T.C.

KLTR BAKANLII YAYINLARI / 2031 Yaymlar Dairesi Bakanl Bavuru Kitaplar Dizisi / 48

BR BAKA AIDAN

KUTADGU BLG

Yard. Do. Dr. Mehmet KARA

Bu eserimi, beni yetitirmek iin biiyk aba sarf eden rah metli gazi dedem Kara M o lla nm aziz ruhuna ithaf ediyorum.

 T.C. KLTR BAK ANLI I/ANK ARA, 1998

ISBN 975-1.7-1903-8

Kar a,

Meh met

Bir baka adan Kutadg Bilig / Mehmet Kara. - Ankara : Kltr Bakanl, 1998.

:< , 94 s. ; 19 cm. - (Kltr Bakanl yaynlar ; 2031. Yaymlar Dairesi Bakanl bavuru kitaplar dizisi ; 48) ISBN 975-17-1903-8
I. k.a. II. Seriler*. .

297.1

Birinci Bask 5000 Adet.

Gen Ofset - 0 3 1 2 . 232 39 83 - 1998 - ANKARA

IV

Yusuf Has Hacibin nl eseri Kutadgu Bilig, zerinde en ok yaz yazlan kitaplardan birisidir. Bunun nedeni, dneme ait hukuk, kltr, devlet yaps gibi kavramlar zerine aratrma yapanlarn, sk sk bu kitaba ba vurmak zorunda kalmalardr. Kitap bir dnemi aydnlatmann tesinde bir dnce kitabdr. iirler, dnemin fiziksel zelliklerini betimlemez, nerilerde bulunmaz , bilim adamlarnn grlerini aktarmaz. Kutadgu Bilig, doruluk felsefesi zerine kurduu kendi dncelerini, dnemin aydnlar ile kesitii noktada yaratmtr. Kitabn yazar Mehmet Kara, "Bir Baka Adan Kutadgu Bilig " eserinin giri blmnde, daha nce yazlan Kutadgu Bilige ilikin geni bir bilgi vermitir. Yalnzca bu alma bile, bugne kadar Kutadgu Bilig zerine yaplan yorumlar bir araya getirmesi asndan nemli bir almadr. Byle bir almay Trk okuruna kazandrd iin bata Mehmet Kara olmak zere, kitapta emei geen herkese teekkrlerimi sunarm.

M. stemihan TALAY Kltr Bakan

NDEKLER

SZ B A I .............................................................................................. IX G R ......................................................................................................... 1

Manasn Ayetlerden Alan B eyitler............................ 14 Manasn Hadislerden Alan B eyitler............................35 Manasn Ayet ve Hadislerden Alan B eyitler............59
K I S A L T M A L A R ................................................................................. 71 B B L Y O G R A F Y A .............................................................................7 3

VII

SZ BAI
Kutadgu Bilig, D ou'da ve Bal'da iizerinde ok allm bir kitaptr. Bunun baz sebepleri vardr: K arahanl Trke,siyle yazlm u. eserden biri olduundan, dnem in dil zellikleri incelenirken bu esere sk sk bavurulm utur. Yeni M slm an olmu Trk toplu m unun o zam anki kltr, bu toplum daki snflar, snflar aras mnasebetler, hukuk ve ahlk kurallar bu eserden renilebilmilir. Fakat eserin en byk zellii, insan m erkez alm as ve yazarnn insanla ilgili, nemli teshillerde bulunm as olsa gerektir. almamz, "Giri"le balamakladr. Bu blm de Kutadgu Bilig ve m uhtevas hakknda daha nce sylenenler zerinde durulmutur. ncelem em izin m erkezini "eseri y azann ay el ve hadislerden faydalanp fa yd a la n m a d konusu oluturm akladr. Bu konuda ileri srlen fik ir lerin ya n l ve doru y a n la n He ilgili deerlendirm eler yaplm tr. "Giri"len sonra, savunduum uz gr salam delillerle ispat lam ak iin beyitlerin ayet ve hadis m analaryla b a la n ortaya ko nulmutur. nce manasn ayetlerden alan beyitler, sonra hadislerden alan beyitler, en sonra da her ikisinden alanlar incelenmitir. Btn bunlar ya p lrken konular, alfabetik olarak birbirini izlemi, beyit nu m aralar kkten bye doru sralanm tr. nce beyitlerin Karuhanl Tilrkesiyle orijinal ekillerine, ardndan bu gnk Trkesine, daha sonra da ayete; hadise veya her ikisine de y e r verilmitir. B ibliyografya ve ksaltm alar blm yle sona eren bu alma, K utadgu Bilig'le ilgili daha nce verilm i olan baz ya n l hkm ler d zeltilirse hedefine ulaacaktr. E seri okuyarak baz eksikliklerin giderilm esine katkda bulunan deerli hocalarm a, arkadalarma, kitap ve ktllitr dostlarna teekkr ederim. 3 M ays 1998

IX

GR

Kutadgu Bilig , Trklerin slm dinini kabul ettii yl larda yazlr. Y usuf Has Hacib, Trk dili ve kltr ynn den byiik nemi olan bu eserini, H. 462 / M. 1069-1070'te tamamlamtr. yazma nshas vardr: Viyana, Fergana ve Msr nshalar. Viyana nshas, Uygur; dier iki nsha Arap harfleriyle istinsah edilmitir. Trk Dil Kurumu, nshann da tpkbasmn yaymlamtr.1 Eser zerinde bu gne kadar yaplan almalarn bazs, tamamna yneliktir; bazsnda ise, eserin bir paras ele alnmtr. Yerli ve yabanc aratrclar tarafndan yap lan almalar, ana gruba ayrmak mmkndr Eserin okunmas ve tercmesi zerine yaplan almalar, diliyle ilgili incelemeler, muhtevasnn ve kaynaklarnn ele alnd yaynlar. Bizim almamz, en son gruba girdiinden, burada dierleri zerinde durmayacaz. Kutadgu Bilig'\e ilgili nemli almalar yapan Reit Rahmeti Ara tm eser ve muhtevas hakknda grleri yledir: "Yusuf; bu eseri ile, insan hayatnn manasn tahlil ve onun cemiyet ve dolays ile devlet iindeki vazifesini tayin eden bir felsefe, bir hayat felsefesi sistemi kurmutur."'1
1 K utadgu Bilig, Tpkbasm /, Viyana nshas, stanbul, 1942; K u tadgu Bilig, Tpkbasm //, Fergana nshas, stanbul 1943; Kutadgu Bilig, Tpkbasm IH, Msr nshas, stanbul, 1943. 2 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Do. Dr. Ahmet B. Ercilasun, K u tadgu Bilig G ram eri -Fiil-, Ankara, 1984, Giri, s, 1- 10. 1 Reit Rahmeti Arat, Kutadgu Bilig /, Metin, kinci Bask, TDK., Ankara, 1979, Giri, s. XXV.

"Kutadgu Bilig ne vakalar nakleden bir tarih, 11e mnt ka ve ehirleri tasvir eden bir corafya, ne din limlerinin itihadlarn toplayan bir te'Jif, ne hakimlerin fikirlerine istinat eden bir felsefe ve ne de eyhlerin vecizelerine dayanan bir nasihat kitabdr... air eserinde, devrinin slp ve tarzna uyarak kendi fikirlerini takviye iin, bu gn yapldndan daha ok, muhitin fikir mahsullerine mracaat etmi grnmektedir."4 Eserde bulunan sosyal ve din motifleri inceleyen Osman Cilac, "Kutadgu. Bilig 'de ilk olarak, Allah'a ibadet, emirlerine itaat tavsiye edilir. Yusuf Has Hacib'e gre en biiyk fazilet doruluktur. Servet, byklk, dnya ve alirette saadete kavumak ancak doruluk ve adaletle mmkndr. Kutadgu Bilig, birok sosyal ve din konuyu gayet net ve arpc bir slpla dile getirmektedir."5 diyerek eserin muhtevasyla ilgili bir deerlendirme yapar. Kutadgu Bilig'in hukukla ilgisini aratran Sadri Maksud Arsal, dncelerini yle dile getirmitir: "Kutadgu Bilig meden bir Trk muhitindeki asrlardaberi toplanm ahlk, siyaset ve hukuka dair fikirlerin bir hlsas, on birinci asr daki Trk kltrnn bir abidesidir."6 ; "ayan dikkattir ki, ran airi (Firdevs) iirle ran'n efsanev tarihini tasvir eder ken Trk mtefekkiri iirle devlet idaresinden, hukuktan; ilima ahlktan bahsediyordu. Bu ok manidardr. ranllar,

1Aral, a.g.e., Giri, s. XXVI-XXVI1. Yrd. Do. Dr. Osman Cilac, "Kutadgu Bilig'de Sosyal ve Din M o tifle r; MK., say: 58, Eyll 1987, s. 12. h Ord. Prof. Sadri Maksud Arsal, Kutadgu Bilig (stanbul niversi tesi Hukuk Fakltesi M ecm uas'm n 1947 yl 2. saysndan ayr basn), stanbul. 1947, s. 663.

yklm siyas istiklli istirdat etmek iin tarihten, maziden imdat bekliyorlard. Trkler daha istikbalde kuracaklar pek ok devletleri idare iin esaslar tesbt ediyorlard." Ahmet Caferolu, eserin karlkl konumalar eklinde dzenlendiini, yazarn fikirlerini kuvvetlendirmek ve nasihatlarn salamlatrmak iin Trk byklerinin szlerine yer verdiini kaydeder: "Eser, mnazara ve mihavere eklinde tertip edilmitir. Muhtelif meseleler ve tima mlhazalar hakknda ileri srlen fikirleri kuvvet lendirmek ve nasihatlar salamlatrmak iin, mellif ekseriyetle, bykler azndan vecizelere bolca yer ver mitir. Bu bykler, o devir Karahanllar devletinin idare sindeki Trk cemiyetinin ileri gelenleridir."8 F. K. Timurtaa gre; Kutadgu Bilig, eski Trk ahlk ve devlet telkkisi ile slm inanc birletiren nasihatname ve siyasetname mahiyetinde didaktik bir kitaptr."9 Reit Rahmeti Arat, Kutadgu Bilig 'in muhtevas ve etki lendii kltrler zerine bir aratrma yapmay dnm ve "Kutadgu Bilig'm yazld devir ve muhitin tima bnyesi, gerek ayr fertler, gerek ayr snf ve zmrelerin bilgi ve fikir seviyeleri ile bir de bu sahalarda Trklerin kendileri tarafn dan inkiaf ettirilmi olan hususiyetler ve komu millet ve kltr daireleri ile olan mnasebetlerin eserdeki akisleri ze rinde, ileride, eserin tahlili srasnda, ayrca durulacaktr."1 0
7 Arsal, a.g.e., s. 664. K A. Caferol, Tiirk Dili Tarihi. /-//, 3. Bask, stanbul, 1984, s. 56 (bu sahile, Il'ye aittir). 0 Prof. Dr. Faruk K. Timurta, Tarih inde Trk Edebiyat, Vilyet Yaynlar, stanbul, 1982, s. 155. 10 Arat, a.g.c. , Giri, s. XXI. 3

demi; ancak buna mr yetmemitir.1 1 Arat, airin, fikirle rini kuvvetlendirmek iin, evrenin fikir mahsllerinden I^ faydalandn belirtir. Baz aratrclar, eserde in kltrnn tesirinden sz etmilerdir. Bunlardan biri, J. Thury'dir. Ona gre Kutadgu Bilig , ince bir eserin Trk bak ve grne uydurulmu tercmesinden ibarettir.1 3 . Kafesolu, eski Trk inanc ile in din telkkileri arasnda balantlar bulunduuna dikkati eker ve Konfyanizmin esaslarn oluturan fikirlerle Kutadgu ZfzV/g'deki dnceler arasnda gerek bir mnasebetin varln kabul eder: "Konfuyanizm'in esaslarn tekil eden bu fikir veya talimlerle Kutadgu Z?z7/gdeki dnceler arasnda gerek bir mnasebet vardr. Karom fikrindeki aklk, Tanr'nm en byk kudret olarak tasavvuru, hkm dar Tanr ilgisi ve Tanr'nr hkmdara rnek olmas Trk tre, kut anlaylar ile bir paralellik arzetmektedir. te bu eski Trk inanc ile in din telkkileri arasnda balantlar bulunmaktadr."1 4 Yine ayn aratrcya gre; "Kutadgu Bilig yazar eski Trk telkkilerini, Uygur metni rneinde grld zere, Konfcius aracl ile nakledebilecei gibi, iinde yaad
1 1 Halil nalck, "Kutadg Bilig'de Trk ve ran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri ", Reit Rahm eti A rat in, TKAE., Ankara, 1966, s. 259. 12 Araf, a.g.e.. Giri, s. XXVII. n Jozsef Thury, "On Drdnc Asr Sonlarna Kadar Trk Dili Yadi grlar, , M ill Tetebbular M ecm uas, 11, stanbul, 1331, say: 4, s. 91. 1 1 Prof. Dr. . Kafesolu, Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihim izdeki Yeri, KBY., stanbul, 1980, s. 46.
4

Kara-Hanl Trk topluluunu ve devletini mahede yolu ile de tesbit edebilir."1 5 Abdulkadir nan, in tesiri konusunda, "Hele in tesirleri meselesi, asl Sinololar tarafndan incelenmedike bir iddia hududunu aamayacak belirsiz bir grtr."1 6 der. M. Fuat Kprl'ye gre in tesiri konusu, pek derinle mesine aratrma yaplmadan ileri srlm tutarsz bir grutur. 17 C. Brockelmann, in edebiyat tesirinin isbat edilebilir 8 bir gr olmadm kaydeder. L A. Caferolu da Kutadgu Bilig 'de in tesiri bulunmad n iddia eder.1 9 Hint-Tran tesirini ele alan Halil nalck, "Fakat hemen sylemeliyiz ki, Yusufun eserindeki grler, idare sanat hakknda XI. asrda ran-slm dnyasnda yaylm ve kk lemi bir takm telkkilere irca olunabilir ki, bunlar da ok 9 () daha eski Hint-Iran kaynaklarna gtrlebihr."- eklinde bir deerlendirme yapmtr. A. Caferolu, konu ve dil ynnden Kutadgu Bilig'm Arap ve ran tesiri altnda kaldn ifade eder: "lk slm devreye ait Trke bir eser olmas bakmndan Kutadgu Bi lig , hem konuca hem de dilce Arap ve ran tesirleri altnda kalmtr. ivece, kendisinden nceki veyahut ayn devir s

1 5 Kafesolu, a.g.e., s. 48. 16 Abdulkadir nan, Kutadg Bilig Tpkbasmlarna Giri, Kutadgu Bilig, Tpkbasm /, TDK., stanbul, 1942, s. 30. 1 7 Ord. Prof. Dr. M. Fuat Kprl, Trk Edebiyat Tarihi , '5. Bask, stanbul, 1981, s. 168. IH Kutadgu Bilig, Ttpkbasm /, TDK., stanbul, 1942, s. 135. 1 4 Caferolu, a.g.e. II, s. 55-56. 20 nalck, a.g.m ., s. 261. 5

lan olmayan Uygur metinlerine nisbetle, daha ztrke olan bu eserle, ilk defa olarak, Arapa ve ranca birok dil unsurlar Trk diline girmi ve zamanmza kadar birok Trk ivelerinde kendilerini muhafaza edegelmilerdir. Ekserisi dine ve bazlar devlet tekiltna ait olan bu kelimelerin says, yz yirmiyi bulmaktadr. Hi de byk bir say olmayan bu kelimelerin acak yzde sekseni Arap a, dierleri ise rancaya aittir.2 1 M. Fuat Kprl, "ran-slm medeniyeti tesiri altnda "Kgar" Trk saraynda nasl yeni bir ideoloji hkm sr meye baladn gstermek bakmndan, bu eser, medeniyet tarihi noktasndan ok dikkat ekicidir." diyerek Lranslm medeniyeti tesiriyle ilgili grn dile getirir. C. Brockelmann, "Orta Asya Trk iirinin bu ilk klsik eseri batan baa Fars edebiyatnn tesiri altndadr." ~ der. M. Fuat Kprl, eserin kapsad fikirler bakmndan en belirli tesirin bni Sina tesiri olduunu ileri srer: "Aslnda ise, Yusuf Has Hacibin eserinde, ihtiva ettii fikirler bak mndan en belirli te'sir bni Sinann tesiridir."24 Yusuf Has Hacibin hekimlikle ilgili fikirleri bni Sina'dan ald yolundaki O. Alberts grne C. Brockelmann da katlr."' Aratrclarn bazs, Kutadgu Bilig'in Trk kltrnden faydalanlarak yazlm orijinal bir eser olduunu ifade etmi

2 1 Cafcrolu, a.g.e. II, s. 59-60. 22 Kprl, a.g.e., s. 168. Kutadg Bilig, Tpkbasm l, TDK., stanbul, 1942, s. 135. 24 Kprl, a.g.e., s. 168. Kutadg Bilig, Tpkbasm I, T DK.., stanbul, 1942. s. 135.

lerdir. A. Caferolu, bunlardan birisidir: "imdiye kadar hakknda verilen genie izahattan da anlalaca zere devrinin Trk kltr hayat ve geleneklerinin gerek bir hzinesi olan Kutadgu Bilig iddia, edildii gibi, herhangi bir ince eserin Trk ahval ve hususiyatna, Trk bak ve grne uydurulmu bir tercmesi deildir. Aksine konuca olmamakla beraber, dier hususlarda tamamiyle orij inal bir eserdir. inceden tercme edilmi olsayd, phe yoktur ki, mellifi onu, hem tasrih eder, hem de Trkeden kta halinde meseller alamazd."26 C. Brockelman, "Yazcnn itimai doktrinleriyle, fr sat bulduka anlatt hekimlik hakkndaki fikirleri, ilk nce O. Alberts'i ispat ettii gibi, bni Sina'dan alnmtr. Bununla beraber bu nazariyeleri kendi kavminin yaama 27 artlarna tatbik edi tarz olduka ahsdir." diyerek bu konudaki grn belirtir. A. Bombaci, "Kronoloji itibariyle Kutadgu Bilig'e takaddm eden Arap ve Fars eserlerinde, bildiimize gre siyas unsurla ahlk ve felsef unsurun birbirine kartrlm olduunu grmyoruz ve ayn zamanda alegorik ve nklemeli ekle (karlkl konuma ekline) tesadf etmiyoruz. u halde bu eserin hattizatnda kendi bnyesi itibariyle tamamen 90 orijinal bir eser olduu hkmne varyoruz."*' der. Abdulkadir nan, eserde eski Trk medeniyetinin izleri nin bulunduunu kaydeder: "Byk bir tarihin sahibi olan Trk dnyasnda, tarih iinde mnasebet edinilmi Hint, in,
26 Caferolu, a .g .e .ll , s. 55-56. 27 K utadgu Bilig, Tpkbasm /, TDK., stanbul, 1942, s. 135. 2li A. Bombaci, "Kutadg Bilig Hakknda Baz Mlhazalar", Fuad K prl A rm aan , stanbul, 1953, s. 67. 7

ran, slm medeniyetlerinin her birinden izler bulunmas pek tabi bir eydir. Fakat Kutadgu Bilig okunurken asl gze arpan nokta, bu eserde eski ve byk Trk medeniyetinin izleri bulunma sdr."29 Ayn yazara gre, "Kutadgu Bilig'm Trk kaynaklarna ok nem verdiini gsterebilecek emareler mellifin nasi hatlerinden sonra oun olarak kulland (atalar sz, iir paralar, beyitler... gibi) rnek szlerin Trke kaynaklardan alnm olmasdr."" Sadri Maksud Arsal, konuyla ilgili grn yle dile getirir: "Edeb, fikr malzemenin hemen hepsi Trk hayatn dan alnmtr. Mellifin kulland darbmeseller, Trk atalar szleridir, fikrini teyit iin serdettii iirler Tiirk airlerinin iirleridir."' M. Fuat Kprl ise, eserde bulunan belirgin ideolojinin asla eski Trk ideolojisi olmadn iddia eder: "Geri baz fikirler ve telkkilerde, Kutadgu Bilig' yazarnn Mahmud Kgarde grdmz halk hikmetleriyle aina olduu ve onlara itirak ettii aka seziliyor; eski gebe telkkilerin den kalan baz manal an'anelere eserin urasnda burasnda tesadf olunuyor; lkin mesela Orhun Kitabeleri ile muka yese edilince, Kutadgu Bilig 'de hkim olan ideolojinin asla 32 eski Trk ideolojisi olmad aka grnmektedir."' 1. Kafesolu, H. Vambery'nin eserde bulunan Trk ve slm tesiriyle ilgili grlerini u ekilde aktarr: "Daha
29 nan, a.g.e., s. 30. 1 0 nan, a.g.e., s. 31. ,l Arsal, a.g.e., s. 666. 3 ,2 Kprl, a.g.e., s. 168. 8

1870 ylnda H. Vambery "lle defa olarak bize Turklerin ti ma ve dar durumlarna gz atmak imkann veren eser" diye takdim ettii Kutadgu Bilig iin "Esere hkim olan ruh, byk lde slm telkkileri, yahut umumiyetle douda yaygn dnceler yannda temiz ve saf Altayl, yani Trk anlaynn yer ald bir ahlk talimdir. Vaktiyle eserin in ce veya Farsa bir kitaptan tercme veya adapte edildiini dnmtm, fakat yalcndan incelediim zaman onun Trk mahsul olduu neticesine vardm demektedir."33 Kafesolu, Bombaci'nin Kutadgu Bilig 'le ilgili grleri ni sralarken, onun slm tesirinin varln kabul ettiini ifa de eder: "Fakat Bombaci eserin umum heyeti itibaryla slm kltrnn olgun bir mahsul olduu ve bilhassa slm ziihd ideolojisinin burada geni yer tuttuu ve lm unsurun oun lukla slm bir damga tad, siyas dncenin ise slm dnyasnn malm esaslarna dayand fikrindedir."34 Kafesol'nun kendisi, eserde slm tesirinin az olduu nu vurgular: "Arapadan gelen matematik terimleri ile birlikte Arap ve Fars kelimeleri saysnn 100-120 civarnda bulunmas bile slm tesirin zayfln gstermee yeter. On bin ksur msralk bir eserde bu sayda yabanc sz, herhalde bizi byk bir kltr nfuzunu dndrmee sevkedecek kadar ehemmiyet tamasa gerektir." ' W. Barthold, slm ve Fars etkisinden sz etmitir: "Trkistan'da, Trk halklar arasnda slm dini X. asrdan itibaren yaylmaya balad. XI. asrda Kgar Han iin, Trk dilindeki ilk Mslii33 Kafesolu, a.g.e., s. 5-6. 3A Kafesolu, ayn eser, s. 16. 35 Kafesolu, ayn eser, s. 9. 9

man eseri Kutadgu Bilig yazld. Bu kitapta, memurlar ve padiahlarn vazifeleri hakknda ahlk hikyeler anlatl maktadr... Trklerde slmdan nce de yaz olmasna ra men, slmn ve Fars edebiyatnn te'siri o kadar kuvvetli ol du ki, slmiyeti kabul etmi olan Trkler slmiyetten nceki mazilerini tamamiyle unuttular."36 Buraya kadar eser ve airin etkilendii kltrler hakknda deiik kimselerin grlerini aktardk. slm tesiriyle ilgili fikirlerden birounun salam delillerle ispatlanmadn grdk. Biz, temel iki kaynak olan Kur'an ayetlerinden ve hadislerden ilham alnarak yazlan beyitler zerinde dururken bu tesiri daha ak ve grnr bir ekilde incelemi olacaz. nce Yusuf Has Hacib'in nasl bir Mslman olduunu renelim. Reit Rahmeti Arat yle diyor: "Yusuf inanm bir Mslmandr. O Allah'n varlna ve birliine, akla mracaat etmeden, gnlden inanyor. Allah insan seerek yaratm ve ona en byk faziletleri vermitir... badet lzmdr, fakat bu tek bana bir gaye deildir. nsann iyilii, onun cemiyet iinde faydal olup olmamas ile llr."' A. Dilaar, Kutadgu Bilig airinin Mslman olduunu ve slm dininin btn Trkler arasnda ve Orta Asya'da ya ylmasn istediini belirtmektedir; Ayn yazar, "Her dinde olduu gibi, burada da birtakm tlerle kar karyayz. ou dinlerde tler buyruk bi iminde verilmi, buyruklarn ou da yasaklama niteliini
u > Pof. Dr. W. Barthold-Prof. Dr. M. Fuat Kprl, slm M edeniyeti Tarihi , Altnc Basm, DBY. , Ankara, 1984, s. 65. 37 Arat, a.g.e., Giri, s. XXIV. > s A. Dilaar, K utadgu B ilig ncelem esi , 2. Bask, TDK., Ankara, 1988, s. 152. 10

tamtr. Balasagunlu Yusuf ta yasaklama varsa da, tle rin ou, okuyan olumlu ilere zendirme, etkinlie itme amac ile verilmitir.' demektedir. Dilaar'n dedii dorudur. Tevik ve mit verme n plndadr. Dilaar'n nemli bir tesbiti daha var: Eser ve Kur'an ayetleri arasndaki balant. . Kafesolu gibi Kutadgu Bilig yazlrken ayetlerden faydalalmad grnde deildir. Kafesolu yle der: "Kald ki, ok yerde Arapa ve Farsa terimlerin Trke karlklar kullanlm ve bilhassa akla malarda Kur'an'a, hadislere deil, Trk ataszleri ile, tken beyi, l beyi, la bitekisi, Uc-Ordu Ham, Trk buyruk vb. gibi eski Trk byklerinin fikir ve nasihatlarna mracaat olunmutur."40 Bildiimiz kadaryla Dilaar, ayetlerle Kutadgu Bilig beyitleri arasnda balant kuran ilk kiidir: "Kutadgu Bilig grkemli bir ehre benzer. Prl prl parlayan sokaklarn onun kutsal beyitlerinde grrz. Bunlarn kimi Tam buy ruu, kimi uyarma, kimi t, kimi sakndrma, kimi de yasaklamadr."4 1 "Yusuf, bir tarafa mnzev Odgurm'; br tarafa da Kn-Togd ile gdlmi'i koyarak her iki tarafn da savunmasn yaptktan sonra sra yargya gelince, insancTarn tarafn tuttu. "ITalk dn, onu kalkndr" dncesi ve t onudur. "Tanr sana nasl iyilik ettiyse sen de bakalarna iyilik ederek gzetle". Ve ahsin kem ahsenallahu ileylce (ICasas suresi, ayet 77) buyruu Tanr ve Kur'an buyruudur."42
39 Dilaar, a .g.e ., s. 156. 40 Kafesolu, a.g.e., s. 16. 4 1 Dilaar, a.g.e., s. 156. 42 Dilaar, ayn eser , s. 197-198.

Halil Ersoylu da ayetler ve beyitler arasnda yaknlklar bulur ve bir makale yazar. Konusunda ilk geni aratrma, Ers oy 1u'n un m aka 1 es id i r.43 Abdulkadir nan, . Kafesolu ile ayn grtedir ve eseri yazann hadislerden faydalanmadn kaydeder.44 Manasn hadislerden alan beyitler incelenirken nann gr zerinde genie durulacaktr. Yusf Has Hacib'in ayetlerden ve hadislerden faydalan madn syleyenler; "bir ayette deniliyor ki", "bir hadiste yle deniliyor" gibi ifadeleri eserde gremediklerinden byle bir yanl hkme varmlardr. Oysa ayn kiilerin Trk byklerinin szleriyle ilgili syledikleri dorudur. air, bu szlerden zaman zaman faydalanm; "tken beyi ne der dinle (1962. beyit)", "U-Ordu beyi ne der dinle (1594. beyit)" vb. beyitlerde grld gibi ak olarak szn syleyenini kaydetmitir. Ancak Reit Rahmeti Arat'n da ifade ettii gibi, edeb bir eser olan Kutadgu Bi lig' de her eyin ayrntlaryla belirtilmi olmas beklenemezdi.45 air, eserde ayet ve hadisleri ak olarak belirtmek yeri ne, onlar eser iine yaymakla yetinmitir. Onu byle davranmaya iten bir sebep var myd bilemiyoruz? Sadece bir yerde "Dinle Allah'tan insanlara haber getiren nebi ne der"46 diye hadislerle ilgili ak bir ifade vardr.

^ Dr. Halil Ersoylu, "Kutadgu Bilig'de Kur'an- Kerim Ayetlerinden lhamlar", TDA., say: 15, Aralk 1981, s. 17-41. I4 Abdulkadir nan, "Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig zeri ne Notlar", TK., say: 98, 1970, s. 1 1:2. ^ Arat, a.g.c., Giri, s. XXVI. If> Reit Rahmeti Arat, Y usuf Hcs Hacib-Ktadg Bilig II, eviri, 3. 12

zellikle nasihatlarn bulunduu ksmlarda ve hkm bildiren beyitlerde ayet veya hadislerden faydalalmtr. Baz beyitlerde ayet ve hadis manasnn btn, bazlarnda bir paras bulunmaktadr. Beyitleri incelerken elimizden geldii kadar titiz dav randk. Ancak gzden kaanlar olabilir. Baz hkmlerde genel manalar bulunmaktadr. Ancak ayet ve hadislerde de ayn mana olduundan, bunlar da ko numuza dahil ettik. Kur'an ayetlerinin manalar, Sleyman Ate'i mea linden alnm tr47

Bask, Ankara, 1985, s. 404; 56

13

I. MANASINI AYETLERDEN ALAN BEYTLER Giri blmnde, Kur'an ayetlerinden ilham alnarak yazlan Kutadgu Bilig beyitleriyle ilgili bir makalenin Halil Ersoylu tarafndan kaleme alndn ifade etmitik. Bu makalede eserin manzum mukaddimesinin ilk sekiz beytiyle asl metnin ilk otuz beyti ierisinden seilen konuyla ilgili beyitler incelenmi, bunlarn dnda sadece birka beyit zerinde durulmutur.49 Btn beyitler incelenip konuyu ilgilendirenlerin tamam deerlendirilmemitir. Biz, btn eser ierisinde manasn ayetlerden alan beyitler zerinde duracaz. Allah'n Ad-Yaratmas ve Beslemesi: Trk milletinin slm kabul etmesinden bu yana, yazlan bir eser gelenek olarak besmeleyle balatlagelmitir. Kutadgu Bilig 'in asl metni de byle balar. Allah, ya ratc ve besleyicidir. Ersoylu, bu ilk beytin, Fatiha suresinin birinci ve ikinci ayetinin Trke manas olduunu syler.50 Eserin daha ileri sinde buna benzer birka beyit daha vardr: 1.24 bayat at birle szg baladm trtgen igidgen kergen idim

^ Bkz. dipnot 43. 49 Halil Ersoylu'nun yazsnda inceledii beyitler unlardr: Manzum mukaddime; 1 , 3-8; asl metin; 1-33, 148, 150, 339, 1334, 2103, 3227, 3982, 6483. 50 Ersoylu, c . g . n s. 18-19.

14

(Allah adyla sze baladm; O, yaratan, yetitiren ve gren Rabbim'dir.) 1343 bayat at birle szg balad trtgen igidgen kergen idi

(Szne Allah adyla balad: "Yaratan, yetitiren ve gren Allah" dedi.) 3188 bayat at birle szg balad trtgen igidgen kergen tidi

(Allah'n adyla balad: "Yaratan, besleyen ye gren O'dur" dedi.) 3715 bayat at birle szg balad trtgen igidgen kergen tidi

(Allah'n adyla sze balad : "Yaratan, besleyen ve g ren Odur" dedi.) 3897 bayat at birle szg balad trtgen igidgen kergen tidi

(Allah'n adyla sze balad : "Yaratan, besleyen ve g ren O'dur" dedi.) Fatiha suresinin ilk ayetinden baka u ayet de besme leyle ilgilidir: "O, Sleyman'dan (geliyor) ve Rahim Allah'n adyla (balamakta)dr."5 1

5 1 K u ran, Nemi s*., a. 30. 15

Allahn Ol E m ri52: Allah, bir eyin olmasn dilerse, "ol" der ve olur. O bu kinatn asl sahibi olduu iin, her ite istedii gibi hkmiinii yrtr: 3729 tilemi tileki bour bol tise yortur kazasn ne erse kese

("01" derse diledii olur; her ite karar verdii gibi hk m n yrtr.) 390 i neg kolsa, kalm tilekin bulur negiig bol tise ol tilemi bolr

(O, ne irade ederse iradesi yerini bulur; neye "ol" derse, o olur.) Bu beyitlerin manas u ayetlerde grlmektedir: "Biz, bir eyi( olmasn) istediimi?: zaman, syleyeceimiz sz, sadece "ol" dememizdir; derhal oluverir."53 ; "(O), gklerin ve yerin yaratcsdr. Bir eyi yaratmak istedi mi, ona sadece "ol" der, o da hemen oluverir".54

s2 Manzum mukaddimenin 6. beytiyle as! metnin 4. beyti de bu ko nuyla ilgilidir. Bunlar, daha nce Dr. Halil Ersoylu tarafndan deerlen dirilmitir. Bkz. Ersoylu, a.g.n., s. 20 ^ K u ran ., Nahl s\, a. 40. K r'a , Bakara s\, a. 117.

16

Cahillerden Uzak Durma: Bilgililer, her yerde sayg grrler. nkli byle insan lar, syleyecekleri szn veya yapacaklar hareketin sonucunu dnerek davranrlar. Ama cahiller byle de ildir. Onlarla fazla grmemek gerekir: 203 bilig siz bile hi sziim yok mening ay bilge zm u tapug sening

(Benim bilgisiz ile hi szm yoktur; ey bilgili, ite ben senin kulunum.) 4450 biligsizni artuk yakn tutmag yakn tutsa eksiz kkr klmagu

(Bilgisiz kimseyi kendine fazla yakn tutmamalsn: yakn tutarsan, phesiz mnasebetsiz bir harekette bulunur.) 4452 biligsiz.ke yakma, z.ngni tutun zin tutgu er tirildi kutun

(Bilgisiz kimselere yaklama, kendine hkim ol; kendi sine hkim olan insan hayatn saadet iinde geirir.) 4453 biligsiz ki'dinyrak tur teze biligsiz szi klla bara otun

(Bilgisiz insanlardan uzak dur, ka; bilgisizin szii ve hareketi daima kabadr.)

17

Bu beyitler de ilhamn u ayetten almtr: "Aff (kolayss lk yolunu) tut, iyilii emret, cahillerden yz evir." ' Dnya Hayat: Dnya hayat gelip geicidir. Bir oyun ve elenceden ibarettir. Fani olan bu dnyada oyuna katlmamak gerekir: 5927 oyun sala ol bu dnya ii adakn tilese birr bu ba

(Bu dnya ii bir oyuna benzer, ayan istersin, o sana ban verir.) 5930 bu dnya ii kr oyun ol oyun oyunka katlma ncrek bu oyun

(Bu dnya ii oyundur, oyun; oyuna katlma, oyunun ne lzumu var.) Bu beyitlerle ilgili ayetler, Kur'a'n drt yerinde ge mektedir ve yledirler: "Dnya hayat, sadece bir oyun ve elenceden baka bir ey deildir. (Allah'n azabndan) koru nanlar iin elbette ahiret yurdu daha iyidir. Dnyor musu nuz?"56; "Bu dnya hayat, elence ve oyundan baka bir ey deildir. Ahiret yurdu, ite asl hayat odur (asl yaanacak yer orasdr), keke bilselerdi."' ; "Dnya hayat, bir oyun ve
55 K u ran, A'rafsr., a. 199. 56 K ra n , En'am s-., a. 32. 57 K u ran, Ankebut sr., a. 64. 18

elenceden ibarettir. Eer inanr, (gnahlardan) korunursa nz, (Allah) size mkafaatlarnz verir ve sizden (btn) mallarnz istemez, (sadece zekat ve sadaka gibi ok az bir miktar ister)."58; "Bilin ki dnya, hayat, bir oyun, elence, ss, kendi aranzda (birbirinize kar) vnme, mal ve evlt oaltma yardr. (Bu), tpk bir yamura benzer ki; bitir dii ot; ekincilerin houna gider, sonra erp olur. Ahirette ise etin bir azap, Allah'tan mafiret ve rza vardr. Dnya hayat, aldatc bir zevkten baka bir ey deildir."59 Gnah-AIlahn Rahmeti: nsan, gnah ileyebilir. Ancak Allah, bir daha ileme mek zere tevbe edenlerin tevbesini kabul eder ve gnahla rm balar. Hibir zaman Allah'n rahmetinden mit kesmemek gerekir. Bu geni dnyay kendimize niye daraltalm ki? 3649 bu king dnya zke kn /alma tar yazuklug kulnga bayat fazl bar

(Bu geni dnyay kendine zorla daraltma; gnahkr kulu iin Allah'n fazl ve rahmeti vardr.) 3674 yazukum k tip umn kesmeg tapugka inanp tapug yasmagu

58 K u ran, Muhammed s*., a. 36. 59 K u ran, Hadid s\, a. 20.

19

(Gnahm ok diye mit kesmemeli; yalnz ibadete g venerek de ibadette ifrata gitmemeli.) 5 122 yana men idimdin umn kesmedim yazk yarlkagl ol ol bir idim

vtJna ramen, ben Rabbirn'den midimi kesmedim; btn gnahlar affeden, O bir Rabbim'dir.) Bir Kir'an ayetinde de insanlara, Allah'n rahmetinden iimit kesmemeleri sylenir: "(Tarafmdan onlara) de ki: "Ey nefislerine kar ar giden kullarm, Allah'n rahmetinden iimil kesmeyin. Allah btn gnahlar balar. nk O, ok balayan, ok esirgeyendir."60
Her eyi Fanilii:

Her doan lr, her ykselen bir gn der. Ksacas Yaratc'dan baka her ey fanidir: 1086 kay kim to gar erse lg kerek kayt neng aar erse ilg kerek

(Doan herkes lmeye, ykselen her ey dmeye mah kmdur.) Ku'an'da yle denilmitir: "(Yer) yznde bulunan her ey fanidir (yok olacaktr)."6 1
(,() K r a , Ztim cc sr., a. 53.

0 1 Kur'm. Rahman .sr., a. 26.

ki62: ki, insanlarn akllarn rtt iin, onlarn byk sular ilemesine sebep olur. Sevgi balarn koparr, kiiler arasna kin ve dmanl sokar, saadet elden gider: 1434 bor ime fe s addin yr ak tur teze bu ka nengyorr tut beglik buza

(arap ime, fesattan uzak dur, ondan ka; bunlar daima mlke ve saltanata eksiklik veren eylerdir.) 2096 bor ime aya bor bogz kh bor ise ald gaylk yol

(Ey iki dkn, boaznn esiri, iki ime; iki iersen sana fakirlik yolu ald demektir.) 2655 bor ime bor ise barr er kut bor ise bolur tilve munduz at gider;

(ki ime, iki ien insann saadeti elden iki ienin ad deli ve budalaya kar.) 5263 bor ime fesadka katlma yra bu iki buzar kar ordu tura

62 1334. ve 2103. beyitler de iki konusuyla ilgilidir. Fakat dala nce bunlar zerinde durulmutur. Bkz. Ersoylu, a.g.r., s. 38.

21

(arap ime, fesada katlma; onlardan uzakla; bu ikisi kk, saray ve kaleleri ykar. ) "Ey inananlar, arap, kumar, dikili talar (putlar), (ze rine yazlar yazlm) ans oklar (ekmek ve bunlara gre hareket etmek), eytan ii birer pisliktir. Bunlardan kann ki kurtulua eresiniz."63; "eytan, arap ve kumar (yolu) ile aranza dmanlk ve kin sokmak, sizi Allah' anmaktan ve namazdan alkoymak istiyor. Artk (bunlardan) vazgetiniz deil mi?"64 nsan-cizlik: Byk iler yapmay baaran insanolu, grnte ok gl gibi olsa bile, gerekte ok ciz ve zayftr. alp abalayarak aya kmay baarmtr ve daha ilenlere gitmek ister. Ama kck bir hastalk mikrobu, onu yataa drr. mrn istedii gibi geiremeyen bu varln sevinci az, znts fazladr. Yaratlrken zayf yaratlmtr:
1056 tutup ald y ir k e a r ig kelip

tekke kirip y a tt m unglug ulp

(Ar hastalk geldi, onu tutup yere vurdu; aclar iinde inleyerek yataa dt.)

M K u rcm, Maide s\, a. 90. 04 K u rcm, Maide s\, a. 91.

22

1122

ne munglug turur bu apa olan ilek teg bulumaz tiriglik kiini

(Bu insanolu ne kadar cizdir; mrn diledii gibi geiremez.) 1528 ne munglug turur krse yalnguk zi yorrda yatar eti keslr szi

(Dikkat edersen insan ne kadar ciz bir mahlktur; y rrken yere serilir ve sesi kesilir.) 1732 apa olann krse munglug tigii btn kn rer nerg bulumaz yig

(nsanolu ne kadar zavalldr, o btn gn toplar, fakat yiyecek bir ey bulamaz.) 3055 ne teg tapnugay men bu ol n szm aya meng mungsuz bu munglug zm

(Ey ebed ve gani Allah'm, dorusunu sylyorum, be nim bu ciz varlm sana nasl lykyla kulluk edebilir.) 6199 ne munglug turur krse yalnguk zi sevini az ol bara kadg tzi

(nsanolu, dikkat edersen ne kadar zayf bir mahlktur; sevinci az ve her ey onun iin bir kayg kaynadr.)

nsann zayf yaratl, Kur'an'da yle ifade edilmitir: "Allah sizden (ar teklifleri) hafifletmek istiyor. nk insan zayf yaratlmtr." 65 nsann Gc: nsanlara yapamayacaklarn Allah bile buyurmadn dan, onlara glerinin stnde i yaptrmamak gerekir. Yok sa Allah bunun hesabn sorar: 4528 kinge tengesi ydrgil ykin aytgay seningdin bayat erkliin

(Onlara kudretleri nisbetinde i ver; kdir olan Allah, bunlarn hesabn senden soracaktr.) 4529 ay artuk emgek tegrme angar bayat ol sanga hasn andn sngar

(Onlara kudretlerinin stnde iler yaptrp eziyetetme, aksi halde karnda Allah' bulursun.) Bu beyitlerdeki manay, u ayette gryoruz: "Allah kim seye gcnn stnde bir ey teklif etmez. Herkesin kazan d iyilik kendi faydasna, ktlk de kendi zararnadr. "Rabbimiz, unutur ya da yanlrsak bizi sorumlu tutma! Rabbimiz, bize, bizden ncekilere yklediin gibi ar yk yk leme! Rabbimiz, bize gcmzn yetmedii eyleri ykleme!
K u rcm, Nisa s\, a. 28.

24

Bizi affet, bizi bala, bize ac! Sen bizim Mevlmz'sn. Kafirler toplumuna kar bize yardm et!66 yilik : Bu geici dnyada kalc iyilikler yapmak gerekir. Eer insan ktlk yaparsa, kendine yapm olur. yilik, her iki dnyada da insana mutlu bir hayat yaatr: 227 kah edg bolmak tilese zng y o n edglk kl kesildi szng

(Eer kendin iyilik bulmak istiyorsan, yr, iyilik et; baka sze ne hacet.) 345 y o n edglk kl ay edg kii itiglig bolur tut edg ii

(Ey iyi insan, yr iyilik yap, iyinin ii hep dzgn gi der.) 914 bu edgii ilegli negii tir eit kamug edglk kl zngke i it

(yilik dileyen insan ne der dinle; daima iyilik et, o sen den ayrlmayan bir arkadan olsun.)

('h Kur'cin, Bakara sr., a. 286.

25

929

isiz klsa isiz yanut kn usa edglk kl is zke iin

(Ktlk edersen; ktln karl pimanlktr; elin den gelirse, ktln inadna iyilik yap.) 1296 kamug edglk kl is izdin yra kamug edg kelgey sen oldur tura

(Daima iyilik yap, ktlkten uzak dur; ister otur, ister kalk, bundan sana hep iyilik gelir.) 1315 kii yas kalna ziing klma yas nee edglk kl hava arzu bas

(Bakasnn zararn isteme, kendin de zarar verme; hep iyilik yap, kendi heva ve hevesine hkim ol.) 1330 bolu birse devlet kiivezlenmegil usa edglk kl isiz klmagl

(Saadete kavuursan, kibirlenme; ktlk etme, elinden geldii kadar iyilik yap.) 1508 isizke yagma yr ak tur teze yor edglk kl yo rkyol tiize

(Ktye yaklama, ondan uzak dur, ka; daima iyilik yap. tavr ve hareketini dzelt.)

26

5088

isiz klmagl sen ay elgi uzun kamug edglk kl klnn szn

(Ey kudret sahibi, sen ktlk yapma; sznle ve hare ketinle her vakit iyilik etmee al.) 5249 y o n edglk kl ekin edglk scnga edg bolgay au menglk

(Yr, iyilik yap, iyilik ek; bundan sen ebed iyilik bulursun.) 5254 bargl trur bu ajun kclgusuz ziing edglk kl yitip bargusz

(Bu lem kalacak deil, nasl olsa gidecektir; sen kaybolup gitmeyecek bir iyilik yap.) 5306 katglan zngni tamudn yr al kamug edglk kl kdezgey bayat her

(Gayret et, kendini cehennemden uzaklatr; vakit iyilik yap, Allah seni korur.) 5744 zng edglk kl tr edg ur tiril iki ajun isiz krme sen

(Sen iyilik yap, iyi nizam kur; her iki dnyada da ktlk grmeden yaa.)

27

Bu manada u ayetleri 2 ikredebi 1iriz: "nk Allah, (azabndan) korunanlarla ve iyilik edenlerle beraberdir."67; "(Mallarnz) Allah yolunda harcayn, kendi ellerinizle ken dinizi tehlikeye atmayn, iyilik edin, dorusu Allah iyilik edenleri sever."68 Kafirlerle Savarken lmek: slm inancna gre, Allah yolunda savarken len ehit olur. Bu yzdendir ki, inanmayanlara gre Miislmanlar, savalarda daha atlgan ve cesur olurlar. Bu zellik, bizim milletimizde ok belirgindir. ehit olanlar ise, lm saylmyorlar. Onlar, gerekten diridirler, fakat biz anlayamyoruz: 5485 bu kafir n tut er at s tolum lp tse kafirde bolmaz lm

(Asker, ordu ve silhn kfirlere evir; kfirler ile dvrken lmek, lm deildir.) Bunun Kur'an'da ifadesi eyledir: "Allah yolunda ld rlenlere 'ller' demeyin; hayr, onlar diridirler, ama siz farknda olmazsnz."69

67 K u ra n , Bakara s\, a. 195. (> 8 K u ran, Nahl srMa. 128. 69 K u ran. Bakara sr., a. 154.

28

Kiinin Kendine Zarar Vermemesi: nsan, bakalarna faydal olmal, onlara iyilik ve ihsanda bulunmal. Ama bunlar yaparken kendini harap etmemeli. Bu dnyada nasl hareket edeceini ok iyi bilmeli: 3624 krrde kyrme zngni kin zng otkc atma bu dnya n

(Kendini gz gre gre zorla yakma; bu dnya iin ken dini atee atma.) 5 i 86 zng otka atma kiiler iin zngni kyrme krrde kn

(nsanlar iin kendini atee atma, gz gre gre zorla kendini yakma.) Bu beyitlerdeki mana, u Kur'an ayetinde vardr: "(Mal larnz) Allah yolunda harcayn, kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayn, iyilik edin, dorusu Allah iyilik edenleri sever."70 Ktle Kar yilik ve Affetme: Ktle kar iyilik eden insan, gzel bir davranta bu lunmu olur. Ktl yapm olan kii, bu davran griin70 K u r a n , Bakara sr., a. 195.

29

ce elbette yaptna piman olacak ve zr dilemek zorunda kalacaktr. Balayan ise, her zaman stndr: 3426 irig szke yum akyanut klsa z ag szleseler siiig tutsa sz

(Kaba sze yumuak cevap vermeli ve ac szlere de tatl szle mukabele etmelidir.) 3427 kii yki ydse ydrmese yk cefa klsalar bu vefa klsa k

(Bakalarnn ykn yklenmeli, fakat onlara yk yklememeli; cefa edenlere kar ses karmadan vefa gster melidir.) "Bir iyilii aa vurur veya gizlerseniz, yahut bir kt l affederseniz (bilin ki) Allah da affedicidir, gltidiir."71; "Fakat kim sabreder, (kendisine yaplan ktl) 72 affederse, phesiz bu ok nemli ilerden biridir." lm: nsanolu, bu dnyadan lmle ayrlr. lmn pene sinden bu gne kadar kurtulan olmam ve bu gnden sonra da olmayacaktr. nk btn canllar lm tadacaktr: 233 neg tir eitgil kii edgsi yo n p tn tokgl ahr lgsi

7 1 K u ra, Nisas'., a. 149. 72 K ur'an , ra sr., a. 43.

30

(Dinle, insanlarn iyisi ne der; yryen ve nefes alanlarn hepsi sonunda lecektir.) 1201 togugl tir iler lmke san lmke togugl tirig kim kan

(Doan her canly lecek bil; lmek iin doanlardan diri kalan hani, kim var?) 1347 lmke'trtti bu sansz konum tirig bara lg angar yok lm

(Bu saysz mahluklar lm iin yaratt; diri olan her ey lecektir; yalnz kendisi iin lm yoktur.) 1472 siziksiz lm bir kim ahr kel ir tirilmi bu canlg cann algalr

(phesiz, bir gn nihayet lm gelecek ve btn canl larn cann alacaktr.) 3621 siziksiz lr kr tirig bolda kcyu kiin irg yok ol bildei

(Diri olan, phesiz lr; fakat hangi gn leceini bilen yoktur.) . 5607 atn edg bolsun zm lsn i tirig lg ahr atm kalsun

31

(Kendim leyim, adm iyi olsun; her diri nihayet le cektir, dnyada adm kalsn.) 6073 tang ermez, liim togsa yalnguk lr kamug tn tokgl lmke tur ur

(Buna amamal; lm doarsa, insan lr; btn nefes alanlar lmee mahkmdur.) "Herkes lm tadacaktr. Kyamet gn ecirleriniz size eksiksiz verilecektir. Kim ki hemen atein elinden kurtarlr da cennete sokulursa, ile o kurtulua ermitir. Dnya hayat, aldatc zevkten baka bir ey deil7' dir." ; "Her canl lm tadacaktr. Sonra bize dndrle ceksiniz."74; "Her nefis lm tadacaktr. Biz sizi snamak iin iyilik ve ktlk veririz. Ve (sonunda) bize dndrleceksiniz." ' Szn Doruluunu Arattrma: Bir sz duyduumuz zaman onun doru mu yoksa yan l m olduunu iyice aratrmalyz. Bilmeyerek bakalarna bir ktlk ederiz de sonra bu yaptmza piman oluruz:

7} K u ra, Al-i mran s*., a. 185. 1A K u ra n , Ankebut s\, a. 57. K u rctn, Enbiya sr. , a. 35.

32

5873

sanga kim yongasa eitgil szin nn yalgann ked ayt tp tzin

(Sana kim kouculuk ederse, szn dinle; fakat bunun doru olup olmadn, asln esasn ok iyi aratr.) "Ey man edenler, size fask (yoldan km) biri bir haber getirirse onun doruluunu aratrn. Yoksa bilmeye rek bir toplulua kar ktlk edersiniz de sonra yap tnza piman olursunuz."76 kiir: nsan, kendisine bir eyler ikram edene teekkr eder ve ona kar nazik davranrsa, baka zaman da ikram grr. Ni metin asl vericisi olan Allah da kretmesini bilene ni metini arttrr: 756 kr kl ay ni'met idisi unur kr klsa ni'met bayat arturur

(Ey nimet sahibi olan muktedir kimse, kret, kreder sen Allah nimetini arttrr.) 6450 sabr klsa mihnet bolur ni'meting kr klsa ni'metka artar tigil

76 K ur'an, Hucurat s\, a. 6.

33

(Sabredersen, sknt senin iin nimet olur; nimet iin kredersen, bu nimet daha da artar, bunu byle bil.) "Ve Rabbiniz size yle demiti: "Andolsun,krederse niz elbette size (nimetimi) arttrrm ve eer nankrlk eder77 seiz azabm pek etindir."
*

Zina: Birok ailede boanma sebebi olan ve sosyal hayat felce uratan zina, slmn yasak ettii ilerden birisidir. Huzursuzluk ve fakirliin kaynadr. Bu yzden, Ku tadgu Bilig'de de kiiye zina etmemesi tlenir: 1337 bor ime zinaka katlma hazer bu iki gaylk tonn keder

(arap ime, zina etme, kendini koru; ikisi de insana yoksulluk elbisesini giydirir.) 4409 gay bolmayn bay bolayn tise zina klma hergiz katglan usa

(Fakirlie dmemek ve daima zengin kalmak istersen, hibir vakit zina etmemeye gayret et.) "Zinaya yaklamayn, nk o, ak bir ktlktr, ok kt bir yoldur."78
77 K u rat, brahim sr., a. 7. 7 H K ur'an, s ra sr., a. 32.

34

2. MANASINI HADSLERDEN ALAN BEYTLER Kutadgu Bilig beyitleri kaleme alnrken acaba hadisler den faydalanlm mdr? Biz, bu konuda herhangi bir al maya rastl ayamadk. Abdulkadir nan, bir makalesinde yle demektedir: "Eserdeki kahramanlarn tavsifinden ve onlardan naklettii ahlk ve felsef grlerden anlaldna gre mellifin adalan olan Firdevs (934-1020), El-Birun (972-1048), bni Sina (980-1037), mer Hayyam (1040-1123) ve bunlar apndaki byk bilginlerden ok iyi haberdar olmu ve onlardan faydalanmtr. Ayn zamanda slm'dan nceki Trk dnrlerini de ok iyi bildii, ak olarak anlalmaktadr. Eski devrin byklerinden pek; ok vecizeler, tavsiyeler ve nasihatleri naklediyor. Dikkate de er ki bunlar arasnda Peygamber'e isnat edilen hadis ve nl slm ahlklarndan vecizelere rastlanmyor." 79 Burada nann hadislerle ilgili verdii hkm, doru deildir. "Sevgili Resul'n yolu beni selmete gtrecektir; O Resul bizzat bana efaat etsin." diyen Yusuf Has Hacib, Peygamber hadislerinden de faydalanmtr. Dier beyitlere gemeden nce, faydalandnn ak delili olan bir beytin anlamn zikretmeyi uygun buluyoruz: "Dinle, Allah'tan insanlara haber getiren nebi ne der: Her yaplacak ie meveret ile are bulunur."8 1

19 nan, c.g.., s. 1 12. so Arat, a.g.e., s. 38, 388. beyit. 8 1 Arat, ayn eser, s. 404, 565 1. beyit.

35

Acele Etmek-Sakin Davranmak: Bir ite acele eden insan hataya der. Dnerek sakin hareket etmek, doruyu buldurur ve kiiyi baarya ulatrr. Bu yzden dnya ilerinde acele etmemek gerekir. badette ise, ibadet vaktini geirmemek iin acele etmek daha iyidir: 1999 kamug i iinde amulluk dr meer ta at erse ivingil ygiir

(Her ite skneti tercih et; yalnz ibadette acele et, a buk davran.) 5217 ive ileme i meer din ii ivek ite asgn bulumaz kii

(Din iinden baka ilerde acele etme; insan acele iin faydasn grmez.) "Her eyde teenni (yava hareket etme) hayrldr, ahiret ameli mstesna. (Bu hadisi, Eb Dvud, Hkim, Beyhk, Sa'd b. Eb Vakkas (R.A.)'dan rivayet etmilerdir.)"82 Arkada: Arkada, insan hem yola getirir, hem de yoldan karr. yiyle arkada olann kendisi de iyi olur. Kt arkada, kiiye ktln nasl yaplacan retir:
s2 A. Himmet Berk, 250 Hadis Terceme ve zah , Altnc Bask, DBY., Ankara, 1983, s. 63.

36

884

kah edgke bolsa isiz ii isiz bold kdk ol isiz tu

(Eer iyiye kt biri arkada olursa, onun tabiat da arkadamnki gibi kt olur.) 885 isiz me katsa kr edg bile kamug edglkke bu buld yula

(Kt de iyi ile dp kalkarsa, btn iyiliklere ulamak iin bir meale bulmu olur.) 886 tak bir sebeb kr bu edg isiz yaknlkyolndn tzer tzse iz

(yi veya kt insanlarn bu yollara girmelerinin sebep lerinden biri, iyi veya kt arkada edinmi olmalardr.) 936 iing edg bolsa neg kolsa kol i edg kerek ol zng bulsa yol

(Arkadan iyi ise, ne istersen iste; yolunun ak olmas iin iyi arkada lzmdr.) 3405 katlsa kar Isa tutup edg i ii edg bolsa klur edg i

(yi arkada edinerek onlarla dp kalkmal, insann arkada iyi olursa, kendisi de iyi olur.)

37

"Kii dostunun yolundadr. O halde sizden her biriniz dos. edinecek kimseye iyi dikkat elsin. (Bu hadisi, Eb Hreyre (R.A)'den Trmiz rivayet etmitir.)"83; "Allah katnda arka dan hayrls, arkadana hayrl olandr. Allah katnda komularn hayrls da komusuna hayrl olandr. (Bu ha disi, Ahmed b. Hanbel, Trmiz ve Hkim, bn-i mer (R.A.)'den rivayet etmilerdir.)"84 Dnya ve Ahiret Hayat: Hi lmeyecekmi gibi dnya iin, yarn lverip gi decekmi gibi de ahiret iin almak, Mslmalara tav siye edilmitir. Ahiretini kazanmak isteyen kimse, her iki dnyaya da gereken nemi vermelidir: 1147 yarnlk orun edg kolsa zn isiz kdmastm bu iki ajun

(Kim ahiretini mamur etmek isterse, her iki dnyay ha rap etmesin.) 3657 bayat birdi kulka iki kz kulak biri dnya baksa biri ukbi bak

(Allah, kula iki gz ve iki kulak verdi; biri ile bu dnya ya bakarsa, biri ile de ahirete bakmaldr.)

81 Berk, a.g.e., s. 72. H 4 Berk. ayn eser , s. 121.

38

3662

triitti bayat bu ikign ajm mun bulsa tavrat an kol zn

(Bu her iki dnyay da Allah yaratt; birini bulunca ko, dierini de ara.) "Dnyasn ahireti iin ve ahiretini dnyas iin terkeden biriniz dnya ve ahireti iin almadka sizin hayrlnz deildir. nk dnya ahirete erimek (ahireti kazanmak) iindir. Halk zerine yk olmaynz. (Bu hadisi, bn-i Askir, Ees (R.A.)'den rivayet etmitir.)''85 Yukardaki hadisle ilgili olarak u beyitleri de zikrede biliriz: 4733 bu dnya ii bir targlag tur ur neg ekse munda yarn ol nr

(Bu dnya bir tarladr, burada bu gn ne ekilirse, yarn o biilir.) 5248 targlag turur bu ajun ay ilig neg ekse anda alr bu elig

(Ey hkmdar, bu dnya tarladr; bu el buraya e eker se, orada onu bier.)
N 5 Berk, c.g.e., s. 156.

39

Diinya-nsanolu: nsanolu, fani olan bu dnyada gelip geici bir yolcu gibidir. Konak yerinde devaml kalmak mmkn olsayd, eskiler bu gn aramzda olurlard: 1386 apa olan krse ar k san rg turgu bolmaz rgler kan

(nsanolu, dikkat edersen, bir kervana benzer; konak yerinde devaml kalnmaz, menziller nerede?) 3529 nelk ar skar sen aya ldei zng ild knlilk konuk bolda

(Ey fani, niin kendini aldatyorsun; sen burada iki gn lk misafirsin.) "Sen dnyada bir garip gibi yahut geici bir yolcu gibi ol."86 Evlenilecek Kadnda Bulunmas Gereken zellikler: Bir kadnla, mal, soyu, gzellii ve dindarl iin evle nilir. Ancak dindar olan kadn tavsiye edilmitir. Byle bir kadnda, bu zelliklerin hepsi bulunur:

S f) Zeynti'd-din Ahmed b. Ahmed b. Abdi'l-Ltfi'z-Zeheb, Sahh-i Buhri M uhtasar Tecrid-i Sarih T er cem esi ve erhi (Tercme ve erheden: Kamil Mras), Ankara, 1984, c. 12, s. 357.

40

4486

kim evlik alayn tise trtte ta adn almaz evlik aya erde ba

(Evlenmek isteyen kimseler u drt tr kadn ile evle nirler, ey erkeklerin ileri geleni.) 4487 bireg bay evlik tiler stikip tak biri krklg tiler kz tikip

(Biri zengin kadn ile evlenmek ister; biri gzel olmasn ister ve ona gz diker.) 4488 tak bir uruglug tp asl kolur uluguk atnga kvenr bolur

(Bir bakas soyu-sopunun asil olmasn ister ve bu asa let payesi ile iftihar eder.) 4489 tak biri yinke saknuk tiler an bulsa terkin angar z ular

(Baka biri de ok takva sahibi olmasn arzular; onu bulunca, kendisini ona derhal kaptrr.) 4490 bularda talusn ayayn sanga kisi algu erse kulak tut manga

(Bunlardan hangisinin daha iyi olduunu sana syleye yim; evlenmek istersen, bana kulak ver.)

41

4502

saknuk tile sen kisi ay bg saknuk bolunsa bolur trteg

(Ey hakm insan, takva sahibi olan kadn iste; takva sahibi biri bulunursa, her drt ey onda birlemi olur.) "Kadn drt (hal ve sfat) iin nikh olunur: Mal, soyu, gzellii ve dindarl. Sen dindar olann ele geirmeye 07 bak, (eer dediim gibi yapmazsan) yoksullua dersin." Gen-htiyar: Kendisi gen olduu halde, ihtiyarlar gibi olgun davra nan kimse, sekin insandr. nsanlarn kts de ihti yarlad halde, vaktini bo eyler peinde harcayan, bir gen gibi davranan yal kimsedir: 1868 kln kar krse ya yiit angar munglug arzun ge ya yiit

(Tavr ve hareketi ihtiyarlara benzer; fakat dikkat edilir se ya gentir; ister hkmdarn has maviri, ister en ad bir kle olsun, onu itiyakla ararlar.) 4692 yiitlikte klgl karlk ii kansa barr k yetilmez kii

87 Zeyn'd-di Ahmed-(Mras), a.y,.e., c. 11, s. 264.

42

(htiyarlkta yaplacak ileri genken yapmaya al; in san ihtiyarlaynca kuvveti kalm az ve bunlar yaplamaz.) 4696

ne tengsiz bolur kr karm kii yava bolsa klsa yiitler ii

(htiyarlam bir kim senin vaktini heder ederek, genken yaplmas icap eden eyler ile uramas ne kadar yakksz olur.) 4709

tkel belglg bil kii kutsuz karp ygrr erse havas udu

(unu adc olarak bil ki, ihtiyarlad halde nefsine uya rak onun peinde koan kimse de insanlarn talihsizidir.) "Sizin genlerinizin en hayrls, yallarnza benzeyen ve yallarnzn erlisi de genlerinize benzeyendir. (Bu ha disi, Eb Ya'l ve Tabern, Vile ve Beyhkden, onlar da Enes b. M alik'ten rivayet etm ilerdir.)"88

Gerek Zenginlik:
Zengin, ok insann sand gibi, mal m lk fazla olan kimse deildir. Gnl zengin olan, asl zenginlii elde et mitir. Mal zengini fakirleir. Gnl zenginlii, bitmek tkenm ek bilmez:

B erk , c^.c., s. 58.

43

1747

bu dnyada baylk tilese zng koni bol knilik ze tut szng

(Bu dnyada zenginlik dilersen, znle ve sznle doru ol.) 2612

kzi tok gay erse bayka sanur serinse kii teme ite unur

(Gz tok insan, fakir olsa dahi zengin saylr; insan se bat ederse, her ite m uvaffak olur.) 2618

tkel bay bolayn tise belglg kngill baylk kol ay ersig kiilg

(Tam manas ile zengin olmak istersen, hi phesiz g nl zenginlii dile, ey anl yiit.) 3613

neg tir eitgil saknuk gay gay erse nengke kzi kngli bay

(Dinle mal bakmndan yoksul olduu halde gz ve gnl zengin olan takva sahibi laki* ne der.) 5387

gay tip ayurlar kayu ol gay kzi suk gay ol ne.e erse bay

(Fakir derler, fakir olan kimdir? Fakir, istedii kadar zengin olsun, a gzl olan kimsedir.)

44

"Zenginlik, mal okluunda deildir; belki zenginlik gnl zenginliidir: (Bu hadisi, Ahmet b. Hanbel, Buhr, M slim , Trm iz ve bn-i M ce, Eb Hreyre (R.A)'den OQ rivayet etmilerdir.)"

Hastalk-Gnahlar:
H astalanan kimse, gnlne fena eyler getirmem eli, ka ram sarla dmemeli. Hastal veren, ifasn da verm itir. Hastalk, gnahlarn yok olm asna bir vesiledir: 5979

yavuz klma knglng tilingni yga yazukka kefaret bolur ig toga

(Gnlne fena eyler getirme, byle eyler syleme; ar ve hastalk gnahlara kefaret olur.) 5982

kii iglese bara tklr yazuk yazuk tkse kutlur kii ay tonga

(nsan hastalanrsa, onun btn gnahlar dklr; ey kahram an, gnah dklnce insan kurtulur.) "Miislmana fenalk, hastalk, keder, hzn, eza, i s knts gelmez; ancak (gelirse), Allahu Teal bu m usibetler den birisi sebebiyle o M slmam n sularn ve gnahlarn rter, bastrr."90; "Hi bir M slman yoktur ki, ona hastalk
K0 90

B erk , a ,g .e ., s. 154. Z eyn'd-dn A h m ed -(M ra s), a.g.e. c. 12, s. 61.

45

isabet etmez, ancak (isabet ederse) Allahu Teal onun hata larn ve gnahlarn dker, nasl aacn (gz vakti) yaprak lar dklrse."91

nsann A Gzll:
A gzllk, tedavisi bulunmayan bir hastalktr. Btn alar doyar, fakat gz a olana btn dnya nimeti yetmez. Bylelerinin al ancak lmle son bulur: 1408

ag suv teg ol kr bu dnya, nengi nee ise kanmaz limez tili

(Bu dnya mal ac su gibidir; insan ne kadar ierse isin kanmaz; onun dili bile slanmaz.)
2001

todumsuz bolur ol kzi suk kii kz i sukka yetmez bu dnya a

(Gz a adam hi bir ey ile doymaz; gz a olana btn dnya nimeti kafi gelmez.) 2003

kamug a yise ise ahr todur kzi a kii lse alk kodur

(Btn alar yer ve ierlerse, nihayet doyarlar; a gzl adamn al ancak lmle nihayete erer.)

yJ Zeynii'd-dn Ahmed-(Mras), ayn eser, c. 12, s. 64.

46

2004

kzi suk kii nengke bolmaz bu bay kamug dnya bulsa ahr suk gay

(A gzl adam mal doyurmaz; btn dnyaya sahip olsa bile o yine daima a gzl ve fakirdir.) 2615

igay klsa kimni kzi sukluk bayutmaz an bu ajun tokluk

(A gzllk kimi fakir yapm ise, bu dnya onu ne kadar doyursa yine zenginletirem ez.) 2616

kimi erse umdu klur erse kul anng boluk kr lm birle ol

(Kim tamahkrln esiri olur ise, ondan ancak lm le kurtulabilir.) 3625 ag suv teg ol kr bu dnya nengi nee ise kanmaz limez engi (Bu dnya mal ac su gibidir; insan ne kadar ise kan maz; dama bile slanmaz.) 3626

kurug kumka okar bu yalnguk z i gz kirse todmaz bu sukluk kzi

(Bu insan kuru kum a benzer; onun tam ahkr gz derya girse doymaz.)

47

5386

ajun btr bulsa kzi suk tlcel an bay tise bolmagay bu muhal

(Gz olan btn dnyay elde etse bile ona zengin denilmez, denilemez.) 5389

kzi sukka ttmez bu dnya butun bar tap tigi tirildi kutun

(A gzlye btn bu dnya mal az gelir; olana kanaat eden kimsenin mr saadet iinde geer.) 5390

kzi suk kii nengke todmaz kzi meer tolmagna kara yir toz

(Gz a insan, kara topran tozu gzne doluncaya kadar mala doymaz.) 5429

nee mingyaap er tilese tilek tkel k bolumaz bulunsa tilek

(nsan binlerce sene yaayp arzu ettii eylere kavusa bile yine dilei bitmez.) 5431

tkel ming ya as a tilekin tamam tiikel k bulumaz. kerekin tamam

(nsan bin yl yaasa bile arzu ve ihtiyalarnn hepsini tamamlayamaz.)

48

"demolunun iki dere dolusu mal olsa bir iincsn ister. demolunun (muhteris) gnln topraktan baka bir ey dolduramaz. u kadar ki (ihtirastan nefret edip) tevbe eden kiinin tevbesini Allah kabul eder."92

nsanlarn Hayrls:
Yalnz kendini dnen bencil insan, bakalar tara fndan sevilmez. nsanlar, birbirlerine yardm etmelidirler. nk insanlarn hayrls, insanlara faydal olandr: 856

ilig ayd edg bu klla yang tusulur bolur halkka asg ngi

(Hkm dar dedi: yinin vasf faydal olmaktr.; onun halka ok faydalar dokunur.) 1619

kiide kereki yar als ol yarap hem tusulup yorgls ol

(Lzm olan insan, ie yarayan insandr; ie yarayan da faydal olan insandr.) 2438

tp i edg bolsa er edg bolur bu edg kii halkka edg kolur

(Soyu iyi olan insan iyi olur; bu iyi insan halk iin de iyilik ister.)
()2 Zeyn'd-dn Ahmed-(Mras), c.g.e., c. 12, s. 182.

49

3245

kii edgsi bu z asgn kodup kii asg kolsa kr emgek ydp

(nsanlarn iyisi kendi menfaatini brakp zahm et ykle nerek baklarnn faydasn isteyen kimsedir.) 3248

kiike tusulur kii edgsi bu edg kii ol budun todgus

(nsanlarn iyisi bakalarna faydal olur; halk iin lzumlu olan bu iyi insandr.) 5099

kii tip yorgl relim bar san kiike tusulgu lilese kan

(nsanm diye gezen pek ok kimse var; bunlarn iinde insana faydal olann ararsan, nerede?) 5729

neg tir eitgil tusulur kii tusulur kii ol kiide ba

dinle;

(Bakalarna faydal olan kimse ne der bakalarna faydal olan insan insanlarn badr.) 5730

kiiler ara kr kii ol bolur anngdn kiiler asglar bulur

(nsanlarn arasnda insan olan kimse, bakalarna fay das dokunan kimsedir.) 6102

asglg kii ol kii drmi barsak kii ol budun kdrmi

50

(nsanlarn sekini faydal olan insandr; halk nazarnda m uteber kimse, merhametli olan insandr.) "nsanlarn en hayrls; insanlara en ok faydal O'} olandr. (Bu hadis, Cbr (R.A.)'den rivayet edilmitir.)"
. .

Kyametin Almetleri:
Baz Kutadgu Bilig beyitlerinde kyametin almetleri s ralanmtr. Bunlarn manasn hadisten alanlar unlardr: 6452

biliglig uuz bold tutnur zir ukulug an bold amaz szin

(Bilgili hakir oldu, bir tarafa sinip kalyor; akll dilsiz oldu, azn amyor.) 6454

borun yz yugu namaz kodgu kr ersig atand yortur ki

(arap ile yzlerini ykayan ve ibadeti brakanlar imdi yiit saylyor ve istediklerini yapyorlar.) 6455

fe sa d fsk idisi atand eren bor imez kii at bold saran

9 3 Berk, a.g.e., s. 121.

51

(Fesad ve fsk yapanlar m ert sayld; arap imeyen kim seler deersiz sayld). 6469 kiigde edeb yok ulgdu bilig olunlar k bold yitti silig (Kklerde terbiye, byklerde bilgi yok; insanlar oald, nazik insanlar ortadan kalkt.) 6474 kaba

biliglig kni szleymez szin tiide uvut kitti rtmez yzin

(Bilgili szn dosdoru syleyemez oldu, kadnlardan haya gitti, yzlerini rtm ezler) 6493

bu bara ulug kn nian turur nian krinse keligli kelr

(Bunlar hep kyamet gnnn almetidir; almeti gr nrse, gelecek olan gelir.) "lmin kaldrlm as, bilgisizliin kklem esi, arabn iilmesi, zinann oalmas kyam et alm etlerindendir."94

Merhamet:
Bir kim senin bakalar tarafndan sevilebilm esi iin onun da dier insanlar sevip saymas gerekir. nk merham et etmeyene m erham et olunmaz:
Zeyr'd-dn Ahmed-(Mras), c.g.e., c. 1, s. 82. 52

2160

tz halkka kngln barsak bolun tu edglk kl sen edg bulun

(Btn halka iten gelen bir merhamet gster; daim a iyilik yap ve kendin iyilik bul.) 4473

tr bir iinde bagrsaklkn sanga bolga bara kiiler yakn

davran;

(Bunlarn ilerini hallederken, merham etli bylelikle btn bu insanlar sana yakn olurlar.)

"M erhamet etmeyen kimseye merhamet olunma?;."95

Mslmanlarn Memnun Olmas:

Kim M slm anlar memnun ederse, A llah'n rzasn kazanm olur. Bu da farz ibadetlerden sonra Allah katnda amellerin en sevgilisidir: 3250

bayatm sevini tilese zng mslman sevini tile kes szng

(Sen A llah'n rzasn elde etmek istersen, M slm anlarn m emnun olmasn dile; sz fazla uzatm a.)

95 Zeyniid-dn Ahmed-(Mra.s), a.g.e., c. 12, s. 129.

53

"Farz ibadetlerden sonra; Allah yannda am ellerin en sevgilisi (rzasna uygun olan) M slm anm kalbine sevin koymaktr. (Bu hadisi, Tabern, Abdullah b. Abbas R. A.)'dan rivayet etm itir.)"96

Msliimann Mslmana Kar Davran:

M slm anlar birbirleriyle kardetirler. N asl karde kardee hrm et eder, ona dmanca davranmazsa; bir M s lman da dier M slm anlar kar bu lyle hareket et melidir: 4991

mslman kadaka mslman kada ziyaret klur ok ay kngl.i tuda

(M slman M slm anla kardetir ve onlar birbirlerini ziyaret ederler, ey gnl gnlme uygun insan.) 5490

mslman mslman bile ol kada kadaka katlma ulam edgle

(M slman M slman ile kardetir; kardee kar d manca davranma, onlar ile her vakit iyi gein.) "Mslman Mslmanm kardeidir. Ona zulm ve kt( \ n lk yapmaz." ; "Birbirinize buz (dmanlk) etmeyiniz, bir birinize haset etmeyiniz, birbirinizden (yz evirip arkalaa% B erk, a.g.e., s. 14.

1 )1 Z eyn'd-dn A h m ed -(M ra s), a.g.e., c. 7 , s. 3 6 0 .

54

rak) ayrlmaynz. Ey A llah'n kullar! Birbirinizle karde olunuz."98

lm:
nsanlarn birounun korktuu lmden bu gne kadar kap kurtulabilen olmamtr. Bunun iin lm dnlrse, btn lezzetler yok olup gidiyor: 1139

neg bar ajunda lmdin katg lmg saknsa kiter ming tatg
var? lm

(Dnyada lmden daha ar ne dnrsen btn zevkler kaybolur gider.) 6178

lr men knn akar kz. yulum tatglar tatgsz klur bu lm

(lyorum, pim anlktan iki gzm iki eme oldu; bu lm tatllar tatszlatryor.) "Lezzetleri yok eden lm ok hatrlayn."99

lme Hazrlanma:
lm n insan nerede ve ne zam an yakalayaca belli olmaz. Gen veya yal ayrm yapmaz. Bu sebeple lm gelip atm adan, lme hazr olmak gerekir:

98 99

Z eyn' 1-dn A h m ed -(M ra s), ayn eser , c. 12, s. 142. T rm iz, c, 3, s. 3 7 9 .

55

1370

lm kelnez. erken lmke itin tiriglik dinde tapug kl tapn

(lm gelmeden; sen lme hazrlan; hayatta iken, A l lah'n emirlerini yerine getir, ibadette kusur etme.) 1476

kezige kelir bu lmnng kur lmke zrg n anuklap yo n

(lmn sras nbetle gelir; lm e her an kendini hazr bulundur.) 4849

sizigsiz lmke aungu di bu knde nuru ol ay yalnguk kedi

(Ey insanlarn iyisi, bundan sonra artk phesiz lme hazrlanm a zaman gelm itir.) 5143

lgni kriigli me kalmaz tirig lmke anun tutma klkng irig

(ly gren hi kimse diri kalmaz; lme hazrlan, hain olma.) 5150

bu bulm diig bar klma yava lmke unung! tapugka ive

(Bari bu bulduun zaman bouna geirme; lm e ha zrlan, ibadete acele et.)

56

6168

aya men tig' mini sav mini lmke anungl yanur ked sini

(Ey ben diyen insan, u beni, beni brak; lme hazrlan, o seni, seni diyor.) 6294

tzke turur bu lm kelgii kn ol ldi sen emdi lmke anun

(Herkes iin bu lmn gelecei bir gn vardr; o ld imdi de sen lme hazrlan.) "lm gelip atmadan lme hazrlan. (Bu hadisi, Tabern, Hkim ve Beyhk rivayet etm ilerdir.)"100

Yemek Yemenin Adab:

Yemee besmele ile balanr, sa elle yenir, herkes kendi nnden alr: 4129

ong elging bile sen ktrgil yigii bayat at anu ayt ay bg

(Yemei sa elin ile ye; ey hakm insan, yemee besm ele ile bala.) 4130

kii utruk aka sunma elig zng utruk a yigil ay silig

100

B erk i, a.g.e., s. 3 7 .

57

(Bakalarnn nndeki yemee el uzatma; ey tem iz kalpli insan, kendi nndeki yemei ye.) 4597

ong elging bile sun bayat at ay yig dregey hem zng bolga bay

(Yemee sa elini besm ele ile uzat; bylece yemein bereketi artar, sen de zengin olursun.) 4598

kii utruk trmek alma tig z utra neg erse algu yig

(Bakasnn nndeki lokm alara dokunma; kendi nn de ne varsa onu al ve ye.) "Ey oul, yem ek yerken besm ele ek, sa elinle ve n ne gelen yerden ye.101

1 0 1 Zeyniid-din Ahmed-(Miras), a.g.e., c. 1 1, s. 379 58

3, MANASINI AYET VE HADSLERDEN ALAN BEYTLER

Baz Kutadgu Bilig beyitleri, ayet ve hadisin her ikisi nin m anasn da tamaktadr. Onun iin bunlar ayr bir grupta deerlendirmeyi uygun grdk:

Akraba Ziyareti:
Zaman zaman akrabalar ziyaret etm ek ve onlara kar gler yz gstermek, insann yaknlaryla kaynamasn sa lar. Bu, gzel bir davran rneidir: 1327

kada yak yagukka yakn hk ula ulugka kiigke sevg bol kle

(Karde ve akrabaya yaknlk gster; gler yzle by n ve kn gnln al.) 3209

bargu kerek ka kadalar bile katgu kerek i adalar bile

(Akraba ve kardeler ile barmak, e ve dostlar ile kay nam ak lzmdr.) 3297

ne krklg bolur kr bagrsakhkn kadaka kada kngli bolsa yakn.

(Akrabalarn birbirine candan yalcnlk ve s^m ^y .et gstermeleri ne gzel eydir.)

59

"te A llahn, inanan ve iyi iler yapan kullarna m j deledii (byk ltuf budur: De ki; ben buna karlk Sizden bir iicret istemiyorum. Ancak akrabalk sevgisini diliyo rum ."102; "Allah'a ibadet edin, O'na hibir eyi ortak kom a yn, ana babaya, akrabaya, kszlere, yoksullara, yakn komuya, uzak komuya, yannzda bulunan arkadaa (yahut zevceye), yolcuya, emriniz altnda bulunanlara iyilik edin. Allah, kendini beenip bbrlenen insanlar Im sevmez." '; "(Sebepsiz) akraba ziyaretini kesen (ve bunu hell sayan) kimse C ennete girem ez."104

Alak Gnlllk-Kibir:
K ibirlenen insanlarn seveni az olur ve byleleriin ii yolunda gitmez. Alak gnll insan ise, gittii yerde sevilir ve herkesin sayg duyduu bir kimse olarak m r srer: 1705

ne edg bolur kodla alak kii ne krklg bolur knde iltr ii

(Alak gnll insan ne kadar iyi ve gzel olur; onun ii daima yolunda gider.) 1706

ulugsg kvez kr kii ol tun kninge kod ol kvezlik kur

102 1 03 1 04

K u ran, ura s \, a. 2 3 . K u ran, N isa s\, a. 3 6 .

Z e y n d-dn A h m ed -(M ra s), a.g.e., c. 12, s. 123.

60

(Byklk taslayan, kibirli ve kstah adam tatsz ve se vim siz olur; kibirli insann itibar gnden gne azalr.) 2120

kvezlik asgsz kngl tumltur kngl kodla bolsa kiig yokla tur

(Gurur faydaszdr, o insanlar kendinden soutur; alak gnlllk insan ykseltir.) 2233 ulugluk uzun yir kii kodks bedkliikke tegmez budun katks (Alak gnll insan uzun m ddet itibarda kalr; hain ve kibirli insanlar, bykle ulaamazlar.) "nsanlara yanan bkme (kibirlenerek boynunu bir yana bkp yzn insanlardan evirme) ve yer yznde b brlenerek yrme. Zira Allah, kendini beenip ne kim seyi sevm ez.105; "Her kim kibir ederse, Allah onu alaltr; al ak gnlllk edeni ise ykseltir. (Bu hadisi, Hatib, Hz. m er in hadisinden sahih bir isnadla rivayet etm itir.)"106

Allah'n Dilediini Yceltmesi:

Allah'n yardm ettii kimse, ykselir ve isteklerine ka vuur. O'nun rahm et ve yardmndan m ahrum olan, kt bir hayat srer:
K u ra n : ; L okm an sr., a. 18. m m - G azal, hy-i Ulmi'd-dh (T erc m e eden: A li A rslan ), c.

1 05 106

], stanbul, 1981, s. 199.

61

1797 bayat kimke birse 'inayet lg tilekke tegir bold atlg klg (Allah kime yardm eder ve ksm et verirse, o dileine kavuur, hret sahibi olur.) 1813

bayat fazl birle arlar kulug bilig kapg alur ongarur yolg

(Allah kulunu fazl ve inayeti ile ykseltir; ona bilgi ka ps alr ve istei rast gider.) 3728

tilese arlar tapugsuz kulug tilese uuzlar tusulmaz, tapug

(sterse O'na kulluk etmeyen bir kulu aziz klar; isterse kulluk edeni zelil eder ve onun kulluu hibir eye yaramaz.) 3762

arlk uuzluk bayattn turur lm ya tirigTk hem andn err

(zzet bulmak veya zelil olmak Allah'tandr, lm veya hayat da O'ndandr.) 3903

arlk uuzluk anng hkmi ol ulugka kiigke yime asa yol

(zzet ve zillet, bye ve ke bu yollar O'nun hk m ile alr.)

62

5239

bayat birse 'izzin yok ol gayeti k rahmet ire zng rahati

(Allah izzet verirse, bunun sonu yoktur; bol rahmet iinde rahat yaarsn.) 5240

kah z krese uuzluk anuk uuzluk kynka kiming takati

(Eer O'ndan kaarsan, zillet hazrdr; zilletin azabna kim tahamml edebilir.) "De ki: Allah'm, (ey) m lkn sahibi, sen dilediine m lk verirsin, dilediinden m lk alrsn; dilediini I/ \ n ykseltirsin, dilediini alaltrsn. Sen her eye kdirsin." ; "Allah bir kuluna hayr murat ederse onun gnlne zenginlik ve kalbine takva verir. Bir kuluna da er diledii vakit fakirliini iki gznn nne getirir. (Trmiz, bu hadisi Eb Hreyre (R.A.)'den rivayet etm itir.)"108 Bo eylerle lgilenmemek: Kendisi ve insanlar iin faydasz olan eyleri brakan kimse, deerli almalar yapabilir. Bu, insana yakan bir harekettir: 5646

zm kodsa emdi yaragszlarg kngl bulganuktn szlse arg

1 0 7 K u ran, A l-i m ran sr., a. 2 6 . m B erk , a.g.e., s. 22.

63

(Artk benim faydasz eyleri brakm am ve gnlm dnya ile ilgili eylerden tem izlem em gerekir.) "Onlar (m minler), bo eylerden yz evirirler."109; "Kendisine fayda vermeyen eyleri terk etmesi, kiinin M slm anlnn gzelliindedir. (Bu hadisi, Trm iz ve bn-i M ce, Eb Hreyre (R.A.)'den rivayet etm ilerdir.)"110

Farz Namazlar-Cuma Namaz:

Hkmdar, Odgurm fa cuma namazlarn klm asn ve farz namazlarn da cem aatla klmasn syler: 3239

cema 'at bile kl fariza namaz gaylar hac kl adna namaz

(Farz nam azlarn cemaatla kl, fakirler hacc olan cum a namazlarn eda et.) "Ey inananlar, Cuma gn namaz iin arldnz za man, Allah' anmaa koun, alverii (ii gc) brakn. Eer bilirseniz bu sizin iin daha hayrldr."111; "Cemaatla klnan namaz, yalnz klman namazdan yirmi yedi derece daha fazi letlidir."112; "Yaptnz grdm, u ii beendim. (Lkin yi ne) ey insanlar, (bu nafileleri) evlerinizde klnz. Zira nama109 K u r an, Mminn sr., a. 3. 1,0 Berk, a.g,e., s. 182. 1 1 1 K u r an, Cun'a sr., a. 9,
112

Z ey n d-din A h m ed -(M ra s), cug.e., c. 2 , s. 6 0 6 .

64

zm faziletlisi, insann kendi evinde kld namazdr. Meer farz ola (ki onu mescitte cemaatla klmak daha faziletlidir.)"m

Hell-Haram:
Bir eyin hell m haram m olduunu bilm ek ve ona gre hareket etm ek nemlidir. Eer pheli ise, bundan da saknm ak gerekir: 2752

halal hem haram adrar erse aa yaraglg yaragszn bilse see

(Hell ve haram iyice ayrdetmeli; yarayan ve yaram a yan iyice seebilmelidir.) 3547

halalka sala ol haramka ma kn kal bhe erse yime ked sakn

(Hell iin hesap, haram iin ceza vardr; eer pheli ise, bundan da ok sakn.) "Ey insanlar, yeryznde bulunan hell ve temiz olan eylerden yiyin, eytann admlarm izlemeyin; nk o, sizin apak dmanm zdr."114; "Allah'n size verdii rzklardan hell ve temiz olarak yiyin ve inandnz Allah'tan kor kun."115; "zerine Allah'n ad anlanlardan neden yemeyesi113 114 1,5

Z eyn'd-dn A h m ed -(M ra s), c.g.e., c. 2, s. 6 9 4 -6 9 5 .

Kur'an, Bakara sr., a. 168. Kur'cn, M a id e s\, a. 8 8 .

65

niz? aresiz yemek zorunda kaldklarnzn dnda, haram kld eyleri (Allah) size aklamtr. D orusu biroklan, bilm eden keyiflerine uyarak halk artyorlar. M uhakkak ki Rabbin (evet) O, snr ok iyi bilir."116; "Allah'n size verdii rzktan hell, ho olarak yiyin de A llah'n nimetine n kredin; eer O'na kulluk ediyorsanz." ; "Hell belli, haram da bellidir. kisi arasnda (hell m haram m olduu belli olmayan) pheli eyler vardr. pheli eylerden sa knan bir kimse, dini ve rz iin saknm (onlar korumu) olur. pheli eylerin iine giren kim se ise, haram n iine dm olur." ; "Sana phe vereni brak, phe etmediin ile amel et. (Bu hadsi, Ahm ed b. Hanbel, Enes (R.A.)den rivayet etm itir.)1 ' 119
t I o

Meveret:
Bilgisi ok, grleri isabetli olan em in kim selerin g rlerine bavrularak yaplar ilerde baarl sonular almak mmkndr. Bu sebeple bir i yapmadan nce gr al veriinde bulunm ak gerekir: 5651

neg tir eitgil kii tildemi kamug klgu ike kinge ol emi

116 117 118 1,9

Kuran, En'am sr., a. 119. Kur'an, N ahl sr., a. 114.

Z ey n d-dn A h m ed -(M ra s), B erk , a.g.e., s. 124. c. 1, s. 60; c.
6

, s. 3 4 5 .

66

(Dinle, Allah'tan insanlara haber getiren nebi ne der: H er yaplacak ie m everet ile are bulunur.) 5660

kayu ike tegse kinge tr kl tilemi tilekke kingein tenge

(Herhangi bir ie girimek istersen nce istiare et; dilek ve arzularn istiare ile yerine getir.) "Rabbleri'nin arsna gelirler, namaz klarlar. leri aralarnda istiare (danp konum a) iledi. Kendilerine verdiim iz rzktan (hayr iin) harcarlar."120; "Allah'n rahmeti sebebiyledir ki, sen onlara yumuak davrandn. Eer kaba, kat yrekli olsaydn, evrenden dalr gider lerdi. yleyse onlar(n kusurlarnd an ge, onlar iin m afiret dile. (Yapacan) i(ler) hakknda onlara dan, bir kere de azmettin mi, artk Allah'a dayan; nk Allah 121 kendine dayanp gvenenleri sever." ; "Eb Hreyre (R.A.), 'Rasulllahn ashabyla istiare ettiinden fazla kim199 senin kim se ile istiare ettiini grmedim' demitir."

Yalan Sylemek-Verilen Szden Dnmek:

Sz verdii halde sznden dnenlerle yalan syleyen ler, kt insanlardr. Yalanc insanlar vefasz olur. Vefasz kim seler de insanlarn iyilii iin almazlar:
1 2 0 K u ran , ura sr., a. 38. 12 1 K u ran , A l-i mran sr., a. 159. 122

T rm iz, C ihad: 34.

67

337

bu bir ka neng ol kr kiike yavuz mum bilse yalnguk lkar et z

(Bak, u birka ey insan iin ktdr; insan bunlar bi lirse kendisini korumu olur.) 338

bularda birisi bu tilyalgan munngda basas szg kygan

(Bunlardan biri, yalan sylemektir; kincisi, verilen sz den dnmektir.) 2039

bu yalgan kiiler vefasz bolur vefasz kii halkka tengsiz klur

(Yalanc insanlar vefasz olur; vefasz kim seler halkn hayrna uygun olmayan iler yaparlar.) 2042

kii yalgannda tileme vefa bu bir sz snanm k ylk ol

(Yalanc adamdan vefa bekleme; bu, uzun yllardan beri tecrbe edilmi bir szdr.) 5077

kiide yavuzrak yalgan bolur yavuzda yavuz v a 'de kygan bolur

(Yalanc, insanlarn ktsdr; ktlerin kts ise, verdii sznden dnen kimsedir.) "Hayr, kim szn yerine getirir ve (gnahtan) koru

68

nursa; phesiz Allah da korunanlar sever." I2''; "Ve o * 10A . (mii'min)ler em anetlerine ve ahidlerine riayet ederler." ; "Yetimin m alna yaklamayn, ancak erginlik ana eriinceye kadar en gzel bir tarzda (onun maln kullanp gelitirebilirsiniz). Ahdi de yerine getirin, nk (insana) ahd(in)den sorulacaktr."125; "M nafn almeti tr: Syledii (konutuu) zaman yalan syler, vadedince yerine getirmez, kendisine (bir ey) emanet edildii vakit hyanet eder. (Bu hadisi, Buhr, M slim, T nniz ve Nese, Eb Hiireyre (R.A.)'den rivayet etm ilerdir.)"126

121 124 125 126

Kur'an, A l-i mran sr., a. 7 6 . K u r an, M m inn sr., a. 8 . K u ran, sra sr., a. 3 4 . B erki, a.g.e., s. 6 .

69

KISALTMALAR

a. a.g.e. a.g.m. bkz. c. DBY. A. KBY. MK. s. sr. TDA. TDAY. TDD. TDK. TK. TKAE. TM. TTK. vb.

Ayet Ad geen eser Ad geen makale Baknz Cilt Diyanet leri Bakanl Yaynlar slm Ansiklopedisi Kltr Bakanl Yaynlar M ill Kltr Sahife Suresi Trk Dnyas Aratrmalar Trk Dili Aratrmalar Yll Trk Dili Dergisi Trk Dil Kurumu Trk Kltr Trk Kltrn A ratrm a Enstits Trkiyat M ecmuas Trk Tarih Kurumu Ve benzen

71

BBLYOGRAFYA
R eit Rahm eti ARAT, "Kutadgu Bilig'de TabibJer ve Efsunculaia M nasebet Hakknda Paralar", lk, cilt 8, say 46, Birinci Knun 1936, s. 285-298. ______ , Kutadgu Bilig /, Metin, kinci Bask, TDK., A nka ra, 1979. ______ , Kutadgu Bilig //, eviri, nc Bask, TTK., A n kara, 1985. Sadri M aksud ARSEL, Kutadgu Bilik (stanbul niversite si Hukuk Fakltesi Mecmttas'nm 1947 yl 2. Say sndan ayr basm), stanbul, 1947, s. 663. ______ , Trk Tarihi ve Hukuk, stanbul, 1947, s. 88-127. Sleyman ATE, Kur'an- Kerim ve Yce M eali , Ankara, 1977. W. BARTHOLD, "The Bura Khan, M entioned in the Qudatqu B ilik, BSOS, 3, 1922, s. 151-158; Trkesi, Rgb Huls, "Kutadku Bilik'in Zikrettii Bura Han Kimdir?", TM., cilt 1, 1925, s. 221-226 A A. Him m et BERK, 250 Hadis Terceme ve izah , Altnc Bask, DBY., Ankara, 1983. N aile BN ARK, "Kutadgu Bilig'de Evlenme, Aile ve ocuk Terbiyesi", TK., say 98, Aralk 1970, s. 174-178. A. BOM BACI, "Kutadgu Bilig Hakknda Baz M lhaza lar"; Fuad Kprl Armaan , stanbul, 1953, s. 65-75. C. BROCKELM ANN, "Yusuf Hss Hcib", A., Leiden tab', 4, 1933; Trkesi, Kutadgu Bilig, Tpkbasm 7, 135-136.
73

A. CAFEROGLU, Trk Dili Tarihi /-//, nc Bask, s tanbul, 1984. Osman CLACI, "Kutadgu Bilig'de Sosyal ve D in M otifler", MK., say 58, Eyll 1987, s. 10-18. Ali Osman COKUN, "Kutadgu Bilig'in Dili ve iir", M K , say 41, 1983, s. 14-16. Saadet AATAY, "Kutadgu Bilig'de Odgurmu'm K iili i", TDAY-Belleten 1967 , Ankara 1968, s. 39-49. ______ , "Kutadgu Bilig'de gdlmi", TK ., say 98, Aralk 1970, s. 95-111. A. D LA AR, 900. Yldnm Dolaysyla Kutadgu Bilig ncelemesi, kinci Bask, Ankara, 1988. ______ , 'Kutadgu Bilig'in 900. Yldnm ve Balasagunlu Yusuf", TDD., say 21 l, Ankara, 1969, s. 6-17. A hm et B. ERCLASUN, Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-, A n kara, 1984. Halil ERSOYLU "Kutadgu Bilig'de Kur'an- K erim A yetle rinden lhamlar", TDA., say 15, A ralk 1981, s. 1741. Z. Fahri F1ND1KOLU, XI. Asrda Bir Trk Mtefekkiri ve Ahlak Dnceleri, Ankara, 1938. Ftrat, "Kutadgu Bilig", M aarif ve Okutgu, 2, 1925, s. 6874; Trkesi, TM., cilt 1, stanbul, 1925, s. 344347; Almancas, Rachmati, "Kutadgu Bilig", Ujb, 6, 1-2, 1926, s. 154-158. Tuncer GLENSOY,"Kutadgu Bilig'den Hikmetler", T K , say 98, Aralk 1.970, .s. 157-173. ______ , "Kutadgu Bilig zerine Bir Bibliyografya D ene mesi", Bibliyografya , cilt 2, say 4, Tem m uz 1973, s. 109- J 16.
74

M. HARTM ANN, "Zur M etrischen Form des Kudatku Bilik", Keleti Szemle, 3, 1902, s. 141-153; TUrkesi, Kutadg Bilig, Tpkbasm /, s. 124-126. brahim Necmi, "Kutadgu Bilig'in Vezni", Yarn Mecmuas, say 5, stanbul, 1921, s. 3. Halil NALCIK, "Kutadgu Bilig'de Trk ve ran Siyaset Na zariye ve Gelenekleri", Reit Rahmeti Arat in, Ankara, 1966, s. 259-271. A bdulkadir NAN, Kutadgu Bilig Tpkbasm larna G iri, Kutadgu Bilig, Tpkbasm /, TDK., stanbul, 1942, s. 11-111. ______ , "Yusuf Fls Hcib ve Eseri Kutadgu Bilig zerine Notlar", TK., say 98, A ralk 1970, s. 112-126. brahim KAFESOGLU, Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimiz deki Yeri, KBY., stanbul, 1980. A. F. KARAM ANLIOLU, "Kutadgu Bilig ve Kumandan", TK., say 58, Austos 1967, s. 741 744. ______ , "Kutadgu Biligin Diline ve A dna Dair", TK., say 98, Aralk 1970, s. 127-131. Salim KOCA, "Kutadgu Bilig'e Gre Trklerde Sekin n san Anlay, M K ., say 6, 1977, s. 60-62. Kutadgu Bilig, Tpkbasm 7, Viyana N shas, TDK.. stan bul, 1942. Kutadgu Bilig, Tpkbasm II, Fergana Nshas, TDK., s tanbul, 1943. Kutadgu Bilig, Tpkbasm III, M sr Nshas, TDK., stan bul, 1943. A.S. LEVEND, "Yazlnn 900. Yldnm nde Kutadgu Bilig", TDD., say 211, Ankara, 1969, s. 1-5.
75

P. M. M ELORANSKY, "O Kudatku Bilike ingz Hana, ZVO, 13, 1900, s. 15-23; Tiirkesi, Kutadgu Bilig, Tpkbasm /, s. 121- J 23.s M uham m ed Fud Abd'1-Bk, El-Mu'cem'l-Mfehres LiElfz'l-Kur'ni'l-Kerim, stanbul, 1982. Jozsef THURY, Trk nyelvem lekek a XIV szakad vegeig, Budapest, 1903, s. 12-13; Tiirkesi, Rgb Hulusi, On Drdnc Asr Sonlarna Kadar Trk Dili Y a digrlar", M ill Tetehblar Mecmuas, cilt 2, say 4, 1331, s. 89-91. Zeyn'd-dn Ahmed b. Ahmed b. Abdi'l-Ltifi'z-Zebd, Sahh-i. Buhar Muhtasar Tecrid-i Sarih Tercemesi ve erhi (Tercme ve erheden: Kmil M ras), cilt 1-13, Ankara, 1984.

76

KUTADGU BLG TIPKIBASIMLARINDAN RNEKLEzR

S i) 1 / * f jlILVj > j
( jr r bU*j.bj ^-rT^ ^
^ o y B L ^ j 4

^ Jji.

Jj u .
^

^J jiib L-*.L*
J o

-vj~
j j

i l

J.L^j L >

jyv^-j ^ti>_ (J^ Ja -* f J j *W ^ - ^ r

C * r 4j>.*^O>0jftj !

o j j -'j ^ .L^ 1^)-X i'

---------^ ^

C jl\L - i,J y J j j - O >^ , ( ^ C y ^ L . U

0 - 0 ^ b b U j iO j l . j ^ ?** * - ^

VL'
^ J j L j t j j f j J JJC

79

^ 7 - ^ ' ' - 4 ^ k 3 .

L z

^ ^ t

80

81

. lJ ^ , '

'S^J- )
(jsr!) jSJy\> S m }

$ y

S j \j j ^ \ $ )

ifJ ^ b b

JjJ^jW )~ b yjy+ 'j\y* y.

j >

}S$kS]S>?)

J -Cfi>]/^y^ AiO^J^

O ) y.^ > lj $0(>/.iT Jt'r'^)jr ^ ^ 3*

j^ ^ b jy ^ 1 & * C ^!) r-O r" ^ ^b

. . , . . .

[j^

0 i ' to f j& ! & * v J U j ^ ) ^ jrJ ^ U tC i^ t

J *j X \ U ^ i ^ i . ^ ^ j . ^ C r b ty p .!* -

f^3C /.) 4 ^ ^

/ ^

sl* $ 4.

J > j
^ OJ ) G j .

s 3

> 'U i

C -j ) jr^ ^ J i ^ ) J J r 'jS -L ^ S lt

j- ^ ~ * . Jc-3 <( < & :L-r *'> ' ^ i L' i j j..\j-j .,\ j1 f ^ rS\<: s M ; j) j''o 3'A r
'- i } ^ v _ 3 > i 3 i 5 ^ U J f-

&

> ,

)J'*ir

^* w _^

[C. ,S

< _ 5 ^ J r tij > i - t t ^ J ^ b J T . L J ^ ^ 3 t~Jw .^ ^ ^ i '.

1, ( ^ c j ~
j j ^ (

3 a ; ly ji) ^ j j ^ f c j r H '

r jb I; j [ *J

& $$*>

Jj.Jjj^ )

VS) LA

83

 ^ ! !f> > ^ f ^ l i r *

^ 1 = V f c r ' ' ^ - >- k i l

^ S f A ' ^ .

U J>> J j 1^ J - f
51

t\ * - sm\ l > t * *< / * 11 ! J . --* *^ v k '-> ^ ^

v

c i i IjC i-' I l i l j j U J k i ^

c r r ^ ^ L & ^ 11%->

6 ^ ^ U ^ 3 - .I

S fc ^ ^ k iS ^

84

J)51jS

Ov ,uJy,

Jy. ^ J;;;>'^U.^JCwT ^
o 3

yj ^ 3y.
/iU % l j

byj\&Ljy^j,
4 rfe k h f j 5^'-? L V lC t.'

^jryujs?
C 4^

Uy^y.
^ - rJ

JjS

Xk)^;i yJyJrUy.dv* ^

y'

c 3 i y -^ ll5 !

_ J

J ^ > J l^ ;> I

Jy .^ *-*; L ilj ^ J jj ^ J ' ^ j

) l;7-cri
^ 1 J ^ 3 j0 fe ^

W J li= y L jJ l .o ^ *

jC ^ li^ ^ b)W

(SL*

j j^_ .L

*c j L V I a - [/^jC"

J j }^-J*y. ^V$*\j3 ^L ^ r'-'

fy jb ^ -

j^ ]4 ^ 3 jr j3 ^
L ? 1

< =r\> Jjrw 8 j?

,.

s & M j:b w | &

'" " ^

5 X ijU !? T i i } jr J)

t.^ y ^ - r - ^ U ^ i

- ,^ N ^- f

- ^

86

87

^ 'S 'U j S L
- jr to : ) ) i L M j j /

J ^ O

^ U

^ -

4 ^ } \b j5 j

..

'

r-

' '

,-

-O '

'

'

'

"

' 4 ^ u. j

J jiy.

i -SjH j^ ^ b ~ l ( >, \ X f f ^ S j\ij] ^ 0 ^ l 'J i} r -

89

 ..

/ *

/ \ .

J- '

'tL
t*4 * il

...

r ' /
/

V z 8**,----r

* y

t**
* 1 a ;>-*^-J
t '*

>

*
y

*4j *i-'-tfcs^
, .lAfc '*--

Ji) yj^ > T "

--- *

l
'/+*> >s_.

t *t>

^ -c'

/--& . y*^

/ - c~
p* p*

cc *-*

90

|m,<

* ? *

My-* -

* <***

***

/v e *

/* * *

i*-.

* ^Z * fljj - M ^

| /t 4

***-

'" fc >** m .

~ - i

/ e *^

~ * ** *

/**

te-*

*1

-mu ^ * 3

* ^ * A -..-

4 ^ *#**

------

***

k#

.->***4

*-

>*^fc.

-----

te *

( ^ *>**4

, v

-**.

. fc

*.,

*:

/Mi' tj ..

k-.-^

>V

0 r^

l ^

-- -

-- .

H V

M .. .

1 *^

f t,

( "> *

fc

>*,

4 .1 .

/ * --"

J--

/*

< >4^

fr- * # ,

y*

-ufc

t-.

*hfc

^ v .-H

< > ' -

' " '' " ' - h i

/ **'

* ....... ..

/<& * .

&

t* 9 - t

* '* 1 **>

yi

 * > 8 i

&****

'

-" > *

>

'*>---

fe u h ~ t.jit >,. a

?*tu- /

_ JV J
, ^ , . " M #*
/ g M L v I* .t* ~~ * * * * *

G --------"

/-* -
< ^ * * *
-*"fa' -

___

V * f-> / * + * *
JO^-<

'

y
U-A.

to
V.M...JL

/< .> - ,.. O-OM ^ *-

v> ---- J - * /*-

S > *-(-k<** < ~<_| **</ t >*0*,

/* lt w . ^

92

 / y Z ' t |1 > T1 I
_f ' S V i S r T T - z P -Ak

J K

j'

-Xv

y ^ y L u ..<L<. tMhy

(j

j > *Jj

ji.

iS 'T

iT,

/r^~ A * J fc
A ' f v ># v y

r-W

. f e * *a t r ^ r / 7 .
tO ^ * k /u^--

/ "

f * ! l J j \ J r ~ t

/^x*rjStyfsi^ti fii* /cr ^

1 ** , -Z j^

y * <i-t/ t? -* -* */"* '_ ** r* * JJ jr ' ' i'

^jjlij)
v 'I M . P m

^ i
/ * tc s y .
II I tg fc W d /

^.. u^*/Cl + - i nj*) Vs*

_j}\ ' yUy

_$'7T

j_> y

i1 '

/ j j ' / A & J t f >o Jr

iltil > 1 i}(y J.I ol

( j' j j ?
* ;

1 * ^ 1 ll ' u a n

/ ^

/-./

(;t _ Ci. y d"fc

,.- y uy

1- ; < -.-

- w / A /L / ,*r* . '4-h- 'i ."'1^^ * r rv jv" ^ ^ . /* a--yf --- j K _< ^ '< rt rU(itasc^,

/- 4 >

JV

/W nA/^Vo n r-1 , ^ Jffi -O

"V 'l -

' r
ik J <'! V

L
? * * * '

/*;;'* t -

^ J l 1

'^ (; /

1t <~j v

<<>/ J l/ . > / *>'

93

98. 06. Y. 0001 - 2031