu akm daha byk siyasi birimden ayrlarak yeni bir etnisiteye dayal millet kurmay bamszlk ncesi hedefi olarak belirler. Bamszlktan sonra ise snrlar dnda kalan soydalarn topraklarn genileterek daha byk bir millet olmay hayal eder. 20 Smithe gre 18. yzyldan itibaren etnik milliyetiliin birok dalgalarn fark edebilmemiz mmkndr. Bunlardan birincisi, ana merkezleri Dou Avrupa ve bir sre sonra Orta Dou olan ve 19. yzyln balarnda ve sonlarnda grlen klasik dnem etnik self-determinasyondur. Blgesel politik kltrler ierisinde orta ve alt snflar tarafndan harekete geirilen etnik self-determinasyon hareketleri, bu topluluklarn tarihsel topraklarn hantal imparatorluklardan ayrmaya teebbs etmilerdir. Aslnda bu hareketler modernleen ve otokrat rejimlere kar yrtlmlerdir. Bunlar genellikle kark etnik topluluklar tarafndan ynetilen ve ynetenlerin snflar entegre etmeye ve homojenletirmeye altklar rejimlerdir. Bu sebeple etnik milliyetilik, Habsburg, Romanov ve Osmanl mparatorluklarnda olduu gibi yneten baskn elit etniin resmi emperyal milliyetiliine kar olarak grlebilir.21 Smith, Krt milliyetiliini, birinci dalga olarak deerlendirdii klasik etnik milliyetilik ierisinde deerlendirmezken onu ikinci dalga etnik milliyetilik olan Avrupal devletlerin deniz ar kolonilerinde yirminci yzyln ortalarnda ortaya kan milliyetilik grubu ierisine yerletirmektedir. Sava sonras etnik ayrmclk olarak adlandrd bu sre aslnda klasik etnik milliyetilikle ayn sre ierisinde gereklemektedir. Fakat olaylarn dizini ou kez i ie gemi ya da yer deitirmitir. Dou Avrupada ya da ktann baz ksmlarnda olduu gibi ethniein ve mirasnn politiklemesini izleyen aydnlarn blgesel hareketinin ayn zamanda gerekletiini hatta bu allan dizinin yer deitirdiini grrz. Avrupada
19 20

Bostanc, a.g.e., s. 33. A.g.e., s. 227. 21 Smith, (1991), a.g.e., s. 124.

milliyeti hareket onlu yllar ierisinde gerekleen kltrel uyanmann ardndan gerekleirken Asyada ve Afrikada bu iki tip milliyetilik bitiik veya ezamanl olarak ortaya kmtr. Krtleri bu duruma rnek olarak gsteren Smith ilk kltrel ve edebi organizasyonlarn Jntrk hareketiyle 1908 ylnda ktn, 1898 ylnda yaynlanan ilk Krte gazeteden baka ilk Krt kltr organizasyonun Krt Teali ve Terakki Cemiyeti olduunu ve aydn Krt genlerinin belli bal ehirlerde Krt kulpleri atklarndan bahseder. lk politik Krt cemiyetinin 1912 ylnda kurulan Kiviya Krt olduunu ve Birinci Dnya Sava ile Krt politik faaliyetlerinin kesintiye uradn fakat sava sonrasnda mcadeleye Krdistan Teali Cemiyetinin devam ettiini belirten Smith, Krt dilinin standartlatrlmas ve modernize edilmesinin daha byk bir milli mcadelenin dal olduunu ve airetsel olarak blnen etnik topluluun politikletirilmesinin zellikle 1960-1970li yllarda Trkiye, Irak ve Irana kar yrtlen gerilla seferleriyle gerekletiini iddia etmektedir.22

22

A.g.e., s. 131,132.

10

I. BLM: I. DNYA SAVAI NCES DURUM

1.1. GENEL DURUM Krtler 1514 ylnda Osmanl ve Safevi ordular arasnda yaplan aldran Sava ile Osmanl egemenlii altna girmilerdir. Bu tarihten sonra gerek dini birliktelik, gerekse devlet tarafndan Krt airetlerine tannan bir takm imtiyazlar sebebiyle herhangi bir byk sorunlar yaanmamtr.23 Yavuz Sultan Selim, randan gelen ii tesirini krmak dncesi ile Dou ve Gneydouya birok Trkmen Kabilesi yerletirerek blgenin demografik yapsn Trkler lehine deitirmi olmasna ramen blgede yaayan Trklerin bir ksm zaman ierisinde asimile olmulardr.24 Youn olarak bugnk Irak, ran, Suriye ve Trkiye snrlar ierisinde yaayan Krtler, ayn blge ierisinde bata Ermeniler olmak zere Araplar ve Nesturiler gibi birok etnik grupla komuluk yapm lardr. II. Mahmutun merkeziyeti reformlar ile balayan ve Krt feodallerinin ayrcalklarn kaybetmelerine sebep olan Osmanldaki yenilik hareketleri ileride yaanacak skntlarn temelini oluturmutur. Bu dneme kadar Osmanl mparatorluu blgeye Vali ve memurlarn gndermi olmasna ramen ynetim esas itibariyle birka airetin birlemesi ile meydana gelen feodal topluluklarn banda bulunan beyler vastasyla salanmaktayd. Devlete bu szde ballk dzeninde hayatlarndan memnun olan Krt Beyleri, ynetimin merkezilemesi neticesinde oluan memnuniyetsizliklerini isyanlarla gstermeye balam lardr. Ynetimi merkeziletirmek adna bertaraf edilen Krt Beylerinin yerini kk airetler almaya balam, ancak bu durum blgede bir iktidar boluunun yaanmasna sebep olmutur. Dnyaya Fransz htilali ile yaylmaya balayan milliyeti akmlar en fazla ok uluslu imparatorluklar etkilemitir. Bu etkilerin en iddetli olduu sre ise I. Dnya Sava ncesi dnem olmutur. Avrupal gler bu dnemde kendi karlar dorultusunda mparatorluklar ierisinde bulunan aznlklar kullanma gayreti ierisinde olmulardr. Bu durum etnik milliyetiliin art gstermesinde etkili olmutur. Osmanl mparatorluunda ilk milliyeti akmlar Balkanlarda Srplar, Bulgarlar ve Arnavutlar, mparatorluun gneydousunda ise Araplar arasnda
23 24

M. Sami Denker, (1997), Uluslararas Terr Trkiye ve PKK, stanbul: Boazii Yaynlar, s. 43. brahim Etem Grsel, (1977), Krtlk Gerei, Ankara: Kmen Yaynlar, s. 25, 26.

11

grlmtr. Ayn dnem ierisinde yaanan baz Krt isyanlarnn bu akm ierisinde grlme eilimi olsa da Krtlerde grlen durum baz farkllklar arz etmektedir. Osmanl mparatorluunda ilk byk apl Krt isyanlar 19. yzyl balarnda grlmtr. Milliyeti kimlik iermeyen bu isyanlar serisi, harici etkenlerin basks altnda ortaya kan dhili bir takm ynetsel deiikliklerin yaand bir dnemde merkez-evre atmas olarak ekillenmitir.25 Bu dnemdeki isyanlarn ortak zelliklerini blgesel otoritesini snrlayan devlete kar mcadele eden ve modern politik bir gsterim tamayan, yerel otoritelerin g mcadelesi olarak zetlemek mmkndr.26 Osmanl mparatorluunda genel olarak etnik kimliin politik bir nemi yokken, dini kimlik politik balla ekil vermitir. 19. yzylda balayan merkezileme almalar etnik ve dini kimliklerin snrlarn politize etmeye balamtr. Bu dnemde meydana gelen Krt isyanlar daha ziyade gcn ve eitimin merkezilemesi zerine otonomilerini kaybeden Aa, eyh veya Seyyid olarak adlandrlan airet ileri gelenleri ve dini liderler tarafndan gerekletirilmitir. Bu dnem Krt Milliyetiliinden bahsederken ok daha temkinli olmakta fayda vardr. Merutiyet dneminde Mecliste bulunan Krt asll Mebuslarn saysyla ilgili kesin bir bilgi vermek mmkn olmamakla birlikte, her dnem iin 10u amad sylenebilir. Krt sorunu bu dnemler boyunca Balkanlar, Araplar ve Ermenilerde olduu gibi milliyeti bir karakterden ziyade, Krtlerin yaadklar blgelerin iinde bulunduklar sosyo-ekonomik koullarn dzeltilmesi erevesinde ele alnmtr.27
Mebuslar bu vilayetler iin bir ey yaplmadn, yrenin adeta yetim ocuk muamelesi grdn iddia etmilerdir. Diyarbakr Mebusu Fevzi Bey (Pirinzade) buralarn airetlere Sibiryas verilmemesi olarak halinde Almanlar Dersim tarafndan Vilayeti alnacan her trl sylemitir. Musul stanbula otuz be gnlk mesafededir. Van vilayeti Osmanlnn
25

grlmektedir.

Amir Hassanpour, (1992), Nationalism and Languge in Kurdistan 1918-1985, San Francisco: Melen Research University Press, s. 57. 26 smail Dursun, (2006), srail/ABD ve ngiliz geninde Krt Tezgh, stanbul: IQ Kltr ve Sanat Yaynclk, s. 86. 27 Tark Z. Tunaya, (1988), Trkiyede Siyasi Partiler (C. I), stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar, s. 404.

12

bayndrlktan uzaktr. Okuryazarlk durumu ise ancak binde birle ifade edilebiliyordu.28

II. Merutiyet dneminde hz kazanan Krt dernekleme hareketlerinin baz evrelerce milliyeti bir yap ihtiva ettii iddia edilse de Tunayaya gre; Krtlerin bu faaliyetleri Osmanl lkesinden ayrlma amacn gtmemitir. Feodal bir kadro tarafndan gerekletirilen bu faaliyetler daha ziyade ttihatlarn Trklk politikasna kar bir direnme eklinde ortaya kmtr. Sorunlarn ayrlk bir hal almas Mtareke dneminde grlmeye balamtr.29 I. Dnya Sava ncesi dnemde yabanclarala ilk temaslarn kurmaya balayan Krtlerle bu yllarda ilgilenen balca lkeler Rusya, ngiltere ve Fransa olmutur. 1.1.1. D Glerin Krtlere Kar Tutumu I. Dnya Sava ncesi Krtlerin yaadklar blgeler Msr, Filistin, dier ky ehirleri ve stanbulun aksine batl devletlerin youn ilgisine sahne olmamtr. Ruslarn, ngilizlerin ve 19. yzyln sonlarna doru Franszlarn Krdistan30 topraklarna kar gstermeye baladklar youn olmayan ilginin sebebi ise bu lkelerin yakn gelecekteki Osmanl ve ran topraklaryla ilgili karlarnn Krdistann corafi, tarihi ve ekonomik durumuyla ilgilidir.
31

Bu topraklara ilgi

duyan lkeler (ngilizler, Ruslar, Franszlar hatta sveliler), Krtlerin yaad vilayetlerde diplomatik temsilcilikler amlardr. Bu temsilcikler vastasyla blgedeki faaliyetlerine yn veren yabanc gler ayrca blge hakknda sosyal, corafi, kltrel birok bilgiye de ulama imkn bulmulardr. ngilizlerin Krtlere olan ilgilerinin temelinde bu dnemdeki Rus faaliyetleri yatmaktadr. Ruslarn HintAvrupa ticaret yoluna mdahalede bulunmalar ngilizleri endielendirmi, ayrca Osmanlya kar elde ettikleri baarlar sebebiyle Ruslarn Avrupa asndan bir tehdit oluturmas gndeme gelmitir. Bu sebeple ngilizlerin Krtlerle olan ilikilerinin
28 29

temelinde

Ruslarn

Osmanl

mparatorluunun

ve

rann

Tunaya, a.g.e., C. I, s. 407. Tunaya, a.g.e., C. I, s. 408. 30 Tez ierisinde yer alacak olan Krdistan herhangi bir lkeyi ifade etmemektedir. Krdistan kelimesinin kullanlmasndan amalanan belli bir corafi blgenin tarif edilmesidir. 31 Michael Eppel, (2008), The Demise of The Kurdish Emirates: The Impact of Ottoman Reforms and International Relations of Kurdistan During the First Half of the Nineteenth Century, Middle Eastern Studies, C. 44, S. 2, s. 245.

13

zayflklarndan faydalanmamalar dncesi yatmaktadr.32 lerleyen yllarda Hindistan koruma endiesi yerini Mezopotamya ve Orta Douda bulunan enerji kaynaklarna hkim olma dncesine brakmtr. Rusya ve Osmanl mparatorluu arasnda yaplan 1772-74 Savann akabinde Kafkaslar Ruslar asnda daha nemli bir blge haline gelmitir. Bunun balca sebebini Rusyann ran topraklarnda olumaya balayan ekonomik karlar oluturmaktadr. Rusya zerinden Hindistan ve Avrupa arasnda ngilizlerin hkimiyetindeki blgelerin daha gneyinden bir ticaret yolu araylar buna sebep olmutur. Rusyann Kafkaslar iin oluan bu ilgisi akabinde birok Krt aireti Rus idaresi altna girmitir. Ruslar bu blgedeki faaliyetleri esnasnda kendilerine mttefik olarak daha ziyade Hristiyan topluluklar olan Ermeni ve Grcleri semelerine ramen faydac yaklamlar sebebiyle Mslman Krtleri de yanlarna almaya gayret etmilerdir. Krtler ise otonomi elde etmek zere Rus himayesini kabul etmilerdir. 33 Mareal Paskievitschin, Ru ar I. Nicholasa gnderdii mektup Ruslarn Krt meselesine olan stratejik yaklamnn dikkate deer bir yansmasdr. OsmanlRus Savann yaand bu dnemde Mareal Osmanl topraklarnn i kesimlerine ilerleyebilmek iin Krtlerin Rus tarafnda olmalarnn ya da Krtlere kar uygulanacak olan politikalarn gvenlik altna alnmasnn gerekli olduu konusunda uyarda bulunmaktadr. Dnya Savann eiinde olunan gnlerde ekonomik kayglar eliinde stratejik olarak Ruslarn blgeye ve zellikle Krt airetlerine kar olan ilgisinde bir art olmutur.34 1826-1828 yllar arasnda yaplan Osmanl-Rus savanda Hasan Aa ynetimindeki Yezidi Krtler ve arazileri savaa sahne olan Krtler Rusyann yannda savamtr. Revandiz, Botan ve Hakkri Krt Beyleri ise savamaktan kanmlardr. Bu gelimeler ardndan Rusyada ok youn bir ekilde Krt politikas oluturma almalar balamtr.35 Rusyann Minrsky, Nikitin ve Jaba36
32 33

Eppel, a.g.m., s. 248. A.g.m., s. 246. 34 Zharmukhamed Zardykhan, (2006), Ottoman Kurds of the Fisrst World War Era: Reflectionas in Russian Sources, Middle Eastern Studies, ss. 67-85. 35 Halfin, (1992), XIX. Yzylda Krdistan zerinde Mcadeleler, stanbul; Komal Basm, s. 39. 36 1836 ylnda Rusyann Erzurum Konsolosluuna atanan August Jaba, aralksz tam 33 yl Anadoluda kalm, bir Krt uzman olarak 1869da lkesine dnmtr. Dndkten sonra KrteFranszca bir szlk yaynlamtr. Jaba, Krtlerle ilgili 58 adet nadir elyazmasn Anadoludan alp

14

gibi

Krt

bilimcilerinin,

Urmiye

ve

Erzurum

konsolosluklarnda

grevlendirmesiyle37 balayan ajitasyon gayretleri, 1914 Bitlis isyan ve 1916 Dersim syanlarnda fiili tevik ve himayeye dnmtr.38 I. Dnya Sava ncesi dnemde Krtlerin ilk olarak uluslararas bir antlamann metnine girmeleri Osmanl Rus Sava ardndan imzalanan Berlin Antlamasnda grlmtr. 1.1.1.1. Berlin Antlamas 3 Mart 1878 ylnda Osmanl-Rus savann ardndan yaplan Ayestefanos Antlamas ile Krt ve Ermeni topluluk adlar ilk kez bir uluslararas antlamaya alnmtr. Ayastefanos Antlamasnn Osmanl iin ok ar hkmler iermesi Batl devletlerin telalanmasna sebep olmutur. Bunun sonucu bu antlama 13 Temmuz 1878 ylnda Berlin Antlamas ile deitirilmi, 61. maddede u hkm yer almtr: Babli Ermenilerin yaad vilayetlerde yerel ihtiyalarn gerektirdi i reformlar geciktirmeden yapmay ve erkez ve Krtlere kar Ermenilerin huzur ve gvenliini uygulamasn salamay denetlemek ykmlenir.39 zere Ardndan Anadoluya ngiliz antlamann Konsoloslar askerlerden seilmi

gnderilmitir.40 Berlin Antlamasnn gndeme getirdii reformlar, Ermeni bamszln ve Ermenilerin Dou blgesinde hak iddiasn mmkn klacak bir zemin olarak alglanmtr. Bu durum Osmanl asndan toprak btnlne yaplan bir saldrnn yannda belki de daha nemli olarak; mparatorluun Mslman tabas ile arasna bir Hristiyan Devletin girme tehlikesi olarak deerlendirilmitir. Krtler asndan ise youn olarak yaamakta olduklar ve birok merkezde ounlukta olduklar bir blgede Hristiyan bir devletin idaresi altna girme durumu ile kar karya kalmalarna sebep olmutur. Emperyalist gler tarafndan bu yllarda telaffuz edilmeyen bamsz Krt devleti fikri yaratlmaya allan bamsz Ermeni Devleti fikrine tepki olarak gndeme gelmitir.

Petersburga gtrmtr. Rus Krdologlar bu elyazmalar zerinden halen yaynlar yapmaktadrlar. Bilal imir, (2007), Krtlk, stanbul: Bilgi Yaynlar, s. 23. 37 Ali Tayyar nder, (2007), Trkiyenin Etnik Yaps, Ankara: Fark Yaynlar, s. 151. 38 Dursun, a.g.e., s. 95. 39 Naci Kutlay, (1992), ttihat Terakki ve Krtler, Ankara: Beybun Yaynlar, s. 38. 40 imir, (2007), a.g.e., s. 28.

15

1.2. BRNC DNYA SAVAI NCES KRT SYANLARI 1.2.1. Nedenleri 19. Yzylda yaanan Krt isyanlarnn nedenlerine bakldnda ynetim sisteminde yaanan deiiklik abalar balca neden olarak gze arpmaktadr. 1639 ylnda Kasr- irin Antlamasyla Osmanl ran snr belirlenmitir. Ancak iki lke arasndaki savalar ancak 1823 ylnda imzalanan Erzurum Antlamas ile sona ermitir. ran ve Osmanl arasnda yaplan savalarda Krt Emirlikleri Osmanlya destek olmutur. Bu destein altnda yatan neden ise ii rana kar suni dayanmas ve Mevlana dris Bitlisinin yapt arabuluculukla Krt Beyliklerine ksmi otonomi salanmas olmutur.
41

mparatorlukla Krt beyleri arasnda yaplan antlama

gerei, girilen savalarda karlkl olarak taraflarn birbirlerini desteklemeleri, emirliklerin mparatorlua vergi ve asker vermeleri karara balanmasna ramen corafi koullarn etin olduu ve ynetim merkezine bir hayli uzak olan bu blgenin ynetimi byk lde Krt beylerinin inisiyatifine braklmtr. Uzun yllar Osmanlnn himayesi altnda bu zerk yapnn tm nimetlerinden faydalanan Krt beyleri iin bu dnem, II. Mahmudun reform almalaryla son bulmutur. 1830lu yllarda balayan bu reform hareketleriyle amalanan, yar otonom Krt idarelerine son verilmesidir. Her deiimin tepkiyle karlat gerei bu dnemde de dorulanm ve bir dizi Krt isyannn yaanmasna sebep olmutur. Avrupa gleriyle rekabet etmek iin ekonomik destee ihtiya duyan Sultan II. Mahmud (1808-39) yerel yneticilerin denetiminde olan blgelerden dorudan vergi toplayabilmek iin bir merkeziletirme siyaseti balatmtr. Bu dneme kadar Krt liderleri olduka byk alanlarda hkm srmekte ve stanbula ballklar ise byk lde zahiri kalmaktayd. Srekli olarak birbirleriyle rekabet halinde bulunan airetlerin balcalar; Botan, Baban ve Hakkri idi. Osmanl Devleti 19. yzylda bir dizi askeri operasyondan sonra gl airetlerin otoritesini krmtr. Son olarak yar bamsz bir beylik olarak Bedirhan ailesi tarafndan ynetilen Botan Beylii 1847 ylnda tasfiye edilmitir. Bu tarihten 1877-78 Osmanl-Rus Savana kadar olan dnemde blgede gl bir Krt liderliinin kayd bulunmaz. Blgeyi felce uratan bu savan hemen arkasndan emdinanl eyh Ubeydullahn siyasi ve idari iktidar

41

Eppel, a.g.m. , s. 239.

16

boluunu doldurduu ve sadece Osmanl topraklarnda deil, randa da Krt liderliini stlendii grlmtr.42 Bu dnemin nemli isyanlar Baban Airetinin Sleymaniye, Soran Airetinin Lideri Mir Muhammet Paa ve Bedirhan isyanlardr. Bu isyanlarn zamanlamalarna bakldnda, Osmanlnn zayf dt anlardan yararlanmaya alan frsat bir feodal zihniyet grlmektedir.43 Bu isyanlarn temel sebeplerinin banda da Emirliklerin vergi vermemek dncesi yatmaktayd. Bu yllarda meydana gelen Krt isyanlarnda nemli bir yer tutan ve ilerleyen yllarda Krtlk faaliyetleri konusunda baat bir rol oynayan balca iki aile bulunmaktadr. Bunlar Bedirhan ailesi ve Seyit soyundan olduklarna inanlan emdinanl eyh Ubeydullah ve arkasndan gelen olu Seyit Abdlkadir44 Ubeydullahn Trkiye ve ran snrlar ierisinde balatt kalkma olmutur. Burada yarattklar etkilerin nemi asndan ve gelecek yllarda Krt milliyetilii konusunda isimleri hi eksik olmayan iki airetin isyanna yer verilecektir ki bunlar Bedirhan ve eyh Ubeydullah isyanlardr. 1.2.2. Bedirhan syan Botan hanedan soyundan gelen Bedirhan Beyin kkleri konusunda elikili bilgiler mevcuttur. Krt tarihisi erefhan El-Bitlisiye gre Bedirhan Beyin soyu, Peygamberin sahabesi olan Halid bin Velide dayanmaktadr. Ancak baka kaynaklara gre ise Botan hanedan Yezidi tabasndandr.45 1827 ylnda Yenieri Ocann kaldrlmasnn ardndan kurulan Asakir-i Mansure-i Muhammediyeye blgenin baz airetleri gibi Bedirhan Bey de 1828 1829 Osmanl Rus savanda asker vermeyi reddetmi ve bunun sonucunda bir
42

ve

ocuklardr. Ancak Krt Milliyetiliini uluslararas alana tayan isyan eyh

Hakan zolu, (2005), Osmanl Devleti ve Krt Milliyetilii, stanbul: Kitap Yaynevi, s. 97. Dursun, a.g.e., s. 92. 44 eyh Ubeydullahn olu olan Seyit Abdlkadir ilk Damat Ferit Hkmetinde ura-y Devlet Reislii ve Ayan Azal yapt. Abdlhamite komplo kurmak suuyla srgne gnderildi. ttihat ve Terakki ile almalar yapt. Abdlhamidi devirmek zere yaptklar plan ortaya knca Mekkeye srgn edildi. Krtlk bilincinin ortaya kmasnda nemli rol oynad.1925 ylnda ark stiklal Mahkemesi tarafndan Diyarbakrda idam edildi. Seyyid Abdlkadir tannm Abdlkadir Geylani soyundan gelmektedir, Geylani soyu Krtler arasnda olduka geni bir etkiye sahiptir.(smail, Glda, (1991), Krdistan Teali Cemiyeti, 2. Bask, stanbul: Doz Basm Yayn, s. 16; (Wadie Jwaideh, (2007), Krt Milliyetiliinin Tarihi, (ev. smail ekem, Alper Duman) 4. Bask, stanbul: letiim Yaynlar, s. 206. 45 Hartman, (t.y.), slam Ansiklopedisi, III. C.ten aktaran, Jwaideh, a.g.e., s. 131.
43

17

yaptrmla karlamamlardr.46 1839 ylnda ise Osmanl Ordusunun Msrl brahim Paa kuvvetlerine yenildii savaa birok Krt ahit olmutur. Osmanlnn artk eski gcn kaybettiine dair bir iaret olan bu olaylarn ardndan Bedirhan Bey Bamsz Krt Devleti planlar yapmaya balamtr.47 O dnemde blgede Amerikan ve ngiliz misyonerlerinin youn bir faaliyeti sz konusudur. Bu misyonerlerin hedef kitlesini ise byk lde Nesturiler oluturmaktadr. Osmanlnn bir Hristiyan kuvvet olan Rus ordusu tarafndan yenildiini gren ve blgedeki misyonerlerle iliki ierisinde olan Hristiyanlar kendilerinde politik bir g hissetmeye balam lardr. Misyonerler tarafndan blgede alan Hristiyan okullar ve yetimhaneleri Mslmanlar ve Hristiyanlar arasndaki tansiyonun ykselmesine neden olmutur. Bu ortam ierisinde Nesturilerin dini lideri Mar amun Hakkri Mirine vergi demeyi reddetmitir. Nesturilerin cezalandrlmas isteyen Hakkri Miri bu konuda Bedirhan Beyden yardm istemitir.48 1843 ylnda Nesturileri cezalandrmak iin yapt saldrlar esnasnda Bedirhan Bey ly kararak byk bir ykma sebep olmutur. Amerikal misyoner Layardn anlarnda bildirdiine gre Nesturilerden l says 10.000e ulamtr. Saldrgan airet mensuplarnn fkesinden kurtulanlar ise esir alnmlardr.49 Musula kaan Nesturi Patrii Osmanlya bavurarak kendilerine yaplan esir alma faaliyetlerine son verilmesini, yamalanan mallarnn iade edilmesi ve Bedirhan Beyin askerlerinin blgeden ekilmesini istemitir. ngiliz ve Franszlar da Osmanl Devletinden Bedirhan Beyin cezalandrlmasn isteyerek olaylar protesto etmitir.50 1847 ylnda Mir Osman Paa komutasndaki Osmanl ordular Bedirhan Beyin zerine harekete gemi, atmalarn ardndan amcasnn olu Yezdan irin Bedirhan Beyden ayrlmasnn ardndan zayflayan Bedirhan Bey teslim olmak zorunda kalmtr.51 Geni bir ailesi olan Bedirhan Beyin yaknlar srgn yllarnn ardndan
46

Martin v. Bruinessen, (1992), Agha, Shaikh and State The Social and Political Structures of Kurdistan, London: Zed Books, s. 179. 47 A.g.e., s. 179. 48 A.g.e., s. 180. 49 Layard, Sir Ausen Henry, (1856), Discoveries in the Ruins of Nineveh and Babylon, New York: Harper ve Brostan aktaran, Jwaideh, (2007), a.g.e., s. 149. 50 etin Mahmut, (2005), syanc Bedirhan Beyin Yaramaz ocuklar ve bir Kardelik Poetikas Kart Kurt Sesleri, stanbul: Biyografi.netten aktaran Ertrk, a.g.e., s. 103. 51 Malmisanij, (2000), Czra Botanl Bedirhaniler, stanbul; Avesta Yaynlar, s. 58. 1838 ylnda bakaldran Krt Sait Beyin bastrlmasnda ve 1843 ylnda Hakkri blgesinde ayaklanan Nesturilerin bastrlmasnda Osmanlnn yannda yer alan Bedirhan Bey daha sonralar Tanzimat hareketine ayak uyduramam ve ayaklanmtr. Daha sonra stanbula getirilerek kendisine paalk payesi verilmi ve ailesi ile birlikte Girite srlmtr. Bedirhan Paann 21 erkek 21 kz ocuu

18

Abdlhamidin politikalar gerei stanbula getirilmi ve devlet ynetiminde nemli grevler verilmitir. Aile bireyleri feodal glerini de kullanarak ilerleyen yllarda Krtlk faaliyetlerinin liderleri konumuna gelmilerdir. Krtler arasndaki ayrlk fikirlerin nderliini ounlukla Bedirhan Beyin ocuklar ve torunlar yapmtr. 1.2.3. eyh Ubeydullah syan eyh Ubeydullah isyan ayn dnemde meydana gelen dier isyanlardan farkl olarak Krt halk iin etnik ve ulusal temellerde bir takm talepler iermesi asndan ayr bir yere sahiptir. Ubeydullahn ngiliz Konsolosuna yazd mektupta u talepleri dile getirmektedir:
Krt Milleti ayr bir millettir. Dini farkldr ayrca kanunlar ve gelenekleri de farkldr. Trk ya da ran topraklarnda olsun, Mslman ya da Hristiyan olsun Krt liderlerin hepsi birlik olup artk iki lkede ilerin bu ekilde yrmeyecei konusunda hemfikirdirler. Durumu anladklarnda Avrupa Devletlerinin bir eyler yapmas artk zaruridir. Artk ileri kendi elimize almak istiyoruz. Daha fazla basklara tahamml edemeyiz.52

eyh Krdistann hem ruhani hem de cismani liderlerinden ilki ve belki de en bydr. Kendini halknn karlarna adam Krt lideri rol ile kendi topraklarnda saf haliyle slam yeniden kurmak iin abalayan Mslman kimliini birletirmiti. 53 Krtlerin bu dnemde yabanc devletlerle ilikilerini gelitirmelerine yol aan en nemli ayaklanma kukusuz eyh Ubeydullah hareketidir. Ubeydullah, Nakibend tarikatnn tannm bir Krt eyhi idi. Kkl bir aileden geldii sylenen Seyit Tahann olundan biriydi. eyh Ubeydullah, geni slalesi ve mritleri ile

vardr. Osmanlya kin balayan aile topraklarn geri alabilmek iin 19. ve 20. yzyl ierisinde her Krt eylemde muhakkak yer almlardr. imir, (2007), a.g.e., s. 25. Gnmzde dahi siyasi Krtler tarafndan adndan sz edilirken byk bir Krt Hkmdarndan bahsedilir gibi empoze edilen Bedirhan Bey, ldkten sonraki tarihlerde bile bu evrelerce zel bir konumda addedilmitir. Ertrk, a.g.e., s. 99. Bedirhanlarn Hz. Peygamberin nl kumandanlarndan Halid Bin Velid soyundan geldiklerini savunan Noel, ailenin daha sonra Arabistandan Anadoluya gtn ve Yavuz Sultan Selim zamannda Cizrede otonom bir nite olarak maiyetiyle yaadn yazmaktadr. Giritte srgnde bulunduu yllarda Yunan ayaklanmasna kar yararllk gstermesi zerine affedilerek stanbula yollanmlardr. Mim Kemal, ke, (1992 b), Musul ve Krdistan Sorunu 19181926, Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, s. 65. 52 Sedat Lainer ve hsan, Bal, (2004), The Ideologcal and Historical Roots of The Kurdist Movements n Turkey: Etnicitiy, Demographay, and Politics, Nationalism and Ethnic Politics, ss. 488, 489. 53 Jwaideh, a.g.e., s. 155.

19

birlikte kmsenmeyecek bir silahl gcn ba durumundayd. Gneydou Anadoluya ve Kuzeybat rana dal budak salmt ve epeyce etkiliydi. 54 1878 sonlarnda Tahrandaki Rus Diplomatlar eyh Ubeydullahn bamszlk iin harekete geeceini ve merkezi Musul olmak zere bir Krt Devleti kurmak niyetinde olduunu bildirdiler. eyh Ubeydullah ayaklanma hazrlklar srasnda Rus ar, Msr Hidivi ve Mekke Emirini arayarak destek istemitir.55 eyh snr boyundaki corafi konumunu teden beri kurnazca kullanyordu. Kimi zaman ranl oluyordu, kimi zaman da Osmanl. Hem ran ahndan hem de Osmanl Padiahndan maddi karlar salyordu. ran ah, Ubeydullah maaa balamt.56 Osmanl ile Ubeydullahn arasnn almas 187778 Trk-Rus sava gnlerine uzanmaktadr. Bu savan balamasyla eyh cihat arsna uyarak Ruslara kar savaa katlacan bildirerek hkmetten silah talebinde bulunur. Bunun zerine Osmanl kendisine 20.000 adet tfek verir. Babozuk eteler gibi hareket eden eyhe bal glerin Ermeni kylerine saldrarak yama ve talan yaptklarna dair ikyetler yabanc konsoloslar, misyonerler ve gazeteciler tarafndan o dnemde sklkla dile getirilir.57 eyh Ubeydullahn Ermenilere kar giritii bu yama ve cinayetler Krt adn lekelemekle kalmam, ayn zamanda emperyalistlerin ekmeine ya srmtr. Trk-Rus sava nedeniyle o dnemde bata Rusya ve ngiltere, Anadoluda bir Ermeni sorunu yaratmann yolunu aramaktaydlar. Ermenileri korumak iin bar antlamasna bir madde koyacaklard. te bu noktada eyh Ubeydullah emperyalist devletlerin eline koz vermitir. Osmanl Hkmeti konferans masasnda Ermenileri Krtlere kar korumaya ihtiya yoktur, antlamaya byle bir madde koyulmasn deme ansn kaybetmitir. Ermenileri korumak iin Berlin antlamasna 61. maddenin koyulmasna eyh Ubeydullahn da katks olmutur.58 Ancak Garo Sasuni bu grte olmayp, eyh Ubeydullahn Simon ilingiryan isimli bir Ermeniyi ordusunda Serdar olarak grevlendirdiini bildirmektedir. Ona gre bu isyan hareketi srasnda eyhe bal birlikler igal ettikleri blgelerde Trklere ve ranllara kar sert muamelelerde bulunurlarken Ermenilere kar
54 55

imir, (2007), a.g.e., s. 178. Halfin, a.g.e., s. 82. 56 imir, (2007), a.g.e., s. 178. 57 Turkey No. 4 (1880), ngiliz Resmi Belge Yaynlarndan aktaran, imir, a.g.e., ss. 179, 180. 58 imir, (2007), a.g.e., s. 183.

20

herhangi bir kt davranta bulunmamlardr. eyh Ubeydullah blgede bulunan Ermeniler bata olmak zere Hristiyan gruplara dokunulmamas ynnde emirler vermi ve Hristiyan evlere mavi bayrak asmalarn bu ekilde herhangi bir taarruza maruz kalmayacaklarn belirtmitir.59 Sava sonrasnda eyh, Osmanlnn bana sard belay grmezden gelerek Ruslara kar savat iin taltif edilmeyi ve topluca bir parayla dllendirilmeyi beklemitir.60 Jwaidehe gre, eyh Ubeydullah, kafasnda bamsz Krdistan fikrini oluturmutur. Berlin Antlamas ile Ermenilere vaad edilen iyiletirme ve reformlar, muhtemel bir Krt devletinin imknszln ima ederken ayn topraklar zerinde kurulacak Ermeni devletine kar olumlu izlenimler tamaktadr. Ubeydullahn isyan bu duruma gsterdii tepkinin neticesidir.61 Suat Parlar ise bu isyana dier yazarlardan daha farkl bir deerlendirme ile yaklamaktadr. Ona gre Berlin Antlamasnn 61. maddesi ile hem Osmanl mparatorluu hem de Krtlerin zor durumda kaldklar aikrdr. Osmanl Devleti ise bu durumdan yararlanarak bir Krt Birliinin olumasna gz yummu ve bu isyann kmasn aslnda rtl olarak desteklemitir. Bundan amalanan hem blgede bir Krt meselesi yaratarak kurulma yolunda olan bir Ermeni Devletine engel olmak hem de eyhin gcn ii rana da yneltmesiyle rana kar bir avantaj yakalamaktr. Bu konudaki iddialarnn doruluunu u olaylara dayandrmaktadr: 1- Osmanlnn, eyh Ubeydullah Nehri syanna cevabnn sert olmad, 2Merkezi hkmetin eyhe kar ekingen ve babacan bir tavr taknd, 3-Van Valisinin hem isyan srasnda hem de isyandan sonra eyhe byk hrmet gsterdii, 4-Sadrazamn eyhe bir telgraf gndererek yerel otoritelerle masaya oturmasn rica ettii. 62 Rusya o yllarda Krtlerden ziyade daha zengin ve dzene daha ok sayg gsteren doudaki Hristiyanlarla balant kurmann daha uygun olacan dnerek bu isyandan uzak durmay tercih etmitir. ngilizler 1878 ylndan sonra
59

Garo Sasuni (1992), Krt Ulusal Hareketleri ve 15. Yzyldan Gnmze Ermeni Krt likileri, (ev. Bedros Zartaryan, Memo Yetkin), stanbul: Med Yaynevi, ss. 161-162. 60 imir, (2007), a.g.e., ss. 184-185. 61 Jwaideh, a.g.e., ss. 166-167. 62 Suat Parlar, (2005), Trkler ve Krtler Ortadouda ktidar ve syan Gelenekleri, stanbul: Badat Yaynlar, ss. 458- 460

21

deitirdikleri Osmanl politikasna gre Osmanlnn toprak btnln korumay brakarak, bu topraklarda kendine bal devletler kurma ya da oraya bizzat yerleme politikas izlemeye balamlardr. Bu nedenle ngilizler ayaklanmay kendi karlarna uygun bir ekle sokmaya al mlardr. Bu yllarda yaanan ngiliz-Rus ekimesine paralel olarak isyan rana ynelik olduu dnem ierisinde ngilizler tarafndan desteklenmi ancak Osmanlya gerekli mesaj verildikten sonra Osmanl topraklarna kaynca ve eyh Ubeydullahn Hristiyanlara kar olduunun tespitinden sonra ngilizler desteklerini ekmilerdir. syan 1881 ylnda eyh Ubeydullahn Osmanl devleti tarafndan tutuklanmas ile son bulmutur. syan sona erdikten sonra Osmanl devletince, eyh Ubeydullaha 20.000 kuru aylk balanm, 1881 ylnda ailesi ile birlikte Hicaza srlmtr. Babalarnn lmnden sonra aile yelerinin mecburi ikametgh kaldrlarak Trkiyeye dnmelerine izin verilmitir. 1.2.4. Sonular Krt Beyliklerinin yklmas feodal sistemi sona erdirmemitir. Bu sistem Krt Halknn bir araya gelmesine sosyal ve ekonomik bir engel olmaya devam edegelmitir. Politik olarak Krt Beyliklerinin yklmas yar otonom idarelerin son bulmasna sebep olurken Krtlerin yaadklar blgelerin tamam merkezi hkmetin askeri ve idari kontrol altna girmitir. 19. yzyln ikinci yarsnda Krdistanda meydana gelen en nemli gelime, bu topraklarn zellikle Rusya ve ngiltere bata olmak zere Avrupal glerin politik ve ekonomik mcadele alan haline gelmesi olmutur.63 Osmanlnn merkezileme reformlaryla eski glerini kaybeden Krt Beyliklerinin bu ekilde bertaraf edilmeleri; Krt milliyetilii yoluyla modern politik bir sistem ierisinde Krdistana hkim olma arzusunda olan bir gcn meydana gelmesini imknsz klmtr. 1. Dnya Sava ardndan byle bir gcn varln devam ettirebilmesi halinde Krt halknn duyarlln arttrarak hem ieride hem de darda bulanan Krt entelektellerinin yardmlaryla kurulacak bir Krt devletinin ekirdeini oluturabilirdi.64 Ancak o dnemdeki Krt liderlerinin Avrupal glere bak alarnn son derece dar bir erevede olmas, yabanclarn blge planlaryla ilgili herhangi bir fikirlerinin olmamas ve tek hedeflerinin kendi
63 64

Hassanpour, a.g.e., s. 57. Eppel, a.g.m. , s. 244.

22

karlar iin Osmanl mparatorluu ve randan elde edecekleri maddi menfaat ve daha fazla otonomi olmas, Krt isyanlarndan bir sonu alnmasna engel olmutur. Bu iki nemli Krt isyannda yer alan iki aile gelecekte de Krt milliyetilik hareketlerinde lider konumda olacaklardr. Ubeydullah ailesi otonomist kanad temsil ederken Bedirhanlar ayrlk bir gr benimseyeceklerdir.65 1.3. HAMDYE ALAYLARI II. Abdlhamid dneminde Krtleri alageldikleri sosyal yaantlarndan koparmadan, imparatorluk bnyesi iinde toplumsallatrma gayretleri grlmtr. 1876 ylnda Sultan olan II. Abdlhamid kendisinden nce balatlan reform uygulamalarna ters bir ekilde Hamidiye Alaylarn kurmutur. Oysa daha nce balatlan reformlar, gebelerin yerletirilmesini ve airet ilikilerini zmeyi amalyordu. Abdlhamid bu genel izgiye aka ters den nlemler ald. Airet reisleri tarafndan ynlendirilen, dou eyaletlerinde dzeni salama gerekesiyle airet milisleri oluturdu. Bu milisler Hamidiye olarak adlandrldlar. Bu, Sultann dier politikalarna benzer ekilde zellikle ngiltere ve Rusya gibi byk glere kar da bir reaksiyondu.66 Sultan Abdlhamid bu uygulamasyla Krtlere kar Panslamist bir yaklam ierisinde olmay hedefliyordu. Krt Emirliklerinin ortadan kaldrlmas srasnda yaanan rahatszl, Krtleri de ynetime ortak ederek amay hedefleyen bir politikayd. Bu dorultuda Bedirhan Beyin olu Bahri Bey 67Sultann yaveri, Baban airetinden Abdurrahman Paa Dhiliye Nazr, Ubeydulahn olu eyh Abdlkadir68 Meclis Bakan yaplmtr. Sultana bal nesiller yetitirmek zere son derece etkili pek ok airet mektebi almtr.69
65

Hakan, zolu, (2001), Nationalism and Kurdish Notables in the Late Otoman- Early Rupublican Era, Middle East Studies, 33, s. 392. 66 Bruinessen, (1992), a.g.e . s. 185. 67 Bedirhanolunun 21 ocuundan 19u Osmanl Devletine az ok sadk kalmlardr. Bunlar Osmanl-Trk sivil ve askeri brokrasisi iinde nemli grevlere getirilmilerdir. Bedirhan Beyin iki ocuu ngiliz istihbarat rgtleriyle ibirlii yaparak devlete aka isyan etmilerdir. Bunlardan bir tanesi Mehmet Emin Ali Bey (18511926), dieri Malatya Mutasarrf Halil Rami Beydir. Halil Rami Bey, aabeyi M. Emin Ali Beyin oullar Kamuran ve Celadet Beyler ile birlikte, ngiliz istihbaratndan Binba Noelin direktiflerine uyarak 1919 ylnda Sivas Kongresini basmaya ve M. Kemal Paay ortadan kaldrmaya kalkmtr. imir, (2007), a.g.e. s. 104. 68 Baz kaynaklarda eyh Abdlkadir baz kaynaklarda ise Seyit Abdlkadir olarak gemektedir. (18511925) Mekkeye srlen Nakibend eyhi Ubeydullahn drt olundan birisidir. 1879 eyh Ubeydullah ayaklanmasnda silahl isyanclarn komutandr. 1881 ylnda babasyla birlikte Hicaza srlmtr. 1890 balarnda stanbula geri dnmtr.1895te gizli ttihat ve Terakki Cemiyeti listesine girerek II: Abdlhamide kar suikast giriimine ad kart iin 1896 ylnda Mekkeye srlmtr. 1908 ylnda Krt Teavn ve Terakki Cemiyetini kurup mr boyu bakanln

23

imire gre, Abdlhamidin Krtlere kar bu yaklamnn altnda yatan bir dier neden ise; Osmanl ynetiminin orduya gayri-Mslim ve gebe vatandalarndan asker almamasyd. 1877-78 Savandan sonra Rumeli byk lde elden ktndan Osmanlnn yeni askeri kaynaklara ihtiyac vard. lk akla gelen are gebe halinde yaayan airetleri yerleik bir dzene sokmak ve onlardan asker almakt.70 Naci Kutlay, Hamidiye Alaylarnn kurulmasnda gdlen gayeyi, imirden farkl deerlendirmektedir. Ona gre, Hamidiye Alaylar, ykselen Ermeni milliyetiliine kar bir tedbir almak zere kurulmutur. 19. yzyln sonlarnda, kk ve orta burjuvazisinin Ermeni milliyetiliine nderlik etmesi ve radikal bir yntem kullanmas, Krtleri korkutmutur. Buna kar Krtlerin bir kesimi milliyetilii tercih ederken dier kesim ise Ermeni kart bir cephe oluturmutur. te bu ortamda kurulan Hamidiye Alaylarnn hem Krt milliyetiliini engellemesi hem de Ermeni milliyetiliine kar Krtleri harekete geirmesi beklenmitir. Ayrca Rus snr da Krtler tarafndan korunmutur.71 Hamidiye Alaylarnn fikir babas olarak grlen akir Ahmet Paa (18381899) Mareal rtbesi ile Rusyann bakenti Petesburgda on yl elilik yapmtr. Bu grevi esnasnda Kazak Alaylarndan etkilenen akir Ahmet Paa benzer bir ekilde Krtleri rgtleme fikrini II. Abdlhamide kabul ettirmitir. Bir dizi n almann ardndan Hamidiye Alaylar 20 Ekim 1890 tarih ve 233 sayl yasa ile kurulmutur. lk savan (1894-96) yllar arasnda Ermeni Ayaklanmasna kar veren Hamidiye Alaylar, Sultana kar ayaklanan Dersim Krtlerine ve brahim Paa komutasnda Arap milliyetilerine kar da savamtr.72 Krt ve baz Arap airetlerinden oluturulan Hamidiye Alaylarnn balarna nizami ordudan svari albaylar ve yzbalar atanmtr. Airet reisleri genellikle
yrtmtr. Hrriyet ve tilaf Partisinin kurucu yesidir.1910 ylnda Ayan Meclisine atanan Seyit Abdlkadir 1918 ylnda Krdistan Teali Cemiyetinin kurucular arasnda yer almtr. galci ngilizlerle ibirlii yapan Krtlerin elebalarndan bir tanesidir. Krdistan Teali Cemiyeti, Krt Ner-i Maarif Cemiyeti, Krt Talebe Hevi Cemiyeti, Krt Kadnlar Teali Cemiyeti ve 1921 ylnda kurulan Krdistan Terik-i Measi Cemiyetinin odak noktalarnda yer almtr. Gerard Chaliand, (1993), A People Without a Country, New York: Branch Pres, s. 25. 69 Gautier Gerard, Danniel Metty, (2003), Preliminary Reflexions for the Constitution of a National Corpus of Kurdish Languagedan aktaran, Dursun, a.g.e., s. 99. 70 imir, (2007), a.g.e., s. 214. 71 Naci, Kutlay, (1997), Krt Kimlii Oluum Sreci, stanbul: Belge Yaynlar, s. 78. 72 Kutlay, (1992), a.g.e., s 24 ve Chaliand, Gerard, A People Without a Country, New York: Olive Branch Pres, s. 27.

24

yarbay (kaymakam), airet aalar da yzba olarak onlara yardmc atanm ve maa balanp; rtbe, nian, bayrak ve flama verilmitir. Alay haline getirilen airetler vergiden azat edilmitir.73 Geen zaman ierisinde Hamidiye Alaylarnn subay ihtiyacn karlamak iin airet okullar da almtr. lk airet mektebi 3 Ekim 1892 ylnda stanbul Beiktata, gnmzde Kabata Lisesi olarak bilinen binada yatl retime balamtr. Okulun mfredat II. Abdlhamidin grlerine uygun olarak dzenlenmiti. Okuldan mezun olanlar alt ay Harbiyede eitim grdkten sonra, temen rtbesiyle memleketlerine dnerek airet alaylarnda greve balamaktayd. 1897 ylndan itibaren airet mektepleri mezunlarnn bir ksm Harp Okulu yerine Mekteb-i Mlkiyeye gnderilmeye balad. Akabinde nahiye mdr, kaymakam olarak atanyorlard.74 Karal okulun kapanma sebebi olarak airet mektebi talebelerinin kendilerine verilen yemekleri beenmemeleri zerine 1907 ylnda isyan etmelerini ileri srmekteyse de birok kaynakta bu okullarda Krt Milliyetilik hareketlerinin yaygnlamas sonucu 1906 ylnda kapatld belirtilmektedir.75 Hamidiye Alaylar hakknda, 1893 ylnda ngilterenin Erzurum Konsolosu Graves unlar rapor etmitir: Sr hrszl ve ekyalk, gemi yllara gre phesiz daha da artmtr. Bu artn nedeni yasa tanmayan Krtlerin yeni gayr nizami Hamidiye tekilatna alnm olmalar ve artk sivil otoriteye itaat etmemeleridir.76 Abdlhamid, bu alaylarn kurulmasyla eitli yararlar salanacan umuyordu. Dou Anadoluda asayiin bozulmasna sebep olan airetler inzibat altna alnacakt ve Ermeniler tarafndan karlacak uygunsuz hareketler de kolaylkla nlenecekti. Bundan baka Rusya ile Osmanl Devleti arasnda kacak bir sava durumunda, Rus ordularna baar ile kar konulabilecekti. Daha da nemlisi yabanc devletlerin, airetleri Osmanl Devletine kar kkrtmak yolunda sarf etmekte olduklar gayretler de engellenmi olacakt. 77 Enver Ziya Karal, Hamidiye Alaylar iin unlar yazyor:
73 74

imir, (2007), a.g.e., s. 216. Kutlay, (1992), a.g.e., s. 24. 75 Enver Z. Karal, (1962), Osmanl Tarihi VII. C., Birinci Merutiyet ve stibdat Devirleri 1876-1907, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, s. 401. 76 imir, (2007), a.g.e., s. 217. 77 A.g.e., s. 214.

25

Kurulan bu alaylardan biroklarnn bana, airet reisleri, kendilerine maa balanmak, rtbe ve nian verilmek suretiyle komutan tayin edildi. Airet aalar da ayn suretle subay yapld. Vergiden azat edilip yaptklar adi sular hakknda bile mahalli mahkemelerin yetkileri kaldrld. Asker itibar edildikleri iin davalarnn harp divanlarnda grlmesi kararlatrld ise de bu da tamamen nazariyatta kald. Bunlar muntazam bir askeri tekilat olmaktan uzaktlar. Reisleri, istedike bunlar toplard. Ne reisleri ne de aa subaylar askeri eitim grmlerdi Netice itibariyle bu tekilat asayii koruyacak yerde, aksine trl zorbalklaryla asayii daha da kt hale getirdi. Halkn ikyetleri her tarafta ykselmeye balad. Neticede II. Mahmudun kaldrm olduu yozlam askeri tekilata benzemese bile onu andran bir svari tekilat meydana gelmi oldu. Fakat II. Abdlhamid kendi eseri olan bu tekilat himaye etmeye devam etti.78

Milli Aireti reisi olan Mirliva (tugeneral) rtbesindeki brahim Paann Diyarbakr yresinde yapt zulmler Ziya Gkalpe aki brahim Destann yazdrmtr.79 1908 ylnda Diyarbakr blgesinde brahim Paann yapt faaliyetleri knamak zere kinci Telgraf Hadisesi olarak anlan bir olay yaanmtr. Ziya Gkalp nderliinde toplanan bir grup telgrafhaneyi on gn sreyle igal ederek Sultana brahim Paann grevden uzaklatrlmas iin birok telgraf ekmilerdir. O dnemde Avrupay Hindistan, in ve Avustralyaya balayan telgraf hattnn Diyarbakrdan geiyor olmas sebebiyle Avrupa Devletleri Babliye bu konuda bask yapmtr. Abdlhamidin yaad bu ynetim krizi ise Emperyalistlerin dikkatinden kamamtr.80 II. Merutiyetin ilan edilmesinin ardndan brahim Paa II. Abdlhamidin tahtan indirilmesi zerine bin be yz kiilik bir kuvvetle am padiah adna igal ettiini aklamtr. Ancak ksa bir sre sonra zerine gnderilen askeri birlikler isyan bastrmlar ve brahim Paa da ldrlmtr.81 Krt tarihini ve milliyetiliini inceleyen akademisyenlere gre Abdlhamid dnemi, bir Krt Devletinin inas asndan deerlendirildiinde, tam bir gerileme yaanmasna sebep olmutur. nk bu dnemde tamamen airet kurallar hkm srm ve Hamidiye Alaylarndan olanlar dierlerine kar zulm ve yama

78 79

Karal, a.g.e., s. 364. Kutlay, (1992), a.g.e., s. 24. 80 Parlar, a.g.e., s. 488 81 Seluk Gnay, (1995), II. Abdlhamid Devrinin Son Yllarnda Gneydou Anadolu ile Kuzey Irakta Airet Mcadeleleri ve Milli Aireti Reisi brahim Paa, Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, S. 2den aktaran, Ertrk, a.g.e., s. 97.

26

faaliyetlerinde bulunmulardr. Hamidiye Alaylarnn varl blgede yaayan halk arasndan orta snfn (esnaf ve zanaatkrlar) yetimesine mani olmutur ki bu orta snf, milliyeti grlerin kaynan oluturmaktadr. Olsen kitabnda bu grlere yer vermesine ramen kendisi bunun tam aksini iddia etmektedir. Ona gre: Hamidiye dnemi Krt Milliyetiliinin oluma sreci iin gerekli olan ara dnemdir. Sunni Krtler arasnda dayanma duygularnn olumasna ve birok gen Krt iin liderlik frsatlar domasna katkda bulunmutur. Hamidiye Alaylar ayn zamanda Krtleri askeri teknoloji ve ekipmanlarla donatm ve bunlar kullanabilme kapasitesi kazandrmtr.82 Hamidiye Alaylarnn Krt Milliyetiliinin oluum srecine etkisi konusunda Olsenin aksine bir gr sergileyen Chalianda gre:
Abdlhamidin Krt politikas baarl olmutur. Ona gre eyh Ubeydullah Ayaklanmas byk apl son Krt ayaklanmasdr. (Dersim ve Musul ayaklanmalar blgeseldir.) Bu dnemde canlanmas muhtemel olan Krt Milliyetilii birka entelektel evre dnda snrlandrlmtr. nsanlar Hamidiye Alaylar nedeniyle ya anan ac ve zdrap nedeniyle iyi ve dindar olan Hamid Babalarn sulamak yerine onun emirlerini yerine getirmekte baarsz olan yetersiz memurlar sulamlardr.83

Bizim kanaatimize gre ise Abdlhamitin Krtlere ynelik politikalar gnn artlar ierisinde deerlendirildiinde; mparatorluun dou blgelerinde, iinde bulunduu Rus ve Ermeni tehdidine kar yaad zorluklar amas asndan faydal olarak deerlendirilse de, stanbul ve Badatta at airet mekteplerinde devlete kar isyan etmeyi itiyat haline getirmi belli ailelere mensup kiileri eitmesi bilinli bir Krt Milliyetilii srecinin olumasna sebep olmutur. Abdlhamidin izledii Pan-slamist politika, imparatorluun Mslman unsurlarn bir arada tutmay amalarken bunlar arasnda milliyet lks bulunmayaca fikrinden yola kyordu. Oysaki bu dnemde Araplara, Arnavutlara ve Krtlere salanan bir takm imtiyazlarla milliyeti fikirler daha kolayca gelime imkn bulmutur. Yani bu dnemde izlenen politikalar ksa vadede faydal olurken uzun dnemde yaanacak problemlerin nvesini oluturmutur. Krt dernekleme hareketlerinin organizesi sonucu zengin Krt ocuklar svire ve Fransa gibi Avrupa devletlerine gnderilerek

82 83

Olsen, (1991), a.g.e., s. 14,15. Chaliand, a.g.e., s. 26.

27

yksek tahsil yapmalar salanm ve bu yolla Avrupada, Krt hareketi izah edilmeye allmtr. Bu giriimler baarl sonularn 1919 ylnda yaplan Paris grmelerinde vermitir.84 1.3.1. ttihat Terakki ve Krtler ttihat ve Terakki Cemiyeti 1889 ylnda brahim Temo, Abdullah Cevdet85, shak Sukuti ve Mehmet Reat tarafndan kurulmutur. Kurucularndan ikisi Dr. shak Sukuti ve Dr. Abdullah Cevdet Krt kkenlidirler. TCnin farkl uluslara mensup taraftarlarnn ou atan fikirlere sahiptirler. Batnn toplumsal ve siyasal fikirleriyle ili dl olan mensuplar Fransz Devriminden miras kalan eitlik, zgrlk ve milliyetilik fikirlerinden etkilenmitir. Bu farkl kaynaktan gelen insanlarn zerinde hemfikir olduklar yegne konu ise Abdlhamidin baskc rejimine son verme dncesidir.86 II. Abdlhamit dneminde birok Osmanl aydn ynetime kar Avrupa kentlerinde muhalefet yrtyorlard. Bunlar arasnda Krt aydnlar da vard ve onlar da dierleri gibi etnik kimlikten ziyade Osmanl kimlii ile hareket ediyorlard. 1908e dein geen zaman iinde Krt aydnlar ttihat ve Terakki ierisinde etkinlik gstermekle birlikte etnik kimlikleri iin bir takm isteklerde bulundular.87 Bu dnemde daha ziyade Osmanl kardelii zerinde durulmasna ramen etnik kimlik

Grsel, a.g.e., ss. 41,42. 1889 ylnda ttihat ve Terakkinin kuruluunda yer alarak bu hareket ierisinde yer almasna ramen ateli bir Krt Yurtseveri saylmaktadr. Ona gre Krt sorunu imparatorluk snrlar iinde dier Trk aydnlar ile birlikte zmek mmkndr. Abdullah Cevdet KTC yesidir. stanbulda kurulan dier Krt Cemiyetlerinin scak ilgi ve desteine de sahiptir; kendisi de Krt rgtlerine maddi ve manevi desteini srdrmtr. Abdullah Cevdet Osmanl birliini salayacak gc hanedan yerine, birleen unsurlarn ortak karlarnda grmekte ve tm uluslarn gerek bir eitlik ierisinde etnik gruplarn z kltrlerini gelitirmelerini, bal bulunduklar ulus veya etnik grubun karlarn dnmeleri gerektiine inanmaktadr. Cumhuriyetin kurulmasyla balayan dnce deiimine Abdullah Cevdet te tihatta kan yazsyla cumhuriyeti verek katlr. Glda, a.g.e., ss. 57-62. 16 Kasm 1919 tarihinde Sivasta bulunan Temsil Kurulu, Harbiye Bakan Cemal Paa vastasyla Hkmetten bir takm isteklerde bulunmutur. Bu istekler arasnda Salk Genel Mdr Dhiliye Mstear Abdullah Cevdetin Krtlere mezuniyet vermesi sebebiyle deitirilmesi de vardr. Zeki Sarhan, (1993), Kurtulu Sava Gnl, (C. II), Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, s. 233.) 1897 ylnda II. Abdlhamid TC ileri gelenleriyle antlama yapmak zere Celaleddin Paay Avrupaya gndermitir. Padiah, paa vastasyla u teklifte bulunmutur: ITCnin faaliyetlerine son vermesi halinde Cemiyet ye olanlar srgnden memleketlerine geri dnebilecekler, liyakatlerine uygun memurlukla grevlendirilecekler, eer Avrupada kalmak isterlerse Eliliklere memur tayin edileceklerdir. Bu teklife Ishak Sukuti ve Abdullah Cevdet eliliklerde memuriyeti kabul ederek karlk vermilerdir. Karal, a.g.e., s. 518. 86 Jwaideh, a.g.e., ss. 205-206. 87 Erol, Kuruba, (2004), Krt Sorununun Uluslararas Boyutu ve Trkiye, Ankara: Nobel Yayn, s. 15.
85

84

28

baz Krtler arasnda gndeme gelmekteydi. Fakat birou Krt kimliine kar milliyeti bir yaklam ierisinde deildi. Bu dnemde elitler resmi ideoloji dorultusunda yaygnlaan Trklk dncesine sarlmlard. Bunun arpc rneklerinden birisi smail Hakk Babandr. TCnin merkez kadrosunda yer alan smail Hakknn baz evrelerce Krt olmad iddia edilmektedir. Badat Milletvekili olarak Meclise giren smail Hakk, Eitim Bakan olarak grev yapm bir Trkdr. Trklk akmnn nclerinden olan dier iki Krtten birincisi Musulda valilik yapm ve Barzani Krtlerine kar etkin tedbirler alm olan Sleyman Naziftir. Bir dieri ise Trk Milliyetiliinin ideolojik temellerinin oluturulmasnda etkin bir rol oynam olan Ziya Gkalptir.88 1908 tarihinden sonra siyasi Krtln rgtleni srecinin hz kazand bir dneme girilmitir.89 Tpk Tanzimatlar gibi, Jn Trklerin de temel kaygs zgrlk ya da anayasal haklar deildi. Jn Trk vatanperverlerinin asl gayesi, mparatorluun paralanmasn nleyerek devleti kurtarmakt. Onlar iin zgrlk ve haklar gibi deerler ikincil, dahas arasal bir nem tamaktayd. Ksacas bu deerler devletin btnl amacna hizmet ettii srece saygy hak etmekteydi. 90 1909lardan sonra ttihat ve Terakkinin giderek istibdat ynetimini kurumsallatrmaya balamas ve Trk-Turanc duruunu daha iyi gstermesi zerine, nceleri Jntrk hareketi iinde yer alm olan dei ik grlerdeki Krt aydnlarn muhalefet rgtlerinde yer almaya baladklarn gryoruz. Merutiyetten sonra rgtlenmeye alan Krt aydnlar, bu abalar engellendike Hrriyet ve tilaf Partisi gibi dier muhalefet rgtlerinde yer alyorlard. 91 Bu dnemde Krt milliyetilik akmlarnn stanbulda ve Anadoluda tekkelerde ve eyhler arasnda yaygnlamaya balad grlmektedir. Krt kitlelerine manevi ahsiyetleriyle ok daha yakn olan bu ahslar Jntrklerin hedefledikleri sekler devletin yerine Abdlahmidin grlerine daha yakn olan eriat esaslaryla ynetilen bir slam devletini hedeflemekteydiler. Jntrk rejiminin hem milliyeti hem de dini

88

David Mc, Dowall, (2004), A Modern History of The Kurds, London: I.B.Tauris Co Ltd, s. 92. Dursun, a.g.e., s. 100. 90 Zht, Arslan, (2005), Anayasa Teorisi, Ankara: Sekin Kitapevi, s. 126. 91 Glda, a.g.e., s .15.
89

29

grlerine kar olan bu Krt eyhleri Krt milliyetiliini trmandrarak ynetime muhalefet etmeyi hedeflemilerdir.92 Metin Heper kitabnda Jn Trklerin aslnda imparatorluun tm unsurlarn yeni bir ulus kurmak gayesiyle birletirme abasnda olduklar grndedir. nceleri hanedana sadakati beklenen bu unsurlarn imdiki durumda mparatorluu kurtarma abas ierisinde olmalar beklenmektedir. Yaratlmak istenen ulusa aidiyet (Osmanlclk) birincil kimlik olacaktr. Ancak her bir unsur ikincil etnik ve dini kimliklerini koruyacaklardr. Balkan Savalar ile birlikte yaratlmak istenen ulusun, gayri Mslim unsurlar artk bu mozaiin marjinal unsurlar haline gelmitir. Toplum ierisinde koruma altna alnmaya al lan bu unsurlar artk yaratlmak istenen yeni ulusun bir paras olmak konusunda istekli grnmemektedirler. Birinci Dnya Savann balamasyla birlikte Araplarn da imparatorluu terk etme kararlarnn ardndan, yalnzca Trklerin imparatorluu kurtarmaya alacak tek unsur olarak kald tespiti yaplmtr.93 zgrlk ve anayasal dzenin ilan edilmesi Krdistanda bir sevin havasnn domasna sebep olmutur. Bu yeni dnem insanlar tarafndan Hamidiye dzeninin yerini geerli yasalara brakmas olarak alglanmtr. 1909 ylnda Diyarbakrda yaynlanan Peyman gazetesinde Merutiyetin aa sistemine son verdiini ve artk herkesin Osmanl vatanda olduunu yazmtr. Hi phe yoktur ki eski sistemle ilikili olanlar merutiyeti kendilerine kar direk bir tehdit olarak grmlerdir. Aa ve eyhlerin kendilerini tehdit altnda hissetmeleri iin dier bir nedense 1895 ylnda tehcir eden Ermenilerin topraklarna el koymu olmalardr. TC bu topraklarn gerek sahiplerine geri verme isteinde olduuna dair iaretler vermitir.94 Yine 1908 devrimiyle beraber, Emir Ali Bedirhan, erif Paa, eyh Abdlkadir gibi gl ahsiyetlerin yer ald Teali ve Terakki-i Krdistan, Krte eitim yapan okullar, yar militer Krt kulpleri ve partiler kurulmutur. Dolaysyla Osmanlclk miti abuk km, 1909 ylndan itibaren sertleen ve zlmeler karsnda Trk Milliyetilii mihverine kayan ttihat ve Terakki Partisi Trk olmayan farkl etnik tm dernek ve kurulular yasaklamtr. Fakat arkasndan gelen Dersim, Berzenci, Selim Ali ve Musa Bey isyanlarndan sonra ttihat ve Terakki
92 93

Jwaideh, a.g.e., ss. 212-213. Metin Heper, (2008), Devlet ve Krtler, stanbul: Doan Yaynclk, s. 123. 94 Dursun, a.g.e., s. 101.

30

yumuam, 1912 ylnda Kiviya Krt (Krt Umudu) adl hareketi resmen tanmtr. Bu hareket tarihe ilk Krt politik organizasyonu olarak gemi ve mecliste Halil Hasan Mutki tarafndan temsil edilmitir.95 Krt hareketinin siyasallamasna sebep olan ttihat ve Terakkiye kar yukarda saylan isyanlarda kullanlan temel motivasyon arac Jn Trklerin dinsiz, mason ve Trk milliyetisi olduklar ynndeki propagandalar olmutur.96 Krtleri kimlik arayna iten dier bir nedense Jn Trklerin dil birliine dayanan Trklk anlay olmutur. Osmanllkta birleme fikrinin Ermeni, Rum, Arap v.b. milliyetiler arasnda kabul grmemesi Jn Trkleri dil birlii konusunu siyasallatrmaya itmitir. Bu durumsa Krtleri; Arap, Arnavut ve Ermeni milliyetilerini rnek almaya zorlamtr.97 ttihat ve Terakki Cemiyeti gerek milliyeti izgisiyle gerek dou vilayetlerinde dzeni ihdas etmek zere gsterdi i kararllklar zaman ierisinde Krtler tarafndan tepkiyle karlanm ve Krt milliyetiliinin oluum srecinde bir nevi katalizr grevi stlenmitir. 1908 ihtilal Osmanl halklar zerinde derin tesirler meydana getirirken milliyeti hareketlerin hz kazanmasna da sebep olmutur. te bu ortam ierisinde Krtler hzla bir rgtlenme ve dernekleme faaliyetlerine balam lardr. lk Krt siyasal cemiyeti saylan ve Krt Milli Komitesi olarak da bilinen Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti bu dnemde kurulmutur. Bu Cemiyeti Krt Ner-i Maarif Cemiyeti, Krt Hevi Cemiyeti ve dier baz kk dernekler izlemitir. Mondros Mtarekesinin ardndan Kahirede Krdistan Bamszlk Komitesi stanbulda Krdistan Teali Cemiyeti ve Anadoluda birok Krt Kulb adyla eitli dernekler kurulmutur. Burada sadece nemli olduklarna inandmz Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti, Krt Hevi Cemiyeti ve Krdistan Teali Cemiyetinden bahsedeceiz. 1.3.2. Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti Hevi Cemiyetinin Diyarbakr ve evresindeki faaliyetlerini yneten Znar Silopi adyla bilinen Doza Krdistan kitabnn yazar Kadri Cemil Paa, anlarnda Krt Teavn ve Terakki Cemiyetinin kuruluunu u ekilde anlatmaktadr:
95 96

A.g.e., s. 101. Parlar, a.g.e., ss. 507-508. 97 Kutlay, a.g.e., s. 69.

31

stanbulun ve btn Osmanl lkesinin geirdii bu karklk dalgas esnasnda stanbulda Sultanlar tarafndan birer grev ve maala alkonan Saraya mensup Krt mera (emirler, beyler, fermanl subaylar) ve paalar, dayanaklarnn kmesiyle ne yapacaklarn arm durumda kurtuluu Krtlkte bulmulardr. Kiisel kayglarla birbirine zt ve muhalif olan bu kiiler, 1908de hrriyetin ilanndan sonra bir Krt dernei kurmay aralarnda kararlatrarak, Gedikpaa Mahallesinde Krt Terakki ve Teavn Cemiyeti merkezini amlardr.
98

2 Ekim 1908 tarihinde kurulan Cemiyetin, kuruluunda en tannm Krt ailesinin de yer almtr. emdinan ailesinden eyh Ubeydullahn olu Seyit Abdlkadir, Bedirhan ailesinden Bedirhan Paann olu Mehmed Emin Ali Bedirhan, Baban ailesinden Babanzade Ahmet Naim Bey. Bunlardan baka Dr. kr Mehmet Sekban, smail Paazade, Mir Mehmet Paa da yer almlardr.99 Seyit Abdlkadir Efendi Cemiyet Nizamnamesinin 7. maddesine gre mr boyu reis kalacaktr.100 Cemiyet, ksa bir sre ierisinde Bitlis, Diyarbakr ve Musulda ubeler amtr. Kulbn 680 yesi olduuna dair baz kaynaklarda bilgiler mevcuttur.101 Cemiyetin Nizamnamesine gre cemiyet 25 kiiyi gemeyen bir danma kurulu ile 15 kiilik bir ynetim kurulundan ibarettir. Danma Kurulu ile Ynetim Kurulu birlikte Genel Kurulu olutururlar. Kurullar yalnz Krt yelerden oluur.(Md.2) Ynetim Kuruluna ye olabilmek iin, baka artlar yannda Trke ve Krte konuup yazabilmek art aranr. Krteyi bilmedii takdirde geerli yabanc dillerden birisine gzelce vakf olmak gerekir. (Md. 5) Cemiyet stanbulda Krte ve Trke olarak haftalk bir gazete yaynlayacaktr. (Md. 10) Cemiyet, ilkokullarda Krte eitimi kolaylatrmak iin Krte dilbilgisi ve szlk, ayrca din kurallar ve eitli bilimler konusunda kitaplar hazrlayacak ve hazrlatacaktr. Krte en gzel ders kitab hazrlayanlar dllendirilecektir. (Md. 11) Dernek gereken yerlerde rtiye, idadiye okullaryla yksek okullar atrmak iin Maarif Nazr katnda giriimlerde bulunacaktr. (Md. 12) Cemiyet resmi dil olan Trkeyi okullarda ve Krtler arasnda retmek iin son derece alacaktr. (Md. 13) imdiye kadar

98

Cemil Kadri Paa (Znar Silopi), (1991), Doza Krdistan,(Krdistan Davas), Ankara: z-Ge Yaynlar, s. 28. 99 imir, (2007), a.g.e., ss. 251, 254. 100 Tunaya, (1988), a.g.e., s. 404. 101 Malmisanij-Levendi Mahmud, (1989), Li Kurdistana Bakur u Li Trkiya Rojnamegeriya Kurdi (1908-1981), Sweden: Jina N Yaynlarndan aktaran, Glda, a.g.e., s. 23.

32

baslm ve baslmam Krte ne kadar yararl eser varsa bunlar derlenip toplanacak ve Krt edebiyat tarihesi yaymlanmasna zen gsterilecektir. (Md.14) Cemiyet, Krtlerle Ermeniler arasndaki ve Krt airetlerinin kendi aralarndaki antlamazlklar gidermek ve antlama yollarn aratrp gerekletirmek amacyla Krdistana uygun kiiler gnderecektir. Bu alanda yerel makamlardan, ulema ve eyhlerden, nfuslu reislerden yararlanmaya alacaktr. Cemiyet, Ermeni derneklerinden de yararlanmak zere stanbulda Krtler ve Ermenilerden bir karma kurul oluturacak ve amaca mutlaka ulamaya alacaktr. (Md. 15) Cemiyet, Krtlerin gelimesi iin ok gerekli olan ve Anayasann verdii haklar savunacak uygun kimseleri Millet Meclisine setirmek iin aba gsterecek ve bu yolda programlar hazrlayp yaynlar yapacaktr. (Md. 16) Krtlerin yaad yerlerde cemiyetin ubeleri olacaktr. Btn ubeler stanbuldaki merkeze bal olacaklar ve merkezin talimatlarna bal olarak alacaklardr. (Md. 17)102 Cemiyetin kurucu yelerine ve Cemiyet Nizamnamesine ramen Tunaya, Krt Teavn ve Terakki Cemiyetini Kanuni Esasiye ve Osmanlclk idealine balanm bir cemiyet olarak ifade etmektedir.103 Tunayann bu tespitine Cemiyetin merkez oluumu iin ksmen katlmak mmknken illerdeki yaplanmasndaki durum daha farkldr. II. Merutiyetle geri gelen Anayasal dzen birok grup tarafndan ho karlanrken bazlar ise kararsz hatta pheliydiler. Sultan II. Abdlhamid dneminde olduka glenen Krt feodalleri yeni dzene kar olduka saldrgan bir tavr ierisinde olmulardr. Yeni rejim Hamidiye Alaylar dneminde kurulan dzenin deimesi niyetindedir. Bu noktada Krt Liderlerini en ok rahatsz eden konularn banda da gemi yllarda Ermeni kyllerinden Krt feodallerince alnan topraklarn sahiplerine geri iade edilmesi gelmektedir. Bu itibarla tarada kurulan Krt Kulpleri memnuniyetsizlik ierisinde olan Krt ileri gelenleriyle irtibat ierisindedir.104 llerdeki KTTC ubelerine mensup Krtler yalnzlatrlarak cezalandrldklarn ve bu sebeple Krt haklarn koruduklarn sylerlerken, bakentteki Cemiyet mensuplar eitim, Krt dilinin geliimi ve ksmi idari otonomi gibi milliyetilikle ilikilendirilebilecek taleplerde bulanmaktadrlar. stanbuldaki
Tunaya, (1988), a.g.e., ss. 409-411. Tark Z. Tunaya, (1952), Trkiyede Siyasi Partiler 1859-1952, stanbul: Doan Karde Yaynlar, s. 430. 104 Janet Klein, (2007), Kurdish Nationalists and Non-nationalist Kurdist: Rethinking Minority Nationalism and the Dissolution of the Ottoman Empire, 1908-1909, Asen Blackwell Publishing Ltd., ss. 141, 142.
103 102

33

Krt entelektellerinin tersine taradaki Krtler anayasa ncesi statkoya geri dnmeyi istemekte ve bunu er-i dzene dnme arzusu olarak simgelemekteydiler.105 Znar Silopi anlarnda rgtn zellikle Modan Airetinden Halil Hayali106 ve arkadalarnn abalar ile Krt ocuklarn okutmaya mahsus bir okul ve bir basmevi kurarak Krdistan adnda bir gazete yaynladndan bahsetmektedir. Silopiye gre rgt Seyit Abdlkadir Efendi ve Bedirhanilerin antlamazlklar zerine sona ermi, Cemiyetin Hkmet tarafndan datlmasnn ardndan Krdistan gazetesinin yaynna da ara verilmitir.107 Bu dnemde eer bir Krt hareketi varsa da bunun mparatorluu tehdit eder mahiyette bir milliyetilik hareketi olduunu sylemek mmkn deildir. stanbulda yaayan ve marjinal bir grup olan eitimli Krtler iin milliyetilik, Osmanl yapsn eitim ve modernizasyon yoluyla glendirmek ve bununla birlikte cra blgeleri entelektel ve fiziki artlar olarak zenginletirmekten ibarettir. I. Dnya Sava sonuna kadar Krt entelektellerinin vurguladklar konu, Krtlerin Osmanl imparatorluunun ayrlmaz bir paras olduudur. mparatorluun paralanmasnn kanlmaz olduunun grlmesiyle bu iddia zayflamaya balamtr. Otoriteleri, Bakentte bulunan ve milliyetilii yayma abasndaki eitimli Krtlerden ziyade tarada bulunan milliyeti olmayan Krt hareketi skntya sokmutur. ttihat ve Terakki, Hamidiye Alaylarna mensup halefleri gibi taral Krtlerin ihmal edilmeyecek kadar nemli olduuna inanm lardr. mparatorluun i ve d tehditlere maruz kald kritik dnemlerde Osmanl otoriteleri Krt halknn ballk ve yaknln korumaya alm lardr. Krtler, Osmanl Devleti iin i ve d tehditlere ak, bir zamanlar Ermeniler tarafndan iskn edilen mparatorluun uzak topraklarnda yaadklarndan tr zellikle nemlidirler. Bu itibarla Krt

105 106

Ag.e. ,s 143. Bitlisin Mutki kazasndan olan Halil Hayali Halkal Yksek Ziraat Mektebi muhasebecisidir. Franszca ve Arapa dillerini ok iyi derecede bilen Hayali, Krt dilinin gramerini kaleme alarak bir de Krte szlk hazrlamtr.1900 ylndan itibaren stanbulda Krt genleri arasnda milli meselelerinin gelimesine almtr. Ziya Gkalp ile birlikte Krt dilinin gramerini kaleme almaya baladklar gnlerde Ziya Gkalp Diyarbakra dnmek zorunda kald iin bu almalar yarm kalmtr. Krt Terakki ve Teavn Cemiyetinin kurulmas almalarna katld gibi Krt Ner-i Maarif Cemiyetinin de kurucularndandr. Znar Silopi, Hayali iin son olarak u yorumu yapmaktadr: Memnu Zin Divannn yazar Ahmede Xaniden sonra Kurmanci lehesiyle yazan Halil Hayali Krt Milliyetilii duygu ve dncesini yaymaya alan kymetli bir zattr. Cemil Paa, (1991), a.g.e., ss. 29-31. 107 A.g.e., s. 29.

34

Feodallerinin, zamannda Ermeni ve Krt kyllerinden aldklar topraklarn geri iade edilmesi konusunda zorlanamayacaklar kesinlik kazanmtr. 108 1.3.3. Hevi Cemiyeti 1912 ylnda stanbulda kurulan rgtn kurucusu ve ideologu Dr. Mehmet kr Sekbandr. Hevinin rgtsel gc Dr. Mehmet kr yannda Seyit Abdlkadirin etkisi altnda bulunan stanbuldaki amele ve zellikle Krt hamallardan gelmektedir. Kokran aireti reisi Hac Musa, Heviye byk oranda yardm yapanlar arasndadr.109 Hevi Cemiyeti o tarihte Halkal Yksek Ziraat Mektebindeki Krt rencilerden mer Cemil Paa, Van Milletvekili Tevfik Beyin olu Fuat Temo, Diyarbakrl Cerrahzade Zeki tarafndan okulun muhasebe memuru Halil Hayalinin ynlendirmesi ile kurulmutur.110 Krt Teavn ve Terakki, feodallerin egemen olduu bir rgt iken Hevi aydnlardan mteekkil kk burjuva bir gruptan olumutu. rgtn yayn organ Krte ve Trke olarak yayn yapan Roji Krdtr. Bu derginin yaynlarnda srekli olarak Jn Trklerle iyi ilikilerin nemi vurgulanyordu. Derginin nem verdii konularn banda eitim gelirken sosyoekonomik deerlendirmelere okta yer verilmemekteydi. Krt genlerine srekli olarak aratrmac olmalar, kendi memleketlerinde retmenlik yapmay, yksek mevkili ilere tercih etmeleri neriliyordu. Bu derginin yayn masraflar Seyit Abdlkadirin sznden kmayan stanbuldaki Krt hamallarca deniyordu.111 lk olarak 6 Haziran 1913te baslan dergi Krte ve Trke olarak yayn yapmtr. Roji Kurdn ttihat ve Terakkinin milliyeti-ven anlayn eletirmesi ve Krtler arasnda bu rk siyasete kar bir cephe oluturma gayretinde olmasndan dolay yaynna ara vermek zorunda brakld ve yazarlarndan Salih Bedirhan tutuklanarak yargland. Roji Kurdten sonra Cemiyet, Hatawa Kurd ve Pejdeki isimli dergileri ve Yekbun isimli Trke-Krte gazeteyi yaynlamtr.112 Kadri Cemil Paa, Hevi Cemiyetinin kurulu nedenlerini ve kurulu koullarn yle anlatmaktadr;
108 109

Klein, a.g.e., ss. 145,146. Glda, a.g.e., s. 64. 110 Cemil Paa, a.g.e., s. 34. 111 Parlar, a.g.e., s. 524, 526. 112 Burkay, a.g.e., s. 452.

35

1911 ylnda Halkal Yksek Zraat Okulundaki Krt arkadalarla milli meseleler hakknda sohbetler yapardk. Okulun muhasebe mdr Muhterem Halil Hayati Beyin bilinlendirmesi ve teviki milli duygularmz kuvvetlendiriyordu. Ben, mer Cemil Paa, Van milletvekili Tevfik Beyin olu Fuad Temo, Diyarbakrl Cerrahzade Zeki ile birlikte Hevi adnda bir talebe cemiyeti tzn okul camisinde gnlerce toplanarak ve 1912 senesinde resmen hkmetten gerekli izni alarak Hevinin kuruluunu ilan ettik. Hevinin kuruluundan ksa bir sre sonra svireye gitmitim. 1913 senesinde Lozanda bulunan Krt arkadalarla; Ekrem, emsettin Cemilpaa biraderler, Babanzade Recai Nhet, Dersimli Selim Sait ile birlikte Hevinin bir ubesini oluturarak stanbulda bulunan merkezin bu konuda onayn aldk. Amacmz Avrupann dier memleketlerinde bulunan Krt talebeleri ile iliki kurarak, milli fikirlerin gelimesine almak ve Avrupallara milletimizi tantmakt.113

Hevi

Cemiyetinin

kurulu

amalarndan

bir

tanesi

de

kurulu

beyannamesinde u ekilde aklanmaktadr: Krt dili Acem dili kadar eski bir dildir ancak bir takm yap zellikleri bakmndan geri kalmtr. Cemiyetin birincil amalarndan birisi de bu durumu dzeltmek ve Krte eski eserleri toplayp yaynlamaktr.114 Hevi rgtn kuran genler ve evresinde toplanan aydnlar byk ounlukla Krdistann soylu ve zengin ailelerinden idiler. Ama ilgintir ki Hevi rgtnn kard yaynlarn masraflar Seyit Abdlkadir yoluyla stanbuldaki hamallardan alnmaktayd. 115 Hevi faaliyetlerine iki yl sreyle devam ettikten sonra Birinci Dnya Sava balarnda yneticileri sava cephesine gnderilmitir. Bylece Cemiyet fel olmu ve hareketsiz kalmtr. Hevinin 1919 ylnda yeniden canland grlr. Yeni bir Krt aydn kadro tarafndan bu kez Krdistan Teali Cemiyetnin bir nevi kontrolne bal olarak dirilmitir.116 1.4. BRNC DNYA SAVAI VE KRTLER I. Dnya Sava, Osmanlnn birok blgesinde olduu gibi, Krtlerin yaad blgelerde de byk bir ykma neden oldu. Sava sonras Krt blgeleri ekonomik olarak kt, Krt nfusu da nemli lde azald. Drt yl sren I. Dnya Sava boyunca Krtler ounlukla halifenin dini isteklerini yerine getirdiler. Ancak Krt
113 114

Cemil Paa, a.g.e., ss. 34-35. Ahmet zcan, (2007), mparatorluk kerken Yeni bir Ulus Tahayyl, Ankara: Lotus Yaynevi, s. 60. 115 Kemal Burkay, (1992), Gemiten Bugne Krtler ve Krdistan, stanbul: Deng Yaynlar, s. 452. 116 Glda, a.g.e., ss. 66-67.

36

nfusun bir ksm, zellikle de gney Krdistan ve Dersim blgesinde ikamet eden Krtler savata yer almaktan uzak durdular. Kuzeyde bulanan baz Krt airetleri Ruslarla birlikte Osmanlya kar savatlar. Baz zengin ve entelektel Krtler ise askere gitmemek iin areler bulmular, dierleri ise Rusyann yannda kendilerini gven altna alm lardr.117 Sava srasnda Ruslar, Krtleri yanlarna alabilmek iin byk aba harcad, bu durum ister istemez Krtlerle Ruslarn ilikilerinin gelimesi sonucunu dourdu. Ruslar, Krtlere Krt beylerini kullanarak arda bulundular. eyh Abdlkadir Krtlere otonomi verilmesi kouluyla Ruslarla antlama yapt. Bununla ilgili olarak Krtlere Ruslarla savamamalar konusunda duyuru yapld. Savan balamasndan ksa bir sre sonra Krt kkenli askerler Osmanl ordusunu terk etmeye baladlar118 Fakat Jwaidehe (Krt Milliyetiliinin Tarihi) gre Krtler savan olas tehlikelerini gsleyebilmek iin Trklere yakn durmulardr. Bununla birlikte srgnde yaayan kk bir grup, bamsz bir Krdistan iin al may srdrm ve bu insanlar savata Osmanlya kar savaan iki gce ngiltere ve Rusyaya taraf olmulardr.119 Sava srasnda Dersim Krtleri ve onlarn nderleri Alier, Rus ve Ermenilerle beraber hareket etti. Dersimli Krtler Rus Kumandan Lahof ve Ermeni kumandan Murad Paa ile Ovack mntkalarnda Krtlerin egemenliinde geici bir siyasi varln kurulmas konusunda antlamaya vardlar. Ancak 1917 devriminin ardndan Ruslar blgeden geri ekildiler. 120 1916 ylnda Bedirhanlardan Yusuf Kamil Bey de Tifliste Ruslarla temas halinde olanlardandr. Sava sonras igal dneminde, Kamil ve Abdrrezak Beyler Erzurum ve Bitliste Ruslar adna valilik yapmtr. Sava sonrasnda Krt Milliyetiliinin nemli isimlerinden olan Abdrrezzak Bedirhann Trkler tarafndan Musulda zehirlendii sylenir.121 Kamil Bey ayrca Ermeniler ve Krtler arasndaki ilikilerde de nemli bir rol oynamtr. Fransann Kafkasya Askeri Ataesi Albay Chadignynin araclyla 28 Ocak 1818de Tifliste Ermeni Milli Komitesi Bakan Aharonyan ile grerek, Krtler ile Ermenilerin ortak hareket
117 118

Chaliand, a.g.e., ss. 29-30. Kemal Mahzar Ahmed, (1992), Birinci Dnya Sava Yllarnda Krdistan, Ankara: Berhem Yaynlar, ss. 36-37. 119 Jwaideh, a.g.e., s. 257. 120 Zekeriya Yldz, (1992), Krt Gerei Olaylar Oyunlar zmler, stanbul: Yeni Asya Yaynlar, s. 221. 121 Jwaideh, a.g.e., s. 258.

37

etmeleri

ve

Trklere

kar

birlik

oluturmalar

hususunda

bir

antlama

imzalamlardr. Bu antlama metni Fransz arivlerinde mevcuttur.122 Yine bu yllarda Ruslarla temas halinde olan bir baka Krt nder Seyit Tahadr. ngiliz resmi raporlarna gre Seyit Taha sadece Rus yetkililerin dostu deil ayn zamanda Rusyann himayesinde bamsz bir Krt Devletinin kuklas olabilecek birisidir. Ama Almanlarla olan ilikisi sebebiyle Ruslar kendisinden phe duymaktaydlar.123 Dnya Savanda Krt ve Ruslar arasndaki ilikilere farkl bir yorum getiren dier bir aratrmacda Dowelldr. Ona gre; Ruslarla Krtler arasnda yakn gibi grnen tm ilikilere ramen Krt isteklerinin Ermenilerle atma halinde olmasndan tr Ruslar aslnda hibir zaman Krtlere kar ak bir politika gtmemilerdir. Osmanly blgede zayflatmak zere Rus politikas, hem Ermeni hem de Krtlerin fikir ayrlklarn cesaretlendirmek olmutur. Fakat Ruslar bunu yaparlarken ne Ermeniler ne de Krtler iin bamszlk taraftar olmamlar, aksine Dou Anadoluyu kendileri iin istemilerdir. 124 I. Dnya Sava devam ederken Krtler arasnda emperyalist glere kar olan inancn sarslmasna yol aan olay Rusyadaki komnist ihtilalden sonra Boleviklerin dnya kamuoyuna ifa ettikleri gizli antlamadan biri olan SykesPicot Antlamasdr. Bu antlamann aklanmas yerel muhalefeti daha da glendirmi, Krt ayrlklar arasnda dahi hayal krkl yaratmtr.125 SykesPicot Antlamas iin 1915 sonbaharnda balayan gizli grmeler 1916 Martnda Rus Dileri Bakan Sazonovun katlm ile devam etti. Bu antlamaya gre Mezopotamya, Suriye, Irak, Dou ve Gneydou Anadolunun bir ksm ngilizler, Franszlar ve Ruslar arasnda paylatrlyordu.126 Sykes-Picot Sazonov Antlamas Mezopotamyay ngiltereye verirken, Musulu Fransaya brakyordu.127 Bu suretle

122 123

Kutlay, (1992), a.g.e., s. 304. Dursun, a.g.e., s. 23. 124 Dowell, a.g.e., s. 102. 125 a.g.e., s. 117. 126 Dou, Perinek, (1999), Kurtulu Savanda Krt Politikas, stanbul: Kaynak Yaynlar, a.g.e., s. 24. 127 Jukka Nevakivi, (1969), France and the Arab Middle East 1914-1920, Londradan aktaran, Mim Kemal, ke, (1992 a), Belgelerle Trk-ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu, Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, s. 5.

38

Krt ayrlklarn hayallerindeki bamsz Krt Devleti hedefi inandrcln yitirmitir. I. Dnya Sava Osmanlnn byk miktarda kan kaybetmesiyle

sonulanarak mparatorluun son gnlerini yaadnn sinyallerini vermitir. Bu ortam bir frsat olarak gren Krtlerin yannda, artk kendi balarnn aresine bakmalar gerektiini dnen Krtlerle birlikte Krtlk almalar hzl bir ivme kazanmtr.

39

II. BLM: MTAREKE DNEM

2.1. BRNC DNYA SAVAI SONRASI DURUM Birinci Dnya Savann ardndan Krt milliyetileri bir aknlk dnemi yaamlardr. Belirgin bir politik amalar ve daha da nemlisi bu amaca ulamak zere hangi aralar kullanmalar gerektii konusunda bir dnceleri yoktur. Bu dnemde d yardmlarn Krt zgrl konularna deinmeleri Krtler arasnda olduka yaygn olan Osmanlclk fikrinden uzaklamalarna sebep olmutur.128 Hollandal aratrmac Bruinessene gre zerklik konusunda Krtler arasnda tam bir fikir birlii yoktur. Krtler aslnda o dnemde olduklarndan daha milliyeti gsterilmekteydiler. Aslnda zerklikten anladklar farkl eyler olan dei ik sosyal katmanlar, aristokratlar, brokratlar, kent orta snflar zamanla bamszlk isteklerini ifade etmeye balamlard. Airet reisleri ve eyhler de buna dhil idi, hepsi de bamsz Krdistan iin nderlik roln stlenmek istiyor ve konumlarn glendirmek iin d destek salamak zere giriimlerde bulunuyorlard. Onlarn milliyetilik anlay kendi ekonomik ve politik glerini arttrmaktan daha fazla bir ey deildi.129 I. Dnya Savann Krtler zerindeki en nemli etkisi savan sebep olduu ykmn ardndan batl entelektel Krtler ile doulu geleneksel, dindar ve halifelik yanls Krtler arasnda bir dayanma duygusuyla koordinasyonun olumas olmutur. Savan sebep olduu felaket batl ehirli Krtleri ve doulu eyh ve airetleri bir araya getirmitir. Hamidiye Alaylar dneminde yaanan birliktelik duygular savan sebep olduu byk ykm dolaysyla daha youn bir ekilde doulu ve batl Krtlerin bir araya gelmesine sebep olmutur. O gne kadar farkl amalar gden, kar atmalar yaayan, farkl merkezlere ballk gsteren farkl unsurlar, Krt bamszln ya da en azndan zerkliini gerekletirmek amacyla bir araya geldi. Harekete dhil olan birey ve grup says kadar, taraftarlarn harekete katlma sebepleri ve amalar da farklyd. Farkl sebeplerle bu harekete katlan grup ya da bireylerin arasnda, kendini bu ie adam milliyetiler, blgenin hrsl ileri gelenleri, Ermeni katliamnda rol oynayp bu yzden cezalandrlma korkusu duyanlar, ttihat ve Terakkinin eski kskn
128

M.S. Lazarev, (1989), Emperyalizm ve Krt Sorunu (1917-1923), (ev. Mehmet Demir): Ankara: zge Yaynlar, s. 98. 129 Kuruba, a.g.e., s. 28.

40

yeleri, ordu grevlileri, Krtleri kendi kuracaklar Arap Devletine dhil etmeyi planlayan Arap milliyetileri saylabilir.130 I. Dnya Savann ardndan mparatorluun kanlmaz paralanma srecine girmesiyle birlikte Krtler arasnda milliyetilik kelimesi daha geni bir taban bulmaya balamtr. Krt milliyetilii, zellikle devlet kurmaya ynelik olarak mparatorluun zlme dneminde Krtler iin muhtemel bir gelecek politika olarak ortaya kmtr.131 I. Dnya Sava sonrasnda Krtler arasnda etnik kimlik bilincinin yaygnlamas sonucu rgtl bir Krt toplumu yaratma abalar grlmtr. Bu durumsa zerklik ve bamszlk taleplerinde bulunanlarn saysnn artmasna sebep olmutur. Bu srecin olumasnda etkin rol oynayan Krt nderler arasnda Bedirhanlardan Sreyya132, Kamuran ve Emin Ali Beyler, Diyarbakrl Cemil Paann olu Ekrem, Kadri ve mer Beyler, Seyit Abdlkadir, Sleymaniyeli Mustafa Paa, Seyit Taha ve eyh Berzenci vardr. 133 Krtleri bu ekilde davranmaya iten sebeplerin banda yaadklar topraklarda bir Ermeni Devleti kurulmas yolundaki faaliyetler gelmitir ki bu durum Krt ileri gelenlerini Ermeniler de dhil olmak zere yabanc glerle grmeler yapma yoluna itmitir. Krt nderleri bu ekilde hareket etmeye ynelten baka bir etken ise Rusyada gerekleen 1917 devrimidir. Anti-emperyalist sylem ve uluslarn kurtuluunu dile getiren szler dier dou halklar iin olduu gibi Krtler iin de umut kayna olmutur.134 Krt nderleri umutlandran en byk etken ise kukusuz Wilsonun ortaya att ilkelerin on ikincisi olmutur. nk burada Osmanl mparatorluunun Trk ksmlarna gvenli bir hkmranlk salanaca, fakat halen idaresi altndaki dier

130 131

Jwaideh, a.g.e., ss. 267-268. Klein, a.g.m., s. 146. 132 Emin Ali Bedirhann olu Sreyya Bedirhann Birinci Dnya Sava iinde Msrdaki ngiliz Askeri stihbarat merkezinin bir eleman olduu ve ngilizlerden casus maa ald kitaplara gemitir. Kendisinin Trk Kurtulu Sava yllarnda da ngiliz stihbarat rgtndeki grevini srdrd ngiliz belgelerinden anlalmaktadr. Mondros Mtarekesinin hemen ardndan Kahirede Krt stiklal Komitesi adyla bir rgt kuran Sreyya Bedirhan bu rgt vastas ile ngilizlerle grerek kendilerine yardm edilmesini talep ediyordu. Amalar ise dedesi Bedirhan Bey tarafndan ynetilen topraklarn kendi idaresine verilmesiydi. zcan, a.g.e., ss. 23-24.) 133 Kuruba, a.g.e., s. 25. 134 Lazarev, a.g.e., s. 62.

41

uluslara tereddt edilmez bir hayat gvenlii ile mutlak dokunulmaz muhtar bir gelime frsat tannaca belirtiliyordu.135 2.1.1. Mondros Mtarekesi (30 Ekim 1918) ve Krtler Mtareke dneminin on yllk Merutiyet dneminden fark, yaratt igal ve paralanma olaylaryla, siyasal yaam zerindeki etkileri olmutur. Siyasal dernek ve partiler de bu oluum dnda kalmamlardr. Bu ortam Dou ve Gneydou Anadolunun Krt asll feodallerini ve politikaclarn da harekete geirmitir. Uluslararas alanda Krdistan davas Ermeni ve Arap projeleri ile atmak zorunda kalm ve bu mesele petrolle btnlemitir.136 1917 Ekim Devriminden sonra Rusya ile Osmanl Devleti arasnda BrestLitovsk Antlamas imzalanmtr. Bu antlamann ardndan Rusyann boaltt blgelere, zellikle Ortadouda bulunan Osmanl kuvvetleri sevk edilmesiyle ngilizler Amman, am, Beyrut, Badat ve evresini ele geirmilerdir. Bunun zerine zor durumda kalan Osmanl Devleti Mtareke iin tilaf Devletlerine bavurmu ve 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesi imzalanmtr.137 Bu Mtarekenin 7. maddesi herhangi bir yerde mttefiklerin gvenliini tehdit eden bir durumda mttefiklere oray igal etme yetkisi verirken, 16. maddede ise Arap lkelerinde ve Mezopotamyada kalan Trk Garnizonlarnn mttefiklere devrini ngrmtr. Bundan baka Trkiyenin dou vilayetlerine mdahaleyi kolaylatrmak amacyla 24. maddede Ermeni Vilayetlerinden herhangi birisinde bir sorun olmas halinde mttefiklere mdahale hakk tanmtr.138 Mtarekenin ardndan Krt Milliyetilik hareketlerinin en youn olarak yaand blge ilk planda Musul Vilayeti olmutur. Bu durum blgenin ngilizlerce igal edilmesiyle aklanabilir. Gerek blgeye gelen ngilizlerin Krtleri zerklik szleriyle itahlandrmas gerekse de Trklerin ngiliz igaline kar Krtleri organize etme abalar bu sonucu dourmutur.

135 136

Dowall, a.g.e., s. 115. Tunaya, (1986), a.g.e., s. 187. 137 Fahir Armaolu, (1994), 20. Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1980), (I. C.), Ankara. ss. 141-142. 138 Lazarev, a.g.e., s. 35.

42

2.1.2. Musulun gali 1914 ylna kadar ngilterenin Osmanl mparatorluuna kar izledii politika mparatorluun toprak btnlnn korunmasna ynelik olmutur. Bundan amalanan Rusyann yaylmasna kar bir engel oluturma dncesidir. Ancak Trklerin savaa Almanlarn yannda girmesi ngiltereyi Orta Dou Politikasn deitirmeye zorlamtr. 1916 ylnda ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda imzalanan Sykes-Picot antlamasna gre Musul Fransa ve ngiltere arasnda paylalmtr.139 1918 ylnn Ekim aynda Badatta toplanan ngiliz yetkililer, Musulun dhil edilmesiyle Mezopotamyann politik ve ekonomik geleceinin ok daha fazla kuvvetleneceine ve askeri adan bakldnda bu blgenin kontrolnn daha kolaylkla salanacana karar vermilerdir.140 Mtareke tarihinde Musul vilayetinin byk bir ksm halen Osmanl ynetiminde bulunmaktayd. Bu blgede 6. Ordu kumandanln yapan Ali hsan (Sabis) Paa Musulun ne kadar nemli olduunun farkndadr. 21 Eyll 1918 tarihinde Filistine taarruz eden ngiliz birliklerinin ama doru ilerlemeye baladklarn ve mtarekeden evvel Musulun elde tutulmas gerektiini Mustafa Kemale yazd bir telgrafta belirtmitir. Sadrazam Mir Ahmet zzet Paa ile yapt bir telgraf grmesi neticesinde mtareke iin grmeler yapldn renen Ali hsan Paa 27 Ekim 1918 gn yaynlad bir ordu emri ile Musulu elde tutabilmek bahanesiyle tedrici bir geri ekilme plann uygulamak zere bir ordu emri yaynlamtr.141 31 Ekim gn stanbuldan ald bir telgrafla mtarekenin imzalandn haber alan hsan Paa, ngilizlerin mtarekeye ramen Musulu igal etmek isteyecekleri endiesiyle Musuldaki kararghn, nakline balamtr. 142 Ali hsan Paa, mtarekenin imzalanmasnn ardndan atmalarn sona erdirilmesi ve iki taraf arasndaki blgenin tarafsz saylmas hususunda ngiliz Generali Kassele bir eli yollamtr. Ancak ngiliz General mtarekeden haberdar olmadn syleyerek 4 Kasmda Musul ehrine doru ilerlemeye devam etmitir. 2 gn sonra Irak Ordusu Kumandan General Marshall, hsan Paayla yapt
Saad Eskander, (2000), Britains Policy in Southern Kurdistan: The Formation and the Termination of the Kurdish Goverment, 1918-1919, British Journal of Middle Eastern Studies, C. 27 (2), ss. 139-163. 140 Dowell, a.g.e., s. 117. 141 Ali . Sabis, (1991), Harp Hatralarm Birinci Dnya Harbi, (4. C.), stanbul: Nehir Yaynlar, ss. 299-304. 142 A.g.e., s. 315.
139

43

grmede, mtarekenin 7. Maddesine gre lzum grd stratejik noktalar igal hakkna haiz olduunu, 16. maddeye gre ise Irakta bulunan Trk birliklerinin tesliminin gerektiini bildirmitir. Bunun zerine Ali hsan Paa; Mttefiklerin emniyetini tehdit edecek hibir durum olmadn, 7. maddenin tatbikinin mmkn olmadn, 16. maddenin ise Medine gibi yerlerdeki kapanm Trk garnizonlarna ait olduunu bildirmitir. Bu grmenin ardndan Ahmet zzet Paa ile yapt telgraf grmesinde 6. Ordunun geri ekilmesi konusunda talimat almtr. Bu talimat zerine Musul 10 Kasm gn ngiliz ordusu tarafndan igal edilmitir.143 gali yaayan bir ngiliz askeri yetkilisi yllar sonra kaleme ald hatralarnda, bu baarnn stlerinden cevap beklemeden annda karar verip, bu karar cesaretle uygulayan General Marshalla ait olduunu yazmtr. Ayn kaynak, Ali hsan Paann, Marshalln blfn grmesi halinde, Marshalln ilerleyemeyeceini de eklemitir. ngilizler Musulu igallerinin ardndan ikmal merkezlerinden bir hayli uzaklatklar iin igali daha ileri saflara gtrme niyetinde deillerdi. 144 Osmanl Birlikleri, Musuldan ekilmelerini 10 Kasm 1918 gn tamamlamlardr. Depolarda bulunan her trl silah, cephane ve mhimmat ile yiyecek maddelerine ngilizlerce el konulmu, askeri ynetici olarak atanan Yarbay Leachman, grevi Musul kadsndan devralm, ehirde bulunan jandarma-polis tm Trk grevlilerin i lerine son verilmi ve vilayet dna srlmlerdir. ngilizler yerli halktan ileri gelenleri tatminkr maalarla resmi grevlere getirerek, yerel bir polis rgt kurulmas yolunda almalara balamlardr.145 6. Ordu Komutan Ali hsan Paa Harbiye Nezaretine gnderdii raporunda, ngilizlerin, Trkler haricindeki tm kavimleri k krtarak Osmanl mparatorluunu paralama emelinde olduunu bildirmitir.146 Bunu sylemi olmasna ramen Ali hsan Paa, Altnc Ordu Birliklerinin byk blmn oluturan Dicle grubunu saf d brakarak direnme gstermemesi, igal srecine hz kazandrmtr. Kendisinin Kurmay Bakan olan Yarbay Halit Beyin 20 Ocak 1920 tarihli raporuna gre, hsan Paa, Musulu terk ederken General Marshalldan Nusaybine gitmek iin resmi yaz
143 144

A.g.e., ss. 317-318. Wilson Sir Arnold, (1931), Mesopotamia: 1917-1920: A Clash Loyalties, A Personal and Historical Record, Londradan aktaran, ke, (1992 b), a.g.e., s. 11. 145 Kaymaz, a.g.e., s. 75. 146 Sarhan, (1993), (C. I), a.g.e., s. 95.

44

ve iki zrhl otomobil istemitir. Ali hsan Paann bu davran airetler arasnda hkmetin manevi otoritesini krmtr.147 lerleyen gnlerde stanbul Hkmeti 6. Orduyu lav ederek hsan Paay stanbula armtr. stanbula geliinin ardndan ngilizlerce tutuklanan Paa Maltaya srgne gnderilmitir. 148 Krt milliyetiliine etkisi bakmndan Musulun igali ilerleyen srete nemli bir yer tekil edecektir. Ancak I. Dnya Savann sonucunda hazrlanan Sevr Antlamas Krtlk tarihinde ayr bir neme sahip olmutur. 2.2. SEVR SREC ve KRTLER I. Dnya Sava Avusturya-Macar mparatorluu ve Osmanl mparatorluu gibi ok uluslu imparatorluklarn paralanarak ulus devletlerin kurulmasyla sonulanmtr. Sava ncesi dnemde Krt Liderler milliyeti bir siyasa ierisinde deilken sava sonrasnda mparatorluun hzl bir zlme ierisine girmesiyle durum dei mitir. Bu dnemde Krtlerin Milliyeti grleri arasnda da farkllklar vardr. Kimileri ayrlk bir hareketi hedeflerken dierleri otonomi peinde komulardr. Bu dnemde Krt Milliyetilii asndan en nemli geli me Sevr Bar Antlamas olmutur. Krtlerin bamsz bir devlet kurma yolunda tarih ierisinde elde ettikleri en nemli uluslararas belge olan Sevr, Krt Milliyetiliinin oluumunda bir dnm noktas tekil etmitir. Sevre giden sre ierisinde ngilterenin Krtlere kar yaklamna bu devletin Yakn Dou politikas ekil vermitir. 1877-78 Osmanl Rus Savana kadar Hindistana giden yolu egemenlii altnda bulundurmak iin Osmanlnn toprak btnlnn korunmasn amalayan ngilizler bu tarihten sonra bu politikalarndan yava yava vazgeerek I. Dnya Sava ile birlikte Fransa, Rusya ve talya ile Osmanl topraklarnn paylalmasn hedeflemitir. 1919 Aralk ayna gelindiinde ngiltere ile Fransa stanbul ve boazlarn uluslararas bir statye kavuturulmasnn yan sra Dou Anadoluda Ermenistan ve Krdistan devletlerinin kurulmas konusunda antlamaya varmlard.149 Aslnda bu niyetlerini daha bir yl ncesinden aklayan Fransa ve ngiltere, 7 Kasm 1918 gn yaptklar ortak aklamada amalarnn ne olduunu u ekilde aklamaktadrlar: Trkler tarafnda uzun yllar
147 148

Atatrk, a.g.e., (C. II), s. 452. Sabis, a.g.e., s. 326. 149 Mustafa ufal, (2002), stiklal Harbi Dneminde Trk ngiliz likileri, Trkler, C. 16, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar,: ss. 263-265.

45

bask altnda tutulan bu insanlara tam ve kesin bir zgrlk verilmesi ve yerel halkn seecei ve otoritesini zgr iradesinden alan ulusal devletlerin ve idarelerin kurulmas.150 Ancak bu aklamadaki niyetlerini ilerleyen srete grmek pekte mmkn olmayacaktr. Sevr Antlamasna gemeden nce bu antlamann n al malar niteliinde olan Paris Bar Konferans, San Remo ve Londra Konferanslarnda Krtlerle ilgili alnan kararlar zet olarak incelemek gerekmektedir. 2.2.1. Paris Konferans Paris Bar Konferans 18 Ocak 1919 gn ald. Byk devletler Trkiyenin paylalmas konusunda gr birlii iindeydiler ve Suriye, Filistin, Arabistan, Mezopotamya ve Ermenistann Osmanl Devletinden ayrlmasna karar verdiler. ngiliz Babakan Lloyd George bu blgelere Mezopotamya ve Ermenistan arasnda kalan Krdistan da ekledi.151 ngilterenin hazrlad gizli plana gre; stanbul ve Boazlar ya uluslararas bir denetime ya da ABD denetimine sokulacak, Trakya ya Yunanistana verilecek ya da Yunanistanla Bulgaristan arasnda bltrlecek, zmir ve evresi Yunanistana verilecekti. Suriye, Filistin, Mezopotamya, Arabistan, Ermenistan ve Kafkasyada Osmanl egemenlii sona erecek, Filistin ABD ve ngiltere denetimine verilecek, Musul, Badat ve Basrada ngiliz denetiminde Arap Devleti veya devletleri kurulacak; ABD veya Fransa koruyuculuunda Ermenistan, ABD koruyuculuunda Kafkas devletleri kurulacak; ngiltere rehberliinde Krtlerin ve Nesturilerin zerklii olacakt.152 Konferansa Krt Milli Delegasyonu Bakan sfatyla erif Paa153 katlmtr.154 erif Paa 6 ubat gn Krtlerin taleplerini bir muhtra ile Bar
150 151

Dowall, a.g.e., s. 163. Perinek, a.g.e., s. 36. 152 Sarhan, (1993), (C. I), a.g.e., s. 85. 153 erif Paa Babas hariciye Nazrl ve ray- Devlet Reislii grevlerinde bulunmu olan Sleymaniyeli Krt Sait Paann oludur. Brksel ve Pariste askeri ataelik grevlerinde bulunmutur.1893te Stockholm Eliliine atanmtr. Paris Bar Konferansna ve Sevr Antlamasna Krtleri temsilen katlmtr. ngilterenin sviredeki istihbaratlarndan Binba Vivian, erif Paann evresinde giyim ve tavrndaki zppelikten dolay Cherif le Beau Trklerce de bo herif eklinde anldn yazmaktadr. Sava yllarnda Mttefiklere anakkale Boaznn tahkimatna ilikin bilgiler veren erif Paa Trkiyede vatan haini olarak addediliyordu. ke, (1990), a.g.e., ss. 74-75. erif Paa ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan Divan- Harpte yarglanarak idama mahkm edilmi, Pariste baarsz bir suikasta uramtr. 1912 de stanbula dnmesinden sonra hakkndaki idam karar geersiz saylmtr. 1913 ylnda tekrar Parise dnen erif Paa Mahmut evket Paann bir suikast tarafndan ldrlmesinden sorumlu tutulmu, Divan- Harpte gyabnda yarglanarak ikinci kez idama mahkm edilmitir. Glda, a.g.e., s. 156; a.g.e., s. 104.

46

Konferansna bildirdi. Milletler Cemiyeti gvencesi altnda bir Krt Devleti kurulmasn istedi. Bu devlet Diyarbakr, Harput, Bitlis, Musul vilayetleri ile Urfa Sancan kapsayacak ve Ermenistanda gittike glenen Boleviklie kar bir set oluturacaktr.155 erif Paann verdii muhtra lsz Ermeni taleplerine bir tepki niteliindedir. nk Ermeni Delegesi Boghos Nubar Paa Ermenistan iin Van, Bitlis, Diyarbakr, Sivas, Erzurum, Trabzon, Mara, Kozan ve Adanay istiyordu.156 1918 ylnn Temmuz aynda Percy Cox (daha sonra ngilterenin Irak Yksek Komiseri olmutur.) ile erif Paa Cenevrede grmler ve Sykes-Picot Antlamas ile Fransaya braklan Musul ve evresinde ngiltere himayesi altnda zerk bir Krdistan
157

Devleti

oluturulmas

hususunda

fikir

birliine

varmlardr.

26 Aralk tarihinde yine Cenevrede bu kez benzer istekleri

Franszlara kar talep eden erif Paa Franszlar tarafndan ciddiye alnmamtr.158 Konferansa katlan Ermenilerin toprak talepleri Krtlerle akmakta idi. Bu nedenle ngilizler Krt meselesinin kuzey-gney olarak ikiye ayrlmasn kuzeyde bulunan ve Ermeni talepleri ile elien yerlerin kendi ierisinde zme kavuturulmasn istemi lerdir. Bundan ama Musulu ngiltere asndan olabildiince gvence altna almaktr. tilaf devletleri, Krdistan ve Ermenistan ad altnda bamsz blgeler oluturarak Trkiye ile Musul arasnda tampon blgeler kurarak, blgeyi kontrolleri altnda tutmay hedeflemekteydiler.159 Ermenilerle Krtler arasndaki bu antlamazlk 20 Kasm 1919 gn Boghos Nubar ve Dr. H. Ohanciyan ile erif Paa arasnda Ermenistan ve Krdistann tekili konusunda ortak muhtra verilmesiyle zmlenmitir.160 Bu antlama zerine

smail Gldan kitabnda erif Paann 21 Ocak 1919da Paris Bar Konferansna Osmanl temsilcisi sfatyla katld ve 16 Nisan 1919 tarihinde Osmanl temsilciliinden ekilerek, yalnzca Krt temsilciliini yrtt yazmaktadr. Glda, (1991), a.g.e., s 160. Ayn konuyla ilgili olarak Sarhan; svirede bulunan Trk aydnlarnn Cenevrede bir kongre dzenleyerek, Paris Bar Konferansnda tilaf Devletleri nezdinde Trkiyenin haklarn savunmak zere karar aldklarn, bu i iin de erif Paann seildiini, daha sonra erif Paann Trkiyenin haklarn savunmaktan vazgeerek Krt delegeliine devam ettiini sonra bunu da braktn yazmaktadr. Damat Ferit Hkmeti Konferansa ancak 30 Mays tarihli Yksek Konsey kararyla, tilaf Devletlerinin zmirin igali zerine millette doan fke ve gerilimi yattrmak zere arlr. 12 Haziranda Parise varan Damat Ferit konferansa iki bildiri sunacaktr. Sarhan, (1993), (C. I), a.g.e., s. 97, 293. 155 Perinek, a.g.e., s. 38. 156 imir, (2007), a.g.e., s. 306. 157 Chaliand, a.g.e., s. 33. 158 Kuruba, a.g.e., s. 75. 159 Akin, (1992), a.g.e., (C. I), ss. 104-105, (C. II), s.111. 160 Perinek, a.g.e., s. 40.

154

47

Anadoludan erif Paaya birok tepki telgraflar yaar161 ve erif Paa, Krdistan Teali Cemiyeti ierisindeki ayrlklar da kesinleince Krt delegeliinden ekilir. ekilme gerekesini yle aklar: Ermenilerin ve baz mttefiklerin Krt lkelerine gz diktiini grnce, rkmn bamszlk haklarn savunmay gze aldm.162 erif Paaya kar gsterilen tepkinin ok iddetli olduunu 11 Aralk 1919 tarihli Taninde geen haberden de anlamak mmkndr. Bu habere gre erif Paa svirede Maliye eski Nazr Cavit Beyle uzun bir grme yapmtr. Hrriyet ve tilaflara kar bir tutum ierisinde, ttihatlara bal, milli harekete taraftar olduunu beyan ederek, kendisinin bakanlnda ikinci derecedeki ttihatlardan bir kabine oluturulmasn nermitir. Trkiyeden ayrlmaya taraf olmadn, hatta Araplar da iine alan bir konfederasyon istediini ifade etmitir.163 Bu konuda imir kitabnda; erif Paa ve Boghos Nubar Paa arasnda imzalanan muhtra zerine Seyit Abdlkadirin stanbulda Franszca olarak yaynlanan Journal dOrient gazetesine bir deme vererek antlamay olumlu karladn belirtmektedir. Ayan yeliinden drlmesi gndeme gelen Seyit Abdlkadir, Meclis-i Mebusanda yapt konumada byle bir deme vermediini sylemitir.164 Bu konuyla ilgili olarak ngiliz Yksek Komiserlii Mstear T.B. Hofleri 8 Aralk 1919 gn ziyaretiyle ilgili olarak Hoflerin dzenledii muhtrada; Seyit Abdlkadirin, Krtlerle Ermenilerin hem stanbulda hem de Pariste anlatklarn bildirdiini rapor etmektedir.165 Glda kitabnda, Anadoludan erif Paann Ermenilerle antlama yapmas zerine ekilen tepki telgraflarnn, Mdafa-i Hukuk rgtlerinin denetiminde ekildiini, bu telgraflarn ekilmesindeki amacn erif Paann Pariste yalnzlatrlmas ve Krtlerin rgtl desteinden yoksun braklmas olduunu, bu telgraflarn imam, mft, mderris, belediye reisi, tccar ve airet reislerinin

erif Paann Ermenililerle yapm olduu bu antlamaya tepki olarak gnderilen telgraflardan bir tanesi de rade-i Milliyede yaynlanan Dersim ve Erzincan blgesindeki airetlerin telgrafdr: Dersim ve Erzincann bir ksmn meydana getiren biz Krtlerin bin yldan beri birlikte yaadmz Trklerden ayrlmak hatrmza bile gelmez. Bu birlii korumak iin hayatmz fedaya hazrz. Kimlikleri bizce bilinen bir takm kiiler, Krtlk adna sz sylemeye yetkili deildir. Sarhan, (1993), a.g.e., (C. II), s. 308. 162 Perinek, a.g.e., s. 43. 163 Sarhan, (1993), a.g.e., (C. II), s. 273. 164 imir, (2007), a.g.e., s. 314 ayrca bu konuda bkz. Yldz, Krt Gerei Olaylar Oyunlar zmler, ,s. 207. 165 A.g.e., s. 315.

161

48

Mdafa-i Hukuk rgtleri tarafndan ikna edilerek ekildiini, bunun da Kemalist propagandann etkisinden kaynaklandn yazmtr.166 ngilizler Nubar ve erif Paa arasnda yaplmasn saladklar bu antlamay memnuniyetle karlasalar da aslnda erif Paa konusunda endie duymaktadrlar. 8 Ocak 1920 tarihinde stanbuldan (Ysek Komiserlikten) yazan Webb, erif Paann uzun sredir blgeden ayr olmasndan dolay Krtler zerinde ok etkili birisi olmadn yazacaktr.167 Krdistan Teali Cemiyeti ve Krt ileri gelenleri o dnemde I. Dnya Savann bitmesi ve Krtlerin Paris Konferansna kabul edilmesiyle, Wilson prensiplerine ve Paris Bar Konferansna byk mitler baladklar ve sadece stanbulda oturup blgede herhangi bir alma yapmadklar iin daha sonraki srete eletirilere konu olacaklardr.168 2.2.2. Londra ve San Remo Konferanslar Sevr Antlamasnn n hazrlklarndan bir dieri olan Londra Konferans 12 ubat 1920 tarihinde dzenlendi. Bu konferansta alnan en nemli karar stanbulun Trklere braklmas olmutur. Bu durum uzun bir sredir ngiliz politikasn megul eden Trkiyenin Avrupadan atlmas fikrinin rafa kaldrlm olduu manasna gelmektedir. Konumuzla ilgili olarak alnan en nemli kararlar ise Erzurumu da ieren bir Ermenistann tekili ile muhtemel bamsz bir Krdistann kurulmas olmutur.169 18-26 Nisan 1920 gnleri arasnda ngiltere, Fransa ve talya heyetlerinin katlmyla toplanan San Remo konferans Trkiyeye dayatlacak paylam plann hazrlad ve Sevr Antlamasna temel oldu. ngiliz Babakan Lloyd George Konferansta Krt sorunun zmne ilikin grlerini aklarken u noktalara parmak bast:
Krtler airetlere blnmtr, btn Krtleri temsil edecek bir kimse

bulunamamtr. Ermeni, Sryani ve Keldanilere komu olan Krtler ayrca ngilterenin mandas altna girecek Musulun bir ksmn oluturmaktadr. Bu nedenle Avrupann ilgi alanna girmektedirler. Krdistan Trkiyeden ayrp
166

Glda, a.g.e., s. 212. Akin,(1992), a.g.e., (C II), ss. 112-113. 168 Glda, a.g.e., s. 152. 169 ufal (2002), a.g.m., s. 265.
167

49

zerklik vermek uygun olacaktr. Krtler arkalarnda byk devletler olmadan varlklarn srdremeyeceklerini dnmektedirler. Fransa ve ngiltere bu himayeyi kabul etmezlerse Krtlerin Trklerin himayesini isteyecekleri dnlmektedir. Musulun ikiye ayrlp bir blmnn Krt devletine balanmas mmkn deildir.170

Mttefiklerin 26 Nisanda San Remoda kararlatrdklar Trkiye ile ilgili bar artlar Saltanat uras karar ile 10 Austos 1920 gn Sevrde imzalanmtr. Sevr Antlamas olarak anlacak bu antlama, Osmanl Hkmeti tarafndan kabul edilecek, ancak onaylayacak bir parlamentonun bulunmay nedeniyle kesinlik kazanamayacak, Ankara Hkmeti ise antlamay tanmayacaktr.171 Antlamada Krt meselesi ile ilgili olan madde 62, 63 ve 64. maddelerdir. 2.2.3. Sevr Antlamasnda Krtler Antlamann 62. maddesi Fratn dousunda, gelecekte tespit edilecek olan Ermenistan gney snrnn gneyinde ve Trkiyeyi Suriye ve El-Cezireden ayran snr izgisinin kuzeyinde bulunan Krt unsurunun say olarak yksek bulunduu blgenin yerel zerklii bu antlamann yrrle konulmasndan itibaren alt ay iinde stanbulda toplanacak ngiliz, Fransz ve talyan delegelerinden oluacak bir komisyon tarafndan hazrlanmasn ngrmektedir. Baz meseleler hakknda tam bir fikir birlii salanamad takdirde bu meseleler komisyon yeleri tarafndan mensup olduklar hkmetlere havale edilecektir. Blge ierisinde bulunan dier etnik veya dini aznlklarn himayesi iin ngiliz, Fransz, talyan, ran ve Krt temsilcilerinden oluan bir komisyon yerlerinde incelemeler yaparak bu antlama gereince Trkiyeyi randan ayran snr izgisinde icap ederse ne gibi dzeltmeler yaplmas gerektiini karara balayacaktr. 63. maddeye gre Osmanl Hkmeti 62. Maddede sz konusu komisyonlardan birinin veya dierinin kararlarn ve kendisine bildirildii gnden itibaren 3 ay iinde uygulanacan dzenlemitir. Antlamann 64. maddesinde ise bu antlamann yrrle konulmasndan bir sre sonra 62. maddede belirtilen blgedeki Krtler bu blge Krtlerinin ounluu Trkiyeden ayrlarak bamsz olmak istediini ispat ederek Cemiyet-i Akvam Meclisine bavurarak ve Meclise de Krtlerin bu bamszla layk grlmesi halinde onlara bamszlk verilmesini Trkiyeye tavsiye ederse Trkiye bu
170 171

Perinek, a.g.e., s. 46. Zeki Sarhan, (1986), Kurtulu Sava Gnl (C. 3), Ankara: retmen Yaynlar, s. 41.

50

tavsiyeye uymay ve bu blge zerindeki btn haklarn brakacan taahht etmesi istenmektedir.. Braklan bu haklarn ayrntlar balca Mttefik hkmetlerle Trkiye arasnda yaplacak bir zel szleme ile tespit edilecektir. Bu haklardan vazgeme meydana gelmi veya gelecek olursa Krdistann imdiye kadar Musul Vilayetinde kalm olan ksmnda oturan Krtlerin bir bamsz Krt Devletine kendi istekleri ile katlmalarna kar balca Mttefik hkmetler tarafndan hibir itiraz yaplmayacaktr.172 Ayn antlamann 89. maddesi ile Ermenistana braklacak topraklar tespit ediliyor, bu dorultuda Krtlerin talebiyle bamsz bir devlete dntrlecek olan zerk blgenin snrlar da belirlenmi oluyordu. Kuzey snr Ermenistan olan bu blge Siirt ve Hakkri vilayetlerine sktrlmt.173 Hlbuki Krtlere verilen samimiyetten uzak destein iyz hakknda o zamanki baz ngiliz yetkililer arasndaki yaz malarda aynen u ifadeler gemektedir. 27 Austos 1919, Mr. Hohlerden Mr. C. Kerre: Krtlerin durumu bizi ilgilendirmez, Krt meselesine verdiimiz ehemmiyet Mezopotamya bakmndandr. 28 Kasm 1919, Mr. Kitsondan Sir E. Crowea: Krtlere inanmasak da kullanmamz menfaatimiz icabdr. 23 Aralk 1919, Yksek Komiser Amiral Sir F. de Robeckten Lord Curzona: Tarih, Krtlerin gvenilmez olduunu gstermitir. Hkmetimizin niyeti, Trkleri ne olursa olsun zayf drmek ise Krtleri onlardan ayrmak hi de fena fikir deildir.174 Hasan Yldzn Fransz gizli belgelerine dayandrd grne gre; ngiltere Dileri Bakanlnda grevli Mr. Kidstonun Pariste bulunan ve tutucu grleri ile tannan Sir E. Crowea yazd bir mektupta Trkiyenin Krt ve Ermeni blgelerini ayrmann mmkn olamayacan, hele Byk Ermenistann hi mmkn olamayacan, Mustafa Kemal faktrn hesap etmek gerektiini ve bu lkeler iin manda ynetimi kurulmasnn ok zor olduunu, bunun iin asker gerekeceini bildirir.175

172 173

mer Budak, (2001), Sevr Antlamas, Ankara: Bilge Yaynlar, ss. 95-96. Perinek, a.g.e., s. 51. 174 Erol Ulubelen, (1967), ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, stanbul: Ayka Kitapevi, ss. 215-216. ayrca bkz. Sleyman Kocaba, (2003), ngiliz Tuza, stanbul: Vatan Yaynlar, s. 268. 175 Hasan Yldz, (2005), Fransz Belgeleriyle Sevr Lozan Musul geninde Krdistan, stanbul: Doz Yaynlar, s. 40.

51

te yandan Trkiyede otonom ya da bamsz bir Ermenistan kurmann gelien Bolevik hareketi karsnda douraca tehlikeler vardr. ngiliz Akdeniz Kuvvetleri stanbul Merkezi Siyasi Subay Yarbay Lukeun Sevr Bar grmelerinde sz konusu edilen Ermenilerin durumunu net bir dille rapor eder. Yarbay Lukea gre imdiden Trkiyede oluturulacak bir Ermenistann ileride Rusyada kurulan Ermeni Devletine katlabileceini, Dou Rumelinin Bulgaristana katlma rnei ile aklar. Yldza gre bu raporlar, Eyll 1921de Anadolu hkmeti ile antlama yoluna giden Franszlarda olduu gibi ngilizlerin de Fransz politikasna yaklatn gstermektedir. Buradan ngilizlerin sorunu dnya apnda bir prestij sorunu yaptklar sonucu kmaktadr. Zira kendileri de gerekte ne bir bamsz Ermenistan ne de bamsz Krdistan peinde komaktadrlar. Btn bunlar Kemalist ynetimi dize getirmek zere ortaya atlan gstermelik sorunlardr. 176 Sevr Antlamasnn, byk bir ksm Irak ve randa kalacak olan Birleik bir Krdistan deil de bamsz bir Krdistan salamas aslnda bir ironidir. Dahas ngilterenin desteinde birleik bir Krdistan araynda olan milliyetiler iin Sevr Antlamasnn imzalanmasyla Birleik Krdistann gereklemeyecei aa kavumutur. Bu nedenle Krt milliyetileri Trkiye topraklar ierisinde bamsz bir Krdistan dncesine zorlanm lardr.177 Osmanl devleti ile imzalanan bu antlamann tasavvur ettii Bamsz Krdistann topraklarnn te ikisi budanmtr. Bu haliyle bahis konusu lke, fakir blgeler olan Harput, Dersim, Hakkri ve Siirtten ibaretken tabi ki ngilizlerin petrol kontrol edebilmeleri iin Musulda dhil edilmitir. Antlamann uygulanmas halinde Krt topraklar batda Franszlar, gneyde Suriye, douda ran ve kuzeyde Ermenistan arasnda paylalarak sadece merkezde bir Krdistan braklacaktr.
178

Ancak 1920 ylndan sonra ngilizlerin ilgisi jeopolitik sebeplerle

byk lde bugnk Irak topraklarnda younlamtr. Bu durumda otonom Krt Devletinin snrlarna Musulun da dhil edilmesi gereklilii ortaya kmtr.179 Bu jeopolitik nedenlerden en nemlisi Avrupa devletlerinin Anadolu Trkleri ile Orta Asya, zellikle Azerbaycan Trkleri arasnda bir tampon devlet kurma dncesidir.
176 177

A.g.e., s. 40. Robert W. Olsen, (1991), The Emergence of Kurdish Nationalism and The Sheih Said Rebellion 1880-1925, USA: University of Texas Press, s. 24. 178 Chaliand, a.g.e., s. 35. 179 Olsen, (1991), a.g.e., s. 55.

52

Dier jeopolitik neden, Trkiye ile randaki Azeriler arasna bir tampon koymaktr. Krt devleti bunun iin iyi bir frsattr. ngiltere Pan-Trkist akmlardan ekinmekteydi. Ayrca ngiltere bir Krt Devleti kurulmas halinde, blge devletlerinin potansiyel gcn azaltabileceini de dnmekte ve gerektiinde bu devletlere kar Krt kartn oynamay tasarlamaktayd. 180 ngilizlerin bu blgeye verdikleri nemi kantlar mahiyette dier bir olay ise 12 Eyll 1919da stanbul Hkmeti ile ngiltere arasnda imzalanan bir gizli antlamadr. Bu antlamann 3. maddesine gre Trkiye bamsz bir Krt Devletinin kurulmasna kar koymayacak ve ngilterenin Suriye ve Elcezire zerindeki fiili egemenliini salamasna yardmc olacaktr. Ayrca hilafet gcn Mslmanlarn bulunduu ngiliz smrgelerinde ngiltere lehine kullanacaktr.181 Sevr Antlamas, sonu olarak Krt milliyetiliini ilk kez uluslararas platforma tamtr. Antlama Krt milliyetileri iin bir dayanak olup birok Krt milliyetisi seslerini uluslar aras topluma duyurmaya alrken bu antlamaya gnderme yapmlardr. rnein 1958 ylnda Kamuran Bedirhann kaleme ald bir yazda; Bu antlamann Krt halkna birlik ve bamszlk hakk tand, uzun abalarn ve bedellerin denmesi sonucu elde edilen bu antlamann hibir zaman yaama geirilmemesine ramen moral gcnn yeni olanaklar salad belirtilmekteydi.182 Halklar aldatma grevi stlenen bu antlama aslnda l domu bir belgedir. Antlamay imzalayan hibir lkenin bunu onaylamamas bouna deildir. Ancak yine de Krt sorununun sonraki geliimi Sevrin balatt bir hareket olarak karakterize edilmektedir.183 Ama bir takm Krt nderleri iin bu antlama tam bir d krkldr. Bu dnceyi paylaanlarn banda erif Paa, Seyit Abdlkadir, Cibranl Halit Bey, Ar isyanlarnn nemli ismi hsan Nuri, Bitlis Mebusu Yusuf Ziya gibi isimler gelmektedir. Krtler bu antlama sonunda yzlerini ngilizlerden Trklere evirmi ler, ngilizlerden beklenen himayeli zerklik isteini Ankara hkmetinden talep etmi lerdir. 1920 sonunda patlak veren Kogiri ayaklanmasnda bu talepler dile getirilmi, zm olarak parlamenter sistem ierisinde Krtlere

180 181

Kuruba, a.g.e., s. 102. Akin, (1992), a.g.e., C. I, ss. 571-572. 182 Lazarev, a.g.e., ss. 188-189. 183 A.g.e., s 189.

53

haklarnn verilmesinin Trkler ve Krtler arasndaki ilikiyi kuvvetlendirecei ifade edilmitir. Seyid Abdlkadirin teklifi ise Krtlere otonomi verilmesi olmutur184

184

Lainer, a.g.m. , ss. 494-495.

54

III. BLM: MLL MCADELE ve KRTLER

3.1. MLL MCADELEYE KARI KRTLERN TUTUMU Kurtulu sava dneminde Milli harekete kar ngiltere ve Padiah hkmetinin kkrtt Trk isyanlar olduu gibi, Krt isyanlar da vardr. Kurtulu sava srasnda Krtlerde iki akm grlmtr. Ana akm milli hareketle birliktedir. Zayf olan ikinci akm ise ngilizlerle ve Damat Ferit hkmetiyle ibirlii iinde bir Krt devletini amalamaktadr.185 Milli hareketle birlik ierisinde olan Krtler iin ncelik topraklar zerinde kurulma planlar yaplan Ermeni Devleti tehlikesine kar tedbir alma dncesi olmutur. Dou ve Gneydou Anadolunun ehir eraf, airet reisleri ve byk toprak sahipleri, Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinde toplanmlardr. nk douda bir Ermenistan kurulmas tehdidi ile asl onlar kar karyadr ve tehdidin ancak Milli Mcadele ile birleerek bertaraf edilebileceini grmektedirler.186 Ermenistan kurulmas konusundaki tehdidin varl ngiliz Yksek Komiseri Calthorpeun Londraya gnderdii bir yazda su yzne kmaktadr:
Byk Ermenistan sz, milli eylem ateini alevlendiriyor, Krtleri tekrar srt srta Trklerle bir hizaya getiriyor. Ermenistan-Trk snrnda durum ciddileiyor. Trk subaylarnca kkrtldklar kuvvetle muhtemel olan 10 bin dolaynda Krt, Ermenilere kar ayaklanma durumunda. Uygulanmas iin n tedbirler alnmadan Hristiyanlar lehine, Mslmanlar aleyhine bar artlar aklamak ok tehlikeli sonular yaratacaktr.187

ngilizlerin yaptklar bu tespiti ayn ekilde gren Mustafa Kemal Samsuna kmasndan itibaren, Krt ileri gelenlerine mektuplar yollamtr. Bu mektuplar son derece saygl ve kazanc bir dille yazlmtr. Mektuplarn ekinde Erzurum Kongresi kararlarn yollamtr. Bylece o gne kadar Krt beylerine, Krtlerin hak ve hrriyetleri konusunda yazlanlar, artk bir kongre karar olarak bildirilmitir. Mektuplarn en nemli temas dou vilayetlerinin Ermenilere inettirilmeyeceidir. Yabanclarn Krtleri bamszlk vaatleri ile aldatma giriimleri vurgulanmakta, Krt ileri gelenlerinden Milli mcadeleye katklarn daha aktif abalarla

185 186

Perinek, a.g.e., s. 91. A.g.e., s. 94. 187 Sarhan, (1993), a.g.e., (C. II), ss. 11-12.

55

srdrmeleri istenmektedir.188 Kazm Karabekirin Harbiye Bakanlna ektii 5 Aralk 1919 tarihli telgrafta; Mustafa Kemalin Sivasta, Trk, Krt ve Arap eyhleri ile bir toplant yaptn, yeni bir organizasyon peinde, Kuvay- slamiye adnda bir rgt kurduunu, rgtn Krtlerden, Araplardan ve Mardin yresindeki airetlerden olutuunu, bunlar Trk subaylarnn idare edeceklerini ve Bakumandann da Mustafa Kemal olacan bildirmitir.189 Trk kurtulu hareketinin ilk nemli kongresi olan Erzurum kongresinin yaplma nedenlerinden biri, ngiliz himayesi altnda bamsz ya da zerk bir Krt devleti kurulmas yolundaki ngiliz-Krt almalarna kar nlem alnmak istenmesiydi.190 Erzurum Kongresiyle ilgili olarak Zeki Sarhann kitabnda u bilgi yer almaktadr; Vilayet-i arkiye Mdafa-i Hukuk Cephesi Erzurum ubesi, Trabzon, Bitlis, Diyarbakr, Elaz, Sivas ve Erzincana mektup gndererek Dou illerinin Ermenilere verilme planlarna kar Trk ve Krtlerin birlemesi ve bir kongre yaplmas arsnda bulunur. Dernein bu ars sonucunda 23 Temmuzda Erzurum Kongresi toplanr.191 Erzurum Kongresine katlan 56 delegenin 22si Krttr. Delegeler, tilaf Devletlerinin Anadoluda Ermeni ve Rum devletleri kurmaya ynelik abalarna direnme gerei zerinde younlamlardr. slam ve Osmanl yurtseverlii, Krtler ile dier delegeler arasnda nemli bir ortak ba oluturmutu. Direni hareketinin faaliyetlerini temsil ve tanzim etmek zere oluturulan Heyet-i Temsiliyede Krtler de temsil edilmiti.192 Krtlerin Erzurum Kongresine olan ilgileri Sivasta grlmemitir. Mango, Erzurum Kongresinde seilen Osmanl Meclisinden Bitlis Mebusu Sadullah Efendi ve Airet reisi Mutkili Hac Musann hastalklarn bahane ederek ve dman airetlerden koktuklar iin kongrede hizmet etmediklerini yazmaktadr.193 Ayn kii 4 Eyllde balayan Sivas Kongresiyle ilgili olarak Krt blgelerinden hibir temsilcinin Sivasa gelmediini fakat eski bir vali olan Mazhar Mfitin (Kansu) Hakkri temsilcisi olarak ve Diyarbakr temsilen hsan Hamitin (Tigrel) kongre bitiminde Sivasa geldiklerini

Perinek, a.g.e., s. 120. Sarhan, (1993), a.g.e., (C. II), s. 264. 190 Salahi R. Sonyel, (1973), Trk Kurtulu Sava ve D Politika I Mondros Brakmasndan Byk Millet Meclisinin Alna Kadar, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, s. 93. 191 Sarhan, (1993), (C. I), a.g.e., ss. 289-290. 192 Kemal Kirii, Gareth M. Winrow, (1997), Krt Sorunu Kkeni ve Geliimi, (eviren: Ahmet Fethi), stanbul:Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 83. 193 Andrew Mango, (1999), Atatrk and the Kurds, Middle Eastern Studies, C. 35, S. 4, ss. 8-9.
189

188

56

yazmaktadr.194 Ancak 23 Nisanda Meclisin almasyla Erzurum ve Sivas kongrelerinin aksine birok Krt airet lideri Mecliste yer alm lardr. Tabii ki bu zor dnemde igalci glerle ittifak kurma abalar ierisinde olan Krt milliyetilerini de grmek mmkndr. ngilizlerin Krtler zerindeki emellerinin farknda olan Mustafa Kemal, 29 Mays 1919da Genel Kurmay Bakanlna gnderdii bir telgrafta Krt ileri gelenlerine yazd bu telgraflardan bahseder ve ngilizlerin bamsz Krdistan iin hangi blgelere arlk verdiklerini sorar. Genel Kurmay Bakan Cevat Paa 3 Haziran tarihli telgrafnda cevaben; ngilizlerin, Irak, Ermenistan ve Trkiye arasnda bir Krt Devleti kurma niyetinde olduklarn, General Allenbyin basklar sonucu Genel Kurmay Bakanlnn Diyarbakrdaki 13. Kolorduyu datarak Jandarma birlii olarak yeniden yaplandracan bildirir. Bu sebeple 13. Kolorduyla yapaca grmelerde dikkatli davranarak adnn evrede duyulmamas konusunda dikkatli davranmasn ister.195 Krtler arasnda ortaya kan ngiliz destekli ayrlk hareketlere kar, sadece Trklerden tepki gelmemi, ayn zamanda Krtler arasnda da tepkiler ortaya kmtr. Krt kkenli Dersim Milletvekili Ltf Fikri Bey, 17 Kasm 1919 tarihinde Sabah gazetesine yazd Trk-Krt Meselesi balkl makalede Bartan sonra istediimiz gibi didielim, birbirimizi memnun ederiz. Krt Cemiyetleri imdi ayrlmay reddetmelidir. diyerek bu faaliyete tepkisini gstermitir. Bu fikirlerini 24 Kasm 1919da yazd baka bir makalede u ekilde ifade etmektedir: Trklerle Krtler arasnda uurum derin deildir. Krtler Osmanl Devletinden ayrlmamaldr.196 Yldza gre Kemalistlerle Krtlerin Milli Mcadele dnemindeki ibirlii, Trk-Krt milli birlii altnda ulusal topraklarn elde edecekleri umuduyla yaplmtr. Ona gre 16 Ekim 1921 gn Mecliste yaplan konumalar Krtlerin bu yndeki beklentilerine son vermek iin sylenen vaatlerle doludur. Kogiri ve Milli Airetinin ayaklanmasyla blgedeki Krtler ortak bir bildiri ile TBMMden u taleplerde bulunurlar:

194 195

A.g.m., ss. 9, 12. A.g.m., s. 6. 196 Kutlay, (1992), ss. 338-339.

57

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Hkmet tarafndan Krtlerin yaad blgede otonom bir Krt Snrlarn Krtler tarafndan izilmesi Trk Jandarmalarnn ve devlet grevlilerinin geri arlmas Otonom Krt devletinin rgtlenme ilerinden Trkiyenin elini Ankara hkmeti tarafndan toplanan tm askeri vergilerin ve askeri Trkiye topraklar ierisinde kalan Krtlerin korunmas ve orduda

devletinin tannmas

ekmesi baklklarn Krtlere tahsis edilmesi bulunan Krtlerin braklmas (Haziran 1921)197 Yldz, Krdistan Raporuna dayandrd bu iddialarn neden

gereklemediini ise yle aklamaktadr; Trk tarihinin gizli sayfalarn oluturan bu dnemde Kemalistler, Krtlere ynelik otonomi plann tartmaya aarlar. Ortada birok kii ve grup bu sorunu tartmaktadr. Fakat Krt tarafnca grmeleri ynlendirecek siyasal bir kadro bulmak olduka gtr. Bu boluktan Kemalistler yararlanr.198 Yldz, ayn konuyla ilgili olarak kitabnda hibir kaynak gstermeden Ankara Hkmeti tarafndan otonom Krt blgesinin statsnn yle tespit edildiini iddia eder: Krt genel valisi TBMM tarafndan, Ankara hkmetinin nerisi zerine Meclisteki Krt temsilciler tarafndan nerilecektir. (muhtemelen seilecektir demek istiyor) Genel Vali ve yardmcsn grev sreleriyle otonom ynetim sresi be yl olacaktr. Bu statnn yenilenmesi veya Krt halknn bamszl yaplacak olan bir referandumla belirlenecektir. 12 yelik bir Krt Konseyi oluturulacaktr. Krt blgesinde devlet memurlarnn yars Trk yars Krt olacaktr.199 Milli Mcadele dneminde Krtlere otonomi dhil bir takm szlerin verildi i fakat bunlarn daha sonra yerine getirilmediine dair iddialarn dier bir kaynak noktasn da Atatrkn 16-17 Ocak 1923 tarihinde zmit Basn toplantsnda yapt u aklamaya dayandrlmaktadr. Mustafa Kemal Vakit Gazetesi Bayazar Ahmet Emin Beyin Krt meselesini sormas zerine u cevab vermitir:

197 198

Krdistan Dosyas, C. Iden aktaran, Yldz, a.g.e., s. 127. A.g.e., s. 128. 199 A.g.e., s. 129.

58

Krt meselesi bizim yani Trklerin menfaatine olarak da kesinlikle sz konusu olamaz. nk bildiiniz gibi bizim milli hudutlarmz iinde bulunan Krt unsurlar ylesine yerlemitir ki, pek snrl yerlerde youn durumdadrlar. Fakat younluklarn kaybede ede ve Trk unsurlar iine gire gire yle bir hudut ortaya kmtr ki, Krtlk adna bir hudut izmek istersek Trkl ve Trkiyeyi mahvetmek lazmdr. Sz gelii Erzuruma kadar giden, Erzincana Sivasa kadar giden, Harputa kadar giden bir snr aramak gerekir. Ve hatta Konya llerindeki Krt airetlerini gzden uzak tutmamak gerekir. Dolaysyla bal bana bir Krtlk tasavvur etmektense bizim Tekilat Esasiye Kanunu (1921 Anayasas) gereince zaten bir tr yerel zerklikler oluacaktr. O halde hangi livann halk Krt ise, onlar kendi kendilerini zerk olarak idare edeceklerdir. Bundan baka Trkiyenin halk sz konusu olurken, onlar da beraber ifade lazmdr. fade olunmadklar zaman, bundan kendilerine ait mesele karmalar daima beklenir. imdi Trkiye Byk Millet Meclisi hem Krtlerin ve hem de Trklerin yetkili vekillerinden oluur ve bu iki unsur btn menfaatlerini ve geleceklerini birletirmitir. Yani onlar bilirler ki bu ortak bir eydir. Ayr bir hudut izmeye kalkmak doru olamaz.200

Atatrkn bu szleri baz evrelerce Krtlere otonomi sz olarak deerlendirilmesine ramen gerek 1921 Anayasasnn ller Ynetimine ilikin olan zerklikten bakas deildir. Bu demete kastedilen Krtlerin kendi kendini ynetmesi deil illerin kendi kendini ynetmesidir ve ierii udur:201
Md. 11- l, yerel ilerde manevi kiilie ve zerklie sahiptir. D ve i siyaset eriat, adalet ve askerlik ileri, uluslararas ekonomik ilikiler ve hkmetin genel vergileri ile yararlanlmas birden fazla illeri kapsayan hususlar dnda, BMMnin kabul edecei yasalar gereince evkaf, medreseler, eitim, salk, ekonomi, tarm, bayndrlk ve sosyal yardm ilerinin dzenlenmesi ve ynetimi l kurullarnn yetkisi ierisindedir.

Anayasada yer alan bu zerkliin kullanlabilmesi iin TBMMnin zel bir yasa karmas ve sz konusu kurullara yetki vermesi de zorunludur. Bunun uygulanmas hibir zaman mmkn olmad gibi 1924 Anayasas ile yerel ynetimlere yalnzca tzel kiilik tannmtr.202

200 201

Perinek, a.g.e., ss. 175-176. Serap Yeiltuna, (2007), Resmi Kanun, Kararname, Rapor ve Tutanaklarla Atatrk ve Krtler, stanbul: leri Yaynlar, s. 20. 202 A.g.e., s. 21.

59

3.2. MLL MCADELE DNEM KRT SYANLARI Milli Mcadele esnasnda Krt unsurlarn byk bir ounluu Trklerle birlikte mcadele ederlerken, Byk Millet Meclisinin temsil ettii Ankara Hkmetine isyan eden Krt airetleri de olmutur. 1919 ile 1921 sonu arasnda direni hareketinin ve daha sonra Ankara Hkmetinin lkenin igal alanlar dnda kalan btn blgelerinde otoritesini merkeziletirme abalarna kar 23 isyan kmtr. Bu isyanlardan sadece drd Krtlerin oturduu blgelerde yaanrken sadece tanesine Krt airetleri katlmtr. Bunlar Cemil eto, Milli Aireti ve Kogiri aireti isyanlardr.203 Bu isyann yannda saylabilecek dier bir Krt isyan da Mardin blgesindeki Ali Bat isyandr. Bu isyanlar arasndan Kogiri isyan gerek sebep olduu ykm ve tad milliyeti karakterle dierlerinden ayr bir yere sahiptir. 3.2.1. Kogiri Ayaklanmas (Ekim 1920- 17 Haziran 1921) Kogiri syan, Milli Mcadele dneminde meydana gelen dier Krt isyanlaryla karlatrldnda, etnik farkll ne kararak bir takm taleplerde bulunulmas dolaysyla ayr bir konuma sahiptir. Ayrca bu isyan Anadolu Hareketini, yaratt etki itibariyle en ok zorlayan isyan olmutur. Kogiri aireti, Sivastan Erzincana kadar uzanan blgede Kohisar, Zara, mranl, Suehri, Refahiye, Kangal ve evre kylerde yaayan alevi inanl bir airettir.204 Kogiri airetinin bu dnemki bakanlar, II. Abdlhamid'in paalk verdii Mustafa Paa'nn oullarndan Alian ile mranl Bucak Mdr Haydar Bey ve kardeleridir. Ayrca Alian Bey Baytar Nuri (Dersimi) ile birlikte Dersim tekilatn kurmulardr.205 Bu isyann, merkezi stanbulda bulunan Krdistan Teali Cemiyeti tarafndan organize edildii iddia edilmekte ise de 1920 ylndan itibaren ciddi ekilde g kaybeden bu rgtn byle bir yetenee sahip olabileceine phe duyan birok kaynak vardr. Ancak Nutukta, 1921 yl balarnda Kogiri Airetinin beylerinden Haydar Bey stanbulda Seyit Abdlkadirden ald talimat zerine Alian ve akrabasndan Naki, Aliir ve daha bakalar ile birlikte isyan hareketine

203 204

Kirii, a.g.e., ss. 84-85. ay, a.g.e., s. 317. 205 A.g.e., ss. 317-318.

60

baladlar.206 Bu durumda anlalan bu kkrtma Seyit Abdlkadir tarafndan mnferiden yaplmtr. KTCnin konuyla bir ilikisi muhtemelen yoktur. syan balatan Krt airet reisleri, Hozatta yaptklar toplant neticesinde, Ankara Hkmetinin zorlu bir dnem geirdiini de hesaba katarak stanbul hkmeti tarafndan kabul edilen Krt zerkliinin Ankara hkmetince kabul edilip edilmeyeceinin aklanmas, Elaz, Malatya, Sivas, Erzincan cezaevlerindeki Krtlerin salverilmesi, Krtlerin ounlukta olduu yerlerden Trk memurlarn ekilmesi ve Kogiri blgesine sevk edilen birliklerin geri arlmas gibi isteklerini ieren bir mektubu TBMMye gnderdiler. Kogiri isyan airet reislerinden Ali irin Kemah kylerine saldrmasyla 1 Ekim 1920de balar.207 Bu mektuptan birka gn sonra Bat Dersim Airetleri Reisleri imzasyla TBMMye gnderilen bir telgrafla Sevr Antlamas gereince Diyarbakr, Elaz, Van ve Bitlis illerinde bamsz bir Krdistan kurulmas gerektii, bunun kurulmasna izin verilmezse silahl mcadeleye geilecei bildirilir.208 Ankara hkmeti bu istekleri deerlendirmek zere Elazdan Dersime bir heyet gnderdiyse de heyet yeleri Krtler tarafndan dikkate alnmayarak kovuldular. syan kuvvetleri, Binba Halis ve baz subaylarn kuruna dizilmesi bata olmak zere, birok Trk kyne saldrarak katliam ve yamalama eylemlerinde bulunmuladr. Bunun zerine 10 Mart 1921de Erzincan, Divrii ve Zarada skynetim ilan edilmi ve Nureddin Paa Kogiri ayaklanmasn bastrmaya memur edilmitir.209 Perineke gre Kogiri isyanclar, ngiliz emperyalizmi ve Yunan saldrsyla ibirlii halinde olduklarnn bilincindedirler ve bu tutumu bir politika olarak belirlemilerdir. Baytar Nuri Bey, Alian Beyin Dersimde kalarak rgtlenmeyi srdrmesinin, Ankaray batda Yunan ordularyla ve douda da Dersimden gelecek bir saldrya kar iki cephede sava tehdidiyle kar karya braktn belirtir. Bu nedenle Milli Kuvvetlerin, Yunan cephesinden kuvvet ekerek Doudan gelecek saldrya kar ihtiyat olarak alkoymak zorunda kaldklarn saptayan da yine kendisidir.210

206 207

Atatrk, a.g.e., (C. II), s. 426. Sarhan, (1986), a.g.e., (C. 3), s. 279. 208 A.g.e., s. 292. 209 ay, a.g.e., s. 319. 210 Perinek, a.g.e., s. 103.

61

Kogiri Aireti isyannn gittike bymesi ve bastrlmasnda glk ekilmesi zerine, Temyiz Mahkemesi yesi efik Beyin bakanl altnda bir t kurulu, airet reislerinden Haydar Beye gnderilir. Haydar ve Aliir Beyler, Krtleri yama ve ldrme olaylarndan menetmek iin bir bildiri yaymlarlar. Bunun zerine Haydar Bey, eski grevi olan Umraniye Nahiye Mdrl grevine iade edilir.211 Kogiri ayaklanmasnn patlak vermesinden ay sonra Sivas Valili i grevine balayan Ebubekir Hazm Bey (Tepeyran), ayaklanma bastrlr bastrlmaz Merkez ordusu kumandann hkmete ikyet etti. Vali 6 Haziran 1921 gn ileri Bakanlna uzunca bir ifre telgraf gnderdi. Telgrafnda, Merkez Ordusu Kumandan Nurettin Paann Kogiri Halkna kar hareketini feci olarak niteledi ve askeri harektn olu biimini aratrmak zere Sivasa zel bir komisyon gnderilmesini nerdi bu hareketin gelecek nesillere husumet brakmamas iin merkezi hkmetin olanlara rzasnn olmadnn gsterilmesi gerektiini de bildirdi.212 Nurettin Paa 1921 yl balarnda grevinden alnarak Meclis tarafndan yarglanmasna karar verildi. Mustafa Kemal ve Fevzi Paa, Nurettin Paaya uygulanmak istenen ileme kar ktlar ve ar bir ceza almasna mani oldular. Bu olaydan yaklak olarak 8 ay sonra Nurettin Paa Birinci Ordu Kumandanlna atand.213 Ankarada doulu baz milletvekilleri Kogiri isyannn bastrlmas olayn TBMM gndemine tadlar. Bu milletvekilleri 3, 4, 5 Ekim 1921 gnlerinde Meclisin gizli oturumunda, Merkez Ordusu Kumandan Nurettin Paay eletirdiler; ama ayaklanma blgesine bir soruturma komisyonu gnderilmesine kar ktlar; nce genel af karlmasn istediler. Nurettin Paay iddetle eletirerek Mslman kylerini bile yakp yktn ne srdler.214 Olsene gre Kogiri isyan, Ankara Hkmetinin siyasetini etkilemitir ve yeni ulusal hkmetin Krt sorununun zmne kar ilk abalar olarak deerlendirilebilir. syann ardndan Ankara Hkmetinin Krt sorununa bak genel hatlaryla u ekildedir:
syanclara kar cezalandrc bir yaklam ierisinde bulunulmayacak, fakat ranla yaplacak antlamaya kadar hediyeler ve dier barl yntemler kullanarak airet
211 212

Sarhan, (1986), a.g.e., (C. 3), s. 444. imir, (2007), a.g.e., s. 446. 213 M. Kemal Atatrk, (t.y.), Nutuk, (II. C), (1919-1927) Belgeler, (y.y.y.), (Bugnk dile eviren smet Gnlal)Atatrkn Doumunun 100. Yln Kutlama Koordinasyon Kurulu, s. 427. 214 Alpay Kabacal, (1991), Tarihimizde Krtler ve Ayaklanmalar, stanbul: Cem yaynevi, s. 36.

62

liderlerini kazanmak zere her trl gayret gsterilecektir. 40.000 atl kiiye kar zorlu bir corafyada mcadele edebilmek iin yeterli derecede gl bir kuvvet gndermek gereklidir. Bu artlar altnda Ulusal Savunma Komitesi cezalandrc bir yaklamn kesin bir yenilgiye sebep olaca grndedir.215

Krtleri kazanma politikas izleyen Kemalist ynetim, Kogiri isyanndan sonra, st ste iki af karr. Mustafa Kemalin istei zerine Meclis, isyann lideri Alier ve Baytar Nuri d ndaki btn Sivas mahkmlarnn affna ve Sivastaki Harp rfi Divannn kaldrlmasna karar verir. kinci bir kararla da, yine Alier ve Dersimli Nuri d nda, Alian Bey ve arkadalar Dersimden kmamalar artyla af kapsamna alnrlar.216 ubat 1922de hazrlanan bir taslak kanuna gre Olsen, Ankara Hkmetinin snrlar belirlenmi bir idari corafyada Krtlere daha fazla otorite vermek dncesinde olduunu ve Krtlere kar nispi bir zgrln tannmas hakkndaki bu kanunun halka ak bir ekilde Mecliste grlmesinin ise bu niyeti dorular mahiyette olduunu belirtmektedir. Yazara gre Lozan Antlamasndan sonra gndemden den bu fikirlerin ardndan Krt Milliyetilik hareketleri eyh Said syanyla yeniden dirilie gemitir.217 Milli Mcadele yllarnda Krtlerin adnn getii dier nemli bir gelimeyse Anadolu Hkmeti ve tilaf Devletleri arasnda yaplan Londra Konferans olmutur. 3.3. 1921 LONDRA KONFERANSI Birinci nn Savann ardndan, tilaf Devletleri, Sevr Antlamasnn bir miktar yumuatlmas iin, 25 Ocak 1921 gn Trkleri ve Yunanllar Londra Konferansna davet ettiler. Bu Konferansn dzenlenmesinde esas gaye, Anadolu direni hareketinin glenmesi, Sevr Bar Antlamasnn onaylanmay ve Ankara-Sovyet yaknlamas zerine Sevr Antlamasndan baz tavizler vererek bunu Trkiyeye onaylatmak dncesidir.218 L. George, talya Hkmetinin aracl ile Ankara Hkmeti delegelerini Londra Konferansna davet eder. Ankara Hkmeti ise stanbulun da konferansa davet edilmesi zerine; Trkiyeyi yalnzca TBMM Hkmetinin temsil edebileceini belirterek konferansa yalnz Ankaradan delegeler
215 216

Olsen, (1991), a.g.e., s. 38. Perinek, a.g.e., s. 105. 217 Olsen, (1991), a.g.e., s. 41. 218 Sarhan, (1986), a.g.e., (C. 3), s. 405.

63

gitmesi gerektiini belirtir.219 Konferans ncesinde ngiltere Dileri Bakanlnda yaplan toplantda Bakanln nde gelen brokratlarndan Mr. Osborne ve Mr. Nicolsonun imzalaryla hkmete bir muhtra hazrlanr. Bu muhtrada Sevr Antlamasnda yaplabilecek olan deiiklikler ele alnmtr. Ancak ngilizlerin aleyhine yaplacak olan deiikliklerin en dar erevede tutulmas konusunda telkinler yer almtr.220 Mttefikler tarafndan dier baz balklarn yannda Krdistan konusunda deiiklik yaplabilecei belirtilmitir.221 Hazrlanan muhtrada Krdistan konusunda yazlan aynen udur:
Araplar iin zaten fazlasyla sorumluluk yklendiimiz bir zamanda Majesteleri Hkmetinin Krtler iin de sorumluluk stlenmeyi arzu edip etmeyecei hususunda teredddmz vardr. Krtlerin gerekten zerklik isteyip istemedikleri ve zerklii baarya gtrmek iin yeterince birlemi ve yksek dzeye erimi olup olmadklar hususunda da tereddtlerimiz vardr. Dahas Krtler Trk ynetimi altnda fiilen geni bir zerklikten zaten yararlanmyor mu? Bir Ermeni Krt kombinasyonu ise arzu edilir olmad gibi mmkn de grlmemektedir. Antlamadaki Krt Seksiyonunun kaldrlmasn ya da hi deilse bu seksiyonun, Trklerin verecekleri ve Milletler Cemiyetinin de destekleyecei bir eit yerel otonomi ile deitirilmesini neriyoruz.222

Ermeni Delegelerinin konumasndan sonra sz alan Bekir Sami Bey Krdistan halknn Trkiye Byk Millet Meclisinde tam olarak temsil edildiini, kendisinin ayn zamanda Krtlerin de temsilcisi olduunu, Krdistanda bir halkoylamas yaplmasn kabul ettiklerini ve buralar halk isterse muhtariyet

219

A.g.e., s. 404. Tevfik Paa Ankarann bu srar zerine 1 ubatta yollad telgrafnda, tilaf Devletlerinin Anadoluyu konferansa davet ederken, Anadolunun buna uymayaca inancyla hareket ettiklerini, bylece davetin reddedilmesiyle, Trkiye aleyhinde tedbir alnmasna Avrupa kamuoyunu ikna edebileceklerini bildirerek, Bu nedenle vakit kaybedilmeksizin konferansa birlikte katlmak gerektiini, yoksa stanbul ve Boazlarn bsbtn Osmanl egemenliinden kabilecei gibi, tilaf Devletlerinin, Yunanistana yardmlarn oaltmalarnn da muhtemel olduunu bildirmitir. mer, Krkolu, (1978), Trk-ngiliz likileri (1919-1926), Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, s. 165. 201 imir, (2007), a.g.e., s. 471. Konferansn balamasnn ardndan stanbul Hkmeti delegelerinin Bakan ve Sadrazam Tevfik Paa, Konferansa bir muhtra sunarak Trkiyenin egemenliini ve bamszln savundu. Trkiyenin tek ve gerek temsilcilerinin Ankara delegeleri olduunu syleyerek sz TBMMnin Delegelerinin ba olan D leri Bakan Bekir Sami Beye brakt. Sarhan, (1986), a.g.e., (C 3), s. 409.
221 222

Atatrk, Nutuk, (C II), s. 393. Documents on British Foreign Policy 1919-1923, First Series, C. XVII, (1970), Londradan aktaran, imir, (2007), a.g.e., s. 472.

64

vermeye hazr olduklarn, bamsz bir Ermenistana kar olmadklarn, ancak Kars ve Ardahan brakmayacaklarn, halkoylamasna hazr olduklarn syledi.223 ngilizlerin sunduklar muhtrann ardndan Bekir Sami Beyin dier meseleler dururken, konumasnda Krt ve Ermeni meselesini hem de bu kadar tavizkar bir ekilde dile getirmi olmas muhtemelen uluslararas alanda yeterli tecrbeye sahip olmamasndan kaynaklanmaktayd. Nitekim Bekir Sami Beyin Londrada yapm olduu birok antlama Trkiye Byk Millet Meclis tarafndan reddedilecektir. Konferansn ardndan Bekir Sami Beyle gren ngiliz Babakan, bir ksm tehditle birlikte Musulun ngilizler iin ne kadar nemli olduunu bir kez daha yinelemitir. L.George, Trklerin Musul blgesinde karklk karmak isteyiinden yaknarak, bundan vazgeilmemesi halinde Yunanllara yardm etmek zorunda kalacaklarn, Sevr Antlamas konusunda Ankara ile imdilik bir antlamaya varamadklar iin Yunan saldrsnn her an balayabileceini sylemitir.224 Bu gnlerde Ankaraya Dou Anadoludan Trk ve Krtlerin karde olduklarna ve Londra Konferansnda Ankara Hkmeti delegelerinin ayn zamanda Krtleri de temsil ettiklerine dair telgraflar gelmeye balamtr. Meclisin 17 Mart 1921 tarihli oturumda zoli, Barikan, Bhler, Zeyve, Alulu, Crdi, Deykan airetleri bakanlar ile baz Krt ulema ve erafnn imzasn tayan yle bir telgraf okunmutur: Krtler kk lokmann kolay yutulacan anlamlardr. Krtlerin kaderi Trklerle birlemitir. tilaf Devletlerinden merhamet dilenmiyoruz.225 Ancak ayn gnlerde Kogiri syan olanca iddetiyle devam etmekte iken 7 Krt Aireti TBMMye bavurarak Kogiri blgesinde bir il kurulmasn, bana bir Krt vali, yardmclna da bir Trk getirilmesini isterler. Bavuruda eer bu mesele kapatlmazsa, Dersimden baka Erzincan, Van, Diyarbakr, Erzuruma kadar ayaklanmann yaylaca, iki Mslman millet arasnda kan dklmesinden Mslman dmanlarnn yznn glecei bildirilmitir. Ankara bu iste i reddetmitir.226

223

aban ba, (2008), Sevrden Lozana Krt Sorunu ve Kemalist Hareket, Ankara: Maki Bas. Yay., s. 183. 224 Salahi R. Sonyel, (1986), Trk Kurtulu Sava ve D Politika II Byk Millet Meclisinin Alndan Lozan Antlamasna kadar, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, s. 134. 225 Sarhan, (1986), a.g.e., s. 440. 226 A.g.e., s. 472.

65

3.4. MLL MCADELEYE KARI KRTLER KULLANMA PLANLARI lk olarak Milli Mcadeleye kar Krtleri kullanma fikri stanbul Hkmeti tarafndan ngilizlere aklanmtr. Bu konuda ngilizlerin desteini isteyen Sadrazam Damat Ferit Paa, ngiliz Donanma Komutan Amiral Robecke, Krt lideri Seyid Abdlkadirin Milliyetilere saldrmaya hazr olduunu bildirerek, bu plann ngiltere Hkmeti iin uygun olup olmadn sormutur. Amiral ise bu konuda hkmetine bu plana kar klmamas nerisinde bulunmutur.227 Amiral de Robeck, Hkmetine gnderdii 28 Temmuz 1920 tarihli yazsnda, Sadrazamn plannn, Krtlerin byk bir ounluunun Franszlarn nfuz sahasnda kalmasndan tr, bunu gerekletirmenin kolay olmayacan bildirmitir. Ayrca Damat Feritin tasarsnda srar ettiini ve Krt Liderlerin Bolevikliin Krdistana girmesine kar olduklarn; bu nedenle Mustafa Kemale kar kmaa hazr bulunduklarn da belirtmitir.228 Ali Rza Hkmetinin de Krtleri Milli Mcadeleye kar kullanma planlar olduunu Hohlerin, Seyid Abdlkadir ile yaptklar grmeden anlamakta mmkndr. Bu grmede Seyid Abdlkadir, Ali Rza Hkmetinin Krtlere, Krt memurlarn ynetimi altnda idari zerklik tannacana dair sz verdiini fakat bunun karlnda M. Kemali eyleme gemekten alkoymalarn talep ettiini bildirmitir.229 ngiliz belgelerinin incelenmesi sonucunda ngilizlerin de Krtleri Milli Mcadeleye kar kullanma arzusunda olduklar anlalmaktadr. Ancak bunun uygulandna dair Noelin230 faaliyetleri dnda ok da sbut bilgi mevcut deildir.
227

Ahmet Mesut, (1992), ngiliz Belgelerinde Krdistan, stanbul: Doz Yaynlar, s. 127. Krkolu, a.g.e., s. 69. 229 Akin, (1992), a.g.e., (C. II), s. 115. 230 1886 doumlu olan Noel aristokrat bir ailenin ocuudur. Genliinin ilk dnemlerinde Farsa, Arapa ve Rusa bata olmak zere birok dou dilini renmitir. Issz ve tehlikeli yerlere gitmekten zevk alan, klk deitirmeyi seven Noelin Asya halklar arasnda kendi yurdundaymasna rahat ya ad belirtilmektedir. Gertrude Bell onun kusursuz cesaretinden sz etmektedir.1909 ve 1910 yllarnda iki kez Trk kylerinde ve Bedevi adrlarnda geceleyerek bisikletle ngiltereden Hindistana gitmitir. Bir ngiliz subay olan Binba Noelin ilk grevi Hint ordusuydu. Nisan 1915 ylnda rann Ahvaz kentine konsolos olarak atand. Drt yl kald bu grevde blgeyi ve Krtleri yakndan tanyp Krte rendi. Mtareke dneminde ngilterenin Badat Komiserliine istihbarat subay olarak grevlendirildi. 1919 gznde, ngilizler Badattaki Binba Noeli Krdistandaki genel manzaraya bakmas ve Krtlerin ulusal bamszla yaklamlarn renmesi iin blgeye gnderirler. Bu gezilerin ardndan ngiliz Komiseri Albay Wilson Krtleri kazanmak iin ngiliz himayesinde bir Krdistan kurulmasn Londraya nerdi. Noel Krt Devleti kurulmasn sabit fikir haline getirmiti ve ngiliz himayesi altnda bulunacak byle bir devleti ynetebilecek poplerlie ve etkinlie sahip kimseleri arayp bulmaya abalyordu. O srada douda rgtlenmeye balam Kemalist harekete kar etkide bulunabilmek amacyla, stanbul Hkmetinin Krt Milliyetilerini vali tayin etmesini nerdi. Martin van Bruinessen, (1993), Krdistan zerine Yazlar, stanbul: letiim Yaynlar, s. 144; imir, (2007), a.g.e., s. 323.; Ertrk, a.g.e., ss. 143-144).
228

66

ngilizler stanbulda etkin politik ve askeri grevlerde bulunan ahslara yaklarlar. Bunlarn bir ksmn otonom Krt devletinin bana geirecekleri sz ile elde ederler. Damat Feritin adamlarndan stanbul Divan- Harb-i rfi Mahkemesi Bakan General Krt Mustafa, Serbesti Gazetesi eski ynetmeni Mevlanzade Rfat, Bahriye Nazr Hamdi, blgedeki etkili airet eflerinden Ahmet Taha ile birka Krt kkenli subay ve sivil ak bir ngiliz egemenlii iin alrlar. Fransz belgelerinde bu kiilerin ngilizler tarafndan elde edildii yazlyorsa da ayn konuyla ilgili ngiliz belgeleri, bu kiilerle Yunanllarn iliki kurduu ve Mustafa Kemale kar kullanlmak istendii yazldr.231 Anadolu hareketine kar olan Krtlerin banda Seyit Abdlkadir

gelmektedir. Mustafa Kemalin stanbul Hkmetine kar glenmesinden hi memnun olmayan Seyit Abdlkadir, Krt devletini ve kendi liderliini tehdit eden bu oluuma kar olduka dmanca bir tavr ierisindedir. stanbul Hkmeti ile karlatrldnda Anadolu Hkmeti Krt otonomisine kar ok daha hogrsz ve Krt ayrlk hareketine kar kati bir dmandr. Anadolu Hkmetinin idaresi altnda Krt devletinin zayf bir ans olduunun farknda olan Abdlkadir ak bir ekilde Mustafa Kemal Hareketini yok etmek iin ngilizlere yardm etmeyi teklif etmitir.232 Seyid Abdlkadirin Anadolu Hareketine kar dmanln ve ngilizlerin bu konudaki niyetleri gsteren bir belge stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Robeckin Hkmetine ilettii Yksek Komiserlik memurlarndan Hohlerin 8 Aralk 1919 tarihli raporudur. Bu raporda Hohler Krt meselesi hakknda Seyid Abdlkadir ile grtn, Krtlerin btn mitlerini ngilizlere baladklarn, Krt bamszl sorununun ngiltere tarafndan dikkatle incelenmesi gerektii, Krtlerle Ermenilerin anlam gibi grnmelerinin nemli bir gelime olduunu ve Krtleri Mustafa Kemal hareketine kar kullanmak iin her paray demeye hazr olduklarn bildirmektedir.233 Hohlerin bu raporundan birka gn sonra ngiliz Yksek Komiseri Robeck kendi raporunda daha kararl bir ifade ile fikirlerini yle

231 232

Yldz, a.g.e., s. 46. zolu, (2001), a.g.m. , s. 395. 233 Ali K. Meram, (1969), Belgelerle Trk-ngiliz likileri Tarihi, stanbul: Kitaplk Ticaret Ltd. irketi, s. 230.

67

aklamaktadr: Krt Kulb Bakan Seyit Abdlkadir ile Paristeki Krt delegesi erif Paa emrimizdedir. Krdistan Trkiyeden tamamen ayrlmaldr.234 Milli Mcadeleye kar Krtlerin, ngilizler tarafndan kullanlmak

istendiine dair bir belge de 30 Eyll 1919 tarihinde Amerikann stanbul Yksek Komiseri Amiral Bristoln ABD Dileri Bakanlna gnderdii bir telgraftr. Yksek askeri yetkililerin resmen tand ajan Noel Krtlerle birlikte blgede dzeni bozmak zere faaliyet ierisindedir. kacak bir karklk durumunda ngilizler bunu bahane ederek nfuz blgelerini kuzeye doru geniletip Krdistann bir blmn daha ele geirmek istiyorlar. Gittike daha iyi ortaya kyor ki, ngilizler, Krtleri kullanarak milliyeti akm bomak istiyorlar.235 ngilizlerin, Krtleri Milli Mcadeleye kar kullanma giri imleri olduysa da bu giriimlerin hibir zaman Anadolu topraklar ierisinde bamsz bir Krt Devleti kurulmasna imkn tanmayacak dzeyde kaldna dair Kemal Kirii u aklamay yapmaktadr:
Anadolu topraklar ierisinde kurulacak bamsz bir Krt Devleti, ngiliz ynetimi altndaki Krtleri bu devletle birleme konusunda cesaretlendirebilirdi. Bu durum, ngilterenin Kuzey Iraktaki stratejik karlarn fel eder ve Arap dnyasyla ilikilerini olumsuz ynde etkilerdi. I. Dnya Sava srasnda ngilizlerin, Araplara vaat ettikleri bamszlk, ngilizlerin, Kuzey Irak zerinde Arap hkmranln tehlikeye sokacak politikalarna izin vermemekteydi.236

Jwaidehin kitabnda ise Krtlerin, Musul Vilayetinin en alkantl blgeleri olan rnak ve Cezirede Trkler tarafndan ngilizlere kar kullanldndan bahsetmektedir. Kitapta Trklerin Hristiyanlk ve ngilizler aleyhine din, vatanseverlik, gelenek ve grenekleri kullanarak propagandalar yaptklarn, bu propagandalar sonucunda ngilizlerin Krtleri kleletirmek amacyla onlar zerinde adil olmayan bir tiranlk kurmaya kararl kfirler olduklarna inandrmlardr. Ayrca Jwaidehe gre; Koullar farkl bir ekilde gereklemi olsayd bile, yzyllardr Osmanllara zorla da olsa al m olan Krtlerin yabanc bir idare tarzna abucak uyum salamalarn beklemek safdillik olacan belirtmektedir.237

234 235

Sarhan, (1993), a.g.e., (C. II), s. 452. Kocaba, a.g.e., s. 269. 236 Kirii, a.g.e., ss. 73-74. 237 Jwaideh, a.g.e., ss. 291-292.

68

3.4.1. Milli Mcadele Dnemi Krt-Yunan likileri Kurtulu Sava gnlerinde Krtlerle ilgili ele alnmas gereken konulardan bir dieri ise Krt-Yunan ilikileridir. leride ele alacamz zere Milli Mcadele dneminde meydana gelen Krt isyanlarndan Kogiri syannda Yunan parma olduuna dair iddialar mevcuttur. Bu ekilde milli birliklerin batdan kuvvet kaydrarak zor durumda kalmalarna sebep olmutur. 1921 yl bahar aylarnda Anadoludaki askeri hkimiyetlerini yitirmeye balayan Yunan kuvvetleri stanbul Hkmeti ve Anadolu halknn da Milli Mcadeleye youn destei zerine Krtleri kullanmak konusunda bir aray ierisine girerler. Krt-Yunan ilikisine ait ilk somut belge stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Horace Rumboldun 11 Mays 1921 tarihinde Curzona gnderdi i telgraftr. Bu telgrafta Rumbold byle bir iliki olduuna dair bilgi aldn ancak dini ve rki sebeplerden dolay Krt liderlerin Yunanllarla bu tip bir ilikiye girmelerinin zor olduunu, ayrca Sleymaniyeli Krt Mustafa Paa ve Krt Hakk Beyin Krtleri Trklere kar kkrtmayacan dndn sylemitir. 25 Mays 1921 gn gnderdii telgrafta ise; Mehmet Ali Bey ve olu Celadet Beyin stanbuldaki ngiliz Bykeliliindeki Siyasi Subay ziyaret ederek Krt Teali Cemiyetinin Yunanl yetkililerle temas halinde olduklarn, resmi bir ibirli i olmadan Yunanllarn ve Krt Milliyetilerinin karlarn desteklemek adna Anadolu hareketine kar bir Krt hareketinin dzenlenmesine scak baktklarn, ancak Mehmet Ali Beyin byle bir ilikiyi ngilizlerin onay olmadan kabul edemeyeceini bildirmitir. Kendisinin veya arkadalarnn Musula giderek ngiliz igali altndaki topraklarda bir Krt milliyeti organizasyonu yrtmelerine ngilizlerin msaade edip etmeyeceini sormutur. Siyasi Subay Ryann ise bu talebe karlk olarak ngilizlerin Krdistanda byle bir kalkmaya veya Kemalistlere kar Yunan destekli bir Krt isyan iin Krt-Yunan ilikilerine destek vermeyeceini sylemitir.238 Yksek Komiserin grne gre Krt ayaklanmasn ynetmek zordur. Byle bir ayaklanmann ngilizlerle Kemalistler arasndaki bir atma halinde dnlmesi daha makul olacaktr.239

238

Olsen (1991), a.g.e., s. 63. Ayrca bkz. Sarhan, (1986), a.g.e., s. 512. Ayrca bkz. Sonyel, (1986), a.g.e., ss. 165-166. 239 Sarhan, (1986), a.g.e., s. 529.

69

Yunanllarn, Krt milliyetilerini desteklemeleri gerektiine dair fikir ilk olarak Bedirhanlardan Emin Ali Bey ve onun kardei olan Hamid Beyle ili ki ierisinde olan stanbulda bulan Yunan Yksek Komiseri Kanellopoulos tarafndan Venizelosa teklif edilmitir. 1921 yl balarnda Yunan Yksek Komiseri Krt Hamdi avu isimli bir ahs Amasyada Yunan kilisesinde grevli bir kiiyle grmek zere Anadoluya gndermitir. Bu iki ahs arasndaki grmede neler konuulduu konusunda herhangi bir bilgi mevcut deildir. Bu arada Emin Ali ve Hamid Bey kilise grevlisiyle Yunanllarla i birlii yapmak zere balantya gemilerdir. Bu ahslar hapishanelerde tutulan Krtlerin Trklerden ayrlarak daha zel bir muameleye tabi tutulmalarn, daha sonrada propaganda yapmak zere Anadoluya gnderilmeleri teklifinde bulunmulardr. Bu plan hkmlleri ilgilendiren bir konu olduu iin Yunanl General Papoulosa iletilmi ancak bu konuda bir ey yaplmamtr.240 Bu dnemde Yunanllarla irtibat ierisinde olan bir baka Krt ise Krt Mustafa Paadr. Mustafa Paa ayn zamanda Ermeni Tanak Partisiyle de yakn iliki ierisindedir. Yunan igalini kolaylatrmak adna Krtler tarafndan yaplan tek kayda deer faaliyet Kogiri isyan olmutur. 3.5. DNYA SAVAI SONRASI KRT ERMEN LKLER I. Dnya Savann sonrasndaki dnemde ortaya kan Krt Devleti kurulmas planlar ierisinde, bu planlar yapanlarn karlatklar en nemli problemlerin banda, kurulmas dnlen Krt Devletinin snrlaryla, yine ayn blgede kurulmas planlanan Ermeni Devlerinin snrlarnn kesimesi ve bu topraklarda yaayan Mslman Krtler ile Hristiyan Ermeniler arasndaki atmalar sonucunda ortaya kan dmanlk gelmektedir.241 Krt ve Ermenilerin uzlamasn salamak gemite yaanan Ermeni-Krt atmalar gz nnde bulundurulduunda hem tilaf devletleri hem de taraflar iin youn skntlar yaanmasna sebep olmutur. 1919-20 yllarnda Osmanl lkesinde en ok tartlan, Osmanlnn dalmakta olduu ve lkenin dousunda bir Ermeni Devletinin kurulaca konusudur. Devlet ynetimi, bu olas dei imlere engel olacak gten yoksundur. Douda bamsz bir Ermeni Devleti kurulacana, yine Osmanl Devletine bal bir Krt zerklii daha akll bir aredir diye, ynetimdeki Hrriyet ve tilaf Frkas,
240 241

Olsen, a.g.e., s. 63, 64. Ertrk, a.g.e., s. 179.

70

Krt nderleri ile grmeler yapm ve bu anlamda antlamalar imzalamtr.242 1919 ylnn ubat aynda stanbul hkmeti tarafndan Osmanl Devletinin snrlar ierisinde Ermenilere zerklik vaadiyle birlikte gerginliin youn olduu blgelerde nfus mbadelesi nerilmitir. Trklerin Dou illerinde aznlk tekil ettiini ileri sren Ermeniler bu teklifi geri evirmilerdir.243 Bir Ermeni Devleti kurulmas tehdidine kar rgtl Krtler mitlerini Osmanldan ekerek yzlerini yabanc glere evirmi lerdir. Onlar iin Anadoluda yrtlen milli mcadele de Ermeni tehdidi kadar tehlikeli addedilmektedir. eyh Abdlkadirin ngiliz Yksek Komiserlii memurlarndan Andrew Ryan ziyaretinin akabinde bu grmeyle ilgili D ileri Bakan Balfoura gnderilen telgrafta u grlere yer verilmektedir; Dou lleri zerinde kurulmas dnlen bir Ermeni Devleti, Krtleri endieye sevk etmitir. Bu konuda Krt emellerinin ihmal edileceinden kayg duymaktadrlar. Dou Anadolu sorununun zmlenecei bu aamada Krtlerin hak iddialarnn ihmal edilmesi doru deildir. Onlarn hak iddialar eer Ermenilerle uyuturulamazsa gelecekte birok sknt yaanmasna sebep olacaktr.244 stanbul cephesinde bunlar yaanrken, Anadoluda Ermeni tehdidinin alglanmas daha farkl bir izgidedir. Badatta bulunan ngiliz Komiserinin 15 Kasm 1919 tarihli telgrafnda; Ermenilere yaplan vaatlerin Suriye, Antep, Urfa vs. yerlerde Krtlerin ngilizler tarafndan tutuklanmalarnn, zmirin igalinin, Amerikann Ermenilere kar olan yakn tutumunun ngiltereyi, Mslmanlara kar bir oluumun iinde gibi gstermekte olduunu bildirmektedir. Bu durumda Krt-ngiliz ilikilerini dzeltmenin yegne yolunun Mezopotamyann kuzey snrnn biran nce belirlenmesi gerektii belirtilmektedir. gayesinden kaynaklanmaktadr. Krtler ve Ermeniler arasnda gelecekle ilgili beklentiler zerinde yaanan bu skntlarn byk devletler tarafndan tespit edilmesinin akabinde, Krtler ve Ermeniler kendi aralarnda bir uzlaya varmalarnn her iki tarafn da menfaatine olacan anlam lardr. Aslnda 1919 ylnda yaanan yukardaki ngiliz-Krt
242 243

245

Coxun yapt

bu ikaz tabii ki ngilizlerin asl hedefleri olan Musul blgesinin gven altna alnma

Kutlay, (1997), a.g.e., s 79. Sonyel, (1973), a.g.e., s 25. 244 A.g.e., s 26, 27. 245 Sina Akin, (1992), stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele: Son Merutiyet (1919-1920),(C. II), stanbul: Cem Yaynevi, s. 112.

71

grmesinin de ncesine Krtler ve Ermeniler arasnda uzla abalar grlmektedir. Krtler ve Ermeniler arasnda ibirlii ve ortak hareket etme abalar savan mteakip dnemlerinde de devam etmitir. Daha nceki dnemlerde ngilizler ve Ruslar arasnda grmelerde bulunan, Erzurum Valisi olarak grev yapan Bedirhan Beyin olu Kamil Bey, Ermenilerle Ruslar arasnda nemli bir rol oynamtr. 28 Ocak 1918de Tifliste Ermeni Milli Komitesi Bakan Aharyan ile Kamil Bey arasnda, Krtlerle Ermenilerin ortak hareket etmeleri ve Trklere kar birlik oluturmalar hususunda bir antlama imzalanmtr.246 Ermeni yazar Garo Sasuni Krt Ulusal Hareketleri ve 15. Yzyldan Gnmze Ermeni-Krt likileri isimli kitabnda, 1918 ylnn ilk dnemini anlatan blmnde yazdklar, Ermenilerin I. Dnya Savann son dnemlerine kadar Dou Anadoluda Krtleri yanlarna ekmek iin gsterdikleri gayretlere tipik bir rnektir. Sasuni bu dnemle ilgili u bilgileri vermektedir:
Ermenilerin Krtlere kar alma hareketi hakl saylabilmesine ramen, yine de bir ok Ermeni yneticileri Krtlerle antlamaya varp Osmanlya kar birlikte arpmay nerdiler. Uyuma ve antlama ynnde yaplan atlmlardan birini ben ahsen 1918 Ocak aynda Hnsta iken yaptm. Orada Bingl, uar, Tekman ve Varto blgelerindeki Krt liderleri ve delegelerini Krt-Ermeni toplantsna davet ettim. Bu kongreye 40 kadar Krt geldi ve konumalar tam 24 saat srd. Zannederim ki bu toplant z vatanda yaplm ilk Krt-Ermeni kongresi olarak kabul edilebilir. Biz Krtlere gemi btn tarihi izah ettik. Bu savan neticelerini, Krt-Ermeni dostluunun ve ibirliinin kanlmazl zerinde durduk. Krt delegelerden bazlar bu dostlua tamamen inanma benziyor idiyseler de, byk bir ksm teklifi onaylamamakla beraber dmanca bir tutum iinde olduklarn gsteriyorlard. Kongreye gelmi olanlar dostluk ve sadakat yeminleri ierek daldlar. Fakat ubat sonlarna doru Osmanl Ordular bize bask yapmaya baladklar zaman Krtlerin byk bir ounluu yine onlara yardma kotular.247

Avrupal

Emperyalistler

tarafndan

kkrtlan

Tanaklarn

hayallini

kurduklar Byk Ermenistan planlar Trk, Krt ve Arap halklar iin byk felaketler yaanmasna sebep olmutur. Ancak bu durum anti-ngilizci (zellikle
246 247

Ertrk, a.g.e., s. 180. Sasuni, a.g.e ., s. 168.

72

Anadolu Hareketi) evreler tarafndan ok gzel kullanlmtr. Buna karlk ngiliz ynetimi bu durumu lehine evirmek iin bir takm gayretler gstermitir. 12 Mays 1919 tarihinde ngilterenin Badat Yksek Komiserliince yaplan aklamayla Krt topraklarnn Ermeni taleplerinin dnda braklaca duyurularak Krtlerin sempatisini kazanma cihetine gidilmitir.248 Anadolu Hareketinin, Ermeni meselesini kullanarak Krt-Trk

yaknlamasn salamaya altna dair bilgileri ngiliz belgelerinde grmek mmkndr. 26 Aralk 1919 tarihinde Amiral Robeckten Lord Curzona gnderilen telgrafta; Mustafa Kemalin Krt ve Arap efleriyle Ermeni Devleti kurulmas tehlikesine kar bir toplant yapt bildirilmektedir. Mustafa Kemalin Kuvayi slamiye adnda bir tekilat kurduu, bu tekilatn Krtlerden, Araplardan ve Mardin blgesindeki eyhlerden kurulu olduu, Trk subaylarnca sevk ve idare edilecei ve komutanln Mustafa Kemalin yapaca bildirilmitir.249 1919 ylnn sonbaharndan itibaren Ermeniler, Osmanl lkesi ierisinde sahip olduklar topraklarn tekrar Trkler tarafndan ele geirilmesi korkusunu yayorlard. Bu korkularnn en byk sebebini ise bu topraklarda yaayan Krtler oluturuyordu. 1920 ylnn Ocak ayndan itibaren Ermenistan Cumhuriyeti iinde yaayan Krtleri devlete dost yapabilmek iin bir gayret ierisine girmitir. Ancak Sasuni, bu giriimin Mays ayndaki Ermeni Boleviklerinin isyanyla kesintiye uradn bildirmektedir.250 ngilizler Dnya Savann akabinde daha ziyade Musul ve evresine hkim olmak gayreti iersine girmi lerdir. Bu amala hem Krtleri hem de Ermenileri kendi karlar dorultusunda kullanmay hedeflemilerdir. Blgede yaayan Krtlerde oluan Ermeni ve Hristiyan kartln sempatiye dntrmek zere Ermeni liderlerine, Krtlerle uyum ierisinde olmalarnn ayn zamanda kendi karlar iinde iyi olaca dncesini empoze etmeye alm lardr.251 Ermeniler ve Krtler arasnda kendi karlar dorultusunda bir karar vermek zorunda kalan ngiltereyi Noel, Krtler lehine etkileme abas ierisindedir. Noele gre Ermeni iddialar karsnda Krtlere sahip klmas gerekmektedir. Ermeniler demografik adan
248 249

Lazarev, a.g.e., s. 70. Meram, a.g.e., ss. 231-232. 250 Sasuni, a.g.e., s. 173. 251 Lazarev, a.g.e., s. 72.

73

Dou Anadoludaki varlklarn olduka iirmektedirler. Buna blgede bulunan tarafl Amerikan misyonerlerinin Ermeni yanls hkmlerinin sebep olduunu belirtmektedir. ngilterenin Krtlere sahip kmas ve istikrarl bir hkmet kurmalarn salamas halinde, Kafkasya ve Mezopotamya (Musul ve Kerkk hari olmak zere) arasnda tampon bir blge kurulmas salanacak bu ise ngilterenin emperyalist siyasetine fevkalade uygun olacaktr.252 Krtler ile Ermeniler arasndaki ihtilafn giderilmesi yolunda almalar yapan ngilizler, I. Dnya Sava srasndaki tehcir olay ile ilgili Krtlerin susuz olduklar ynnde almalar da yrtmlerdir. Bu balamda, Halepte bulunan bir ngiliz generali yaymlad bir beyannameyle Krtler, Ermeni tehcirinden ve katllerinden sorumlu deildir. nk bu cinayetleri Krtler yapmam lardr. Bundan ttihat ve Terakki Frkas sorumludur. demek suretiyle hem Krler ve Ermeniler arasndaki ihtilaflar zmeye hem de Trkler ile Krtler arasna ayrlk tohumlar ekmeye almtr.253 27 Nisan 1919 gn Damat Ferit ve Ryan arasnda yaplan grmeden ngilizlerin kardklar sonu, Krt-Ermeni ilikileri asndan u deerlendirmeyi iermektedir: Krt liderler ve Trkler arasndaki balar koparmak ancak Krtlerin karlarnn Ermeni karlarna kurban edilmedii konusunda ikna olmalar ile mmkn olabilecektir. Dier taraftan da ngiliz sempatisine inanmalar nemlidir. Aksi takdirde onlar da Trk mparatorluunu kurtarma abas ierisine girebilirler.254 ngilizlerin bu abalar byk lde baarsz olmakta, Krtler Ruslarla birlik olan Ermeniler tarafndan katledilen binlerce vatandan unutmamaktadr. Ancak Paris Bar grmelerine Krtleri temsilen katlan erif Paa ile Ermeni Delegasyonu Bakan Bogos Nubar arasnda bir yaknlama olmas ve akabinde 20 Kasm 1919da sorun tekil eden konular zerinde bir antlama salanmas ngilizleri memnun etmitir. 255 Bu antlamann akabinde Bar Konferansna verilmek zere Nubar ve erif Paa tarafndan u nerge hazrlanmtr: Bizler, aada imzas bulunanlar Ermeni ve Krt uluslarnn temsilcileri Byk Bar Konferansna, iki
252

Mim Kemal ke, (1990), ngiliz Ajan E. C. Noelin Krdistan Misyonu, stanbul: Boazii Yaynlar, ss. 55-56. 253 kr Kaya Seferolu, (1990), Milli Mcadele Yllarnda Krt Trk- Ermeni likileri, stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar Vakfdan aktaran, Ertrk, (2007), a.g.e., s. 184. 254 Sonyel, (1973), a.g.e., s. 29. 255 Akin, (1992), a.g.e., (C. II), s. 112.

74

ulusun da ayn ari kavimden ve karlarnn da ayn olduunu ve ayn amac, yani kendi bamszlklar amacn gttklerini belirtmekten eref duyarz256 Ancak 1920 ylnn Eyll, Ekim ve Kasm aylarnda Ermeniler ve Trkler arasnda yaanan savata Krtlerden bazlar Kazm Karabekir gleri ile birleerek Ermenilere kar savamlardr. Sasuniye gre Krtlerin, Mustafa Kemale bal glerin galip gelmelerini amalamalarnn sebebi, ona kar bir sevgi beslemekten ziyade Sultan Abdlhamid dncesidir. dneminde
257

kendilerine

verilen

imtiyazlara

tekrar

kavuma

Ermenistan korkusu, Krt kimliinin olumasnda olumlu bir rol oynamtr. Dier bir gre gre ise Ermeni korkusu Krtlerin kaytsz artsz Kemalistlere teslim olmalar sonucunu dourmutur ve bunun sonucunda Krt kimlik sorunu byk darbe yemitir.258

256 257

Sasuni, a.g.e., s. 177. Sasuni, a.g.e., s. 175. 258 Kutlay, (1997), a.g.e., ss. 80-81.

75

IV. BLM: KRTLK FAALYETLER (1918-1922)

4.1. KRDSTAN TEAL CEMYET I. Dnya Sava sonras Krt Milliyetilik hareketinin en nemli iki rgtlenmesinden birincisi stanbulda kurulan Krdistan Teali Cemiyeti dieri Diyarbakrda kurulan ve halk arasnda Krt Kulb olarak adlandrlan Krt Teali Cemiyetidir. Krdistan Teali Cemiyetini incelemeye balamadan nce Krdistan Teali Cemiyeti ile Krt Teali Cemiyetinin ayn rgtler olmadklar bilgisini vermenin yerinde olaca kanaatindeyim. Zira isim benzerliklerinden tr her iki cemiyet tek bir yap olarak alglanabilmektedir. Krt Teali Cemiyeti 1918 ylnda Diyarbakrda Kara Cami denilen yerde byk bir kalabaln eliinde, tannm kimselerden olan Cemil Paazade Kasm Bey, Nakibl Eraf, Bekir Sdk Bey, eyh Ahmet Gleni ve Hoca Hamdi Efendi gibi kiilerin destekleriyle Krt Halknn milli haklarn korumak ve Krt Vilayetlerinin Ermenilere peke ekilecei yolundaki sylentilere tepki olarak kurulmutur. Halk arasnda Krt Kulb olarak adlandrlan bu cemiyet Krt dilinin okutulup yazlmasnn salanmas, siyasi faaliyetler ve Krt Kltrnn ilerlemesini amalayan bir takm almalar yrtmtr.259 Merutiyetin siyasal szlne uygun olarak adlandrlmakta olan Krt Kulb (Krt Cemiyeti)ne en youn ilgi Krt aydnlarndan ve Krt genlerinden gelmitir. Okumak iin stanbulda bulunan Krt genleri, tatillerini geirmek zere memleketlerine dndklerinde oralarda etkiledikleri kiilere cemiyetin ubelerini amalar hususunda tavsiyelerde bulunmulardr. Blgenin etkili ailelerinin ocuklar Krdistan Teali Cemiyetinin ama ve rgtlenme geleneini kendi aile ve airet birimlerinin ilikileri iine de tamlar; bu birimlerin bulunduklar blgelerde cemiyetin ubelerinin ksa zamanda almasna, Krt yoksul kyllerin bilincine ulusal enin tanmasna neden olmulardr. Bu okumu Krt genleri blgede Krt Teali Cemiyetinin gnll ve aktif propaganda unsurlar olarak aba harcamlardr.260 Uzun yllar blgede Krtlk faaliyetlerini kkrtmak zere

259 260

Cemil Paa, a.g.e., ss. 52-53. Glda, a.g.e., s. 51.

76

grev yapan ngiliz ajan Binba Noel de Diyarbakrda faaliyet gsteren Krt Kulb hakknda unlar sylemitir:
Bakan Wilsonun herkes istediini yapsn haline dnp boa umut veren prensibi, btn prltsyla ufuktan ykselmektedir. Osmanl Krtleri avazlar kt kadar barrlarsa Wilsonun kendilerini duyacan ve Diyarbakr kendi balarna ve kt ynetmelerine izin vereceini; Trklerle paylamalar gerekmeden imanlamaya devam etmelerini salayacan sanyorlar.261

Diyarbakr Vali Vekili tarafndan Dokuzuncu Ordu Mfettiliine yazlan 8 Haziran 1919 tarihli telgraftan Krt Teali Cemiyetinin Diyarbakra gelen Binba Noel ile ilikiye geerek, ngiliz koruyuculuu altnda bamsz bir Krdistan kurmak gayesiyle hareket ederek Cemiyetler Kanununa aykr davrandndan dolay kapatld bilgisine ulamaktayz.262 4.1.1. Kurulu Amac ve Kuruluu Savan sona ermesi ve Wilson ilkelerinin ilannn hemen ardndan Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti tekrar aktif hale getirilerek Aralk 1918 tarihinde Krt aydn ve ulemas Krdistan Teali Cemiyetini kurdular. Bu durum Krt ulusal hareketinin yeniden dirili i iin dnm noktasyd. KTC benzerlerinin aksine eitimli ve ehirli milliyetilerden oluuyordu ancak airetlerden de yeler mevcuttu.263 Cemiyetin bakanlna emdinli Seyit Abdlkadir getirildi. Krdistan Teali Cemiyeti Ynetim Kurulu u isimlerden oluuyordu: Birinci Bakan: emdinanl eyh Ubeydullahn olu (Ayan Meclis yesi) Seyid Abdlkadir; Birinci Bakan Vekili: Bedirhan Emin Ali; kinci Bakan Vekili: Sleymaniyeli eski Dileri Bakan Said Paann olu Tmen Komutan Fuat Paa; Genel Sekreter: Emekli Tmen Komutan Emin Ali; Muhasip: Seyid Abdlkadirin olu Seyid Abdullah; ye: Dersimli Miralay Halil Paa; ye: Miralay emeklisi Bedirhani M. Ali; ye: Emekli askeri kaymakam M. Emin Bey; ye: Ulemadan Hoca Ali; ye: Medrese

Jwaideh, a.g.e., s. 274. M. Kemal Atatrk, (t.y.), Nutuk (III. C) (1919-1927) Belgeler, (Bugnk dile eviren smet Gnlal), (y.y.y.), Atatrkn Doumunun 100. Yln Kutlama Koordinasyon Kurulu, s. 4. 263 Olsen, (1991), a.g.e., s. 21. Cemiyetin kurulu tarihi ile ilgili olarak Glda 17 Aralk 1918 tarihini verirken Tunaya 17 Kasm 1918 tarihini vermektedir.
262

261

77

Hocas Arvasl efik; ye: Tercman gazetesi Bayazar Babanzade kr; ye: Babanzade Fuat; ye: Fehtullah (tccar); ye: Prof. Mehmet kr Sekban 264 KTCnin ats altnda, esas olarak cemiyete bal biimde almalarn srdren, bir nevi alt kurulular bulunmaktadr. Bu kurululardan en etkin ve en yaygn olan Krt Ner-i Maarif Cemiyetidir. Bir dier kurulu ise Krt tarihinde ayr bir neme ve yere sahip ilk Krt kadn rgtlenmesi olan Krt Kadnlar Teali Cemiyetidir.265 KTC kendi bnyesinde faaliyette bulunan bu rgtleri vastasyla Krtlk bilincini hem kltrel ve yayn alannda hem de kadnlar da bu faaliyetlere dhil ederek sosyal alanda daha etkili olma politikas izlemitir. Krdistan Teali Cemiyetinin kurulu amacyla ilgili olarak deiik grler ileri srlmektedir; Bu grlerden bir ksm cemiyetin lke iin faydal bir takm faaliyetleri amaladn iddia ederken dier bir grup blclk amaladn ileri srmektedir. Tunayaya gre bu cemiyetin kurulmasn Osmanl hkmeti istemitir. nk blgenin tilaf Devletlerince Ermeniler ile Araplar arasnda paylatrlma hazrlklarnn artmasyla endieye kaplan Tevfik Paa Hkmeti, Krtleri bu ynde faaliyette bulunmaya tevik ederek Araplara ve Ermenilere kar bir tedbir almak istemitir. Ancak zamanla cemiyetin almalar hkmetin isteklerine ters dmtr.266 Bu gr hem destekler hem de kar kar mahiyette bir bilgi ise Sarhann kitabnda u ekilde yer almaktadr: stanbuldan incelemelerde bulunmak zere Anadoluya giden Fevzi Paann Kazm Karabekirle Krt meselesi zerine yaptklar grmede Fevzi Paa, stanbuldaki Krt Cemiyeti yelerinin saygn kiiler olduklarn, fena bir i iin deil, Dou Anadolu Trklerden alnrsa buray Ermenilere brakmamak iin altklarn ileri srer. Karabekir bu gre kar karak Krtlk grnn smrgeletirmek iin atlm bir yem olduunu syler ve Hkmete sunduu raporunda Dou Anadoluda en nemli meselenin Krtlk olduunu yazar.267 Tunayann grnn tam aksini ifade eden bilgilere ise imirin kitabnda rastlamak mmkndr; imire gre; Krdistan Teali
264 265

Parlar, a.g.e., ss. 546-547. Glda, a.g.e., s. 70 266 Tark Z. Tunaya, (1986), Trkiyede Siyasi Partiler, Mtareke Dnemi, (C. II), stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar, s. 189. Tunaya ayn isimli kitabnn 1952 basksnda Mtarekede kurulan Krdistan Teali Cemiyeti, Krtleri ayr bir kavim olarak addederek, Osmanl Devletinin can ekime safhasnda Wilson prensiplerinden faydalanmalarn salamak isteyen infirat, milliyeti ve yzde yz siyasi gaye takip etmi olan bir cemiyettir demektedir. Tunaya, (1952), a.g.e., s. 430. 267 Sarhan, (1993), a.g.e., (C. II), s. 276.

78

Cemiyeti Trkiyeyi paralamak amacyla kurulmutur. Trkiyeyi paralanma srecinin sonuna yaklald gnlerde, Sevr Bar Antlamasnn son hazrlklarnn yapld bir srada siyaset sahnesine srlmtr. Adndan anlalaca gibi cemiyetin gerek amac, Anadolu topraklar zerinde bir Krdistan yaratmak, ngiliz emperyalizminin Trkiyeyi paralama emellerine ierden yardmc olmaktr.268 17 Haziran 1919 tarihli stanbuldan Londraya ekilen bir telgrafta ise Krdistan Teali Cemiyetinin Britanya mandasnda bamsz bir Krdistan iin alt rapor edilmektedir.269 4.1.2. Cemiyetin Faaliyetleri K.T.C. 1918 ve izleyen yllarda, sava srecinin koullarnda ve mtarekenin yaratt politik belirsizlik ortamnda, artk bal unsurlarn ats altnda tutmakta zorluk eken ve hzla bir paralanma sreci ierisinde bulunan Osmanl mparatorluundan ayrlmak iin en uygun zaman olacan dnen Krt aristokratlar, aydnlar, brokratlar ve byk airetlerin ileri gelenlerinin katlmyla kurulmu bir rgttr. Esas olarak amac Krtlk bilincini rgtleyerek; Krt Halkn mparatorluk bnyesinden ayrlmaya hazr hale getirmek olmutur. Kurucu yelere yle bir bakldnda gemiten gelen isyan geleneini srdrmeyi alkanlk haline getirmi, bu yolla devletten hep daha fazlasn almay planlayan, aralarnda srp giden antlamazlklarla asl amalarnn Krt halk deil de kendi karlar olduu bilinen bir gruptan olumaktadr. Milli mcadele srasnda Dou Anadolunun Ermenilere verilece i

sylentileri ortaya kt vakit, Vilayeti arkiyye Mdafaa-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti, Krdistan Teali Cemiyeti Bakan Seyid Abdlkadiri uyarm, ibirliine davet etmi, fakat bundan bir sonu alamamtr.270 Bu konuda Glda kitabnda; Krdistan Teali Cemiyetinin, sava sresince Ermenistan kurulmasna ynelik tepkilerin bir misyonu haline getirilmek istendiini belirtmektedir. Bu sebeple kurulu gnlerinde bir sorunla karlamadn ve kurulu gnlerini izleyen srete, siyasi koullarn ve mtarekenin dourduu politik ortamn Krt toplumunun lehine bir takm giriimlerin nn aabilecek olaylara gebe olduundan, KTCnin, Krt

268 269

imir, (2007), a.g.e., s. 298. Mesut, a.g.e., s. 41. 270 Mehmet kr, Sekban, (1998), Krt Sorunu, stanbul: Kamer Yaynlar, s. 168.

79

toplumunun ulusal haklar dorultusunda bir takm haklar elde edebilecei inancyla rgtlendiini, Krt ve Krdistan olgusunu mtarekenin dourduu siyasi koullarda ifade edebilme frsatn deerlendirerek ulusal hak arama misyonuna dntn yazmaktadr.271 22 Aralk 1918 gn Hrriyet ve tilaf Partisi ile Krdistan Teali Cemiyeti arasnda bir antlama yapld. Antlamay Cemiyet adna bakan Seyid Abdlkadir, yelerden Mehmet Ali, Hrriyet ve tilaf Partisi adna da Konya Mebusu Zeynelabidin, Karesi Mebusu Vasf ve Mustafa Sabri imzaladlar. Antlamada bir zerk Krdistan kurulmas ngrlyordu.272 ounlukla Krt kavminin oturduu memleketler, siyaset ynnden slam Halifeliine ve Osmanl saltanatna bal olmak kouluyla, btn halkn ounluunca seilen bir ynetimin bakanl altnda zerk bir ynetime sahip olacaktr.273 Krdistan Teali Cemiyetinin nemli bir zellii onun imdiye kadar kurulan Krt rgtlerine gre daha geni bir tabana sahip olmas ve airetler st bir yapda kurulmu olmasdr. Cemiyet yalnzca nceki kuaklarn milliyetiliklerini ve kent orta snflarn deil ayn zamanda airet mensubu Krtleri de kapsamaktayd. Dahas cemiyet stanbulda bulunan 15.000 Krd kucakladn iddia ediyordu.274 Ertrkn kitabnda yer alan bu yoruma karlk Krt Tarihi yazarlarndan Abdlaziz Yamulki Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti ve Krdistan Teali Cemiyeti hakknda unlar sylemitir:
Krt feodallerini muhatap alan bu iki Krt rgtlenmesi iki byk derebeyi partisinin geici bir uzlamasnn rndr. Krt istiklalinden anladklar feodal imtiyazlar temelinde dnemin emperyalist glerinin destekledii bir krallk veya merutiyettir. lk Krt rgt daha knda en byk emperyalist gce dayanmay bir zorunluluk olarak gryor ve bu konuda Krt egemenlerinin zayfln giderecek bir d destek bulmak adna emperyalizme snyordu.275

Krdistan Teali Cemiyetinin yayn organ Jin dergisidir. Yazlar byk oranda Trke olan Jin 7 Kasm 1918 ile 2 Ekim 1919 tarihleri arasnda 25 say

271

Glda, a.g.e., s.229. imir, (2007), a.g.e., s. 312. 273 A.g.e.,s. 312. 274 Ertrk, a.g.e., s. 161. 275 Parlar, a.g.e., s. 549.
272

80

kmtr. Mecmuann yayna balay tarihi cemiyetin kuruluundan nce olmutur. Mecmuann ne maksatla kt 1. saysnda u ekilde ifade edilmitir:
Jin ahsi menfaat iin kmyor. Onun hedefi uzun asrlardan beri ihmal edilen Krd hayt- tarihiyesine, hukuk- milliyesine edebiyat ve itimaiyatna dair neriyatta bulunmaktr. Kanaatimize gre Krd milletine cemiyatgah- milliyede layk olduu mevkii ihzara zaferyab olabilmek, asrn telakkilerini muvafk bir tarz- mesai ittihazyla kabildir. Teebbsmzn pek etin mesaiyi icab ettiini mdrikiz. Fakat biz bu ar vazifeyi deruhte ederken, vatan milletleri iin daima azami fedakrlklar ihtiyar etmekle temayz eden Krd milletinin maddi manevi muavenet ve teshilatna istinad edebileceimizi bihakkn mid ettik. Tevfik Allahtandr.276

4.1.3. Cemiyetin ngilizler ve Amerikallarla Olan likileri Cemiyet amalarn gerekletirmek iin kulland yntemlerden birisi de o zamanlarn baat gc olan ve dnya siyasetinde emperyalizmin ncs saylan ngilizlerle balant kurmak olmutur. Bu balantda cemiyetin ileri gelenleri uluslararas ilikilerden ve blge dengelerinden habersiz bir ekilde lsz isteklerle ngilizlerden yardm umarken, ngilizler her zamanki diplomatik sluplaryla lkelerinin karlar neyi gerektiriyorsa o ekilde hareket ederek, ne Krtlerin istediklerini vermiler nede onlar tamamen geri evirmi lerdir. ngiliz belgelerine gre Krt nderlerin stanbuldaki ngiliz temsilcileriyle ilk dorudan grmesi Ocak 1919da gerekleti. Bu grmeyle ilgili olarak Yksek Komiser Amiral Calthorpe raporunda, heyetin kendisine uzunca bir muhtra verdiini belirtir. Bedizzaman Molla Said, Mustafa Paa, Bedirhanzade Emin Ali ve dier Krt nderlerinin imzaladklar muhtrada Krtlerin tarihinden, bamszlk ve self-determinasyon haklarndan sz edilmektedir. Ayrca Sivas, Ankara, Adana, Konya, Halep illerindeki nfusun bir ksmnn, Erzurum, Van, Bitlis, Harput, Diyarbakr ve Musuldaki nfusun ezici ounluunun Krt olduunu ne srerek, u taleplerde bulunmulardr: I) Krtlere snrlar saptanm bir lke verilmesi, II) Mttefiklerin Arap, Ermeni, Asur ve Keldani gibi kk aznlklara muamelelerinden Krtlerin de faydalanmalar,

276

zcan, a.g.e., ss. 26-28.

81

III) Krtlere, ngiliz mandas altnda zerklik tannmas, 277 Calthorpe, bir baka yazsnda stanbuldaki Krt unsurlarn iinde ngiliz kart ve kesinlikle Trk yanls olanlar belirler. Abdullah Cevdet ve Sleyman Nazif gibi Krt aydnlarnn Trk karlar iin altna dikkat eker. Krdistan Teali Cemiyeti reisi eyh Abdlkadirin ise kendisine yapt bavurularda, Krtlerin bamszln ve zalimane Trk hkimiyetinden kurtulmay talep ettiini, ngiliz mandasndaki Hicaz Krallna benzer bir pozisyona getirilmesini istediini belirtir. Bu Cemiyet bnyesinde toplananlarn Osmanl sarayndaki makam ve rtbelerini kaybeden kiiler olduklarn belirtir. 278 KTC-ngiliz ilikileri Osmanl Hkmetinde rahatszlk yaratr. Hkmetin 18 Haziran 1919 tarihli toplantsnda Bakanlar Kurulunda Krt sorunu ele alnr. Burada; Krt Kulplerin gereksizlii konusunda t verilmesi, blgeye iyi memurlar gnderilmesi, Krt reislerine madalya ve unvan verilmesi karara balanrken, ngilizler ve Krdistan Teali Cemiyetinin Krtleri ayrlma konusunda tahrik ettikleri bilgisi hkmete verilen raporlarla Bakanlar Kurulunun bilgisine sunulur.279 10 Temmuz 1919da Sadarette Bahriye Nazr Avni Paa, Eski Harbiye Nazr Ahmet Abuk Paa ve eski eyhlislam Haydar Efendi280 ile Krdistan Teali Cemiyetinden Seyit Abdlkadir, Emin Ali Bedirhan, Mevlanzade Rfat281 ve Yzba Emin Beyin katldklar bir toplant yaplr. Hkmet temsilcileri Krdistan Teali
Sonyel, a.g.e., (C. I), s. 27. Perinek, a.g.e., s. 92. 279 Sarhan, (1993), (C. I), a.g.e., s. 329. 280 Gldan kitabnda Haydarizade brahim Efendi olarak geen bu ahsn, Halifeye ballk duyan Krdistan Teali Cemiyeti yelerinden ilgin bir aydn olduu yazmaktadr. Jinde Krtlerle ilgili yazlar yaynlanmtr. Bu yazlarnda daha ok Halifelik kurumuna kar duyduu ballk duygular n plandadr. 1919 ylnda Krtlerin bamszlk taleplerini yok etmek zere Nazr Ahmet Abuk Paa, Bahriye Nazr Avni Paadan oluturulan heyet ierisinde yer almtr. Ayr tarihlerde Osmanl mparatorluunda kez eyhlislamla seilmitir. Haydarizade 1930 da Badat Krtleri tarafndan kurulan Yane Serkwetn (Zafer Kulb)n ynetim kulbne seilmitir. Irakta Evkaf bakanl yapm, 1931 ylnda lmtr. Milletler Cemiyeti tarafndan Musul meselesini incelemek zere kurulan kiilik komisyonun blgede inceleme yapmaya gelmeden nce, Kral Faysal halkn desteini salamak zere Musul Vilayetinde geziye kar. Bu gezide kendisine eski Osmanl eyhlislamlarndan olan Haydarizade brahim Efendi de elik eder. hsan erif Kaymaz, (2003), Musul Sorunu, stanbul: Otopsi Yaynlar, s. 428. 260 Mevlanzade Rfat, Hukuku Beer gazetesinde Mart 1919da bir yazsnda; Damat Ferit Hkmetinin kt paralarn geerli olmad yerlerde ordu ve mlkiye memurlarnn ihtiyalar iin milyonlarca altn ve gm para bastrlarak bazen vagon vagon ordu komutan denilen ali sefillere, daha dorusu haydut balarna teslim edildi eklindeki ifadesine istinaden Mustafa Kemal Harbiye Nezaretine hitaben yazd bir yazyla bu kiinin cezalandrlmasn istemitir. Zeki, Sarhan, (1993), Kurtulu Sava Gnl, (I. C), Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, ss. 183-184.
278 277

82

Cemiyetini Osmanl Devletinden ayrlp bir Krt Devleti kurmaya almak ve yetkileri olmad halde ngilizlerle grme yapmak konusunda sularlar. Cemiyet yetkilileri de Damat Ferit Paay Dou Anadoluyu Ermenilere peke ekmeye almakla sular. Avni Paa Krtlerle Trklerin birlikte almalar gerektiini ancak Osmanlnn Krtleri koruyamayacak duruma gelmesi halinde Krtlerin harekete gemeleri gerektiini syler. Mevlanzade Rfat, o duruma gelindiinde artk ok ge olaca cevabn verir. Bedirhan Ali ise Osmanl Heyetinden Krtlere zerklik verilmesi talebinde bulununca Avni Paa bunu olumlu karlar.282 Toplant sonunda Dou ve Gneydou Anadoludaki nfus oranlarna gre Krt subay ve mlki yetkililerin gnderilmesi prensip olarak karara balanr. 283 Amiral Robeck 1920 Mart aynda Di leri Bakanlna sunduu raporunda, Damat Ferit Paa ve Seyit Abdulkadir ile grtn bildirmitir. Ferit Paann Diyarbakr, Harput ve Mu blgesinde Krtleri ulusal Trk hareketine kar kkrtmak istediini, Seyit Abdlkadirin ise ulusalclara kar harekete gemee hazr olduunu ancak bamsz veya ngiliz mandas altnda bir Krdistan garanti etmedike Ferit Paa ile birlemek istemediini bildirecektir.284 ngilizlerin ve Damat Ferit Paann, Osmanl mparatorluuna Sevr Antlamasn imzalatma planlar dhilinde deerlendirilen Krtlerin kullanlmas dncesi, Damat Feritin fikri olduu anlalmaktadr. Ancak ngilizlerin dahi gvenilir bulmadklar bu ahsn planlar, grevden ekilmesiyle hayat bulamayacaktr.285 Ayrca Amiral Robeck Anadoluda ulusal akma kar bir Krt hareketini ngiliz igalinde bulunan topraklar hari uygun bulmasna ramen Krtler arasndaki ayrln kuvvetli olduunu bildiinden bu konuda kukulu olduunu sylemitir.286 Crane-King287 olarak adlandrlan Amerikan komisyonu, Amerikan Yksek Komiserliinde 1919 Temmuz ay ierisinde balad al malarnda eitli parti ve
282

Sina Akin, (1992), stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele (C. I), stanbul: Cem Yaynevi, ss. 537-538. 283 ke (1990), a.g.e., s. 71. 284 Sarhan, (1993), a.g.e., (C II), ss. 431-432., ayrca bkz. Sonyel, (1973), a.g.e. (C I), ss. 212-213. 285 Sonyel, (1986), a.g.e., s. 85. 286 Sonyel, (1973), a.g.e., s. 213. 287 Amerikan Cumhurbakan tarafndan grevlendirilen King Crane Komisyonu zellikle Arap illeriyle ilgili olarak gdm sorununu incelemek zere grevlendirilmitir. Komisyon incelemeleri sonucunda Trkiye ile ilgili olarak unlar ileri srmtr. 1. Kilikya hari, bir Ermeni mandas kurulmal, 2- Bir mandater altnda ve Trkiyeden ayr uluslararas bir stanbul devleti kurulmal, 3Ayr bir Trk devleti iin bir mandater bulunmal, 4- Trkiyeye verilecek gdm altnda zmire zerklik verilmeli, 5- Tm Anadolu, Ermenistan, stanbul devleti ve Trk devletini kapsayacak tek bir genel manda kurularak Birleik Amerikaya devredilmelidir. Sonyel, a.g.e. (C. I), ss. 124-125.

83

derneklerin Amerikan mandacl konusundaki grlerini almaya balar. Bu dnemde zellikle stanbulda Amerikan mandacl tartmalar youn olarak yaanmaktadr. 4 Austos gn Amerikan Eliliinde Amerikan nceleme Kurulu, parti, dernek, cemaat ve basn temsilcilerini dinlemek zere toplanr. Hahamba Haym Naum Efendi kurulun hangi devleti tercih ettikleri sorusuna Musevi unsurunun kimseyi tercih etmedii eklinde yant verir. Krt Teali Cemiyetinden Babanzade kr ve Seyit Abdlkadir, Trkiyede 4-5 milyon, randa 3 milyon Krt olduu, Karadenize kesinlikle bir k istediklerini, skenderun Limanyla Dicle ve Frattan yararlanmalar ve Musulun tamamen Krdistana ait olmas gerektiini syler.288 Amerikan Komiserinin, heyetin bu isteine cevab ise Krdistan kurulmasn dndkleri topraklarn byk bir ksmnda Ermenistan kurulmasna karar verildii olmutur.289 4.1.4. Cemiyetin stanbul Hkmeti ile likileri Cemiyetin balangta hkmet tarafndan desteklenerek kurulduu ve byle bir destein sz konusu olmadn iddia eden grlere paralel olarak KTCnin stanbul Hkmeti ile ilikilerinin seyri konusunda da farkl grler ortaya konulmutur. Bu grlerden ilki: Milliyeti ve tamamen siyasi bir gaye gden KTCnin Osmanl Hkmeti ile ilikileri esas olarak atma zemininde yrd eklindedir.290 zmirin Yunanllar tarafndan igal edilmesi ile balayan tehlikeli gelimeler zerine Padiah tarafndan uray- Saltanat toplanmtr. Birok cemiyet ve etkili isimlerin de arld toplantya Krdistan Teali Cemiyeti de katlmtr. Cemiyet bu toplantya iki ki ilik temsilcilik dzeyinde arlmtr. KTCnin bu toplantya arlmas baz evrelerce Cemiyetin padiah ve hkmet evrelerinden beslendi i yorumlar yaplmasna sebep olmutur. Ancak Gldaa gre bu yorum Krt varlna ynelik bir Kemalist tarih yorumudur.291 KTCyi Saltanat rasna arm olan Osmanl Hkmeti KTCnin Van, Diyarbakr, Bitlis ve Musuldaki varlndan ve faaliyetlerinden olduka rahatszdr. Faaliyetlerinden rahatszlk duyulan bir siyasi oluum olarak hkmetin karsna gelen KTC yasalara uymas konusunda Hkmet tarafndan uyarlmtr. Ayrca bu
288 289

Sarhan, (1993), a.g.e., (C. II), ss. 14-24. Cemil Paa, a.g.e., s. 57. 290 Glda, a.g.e., s .106. 291 A.g.e., ss. 106-107.

84

uyarnn yapld toplantda Krdistana gnderilmek zere Haydarizade brahim Efendi, Abuk Ahmet ve Avni Paalarn yer ald bir heyet oluturulmutur.292 Damat Ferit Hkmetleri ile KTC ilikilerinin pekiyi olmadn

grmekteyiz. Damat Ferit Hkmetinin i ve d siyaseti yrtebilecek yeterlilie sahip olmadn, halkn haklarn savunmada yetersiz kaldn ve bu nedenle bir an nce istifa etmesi gerektiini dnen muhalefetin ierisinde KTC de yer almtr. Bu durumdan Glda KTCnin saray otoritesine muhalif bir misyon tadn iddia etmektedir.293 Bununla birlikte ngiliz istihbarat raporlarnda Damat Ferit Paann Sadarete dnmek iin KTC ile grmeler yapt, bu grmelerde Krtlere zerklik verilmesi karlnda Anadolu Hareketine kar Krtleri kullanma taleplerinin olduu bildirilmektedir.294 1920 yl balarnda toplanan ve byk ounluu Mdafa-i Hukuku olan Meclis-i Mebusan, KTCnin reisi Seyit Abdlkadir Efendi ile erif Paaya ok ar eletiriler yneltmi lerdir. erif Paa ve Boos Nubar Paa arasndaki antlamann ardndan bu antlamay onayladna dair yabanc bir gazeteye deme veren Seyid Abdlkadirin Ayan azalndan drlmesi iin giriimde bulunulmutur. Seyid Abdlkadir ise Mebusanda gizli celse talebinde bulunarak byle bir beyanda bulunmadna dair deme vermitir.295 4.1.5. Cemiyetin Anadolu Hareketi ile likileri KTCnin atma halinde bulunduu glerin banda Mdafaa-i Hukuk Hareketi, Kuva-yi Milliye gleri, genel ifadesiyle Anadolu hareketi gelmektedir. Erzurum Kongresine, Diyarbakrdan, Elaz ve Diyarbakr temsil edecek bir delege gnderilmemitir. Bu durum blgedeki Mdafaa-i Hukuk temsilcilerinin ve zellikle de Mustafa Kemalin tepkisini ekmitir. KTCnin Elaz ve Diyarbakrdan seilen delegelerin Erzuruma gitmesine engel olduu muhtemeldir.296 (Erzurum Kongresine, Erzurum, Trabzon, Bitlis, Van, Erzincan ve Sivas Vilayetlerinden temsilciler katlmtr.)

292 293

imir, (2007), a.g.e., s. 312. Akin, (1992), a.g.e., (C I) , s. 440. 294 Akin, (1992), a.g.e., (C II) , s. 126. 295 Tunaya, (1986), a.g.e., ss. 193-194. 296 Mango, a.g.m., s. 8.

85

Vilayet-i arkiye Mdafaa-i Hukuk-i Milliye Cemiyetinin nde gelen iki yneticisi Cevat Dursunolu ve Sleyman Nazife gre, Krdistan Teali Cemiyeti ve Krdistan dncesi byk tehlike arz etmektedir. Bu sebeple Krdistan Teali Cemiyetinin kendi, cemiyetlerine iltihak iin Seyyid Abdlkadir, Bitlisli bir yzba olan Emin ve beraberlerindeki iki genle bir toplant yaparlar. Bu toplantda kendilerine;
ark vilayetleri zerinde kt ihtiraslar dolatn, Ermenilerin yurdumuza gz diktiini, bu durum karsnda Mslman hkimiyetinin ancak blge halknn gsterecekleri birlikle mmkn olacan (KTC) adyla bir cemiyet kurulmasnn Krtle Trk birbirinden ayracan, hlbuki bizim bulunduumuz Vilayet-i arkiye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyetinin hibir kavmi ayrlk gtmediimizi, Trk Krt ayrm olmakszn btn vilayetler halkn iine alabileceini kuvvetli bir mantk ve canl bir dille anlatt. Sleyman Nazifin sayp dktklerine kar koyacak sz bulamayan heyet ksaca bizimle grecek hibir eyleri olmadn, itilaf devletlerinin kendilerine her yardm yapacaklarn ve bizim kendi bamzn aresine bakmamz tavsiye ederek konumay kestiler.297

Mustafa Kemal Paa ekibi, Krdistan Teali Cemiyeti ile dorudan mcadele etmitir. Arapgir ve Dersimde KTCnin iftirac almalarnn durdurulmas iin nlemler alnmasn istemitir. TBMM Hkmeti ayrca KTCnin Kogiri syan ile balantl olduunu dnmtr.298 4.1.6. Cemiyetin Blnmesi KTC kendi ierisinde farkl fikirlerin olumasyla bir zlme dnemine girmitir. Bu ayrlmann temelinde tam bamszlk ve otonomi yanls grlerin ayrm yatmaktayd. Gldan kitabnda yer verdii sertlik yanls Krt yazarlardan M. Emin Bozarslann Krdistan Teali Cemiyeti hakkndaki fikirleri, o gnlerde de yaanan ayr mann nedenlerini aklar mahiyettedir:
Ne var ki Krt yurtseverleri, Xaninin mirasndan yalnzca yurtseverlik ve ulusseverlik blmn almlar, yol ve yntem blmn, yani kavga ve sava blmn almamlar, ya da o blm ihmal edip kulak arkas etmiler; alma ve kavgalarnda arl divanlara vermiler ve meydanlarda yrtlecek eylemleri gz nne almamlar; siyasal ve diplomatik konularda youn ve iyi bir alma yapmlar, fakat Krt topraklar zerinde ve Krt halk kitleleri arasnda askeri bir
297 298

Glda, a.g.e., s. 104. Tunaya, (1986), a.g.e., ss. 201-202.

86

g, silahl bir g oluturamamlar ki o g siyasal almalar ve o almalarn rnn kendi silahlar ile Krt halknn silahlar ile korumu olsun.() Ayrca insafla kabul etmeliyiz ki onlar, siyasal ve diplomatik alma yolunda gl, deerli ve yararl baz admlar atmlar, o almalarn rnn de Sevr Antlamas ile elde etmilerdir. Ne var ki, u gerei de kabul etmeliyiz ki onlar saf, temiz yrekli ve eksik basiretli idiler; uzak grl deil, ksa grl idiler.299

Sava sonras dnemde Krt hareketinde u eilimler gze arpyordu: Birincisi, aydn kitlenin program olan tam bamszlk eilimidir. kincisi olarak kk bir grup tarafndan savunulan ve genellik kazanmam olan Trkiye himayesi altnda bir i zerklik eilimidir. nc eilim, erif Paann ban ektii rann koruyuculuu altnda bamszlktr. Drdncs, Seyid Abdlkadir, Krt Mustafa Paa ve dier Krt ileri gelenlerinin savunduu ngiltere himayesi altnda bamsz Krt Devleti eilimidir.300 Seyyit Abdlkadirin Ayandaki konumu cemiyet dnda tartmalara ve tepkilere neden olduu kadar, cemiyet iindeki davran ve anlay da ayn lde bu kez Krt aydnlar tarafndan eletirilere neden olmaktadr. stanbul gazetelerinin ve Meclis-i Mebusandaki kendisini hedef alan iddetli eletirilerine gs gerebilecek politik kararll bulunmayan Seyid Abdlkadirin bu eletirileri hafifletebilmek iin gazetelere bir basn aklamas yoluyla yanstm olduu Krtler bamszlk istemiyorlar biimindeki szleri cemiyet iinde bir blnmenin yaanmasna neden olacak gelimelerin balangc olacaktr.301 Krdistan Teali Cemiyeti ierisinde yaanan bu ekimeler neticesinde Bedirhaniler Cemiyetten ayrlarak, 10 Mays 1922de Krt Tekilat- ctimaiyye Cemiyeti adnda bir oluum meydana getirmilerdir. Chailanda gre eyh Abdlkadir Osmanl ats altnda otonom bir ynetimden yanadr. Abdlkadire gre Trklerin Krtlere ihtiyac olduu bu dnemde onlar yalnz brakmak ve bamsz Krdistan talebinde bulunmak Krt onuruna yakmaz bir davran olacaktr.302 Aralk 1919da Krt Teali Cemiyeti iinde yaanan huzursuzluk sreci Krt Millet Frkasnn (KMF) kuruluunu hazrlayacaktr. KMFnin kurucular arasnda Necmeddin Hseyin, Memduh Selim, Kemal Fevzi ve Babanzade Aziz Beyin adlar
299

Glda, a.g.e., s. 87. Lazarev, a.g.e., s. 99. 301 Glda, a.g.e., s. 189. 302 Chaliand, a.g.e. . s. 32.
300

87

gemektedir. Bu kiilerin daha nceleri KTC ierisinde nemli konumda olduklar bilinmektedir. KMF sonradan Tekilat- timaiye Cemiyetine itirak edecektir. TC bu srete dinamik bir Krt oluumu olarak ortaya kacaktr.303 TCin nemli karakteristiinden birisi, bamsz Krdistan tezini aktif biimde ileri srmesidir. Dier karakteristii ise, bu istee uygun olarak bir Krt bayrann yaratlmasdr. Bu Krt organizasyonu, uzunlama renkten oluan; yukarda krmz, ortada beyaz zerine sar gne ve alta yeil renklerin bulunduu Krt bayrann renkleri ve biimini tespit etmitir. Bu bilinen ilk Krt bayradr.304 KTC ve TC kadrolar daha ziyade feodal olarak gl ailelerden gelen bireylerden kuruludur. Bu ki iler halen bu ailevi zellikleri tamalarnn yannda Osmanl eitim ve askeri kurumlarndan eitim almlardr. Bu durum ise onlarn Osmanlclk dncesinden kurtulmalarn zorlatrmaktadr. Krt Feodal dzeninin gerei olarak aileler arasnda yaanan bu ekimeler ister istemez bu cemiyetler ierisinde de grlmtr. Husumet iinde bulunan Krt airet birimlerinden gelmi, Osmanl eitim kurumlarndan eitim alm Krt aydnlar, henz airet balarn, modern, demokratik tarzda Krt ulus bilincinin somut ulusal istemlere ynelebilmesi tarznda aabilmi saylmazlard. Bu karakteri yaplarn kurduklar derneklerin bnyelerine de tayorlard.305 KTCnin varln 1922 yl sonlarna dein koruyabildiine dair belgeler mevcuttur. Baz kaynaklar KTCnin cumhuriyetin ilanna kadar faaliyet gsterdiini kaydetmektedir.
Bu cemiyet, cumhuriyetin ilanndan az evvel vaka resmen dalmt. Fakat buna mukabil 1923te Seyyid Abdlkadir, Cibranl .G., Hnsan, Halit, Hac Musa, eski Milletvekillerinden Yusuf Ziya ve ailelerinden mteekkil olmak zere gizli bir komite tekil edildi. Bu komitenin de gayesi Krdistan istiklalini temin etmekti. Komiteye Yusuf Ziyann tavassutu ile Hnsta oturan Palulu eyh Sait ve ailesi de dhil edilmiti.306

Krdistan Teali Cemiyeti kuruluundan itibaren stanbulda bulunan tm Krtler tarafndan desteklenmitir. O gne kadar Krtl gizli kalm aslen ne kadar
303

304

Glda, a.g.e., s. 193 A.g.e., s. 206. u an Kuzey Irakta faaliyette bulunan Mesut Barzaninin bakanln yapt Krt Demokrat Partisinin bayra da ayn renklerdedir. 305 A.g.e., ss. 203-204. 306 a.g.e., s. 225.

88

Krt varsa hepsi birer Krt milliyetisi sfatyla Krt milli haklarnn savunucusu haline dnmlerdir. Hilafetin ve saltanatn yklmakta olduunu gren bu insanlar, beklenti ve gelecek mitlerini Krdistan fikrine balamlardr. Cemiyetin ynetim kurulunu oluturan kiilerin tamamna yakn kkl Krt ailelerine mensup kiilerdi. Eer bu kiiler bulunduklar artlar ierisinde almalarn stanbulda srdrmenin zorluklarn grp Cemiyet faaliyetlerini douya kaydrp, Diyarbakrda kurulu Krt Teali Cemiyeti ile ortak al ma yapsalard daha verimli sonular alabilirlerdi. Zira Anadolu Hkmetinin ardndan Cemiyetin Krdistan ile olan balants tamamen kesilmi ve faaliyetleri stanbuldaki siyasi almalarla snrl kalmtr.307 4.2. BNBAI NOELN KRTLERLE LGL FAALYETLER Krtlerin yaad topraklarn ngilizler asndan ne kadar nem arz ettiini ngiltere D leri Bakanl kaynaklarndan grmek mmkndr:
Bu lkeye hkim olan g Mezopotamyaya ulaan stratejik noktalar ve bu topraklarn sulanmasnn byk lde dayand Dicle su kaynan byk lde kontrol edecektir. stelik askeri amalar iin zengin bir kaynak olabilecek istikrarl ve dost bir Krdistan, yukar Mezopotamyadaki bir bar iin hayati nemdedir. Mezopotamya snrndaki alak topraklar petrol alanlarna ve dier kaynaklara sahiptir.308

lkeleri iin nemini bu ekilde tarif ettikleri bu topraklar karlar dorultusunda kullanabilmek iin grevlendirilen ngiliz Subaylarndan en gze arpan Binba E.W.C. Noel olmutur. Noel lkesinin kendisine tevdi etti i grevlerinde ilerisine giderek Krtlk faaliyetlerinin bayraktarlarndan birisi olmutur. 1886 doumlu olan Noel aristokrat bir ailenin ocuudur. Genliinin ilk dnemlerinde Farsa, Arapa ve Rusa bata olmak zere birok dou dilini renmitir. Binba Noelin ilk grev yeri Hint ordusudur. Nisan 1915 ylnda rann Ahvaz kentine konsolos olarak atand. Drt yl kald bu grevde blgeyi ve Krtleri yakndan tanyp Krte rendi. Mtareke dneminde ngilterenin Badat Komiserliine istihbarat subay olarak grevlendirildi. 309 Bamsz bir Krt Devleti kurulmas ya da en azndan Krtlere uygulanabilir bir otonomi salanmas
307 308

Cemil Paa, a.g.e., s. 60. Mesut, a.g.e., s. 19. 309 Bruinessen, (1993), a.g.e., s. 144.; imir, (2007), a.g.e., s. 323.; Ertrk, a.g.e., ss. 143-144.

89

konusundaki politikalar destekler bir aba ierisinde olmutur. Koloni Ofisindeki Orta Dou ileri ile ilgili memurlar tarafndan kinci Lawrence olarak adlandrlan Noel, bu memurlarn Krt Milliyetiliinin derinlii konusundaki phelerinin aksine Krt Milliyetiliinin gcne inanan bir kiiydi.310 1918 ylnda Mezopotamya blgesinde grevlendirilen Noelin Badat Yksek Komiserlii tarafndan ald talimatlar kesin dzenlemeler yapmaktan kanmas ynndedir.
Askeri igal alanlarmzn dnda kalan blgelerde yerel eflerle organize halinde dzeni salamak ve korumak amacnda olmalsnz. Yaplan dzenlemelerin geici zorunluluklardan kaynakland ve her an tekrar deerlendirilebilecei konularnda efler yeterince aydnlatlmaldr. eyh Mahmudu Sleymaniyede bizim temsilcimiz olarak atamaya yetkilisiniz ayn zaman da bu tip uygulamalar uygun grmeniz halinde Chamchamal ve Halbepe gibi yerlerde de yapmanz sizin inisiyatifinizdedir. likiye girdiiniz airet eflerine kendi istek ve alkanlklarna yabanc olan hibir idari uygulamaya zorlama niyetinde olmadmz aklanmaldr. Airet liderleri, ngiliz Siyasi Memurlarnn rehberliinde kamusal dzenlemeler iin konfederasyonlar oluturulmas konusunda cesaretlendirilmelidir.311

Binba Noelin Krtlerle ilgili grlerine k tutmas asndan ngiliz Yksek Komiseri Calthorpeun u yazdklar olduka tatminkrdr:
Hkmetim, Osmanl mparatorluunu zayf drmek iin elinden geleni sonuna kadar yapmaktadr. Bunun bir yolu da Krtlerle Trkleri birbirine drmekten getiine inanyorum. Fakat bu sabrla ve temkinle izlenecek bir yoldur ve Noelle onun gibi Krtler bunu anlamyorlar. Ltfen bu konuda daha dikkatli davranlsn. Keke Noel bu kadar aleni bir Krt olmasayd.312

Noelin blgede yrtt faaliyetlere bakldnda ngilterenin karlarnn tesinde Krtlerin menfaatine bir gayret ierisinde olduu grlecektir. Bamsz bir Krt Devleti kurulmas dncesi Noelde bir saplant halini almtr. ngiliz istihbarat subay Noel bu dnemde yapt incelemelerde; Krtler arasnda iki grn varln tespit etmitir. Bu grlerden birincisi slam birlii iken ikincisi ise ulusal sorun yaklamdr. Ulusal sorun grnn ngilizlerce desteklenerek Krt milliyetiliinin blgede yaygnlatrlmas phesiz slam birlii dncesini desteklemekten ziyade yarar getirecektir. Fakat Trkler bu noktada slam birli i
310 311

Olsen, (1991), a.g.e., s. 53. Dowall, a.g.e., s. 152. 312 ke, (1992 b), a.g.e., s. 41.

90

fikrini desteklemektedirler ve ellerinde zmirin Yunanllarca igal edilmesi gibi nemli bir koz vardr. zmirin Yunanllarca igal edildii gibi Krt blgelerinde de Ermenilerin igali neticesinde bir Ermenistan kurulaca yolunda Trklerce propaganda faaliyeti yrtlmektedir. Bu noktada Noelin konuya getirdii zm udur: Aslnda Krtler pek de muhafazakr Mslman deildirler; eitim ve retim imknlarnn ngilizlerce tespit edilecei bir plan dhilinde Krtlerin lml Mslmanlar yaplmas sz konusu olabilecektir. Krt milliyetiliinin gelitirilmesinin n koulu Mslmanlk ortak paydasna sahip Trk-Krt ibirliinin bozulmasdr.313 Binba Noel bu raporlarnda yrede ngiliz aleyhtar slamc bir akmn varln kaydetmektedir. Halk ngilizlere olduu kadar, Avrupada Krtlk ampiyonluuna kalkan erif Paaya da dmandr. Noel, Trk yanls bu tutumun ne stanbul, ne de Mdafa-y Hukukularn gayretlerinden kaynaklandn, bunun halkn doal inisiyatifi olduunu belirtmitir.314 1919 ylnn Mart aynda Badatta Sivil Komiser Sir Arnold Wilsonun Bakanlnda yaplan toplantnn ardndan, eyh Mahmut Berzencinin yannda Siyasi Hkim grevini yrten Noelin yerine Binba Soane315 atanm ve Yzba Noel bugnk Trkiye topraklar ierisinde bulunan yerlerde incelemelerde bulunmak zere grevlendirilmitir. Binba Noel, Mardin, Midyat, Savur ve Nusaybin evresinde, blge halknn ngilizlere bak, blgenin ekonomik yaps ve airetlerin etkinlikleri konularn ieren bir ksm incelemelerde bulunmutur. Bu incelemeler neticesinde blge halknda yrtlen propagandann da etkisiyle ngiliz aleyhtarlnn giderek arttn belirlemitir.316 Noelin bu blgeden gnderdii raporlarn ieriinde adlaryla birlikte kabile saylar, ellerindeki silah miktarlar, ekilebilir alanlarn lleri, topran verimlilii, hayvan saylar, bir inek ve katr fiyatlar dahi yer almaktadr. Ayrca Nusaybinde bulunan demiryolu yerleimini gezen Noel burada bir ngiliz Piyade Taburunun
313 314

Parlar, a.g.e., s. 541. imir, (2007), a.g.e., ss. 326-327. 315 ngilizler blge zerindeki emellerini gerekletirmek iin birok ajanlarn grevlendirerek blgede yaayan etnik gruplarn sosyal ve siyasi yaplarn inceleme yoluna gitmilerdir. Bu ajanlardan birisi olan Binba Soane, Kuzey Irak blgesinde ya ayan gl Caf Airetinin reisi Osman Beyin kars Adile Hanmn Farsa Ktiplik grevini stlenmitir. I. Dnya Sava yllarna kadar kimliini saklamay baaran Soane, 1914 ylnda ngilizlerin Iraka girmeleri zerine ngilterenin blgede istihbarat subay olarak grev alm ve Mondros Mtarekesinden sonra Kuzey Iraktaki etkin idarecilerden birisi olmutur. ay, a.g.e., s 370. 316 Ertrk, a.g.e., ss. 195-198.

91

barndrlabileceini belirtmektedir.

317

Ayrca Noel, Paris grmelerinde ngiliz

heyetinin bakan olan Balfour ile yapt bir yazmada Trklerin kkrtmasyla Hristiyanlar ldren Krtler iin genel af karlmasn nerecektir. Bu yazya cevaben Balfour kendisine, alc bir siyaset gdlmeyeceini ve Krt isteklerinin konferansta gz nnde bulundurulacan bildirir.318 Ayrca ngiliz Di leri Bakanlndan, stanbul Yksek Komiseri Calthorpea hitaben gelen bir yazda Binba Noelin Krtlere gvence vermesi istenir ve Krt karlarnn konferansta ihmal edilmedii hatrlatlr.319 14 Maysta Midyatta tant Trk niformal Krt kkenli subaylar kendisine Osmanl ordusunun sadece Sleymaniyede bulunan birliklerinde 2.000 e yakn Krt olduunu sylemeleri zerine Noel hayretler iinde kalr. Krtlerdeki Trk dostluunu gzlemleyen Noel, airetlerin Ermenilerle uzlamasnn pek mmkn grnmediine inanr ve halk ngilterenin hibir ekilde Ermenilerle ibirlii yapmadna ve yapmayacana inandrmaya alr. 320 Mardindeki incelemelerinden sonra Diyarbakra gitmek zere yola kan Noel, getii yerlerde halk arasnda Hristiyan aleyhtar Osmanl propagandasnn da etkisiyle ngilizlere kar slami bir birlikteliin ortaya kabileceini tespit ederek rapor etmitir. Noel Milli airetinin lideri Mahmud Beyle de tanp, bu kiinin blgede byk bir gce sahip olduunu ve bu kiiyi elde etmek zere stanbuldaki Krdistan Teali Cemiyeti yeleri ile Arap bamszl taraftar Araplarn youn bir faaliyet gsterdiini kaydetmitir.321 Binba Noelin Diyarbakra geldii gnlerde ehir Krtlk faaliyetleri asndan olduka hareketlidir. Bu kark durum ierisinde Noel, ilk olarak Krt Teali Cemiyeti yetkilileri ile grmtr. Halepte tutuklu bulunan Diyarbakrl tccarlarn serbest braklmalar iin yaplan talepleri memnuniyetle kabul ederek bu vastayla ngilizler lehine sempati kazanma imknna kavumutur.322 Noel, bu yaknlama vastasyla Diyarbakrda Krt Kulbnn faaliyetleri hakknda detayl bilgiler toplamtr. Pan-Krdist bir oluum olduunu bildirdii bu kulbn ngiltere
Mim K. ke, (1990), ngiliz Ajan Binba E.C. Noelin Krdistan Misyonu, stanbul: Boazii Yaynlar, s. 31. 318 Sarhan, (1993), a.g.e., (C. I) , s. 228. 319 A.g.e., s. 239. 320 ke, (1990), a.g.e., s. 35. 321 Ertrk, a.g.e., s. 206. 322 A.g.e., s. 209.
317

92

aleyhine faaliyette bulunmayacan bildiren Noel, bu insanlarn Krtlerin iktidar altnda olmalar kouluyla ngiliz igalini kabul edeceklerini bildirmitir.323 Diyarbakr ziyaretinin ardndan Halepe geen Noel, burada Badat Siyasi Temsilcisi Albay Arnold Wilson ile grm ve bu kii tarafndan stanbula giderek Bedirhan ailesi mensuplaryla Krt meselesini grmek ve aileden birisini yanna alarak Trklerin slamc propagandasn krmak zere gneydouya gitmesi iin grevlendirilmitir.324 3 Temmuz gn stanbula ulaan Noel burada kald gnler zarfnda stanbul Yksek Komiseri Amiral Calthorpe ile birok kez grmede bulunmu, Diyarbakr ve evresinde etkisi olabilecek Krt ileri gelenlerine yardm edilmesinin her adan byk avantaj salayacan ifade etmitir. Noele gre ngilizlere en ok yarar salayacak olanlar Seyit Abdlkadir ve Bedirhan ailesidir.325 Noelin stanbulda yrtt faaliyetlerinin temelini, ngilizler aleyhine yaplan propaganda faaliyetlerine engel olmak, buna esas olmak zere Krtlerin, ngilizler lehine elde edilmeleri ve kullanlmalar esas tekil etmitir. Bu ama dorultusunda Gney Dou Anadolu blgesine dnecek olan Noele, bu blgede yrtecei faaliyetleri esnasnda elik etmesi iin Emin Ali Bedirhann iki olu ile Seyit Abdlkadirin damad Seyit Moin ve Dersimli Seyit brahimden oluan bir heyet oluturulmutur. Heyet emniyetlerinin etmilerdir.
326

salanmas

hususunda

Amiral

Calthorpetan

garanti

talep

Akin kitabnda, Noele elik etmek zere Anadoluya gidecek bu

heyetin, Paris Konferans esnasnda, Krt blgelerinin Ermenilere verilecei yolunda kan sylentiler neticesinde Zaho ve madiyede ngiliz subaylarn ldrlmesi ve Sleymaniye blgesinde eyh Mahmudun ayaklanmasyla balayan Krt hareketini yattrmak gayesiyle stanbul Yksek Komiserliince grevlendirildiini yazmaktadr. Bu heyetin ikici bir fonksiyonu ise Mustafa Kemal faaliyetlerine kar bir eylem gelitirmek olduunu, bu nedenle Ali Galip (ilerde deinilecek) olaynn ilk olarak ngiliz Yksek Komiserlii daha sonra da Balfour ve Curzon tarafndan pein olarak onaylanm olduunu belirtmektedir.327

323 324

Lazarev, a.g.e., s. 106. ke, (1990), a.g.e., s. 39. 325 Ertrk, a.g.e., s. 215. 326 Parlar, a.g.e., ss. 537-538. 327 Akin, 1992, (C. I) , a.g.e., ss. 534-539.

93

Noelin Mustafa Kemal Hareketine ilgisini gstermesi asndan Amiral Calthorpeun Lord Curzona gnderdii bir telgraf aklayc mahiyettedir. Bu telgrafta Calthorpe, Krtler henz Mustafa Kemale kar ayaklanmad, ama Noel bunu salayacandan emin diyerek Noelin amalarna iaret etmektedir.328 Noelin stanbulda yrtt faaliyetler baz ngiliz siyaseti ve yneticileri tarafndan belirli oranda ar bulunmutur. stanbuldaki ngiliz Yksek Komiserliinde alan Hohler 21 Temmuz 1919 tarihinde Sir Telleye gnderdi i telgrafta bu durumu ifade etmitir. Hohlere gre Noel, Krtlerin peygamberi olmak istemektedir. Ar Krt taraftar olarak nitelendirilen Noel bu tavrlar ile bir Krt Lawrance olmak niyetindedir. Ayrca Hohlerin Krtler hakkndaki fikirleri de Noel ile uyumamaktadr. Ona gre Krtlere fazla gvenilmez, ancak Trkleri zayflatmak iin Krtleri harekete geirmek fena bir fikir deildir. 329 Aratrma gezisini tamamlayan Noel Krtler Hakknda Bir Not hazrlayarak Badatta bulunan amirlerine sunar. Bu alma Krtlerin kkeni, dilleri ve tarihlerini inceleyerek balamakta, milli zelliklerine deinmekte, Ermenilerle aralarndaki kan davasnn bu iki milleti birbirine drp Anadoluyu elde tutmak zere Hamidiye Svarilerini ihdas eden II. Abdlhamid tarafndan yaratldn yazmaktadr. Noele gre Krtler, Ari rka mensup olduklar iin Avrupallara ve Hristiyanlara Trklerden daha yakndrlar. 330 Bu raporda ayrca Osmanl ve Trkler aleyhinde ifadelerin yan sra, kurulmas dnlen Ermeni Devleti aleyhinde de ifadeler vardr. Noele gre bir Ermeni devleti kurulmas halinde ngiliz politikalar zarar grecek, bu halde Krtler ve Trkler birlikte hareket etmeye balayacaklardr. Bunun yerine Krtlere sahip kmalar halinde ngilizler daha karl karak blgede istikrar salam olacaklardr.331 Binba Noel Badattaki ilerini tamamladktan sonra Halepe dnerek burada Celadet ve Kamuran Ali Bedirhanla buluur. Daha nce Diyarbakrda tant Ekrem Cemilpaazade, iki ngiliz vatanda ve Hakkrili Abdrrahim Efendi ile baz hizmetliler ve muhafzlarla birlikte 21 Austos tarihinde Anadoluya gitmek zere yola karlar. Bu seyahatle birlikte Noel, Ali Galip Olayna mdahil olmutur.
328 329

Kocaba, a.g.e., s. 268. Ulubelen, a.g.e., s. 202. Telgrafn tam metni iin bkz. imir, (2007), a.g.e., ss. 326-327. 330 ke, (1990), a.g.e., ss. 52-53. 331 A.g.e., s. 101.

94

4.2.1 Ali Galip Olay Tarihte Ali Galip olay olarak bilinen bu hadise asl olarak stanbul Hkmeti ve ngilizlerin Anadolu Hareketine mani olma al malarndan ibarettir. Sivas Kongresinin toplanmasn engellemek amacyla stanbul Hkmeti kanalyla bir ksm Krtler ve Noelin harekete getii, Kazm Karabekir Paann gndermi olduu bir telgrafla haber alnmtr. Bu hareketin banda Elaz Valisi Ali Galip Bey332 vardr. Ayrca Bedirhanoullarndan Celadet ve Kamuran Ali kardeler de yanlarnda bulunan Binbas Noelle birlikte blge airetlerinden faydalanma yollarn aramlardr. Dhiliye Nazr Adil Bey ve Harbiye Nazr Sleyman efik Paa hazrlklar devam eden Sivas Kongresine engel olabilmek zere Elaz Valisine bir telgraf gndererek Kongrenin toplanmasna engel olunmasn ve katlmak zere gelenlerin memleketlerine geri gnderilmesine emretmitir.333 Ayn ki iler Ali Galipe, Sivas Kongresinin Avrupada kt bir etki yaptn, airetlerden 100-150 kiilik bir birlik kurarak Sivasa baskn yapmasn ve ynetimi ele alp kongreyi datmasn, kongre iin orada bulunanlar tutuklayp stanbula getirmesini emrederler. Telgraf hatt Sivastan getii iin Hkmetle Ali Galip arasndaki yaz malar Mustafa Kemalin eline geer.334 Mustafa Kemal bunun zerine Malatya, Elaz ve Diyarbakr Kolordu komutanlarna bir telgrafla komplonun nlenmesini ve faillerin yakalanmasn emretmitir. Elazdan XV. Alay Komutan lyas Bey sratle Malatya zerine

Kayserinin Feyzioullar ailesinden olan Ali Galip 1871 ylnda domutur. 1911 ylnda Kurmay Yarbay iken ttihati dmanl nedeniyle ordudan ayrlmak zorunda kalmtr. 1912 ylnda Kayseriden bamsz milltvekili olarak Osmanl Mebusan meclisine giren Ali Galipin Milletvekillii bir sre sonra sona ermitir. Mondros Mtarekenden sonraki dnemde hkmete gelen Damat Ferit Paann ittihat olduunu dnd Valileri azletmesi uygulamas dhilinde grevden alnan Ali Seydi Beyin yerine 3 Mays 1919 tarihinde Elaz Valisi olarak atanmtr. Ertrk, a.g.e.,s. 225. 23 Haziranda Hkmetin talimatyla Mustafa Kemale azil kararn tabli etmek zere Sivasa gelen Ali Galip Sivas Valisine Mustafa Kemalin tutuklanmas iin bask yapar ancak herhangi bir sonu alamaz. Kendisi hakkndaki tasavvurlar renen Mustafa Kemal, Ali Galipi ar bir ekilde paylar buna ramen Elaza gitmesi iin izin verirnce Urfaya oradan da Halepe kaan Ali Galip Bey Milli Mcadele sonulanncaya kadar belki yeni bir ikbal kaps aralanr beklentisiyle stanbulda oturur. Trk ordusu stanbula girince Merkez Kumandanl tarafndan yakalanarak, Adapazarndaki harp divanna gnderilir. Burada beraat eden Ali Galipe verilen yegne ceza Malatya Mutasarrf Halil Beyle birlikte Yzellilikler Listesine alnmasdr. A.g.e.,s. 54. 333 Akin, (1992), (C. I), a.g.e., s. 540. 334 Genel Kurmay Harp Dairesi Bakanl, (1974), Trk stiklal Harbi VI. C istiklal Harbindeki Ayaklanmalar(1919-1921), Ankara: Gnkur. Basmevi, s. 44.

332

95

yrm bunun zerine komployu gerekletirenler Khtaya kamak zorunda kalmlardr.(9 Eyll 1919) 335 Mustafa Kemal Paann aldrtt tedbirler neticesinde Binba Noel ve yandalar kamak zorunda braklarak etkisiz hale getirilmilerdir. Mustafa Kemal Paa olayn akabinde Damat Ferit Paa Hkmetini sert bir dille eletirmi ve Ali Galip Olaynn tertipisi Dhiliye Nazr Adil Beye, onu eletiren bir telgraf gndermitir. Bunun ardndan da btn Anadolunun stanbul Hkmeti ile irtibatnn kesilmesi ve ortaya kan durumun padiaha arz edilmesi yoluna gidilmitir. Bunun sonucunda Damat Ferit Paa Hkmeti istifa etmek zorunda kalmtr.336 Binba Noel, Mustafa Kemalin ektii bu telgraftan on gn sonra Malatyada bulunduu srada Bedirhanlardan olan Malatya Mutasarrf Halil Bey337 tarafndan haberdar olmutur. Bunun zerine Binba Noel stanbula Babliye bir protesto telgraf yollar. stanbulda bulunan Yksek Komiser Diyarbakrdaki Askeri Erknn Mustafa Kemale katldn ve Babliden gelecek talimatlara uymayacan bildirir.338 Ali Galip olaynn ardndan toplanan Krdistan Teali Cemiyeti, lke genelinde toplam 15.000 yelerinin olduunu, Binba Noele elik eden iki Krt prensinin Cemiyet tarafndan, Bar Konferansnn karar belli oluncaya kadar Krtlere itidal tavsiye etmek iin grevlendirildiklerini bildirmi ve ngilizlerin tek

335 336

Atatrk, a.g.e., (III. C), ss. 33-36. A.g.e., s. 42 ayrca Bkz. Atatrk, (t.y.), Nutuk , (I. C), (1919-1920), (Bugnk Dille Yayna Hazrlayan Zeynep Korkmaz), (y.y.y.) Atatrkn Doumunun100. Yln Kutlama Koordinasyon kurulu, s. 95. 337 Diyarbakr 13. kolordu Komutanlnn Austos 1919da Harbiye Bakanlna ektii telgrafta Bedirhanlardan Malatya Mutasarrf Halil Beyin Krtlk propagandas yapt, ngiliz himayesinde Ermeni ve Krtlerden meydana gelen bir Krdistan istedii, Kamuran, Ali, Mevlanzade Rfatn klliyetli ngiliz parasyla buraya geldiklerini ve bu durumu nlemek iin ellerinden geleni yaptklarn rapor etmi ve Malatya Mutasarrfnn stanbula alnmasn talep etmitir. Sarhan,a.g.e., C. II, s. 32. Malatyadaki grevi esnasnda Diyarbakr ve Mardinde Krt Teali Cemiyeti ubelerinin almasna nayak olmu1921 ylnda Mevlanzade Rfatla beraber ngiliz Yksek Komiserliinin salad pasaportla Ali Galip olaynn ardndan Badata gelmi, burada ngilizlerden herhangi bir destek alamayacan anlaynca 1922 ylnda stanbula dnerek 1924 ylna kadar stanbulda kalmtr. Kentin Trk ynetimine gemesiyle Beyruta kamtr. Kasm 1924te ngilterenin Milletler Cemiyeti delegasyonuna gnderdii bir yaz ile Trklerle Krtlerin hibir ortak noktalar olmadn, Krtlere zgrklk verilmesi halinde, Ermeni, Keldani ve dier komularyla bar ierisinde yaayacaklarn bildirmitir. Aralk aynda Irak Komiseri Dobbsa gnderdii bir yazda; Trkiyenin Musul zerindeki savlarn protesto edip, Krtlerin Irak ynetimi altnda yaamaktan mutlu olduklarn ileri srmtr. Kaymaz, a.g.e., s. 473. 338 ke,(1990), a.g.e., s. 89, 90.

96

dostlar olduunu, onlardan baka hibir lkenin himayesini istemediklerini aklamlardr.339 Gelien olaylarn ardndan Urfaya geen Noel orada da Krtlk faaliyetlerine devam eder. Urfadan stanbula gnderdii 19 Eyll tarihli telgraf; blgede grt airetlerin bir ngiliz igalini iyi karlayacaklarn, blgedeki nfusun yzde ellisini Krtlerin oluturduunu, blgeye bir Krt vali atanmas halinde airetlerin onun buyruklarna uyacaklarn ve majesteleri hkmetini dost bulduklarn bildirir. 27 Eyll tarihli telgrafta Bedirhanlardan Emin Alinin Diyarbakr Valiliine, Hamdi Paann 13. Kolordu Komutanlna atanmasn, baka bir Krdn ise Mardin Valiliine getirilmesini nererek bu tertibin tutmasa bile Trk Krt birliini zayflatacan
340

ve

bu

grn

Badat

komiserliinin

de

desteklediini bildirmitir.

Ali Galip olaynn ardndan stanbulda bulunan Ba Tercman Ryan,341 Di leri Bakan Reit Paaya Binba Noeli savunarak, kendisinin yalnzca haber alma amacyla Malatyaya gittiini ve orada Ali Galip ile karlamasnn yalnzca kt bir tesadf olduunu sylemitir. Ayn konu ile ilgili olarak ngiliz stihbarat tarafndan Di lerine gnderilen bir raporda, Ali Galip olaynn, Celadet ve Kamuran Aliden tr ngilizler aleyhine kullanld bildirilmitir. 342 Binba Noelin Anadoludaki faaliyetlerinin ngiliz d politikas asndan tehdit oluturabilecek boyutlara varmas ve Mustafa Kemal hareketinin Anadoluda geni bir taraftar toplamas zerine, Noelin gvenli bir yere dnmesinin uygun olaca deerlendirilmitir. Nihayetinde Noelin ngiltereye dnmek zere Mersinden stanbul vapuruna binmesi emredilmi tir.343 Noelin, Trkiye topraklarnda yrtt faaliyetler eyh Mahmudun
344

nderliinde Sleymaniye, Erbil ve Revandzdeki Gney Krt Konfederasyonun

339 340

Sarhan, (1993), a.g.e., (C II) , s. 156. A.g.e., s. 118 341 Dr. Rza Nur Lozan hatralarnda Rayyan olarak geen bu ahs iin unlar syler: Mtareke zamannda pek mhim rol oynam ve bir takm Trkleri milli hareket lehine sevk etmi olan ngilterenin stanbul sefareti tercman Rayyan da ngilterenin Lozana katlan heyetinde mavirler arasndadr. Rza Nur, (1991), Lozan Hatralar, stanbul: Boazii Yaynlar, s. 23. 342 Sarhan, (1993), a.g.e., (C. II) , s. 238. 343 ke, (1992 b), a.g.e., ss. 105-106. 344 ngilizler tarafndan idama mahkm edilen Sleymaniyeli Mahmut Berzenci Kuzey Irakta 19 Maysta isyan etmi, 9 Haziranda yakalanarak Hindistana srlm, Byk Taarruzdan sonra getirilerek tekrar makamna oturtulmutur. Sarhan, (1993), a.g.e., (C. II), s. 8.

97

gerekletirdii faaliyetler dzeyinde organize olmamtr. ngilizlerin Kuzey blgesindeki bu tavrnn en nemli nedeni Gneyde yaanan hayal krkl olmutur. eyh Mahmudun bamsz Krt Devleti istei ancak ngilizlerin askeri gc sayesinde bertaraf edilebilirken, ngilizler Noelin Trkiyedeki faaliyetlerine onun beklediinden daha az destek olmulardr.345 4.3. MUSULDA KRTLK FAALYETLER 4.3.1. Trklerin Musul Krtleri le likileri ngilizler Trkiye snrlarndaki airet reisleri ile temas ararken, Anadolu Hareketi ngiliz denetimine girmi bulunan Iraktaki Krtlerle ilikiye gemi, farkl szler veriyorlard. Erzurum ve Sivas Kongrelerine gelen ve sonralar Millet Meclisi yesi olan Krtlerin hepsi, bugnk Trkiye snrlar ierisinde kalan blgelerden gelmekteydi. Misak- Milli Musulu yeni Trkiyenin savunulmas gereken bir blgesi olarak kabul ettiyse de, buradan hibir temsilci yoktu.346 Bruinessenin Iraktaki Krtlere verilen szlerle ilgili aklayc mahiyette bilgilere Mangonun makalesinde rastlamak mmkn olmutur. 1920 ylnn Haziran aynda El-Cezire Cephesi komutan olarak atanan Nihat Paaya (Anlm) Mustafa Kemal u talimatlar vermektedir:
Dhili ve d politikamz gerei Krtlerce iskan edilen blgelerde tedricen yerel hkmetler kurulmas bir gerekliliktir. Halklarn kendi kaderlerini kendilerinin belirlemeleri bizim de tasvip ettiimiz bir haktr. Krtler yerel idareleri iin gerekli olan yaplanmay tamamladklarnda, halen kendi kaderlerini belirlemeye muktedir olabildikleri gibi B.M.Mnin idaresi altnda yaamak istediklerini aklamalar beklenmektedir. Bu ama dorultusunda Krt liderlerin ve nde gelen kiilerin kazanlmas amalanmaldr. El-Cezire Cephesi tm politikalarn bu ama dorultusunda ynetmelidir. Bu politikalar dorultusunda Krtlerle, Franszlar ve ngilizler arasnda dmanlk ortam yaratlrken, Krtlerin Trklere kar balarn kuvvetlendirmek zere kalpleri kazanlmal ve Krt liderlere askeri ve idari pozisyonlarda grevler verilmelidir.347

Iraka ve zellikle Musula kar muhtemel Trk tehdidi konusundaki kaygy Badattaki ngiliz Yksek Komiseri Sir Percy Cox da 28 Eyll 1921 tarihli bir
345 346

Olsen, (1991), a.g.e., s. 53. Bruinessen, (1992), a.g.e., s. 140. 347 Mango, a.g.m., ss. 12,13.

98

telgrafnda dile getirmitir. Cox, Mustafa Kemalin Iraktaki ngiliz karlarna zarar vermek istediini, Arap bamszlna kar olmadn ancak Iraktaki ngiliz varlna kar olduunu bildirmitir. Bu endieyle Cox, Mustafa Kemalle Irak Kral Faysal kanalyla grmeler yaplmasn neriyordu. Irak Sava Bakanl da 12 Ekimde Hkmete sunduu muhtrada, Irak ve Musul bakmndan Mustafa Kemalden duyulan endieyi dile getiriyordu. Anadolu Hkmeti hem ngilterenin Iraktaki karlarna zarar vermek, hem de Trk-Fransz dostluunun bir sonucu olarak, Fransann houna gitmek iin ngilterenin tahta kard Kral Faysal devirmee ve Musulu geri almaya kalkabilirdi. Musul iin en byk tehdidin milliyeti Trkiye olduu bildiriliyor ve ngilterenin Irakta harcad emeklerin boa gidebilecei endiesi dile getiriliyordu. Muhtrada, Ankarann Iraka saldrsn nlemek iin tek yolun bir btn olarak Trkiye ile dostluk kurmak olduu belirtiliyordu. 348 Irak ve Musul asndan ileri srlen endielerin yer ald bu muhtraya kar ngiliz D ileri Bakan Lord Curzon, Irakn, ngilterenin manda ynetimi altnda olduunu belirterek, Kral Faysaln veya temsilcisinin Ankarayla mzakereye girimesinin ngiltere asndan uygun olmayacan, hatta Mustafa Kemalin gnderilen temsilciyi ngiliz memuru addederek, dier ngiliz tutsaklar gibi rehin edebilecei ihtimali olduunu belirtmitir. Mttefiklerin kendi balarna grme yapmalarnn aralarndaki antlamaya uygun dmeyeceine dikkat ekilmitir. Ona gre Anadolu sorunu geni olarak ele alnmal ve Irak konusu sadece bunun bir paras olmaldr. Esas olan Trkiye ile genel bir bar antlamas yaplmasdr. Eer mttefikler bu konuda zafiyet gsterirlerse ancak bu durumda Faysal ile Anadolu hareketinin grme yapmasna izin verilebileceini bildirmitir.349 Neticede Kral Faysal ve Mustafa Kemal arasnda bir grme gereklememitir. Percy Coxun bir dier plan ise Kemalistlere kar Krtleri kkrtma siyasetinin uygulanmasdr. Ona gre zaten Trkler, Krtleri ngilizlere kar kkrtmaktadrlar. Kemalistlerce esir tutulan Yarbay Rawlinson da Coxla ayn gr dorultusunda Pontuscularla ibirlii yaparak Krtleri harekete geirmenin

348

Bilal imir, (1972), ngiliz Belgeleriyle Sakaryadan zmire (1921-1922), Milliyet Yaynlar, ss. 246-255. Ayrca bkz. Sonyel, (1986), a.g.e., s. 226. 349 imir, (1972), ss. 262-263.

99

doru olacan beyan etmektedir. Ancak Smrgeler Bakan Winston Churchill bu grleri desteklememektedir.350 16 Mart 1922 ylnda ngiltere ile Ankara Hkmeti D ileri Bakannn yaptklar toplantda, ngilizlerin Irak ve Musul konusundaki korkularnn yersiz olmadna dair belirtiler grmek mmkndr. Curzon bu toplantda Yusuf Kemale Ankara Hkmetinin Rusya ile yapt antlamay ve Irak snrna Trkler tarafndan ynak yaplmasn ikyet etmitir. Buna karlk olarak Yusuf Kemal Bey, Trkiyenin ngiltereye saldrmak niyetinde olmadn ve bar istediini, dier milletler gibi bamsz yaamak emeliyle savunma sava yaptn belirtmitir.351 Bu dnemde Musul vilayetinde meydan gelen Krtlk faaliyetlerinin bayraktarln Kadiri tarikatnn mritlerinden olan eyh Ahmetin torunu Mahmud Berzenci yapmaktadr. 4.3.2. I. eyh Mahmud (Berzenci) Hkmeti Mtareke sonras ngilizlerin ilerlemesi zerine hsan Paa Sleymaniye Valisine bir telgraf ekerek vilayet ynetimini Mahmud Berzenciye vermesini ve Musula gelmesini istemitir. Bunun zerine Sleymaniye ynetimi Mahmud Berzenciye devredilmitir.352 Kutayn kitabnda ise eyh Mahmud ynetimi ile ilgili olarak 1917 ylnda Irak ilerine doru ilerlemeye balayan ngiliz birliklerine kar zor durumda kalan Enver Paann amcas Halil Paann, eyh Mahmut Berzenci ile temasa geerek onun gcnden faydalanma yoluna gittii ve Mahmut Berzencinin gsterdii yararllklardan dolay Halil Paann kendisini Sleymaniye ve civarnn deimez emiri olarak atad yazlmaktadr.353 Jwaideh kitabnda, Musulun igalinin ardndan hsan Paann, Krt Milliyetiliini kkrtarak blgede bulunan airetlere para ve silah yardm yaptn, mtareke snrnn kuzeyindeki blgelerde meydana gelen olaylarda yetersiz ve isteksiz kalmas zere grevden alndn yazmaktadr. Ayn kitapta ngiliz belgelerinden yaplan alntda Onun btn bunlar bamsz Krdistan iin yapt

350 351

Sonyel, (1986), a.g.e., ss. 226-227. Krkolu, a.g.e., ss. 224-225. 352 Lazarev, a.g.e., s. 50. 353 Kutlay, (1992), a.g.e., s. 300.

100

ve amacnn Mttefik devletleri zor durumda brakmak olduu grlse de; gerek amac Mttefik devletlerin Krdistan kontrol etmesini engelleyerek, burada kontrol saladktan sonra tekrar Trkiyeye balamaktr.354 ngilizlerin baarlarnn ardndan Ali hsan Paa tarafndan Sleymaniye Valisi olarak atanan eyh Mahmut Berzenci, Osmanllardan midini keserek Sleymaniye blgesinin ngiliz hkimiyetine girmesini kabul etmi ve bu amala zzet Topu ve Ahmet Faik adl kiiler araclyla Irak Genel Yneticisi olan Arnold Wilsona bir mektup gndererek Krtlere zerklik verilmesi karlnda ngiliz ynetimini kabul edebileceini belirtmitir.355 eyh Mahmudla gren Badattaki ngiliz Komiseri, Krtlerin ngiliz idaresine dmekten ekindiklerini lkesine bildirerek, bu engeli amak zere uzun ve tartmal grmelerden sonra, Krtleri bir antlama yapmaya zorlar. Bu antlamaya gre Krtler, savaa Dou halklarn Trk basksndan kurtarmak ve onlara bamszlklar yolunda destek salamak amacyla giren Majestelerinin Hkmetinin himayesini tanyacak ve birliin imknlarndan yararlanmak iin Irakla birleeceklerdir. Buna karlk Londrada, eyh Mahmudun nderliini kendi arzusuyla tanyan Krtlere arka kacaktr.356 ngilizler tarafndan olumlu karlanan bu teklif zerine Arnold Wilson, Yzba Charles Noeli Sleymaniyeye gnderir. Sleymaniyeye gelen Noel, kent merkezinde bir konuma yaparak eyh Mahmut Berzencinin blgenin hkmdar olarak atandn ilan eder. tamamlayan ngilizler, gndermilerdir. lerleyen gnlerde eyh Mahmud Berzencinin bilgileri olmadan bamsz giriimlerde bulunmas ve baz airetlerle arasnn almas ngilizler iin istenmeyen bir gelime olmutur. Zira ngilizler eyh Mahmudu blgeyi en az g harcayarak elde tutma arac olarak grmekteydiler. eyh Mahmudun bamszlk talep etmesi ngilizler iin en son arzu edilen talep anlamna gelmekteydi. Buna kar tedbir olarak, ngilizler blgede bulunan dier g sahipleri ile ilikilerini gelitirmeye ve
357

Bu olayn akabinde Mezopotamyann igalini byk bir ksmn ngiltereye geri

ordusunun

354 355

Jwaideh, a.g.e., ss. 269-270. Refik Hilmi (1995), Anlar eyh Mahmud Berzenci Harekt, stanbul: Nujen Yaynclkdan aktaran, Ertrk, a.g.e., s. 143. 356 Dowall, a.g.e., s. 152. 357 Th Bors, v.d. (1996), Krtler ve Krdistan, stanbul: Doz Yaynlar, s. 134.

101

eyh Mahmud aleyhtar airet reislerini elde etme yoluna gitmi lerdir.358 1919 ylnn Mart aynda eyh Mahmudu durdurma yolunda atlan ilk somut adm kendisini hkmdar olarak atayan Noelin Soane359 ile deitirilmesi olmutur. Soane, Noelin aksine airete dayal ynetim biiminin ticaret, medeniyet ve huzur asndan uygun olmadn dnen bir idareciydi. 360 Mays ayna doru Sleymaniyede ktleen durumun farknda olan Wilson, eyh Mahmudla bir toplant yapmak ve Krt otonomisinin erevesini belirlemek zere bir ziyaret planlar. Bu ziyaretin gereklemesinden nce eyh Mahmud, ran snrlar ierisinde bulunan taraftarlarnn yardmlaryla 23 Maysta tm ngilizleri hapseder. Salad bu destekle eyh kendisini tm Krdistann hkmdar ilan eder. ngiliz birliklerine kar bir takm baarlarnn ardndan snrn her iki yannda bulunan airetler ona kar ballklarn ilan ederler. Bunun zerine Badat ynetimi sarslan otoritesini kazanmak zere sratle harekete geer ve zerine gnderdikleri birliklerle eyh Mahmudu Haziran aynda yenilgiye uratr. Tutsak alnan eyh srgne gnderilir. eyhin ksa sren bu isyan daha sonralar Krt milliyetili i iin bir sembol haline gelecektir.

4.3.3. ngilizlerin Mezopotamya in zm Araylar ngilizlerin Krtlerle ilgili politikalar blgede bulunan ngiliz memurlara ve Londradaki grevlilere gre bir takm deiiklikler arz etmekte olmasna ramen, genel yaklam Mezopotamya zerinde bulunan petrol sahalarnda ngiliz mparatorluunun maddi karlarnn korunmasna ynelik Krt unsurlarnn kullanlmasndan ibarettir. Bu srete ngilizlerin yaadklar en byk sorun ngiliz politikalarna hizmet edecek ve Krtlerin geneli tarafndan lider olarak grlebilecek
358 359

ke, (1992 b), a.g.e., s. 16. Doubilim asndan son derece birikimli bir insan olan Soane, randa Emperyal Bank muhasebecisi olarak almtr. Bu arada ran dili ve kltrn ok iyi derecede renmitir. 1905 ylnda ii tihadnn ileri gelenlerinden birisinin kzyla evlenerek Mslman olmutur. Daha sonra Krteyi de iyi bir ekilde renen Soane, Sleymaniye ve evresine yapt gezilerini Through Mesopotamia anda Kurdistan in Disguise adl eserinde toplamtr. Daha sonra Anglo-Persian adl petrol irketinde almaya balamtr. Bu dnemde Musulda petrolle ilgili eitli almalar yrtrken Osmanl Devleti tarafndan tutuklanmtr. Ksa srede serbest braklan Soane rana dnmtr. 1917 ylnda Badatn ngilizlerce igal edilmesinin ardndan tekrar Iraktaki faaliyetlerine geri dnmtr. Murat, Gztoklusu, (t.y.), Kurtulu Savamzn Kapanmayan Cephesi Musul zdemir Harekt, stanbul: Pozitif Yaynlar, ss. 47-48. 360 Dowall, a.g.e., ss. 157-158.

102

bir kiinin bulunmas noktasnda yaanmtr. Zira Sleymaniye blgesinde kendi elleriyle iktidara tadklar eyh Mahmud Berzenci, ngilizlere kar isyan etmitir. Paris Konferansnda Krt delegesi olarak bulunan erif Paa ise tamamen blgeden uzak ve Krt halknn dinamiklerinden bihaberdir. Krdistan Teali Cemiyeti yneticilerinden olan Seyit Abdlkadir ve Bedirhaniler ise kendi airet blgelerinin dnda ok ta itibar edilmeyen byk lde yerel feodal liderlerdir. Bu durum ise zaman zaman ngilizlerin, Krtler adna muhatap olabilecek kimse bulmalar konusunda zorluk yaamalarna ve Krdistandan ekilme eiliminde olmalarna yol amaktadr. Bu durumu Nisan 1920de ngiliz D ileri Bakanl Ortadou Sorunu zerine Blmler Aras Konferansta grmek mmkndr.361 eyh Mahmudun srgn edilmesinin ardndan doan boluu doldurmak zere zm arayna giren ngilizler, bu amala bir toplant gerekletirirler. 17 Kasm 1919 gn ngiliz Dileri Bakanlnda toplanan Ortadou lerine likin Bakanlklar aras Komite, Curzonun Bakanlnda; Montagu (Hindistan Bakan), Hirtzel (H.M. Nezareti Mstear), Hindistan Bakanlndan General Sir Alexander Cobbe, Binba Noel, Hazineden Armitage Smith, Genelkurmay Bakan Mareal Sir Henry Wilson, Sava Bakanlndan General Sir W. Th. Waites, Donanmadan Yzba C. P. R. Coode ve D lerinden Kidston katmlyla toplanmtr. Curzon, Krdistann geleceini tayin etmek zere toplandklarn syleyerek toplanty aar. Bu meselenin zm devaml tehir edilmi, Binba Noelin ngiltereye dn beklenmitir.362 Zira ngilterenin 1919 yl boyunca izledii politika aslnda Noelin politikas olarak adlandrlabilir.363 Bu toplantda Mezopotamyann kuzeyinde Krt devletiklerinden oluan bir gerdanlk yaratma fikri zerinde durulmu, fakat bu devletiklere lider olabilecek bir Krt nderin bulunamamas zerine bu tasarnn uygulama ans azalmtr. Bu arada blgede ngiliz aleyhtar giri imler giderek artm, ngiliz siyasi subaylar ajanlarteker teker vurulmaya balanmtr. Bir baka olumsuz etkense Krt meselesinin Ermeni meselesi ile i ie gemi olmasdr. Curzon, ngilterenin manda idaresi ykmlenmek gibi bir eilimi olmadn hatrlatp ne Amerikann ne de Franszlarn byle bir niyetleri olmadn belirtir. Bu ereve ierisinde Curzon
361 362

Sarhan, (1993), a.g.e., (C. II), s. 482. ke, (1990), a.g.e., s. 113. 363 Olsen, (1991), a.g.e., s. 52.

103

meseleye bir zm bulamadn itiraf etmekten ekinmemektedir. Ona gre mesele kendi kendine zmlenecektir. Blgenin ngilizler tarafndan igal edilebilmesi ise bir demiryolu ebekesinin inasn gerektirmekte, bu ise Maliye Bakanl tarafndan gerekli kaynak olmad iin uygun grlmemektedir. Curzon a konumasna son verirken ahsi eiliminin Gneydou Anadoluyu Mezopotamyadan ayrmak, Musulu ise Iraka dhil etmek olduunu kaydedecektir.364 ngilizlerin Krtlerle ilgili politikalarnn ekillenmeye balad bu toplantnn akabinde, Krtler hakknda byk lde kalc kararlarn alnd Kahire Konferans dzenlenmitir. ngilizler 12 Mart 1921de balayan Kahire Konferansnda Krt politikas ile ilgili olarak nemli kararlar aldlar ve ilerleyen yllarda politikalarn bu kararlar zerine ina ettiler. Konferansa ngilterenin Ortadou konusunda uzman 40 sivil ve askeri yetkilisi katlmtr. Konferansa Churchill bakanlk ederken dier katlmclar arasnda ngilterenin Irak Komiseri Percy Cox, Binba Noel, Yzba Soane, Gertrude Bell, Hindistan Bakan Edwin Montagu, Orta Dou Dairesinden Hubert Young, T. E. Lawrance ve eski Irak Sivil Komiseri Arnold Wilson gibi blge asndan nemli isimler yer almtr.365 Artk bu tarihten itibaren ngiltere Anadolu topraklar zerindeki hedeflerinden Milli Mcadelenin baarlar sebebiyle byk lde vazgemi ve tm ilgisini ekonomik karlarnn daha ncelikli olduu Mezopotamya blgesine, bugnk Kuzey Irak topraklarnn gelecei konusunda alaca kararlara evirmitir. Bu itibarla toplantda Gney Krdistann gelecei konusunda balca iki gr ortaya konulmutur. Bunlardan birincisi Cox ve Bellin destekledikleri grtr. Cox; Gney Krdistann geleceine, erif Ailesinin ve onun destekileri olan Snni Araplarn toprak talepleri dorultusunda, Iraka ekonomik olarak bal ve onun ayrlmaz bir paras olarak bakmaktadr. Cox ve Bell Sleymaniye d nda kalan Gney Krdistann Irakn bir paras olarak kalmasna taraftrlar. Cox Krtlere otonomi tannmasna kar olan grn Gney Krdistana Krt bir valinin atanmas konusundaki itiraz ile ortaya koymutur. Dier gr savunanlara gre ise Krtler, Araplarn ynetimini altna girmeyi kabul etmemektedirler. Derhal Gney Krdistanda Kemalistlerden gelebilecek tehdide kar bir tampon grevi
364 365

ke, (1990), a.g.e., s. 114. Saad Eskander, (2001), Southern Kurdistan Under Britains Mezopotamian Mandate: From Separation to Incorparation 1920-23, Middle Eastern Studies. C. 37, S. 2, Nisan, s. 154.

104

stlenecek ayr bir devlet kurulmaldr. Bu gr destekleyenlerin banda Noel, Wilson, Young ve Churchill gelmektedir. Churchille gre Arap ordusunun desteinde erif ynetimi altna alnan Krt aznl bask altna almak erif Faysal cesaretlendirirken Irak zerindeki ngiliz etkisini zayflataca grndedir. 366 Noel ve Younga gre Irak Hkmetine kar sorumlu olmayan, direk ngiliz Yksek Komiserliine bal bir Krt Devletinin kurulmas geciktirilmemelidir. ngiliz birliklerince boaltlmaya balayan bu blgelerin Trkler tarafndan alnma ihtimali vardr. Bu sebeple Mezopotamyada ngilizlere kar vuku bulabilecek herhangi bir harekete kar bir Krt tamponu oluturulmas gerekmektedir. 367 Kahire Konferansnn sonu bildirgesinin 16. maddesi Coxun itirazna ramen u ekilde olmutur: Bu Bildirgede yer alan hibir hkm Mezopotamyann kuzeyinde Krtlerin ounlukta olduu blgelerde, Manda ynetimince uygun grlmesi halinde otonom bir Krt idaresinin kurulmasna engel olamaz.368 Kahire Konferansnda alnan bu karara ramen Irak Sivil Komiseri Cox, ngiliz politikalarnn baarl olabilmesinin Arap halknn kararlarna bal olduunu, Krtlerin Araplarn aksine ulusal duygular tamadklarn ve politik olarak gvenilir olmadklarn dnmektedir. Krtlerin geleceini ilgilendiren konular Krt liderler yerine Faysalla konumay tercih eden Cox, Krt meselesine kar Churchillle aralarndaki fikir ayrlklarndan dahi Faysal haberdar etmitir.369 Olsene gre Coxun bu yaklamnn sebebi Irakllarn bamsz bir Krdistan istemeyeceklerini dnmesi ve Yksek Komiser olarak yeterince uysal bir Krt lider bulamayacan dnmesidir.370 Dowalln Kahire Konferansnda alnan kararlarla ilgili olarak yorumu ise farkldr. Dowalla gre Kahire Konferansnda bamsz bir Gney Krdistan kurulmas fikri kenara braklarak Irakn bir paras olarak kalmasna karar verilmitir. Ancak Cox ve Churcill de ayr bir Anglo-Krt ynetiminin kurulmasnn Krtler asndan gereklilii konusunda hemfikirdirler. Her ikisine gre de en iyi
366 367

A.g.m. , s. 155. Susan Meiselas, Hubber Laura and Levin Meryl, (Ed.), (1997), Kurdistan in the Shadow of History, New York: Random House, s. 79. 368 Eskander, (2001), a.g.m., s. 155. 369 A.g.m. , s 159. 370 Olsen, (1991), a.g.e., s. 59.

105

politika Krtlerin Irak ierisinde aznlk olmalar fakat yl sonra bu fikirlerinin tekrar deerlendirilmesi olmutur. Bylece grnrdeki ve ihtiyari yerel otonomi, taslak manda altna girmi oldu. 371 14 Eyll 1921de Sakarya Meydan Savann kazanlmas Milli Mcadele asndan bir dnm noktas tekil etmektedir. Ankara Hkmetinin askeri baarlar ve Ruslarla372 kurmakta olduklar yakn ilikiler zellikle ngilizler iin ciddi bir tehdit oluturmutur. Bir ksm ngiliz devlet adamlar bu tehdidin, ngilizlerin I. Dnya Sava sonunda en byk kazanmlar olarak grdkleri Musul zerinde olduunu dnmekteydiler. Smrgeler Bakan W.S. Churchill 26 Eyll 1921de Hkmete sunduu muhtrada, Mustafa Kemalin imdi Mezopotamya (Irak) ve Musulu tehdit edebilecei, birka bin Trk askerinin Musulda ngiltereyi g durumda brakabilecei endiesini dile getirmitir. Buna kar ngilterenin bir an nce harekete geerek bar artlarnda deiiklikler yaparak bunu bir an evvel Yunanistana ve Trkiyeye kabul ettirmek zorunda olduunu belirtmitir. 373 Trkler, Musul konusunda ngilizlerin endielerinin hite yersiz olmadn gsteren faaliyetler ierisindedirler. Milli Mcadelenin etin artlar ierisinde kt imknlarla varolu sava veren Anadolu Hkmeti, Musul iin de bir Kuvay Milliye harektna girimitir. Bu i iin bulunan kii ise rgt ve askeri zellikleri ile n plana kan zdemir Beydir. 4.3.4. zdemir Bey ve Revanduz Harekt 1922 ylnda Trkiye, Misak- Milli snrlar iinde kalan Musulun kurtarlmas amacyla Revanduz blgesine bir ksm kuvvet gnderilmesine karar verecektir. Bu grev Suriyede ve Antep cephesinde eitli grevler alm olan Kaymakam (Yarbay) zdemir Beye (efik zdemir) 1 ubat 1922 tarihli Bakomutanlk ynergesi ile verilecektir. 22 Haziranda Revanduza gelen zdemir Bey, 31 Austosta Derbent Muharebesi ile ngilizlere kar nemli bir zafer kazanmtr.
Dowall, a.g.e., s. 166. Robert Olsene gre: Kurtulu Sava esnasnda Kemalistlerin, Boleviklerle iyi ilikiler kurmalarnn sebebinin yalnzca Rus yardmn almaktan ibaret olmayp ayn zamanda Boleviklerin Krt Milliyetiliini harekete geirecek mdahalelerde bulunmalarn engellemek olduunu ve 1920 ve 1930larda Trkiyenin bat tarz bir d politika benimsemesinin ardndan Krt Milliyetiliine Sovyet desteini engellemenin Trk D Politikasnn ncelii olduunu iddia etmektedir. Robert, Olsen, (1998), The Kurdish Question and Turkish-Iranian Relations From World War I to 1998, USA: Mazda Publishers, s. 5-6. 373 Krkolu, a.g.e., ss. 207-208.
372 371

106

Bu durum Musul hattndaki dier airetleri de ngilizlere kar cesaretlendirmitir. Sleymaniye, Kerkk ve Musul ahalisi artk vergi dememeye balamtr. ehir meclislerine ye seimi boykot edilmekte, nmayiler olmakta, ngiliz ve Arap gvenlik kuvvetleriyle atmalar gnlk hayatn bir paras haline gelmektedir.374 zdemir Beyin, Msak- Milli hudutlar ierisinde yer alan Elcezire mntkasnda, Faysaln igalini nlemek zere, ald ubat 1922 tarihli talimatta; Irak siyasi adan himayeleri altna aldklar bildirilen ngilizlerle siyasi konularda mzakerede bulunmak zere bir konferans yaplmas muhtemel olduundan zdemir Beyin yapaca grevi hususi bir mahiyette ve kiisel bir teebbs olarak idare etmesi, da kar byle bir grnt vermesi istenmitir. 375 Bu maksatla Trkiye, Musul harektyla ilgisi olmad izlenimini yaratmak, ileride ngilizlerle bir antlamazla meydan vermemek amacyla, efik zdemir Beye ve maiyetine verilecek subaylarn Trk ordusuna mensup subaylar olmamasna azami dikkat edilmitir. zdemir Beyin halkla temaslar esnasnda ngilizlerin slam birliini paralamaya altklar, Irak Kral Faysaln da bunlarn arzu ve isteklerine gre aba harcadn belirtmesi istenmitir. zdemir Beyin mahiyetine bir binba, alt yzba, alt stemen, dokuz temen, alt zabit vekili ve bir hesap memuru verilmi, bu kadronun er ihtiyac da Aneze ve dier airetler ile ayrca Nizipte bulunan ve Fransz ordusundan kaarak Trklere snan Tunuslu ve Cezayirli erlerden salanmtr. 376 zdemir Beyin faaliyetleri karsnda ngilizler blgeden kademeli bir ekilde geri ekilmek zorunda kalmlar, hatta bu gnlerde Noel, Halepeden bir uakla Badata kamtr. Bunun zerine 12 Eyllde ngilizler, eyh Mahmud ile Cox ve Noelin de hazr bulunduklar bir toplant yaparak Mahmudu, tekrar Sleymaniyeye gitmeye ikna etmi lerdir. Mahmud Sleymaniyeye dndkten sonra bir hkmdar gibi davranp liderliinde byk bir devlet kurduunu ilan etmitir.377 Ankara Hkmeti tarafndan Revanduz zerine gnderilen Yarbay zdemir Beye kar Sleymaniyeye getirilen Mahmud Berzenci de zdemir Beyin yannda yer almtr.378

374 375

ke, (1992 b), a.g.e., ss. 98-99. Zekeriya Trkmen, (2003), Musul Meselesi Askeri Ynden zm Araylar (1922-1925), Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi, s. 38. 376 A.g.e., s 41. 377 ke, a.g.e., ss. 99-101. 378 Dursun, a.g.e., s. 115.

107

Bat cephesinde Yunanllara kar byk baarlar salayan Trk Ordusunun yannda zdemir Beyin kazand baarlar zerine Genelkurmay Bakan Fevzi Paa 7 Eyll 1922 tarihinde Elcezire Cephe Komutanlna ektii ok gizli kaytl telgrafta, gerekirse Musulun silahla alnmas hususunu dile getirmitir.379 Bilindii zere daha sonraki dnemde Trkiyenin bar artlarn grmek zere ttifak Devletleri ile Lozanda grmelere balamas zerine Musula ynelik bir askeri harekt gerekletirmek mmkn olamamtr. Lozan grmelerinin yapld bu gnlerde Babakan H. Rauf Bey, Lozanda bulunan smet nnye gnderdi i telgraflarla zdemir Beyin durumu ve faaliyetleri hakknda sk sk malumat vermitir.380 zdemir Bey ve mfrezesi Trkiyeden gerekli lojistik deste i

salayamamalar zerine 1923 yl Mays aynda rana snmlar ve burada ellerinde bulunan silahlar alnarak Trkiyeye gemelerine izin verilmitir. lerleyen gnlerde Ankara Hkmeti Lozan grmelerine zarar vermemek iin diplomatik yollar benimsemi, planlanan daha ileri bir harekt yaplmamtr. 381 4.3.5. II. eyh Mahmud (Berzenci) Hkmeti 1918-1919 yllar arasnda ngiliz igali altndaki Mezopotamyada bir Krt ynetimi kuran ve ardndan ngilizlere isyan ederek idama mahkm edilip akabinde Hindistana srgne gnderilen eyh Mahmud, 1922 ylnda Faysaln krall iin yaplan referandumda Krtlerin destek vermemeleri ve akabinde kan olaylar neticesince tekrar blgeye getirilmesi gndeme gelmitir. ngilizlerin korkularn pekitiren ise Yunanllara ve Ermenilere kar baarlar elde eden ve Sevrin Krtler ve Ermeniler hakkndaki maddelerini deitirmeye kararl olan Anadolu Hareketidir. ngilizlere gre Krtleri provoke eden Kemalistlerdir. ngilizlerin eyh Mahmudu tekrar armasnn sebeplerinden bir tanesi de blgeye sevk edebilecekleri birliklerinin bulunmamasdr.382 Hasan Yldza gre ngilizlerin eyh Mahmutun srgnden Iraka dnmesine izin vermelerinin sebebi 1922de Lozan grmeleri

379 380

Trkmen, a.g.e., s. 61. Bilal N. imir (1994), Lozan Telgraflar, Trk Diplomatik Belgelerinde Lozan Bar Konferans, C. II, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, ss. 244-245. 381 Kamuran Grn (1986), Savaan Dnya ve Trkiye, stanbul: Bilgi Yaynevidan aktaran, Dursun, (2006), a.g.e., s. 115. 382 Dowall, a.g.e., ss. 156-159.

108

srasnda kendilerini Trkler karsnda daha gl gstermektir.383 Trkmene gre ise efik zdemirin, ngilizlere kar airetleri kendi etrafnda toplamas ve Derbent Muharebesinde ngilizleri bozguna uratmas zerine, ngilizler tekrar blgede etkin olabilmek iin eyh Mahmudu geri getirerek Irakn kuzeyinde (gney) Krdistan mparatorluu adyla bir manda idare kurulmasna karar vermilerdir. Bundan amalanan ise blge halknn Trkiyeye iltihak etme arzusunun engellenmesi, Misak- Millinin hkmsz braklmas ve ngilterenin bu sayede blgeden iktisadi kar salamasdr.384 Neticede 1922 yl sonlarna doru eyh Mahmudun greve getirilmesi gndeme gelmitir. 12 Eyll 1922de Badata getirilen eyh Mahmudla burada yaplan grmede, Trkleri Sleymaniyeden ve blgenin geri kalannda uzak tutmaya sz verdii, bunun karl olarak da ngilizlerin ve Irak Hkmetlerinin Krt milliyetilik duygularn hareketlendirmek iin gayret sarf edecekleri bildirilmitir.385 1 Ekim 1922 tarihli ngiliz istihbarat raporuna gre ise Kral Faysal, eyh Mahmudla 13 Eyll gn bir grme yapmtr. Bu grmede Faysal, Sleymaniye hakkndaki dncelerinin ok deitiini, artk Sleymaniyenin Irak Krall altnda olmas gerektiini dnmediini bildirmitir. Fakat her iki tarafnda karlarnn benzer olduunu, Sleymaniyenin Irakla iyi ilikiler kurmadan yaayamayacan ve Irakn da Trk tehdidine kar Sleymaniyeye bir kalkan olarak ihtiya duyduunu bildirmitir. Bu sebeple eyh Mahmuda her trl deste i vermeye hazr olduunu sylemitir.386 Aslnda Lozan grmelerinin devam etmekte olduu bu gnlerde hem Trk taraf hem de ngilizler ellerinden geldiince Krtleri maniple ederek pazarlk masasnda ellerini kuvvetlendirmeye alyorlard. 22 Aralk 1922de Coxa gnderdii telgrafnda Churcill, Lozandaki grmelerin kaderini ngilterenin Krdistandaki tutumunun belirleyeceini yazyordu.387 Churchillin desteklemeyen
383 384

Irakn

Kuzeyinde

bir

Krt byk

Devleti kurulmas lde hakl

fikrini

Coxun

grleri

aslnda

nedenlere

Yldz, a.g.e., s. 168. Trkmen, a.g.e., s. 53. 385 Report on Iraq Administration, Nisan 1922-Mart 1923 den aktaran, Jwaideh, a.g.e., s. 384. 386 Meiselas, a.g.e., s. 82. 387 Ali Othman, (2008), The Kurds and Lausanne Peace Negotiations, 1922-23, Middle Eastern Studies, ss. 521-534.

109

dayanmaktadr. Zira byle bir devletin liderliine en kuvvetli aday eyh Mahmud grnmesine ramen aslnda Krtlerin byk ounluu tarafndan kabul grmeyen bir isimdir. Airete dayal bir toplum yaps olan Krtler bu zellikleri itibariyle ortak bir lider kartmaktan ok uzaktrlar.388 Hem Trklerin hem de ngilizlerin ilgisine mahzar olan eyh Mahmud bu durumda faydalanmak iin ngilizlerin kendisine verdiinden fazlasn isteyerek 1922nin Kasm aynda kendisini Krdistan ah ilan eder.389 Bu milliyeti Krt hareketlerini bastrabilmek iin 20 Aralk 1922de Londrada ortak bir Irak-ngiliz demeci yaynlanmtr:
Majesteleri Hkmeti ve Irak Hkmeti Irak snrlar ierisinde yaayan Krtlerin haklarn tanmaktadrlar. Irak snrlar ierisinde bir Krt Devletinin kurulabilmesi iin Krt unsurlarn en ksa zamanda bir araya gelerek bu devlete ait snrlarn belirlenmesi ve sorumlu delegelerin Badata gnderilerek Britanya Hkmeti ve Irak Hkmetiyle ekonomik ve politik konular tartmalarnn salanmas gerekmektedir.390

Aslnda eyh Mahmuda alternatif olmas iin baka Krt liderlerinde bu arya yant verebileceklerini dnerek yaynlanan bu bildiri istenilen etkiyi yaratmamtr. ngilizlere kar toplu bir kalkma hazrlna giren eyh Mahmuda kar ngiliz Hava Kuvvetleri harekete geer. 3 Mart 1923te Sleymaniyenin bombalanmasnn ardndan eyh Mahmud Sleymaniyeden yannda bir miktar gle bilinmeyen bir yere kaar.391 ngilizler iin ek bir maliyet ve sorumluluk douraca dnldnden Sleymaniye ngiliz kuvvetleri tarafndan igal edilmemitir. Kral Faysal tarafndan Sleymaniyede direk olarak Badat ynetimine kar sorumlu bir idarenin tesis edilmesi yolundaki teklifi ngilizler tarafndan kabul grmemitir. ngilizler bunun yerine halen devam etmekte olan Lozan grmelerinde de Krt Milliyetilerinin tepkisini almamak zere tedrici bir otonomi salayan bir ynetimin oluturulmasna alm lardr. Bir sre dalarda kalan eyh Mahmud, taraftarlarnn Sleymaniye

388 389

Dowall, a.g.e., s. 168. Jwaideh, a.g.e., s. 387. 390 Dowall, a.g.e., s. 169. 391 Edmonds, a.g.e., s. 416.

110

Meclisine seilmelerinin ardndan 11 Temmuz 1923 geri dnerek tekrar ynetimi ele almtr.392
Bu sre ierisinde eyh Mahmudun saldrgan ve uzlamaz tavrlar ngilizler arasnda rahatszlk yaratmasna ramen iki sebeple blgeye askeri bir mdahalede bulunmaktan kanmlardr. Birinci olarak 1922 ylnda imzalanan Anglo-Irak Antlamasnn Irak Meclisince onaylanmak istenmemesidir. Bu antlamann onaylanmamas Trkler tarafndan yaplan grmelerde kullanlmakta ve bu durum da ngilizleri, Musul meselesinin istedikleri ekilde zm konusunda zor durumda brakmaktadr. ngilizler Arap Milliyetilerine kar, eyh Mahmudun Sleymaniyede yrtt faaliyetlerin ngilizlere kar deil Irak ynetimine kar olduunu ve bu artlar altnda Irakn Musulu kaybetmesinin mmkn olaca grn ilemeye balamtr. kici neden ise halen devam etmekte olan Lozan grmeleri esnasnda ngilterenin Musula kar giriecei bir askeri harekt blge halk zerinde ngiliz kart bir etki yaratrken Trklere kar bir sempati olumasna sebep olacak ve Trklerin elini glendirecektir. te bu sebeplerden dolay ngilizler blgede eyh Mahmud tarafndan yrtlen kar hareketlere herhangi bir mdahalede bulunmamtr. Hatta ngilizler tm politik maharetlerini kullanarak Krtlere hitaben Irak Bakanlar Kuruluna yaynlattklar bildiride; Irak hkmetinin Krt illerinde teknik memurlar hari Arap kkenli hibir memur atamak dncesinde olmadn, Krt illerinde yaplacak olan resmi yazmalarda Arapann kullanlmasnn zaruri olmadn ve bu illerde dinsel ve sivil cemaatlerin haklarnn btnyle gvence altnda olacan aklamtr. Bu yolla Krtlerin ayr bir rk olduklar fikrini ileyen ngilizler, Krtleri kazanmay umut ediyorlard. 393

ngilizler bir taraftan Krt halkna byle bir mesaj verirken dier yandan da tekrar Sleymaniyeye dnen eyh Mahmuda, Siyasi Subay Binba Edmonds sert talimatlar ve tehditler ieren bir mektup gndermeyi de ihmal etmiyordu.394 Haziran 1924te Kral Faysal ve Arap milliyetileri Antlamann

onaylanmamas halinde Musulun kaybedilecei konusunda Dobbs (Yksek Komiser Vekili) tarafndan tehdit edilmi lerdir. Bu arada ngilizler Irak Meclisinde bulunan Krtlerle anlaarak antlamann onaylanmas konusunda desteklerini almay salam lardr. Temmuz 1924te Irak-Anglo Antlamas 18 Krt temsilcinin blok oylaryla Irak Meclisi tarafndan onaylanmtr. Ayn yln Austos aynda ngiliz

392 393

Ali, a.g.e., ss. 526-527. Edmonds, a.g.e., s. 448. 394 A.g.e., s. 449.

111

Hava Birliklerinin desteinde Irak Ordusu eyh Mahmuda kar harekta balamtr.395 lerleyen gnlerde ilerin ngilizlerin istekleri dorultusunda Irak Devleti lehine geli mesi zerine snrn bir Irak tarafnda bir ran tarafnda kaak bir hayat sren eyh Mahmud sonunda bu duruma dayanamayarak 1927 ylnda teslim olmutur. 396 eyh Mahmud dneminin ngilizler asndan tam bir ba belas olduu yaygn bir kanyken Eskandere gre, eyh Mahmudun liderliinde kurulan ikinci Krt Hkmeti gayet baarl olmutur. Blgedeki Kemalist etkisini snrlandrm, Trk yanls 3 hatrl ki iyi tutuklayarak Badattaki ngiliz Yksek Komiserlii ile yakn ilikiler kurmulardr. Fakat eyh Mahmudun gelmesiyle art gsteren Krt milliyetilik hareketleri ngilizleri memnun etmemitir.397 Eskandere gre ngilterenin Mezopotamyada blge halknn grlerinin tersine Arap hkimiyetini Krt blgelerine kadar geniletmesinin ana nedeni vardr. Bunlardan birincisi Mahmudun Krt Hkmetinin Cox ve Henry Dobbstan saldrgan tavrlar grmesi, ikinci olarak 1922 ylnda koalisyon hkmeti olan Lloyd George Hkmetinin yklarak Churchillin Koloniler Bakanln kaybetmesi ve yerine gelen Leo Amerynin Gney Krdistanmeselesi konusunda yeterli bir fikre sahip olmamas, nc olaraksa 1922 Kasmnda balayan Lozan Konferansnda Bonar Law Hkmetinin Trklerle bar antlamasna varmak konusundaki kararlklaryd. ngilizler, Gney Krdistann, gvenlik ve toprak btnl konusunda Kemalist Trklere kar byk bir tehdit olmayaca konusunda inandrc olmalydlar.398 Eskander tarafndan Krtlere otonomi tannmama nedenine dair ileri srlen bu iddialarda hakllk pay bulunmasna ramen, Mezopotamyadaki Krtler iin en byk engel ortak bir lider karamamalar ve her bir airet liderinin kendi karlar dorultusunda hareket etmesi olmutur.

395 396

Ali, a.g.e., ss. 528-531. Edmonds, a.g.e., s. 550. 397 Eskander, (2001), a.g.m. , ss 170-171. 398 A.g.m. , ss. 171-172.

112

V. BLM: LOZAN KONFERANSINDA MUSUL VE KRTLER

5.1. LOZAN GRMELER I. Dnya Savann ardndan dier milletler iin olduu gibi Krtlere de kendi devletlerini kurma frsat verilmiti. Osmanl mparatorluunun paralanmasnn ardndan, Gney Dou Anadoluda ve Kuzey Irak topraklarnda bir kargaa ve politik boluk yaanmtr. Dier milletlerde olduu gibi Krt milliyetileri de bu boluktan faydalanp bamsz bir devlet kurmak iin harekete gemilerdir. Ancak Dnya Savann ardndan deien ngiliz siyaseti Bolevik tehdidini evrelemek zere Irak, Suriye ve Trkiyenin toprak btnlnn glendirilmesi gerektiini dnmektedir. Bu sebepten dolay balangta Trklerin izledikleri Pan-slamist politikaya kar milliyetilik akmlarn destekleyen ngilizler, Lozan grmeleri esnasnda Trk tarafn teskin etmek zere bamsz Krt Devleti fikrine kar kmtr.399 Byk taarruzun ardndan Yunan igalinin sona ermesiyle mttefikler artk Ankara Hkmeti ile grme yapmak zorunda olduklarn anladlar ve Mudanya Mtarekesinin ardndan stanbul ve Ankara Hkmetlerini ayr ayr Lozanda grmelere ardlar. TBMM 1 Kasm 1922de saltanat kaldrarak grmelere sadece Ankara Hkmetinin katlmasn salam oldu. Lozan Konferans zellikle Krtler konusundaki ngiliz politikasnn netlie kavuturulmas asndan nemlidir. Mttefikler ve bu arada ngiltere, artk Trk milliyetilerinden yana arlk koyarak Sevrde ngrdkleri sistemi tamamen yktlar. ngiltere iin bir Krt sorunu kalmad gibi ngilizler Krt zerkliinden vazgetiklerine dair bir aklama yapmak konusunda dahi istekliydiler. Ancak Ortadou Masas Bakan Suckburg ve Dileri grmelere balamadan byle bir deklarasyonun erken olacan bildirdiler.400 Buna karlk Krtler Lozan Konferansnda aznlklar ve Musul balklarnda konu olmutur. ngiliz D ileri Bakan Lord Curzon grmeler baladktan sonra Aralk 1922de Paristeki Pippese ve Romadaki Greheme gnderdii telgraflarda Sevr Antlamasnda ileri srld gibi Trkiyede bir Krt devleti ve zerk bir Krt
399 400

Ali, a.g.m., s. 521. Kuruba, a.g.e., s. 133.

113

ynetimi ile ilgili bir sorun kalmadn belirtmekteydi.401 Bu safhadan sonra ngilterenin ncelii Kuzey Irak blgesinde bulunan petrol havzasna hkim olmakt. Bunun iin Misak- Milli snrlar ierisinde bulunan Musul sorununun kendi lehine zme kavumas gerekmekteydi. Uluslarn kendi kaderini tayin hakk erevesinde oluturulan Krt sorunu artk uluslararas bir sorun olmaktan karak blgedeki lkelerin kendi ilerinde uzun yllar boyunca uramalar gereken bir sorun olarak braklmaktadr. Lord Curzon, Konferans boyunca bir yandan diplomasi sanatndaki ustaln konuturup, te yandan da eitli bask yollarna bavurarak Trkiyeye isteklerini kabul ettirmeye al mtr. ngilterenin stanbul ve Boazlarda asker bulundurmas ve Yunan ynetiminin Bat Trakyadaki Yunan Ordusunu yeniden rgtlemesinin tevik edilmesi yannda Ankara ile Lozandaki Trk Heyeti arasndaki yaz malarn ngiliz stihbaratnca ele geirilmesi Lord Curzonun Trklere kar kulland bask aralar olmutur.402 5.1.1. Aznlklar Meselesi Aznlklarn korunmasyla ilgili oturum 12 Aralk 1922de Lord Curzon bakanlnda alr. Ancak grmeler boyunca Lord, Krtlerden bahsetmez. Nasturi, Asur, Yahudiler, Rumlar, Ermenilerden sk sk sz edilir. HristiyanMslman ikilemi ierisinde Krtler kaybolmutur. Sevrde Krdistan olarak ele alnan konu Lozanda Mslman aznlk kavram olarak antlamaya sokulmak istenmitir.403 Lozan Konferansnda Batllar tr aznlktan sz etmektedirler; bunlar rk, dil ve din olarak aznlklardr. Curzon ve arkadalar konferansta Mslman aznlk konusunu hararetle desteklemi lerdir. Bunun altnda yatan en nemli sebep phesiz Krtler konusunu gndemde tutmaktr. Bununla ilgili olarak Curzon u ifadeleri kullanmt: Trklerle, Krtler arasndaki genel ilikilere gelince, Krtlerin Trk ynetiminden honutsuzluklarn srekli akladklarn herkes bilmektedir. Drt yldr, ngiliz Hkmetini hayal krklna uram Krtlerden gelen ve

401 402

Kuruba, a.g.e., s. 133. Krkolu, a.g.e., s. 257. 403 imir, (2007), a.g.e., s. 493.

114

Krdistann zerklii ya da bamszlyla ilgilenmemizi isteyen protestolar yamaktadr.404

Sevr Antlamasnn Osmanl Devletinden koparmak istedii bugnk Dou ve Gneydou Anadolu topraklarnda kurulmas dnlen Krdistan topraklarnn Trkiyeye braklmasnn grld Lozan Konferansnda ngiltere, Trkiye Mslmanlar arasnda dil ve rk ayrm yaparak, zellikle Krtleri ayr tutmaya almtr. Trkiye ise daha Misak- Millide Arap olmayan Osmanl Mslman ounluunun oturduu topraklar ama edinirken, zellikle Krtleri kastettii gibi, Lozanda Mslman olmayanlarn dndakilere aznlk nitelii ve haklar tanmaya yanamamtr. Trkiye, lkesindeki Mslmanlarn eitli unsurlar arasnda ne kurumsal olarak ne de uygulamada hibir ekilde ayrmclk yapmadn, bu sebepten tr hibir Mslman aznlktan sz edilemeyeceini belirtmitir. ngiltere Antlamaya hi deilse btn aznlklar ifadesini sokmaya almtr. Fakat sonunda Trkiyenin istedii ekilde Mslman olmayan aznlklar ifadesi antlamada yer almtr. 405

Lozanla ilgili olarak, muhalif yazarlarn en ok zerinde durduklar konulardan bir tanesi de aznlklarn korunmasyla ilgili konularn grld esnada Trk heyetinin Trkiyede Mslman aznlk bulunmad, sadece dini aznlk bulunduu, soy ve dil temelli bir aznlk ayrmn kabul etmemekteki srarlardr. Yldz ve Kutlay gibi yazarlar bu durumu Trk heyetinin Krtleri antlama metnine almama abalar olarak yorumlamaktadr. Ancak ok gemi e gitmeden Milli Mcadele yllarnda hep birlikte savaan Krt, Laz, erkez, Arap, Arnavut ve daha da oaltabileceimiz unsurlarn Trkiye topraklarnda korunmaya alnmalar kadar maksatl bir maddenin antlamaya alnmamakta srar edilmesi bugnk durum da gz nnde bulundurulduunda ne kadar yerinde bir karar olduu daha iyi anlalmaktadr. Bu konuyla ilgili Konferans esnasnda sz alan nn yle demektedir; Aznlk terimine snrl bir anlam verilmesi Trk Temsilci Heyetine yaplm nemli bir taviz gibi gsterilmektedir. Oysa Trkiyede hibir Mslman aznlk yoktur; nk kurumsal olduu kadar uygulamada da Mslman nfusun eitli unsurlar arasnda hibir ayrm gzetilmemektedir.406

404 405

ke, (1992 b), a.g.e., s. 106. Krkolu, a.g.e., ss. 285-286. 406 Yldz, a.g.e., s. 164.

115

5.1.2. Musul Meselesi Lozan Konferans srasnda Trkiye ve ngiltere arasnda taraflar asndan en problemli konularn banda Musul meselesi gelmitir. Trkiye asndan Musul Misak- Milli snrlar ierisinde bir vatan paras olarak grlrken ulusal gvenlik asndan elde tutulmas zaruri bir toprak paras olarak deerlendirilmekteydi. ngiltere asndan bakldnda ise Musul zengin enerji kaynaklaryla daha ziyade ekonomik bir deer olarak grlmekteydi. Lozana Dileri Bakan smet Hkmet Paa Bakanlndaki delegasyon, gnderilirken, tarafndan

delegasyona 12 maddelik bir talimat verilmitir. Bu talimatta Musul konusunda unlar yer almaktadr: Sleymaniye, Kerkk ve Musulun Trkiyeye geri verilmesi istenmeli; fakat ngiltereye baz ekonomik ayrcalklar, mesela petrol iletmecili i alannda ayrcalk salanmas grlebilir.407 Bu talimattan anlalaca zere Trkiye de Musulun ngiltere asndan ne kadar nemli olduunun ve bu mesele konusundaki tartmalarn ne kadar etin geeceinin farkndadr. 1916 tarihli Sykes-Picot Antlamasna gre Fransann nfuz alan olarak ngrlen Musul, San Remo Konferans srasnda 24 Nisan 1920de ngiltereye brakld. Fransann bu jestine karlk ngiltere, Musul petrollerinin i letme ayrcalklarndan %25lik pay Fransaya vermeyi kabul etmitir.408 1916 ylnda yapt hatadan 4 yl sonra kk bir zararla dnmeyi baaran ngiltere, Lozan Konferans boyunca balca iki konuda kesin ve kararl bir tutum sergilemitir ki bunlar Boazlar ve Musul meseleleridir. Lozan Konferansnda Musul meselesi, konumuz olan Krtler asndan deerlendirildiinde ise; Krtlerin adnn getii, onlar da yakndan ilgilendiren en nemli konunun kukusuz Musul sorunu olduu tartlamaz. Ama Krtler bu grmelerde bir zne deil, nesne konumunda kalmlardr. Yalnzca Musul sorunu erevesinde ele alnmlar asl konu olarak gndeme alnmam lardr.409 Konferansn gndemine altan hemen bir hafta sonra 27 Kasmda getirilmesi planlanan Musul meselesi, smet Paann Lord Curzona konunun ak toplantda konuulmasn istemediinden aralarnda zel olarak grlmesi talebinde
407

Fahir Armaolu, (1998), Lozan Konferans ve Musul Sorunu, Msak- Milli ve Trk D Politikasnda Musul, Kerkk ve Erbil Meselesi Sempozyumu, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynevi, s. 116. 408 Krkolu, a.g.e., s. 276. 409 Kuruba, a.g.e., s. 135.

116

bulunduu iin ileri bir tarihe ertelenmitir. Yaplan ikili grmelerde, Trk taraf Musuldan vazgemek niyetinde olmadn srarla belirtmesi zerine konu 23 Ocak 1923 Sal gn yaplan oturumunda Konferansn gndemine alnmtr.410 Konferansn gndemine Musul konusu geldiinde, Trk ve ngiliz heyetler bu konuda birbirleriyle elien tezler ortaya attlar. 5.1.2.1. ngiliz Tezleri Lord Curzon ngilterenin Musul konusundaki tezlerini 23 Ocak tarihli oturumda, u balklar atnda sralamaktadr: a) Nfusunun sadece 12/1i Trk olan Musulun Trkiyeye verilmesi yanltr. b) Trkler ve Krtler, Trk tarafnn iddia ettiinin aksine ayn soydan deillerdir. c) Trklerin talebi olan plebisit ne Araplar ne de Krtler tarafndan istenmemektedir. Ayrca halk bunun ne anlama geldiini dahi bilmemektedir. d) Musulda bulunan Hristiyan nfus ve Badatn gvenlii iin Musulun Trklere verilmesi sakncaldr. e) ngilterenin Musul ile ilgilenmesinin petrolle herhangi bir ilgisi yoktur. 1921 ylnda Emir Faysaln, Irak Krallna seilmesine Musulun da katldn ve 1922 Ekiminde Irakla ngiltere arasnda yaplan antlamaya gre her iki tarafn Irak lkesinden hibir toprak vermemeyi ykmlendiini ve mandater devlet olarak lkenin toprak btnl iin ngilterenin Milletler Cemiyetine kar sorumlu olduunu bildirir. Lord Curzon Musuldaki etnik tabloyu u ekilde ortaya koymaktadr:411 Araplar Krtler Trkler Yahudiler 186.000 455.000 66.000 17.000

Hristiyanlar 62.000

410

Seha L. Meray, (1969), Lozan Bar Konferans Tutanaklar Belgeler, Takm I (C. I) Kitap I, Ankara: A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar No. 291, s. 343. 411 Krkolu, a.g.e., s. 277.

117

Lord Curzon 23 Ocak tarihli grmede Musul, Kerkk ve Sleymaniyedeki nfusu 785.468 olarak gstermesine karlk smet Paa 503.000 olarak gstermitir. Bu nfus iinde Krtlerin en kalabalk sayy oluturduunu her iki taraf da kabul etmilerdir. Krtlerin Trk soyundan olduklarn kabul etmeyen Curzon, bu halkn kkeninin olduka karanlk olduunu, smet Paann iddia ettii gibi Krtlerin Turan soyundan olduklarna birok yazarn kar ktn sylemitir. Krtlerin tarih boyunca stanbuldan gelen her trl mdahaleye kar ktn, Trk Hkmetinin hibir zaman Gney Krdistan zerinde mutlak hkimiyet kuramadn, sava srasnda bu blgenin Krtlerinin Trklere hibir yardmda bulunmayarak ngilizlere yardmc olduklarn ileri srmtr.412 Buna karlk smet Paa TBMM Hkmetinin, Trklerin olduu kadar Krtlerin de hkmeti olduunu, ngilizlerin henz Sleymaniyeye bile giremediklerini, Krt halk ve ngilizlerin srekli sava iinde bulunduklarn, Dnya savana ve bamszlk savana katlan Trk ordusunun Trkler ve Krtlerden olutuunu sylemitir. 413 Musul grmelerinin leden sonraki oturumunda en nemli sorunlardan biri, blgede plebisit yaplmas ile ilgilidir. Trk heyeti tarafndan ortaya atlan teklif karsnda Lord Curzon, blge insannn birounun gebe olduunu, bu durumda kimlerin oy vereceinin saptanmasnn glkler yaratacan iddia etmitir. Plebisit srecince asayiin salanmasnn sorun tekil edeceini, ayrca blge insannn eitimsiz olmasndan dolay oy verme konusunda skntlar yaayacan, oy vermesi istenilen konunun halka anlatlmasndaki zorluklar bahane ederek teklifi rtme yoluna gitmitir.414 Ayrca Curzon, blgenin btn iktisadi ilikilerinin Trkiye ile deil Suriye ve gneyle gerekletiini iddia etmitir.415 Musulun Trkler tarafndan alnmas halinde snrn Badata sadece 60 mil olaca, bunun da Irakn gvenlii iin tehdit oluturacan ve 1918 ylnda mtarekenin imzalanmasnn ardndan Musulun igal edilmesinin kanunsuz olmadn, ngilterenin Mondros Mtarekesinin 7. maddesine gre Musulu igal hakkna sahip olduunu ileri srmtr.416

412 413

Meray, (1969), Takm I (C. I) Kitap I, a.g.e., s. 358. Yldz, a.g.e., s. 203. 414 Yldz, a.g.e., s. 210. 415 Krkolu, a.g.e., s. 277. 416 A.g.e., s. 278.

118

ngilizlerin Musul konusundaki taleplerinin burada bulunan petrolle ilgili olmadn Lord Curzon u teze dayandrmaktadr: ngiltere, bir ngiliz Anonim irketi olan Turkish Petroleum Co.ye Osmanl Hkmetince Birinci Dnya Savandan hemen nce verilen ayrcaln geerli olduunu, zaten burada bulunan petroln iletme hakknn kendilerinde olduunu, ayrca Hkmetinin petroln btn dnyay ilgilendiren bir tketim malzemesi olduundan tekel olmadan ister devlet ister topluluk herkesin yararlanmas amacyla gerekli tedbirleri alacan, bundan da balca Irakn yararlanacan syleyerek,
417

Musul

sorununa

yaklamlarnn petrolle ilgili olmadn iddia etmitir.

Lord Curzon, sonu olarak Musul meselesi konusunda iki taraf arasnda antlama olmayacaksa konunun en tarafsz ve en yetkili organ olan Milletler Cemiyetine gtrlmesini ve burada verilecek karara boyun eilmesini istemitir. smet Paa, 14 Aralk 1922 tarihli oturumda, Trkiyenin Milletler Cemiyetine ye olmak isteyi inin bu teklifi uygulamak iin makul bir gereke olduunu ileri srmtr.418 Ancak Trk Heyetinin bu teklifi de kabul etmemesi halinde, konunun bar yntemlerle zlme imknnn kalmayacan, bu durumda Dnya barnn tehlikeye gireceini belirtmitir. Curzon, bu artlar altnda ngilterenin konuyu yesi olduu Milletler Cemiyeti Meclisine gtreceini, bu durumda Meclisin, Trk Hkmetini, davasn aklamak zere grmeye aracan ve Trk Hkmetinin buna yanamamas halinde misakta ngrlen zorlama tedbirlerine bavurulacan bildirmitir. Usta bir diplomat olduu kesin olan Curzon, yaplan grmeler boyunca Trkiyeyi, meselenin Milletler Cemiyetine gtrlmesine ikna etmek iin, komisyonda bulunan dier yelere kar Meclisin tarafszlna vurgu yaparken Trk heyetini Milletler Cemiyeti yesi olmay reddetmesi halinde medeni dnyann dnda kalaca tehditleriyle ikna etmeye al mtr. Trklerin Musula yrmek iin hazrlk yaptn syleyen Curzon, bu durumun Cemiyet Antlamasnn 11. maddesine gre tm yeleri alakadar ettiini, Cemiyetin Trk Hkmetini toplant iin davet edeceini, bunun reddedilmesi halinde Trkiye hakknda yaptrm uygulanacan bildirmitir. 419

417 418

Meray, (1969), Takm I (C. I) Kitap I, a.g.e., s. 363. Krkolu, a.g.e., s. 278. 419 imir, (1990), Lozan Telgraflar Trk Diplomatik Belgelerinde Lozan Bar Konferans, (C. I) , Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, ss. 434-435.

119

Curzonun Musul konusundaki bu srarkar tavrna ramen ngilterede Avam Kamerasnda yaplan tartmalarda ngiliz Parlamenterlerin konuya yaklamlar Curzondan ok farkldr. Onlar iin ncelikli konu Ermenilerdir. i Partisinden Noel Buxton 24 Kasmda yapt konumasnda; Erivan Cumhuriyetinin Ermeniler iin ok kk olduunu, Kars, Van ve Elekirtin Trklerden alnarak onlarn yerine Musulun verilmesinin uygun olacan, Musulda petrol iin izlenen politikaya aznlk haklarnn kurban edildiini, bu durumun ise tarihte ngiltereyi zor duruma dreceini belirtmitir. 13 ubat 1923 tarihinde Lordlar Kamerasnda yaplan grmelerde sz alan Falladon Vikontu Grey, ngilterenin Mezopotamyaya I. Dnya Savanda stratejik nedenlerle girdiini artk sava bittiine gre bu nedenlerin ortadan kalktn, artk orada durmann bir anlam kalmadn sylemitir.420 Yaplan bu konumalardan anlalan ngiliz parlamenterlerin bir ksmnn Emperyalist ngilterenin d politika dinamiklerinden haberdar olmadklardr. 5.1.2.2. Trk Tezleri Konferansn 23 Ocaktaki oturumunda Trk tezini aklayan smet Paa soruna tarihsel, etnik, sosyal, dinsel, ekonomik, siyasi, askeri ve stratejik alardan yaklaarak bu blgenin her adan Trkiyenin bir paras olduunu ileri srmtr. Ayrca ngilizlerin iddia ettiklerine aykr olarak Krtlerin Trklerle bir yaamak istemedikleri tezi de doru deildi. smet Paa, blgede bir plebisit yaplmasn da nererek, ngiliz istatistiklerinin doru olamadn ve Musulun ounluunu Krtlerin ve Trklerin oluturduunu belirtir.421 smet Paa, vilayetin nfusunu meydana getiren 503.000 kiinin Trk istatistiklerine gre aadaki unsurlardan olutuunu sylemitir.422 Sancaklar Sleymaniye Kerkk Musul
420

Krt 62.820 97.000 104.000

Trk 32.960 79.000 35.000

Arap 7.210 8.000 28.000

Yezidi -----18.000

Mslman Olmayan --------31.000

Toplam 103.090 184.000 216.000

Mustafa, ufal, (2000), Lozan Konferans zerine ngiliz Parlamentosunda Yaplan Tartmalar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. 15, S. 47, (Temmuz), ss. 561-603. 421 Meray, a.g.e., s. 343. 422 Sonyel, (1986), a.g.e., s. 307.

120

Toplam

263.820

146.960

43.210

18.000

31.000

503.000

ngiliz Heyetinin Musulun nfusu ile ilgili sunduu rakamlarn doruluunu kabul etmeyen nn, Trk istatistiklerinin I. Dnya Sava ncesinde askere alma zorunluluklarndan tr, hibir siyasal kar olmadan dzenlendiini, oysaki Sleymaniye Sancana dahi giremeyen ngiliz memurlarnn, Vilayetin sadece bir ksmn dolaarak yaptklar tespitlerin doru olamayacan sylemitir. ngiliz istatistiklerinde dahi Musul nfusunun ounluunu Krtlerle birlikte Trklerin oluturduunu eklemitir. isterken Krtlerin
423

Ayrca smet nn Musulun Trkiyeye balanmasn soyundan olduunu Encyclopedia Britannicaya

Turan

dayandrarak iddia etmitir.424 smet Paa Trkiyenin Irakta herhangi bir manda ynetiminin gerekliliine inanmadn belirtmitir. Irakta yaplan plebisitin, manda sorununa deil, Emir Faysal sorununa ilikin olarak ve bask altnda yapldn, Mttefiklerin, Trkiyeyi blmek iin aralarnda bir takm antlamalar yaptn, bu antlamalarn boa kmalarna ramen Musula ilikin olarak San Remo Antlamasnn neden dokunulmaz olduunu anlamadn belirtmitir.425 smet Paa, Musulda yaayan Krtlerin mukadderatnn Trkiye ile birletiklerini ngilizlere kar atarak ispat ettiklerini, ad ne olursa olsun (manday kastediyor), gerekte bir smrge olacak bir lkede, yabanc bir devletin uyruu durumuna gemeyi hibir Krdn istemeyeceini, kendilerine drt yldr sz verilen yalanc zerkliin smrge durumuna drlen bir halk iin hi de cazip olmadn sylemitir.426 ngilterenin Musula ve Iraka el koymasnn, fetih hakkna balanmasnn ada anlaya ve Wilson lkelerine ters dtn belirten smet Paa, Musulun Mtarekeden sonra ve onun bir ihlali olarak igal edildiini belirterek, zmir, Dou Trakya, stanbul, Adana, Urfa ve Antepin nasl ki brakmadan sonra igal edilip tekrar Trkiyeye teslim edildilerse Musulun da ayn ekilde Trkiyeye geri verilmesini istemitir.427

423 424

Meray, a.g.e., ss. 344-345. 1923 ylnda smet nnnn bu iddiasn aratrmak zere Bilal imir yapm olduu aratrmada, Krtlerin Turan soyundan olduklar Encyclopedia Britannicann dokuzuncu edisyonunda (1875-1889) yaynlanm olan Krdistan maddesinde yer aldn tespit etmitir. Bu maddeyi kaleme alan kii Sir Henry Creswicke Rawlinson (1810-1895) adnda bir ngilizdir. Rawlinson asker, diplomat ve Asur tarihi uzmandr. Ayn ansiklopedi 1911 ylndan sonra Krtleri ran kkenli olarak saymaktadr. imir, (2007), a.g.e., ss. 15-16. 425 Krkolu, a.g.e., s. 282. 426 ke,(1992 a), a.g.e., ss. 104-105. 427 Meray, (1969), Takm I, (C. I), Kitap I , a.g.e., ss. 350-351.

121

smet Paa, ngilizlerin Musul petrolleri konusundaki iddialarna yant olarak, savatan nce verilen ayrcalklarn hukuki geerliliinin zel olarak incelenmesi gerektiini bildirerek, bu blgenin ana yurda dnmesinden sonra, Trkiyenin yaklamnn bu blgede bulunan petrolden dnyay mahrum etmemek olduunu dile getirmitir. Musulda plebisite bavurulmasnn ngiltere tarafnda reddedilmesinin bile tek bana Trk tezinin haklln ortaya koyduunu, ngiltereden farkl olarak, Trkiye iin ulusal varlnn bir parasnn kazanlmas veya yitirilmesinin sz konusu olduunu, konunun Milletler Cemiyetinin hakemliine bavurmay gerektirmeyecek kadar ak olduunu sylemitir.428 smet nn sabah oturumundaki konumasnn sonunda u eklemeyi yapmtr:
Trkiye bugne kadar Musul Vilayetini bir baka devlete brakabileceine dndrecek hibir ey yapmamtr. Oysaki ngiltere Musulun Iraktan ayrlabileceine dair olarak; 1915 ylnda Mekke erifi Hseyin ile grmelerde bulunmu, 1916 ylnda blgenin Fransz Mandas altna konmasna raz olmu ve 1919 ylnda blgede bamsz bir Krt Devleti kurulmas iin cesaretlendirdii erif Paa ile grmeler yapmtr. ngiliz Heyetinin Irakla Musulun ayrlmamas gerektii tezi iin ne srebilecei tek deiiklik San Remo szlemesidir.429

smet konusundaki

Paa Musulun neden Trkiyeye balanmas gerektii konumasn bitirirken dncelerini u erevede

zetlemektedir:
1) 2) 3) Bu vilayet halknn byk ounluu Trk ve Krttr. Bu vilayette oturanlar, yeniden Trkiyeye balanmak istemektedirler. Corafi ve siyasi bakmlardan, bu vilayet Anadolunun tamamlayc

paralarndandr. Bu vilayet ancak Anadoluya bal kalmakla gerek k yerleri olan Akdeniz limanlaryla sk iliki kurabilecektir. 4) Hukuk bakmnda hala Osmanl mparatorluunun bir paras olan bu memlekete ilikin olarak ngilterenin yapm olabilecei btn antlamalarn hukuk asndan hibir deeri olamaz. 5) Anadolunun gney kesimlerini birletiren yollarn kavak noktas olan Musulun ticaret ilikilerinin ve bu blgenin gvenlii bakmndan, bizim elimizde olmas zorunludur.

428 429

Krkolu, a.g.e., s. 284. Meray, Takm I, (C. I), Kitap I , a.g.e., s. 353.

122

6)

Musul Vilayeti, lkemizin birok baka paralar gibi, savan durmasndan

sonra ve yaplm szlemelere aykr olarak, bizden alnmtr. Bu yzden ayn durumda kalm teki blgeler gibi Musulun bize verilmesi gerekir.430

Lord Curzonun, Musulun Trkiyeye verilmesi halinde Badatn gvenliinin salanamayaca yolunda ileri srd iddiaya, smet nn, Boazlardan ve stanbuldan sava gemilerinin gemesinin Trkiye iin bir tehdit olmayacan dnen bir ngilterenin Badatn gvenlii iin kayg duymasn hayretle karladn belirtmitir.431 Krkoluna gre Trk tezinin Lozanda aklanmayan en nemli unsurunu i ve d gvenlik meselesi oluturmaktadr. 1978 ylnda yaynlanan kitabnda Krkolu ok isabetli bir tespitte bulunarak unlar yazmtr:
Trkiye, ngilterenin Trklere kar Krtleri kkrttn daha nce incelediimiz gibi- grmt. Trkiyede Krtlerin de yaad toprakla, Krtlerin ounlukta bulunduu Musul Vilayeti Trkiyeden koparld takdirde, ngilterenin ileride Musuldaki Krtlere zerklik verilmesini istemesi halinde, Trkiyedeki Krtler iinde ayn istekler ortaya srlebilirdi. Krtlk konusu, Trkiye iin bir i ve d gvenlik sorunu yaratabilirdi. Oysa Musulun Trkiyeye katlmas halinde, bu blgedeki Krtlerin Trkiye yurtta olarak Trklerle ayn at altnda yaamalar kolaylaabilecekti.432

Lozan grmelerine II. delege olarak katlan Dr. Rza Nur, Musulla ilgili yapt ilk grmelerde nnnn Musul konusunda okta srarc olmadn, daha ziyade ver kurtul fikrinde olduunu, ngilizlerin ise Musulu Trkiyeye brakmalarnn Trklerin Badata kadar inmeleri sonucunu douraca fikrinde olduklarn, ilerleyen gnlerde ise Sleymaniye Sancan Trkiyeye brakmaya raz olmalarna ramen askeri mavirimiz olan Tevfik (Bykolu)nun Sleymaniyeden ne kar buralar dalktr. Musul olmaynca oralara gidilemez bile baa bela olur. eklindeki aklamalarnn nny etkilediini ve bu sayede de Sleymeniyeyi de kaybettiimizi belirtmektedir.433 Ancak daha sonraki gnlerde muhtemelen nnnn Ankaradan ald talimatlar neticesinde Musul konusunda olanca kuvvetiyle uratn sylemektedir. Lozana gelen petrol gruplarnn Trkiyeden, Musul zerinde alacaklar imtiyazlar neticesinde, Musulun Trkiyeye
430 431

imir, (2007), a.g.e., s. 502. Meray, Takm I, (C I) Kitap I, a.g.e., ss. 367-368. 432 Krkolu, a.g.e., s. 285. 433 Nur, a.g.e., ss. 68-69.

123

braklaca szn verdiklerinden bahseden Rza Nur, nnnn byle bir antlama yapmak zere Muhtar (illi) ile Mustafa erif (zkan) Londraya gndermesi neticesinde Lord Curzonun tepkisiyle karlatklarn, Curzonun Boazlar konusunda istediklerini aldktan sonra antlamay imza ederek Musul meselesini sonraya brakmaya raz olduunu iddia etmektedir.434 Nurun hatralarnda bahsetti i Sleymaniyenin Trkiyeye braklmas teklifiyle ilgili konu bir baka kaynakta u ekilde aktarlmaktadr:
Aralk 1922de Trklerin Krtlerle ilgili olarak yattrlabilmeleri iin Lord Curzon ngiliz Hkmetine Musulun ikiye blnerek dalk bir blge olan Sleymaniye ve Revandizin Trkiyeye verilmesini, Araplar ve Trkmenler tarafndan ikamet edilen Erbil, Amadiye, Musul ve Kerkkn Irak tarafnda kalmasn teklif etmitir. Bu durumun u ana kadar ngiliz ve Irak ynetimi altnda bir dzene alnamam bu zor blgede yaayan ve kural tanmaz insanlarndan kurtulmak gibi bir avantaj olacan da sylemitir. Ancak ngiliz Hkmeti bu teklifi birok sebebe bal olarak ret etmitir. Bunlardan en nemlisi Krtlerin ikamet ettikleri dalk blgenin Trklere teslim edilmesi halinde Irak topraklarnn korumasz kalacak olmasyd. kinci olarak Krt dalar olmadan Irak ve ran arasndaki ngiliz ticaret yolunu korumann ok zor olaca grdr. nc olarak Trkiyenin bu dalk blgenin kontroln salama yeterliliine sahip olmamasndan dolay gelecekte Irakn Kuzey snrlarnn gven altnda olamayacadr. 435

Muhtar ve erifin Londraya gnderilmeleriyle ilgili olarak Krkolu kitabnda, bu kiilerin Musul yznden savaa kar olduu bilinen Babakan Bonar Lawla grme yapmak zere gittiklerinden bahsetmektedir.436 Bonar Lawn Musulu terk etmek konusunda kararl olduu konusunda ipucu veren kantlardan birisi de 8 Ocak 1923 tarihinde Curzona yazd telgraftr. Benim iin hayati olarak
434

A.g.e., s. 74,78. 23 Ocak tarihli oturumda Lord Curzon, ngilizlerin Musul konusundaki taleplerinin petrol ya da bu blgede bulunan her hangi bir yer alt kayna ile ilgili olmadn belirtikten sonra Trk Temsilci Heyetinden kiinin baz ngilizlere petrol imtiyaz teklif etmek zere Londraya gittiklerinden bahsederek, olduka alayc bir tavrla bu ahslarn kendisinin rzas olmakszn byle bir i yapmalarnn mmkn olmayacan belirtmitir. Meray, a.g.e.,ss 362-363. Ayn gn leden sonra yaplan oturumda smet nn, Lord Curzona yant olarak; Londraya deil iki uzmann gnderildiini, bundaki amacn ise Heyetlerinin Lozana gelilerinden itibaren bir takm gruplarn kendilerine Musulun tekrar Trkler tarafndan igal edilmesi halinde, petrol iletme haklar tannp tannmayacan sormalar zerine, sz konusu gruplarn iktisadi ve mali glerini anlamak zere gerekli incelemelerde bulunduklarn, bunda da garipsenecek bir ey olmadn sylemitir. A.g.e., s. 368. Sonyel kitabnda bu ahslarn smet Paa tarafndan Musul konusunda ngiltere Babakan Bonar Law etkilemek zere gnderildikleri ancak bu ahslarn Musul petrol kaynaklarnda karlar olan bir ka milletvekili ile grmekten ileri gidemediini yazmaktadr. Sonyel, (1986), a.g.e., s 310. 435 Ali, a.g.m., s. 524. 436 Krkolu, a.g.e., s. 284.

124

grlen iki konu vardr. lk olarak Musul uruna savaa girmemeliyiz. kici olarak ise eer Sevr Antlamasndan geri kalanlar yrrle koymak zere Trklerle savaa girecek olursak Franszlar bize destek vermeyeceklerdir.437 Bu gnlerde ngilterede gerek basnda, gerek muhalefette gerekse Mecliste ngilizlerin Musulda kalmamalar gerektii yolunda bir genel gr hkim olmutur. Musul uruna yaplan harcamalarn gereksizlii bu evreler arasnda hkmete kar iddetle bir bask uygulanmasna sebep olmaktadr. Bunun zerine Mart 1923te Bonar Law Musul konusunu deerlendirmek zere bir komite oluturulmas kararn verir. Komite kararnda; hem kamuoyunun hem de parlamentonun finansal sebeplerden dolay Iraktan erken klmasna taraf olduu bildirilir. Bununla birlikte Iraktan klmas halinde Badat ynetimi sona erecek ve tm Mezopotamya Trkiye tarafndan elde edilecektir. Bu durum ise ngilterenin Basra Krfezindeki varln tehlikeye drecektir. Tekrar gl bir Trk devletinin ortaya kmas Britanya mparatorluu ierisindeki slami unsurlarn anti-ngiliz bir ayaklanma ierisine girmelerine sebep olacaktr. 438 smet Paann Lozanda bulunduu gnlerde Bavekil Rauf Bey tarafndan kendisine yazlan gizli mektup ngilizler tarafndan elde edilir. Bu gizli mektuptan bir blmde; Rauf Bey:
ngilizlerin askeri gc onlarn cesaretini kracak ve teslimiyeti bir tavr almalarna yol aacaktr. Bu felaketten sonra ngilizler mkfatlandrc bir siyasetle onlar otonomi vaadiyle kendilerine balamak isteyeceklerdir. Bylece karmzda bir Krdistan dikilecek ve kzgn bir dman cephesi oluacaktr. Bu da bir Krdistan meselesinin meydana kmasna sebep olacaktr. Yalvarrm bu konuyu ciddiyetle ele alnz.439

demektedir. Bu telgrafyla Rauf Bey Musulda yaanmas muhtemel gelimelerin Trkiye iin douraca tehlikelere iaret ederken, Krkolu ise Musulun Trkiyeye katlmas halinde Krtlerin, Trkiye yurtta olarak Trklerle ayn at altnda yaamalarnn daha kolay olabilecei grndedir.440 Bavekil Rauf Beyin o gnlerde dile getirdii endielerin gnmzde halen geerliliini korumas, tarih bilmenin siyaset asndan nemini bizlere bir kez daha
437 438

Ali, a.g.m., s. 522. A.g.m., s. 523. 439 Kutlay, (1997), a.g.e., s. 162. 440 Krkolu, a.g.e., s. 285.

125

gstermektedir. Ancak o gnlerde Rauf Beyin esas endiesi Mahmud Berzencinin ngilizlerle ibirlii yapma ihtimaline kardr. Oysa ilerleyen dnemde Mahmud Berzencinin tavr bu endieyi boa karacak hatta ngilizleri mkl durumda brakacaktr. Lozan grmeleri, Ocak aynn sonlarna doru Trk Heyeti ve tilaf devletleri arasnda adli ve iktisadi konularla ilgili olarak yaanan antlamazlklardan dolay kesintiye uramtr. Rza Nur hatralarnda bu gnlerde smet Paann kar tarafn isteklerini kabul ederek antlamaya imza koymak iin kendisini ikna etmeye altn, ancak ikna edemeyeceini anlaynca Baka are yoktur antlamay imzalayacaz yazl telgraf Ankaraya ekmeden nce onun da imza etmesini istemesi zerine, Rza Nur, kendi imzasyla bir telgraf gnderdiinden bahseder. Bu telgrafnda Musulla ilgili olarak unlar yazmtr:
Musul, memleketin nevnemas iin pek elzem olan petrolleri ile pek lazmdr. Keza elden kmas bamza bir Krdistan belas karmak demektir ki, bu da pek mhimdir. ngiliz efkr- umumiyesi Musul deil, Badat bile tahliye etmek cihetindedir. Fransa ve talyann harbe itirak etmeyecei muhakkak gibidir. ngiltere efkr- umumiyesi de harp aleyhindedir. Tehdit ile bizi metaliimizden feragat ettirmek istiyorlar. Henz Musulu vermek gibi fedakrlklarn zaman gelmedii gibi, bir defa fedakrlk edersen dier metaliklerinde de musir olacaklar ve artk tutunamayacamz fikrindeyim.441

Dr. Rza Nurun 80 yl akn bir sre nceki szlerinin bugn de geerli olduunu ve Trkiyenin bu meseleyi zamannda zemediinden dolay, 1990l yllarda, kendi snr gvenlii iin Kuzey Iraktaki geli melerle yakndan ilgilenmek zorunda kald -askeri harekt dzenlemek gibi- bilinen bir gerektir. 442 27 Ocak 1923 tarihinde smet Paa tarafndan Lozandan Ankaraya Bakanlar Kuruluna hitaben gnderilen telgrafta u ifadeler yer almaktadr:
Musul, adli kapitlasyonlar, Trakya hududu, measil-i (sorunlar) maliyede bilhassa on be milyon lira tazminat ve Yunan Tamirat muallktr. Musulu katiyen talep etmem zerine Konferans bilhassa mesail-i maliyeyi daha ziyade arlatrarak hitama ermitir. Telgrafn ilerleyen blmlerinde Amerikan ve Japon delegelerinin Musul ve kapitlasyonlar konularnn geri braklmas artyla meselelerin hal olacan
441 442

sylediklerinden

bahsederek

durumla

ilgili kararn

ekilde

Nur, a.g.e., s. 182. Mustafa Budak, (2002), dealden Geree, stanbul: Kre Yaynlar, s. 348.

126

aklamaktadr: imdi hallolacak udur: Fasla vererek Ankaraya gelmek ve vaziyeti Musuldan feragatle balayarak yeni bir sulh imkn aramaktan hangisi muvafktr. Ben Musuldan feragat gstererek sulh aramak fikrindeyim.443

31 Ocak 1923 gn Lozandan Ankaraya gnderilen smet Paa, Rza Nur ve Hasan Bey imzal telgrafta, bara varabilmek iin Musul konusunda ngilizlerle bir antlama zemini bulmamn zaruri olduu sz edilir ve bunun iin yol olduu sylenir. Bunlardan ilki ve heyet tarafndan kabul greni meseleyi ngiltere ve Trkiye arasnda halletmektir. kinci olarak meselenin Milletler Cemiyetine gtrlmesi vardr. nc zm ise baka bir hakemin kabul edilmesidir. 444 Trk heyetinin, tilaf Devletlerinin Trk-Irak snrnn Milletler Cemiyetince tespit edilmesi konusundaki teklifini imza etmeyi reddetmesi zerine Lozanda grmelere ara verilecek, heyetler lkelerine geri dnecekler, daha sonra yaplan davet zerine Nisan aynda grmeler tekrar balayacak ancak grmelerin ikinci blmnde ngiliz Heyetine Lorda Curzon yerine ngilterenin stanbul Yksek Komiseri olan Horace Rumbold bakanlk edecektir. 4 ubat gn Curzonun ayrlmasyla Konferans kesintiye uramtr. Konferansn kesintiye uramas Trkiyede byk bir endie ile karlanm ve herhangi bir bar antlamasnn imzalanmam olmas sava ihtimalini ortaya karmtr. Bu durumu smet Paann 6 ubat tarihli telgrafnda grmek mmkndr; bu telgrafta smet Paa hkmete 3 teklifte bulunmaktadr: 1. Orduyu maddeten ve manen kavi (kuvvetli) ve hazr bulundurmak. 2. Memlekette bar olmad diye endie gsterilmesine kesinlikle izin vermemek. 3. ngilizlerle hibir noktada atmaya sebep olmamak. Bu son maddede smet Paann Musula kar bir askeri harekt ihtimalinden korktuu anlalmaktadr.445 Konferansa ara verilmesinin ardndan Trkiye Byk Millet Meclisinde 27 ubat ile 4, 5 ve 6 Mart gnlerinde Musul meselesiyle ilgili hararetli tartmalar yaanmtr. Lozan Konferans boyunca, Trkiyenin dier meselelerin basksyla ve o gnk artlar gz nne alndnda manevra alannn kstl olduu grlmektedir. Mustafa Kemalin meseleye kar tutumuna bakldnda ise o, Musulun daha 1918
443 444

Nur, a.g.e., ss. 384-385., ayrca bkz. imir, (1990), a.g.e., ss. 449-450. imir, (1990), a.g.e., s. 469. 445 Armaolu, a.g.e., ss. 133-134.

127

ylnda ngiltereye teslim edilmesinden, o srada Musulu elinde tutan Ali hsan Paay askeri yanl larndan tr sorumlu tutmaktadr. 446 Mustafa Kemal 27 ubat 1923 gn TBMMde Musul konusunda yaplan gizli celsede, Bitlis mebusunun Musulun Misak- milli snrlar iinde olup olmadn sormas zerine yaanan tartmalara, u ekilde cevap vermitir:
Musul Meselesinin hallini muharebeye girmemek iin bir sene sonraya talik etmek demek, ondan sarf- nazar etmek demek deildir. Belki, onun istihsali iin daha kuvvetli alabileceimiz bir zaman intizardr. Fakat bugn Musul meselesini halletmek istediimiz vakit, bu meselede karnzda yalnz ngiliz deil; Fransz, talyan, Japon ve btn Dnyann dmanlar vardr. Yalnz kar karya kaldmz zaman, ngilizlerle karlaacaz. Musul meselesini bugn halledeceiz; ordumuzu yrteceiz. Bugn alacaz dersek bu mmkndr. Musulu gayet kolaylkla alrz. Fakat Musulu aldmz mteakip, muharebenin hemen hitam bulacana kani olamayz447

Irak Yksek Komiseri Dobbs, Musul meselesiyle ilgili u tespitlerde bulunmaktadr: Trklerin Musulla ilgili kararllklarnn temelinde, ngilterenin, denetimi altndaki Krt blgelerine zerklik verecei ve bunun da Trkiyedeki Krtleri ayn ynde isteklere yneltecei endiesi vardr. Eer Trklere bu endielerini giderici ynde gvence verilmesi yoluna gidilirse, Trklerin yumuamalar salanabilecektir. ngiltere Dileri Bakanl ise, Trkiyeye Dobbsun nerdii ekilde bir gvence verilmesi halinde, konunun Milletler Cemiyetinde yaplacak grmelerde ngiliz tezinin temelini oluturacak etnik ve dinsel aznlklarn durumlar konusundaki inandrclklarn kaybedeceklerinden Dobbsun nerisinin kabul edilemez olduunu belirtmitir.448 Aslnda, ngiliz Di lerinin neriyi geri evirmesinin ifade edilemeyen bir baka nedeni daha vard. O da Dobbsun saptamalarnn btnyle gerei yanstyor olmasayd. Dobbs farkna varmadan tam tamna ngilterenin uzun vadeli blge politikasn tanmlyordu.449

446 447

Krkolu, a.g.e., s. 287. Kazm ztrk (1993), Trk Parlamento Tarihi TBMM- II. Dnem 1923-1927, (I. C), Ankara: Trkiye Byk Millet Meclisi Vakf Yaynlar No:1, ss. 47-48. 448 Kaymaz, a.g.e., ss. 335-336. 449 A.g.e., s. 336.

128

5 Mart tarihinde T.B.M.Mde yaplan grmede sz alan zmit mebusu Srr Bey, daha o gnlerden gnmz grerek Mezopotamyada yaanacak hikyeyi, ngilizlerin selefini hesap edememek kaydyla u ekilde anlatmaktadr:
ngilizler bu ktay yalnz bir menba- varidat olarak istifade emeli ile ellerinde bulundurmak istemiyorlar. slam memleketlerinin ortasnda ikinci itilaf menba ihdas etmek istiyorlar. Orada gya evsaf- milliyeyi haiz bir Krt Hkmeti tekil ettiini gsterir gstermez yarn komumuz bulunan rann taht idaresinde bulunan Krtlerin buraya iltihaklar iin burada tevikatta bulunacaklardr. Onu itmam ettikten sonra ve belki ondan evvel bizimle beraber alan ve bizimle beraber imdi bu uurda evlatlarn feda eden Krtlerin dahi oraya iltihakna alacaktr.450

6 Mart tarihli T.B.M.M oturumunda sz alan Erzurum Milletvekili Durak Bey; byk fedakrlklara kazandmz Milli Mcadelenin ardndan Lozanda elde edilen sonucun orantl olmadn vurgulayarak Musul meselesi hakknda; Musul gayet mhim bir meseledir. Bendeniz, bugn harbin anakkalesini ne kadar mhim gryorsam, Trkiye iin Erzurumu, Kars nasl gryorsam, Musulu da o kadar mhim gryorum. nki orada bir Krdistan hkmeti teekkl etmitir.451 diyerek ngilterenin, para ve propaganday kullanarak, bu hkmet vastasyla btn Ortadouyu kartrabilecei tehlikesine dikkat ekmi ve bu sebepten Musul sorununun ileriye ertelenmeyip bir an evvel zlmesi gerektiini belirtmitir.452 Durak Bey bu konumasnda srarla arktaki kt idareyi dile getirmekte ve bu kt idarenin ngiliz kontrolnde kurulacak bir Krt Devleti ile Trkiye topraklarnda bir felakete sebebiyet verebileceine iaret etmektedir. Amerikan delegasyonunun 2 numaras ve Lozan Konferansnn ikinci dneminde Amerikan Ba delegesi, daha sonra Cumhuriyet dneminin ilk Amerikan Bykelisi Joseph C. Grew, anlarnn 3 Ocak 1923 gnlnde, Musul zerindeki mcadele iin unlar yazmtr: Sebeplerden biri petrol kaynaklarn ele geirmek olmakla beraber, asl sebep, Musulun, gerek ran bakmndan, gerek Mslman ve Dou milletlerinin btnl asndan, askeri nitelikli bir anahtar olarak kabul edilmesiydi.453

450

Fahri oker, (1994), Trk Parlamento Tarihi TBMM I. Dnem, (II. C), Ankara: Trkiye Byk Millet Meclisi Vakf Yaynlar No:5, s. 726 451 oker, a.g.e., s. 775. 452 Armaolu, a.g.e., s. 148. 453 A.g.e., s. 124.

129

Venizelos ise ayn gnlerde Trkiyenin, Musul konusunda kuvvet kullanmasn kkrtr aklamalarda bulunarak, Trk kuvvetlerinin Trakyadan gneye alnmasn salamay ve bylece Yunanistann Dou Trakyay tekrar ele geirmesini planlamaktadr.454 26 Haziran 1923 gn yaplan oturumda Horaca Rumbold Trk-Irak snr ile ilgili olarak Trk ve ngiliz Temsilci Heyetlerinin gr birliine vardklarn sylemitir. Rumbolda gre:
Trkiye ve Irak arasndaki snr, ibu antlamann yrrle girdii tarihten balayarak dokuz aylk bir sre ierisinde Trkiye ile ngiltere arasnda dosta bir zm yoluyla saptanacaktr. ngrlen sre iinde iki Hkmet arasnda antlamaya varlamazsa antlamazlk Milletler Cemiyeti Meclisine gtrlecektir. Snr izgisi konusunda karar beklerken, Trk ve ngiliz Hkmetleri, kesin gelecei (kaderi) bu karara bal olan topraklarn imdiki durumunda bir deiiklik yapacak nitelikte hibir askeri ya da baka bir harekette bulanmamay karlkl olarak ykmlenirler.455

Lozan Konferansnda, Musul meselesinin ileri bir tarihe atlarak, konunun Milletler Cemiyeti tarafndan karara balanmas eklinde alnan karar, bir gre gre Curzonun ok istedii bir sonu olmutur. nk Curzon, barn temininde Musulu nemli bir engel olarak grmektedir. Musul meselesi yoluyla Trklerin petrol meselesini gndeme getirerek ngiltereyi smrgecilikle sulamak iin Musul hakkndaki grmelerin iyi bir frsat olacandan endie eden Curzon, bu konu hakknda yaplan bileimlerin iki heyet arasnda ba baa ou zaman otel odalarnda grlmesini salamtr. Dier bir gre gre Trk Hkmeti Musulu silah zoruyla kurtarmay aklna koymutu. Onlar iin takip edilecek en iyi politika bar antlamasnn bir kere imzalanmas ve ngilterenin itilafta yalnz kalmasdr.456 Lozan Antlamas gnlerinde Avusturyann Ankara Bykeliliinde grevli Bischoffun, Musul meselesinin Lozan Antlamasndan karlarak ileri bir tarihe atlmas konusundaki yorumu u ekildedir:

454 455

Krkolu, a.g.e., s. 288. Seha, L. Meray, (1969), Lozan Bar Konferans Tutanaklar Belgeler, Takm II (C. I) Kitap I, Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar No. 338, ss. 178-179. 456 ke, (1992 b), a.g.e., ss. 106-107.

130

Musul meselesi, Lozan grmelerinden karld ve ileride iki devlet arasnda dorudan doruya yaplacak mzakerelere havale edildi. Bununla, Musul, Trkiye iin kaybolmutu. nk Lozandaki umumi hesaplamada, taktik artlar ok daha kendi lehine olduu halde halletmedii bu meseleyi, Trkiye, ngiltere ile tek bana kalarak nasl halledebilirdi ki? Kald ki, Musul zerinde ngiliz mparatorluunun nemli menfaatleri birikmi bulunuyordu.457

457

Sleyman Kocaba, (2003), ngiliz Tuza Osmanlnn Yaatlmas ve Yklmasnda ngilterenin Rol 1783-1923, stanbul: Vatan Yaynlar, s. 280.

131

VI. BLM: LOZAN KONFERASI SONRASI FAALYETLER

6.1. HAL KONFERANSI Lozan grmelerinde Musul sorunu ve Irak snrnn tespiti bir neticeye balanamam ve sorunun dokuz aylk bir sre iinde Trkiye ile ngiltere arasnda dosta bir zm yolu bulunmas ngrlmt. Trkiye ve ngiltere arasnda yaplacak olan grmelerden ilki stanbulda dzenlenen Hali Konferans ile gerekletirildi. 19 Mays 1924 tarihinde balayan konferansta Trk taraf temsil eden Ali Fethi (Okyar) Beye Hkmete verilen talimat, Sleymaniye, Kerkk ve Musulun kendilerine braklmas, buna karlk petrol konusunda ortaklk kurulmasn nermesi eklindedir.458 Fethi Bey, Konferansta Lozanda belirtilen Trk tezlerinin belli lde bir tekrarn yapmtr. Buna ek olarak, Musulun yabanc ynetimi altnda bulunmas halinde, gney snrnn Trkiye iin artk gvenilir olamayacan, Musul, Sleymaniye ve Kerkkten kuzeye doru uzanacak siyasal kkrtcla kar koymak iin Trkiyenin kendi kalknmasna ayraca kaynaklarnn bir blmn savunma nlemleri iin kullanmas gerekeceini belirtmitir.459 ngiliz Hkmetinin temsilcisi Percy Cox (Irakn Yksek Komiseri), antlamann Milletler Cemiyetinde zmnden yanadr. stanbulda bir antlamaya varlamayacan bildii iin Cox, Lozandan da ileri giderek, Beytebap blgesinin Iraka g eden Nesturilere verilmesini isteyerek uzlama zeminini tamamen ortadan kaldrmtr. Bu durumda 5 Haziranda grmelere son verilmitir.460 Bylelikle ngilizler Musulun Milletler Cemiyetinde zme kavumas konusundaki srarlarn hayata geirmek zere akllca bir adm atmlardr. ngilizlerin bu yaklamlarndaki dier bir amasa, Musul haricinde toprak talebinde bulunup daha sonra bundan vazgeer gibi grnp, Musulu salama almak plan olmutur.461 Konferans deerlendiren stanbuldaki ngiliz gderi Neviville Henderson Trkiyenin soruna yaklam ile ilgili olarak unlar sylemitir: Konferans
458 459

Krkolu, a.g.e., s. 290. A.g.e., s. 291 460 Kuruba, a.g.e., s. 146. 461 Krkolu, a.g.e., s. 292.

132

sresince Misak- Milli ne Trk taraf ne de basn tarafndan aza alnmam ve Panslamist eilimli Tevhid-i Efkr gazetesi dnda kalan tm basn, ngiltereye kar olaanst lml bir tutum sergilemitir. Trkiye tarafndan Musulda status quonun inendiine dair verilen protesto notas bile basna yansmamtr. Buna karlk, talyanlarn Sicilya ve Rodosa ynak yaptklarna dair, Trkiye ile alakas tartmal savlar basnda geni yer bulmutur. Hendersona gre bu tutum hkmete ynlendirilmediyse bile desteklenmiti. Bunu halkn ilgisini Musul sorunundan uzaklatrma abas olarak yorumlayanlarn bulunduuna dikkat eken Henderson, Anakarann ite ve dta zor bir oyun oynad kansndayd. Ona gre, aralarnda smet Paann da bulunduu birok ynetici, Trkiyenin yalnz kalamayacan dnyor ve bu balamda ngiliz dostluunu gerekli gryorlard. Bunlar iin asl nemli olan Musul deil, ngiltere ile ak atmaya girmemekti.462 Karabekirin kitabnda Handersonun grlerine ters bir takm bilgilere ulamak mmkndr. Karabekir, Mustafa Kemal ve Fethi Okyar ile birlikte olduklar bir toplantda Gazinin, Hali Konferansnda Fethi Beyin siyasi olarak baarl olamadn, srann Karabekire geldiini, bu meseleyi askeri yolla halledeceini sylemesi zerine; Karabekir ngilizlere harp amann felakete yol aacan syler. Bu durumda talyan tehlikesine de iaret eden Karabekir Hilafetin kaldrlm olmasnn da byle bir durum iin olumsuz bir etki yapacan bildirir. Karabekir, 30 Nisan 1924 gn smet Paay ziyaretinde ayn konunun bir kere de smet Paa tarafndan kendisine teklif edilmesi zerine, Gaziye yapt aklamalara ek olarak, konunun bar yolu ile halledileceine dair Milletler Meclisine gidileceini Meclisin de bunu kabul ettiini bu durumunda savaa girmenin Trkiyeyi uluslararas alanda zor durumda brakacan sylemitir. Ayrca Yunanllarn da byle bir durumda Trakyay igal etmek zere can atacaklarn iddia etmitir.463 ngilizlerin Hali Konferansnda grnrde Nesturiler iin talep ettikleri Beytebap, konferansn ardndan ksa bir sre sonra Nesturi ayaklanmasna sahne olmutur. ngilizler tarafndan, Trklerin Musul konusundaki srarn krmak zere rgtlenen Nesturiler, Krtlerinde katld bir ayaklanma gerekletirmilerdir.

462 463

Kaymaz, a.g.e., s. 359. Karabekir, a.g.e., s. 142, 143, 150.

133

6.1.1. Nesturi Ayaklanmas Lozan Antlamas imza edildikten sonra, Trkiye status quaya titizlikle uymasna ramen, ngiltere ayn duyarll gstermeyerek, Sleymaniyeye kar dzenledi i operasyonla Seyh Mahmudu blgeden uzaklatrmay ve de facto snrn kendi tarafndaki blmnde mutlak denetimi salamay amalamtr. ngilterenin, Hali Konferansnda Hakkrinin bir blmn talep etmesi, aslnda siyasi bir manevra olmasna ramen yine de Milletler Cemiyetince Hakkrinin Iraka verilmesi tehlikesini ortaya karmtr. ngilizlerin Asurleri srekli olarak silahlandrmalar ve askeri eitim vermeleri de Hakkri konusunda Trk tarafn endieye sevk etmitir.464 Bu geli meler altnda blgede trmanan kriz bir ayaklanmann kmasyla neticelenmitir.
1925 ylna kadar ran ve Irakta ngiltere adna eitli grevlerde bulunan ve ayn yl Trkiye ve Irak arasndaki snr sorununu incelemek zere grevlendirilen Milletler Cemiyeti Komisyonunda irtibat subay olan C. J. Edmonds, Hristiyan Nesturiler hakknda unlar yazmaktadr: Hakkri Vilayetinin dalk kesimlerinde ya ayan ve genelde Asurler olarak bilinen Hristiyan Nesturiler, sava dallardr. Blgede bulunan Rus igal birlii kumandannn kkrtmasyla 1916 ylnn ilkbaharnda Trklere kar ayaklanmlardr. Ancak Ruslarn geri ekilmesiyle onlar tabi olduklar hkmetin misillemesine maruz brakmtr. Bu insanlar ngiliz himayesinde snr geerek Musul Vilayeti ierisinde bulunan Bakubada byk bir kampa yerletirilmilerdir. 1919-23 yllar arasnda 7-8 bin kadar Nesturi fiili bir Trk otoritesi bulunmayan snrn dier tarafndaki Gney Hakkriye tekrar yerlemilerdir. Snr geemeyenlerin byk bir blm ise Irak toplama birliklerine asker olarak alndlar.465

ngilizler, Nesturiler ile ilgili olarak izledikleri politikadan birden fazla kar elde etme gayreti ierisinde olmulardr. Balangta Nesturileri askeri bir g olarak kullanmlardr. Hali Konferansnda Hristiyan bir aznlk olan Nesturiler iin Hakkriyi isteyerek kendi kamuoyunun sempatisini elde etmeyi planlarken dier taraftan da Musulla ilgili olarak bir takm kazanmlar elde etme abasnda olmulardr. ngilizler vastasyla blgede trmanan gerilime bir son vermek zere Trkler tarafndan aranan frsat 7 Austos 1924 gn ortaya kmtr. lemerikten ala
464 465

Kaymaz, a.g.e., s. 397. C. J. Edmonds, (2003), Krtler, Trkler ve Araplar, (ev. Serdal engl, Serap Rken engl), stanbul: Avesta Basn Yayn, ss. 501-503.

134

(ukurca) gitmek zere yola kan Hakkri Valisi Halil Rfat Bey, yannda bulunan memurlar ve jandarmalarla birlikte Nesturiler tarafndan pusuya drlerek esir alnr. Bu olay zerine Valiyi kurtarmak zere harekete geen Trk birlikleri bir iki kk direni dnda hibir glkle karlamadan ilerleyerek Hazil ayn gemelerinden sonra ngiliz Hava Kuvvetleri (RAF) tarafndan etkili saldrlara maruz kalmlardr. Buna ramen ilerleyi ini srdren Trk Birlikleri 8 bin Asuryi snrn ngiliz tarafna srmlerdir. 466 Nesturiler tarafndan gerekletirilen bu isyann Krt milliyetilik hareketi ile olan balantsna gelindiinde, Trkiye tarafndan ngilizlere kar faaliyetleri desteklenen Mahmud Berzenci, kaak olarak yaad randan 7 Eyllde gelerek Trklere destek vermek zere Sleymaniyeye saldr dzenledi. Bunun sonucu olarak ngilizler kenti ancak iki ay sonra youn bombardmanla tekrar ele geirebildiler.467 Trkiye topraklarnda faaliyet yrten ve henz emekleme aamasnda olan Azadi468 rgt de Nesturilerin kardklar bu ayaklanmaya tartmal ekilde bir yanl anlama sonucu katld iddia edilmitir.
469

Krtlerin

youn olarak yaadklar bir blge olan Hakkrinin Nesturiler tarafndan yurt yaplmas zere kan bir isyana Krt rgt Azadinin katlmas rgtn ynetici kadrosunu kaybetmesine sebep olmutur. Hali Konferansnda herhangi bir ilerleme kaydedilemeyen Musul meselesi Nesturi isyannn ardndan Trkler ve ngilizler arasndaki durumun daha da gerginlemesiyle Milletler Cemiyetine havale edilmitir. 6.2. MLLETLER CEMYET NCELEME KOMSYONU Milletler Cemiyeti Meclisinde 20 Eyll 1924 gn balayan toplantda ngiliz grn dile getiren Adalet Bakan Lord Parmoor, sorunun Musulun gelecei deil Trk-Irak snrnn saptanmas olduunu ileri srmtr. Snr sorununun ise hibir zaman plebisitle zmlenemeyeceini bunun bir askeri sorun olduunu sylemitir. Trk tarafn temsil eden Fethi Bey ise Musula Milletler Cemiyetince gnderilecek
466 467

A.g.e., s. 504. Hdr Gkta, (1991), Krtler syan-Tenkil, stanbul: Alan Yaynclk, ss. 47-48. 468 Azadi, nceki yllarda kurulan Krt rgtlerinden farkl olarak ekirdek kadrosunu aristokrat ve aydnlarn oluturduu bir rgt deildir. Azadinin kuruluunda Airet mektebi mezunu Albay Cibranl Halit Bey ve milletvekili Yusuf Ziya Bey yer almlardr. Daha nceki rgtlere benzer bir ekilde kadrosunda Nakibend eyhi Said Efendi de bulunmaktadr. Kuruba, a.g.e., ss. 144-145. 469 A.g.e., s. 147.

135

bir heyetin halkn duygularn hakkyla saptayamayacan, en iyi arenin plebisit olduunu ve bunun sonularn kabul etmeye hazr olduklarn belirtmitir.470 Milletler Cemiyeti 30 Eyll 1924de Musul sorununu inceleyecek bir komisyon kurmaya karar verdi. Komisyon ilgili devletlerle yazarak, gerekli grd belgeleri salayacak ve isterse yerinde soruturma yapacaktr. Gerek Trkiye gerekse ngiltere Komisyona yardmc niteliinde mavirler atayabileceklerdi. Meclis kararnda ayrca, taraflarn Meclise verilecek karar nceden kabul ettikleri belirtildi ve bu sre iinde statkoyu deitirecek askeri harektlardan kanmalar istendi. 471 kiilik komisyonda Belikal emekli bir Albay, sveli bir diplomat ve eski Macar Babakan bulunmaktayd. ncelemenin k mevsimine denk gelmesi, bunun bahara ertelenmesini gndeme getirdi. Ancak Dobbs incelemenin hemen yaplmasnda srar ederek Komisyonun ngilizler iin sakncal grlen yerlere hava koullarn bahane ederek gtrmemeyi planlyordu.472 Komisyonun istei zerine taraflar heyete katlmak zere birer muavin aza tayin etmilerdi. Trklerin muavin azas Diyarbakr ve havalisi eski Ordu Mfetti-i Umumisi Cevad Paayd. Trk heyetinde uzman olarak grevli bulunan Nazm ve Fettah Beyler ise Dobbs tarafndan aslen Musullu olmalar ve Irak Hkmeti tarafndan arandklar, itilafl araziye gittiklerinde bar ve dzeni bozacaklar iddias ile tartlarn talep edilmitir. ngiliz istihbarat raporlarna gre Fettah Bey, eyh Mahmudun kaynbiraderidir ve 1921 Sleymaniye ayaklanmasnda yer almtr.473 nceleme Komisyonu, yanlarnda amda ekibe katlm olan Trk Heyeti ile birlikte 16 Ocak 1925 tarihinde Badata gelmitir.474 Komisyonun geliinden ksa bir sre nce Badattan lkenin her tarafnda ulusal savunma komiteleri kurulmasn emreden bir malumat gelmitir. Bu komiteler halkn vatanseverlik duygularn harekete geirmek, dzenlenen gsteriler, yryler araclyla ulusun bir btn olduu ve topraklarn sonuna kadar savunma ynnde kararl olduunu gstermeyi amalamaktayd. Ancak komisyon yapt incelemelerde bu insanlara tercihlerinin ne olduunu gizli bir ekilde sorduunda, yksek sesle ifade ettiklerinin aksine sklkla

Krkolu, a.g.e., ss. 293-294. Raif Karada, (2003), Musul Raporu, stanbul: Emre Yaynlar, ss. 37-38. 472 Kaymaz, a.g.e., s. 428. 473 PRO, FO.371/10117E6011/6011/65,11.7.1924den aktaran, ke, (1992 b), a.g.e., ss. 147-148. 474 Karada, a.g.e., s. 41.
471

470

136

Irak deil Trkiyeyi tercih ediyorlard. 475 Bu cmleleri sarf eden ngiliz Binba Milletler Cemiyetinin nceleme Komisyonunda irtibat subay olan Edmondstur. Komisyon kendi arasnda belirledii alma yntemine gre, yelerince belirlenen yerlere, nceden hazrlk yaplmasna olanak vermeyecek biimde habersiz ziyarette bulunulmas kararlatrld. Ancak ngilizler bu ynteme kar karak, gvenlik asndan her alt komisyona bir polis birlii salanmas ve alt komisyonlarn gidecekleri yerlerin yerel makamlara nceden bildirilmesi gerektiini savundu. Ayn konu hakknda Komisyonla konuan Dobbs, daha da ileri giderek grlecek tm tanklarn isimlerinin nceden ngiliz Mavirine verilmesini salamtr. Ayrca Komisyon yeleri, tanklarn statleri ve gvenirlilikleriyle ilgili olarak ngiliz mavirin eletiri ve nerilerini dikkate alacaklar konusunda Dobbsa gvence vermilerdir.476. gal altnda bulunan bir lkede o gnlerin artlar altnda ve ngiltere gibi kuvvetli bir lkenin iradesi sz konusu iken bir inceleme komisyonunun ne derecede tarafsz bir ortam ierisinde alabilecei Edmondsun u satrlarndan anlaabilir:
Bizi (biz derken birlikte hareket eden ngiliz ve Irak Hkmetlerini kastediyorum) ve Trk delegasyonunu karlatrdmda taktik avantajlar byk lde bizden yana grnyordu. Polis de dhil olmak zere btn idare tamamen bizim kontrolmz altndayd. Bu sayede nfusun btn unsurlar veya istediimiz herhangi bir unsurunu harekete geirmek zere baskda bulunma olanana ve tezlerimizi inandrc bir ekilde savunabilmek iin gerekebilecek en son ve en doru bilgilere sahiptik; ayrca iddialarmz sralayan ve anketteki sorulara verdiimiz cevaplar ieren memorandumu hazrlayanlar ya da hazrlanmasna yardmc olanlar resmi temsilcinin ve tartmal blgeyi yneten resmi grevlilerin ta kendisiydi. Trk delegasyonunda bulunanlardan hi kimse davay dorudan hazrlayanlar arasnda deildi.477

27 Ocakta Musula gelen komisyonda nc Ordu Mfettii Cevat (obanl) Paada bulunuyordu. Ayn gn ierisinde komisyondan birka kii ile birlikte resmi kyafetiyle kent ierisinde yrye kan Cevat Paaya, nce kk bir grup Trkiye lehine sloganlar atarak ve elini pmeye alarak elik etti. Grup giderek byd ve birka dakika ierisinde yzlerce kiilik bir kalabala dnt. Polis bunlar datmaya altysa da baarl olamad. Bu olayn ardndan ngiliz
475 476

Edmonds, a.g.e., ss. 525-526; Kaymaz, a.g.e., s. 432. Kaymaz, a.g.e., s. 433. 477 Edmonds, a.g.e., ss. 522-523.

137

yetkililer, komisyonda kendilerine elik eden Trklerin dar kmadan nce kendilerine gezi programlar hakknda bilgi vermelerini ve resmi niforma giymemelerini talep etmitir.478 6.2.1. Komisyonun Karar Komisyon incelemeleri sonucu raporunu 16 Temmuz 1925te tamamlayarak Cenevrede Milletler Cemiyeti Konseyine sundu.479 Rapora gre ihtilafl arazinin taksim edilmemesinde yarar vard. Bu nedenle Brksel Hatt480 snr olmal, bunun gneyi, blgeyi gelitirme olanana sahip ngiltere mandasna braklmalyd. 1928 ylnda bitecek olan ngilizlerin Irak zerindeki mandas 25 yl srmeli ve lke idaresinde adaletin icras ile okullardaki tedrisat iin Krtlerden memur atanarak Krtenin resmi dil olarak kabul edilmesi salanmalyd. Bunlar olmad takdirde Krtlerin Trkleri tercih edecekleri aktr. Byle bir durumda Musul Trkiyeye terk edilmelidir.481 Komisyon tarafndan alnan kararn dier bir maddesinde ise tartmal blgenin paralanmas daha adil bir zm olarak dnlrse, komisyon en uygun hattn Kk Zap izleyen hat olduunu nermitir.482 Siyasi tezlerin deerlendirildii blmde, aksi resmen beyan edilmedike Musulun hukuken Trk egemenliinde olduu belirtilmekteydi. Rapor Musulun ekonomik adan Iraka, siyasi adan Trkiyeye balanmas gerektiini belirtmekteydi.483Musul Vilayetinin brakmadan sonra haksz olarak igal edildiini savunan Trk tarafnn fikrine katlmayan Komisyon Mondros Mtarekesinin 16. Maddesinin bu igale izin verdiine karar vermitir.484

Milletler Cemiyeti Belgelerinden Musul Kerkk Sorunu ve Krdistann Paylam, (1991), stanbul: Med Yaynlar, ss. 21-22. 479 ke, (1992 b), a.g.e., s. 153. 480 Musul blgesinde Trkiye ile ngiltere arasnda snr atmalarnn artmas ve gerginlie yol amas zerine, Trkiyenin bavurusuyla, Milletler Cemiyeti Meclisi 29 Ekim 1924de, gerginlii azaltmak amacyla Brksel Hatt adn alan bir izgiyi geici bir dzenleme olarak saptad. Bu izgi yaklak olarak Musulu Hakkriden ayran eski Vilayet snryd. Krkolu, (1978), a.g.e., s. 295. Brksel Hatt, 28.10.1924 gn, sveli Raportr Branting, Alt Komiteden spanyol Quinnes de Leon ve Uruguayl Alberto Guani, Cemiyet Sekretaryasnda alan uzmanlar, M.Aveol, M.Mantoux, Yzba Abraham, ngilterenin Milletler Cemiyeti nezrindeki temsilcisi Cecil Hurst, Badat Yksek Komiserliinde grevli M. Jardine ile ngiliz Dileri ve Smrgeler Bakanlklarnda grevli uzmanlarn katlmyla, hibir Trk temsilci olmakszn bir otel odasnda belirlenmitir. Kaymaz, a.g.e., s. 418. 481 ke, (1992 b), a.g.e., s. 153. 482 Edmonds, a.g.e., s. 562. 483 ke, (1992 b), a.g.e., s. 157. 484 Kaymaz, a.g.e., s. 467.

478

138

Milletler Meclisinde 3 Eyllde grlmeye balayan Komisyon raporu hakknda ngiltere Smrgeler Bakan Mr. Amery yapt konumada, 1928 ylnda dolacak olan ngiliz-Irak antlamasnn daha uzun bir sre iin yenileneceini ve Krtlerin hakkna zaten uyulduunu fakat bundan sonra bu konuda daha etkili tedbirler alnacan bildirerek, Komisyonun, Musulun Iraka braklmas iin ne srd iki art da kabul ettiini bildirmitir. Trkiye adna konuan Di leri Bakan Tevfik Rt Bey ise Trk grlerini tekrar ettikten sonra, Krt unsuruyla Trkler arasnda ayrm gzetilmesini eletirerek, ngiltereyi u ekilde sulamtr: Korumak gerekesiyle ulusal bir unsuru ayrmak iin izlenen amac bir trl anlayamyorum. Bu ama Krtlerin ufak bir blmn elde bulundurarak, bunlar Krt ounluuna sahip lke (Trkiye) aleyhinde kullanmak mdr?485 Tevfik Rt Bey, Trk Hkmetinin Ulusal bir paras olan Musulun hangi nedene dayanarak kendisinden ayrlmak istendiini anlayamadn syledi. Milletler Cemiyetinin Sevr Antlamasnn mandalar dzenleyen 94-99. maddelerini tanmadna; Milletler Cemiyeti Antlamasnn 22. maddesine gre, ancak zerinde bir devletin egemenlik yetkisi bulunmayan bir toprak parasna uygulanabilir olduuna; Trkiyenin Musul Vilayeti zerindeki egemenlik yetkisinin hukuksal olarak srd ise Komisyon raporunda belirtildiine gre, Milletler Cemiyeti Konseyi hangi hukuksal dayanakla sz konusu topra yabanc bir devletin mandasna verecekti? Komisyon, bir yandan Musul zerinde Trk egemenliinin srdn sylerken, dier yandan vilayette ngiliz mandasnn uygulanmasn isteyerek yetkisini atn sylemitir.486 Tevfik Rt Beyin ardndan tekrar sz alan Amery, Musul Vilayetinde yaayan Krt nfusun halen sahip olduu zerklii daha da geni letmeye hazr olduklarna dair grn yineleyerek, Trkiyenin bu konuda hibir beyanda bulunmadn hatrlatp, Trk Hkmetinin, Trkiye iinde yaayan Krt nfusu iin byle bir gvence verip vermeyeceini sormu, eyh Sait Ayaklanmasna da gnderme yapmtr.487 nceleme Komisyonunun raporu ve Milletler Cemiyeti Konseyinin bu rapor zerine verecei karar beklenirken, diplomatik giriimler de devam etmitir.
485 486

Krkolu, a.g.e., s. 297. Kaymaz, a.g.e., ss. 511-512. 487 A.g.e., s. 512.

139

Fransann Ankara Temsilcisi General Mougin ve Sovyetler Birliinin Ankara Bykelisi Suritz, Trk Hkmetini, Musula askeri mdahalede bulunmas iin cesaretlendirmekte ve bu konuda yardm tekliflerinde bulunmaktaydlar. Ocak 1925te ngiliz D ileri Bakan Austen Chamberlain ile gren Londra Bykelisi Zekai Bey, sorunun Milletler Cemiyetinin kararn beklemeden iki lke arasnda zmlenmesini nerdi. Trkiyenin, Krtlerin blnmesini kabul edemeyeceini bildirerek, Musulun Trkiyeye braklmas karlnda ngilterenin ekonomik karlarnn tannmasn, petroln ngiltere tarafndan i letilmesini ve Trkiyenin, Irakn toprak btnln garanti etmesini nerdi. Chamberlain, bu teklifleri reddederek, Trkiyenin Milletler Cemiyetinin verecei kararlara uymamas halinde bunun ngiltereye ve Dnya grn yanstan bir kuruma kar gelmek olacan, bununda ciddi sonular douracan sylemitir.488 Bilindii gibi raporun ardndan Trkiye bir yandan itirazlarda bulundu, te yandan Londray protesto etti. Karlkl sulamalar sorunun 19 Eyll 1925te La Haye Adalet Divanna gitmesine kadar srd. Adalet Divanndan istenen istiari mtalaa Milletler Cemiyeti Konseyinin sorduu hususla ilgiliydi ve bu hukuki soruna kar Divan verdii yantta, Lozan Antlamasndaki ilgili hkmden dolay Konsey kararnn taraflar iin zorlayc olduunu, kararlarn oybirlii ile alnmas lazm geldiini ve fakat taraflarn oylamaya katlmamas gerektiini bildirdi.489 Milletler Cemiyeti Konseyi, Musul sorunu ile ilgili incelemenin, bakanln sve Temsilcisi olan tsen Undenin yapt ve spanya ve Uruguay temsilcilerinden oluan bir alt komite bnyesinde srdrlmesine karar verir. Komite Bakan Unden iin nemli olan Musul halknn gerekte ne istediidir ve ona gre raporda bu konuda kuku yaratan elikili ifadeler vardr. Undene gre halkn iste i belirlenemediine gre bu adan bir karar vermek imknszdr. Bir yandan Musul Vilayeti zerinde hukuki olarak Trk egemenlii srmektedir ve Trk egemenli i altnda olan bir toprak paras zerinde manda sresinin uzatlmasn teklif eden bir rapora gre karara varmak hukuksal adan mmkn deildir. Undene gre tek zm raporda yer alan tartmal arazinin Kk Zap snr kabul edilerek blnmesidir. Ancak ilerleyen gnlerde alnan Konsey karar aada da greceimiz
488

A.g.e., ss. 498-500 .489 League of Nations, Category V (1925) Assembly, Council, Circular Letters 33/7, C. 708 M. 257, 1925 V. 23.11.1925 Cenevreden aktaran, ke, (1992 b), a.g.e., s. 163.

140

gibi Kk Zap deil Brksel Hattn esas almtr. Bu kararda nceleme Komisyonunun Macar yesi Telekinin etkisi olduu rivayet edilmitir.490 Konsey 16 Aralk 1925 tarihinde yapt toplantda l komisyonun raporunu esas alarak Brksel Hattnn gneyini Iraka, kuzeyini Trkiyeye brakt. Ayrca Irakta 25 yllk bir ngiliz mandas kurulmasn ve Krt halknn geli mesi iin kltrel, idari, eitsel ve sosyoekonomik tedbirler alnmasn hkme balad.491 Kararda zetle yle denilmekteydi:
Alt ay iinde, bu artn yerine getirildii, Meclisin bilgisine sunulduu takdirde, Meclis, bu kararn kesinletiini ilan edecek ve snr izgisinin belirlenmesi iin gerekli tedbirleri gsterecektir. ngiltere Hkmeti, Mandater Devlet olarak, Krt Halk iin Soruturma Komisyonunca ngrlen mahalli ynetime ilikin gvenceleri aldn gsteren ynetsel tedbirleri, Meclise sunmaya arlr.492

Lozandan bu yana devam eden Musul Sorununa Milletler Cemiyeti, Milletleraras Daimi Adalet Divan ile ngiltere ve Irak Hkmetleri asndan zm bulunmu oluyordu. Ancak bunun etkinlik kazanabilmesi iin, Trkiyenin bu karar kabul etmesi gerekiyordu. Trkiyenin bu konudaki direnci ksa bir sre devam ettikten sonra aadaki sebeplerle sona ermitir. 6.2.2. Komisyon Kararna Trkiyenin Yaklam 4 Mart 1925 tarihli ngiliz Dileri Bakanlnca hazrlanan bir raporda; Trklerin Musulu oradaki Krtleri ngiliz denetiminde brakmamak iin almak istediklerini, Musul Krtlerinin zamanla, ngiliz etkinliinde bamsz bir Krdistan fikrinin ekirdeini oluturabileceini, byle bir Krt Devletinin ise imdi Trkiyenin ynetimi altnda bulunan baz topraklar elde etmek isteyebileceini, bunu yapmasa bile, Trkiyedeki Krtlerin Trk Hkmetine kar honutsuzluunun temelini oluturabileceini yazmaktadr.493 Yine ayn yl ngilterenin stanbulda bulunan Bykelisi Lindsayin D leri Bakanlna gnderdii bir telgrafta Trklerin,

490 491

Kaymaz, a.g.e., ss. 514-515; Edmonds, a.g.e., ss. 562-563. Kemal Melek, (1983), ngiliz Belgeleriyle Musul Sorunu (1890-1926), stanbul: dal Neriyattan aktaran, Kuruba, (2004), a.g.e., s. 168. 492 Krkolu, a.g.e., s. 299. 493 A.g.e., s. 312.

141

Trk-ngiliz ilikileri konusunda tek engelin Musul meselesi olduunu sylemekten bkmadklarn belirtmektedir.494 Trkiye Musul meselesi konusunda uluslararas arenada yalnz kalmtr. zellikle talya, Musul bunalm yllarnda Trkiye iin endie kayna olmutur. talyann, Sicilya Yarmadasna yapt askeri ynak Trkiye tarafndan Anadoluya kar yaplacak bir mdahalenin habercisi olarak alglanmtr. 495 Trkiyenin, Musul meselesiyle ura ierisinde olduu gnlerde Dou ve Gneydou illerinde balayan eyh Sait syan, Trkiyenin Musul tezini zayflatan bir unsur olarak karsna kmtr. Bu isyann balca nedenlerinden birisi olan Halifeliin kaldrlmas, ayn zamanda Trkiyenin slam kartn da oynamasna engel olmas mnasebetiyle zamansz verilmi bir karar olarak grlebilir. Halifeliin kaldrlmas ile ilgili olarak Meclisin ald karar Binba Edmonds kitabnda yle deerlendirmektedir:
Mart aynn ortalarnda bu olay ilk duyduumuzda byk aknla dtk ve kulaklarmza inanamadk. Bugne kadar Krdistan patlamaya hazr bir volkan eklinde tutan propagandalar esas itibariyle Krtlerin, bu en byk dini otoritelerine kar besledii bo inantan kaynaklanan derin sayglarna dayanyordu. Bu nedenle Trklerin zerine bastklar zemini bu ekilde ayaklarnn altndan kaydrmalar bize gerek olmayacak kadar gzel bir gelime olarak grnyordu.496

Ancak Krkolu, kitabnda Halifeliin kaldrlmas ile ilgili olarak verilen kararn Musul meselesi iin zellikle bir koz olarak kullanlabilecei iddiasndadr. Ona gre Trkiyenin ngiltereye vermek istedii mesaj, Musulu alarak Arap dnyasna yakn olmak ve slamla olan Halifelik ban ngiltereye kar oynamak istemediini gstermek, batya yakn bir izgi ierisinde olduunu gsterip, ancak baka sebeplerden dolay Musulu almak istediini gstermitir. Bu fikrini destekler mahiyette Bykeli Sir Ronald Lidsayn Londraya gnderdii 8 ubat 1926 tarihli raporu sunmaktadr. Laik Trkiye, Mslmanlar, ngiliz mparatorluu iin bir tehlike olmaktan karmaktadr. Trkiye ile yakn ilikilerin ngiltereye yarayacan belirten Sir Ronald, ngilterenin Musul sorununu, Irakn kendi ulusal varln refaha ulatrmasna yeterli olanak salayan fakat Trkiye iin de kabul edilebilir bir
494

imir, (1975), ngiliz Belgeleriyle Trkiyede Krt Sorunu (1924-1938), Ankara: D leri Bakanl Basmevi, s. 78. 495 A.g.e., s. 302. 496 Edmonds, a.g.e., s. 496.

142

biimde zmlemesi gerektii grndedir.497 Her ne kadar Halifeliin kaldrlm olmas ngiltere asndan Trkiyeye kar bir sempati oluturmu olsa da Halifeliin eski gcnden yoksun olduunu iyi bilen ngiltere asndan Irak zerindeki menfaatleri daha fazla nem arz etmekteydi.
Halifeliin kaldrlm olmas, Krtlerin ayaklanmasnda nemli rol oynad gibi, Krt unsurunun ounlukta bulunduu Musul zerindeki Trk iddiasn da zayflatmtr. Milliyeti dnceye yabanc olan Musul Krtlerinin, Trkiyeyi Iraka tercih ettikleri sylenebiliyorsa, bunun balca nedeni, halifelie yani slama olan ballklaryd. Halifeliin kaldrlmas, ngilterenin slam etkeni dolaysyla duyabilecei endieyi gidermek iin alnm olsa bile sonuta Trkiyenin Musul tezine manevi bir darbe indirmitir.498

Konseyin kararnn ardndan 5 Haziran 1926 tarihli Ankara Antlamasna kadar aslnda Trkiyenin Musulu vermek konusunda kesin kararl olmadna dair baz ipularn yine ngiliz belgelerinde grmek mmkndr. Bu belgelerden birisi olan ngilizlerin stanbul Maslahatgzar Mr. Hoarenin ngiltere Di leri Bakan Mr. Chamberlaine gnderdii raporda:
Musul Meselesi konusunda Konseyin Irak lehine alm olduu kararla ilgili olarak Askeri Ataemiz Binba Harenc, Trklerin snr blgelerinde bulunan askeri birliklerinden oluturacaklar ete kuvvetleri ile karar tersine evirebilmek zere abalayabileceklerini rapor etmitir. phesiz Trk politik bilinci, Irakn bu tarz birliklerce resmi olmayan bir ekilde igal edilmesine uygun bir yapdadr.
499

Sir R. Lindsayin 10 Haziran tarihli notunda da bu tip teminatlar mevcuttur. 1926 ylnn Ocak aynda, Trk Hkmetini ikna etmek zere Ankaraya gelen ngiliz Bykelisi Lindsay, Tevfik Rt Beyle yapt grmede, Tevfik Rt Bey Trkiyenin toprak istemlerinin ardnda, Krt sorunuyla balantl bir gvenlik endiesinin olduunu aka ortaya koymutur. Hkmetinin amacnn, lkesinde yaayan tm etnik unsurlar iine alacak biimde ulusal snrlara sahip olmak olduunu belirten Tevfik Rt Bey, bunun da randa yaayan ii Krtler dndakileri Trk snrlarna almakla gerekleebileceini belirtmitir. Irak snrlar ierisinde aznlk konumuna indirgenmi olan Krtlerin, kendi etnik kimliklerini n plana kararak Araplara kar dmanlk ve nefret besleyeceklerini, bunun da

497 498

Krkolu, ss. 306-307. A.g.e., ss. 309-310. 499 imir, (1975), a.g.e., s. 65.

143

Trkiyedeki akrabalarn heyecana srkleyerek, Irakta yaanacak rgtl ayaklanmalarn Trkiye tarafna da sirayet edeceini sylemitir.500 1926 ylnn balarndan itibaren ngiltere ve Trkiyenin bir antlamaya doru yneldikleri grlmektedir. Sir Ronald Lindsay 28 Ocak 1926 gnl yazsnda, Tevfik Rt Beyle yaptklar bir grmede; Trklerin Musul zerindeki iddialarndan vazgemek niyetinde olduklarn, 2 ubat 1926 tarihli yazsnda ise Bavekil smet Paa ile yaptklar grmede Trklerin asl isteklerinin gvenlik olduunu belirtmitir.501 u nerilerde bulunduunu rapor etmitir: 1- ngiltere ve Trkiye arasnda bir bamszlk antlamas yaplmas, 2- Irakn tamamen bamsz olmasn, 3- Irak Petrolnden Trkiyeye hak verilmesi konularnda talepleri olduunu bildirmitir. Lindsay 21 Mays tarihli raporunda toprak terki yerine Trkiyeye 500.000 sterline kadar toplu bir demede bulunmay teklif ettiini, Tevfik Rt Beyin ise 1.000.000 sterlin istediini bildirmitir.502 Lindsaye gre Trklerin toprak istemlerinden vazgemelerinin nedeni lkenin iinde bulunduu ekonomik glkler ile modernlemeye dnk Hkmet politikalarna kar Trk Kamuoyunda duyulan genel honutsuzluktu. Ankara, d sorunlarn bir an nce zmeli ve para bulmalyd. Trklerin petrolle ilgili istemleri onlara Irakn payna den Royaltyden pay vermek suretiyle karlanmalyd aksi takdirde Trklerin toprak istemleri tekrar canlanabilirdi. 503 6.2.3 Ayaklanmada Polis Oyunu 1924 sonlarna doru Krt blgelerinde hareketlenmeler iyiden iyiye artt. Trk Hkmeti olaylarn, hatta bir isyann planlandnn fakndayd. Bunun iin gerekli nlemleri de almaya balamt. nce rgtn (Azadi) elebalar Cibranl Halit ve Yusuf Ziya tutukland. Ayn sralarda stanbulda bulunan KTC eski bakan Seyit Abdlkadir ve baz Krt milliyetileri dikkatle izlenmeye baland. nk onlarn Krt isyanna katlmalarndan endie ediliyordu. Bundan dolay stanbul Emniyet Tekilat, elde ettii bir frsat deerlendirerek bir komplo dzenledi. Bu olayda en
500 501

Kaymaz, a.g.e., ss. 575-576. Ahmet zgiray, (1988), Trkiye-ngiltere Mnasebetleri ve Musul Meselesi (1924-1930), Trk Kltr Dergisi, S. 299, ss. 10-11. 502 Krkolu, a.g.e., s. 317. 503 Kaymaz, a.g.e., s. 588.

144

nemli rol, kendisini ngiliz Hariciye Nezareti Umur-u arkiye Mdr Mr. Templen504 olarak tantan Taksim Zabta-i Belediye Merkez Memuru Nizamettin ve Palulu bir Krt olan Abdullah Sadi505 (Kr Sadi) oynad. Olay stanbul Emniyet memurlarndan Celalin, Abdullah Sadi ile temasa gemesiyle balad. Abdullah Sadi, Celali ngiliz stihbarat memuru olarak tanmaktadr. Sadi, Celale Krdistann zerklii iin ngilizlerle irtibat kurmasn istemi ve bu nerisini Seyit Abdlkadir ve dier Krt nderlerinin bilgisi dhilinde yaptn ima etmitir. Celal daha sonra Sadiye ngiliz Sefareti ile temas kurduunu, ngilizlerin silah yardm yapmak zere ayrntl bir proje hazrlamalar gerektiini syler. Daha sonraki grmede Sadi, Seyit Ablkadirden tam yetkili olduunu, grmelerin Msr veya Kbrsta yaplmasn, ayaklanmann baarl olmas halinde Krdistann ngilizler tarafndan tannacana dair belge verilmesini, ayaklanma boyunca kendilerine silah ve mhimmat verilmesini ve son olarak ta 200.000 liralk bir kredi salanmasn ister. Daha sonraki gnlerde devreye hi ngilizce bilmeyen zabta memuru Nizamettin girer ve Sadiye Mr. Templen olarak tantlr. Taksim Zabta memuru olan Nizamettin, Kr Sadiye ngilterenin Umumi arkiyei Siyasiye Mdr olarak tantlr.506 Bu grmede Seyit Abdlkadirin Krdistan hkmdar olmasn art koan bir siyasi nota Sadi tarafndan kendisine verilir. ubat 1925 ierisinde Krt isyan balaynca Seyit Abdlkadir, Mr. Templen ile dorudan grmeye balar.
507

Seyit Abdlkadir, ayaklanmann ilerleyen aamalarnda,

stanbuldaki Krtlerin eyleme gemelerini, hareketin Adana, Bursa, zmir gibi merkezleri iine alacak biimde tm Bat Anadoluda yaygnlamas ve bylece iki ate arasnda kalacak olan Ankaradaki Cumhuriyet rejimin yklmas ve Vahdettinin stanbula gelerek yeniden tahta kmasn planlyordu.508 Mumcunun kitabnda Seyit Abdlkadirin, Mr. Templen olarak bilinen ahsla direk olarak grtne dair herhangi bir bilgi olmamakla birlikte, Seyit Abdlkadirin yaplan
504

Bu olayda Mr Templen olarak geen bu ahs gerekte, daha nce Mttefik polisi ile alm Templing adnda bir zel dedektiftir. Mumcu, (1991), a.g.e., s 85. 505 Seyit Abdlkadirin zel kalem mdr olan Kr Sadi 2. Merutiyet yllarnda Sadrazam Mahmut evket Paa tarafndan Krt muhtariyeti iin faaliyette bulunduundan 8 yl sreyle Taife srgne gnderilmitir. Srgn gnlerinin bitiminde Kahireye giden Kr Sadi burada ngiliz Polisi iin almtr. ngiliz ordular Genelkurmay Bakan Deedese Krdistan konusunda bir proje vermitir. Uur Mumcu, (1991), Krt-slam Ayaklanmas 1919-1925, Ankara: Tekin Yaynlar, ss. 7778). 506 A.g.e., s. 80 507 Kuruba, a.g.e., ss. 151-153. 508 Kaymaz, a.g.e., s. 476.

145

bu grmelerden kukulanarak olu Seyit Mehmedi ngiliz Bykeliliine gndererek Templenin kimlii ve imza yetkisi olup olmad konusunda bilgi edinmesini istedii yazmaktadr.509 En nihayetinde 15 Nisanda ark stiklal Mahkemesine gnderilen Seyit Abdlkadir, olu Mehmet, Kr Sadi ve Nafiz adli bir Krt tutuklanarak toplam 46 kii olmak zere Diyarbakrda idam edilmileridir. 6.2.4. eyh Said syan eyh Said syan gen Trkiye Cumhuriyetinin karlat en byk isyan olmas dolaysyla nemlidir. 1924 ylnn ubat aynda Diyarbakrn Dicle lesinde balayan isyan ksa bir srede evre il ve ilelere de srayarak Mart ay banda Diyarbakr tehdit etmesinin ardndan gcn kaybeder. Nisan aynda rana gemek zere kaan eyh Saidin yakalanmasyla son bulur. eyh Said syannn hangi saikle yapld hep tartmal bir konu olmutur. Bir ksm gre gre dini motifli bir isyan olan bu hareket kar gr savunanlara gre ise milliyeti bir gaye ile gerekletirilmitir. Bu iki gr de destekler mahiyette olan nc iddiaya gre ise eyh Said syan dini kurtarmak maksadyla km ve ilerleyen dnemde milliyeti bir harekete dnmtr. syann Halifeliin kaldrlmasnn akabinde aslnda dini bir gereke ile karldna dair en makul kant Altan Tan tarafndan ortaya konulmaktadr. Tana gre o dnemde isyan yurt ierisinde Krtlerin milli duygularla gerekletirdikleri bir isyan olarak gsterilmeye allrken, yurt dna kar ise dini bir isyan olduu yolunda haberler yaplmaktadr. Bundan amalanan lkenin dier blgelerinde de zellikle dini konularda yaanan skntlarn bu isyanla birlikte bir kalkmaya dnme endiesi iken, devam etmekte olan Musul meselesiyle ilgili grmeler srasnda yaanan bir Krt isyan ile Krt-Trk birlii konusundaki iddialar rtmeme gayreti ierisinde olmalardr. Gerek yakalanmasndan nce gereksede yakalandktan sonra mahkeme safhasndan yapt aklamalarda hibir milliyeti sylemi olmayan eyh Said hep dini konularda yaanan skntlar dile getirmitir. 510

509

Mumcu, a.g.e., ss. 83-84. Ayrca bu olayla ilgili olarak baknz Karabekir Kazm, (2005), Krt Meselesi, stanbul: Emre Yaynlar, s. 13. 510 Altan Tan, (2009), Krt Sorunu Ya Tam Kardelik Ya Hep Birlikte Klelik, stanbul: Tima Yaynlar, s. 210.

146

Halifeliin kaldrlnn akabinde Trklerle aralarndaki ban koptuunu dnen Krtlerin bu isyan Trklerin Musul zerindeki iddialarnn zayflamasna sebep olmutur. Trkiyenin slam birliini gerekletirme tehlikesi konusundaki ngiliz endielerini yattrmak gayesiyle olsa da Halifeliin kaldrlmas Trkiyenin Musul konusundaki iddiasn nemli oranda zayflatmtr. 511 eyh Said syannn, ngilizlerin desteinde gerekletiine dair bir takm iddialar olmasna ramen ve bu iddialarn ierisinde ngiliz silah fabrikalarna ait kataloglarn bulunduu ve zerinde Krdistan Kraliyeti Harbiye Nazrl yazl zarflarn isyan gnlerinde Diyarbakrda ele geirilmesine dayandrlmas ok da gereki olarak gzkmemektedir.512 Bu isyann Musul grmeleri konusunda ngilizlerin elini glendirdiinin ak olmasna ramen isyann herhangi bir safhasnda ngiliz etkisinin olduuna dair mspet bir delil yoktur. Bu yllarda Krtler arasndaki milli bilincin bu byklkte bir isyan gerekletirmek iin yeterli olmad da bilinen bir gerektir. Bylesine bir isyann o gnn artlarnda ancak dini taleplerle ya da birden fazla feodal yapnn bir araya gelmesi ile mmkndr. Bu isyanla ilgili olarak sylenebilecek kesin sonu isyann Musul meselesi konusunda Trkiyeyi son derece zor durumda brakm olduudur. 6.3. ANKARA ANTLAMASI 5 Haziran 1926 tarihinde Ankarada Trkiye-ngiltere-Irak arasnda Trk-Irak snr ve iyi komuluk antlamas imzalanmtr. blmden oluan antlamann birinci blm snr ile ilgilidir. (8-12. maddeler) Kapsayan ikici blm iyi komuluk ilikileri ile ilgilidir. nc blm ise genel hkmleri kapsamaktadr. Antlamann balca hkmleri yleydi: - Trkiye ile Irak arasndaki snr, kk bir deiiklikle Brksel Hatt olacaktr. (Madde 1) - Taraflar snr blgesinde birbirleri aleyhine hibir propaganda, rgtlenme ve toplantya izin vermeyeceklerdir. (Madde 12) - Trkiye, Irak iin ayrlan petrol gelirlerinden 25 yl sreyle %10luk bir petrol hissesi alacaktr. ngiliz ve Irakl temsilcilerin Trk Dilerine verdikleri

511 512

Krkolu, a.g.e., s. 309. Kuruba, a.g.e., s. 155.

147

mektupta Trkiyenin payn isterse be yz bin Sterlin olarak bir defada alabilece i yazldr. (Madde 14) 513 7 Haziran gn Ankara Antlamasnn kabul iin toplanan Mecliste, antlamann 14. maddesi ile ilgili olarak Hariciye Vekili Tevfik Rt Bey, Lindsay ve Irak Temsilcisi Nuri Seyit Paa arasndaki mektuplarn okunmasnn ardndan Kazm Karabekir durumdan duyduu znty belirten ksa bir konuma yapmtr. Tevfik Rt Bey ise sulhu koruyabilmek ve Irak halknn gelecei ve huzuru iin Britanya mparatorluu ile mnasebetimizi normal hale getirmek iin aramzda yegne muallk kalan bu arazi meselesinde fedakrlkta bulunduklarn sylemitir.514 Meclis gndemini beklenenin aksine olduka ksa igal eden Ankara Antlamas oylama srasnda sadece iki vekilin red oyuna karlk birok vekilin oylamaya itirak etmemesiyle aslnda Meclise ok da takdir edilmedi i anlalmaktadr.515 Basn denetim altnda olduu iin Antlamaya tepki gsterememi, on gn sonra meydana gelen zmir suikast btnyle Trkiye gndemini deitirmitir. 516 Trkiye iin tam bir yenilgiyle sonulanan Musul meselesi sekiz yllk mcadelenin ardndan sona ermitir. Trkiye Musul vilayetinde yaayan Trklere aznlk hakkn dahi elde edememi, bunu ya ngilterenin Trkiyede bulunan Krtler iin ayn talepte bulunaca ihtimaliyle ya da hi akla gelmemi olmas nedeniyle gerekletirememitir. Elde edilen maddi kazanm ise Lindsaye tannan pazarlk limitinin alt snrnn da altnda olmutur. ngiliz Hkmeti Lindsaye Irakn Royalty gelirlerinden en az %10, en fazla %15lik blmnn sre snrlamas olmakszn Trkiyeye ayrlmasn eer Trkiye yirmi be yllk bir sre snrlamasna raz olursa bu orann %25e kadar ykseltilmesini kabul etmitir.517 Maddi olarak bu dzeyde taviz vermeyi ngren ngiliz Hkmetine karlk Trkiye ilerleyen yllarda yaayaca byk gvenlik problemlerinin yannda o gnlerde ok da ihtiyac olan petrol gelirinden mahrum kalmtr.

513 514

zgiray, a.g.m., ss. 11,12. T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Devre II tima Senesi III, (C. 26), Ankara: TBMM Matbaas, ss. 166167. 515 A.g.e., ss. 195-197. 516 Kaymaz, a.g.e., s. 594. 517 A.g.e., s. 596.

148

SONU
19. yzyln sonlarndan 1926 ylna kadar incelediimiz Krtlk hareketleri balangta daha ziyade feodal karakterde iken gittike milliyeti bir kimlie brnmtr. 19. yzylda meydana gelen Krt isyanlar milliyeti bir kapsam ierisinde tahlil etmek ok da mmkn deildir. Bu dnemdeki hareketler esas itibariyle belli bir blge ierisinde yar otonom hayatlarndan memnun olarak yaamakta olan Krt airet liderlerinin Osmanl siteminde meydana gelen bir takm deiikliklere gsterdikleri tepkiden ibarettir. Bu isyanlar milli bir hareketten ziyade kiisel veya mahalli karlarn gzetilmesine ynelik hareketlerdir. Krtlerin modern manada milliyetilikle tanmalarna en byk etkiyi Ermenilerle olan ilikilerinin yol atn grmekteyiz. Emperyalist glerin misyonerler ve konsolosluklar vastasyla Ermeniler ve dier Hristiyan aznlklarna kar yrttkleri faaliyetlere ahit olan Krtler kendi yaadklar topraklar zerinde bamsz bir Ermenistan kurulmas konusundaki faaliyetlere tepki olarak milli bir refleks gstermilerdir. Krt-Ermeni ilikilerinin yannda Krt Milliyetiliinin oluumuna sebep olan dier bir etken ise Hamidiye Alaylar olmutur. Bu uygulama sayesinde milliyetiliin ihtiya duyduu burjuva snf devlet eliyle yaratlmtr. Airet mekteplerinde okutulan Krt ocuklar bata stanbul olmak zere Krt faaliyetleri Krtlerin yaadklar topraklarda yayma gayreti ierisinde olmulardr. Bu noktada Jn Trklerin de srecin hzlanmasna baz katklar olmutur. Balangta Osmanlnn btnln korumak saikyla hareket eden Jn Trklerin ierisinde Krt kkenli kiiler de bulunmaktayd. lerleyen yllarda ttihat ve Terakkinin Trk milliyetilii ekseninde politikalar retmesine tepki olarak bu rgtte bulunan Krtler de Krt faaliyetler ierisine girmilerdir. I. Dnya Sava, Osmanl mparatorluu zerindeki ykc etkisiyle birlikte lkedeki halklarn bamszlk araylar ierisine girmelerine de sebep olmutur. zellikle ngiltere, Fransa ve Rusyann blge zerindeki emelleri dorultusunda yrttkleri faaliyetler bu halklarn bamszlk isteklerini daha da kamlamtr. Wilson ilkelerinden birisi olan halklarn kendi kendileri ynetmesi prensibi hzla tm mparatorluu etkisi altna almtr. Bu dnemde Krtlk faaliyetleri ierisinde bulunan kiiler kendi karlarn n planda tutarak gelecekleri iin emperyalist devletlerden medet umar bir tutum ierisinde olmulardr. Dnya Sava ardndan

149

imzalanan Sevr Antlamas Krt milliyetileri iin bir baka milat olmutur. Taraf lkelerce imzalanan ancak onaylanmayan bu antlama hi bir zaman hayata gememesine ramen bamsz bir Krt Devletinin kurulmas ynnde uluslararas ilk belge olmas itibariyle Krt milliyetileri iin bir referans zellii tamaktadr. Kurtulu Savann verildii yllarda Milli Mcadeleyi zora sokacak bir takm Krt faaliyetleri olsa da genel olarak Krtler olumsuz bir tutum sergilememi lerdir. Fakat bu tutumlarnn ardnda rgtl bir yaklam yoktur. Mustafa Kemalin airet ileri gelenleri ile yapt grmeler bu olumlu havann olumasna katk salamtr. Aslnda bu yllardaki Krtlerin tutumlarn daha ziyade Trklerle olan dini birliktelikleriyle ve halifelie olan ballklaryla aklanabilir. Lozan Konferans srasnda emperyalistlerin Krtler konusundaki

grlerinin daha kristalletii grlmektedir. Grmelerin ba aktr olan ngiltere, bu antlamayla Musul ve petrol konularndaki karlarna Krtleri feda etmitir. Musul meselesinin zm sreci ierisinde Krt milliyetilik faaliyetlerine daha youn bir ekilde bugnk Kuzey Irak topraklarnda rastlamak mmkn olmutur. Ancak ortak bir toplumsal talebi yakalayamayan bu faaliyetler daha ziyade feodal bir dzeyde bu sefer Trkiyenin mdahaleleri ile hayat bulmaya al mtr. 1900l yllarla birlikte tm dnyada yaylan milliyeti fikir, Krt toplumu zerinde ayn etkiyi dourduunu sylemek ok da mmkn deildir. Krtler asndan bu gecikmenin balca nedenlerinden birisi yaadklar corafyann yaratt artlardan kaynaklanmaktadr. Dalarn birbirinden ayrd bu toplumda merkezi bir devlet yaps olumamtr. Bunun balca sebebini Krtlerin sosyal yaplar oluturmaktadr. Krtlerdeki aidiyet duygusu millet kavramndan ziyade ait olduu airet, aile gibi daha alt bir yapya aittir. Krtlerin bu feodal yapya sk ballklar milliyeti duygularla hareket etmelerine byk oranda engel olmutur. Ayrca Krtler milli farkndaln esaslarndan olan kltrel ve edebiyat alanlnda da olduka geri kalmlardr. Bu alanlarda kendilerini ifade edebilecek ciddi eserler ortaya koymaktan uzak olmulardr. Krtenin farkl diyalektlerde konuulmas ve bu farkllnn zaman zaman birbirlerini dahi anlayamama boyutuna varmas bunda etkili olmutur. Dier bir neden ise mparatorluk ierisinde tek bir Mslman milletin varlndan tr, Krtlerin Trklerden farkl bir muamele grmemi olmalardr. Bu nedenle Krt milliyetileri asndan Cumhuriyetin ilanyla birlikte

150

halifeliin kaldrlmas yeni bir dnemi temsil etmektedir. Zira halifeliin kaldrlmasyla Trkler ve Krtler arasnda nemli bir ballk vastas olan din byk lde etkinliini kaybetmitir. Gerek incelenen dnem itibariyle gerekse 1926 ylndan gnmze kadar yer alan dnem ierisindeki Krt faaliyetlerin hep feodal bir yap ierisinde zuhur ettiini grlmektedir. Krt milli hareketi ad altnda yrtlen al malarn tamamnda bir byk Krt ailesinin adn grmek mmkndr. Bu al malarn derinlemesine incelenmesi halinde kiisel kar ve hrslarn olduu da grlecektir. 1960 yllarda tm dnyada balayan smrgecilik sonras milli hareketler 1961 Anayasasnn salad zgrlk ortamyla Krtleri de etkisi altna almtr. PKKnn kuruluuna zemin hazrlayan bu sre ve sonras Krt milliyetiliinin gemi dnemden farkl olarak dar bir feodal zmrenin etkisinden te kitlesellemi bir milliyeti kimlie dnmtr. Musul meselesine gelindiinde, bu topraklarn Trkiye iin ekonomik deerinden ziyade milli gvenlik asndan nemi dikkate ayandr. Krt nfusunun ok byk bir ksmnn Musulun Iraka braklmasyla paralanmas Trkiye iin mtemadiyen bir tehdit yaanmasna sebep olacaktr. Aralarnda kat zerindeki izgilerden ibaret olan snrlarn bulunduu ayn dili, kltr ve tarihi paylaan halklarn birbirleri zerindeki etkileri grmezden gelmek imkanszdr. Blgenin gemiteki enerji kaynaklarna, gnmzdeki nemiyle su kaynaklarnn da eklenmesiyle gemiteki nemini arttrarak koruyor olmas Dnya glerinin buraya olan ilgilerini devam ettirmelerine sebep olacaktr.

151

KAYNAKA
Ahmed, Kemal M. , (1992), Birinci Dnya Sava Yllarnda Krdistan, Ankara: Berhem Yaynlar. Akin, Sina, (1992), stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele Mutlakyete Dn (1918-1919) (C I), stanbul: Cem Yaynlar. Akin, Sina, (1992), stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele Son Merutiyet (19191920) (C II), stanbul: Cem Yaynlar. Ali, Othman, (2008), The Kurds and Lausanne Peace Negatiotions, 1922-23, Middle Eastern Studies, ss. 521-534. Armaolu, Fahir, (1994), 20. Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1980), (C.I.), Ankara: Alkm Yaynlar. Armaolu, Fahir, (1998) Lozan Konferans ve Musul Sorunu, Misak- Milli ve Trk D Politikasnda Musul, Kerkk ve Erbil Meselesi Sempozyumu, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynevi, ss, 11-22. Arslan, Zht, (2005), Anayasa Teorisi, Ankara: Sekin Kitapevi. Atatrk, M. Kemal, Nutuk (1919-1920), (t. y.), (C. I.), (y. y. y.), (Bugnk Dille Yayna Hazrlayan Zeynep Korkmaz), Atatrkn Doumunun 100. Yln Kutlama Koordinasyon Kurulu. Atatrk, M. Kemal, Nutuk, (C. II.), (t. y.) (1919-1927) Belgeler, (y. y. y.), (Bugnk dile eviren smet Gnlal) Atatrkn Doumunun 100. Yln Kutlama Koordinasyon Kurulu. Atatrk, M. Kemal, Nutuk (1919-1927) Belgeler, (t. y.) , (C. III.), (y. y. y.) , (Bugnk dile eviren smet Gnlal)Atatrkn Doumunun 100. Yln Kutlama Koordinasyon Kurulu. Baydur, Mithat, (1994), Milliyetilik, stanbul: Aa Yaynclk. Bostanc, M. Naci, (1999), Bir Kolektif Bilin Olarak Milliyetilik, stanbul: Doan Kitaplk.

152

Bruinessen, Martin V., (1992), Agha, Shaikh and State The Social and Political Structures of Kurdistan, London: Zed Books. Bruinessen, Martin V., (1993), Krdistan zerine Yazlar, stanbul: letiim Yay. Budak, Mustafa, (2002), dealden Geree, stanbul: Kre Yaynlar. Burkay, Kemal, (1992),Gemiten Bugne Krtler ve Krdistan, stanbul: Deng Yaynlar. Cemil, P. Kadri, (1991), Doza Krdistan (Krdistan Davas), Ankara: z-Ge Yaynlar. Chaliand, Gerard, (1993), A People Without a Country, New York: Olive Branch Press. ay, A. Haluk, (1996), Her Ynyle Krt Dosyas, Ankara: Turan Kltr Vakf. Haldun, anc, (t. y.), Kuramsal Yaklamlar erevesinde Milliyetiliin Niteliksel Sabitelerine Genel Bir Bak, http//fbe.emu.edu.tr/journal/doc/9-10/12.pdf. (Eriim Tarihi: 04.07.2009). oker, Fahri, (1994), Trk Parlamento Tarihi TBMM I. Dnem, (C. II.), Ankara: Trkiye Byk Millet Meclisi Vakf Yaynlar No:5. ufal, Mustafa, (2000), Lozan Konferans ve Antlamas zerine ngiliz Parlamentosunda YaplanTartmalar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C: 16, S. 47, ss. 561-601. ufal, Mustafa, (2002), stiklal Harbi Dneminde Trk ngiliz likileri, Trkler, C. 16, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar. ss. 263-271. Denker, M. Sami, (1997), Uluslararas Terr Trkiye ve PKK, stanbul: Boazii Yaynlar. Dowall, David Mc, (2004), A Modern History of the Kurds, London: I. B. Tauris. Dursun, smail, (2006), srail/ABD ve ngiliz geninde Krt Tezgh, stanbul: IQ Kltr Sanat Yaynclk. Edmonds, Cecil, J., (2003), Krtler Trkler ve Araplar, stanbul: Avesta Basn Yayn.

153

Eppel, Michael, (2008), The Demise of The Kurdish Emirates: the Impact of Ottoman Reforms and International Relations of Kurdistan Duruing the First Half of the Nineteenth Century, Middle Eastern Studies, C. 44, S. 2, Mart, ss. 237258. Ertrk, Yaar, (2007), Dou Gneydou ve Musul geni, stanbul: IQ Kltr Sanat Yaynclk. Eskander, Saad, (2000), Britains Policy in Southern Kurdistan: The Formation and the Termination of the Kurdish Goverment, 1918-1919, British Journal of Middle Eastern Studies, C.27, S.2, ss. 139-163. Eskander, Saad, (2001), Southern Kurdistan Under Britains Mezopotamian Mandate: From Separation to Incorparation 1920-23, Middle Eastern Studies. C. 37, S.2, Nisan, ss. 153-180. Genel Kurmay Harp Dairesi Bakanl, (1974), Trk stiklal Harbi VI. Cilt stiklal Harbindeki Ayaklanmalar (1919-1921) , Ankara: Gn. Kur. Basmevi. Girardet, Raquel, (1967), Milliyetilik, (ev. Yldzhan Yayla), stanbul: Kpr Yaynlar. Glda, smail, (1991), Krdistan Teali Cemiyeti, stanbul: Doz Yaynlar. Gkta, Hdr, (1991), Krtler, syan-Tenkil, stanbul: Alan Yaynclk. Grsel, brahim E. , (1977), Krtlk Gerei, Ankara: Kmen Yaynlar. Halfin, (1992), XIX. Yzylda Krdistan zerinde Mcadeleler, stanbul: Komal Basm. Hassanpour, Amir, (1992), Nationalism and Language in Kurdistan 1918-1985, San Francisco: Melen Research University Press. Heper, Metin, (2008), Devlet ve Krtler, stanbul: Doan Yaynlar. Hobsbawm, Eric, J. , (1993), Milletler ve Milliyetilik, stanbul: Ayrnt Yaynlar. ba, aban, (2008), Sevrden Lozana Krt Sorunu ve Kemalist Hareket, Ankara: Maki BasmYayn. Jwaideh, Wadie, (2007), Krt Milliyetiliinin Tarihi, stanbul: letiim Yaynlar.

154

Kabacal, Alpay, (1991), Tarihimizde Krtler ve Ayaklanmalar, stanbul: Cem Yaynevi. Karabekir, Kazm, (2005), Krt Meselesi, 13. Bask, stanbul: Emre Yaynlar. Karada, Raif, (2003), Musul Raporu, stanbul: Emre Yaynlar. Karal, Enver, Z. , (1962), Osmanl Tarihi, VII. Cilt, Birinci Merutiyet ve stibdat Devirleri 1876-1907, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Kaymaz, hsan . , (2003), Musul Sorunu, stanbul: Otopsi Yaynlar. Kirii, Kemal ve Gareth, M. Winrow, (1997), Krt Sorunu Kkeni ve Geliimi, (ev. Ahmet Fethi), stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Klein, Janet, (2007), Kurdish Nationalists and Non-nationalist Kurdist: Rethinking Minority Nationalism and the Dissolution of the Ottoman Empire, 19081909, Nation and Nationalism, C: 13, S.1, ss. 135-153. Kocaba, Sleyman, (2003), ngiliz Tuza Osmanlnn Yaatlmas ve Yklmasnda ngilterenin Rol 1783-1923, stanbul: Vatan Yaynlar. Kksal, ahin, (2007), Bir deoloji Olarak Milliyetilik,

http://www.akademikbakis.org/12/ksahin.htm. (Eriim Tarihi: 04.07.2009). Kuruba, Erol, (2004), Krt Sorununun Uluslararas Boyutu ve Trkiye, Ankara: Nobel Yaynlar. Kutlay, Naci, (1992), ttihat Terakki ve Krtler, Ankara: Beybun Yaynlar. Kutlay, Naci, (1997), Krt Kimlii Oluum Sreci, stanbul: Belge Yaynlar. Krkolu, mer, (1978), Trk-ngiliz likileri(1919-1926), Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilimler Fakltesi Yaynlar. Lainer, Sedat ve hsan Bal, (2004), The Ideologcal and Historical Roots of the Kurdist Movements n Turkey: Etnicitiy, Demographay, and Politics, Nationalism and Ethnic Politics, C. 10, ss. 473-504. Lazerev, M. Sergey, (ev. Mehmet Demir), (1989), Emperyalizm ve Krt Sorunu (1917- 1923), Ankara: zge Yaynlar.

155

Malmisanij, Mehmet, (2000), Czra Botanl Bedirhaniler, stanbul: Avesta Yaynlar. Mango, Andrew, (1999), Atatrk and the Kurds, Middle Eastern Studies, ss. 1-25. Meiselas, Susan, (Ed.), Hubber Laura and Levin Meryl, (1997), Kurdistan in the Shadow of History, New York, Random House. Meram, A. Kemal, (1969), Belgelerle Trk-ngiliz likileri Tarihi, stanbul: Kitaplk Ticaret Ltd. irketi. Meray, Seha, L. , (1969), Lozan Bar Konferans Tutanaklar Belgeler, Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar. Mesut, Ahmet, (1992), ngiliz Belgelerinde Krdistan, stanbul: Doz Yaynlar. Milletler Cemiyeti Belgelerinden Musul Kerkk Sorunu ve Krdistann Paylam, (1991), stanbul: Med Yaynlar. Mumcu, Uur, (1991), Krt-slam Ayaklanmas 1919-1925, Ankara: Tekin Yaynlar. Musul-Kerkk le lgili Ariv Belgeleri (1515-1919), (1993) Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivleri Bakanl, Ankara. Nur, Rza, (1991), Lozan Hatralar, stanbul: Boazii Yaynlar. Olsen, Robert, (1991), The Emergence of Kurdish Natonalism and The Sheih Said Rebellion 1880-1925, Austin: University of Texas Pres. Olsen, Robert, (1998), The Kurdish Question and Turkish-Iranian Relations from World War I to 1998, California: Mazda Publishers. ke, Mim K., (1990), ngiliz Ajan Binba E.C. Noelin Krdistan Misyonu, stanbul: Boazii Yaynlar. ke, Mim K., (1992 a ), Belgelerle Trk-ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu, Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar. ke, Mim K., (1992 b ), Musul ve Krdistan Sorunu 1918-1926, Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar. ktem, Emre, (2007), Terrizm nsancl Hukuk ve nsan Haklar, stanbul: Derin Yaynlar.

156

nder, Ali T., (2007), Trkiyenin Etnik Yaps, Ankara: Fark Yaynlar. zcan, Ahmet, (2007), mparatorluk kerken Yeni bir Ulus Tahayyl, Ankara: Lotus Yaynevi. zkrml, Umut, (2008), Milliyetilik Kuramlar Eletirel Bir Bak, Ankara: Dou Bat Yaynlar. zgiray, Ahmet, (1988), Trkiye-ngiltere Mnasebetleri ve Musul Meselesi (19241930), Trk Kltr Dergisi, ss. 299-315. zolu, Hakan, (2001), Nationalism and Kurdish Notables in the Late OtomanEarly Rupublican Era, Middle East Studies, Cilt. 33, ss. 383-409. zolu, Hakan, (2005), Osmanl Devleti ve Krt Milliyetilii, stanbul: Kitap Yaynevi. ztrk Kazm, (1993), Trk Parlamento Tarihi TBMM- II. Dnem 1923-1927, (I.Cilt) , Ankara: Trkiye Byk Millet Meclisi Vakf Yaynlar. Parlar, Suat, (2005), Trkler ve Krtler Ortadouda ktidar ve syan Gelenekleri, stanbul: Badat Yaynlar. Perinek, Dou, (1999), Kurtulu Savanda Krt Politikas, stanbul: Kaynak Yaynlar. Sabis, Ali ., (1991), Harp Hatralarm, Birinci Dnya Harbi, (4. Cilt), stanbul: Nehir Yaynlar. Sarhan, Zeki, (1986), Kurtulu Sava Gnl, (Cilt 3), Ankara: retmen Yaynlar. Sarhan, Zeki, (1993), Kurtulu Sava Gnl (C I-II), Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Sasuni, Garo, (1992), Krt Ulusal Hareketleri ve 15. Yzyldan Gnmze Ermeni Krt likileri, (ev. Bedros Zartaryan, Memo Yetkin), stanbul: Med Yaynevi. Sekban, Mehmet, ., (1998), Krt Sorunu, stanbul: Kamer Yaynlar. Smith, Anthony D., (1991), Ethnonationalism in Comparative Perspective,USA: University of Nevada Press.

157

Smith, Anthony D. ,(2002), Uluslarn Etnik Kkeni, (ev. Sonay Bayramolu, Hlya Kendir) Ankara: Dost Kitapevi Yaynlar. Sonyel, Salahi R., (1973), Trk Kurtulu Sava ve D Politika I Mondros Brakmasndan Byk Millet Meclisinin Alna Kadar, Ankara: Trk Tarih Kurumu. Sonyel, Salahi R., (1986), Trk Kurtulu Sava ve D Politika II, Byk Millet Meclisinin Alndan Lozan Anlamasna kadar, Ankara: Trk Tarih Kurumu. imir, Bilal N., (1972), ngiliz Belgeleriyle Sakaryadan zmire (1921-1922), stanbul: Milliyet Yaynlar. imir, Bilal N., (1975), ngiliz Belgeleriyle Trkiyede Krt Sorunu (1924-1938), Ankara: D leri Bakanl Basmevi. imir, Bilal, N., (1990), Lozan Telgraflar, Trk Diplomatik Belgelerinde Lozan Bar Konferans, C. I, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi. imir, Bilal N., (1994), Lozan Telgraflar Trk Diplomatik Belgelerinde Lozan Bar Konferans, C. II, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi. imir, Bilal N., (2007), Krtlk, stanbul: Bilgi Yaynlar. Tan, Altan, (2009), Krt Sorunu Ya Tam Kardelik Ya Hep Birlikte Klelik, stanbul: Tima Yaynlar. T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Devre II tima Senesi III, C 26, Ankara: TBMM Matbaas. Minorsky, Vlademir ve D. N. , Mac Kenzie, (1996), Krtler ve Krdistan, stanbul: Doz Yaynlar. Tunaya, Tark Z., (1952), Trkiyede Siyasi Partiler 1859-1952, stanbul: Doan Karde Yaynlar. Tunaya, Tark Z., (1988), Trkiyede Siyasi Partiler, (C. I), stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar. Tunaya, Tark Z., (1986), Trkiyede Siyasi Partiler Mtareke Dnemi, (C. II), stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar.

158

Trkmen, Zekeriya, (2003), Musul Meselesi Askeri Ynden zm Araylar (19221925), Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi. Ulubelen, Erol, (1967), ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, stanbul: Ayka Kitapevi. Yavuz, M. Hakan, (2001), Five Stages of the Construction of Kurdish Nationalism in Turkey, Nationalism and Ethnic Politics, C. 7 S. 3, Gz, ss. 1-24. Yeiltuna Serap, (2007), Resmi Kanun, kararname, Rapor ve Tutanaklarla Atatrk ve Krtler, stanbul: leri Yaynlar. Yldz, Hasan, (2005), Fransz Belgeleriyle Sevr Lozan Musul geninde Krdistan, stanbul: Doz Yaynlar. Zardykhan, Zharmukhamed, (2006), Ottoman Kurds of the First World War Era: Reflections in Russian Sources, Middle Eastern Studies, C. 42, S.1, ss. 6785. Zekeriya, Yldz, (1992), Krt Gerei Olaylar Oyunlar zmler, stanbul: Yeni Asya Yaynlar.

159