HASAN Z Z E T T N DNAMO

KUTSAL SYAN M L L KURTULU SAVAI'NIN GEREK HKYES II

T E K N YAYINEV

GURURUN GZYALARI Mustafa Kemal'in Anadolu'ya gidecei haberi haremi kartrd. En bata Vahidettin, bozum olmutu. Kznn yzn ona gstermeye raz olduktan sonra da Arslan yeleli paa, evlenmeye yanatn bildirir bir haber, bir iaret gndermemiti. Demek ki bu evlenme nerisi, sarayn erefiyle oynanmasna meydan vermiti. Bunu dzeltmek ve sarayn erefini kurtarmak gerekiyordu. Mustafa Kemal, Anadolu'ya gemek iin harl harl hazrlanrken stanbul sosyetesinin kula delikleri, birbirlerine yle f s l d y o r l a r d : Biliyor musunuz, Mustafa Kemal, padiahn kk kz Sabiha Sultar'la evlenmek istemi, fakat, saray raz olmam. Paa, ok iret ediyor, onun iin bir sarhoa saraydan kz veremeyiz diyerek paann isteini geri evirmiler! Bu dedikodu, son gnlerde dnd dolat Mustafa Kemal'in kulana dek geldi, o da glerek: Elbette, dedi, tilki eriemedii zme koruk diyecek.

* ** Mustafa Kemal, u salonda bir ay nce geen olay imek hzyla bir kez daha dnm, yaayn bu denli abuk tarih oluuna, gemie doru uzaklap t a r i h karakteri alna bir kez daha amaktan kendini alamad. u srada kalbini ve kafasn sarsan yle grbz heyecanlarn boyunduruu altndayd ki bir zavall Sabiha Sultan'n bu kocaman senfoni iinde ne deeri olabilirdi? Devlerle gremeye, ejderhalarla boumaya giden bir masal kahramannn btn gerek duygular onu boyunduruu altna almt.

Son olarak Prenses ivekr'n elini t u t t u : Allahasmarladk hanmefendi, dedi, imdiye kadar size ok zahmetler verdik. Bakalm bir lm-dirim savana gidiyoruz. naallah sa kalr da dnersek yine u rahat salonda ene almak imknn buluruz. Prenses ivekr'n gzleri sulanmt : Size, anakkale'dekinden, Anafartalar'dan daha byk z a f e r l e r dilerim. naallah, bu zavall memleketi kurtarmak size mukadder olacaktr, yolunuz ak olsun! dedi. Mustafa Kemal, prensesin elini perek merdivenlerden hzl hzl indi. * ** Mustafa Kemal, Beyolu'nun gbeinde demir gibi g l apartmanlarn omuz omuza verdii Bursa sokanda

bir apartmann nnde arabadan indi; geni merdivenlerden kt. Bir dairenin zilini ald. Buras, Mustafa Kemal'in Balkan Sava'nda ehit den ok iten subay arkada mer L t f i ' n in dul kars Madame Corinne'in eviydi. Kapy, dorudan doruya Madame Corinne at. Bu yirmi be-otuz ya arasnda grnen mat esmer tenli gzel bir kadnd. Yznde byk bir znt okunuyordu. lk sz : Ou tes Vous, Kemal? (Nerdesiniz, Kemal?) oldu. Evet, her Allah'n gn buraya ili'den sonra, bu ikinci sava kararghna urayan Mustafa Kemal, dndenberi nerdeydi? imdi, Prenses ivekr'dan geliyorum. Biliyorsun, yumurta kapya geldi. Ele dostla vedalayorum. Evde kimse var m? Yok. Madame Corinne, bunu der demez, Mustafa Kemal'in gsne dt. Hzl hzl soluyordu. Mustafa Kemal, ban geriye d o r u i t t i , gzel onun iri gzlerine bakt; kadn alyordu. Franszca konumaya balad : Demek, o gn. o gitmeni istediim, fakat, hibir v a k i t gelmesini istemediim gn geldi. Yine gideceksin. Sofya'ya gittin, bekledim, anakkale'ye g i t t i n bekledim. Douya g i t t i n bekledim. Suriye'ye g i t t i n bekledim. imdi

de Anadolu'ya gidiyorsun, bekleyeceim. Demek, m r m hep byle beklemekle geecek. Seni ne ok sevdiimi bilirsin, Kemal. Dnden beri heyecanla, sabrszlkla seni bekliyorum. Bir yandan bu itilf devletlerinin sana son gnde bir oyun etmeleri aklma geldike kalbim duracak gibi oluyor. Hayatmzda seveceimiz insan o denli az ki. Onlar da felek, ancak birka gn, bir k gnei gibi gsterip sonra kaln bulutlarn arkasnda y i t i r i y o r . Gidi yarn m? Evet, yarn vapura binmi olacaz. Hl kapnn nndeydiler. Kadncazn kollar hl Mustafa Kemal'in boynundayd. Mustafa Kemal: Kapnn nnde durmayalm, anszn birisi gelir, dedi. eri, bo bir salona girdiler. Kar duvarda Mustafa Kemal'in bir resmi vard. Bu, yeni d i k t i r d i i paa giyneiyle ektirip Rauf beye de kardeim Rauf beye diye yazarak verdii resmin bir eiydi. Madame Corinne'ce agrandisman yaptrlmt. Salonda bir kanepeye yanyana oturdular. Mustafa Kemal, bu eve yle almt ki birdenbire buradan nasl ayrlp gideceini dnmeye balad. Adsz bir acnn, iini ateten bir kurt gibi gizliden gizliye kemirdiini duydu. ili'deki eve tandndan beri dinlenmek, gzden rak olmak iin hep buraya geliyor, akamlara, gece yarlarna dek burda oturup gizli bir k a r a r g h t a alr gibi alyordu. Kendisini delice sevdiini bildii gzel bir- k a dnn

huzur verici baklar karsnda oturmak, gevemek ve dnmek ne gzel eydi. Gelgelelim, yarn artk onu da yitiriyordu. Mustafa Kemal, kadnn uzun parmakl sanat ellerini avularna alm, okuyordu. Corinne, gzlerinde birikip kirpiklerini arlatran yalar silebilmek iin ikide bir elinin birini kurtaryor, parmaklarnn tersiyle yalar siliyor, gzleri Mustafa Kemal'in gzlerinde, ban onun omuzuna yaslayarak yavaa hkrryordu: Sava, sava, sava! Bkmad m insanolu artk bu kanl oyunlardan? Kocamn ban Balkan Sava yedi. O gnden beridir dnya yeni yeni savalar iinde alkand durdu. nsanolu, ana kuzular yle bir salonda, bir aa altnda, bir akarsu banda rahat ve kaygusuz o t u rarak seviemedi. te, t am seni yanbamda duyduum srada kanl yolculuklar yine alm gtryor seni. Ama, b i l i y o r um ki bu kez hakl bir dva iin, yurt ve millet kozlar iin gidiyorsun. Fakat, biz zavall kadnlar, arkada ne yapacaz? Hangi clz mutluluklarla avunacaz? yle anlyorum ki bu, son grmemizdir. Felek bize bu birka gn de ok grd. Gitmeliyim, aziz Corinne. gitmeliyim. Vatann bu korkun ve mitsiz hal, senin tatl gzelliini bile ou zaman bana unutturuyor. Senden uzakta bulunduum gnler hep seninle kaamak da olsa yaadmz gzel saatlar dneceim ve bunlar birer mutluluk demeti olarak

kalbimin en gizli kelerinde kskanlkla saklayacam. Sen, imdiye kadar hayatma girmi olan en gerek, en kltrl ve ince kadnsn. Nasl unuturum seni ben. sevgili Corinne? Bu srada zil ald. Madame Corinne, abucak san ban toparlayarak frlad. Gelen, kck olu Reat't. Mustafa Kemal, hemen onu dizine oturtarak cebinden kard kocaman bir ukulatay eline sktrd. Bu srada Madame Corinne, piyanonun bana geti ve tulardan ac lklar karmaya balad. Paris konservatuarnda ok ustalam olan bu on parmak, imdi ackl ve isyan dolu notalara deil, felein bana birer darbe gibi iniyordu sanki. Mustafa Kemal, onu bir sre arkadan seyr e t t i k t e n sonra kalkp yanna g i t t i . Gen kadnn mzie katt ruhunun ateli dalgalarn kendi ruhunun boluunda da duydu. Bu bir veda mziiydi ve ancak sevilen ve y i t i r i l m e k zere olan insanlar iin alnrd. Biraz sonra Madame Corinne'nin babas Luigi Paa, annesi ve kz kardei Edith de geldi. Hepsi de kendileri gelmeden nce gemi olduunu anladklar ackls sahneyi sezdiler ve sessizce birer yana oturdular. Metapsiik ve teozofi merakls olan Edith, - sonradan Mslman olup Edibe adn alacaktr - Mustafa Kemal'in yanna giderek elini s k t : Yolculuk yarn m Yarn. Tanr hayrl etsin! Sizi hi mi hi unutmayacaz.

 Ben, sizleri unutur muyum sanyorsunuz? Daha ok kalmad. Epeyce grecei kimse vard. Hepsiyle vedalaarak kapya yneldiinde Madame Corinne onu kapya dek gtrd. Mustafa Kemal, gzlerinde bir sra ya parlayan kadna byk bir zlemle bir daha bakt ve iki eliyle t u t t u u her iki elini de perek koar gibi merdivenleri indi. Merdivenlerin dibine vardnda kulaklarna kadn hkrna benzer bir ses iliti. Sonra bir araba bulmak zere caddeye doru yrd. Bu uzun sren lirik hikye de burada bitmiti. Intellicens Servis, Mustafa Kemal'in, Madame Corinpe'in Bursa Soka'ndaki evinde kimi iler evirdiini e l b e t t e biliyordu. Ancak, Mustafa Kemal, Samsun'a ayak basp da btn dman dnyaya kar ayaklannca Madame Corinne'in evinin bir kuvay milliyeci yuvas olduunu sanan ngilizler, burasn basacaklar, Mustafa Kemal'in duvarda asl byk resmini indirmesi iin Madame Corinne'i sktracaklar, yalnz bunu baaramayacaklardr. ngiliz subaylar, Mustafa Kemal'le herhangi bir balant kurarsa durumunun ok fena olacan syleyerek gen kadn- tehdit edecekler, yinelenen bu tehdit ve tedirginliklere dayanamayan Madame Corinne, talv a ' y a .kamak zorunda kalacak, Mustafa Kemal'in lmnden sonra 1941'de yeniden Trkiye'ye gelecek ve 1946 da stanbul'da lecektir. ** Mustafa Kemal, Bekiraa Bl'ndeki ziyareti bit

i r m i Rauf beyle yanyana kurulmu, Cevat Abbas' karlarna alm, bir lando ile ili'ye dnyordu. Araba, Divanyolu'ndan inmi, Sultanahmet tramvay durana var9 mt ki Mustafa Kemal'in gzleri, orda, elinde bir demet leylkla bekleyen gen bir kadnn gzleriyle karlat. Bu, Fikriye idi. Harbiye-Aksaray tramvayn bekledii anlalyordu. Mustafa Kemal, arabacya : Biraz durur musun, ahbap! dedi. Araba, t am Fikriye'nin nnde durdu. Mustafa Kemal, eliyle arabay iaret ederek: Durmayn, binin, eer b i z im eve gidiyorsanz! dedi. Fikriye, bu bulunmaz denk gelie a r m t : Evet, size gidiyordum. Haydi, bin, yleyse. Fikriye, Cevat Abbas beyin yanndaki bo yere oturmak isteyince Rauf beyle Mustafa Kemal de yerlerinden doruldular ve bakeyi ona vermek istediler. Mustafa Kemal, kendi yerini vermek istedii halde Rauf bey, Cevat Abbas beyin yanna oturmakta direndi, bylece Fikr i ye de Mustafa Kemal'in yanna dt. Araba Kpr'ye vardnda Rauf beyle Cevat Abbas bey indi. Mustafa Kemal, onun elini skarken : Rauf'cuum, dedi, yarn sabah, eve ura da rhtma b i r l i k te otomobille iner, ayakst olsun son defa birka lf ederiz. Hayhay, paam!

 Cevat bey, sen tabi akama evdesin! Evet, paam! Haydi, imdi ikinize de uurlar olsun. ek, arabac, ili'ye! Lando, atlarn ayaklarndan kan ritmik grltyle Bankalar Caddesl'nden geerek ihane'ye doru ilerliyordu. Mustafa Kemal de, Fikriye de susuyordu. Yalnz, Fikriye'nin yznde t a t l bir mutluluun tonlar, derinden gelen zgnln ateten izgiler brakan izleriyle birb i r i n e karyordu. Sz ilk nce Mustafa Kemal a l d : Eee, Fikriye hanm, kim bilir bir daha ne zaman greceiz? Askerlik bu ite. Bakarsn, bir gideriz, gidi, o giditir. Allah etmesin, paa aabey! yle demeyin! Fakat, inan ki benim iimin dediine gre iler 10 yine de benim i s t e d i im gibi olacak ve biz bir daha, birok defa daha grmek imknn bulacaz. En ok korktuum, annem. Kalbi de zayf. Bari, ayrlk saatinde kadncaza bir ey olmasa. Biliyorum, yreine inecek, ama biz de gitmek mecburiyetindeyiz. Sen de bu gece bizde kal da anneme bir ey olursa bir yardmn olur. Zaten kalmaya gidiyordum. Fakat, paa aabey, sz de ok iyi biliyorsunuz ki Zbeyde hanm teyzem benden hi holanmyor. Makbule hanm ablamsa bana hi yz vermiyor. Her zaman dediim gibi sen annemin surat etmesine

bakma. Onlarn btn korktuu seninle evlenmemdir. Halbuki, byle zamanlarda insan evlenmenin ryasn bile gremez. Nerde lp, nerde kalacam belli olmazken evlenmeyi nasl dnebilirim ben? Fakat, anneme sorarsan padiahn kz Sabiha Sultan'la evlenmeliymiim. Bir padiahn kz reddedilmezmi. Biliyorsun, saraydan bana gelen t e k l i f i . ok kr, onu da bamza yeni bir i amadan kapayabildik. imdi, btn dncemiz kapa Anadolu'ya atabilmek. Gitme saatleri yaklatka i t i im sigarada, yediim yemekte tat bulamaz oldum. t i im sular bile zehir gibi geliyor bana. Araba. Beyolu'nun ana caddesini gemi ili'ye doru yol alyordu. Taksim'in yksek duvarlarla evrili futbol sahasndan barp armalarn yaratt byk bir uultu geliyordu. Demek ki orda ma vard. Kapda, ieri girememi bir sr seyirci ve polisler bekliyordu. Fikriye. ili'deki eve yaklatka daha ok heyecanlanmaya balamt. Bir eyler sylemek i s t i y o r s a da hepsi boaznda dmlenip kalyordu. Mustafa Kemal, onun kendisine tatl tatl sokuluunu, solurken heyecanla gsnn inip kalkn, kumral salar pskren ban usulca omuzuna yaslayn byk bir mutlulukla izliyordu. Fikriye, yeniden evlenmeyi dnyor musun? Byle bekr yaayamazsn. ok da gzelsin. Senin mesut olman ne kadar ist e r d i m . Hi gvendiim bir kimse yok ki seni evlendirerek bu koca ehirde byle yalnz bana brakmayaym.

 Ben, hi bir vakit, hi bir kimseyle evlenmeyeceim, paa aabey. Siz, bunu yakndan biliyorsunuz, paa aabey! Benim zarm atlmtr. Kalbimde hi bir erkee yer yoktur. Ben bundan sonra hi bir erkei mesut edemem. Bekleyeceim. Belki bir gn kalbimin buzlar zlrse birisiyle evlenirim. Araba, eve yaklayordu. Mustafa Kemal, arabacya durmasn sylemedi. Araba, ili'yi geti. Arabac, dnp Mustafa Kemal'e bakt. O: Hrriyeti Ebediye tepesine! dedi. Araba, iki yan kk gazinolarla dolu yoldan ilerleyerek mermer bide"j nin bulunduu meydanda durdu. Mustafa Kemal, arabacya : Bekle! dedi; sonra Fikriye'yi elinden t u t a r a k bidenin bulunduu yere gtrd. Gzleri bulutlanmt. te, u timsalini grdn hrriyet uruna ne bellar savuturduk. imdi, o hrriyeti yine kardk. Hem adamakll kardk. Fikriye hanm. Anadolu dalarna doru kap g i t m i olan o beyaz kanatl hrriyet ve sulh gv e r c i n i n i bulmaya gideceim. Beni de gtrn, paa aabey! Sizin bir hizmetinizde bulunurum. Size savata hemirelik yaparm. Ne diyorsun. Fikriye hanm? Hani, belki bir yere, bir mekna gidip yerleeceimi bilsem, seni de. istedikt e n sonra, alp gtrebilirdim. Fakat, biz bir yn bilinmezliklere, tehlikelere, uurumlara doru gidiyoruz. Cok e t i n mcadele yllar var nmzde. Eer bir ehirde biraz

karar klar gibi olursak haberleiriz, seni yanma alrm. Senin bana aileden gelme bir balln da vardr. Yoksa, baka hi bir kadn yanma sokmaya cesaret edemem. Sen, annemleri hi yalnz brakma, biliyorsun, yine Akaretler'deki eve tanacaklar. Bizim enite Mecdi bey, iyi adamdr. Daha ok ona snrsn. Ben, eniteyle hep haberleeceim. Bana o kanalla haber, sel m gnderebilirsin. Bir yere yerleir yerlemez de hemen seni aldrrm. Ah, keke hayatta evlenebilsem! Se12 n in gibi gzel, ahlkl ve iyi yrekli bir kadndan bakasn m dnrdm? Fakat, dediim gibi Trkiye meselesini istediim biime sokmadan evlenmeyi katiyen aklma getiremem. te. yine sylyorum; hayatta evlenmem mukadderse yalnz ve yalnz seninle evlenirim. Bu srada evrelerine baknca birka ingene, karsnn glerek kendilerine baktm grdler. Ne istiyorsunuz, kz? Biri yayvan sesiyle s r n a t : Gzel paacm. falnza bakaym. Allah balasn, nianlnz m, sevgiliniz mi? Ne gzel, ne irin bir de kz bulmusunuz. Haydi ver be kurucaz da hemen falnza bakaym. Mustafa Kemal, cebinden bir gm be kuruluk karp imenlerin zerine a t t : Haydi, bak. bakalm ne diyor falmz? Kadn iekli alvarnn verdii rahatlkla hemen yere

oturdu. Kirli bir mendilin zerine bir avu fasulye dkerek fala bakmaya balad. Sen bir kumandansn, belli, ama kumandanlarn da paasna benzersin. Senin faln, bu fasulyelerin syleyecei en gzel fal. Sen, devlet kaplarnn en bynden g i r i p kacaksn. u gzel kz, eer karn deilse eer sevgilinse bil ki benim gzel f a s u l y e l e r im ona hem imreniyor, hem de acyor. Seni dnyada u gzel hokka azl kzcazdan daha ok seven bir kadn kmayacak! Fikriye, yz mutluluktan parlayarak "Mustafa Kemal'in yzne kaamak baklar frlatyor, onun da honut bir glmseyile falcya baktn gryordu. Mustafa Kemal: Haydi, gidelim. Fikriye, dedi, fal filn dinleyecek vaktimiz kalmad. ingene karsn fasuiyeleriyle babaa brakp arabaya atladlar. Fikriye, ban Mustafa Kemal'in omuzuna yaslam, evresindeki yeillikleri, kolkola, yanyana gezen sevgilileri seyrediyor, gzlerindeki ac mutluluk parlts, ou zaman, gzyalarn andryordu. Eve yaklamlard: 13 Ben sizi hi unutmayacam ve her zaman arayacam, paa aabey! Sizinle nasl haberleeceiz? Gn gelince ben sana bir iaret salarm. leride kadnlarn korkusuzca oturabilecei bir yer yaratabilirsek seni aldrtmaya alrm. Kim bilir memlekette bundan

sonra ne gmbrtler kopacak. Bu arada her ey, ben im hayatm bile tehlikeye girebilir. Gerek annemler, gerekse senin iin imdilik en elverili ve tehlikesiz yer stanbul'dur. Akln banda olsun, ben istemedike katiyen kalkp Anadolu'ya geme. Peki, gemem, sizin iaretinizi b e k l e r im paa aabey, eve geldik, birka admlk yer kald. Ben inip yryeyim, siz eve yalnz gidiniz. F i k r i y e indi, kalabala kart. Lando, ilerledi. ANADAN AYRILI Cennet, analarn ayaklar altndadr. Muhammet Mustafa Kemal, o gn son ayrlk ziyaretlerini yaparak eve dnd. Karsna kan kz kardei Makbule'ye: Makbu, dedi, bu akam eve kimse gelmeyecek. Ben annemin odasnda yemek yemek istiyorum. Onun karyolasnn karsnda bana bir yer sofras hazrlattr. Bu gece sizinle dertlemek istiyorum. Mhim bir ey mi var, aabeyciim? Yarn gideceim. Nereye? Gideceim ite, nereye olduunu sorma. Hayat bu. Belki lrm, gelemem. Size syleyeceklerim var bu akam! Makbule evin st katnda, sokaa bakan ahnili odadaki annesinin karyolasnn karsnda yere ufak bir sofr

a kurdurdu. Sininin yanma, tam annesinin karsna d14 en yere rahat bir minder koydurdu. Sininin zerindeki gm tepside preli rosto ile yumurtal spanak yemekleri duruyordu. Mustafa Kemal, annesinin odasna ktnda merakt a n atlayan kz kardei, ona kapy aarak ieri buyur etti. Sokaa bakan bu aydnlk ahnili odaya kapdan g i r i l i n ce annesinin karyolas sola dyordu. Odada bu karyoladan baka bir kk masa ile bir de kanepe t a k m vard ki, odann btn eyas da hemen hemen bunlard. Zbeyde hanm, gndzleri ou zaman ahniteki rahat minderinde oturarak caddeyi seyreder, elenirdi. Yalnz bugnlerde keyfi pek yerinde deildi. Bir zamandr kalp hastalndan rahatszd. Mustafa Kemal, odaya girince hemen g i t t i , annesinin elini pt; Makbule'nin hatrn sordu ve sonra minderine rahata bada kurup oturdu. Yemeini yemeye balad. tahsz grnyordu. Yemee atalyla yle kenarndan dokunuyor, lokmalar sanki aznda byyordu. En sonra, yiyemiyeceini anlam olacak ki, ataln elinden brakt. Kz kardeiyle annesinin gzleri merakla onu szyordu. Paann gzleri alev alev yanyor, ok heyecanl olduu halinden anlalyordu. Belki sonrasz ayrlaca- annesinin karsnda birdenbire ocukluk, ilk genlik ve genlik anlarnn s a l d rsna

urad. Annesinin karsnda bu anlar bir kez daha yldrm gibi y a a d : Vodina kasabasnn batsndaki dalk yerlere Tesalya'nn fethinden sonra Anadolu'dan Trkmen airetleri g t r l p y e r l e t i r i l m i ve oralarn Trkletirilmesine allmt. Bunlarn Konya Trkmenleri olduu iyice anlalm gibidir. Yerliler, sonradan otuz kylk geni bir alan kaplayan bu gmenlere Konyalnn bozulmu biimi olan Konyar adn vermilerdi. Bir sylenie gre de bunlar Ske dolaylarndan g etmilerdi. Bu Trkmen airetler i n in yerletikleri yerler Sargl nahiyesi ve dolaylaryd. te, bu Sargl Trkmenlerinden birka aile kalkp 15 Selanik toprana varm ve oraya atla iki saat eken Langaza kasabasna yerlemiti. Selnik'e yerleen bu aileler, eski Anadolu klklarn .hi bir vakit srtlarndan atmamlard. Selnik'e yerleen bu ailelerden birinin Feyzuliah adl bir ocuklar vard. Bu, Hacsofu'lar ailesinin ocuuydu.. Feyzuliah, delikanllk ana gelince Aye adnda bir kzla evlenmiti. te, Mustafa Kemal'in annesi Zbeyde, bu evlilikten dnyaya gelmiti. Ona nce okumayazma retmiler, Kur'an ezberletmilerdi. Bundan dolay da onu Molla Zbeyde diye armaktaydlar. Zbeyde, Hacsofu'lar ailesinin biricik ocuu deildi. ki de erkek kardei vard. Hasan, Lahgaza'da alk,

Hseyin ise Rapla kynde Selanik erafndan Hac Sleyman beyin Cali iftliinde subalk, yani i f t l i k khyal yapyordu. Zbeyde, iri yar, alml ve gzel bir kz olarak gze arpmaya balamt. Artk, evin ilerine de yardm ediyordu. Bir gn yorgan kaplarken, ine dizine batmt. Kimse bunu karamaynca kzcaz bir arabaya koyup Selnik'e gtrmlerdi. te, orda bu gzel kz gren iri yar, sar bykl ve sar sal bir adam ona k olmu, hemen gidip Hacsofu'gillerden isteyivermiti. Zbeyde'nin anas Aye ise, dayatm : Vermem de vermem, benim evlendirecek kzm yok, demiti. Ali Rza da kzn stne dtke dmt. Ali Rza efendi de, yine Anadolu'dan Rumeli'ye ge.mi yrk ailelerinden Hafz Ahmet efendinin oluydu. Hafz Ahmet efendi, kzl sal, kzl sakall bir adam olduundan Krmz Hafz diye adlandrlmt. Kk Must a f a , teninin ve salarnn rengini olduu gibi dedesiyie babasndan almt. Mustafa Kemal'in babas Ali Rza efendinin Rukiye adl bir kz kardei, Salih adl bir de erkek kardei vard. En sonra, Aye hanm raz olur gibi o l m u : 16 Srmal kaftan isterim, srmal f o t i n isterim! diye tutturmutu.

Ali Rza efendinin gmrk muhafaza memurluundan ald maa altn lirayd. Bununla periler padiahna zg dn giderini nerden bulup yapabilirdi? En sonra, Zbeyde'nin vey daysn bularak onun araclyla Aye'nin gnln yapvermiti. Zbeyde, kendisinden yirmi ya byk olan Ali Rza efendiyle evlenmi ve mutlu bir yuva kurmulard. Zbeyde'nin Mustafa, Fatma, Ahmet, Makbule ve Naciye adlarnda be ocuu olmu, Mustafa ile Makbule'den bakas, birbiri ardnca lmt. Zbeyde hanm, bu yzden Mustafa'sn her eyden ve herkesten kskanr olmutu. Ona gzbebei gibi bakyordu. Mustafa Kemal'in doduu ev, Selnik'm en ilek bir yerinde Sanayi Mektebinin karsnda, slahane Caddesi zerinde byk baheli bir evdi. Bu evi Ali Rza efendi yaptrmt. Ali Rza efendinin bundan baka be evi daha vard. Bu evlerin drd, Must a f a Kemal'in doduu evin yaknnda, beincisi ise Ahmet Suba mahallesindeydi. Ali Rza, evlendikten sonra barsak veremine yakaland, tam yl ekti, sonra Zbeyde'yi gen yanda dul brakarak gitti. Makbule ile Naciye, Ali Rza'mn bu hasta yllarnda dnyaya gelmiti. Selanik, Mustafa Kemal'in ocukluunun unutulmaz cennetiydi. Yaay zincinni meydana getiren an halkalar, her zaman altn deildi. Bununla beraber yine de altn deerindeydi. imdi, annesinin karsnda bu yer

sofrasnn banda ocukluunun ve ilk genliinin filmi, hzla oynamaya balamt. Karanlk ufuklarna doru korkmadan yrd gelecein, korkun uurumlar gizleyen tuzaklarnda yitip gidebilirdi. Bu yzden karsndaki annesine bal ocukluu, o zaman geride kalan tek hazine olacak, annecii onun cephe yaayyla deil ancak bunlarla avunacakt. Bu bir avu ocukluk ans, u srada belki de bunun iin gzlerinin nne lirik ve slak 17 2/F.: 2 bir dumanla perdeliyordu. Biricik kz kardei Makbule de u srada ruhunda kaynayan lirik lcay meydana get i r e n aziz varlklardan biriydi. Btn ocukluk anlar, hemen hemen onunkilerle birleiyordu. Mustafa Kemal'in unutulmaz anlarndan ilki, okul sorunuydu. Annesiyle babas her Allah'n gn kendi yannda bunun iin sert tartmalar yapyorlard. Bunlara t a r t m a deil de ekime demeliydi: Zbeyde hanm, olunun mahalle mektebine gitmesini ve ilhilerle okumaya balamasn istiyor, bunun iin de diretip duruyordu. Babas Ali Rza efendi ise yeni alan modern emsi Efendi okuluna gitmesini istiyordu. Bu okul, Avrupa usul zere okutuyor ve uyank ana-babalar, ocuklarn hep buraya gnderiyordu. Ali Rza Efendi, en sonra bir dzenle karsnn inadn krd. Bylece Mustafa da normal bir okuma yaayna girdi. Babas, bir gn kk Mustafa'y elinden tutup geleneksel mahalle mektebine gt r d , ilhilerle derse balatt. Birka gn sonra da ordan

alp emsi Efendi ilkokuluna yazdrd. Ali Rza efendinin l m / h e n z byk bir biriktirme yapamam olan aileyi ok g durumda brakmt. Zbeyde hanmn eline ok az bir emeklilik maa geiyordu. Bu, geimlerini salayabilmekten ok uzakt. Must a f a ' n n okul giderleri de ie karnca dayanlmaz bir dur um meydana gelmi, Zbeyde hanm tas tara toplayp erkek kardei Hseyin'in Langaza dolaylarndaki Rapha kynde khya (suba) olarak alt i f t l i e tand. Burda tam bir ky yaay iindeydiler. Hele yaz g n l e r i , kk Mustafa, bir ky ocuundan ayrt edilmez grevler gryordu. Byk bir bakla tarlasnn ortasndaki kk bir kulbede kz kardei Makbule ile akamlara dek karga kovmaya alyordu. Ne var kl bu iki yavrunun ald tenekeler, att lklar, zamanla ie yaramaz olmu ve zeki kargalar, tarlay haraca kesmi ve kulbeyi kaplamlard. Bir akamst, yiyecek baklann bolluuna ve tneyecek damn rahatlna dayanamayan bir sr. karga, iki ocua meydan okurcasna kulbenin evresini ve damn sardlar. Mustafa, zorba 18 hayvanlar kovmak iin davrannca kulbenin dam kt , Makbule'cik altnda kald. Mustafa, bir yandan elindeki denei ve ceketiyle kargalar klamaya, bir yandan da knt altnda alayp lklar atan kardeini kurtarmaya alyordu. Bylece yaaynn balang yllarnda sevdii bir insan kurtarn unutulmaz tadn tatmt.

Ne var ki burda da hem kendi gelecei, hem de Mustafa'nn cahil kalaca kaygusu Zbeyde'nin yreine reklendi, Selanik'te oturan teyzesinin evine snmay uygun buldu. Mustafa, bu kez Hac kr Efendi Rtiyes i n e yazdrld. Ne var ki burda Kaymak Hafz denen bir retmen, bir arkadayla grlt ettiini bahane ederek Mustafa'y vcudundan kan kncaya dek pataklad. Bu olay, lnceye dek kk Mustafa'nn aklndan kmayacak ve bunu andka iten bir f k e duymaktan kendini alamayacak, bu hocay mr olduka affetmeyecekt i. Mustafa, bu dayak olayndan sonra, bu okula gitmemek iin ayak diremi, Fatma hanm da onun bu isyann akl bulmu, onu hemen okuldan alvermiti. Mustafa, bu okula giderken giymek zorunda kald giynekten de hi holanmyordu: Selanik kl olarak Elifiye denen bir alvar giyiyor, beline krmz bir kuak saryor, bana da cier gibi kpkrmz bir fes geiriyordu. Asker okul rencilerinin ve subaylarn giydii fiyakal ve ssl giyneklere baylyor, bunlar gnn birinde giymeye can atyordu. Bu gzel giynee en kestirme yoldan kavumak iin Asker Rtiye'ye girmenin gerektiini anlamt. Annesine de yalvarp duruyordu. O da olunun asker olmasn istemediinden onun yalvarp yakarlarna kulak asmyordu. Onu bir bakkaln yanna rak vermeyi dnyordu. Ne var ki kk Mustafa, evlerinde kirac olan

Binba Kadri beye yalvard. O da onun askerlii ok sevdiini grerek Asker Rtiye'ye girmesini salad. Zbeyde hanm buna ok zld. Yalnz, o gnlerde grd gzel bir rya, onu bu zntden kurtard: Zbeyde 19 hanm, gya elinde bir altn tepsiyle bir minareye kar. Ryadan anlayanlar bunu Mustafa'nn parlak bir geecee aday olduu biiminde yorumladlar. Zbeyde hanm buna ok sevindi. ocuun asker olmasna raz oldu. Mustafa, artk dnyada kavuulmas en zor sayd nesneye, pariak asker renci niformasna kavumut u . imdi, bu gz kamatran parlak giynek, onu her yandan mutluluk gibi saryordu. Lcivert uhadan gsnde tek sra ay yldzl sar dmeler parlayan dar bir ceket, ceketin kol kapaklarnn zerinde birer parmak kalnlnda sra yeil erit, dar ve yeil zrhl bir pant o l o n , sol kann stne doru eilmi top pskll asker bir fes, bu dlerine giren giynein ta kendisiydi. Mus'.afa. artk Seinik'in sokaklarnda nemli bir insan gibi yryordu. deal bir giynekle birleen genlik gururu yannda ok yakkl oluu, ona imrenilen bir zellik veriyordu. Eski okul ve mahalle arkadalarnn gznde o, eriilemeyene erimi bir -talihliydi. Bu okulda btn yaaynca yanbanda grmekle mutluluk duyaca gelecein u nl insanlar da okuyordu: Salih (Bozok). Demir Ali, Nuri (Conker), Fethi (Okyar), Fuat (Bulca) ve smail Sait.

Okulda ayda bir zel snavlar yaplyor, snf birincilerinden be renciye avuluk rtbesi veriliyordu. Bu snav da kazanp koluna sra avu nian taktkt a n sonra Mustafa, paala unun urasnda ancak birka admlk yol kald kansna varmt. Zbeyde hanm, iler yoluna girer gibi olduu bir srada, yaaylarna bir destek olsun diye emekli Albay Ragp beyle evlendi. Morali Lord Abbas diye tannan ve ok zengin bir aileden olan Ragp bey, srekli gler yznden zenginliini y i t i r m i gibiydi. Bu evlenme Mustafa'ya bir amar etkisi yapmt. Hem annesine, hem de vey babasna kar sanki kin beslemeye balamt. Durmadan somurtuyor, sz dinlemiyor, hem kendi yaayn, hem de onlarnkini zehir ediyordu. Annesini Ragp beyden btn gcyle kskanyordu. Bu tatsz ve gl 20 duygu, Mustafa'c btn yaay boyunca brakmayacakt. te, bu ar duygular, Mustafa'y yle boyunduruklad ki bir gn yeni evliler, ocuun plprtsn toplayp halasnn evine katn grdler. Mustafa, ondan sonra bir sre orda kald. 1895 ylnda henz ondrt yanda Rtiye'yi bitiren Mustafa, Manastr Asker dadisi'ne gnderildi. Orda mutlu bir okul yaay balamt. Bursa Asker dadisi'nden srgn olarak gelen ilerinin nl hatip ve airi mer Naci ile cancier arkada olmulard. kisi de yer gibi kitap okuyordu. Yalnz, ilk gnlerde sahip olduklar

k i t ap hazinelerini karlatrdklarnda Musafa Kemal, yenik dmt. undan ki kendisindeki Ahmet Mithat efendinin samasapan romanlarna karlk mer Naci'de bir yn deerli klsik vard. mer Naci. ona ilk dersi yle v e r m i t i : yle eyler okumak ayptr, t a r i h oku! mer Naci'nin etkisi altnda kalan Mustafa Kemal. Trkede tercmelerini bulamad klsikleri aslndan okuyabilmek iin Franszca renmeye karar verdi. Yaz gnleri tatilini Selanik'te annesinin yannda geiriyordu. Bu da ona ordaki Frere'ler Fransz okuluna gidip Franszca dersi almak olanan salyordu. O yaz yle sk almt ki yeni yln dersleri baladnda okuduunu nerdeyse anlar bir duruma gelmiti. dadiye o yl atanan bir Trke retmeni, Mustafa Kemal'le mer Naci'nin <. edeb kitaplar ve irierie uratn grnce kalarn atm ve : Siz, asker olacaksnz, demiti, edebiyat ve kitabet size gre deildir. Bylece iki arkada, bo gnlerde kuytulara, ssz yerlere ekilip birbirine srekli szler syleyerek hatiplik egzersizleri yapmak zorunda kalyorlard. Abdlhamit, okulu hafiyelerle doldurmutu. Sk sk muzr yaynlar okuyanlar, yakalanp okuldan atlyor, hem de pek uzak yerlere srgn ediliyordu. Buna karn genler, korkusuzca en korkulacak davranlara, aleve 21

a t l an pervaneler gibi atlyorlard. Korku, bu gen insanlarda hibir vakit srekli konuk olamyordu. 1897 de patlak veren Trk-Yunan savanda Mustafa Kemal, henz onyedi yanda bir asker lise rencis i y d i . ki millet arasndaki bu sava, sanki dile trnakla yaplyordu. Yunanllarda olduu gibi Trklerde de byk bir kaynama vard, her iki yanda da kutsal sava iln edilmi gibiydi. Bu srada orduda olduu gibi asker ortaokul ve liselerde de ulusal duygular, kontroln dna kmak zereydi. Yunanllarn Girit adasna asker karm olduklar haberi btn genlii rndan karmt. Ufac k ocuklar bile askere yazlmak iin gnll brolarna kouyorlard. Mustafa Kemal, caddeden uzun diziler olarak geen ve yzleri glen gnlllere bakarken ii gidiyordu. Ah, ya uygun olsayd da o da onlarn arasna kararak gitseydi. Bir cuma gnyd. Mustafa Kemal, mer Naci ile istasyona gitmiti. O gn istasyonda yaplacak trenle gnlller cepheye uurlanacakt. ki kafadar istasyona varnca armlard. Trl klklara brnm, t r l renkte klhl, sikkeli, takkeli tak m takm insanlar, sralanm, balarnda tarikatlerin eyhleri, trene hazrlanmlard. ehrin btn halk onlar evrelemi, merakla bakyorlard. Tren balaynca kyamet kopmutu: Cokun tarikat yinleri balamt. Her tarikat: Kendi geleneklerine gre yin yapyordu. Bir yanda neyler alnp mevleviler meydanda fr dnyor,

bir yanda davullar, dnbelekler, zurnalar alnyor, bir yanda da kor olmu kmrle tepelenmi toprak mangallarda nar gibi kzarm lle denen uzun sivri demirleri yari plak iri yar rufailer, bunlar dilleriyle yalyor, yine kzgn ileri vcutlarnn urasna burasna daldrp karyorlard. Ya Allah, hu Allah sesleri gk grlts gibi patlyordu. Cokunluun son kertesine karak baylp kaskat kesilerek yerlere uzanan gnll mritleri ayltmak i i n eyhler, eilip avularnn iini onlara koklatyorlar ve bu srada mrit ve dervilerine birer tanr gibi bbrlenerek, byklenerek hkmediyorlard. 22 Hele bu son sahneler, Mustafa Kemal'i t i k s i n d i r m i t i . mer Naci de onun gibi bu davranlardan t i k s i n m i t i . Mustafa Kemal'e: Mustafa, ne dersin, bu hazreti pir uruna arpmaya gidenlere, bu ilere, bikirlere? diye sordu. Ne diyeyim, yz kzartc bir hal, insann askerlik onuruna, erefine dokunuyor. Bunlar defetmek, geldikleri yere evirmeli. u baylanlar, bir daha aylmasaiar da milJet bu mahlklardan kurtulsa! Bunlar harp etmeye deil, apula gidiyorlar. Bu pislik, kolay temizlenmez. Ordudan balamak lzm. lk nce, anta sistemi sklp atlmal. Kadro ii bu Kemal! Kadro g e n l e t i k e anta^ a r ^ b o a l r , tpk benim para antam gibi. Bu akaya glmseyen Mustafa Kemal, yine arbal ca:

 Hayr, dedi. Btn yap rk, bugnk vaziyette ufak bir sarsnt yeter. Evet, her eyi ordu yapacak, bu muhakkak. Fakat, vatan vazifesi, yalnz snr boylarnda deildir. Vazifelerin yalnz bir ksmn yapmakla i bitmez. Vatan, bir btndr. Vatann ii de bizim iin bir snr boyu saylmaldr ve bu olacaktr. Biz, gn gel i n ce imknlar, artlar hazrlayacaz. Her eyin banda tekilt gelir. Bak, u eyhlere bir kere. Tekiltl bir avu insan, bir lhzada bunlarn hakkndan gelir. Bardak dolmutur. Tamak iin birka damla bekliyor. Mustafa Kemal, o gn istasyondaki rezilce treni grdkten sonra okula dndnde ii iine smyordu. Bir eyler yapmann gerektiine inanyordu. Sava, ancak askerlerin iiydi. Byle apulcularla sava kazanlamazd. Hemen o gece kararn verdi, okuldan brakmadklar i in kaarak cepheye gidecek, bir er olarak arpanlarn arasna katlacakt. Ertesi sabah, en iten arkadalaryla helllaarak Yunan snrna doru yol kt. Issz da yollarna dt. Yunan snrn geti, akama doru bir kye rastlamt. Hem biraz birey yemek, hem de geceyi geirmek iin rastgele bir kapy ald. Kapy alan orta yal bir kadn, lmbann nda bu asker lise rencis i n e aknca bakt ve sonra ona s a r l a r a k : 23 Mustafa! diye bard, sen ne aryorsun burda? Mustafa Kemal de arm, sonra kadncaz tanmt. Bu, Selanik'te kendi evlerinin yannda oturmu, Zbeyde

hanmla komuluk etmi bir Bulgar kadnyd. Kadncaz, yeniden sordu : Ne aryorsun burda? Nereye gidiyorsun? Cepheye, Yunanllarla harbetmeye. Mustafa Kemal'in karnn doyurup o gece onu evinde konuk eden iyi yrekli Bulgar kadn, geri evirmek i in alt, bunu da baard. Mustafa Kemal, okula dndkten sonra tam bir ocukluk yapm olduunu iyice anlam ve iyi kadncaza iinden binlerce teekkr etmiti. Yoksa o gitseydi, hem cephede gereince ie yaramayacak, hem de baya bir sinek gibi krlp gidecekti. * * Mustafa Kemal'in, kltr yapabilmek iin Frere'ler okuluna giderek Franszcasn ilerletmeye almas bile bir hadise olmak zereydi. Bir asker lise rencisinin Fransz okuluna gidip gelmesinden kukulanlm; hemen stanbul'a, saraya jurnal edilmiti. Manastr asker idadisi mdrl ile Selanik emniyet mdrl tetikteydi. stne bunca jurnaller yaplm olpn Mustafa Kemal'se bu srada ateli bir hastalktan Manastr asker hastanesinde yatyor; hemen yanbandaki yatakta da hasta bir subay ss verilmi bir hafiye uzanyordu. Olunun ateler iinde yattn iiten Zbeyde, byk bir znt ve kayguya kaplmt. Hemen aile dostu olan Manastr asker hastanesi bahekimi Muhsin beye ba vurmu v e : Olum, ar hastalanm, verem olmu; hemen

g e t i r t i n i z , ben burada bakacam! diye alayarak yalvarmt. Ateler iinde yanarak annesinin evine gelen Must a f a , tehlikeli anlar geiriyor, doktorlarn biri gelip, biri gidiyordu. Biraz kendine gelen Mustafa Kemal'i yeni bir znt almt. Asker hastanede baygn yatarken baba yadigr saatini almlard. Buna hl yanyorum, babamn tad saatti, diye uzun zaman bu saate yanp duracakt. Zavall Mustafa Kema l , ba nda ne oyunlar 2n4 d n d n bi lseydi , o zaman bu saate o aenli yanmaya vakit bulamazd. Tam o gnlerde Zbeyde hanmgillere garip bir konuk geldi. Evdekilerin hi biri bu gzleri fldr fldr dnen adam tanmyordu. Adam, Mustafa Kemal'in babal Rag.p beyle bir odaya kapanm, kahvesini itikten sonra baklay azndan k a r m t : Efendim, mahdumunuz Mustafa Kemal efendi.. Manastr asker idadisinde okuduu halde, Allah mrler, versin, bir de Fransz mektebine ne maksatla giriyor? Demek, stanbul, bunun karln istiyordu. Rag.p bey d e : Ne maksatla olabilir, efendim? dedi, bakalar Fransz mektebine veya dier mekteplere ne maksatla gidiyorlarsa o da yle gitmitir. Mustafa Kemal'in Franszcas zayf, gelii gzel ders alacana Fransz mektebine gitmi. Bunda anlalmayacak ne var Ragp bey, bylece uzun uzadya konumu, hafiyeyi en sonra kandrabilmi, bu ii de tatllkla kapayabilmiti.

* ** Mustafa Kemal, Manastr asker idadisinde kimi retmenlerce ok seviliyordu. Bunlar onda byk ve allmam bir zek gryorlard. O, aritmetik retmeni Yzba Mustafa, Franszca retmeni Yzba Naki, jimnastik retmeni Yzba Hasip beylerin en gzde rencisiydi. Hele Mustafa bey, onun a r i t m e t i k t e gsterdii yetenei olaanst buluyordu. Bir gn snfta Mustafa bey o n a : Olum, demiti, ikimizin de ad bir. Bu, byle olmayacak. Arada bir fark bulunmal. Bundan sonra senin adn Mustafa Kemal olsun.. O gnden sonra da Mustafa'nn ad, Mustafa Kemal oldu ve retmenler bata olmak zere herkes onu bu yeni adyla armaya balad. Cck sert bir retmen olan Mustafa bey, birinciden, ikinciden ok kendine gvenene deer veriyordu. Bir gn snfta yle d e d i : Aranzda kendine kimler gveniyorsa kalksn, on25 l a n mzakereci yapacam. retmenin gzne girmek iin, ii, fedakrlk isteyen askerce grevlerden biri olarak alan yeteneksiz bir s r arkada ayaa kalknca Mustafa Kemal, bu erden pten kiiler arasnda bulunmamak iin ayaa kalkmad. Ne var ki bu Abdurrahman Celebiler arasnda grnmek

utancna katlanmaktan ekinen Mustafa Kemal, bunlarn en ktlerinden birinin mzakeresi altna dnce yapt yanll hemen anlad ve ayaa k a l k a r a k : Ben, bundan daha iyi mzakerecilik yaparm! diye bard ve mzakerecilii hemen zerine ald. ** Yatl okulda okuyan genlerin aklarna olanakszlklardan oka hlya, d ve sevmek hrs kartndan byle bir ortamda bir sevgi olay bu tutkuya yakalanan t e r zarhan arlklara srkler. Manastr asker idadisinin yatl rencisi Mustafa Kemal, t a t i l d e Selnik'e dndnde on sekiz yann doyumsuz ve grbz heyecanlarna tatl tatl karlk veren ak tenli gzel bir Rum kzna t u t u l d u . Trk kzlarnn son kerte kapall, onu Cennet hazlar ararken daha gereki olmaya zorlam, Rum kzn, kafes arkalarndan kendisini gzetleyip gs geiren bir yn kza stn tutmu ve onunla evlenmeye karar vermiti. Selnik'in o gzel ve aykl yaz gecelerinde gzel, scak kanl Rum kznn ona i k r am e t t i i gerek t a t l a r l a dolu pler, ban dndrmt. imdiye dek Cennete bu denli yaklatn hi duymamt. Yalnz kendi mahallesinde oturan bu gzel kzla onu b i r b i r i n d e n ayran almaz gelenek uurumlar vard. Ne var ki, Mustaf a Kemal de, gen kz da bunlar ayrtedebilecek durumda deildi. Yalnz vcutlarnn ve gnllerinin dilleri konuuyor, gerek Rum ve gerekse Trk ailelerin yaptklar dedikodulara bo veriyor, lnceye dek b i r l i k t e yaamak

i in dudak dudaa and iiyorlard. Evet, btn geleneklere, greneklere ve btn dnyaya meydan okuyarak bu subay aday Trk genciyle Rum kz evlenecekti. Bir akam bir kuytuda en ateli andlarla kararlarn vermilerdi. Mustafa Kemal, kz Ma26 nastr'a karacak, orda evleneceklerdi. Ertesi gn, hemen Manastr'daki en yakn arkadalarna haber salarak bir oda tutmalarn bildirdi ve bu oda da tutuldu. imdi. Selanik'te t a t i l in bitimini bekleyerek Rum kznn gere i n tatl scaklyla rperen gzellii karsnda sabrsz saatler geiriyordu. Rum-Trk btn mahalleliler bu serveni biliyor ve sonucunu ilgiyle bekliyorlard. Hele Zbeyde hanmla Ragp bey ve Mustafa Kemal'in days Hseyin aa, bu ka hikyesi zerinde t i t i z l i k le duruyor ve tetikte bulunuyorlard. Mustafa Kemal'in days, gen kzn evine gidip ka iini at ve bunu engellemek iin birlikte tedbir almalarn istedi. Mustafa Kemal'le gen kz Manastr'a gtrecek t r e n gelmi, istasyonda puflayp duruyor, Mustafa Kemal peronda kz bekleyerek dokuz douruyordu. En sonra kampana ald, Mustafa Kemal, umutsuzlukla vagona atlad. Tekerlekler raylar zerinde dnmeye baladnda b i le bir umudu vard: Kz kebandan birdenbire kverebilirdi. Mustafa Kemal'in umutsuzluktan akmak akmak znt saan mavi gen kurt gzleri, bu srada uurlayclar arasnda Hseyin daysnn sert ve o t o r i t e r baklaryla

karlat. Demek ki kz evde braktran daysyd. te, o srada elinde bir Tanr gc olsayd btn dnyay ve insanlar bir anda tuz-buz edebilirdi. ** Mustafa Kemal, gerek asker ortaokul ve gerekse asker lisede ok iir okuyan, iir yazan, hitabetle uraan bir gen olduu halde bu zengin i dnyasn hayran baklarla kendisini kovalayan bir sr gen kza - k u rum ve alm bels yznden - bir t r l gsterememiti. Kitabnn yapraklar arasna duygulu ve rkek bir gen kz elinin brakm olduu mini mini bir karanfilin servenini bile otuz-krk yl aklnda tutan son kerte duygulu ve hrsl bir gencin, kendini vererek k olmasn nleyen kurum, herhalde lnetlenmeye deer bir engeldi. Bu, son kerte kendini beenmilik, biraz doutan geliyorsa daha ok da bir erkek kedi gibi yalnz ve mnzevi yaamay sevmesinden ya da byle yaamak zorunda kaln27 dan geliyordu. Doutan da onda bunu besleyen bir nit e l i k vard: Herkesi kendinden aa gryordu. Eer, br insanlar da kendisiyle denk grebilmenin snrlarna birazck yaklam olsayd yine de ateli ilk genlik ve genlik aklarnn o bulunmaz cennetinde imrenilecek gnler ve saatler yaayabilirdi. Onda bu saatleri ve gnleri srkleyecek hem gl bir d gzellik, hem de sr a t l i atlmlar yaparak ykselen bir i gzellik vard. te, bunca zengin niteliklere karn gururunun kalesinde

bir gedik aamamas yznden mahallesinde kendisine ak birer estetik bahe gibi bekleyen bir sr gzel kz ellere brakmak zorunda kalm ve yaay sresince ancak o gnlerin ufack tefecik krnt servenleriyle doyunmutu. Bir tanr yavrusu gibi gzel, yakkl ve alml Mustafa, asker Rtiye'de okumaya baladktan sonra yakn komulardan birinin kz M|gn trl bahanelerle, aslnda Mustafa'sn grebilmek zere sk sk Zbeyde hanmlara girip kyordu. Onun kendisine vurgunluundan habersiz onunla salt kendisi ilgileniyor sanyor ve onun iri, kapkara gzlerinin yumuak, baygn bakl uurumlarnda ok tatl servenler aryordu. Rtiye arkada Nuri'ye (Conker) her Allah'n gn bu gzel gzlerden sz ediyor, onun ban iiriyordu. Nuri, olann bu kza adamakll yangn olduunu anlamt; ne var ki kurumundan, almndan da geilmiyordu. Nuri en sonra ona akl v e r d i : Mustafa, dedi, Zbeyde teyzem gitsin de Mjgn' sana istesin. imdiden nianlanrsnz; zabit ktktan sonra da evlenirsiniz. Mustafa, hemen kurumuna belki nebilecek bir darbeyi hesaplayarak arkadana u karl v e r d i : Ben onu beendim, ama, bakalm, o beni beenip sevecek mi? Birbirimizle anlaabilecek miyiz? imdiden byle bir ie kalkmak doru deil. Belki reddederler. te, Mjgn hikyesi de bylece bitmiti.

** Mustafa Kemal'lerin evinin yanndaki evlerden birin28 de Nadire adl gzel, veremli bir kzcaz oturuyordu. Btn cierlerini veremin kemirdi insanlarda olduu gibi Nadire'de de gzel bir erkein akyla yanp tutumak zlemi vard. Bunu da en sonra bumu gibiydi. Her yaz t a t i l i n d e Manastr'dan annesinin yanna dnen Mustafa Kemal, uzun boyu, mavi gzleri, altn sars saclar ve .parlak niformasyla soka aydnlatarak geerken Nadire ak perdeleri aralayarak yzn cama dayyor, yrei bir ku gibi rpnarak onun geiini seyrediyordu. O srada yan.nda bulunan kendinden daha kk kz arkadalarna Mustafa Kemal'i gsteriyordu : Mustafa bey hi de teki arkadalarna benzemiyor, diyordu. Geri teki kzlar da yalarnn kklne karn Mustafa beyin nasl bir altn madeni olduunu biliyorlar, onlarn da ona i gidiyordu. Ne var ki Nadire abla, daha byk olduundan Mustafa beyi sevmek hakkn ona balar grnyorlard. Onun Mustafa beye olan bu hayal dolu, gerek s t ve son kerte temiz akndan ok duygulanan k uk arkadalar. Nadire ablaya bir iyilik yapmay kararlatrdlar. Onun ateli akn Mustafa beye duyuracaklard. Bu i im de bir eli setiler. Bu yine Zbeyde hanmlarn komusu gzel, canl bir kz olan Hatice idi. Hatice, uluorta zamanlarda Zbeyde hanmicra girip kabiliyordu.

Bu yzden de, b u ' g r e v e gre biilmi kaftand. Mustafa Kemal, yine Manastr'dan dnm, yine anl anl, sokaklarda dimdik yryor, pencerelerin ardnda kendisi iin rpnan d dolu yrekleri aklna bile ge/ tirmiyordu. Gnlerden bir gn, Hatice, annesiyle birlikte Zbeyde hanmlara oturmaya gelmiti. Hatice ile Mustafa Kemal, yzce tanyorlard. Ne var ki yanyana, babaa bir i f t lf etmi deillerdi. Karlatklarnda birbirlerine glmseyerek geerlerdi; Mustafa beysin onu ok sempatik bulduu belliydi. Hatice, aklnda Nadire ablann elilii, diken stnde oturuyor, Mustafa beyi nasl ve nerde kstrarak istenilen lflar cna leteceini bilemiyordu. Gere'k kendi 29 annesinin, gerekse Zbeyde teyzeni. /annda byle bir e l c i l i in sz bile olamazd. Nasl? Nasl? te, o, byle kvranp dururken frsat, tp tp yryerek kendi ayayla onun yanna gelmiti. Annesi, Zbeyde hanmdan bir ey istemi, o da istenen eyin st katta olduunu sylemiti. Elbette, sylenen eyi yukar kattan .gidip getirmek de Hatice'ye dmt. Hatice, Mustafa Kemal'in st kattaki odalardan birinde oturduunu biliyordu. imdi de mutlaka ordayd. Merdivenlerden sanki uarak yukar kt. Mustafa Kemal'in odasnn kaps ardna dek akt. Ne aksi i! Aklna b i r eytanlk geldi. Sofadaki karanfil sakslarndan b i r i n den

bir sap karanfil kopard Mustafa beysin odasna girdi. Ve bunu gidip ak t a r i h kitabnn stne brakt. Oda sanki Mustafa beyle dolu gibiydi. evresine dikk a t l i c e bakt. Mustafa Kemal'in battaniyesi buruuktu. Demek ki yorulduka giynekleriyle bunun stne uzanyordu. Karyolann baucundaki tahta masada defterleri, kalemleri, kitaplar duruyordu. imdi, sandalyenin tam nndeki t a r i h kitabnn zerinde de kpkrmz bir karanf i l ! Bu karanfili buraya koymak sakn bir su olmasnd! Bunun zerinde daha ok dnemedi, istenen eyi alarak bir karaca eviklilyle merdivenleri atlayarak indi; sanki birisi arkasndan kovalyor gibiydi. Annesi, Hatice'nin byle soluk solua geldiini grnce : Neden kotun o kadar, deli kz? dedi. Aradan ok gemeden Mustafa Kemal, sokak kapsn aarak geldi. Konuk odasna girerek annesiyle konuk bayann ellerini pt. Hatice'nin elini skt ve gen kzn elinin iinde bir aka kavak yapra gibi rpnr buldu. Bunu, bir ok mahalleli kzn kendisine kar duymakta olduu o gizli ve sylenemeyen sempatiye yordu. Doal bir eydi bu. Sonra : Kusura bakmayn, dedi, ben yukar kp biraz ders alacam, diyerek kt. 30 Mustafa Kemal, biraz sonra geri dnm, yznde

gizli bir glmseme ve sa elinde krmz bir karanfil kapnn aralnda duruyordu. Hatice'nin yanaklar da utancndan karanfil gibi kzard. Yalnz, bunu ayrtedebilen bir tek Mustafa Kemal oldu: Hatice'nin vicdanna bir ate dmt: O bilmeden Nadire ablaya alacana kendi hesabna almt. zerine! ald elilik grevini pek kt yaptn d: nyor, alamakl oluyordu. Neyse ki Mustafa bey kapnn eiinden bir arkadan greceini syleyerek ek i l ip gitti de Hatice de biraz kendine gelebildi. Mustafa bey, Nadire ablann evinin nnden geerken honut, elindeki karanfili kokluyor ve Hatice'yi dnerek glmsyordu. Hatice, ertesi gn bandan geenleri Nadire ablaya a n l a t t , ondan zr diledi, arkadalarna da bir daha kendini byle ok nazik ilere komamalarn syledi. Bir ey deil, Mustafa beyden ok holand halde artk onun bulunabilecei hi bir yere sokulamyordu. Bir gn Zbeyde hanmn evltl Vasfiye'den ok ilgin bir haber ald. Zbeyde hanm, onu Mustafa beye istemi, annesi de vermemiti. Hi byle anl anl bir delikanldan kz esirgenir miydi Esirgenmiti ite. Karanfil iini kendi kendine pek byten ve ssleyen Mustafa bey, artk, stanbul'dan Harbiyeden Hatice'nin annesine mektup yazyor, sonuna da unlar katyordu: Hemiremiz Hatice hanma da mahsus selmlar ederim.

Hatice'nin annesi, okuma-yazma bilmediinden mektubu ona Hatice okuyordu. Mustafa Kemal idadiden sonra Harbiye'yi bitirmi, sonra erkn harp okulunu bitirerek ak gibi bir kurmay yzba olmutu. Yirmi drt yandayd. Zbeyde hanm. Hatice'nin annesine bavurarak bir kez daha Mustafa Kemal iin istedi, ne yazk ki bunda da ret cevab ald. Nedeni vard. e bir pilik karmt. Haticelerln saray adamlarndan bir yal tandklar, bir gn ylece onlarn kulan bkmt : Aman, ne yapyorsunuz? Mustafa Kemal beyin is31 t i k b a l i ok karanlktr. Ka defa hakkndaki jurnalleri ben okudum. Hatice'nin annesi bu szleri iitince rkm, bu ie raz olur gibi olduu halde vazgeerek bir baka isteyenle hemen Hatice'nin szn kesivermi ve yllarca srklenip gelen bu tertemiz gnl servenine de son vermiti. Nadire ablaya gelince, bu veremli kzcaz, sonradan b i r ktiple evlendirilmise de ok yaamam, Mustafa bey;n sarn hayaliyle b i r l i k t e yitik dnyalara srklenmiti. Mustafa Kemal, ancak 50 yanda, yirmibe yl sonra Hatice'nin karanfili kendi hesabna deil de Nadire ablasna konduunu iitince gerekten armt. Demek ki, yaamak, hep kendi kendine gelin gvey olmasndan meydana gelmi uzun bir aldan zincirinden baka bir ey deildi.

* ** Harbiye okulu rencisi Mustafa Kemal ve onun Selanik'te en iten iki arkada eczac okulu rencisi Ahmet Numan ile mhendislik okulu rencisi Asaf (lbay), o yaz t a t i l i pek elenceli geirmekteydiler. Gndzn rutubetli ve boucu scaklarn bir glgede pusarak geiren bu kafadar, akam karanl bastktan sonra kol kola ava kyor, Mithat Paa Caddesi ile Kasmiye Camii arasndaki piyasa blgesinde gece yarlarna dek bir aa bir yukar dolap duruyorlard. Gnler, ramazan ayna rastladndan teravih namazn cmbr cemaat kldktan sonra sokaa frlayan arkada, hemen Odeon tiyatrosunun bitiiindeki kafeantana damlyorlard. Bu gencin bu uzun yaz geceleri repertuarn genel olarak bu algl kahvede alan Romanyal gzel kz karde dolduruyordu. Mustafa Kemal'le arkadalar, bu tatl esmerleri aralarnda blmlerdi. En byk kz karde Fani, Mustafa Kemal'e, Toni, Asaf'a, Janet de Ahmet Numan'a dmt. Bu seimi genlerden ok kzlar yapm-t. kafadar, sk sk bu kafeantana geliyor, kimi zaman saatlerce burda kalp kzlarla eleniyor, kimi zaman 32 da onlar kollarna takp piyasa blgesinin karanlklarna dalyor ve orda akn gerek leninde romantik ak duygularna, hasta ve veremli ak servenlerine meydan okuyorlard.

Yollarn karanl ve boluu on dokuz yandaki insanlara bir gerdek odas gibi Itufkr davranyordu. Bu ikili, akl ve mutlu genlik leninde birdenbire bir yer boalmt. Yaamaya kar en hrsl bir mez sevgisi ve ball duyan Mustafa Kemal, bir akam gelmemiti. Ramazan da, tatil de bitmek zereydi. Genler, bardaktaki son damlay bile imek iin byk bir susuzluk duyuyorlard. Bu dvann su katlmam rnei olan Mustafa Kemal, nerdeydi? ok merak etmeye balamlard. Hasta olup olmadn anlamak isteyen arkadalar, Zbeyde hanmlara uradlar. Zbeyde hanm da onlarn derdine deva olamad. Yalnz, bildii uydu: Olan, gndzleri ge vakit evden kyor ve ge vakit dnyordu. Kadncaz, bu sre i i n de onun nerde bulunduunu bilmiyordu. ki arkada sevindiren ey, Mustafa Kemal'in hasta f i l n olmayyd. ki arkada, Mithat Paa Caddesi'nde ona rastlamak umuduyla birka gn daha dolatlarsa da grnmedi. Bir akam, yine teravih namazndan sonra Asaf'la Ahmet Numan, Kasmiye Camii'ne doru gidiyorlard. Osman Hoca okulunun karsndaki sokak banda duyduklar bir kl akrts, kalplerini umutla arptrd. Mustafa Kemal, gezintilere klcn takarak kyordu. Gerek/ t e n Mustafa Kemal, biraz sonra karlarna d i k i l m i t i . Durgundu. Bu durum, arkadalarnn ilgisini daha ok kamlamt. Kol kola g i r d i l e r :

 Yryelim, arkadalar! dedi. Vardar kaps dolaylarndaki kafeantanlardan birine gitmek zere bir arabaya bindiler. Konumakszn gidiyorlard. Ahmet Numan, bu uursuz sessizlii bozmak isteyerek : Yahu, ne oluyoruz? dedi. bu sessizlik neden? Hi 33 2/F. : 3 beklemediin bir zamanda karna kmz su mu oldu? Anlat bakalm, bu karanlk sokakta ne iin var? Ne aryorsun? Senin bandan bir eyler geti galiba? Mustafa Kemal, zoraki glmsedi: Bir yerde oturalm da anlatrm. Romanyal kz kardelerin alt kafeantana g i t t i ler. Onlar, ieri girince gzel kz karde, hemen koup masalarnda yerlerini aldlar. Fani, Mustafa Kemal'e sokulmu, bu neesizliinin nedenini sorup duruyor, tekiler fkr fkr kaynyorlard. Bu srada kafeantana, arkasnda iki Arnavut fedai ile bir binba girdi; doruca Mustafa Kemal'lerin masasna g i t t i . Trke ve Arnavuta kar bir dille : Lkrd yok, gitmek var, hayde! diye bard. Delikanllar, onun ne demek istediini glkle anladlar : Bu kzlarla konumayacaksnz ve buradan kp gideceksiniz! demek istiyordu. Ahmet Numan da onu yknerek:

 Niin be beyim? diye sordu. Yok, var baka lf! Delikanllar, srtlarndakl bu resm giymeklerle bir olay karmaktan ekmiyorlard. Binba da bu durumu bildiinden bindike dallarna biniyordu. Yanlarndaki masalardan birinde sivil bir zenci oturuyordu. Bu, Selanik jandarma alay kumandanyd. O da bir vukuat kmamas iin delikanllara sessizce ekilip gitmelerini salklad. Bu kez de Mustafa Kemal horozland : Bir artla arzunuza uyarz, dedi, o da buradan kp gitmelidir. Padiahn yaveri resm kyafetle kafeantanda oturamaz. Jandarma kumandan, kanun erleri araclyla Arnavut Binbay da buradan uzaklatracan syledi. Mustafa Kemal'le arkadalar homurdanarak kp gittiler. Padiahna da, istibdadna da, yaverine de okkal okkal svp sayarak yreklerini yelpazelemeye altlar.. 34 Sonra, her zamanki piyasa yerinde, M i t h a t Paa Caddesi'yle Kasmiye Camii arasnda canlar skkn gezmeye baladlar. O zaman, Mustafa Kemal'in merak ettikleri hikyesini dinlediler. Bu bir gnl serveniydi. Mustafa Kemal, taa Rtiye'den beri kafeslerin arkasnda ak bir gvercin gibi rpnarak kendisini gzetleyen bir komu kzyla onun aabeysine ders veriyordu.

Bu, evki Paa'nn kzyd. Paa, Asaf'larn da aile dostuydu. Demek ki durum buydu. ki arkada da bu kz tanyordu: Hayrls olsun! dediler. Artk, evlerine dnyorlard. Ahmet Numan : Yarn akam nerede buluacaz? diye sordu. Mustafa Kemal Galiba geceleri buluamayacaz artk, dedi, zaten gidilecek yer de pek yok. algl kahvelerde de tat kalmad. Gndzleri buluuruz. O gece, iki arkada da Mustafa Kemal'in burnundan yakalandn anlamlard. Asaf'la Ahmet Numan, ertesi hafta, Mustafa Kemal'i ancak bir iki kez grebildiler. Mustafa Kemal'in iftar yemeklerini rencilerinin evinde yeyip, sahur vaktine dek orada yanladn da renince yalnz kaldklarn anladlar. Yalnz ortada tek bir gerek vard Mustafa Kemal, seviyordu ve mutluydu. Taa ortaokul gnlerinden beri kafes arkasndan grmeye alt sevgilisinin dizi dibine dek sokulabilmiti. Tatil, hzla geiyordu. Serbest gnlerin ucu okul gnlerine demek zereydi. Mustafa Kemal, yllardr pltonik bir zlem iinde uzaktan seyrettii, birka gndr de soluunu yznde duyarcasna yanna sokulabildii sevg i l i s i y le babaa bir gn yaamay kurmu ve kz da kandrmt. Ramazan bayramndan nce anlamlard. Bayram grltsnden yararlanarak felekten bir gn alacaklar,

kem gzlerden uzak sevieceklerdi. Bayramn nc gn Tellieme karsndaki Yksek Kahve gazinosunda bulumak zere hazrlanan Mustafa Kemal, gnlerini iple ekiyordu. Yksek Kahve 35 denen bu aalar iindeki gazino, slchhaneden inerken dad m e k t e b i n i n dolaylarnda dadi emesi denen yerdeydi. nl beyaz kulenin yannda ve kenarna emlki ahane yaplarnn sraland geni caddenin balangcnda bulunmaktayd. Gazinonun ssz bir kesinde, bir aa altnda bir masann banda oturan Mustafa Kemal, kalbi kt kt a t a r a k sevgilisini bekliyordu. Gelmemesi deil de, gelmesi bir srpriz olacakt. undan ki bu gene kz ok sk bir gz hapsinde yayordu ve imdiye dek hi bir delikanlya byle randevu vermi deildi. O, ancak hlyalarnda ve dlerinde sevgilisiyle buluup sevien romant i k ve pltonik sever tiplerindendi. Mustafa Kemal'in kaygusu bounayd. Kz, bir canav a r n nnden kaan bir insan gibi dal dal titreyerek Mustafa Kemal'in yanna geldi ve hemen : Mustafa, brak ben eve gideyim, ok korkuyorum! diyerek yalvarmaya balad. Gen kzn tandk biri grecek diye d kopuyordu. Durmadan evresine ve geldii yola bakyor, hep eve dnmek istiyordu. Ne var ki Mustafa Kemal, yllarca zlemini ektii bu gzel kz bir kez olsun pp koklamadan, kollar arasnda

skmadan brakmak istemiyordu. Bin dereden su g e t i r i y o r , bayramn son gnnn bir iki saatiinl babaa geirmelerini istiyordu. En sonra, onu kimsenin grmeyecei kapal bir yere gtrmeye karar verdi. Gen kz arabalarn durduu meydana gtrd, kapal bir arabaya bindiler. Mustafa Kemal, arabacya Floka gazinosuna ekmesini syledi. Bu gazino, sonradan Abdlhamit II. nin hapsedildii gzel Altini Kk'nn yannda bulunuyordu. Mustafa Kemal, garsonlarla grerek gazinonun kk bir odasn kendilerine ayrtt ve hemen gen kz oraya gtrd. te, en sonra, krpecik bir ortaokul rencisi olduu gndenberi zleyip durduu bu gzel kzla imdi babaa ve i ie gibiydi. Onu canna sokmak ist i y o r , szlerini aryordu. Tatil de. bayram da, krk ylda bir gelen retmenlik de ite bitmiti. Belki bir daha 36 hi bir vakit ele geiremeyecei bir frsat, imdi bir altn yemi gibi ovucunun iindeydi. Gen kz, Mustafa Kemal'in pme-skma istei karsnda birdenbire bir granit gibi direnmiti. Hayr, ancak evlenmeleri kouluyla seviebilirlerdi. Evlenmekse gen Mustafa Kemal'in aklnn kysndan bile gemiyordu. Evlenmek, bir Harbiye rencisi i in lm deil de neydi? Bunca byk ve sonsuz gelecek dleri olan bir gen, nasl olur da evlenerek bunlarn hepsini lme mahkm edebilirdi? O, evlenmek deil

yalnzca dev gibi sevimek istiyordu. Ak, dnyada her ey deildi. Ak, ancak ideal yolunda yrrken dinlenilecek serin bir su bayd. Bu serin ve tatl su ba iin de btn bir yaay feda edilemezdi. u srada evlenemeyeceini, evlenmeyi hi dnmediini syleyince gen kz, alamaya balamt. Evlenmek istemeyen bir genci anlayamyordu. Evlenmek, her ey deil miydi? Hele uzun yllardan sonra, ona bu denli yanamken! Mustafa Kemal'in btn mant gen kzn yumuack ve temiz evlenme duygularnn duvarnda krlyordu. Mustafa Kemal subay kncaya dek o, nasl beklerdi? Mustafa Kemal'in gnlk yaama forml, gen kzn akt a n nce evlenme isteyen granitten istei karsnda yenilmiti. Gen kz iinde aprak duygularn ve dncelerin boutuu Mustafa Kemal'e slak k i r p i k l e r i n i n arasndan iinin olanca dargnl ve gzel dlerinin olanca knklyla bakarak elini u z a t t : Allahasmarladk! Sonra koarcasna odadan kt gitti. Mustafa Kemal, lnceye dek bir daha geri dnmeyecek olan sevgilisinin arkasndan doluksam gzlerle bakt. Sevmenin bu korkun gzellii nne dikilmi ve yenilmesi g engeller ve almas g duvarlar vard. En gzel bir sevgiye ve sevgiliye mal olan evlenmeye kcr byk bir tiksinti duydu. Onu sk sk yenmeye alt halde bu t i k s i n t i , yaaynn sonuna dek bir idea

l e ulama abasnn perde arkasnda srp gidecekti. 37 Bu kzcaz, daha sonra byk bir kaza geirmi, yznn yars berbat olmutu. Mustafa Kemal, onu byle grnce iinde ac bir byklk canlanm ve onunla evlenmek nerisinde bulunmu, bu kez de gzelliini yitirmi olan eski sevgili, onunla evlenmeyi kabul edememit i . Bu bir acma jestinden baka bir ey deildi. Mustafa Kemal, gen kzn dnyasna doyamadan lp gittiini renmek acsna da katlanmak zorunda kald. * ** Mustafa Kemal, Manastr asker lisesini bitirmi, Selnik'e annesinin yanna dnm, stanbul'a, Harbiye'ye gitmeye hazrlanyordu. Akamlara dek odasna kapanyor, durmadan okuyor, yazp iziyordu. Eskisinden daha arbal olmutu. Annesiyle kz kardei de onun bu durumuna ayordu. Yalnz akamlar odasndan kp aa, annesinin odasna iniyor, beraber oturuyorlard. Bir akam byle oturup konuurken sz bir ara siyasete getirmi, taze bir yara gibi kanayp duran Girit adas trajedisi zerinde sz amt. Hocalarmzdan biri, Girit'i kaybediimizin millet hayatnda bir d n m noktas tekil ettiini ve bunun baka hdiselere yol aacan, nk, bu f e l k e t i n devletin temelini sarstn sylemiti. Bu lf bo deil! demi, sonr a kendisi bu szlere unlar k a t m t :

 Anlyorum ki Trk milleti birok hakszlkla uramak mecburiyetindedir. Bizim baka milletlerden hi bir eksiimiz yok. Cesuruz, zekiyiz, alkanz, yksek maksatlar uruna lmesini biliriz. Fakat, zamann beklemek, mutlaka kuvvetlenmek lzm. Mustafa Kemal, en sonra 1899 yl Mart'nm 13 nc gn, annesinin kaygulu baklar ve ac gzyalaryla uurlanarak stanbul'a yolland. Artk Harbiye rencisiydi. Zbeyde hanm, kaygular, tasalar iinde olunun ilk mektubunu bekliyordu. stanbul, korkun, netameli bir ehirdi: Hele Harbiye'nin barut fs olduu sylentileri, zavall anann uykularn karyordu. Olunun orda bo duracan hi akl kesmiyordu. Yalnz olunun, havadan 38 sudan sz ederek yazd mektuplar onun yreine souk su serpiyordu. Olan, minarelerden, kubbelerden, adalardan sz ederek baya stanbul'un gzelliklerine hayran bir air gibi mektuplar yazyordu. Hi olmazsa Erkn Harb okuluna dek annesine rahat bir soluk aldrmay kurmua benziyordu. Ne var ki bu hava mektuplarn arkasnda youn bir i h t i l le hazrlk almas Harbiye'de Mustafa Kemal'in btn bo zamanlarn yutuyordu. Asker okullar mfettii Zlfl smail Paa, Zbeyde'nin sevgili olunu pek yakndan gz hapsine aldrm, hrriyeti dnceleri ho gryor diye okul mdr Ali Rza Paa'y da, padiaha yaknmt. Mustafa Kemal, okulda adm adm izleniyordu.

Daha sonra. Erkn Harbiye'yi bitirdiinde bir pansiyonda hafiyelerin basknna urayarak tutuklanp hapse atlacak ve ay ok kt bir hapislik sresi geirecek olan Mustafa Kemal iin ufak lde uyarc ilk olay Harbiye'de geti: Bir gn Mustafa Kemal, mer Naci ve bir arkadalar daha, bo bulduklar veteriner snfna girmi, Paris'ten yeni gelmi Fransz gazetelerini okuyorlard. Bu srada snfn kaps birdenbire alm ve okul mdr Rza Paa, palaspandras ieri girmiti. nlerindeki gazeteleri toplamaya vakit bulamayan genler ayaa frlayp dikilmekten baka bir ey yapamamlard. Rza Paa, onlarn nndeki ecnebi gazeteleri daha uzaktan grm, arkasndan gelenleri elinin bir iaretiyle olduklar yerde durdurmu ve genlerin yanna sokularak gazeteleri yle bir kartrm, hepsinin de yasak gazeteler olduunu grmt. arkadaa : Sizin dersiniz yok mu, neden byle hava eylerle urarsnz? dedikten sonra nbeti subayna d a : Bunlara birer izinsiz veriniz! diyerek kp g i t m i t i . Rza Paa, gazeteleri almadndan Mustafa Kemal ve arkadalar bunlar arkadalarna datmlard. Rza Paa, Cumartesi gn Mustafa Kemal'i a r t m : Olum, demiti, geen gn mektibi askeriye mfettii smail Paa beni padiahn huzurunda tahtie etti. Gya bu mektepte ahrarane neriyat alm yrm. Ben, 39 byle bir eyin vcudunu klliyen inkr ettim. Sizler de

mektep dahilinde kitaplarnzdan bakasnn grnmemesine mukayyet olun. Mustafa Kemal: Emredersiniz. Bir daha byle eyleri kimse grmez, demi, tam dar kmaya hazrlanrken Rza Pao arkasndan yle s e s l e n m i t i : Geen gnk izinsizinizi affediyorum! Mustafa Kemal, ilerde dnyay birbirine katan byk iler baardktan sonra bile bu dokunakl sahneyi anacak ve u gzel szleri s y l e y e c e k t i : nklplar yapanlar, kendilerini hazrlayan isimsiz kahramanlar inkr ederlerse bir gn gelir br nesiller de onlar inkr edebilirler. ** Yaayn bir mant vard. Sk bir aamann bir noktasnda yaayn btn ilgili anlar younlaarak bir i k i y o r , v e orda kumullanyordu. Mustafa Kemal, lme dek gidebilecek bir yolun balangcnda ve en kritik bir yaay paras iinde, diriminin en gl anlamlarndan biri olan hasta annesi karsnda onunla ilgili zengin ve i l i anlarn bir oul ar kalabalyla kendisine saldrdn grm ve bir sre susarak bu her dem lirik kervann gelip gemesini beklemiti. Annesiyle kz kardeini daha ok merakta brakmak istemeyen Mustafa Kemal, szlerine yle b a l a d : Anneciim, dedi, ben yarn gidiyorum. Buralarn da Selanik gibi olmak ihtimali var. Elimden ne gelirse

onu yapacam. Fakat, bu ite tehlike oktur. Bana hakkn hell et. Sen de bunlar iyi dinle, Makbu; iler fenaya dnerse, sakn buradan ayrlmayn. Btn paranz sarfedersiniz, paranz biterse, hallarnz, kymetli eyanz satarsnz. Bir kere daha sylyorum, ne olursa olsun yola kmaya kalkmayacaksnz. Muvaffak olamazsam zaten sizi ldrrler, o zaman elbet ben de lm olurum. Bu szler hasta annesi iin de, kz kardei iin de korkun bir anlam tayordu. ki kadn da arm kcl40 mlard. Zbeyde hanmn dua eder gibi ince ve keskin dudaklar titriyordu. Makbule'nin boaz kurumutu; dili tutuimu gibiydi, iki kadn da bylenmi gibi bu mavi gzleri garip bir alevle yanan gene adama bakyordu. Zbeyde hanmn bu bylenmie benzeyen akn hali, ok srmedi, vcudu t i t r e y i p sarslmaya ve elleriyle kalbini bastrmaya balad. Mustafa Kemal ile Makbule, kalkp tutuncaya dek: anneleri baylmt bile. Bu srada dardaki arkada kadnlar ve Fikriye ieri kotular. Hemen pencereleri atlar, Zbeyde hanm kucaklayarak sofaya kardlar. Mustafa Kemal, heyecanl konumasnn bu sonucu veriine pek zlmt. Nerdeyse btn soukkanlln yitirmek zereydi. Szlerinin anlamn yenikletmek iin bouna urayordu : Anne, diyordu, merak etme; bu kadar zlme. Ben

size en kt ihtimali anlattm. Muvaffak olmak ihtimali de kuvvetlidir. Tekrar buraya dnerim. Sizi yanma aldrrm. zlme! zlme! Mustafa Kemal, hemen emireri Halit'i evin eski gediklisi Doktor Rasim Ferit'e koturdu. Doktor Rasim Ferit bey, tam zamannda yetiti ve bu iddetli krizi tehlikeli bir hal almadan nleyebildi. Zbeyde hanm, biraz kendine gelip de rahat soluk almaya baladnda, Mays sabahnn ilk klar pencereleri tatl bir maviye boyamt. 3ylsce ayrlk zaman da gelip atmt. Mustcfa Kemal, ayrlk dakikalarnn acsn efkatin ve sevginin nnde bomak iin annesinin yatana oturdu. Onu iki koluyla sard. Onun ellerini ve yzn birok kez pt, pt : Anne, bana hakkn hell et! diye tekrarlarken Zbeyde hanmn gzlerinden yalar akyor ve bu yalar, olu iin hayr dualar eden ihtiyar dudaklarn slatyordu. Makbule, artk hibir ey syleyecek, konuacak durumda deildi. Annesiyle aabeysmin yarattklar bu yksek sevgi ve efkat tablosunu sessizce seyrediyordu. Mustafa Kemal, artk kalkmt. Gitmek zereydi. Ye41 niden annesinin ellerine sarld; onlar st ste birka kez pt. Annesi, olunun boynuna sarlmt. Sanki onu hi brakmak istemiyordu. aresiz, en sonra, kollar aa dt. Mustafa Kemal, bu andan yararlanarak hemen

kapya doruldu. Makbule, alt kata inmekte olan aabeysinin arkasndan frlaynca, Mustafa Kemal, merdiven banda duruvermiti. kisinin gzleri bir an karlat. kisinin gzler i n d e de stmal klar yanyordu. Mustafa Kemal: Niin konumuyorsun, Makbu? dedi. Niin bana y l e bakyorsun? Kz kardei, yal gzleriyle ona bakyordu. Aabeyciim, ne konuaym? Muharebeye giderdin, bilirdim. Terfian giderdin, bilirdim. Bir vazifeye giderdin, bilirdim. Fakat, bugn ne iin gidiyorsun? Nereye gidiyorsun? Benim aklm durdu bu gidie? Mustafa Kemal, kz kardeini barna basarak: Evet, Makbu, dedi, merak etme. Bunu da bilirsin, inaallah! Sonra merdivenleri sanki atlayarak indi. Kz kardei alt katta, merdiven banda durakalmt. Erkek arkadalar varken aa inmemesi evin gelenekierindendi. Mustafa Kemal, arkadalaryla st ak otomobille uzaklarken annesiyle kz kardei ve br ev halk, pencerelere m, yal gzlerle onlar uurluyoriard. Evde herkes alyordu. Zbeyde hanm, birdenbire deimiti. Gzyalarn beyaz bartsnn ularyla kuruladktan sonra Makbule'ye dnd ve sert baklan ve emreden sesiyle ona yle d e d i ; Sen asker kardeisin; ayp, alanr m hi asker

in arkasndan? zntn kimseye belli etme. Misafirlere erbet ez. Memleketi iin giden insan lse bile ardndan alanmaz! Makbule'nin hkrklar, bu szlerden sonra daha ok srmedi. Kalkt, geceden beri evde bulunan yakn dostlarn hanm ve akrabalarna yrek serinletici erbet ezmek iin dar kt. evresini alan kadnlar arasnda ku42 r u gzleriyle sessizce oturan Zbeyde hanm, olunun gidecei yere sa salim gitmesi iin iinden dualar ediyor, dudaklar kpr kpr kprdyordu. BANDIRMA VAPURU yo da Yeni Argonotlarn seferi. nsan onlar iin dvmeye frsat bulamazsa fikirler yaamaz. Thomas Mann Mustafa Kemal, Galata rhtmnda Rauf bey ve bir iki arkadayla otomobilden indiinde br arkadalarnn t am kadro orda beklediklerini grd. Vapura niye binmediniz, ne bekliyorsunuz burada? diye sordu. Vapur uzakta, paam, motorla gideceiz! diye karlk verdiler. Mustafa Kemal'se vapurun rhtma yanam olduunu sanyordu. Arkadalarn gzden geirdi. Hepsi de t a m yolculua uygun biimde giyinmilerdi. Fesli, kalpakl,

avc biimi ceket ve p a n t o l o n u y d u l a r . Rauf bey, sabahleyin erkenden Mustafa Kemal'e uram ve ona, kulana alnm kt bir haber getirmi ve aralarnda yle bir konuma g e m i t i : Rauf b e y : Paam, ok gvenilir bir yerden mevsuk bir haber aldm. ngilizler sizin Anadolu'ya geeceinizi haber almlar. Fakat, imdilik ses karmayarak yola kmanz bekliyorlarm, yolda bindiiniz Bandrma vapurunu batracaklarm. Yalan, doru bilmem. Ben de bakasnn yalancsym. Fakat ok dikkatli olmalsnz, paam. Mustafa Kemal'in gzleri ksld, dileri skld, yanaklarnn kaslar oynamaya balad, yz aard, sonra kpkrmz kesi'di ve yakn arkadana yle karlk v e r d i : 43 Dn akam da ismini bildirmeyen ve bir dost olduunu bildiren birisi, bana telefon ederek ayn eyleri sylemiti. Burada esir gibi yaamaktansa Karadeniz'de batmay tercih ederim! Yalnz kaptana tavsiye ediniz, bir rota zerinde, ya da allm bir rota zerinde gitmesin. imdi de rhtmda bir kenara ekilmi bu haber zerinde konuuyorlar, Mustafa Kema! btn soukkanllna karn kaygulu grnyordu. Rauf beyden baka rhtmda birok uurlayc daha vard. Hepsinin akraba, aile ve arkada gelmiti. Hepsinin yznde gizli bir korkunun saklanamayan izleri gze

arpyordu. Bunlar, yolcularn nereye g i t t i i n i biliyordu. Mustafa Kemal ile arkadalar, uurlamaya gelenler in ayr ayr ellerini skyor ve hepsini yakn zamanda Anadolu'da beklediklerini sylyordu. Bu srada ince uzun boylu, mavi parlak gzl gen" bir adam koarak Mustafa Kemal'in yanna g e l d i : Ne o Nevzat? u paketi getirdim, paam, evde unutmusunuz. Bu. gerekten, Mustafa Kemal iin ok deerli bir paketti. Nevzat (Tandoan) bey, o srada Arnavutky komiseriydi. Ve Mustafa Kemal'in yakn adamlar arasndayd. Mustafa Kemal'lfe arkadalarnn ellerini skanlar arasnda birka da g e r ve uyank gazeteci vard. Tasviri Efkr'dan bir gz mrl ve Mustafa Kemal'in Sofya Atatand Arif Oru, stikll gazetesinden Salhattin Ongr, drkten Sadettin, Yenignsden Kemal Ragp ve Kemal Salih, Sabah gazetesinden iri yar, esmer,, gen ve yakkl Nizamettin Nazif, bunlar arasndayd. Mustafa Kemal, gusuyla : Rauf'cuum, (Dahiliye Nazr) gelir. Rauf beyle sarlp t i r ara Rauf beye, bir ihtillci kayMehmet Ali

t i . Biraz sonra da Dahiliye Nazn, geldi gedi, imdi nerdeyse Sen, hemen git! ptler ve Rauf bey ayrlp git44 Uurlayclarn hem kaygulu, hem umutlu baklar a l t n d a motora binip Kzkulesi aklarnda demirleyen kk Bandrma vapuruna yollanan bu idealist yolcular g r u bu, emirlerine verilen bu clz, khne ve zavall vapura yaklatklarnda d krklna uradlar. Mustafa Kemal, bir denizci deildi ise de bu khne geminin Marmara'nn dalgalarna bile dayanamayacan ilk bakta anlad. Hi kimseye bir ey sylemedi. Arkadalarnn cesaretini krmamas gerekti. Vapura binerek eyalarn kamaralarna yerletirmi, gverteye kmlard. Gzel, gneli bir Mays ikindisiyd i . Boazn hi kesilmeyen rzgr denizi, yenk ak kp k l e r i y l e Marmara'ya doru sryordu. Mustafa Kemal, vapurun bir an nce kalkmas iin c a n atyordu. Akam sular kararmadan boazdan kmak gerekiyordu. Ne var ki, bir sre daha bekleyeceklerd i . Bu srada vapura itilf subaylarn tayan bir motor yanamt; subaylar evike gemiye trmanyorlard. Bu, i t i l f kontrol heyeti idi. Mustafa Kemal, ilkin kim olduklarn anlamadndan iinden: te, Rauf beyin dedii k t . Karadeniz'e kadar sabredemediler. Herhalde-, bizi t e v k i f e geliyorlar dncesini geirerek yksek sesle

bunlarn niin geldiklerini ve ne istediklerini sordu. Heyet i n , silh ve cephane aramaya geldiini anlaynca da ii rahatlad ve o n l a r a : Vazifenizi yapn, neticesinden beni haberdar edin! dedi ve olay merakla izleyen arkadalarna Dolmabahe nnde demirlemi sava gemilerini gstererek unlar syledi: Bunlar, ite, byle. Yalnz demire, elie ve silh kuvvetine dayanrlar. Maddeden baka bir ey bilmezler. stikll ve hrriyet uruna mcadeleye azmetmi bir mill e t in kudret ve kuvvetini idrakten cizdirler. Biz, Sjh ve cephane deil, ideal ve iman gtryoruz. Kontrol heyeti, btn gemiyi aratrdktan sonra, Must a f a Kemal'i selmlayarak vapurdan ayrld; vapur da k a l k t . M f e t t i l i k kurmay bakan Kzm (Dirik), yardmc kurmay Yarbay Arif (Ayc), harekt ubesi efi, siya45 sal ve mill propaganda ile grevli Hsrev (Gerede). Topu kumandan Binba Kemal (General Kemal Doan), shhiye bakan Dr. brahim Tal ve yardmcs Yzba Dr. Refik (Saydam), Erkn Harbiye mlhak Yzba Mmtaz ve ismail Hakk, stemen Arif Hikmet, emirsubay stemen Hayati, Yzba Ali evket, Bayaver Cevat Abbas, Yaver Muzaffer (Kl), karargh kumandan Yzba Mustafa, iae subay Abdullah, ifre ktipleri Faik ve Memduh beyler, bir de karargh doktoru. Yalnz bu deerli insan grubundan baka vapurda

iki kii daha vard ki kaderleri bunlarla atba bir g i d i yordu. Bunlardan birisi Sinop'a yeni mutasarrf olarak atanm gen ynetici Mazhar Tevfik, teki de vapur kalkt k t a n sonra ambara inerek Yaver Mazhar'n kefettii Albay Refet (Bele) idi. Yaver, ambara indiinde yar karanlk iinde bir s r atn dnp kendisine baktn grm ve bu atlarn kimin ve neyin nesi olduunu bilmediinden meraka dmt. Biraz tede bacak bacak stne atm ufak tefek sivil giyinmi bir adamn fosur fosur sigara itiini grerek ona doru ilerleyince aknl daha ok artmt. Bu, Albay Refet beyden bakas deildi. Burada ne isi vard? Hikye u i d i : Refet bey, Mustafa Kemal'in eski tand arkadalardand. Gerek Perapalas'ta, gerekse ili'deki evde birok kez idealiste konumuluklar vard; bu arada memleketin kurtarlmas zerinde varlm prensip kararlar da vard. Mustafa Kemal, dokuzuncu ordu mfettii olarak Anadolu'ya geerken Refet beyi teki arkadalar gibi kararghna alamamt. Byle olduu halde yine de beraberce Anadolu'ya gemeye szlemilerdi. Tpk Rauf beyle olduu gibi o da hi bir memuriyeti ve sfat olmakszn baya bir yolcu gibi Mustafa Kemal'in g r u buna katlarak Anadolu'ya geecekti. Mustafa Kemal, ayn on beinde Kalam'ta oturan Refet beye haber gndermi, ayn on altsnda Bandrma vapuruyla Samsun'a yollanacan ve kafileye katlmasn

istemiti. Bu haberi alan Albay Refet bey, ok heyecanlanm ve sevinmi, hemen Mustafa Kemal'in adamna u haberi ona iletmesini s y l e m i t i : Yarn, on sekiz hayvanmla beraber vapura bineceim. Gerekten de sznde duran Refet bey. ertesi gn, on sekiz hayvanyld rhtma gelmi ve herkesten nce hayvanlar vapura tatarak kendisi de gze arpmamak i in gidip ambarda, atlarnfn yanbanda oturarak t e h l i keli saatlerin gemesini beklemeye balamt. te onun burada olabileceini hi aklna getirmeyen yaver, gerekten app kalmt. stanbul igal edildiinde. Albay Refet bey, F i l i s t i n ' de bulunuyordu. zzet Paa, sadrazam olunca onu umum jandarma kumandanlna atayarak stanbul'a armt . stanbul'a gelen Refet bey, doruca sadrazamn katna kmt. Ahmet zzet Paa, ok g durumda olduunu ve kendisine yardm etmesini istemiti. Evet, stanbul igal edilmiti ve Trkiye her gn biraz daha ateten bir boyundurua sokulmaya allyordu. Memleketi ok gezmi ve grm olan bu gen asker, her yeni olaydan bir a n l am karyor ve memlekette kimi kprtlarn baladn seziyordu. Bunun iin de jandarma genel kumandanl gibi bulunmaz bir frsatn eline gemesinden yararlanmaya ve Mustafa Kemal'le babaa vererek gerekli blgelere silh ve cephane gndermeye balamt. Bu ii aktan aa yapyordu. tilf devletleri, jandarmadan o denli korkmuyorlardi; jandarmann tensikine kendileri

de kartklanndan bu kuvveti dejenere etmek yolundaydlar. Bylece, jandarma r g t kimi blgelerde mill dnceye aykr unsurlarn katlmasyla dman bir g halini almak tehlikesini gsteriyordu. Refet bey, bu psik o l o j i k durumdan yararlanyor, istedii blgeye Istediince silh gnderebiliyordu. Refet bey, vapur kalktktan sonra ambardan kt. Mustafa Kemal'in yanma g i t t i . Mustafa Kemal, bu deer verdii arkadann sznde durarak geldiini grnce ok sevinmiti. Hele ambarda atlarn yannda gizlendiini renince keyifli keyifli glmekten kendini alamad. 47 Vapur, skdar nnde yatan ve rme direkleriyle atn br dman sava gemilerinden ayrlan Klk'n yanndan geerken btn idealist yolcular, bu Yunan sava gemisine hnla ve kinle baktlar. Dolmabahe'nin nnden geerken uzun kurun namlular saraya evrilmi dev gibi ingiliz dritnotlarn meydan okur gibi szdler. Hemen hepsi biraz nce Mustafa Kemal'in bunlar gstererek syledii gzel szleri anmt. Evet, bu elik k l e l e r i n e kar, kafa ve imanla dvlecekti. Yolcul a r n gzleri sapsar ikindi gneinin aydnlatt boaz tepelerindeki top top yeilliklerde, btn gzelliiyle am mor erguvan aalarnda dinleniyordu. Btn boaz tepeleri alabildiine y e i l l i k le rtlmt. Masmavi gkyz scak tonlaryla bu tepeleri evreliyor, durgun bu doa tablosu halinde g i t t i k e geriliyor, arkada kalyordu.

Bu esiz doa dekoru iinden geip Karadeniz'e dor u uzaklaan yolcularn ileri, gereince durgun deildi. Hemen hepsinin dnceleri arasnda, Rauf beyin getird i i kt haber, engerekler gibi srnp duruyordu. Beykoz nnde yatan kocaman ngiliz ron Dog zrhls zer i n d e ngiliz denizcileri karnca gibi kaynayor ve aralarnda iri Buldog kpekleri dolayordu. Refet Paa, Mustafa Kemal' i n kafasn adamakll k u r c a l a y a n vapurun Karadeniz'de batrlmas dncesine bsbtn ortak olmuyordu. Onun dncesine gre yolculuun en tehlikeli blm boazdan kncaya dek geir i l e c e k olanyd. Karadeniz'e ktktan sonra i daha kolaylaacakt. Gemi, Anadolu kysna yakn olarak gitmel i ve bir kii de drbnle arkay durmadan gzetlemeliyd i . Uzak-yakn bir sava gemisi tehlikesi ba gsterince gemiyi hemen batankara edip karaya snmalyd. Mustafa Kemal, Refet beyin bu dncesini ok doru bulmutu. Rauf bey de aa yukar ayn dnceyi salklamt. Gemi, Beykoz burnunu dndnde Karadeniz'in hot r saylr serinlikteki rzgr yzlerine arpt. Hi kimse boazdan kncaya dek kamarasna girmeye istekli de ildi. 48 Kk Bandrma teknesi. Karadeniz boazna yakl a t k a akam olmaya, sular kararmaya balamt. Anadolu Kava'nda itilf kontrol heyeti, bir kez daha vapuru

durdurup silh arad, bulamaynca da yol verdi. Btn i d e a l i s t yolcular, bu ikinci aratrmada titremilerdi. Acaba burda tutuklanp gtrlecekler miydi? Byle bir ey almad. Tekne, rmak gibi akan boazn mor, hatt mrekkep gibi kararan hltl sularn gsleyerek Karadeniz'e kt. Saat akamn sekiz buuuydu. Vapur iyice sallanyordu. Karadeniz'in serin rzgr, imdi soumu, frtnaya dnm, dalgalar kabarmaya ve Bandrmay bir f n d k kabuu gibi oynatmaya balamt. Artk, Anadolu yakas bile bicmsiz bir koyu karanlk yn gibi grnyordu. Hava, gvertede oturulmayacak kadar souduu halde hic kimse kamarasna girmek istemiyordu. Hemen hepsi, kaln asker kaputlarna sarndlar ve boyun atklarn boyunlarna atarak gece yarsna dek gvertede oturup dertletiler. Gece yarsndan sonra, hem f r t na ve souk daha ok a r t t , hem de yolcularn mideleri sallantdan altst olmaya balad. Birou kusuyor, sonra kamarasndaki yatana snyor ve orda korkun b i r bulant ile boumaya hazrlanyordu. En dayankl ' olanlar bile daha ok dayanamam, yataklarna serilmilerdi. lerinde kusmayan, denizin btn bu korkun zulmne dayanan yalnz Mustafa Kemal kalmt. Gece yarsna doru kaptann yanna kt ve tatl tatl konuarak ona gereken talimat vermek istedi. Kaptan smail Hakk Dursun, kk teknelerde ala ala sertlemi, hrpalanm, byk umutlar kalmam, yirmi yedi yllk namuslu

bir denizciydi. Yz somurtkand. Mustafa Kemal, kaptann babacanlna snan tatl ve yumuak bir sesle : Karadeniz'de bu kanc seferinizdir, kaptan? diye sordu. Marmara'dan dar ilk kmdr, paam! 2/F.: 4 O halde, bu denizin tehlikeli noktalarn bilir misiniz? cabnda nerelere yanaabiliriz? Kaptan harita zerinde gstererek : Paam, u Kerempe burnunu geersek tehlikeyi ksmen atlatm oluruz, dedi. Frtna pek iddetli, deil mi? Evet, paam. Peki, hangi rotay takip ediyorsunuz? Kaptan hl somurtkand, imdi, biraz da fkeliydi ; Ne rotas, paam? dedi, Allah'a sndk gidiyoruz, ite! Peki, ama, niin byle gidiyoruz? Kaptan fkesini belli ederek yle konutu : Hareket iin iki gn evvel emir verdiler. Gemiyi gzden geirdim. Birok noksanlar var. Ben bu gemi , i le yola kmam dedimse de kimseye sz dinletmek mmkn olmad. Elde pusula yok, paraketa bozuk, byle bir geminin rotas olur mu? Mustafa Kemal de bu kez daha ok ciddilemi ve sertlemiti:

 Demek devaml tehlike iindeyiz? dedi ve harita zerinde sigaradan daha ok sararm parmayla gst e r e r e k kaptana u talimat v e r d i : Bu normal rotay takip etmeyeceksiniz. Kayalara arpmamak artyla, mmkn olduu kadar sahili t a k ip eden bir rota ile gideceksiniz ve icabnda gemiyi bil tereddt sahile vuracaksnz. Gemiyi feda ettikten sonra istediiniz noktaya karz, paam. Evet, icap ederse istediimiz yere gideceiz! Mustafa Kemal'in kafasn kurcalayan sorular bitmemiti : Ka mil gidiyoruz, kaptan? Paam, sekiz, on mil ama, havaya bakar. Ne havas? Yani, deniz olur da dalgalarn stnde bocalarken pervane havada boubouna dnerse pek yol alamayz. Mustafa Kemal, gm tabakasndan kaptana bir sigara ikram e t t i . bir de kendisi yakt. Artk, kaptann yanndan ayrlmak gerektiini anlamt. Onun da her arkada gibi ba dnyor, midesi bulanyordu. Kaptana uurlu yolculuklar dileyerek kamarasna indiinde aynaya bakt, yz yorgunluktan yemyeil kesilmiti. Kusmamak iin giyneiyle arka st yatana uzand. Dn akamdan beri midesinin bombo oluuna kretti ve uyumaya alt. 17 Mays gn de, frtna, dalgalar dalar gibi yuvarlayarak

esip durdu. O gn, akam saat dokuz buukt a nebolu'ya vardlar. Vapur burda duramad. Dalgalar korkuntu. nebolu'nun yrekli kayklar bile vapura yanaamadlar. Mustafa Kemal, vapurda ilgin bir yolcu bulmutu. Bu. yukarda da sylediimiz gibi. Sinop'a yeni atanm olan ve grevine giden Mazhar Tevfik beydi. Gen mutasarrf, hukuku bitirmi, skdar Polis Mdrl yapm, uyanka bir adamd. Mustafa Kemal, onunla uzun uzun konuup grt ve Hrriyet ve tilf Partisi'nin bu adamn byleyerek kendi dncelerine yatrd. Daha da ileri giderek ona zel bir i f r e verdi ve onunla ilerde haberleebilmek olana da salamaya alt. 18 Mays 1919 sabah kk Bandrma vapuru, Sinop limanna girdi. iddetli bir gn dousu esiyordu. Kocaman dalgalar, eline geirebildii her eyi karaya atmak, kayalara arpp paralamak iin iblise bir hevese kaplma benziyordu. Limana zorla snm birka byk yelkenli, fndk kabuu gibi dalgalarn zerinde oynuyor, demir tarayarak her an kydaki kayalara bindirip paralanmak tehlikesiyle kar karya bulunuyorlard. Gen mutasarrf, yeni tant ve hepsinde de gizli bir ideal atei sezdii arkadalarnn ve Mustafa Kemal'in ellerini byk bir scaklkla skarak g bel karaya kt. Resm, gayri resm Sinoplular, iskeleye birikmi, yeni mutasarrflarn bekliyorlard. Mazhar Tevfik. vapurdaki deerli yolcuyu Sinoplulara anlatm ve onu karaya armalarn sylemiti. Byle deerli bir konuu karmak

stemeyen Sinoplular, mutasarrfa yazlan bir ar 51 i le dar arld. Ne var ki Mustafa Kemal, btn br yol arkadalar gibi denizin hmna uram, baya hastalanmt. Dar kamadndan bir k a r t v i z i t i n arkasna yazd bir iki cmlecikle Sinoplulardan zr dilemek zorunda kald. Hastalktan baka karaya kmasn nleyen nemli nedenler de vard. Arkadan gelmek tehlikesi oian ngiliz torpidosu, ya da torpidolar, sonra karada bir t e r t i p le tutuklanmak korkusu bunda rol oynuyordu. Yalnz, bu arada bir hevese daha kaplmt: Acaba Sinop'a karak karadan Samsun'a kolayca g i d i l e b i l i r miyd i ? Bylece de ngilizlerin errine uramak korkusundan bsbtn kurtulabilirlerdi. Yapt incelemede kara yolculuu, hem ok g, hem de ok uzun olacakt. Vapur, mutasarrf braktktan sonra yine yola kt ve 19 Mays 1919 sabah saat altda, direine ordu kumandanl forsu ekilmi olduu halde Samsun limanna demirledi. Samsun, yamalara trmanm ak. badanal evleriyle yemyeil tepelerin eteinde ve masmavi bir gk altnda bir kartpostal gibi gzeldi. Btn idealist yolcularda imdi hem byk bir sevin, hem de korku balamt. Bir yandan ehrin grnn gzden geirip kendilerini gelip alacak m o t o r u beklerken, bir yandan da Fenerburnu'ndan anszn kverecek bir ngiliz torpidosu srprizine yakalanacaklar diye dleri kopuyordu. Onlar da m i t o l o j i n i n Argonotlar gibi lkelerine

hrriyet getirecek tlsm bulmak zere kalkp bu ehre gelmilerdi. Yason ve arkadalar da memleketlerinin kurtuluu iin ayn deniz yolunu geerek kurtuluun tlsm olan altn yapay arayp bulmaya gelmilerdi. Samsun'daki tmenden Binba Mahmut Ekrem bey. vapura geldi ve yolcular motora ard. lkin Mustafo Kemal, kaptanla helllaarak motora atlad, sonra btn arkadalar bindiler. Durgun ve duru - Karadeniz, sabah gneinin serptii a l t n yamuru altnda t i t r e i y o r d u . Masmavi bir gkyz ve yemyeil Anadolu tepeleri ve bunlar n ardnda mor duman ynlarna benzeyen Anadolu dal a r , bu sabrsz yolcular aryor gibiydi. Bir kez ayaklar salam karaya bassn ondan sonra ngiltere'nin bt n dritnotlar onlara vzgellrdi. Motorcunun yardmyla i lk karaya kan Mustafa Kemal oldu. Tuzlu sularla slanm krk iskele t a h t a l a r n n zerinde durarak arkadalarnn klarna bakt. Sonra gzlerini yine ehre evird i . Onlarn geliini iskelenin ucunda bekleyen b i r k a resm memurdan baka hi kimse grme benzemiyordu. yle ya, buradan ne paalar gelmi, ne paalar g i t m i t i . Enver Paa'y da, Alman paalarn da burdan geerken ok grmlerdi. Mustafa Kemal, bu tasaszla yrei szlayarak bakyordu. Hi kimseye kzmyordu. Halk, ona dman olmasn, onu talamasn yeterdi. O bu halk, bu mbarek Anadolu halkn kutsal bir hamur gibi youracak, ona yeni bir ruh, bir lmezlik katacak ve onu korkun dmanlar zerine y r t e c e k t i .

Mustafa Kemal'in gzleri l l yanyordu. Hepsi dar ktktan sonra : Haydin, arkadalar, dedi. Artk karada bize lm yok. M u s t a f a Kemal, yirmi yanda bir delikanl gibi yrmeye balad. Btn arkadalarnn yzlerinden de sevin salyordu. Mbarek Anadolu toprana ayaklarn basmlard. Artk korkmuyoriardi; bundan sonra korkacak olan dmanlard. Mustafa Kemal'in hrriyet d, artk gerein krmz granit kayalklarna ilk admn atmt. Burada kazanaca zaferlerle onun hrriyet dleri, etten, kemikten, kandan ve candan yeni bir millet gereine ulaac akt... SAMSUN TRAJEDS Tanr, hrriyeti ancak arayanlara verir. Webster Uzun tahta iskeleden ayrlp da ilk kez Samsun toprana ayaklan deen Mustafa Kemal'in kulaklar dibin53 de asker bir bando bir asker mar alarak gmbrdemeye balad. Samsun mutasarrf Ethem bey, yznde takma bir glmseme ile Mustafa Kemal'e doru ilerleyerek elini s k t : ehrimize ho geldiniz, paam! Mustafa Kemal, bakt. Bu ii gemi eski memur t i p lerinden

biriydi. Sezdiine gre de ancak Ferit Paa'ya ve dmanlara hizmet edebilirdi. Zaten Mustafa Kemal'i de Vahidettin'in yaveri ve bir ordu mfettii olduu iin karlamaya gelmiti. Mutasarrftan sonra, asker kumandan, Belediye Reisi, Polis Mdr Refik bey, (Koraltan) mektupu ve bakaca hkmetin ve ehrin ileri gelenleri, srasyla Mustafa Kemal'in ve arkadalarnn ellerini sktlar. Mutasarrf Ethem bey, bir akam nce muhasebei hususiye mdr Osman beyi ararak yle d e m i t i : Osman bey, stanbul'dan bir paann riyasetinde-' bir heyet-i teftiiye geliyor. Bunlar misafir edecek bir yer bulmak lzm. Zaman da malm; kimseden bir fedakrlk isteyemiyeceimiz iin meseleyi aramzda halletmeliyiz. midim sizde! Yann sabahtan itibaren bu ile megul olunuz. Osman bey, bu iin iinden kabilmek iin btn gece dnmek zorunda kalm, en sonrc buna bir are bul abilmiti. Bu t e f t i heyeti iin en uygun yer, olsa olsa, Mntaka Palas Oteli o l a b i l i r d i . Sabahleyin erkenden y a t a k t a n frlayan Osman bey, hemen gidip otelin sahibini bulmu ve onunla bir anlamaya varmt. Gelgelelim, bu otelde de bu nemli heyeti arlayacak hi bir eya yoktu. Oteli kiralayp anahtarlarn cebine indiren muhasebei hususiye mdr, btn memurlarn evlerinden karyolalar, yataklar, yorganlar, mutfak takmlar^ t o p l a y a r a k orasn oturulacak hale getirmi ve dairelerden de masalar,

sandalyeler ve baka gerekli eyay tatarak yznn akyla bu iin iinden kvermiti. ileke Samsun halk, elbette gelenlerin kim olduunu bitmiyordu, bilemezdi de. Samsun'da bir ngiliz yz54 bassnn emrinde bir igal kuvveti vard. Bu yabanclar ehirden kovmaya gc yetmeyen Trk paalarnn ne anlam vard? sterse, bir yerine bin tane gelsindi! H i b i r Samsunlu artk byle atafatl paa giyneklerine pul vermiyordu. ehrin sokalarnda diinden trnana dek silhl Pontosu Rum eteleri dolayor ve bunlara hi kimse bir ey yapamyordu. Bu yzden deniz kysnda ileriyle gleriyle uraan yar a balklar, kayklar ve hamallar, bu sarn paaya ve arkadalarna d i k k a t l e bakmay dnmediler bile. Mntaka Palas, iskeleye ok yakn olduundan Must a f a Kemal nde, arkadalaryla karlayclar arkada olduu halde oraya dek yayan yrd. Otelde hepsi soyunup dkndler, ykandlar ve kend i l e r i n i bekleyen daha g grevler iin elden geldiince dinlendiler. Mustafa Kemal, ilk i olarak annesine bir telgraf ekerek sa salim Samsun'a ayak bastn ve shhatte olduunu bildirdi. Aradan ancak bir saat gemit i ki, Mustafa Kemal'in ili'deki evden beri yannda get i r d i i ve ok gvendii emireri Halt, koarak paann kapsn ald. Ne var Halit?

 Torpido gelmi, paam. . Hangi torpido, ocuk? Zahar, sizi yakalamak isteyen torpido! Mustafa Kemal, hemen drbnn alarak balkona kotu. Gerekten de knda kocaman bir ngiliz bayra grnen bir ngiliz sava gemisi. Samsun limanna demir atyordu. Bakt: Vefal kk Bandrma teknesi, Refet bey i n on sekiz atyla br yklerini boaltm, atlburnu aklarnda dumanlar savurarak Trabzon'a doru yol alyordu. imdi, btn Argonotlar, onun evresini alm, gar ip duygularla torpidoyu seyrediyorlard. A n a f a r t a l a r kahraman Mustafa Kemal'in Samsun'a doru yola k ngiliz Intellicens Servis'ince haber alndnda sorumlu ngiliz kumandanlar, hakl olarak heyecana kaplmlard. anakkale'de General Hamilton'u boz55 gundan bozguna uratann o olduunu pek iyi biliyorlard. stanbul'da Karadeniz ordusu bakumandan Generar Milne'n etekleri tutumutu. Hemen Harbiye Nezaretine bir mektup gndermiti. Bu mektup, Mustafa Kemal'in Samsun toprana ayak bast 19 Mays'a rastlyordu. General Milne, bu mektubunda yle diyordu: Harbiye Nezaretine, 19 Mays 1919. Devletl efendim hazretleri, dokuzuncu ordunun bir t e k i l t icab olarak lvedildii anlalmken dokuzuncu ordu ktaatna bir mfetti-i umumi ve dokuzuncu ordu iin dahi bir Erkn Harbiye Reisi ile byk bir Erkn Harbiye heyetinin neden dolay

Sivas'a izam olunmakta olduunun anlalamadn zat linize i'ar eylemekle mbahiyim. Bu zabitann ne gibi vezaifi ifa edeceklerini ve mutasavver tensikat mahiyetinin neden ibaret olduunun l t f e n izah buyurulmasn i s t i r h am eylerim. Karadeniz Ordusu t . Bakumandan General Milne Mustafa Kemal'in beraber almak iin anlam olduu Cevat ve Kzm Paalarla Basrl adl birinin imzalad bir karlk da General Milne'n mide bulantsn geirecek durumda deildi: General Milne cenaplarna: Harbin devam esnasndaki ordu kumanda t e k i l t , memleketin her tarafnda lavedilmiti. Fakat, vsi bir mntkaya dalm bulunan ktaatn nezaret-i cizi namna olarak her trl hallerini t e f t i ve verilen evamirin derecei tatbiklerini grmek iin tpk Konya'daki yldrm ktaat mfettilii gibi olmak zere ve on beinci k o l ordular iin de dokuzuncu ordu ktaat mfettilii ihdas olunmutur. Bu mfettilik fazla olarak o havalideki esliha, srg kollaryla kamalarn surat-i evkine ve hi bir asayisizliin meydana gelmemesine gayret edecektir. bu vezaifi ifa iin uzunca seyahatler yapacak olan bu m f e t t i l i e tezkirelerinde zikir buyurulduu gibi ne Si56 vas ve ne de har ve daimi bir mevki gsterilmediini arz ile kesbi- eref eylerim.

Basri - Kzm - Cevat Bu yazma-izime Haziran aynda ve daha sonralar da sonusuz olarak srp gidecekti. Karada tutuklanmak korkusuna kaplan kimi arkadalarna Mustafa Kemal, kandrc szlerle bu iin olamayacan anlatt. Durum, k r i t i k t i . ehirde kk ngiliz kuvvetinin yansra evlere gizlenmi silhl Pontos eteleri ve henz hibir eyden haberi olmayan kaygusuz bir Trk kalabal vard. Bir an nce ie koyulmak ve ehirdeki asker sivil rgtleri ele g e i r i p gvenlerini koruyacak bir hale getirmeliydi. Ufak bir kahvalt edip hkmet dairesine gittiler. Mutasarrf Ethem bey. odasnda onlar alkoydu ve Mustafa Kemal'in Trk-Rum kavgasr zerine sorduu sorulara hi de Trkleri kayrmayarak karlk verdi. Tam anlamyla zmir'in Kanbur zzet'i t i pinde bir eskimi memurdu. Samsun gibi nemli bir yerde bu adamn zararl olacan anlayan Mustafa Kemal, hemen stanbul'a bir yaz yazarak Dahiliye Nazr Mehmet Ali beyden onun yerine daha gen birinin gnderilmesini istedi. Gen idare adamlar, hangi partinin adam olursa olsun kolay yola geliyordu. lk rnek, Sinop mutasarrf Mazhar Tevfik'ti. M u s t a f a Kemal, ilerin salam admlarla ilerlemesi i in ilk nce en yakn asker b i r l i i n ele geirilmesi ger e k t i i n e inanyordu. Samsun'da bulunan on beinci tmen kumandan kendi dncelerine kart dnceler tadn hemen anlam ve Sivas kolordu kumandanl

i in g e t i r d i i Albay Refet beyi tmen kumandanlnn makamna oturtuvermiti. Bylece Samsun, u anda onlarn elinde demek oluyordu. Bundan sonra, Samsun'un asayiiyle ilgili kiileri yoklad, bunlardan polis mdr Refik beyle, hkmet dokt o r u n u n ok uyank ve t am kendi istedii biimde insanlar olduunu grd. Refik bey, (Koraltan) arkadalaryla Pontos tehlikesine kar bir rgt kurmaya alyor ve 57 Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'ni destekliyordu. Mustafa Kemal, bu kefine ne denli sevinmise polis mdryle arkadalar da gen paann tam istedikleri gibi kna sonsuz sevinmiler ve.onun yanndan ayrlmaz olmulard. Mustafa Kemal, Samsun limannda kendisini yakalamaya gelen ngiliz torpidosunu grdkten sonradr ki sevgili arkada Rauf'un ne denil doru sylediini anlam ve artk, aktan aa mill propagandasna balamt. Artk, hemen btn arkadalar, ok yaydan km olduundan, onun gibi inanl szlerle karsndakilere umut alamaya alyorlard. Refik bey, mutasarrf Ethem ve tmen kumandan zerinde Mustafa Kemal'i uyarm ve Batum'dan Snop'a dek Pontosuluun nasl bir yangn gibi yaylmaya baladn, pek yakn bilgisine dayanarak anlatmt. Samsun, gzel Samsun, eskiden beri ileli bir ehir-" di. Buday yetitirecek tarlalar ktt. Msr yetitirecek suyu yoktu. Doksan savanda Krm'dan gelen gmen

Tatarlar, bu ehri ilk kez adamakll darla drmt. Deniz kysnn gm kumsallar zerine kurulan erit gibi bir sra tahta barakalarda barnan Krmllar, halleri vakitleri biraz dzelince Samsun'un yamalarndaki Rum ve Ermeni mahallelerine yakn yerlerde kk tula evler yapm, deniz kysn boaltp gitmilerdi. Arkasndan Balkan Sava kt. Samsun, bir kez daha gmen kafleleriyle dolup tat. Bu a, yoksul, krmz kuakl, yeldirmeli, sarn Avrupal kardeler, yoksul Samsun'un gzel grnyle bir trl doyamadlar. Tatar kardelerinin boaltp kat evlerde alktan ve hastalktan krlp giderken Birinci Dnya Sava kt. te, o zaman ileli Samsun, en korkun gnlerini yaamaya balad. Rus ordularnn eline geen Trabzon blgesi insanlar, gmen olup yollara dtler. Tifsten, koleradan, veremden ve stmadan knla knla Samsun'a vardlar. ldrc hastalklar, a l k t a n bir deri bir kemik kalm Samsunlular sinekler gibi krp geirmeye balad. Rumlar ve Ermeniler, Samsun'un bu mutlu ve zengin insanlar, 58 daha nce itilf hk metlerince kt yoilarda T r k i y e aleyhine kullanlmak istendiklerinden yerlerinden oynatlmlard. ehrin nfusu oalr gibi oluyorsa da, her gn y z l e r c e l tayp kazlm ukurlara atan p arabalar, bunlarn saysn azaltp duruyordu. Yeni domu yavrular, stszlkten abucak dnlmez yolculua kyor, erkekleri cephelerde can veren ev kadnlar, l ocuklarn,

bahelerinde, ya da sahipsiz topraklarda kazdklar ukurlara gmyorlard. Takatsiz mezar i i l e r i , der i n ukurlar kazamadndan ller a kpeklerin penel e r i y le karlp paralanyor ve itahla yeniyordu. Issz mezarlklarda sahipleri kaybolmu srlerle kpek, karanlk geceleri korkun ulumalaryla dolduruyor, mezbahann doiaylarnda yuvalanm serseri kepekler, kuurarak hem birbirlerini, hem de ordan geen yolcular paraly o r l a r d . Ormanlarda da kudurmu kurt, akal ve tilkiier dolayor, yollar ehre uraynca kpeklerle bir lm-dir im savana tutuuyorlard. Samsun Belediyesi, kuduzun nne gemek iin on yaindaki ocuklarn eline zehirli et paralar veriyor, her yanda zehirlenmi kpekler, kvranp duruyor, kuduz salgnnn ve kpek ulumalarnn ard arkas bir trl kes ilmiyordu. Bu da yetmiyormu gibi Rus sava gemiieri, ileli Samsun'u ka kez topa tutmu, birok canlara kym ve yoksul halkn yreini azna getirmiti. B i r i n c i Dnya Sava'nn sonlarna doru Samsunlular, tam anlamyla bitkin bir haldeydiler. Rusya'da patlayan Boleviklik ihtilli, Trabzon blgesinden Rus ordusunun ekilip gitmesini salam ve oradan gelmi oian gmenlerin sa kalanlar memleketlerine dnmlerdi. Yalnz, dalarda Pontosu Rum eteleri kuvvetlenmeye balam, ehri epeevre evirmilerdi. Suyu, Murat rmann kaynaklarna yakn yerlerden kapal harklar yol

u y la gelen Smsun halk, yeni bir korkuyla kar karya gemeye balamt. Halk, a olduu gibi susuz da kalmaya mahkm olmann yolu zerindeydi. Her gn, halkn aznda dolaan sylentilere gre Rum ve Ermeni ete59 ferinin suicr zehirleyeceinden korkuluyor, bu yzden birok gnler halk, susuz kalmak pahasna emelerden su doldurmaktan ekiniyor, surdaki burdaki su szntlarndan yararlanarak su gereksinimini gidermeye alyordu. ehrin btn ie yarar erkekleri Enver Paa'nn Allahekber dalarndan armaya alt o yzbin kiilik mehur ordu ile kar frtnalar iinde, ya da Mu'ta, ran, Ermenistan snrlarnda ve karl buzlu Erzurum yaylalarnn korkun souu altnda donmu, yeryz gneinin tatl klarndan ve yeil kylerinin mutlu gzelliklerinden yoksun bir karanla gmlp gitmilerdi . ehr in bedel verebilen varlkl birka bin kiisinden gayr her ev, erkeklerinin en y i i t l e r i n i o sonsuz karanla yolcu etmi, imdi de kimsesiz ve umarsz, aln, hastalklarn, zehirlenmek, dada bayrda tutulup ldrlmek korkusunun elinde yardmsz kalm inleyip duruyorlard. Cephelerde, ancak oluk ocuklarn felketlere emanet edebilmek iin can veren yiit Samsun erkeklerinin oc u k l a r , sokaklardan toplanarak Ermeni mahallesinin bo okul ve evlerinde kurulan Darleytam adl ksz yurtlarna doldurulmu, bu kez de orada alk ve yoksuluktan ldrlmek zere yzst braklmlard. Ayr ayr iki Darleytam'da

kz ve erkek olarak iki bin ocuk kapatlm, sadece umutla yaatlmaya allyordu. Alktan ne yapacan arm bu ocuklarn en glleri, en acar ve afacanlar duvarlardan atlayarak hrszlkla karnn doyurmak iin ehre dalyor, tutularak yeniden getiriliyor, ya da alk ehitlerinin ocuklar Darleytamlarn saysn a r t t r m a k zere toplanp buraya depo ediliyordu. Bin ksz kzn says son gnlerde hzla azalmaya balamt. ehrin paral erkekleri iin bunlar ucuz birer zevk matah haline geldiinden bol bol evltlk alnyordu. Gz ak kimi kadn ve erkek kiilerin elinde bir gelir kayna haline g e t i r i l i y o r l a r d . Sava bitip de hkmet bykleri snr dna katktan sonra, Darleytamlar birdenbire bir maden oca gibi kmt. Bin kzdan kala kala yirmi otuz kii, erkek kszlerden de yze yakn ocuk kalmt. Ancak, Darleytamlar besleyen tahsisat birdenbire 60 kesilmi, stanbul'dan, Rusya'dan ve da balarndan dnen Rumlar ve Ermeniler, eski evlerine, kiliselerine, okullarna sahip kmaya, Trk kszlerini kap dar ederek buralara Rum ve Ermeni kszlerini yerletirmeye balamlard. En son kaian krk elli kiilik bir ocuk grubunu al k t an kurtarmak zere Samsunlu tccarlar davranm, o n l a r n balarna Cevat adl gen bir adam koymu, yiyecek ve ieceklerini vererek onlar lmden kurtarmaya almlard.

te. Mustafa Kemal, Samsun'a ayak bastnda, drt korkun sava ylnda can veren saysz Trk askerinin kszlerinden arta kalan birka kz ve erkek ocuk, belediyenin karsndaki medreseye kapatlm durumdayd. < * * Mustafa Kemal, belediye reisinin ziyaretine giderken belediyenin nnde bir facia ile karlat. Ayaklarnn parmaklar patlak postallarndan dar frlam, stba parampara, alktan avurtlar km, gzlerinde umutsuzluun iki uurum gibi derinletii bir Trk askeri grd. Ne var ki, o, paay grmyor, baya yksek sesle alyordu. Belediyesinin ve asker gcnn kasas tamt a k r olan ileli Samsun, bu sokakta kalm ileke askere yardm edecek durumda deildi. Memleketine dek gidecek paras olmad meydandayd. Nerden terhis edilmise ortada braklm saysz askercikierden birisiydi. Sesli sesli alyordu. Bu alay tonunda umutsuzluk ve umarszln ac izleri seiliyordu. Mustafa Kemal, btn bunlar bilmekle beraber onun nnde durdu v e : Asker alamaz, arkada, dedi. sen ne alyorsun? Askercik, o denli kendinden gemiti ki, Mustafa Kem a l ' l e arkadalarn da ordan gelip geen baya yolcular sanm, hi aldr etmemiti. Mustafa Kemal'in ses i , onu uyandrd. Ban kaldrd. Bu sesi ve bu yz tanyordu. Bu anakkale'deki kumandan Miralay Mustafa Kemal'in kendisiydi. Askercik, armt. Dikkatle bakt: Karsndaki imdi bir paayd. Demek ki paa olmutu.

Yank yznde birdenbire donakalm gzyalaryla ka61 fasn kaldrm, bu ici glmseyen ve kendisini anlayan efkat dolu mavi gzlere bakyordu. Dilini yutmu gibiydi. Mustafa Kemal sorusunu y i n e l e d i : Syle, ne alyorsun? Askercik, yank s e s i y l e : Dman memleketi bast, hkmet beni t e r h i s ett i . Silhmz elimizden aldlar. Toprama giren dman imdi ben ne ile ldreceim? dedi. Mustafa Kemal, derin ve tatl sesiyle : zlme, ocuum, dedi, gel benimle. Sonra, Cevat Abbas beye: Cevat bey, dedi, biraz sonra frka kararghna g i t t i i m i z d e Binba Mahmut Ekrem beye syle, bu ocuu tepeden trnaa silhlandrsnlar. Bu bizim yeni ordumuzun ilk askeridir. Mustafa Kemal, belediye bakannn ziyaretinden sonra tmen kararghna gitti. Tmen kumandan ze-" rinde gereken bilgiyi almt. Hemen yannda' g t r d Albay Refet beyi onun makamna o t u r t t u ve subay kadrosurtu toplayarak memleketin kurtulu t a r i h i n i n bugnden baladn mjdeledi. Sonra, mutasarrf Ethem beyi yerinden uzaklatrarak stanbul'dan yeni mutasarrf Hamit bey gelinceye dek onun makamna da vekil olarak yine Refet beyi geirdi. ki- gn iinde Mustafa Kemal'in Samsun'a neden

geldii her yana yaylm, umutsuz balar dorulmaya balamt. Mdafaa-i Hukuk yeleriyle de ska gren Mustafa Kemal ve arkadalar, i Anadolu'ya gemek iin gerekli rgtlerini hzla ilerletmeye alyorlard. Bu ky ehri, kendileri iin her an umulmadk t e h likeler yaratabilir ve btn umutlar, i haline gelmeden boup ldrebilirdi. lk almetler de grnmeye balamt : Albay Refet beyin, makamna gidip o t u r d u u on beinci tmen kumandan, sonradan Mustafa Kemal'in yolunda yryenlere katld ve Kurtulu Sava'nda generallie dek ykseldii halde o gnlerde ona ve arkadalarna kar olduu ve emrindeki b i r l i k l e r l e yakn birlikleri 62 ona kar ayaklandrmaya alt haber alnmt. Refet beyin tmene el koymas, bu kt belkiyi ortadan kaldrmt. Hemen bunun arkasndan yeni bir tehlike kapy alvermiti. Hemen ertesi gn, Samsun limannda yeni bir ngiliz torpidosu demir atm ve motorla karaya kan bir ngiliz Binbas, tmen kumandanlnda Refet beyin karsna dikilivermiti. Mustafa Kemal'le arkadalarnn Anadolu'ya neden getii artk stanbul hkmetince de. ngilizlerce de biliniyordu. ngiliz Binbas, Mustafa Kemal'le b i r l i k t e hepsinin stanbul'a dnmelerinin kendileri i in hayrl olduunu syledikten sonra torpidonun kendilerini gtrmeye hazr olduunu da szlerine katmt. Refet bey, her eyi gze alm bir ihtillci olarak konumann

artk grevi olduunu a n l a m t : Gsterdiiniz alkaya ok teekkr ederim, ama, ben deniz yolculuunu hi sevmem ve rahatsz olurum. Zira biliyorum ki, evvel stanbul'a, oradan da Malta'ya gndereceksiniz! ngiliz Binbas, Trk Albaynn verdii bu karla amt: Galiba siz benimle alay ediyorsunuz! dedi. Refet bey ayak ayak stne atm olarak dudaklarnda zehir gibi bir glmsemeyle: Ne sandnd, tabi alay ediyorum! diye karlk verdi. Sonra daha arbal, hatt korkutucu bir ses ve yz mimikleriyle szlerini yle srdrd : Bana bak. Binba, derhal burasn terkedecek ve gemine binerek geldiin yere gideceksin! Yoksa hemen seni tevkif ederim ve asarm! Refet bey, blf yapmyordu. Artk, onu hi kimse a l koyamazd. Samsun'da kald srece, Mustafa Kemal'in sadece gnleri deil saatleri bile doluydu. Masasnn banda o t u r u p durmakszn direktifler veriyordu, mektuplar yazyor, nemli bir eyler hazrlyor, masasnn bandan kalknca da hemen sokaa frlyor, Mdafaa-i Hukuk'a kouyor ve orda ortamn etkileyebilecek kiilere yeni dncelerini alamaya alyordu. ki gn iinde hal63 kn artk pek gvenmedii bir paa niformas altndan sevimli, cana yakn ve sempatik bir adam, halk tanyan

ve onun en ince tellerine dokunabilen bir halk adam kvermiti. ok nazikti; kendisine bir ay, bir kahve, ya da bir iskemle getirene : Zahmet verdik, evlt. ok teekkr ederim, diyor ve kolaylkla gnl alyordu. 3 i r yerde oturunca hemen memleketin imdiki ackl durumundan sz ayor ve kurtulu olanaklarn halkn anlayabilecei bir mantkla ve dille aklamaya alyor, onu dinleyenlerin yzleri hemen umut klaryla parlyor, aydnlanyordu. Mustafa Kemal'in idealist karargh arkadalar da kendilerinden medet uman kulaklara : yi olacak, iyi olacak, bu kara gnler geecek! diye iyimserlik ve umut datyorlard. Artk, ehir, bu mavi gzl paa ile adamlarnn Samsun'a neden geldiklerini, renmiti. Onlar rendii gibi stanbul'daki devlet adamlaryla padiah ve ngilizler de renmiti. Bunun iin Mustafa Kemal'in kararghnn yerletii Mntaka Palas Otell'nin evresinde pheli glgeler dolamaya bala mt. Damat Ferit'in tilf ve Hrriyet Partisi'nden hafiye klkl adamlar ve ngiliz casuslar, Mustafa Kemal'le adamlarn adamakll gz hapsine almlard. Onu Samsun'dan teye sa geirmemek iin de karanlkta kimi hazrlklar yaplmakta ya da dnlmekteydi. lkin istanbul hkmetince diplomatik yollardan onun stanbul'a arlp ele geirilmesi iin stmal bir alma balamt. Bu denli nemli bir grevle Mustafa Kemal apnda bir Generalin Anadolu'ya gnderildiini renen ngilizler,

byk bir tela kaplmlar, hemen ie koyulmulard. Mustafa Kemal'in arkasndan yola karlan ngiliz torpidosu, elleri bo geriye dnnce, ngilizler, Babli'yi adamakll sktrmaya, hrpalamaya balcdlcr. Gerek Vahidettin, gerekse onun nazrlar, ekerlemeye benzer t a t l dillerle Mustafa Kemal'i stanbul'a aryorlard. Telgraf stne telgraf geliyor, hepsinde de avlayc bir d i l kullanlyordu. Mustafa Kemal, gelen telgraflar ac a c glmseyerek okuyordu. Bu paavralara karlk ver64 meyi aklndan bile geirmiyordu. Yine de bu telgraflar g e l ip durdu. Mustafa Kemal, o k u r t u l u ufkuna doru atlm alt n ok, Akdeniz'e deinceye dek amadan yoluna gidec ekti. Mustafa Kemal, Samsun'a ayak basar basmaz Erzurum'daki on beinci kolordunun kumandan olarak kendisinden bir ay nce Anadolu'ya geip grevi bana gitmi olan Kzm Karabekir'e bir telgraf ekti ve Trkiye'nin genel durumunun almakta olduu tehlikeli g i d i t e n pek ok zldn, millet ve memlekete borlu olduumuz en son vicdan grevini yakndan, ortaklaa alma ile en iyi yapabilecei kansyla bu son memuriyeti kabul e t t i i n i , bir an nce Erzurum'a gitmek isteinde olduunu, yalnz Samsun blgesinin durumu asayisizlik yznden kt bir sonuca gitmek tehlikesi gsterdiinden oralarda birka gn kalacan bildirmi, sonra da oraca

kendisini ilgilendirecek haberler varsa bunlar hemen bildirmesini dilemiti. Bundan sonra, Ankara'da yirminci kolordu kumandan Ali Fuat Paa'ya da bir telgraf ekmi ve Samsun'a geldiini ve onunla daha sk haberleme istediini, zmir olaylar zerinde daha kolaylkla alabilecei haberleri kendisine iletmesini dilemiti. Mustafa Kemal'in ilk gndenberi gerek kendi dncelerine yatkn Mdafaa-i Hukukulardan, gerekse uyank hkmet adamlarndan ve halktan edindii bilgiye gre Samsun, topun azndayd. Pontosular, Samsun'u ateten bir kska ime almlar, ehrin iinde birok noktalarda da yuvalanm, g i t t i k e daha ok glenmeye, daha ok silahlanmaya alyorlard. Pontos ordusunun says ve silh her gn biraz daha artyor, ikencelerle ldrdkleri Trklerin ve yaktklar kylerin says ise saylamamaya balyordu. Samsun hkmetine yabanclarn karmas yznden asayi kurulamyor ve adalet mekanizmas ileyemiyordu. Mustafa Kemal, Samsun'a gelmeden nce Pontosular zerine olduka genel bilgiler alabilmiti. Bu birka 65 2/F. : 5 gn iinde polis mdr Refik bey ve arkadalarndan rendikleri, tylerini diken diken etmiti. Kendisi bir Rumeli ocuuydu. Balkanlardaki korkun komitecilik st n e derin denebilecek bilgisi vard. Anadolu'daki Rum ve Ermeni hemehrilerimizin kurduu eteler, vahet ve

dehette onlara ta kartacak bir iddetle alyorlard. Mustafa Kemal, Avrupa'ya kurtlarn kuzu ve kuzularn da kurt olarak tantldn dehetle gryordu. Buradan stanbul'a giden haberler, bsbtn tersineydi. Rum e t e c i l e r i n i n Trkiere yapt ikenceler, Trklerce Rumlara yaplyor kans uyandrlyordu. Mustafa Kemal, Anadolu'da karlaaca glkler i daha nceden hesaplam ve bunlarn nedenlerini ve imdiki glerini iyice incelemiti. Bundan dolay, bu bell Pontos sorunu stne de epeyce bilgisi vard: Yunan Kilisesinin ta stanbul'un fethinden bu yana Trkiye aleyhine korkun bir kampanya atn biliyordu. Byk Yunanistan ve Bizans dvasn salt Yunan Kilisesi yklenmi gibiydi. Yunan Kilisesi de Yunanistan'da deil Trkiye'nin bakenti olan stanbul'da bulunuyordu. te. bu yzden de ok etkili alabiliyordu. Fatih'in yapt tek yanllk, bu kiliseyi Yunanistan'a yolcu etmeyiiydi. Bizans K i l i s e s i n i n az zaman sonra. Yunan Kilisesi haline geleceini dnebilmek, elbet yirmi yanda bir Fatih i in biraz g ve aprak bir sorundu. Bizans Kilisesi, f e t i h t e n nce mslmanlk aleyhine korkun savalar am, fetihten sonra da bu sava Trklere kar yneltmiti. te, bu andan beridir ki. Byk skender'in ele ge i r d i i ya da sadece zerinde askerce bir yry yapt btn, t o p r a k l a r . Byk Yunanistan hlyas iin at oynatlacak bir meydan olarak ele aldlar. Bu yzden de

Bizans Kilisesi papazlar, Byk Yunanistan hlyasnn birer gnll fedaisi haline geldiler ve zehirli, korkun propagandalaryla Kk Asya'da rahata yaayan bir avu hristiyan Trk aznln, zaman zaman mslman Trkler ounluu aleyhine kkrttlar ve ortal kana boyadlar. 66 Yunanistan'n bamsz bir devlet oluundan sonra, Fener Patrikhanesi de Bizansllktan km, bu devletin Trkiye'deki bir ileri mevzii, bir ileri karakolu haline gelmiti. Bu din yuvas, 1904 den sonra hzla siyasal bir bozgunculuk oca halini almaya balamt. 1908 Merutiyet devrimi, bu ocan doludizgin almas iin gereken ortam salam, 1910 ylnda tam ktlk yapabilecek bir g nitelii kazanmt. Venizelos'un Yunanistan'da bir g olarak meydana kmas, yani, bavekil olmas zerine artk bir saldr gc olmutu. Artk, Patrikhane, Yunanistan'n Trkiye'de bir koba, bir vurucu kuvveti derecesine ykselmiti. Bizans mparatorluu'nun yeniden dirilebilmesi iin. Patrikhane en nemli bir kprba olarak ele alnyordu.-Patrikhane, Yunan devletinin kasasndan beslenerek propaganda gcn gnden gne daha ok arttrm, mutluluktan baka hi bir istei olmayan Kk Asya insanlarnn belki de en mutlu aznln felket ve tehlike saan mutsuz ve tehlikelerle evrili birer ada haline getirmiti. Venizelos'un 1909 da syledii szler, ok ac, ok tehlikeli

sonular dourabilecek gteydi: Patrikhane Yunanistan'n emrine girmelidir, b u ' s u r e t l e birlemi bir Patrikhanenin ileride mill dvalarda rol pek byk olacaktr. Bu sz etkisini gstermi. Fener mfritleri Bizans hlyasn geree ok yaklam olarak grmeye balamlard. Artk, Patrikhane kendisine inanan zavall insan ynlarn dorudan doruya ihtille aryordu. Trkiye'de henz gl bir hkmet kurulamamt. Bunun zerine, y i n e de bu tehlikeli havay anlayan Trk hkmeti, Patrikhanenin evresini asker bir kordon altna almt. Venizelos, bavekil olmadan nce, bir kez gizlice stanbul'a gelmi, Fener Patrikhanesinin dolaylarnda bir Rum'un evinde bir sre saklanm ve ilerde yaplacak i h t i l l iin direktifler v e r m i t i . Bavekil olduktan sonra da sadece kurulmu cehennem makinasn atelemek iin dmesine basmak yetmiti. 1919 ylnda, itilf devletleri donanmas stanbul'a gir i n c e alma hzlanm, ilk elde Karamanl Patrik uzaklatrlarak yerine Doroteos g e t i r i l m i t i . nceaen elde bulunan btn rgtler aktif bir hale getirilmeye balanmt. Patrikhanenin zel rgt, Sloloz kulb, Zografyon ve Zapyon liseleri, Rum kulpleriyle adalardaki okullar, ksz yurtlar ve hastahaneler, Rumca gazeteler seferber edildi. Bu kurulularn balarndaki siviller uzaklatrlarak yerlerine asker kiiler, tecrbeli subaylar g e t i r i l d i .

Bu tannm adlar arasnda Kanelopulos, Albay Kanamakis, Komaris vard. Bu asker ve p o l i t i k a c , stanbul'daki stratejik noktalara gelip yerleir yerlemez arkalarndan milyonlarca lira skn e t t i : milyon lira Yunan hkmetinin kasasndan karak pasaportsuz Trkiye snrlarndan ieri g i r d i , arkasn Amerika'daki Yunan asll milyoner ve milyarderlerin gnderdii drt milyon " drahmi kovalad. Fener Patrikhanesi, artk, kendini kk bir deviet btesine sahip grmeye ve korkusuzca silahlanmaya balamt. Patrikhanenin kapsna bamszln gsteren Bizans'n i f t e kartall bayra asld... Patrikhane, artk g l bir Rum Ortodoks v u r u c u gc haline gelmiti. Kollar Trkiye'nin yedi ke drt bucana eriiyordu. te, onun glgesinde doan cinayet k yaratklardan biri de Etniki Eterya denilen kurum olmutu. Bunun merkezi Yunanistan'dayd; Patrikhane Yunanistan'n bir ilen karakolu haline geldikten sonra, onun yardmyla Trkiye'de de bunun bir ubesi ald. Bu rgt kurulur kurulmaz Trkiye'de susuz insanlarn kanlar akmaya balad. Bu siyasal cinayetler, 1822 den bu yana tam bir yzyl boyunca durmakszn sregeldi. Artk, Rumca gazeteler de bu rgtn etkisinde, sayf a l a r n d a n masum kanlar szarak kyordu. Bu lm, kan ve cinayet r g t , 1918 de yeniden gzden geirilmi ve daha aktif hale g e t i r i l m i t i . Kurul dourmu, birok insan yiyen dev yavrular tremiti. Rum Basn Kurulu. Rum Mill Savunma Kurulu, Rum Trakya

Kurulu. Rum Gmenler Kurulu, Rum Tacirler Kurulu. 68 Rum Kk Asya Kurulu. Rum Edebiyat Kurulu ve Rum zcilik rgt... Bunlarn hepsi. Patrikhaneye balyd. Yunan Kzlh a . Atina ve Selanik bankalar, bu rgtlerin kasclarn hi bo brakmyordu. Etniki Eterya'nn bu insan yiyen yavrular, yiyecekleri balarn iaretini, yukarda adlarn sylediimiz siyasal ve asker batan alyorlard. Bu kollar, hem cinayetler iliyor, hem de Trk aslndan gelen Anadolu hristiyanlarna hzla Yunanca retiyorlar, askerlik bilgileri verip onlardan gizli ordunun elemanlarn hazrlamaya alyorlard. Gizii cinayet rgtnn en nemli kollarndan biri basn kurulu idi; toplantlarn ou zaman Yunan Konsoloshanesinde yapyordu. Sekiz yesi vard ki bunlardan bei, yerli Rumlardan, de Yunanllardand. Yenilerden Votlras, Necolcgos gazetesinin sahibiyd i ; Pandazitis, Zografyon lisesi retmenlerindendi; Vot i r a s ' n kardei Makridis de bunlardan biriydi. Eklisyastiki A l i t y a dergisi de btn br siyasal gazetelerin takn i h t i l l c i diliyle yayn yapyordu. Oysa. o sadece Patrikhanenin dinsel dncelerini yaynlamas gereken bir din dergiydi. Basn kurulu, imdiye dek yapim ve yaplmakta olan cinayet ve katilleri yeter bulmayarak lm ve terr kampanyasn yeniden hzlandrmaya karar vermi ve ie

koyulmutu. Bu kampanya sonucunda itilf devletlerinin yardmyla stanbul Cezaevi'nde ve baka yerlerde mahkm ve t u t u k l u bulunan btn Rum ve Ermeniler serbest brakld; bunlarn says beyz aknd. Bunlarn hemen hepsi, cinayet gruplarna ve kurulmu etelere kat l a r a k ie koyuldular. 1913 den 1919 a dek yz akn cinayet ileyerek ellerini kana boyadlar. Basn kurulu, bu kez, izcilik grubunu ele ald ve onu da az zamanda silhl ve vurucu bir g haline getirdi. Be yzer renciden asker bl kurulmutu. Blk kumandan olarak her bln banda birer Yunan Yzbas ile er Yunan Temeni bulunuyordu. Zaman g e t i k e bu rgtler tehlikeli bir biimde geliti durdu. 69 Patrikhanenin kurduu en korkun siyasal rgt, Pontos kurulu idi. Karadeniz kylarn Batum'dan Sinop'a dek kapsayan bu hayal lkesi iin en korkun, en vahiye cinayetler ilenmee balamt. Bu Byk Yunanistan Megalo-deas'nn bir paras olan bir toprak paras olarak ele alnmt. Kastamonu, ankr, Yozgat, Sivas, Gmhane, Tokat, Amasya, Trabzon v i l y e t l e r i n i iine alan Pontos hkmeti iinde oturan Trk-slm herkesin kan helldi. Sebil gibi iilebilir, aktlabilirdi. Pontos hkmetinin merkezi Samsun olacandan Pontos etelerinin en azgnlar, en beceriklileri ve en iyi kasaplar hep bu blgede toplanm, yakyor, ykyor, kesiyor,

doruyor, ldryorlard. Patrikhane, zmir'in Yunanllarca igalinden sonra Pontos devletinin snrlarn aka gsteren haritay bast r m ve Anadolu'daki btn Metropolitlere gndermiti.' Parola da hazrd: stanbul'da Ayasofya Kilisesi'nin kubbesi zerine Yunan bayrann aslmasndan bir dakika sonra Samsun kylarnda da Pontos bayra dalgalanmaya balayacakt. Fener Patrikhanesi'nce silhlandrlan Rum Pontos e t e l e r i n i n banda en korkunlar Bafra blgesindeki Nebyan eteleri geliyordu. Nebyan blgesindeki on bir Rum kynde bin on iki ev vard ve bu evlerin hepsinde a l t bin iki yz yirmi sekiz kii yaamaktayd. Bu nfusun hemen hemen bin be yz silh t u t a c a k durumdayd. Birinci Dnya Sava'nda Trkiye'de seferberlik iln e d i l i r edilmez btn bu kyler ayaklanmt. Ayaklanmada Trklerin ilk verdii kurbanlar arasnda Kazak Mermer kynden iki kyl vard. eteciler, bu iki Trk kylsn srt srta balamlar, sonra zerl e r i ne gaz dkerek yakmlard: Sonra, bir jandarma eri. ktasna giden bir asker, t a r l a d a alan bir kadn ldrld. eteciler, hem kadn ve kzlarn rzna geiyor, sonr a da onlar ldryorlard. Bu cinayetler, bir sre teker teker yaplm, sonra toplu ldrmelere geilmiti. 70 lk toplu ldrme olay Casun kynde meydana gelmiti.

Bu ky, Nebyan blgesindeki on bir Rum kynn arasna skm alt Tk kynden biriydi. Bu alt Trk kynde ancak iki bin kii yayordu. te Pontosu eteciler, ilkin bu Trk kylerinden en by olan Casun'a saldrdlar. Baskn ok anszn olmutu. Ky, batanbaa yaklp yklmt. Bu ykmdan bir tek ev kurtulmamt. Evlerde ele geirdikleri bebeklerden yatalak iht i y a r l a r a dek btn kylleri kyn meydanna srp gtrerek orda korkun bar arlar, yalvarlar ve inleyiler arasnda sngleyerek ldrdler. Kurun onlarca ok deerliydi. Bak ve sng ne gne duruyordu? O gn, asun'dan kurtulabilenler, ancak herhangi bir i iin evlerinden uzaa gitmi olanlard. Pontos etelerini artk kan tutmutu; ldrme itahlar korkun bir dereceye ykselmiti. Kua ve Boyal, Trkmenler kylerini de ayn biimde yakp yktlar ve btn ele geirdikleri Trk kyllerini kanl bir itahla boazladlar; bu kyllerin bir bln sng ve bakla para para doradlar, geri kalann gaz dkerek evlerinde ya da meydanlarda yaktlar ve karlarnda mat a r a l a r l a arap itiler. Paralanan ve yaklan kyllerin says yz altm yediydi. Trkiye, dnya savandan kt bir yenilgiye urayarak knca Pontos etelerine artk gn domutu. Savan banda henz, bir hkmet otoritesi varken bu y r e k l i l i i ve vahilii gsteren Nebyan eteleri, artk bsbtn rgtlenerek birer kasap korkusuzluuyla meydana

atlmlard. imdiye dek yalnz Rum kylleri et e l e r e katlyor, Bafra'nn iindeki Rumlar bunlara kat l m a k t a n uzak duruyorlard. Brakma olur olmaz Bafra'nn iinden de Rum bu silhl etelere katld. Bu bir parola oldu: Artk, ete kurmak ii Rum kyllerinin ii olmaktan kt ve btn kyller ve kasaballar Nebyan Pontosu etelerinin yanbanda yer aldlar. Hepsi tepeden trnaa silhlanan bu halk, artk Nebyan blges i n i n dnda da serven aramaya baladlar. Trk hkmeti, artk sadece bir addan baka bir ey deildi. Da71 yanaksz ve desteksiz kaldn anlayan Trk halk, tam anlamyla korkuya kaplmt. Nebyan eteleri, btn Bafra ve Samsun ormanlarna dehet sayorlard. Karanlk gecelerde nlerine gelen Trk kylerine yaptklar basknlarda btn insanlar boazlyor, ykte hafif pahada ar ne bulurlarsa alp gt r y o r l a r d . Her trl ie yarar hayvan, yama edilerek srip gtrlyordu. Bu ilk ksa taarruzda Nebyan blgesi dnda tam yirmi iki i f t l i k ve han yaktlar, on kzn rzna getiler Oru kyn yakp yktlar ve ta stnde ta brakmadlar. Bundan sonra, yeniden yakp ykma dalgas geldi: Yirmi yedi Trk kyn yaktlar; btn hayvanlarn ve tanabilen btn eyalarrn alp gtrdler. Kalu, Ada, Alar kylerinin btn hayvanlarn, bt n eya ve mallarn nke, Garip ve Kuyumcu kyler;-.,

nin btn hayvanlarn yama ettiler. Alaam kyn bastlar, yirmi alt hayvan, yirmi be at ve bin yz yirmi liralk da eya kaldrdlar. Bunlardan baka Nebyan blgesi dndaki Almazsa kynden krk, Cal kynden krk be, Carin kynden yetmi be, Terzili'den drt, Engiz'den , ingazi'den yirmi be evi btnyle yaktlar; Nebyanllar ksa a r a l k l a r la tam be yz Trk kyn yakm oldular. Nebyan eteleri, bununla da kalmadlar! Nebyan blgesinin batsna den Kapkaya'ya indiler ve Kzlrmak't a Vezir Kpr'den Bafra'ya ileyen kayklardaki btn mallar yamaya baladlar. Hkmetin bunlarla uraacak ne jandarmas, ne de askeri vard. En sonra postun elden gideceini anlayan bu blgedeki Trk kyleri, baslarnn aresine bakmaya karar verdiler. Pek sk ve yan yana bulunan bu Trk kylerinin kard silhllar, ilk ke7 Pontosu yamaclara silhla kar koydular. Btn bu blgeye dehet salan Nebyan eteleri, yirmi grup halinde alyordu ve hepsi de Trabzon metrop o l i t i Hrisantos'tan emir almaktaydlar. Bu etelerin reisleri de unlard: Bafra'nn Kelek kynden stavri, Samsun'un Taflan kynden Lefter, Havza'nn Kpda k72 ynden Pi Vadi, stavri ile birlikte alan Aleko. Osmanbeyli kynden Plo, Samsun'un Kurukke kynden Andon, Balk kynden Endik, Karapnarl kynden Pi Uya. br adyla (Kara Uya), Kirazl kynden Ta.-

olu Kara Siva, Bafra'nn Yayla kynden Kel Sava, Samsun'un Eribel kynden Anastas ve days Anastas, Ayna'ere kynden Balcolu Deli Yani. Havza'nn Elmalca kynden Eleni avu. Baralt kynden Fali, Samsun'un Beylik kynden Sar stil, Kapkaya kynden Kav a k l c l u Yuvan ve yeeni Totorolu Agapiyus, Alaam kynden Grdkolu Simyon, Ayndere kynden Timurolu Yani, Bakrpnar kynden stavri, Zmbl kynden Totorolu. Bu ete reislerinin emrinde iki bin tutarnda eteci vard. Bunlar gerekten Bafra'nn ve Samsun kylerinin iflahn kesmilerdi. Nebyan etelerinin cinayetleri. Samsun blgeslndekinden sayca ok olduu halde cinayetlerin kaliteleri ve incelii bakmndan Samsun blgesininkinden aayd. Samsun kylerinden Gnney ve Billarca'da yirmi drt kadn ve erkek toplu olarak snglenip delik deik edilerek ldrlm, be yz kadar da ev yaklmt. Duayeri ve Kbibaalan kylerinde yirmiye yakn insan ldrlm, yirmisi de ar yaralanmt. Samsun'un merker kazas indeyse elli bir kiinin canna kylmt. aramba ve Terme Ermeni ve Rumlar b i r l i k t e ekiyala kmlar, yz otuz be ev, iki cami, iki okul, yirmi iki samanlk yakmlar, iki kiiyi de ldrmlerdi. Amasya'da Rum ekiyalar yirmi be kiiyi ldrmlerdi. Bu cinayetlerin ilendii on yedi kyde yz ev yaklm, sroban kynden gecen alt Trk askeri tyler

rpertici bir biimde ldrlmt. Pontos kurulunun merkezi olan Merziyon ve dolaylarnda Rum eteleri, birok Trk ldrm, evleri yakm, kyleri barnlmaz hale getirmilerdi. Bu eteler, soyduklar eya, altn mcevherat ve paray kendilerinde alkoymuyor, emri altma girdikleri metropolitlere gnderiyorlard. Metropolitlikler, bu paray kurulmu ya da ye73 ni kurulacak olan Pontos rgtlerine harcyorlard. Metr o p o l i t l i k l e r c e para yardm yaplan kimi eteler, Orta Anadolu'nun kapsnda dolamakta ve durmadan adam ldrmekteydi. Amalar ya oralarda oturan nfusu ldrerek bitirmek ya da korkutup g ettirmekti. Ldik'te ilenen cinayetler, bu kanl trajedinin kzl halkalarndan biriydi. Ldik dolaylarnda kadn-erkek kar bir Rum etesi, Kpecik kyn basmlar ve bir saat iinde tam y e t m i kiiyi t r l ikencelerle barta barta ldrmlerdi. Bu eteler, ldrmeye vakit bulamadklar birok ky kadnn dalara srkleyip gtrmler ve .orada rzlarna getikten sonra ldrp kurda kua yem olarak brakmlard, bunlarn lm de ok korkun olmutu: Hepsini birbirine balayarak yakmlard. Bu eteler, evleri ve tarlalar yakmlar, paralar soyj n u l a r , btn hayvan srlerini alp gtrmlerdi. Alp gtrdkleri yetmi kiinin mcevherat ve parasnn tutar krk yedi bin drt yz lirayd. Ldik cinayetlerinden sonra Gmhacky, Gmrnadenky,

Havza, Tokat, Erbaa, Zara cinayet dalgas sk n etmiti. Rum ekiyalan ve disiplinli Pontos eteleri, ay iinde t am bin yz altm Trk' ikenceler i i n d e ldrmlerdi. te, btn Anadolu metropolitleri, Trklerin Ruml a ra yapmakta olduu vahice cinayetler diye itilf devletlerine bu olaylar bildiriyorlard. Mustafa Kemal de, szm ona, bu cinayetleri ileyen Trkleri cezalandrmak i in Samsun ve blgesini teftie gnderilmiti. Mustafa Kemal, gerek polis mdr Refik beyden, gerekse Mdafaa-! Hukuk kurumu yelerinden ve onlarn tantrd z u l m grmlerden edindii yeni bilgiler karsnda arp kalmt. Burda bir eyler olduunu biliyordu ise de bu denli korkun ve tyler rpertici olaylarn geebileceini hi aklndan geirmemiti. Hazr bu bilgiyi edinmiken zulme uram olan yakn kylerden birisine gidip kyly dinlemek isteini gsterince polis mdr, asker erkn ve arkadalaryla bir kafile halinde Yenice kyne yolland. Mays, Samsun'un tan topran scak 74 bir yeile boyamt. Krlarda srlerle sereler otluyor, erkek tarla kular, kendisinden hi umulmaz gzellikte ak trkleriyle esmer bir incir yapra gibi havada salnarak uuyor ve kimi zaman kanatlarn sk sk rparak aadaki yeillik iinde diisini aryordu. Yol kenarlar sapsar, apak iek s e r p i n t i l e r i , ya da kmeleriyie rtlyd. Beyaz iek serpintisi, kyinn koyun gz dedii

papatyalard. Samsun'un bodur meeler ve amlarlc r t l dalan zerindeki mor bir duman halindeki hava, scaktan tatl dalgalarla t i t r i y o r d u . Mustafa Kemal, ald yeni bilgilere gre imdi, her yeil kmenin iinde, her yeil amn ve mee fidannn ardnda bir Pontos ekiyasnn pusu kurduunu dnyor, bu gzel doay byle zehirli bir mantar haline getirenlere lanet ediyor ve btn bunlarn ayklanp bu gzel memleket doasnn temizlenmesini artk bir gn sorunu olarak gryordu. Yenice kyne arabalarla vardklarnda stmal, soluk benizli, stleri balar paavralar iinde insanlarla karlatlar. Bir imenlikte bada kurarak oturdu. Kyller, rkek rkek, kararm, rm mee ktkleriyle yaplm karanlk evlerinden ktlar ve kadn-erkek onun evresinde bada kurdular. Mustafa Kemal, tatl sesiyle onlara sorular soruyor, ya bir kadn ya da bir erkek, yer i ne gre, bunlara karlk veriyordu. Pontosular, her ky gibi Yenice'nin banda da ekimilerdi. Tepelerde ecel gibi dolayor, onlara soluk aldrmyorlard. Dadan odun getiremez, hayvanlarn otlatamaz olmulard. Bt n gece, ormanlar silh sesinden inim inim inliyordu. Kadnlar, bunlar inleyerek anlatyorlard. ocuklarn karnlarn davul gibi iiren stmadan daha korkun bir a f e t t i bu gvur ekyalar! Mustafa Kemal, o kanya gelmiti ki, btn Karadeniz dalar, bu haldeydi ve bu Trk kyleri biraz daha sahipsiz kalrsa az zaman iinde kkleri temelli kaznab

ilirdi. Onlara kendilerini korumak iin silhlanmalarn ve onlar, onlarn kullandklar usuile yok etmeye almalarn salklad ve ok yakn bir zamanda yeniden kurula75 cak hkmet kuvvetlerinin bu da balarn kuzu ile kurdun yanyana gezebilecei bir hale getireceini anlatt. Memleketi her yandan boyunduruk altna almaya balayan dmanlar, ne denli gl olursa olsun gnn birinde hepsinin kovulacam ve bu gnn, bu mutlu gnn balam bile olduunu anlattka umutsuz, sefil yzlere bir aydnlk yaylyordu. Bu onlara, kaderin pek yakna getirir gibi grnd mutlak lmden kurtuluun tatl mjdesi gibi grnyordu. Mustafa Kemal, arkadalaryla ehre dndkten sonra, doruca Mntaka Palas'a gitmi, yemeini yemi, kahvesini iiyor, birka kiiyle oturmu konuuyordu. Belediyenin nnde bulup da silhlandrd asker, oteiin kapsnda nbet bekliyor, ieri sinek uurmuyordu. Dardan onun s e s i : Yasah, diyon sana, ulan! diye birka kez yineleyince Cevat Abbas, tabancasn ekerek kapya kotu. Karsnda orta yal, irr yar, kara gzl, esmer, palabykl, halktan bir adam duruyordu. Daha ok doulu bir Krt hamala benziyordu. Byklar o denli karayd ve y> le parlyordu ki onlar yanm fndkla boyad kansn veriyordu.

 Ne aryorsun burada? Mustafa Kemal Paa'y greceim! Ne yapacaksn paay? Ona syleyeceklerim var. Nedir syleyeceklerin? Bana syle, ben ona sylerim. Konumasndan Krt olduu anlalan adam, mutlaka ieri girmek istiyordu. Yaver, en sonra nne derek onu Mustafa Kemal'in oturduu odaya gtrd. Sizi bir vatanda grmek istiyor, paam. Gelsin grelim. Bu adamn durumunda bir gariplik olduu herkese grlyordu. Hepsi d i k k a t l e ona bakyor ve her davrann gz hapsinde bulunduruyorlard. Mustafa Kemal: Gel bakalm, evlt, bir arzun mu var? diye sordu. Var paam, zatnza syleyeceklerim var! 76 Haydi, ekinme, syle yleyse! Adam, boazn temizledikten sonra : Paam, dedi, bana zatnz vurmak iin vazife verdiler. Peki, yleyse, vur beni, yap vazifeni, haydi. Aman paam, sen vurulacak adam msn? Sen, ba tac olmaya lyksn. Sonra ceketinin i cebinden yepyeni bir tabanca karp masann stne brakt : te paam, bana verdikleri tabanca. Git. o vat a n , miilet haini, padiahmzn dman olan paay vur, dediler. Ben de zatnz yle sanarak ldrmeye karar

verdim. gndr arkanda dolayorum. Btn dncel e r im alt st oldu. Meer beni aldatmlar! Az kalsn mill e t in babasn vuracaktm. Senin, hemehrilerle konumalarn dinledim, baktm ki sen yalnz bizi dnyorsun. Bizi dmanlarn elinden kurtarmak istiyorsun. Asl hain oniar; o senin dmann olacak namussuzlar, ben de a r t k sendenim, paam. Mustafa Kemal, bu kendi kendine gelip, kendi kendine giden tehlikeye at kald. Daha nce, bu eit suikast olaylaryla birka kez karlat iin aknl uzun srmedi: . Al tabancan, sok beline, evlt, dedi, sen de artk benim askerim saylrsn. Tabancasz, silhsz olursak Pontosular hepimizi gelip keser. Krde bir de kahve smarlad ve kendisini unutmamasn syledi. Adam, kahvesini itikten sonra, tabancasn alp cebine soktu ve Mustafa Kemal'in ellerini birka kez perek kp g i t t i . Mustafa Kemal, bunun zerine bir sigara yakt, arkadalarna da birer tane verdi: Yz glyordu. Seviniyordu. Bu olay da anlatm; ki, halk, onun dilinden anlyordu. Halk onun dediklerini, kendi iinin yanks olarak buluyordu. Halk, bir kurtarc bekliyordu. Mustafa Kemal. Samsun'dan ayrlmak iin aceie ediyordu. Gitmeden nce de Samsun'da Pontosulara kar t e r t i b a t almak, tekilt kurmak istiyordu. Bunun iin de Havza'ya doru yola kmadan nce Refet beyin kur77

may bakan eski snf arkada Yarbay Mehmet Arif beyi Samsun'un Krak kyne rgt yapmak zere brakt. KORKURZGRI Ktlklerin .ilki ve en by, hakszlklarn cezasz kalmasdr. Efltun 21 Mays 1919 gn Bandrma iskelesine yanaan Glnihal vapurundan iri yar, uzun boylu, geni omuzlu, kumral, meneke gzl, yiit grnl, yakkl bir subay ndi. Bu, zmir'de Nadir Paa'nn, erefini amurlara bulad on yedinci kolordunun kumandan vekilliine ve elli altnc tmen kumandanlna yeni atanm Kurmay" Albay Bekir Sami beydi. Bekir Sami bey, ok tecrbeli, zeki ve akll kumandanlardan biriydi. Birinci Dnya Sava'nda Kafkasya'da, Irak'ta beinci seferi kuvvet ve ell i ikinci tmen kumandanlklarnda bulunmutu. Arbal, namuslu ve yurtsever bir askerdi. Doru stanbul'dan geliyordu. stanbul hkmetinin son insanc ve milleti ilg i l i l e r i , bota bekleyen en gl subay kadrosunu birer bahaneyle Anadolu'ya geirmeye alyordu. te, Bekir Sami bey de bu gl kumandanlardan biriydi. Rauf bey, Anadolu'ya gemek hazrlklar yaparken, bu tand ve sevdii arkadann atanma iini de ele alarak Cevat Paa'nn yardmyla abuklatrmt. Bekir Sami bey, Harbiye Nazr evket Turgut Paa'yla helllamak iin Nezarete gitmi ve nazrn pek sempatik yzyle karlamt :

 Gittiiniz yerde ne yapacaksnz paam? diye sordu. Vatan neyi emrederse onu! Bu sz zerine evket Turgut Paa'nn gzlerinden yalar boanmaya balamt. Alyordu. Zayf yznn etleri oynuyor, yalar sigara dumanndan sararm byk78 tan zerinde i taneleri gibi t i t r i y o r d u , elini uzatp Bekir Sami beyin iri ve kuvvetli elini s k a r a k : Allah muvaffak etsin, olum, dedi, erleri ve subaylar toplaynz, fakat, bir mecburiyet olmadka Yunanllarla arpmamaya dikkat ediniz. Bekir Sami bey. Nezaretten ayrlrken iinde ayn scak gzyalarnn tadn duyuyordu. Glnihal vapurundan Albay Bekir Sami ile birka kii daha inmiti. Yaveri Yzba Salhattin bey de yanbandayd. Vapurda demiti Avukat nceolu Hamit evket ve Turgutlu Askerlik ubesi'ne yeni atanan Yzba Sleyman Sruri ile yolculuk etmi ve onlan mill dvada grevlendirmiti. Hamit evket nce, stanbul'da gz doktoru Esat Paa'nn kurduu Mill Ahrar Partisi'yle ilgiliydi ve demi'e, Yunan igali aleyhinde daha zorlu iler yapabilecek durumdayken, bu partinin bastrd nfus istatistiklerini datmaya gidiyordu. Bekir Sami bey, onun igal aleyhinde bir direnme yaratmaya alrsa daha byk bir i yapacan syledi. Yzba Sleyman Sruri beye ise dorudan doruya

yaplacak iler stne emirler verdi. te, otuz be-krk aras grnen gen Albayla arkadalar, iskeleden ayrlp da. ehre girdiklerinde gzlerine inanamadlar, arp kaldlar. Kasabann epeyce kalabalk olan Rum ve Ermeni hemehrileri, evlerini batanbaa kocaman mavi-beyaz Yunan .bayraklaryla donatmlard. Scak ve masmavi Mays havas iinde bu mavi-beyaz bayraklarn hltsndan ve sokaklarda bayramlk giyneklerini giymi Rum ve Ermeni topluluklarndan baka bir ey yok gibiydi. Rum ve Ermeni genleri sokaklardan kolkola arklarla geiyor ve Bekir Sami ile arkadalarna alayc baklarla bakyor, slk alarak uzaklayorlard. Bekir Sami bey, doruca hemehrisi erkez Hasan beyin evine indi. Bu lgnln nedenini sordu. Meer, zm i r ' in Yunanllarca igali onlarda Bandrma'nn igali umudunu uyandrmt. Bu yzden hepsi her saat, Bandrma'nn da igalini beklemekteydiler. Gece-gndz halkn gz79 ieri denizin ufuklarnda dolayor ve her yaklaan sava ya da yolcu gemisini bir igal gemisi olarak gryor, apkalarn sevinten havaya frlatyorlard. Bekir Sami bey, hemen o gn iddetli bir emir vererek yabanc m i l l e t i n bayraklarn indirtti ve burann Trk yurdunun bir paras olduunu bildirerek taknlklara bir son verilmesini istedi. Bayraklar, hemen indirildi ve sokaklarda yine Trk-mslman baiar grnmeye balad. 21 Mays gecesi, Bandrmal Hasan beyin evinde uzun

saatler yurtseverce konumalar yapld. Bekir Sami bey, Cerkezlerm ileri gelenlerini ve bunlar arasnda Ethem bey i n aabeysi erkez Reit beyi de artmt. Reit bey gelmemi, enitesi Hafz Hakk beyi gndermiti. Gerek Reit bey, gerekse kk kardei Ethem bey, ttihat ve Terakki'nin Tekilt Mahsusas:nda almaktaydlar. Brakma olur olmaz her aktif ttihat gibi onlar da yeni hkmete kovalanmaya balamlard. Ethem bey, eski arkadalaryla daa km, byke bir ete kurmut u . Savat kuvvet, Ferit Paa hkmetinin adamlar. t i l f ve Hrriyetilerdi. Ethem bey, Bandrma ve Manyas blgesinde adn duyurmu, hatta kaymakamlar kovarak yenisini atayacak hale gelmiti. Daha nce zmir Valisi Rahmi beyin kk olunu karm ve ondan fidye olarak pek ok altn alm ve ocuu babasna gndermiti. te, bu parayla etesini bytmeye alyordu. Bunu Rauf bey de, Bekir Sami bey de yakndan biliyordu. Hatta zzet paa hkmeti zamannda Ethem bey i in ikyetler o denli oalmt ve yle nne geilemez olmutu ki, Rauf bey, Ethem beym uslu durmas iin arac olacan adamt. Bunun iin Bekir Sami bey, Bandrma'ya doru yola kmadan nce Rauf beyle derin derin konumu ve bu blgede direnme noktalar meydana getirmek iin Ethem'in etesinden yararlanmay da dnmlerdi. Ethem bey, gerilla almalarnda ok t e c rbe sahibiydi. Anadolu snrlar dnda, bir ok yerlerde

80 yUarca bu usulle savam ve Trk ordusunun genel durumuna yardmc olmaya almt. Reit bey, Bandrma ve Manyas blgesinde toplayaca btn atllar kardei Ethem'in emrine vererek Manisa'ya gndermeye sz verdi. Gece ge vakit, yatmadan nce bir karar daha verilm i t i : Yarn camide bir toplant yaplacak ve Bandrma'da bir direnme rgt kurulmasna allacakt. Bandrma'da rgtlenme dncesi, ilk kez Bekir Sami beyin kafasndan kmyordu. Burada bir sreden ben direnme dncesi evresinde tohumlar ekilip duruyor du. Bandrma'da bulunan Kayseri mutasarrf Kemal beyle zmir ark Mektebi Mdr Necati bey, (Saruhan Mebusu) halk uyandrmaya almaktaydlar. Ertesi gn, Bekir Sami bey ve onun gibi dnen ileri gelenlerden bir grup, camide toplandlar ve toplanan halk uyarmaya altlar. ' B e k i r . S a m i bey, kollarn kavuturarak beklememelerini, Yunanllarn ve yerli Rumlarn yapaca zulm ve ikencelerin kucana gz kapal atlmamalarn, elden g e l d i i n c e abuk ve hzl bir rgtlenme ve silhlanmann ilk nce yaplacak akllca bir i olduunu a n l a t t ; yoksa hepsini zmir'deki korkun boazlanmann beklediini syledi. O konuurken orda bulunan Bandrma Tmen Komutan Vekili ve Kalem Reisi de yemedi, imedi, tmene

dner dnmez stanbul'a, Harbiye Nezaretine: On Yedinci Kolordu Kumandan Vekili Bekir Sami beyin memlek e t t e f i t n e kard stne bir jurnal telgraf ekti. zmir'den gelen son tren, kimi kiiler ve bunlarn azndan da korkulu haberler g e t i r m i t i . zmir'den kap k u r t u l a b i l e n pek az gen ve subay, yzlerinden umutsuzluk, kin ve t i k s i n t i akarak Bandrma'da inmilerdi. Bunlardan biri de Kurmay Albay Kpril Kzm beydi. Onun a n l a t t n a gre bin kiilik bir Yunan kuvveti 21 Mays't a ekel ile istasyonu arasnda yry halinde grlmt. Bu kuvvet, bugn Menemen'i ele g e i r e b i l i r d i . Ay^ vaik-Kuadas arasnda 'elli-altm kilometrelik bir blge81 2/F. : 6 nin Yunanistan'a verilmi olduu syleniyordu; ayrca btn aydn blgesinin de Yunanllara peke ekildii inanlr sylentiler arasndayd. Bir haftadr, Yunan vapurlar durmadan zmir'e asker boaltmaktaydlar. Dklen asker saysnn yzbin kiiye karlaca da bu sylentiler arasndayd. Yine bu sylent i l e re gre zmir'e Yunanistan'dan Yunan jandarma kuvvetleri de gnderilmek zereydi. Bekir Sami bey, ald bu haberleri hemen ifreli bir t e l g r a f l a Harbiye Nezaretine bildirdi. A r t k onun iin Bandrrma'da yaplacak baka i kalmamt. 23 Mays 1919'da Bandrma'dan ayrlarak Manisa'ya yolland. Yannda birka da nemli yol arkada vard.

Kprll Albay Kzm (General Kzm zalp), ilkokul retmeni Vasf (Vasf nar, demili Avukat nceolu Hmit evket, Kara Osmanzade Hamdi, Erkn Harbiye birinci snf rencilerinden Emirgnl Faruk beyler, aydn bir yol arkada grubu olarak ona katlmlard. Bekir Sami beyle arkadalar bir olaya daha arp kalmlard. ou Rum olan tren memurlar, imdiden Yunan niformas giymilerdi. Yolcular, btn yol boyunca gzlerine inanamayarak bakyorlard. Sanki yabanc bir memleketin topraklarndan geiyorlard! Btn istasyonlara ve yollardaki nemli yaplara Yunan bayra ekilmiti. Demek ki, dman buralarda her an beklenmekteydi. Yol boylar, yaban llelerinden kpkrmz kesilmit i . Doa, insanlarn hrslarndan ve kklklerinden uzakta, daa taa en gzel hallarn sermi, yayor, soluyor ve topra yaanas g z e l l i k l e r i y l e beziyordu. Hayvanlar, aalar, otlar, iekler, akar sular, hep kendi havasndayd. Hepsi. Mays'n balad cennet s a a t l e r i n i n stmal ve kaygusuz yaama abas iindeydi. Yalnz plprtsn, eskipsk ullarn kanlara, gmen arabalarna yklemi kadn erkek, oluk ocuk, t e d i r g i n d i ; korku rzgrnn buzlu soluuyla ruhlar m, geriye doru kamaya balamlard. Gne batarken kk yolcu grubu Balkesir'e varmt. Balkesir is82 tasyonunda heyecanl haberler dolayordu. Yunanllarn birka saat nce Manisa'ya girdii syleniyordu. Artk.

Manisa'ya doru yolculuu gze almak, apak tehlikenin gzne g i t m e k t i . En iyisi. Akhisar'da trenden inip o r a larda abucak rgtlenmeye almakt. Sabaha kar Akhisar'da trenden indiler. Avukat nceolu Hamit evket'le, Karaosmanzade Hamdi beyler yolculuklarn telere dek uzattlar. Bekir Sami bey, Akhisar'da Manisa'nn igali stne duyduu haberin doru olmadn anlayarak yeni bir umuda kapld. Yalnz Manisa ile telgraf haberlemesi yaplamyordu. Akhisar istasyonu da tekiler gibi Yunan bayraklaryla kaplanmt. Hele kasabann sokaklanna g i r d i k l e r i n de burann da tpk Bandrma gibi yakn bir Yunan igali beklediini grerek ok zldler. Btn dkknlarn ve evlerin n yzleri Yunan bayraklaryla sslenmiti. Yalnz Rum evleri deil. Trk zenginlerinin ve erafnn evleri de mavi-beyaza boyanmt. Sanki bin yllk bir hrist i y a n ehrine girmi gibiydiler. Gen albaylar ve arkadalar sersemlemilerdi; admlar birbirine dolaarak y ryorlard. Hele ehre g i r i l e c e k yerde Yunan ordusunun altndan geecei bir z a f e r takn da grnce ileden ktlar. Tpk Bandrma'da olduu gibi btn Akhisar Rumlar sokaklara dklmt. Err gzel giyneklerini giymi gen kzlar ve delikanllar, sokaklardan dansederek geiyor ve bu gen ve iri gvdeli Trk subayyla arkadalarna dik dik bakyorlard. Demek ki Yunan ordusunun Akhisar'da grnmesi de saat hatta an meselesiydi. Bekir Sami bey, doruca postaneye g i t t i . Telgraf

memurlarnn uzun abalarndan sonra Manisa'y bulabildi. Manisa mevki kumandan Zeki beyle makina banda konutu. lk i olarak. Yunan ordusu gelmeden nce orada bulunan btn deerli silhlarn Salihli'ye karlmasn emretti. Zeki bey, elde sekiz da obs topu, drt makinal tfek, bol sayda t f e k ve cephane bulunduunu, yalnz bunlar Salihli'ye gtrecek eratn bulunmadn, hepsinin savuup g i t t i i n i syledi; halk korku iinde, y a l nz kendi cann koruyabilmek kaygusu iinde rpnyor83 du. Bunun iin de yardm etmelerine imkn gremiyordu. Elde bulunan pek az saydaki subay ve eratla btn bu s i l h l a r karmann imkn yoktu. Bekir Sami bey de ayak diredi ve bu silhlardan en n e m l i l e r i n i n olsun geriye karlmas iin emir verdi ve ona ayrca kimi kolaylklar da salklad. Bekir Sami bey ve arkadalar, postaneden kp da kasabaya yle bir alc gzle bakarak g e t i k l e r i n d e bav/ a tiksinti duydular. Btn varlkl Trkler. Rumlarn k o l t u k l a r altna sokuimu, zoraki glmsemelerle yaltaklk edip duruyordu. ehre girecek Yunan ordusunun hmndan, zulmnden de ancak bylece kurtulacaklarn sanyorlard. Mal ve mlkleri daha ok gayrimenkul zerinde olduundan kyp brakamyor, bunlar kurtarabilmek kaygusuyla da Yunan bayrayla Rum hemehrilerinin i y i l i k s e v e r l i i ne gveniyorlard. Dikkat e t t i i e r : Btn terzi dkkknlar harl harl Yunan

bayra dikmeye urayorlard. Kasabann f a k i r Trk mahallelerinde Yunan bayraktar seyrekieiyor ve siliniyord. Zaten ounun bir Yunan bayra alacak paras yoktu. Bekir Sami bey. akamst Manisa mevki kumandan Ahmet Zeki beyde/ bir telgraf ald. Bunda Harbiye Nezareti'nin yurtsever bir adamndan kendisine verilen emirden dem vuruyordu: Menemen'i igal eden Yunan k u v v e t l e r i , oradaki btn silhlar ve cephaneleri hdisesiz ele geirmilerdi. Oysa, devletin Yunanllara kapt r a c a k tek bir silh ve fiei olmad ve bu gibi tehlikeler karsnda bulunan yerlerdeki silh ve cephanelerin ve t o p l a r n kurnazca gvenli yerlere tanmalar ve bylece silhlarn dmana teslimi gibi alaka olaylara meydan verilmemesi emrediliyordu. Menemen'deki silhlarn da zmir'dekiler gibi dmann eline gemesi, gen Albayn iini fkeli bir zntyle doldurmutu. imdi, topun aznda Manisa vard; Manisa'daki paha biilmez saysz silh ve cephanenin banda kopacak kyamet de yaklayordu. Mevki kumandannn alamakl szleri onun ruhunu ac bir kuku ile do!duruyordu. 84 Gerekten de olarr olmutu. 24 Mays'ta Bekir Sami beye gelen telgrafta beceriksiz mevki kumandan Zeki bey yie dert yanyordu: Makinal tfekler ve toplar erat azl yznden halkn yardmyla Manisa'nn dna dek tanabilmiti. Manisa'daki ngiliz kontrol subay, bu tek

varlk, bunlarn gtrlmesini nlemek iin davranmt. Bunun iin de kumandan, bir szltya meydan verilmemesi iin makinal t f e k l e r l e toplarn yeniden ehre getirilmesi iin emir vermiti. Geceleyin frsat bulursa yeniden bunlar karmaya alacan sylyordu. Elde erat bulunmadndan halkla bu iin baarlmas pek g olacakt. Zaten yardm etse etse birka saat lik yol iin yardm edecekti. Bu.kadarck bir silh karlabilse bile tfek ve milyonla fiek ve pek ok ar silh olduu yerde kalmak t e h l i k e s i y l e babaayd. Ayrca iki yz yatakl asker hastanesi de tanamayacak durumda olduundan yerli yerinde kalacakt. Bunlar bildiren Manisa kumandan, ondan kolaylk salayacak bir emir b e k l i y o r d u ve bu emir de grne gre hi bir v a k i t verilemeyecekti. Manisa, beklendii gibi Yunan ordusunca igal edilmi ve olacaklar olmutu. Oradan kap gelenlerden ve olaylar gzleriyle >gr^ m olanlardan biri Bekir Sami beye bu yeni trajediyi ylece z e t l e d i : 21 Mays 1919'da Yunanllar Manisa'y igal ettiler. lk nce bir piyade alay ile bir svari bi geldi. Hdisesizce karakollara girdiler. Altm sekizinci alayn b i r i n c i taburu ile elli dokuzuncu t o p u alay karargh ve erkn kasabaya gittiler, oradan da Alaehir'e getiler. Yunanllar, demiryolunu izleyerek Menemen'den Manisa'ya geldiler. zmir igal edildijnden beri Manisa'da halk i k i y e ayrlmt: Bir ksm topu aiay ile piyade taburunu

halk kuvvetleriyle takviye ederek Menemen srtlarnda savunmaya geilmesini istiyordu, br ksm ise hdisesiz olarak memleketin Yunanllara teslim edilmesini ileri sryordu. Buna sebep olarak da piyade taburu ile topu alaynn erleri kap gitmilerdir, be-on askerle savunma ya85 plamaz deniyordu. ngiliz ve Fransz i r t i b a t subaylar da Bu igal geicidir, nafile yere mdafaa edip kan dkmeyiniz, biiminde propaganda yaptklarndan silh patlatmamak dncesinde olanlar o u n l u u tekil ediy orlard. Mutasarrf ile belediye yelerinden Hafz ve t a r a f t a r lar ve eraftan Kmil bu dncedeydi. N u r e t t i n Paa'ca kurulmu olan (Cemiyet-i slmiyejye bakanlk eden Manisa mfts ise savunma yanlsyd. Bekir Sami beyden ayrlp oraya gitmi olan zmirli Vasf (nar) bey de halk savunmaya kkrtmak i i n alyordu. Vasf beyin dncesinde olanlarn en atelisi Bahri bey ise igal ordusuna tuz-ekmek gtrmek ve t e s l im olmak isteyen eraf ve ileri gelenlerin saldrsna uram ve ehirden k a p gitmek zorunda kalmt. Bylece, mutasarrf ile yerli Rum ve Trk halk, hep b i r l i k t e Manisa'ya giren Yunan ordusuna ellerinde beyaz" bayrak, tuz ve ekmek olduu halde karlayc kmlard. Yunan ordusu, tpk kendi memleketinin e h i r l e r i n d en b i r i n e girer gibi iekler, z i t o l a r ve a r k l a r l a karlanm

ve kulaklar bir baka Osman Nevres'in olsun bir tek s i l h sesini iitmemiti. Byle kuzu kuzu t e s l im olan Manisa'da birka gn s o n r a ilk ackl Yunan trajedileri oynanmaya balam. Yunan askerleri. Rumlara ktlk e t t i k l e r i sylenen bir o k Trkleri srmler ya da ldrmlerdi. Sada sofda gizlice ldrlen 15-20 Trkn lleri bulunup e h r i n meydanna g e t i r i l m i ve ngiliz-Fransz (irtibat) subaylarnn gzleri nnde f o t o r a f l a r e k i l m i t i . lk kar koyma. Kasaba kasabasnn batsndaki Ahmetli dolaylarnda altm sekizinci alayn birinci t a b u r u i le elli dokuzuncu topu alay subaylannca yaplm ve Yunanllar, burada esir e t t i k l e r i alt Trk subayn g t r p Kasaba'da ldrmlerdi. Burada dmana ilk kurunu atan subay ve e r a t n banda Yzba Sleyman Sru r i vard. Albay Bekir Sami bey. Akhisar'da bir otele yerlemi, t e l g r a f l a r n yurtsever e l l e r i y le saa sola umut da86 tyor, bir direnme, karr koyma ruhu alamaya alyordu. lk olumlu sesler de duyulmakta gecikmemiti. Ayvalk'taki yz yetmi ikinci alayn kumandan Ali bey (et i n k a y a ) . Mays'n 24 nde Bekir Sami beye bir telgraf ekerek Ayvalk Rumlarnn taknlklarn nleyecek en iddetli tedbirleri aldn, yedekteki btn ar ve yen i k silhlar gerilere, gvenli yerlere tattn. Yunanllarca yaplacak her t r l tecavz davranna kar her

eyi gze aldn, alayn moralinin ok gl olduunu b i l d i r m i ve gen Albay ok sevindirmiti. Kprll Kz m bey (zalp) ile b i r l i k t e her saat doacak olaylara kar t e t i k t e bulunuyor ve babaa tedbirler dnyorlard. Bergama Esliha ve cephane komisyonu bakan stemen Nuri beyin telgraf da i f t e albaylar ok sevind i r m i t i . Bu ana-baba gnnde Bergama'daki stemen Nuri ile cephanelikleri kimin umurundayd? Bu altn yrekli subay, kendiliinden davranvermiti: Manisa'nn igal haberi k a t i olarak burada deveran etmektedir. ki yz kiilik bir tekilt yaplmtr. Cephaneler hakknda vaziyet almak zere igalin sahih olup olmadnn i'ann makina banda beklediim maruzdur. Bekir Sami beyin Bandrma'da tohumunu serptii mill kmldama balamt. Manyas ve dolaylar erkezleri Reit, Tevfik ve Ethem beylerin ie balamasyla yava yava silahlanmaya ve atl olarak yirmier otuzar k i i l ik g r u p l a r halinde gen Albaya katlmaya hazrlanyorlard. Ali bey, Ayvalk'ta bir cephe tutuyordu. Bekir Sami bey, Bergama-Akhisar izgisinin gneyine den asker birlikl e r i n in de geriye ekilmesi iin emir vermiti. Bunlarn i l e r i de ekirdek olabileceini dnyordu. Bylece AyvalkBergama-Sallhli genel izgisi zerinde ilk direnme ve kar koyma perdesinin kurulabileceini dnyordu. Bu gvenlik perdesinin arkasndaysa rgtlenmek olana domu olurdu. nk, diyordu. lk patlayacak silh, dman durduracak,

artacak ve geride almak iin zaman kazandrabilecektir. 87 Bekir Sami bey, Albay Kzm beyle oteide o t u r m u , bylece hayaller kuruyor ve ruhu iyimserlikle dopdolu o l duu halde gimsyordu. Bu srada otele doru byk bir kalabaln g e l d i ini grd. Bunlarn, ehrin ileri gelenleri, zenginleri ve eraf olduklar giyim-kuamlarndan, iyi beslenmi, biraz da o t o r i t e r kiiler olduklarndan anlalyordu. Balarnda da Akhisar kaymakam vard. ki gen Albay, b i r b i r l e r i ne bakarak glmsediler ve anlatlar: Mutlaka Akhisar ounlukla dmana kar koymaya karar vermiti. Kasabann bu zengin ve arbal temsilcileri, kaymakamn arkasna derek ancak bu i iin kendilerini ziyarete gel e b i l i r l e r d i . ki Albay, baya seviniyordu. Kzm Karabek i r ' in douya g i t t i i n i , Mustafa Kemal'in Samsun'a ne niyetle ktn, Rauf beyin birka gn sonra Anadolu'ya ne niyetle kacan artk ikisi de yakndan b i l i y o r l a r d . Mersinli Cemal Paa, Konya'da ayn yurtsever dva urunda almak iin hazrlk yapyordu. Ali Fuat Paa, Ankara'nn gbeine yerlemi, altn bir direnme ekirdei halinde btn kumandanlarla anlamaya alyordu. Anadolu'nun drt bir yan, kurtuluu dnen gl subay kadrosu ile rlmeye balamt. Onlarn kaderine de memleketin bats ve en tehlikeli blgesi dmt. Bu yurtsever halk, mutlaka onlara yardm edecekti. Akhisar'n eraf ile kaymakam, ziyarete g e l d i k l e r i ni

syleyerek iki Albayn evresinde oturdular. Sigaralar sarld, kahveler ve aylar smarland, Bekir Sami bey, sz alarak: Arkadalar, dedi. Yunanllar, alabildiklerine ilerleyecekler' ve vardklar yerlerdeki Trk varln, slm varln yok edecekler. Buna Balkanlarda ve daha nce Yunanistan'da terkettiimiz Trk varlnn bugnk hali ahittir. stanbul kabinesi ve onun bandakiler haindir. Yunanllarla birlikte ibu igal ve imha siyasetini tervi ediyorlar. Bize den namus borcu, vatan borcu, din borcu, rk borcu bu dmana kar koymak ve bu ie stanbul muhalefet ederse onu da tanmamaktr. Maamafih, 88 ufak bir kar koyma, btn mukadderatmz kurtaracaktr. Kaymakam ve eraf bu szleri hi bir renk vermeden dinliyorlard. Bundan yreklenen Albay Kprll Kzm bey de zmir'de gznn nnde gemi facialar bir bir anlatt ve szlerini ylece b i t i r d i : Yerli Rumlarla uyumak ve anlamak, Yunanllar tarafndan Trklere yaplacak zulmleri durduramayacaktjr. Ondan sonra Vasf nar bey, (ki Manisa'nn igalinden sonra kaarak yine Bekir Sami beyin yanna gelmiti) ok gzel ve dokunakl bir konuma yapt ve szlerine u szle son v e r d i : Ey ileri gelenler, ey memurlar ve kyller, sizi Allah yolunda cihada davet ediyorum! Bu szlerden sonra, artk, btn dinleyicilerin arslanlar

gibi kkreyeceini ve Akhisar' bir arslanlar kalesi gibi dmann karsna dikmek iin davranacan bekliyordu. Akhisar'a kollarn sallayarak girmek isteyen, dman, kurun yamurlar altnda nasl aracak, nasl girecek f a r e delii arayacakt! lk yurtsever szleri syleyecek az dikkatle aratryordu. Elbette, bunu sylese sylese en yal, en sayg deer hemehri syleyecekti. Gerekten de gelen heyet arasndan en yal bir kii, ayaa kalkt ve konutu : Efendim, bizler karyz, dedi, hkmet bir ey yaparsa ne l, yapmazsa, biz sizin dediklerinizi yapamayz. Hatt yarn Yunanllar buraya geldikleri zaman, bugn buradaki grmemiz bile bizim iin bir felket sebebi olacaktr. Namus, din, vatan ve rz hkmet dnsn. Bizim alnmza ne yazldysa biz ona razyz! Bekir Sami bey ve arkadalarnn bandan aa sanki birer teneke kaynar su dklmt! arm, donmukalmlard. Bu an, korkun bir and. Bir Trk vatandann byle bir sz syleyebileceine lseler inanmazlard. Bekir Sami beyin aknl uzun srmedi, fke ve hmla yerinden doruldu ve gr sesiyle : 89 Haydi, hepiniz defolun buradan! diye bard. Kaymakam, bata olarak hepsi balan nlerinde ek i l i p gittiler. Demek ki korku rzgr buralara da yetimi ve ilkin varlkl Trkleri buzlu soluuyla t i t r e t m e ye balamt. Hrriyet ve tilf Partisi'nin, btn subaylar

ttihat sayan zehirli propagandalar da onlar temelli f e l ce uratmt. Mal-mlk ve can kaygusundan baka het eyi unutmulard. Buralar da, yerli Rumlara ve gelecek dmana yaltaklanarak koruyabileceklerine inandrimlard. Bekir Sami beyin d krkl byk olmutu. Korku dalar beklemeye balamt. Demek ki dman ordusunun yaklat her ky, kasaba ve her ehir bu berbat durumdayd. ki Albay ve arkadalar iin Akhisar, bir kurt kapan olabilirdi. Bunun iin daha gvenilir bir yer bulmalyd.. Kprll Albay Kzm bey, brakmadan nce buralarn en nemli ve en saylan bir adam olan Halit Paa'y bulmalar gerektiini anlatt. Halit Paa, sivil bir paayd ve Manisa'nn kkl ailelerinden Karaosmanoullar'ndand. Akhisar-Manisa-Kasaba dolaylarnda t t i h t ve Terakki Part i s i ' n in en ok sz geen adam olan Halit Paa, Hrriyet ve tilf Partisi hkmetince i d d e t l e kovalanyordu. Bunun iin de silhl adamlaryla daa ekilmiti. Yerli Rumlar da Hrriyet ve t i l f l a r gibi dmanyd. Hepsi e l b i r l i i y le bu gl dmanlarn kstrp dnyadan silmeye alyorlard. Burda kar koymak iin yaplmas d .nlen mill rgt, ancak onun yardmyla yaplabilirdi, Bekir Sami beyin d krkl byk olmutu. Korku buldurmak iin adam sald. Gen Albay, bir kmazdan kurtulmak iin bir are bulduuna inanrken akama d o r u Akhisar kaymakamnn yapmaya cesaret ettii bir a l aklk tylerini diken diken ettr. Vasf nar beyle Yzba

Faruk bey. tren istasyonundaki Fransz subaylarna kaymakamca bozguncu olarak tantlarak t u t u k l a t t r l m ak istenmiti. Bekir Sami bey, forsunu kullanarak bunu nledi ve bu iki arkadan istanbul'a doru yola karmay 90 uygun buldu. Vasf bey. stanbul'da ilgililere gereken bilgileri de verecekti. Bekir Sami beyle Kzm bey, karlkl oturmu, fkeden t i r t i r t i t r e y e r e k konumaya alyorlard. Trk milletinden birka k i i n in olsun kendilerine kard bu glkten tiksiniyorlard. Akhisar karanla gmlmt. nce bir bulut tabakas ardnda ar ar ilerleyen yusyuvarlak ay, saatler i l e r l e d i k e kapkara bir bulut tabakasyla rtlmt. Hl, o t e l i n penceresi nnde oturmu, fsltyla konuuyor, Hat Paa'y bekliyorlard. Yzlerine serin bir rzgr da arpnca yamur yaacan anladlar. Gerekten de yatsdan sonra ise biiminde bir bahar yamuru balad. Sokaklardan el ayak ekildi. Sinsi, dmanca bir gece nnde ttrememeye alarak yamurun usul usul yan dinliyorlard. Ay g i t t i k e koyulaan kaln bulutlarn arkasnda seilmeyecek hale gelmi, gece tam zifir bir gece o l u v e r m i t i . Bir ara o t e l i n nnde birka silhl glge b e l i r i n c e Halit Paa'nn geldiini anladlar. Gaz lmbasnn sar nda odaya adam girdi. de tepeden trnaa silhlyd ve gslerinde apraz fieklikler, ellerinde mavzer, bellerinde tabancalar

vard. lk odaya giren Halit Paa'yd. Otuz be yalarnda esmer ve yiit grnl bir adamd. teki iki kii de muhafzlaryd. Giynekleri ve silhlar slakt. Yzlerinde yamur damlalar parlyordu. Oturup konutular ve yaplacak iler zerinde anlattiar. Halit Paa'nn sznn getii Akhisar, Manisa, Kasaba dolaylarndan gnlller toplanacak, bunlar nizam kuvvet a r t k l a r y la birleerek bir vurucu kuvvet haline getirilecek, gereken yerde Yunanllara saldracak, olmazsa savunmada i grecekti. Bu karara vardktan sonra kk bir k a f i l e olarak bir dman ehrinden kaar gibi Akhisar'dan kmaya davrandlar. Glkle bulunabilen kiralk iki ata Bekir Sami beyle Kzm bey bindi, emir subaylar da kanya kurularak yamur altnda ve vck vck amur iindeki yollarda de kalka ilerlemeye baladlar. Yanlarnda birka babozukla nlerinde atl ola91 rak Halit Paa ve muhafzlar gidiyordu. Yamur, ahmak slatan trnden bir yamurdu. Saatler g e t i k e p a l t o l a rndan giyneklerine, i amarlarna dek ilemiti. Atlar bayrlarda ve ukurlarda tkezleyip yuvarlanyordu. Kan da bir iki kez tekerlendi. Bylece sabaha dek etin bir yry yaptlar. Karanlk gkyznden zorla szlen afak, yollarn b i r a z c k olsun aydnlatmaya balamt ki geni bir derenin altsyla birlikte bu derenin kenarna kurulmu bir kyle yz yze geldiler. B, Kuyucak kyyd. Sabahla beraber

yamur dinmiti. Bir ky oca banda stlerini balarn kurutarak biraz ekerleme kestirip dinlendiler. Ky halk Halit Paa'y pek iyi tanyordu. Biraz dinlenip scak birer orba itiler. Sonra, Halit Paa, evreye adam salarak bu gece Belen kynde bulunacaklarn, nice eli silh tutan adam varsa orda kendilerine kavumalarn buyurdu. Bekir Sami beyle, Kzm bey, sevinlerinden uuyorlard. Hi olmazsa Akhisar'da uradklar baarszl bylece kapayacaklard. Akhisar memur ve erafnn korkakl yznden kurulamayan mill rgtn kurulmas, artk saat sorunuydu. Halit Paa gibi sevilen ve saylan bir adam, ellerinin altnda olduka umutlu iler baarmak hi de olmaz grnmyordu. Kyller, adamn bir dediini iki etmiyorlard. Halit Paa'nn br kylere s a l d bu kyller, ak gibi, mert grnl, evik, a t i k kiilerdi. Halit Paa'nn karsnda tam bir asker gibi uysaldlar. Yalnz ayrlp grevlerine giderken onun elini eteini pmeleri, elbette askerlie smazd. Bu, dorudan doruya Derebeylik sisteminin basit bir geleneinden baka bir ey deildi. Halit Paa, Bekir Sami ve Kzm beylerle arkadalarn yanna alarak leden biraz sonra, yola kt. Geceki yamur, oktan dinmi, tatl bir bahar gnei kmt . Atlarnn nallar altnda krmz, mor yaban llelerini, ak papatyalar ve hzla boy atmakta olan otlar ve ayrlar ezip ineyerek gidiyorlard. Halit Paa'da daha imdiden

bir kumandan davran vard. Zarar yoktu, keke 92 daha onun gibi sekiz-on kumandan bulunsayd, bu blgede, kollarn sallayarak Trk ehirlerine giren dman epeyce ac srprizlerle karlatrmak kolaylard. Kuyucak ky. artk arkada kalmt. Halit Paa'y uurlayan son kyller, kk tepelerin stnde ufack t e f e c i k grnyorlara. Epeyce yol almlard. Bu yolculuk, geceki korkun yolculua benzemiyordu. nlerinden ayr kular havalanyor, tane tane prlantalar gibi sesler dkerek bulut halinde uzaklayorlar, tarla kular, kkllerini ksarak havalanyor, inci inci ak t r k l e r i syleyerek ak bulutlara d o r u ykseliyorlar, kuytu aalklarda erkenci blbller geceki konsere hazrlk yaparcasna akyorlar, bar sever leylekler, gdk s t l e r i n zerindeki yuvalarnda takrdyor, avu kuu ile guguk kular, uzaktan uzaa bouk sesli borularn ttryor, veyikler, yemi baheler i n d e lk sesleriyle dem ekiyorlard. Gne, artk, batya doru hzla kaymaya balamt . Belen kyne varmlard. Ky, sanki bayram yapyordu. Btn kadn, kz, erkek, oluk ocuk ayaktayd. K O C J b i r kalabalk toplanm, Halit Paa'yla arkadalarn bekliyordu. Gerekten ok gzel, ok dokunakl bir karlayt bu: Yaz bir ata binmi ve eline krmz-beyaz renkl i ve bu renkler zerinde ayetler yazl bir bayra tutan bir kadn bu kalabaln nnde ilerliyor, arkasndan da

boazlarna dek aprazlama fieklikler ve silhlarla donanm kyl yiitier, ilhiler syleyerek geliyordu. Bekir Sami beyle arkadalarnn, bu Trk ve savalk ruhuna uygun grn, gzlerini yaanmt. Ne gzel eydi. Akhisar'daki bozgunla bunun arasnda hi bir benzerlik yoktu. Artk, savaa hazr olabilirlerdi. Konukiar, kyn byke bir evine indiler. Grdkleri bu gzel davrantan ruhlar comu, umutsuzluun edii balar dikilmiti. Bekir Sami bey, peykeye bada k u r a r a k kalpan kard ve geni alnndaki terleri kocaman elinin tersiyle silerek Kzm beye glmsedi. O da, zmir trajedisi gibi korkun bir olay gzleriyle gren bir adam olarak bu kyde grdklerine Bekir Semi bey 93 gibi sevinmiti. Kara kalarnn altnda derine kam yeil ve zeki gzlerinin iinde cvl cvl umut ve sevin kaynayordu. Tam birer sigara sarmlard ki, kyller birer ikier gelerek konuklar selmladktan sonra yere bada kurup oturdular. Yzlerinde demin darda grdkleri iyims e r l i k t e yiit ve kabaday grnten bir iz yoktu. Halit Paa, odada deildi. Evin dnda, evresini sarm o l a n bir kyl topluluuyla nemli bir eyler konuuyordu. Hal i t Paa'yla odaya birka kyl daha girdi. Onlar da sel m verip namaza durur gibi yerde ayaklarnn stne oturdular. Gne batmt. Ev sahibi, kk bir gaz lmbasn yakarak ocan zerindeki kntya koydu. O zaman Bekir Sami bey, yeni gelen kyllerle Hal

i t Paa'nn yznde de karamsar bir hava estiini grd. Burda da garip bir olay geiyordu, ama, bakalm n e y d i ? Kyller, teden beriden tatsz tatsz konuuyor, asl ilerini szlatan eyden nezaket olsun diye olacak, hi konumuyorlard. Halit Paa, durumu renmiti. Haber in kyllerce verilmesini istiyordu. Kyllerden b i r i : Miralaym, dedi, haber aldk ki Yunan gvuru, dn Turgutlu'yu, Kasaba'y. Manisa'y alm. Bu yerlerden kymz ancak be-alt s a a t l i k t i r , belki de birka saat sonra burdadr. Kyller bu sz zrine hep baktlar ve balarn salladlar. Bekir Sami bey ve arkadalar, bundan u anlam karmlard: Yunanlrlar birka saat sonra Belen'e g e l i r l e r de erkekleri daa km grrlerse hem b t n ky yakarlar, hem de oluk ocuu davar boazlar gibi boazlarlar. Bekir Sami beyle Kzm bey, Halit Paa'nn yzne baktlar. Adamcaz, arpac kumrusu gibi dnyordu. Kyller, ilerini dkmeye, szlanmaya balamt ki. onlarn bu ruh durumunu daha nce darda renmi o l a n Halit Paa, daha ok iindekileri gizleyemedi. Kyllere Uak. Eskiehir ve stanbul'a giden en kestirme yollar sormaya balad. Bekir Sami beyle Kzm bey az kalsn aknlktan 94 kk d i l l e r i n i yutuyorlard; arkadalar ayn byk aknlk iindeydiler. Ne diyeceklerini bilemiyor, yalnz seyrediyorlard.

Halit Paa. ayaa kalkmt bile. Yznden den, bin para olmutu. ok kart duygularla rlm yz i z g i l e r i y l e rtl yznde hi bir dostluk anlam kalmamt. lk kar koyma gc o l a r a k bin piyade ile bin atly karacan syleyen y i i t adam, bu muydu? Btn bu altn gibi umutlar, y i n e suya m dyordu? Artk, Anadolu'da hep bu eit korkup sinmeler, er meydanndan kamalarla m karlaacaklard? Gen Albay, on yedinci kolordu kumandan vekili o l duu gnden beri bandan pek garip olaylar gemeyebalamt, daha da geecee benziyordu. Bekir Sami beyle arkadalar ne diyeceklerini, ne y a pacaklarn bilemeyerek bir kyllerle Halit Paa'nn b i r denbire km haline, bir de b i r b i r l e r i n e bakyorlard. En sonra Halit Paa, Bekir Sami beyle arkadalarna bakarak ok zgn bir s e s l e : Ben gidiyorum! dedi. Bekir Sami beyle a r k a d a l a r , hemen hep bir azdanr Paam, nereye g i d i y o r s u n u z ? diye sordular. stanbul'a! Bekir Sami bey. aknlk i i n d e : Nasl olur, paam? dedi. Halit Paa. bitkin bir ses ve zgn bir y z l e : Artk, her ey bitmitir, dedi. bamzn a r e s i n e bakalm. Pekl, siz gidebilirsiniz, bari bize Salihli'ye kadar bir klavuz veriniz.

Bekir Sami bey bakt: Halit Paa'nn bu korkuya ve panie tutulmua benzeyen hali, Belen kylleri zerinde bir yldrm etkisi yapmt. Hepsinin azlar alm, gzleri yuvarlaklamt. Hepsi, birer ikier, balarnn resine bakmak zere savuup g i t m i t i . Odada, evin sahibi olan kyn aasyla Halit Paa, iki adam ve bir de konuklar kalmt. Herkesin e k i l i p g i t t i i n i gren aa, Bekir Sami bey ve arkadalarna t e h d i t edici bir ses tonuyla : Efendiler, dedi, buradan bir ayak nce uzakla95 nz! Yunanllar, bu gece buraya gelirler. Hem sizi ldrrler, hem de sizin yznzden bizi de yok ederler. Biz, s i ze klavuz da veremeyiz. Siz, bir ayak nce geldiiniz yere dnnz, cannz kurtarrsnz! Bekir Sami bey ve arkadalar, bu ky aasnn sesinde hem doal bir korkunun, hem de Hrriyet ve tilf Partisi bozguncularnn melun propaganda kokusunu duydular. Aann bu szlerinden sonra Halit Paa ile adamlar gitmek zere kapya ynelince Bekir Sami bey a t l d : Nereye gidiyorsunuz, paam? Biz bu karanlkta yalnz bamza yolumuzu bulamayz. Kurda kua yem oluruz. Yunanl/larn iine deriz. Siz buralar kar kar bilirsiniz. Bari bize siz klavuzluk ediniz. Yine Akhisar'a gidelim. Bekir Sami beyin en byk znts, yanlarnda bir tek silhlarnn olmayyd. Halit Paa, bu sz zerine, onlara bir s a a t l i k bir yol-' c u l u k iin klavuzluk e t t i . Karanlkta bir kez gemi olduklar

bu kr yollarnda g bel Kuyucak kyn bulabild i l e r . Kyde onlar ilkin kpekler karlad. Sonra kyn bekisi onlar ky aasnn evine gtrd. l gibi yatakl a ra serildiler. Sabahleyin birer tas t a r h a n a orbas ierek yine atlarna bindiler, Akhisar'a vardklarnda le olmutu. Yunan bayraklar dalgalanan kasabada bir hoca yank ses i y le ezan okuyor ve mminleri camiye aryordu. Bekir Sami beyle arkadalarnn gzlerine nemli bir deiiklik arpmt. Herkes onlar grnce, savuuyor, hzl hzl yolunu d e i t i r i y o r d u . Simitiler, kundura boyaclar onlar grnce simit tablalarn ve boya kutularn alp kayorlard. Bu tpk eski czzamllara kar halkn yapt davrana benziyordu. Bekir Sami bey, arkadalarn doruca hkmet konana gtrd. Maysn 26's olmutu. Bekir Sami bey hl tutunacak bir dal bulamamt. Albay Kzm bey de hemen o gn gelen trene atlayarak kendini hi olmazsa bir tmen kumandan olarak tayin ettirmek zere stanb u l ' a yolland. 96 Sekir Sami bey, arkadalaryla kaymakamn odasna girip yerleti. Onlarn hkmete gedimi gren kaymakamla memurlar birer yana savutular ya da onlarn yanna hi uramadlar. Jandarmalar bile tpk karantina ya tutuimu veballar gibi oniardcn kayor, seslenilerine, arlarna karlk vermeden uzaklayorlard. Bekir

Sami bey, orda bulduu kimi kk memurlara ve jand a r m a l a r a parasyla adan ekmek ve yemek getirmelerini sylediyse de hi biri yerinden kmldamad. ardan yiyecek almaya giden yavere hi kimse yiyecek bir ey satmak istemedi. Onun geldiini gren frnc, dkknc, bakkal ve a dkknn, abucak kapayp uzaklayor, kapamaya vakit bulamazsa dkknn yzst brakp savuuyordu. Hi kimse onlara parasz ya da parayla bir ey vermek istemiyordu. Sekir Sami bey, btn mrnce bundan daha ackl bir eyle karlamadn dnyordu. Akam olmutu. Hava serindi, hkmet konann sandalyeleri stnde geceyi geiremezlerdi. Kalkp, hkmetin yanndaki bir otele gittiler. Otelci, onlar ieri alamayacan syleyerek gen evirdi. Yiyecek bir yana, yatacak bir y e r ' b u l sa'ard bari. Ne yazk ki koca Akhisar'da zorla girip oturduklar hkmet konandan baka her yer yzlerine kapanmt. Bu, onlar btn btn ileden karmt. Yaplacak baka bir ey yoktu. Yzgeri edip yine hkmet konana dndler. Oturmu, a, yorgun, arpac kumrusu gibi dnmektelerken, iyi yrekli bir memleket ocuu, bir jandarma eri, yanlarna yaklaarak gizi.ce kendilerine yemek getirmek istediini syleyince ok sevindiler. Bu er, sanki onlara cennetin kcpsn am gibiydi. Manisa'dan Eekir Sami beye bir rapor getiren Yzba Rasm bey, yemekle beraber onlarn sevincini arttrmt. Saylar, yani,

kendileri gibi dnenler, bir kii daha artmt. 26-27 Mays gecesi gelip atmt. Demeyi gzelce sprerek kaDu 'arna sarnp yattlar ve ertesi sabah hemen SaHhli'ye yollandlar. 97 2/F. : 7 DUMANLI DA BAI VE GM DERE Birbirimize vereceimiz iaret ileri, daima ileridir. Atatrk Mntoka Palas Oteli'nin nnde Almanlardan kalma st ak, eski psk bir Benz otomobiliyle birka da i f t atl yayl araba duruyordu. Askerler hzl hzl bavdl ve antalar tayp yerletiriyorlard. Paa, bugn erkenden Samsun'dan ayrlacakt. Benz, byk hrltlar ve g r l t l e r le altrlmaya baladnda, altburnu zerindeki gk parasnda henz doacak gnein pembelii bile yoktu. l k in kararghn ounluu, yayllara er kii o l a r a k bindiler ve otomobilden arkada kalmamak iin Kadky'Ielyas kyn stndeki dzlkte kurulmu olan Samsun klalarnn hemen yanbandan gemekte olan yola dizildiler. Biraz sonra, Mustafa Kemal, gsnde Yaver-i Hazret-i ehriyari kordonlar olduu halde klot pantolonlu ve lzmeli olarak otelden kt. Yalca bir Hristi yan y u r t t a olan ofr, otomobilin kolunu eviriyor, yal Benz, hrldayp duruyor, benzin bir t r l grevini yapamyordu. Mustafa Kemal, ofrn yanndaki yere o t u r d u .

Arkaya da dokuzuncu ordu kurmay bakan Kzm (Dir i k ) , heyeti shhiye bakan Refik (Saydam) ve Doktor brahim Tal beyler oturdu. ofr, en sonra otomobili altrabildi. Otomobil, byk bir grltyle bozuk kaldrmlar zerinde sarslp srayarak ve iindekileri hoplatarak yayllarn biraz n c e getii yolda ilerlemeye balad. Samsunlularn y r e i n d e ufak ta olsa bir umut yanmaya balamt. Bunun i in onu tanyanlar ya da adn iitenler onu gle yzleriyle selmlyorlar, Mustafa Kemal de' o n l a r a en sevimli selmlaryla karlk veriyordu. Samsun'un iinden klaya kan yol ok dikti. Otomobil, dike y o k u l a r d a boyun emiyor, binicileri orackta brakmaktan holanyordu. Hemen ofrden baka hepsi iniyor, iterek k s 98 rkl Benz'i yoku yukar karmaya alyordu. Byle olduu halde, bu tek Benz'den baka birka tane daha bulabilselerdi atl arabalardan daha iyiydi. Almanlar, Samsun'da braka braka ancak bu klstr arabay brakmlard. Klalara ktklarnda, sar badanal koularn bombo ve sahipsiz, orackta beklediini grdler. Bu sar klalar, drt sava yl iinde bir gen insan deposu grevi grm, burdan, birka aylk ksa bir eitimden sonra ne yiit Karadeniz uaklar, yrtlerek Erzurum-Sarkam cephesine srlm ve bunlardan geriye ancak birka yz kii dnebilmiti. Enver Paa'nn Sarkam fatihlii uruna Allahekber dalarnn kar tipileri arasnda

gmd yzbin delikanlnn nemli bir blm, bu yeil kylarn yeil gzl ocuklaryd. Mustafa Kemal, bu bombo klalara baktka bir zamandanberidir gzleri doluyordu. Dzl amadan nce bir kez daha dnp Samsun'un panoramasn ve masmavi denizini gzden geirdi. Artk, General Milne'n sz bu dalarda gemezdi. Yolcularn nlerinde ufak tepelerle fundalkl, aalkl yemyeil Samsun dalar ykseliyordu. Gidecekleri yol. yeni yaan yamurla amur iindeydi. Krmz toprakl yolun bir ok ukurcuklarnda hl gece yaan yamurdan arta kalm gm glckler parlyordu. Bu, aslna baklrsa yoldan ok bir sel yatan andryordu. Ylankavi kvrlarak yeil tepeler arasndan geiyor, derin tekerlek izleri ve at fklaryia damgalanm bulunuyordu. Tam ormanlk blgeye girilecek yerde br arkadalarn bindikleri yayllar mola vermiti. Burdan teye toplu olarak gideceklerdi. Ya hep beraber lecekler, ya hep beraber kalacaklard. Silhlysalar da, kalabalk bir Pontos etesinin pususuna derek toptan can vermek tehlikesi, her zaman vard. Otomobille yayllar bir kk konvoy olarak yemyeil amlar, meeler ve prnallarla sslenmi tepelerin arasndan geerken nlerinden lklarla parlak ve kara tylerle rtl sln gibi uzun gvdeleriyle karatavuklar uarak geiyor ve bir am fidannn krpe tepesine konarak sallanyordu. Trl aiacal iri kular. 99 rkek ve vahi uularyla birdenbire havalanyor, yolcularda

bir srpriz havas yaratyorlard. Bu dalar t e k i n de i l d i . Her amn, her kayann ardndan bir Pontosu grup k a b i l i r ve yrekleri salt yurt kurtarma umudunun scaklyla dolu bu sarn kumandanla arkadalarn birka d a k i k a iinde yeryz yeilliklerinin cennetinden sonrasz uzaklatrp unutulmann karanlklarna gmebilirdi. Bunun iin ikide bir suyu kaynayan Benz otomobilinin hrltlarndan, ksrk ve aksrklarndan baka her trl sese kuiak veriyorlar ve savunma tertibat iin t e t i k t e bulunuyorlard. Bu tehlikeyi gz nnde tutan gen paa, Havza yolculuuna anszn kvermiti. Samsun'da ngilizler, Havza'da Fransz.ar, ivlerzon da inghzier vard. Onarn himayesinde de koca bir Pontos lm rgt da ta haraca kesmi, canlar almaktayd. Mustafa Kemal, Samsun'da bulunduka daha ok tehlikede olduunu biliyordu. Bu Pontos r g t l e r i n i n kasp kavurduu Ka- radeniz blgesinden tede artk yapaca ileri gnl ferahlyia yapabilirdi. Aslna baklrsa ihtill iin yola km bir insann kendisi, tehlikenin ta kendisiydi. Tehlikeyi, her ayak bast yere bundan sonra o gtrecekti. Otomobilin tekerlekleri imi deildi, dolmayd. Gerek Benz. gerekse yayllar, saatte en ok on drt kilometre yoi alyorlard. Int i l l yapmak isteyen tezcanl bir insan iin bunun ne denl i az bir hz olduunu ancak Mustafa Kemal bilirdi. Yal Benz, iindekilerin yreini her an aziarna g e t i r e r e k Kavak bucana doru trmanyordu. kide bir

bozulup durmak huyu olan otomobil, bir tarlann kenarndan geerken hrlayarak, aksrp ksrerek birdenbire durdu. Mustafa Kemal'le arkadalar, inerek biraz tede i f t sren yal bir kylye yaklatlar. Mustafa Kemal, s e l m sabahtan sonra kylye memleketin bugn iinde vzd dertlerden sz at, onun bu byk ve ldrc t e h l i k e l e r karsndaki koygu ve korku damarn demek istedi. Yal kyl ks dinlemie benziyordu. Mustafa Kemal'in btn szleri onu hi etkilemiyordu. Yz, saba: nyla devirdii bir toprak kesei gibi heyecansz, kcrku 100 suz ve durgundu. Mustafa Kemal, szlerini srdrerek : Hemeri, dedi, dman Samsun'a asker karacak, belki buralarn hepsini ele geirecek, sense rahat rahat topra sryorsun. Kyl, en sonra, paann verdii sigaray toprak renkli, atlak ve nasrl parmaklar arasnda beceriksizce t u t u p imeye alrken yle karlk v e r d i : Paa, paa, sen ne diyon? Biz, kardetik. ki de oul vard. Yemen'de, Kafkas'ta, anakkale'de hepsi elden g i t t i . Bir ben kaldm. Ben de yarm adamm. Evde sekiz UKSUZ ile dul kalm kadn var. Hepsi benim sabanmn ucuna bakar. imdi, benim vatanm da. yurdum da u tarlann ucu. Dman, oraya gelinceye dek benden hayr yok. Mustafa Kemal, adamn stne daha ok varmad.

Onun ne demek istediini anlayacak kadar tecrbesi vard. Adamcaza Allahasmarladk diyerek yeniden almaya balayan otomobile bindi. En sonra Kavak bucana vardlar. Mustafa Kemal, hkmet konana indi. Nahiyenin ileri gelenleriyle grmek istediini syledi. Pont o s ekiyasn kovalamaya geldiini iiten btn Kavakllar, Mustafa Kemal'in evresine toplandlar. Ismarlad kahveyi yava yava hprdeten paa, Kavak ileri gelenleriyle yle bir konuma kaps a t : Ne haldesiniz, bakalm? Sorma, paam. Eziyet ekiyorsunuz, elbet. Ekiyann aman verdii var m ki? Hkmetin imzalad mtarekeden memnun musunuz? Hayr, paam. Sebep? Dman, iimizde yayor ve onu tenkil eden yok Bizler ise bu merhametsiz ve gaddar etelerle baa kacak durumda deiliz. Pekl, ne yapmak fikrindesiniz? Bizi dnen, derdimize are bulacak olan kuman101 darlarmz, byklerimiz ne emrederlerse onu. Kavakllar arasnda Akalolu Yusuf, yle haykrd j Bu uurda icap ederse dedelerimizden kalma silhlar da yalar, ne atlrz. Ekrem bey d e :

 ki yz atl ile emrinizdeyim, paam, dedi. Mustaf a Kemal, burdakileri tal tarlasyla bouan kyllerden daha baka buldu. Bu, bir i h t i l l c i n i n arad ortamn ta kendisiydi. Yola kmak iin davranarak Kavakllarn elini skarken : Allahasmarladk, dedi, burda bir Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurunuz ve bana Havza'ya bilgi veriniz. Yine yola koyuldu. Samsun dalarnn en etin yollarn trmanmlarsa da, nlerinde biraz daha dik yokular vard. Mustafa Kemal, ara sra direksiyona getike, Kzm beyle iki doktorun korkudan yrekleri azlarna geliyordu. "Otomobili bir bayrdan aa yuvarlamasndan korkuyor, dudaklarn srarak yan gzle b i r b i r l e r i n e bakyor, bir ey sylemek yrekliliini de gsteremiyorlard. O, yal ofrn binbir ihtiyatla srd Benz'i btn hzyla srmeye alyor, bir ayak nce ilk amalar olan Havza'ya erimek istiyordu. Bbreklerinin bak gibi kesen sanclarn unutmua benziyordu. Buraya gelinceye dek araba birka kez ufak tefek arzalar yaparak durmusa da, zorbei altrlarak epeyce yol k e s t i r i l m i t i . Bir dnemete direksiyon, tam Mustafa Kemal'in elindeyken otomobil, birka kez hrlad, vurulmu bir hayvan gibi srad, sarsld, t i t r e d i ve sonra temelli durdu. ofr hemen davrand, Benz'in her yann kartrd, kurcalad, kolu evirerek altrmak iin kan ter iinde kaldysa da Benz, sudan

gemek istemeyen inat eek gibi bana msn demedi; kprdamad bile. Artk, baya bir makina leinden baka bir ey deildi. Yayllar, henz ok arkadaydlar. Yolcularn evreleri vahi ormanlarla kaplyd. En yakn ky yryle yarm saat ekiyordu. Bu, Karagemi ky idi. Hepsi arabadan inerek yolun kenarnda beklemeye ba102 iadlar. Artk, Havza'ya dek bir baka arala gitmekten baka are yoktu. Mustafa Kemal de bu kanya varmt. ncecik vcutlu, zayf bir adam olan Doktor Refik (Saydam) beye yaklaarak: Doktor, Havza'ya kadar yryebilir misin? diye akalat. Sonra babaa verip konutular ve yarm saat ilerideki Karagemi'e gidip oradan bir araba tutmay kararlatrdlar. Yoku yukar yrmeye baladlar. Mustafa Kemal, biraz sonra onlara dnerek yle d e d i : Size yorulmamanz iin bir are tavsiye edeceim. Da ban duman alm marn biliyor musunuz? Hepsi birbirinin yzne baktlar. Hibirisi de bunu t am anlamyla bilmiyordu. Bunun zerine kendi gr ve din sesiyle, notasn da tekrarlayarak sylemeye balad: Da ban duman alm, Gm dere durmaz akar. Gne ufuktan imdi doar Yryelim arkadalar. Mustafa Kemal, bunu bir iki kez syleyince tekiler de rendiler ve gslerini gererek, boazlarnn btn

gcyle sylemeye baladlar. Kye varncaya dek bu gzel arky birok kez yinelediler. Mustafa Kemal'le arkadalar, 25 Mays 1919 gn kazasz belsz Havza'ya vardlar. Onlar bir asker ktas i le birlikte Kaymakam Fahri bey, Belediye Bakan brah im bey ve bir yn Havzal karlad. Mustafa Kemal ve arkadalar doru hkmet konana gittiler. Buras, Anadolu'nun gsterisiz bakmsz kasabalarndan biriydi. Kaplcalar yznden ad uzaklara dek gitmiti. Mustafa Kemal, Karlsbad banyolarnda iyi edemedii bbrek sanclar iin burasn biilmi kaftan olarak dnyordu. Kaymakam Fahri bey, dinlenmeleri iin yardma hazr olduunu gsterdi. Mustafa Kemal, kaplcalara yakn bir otel tutulabilirse ok iyi olacan syledi. Fahri bey de ona Ali Baba'nn otelini salklad. Mustafa Kemal, bu otel in tutulmasna karar verdi. 103 Kaymakam hemen A Baba'y a r t t : Mustafa Kemal Paa, senin otelini ok beenmi, dedi, oteli bir ay iin kira ile tutmak istiyor, ne dersin? Ali Baba: Yz elli lira isterim, dedi. Mustafa Kemal, Cevat Abbas beye yz elli lira vererek gnderdi ve hemen gidip oraya yerletiler. Must a f a Kemai, hi vakit geirmeden halkn temsilcileriyle grp dertlerini dinlemek istediini b i l d i r d i . Havzallar da zaten onunla grmek istediinden

26 Mays 1919 gn Tataraasolu Eyp, ulemadan Hac Mustafa, Kadolu Hakk, Saatolu brahim, Belediye Bakan brahim, Zbeyrolu Fuat bey ve efendilerden meydana gelen kasaba t e m s i l c i l e r i , Mustafa Kemal'le grmek zere Mesudiye Oteli'ne gittiler. Mustafa Kemal, gelenleri daha kapda karlad ve hepsinin ellerini skarak hatrlarn sordu. Ve onlardan i kasabann nazik durumu zerinde birok bilgi ald. Havza'da Fransz askerleri vard. Bu yzden kasabann iinde bile Pontosular gpegndz daa adam kaldryorlard. Geceleri, Havza'nn dolaylarnda aralksz silhlar patlyor, halk, ancak tavan uykusu uyuyor, karanlkta anszn yaplacak bir basknda boazlanmay nlemek iin her eyi gze alarak bir siperde yaarcasna yayordu. Pontos etelerinin en ok at oynattklar blgelerden biri de Havza'yd. Pontosu Rumlarn ok azgnlat 1919 ilkbaharnda, Havza'ya bir izleme taburu gelmi, baharla birlikte gmlek deitiren bu zehirli ylanlar epeyce rktm, s i n d i r m i t i , ite, ortaln dzelmeye balad sanlan bu aldatc gnlerde zmir'e Yunanllarn kt haberi gelmi ve Havzallar zerinde bir bomba etkisi yapmt. Asl kts, kasabada ve dalardaki silhl ve silhsz Rumlar, bekledikleri gnn geldiini anlayarak eskisinden daha beter azmlard. Havzallar, 18 Mays 1919 gn belediyede toplanarak Reddi lhak Cemiyeti'ni kurdular ve itilf devletleri temsilcilerine zmir'in igalini tanmadklarn

bildiren bir telgraf ektiler. 104 Ali Baba, Mustafa Kemal'le abucak ahbap olmutu. Kasabann iinde bile halk haraca kesen bu eteler in ernnden kurtulmak, onun iin ilk mill dvayd. Bir gn Mustafa Kemal'e : Paa. dedi. Vaziyeti gryorsun, bunlar, bize ok eziyet ediyorlar, buna bir are dnmyor musun? Sabredin, biz onlar yola getireceiz. Peki ama, ne ile? Her ey srasnda. M u s t a f a Kemal'in nayak olmasyla 28 Mays 1919gn Merkez okulunda byk bir toplant yapld. Yaplan konumalar, halkn silhlanmas ve rgtlenmesi zerindeydi. Gerek iimizdeki ve gerekse dardan gelecek dmanlar kovmak ve yok etmek iin bundan baka are. olmad savunuldu. 1919 Maysnn 28 ini 29 a balayan gecesinde Belediye Bakan brahim beyin evinde toplanan Havza ilerigelenleri Mdafaa-i Hukuk kurumunu kurdular ve bunu ilgiyle bekleyen Mustafa Kemal'e bildirdiler. Maysn. 29 u 30 a balayan gecesi stmal bir alma ile uyank geti: Havza'da Mdafaa-i Hukuk rgt'nn kurulduu birok kasaba ve ehire b i l d i r i l d i . Mustafa Kemal, her yana tellenen mektuplar gzden geiriyor ve bunlar* yazanlar vyordu. Amasya'ya d a ' a y r c a gzel bir mektup yazlmasn salklamt.

M u s t a f a Kemal, btn gece telgraf iiyle uraan. Belediye Bakan brahim beyi ertesi gn yanna ard ve: Ne yaptn, t e l g r a f l a r ektin mi? diye sordu. ektim, efendim. Getir ilmhaberlerini. b r a h im bey telgraf ilmhaberlerini getiremedi. Mektuplar taahhtl posta ile gndermiti. Posta ilmhaberlerini gren Mustafa Kemal ok k z d : Ben, size t e l g r a f l a verilmesini sylemitim, dedi. neden posta ile gnderdiniz? Bu memleket, uurumunkenarna gelmitir. cil tedbirler almaya mecburuz. Siz. yanl dncelerle yava hareket ediyorsunuz. 105 brahim bey, Mustafa Kemal'e yle karlk verdi : Paa hazretleri, urada bir sessizlik gryorsanz ^emin olunuz hep zat devletinizin gelmesi dolaysiyledir. Geldiiniz gndenberi biraz nefes aldk. Siz gelmeden nce burada sabahlara kadar her t a r a f t a silh atlrd. Heyecan ve endie iinde yayorduk. Henz kendimize gelir gibi oluyoruz. Bu endie ile kapal yazmay uygun buldum. Mustafa Kemal, bunun zerine yumuak, tatl bir sesle unlar s y l e d i : ocuum, kazanrsak btn zararlarn giderilmesi mmkndr. Kaybedersek ne sen kalrsn, ne de ben. Hepimiz lme mahkmuz. Bu sebeple aka savaacaz.

Hibir eyden ekinmeyeceiz. Bu dva, bu sava vat a n savadr. Yanl dnyorsun. Fakat, madem ki bir kere olmutur. Zarar yok. Ama, imdi, git, Amasya Belediye Reisine ayn eyieri t e l g r a f l a tekrarla. brahim bey, etekleri zil alarak telgrafhaneye kotu. Bu bir ihtilldi. Aktan aa yrtlecekti. Mustafa Kemal, halkn nabzn iyice yoklam, Havzallarn mill rgtlenme iin hazr olduklarn anlamt. Pontos etelerinin vahi zulmleri, onlar adamakll uyandrmt. Halkn bu uyankl Mustafa Kemal'in ok houna gitmiti. Bir gn A Baba'ya : Git, bana Belediye Reisi brahim beyi ar, dedi. brahim bey, yarm saat sonra Mustafa Kemal'in karsndayd : brahim bey, halkn sesini karmas zaman gelmitir. Ondan evvel bu halka yol gstermek icap eder. Binaenaleyh, nmzdeki Cuma gn namazdan sonra Byk Cami'de zmir e h i t l e r i n i n aziz ruhuna bir mevlt okutunuz. Mevlt b i t i n c e darda fiek atlarak iaret ver i l s i n . Bylece her camiden halk, ellerinde bayraklar olarak ve tekbir g e t i r e r e k alayla kp m i t i n g yerinde toplansn. Miting yeri, bu o t e l l e belediye dairesi arasndaki sahadr. Mustafa Kemal, bu emri Belediye Bakanna verir vermez : 106 Dur, dedi, arada yaplmas gereken bir i daha

var. Camide mevlt b i t t i k t e n sonra, hitabeti kuvvetli bir arkadanz, halka silhlanmak lzmgeldiinden, zira, dmanlar elinde esir bulunan padiahtan bir medet ummann mnsz olacandan bahisle bir nutuk irat etsin Belediye Bakan bunun zerine paaya: Miting yerinde kimin sz sylemesini mnasip gryorsunuz, efendim? diye sordu. Mustafa Kemal, enesini avucuna ald ve bir sre dalgn dnd, sonra, ban k a l d r a r a k: Bir hoca efendinin, diye karlk verdi. Belediye Bakan brahim bey, btn ilgili arkadalarn toplad; halka en gzel, en dokunakl sz syleyecek olan birlikte aratrdlar. En gzel sz syleyecek olann ky imam Hoca Stk efendi olduunda karar kldlar ve hemen gelmesi iin kendisine adam saldlar. Her t r l hazrlk bitmiti. 30 Mays cuma gnn beklediler. Mustafa Kemal de cumay iple ekiyordu. En sonra cuma da geldi att. Namaz Mustafa Bey Camii'nde klnd. Mustafa Kemal ve arkadalar da namaz klanlar arasndayd. ok kalabalkt. Gelenleri cami almamt. Mevlt okundu. Kasabada eker olmadndan mevita gelenlere kt klahlar iinde kuru zmir zm datld. imdi, sra mitingdeydi. Halk, Mesudiye Oteli ile Byk Cami arasndaki meydan doldurmutu. Mustafa Kemal ile arkadalar klahlar iindeki zmir zmn yiyerek mitinge gelmi, heyecanl halk ynn sevin ve zevkle seyrediyorlard. Krs, bombo duruyor ve herkes

Stk Hoca'nn oraya kmasn sabrszlkla bekliyordu. Stk Hoca gibisi buralarda hi yoktu. Ate gibi vaazlar verir, cemaat coturur, hngr hngr alatrd. imdiyse yepyeni bir konu zerinde konuacakt. Herkes, bu yzden merak iindeydi. Hava isentili olduu halde ns a n l a r l a b i r l i k t e btn kediler, kpekler, kuzular ve ocuklar dar dklmt. Sereler aalarda kyameti koparyor, horozlar, fk ve gbre ynlarnn zerinde keyiften atlarcasna tyorlard. Hi birinin, insanolu107 nun korkun dvalarndan, sorunlarndan haberi yoktu. Olum, boazlarna sarincaya dek her eyden habersiz yaaaklarndan mutluydular. nsanolu ise gelecek lmn kokusunu ok uzaktan, ok telerden alabilmek gcndeydi; bu yzden de mutsuzdu; korkuyordu. Kaygu iindeydi. Onun bir tek ans vard: Kokusunu ta uzaklardan ald lm yenebilmek. te Mustafa Kemal'in, aralarnda sarn bir kurtulu gibi yand bu kalabalk da, lmn kokusunu alm ve onu alt etmek, yenmek, yok etmek kaygusuyla buraya toplanmt. Ne yazk k i , Stk Hoca hl grnrlerde yoktu. Belediye Bakannn etekleri tutumutu. Durmadan dnp dnp biraz tede sandalyesinde oturan Mustafa Kemal'i gzetliyor, onun da sabrszlandn grerek daha ok zlyordu. Hangi Cehennemin dibinde kalmt bu Stk Hoca? brahim bey, teye beriye kouyor, etekleri zil alarak

onu aryor, her nne gelene soruyorsa da hi kimse onun nerde olduunu bilmiyordu. Bunca emeklerle meydana getirilen miting, baarszla m urayacakt? Mustafa Kemal, gzleriyle brahim beyi kovalyor, bir yandan da saatine bakyordu. En sonra Refik beyi ona gnderdi ve nutkun hemen balamasn istedi. O, Stk Hoca'nn yokluundan Belediye Bakannn dokuz dourduunu bilmiyordu. Mustafa Kemal, btn bu insanlarn en tecrbelisiydi. Sabrn en ktlerini ok denemiti; o sabredebilirdL Haik, sabrszlanmaya balamt ki bu kt bir almetti, onun sabr abuk tkenir, hemen dalverirdi. brahim bey, bunu grnce f e m e n Mustafa Kemal'in yanna kot u: Efendim, dedi, buyurunuz, icap eden eyler mit i n g mahallinde sylenecektir. Mustafa Kemal, hibir ey sylemeden doruldu. Belediye Bakan elinde bir bayrak tutuyor ve en nde g i diyordu. Havza'nn en byk eyhi ve Mesudiye Oteli'nin sahibi Ali Baba ile btn haclar, hocalar, derviler de ar ar onlarn ardndan ilerliyorlard. Heyecanl ve gr 108 sesleriyle g e t i r d i k l e r i tekbir ve tehliller, ortal tatl bir mzie benzer y i i t e bir uultuyla doiduruyordu. Bu yi i t ve erkeke uultu, btn Havza'dan iitiliyor, ycl kadnlar, evlerinin nnde bartlerinin ucuyla gzlerini s i l i y o r l a r d . imdiye dek burda byle bir ey grlmemit

i . Bu tekbir ve tehlil sesleri, btn yrekleri gizli altn t e l l e r le birbirine balyor, tepeden tepeye yanklanarak Pontos etelerine saklanacak delik ara demek istiyordu. br camilerden kan halk da bu kalabala karyor, tekbir sesleri, gk g r l t s gibi bir hal alyordu. Halk btn anlamyla mill heyecann, din heyecannn en yksek doruuna ulamt. Ne yazk ki Stk Hoca, hl g r n r l e r d e yoktu. Mustafa Kemal, Belediye Bakanna : brahim efendi, ne dnyorsunuz? Halk, ite. hazr toplanm, bekliyor. Ne sylenecekse sylensin, dedi. Hep Stk Hoca'ya gvenmilerdi. imdi nutku kime syletmeliydi? Belediye Bakan gerekten g bir duruma dmt. brahim bey, arkadalarndan Fuat beye. b i l i n e n ateleyici mill konu zerinde birka sez oisun sylemesini rica e t t i . Fuat bey, krsye karak yie konutu : te. Yunanllarn yapt mezalimi gryorsunuz. Biz de burada bir istil tehlikesi karsndayz, i h t i y a t l , t e d b i r l i , uyank bulunmak ve hemen silhlanp dmana kar koymak lzmdr: Her mslman, her ne karlnda olursa olsun silhlanmak zorunaadr. Yurdumuz, tehlikeli gnler geirmektedir. Buna kar koymak, dman izmeleri altnda inenmemek birinci vazifemizdir, izmir'den sonra Samsun ve Havza'nn da igal felaketine uramas muhtemeldir. Varmz youmuzia si&nicr? 0 ve d dmanlara kar koyacaz.

Cndan sonra brahim bey, krsye karak tpk buna benzer birka sz syledi ve bunlara unlar katt : Burada, bu Havza sokaklarnda grdnz Rum eteleri, asker kaaklar filn olmayp Yunanllarn eskiden beri gttkleri siyas maksatlarnn mahsul birer 109 icra kuvvetidir. Bunlarn emel ve gayeleri artk meydana kmtr. Bunun iin canmza kasteden dmana kar alnmas gereken tedbirleri almak vazifemizdir. Haksz igallere nihayet verilmek zere gerektii ekilde protesto edeceiz. Bizi tevkil eder raisiniz? Belediye Bakan, bu son sz ok kuvvetli sylt misti. Halk ona, glbank eker gibi hep bir azdan : Hayhay! diye karlk verdi. Belediye Bakan krsden inerken bu mitingin hi de baarl, ateleyici, coturucu bir miting olmadn dnyor ve zlyordu. Anadolu'da ulusal kurtulu sava iin, Mustafa Kemal'in karsnda yaplan bu ilk mit i n g , byle snk m gemeliydi? Mustafa Kemal, mutlaka bundan ok daha gzel ve baarl bir miting bekliyordu. Bu srada Mesudiye Oteli'nin. sahibi Kk Ali Baba (babas Byk eyh Ali Baba'yd) yanna sokuldu : Paa sizi aryor, dedi. brahim bey, Mustafa Kemal'in yanna kotu. Mustaf a Kemal, oteldeki odasnda oturmu, pencereden dar bakyor, dalmakta olan cemaat yzndeki zgn mimiklerle seyrediyordu. Bu miting, istedii gibi olmamt.

brahim beyi bunu sylemek iin artmt. Ban pencereden brahim beye evirdi ve sert bir s e s l e : Yaptnz ii beendiniz mi? diye sordu. Belediye Bakan, g durumunu gsterir bir davranla ellerini outurarak : Efendim, dedi, bu ie memur ettiimiz hatip Hoca efendi, Rum ekiyalarnn tehdidine mruz kalm olmaldr ki bulunduu kyden kp buraya gelemedi. Biz de ok mteessir olduk. Fakat, hatibin geleceinden ok emin olduumuz iin ona gre hazrlanmtk. Bu sebeple emrivaki karsnda ardk. Atfnz dilerim. Mustafa Kemal, birdenbire yumuad ve t a t l bir sesle: Ben de, dedi, sizin gibi bir f e r d im ve aranzda sonuna kadar fert olarak alacam. Bu memleketi hep beraber kurtaracaz. Ortada gizli kapakl hibir ey yokt u r ye olmamaldr. Samim, doru ve ak kalpli olma110 Iyz. Bu mitingin tekrar, ama noksansz olarak yaplmasn isterim. Hoca Stk efendinin hikyesi de uydu: Miting haberini ona Havzal Bayram Con bey gndermiti ve bu ar, Hoca'ya ok ge ulamt. Hoca korktu da gelemedi! Sylentisi, Stk Hoca'nn kulana gidince ok zlmt, buna zlmek de denemezdi. yi kalpli hoca, mitingi kardn anlaynca sanki beyninden vurulmua dnmt. Felek bir ky hocasna byle bir gn mrnde

ancak bir kez gsterirdi. Hemen cbbesini srtna a l n ca Havza'nn yolunu t u t t u . brahim beyi b u l d u : Ben, korkak bir adam deilim; neler emrediyorsanz edin, derhal yapaym, dedi. Belediye Bakanyla yanndakiler ona : nmzdeki Cuma gn miting tekrar edilecek ve sen kp halka hitap edeceksin! dediler. Enerji d o l u . ' c a n l, iri kemikli, zeki bakl bir adam olan Stk Hoca : Hazrm! dedi. Cuma yine gelip atmt. Bu kez eskisinden daha byk bir bar yank halk yn, yine Byk Cami ile Mustafa Kemal'in oturduu Ali Baha'nn Mesudiye Otel i ' n in nne dek olan alan doldurdu. Dar kamayan hasta ve yatalaklar bile pencerelerden dar sarkmt. Mustafa Kemal, Ali Baba'nn otelindeki odasnn penceresinde oturmu, byk bir sevinle glmseyerek sesine koan bu canl halk seyrediyordu. Stk Hoca ve Belediye Bakan, camiden knca hemen cemaatin nne dtler. brahim bey, yine elinde Trk bayran tayordu. Stk Hoca, geenki baarsz mitingin acsn karmak istercesine gr ve yank sesiyle tekbir ve t e h l i l e balaynca btn cemaat ve' halk da ona katld. Meydan bir sava yeri gibi byk bir uultu ile dolup inlemeye balad. Kafile, ar ar Mustafa Kemal'in oteline doru ilerliyordu. oluk ocuun da katld tekbir sesleri, y i n e btn Havza'y t u t t u , daa taa ulat. Ve yanklar hainleri t i t r e t t i . Stk Hoca, ortaya kurulmu olan krsnn

yanna gelince sustu, tekbir getiren halk da birdenbire 111 sustu. imdi, alnan soluklar bile iitiliyordu. Havza, belki mrnde ilk kez byle susmutu. Stk Hoca, im krsdeydi. Ateli gzleri ve ciddi yzyle halk bir an seyretti. Bu bar yank halk, ondan kendisini coturacak gzel szler bekliyordu. O da bir iki kez ksrd boazn temizledi. Srahiden bardan su ile doldurdu. Bir yudum ierek kuruyan dilin: daman slatt. Byie heyecanl bir gnde hangi babayiitin dili dama kuruyup birbirine yapmazd? Stk Hoca, bunca yldr vaaz vermekteki beceriklilik ve kolaylkla sze balad. Halkn yreini en ince tellerinden ateleyecek szler syledi. En sonra nutkunu yle b i t i r d i : Ey cemaat, dmana kar koymak iin elde sopa lzmdr. En gc yetmeyen, en fakr msiman ve Trk biie bugnden tezi yok, birer sopa olsun edinmelidir. Buna da iktidarm yok, diyebilen kimse var m? Varsa, o da evindeki kazmay, keseri, ba, o da yoksa yumruunu hazrlasn. Artk, zaman geimitir. Hazreti Allah da. Peygamberimiz efendimiz de byle emrediyor! Halk, en sonra comutu. Stk Hoca'y alklyor, alklyor: Varol Hoca! Yaa, Stk Hoca! diye grlyordu. Mustafa Kemal'in yz artk iyice aydnlanmt. Gerekten de, Stk Hoca sayesinde baarl bir miting yaplmt.

Belediye Bakan brahim beyi yanna a r d : Memnun oldum. dedi. stediimiz gibi bir miting yapld. Hoca efendi de pek gzel konutu. Artk, benim de burada vazifem tamam oldu. Daima sizinle muhabere edeceim. Msterih olun. Ben de sizin gibi bir f e r t olarak, inaallah kazanacamz zafere kadar beraber, el ele aalacaz, dedi, sonra Stk Hoca'y da ararak har a r e t le ellerini skt ve kutlad. Daha geen gn Damat Ferit'in, Trkiye'yi byk devlet'erin mandas altna koymay ama tutan pln i in Havzallara syledii szleri burda bir kez daha yineledi : 112 Geenlerde de birka kere syledim. Hi bir za,.,an mitsiz olmayacaz. Bizi ldrmek deil, diri diri mezara sokmak istiyorlar. imdi, ukurun kenarndayz. Son bir cret belki bizi k u r t a r a b i l i r / Zaten baka trl de olsa geri dnmek imkn yoktur. Bu, halka syledii szleri btn kumandanlara da baka szcklerle telledi: Mill i s t i k l l i sarsan igal ve ilhak gibi oiaylarn btn millete kan alattn, mill straan zaptedllmez bir hal aldn, bu hallerin nlenmesini beklediimizin btn dnyaya t e l g r a f l a r l a iln edilmesini istedi. Mustafa Kemal, kaplcaya daha ok sabahlar g i r i yor, leden sonraki vakitlerini gecenin ge saatlerine dek ya alma odasnda alarak ya da posta mdr: nn odasnda ektii ve karln bekledii telgraflar

kontroi etmekle geiriyordu. Kimi zaman da elindeki kocaman sar kehribar tebihini ekerek kasabada dolap hava alyordu. Bu arada da bir eyler bekliyor gibiyse de ne beklediini ancak birka kii biliyordu. Herkes, benzin yokluundan Amasya'ya gidlemiyor sanyordu. MANGAL YREKL ADAMIN HKYES Frsatn bulsa ger ipini eker En iyi dostundan sakn sen sem. Smmani A k am karanl, poyraz ve yamur, yeni yolda hzl , hzl yryen bir adam kem gzlerden saklamak iin sanki el ele vermi gibiydi. Yolda onun iki bklm, ufak tefek karaltsndan baka hi bir canl grnmyordu. Karalt, biraz sonra. Stllarn evinin nnde durdu ve evresine yle bir gz attktan sonra, kapy st ste ald; kap acildi, ieri girdi. Vay. Osman aa, sen misin? Bu, Topal Osman aadan bakas deildi. Ev sahibi hemen konuunu ya pelit dallarnn trdayarak, czr113 2/F.: 8 doyarak, tlayarak yand ocan bana gtrd. ze-J rinden sular akan yamurluunu, kalpan karp b i r i yana brakan Topal Osman, atein karsna bada ku-j rarak, yznden akan sular elinin tersiyle sildi; sonra,+ aralkl olarak kap b i r k a kez daha alnd ve Osman aa-J nn Tepekyl adamlar birer birer gelip ocan banda!

bada kurdular. Ev sahibi, merak ve korkuyla alan gzlerini b a i konuunun yzne dikmi, ylece bakyordu. Osman a a - J nn akr gzlen, kalarnn altndaki derin yuvalarnda' ocan alevlerine dikilmi duruyor, bir yandan da krpk' byklarnn slakln parmaklarnn ularyla kurutmaya alyordu. + Merakla yzme bakyorsun, acaba byle k o r k u - i l u bir zamanda habu uak ne yrekle kalkp geldi y i n e + Giresun'a diye kendi kendine soruyorsun? Dayanama-J dm, uak daha ok dayanamadm gzelim m e m l e k e t t e n + uzakta kalmaya. Geldim ite. Ne olacaksa bir an nce + Olsun dedim. Gurbet tak etti canma. Giresun'un o nl yamuru, hl bardaktan b o a n r - j casna yayor, k i r e m i t l e r i , camlar dvp duruyor, Kara-1 deniz'i kylara doru sren poyraz, dik kayalklarda ya-1 murun grltsn bastran srekli bir uultu k a r y o r - j du. Osman aa, hem ev sahibinin kendisine sarp verdii j saakl Trabzon ttnnden sigarasn iiyor, hem de I sa bacan outuruyordu : Ha u bacan topal olmas bir ey deil de byle j yamurlu havalarda iin iin bir szlamas var, beni ca- I nmdan bezdiriyor. Bizim uaklarn geldiimden haberi yoktur, haber ver de gelsinler grelim. Ne olacak bu + halimiz bir anlayalm. Osman aayla t r l savalara ve servenlere katlp

da sa kalm birok sava arkada, imdi ne yapacak- I larn arm, sonlarnn ne olacan bilmeyerek e v l e r i n - I de kaygulu kaygulu dnyor; pusmu o t u r u y o r l a r d . Os- ] man aann geldiini renince birer ikier, yerli Rum- 114 lara grnmemeye alarak. Stllarn evine damladlar. Hepsi, Osman aann, Giresun'un bu mangal yrekl i adamnn evresine enberleme bada kurarak oturdular. Hem onu dinliyor, hem de Giresun'da geen en yeni olaylar anlatyor, sonra, yzleri ask kara kara dnyorlard. Bu srada, kap gm gm alnd. Gelenin arkadalardan biri olduunu bildikleri halde yine de herkes, belindeki, koynundaki tabancaya el att. Silhl be adam mavzerlerinin mekanizmasn krdatt. Osman aa, hi kmldamadan ocaktaki trdayan allara bakyor ve dnceli grnyordu. Bu gzel ehrin, gzel Giresun'un kendisi iin byk tehlikeler sakladn bilerek gelmit i . Bundan dolay byk ve srekli tehlikeler iinde yaam bir adam olarak en kk tkrtdan bile bir eyler sezinleyen bir duyu gc kazanmt. D kapnn gmlemesi herkes gibi onu da kulak kesilmeye armt. Gelen, Tapucu Gerdebiolu Mehmet efendinin ktibiydi. stnden bandan sular akyordu. Adamcaz. slak elini koynuna sokarak bir mektup kard ve Osman aaya u z a t t : Aa, dedi. Tapucu Gerdebiolu Mehmet efendinin sana ok selm var. Bu mektubu da hemen okusun

ve ona gre davransn, dedi. Ktip, bunu syler sylemez, alan kapdan karanlk yamurun iine dald ve gzden uzaklat. Osman aa, mektubu bir solukta okudu, sonra ordakilere uzatt. Her okuyann yznde kaygular beliriyordu. Mektupta, Osman aann yeniden Giresun'a geldii haber alnd. Kaymakam Nizamettin beyle jandarma kumandan seni tutuklayacaklar, bir ayak nce ehirden savu, deniyordu. Tutuklama emrini. Kaymakam Nizamett in bey, Tapucu Gerdebiolu Mehmet Efendiye kendisi bildirmi ve Topal Osman'n bir an nce ehirden kp gitmesine arac olmasn sylemi, aann da bunu bilmemesini dilemiti. Mustafa Kemal, Samsun'a geecei sralarda Topal 115 Osman Giresun Belediye Reisiydi. Yalnz, bu grevi bileinin gcyle ele geirmiti. Brakmayla b i r l i k t e tar a denen Anadolu ehirlerinde stanbul hkmetinin otoritesi kalmamt. Bu yzden buralarda her i, eskisi gibi kanun erevesinde olmuyordu. Topal Osman, ehrin Trk halknca ok sevilen ve kendisine umut balanan bir yerl i kahramand. Bu yzden, pek azgnlaan Pontos Rum ekiya ve itahlarna kar Trk hemehrilerini korumak zere Giresun Belediye Reislii makamna oturuvermiti. Yalnz, kanun geleneklerine gre belediye reislerini yn e t im mirleri, yani, kaymakamlar, mutasarrflar ve valiler atamaktayd. Bu yzden de Topal Osman'la Kaymak

am Nizamettin bey arasnda bir soukluk, bir geimsizl i k t i r srp gidiyordu. Nizamettin bey, Osman aann belediye reisliini onaylamam, onun orda kanunsuz olarak oturmasn srdrmekte kendince kimi yararlar dndt. Topal Osman. Damat Ferit hkmetince fena halde mimli bulunduundan, onun bakanln onaylamas, stanbul hkmetinin bir memuru olan Kaymakam da kolayca sulu durumuna sokabilirdi. stanbul'da harl harl asmak iin adam arayan nl Nemrut Mustafa Paa Divan Harbi. Osman aaya oktanberi gzlerini dikmi, itahl itahl bakmaktayd. Ermeni ve Rum tehciri sulusu olarak aslan ve aslacak olanlarn listesinde Topal Osman aann da saygl bir yeri vard. O da bunu pek iyi biliyor, ona gre t e t i k t e bulunuyor ve kurduu eteyi her an davranmak zere elinin altnda hazr bulunduruyordu. Topal Osman, belediye bakanl makamnda ehrin T r k halknn koruyucu melei olarak oturadursun, 1919 ilkbaharnda stanbul gazetelerinde, Nemrut Mustafa Paa'nn bakanlk ettii Divan Harbi rfi ad verilen son kerte tehlikeli mahkemede yarglanmas gereken nl sulular kapsayan bir siyasal sulular listesi yaymland. Bu sulular arasnda memleket dna kam olanlar olduu gibi, memleket iinde hl grevleri banda bulunan birok kii de vard. Giresun'un Trk halk, daha ok kendi ehirlerindeki bir iki nemli kiinin adn bu 116 listede grnce irkildi. imdilik, Giresun'dan yarglanmas

gereken iki kii vard. Bunlar da Topal Osman aa ile Giresun erafndan Sar Mahmut Zade'ydi. Krt Mustafa Paa mahkemesi, bu iki kiinin hemen yakalanp stanbul'a yollanmalar iin ihzar mzekkeresi de kesmiti. Giresun'un gen kaymakam Nizamettin bey, bu ii renince Topal Osman' ararak : Osman aa, dedi, gazeteleri grdn, artk burada durma, bann aresine bak, ihzar mzekkeresi gelirse seni tevkife mecbur kalrm. Bir tarafa git, uzakla burdan! Kaymakamn yanndan ayrlan Topal Osman, omuzlarn silkerek yine gidip belediyedeki makamna oturdu. Bu gen kaymakama da zaten oktanberi ierliyordu. Onun belediye bakanln btn zorlamalara karn kabul edip dorulamam ve onu byle kanunsuz olarak bu makamda oturtup duruyordu. te, belediye reislii odasnda oturuyorum. Nizamettin bey, skysa gelsin beni tevkif edip stanbul'a gndersin! diyordu. Bir g n jandarma kumandan, kaymakamn katna giderek : hzar mzekkeresi var. Topal. Osman' tevkif edeceim, bana bir komiser ver! dedi. Kaymakam Nizamettin bey, Mustafa Kemal'in Selanik'ten ocukluk arkadaysa da henz bir kaymakamdan baka bir ey deildi. Topal Osman'n .tutuklanmasn kendisi iin tehlikeli bulmasayd onu dorudan doruya t u t u k l a t t r a b i l i r d i . undan ki o bu

kapdan hl ekmek yemeyi dnenlerdendi. te, bu yzden arslann azna kendisinden daha az korktuu bir kurban atarak peneli kurban korkutup karmak is tedi ve jandarma kumandanna: Sen, evvel Sar Mahmut Zade'yi yakala! Sonra da Topal Osman' yakalarsn! dedi. Jandarma kumandan, gidip Sar Mahmut Zade'yi tut u k l a y p Nemrut Mustafa mahkemesine gndermek zere gemiye bindirdi. Bunu gren Topal Osman, bir kahpe117 lige uramak kaygusuyla adamlarn yanna alp bir akamst karanlk bastktan sonra motoruna binerek Tepeky'e doru yola kt. Topal Osman'n daa k, ehirde imek gibi yaylmt. Rumlar, onun daa kn, ehirde oturuundan daha tehlikeli buluyorlard. Topal Osman iin istanbul'dan Trabzon Valisi Galip beye emir stne emir geliyor, o da durmadan Giresun Kaymakamn sktryordu. Bir gn kafas kzan kaymakam, Ali Galip'e yle bir yaz y a z d : Bu adamn dada yz elli silhl maiyeti var. Yakalanmas iin kuvvet gnderin. Ancak, o zaman tutulabilir! Bu ii bylece bandan savmak istedi. Nizamettin beyin de Topal Osman'n durumuna benzer bir durumla karlamas gn sorunuydu. Nitekim, Topal Osman, dada etesini glendire dursun bir ngiliz vapuruyla stanbul'a giden gen kaymakam, yine Ermenileri zorla g e t t i r m e ve ldrme suundan

dolay Nemrut Mustafa Paa mahkemesine gnderilmek zere tutuklanp ellerine kelepe vurulacak, yalnz kamann yolunu bularak lmden k u r t u l a c a k t . Topal Osman, dada bulunduu srada Nemrut Must a f a Paa mahkemesi, onu. gyaben idama mahkm etm i t i . ' A r t k , bu mangal yrekli adamn kan helldi. Grld, tutulduu yerde ldrlmesi iin emir kmt Topal Osman, o l d um olas Giresunlu denizci bir ailen in ocuuydu. Dedesi, smail Kaptan'd. Byk bir yelkenli gemisi olan smail Kaptan, hacca da g i t t i i n d e n ona Hac smail Kaptan diyorlard. Hac smail Kaptan, daha ok yabanc limanlara, rnein Karadeniz'deki Rus limanlaryla Akdeniz limanlarndan Marsilya'ya dek seferlere kyordu. Hac smail Kaptan'n olu Mehmet efendi, Giresun'a epeyce eskiden gelip yerlemi olan Cem i t ' g i l l e r in kzyla evlenmi ve birok ocuu olmutu. te, bu ocuklardan biri de akr gzl, gzel ve sevimli bir ocuk olan Osman'd. Mehmet Efendi, babas gibi denizcilie heves etmemi, ticaretle uramay daha uygun bulmutu. Ne var 118 k i , bir de hacca g i d i p babas gibi hac oian Mehmet efendi', t i c a r e t t e baar kazanamam, oluk ocuuna ancak o r t a halli bir yaay salayabilmiti. Giresun'un Hac Hseyin mahallesinin orta halli bir evinde dnyaya gelen Osman, ilkokulu bitirmi, o zamann ortaokulu anlamna gelen Rtiye'nin son snfna dek okumu, son sn

 f ta ayrlmak zorunda kalmt. Osman'n ocukluu, ilk genlii, hep gnlk yaaynda karlat hakszlklara isyan etmekle, onlarla boumakla geti. Cidd ve zeki baklar, ukur enesinin azim bildiren sert kararll, kurumlu ve alml durumu, ona akranlar, hatt byk arkadalar arasnda saygl bir yer verdirmiti. Haksz yere dvlen ocuklarn ba kurtarcs ve hak .araycs oydu. Osman da dedesi smail aa gibi denizi ok seviyordu. Dalgalarn cotuu frtnal havalarda denize almak iin lgnca bir heves duyar, gen arkadalarn da bu servene srklemeye" alrd. Kara gzl Karadeniz'in dalgalar zerinde Giresun'da yetien fndklardan birinin kabuu gibi oynayan kk k a y m iinde lgnca ve hrsl saatlar g e i r d i i ni grenlerin yrei azna gelirdi. Deniz, onun bouaca en yakn devdi. Giresun limanna demir atan da gibi yabanc gemil e re imrenerek bakar, T r k l e r i n byle gemilere sahip olmayna hayflanp dururdu. Osman, dedesi gibi denizci, babas gibi mflis bir tac i r olmay bir yana brakp kolayca para kazanmann yollarn aramaya balamt. Ne var ki yaayn hangi kapsndan girmise parann kolay kazanlamayacan anlamakta gecikmemiti. Uzun vfe isiz bir genlik dneminden sonra kendisine glmsemeye balayan heyecanl bir i bulur gibi olmutu. Giresun'da bir ttn rejisi vard. Bunun Trk olmayan mdr ve br adamlar, memlek

e t i n yetitirdii en gzel t t n iliyor ve dnyann parasn kazanyor, Trkleri oraya hi yanatrmyorlard. Yalnz, ucuz ve zor ttn iiliklerinde Trkler alyordu. Sonra, ttn kaakln nlemek iin kullanlan bt n kolcular, Rumdu. Bunlar, kendi adamlarna kaak119 i l k yaptrp ok para kazandrdklar halde Trk k a a k .larn karsnda azrail kesiliyorlard. ' Salt bu kolcularla boumak zevkini tatmak iin t t n kaaklna balayan Osman, pek heyecanl gnler ve geceler geiriyor, bir eteci egzersizi yapar gibi sertleiyor ve piiyordu. Osman'n bu heyecanl, tehlikeli ve babo yaay, nemli bir olayla birdenbire bakla kesilmi gibi duruverdi. oktanberi gz diktii, daha dorusu gnl verdii Panas smail aann gzel kz Hatun'la evlendi. Geri, smail aa, zengin bir adamd, Osman'n srt artk yere gelmezdi, ne var ki Osman, srtst yatp da kar paras yiyeceklerden deildi. Doru drst bir i tutmas gerekiyordu. Kaynpederinin yardmyla kerest e c i l i e balad. Bu kereste ii zamannda eline epeyce para geen..Osman, pek eli ak ve cmert bir insan olduunu gst e r m i t i . Dkn ee dosta yardm ediyor, arkadalaryla y i y ip iiyor, evresinde kendisine gnl balayanlardan bir grup toplanyordu. Artk, gen Osman, Osman aa olup kmt. Hemehrileri onu byle aryorlard.

Osman aa, her Karadeniz ua gibi silhla oynamay da seviyordu. Goronik Rus tabancasnn namlusundan hedeflere uan mermilerin saysn kendisi de bilmezdi. Keskin nianc denecek gte bir atc olmutu. Gazete okumasn seven ve siyasal haberleri byk bir i l g i y le izleyen Osman aa, 1908 hrriyet devrimini byk bir sevin ve heyecanla karlad, fesini havaya f r l a t t Artk, Trkler iin btn aclarn ve kaygularn sonu geldiine inanyordu. Osmanl lkesinin btn ehirlerinde olduu gibi Giresun'da da geceli gndzl enlikler olmu, hrriyet trkleri sylenmi, ikiier iilmi. Osman aann ba ektii horonlar oynanm, btn kt gnl e r in sonu geldiine millete inanlmt. Dadan bir sr ekiya inmi, silhlarn akrdatarak hkmet kona nnde dolayordu. Gene! af kmt. Bu Rum ve Trk ekiyalarnda, devrimi kendileri yapm gibi bir de kurum a l m vard ki demeyin gitsin. 120 Giresun'un btn Rumlar ve Trkleri sevinten sarma dola olmulard. Kurtla kuzunun dost olduu gnl e r e benzer bar ve dostluk gnleri, yeil Giresun'a mutl u saatlar yaatyordu. B i r b i r l e r i n e di bileyen Trkler ve Rumlar, silahlarnn zerini zeytin dallaryla rtmlerdi. Ne var ki Avrupa devletlerinin birer birer Trkiye zer i n e a t l a r a k pay isteyecei gnler de gelip atmt. Balr kan milletlerinden nce talyanlar daha sabrsz davranarak Trabiusgarp zerine ullanm, Balkan Sava hazrl

 k l a r hzlanm, Giresun Rumlar da silhlarnn ve bombalarnn zerindeki zeytin dallarn kaldrmaya balamlard. Osman aa. dikkat ediyordu, Avrupa milletlerinden biri Trkiye'ye sataaca ya da satat gn, btn Rum hemehrilerde bir bayram havas balyor, boyleri uzuyor, sesleri dikleiyordu. Byle zamanlarda Trk-Rum mahalleleri arasndaki sapanta savan Rum ocuklar iln ediyordu. Trk mahalleleri, aada, Rum mahalleleri de yukar srta sralandndan Rum ocuklarnn sapan talar daha kolaylkla yerini buluyordu. Hrriyet devriminin getirdii geici dostluk havas, artk, bir daha geri gelmemek zere dalp g i t m i t i . imd i , Trk ve Rum mahallelerinde karlkl di gcrtsndan geilmiyordu. Artk, hi bir zeytin aac, bu ehre gm yaprakl dallarndan gnderecee benzemiyordu. ler, y l e bozulmutu ki sonsuz barn kurulmas iin bu eh i r d e ya Rumlar ya da Trkler tek balarna kalmak zorundaydlar. Trablus Sava felketle bitmi, arkasndan beklenmekte olan Balkan Sava balamt. Balkan ehirlerinden kopup gelen krmz kuakl, kara yeldirmeli gmen d a l g a l a r , Karadeniz ky ehirleri gibi Giresun'a da arpmt. Kurtulu Sava yapan Balkan milletleri, Hristiyanik g a y r e t i y l e ve bir hal ordusu ruhuyla btn Trkleri ve mslmanlor kesip biiyor, hele Hristiyanlktan mslmanla gemi Pomaklarla Bonaklarn gzyalarna hi bakmyorlard. Balkan Sava'nn balamas, btn Trkiye'de ace-

121 le bir seferberlik havas e s t i r m i t i . Askerlii gelen gelmeyen cepheye komak iin askerlik ubelerine bavuruyordu. Osman da bu cokunluk iinde oraya bavurmutu. Ne yazk ki babasyla amcasnn el ele vererek yatrdklar bedel yznden askerliini yapm farzedilerek geri evrilmiti. O, bunu ve hi kimseyi dinlemeyerek arkasna takt bir yn genlik arkadalaryla gn l l olarak savaa katlmak zere klaya g i t t i , birka ay eitim grdkten sonra vapura bindi, stanbul'a yolland. O srada atalca mstahkem mevkiine doru ilerleyen Bulgar ordusunu durdurmak zere Karadeniz kylarndan ivedi olarak toplanp cepheye srlen Trabzon T a b u r l a r n a katlmakta gecikmedi. steince, dileince v u r u t u ve sa bacann diz kapan bir arapnel paralayncaya dek vurutu. Tam onbe yerinden yaraland. Ar yaral olarak stanbul'a g e t i r i l i p ili Etfal Hastanesi'ne yatrld. Burda dokuz ay yatt. Bir ara sa bacann kesilmesi tehlikesi bile belirdi. Bacan kesmek i i n doktorlarn kendisine yapt neriyi iddetle reddett i , yeryznde bacaksz gezip dolaacana br dnyaya i k i bacakla gitmeyi ye bulduunu syledi. Bylece byk bir kangren ve lm t e h l i k e s i y l e babaa kald. Osman, en sonra yalnz dizindeki arapnel parasnn karlmasna raz oldu, o da bayltlmasna msade etmeyerek. Ameliyat olup b i t t i i n d e Osman'n bu demirden dayanma gcne btn d o k t o r l a r at.

Artk, Rumeli elden gitmi, top tfek sesleri kesilmiti. Osman, bu uzun hastane yaayndan sonra, tab u r c u edilip de Karadeniz limanlarna kalkan Glcemal vapuruna binmeye giderken sa ayan kaz adm giden bir Alman askeri gibi kaladan atyordu. Sa bacana o evik gzellii ve oynakl veren mekanizma bozulup g i t m i t i . Koltuk deneinin kaldrmda kard t a k r t dan utanyordu. Artk, ona bilen bilmeyen Topal Osman diyecekti. Giresun'da demirleyen vapurdan karaya knca kimseciklere grnmeden doruca eve gidip kapanverdi. 122 Sanki, Balkan Sava'n kendisi yitirmi gibi utanyorj kimsenin yzne bakamyordu. Yaras iyice gemeyen ve hi bir zaman da gemeyecek olan Osman, evden kt gnler, stanbul'dan ber i tad koltuk deneine dayana dayana yrmek zorunda kalyordu. Balkan Sava'ndan hemen sonra Birinci Dnya Sava patlaynca, artk, anyla anyla Topal Osman diye tannmaya balam olan Osman aa, henz Balkan Sava'nda ald yaralar kapanmadan arkasna bir yn gnll takarak Acara dolaylarna geti, kendini bildiinden beri ttihat olduundan Acara'da Tekilt Mahsusa nn meydana getirdii sabotaj milislerine katld. Koltuk deneine dayanarak savalara girdi. Rus ordularnn ilerleyii srasnda ar bir ekili yapan Trk ordusuyla

birlikte yemilik hattna ekildi. Orda t i f o y a yakalanarak memlekete denmek zorunda kald. Tifoyu atlatnca yeniden cepheye kotu. Bayburt hattnda Trk ordusu, bozgun halinde ekilirken Topal Osman sekiz yz k i i l i k gnllsyle otuz yedinci tmen emrine girdi. Rusl a r la savaa savaa Tirebolu'ya, Harit rmana dek ek i l d i . Dman, bu hatta duraklamak zorunda kald. Topal Osman'n gnll says be yze inmiti. Mevcudu arttrmak iin yine Giresun'a dnd. Henz askerlik ana gelmeyenlerden bir yn daha gnll toplayarak cepheye gtrd ve cephe hattnda tam bir buuk yl dmana gz atrmamaya alt. Bundan sonra, Rus ordusu, birdenbire elindeki kyl e r i , kasabalar ve ehirler/i yakp ykmadan, o r a l a r d a o t u ran sivilleri ldrmeden, yiyecek, giyecek depolarn, cephanelikleri Trk kumandanlklarna teslim ederek kendiliinden ekilmeye balad. Rusya'da patlak veren Bolev i k devrimi, Rus ordusunu allak bullak etmi, btn subay ve askerleri kendi canlarnn kaygusuna drmt . Bu kez, bozguna uraya uraya memleketin en gzel paralarn elden karan Trk ordusu, boaltlcn topraklar kurtarma yarna balad. Kafkasya sava blgesini bir yry halinde igal etme yarna Topal Osman da katld. Trk ordusunun nnde yalnz, Trklere hasm ve bamszlk yanls yerl i halklarla iyi rgtlenmi Ermeniler vard. Topal Osman, Batum'un alnmas iin ileri atlan

deli fieklerden biri oldu. Yakup Cemil'in sekiz yz kiil ik etesiyle Topal Osman'n yine bunun tutarndaki eteleri her t r l tattan yararlanarak Batum zerine atldlar. Topal Osman, Batum'da meydana gelecek atma ve arpmalarda gerekecek btn cephane ve silhlan kendi motorlaryla tatm ve onun gnllleri Batum'o komando birlikleri gibi kmlard. Batum'a ilk kez Topal Osman girdi; silhlar Batum vali ve kumandanna teslim etti. Fatihliklerin armut gibi kolayca devirildli bu sava dneminde Topal Osman'n Batum fatihi olmas gerekirken bunu Yakup Cemil sahiplenmiti. Tekilt Mahsusa'nn byk milis kumandan namn tadndan Topal Osman'n etesinin de ba saylm ve kendine Batum Fatihi denmesini ist emiti. 1918 ylnn sonlarna doru brakma olunca, cepheler birdenbire enelerini ksm, yeri g sarsan gmbrtler dinmi, gencecik insan kanlar sebil gibi lkr lkr a t o p r a k l a r a dklrnez olmutu. Brakma koullar gereince Trk ordusunun terhisi balamt. Kurunlarn, t i f o n u n , tifsn, kolerann, karn souun ve en sonra I aln yiyemedii iskelet gibi erkekler, kr topal evler i n e dnmeye baladlar. Batum f a t i h l i i n i metazori Yakup Cemil'e brakan Topal Osman da sa bacann diz kapak blgesindeki yarasndan hl irin akarak koltuk deneiyie kendisini d r t gzle bekleyen oluk ocuunun yanna dnd. Gelg

e l d i m , zaman deimiti. imdi Giresun'a artk Pontosular, Rum kabadaylar ve neeli neeli alp duran an sesleri hkimdi. Artk, yeil Giresun, bir Pontos ehr i olup kmt. Btn br ky ehirlerine olduu gibi buraya da trl ynlerden maskeli Pontos savalar aktarlyor, yamataki byk Rum evleri, kiliselerin a l t n 124 daki gizli depolar ve gizli maaralar hep silhla kabasa dolduruluyordu. ngilizler. Franszlar ve Amerikallar, btn bu yemyeil kylar ve can yeerten yaylalar, Pontos devletine, dou v i l y e t l e r i n i de taa Sivas'a dek Byk Ermenistan'a armaan ediyorlard. Bunun karar oktan verilmi, imdi, bu karar tereyandan kl eker gibi kolayca uygulamaya alyorlard. Dorusunu sylemek gerekirse Topal Osman, cepheden dnp de hi tanmad korkun Pontosu milislerin ehri kapladn grnce rkmt. Btn tand ve tanmad bu yzler ona kar kapal, dnk ve dmand. Onu bir kak suda bomak istiyor gibiydiler. u da b i r gerekti ki Topal Osman, cepheden temelli dndkt e n sonra Trkler rahat bir soiuk. almlar, Rum hemehr i l e r se n i y e t l e r i n i n k t i n c e korkmu ve bozulmulard. Topal Osman, Giresun'un bir Trk ehri olduunu gstermek iin kendi kendine belediye reislii makamna oturdu. Ve hemehrilerini korumaya karar verdi. Damat Ferit Paa'nn buyruu altnda cayr cayr ileyen Nemr

u t Mustafa Paa mahkemesi, en sonra, elindeki listeye g r e onu da gyabnda yarglam ve meydanlarda aslmasna karar vermiti. Trabzon valisi ihtiyar Galip bey ve onun adam gibi grnen Giresun Kaymakam Nizam e t t i n beyle jandarma kumandan da Giresun Rumlarnn basksyla ona cephe almlard. Trabzon metropoliti Hrisantos, durmadan Topal Osman'n yakalanp aslmas i i n ngilizlere, Amerikallara, Franszlara ve Damat Fer i t 'e mektuplar yadryordu. Topal Osman'dan, sava iinde yaplm oian zoraki Ermeni g ve bu arada kylan canlarn hesabn vermek zere can isteniyordu. Talt Paa'nn da yazd anlarnda syledii, gibi bu zoraki g ettirme ii srasnda istenmeyerek pek ok ktlkler olmu, pek ok canlara kylm, dnmeyecek olan Ermenilerin mallan zerine btn zorba tara ttihatlar oturmutu. Byk ktlkler olduu gerek idiyse de bunlar o l u r k e n Topal Osman hep cephelerde, milislerinin ban125 da uramakta, koltuk deneiyle yiite savamaktayd. Yalnz, Giresun'un ileri gelen Ermenilerinden erik'i, Ruslara casusluk ettiinden, yine bir esir Rus Ermenisinin dorulamasyla ldrmek zorunda kalmt. Asl sorun, Ermeni soykrm deildi. Yerli Rumlar, Pontos dvasn yrtrken Topal Osman'n balarnda nasl ekiyeceini yakndan biliyordu. O, ilk delikanllk a n d a n beri Rumlarla dvp durmakta ve gzn daldan budaktan

saknmaz ok tehlikeli bir adam olarak tannmaktayd. Topal Osman'dan, sava iinde yaplm olan z o r a k i Pontos etelerinin Karadeniz kylarndaki da kylerini Pontos hkmetinin yolunu aydnlatacak kocaman mealeler gibi yakmaya ve insanlarmz ktr ktr kesmeye baladklarn grnce daha ok dayanamam, buna bir umar bulmak zere kalkp ehre gelmi ve bu yamurl u ve katran gibi karanlk akamda Stllarn kapsn almt. ki sava boyunca kendisiyle cephe cephe gezl mi ve vurumu yiit arkadalarnn yata yine bu ehirdi. Ne yapacaksa yine burda yapacakt. S t l l a r n evine konuk olduu akam da g e l i i n in grlm ve ehre telll edilmi olduunu anlamt. Tehlike kapy alyordu. Bu Kaymakam Nizamettin, onun bana fena ekimiti. Dur hele, bak, btn dm a n l a n n bana nasl kara bir d kesilecekti. e t e s i n in ekirdeini kurmutu bile. Kaymakamn dolayl o l a r a k gnderdii haber, yabana atlamazd. Topal Osman, ev sahibiyle ve geride kalan br arkadalaryla helllaarak Ethem Hotmanolu Kr Abdullah, Tomolu smail, Hsrev, Vahit adl en gz pek arkadalarn yanna alarak gecenin koyu karanlna dald. Motor aada Hac Hseyin mahallesinde, kayalklar arasnda onu bekliyordu. Topal Osman'la adamlar mot o r a atladlar ve stanbul ynnde Tepeky'e doru uzaklatlar. Sevgili ehirleri Giresun, yamurun ve k a r a n l n kara ve kaln perdesi arkasnda son clz klaryla

gzden yitince. motordakiler, yeni ve daha byk bir se126 rvenin eiine ayak attklarn anladlar. Artk, tam anlamyla kelleyi koltua almlard. Artk, gerek ehirde, gerekse dada Pontos ii iin alan herkes, tehlikede demekti. ngiliz, Fransz ve Amer i k a n temsilcileri, sk sk Giresun'a urayarak Rumlara h i bir tehlike olmadn sylediler ve Topal Osman'n hakkndan kolayca geleceklerini gzleri korkudan byyen Rumlara vaadettiler. Pontos iinin en ateli yrtclerinden Trabzon Metropoliti Hrisantos. Hristiyanlk elden gidiyor diye taa Paris Konferans'na dek t e l g r a f l a r ekedursun. Damat Ferit hkmeti, ngiliz t e m s i l c i s i n in ltimatomuyla Topal Osman belsnn tez gnde ortadan kaldrlmas iin btn Karadeniz kylarndaki jandarma kumandanlklarna emir verdirdi. Topal Osman, l diri ele geirilmeli ve memleketin huzuru salanmalyd. Bir asker birlikle, bir jandarma bl ve bir svari bl. Topal Osman'n arkasna dt. Bu arada Topal Osman'n yanndaki ete erat, gn g e t i k e artyordu. Bir gn, Rumlarn ihbar zerine Karahisar dolaylarnda jandarma blnn basknna urayan Topal Osman, jandarma bl ile kumandann b i r ete t a k t i i y l e tuzaa drd ve jandarmalar uzaklatrarak jandarma kumandann rehine olarak yannda alkoydu. Kendisinin ne iin daa km olduunu ona a n l a t a b i l d i . Bu jandarma kumandan. Kaymakam Nizamettn

beyle el ele vererek Topal Osman'n baya bir kaatil olmayp tam bir yurtsever olduunu, elinde byk bir ete kuvveti bulunduunu, aff ahaneye mazhar olmad takdirde elindeki bu gz pek insanlarla byk zararlar yapabileceini yazp durdular ve en sonra stanbul'dan bir aff ahane koparabildiler. Bylece, jandarma kumandan da Topal Osman'n rehinesi olarak dadan daa gezmekten kurtulup eh i r d e grevinin bana dnebildi.. Topal Osman'a tam padiahn kendisini affettii ve dadan inebilecei, Giresun'a dnebilecei bildirilmiti ki korkun bir haber, hem onun, hem btn hemehrileri127 n in yreini yerinden oynatt: Byk dmanlar, kk dman Yunanllara zmir'i igal ettirmiler ve orda Trkleri koyun gibi ktr ktr kestirmilerdi. Giresun'un iinde dolaan en yeni habere gre de bugnlerde Giresun da Yunanllarca igal edilmek zereydi. Averof ve Klk zrhllarnn kurun renkli hayaletlerini her gn denizin ufuklarnda arayan Rum hemehriler, bu ie gn ve saat so n j n u gzyle bakyorlar, bunu Trk hemehrilerine iittirmekten de ekinmiyorlard. Grne gre Pontos devl e t i n i n yeniden kurulaca gnler seirterek yaklayordu. * * Giresun'a yayan iki saat eken Kayadibi kynn y o l u zerinde iki kiinin ilerlediini gren n b e t i :

 Dur, hemehri, kimsiniz? diye bard. Yabanc deil. Osman aay grmek istiyoruz. Yannda yabanc bir konukia birlikte gelen ve bu karl veren, Topal Osman'n Giresun'un iindeki yakn adamlarndan biriydi. Onun getirdii konuk, pek nemli bir haberle Samsun'dan geliyordu. Nbeti, gelenleri yonma katarak yemyeil fndk baheleri iinde yitmi gitmi olan iki katl bir ky evine gtrd. Bahede tahta b i r sraya oturarak gnete sa bacan outuran srt gelenlere dnk Kara Trabzon balkl, zpkal bir adam b i r d e n belindeki tabancaya el atarak atik ve sert bir davranla geriye dnd : Kimdir onlar? diye bard. akr kurt gzleriyle g e l e n l e r e yer gibi bakan bu adam, Topal Osman aadan bakas deildi. Nbetiye : Sen iine git! diye buyurdu. Nbeti uzaklat. Osman aann tanmad konuk, Samsun Mdafaay Hukuk'undan geliyordu. Koynundan kard mektubu Osman aaya uzatt. Mektubu gzleri parlayarak okuyup b i t i r e n Topal Osman, onlar oturttuktan sonra tabakcsndan bir sigara sard, tabakay konuklarna da uzatt. Sigarasndan derin soluklar ekerken glmsyordu: Ha bu iler galiba dzelecee benzer! diye sylendi. Sonra Giresunlu hemehrisinin cmuzuna bir aplak indirdi : 128 Senin gvurcuklar ne lemde?

 Bildiin gibi aa. hepimizi kesmeye hazrlanyorl ar. Sen onlara benden selm et, imdiden balarnn a r e s i n e baksnlar, onlarn sonlarn iyi grmyorum ben. Osman aann yz glyordu : Mustafa Kemal Paa! Mustafa Kemal Paa! diye b i r k a kez sylendi. Sonra Samsunlu h a b e r c i y e : Arkada, dedi, Samsun'daki btn vatann sev e n l e r e benden selm syle. Haberlerini aldm. Dedikler i olacak, merak etmesinler. Topal Osman'n Kayadibi kyne dek sokulmasnn nedenieri vard. Padiahn kendisini a f f e t t i i gnlerdeyd i . Yalnz, ehre girmeyi doru bulmuyor, hzla gelien o l a y l a r burdan izliyordu. Herhangi kt bir i patlak verd i i n d e burdan Giresun'a bir karaku gibi inmeye hazr b e k l i y o r d u . Her ne kadar affedildiyse de hkmet mem u r l a r n n hibirine gvenemiyordu. Konuklar savdktan sonra, hemen adamlarn toplay a r a k drt be arkadayla bir iki gn gzden rak olacan, dnnceye dek evlerine dalmalarn, gelir gelmez 7 i n e haber salarak kendilerini toplayacan syledi, hemen o akam, yanndaki be acar adamyla kyda bekleyen motora bindi. Silh ve cephanelerini de bir denk yaparak baya bir eyaym gibi motorun bir yanna braktlar. Samsun'a kendi hallerinde yurttalar gibi ktlar. Orda biraz dinlendikten sonra ikier atl. yayl t u t a r a k Havza'ya doru yola ktlar. Yolda herhangi bir

Pontoslu ya da baka bir ekiya saldrsna kar koyacak t e d b i r i de almaktan uzak durmadlar. Hepsinin yannda birer demet Alman ve ngiliz bombas bulunduktan baka g i y n e k l e r i n i n altndaki armalarda da yzlerce fiek diz i l i y d i . Tfekleriyse adr bezlerine sarlm eyalar gibi yanbalarnda yatyordu. ete yaaynn ok ince hesaplarn yakndan bilen ve her trl putluu hesaplayan Topal Osman. Havza'ya varnca adamlaryla ilk nce bir hana inerek kendini b e l l i etmeden kasabay gezip dolat. Mustafa Kemal'le 129 2/F. : 9 kararghnn bulunduu, dardan ta bir merdivenle klan oteli gz hapsine ald; girip kanlar tand. Paa giynei iin deki sarn, mavi gzl Mustafa Kemal'i de grd. Sonra, bunlar zerine halktan bilgi toplad. Konutuu kiiler, Mustafa Kemal'in memleketi dmanlardan kurtarmak iin buraya geldiini ona heyecanla a n l a t t lar. O zamcn. Topal Osman ve adamlar bu iin d o r u luuna tam olarak inandlar ve bir akam karanlk bast k t a n sonra kulakl kara balklar, zpka ve s i l h l a r y la Mustafa Kemal'in karargh kurduu otele gittiler. Mustafa Kemal, bbrek sanclarn dindirmek iin d o k t o r l a r n salklad alt saatta bir alnmas gereken banyolarndan birini yeni yapm, yz alev alev y a n a r a k bir sandalyede oturmu, sigara tttryor, bir yandan da arkadalaryla hararetli hararetli bir eyler konuuyordu. Topal Osman'n geldiini haber verdiler. Sandalyesinde

merakla doruldu. Sa bacan kaladan atarak odaya giren mavi kurt gzl, orta boylu, kendi yanda, kendisi gjbi krpk bykl, ukur ve inat eneli, silhl, nl e t e reisine sempatiyle bakt. Sonra, ayaa kalkp ona d o r u giderek elini hararetle s k t : Ho geldin Osman bey, dedi, buyur, otur. Samsun'da seni anlata anlata bitiremediler. Onu elinden tutarak yanndaki bir sandalyeye k e r t t i . Topal Osman'n adamlarnn da ellerini skarak hepsine hogeldiniz dedi. Sonra ete reisinin yanna oturdu; eteci d e l i k a n l l a r gstererek:' Ordularmz dattlar, dedi, kumandasriar askersiz braktlar. te, bundan sonra bizim askerlerimiz b u n lar olacak! Sigara ier misin, Osman bey? Ona nl gm tabakasn uzatt. Topal Osman, bir sigara ald, sonra adamlarna dnd : Haydi, uaklar, siz dar kn. Mustafa Kemal, emireri H a l i f e s e s l e n d i : Halit, ocuk, al bu arkadalar, istirahat e t t i r . ay ver onlara, yorgundurlar. 130 Hafit, Topal Osmunn cdamlarn alp kendi odasna gtrd. Btn karargh personeli Mustafa Kemal'le Topal Osman'n evresine toplanmt. Hobeten sonra Mustaf aKemal:

 Osman bey, dedi, ok buhranl gnlerde yayoruz, fakat mitsiz deiliz. Senin hakknda btn gerekli bilgiyi aldktan sonra, seni buraya arttm. Biraz yorgunluk olduysa da kusura bakma. nk, bundan sonra el ele alacaz, daha da ok yorulacaz. imdi, sen bana u Pontosularn Karadeniz kylarnda neler yaptklarn anlat da bu ii bir de erbabnn azndan dinleyelim. Topal Osman, Giresun'da Rumlarn ok eskiden beri sregelen dmanca almalar zerinde uzun uzadya bilgi verdikten sonra brakmadan sonra devlet iinde devlet olduklarn anlatt; kyleri nasl yaktklarn. Trk ve mslmanlar nasl ldrdklerini, stanbul hkmet i y le onun jandarmasnn ve ngilizlerin onlar nasl koruduklarn sayp dkt. Sonra, arkasna taklan asker b i r l i k l e r i ve rehine olarak ald jandarma kumandan serveninden, onun kaymakamla birlikte uraarak nasl kendisini padiaha a f f e t t i r d i k l e r i n d e n ne var ki bu affa inanarak hl ehre inmediinden ve inmek de istemediinden, her an yeni bir kahpelikle karlamay dndnden sz ederek hikyesini bitirdi. Mustafa Kemal: Bunlarn verdikleri sze de hi bir vakit gvenme. Gryorum ki vatanperver duygular tamaya genliinde balamsn. Senin bugnk yolun da o gnk atn rdan gemektedir. Memleket kurtuluncaya, iinde bir tek i ve d dman kalmayncaya kadar arpmak zorundayz. Sen, bu Karadeniz ky ve ehirlerini koruyacaksn.

eteni derme, atma bir kuvvet olmaktan karacaksn. Bir alay tekil edeceksin. Sen bu alayn kumandan olacaksn. Sana gen ve atak subaylar da vereceiz. Pontosular hangi usulleri kullanyorsa siz de o usulleri ekinmeden kullann. Vatan kurtarmakta bu son an131 smzdr. Bu mcadeleyi kaybedecek olursak t a r i h t e n silinmemiz tehlikesi bile vardr. Pontos belsnn temizlenmesini tamamiyle senin tecrbeli ellerine brakyorum, Osman bey. Seninle durmadan muhabere edeceiz. Belediye reisliini brakp uzaklamamalydn. imdi, yine bu mevkii elde edebilir misin? Topal Osman g l d : Ne demek, paam? ocuk oyunca bu. Siz arkamzda bulunduktan sonra evvel Allah Giresun Belediyesine gidip oturmamz artk gn meselesidir. M a d e m ki ehrin Trk halk seni tamamiyle destekliyor. Hi durma, tekiltn yap. Git, reislik makamna otur. ehir bilfiil senin ve adamlarnn igalinde bulunsun. Sen kap daa ekileceine Pontosular ve Rumlar kasn. Onlar bir kere kanunsuz yola adm atar grndler mi zamanla hepsini temizleriz. Mustafa Kemal, Topal Osman'la Karadeniz olaylarnn btn s t r a t e j i k ve t a k t i k olanaklarn uzun uzadya g r t . Anlamlard. Topal Osman, en sonra gece ge v a k i t istirahata e k i l i r k e n : Sen hi merak etme, paam, dedi, ben bu Pontos

Rumcuklanna yle bir tts vereceim ki hepsi eek a r l a r gibi maaralarnda boulup gidecek. Sen, bamzdasn ya artk, yeter! Birka gn iinde Giresun Belediye Reisliini yeniden zerime alarak memleket k u r t u l u n caya kadar da kimseye vermeyeceim. Hemehrilerin en y i i t l e r i n d e n biri de Mdafaay Hukuk Cemiyeti kurarm, olur biter. Topal Osman, ertesi sabah, Havza'dan ayrlp Samsun'a doru bir yaylnn iinde sallanarak giderken. Balkan Sava'ndan da, s e f e r b e r l i k t e n de byk ve Trkler iin kutsal sava gnlerinin kapda olduunu duyuyor, ruhunun derinliklerinde tkenen gleri her an tazeleyen gizli bir kevser kaynyor gibiydi. Memleket, u srada ona eski savalarda olduundan ok daha derinden muhtat. Evet s e f e r b e r l i k t e salt Almanlarn dvas uruna savamtk. imdi, yalnz ve yalnz Trkiye ve Trk varl ve balantszl iin savalacakt. Mus132 ! t a f a Kemal oktan beri kafasnda serseri kelebekler g i bi dnp dolaan ve bir yana konamayan dncelerini nasl da yakalam ve yerine oturtmutu. Evet. artk Trk kahramanlar, en elverisiz koullar iinde yedi dvele kar yeniden ve tek bana savaacakt. Giresun'a varnca hemen adamlarn Kayadibi kyndeki kararghnda toplayp savaa gider gibi silhlandracak, en uygun bir gnde de drt yandan silh atarak ehre girecek, bylece

ehri bilfiil igal etmi olacak, doruca gidip belediye dairesine yerleecekti. HAVZA'DANAYRILIRKEN Gnn birinde insanlk idealinin tahakkuk ettirilmeyeceim kabul etmek doru deildir. Beeriyetin, gnn birinde bu mesut neticeye erimesi gayri varit deildir. Mustafa Kemal Mustafa Kemal zaten stanbul'dan hasta olarak yola km. Bandrma vapuru yolculuunda arkadalar arasnda deniz tutmasndan ve kusmaktan kurtulan bir tek kii o olduu halde ok hrpalanmt. Bbrek sanclarn bastrabilmek iin biricik il da* ancak dayanma ve diren gcyd. imdi, bbrekleri iin ok ifal olduunu dnd Havza'nn scak sularna frsat bulduka daha ok sabahlan giriyor, biraz olsun rahatlyordu. Dokt o r l a r n salkladna gre be alt saatta bir girmesi gerekiyordu. Bo zamanlarnda yanna g e t i r d i i Cell Nuri'nin Tarih-i Tedeniyat Osmaniye = Osmanllarn Gerileyii Tarihini okuyor, nemli bulduu pek ok satrn altn izerek geiyordu. Bir yandan da benzin yokluu yznden Havza'da hesapladndan ok kalmt. Buralarda byle bir zamandc benzm bulabilmek l gznde ya aramaktan baka 133

bir ey deildi. Bir yandan da, bir ihtiyat tedbiri olarak Amasya'ya gitmeden nce orda gvenli bir o r t am hazrlamaya alyordu. Amasyallar da onun varln iitmiler, Havza'ya bir heyet gndermeye hazrlanyorlard. Bir Bolevik Rus heyeti, balarnda Ukrayna kahraman Albay Budyenni olarak kendisini grmek zere Samsun'a gelmi, Havza'ya g i t t i i n i renmi, imdi de Havza'ya gelmek istedikleri b i l d i r i l i y o r d u . M u s t a f a Kemal, Lenin'ln kendisiyle ilgilendiini an lamt. Bolevik Rusya, artk kendi dertleriyle uraan, T r k i y e ' n i n de u anda en tehlikeli dmanlar olan ngilizler. Franszlarla ya da onlarn r g t l e n d i r d i i kar devr i m c i l e r l e boazlamakta olan enteresan bir lkeydi. Ynetici dnceleri ne olursa olsun, onlarla u anda srt s r ta ya da el ele vermek,, birdenbire nemli bir koz elde etmek demekti. Demek ki, Lenin bir mttefik aryordu. Bu dnce yabana atlamazd. Realist bir kafa zerinde durmak gerekti. Hemen Rus heyetinin Havza'ya gelmesi i i n i l g i l i l e re emir verdi. Budyenni heyetin banda Havza'ya indi. Konuup grmelere balamadan nce kar ziyaretler yaptlar. Albay Budyenni, (sonradan Mareal olmutur) uzun boylu, palabykl, yiit gsterili bir askerdi. Kazak svari ordularnn banda btn Ukrayna'y beyaz Rus ordularndan temizlemi ve Amiral Vrangel ordusunu bozgundan bozguna uratarak Rusya snrlarndan srp atmt . Hepsi Romanya topraklarna snarak canlarn kurtarmt.

1918 ylnn 6 Ocak gn Ukrayna, boydan boya Ukrayna Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti olmutu. te, Amiral Vrangel'in yldzn yerden yere arparak ok byk bir n kazanan Albay Budyenni, Sovyet Rusya'nn en byk asker ve kahramanlarndan biri olmutu. imdi de d i p l o m a t i k grevi ile Trkiye'ye gnder i l m i t i . Budyenni'nin gnderilii bir denk geli deildi. O, btn bu Trk ve slm m netlerinin oturduu lkelerle o c u k l u u n d a n beri i l g i l i y d i . Trk-Rus 1293 savanda Dou ordular Rus kumandan olan bir Rus Generalinin o1 luydu. Rus Generali Trkiye'den alp gtrd bir Krt kz ile evlenmi, ondan da Budyenni dnyaya gelmiti. te, bu ana-baba sorunu, onun bu t o p r a k l a r d a yaayan insanlara kar bir sempati beslemesine sebed olmutu. Budyenni'nin kazak ordular nnden kap Romanya'ya snan beyaz ordular, ordan da stanbul'a aktarlmt. Budyenni, emperyalist devletlere kar Trkiye'nin aaca savata Bolevik Rusya'nn onun yanbnda bulunacan ve kendisine her t r l para ve silh yardm yapacan sylyordu. Mustafa Kemal ve arkadalar nasl olsa er meydanna atlmlard. Karlarnda da doal olarak itilf devletleri ve onlarn yavrular yer almt. Sava, ister istemez bu emperyalist devletlere kar yrtlecekti. Elbette ki Rusya, para ve silh yardm yapacak olursa bu sava ki, imdilik Yunanllara kar olaca anlalyordu, daha kolay ve elverili koullar altnda

yrtlebilecekti. Acaba Sovyet Rusya, yapt bu yardma karlk Trkiye'den yeni bir esaret mi istiyordu? Budyenni konumann biimini birdenbire d e i t i r m i ve Mustafa Kemal'in pek hazrlkl olduu bir alana dkmt. Mustafa Kemal'in kafasnda, ta, Selanik'ten beri en iyi hkmet biimi olarak Cumhuriyet yer e t m i t i . O da belliydi. Fransz byk i h t i l l i n in pek ok kanl olaylardan sonra dourduu bir Burjuva Cumhuriyeti vard, onun da elemanlar, prensipleri belliydi, herkese biliniyordu. Sovyet tipi bir Cumhuriyet de olabilecei tezi zerinde imdiye dek hi bir incelemede bulunmaya vakti olmamsa da Bolevik problemi ve bunu bir kurtulu kozu olarak kullanabilme olana zerinde arkadalaryla uzun uzadya tqrtmalarda bulunmutu. Acaba, General hazretleri, Anadolu'da kurulacak hkmet iin nasl bir rejim dnyorlar? Bu, gerekten, karlk verilmesi pek g bir soruydu. Mustafa Kemal, artk bir politikac olduunu da dnerek hemen u karl v e r d i : Belki de Sovyetlerin ralar Cumhuriyetine benzer bir hkmet tarz! 135 Yani, Bolevikliin prensipleri zerine kurulmubir Cumhuriyet deil mi, Generalim? Devlet sosyalizmi dersek daha doru sylemi oluruz. Yalnz sosyalizm, itima sahada hkm sren

bir tarzdr, biz sizin komnizmi de gzden geirmenizi istiyoruz. Ancak, bu suretle byk komunuz Rusya sizeelinden gelen yardm yapacaktr. Budyenni, itilf devletlerinin Trk topraklarnda kurmaya altklar Pontos, Krt ve Ermeni devletleri zerinde derin bilgi sahibiydi. Bolevik Rusya bu devletlerin kurulmasn istemiyordu. Trkiye'nin bu aianda aaca savata 'da kendilerine yardmc olacaklarn u szlerle anlatmaya a l t : Biz, arlk Rusya'nn ncleri ve Kafkasya'nn kundaklar olan Ermenilere asla yz vermek niyetinde deiliz. Hele Ermeni Tanak ve Hnak komitelerinin harp sonras faaliyetlerinden biz de hi memnun deiliz. Onlar, kimi kuvvetli grrlerse ona uaklk ederler. Yarn, ngilizler, Franszlar, Amerikallar hesabna almayacaklarn kim temin eder? Mondros brakmasna uyularak ordularnz silhtan. t e c r i t edilmi, btn silh ve cephane depolarnza el konmutur. Bu artlar altnda bir taraftan Yunanllarla dier t a r a f t a n Ermeniler, Pontosularla ve Anadolu'nun her t a r a f n d a igal kuvvetleriyle nasl mcadele edeceinizi bir trl anlayamyorum, paam! Mustafa Kemal ona yle karlk v e r d i : Evet. Miralaym! Vaziyetimiz cidden naziktir. Fakat, ite bizim milletin hususiyeti de byle felketli zamanlarda i grmesi, harikalar yaratmas olacaktr. Siz msterih olunuz, mterek dmana kar, bizi tchmin

e t t i i n i z d e n daha tehlikeli ve hesaba katmaya deer bir kuvvet olarak bulacaksnz, buna da amaynz. Albay Budyenni epeyce dndkten sonra buna ylece karlk v e r d i : Rusya'nn, btn ihtiyalarnz tamamlamaya hazr bulunduunu size arz etmek vazifesini zerime alm136 bulunuyorum. Yeter ki, siz de bizim arzularmz yapnz Padiahl ve hilfeti lvediniz. Komnistlii iln eyleyiniz. M u s t a f a Kemal: Aziz Miralaym, dedi. buyurduunuz iler, tasavvur eylediiniz kadar kolay deildir. Padiahlk messesesi, esasen zayflamtr, yklmak zeredir. Hilfet iin biraz daha sabrl hatt biraz daha d i k k a t l i olmak lzmdr; arkamzda bir de islm lemi vardr. Bunu da hesaba katacaz. Onlarn mzahereti bugn iin elzemdir. ng i l i z l e r i ancak bu sayede yerlerinde tutacaz. Komnistlii iln etmek de bugn iin imknszdr. imdi, bizim tek bir hedefimiz vardr, o da harbi, mcadeleyi kazanmak, istily ortadan kaldrmaktr. Zaferi kazandmz zaman, artlarmz daha sakin ve rahat bir ruh haleti iinde dneceiz. M u s t a f a Kemal'in p o l i t i k kiilii karsnda Budyenni aldanmt, diyemiyeceiz. Her iki kumandan da ok tecrbe grm insanlard. Bunun iin kolayca anlatlar. Mustafa Kemal, para ve sava malzemesi alacak, Sovyet Rusya gney snrlarnda Sovyetlerin azl dmanlarna

dman bir tampon memleket yaratlmaya allacakt. i m d i l i k her iki memleket iin de en realist dnce biimi buydu. Sovyetler iin Mustafa Kemal'in komnist olup olmamas salt bu yzden nemli deildi. Hem onlar btn yeryznde belli bir sisteme gre yetimi bir subayn komnist olmayacan edindikleri tecrbelerle bil i y o r l a r d . Mustafa Kemal'le Budyenni sarlp perek ayrldlar. Mustafa Kemal'in ii artk rahatt. Her ne olursa olsun kendi dvas iin ok byk bir koz kazanmt. elikli scak su ile dolu havuza girerek bbreklerinden ykselen sanclara da meydan okumaya alt. Budyenni bakanlndaki Sovyet heyetinin Havza'ya gelip Mustafa Kemal'le grmeler yapmas stanbul hkmeti ile ngilizlerin kulana da gitmiti. Havza'daki Fransz askerleri son byk mitingden sonra ok tedirgin grnyorlard. Samsun'daki ve Merzifon'daki ngiliz b i r l i k l e r i n d e gizli bir tel bagstermiti. S a m s u n 137 d a k i ngilizlerin Mustafa Kemal'den oka korkusu yoksa da Merzifon'dakiler yle deildi. Pek ieride kalmlard. Mustafa Kemal'in halk kkrtp sopalarla, trpanl a r la zerlerine yrtecek olsa hepsini perian edebileceini hesapladklar meydandayd. Mustafa Kemal'e de kargalarn haber verdiine gre Merzifon'daki ngilizler, t e h l i k e l i bir oyun peindeydiler. Havza'ya Mustafa Kemal'in silhsz ve askersiz kararghna anszn yapacaklar bir basknla hem Mustafa Kemal'i, hem de Trkiye'n

in kurtulu olanaklarn bir anda yok edebilirlerdi. Artk, her ey suyun yzne kmt. Budyenni ile yaplan grme. ngilizlere her eyi anlatmt. Onlar da btn olan a k l a r y l a Mustafa Kemal'in arkasna dmlerdi. Samsun'daki suikast frsat elden gidince Havza'y deneyec e k l e r i meydandayd. Burda da arkasna ngiliz casuslar taklmt. Onu aktan aa gzetliyorlard. Ankara'dan, Ali Fuat Paa'dan da bir ifreli telgraf gelmi, birka arkadayla Mustafa Kemal'e ulamak ist e d i k l e r i n i sylyordu. Mustafa Kemal, Merzifon'daki ng i l i z l e r i n yapabileceini sezdii oyundan nce, Ali Fuat Paa'nn adn sylemekten ekindii arkadalaryla doru Havza'ya gelmesini i f r e ile bildirmiti. imdi, i deimiti. Hemen habersizce birdenbire Amasya'ya yollanmak gerekiyordu. Amasya, hem daha ierlek bir yer, hem de Havza gibi ngiliz ktasnn arasnda skm deildi. Samsun ve Merzifon'dan ayn zamanda yaplabilecek bir baskn, umutsuz bir durum yaratabilirdi. Bunun iin son kez olarak, elikli banyoya girerken arkadalarna hemen elden geldiince gizli olarak hazrlanmalarn syledi. Tutulacak arabalarn da niin t u t u l d u unu hi kimse bilmemeliydi. Serven gittike kark b i r durum alyor ve hzlanyordu. Ertesi sabah erkenden serelerle ve horozlarla b i r l i k t e uyanp Amasya'ya dor u yola dtler. Mustafa Kemal, yalnz, ifreyle Amasya'daki ilgililere yola ktklarn bildirdi. Daha nceden ald tertibatla Amasyallar uyanmt, onu, Amasya'nn

g i r i yerinde Gezircik'te karlamaya hazrlanyorlard. 138 HO GELDN KURUNLARI Yaamak, didinmek ve arpmak demektir, kim arpmada kazanrsa o yaar. Mustafa Kemal Albay Bekir Sami bey, Ali Nadir Paa'nn perian ett i i on yedinci kol ordunun kumandan v e k i l l i i y l e Ege blgesine getiinde Manisa ve Akhisar blgesinde uluorta h a l k t a bir dayanak aramsa da korkuya kaplm o l a n halkn kendi yarasna bile il olamayacan anlam, gerilemiti. O zaman halkla dorudan doruya iliki kurmay bir yana brakarak halkn kk liderleriyle son nizam ordu kalntlarn kmldatarak bu gc bir manivela gibi kullanmay deneme yoluna girmiti. Bunun zerine on yedinci kolordu emrindeki son kuvvet kalntlarn dmana kar koymak iin hazrlamalar emrini btn kumandanlara vermekte gecikmedi. Dman, onun abalarndan daha hzl ilerliyordu. O, daha sava yerine yetimeden Aydn elden gitmi, Manisa topun azna gelmiti. Manisa mevki kumandann o denli sktrd halde milyonlarca lira tutarndaki toplar ve cephaneyi geri kartmak olanan salayamam, bunun iin ok zlmt. Bekir Sami bey, Ege blgesine vardnda burasn gnesiz bir lke gibi bulmutu. Bu koyu karanlk iinde birer birer uzanp sokak fenerlerini yakan bir grevli gibi

snp gitmi hrriyet umutlarn tututurmaya alyordu. demi blgesine ilk kibriti akm, Ayvalk blgesine dnmt. Orda da salamca kalm bir alay vard. Bu srada on yedinci kolordu kumandanlna asil olarak Yusuf zzet Paa atannca Bekir Sami beyin sava meydan birdenbire daralvermiti. O, bu darack ereve iinde de bir eyler yaplacan biliyordu. Hemen Ayvalk blge kumandan Ali (etinkaya) beyi grd. Onun alaynn bu blgede, gelecek olan igale kar bir cephe tutmasn emrettiyse de Ali bey, burada 139 bir cephe tutmann sakncalar zerinde durarak sert bir d u r um taknd. Bekir Sami bey, elli altnc tmen kumandan olarak, elindeki bu biricik salam gc karmak n i y e t i n d e deildi. Alay kumandanyla tmen kumandan arasndaki sert tartma fenaya varmak zereydi ki, Ali bey boyun edi ve burada bir cephe almasn kabul ederek gazeteci Osman Nevres'ten sonra dmana ho geldin kurunlarnn atlmcsn emretti. Yunan torpidosu girdi ve demirledi * 27 Mays 1919 gn Ayvalk'n, her iki yan gm yaprakl zeytin aalaryla ssl Dalyan boazndan bir ile bir Yunan ilebi szlerek limana imdi limanda, iki torpido ile bir yk gemisi bulunuyordu. Bir gn nce ngiliz Epiruhi t o r p i dosu

da gelip limanda demirlemiti. Ayvalk kasabasnn Rumlar, tc ku srleri gibi kyya mler. Yunan karma gemilerini lgnca alklyorlard. Kydaki Trk ve Rum halkn gzlerine ilien ilgin grn uydu: T o r p i d o ve ilepte oul ar gibi asker kaynyordu. Her i k i halk da bunun ne demek olduunu biliyordu: Ayvalk, bu sava gemilerinin getirdii Yunan askerlerince igal edilecekti. Yunan t o r p i d o ve ilebi limana girerken, Ayvalk Trk garnizon kumandan, yannda yz yetmi ikinci alayn subaylar olarak zeytin aalar ile r t l yemyeil bir t e p e den drbnyle onlar gzetliyordu. Bu tknaz, gl bir gvde sahibi brakisefal bal, yznn izgileri sert ve e t i n bir adamd. Bu, Ali Nadir Paa'nn kolordusuna bal yz yetmi ikinci alayn kumandan Yarbay Ali (etinkaya) beydi. Ali bey, herkesin, sert duru ve yz izg i l e r i n d e n rkt gerekten de ok sert bir askerdi. Yalnz btn erdemlerinin ya da eksikliklerinin stnde byk bir erdeme s a h i p t i : Yurtsever ve y i i t t i . Subaylarna dnerek : te, en sonra geldiler! dedi, fakat, onlara vereceimiz cevap hazr! imdi, herkes vazifesi bana, mar mar! Ali Nadir Paa vatansznn, ya da budalasnn d140 t yanlla dmemenin gerekten tam srasyd. Bekir Sami beyin hakk vard. Ali bey, Ayvalk'n da tpk

zmir gibi igal edileceini Ayvalk Rumlarnn byk haz r l k l a ra balamasndan anlam ve tertibatn da buna g r e almaya almt. Ayvalk, eskiden beri netameli bir yerdi. Bir kez, t am bir Rum kasabas denecek kadar Rum halk ile doluydu. Bunun da nedenleri vard: Vaktiyle eme'de batrlp yaklan ye t m bozguna uratlan Trk donanmasndan kurtulanlar, kara yoluyla stanbul'a gid e r l e r k e n yollar Ayvalk'a dm ve her nedense bur a n n zengin Rum eraf bu perian kafileye ok byk k o n u k s e v e r l i k gstermilerdi. Konuk ettikleri kiiler iinde Osmanl donanmasnn Amirali de vard. Amiral, sa s a l im stanbul'a dnnce Ayvalk kasabas iin padiah k a t n d a kimi imtiyazlar salamt. Bylece, uzun zamandan beri Ayvalk Rumlar, sanki bamsz bir hkmetmi gibi yaamaya ve davranmaya balamlard. Sylendiine gre Yunan harfleri ile alan ilk bcsmevi burada kurulmutu. Avrupa'nn merkezlerinde byk sloganlarla desteklenen Yunan mill ihtilli bile burada hazrlanmt. Rum zenginlerinin elinde buras, tam anlamyla bir samal inek halinde salyor ve bunlarn ceplerine sorgusuz sualsiz, vergisiz altnlar akyordu. Kasabada ileyen 40 kadar tabakhane btn randman ile alyor ve her yl buradan Fransa'ya tonlarca ilenmi deri gnd e r i l i y o r d u . Dalarsa, t a t l ve nefis zeytinya derelerinin - sanki - alad mrenilecek bir cennete benziyordu.

Ayvalk, Midilli adasna da ok yaknd. En kk deniz aralar ile iki yer arasnda kolayca gidilip gelineb iliyordu. te, bu mutlu Rum aznl, bu mutlu kasabadaki rahatlklarn en sonra teptiler. Bu da Birinci Dnya Sava'nda oldu. Yunanllar, Ayvalk'ta elde ettikleri bu uygun g e d i k t e n her t r l a s k e r l i k bilgisi szdrmann yolunu bulmulard. Casusluk olaylar alabildiine artmt. Bu yzden Trk hkmetinin sava kabinesi, Ayvalk Rumlarn 141 yerlerinden alp memleketin kr bir yerine srmek zorunda kalmt. Onlarn bo kalan yerlerine de Balkan Sava trajedisinin perian ve yoksul brakt. Srbistan gmenlerinden Bonaklar yerletirilmiti. Ayvalk'n aslnda bir tek ky vard. O da, Kkkyd. Gmenlerin yerletirildii yer, burasyd. Btn memleket ilerine gnderilen Rumlar, Mondros brakmasndan sonra Ayvalk'a dnmt. Btn hnlar da Kkky'e y e r l e t i r i l e n Bonak gmenlerine karyd. Bu zengin topraklardan onlar karp eski yerler i ne yerlemek iin bu zavalllara zulmetmeye balamlard. Bata Albay Bekir Sami bey olarak Ali beyle emrindeki btn subaylar, Ayvalk' igale kar korumaya karar vermiler, bunu da A l l a h zerine yeminle periniemilerdi. Alayn sava olmayan eratnn says be yzd. Ali bey, bu kuvvetinin inat bir igal kuvvetine kar

az olduunu hesaplayarak bu kuvveti oaltmann arelerini aramak zorunda kalmt. Ayvalk kasabasnn arkasndaki Trk k y l e r i n i n yurtseverliine bavurdu. Bu kyler halk, canl bir halkt. lerinde topraklarn silhla korumaya kararl o l a n l a r okt u . Kozak nahiyesi, batanbaa dmana kar direnmek i in davranvermiti. Y i i t l e r le dopdolu olan bu nahiyeden koca bir milis bl meydana g e t i r i l m i t i . Kozak'ta o t u ran yedek subay da bu bln bana gemiti. br Trk kyleri de bu yurtseverlik gsterisinden geri kalmamlar, Altnova, Araplar, Muratl, Gme, Burhaniye ve daha baka kyler de davranmlard. Yalnz, silhlanmak isteyen yurtseverlere oka tf e k yoktu. Bu yzden ancak 150 kiilik bir milis kuvveti meydana getirebilmiti. Ayvalk blgesini savunmaya alan Ali bey, tmen kumandan Bekir Sami beyin emri i le alayn arlklarn, ilk elde gerekli olmayan nesnelerini gerilere, Murateli ve Kozak dolaylarna tanmt. Ayvalk'n dousundaki srtlarda Birinci Dnya Sava'ndan kalma (tahkimat) daha da glendirip ie yarar hale koy142 mutu. Casusluk ilerinden dolay orta Anadolu'ya gnderilen, savan bitiiyle geri dnen Rumlara yardm iin Yunanllarn gnderdii Kzlha heyetiyle ngiliz temsilcisi Hatkinson da bu srada Ayvalk'ta bulunmaktayd. Damat Ferit hkmetinin Ayvalk'a gndermi olduu Kaymakam Osman Nuri bey, tpk zmir Valisi Kambur

zzet bey gibi dnceler tayan, Trklerden ok ngilizlere ve Rumlara hizmet eden bir adamd. Osman Nuri bey. Hatkinson'un emri ile cezaevindeki hkml Rumlar birer birer salvermiti. Jandarmalar, bu blgeyi kendileri iin ok tehlikeli bulduklarndan dalp gitmilerdi. Jandarmalarn dalndan sonra kaymakam, Ali beyden inzibat ilerinde kullanlmak zere 70 asker stemiti. Ali bey, bundaki pilii hemen anlamt. Demek ki, dzenbazlkla onu askerciklerindeh etmek ist i y o r l a r d . Ayvalk'a h k im olan bu b i r i c i k kuvveti zayflatp zamanla datmak i s t i y o r l a r d . Ali bey, az gnn adam deildi. Bingazi'de Enver Paa ile gnl olarak talyanlara kar arpm, dou cephesinde ikinci ordunun bir alayna kumanda etmi ve bu arada kendi alaynn emrine verilen Yakup Cemil gibi., zorba, tehlikeli ve hatt korkun bir adam bile korkutup sindirmiti. Sonra da onu Irak'a srdrmt. stanbul'da gizli kuvvetin kumandanln yapm, tecrbeli bir asker olan Ali bey, sradan bir alay kumandan deildi. Bunun byle olmadn kendi subaylarndan bakas bilmiyordu. te, her g r l t y e ^ a b u brakmayan Ali bey, blgede ynetimi tam anlamyla ele almak iin skynetim iln etmiti. , Bekir Sami beyle ok sert bir tartmaya girmiti, ama, artk kesin olarak Ayvalk blgesini savunmak kararn vermi bulunuyordu. Bir gn alayn alarak ssz bir zeytinlie gtrd. Subay ve erlere yurt sevgilerini cot

u r a n ok gzel bir nutuk syledi. Ktalarndan ayrlp zledikleri memleketlerine gitmek isteyen erler ve subaylar, burada kalp gelecek dmanla arpmaya karar verdiler. Bylece, drt yl trl cephelerde dvm ve hemen her biri birka yara alm 143 bu gaziler, Ali beyin emriyle artk ehit de olabilmeyi gerekten bir zevk olarak dnebilecek bir hale gelmilerdi. Ali bey, bununla da kalmayarak, dalp da henz -memleketlerine gidemeyen btn jandarmalar birer birer toplatarak grevleri bana getirmi, kendi alaynn askerlerinden de devriyeler gezdirerek kasabada kanunsuz hic bir iin yaplmamas iin sk bir kontrol sistemi kurmutu. te, bunun iin de Rumlarn bu denli canl, azgn ve rgtl bulunduu bu blgede kanunsuz davranlar kknden kaznm gibiydi. Yalnz, bir gn, alayn arlklann gerilere, Murateli'ne tayan bir mekkreci dnte kasabann iinden geerken Rumlarca yakalanp elinden silh alnmt. Bu haberi alan Ali beyin kafasnn tas atm, hemen bir subay kumandasnda, sekiz kiilik bir mfreze gndermi ve metropoithaneyi kuattrmt. Subay, metropolite, ya alnan silh geri vermesini, ya da tutulup hapsedileceini bildirdi. Silh alan Rumlar, hemen geri vermekten baka are bulamadlar. Bundan baka bir gn. yine bir Rum kayk ile bu kaykta giden bir Rum mteri, Ali beyin mekkreci terinden

birine ate etmiti. Sk emir alm olan er de atee atele karlk vermi ve Rumlardan birini yaralam, kendisine bir ey olmamt. te, Ali bey, skynetim iln ettii gndenberi, vukuat olarak saylabilecek salt bu iki kk olay vard. Venizelos ise bu srada zmir'deki olaanst Yunan komiserine yle bir telgraf ekiyordu: Repolisten alm olduum telgrafta, Ayvalk'taki rkdalarmzn Trk ahaliye kar kyam etmi olduunu rendim. Ayvalk'ta bulunan Trklerin bizimkilerce yaplacak tecavzlerden korunmas iin Ayvalk'a bir blk asker ile yirmi kiilik bir jandarma takm gnderilmesini Albay -Zafiryos'a syleyiniz. Yunanllarn yani (Rumlarn) taarruzundan Trkleri korumak amacyla gitmekte olduklarna dair subaylara yazl ak talimat verilmesi gereklidir. Venizelos Venizelos'tan bu emri alan zmir olaanst Yunan komiseri hemen izmir'de esir bulunan elli altnc tmen kumandan Hrrem bey imzasyla yz yetmi ikinci alay kumandanna Ktalarn imdiki durumu stne acele bilgi verilmesini istemiti. Ali bey, bunu yutacak kadar ocuk deildi. Eir kez elli altnc tmen kumandan Bekir Sami beydi. Hrrem beyin imdiki halde Albay Zafiryos'un elinde esir olduunu biliyordu. Hemen, bunun ne demek istediini anlamt

 . Yunanllar, szm ona, kurnazlkla onun kuvvetini renmek istiyorlard. Anlalyordu ki igal sras Ayvalk'a gelmiti. Ali bey, Hrrem imzasyla ekilen telgrafn Yunanllarn marifeti olduunu bildiinden onlara ylgnlk vermek iin yle bir karlk vermiti: Alayn her bir ferdi demirden bir kale gibi yerinde sabittir. Her t r l hyanet hareketlere mukabeleye amadedir. Byk bir hamiyet ve hissi fedakri ile mebu olan alaym, mntakam dahilinde bulunan efrad- millet namna arz- malumata i t a b a n olurum. Ayvalk Mintaka K. Ali Ali beyin bu demir gibi cevab da Yunan igalini durduracak tedbirlerden deildi. Bu konunun banda da sylendii gibi torpido yoldalnda bir askeri tat gemisi igal ktalarn Ayvalk limanna getirmiti. te, Yunan igal gemilerinin limana giriini drbnyle seyreden Ali bey, klaya dndnde Kaymakam Osman Nuri beyce telefon bana arlmt. Kaymakam, telefonda yle diyordu : ehir Yunanllar tarafndan igal edilecektir, ben bunu ngiliz mmessili Hatkinson Cenaplar nezdinde protesto ettim. Siz, u hale kar ne yapmak niyetindesiniz? Ali bey, ona u karl v e r d i : 145 2/F. : 10 Vatan vazifemin icap ettirdii mdafaay yapacam.

Kaymakam, birka dakika sonra Ali beyi yine telef onlaarad: Epiruhi ngiliz torpidosunda bulunan Amiral Galt r o p ' u n yardmcs ngiliz Albaynn sizinle grmek istediini ve torpidoya terifinizi rica ettiini Hatkinson cenaplar bildirmektedir, dedi. Ali bey: Ben u anda alaymn bandan ayrlamam, fakat, yerime konumak zere bir Binba gndereceim, dedi. Sonra Binba Tevfik beyi bir Temenle torpidoya gnderdi. ngiliz Amirali, Binbaya : Kumandan neden gelmedi? diye sordu ve sonra dnerek szlerine unlar k a t t : Kumandannza bildirmenizi isterim ki, Yunanllar buraya yanllkla gelmilerdir; kumandannz, bunu bildirmek iin artmtm. tilf devletleri, Ayvalk'n igaline msade etmemilerdir. Bunun iin de hemen imdi Yunan torpidolar Ayvalk'tan ekilip gideceklerdir. Bunlar, ltfen kumandan cenaplarna bildirmenizi rica ederim. Konuma bitmiti. Binbayla Temen, klaya dndler. Ali bey, bunlar i i t i n c e : Zor karsnda ekip gittiler. Ama. yine geleceklerdir. Hem de daha kuvvetli olarak. nk, imdi, bizimle dvecek kadar kuvvetli olmadklarn anladlar, dedi. Gerekten de biraz sonra liman drbnle seyreden

Ali bey ve subaylar, t o r p i d o ile asker ykl tat gemisinin grlt ile demir alarak limandan kp g i t t i i n i grdler. Ali beyin glmeyen yznde glmsemeye benzeyen izgi krntlar b e l i r d i : te, bu bir kuvvet denemesiydi. Birinci raundu biz kazandk, bakalm ikincisine! 146 Subaylarn ve erlerin meralinde bir ykselme balamt. 27 Mays 1919 gn ngiliz Albay blge kumendanlyla yeniden grmek isteinde bulundu. Ertesi gn Ali bey, kendisi, bir kahpelie uramak korkusundan bsbtn kurtulmu olmamakla beraber. ngiliz torpidosuna g i t t i ve Albayla grt. Albay, Ali beye: Siz Ayvalk' savunmak iin yksek makamlardan bir emir filn aldnz m? diye sordu. Ali bey, emir almadn syledi. Albay yine nceki szlerini yinelemekten baka bir ey yapmad: Yunanllar Ayvalk' igal etmeyeceklerdir. nk itilf devletleri Ayvaltk'n igaline msaade etmemilerdir. Grme b i t t i i n d e Ali bey, garnizona dnd. ngiliz torpidosu da birka saat sonra limandan kp g i t t i . Torpido limandan ayrlmak zereyken Hatkinson blge kumandanlna unu b i l d i r d i : Albay, Trklerle Yunanllarn iine karmamas iin Amiral Galtrop'tan ald emir zerine zmir'e hareket etti.

imdi, Ayvalk'ta Yunan Kzlha'nn gemisinden baka bir nesne kalmamt. Ne var ki 28-29 Mays 1919 gecesi Alibey adas gerisine yanaan Yunan torpidosuyla iki ilep adaya says bilinmeyen bir miktar asker kardlar; bu askerler, geceleyin, yryerek afak atncaya dek Ayvalk'n kuzey dousunda mevzilendiier. Ali beyin dnd ngiliz oyunu meydana kmt. Bu da bir askerlik hiylesi saylyordu. Ayvalk kylarna kan Yunan kuvvetine silhl Ayvalk Rumlar da katld. lerlemeye baladlar. Ali beyin alaynn be yz kiilik kadrosu. Ayvalk'n g i r i n t i l i kntl kylarn tutacak gte deildi. Yunanllarn kaca daha nceden dnlen bu yere bir mfreze y e r l e t i r i l m i t i . Bunun iin de ilk karaya kan Yunan askerleri bir avu Trk askerinin ho geldiniz kurunlar ile karland. Bu mfreze ilk andaki a 147 rtc ve oyalayc grevini yaptktan sonra daha sal am mevzilere ekildi. ite, Anadolu toprana ayak basan dman ordusu zerine ikinci kez kurun atlan yer buras oldu. lk kurunu zmir'in igalinde Efzun taburunun bayraktar zer i ne atan Hukuk-u Beer gazetesi sahip ve bayazar Osman Nevres (Hasan Tahsin Recep) olmutu. kinci kurun aa Aii beyin alayndan bir mfreze eliyle Ayvalk'ta atld. ehrin iinde de ksa sren sokak savalar oldu.

Gelen Yunan kuvvetinin kumandan, kan dklmemesi iin Ali beyin, kuvvetini ehirden ekmesini istedi; bu ltimatomu hem hkmete, hem de Ali beye bildirdi. Ali bey, artk igalin kesin olarak gelip attn anlamt. Dman kuvveti, kendi kuvvetinden ok stnd. Yine de bu igale sersemietici bir amar atmak zevkinden kendini yoksun etmek istemedi. Sava vere vere Kozak bucandaki mevzilere doru ekilmeyi de nceden Kararlatrd. Geceleyin karaya kan Yunan askerleri ile Yunan Kzlha eratnn katlmasyla meydana gelen kuvvet, Ali beyin rt kuvvetlerine arpmt. Ege'nin, mit o l o j i k masmavi bir aydnlkla ykl afan ilk elik ekirdekler delik deik etti. Ayvalk'n kuzey dousundaki r t mfrezesinin savunmaya alt blge, asl karmann yapld noktayd. ehirdeki sava grn daha ok aldatcyd. Ve bir tuzak hazrlayacak durumdayd. Byk kuvvetlerle Ali beyin sa kanadna arpmak isteyen Yunan kumandanlnn amac, onu ehrin dna atmakt. ehir bylece ok zaman savunulamazd: evrilmek ya da yok olmak tehlikesi bagstermiti. leye dek dman olduu yere mhlayan alay, sadan gelen t e h l i k e d e n syrlmak iin gm bir buu ile rtl yksek zeytinliklere doru vurua vurua ekilmek zorunda kald. Ayvalk ehrini alan dman, olduu yerde kalm, z e y t i n l i k l e r d e kuvvetli siperlere giren yz yetmi kinci aiay zerine varmak istememiti. ehrin stndeki srtlar elde etmeyi yeter bulmutu.

Yksek zeytinliklerde pusu kurup bekleyen Ali beyi bu arada en ok zen ey. kendi asker blgesinin iinde bulunan Edremit, Bergama, Burhaniye kazalarndan, bt n abalarna karn hi bir yardm grememesiydi. Bu kasabalar, onun feryad karsnda, ta gibi susmulard. Artk, bundan sonra, Ali bey. Ayvalk' igal eden Yunan kuvvetinin bana ekimeye karar vermiti. Burdan hi b i r yere gitmeyecek, askerinin olur olmaz ilerle burnunu kanatmamaya, yeni gelecek gnlllerle saysn daha ok a r t t r m a y a alacakt. Yunanllarn eline de bir para erzaktan baka bir ey gememiti. Bunun iin de ayrca seviniyordu. Manisa'daki milyonlarca liralk cephane ve silhn Yunanll a ra peke ekildiini iitmi ve ii kan alcmt. Ali beyin kasabadan ayrlndan sonra, Kaymakamla kimi memurlar Gme'e tandlar, kimisi de Ayvalk'ta kald. Gme'e yerleen Kaymakam, Ayvalk blgesi kumandan Ali beye yle bir hcber iletti : imdi, Dahiliye Nezaretinden aldm emirde siz in ktalarnzn Yunanllara kar savunmaya gememesi b i l d i r i l m e k t e d i r . Bu emir, Harbiye Nezareti vastasyla Ayvalk bige (kumandanlna da bildirilecektir. Fakat. Dah i l i ye Nezareti bu emrin benim vastamla belge kumandanlna bildirilmesini emretmitir. Ali bey, Osman Nuri beye: Emir alnmamtr, alnrsa dnlr! diye ok

kesin ve lkonik bir karlk verdi. Albay Bekir Sami beyin kurtuiuu gsteren eli, Ali beyin mangal gibi yrei ve be yz Trk askeri ile subay, Ayvalk cephesini kurmutu. Yalnz deerli bir Trk subay ile birka yiit mehmetik, Ayvalk cephesinin topran altn kanlaryla sulad. 149 HAMDYE KAHRAMANI Yrek nerdeyse gerek vatanseverlik ordadr. Berkley 1919 yhnn 24 Mays'nda, Balkan Sava'nn yaratt ve Birinci Dnya Sava'nn daha ok parlatt uzun boylu, gzel ve grbz vcutlu bir deniz albay, sivil, koyu renkli bir giynek giymi olarak stanbul'dan Bandrma'ya kalkmak zere olan bir vapura bindi. Bu, ok tannm Hamidiye sava gemimizin svarisi Hseyin Rauf beydi. Yannda birka arkada daha vard; onlar da onun gibi sivil giynekier giyinmiti. Kaygusuz ve tasasz grnmek isteyen halleri bile, onlar, ilerinde derin kaygular t a yan, evrelerini durmadan kukulu gzlerle gzetleyen insanlar olmaktan kurtaramyordu. Vapura biner binmez he- men kamarasna kapanan Rauf bey, arkadalarna da ayn eyi yapmalarn salklamt. Gazetecilerin ve tandklarn gznden uzak kalmak gerekti. Bekiraa bl, ttihat nam altnda yn yn yurtsever Trk aydnlar ve devlet adamlaryla doldurulmutu.

Rauf bey. daha birka gn nce Mustafa Kemal'le Trkiye Bastil'ini ziyaret ettiinde kendi akbetini de grr gibi olmutu. Fethi beyi bir odaya ararak konuan Mustafa Kemal, ona umut verici szler sylemi, karamsarln d a t m t : Devletin hayatna yabanclar hkim olup saray ve Babli bunlarn elinde bazie bir lettir. Saray ve Bab l i , imdi olduu gibi dmanlarla ibirliinde devam ederlerse, bunlarn hepsine kar koymak lzmdr. Mill e t in azim ve iradesi nnde saray ve Babli'nin erge boyun eeceklerine muhakkak nazariyle baklabilir. Bu t a k d i r d e ilk i olarak mebusan meclisinin toplanmas salanacaktr. Milletin gasbedilmi haklarnn harice kar mdafaas meselesine gelince, merkezi Anadolu olacak bir hareketle bunun azmisi yaplacana kaniim. Anadolu'ya byk bir blgenin askeri t e f t i vazifesini alarak 150 gidiyorum. Babli ve saray, benim niyetlerim hakknda derin bir gaflet iinde bulunuyorlar. ngilizlerin de henz meseleden haberleri yoktur. Bu, Fethi bey gibi umutsuz bir siyas mahpus iin mjdelerin en gzeliydi. Ah, keke imdi tutuklu olmasayd, o da Mustafa Kemal'in yanna katlp mbarek Anadolu topraklarna kapa atard. Rauf bey, kamarasnn nnde bir bez iskemleye oturmu. Marmara'nn rahat ve geni maviliini seyrediyor 1, yaaynda, Hamidiye serveninden sonra en byk

ve dalgal servene doru ilerlediini anlyordu. Yirmi yllk denizcilik giyneinden soyunmu, imdi byk ve kutsal bir kara paras zerine kutsal bir serven aramaya gidiyordu. Mustafa Kemal'le son gn verdikleri karar uydu : O, Karadeniz'i selmetle ap Samsun'a knca, kendisi de birka arkadayla Bandrma zerinden Anadolu'ya geecek ve yer yer belirdiini iittikleri mill ayaklan erknyla, efelerle ve baka aydn gruplarla bulumaya alacak, zmir dolaylarn inceleyip Afyonkarahisar'a gidecek, oradan da onun grubuna katlmak zere yola kacakt. Mustafa Kemal, Mays'n 16'snda Bandrma vapuru ile yola kacakt. Rauf bey, onu uurlamak zere sabah erkenden ili'deki evine g i t m i t i . Mustafa Kemal'i uykusuz ve gzlerini imi grmt. Mustafa Kemal, btn gece uyuyamamt. Annesi, bu son ayrla dayanamayarak tehlikeli bir kriz geirmi, sabaha dek onunla uramt. Mustafa Kemal, annesine ve evdekilere veda e t t i k t e n sonra, Rauf beyi de otomobile alp Tophane rhtmna indirmeden nce, ondan ok nemli bir haber almt: Bu, ngilizlerin, onun bindii gemiyi batraca haberiydi. Rauf bey, bu haberi ona vermek zorunda kalmsa da kendisi bu haberin gerekleeceine inanmyordu. Tophane rhtmnda arabadan inmiler, tekilerden ayr bir kenara ekilmi konuuyorlard. Haber, gi mantna karn Mustafa Kemal'in kafasnda traj ik bir etki brakmaktan geri kalmamt. Rauf bey, haber

stnde son kansn ylece sylemek zorunda k a l m t : 151 Ben, demiti, byle bir eyi varit grmyorum. Hem, canm, sizi tevkif etmek istiyorlarsa, dar kmanz neden beklesinler, burada tevkif etmelerine ne mni var? Byle konuurlarken Mustafa Kemal, saatna bakm ve: Raufcuum, demiti, vakit geldi. imdi, nerede ise Mehmet Ali buraya gelecek. Bizi beraber grmesin; sen git. Ben, Refet'e senin beklediini sylerim. Rauf beyle bu sz zerine kucaklap pmler ve ayrlmlard. Mustafa Kemal'i uurlamaya gelecek o l a n Mehmet Ali bey. Dahiliye Nazryd ve Mustafa Kemal'in bu ansl grevi alabilmesi iin canla bala uramt. Rauf bey, t am gn, ayn on dokuzuna dek korku deilse bile sonsuz bir kaygu iinde beklemiti. Cok kr, en sonra, Samsun'dan beklenen haber g e l m i t i : Mus-"' t a f a Kemal ve arkadalar sa s a l im Samsun'a kmlard. Rauf beyin korkusu, ngilizlerin Mustafa Kemal'i tevkif edip stanbul'a getireceklerinden deildi, buna inanmyordu. Asl. Bandrma vapurunun pek rk bir tekne olduu stne ald bilgiydi, byle bir geminin Karaden i z ' in azgn dalgalarna dayanabilmesi, ancak mucize olarak aklanabilirdi. Bu gzel haberi stanbul'da bekleyen pek az insan vard. Bu azlk iinde Rauf beyle arkadalar da nemli

bir yer alyordu. Onlar da o yolun yolcusuydu. Haberi aldklarnn hemen ertesi gn, Rauf bey. Bandrma yolu ile ve elden geldiince gizli olarak gideceklerini bildirmiti. Yol arkadalar Topcuolu Nazmi (sonra Ticaret Mebusu), brahim Sreyya (sonra zmit Mebusu), Yzba Osman (sonra Kilikya'da Tufan adyla Kuvayi Miliiyeci ve General) ve Hintli yedek subay Abdurrahman beylerdi. Rauf bey, bir yandan denizin her zamanki gze! mav i l i i n i , bir yandan da Anadolu dalarnn gne altnda ve uzaklatka tatl, dumanl bir maviye alan zengin y e i l l i i n i seyrediyordu. O, karaya doru ilerledike he152 nz stnde duman tten zengin denizcilik anlar onu geriye aryordu : Balkan Sava balamt. Trk ordusuna acele silh gerekiyordu. Bunun iin de en gerekli yol. stanbul boazyla Romanya limanlaryd. Bunlar, serbest olmadka silhsz kalmak tehlikesi her zaman vard. O limanlarla stanbul boaz arasnda ileyecek gemilerin korunmas g e r e k t i . Bu grevi de ancak Trk donanmas yapacakt. te, Hamidiye kruvazr ile onun gen ve atak svarisi Hseyin Rauf bey, bylece kahramanlk sahnesine kmlard. Bulgar t o r p i d o b o t l a r , arasra Varna'daki slerinden Karadeniz'e szlyor ve Romanya-stanbui boaz izgisi zerinde gidip gelen Trk vapurlarna byk t e h l i keler yaratyorlard. Bu yzden Varna ssnn azn t kamaktan

baka are yoktu. Rauf bey. bu dncedeydi. 3u karara varan gen svari. Hamidiye'yi Varna limanna yneltmi ve asker hedefleri iddetle bombardman e t m i t i . Gpegndz yaplan bu i, birok kez yinelendi. Ayrca Bulgaristan'n kylarndaki btn asker hedeflere her Allah'n gn ldrc mermiler yadran Hamidiye. birdenbire Trklerce de, Balkan milletlerince de birinci snf bir sava hreti kazanmaya balamt. Varna liman bombardman edildiinde, kyda mevzilenmi Bulgar t o p l a r , uzun menzilli olmadndan ate aamyordu. 1912 yl Kasm aynn! yirmisi ve kurban bayramnn b i r i n c i gnyd. Hamidiye, Dolmabahce Saray'nn nnde top ateiyle Sultan Reat' selmlam, deniz erleri de kez: Padiahm ok yaa! diye bardktan sonra yine Karadeniz'e almt. Bayram seyran yoktu. Sava Trk varln tehdit edercesine bir iddet ve vahetle sryordu. Hamidiye kruvazr, boazdan epeyce alm, olduka sert dalga tepelerini ezerek ilerliyordu. Bir ara kruvazrn ba yanna nerden geldii anlalamayan bir bayku gelip konmutu. Bu herhalde uzun bir yolculuk yapmakta olan zavall bir baykutu. Gemiciler iin bu 153 hi de byle deildi. Onlarca bayku, uursuz bir hayvand, konduu yerde mutlaka bir felket olurdu. Btn erlerin ve subaylarn baykuu grerek kardklar aknlk

l zerine Rauf bey, hemen eline bir mavzer alp kua ate etmiti. Kurun, kua demise de ku, b i r k a ty brakarak bu tehlikeli yerden kap gitmiti. Hamidiye, Karadeniz'i ikiye bierek ilerliyordu. Kruvazrn yannda iki de torpidobot vard. Bunlara gece grevi verilmiti. Biri Varna limannn kuzey kys, br de gney kys zerinde gzclk yapacakt. Bulgar torpidobotlar limandan dar kar kmaz, veri tabancasyla Hamidiye'ye haber vereceklerdi. Bylece, Bulgar torpidobotlar, Varna limanna hapsedilmi olacakt. K gn, Avrupa ufuklarn kana boyayarak kaln ve renk renk bulut dalarnn ardnda erimi, deniz biraz sonra btn aldatc tatl renklerini yitirerek koyu bir katran ukuruna dnmt. Artk, Rauf beyin drbn de kendisine bir ey sylemez olmutu. Gemi, Bulgaristan kysna paralel olarak gidiyordu. Rauf bey, vardiya nbetini geminin ikincisi dil Kaptan'a, Fahri bey de (imdi emekli Amiral) seyir subay yardmcs Yusuf efendiye brakmt. Rauf bey, kamarasna ekilmi uyumaya alyordu. Birdenbire korkun bir patlama olmutu. Rauf bey, ne olduunu anlayamadan pantolonunu glkle giyerek ceketsiz dar frlam, kaptan kprsne doru kouyordu. Hamidiye'nin btn toplar durmakszn ate ediyorlard. Toplarn imekleri, top sesleri ve barut dumanlar gverteyi cehenneme evirmiti. Rauf bey, gemiye Bulgar torpidobotunun saldrmakta olduunu grm, gemiyi bu tehlikeli saldrdan

kurtarmak iin ustaca manevra yaptrmaya balamt. Torpidobotlarn ateinden kurtulmak iin de en iyi are dar hedef gstermekti, ki, Rauf bey bu manevray yaparken bir yandan da t o r p i d o b o t l a r a durmadan ate ettiriyordu. En sonra, Bulgar t o r p i d o b o t l a r sava brakarak ekilmilerdi. Hamidiye ise ancak n yanndan bir torpil 154 yemiti. Yalnz geminin blme tertibat, batmasn nlemiti. Sava, ancak on dakika srmt. Bulgar torpidobotlarnn. Hamidiye'yi byle yakalay, ok tehlikeli bir srprizdi. Subay ve erat, yle bir disiplin ve canllk gstermiti ki, ok ktye gidebilecek bir talihi yolundan evirebilmilerdi. Bulgar torpidobotlar uzaklatktan sonra Rauf bey, seyir subay Fahri beye : Fahri, dedi, geminin ban sahile aln! Gemi belki batabilirdi, bylece hi olmazsa erat ve subaylar kurtulabilirdi. Hamdiye'nin ba suya dalmt; deniz, kaptan kprs hizasna dek gelmiti. Seyir subay pusulalara bakmaya gitti, armt. Pusulalar sarsntdan yerlerinden oynam, ie yaramaz hale gelmiti; ilemiyorlard. Allah'tan ki, gkyz bulutsuzdu. Fahri bey, aya bakarak geminin ban karaya evirmiti. Geminin sratini de yedi mile indirerek tehlikeli durumu biraz yenkletirm iti. Hamidiye'nin torpidobotlar hl grnrlerde yokt u . Kaan Bulgar torpidobotlarn salvolariyle uurlayan

Hamidiye. artk susmutu. Rauf bey, arkbay ard, geminin durumunu incelemesini emretti. Fahri bey, ilemeyen pusulalar yeniden iler hale getirdi. Yaplan inceleme sonunda, geminin hemen batmak gibi bir tehlikeyle kar karya olmad, yalnz ba tavlona su dolduu anlalmt. Rauf bey, bunun zerine geminin stanbul boazna doru seyretmesi iin seyir subayna emir verdi. Geminin burnu stanbul boazna doru dndrld, Rauf bey de gemiyi gezmeye kt. Fahri bey, Rauf beyin erata tavlondan tenekelerle su boalttrdn grnce a t : Bunun ne faydas var? diye sordu. Rauf bey : Fahri, kardeim, dedi, askere meguliyet kardm, megul olsunlar diye. Geminin dengesini dzeltmek iin de kmrlklerden kmr kartyor ve k gverteye istif ettiriyordu. Hamidiye, en byk filikasn yedeine alm, yedi mille stanbul yolunu ksaltyordu. Bylece sabaha dek yo! alan Hamidiye, Terkos nlerine vardnda telsizle akamleyin arad Turgut Reis ve Mecidiye kruvazrier i y le karlat. Hamidiye, bu yaral haliyle istanbul'un, iine dek gitmi ve geceleyin kprler atrlm, Halic'e geerek havuza alnmt. Hamidiye, ilk kez gazi olmutu!

Hamidiye'nin yaralar iyi oluncaya dek Rauf beyin bo durmas zordu. Hemen yeni Trk muhriplerinin f i l o t i l la komodoru olarak anakkale'de boy gsterdi. Mondros savana katld. T r k ve Yunan donanmas, kar karya gemi. : 4 byk bir cayrt koparyorsa da her iki hasm da ok bir ey yapamyordu. Bir yanda Turgut Reis, Mesudiye, Barbaros, Asar- Tevfik, kar yanda Averof, Hidra, Spesiyone, psara sava gemileri vard. Bu sava, kesin bir sonu vermediyse de korkun bir dev olan Averof, burda ufak tefek yaralar ald ve avanesini toplayarak ekilip g i t t i . Trk sava gemileri, yine de anakkale'ye salam olarak dndklerinden yenmi saylabilirlerdi. Karada Trk ordusu, durmadan yeniliyor ve ekiliyordu. Rauf bey, stanbul'a giderek yaral gemisini gzden geirdi. Havuzdan kz gibi kan Hamidiye, yine eski kaptann srtna alm, yeni ve byk servenler aryordu. Artk, binicisini tanmt. Onunla dmanlara ok iler edebilir, ok korkular salabilirdi. Rauf bey, yine Hamidiye'yi anakkale'ye gtrd. Birok kez anakkale Boaz'ndan dar kan Hamidiye, Yunan destroyerleriyle arpmalarda bulundu. Adalar denizinde bir ejderha kesilen modern ve sratli Yunan sava gemisi Averof'un Limni limannda tamir edilmekte olduu r e n i l m i t i . Bundan yararlanarak Midilli ve Sakz gibi

156 adalar kurtarlmak istenmise de kara ordumuz bu ii ycpacak durumda ve gte olmadndan bundan vazge ilmiti. Rauf bey. dosta ve dmana parmak srtacak bir i peindeydi. Hamidiye'yi anakkale Boaz'ndan dar karp artc, srprizli kimi iler yapmak ve Trkiye ufuklarn sarm olan kapkara ve zehirli umutsuzluk dumann biraz olsun datmak istiyordu. yle ki boazdan dar ktktan sonra artk, kendi kendinin kumandan olarak, yalnz kendi saduyusundan ve kendi yreinden emir alacakt. Hi olmazsa bylece daha artc ve daha yararl iler yapabilecekti. Hemen bakumandanl k t an Hamidiye'yi boazdan karp aknclk yapmak iin izin istedi ve ald. Rauf bey, bu aknclk msaadesini'alnca ok sevindi. O da tpk Barbaros Hayrettin. Turgut Reis gibi kendi aklndan, kendi gcnden ve kendi yiitliinden emir alacak ve Trk milletinin unuttuu anl gnleri, bir kez daha ona t a t t r a c a k t . Hemen gemide bir sava meclisi toplad. Bu meclisin bakan elbette Rauf bey olacakt. yeler de Seyir Subay Fahri (Engin), arkba Mahmut. Topu Kumandan Yzba Ziya ve Topu Temeni Mehmet Ali (Oramirai M. Ali lgen) beylerdi. Rauf bey mecliste unlar syledi : Arkadalar, vatan, bu menhus Balkan Harbi'nde

kendi evltlarndan fedakrlk ve kahramanlk bekliyor. T r k ordusunda grdmz bozulma hareketleri iyi sevk ve idarenin mevcut olmamasndan ne'et ediyor. Trk askeri iyi sevk ve idare edilirse yle kahramanlklar yaratr ki dnya hayretler iinde kalr. Trk adalarn Yunanllar birer birer igal ediyor. Biz, hareketsiz kalyoruz. Akdeniz'e alrz. Averof peimize taklrsa ne al, donanmamz kar, adalar kurtarr. Taklmazsa Yunan deniz nakliyatn ve adalarn vururuz. Hi olmazsa arkadalarmza rnek oluruz. Hepinizden bu harektta zami fedakrlk beklerim. Rauf bey, bunu syledikten sonra seyir subay Fahri beye bir k pln hazrlamasn emretti. Fahri beyin, Rauf beye danarak hazrlad plna gre, Hamidiye, tek bana olarak, gece yarsndan sonra anakkale Boaz'ndan kacak, Gelibolu kylarna srtnrcesine ilerleyecek, Dedeaa ynne dorulacakt. Hamidiye, 13 Ocak 1913 gn saat 17,35 te Naara'dan yola kt. Barbaros Hayrettin zrhlsnn provasn dolamt ki, inceden yaan kar, birdenbire korkun bir t i p i ye evirmiti. Biraz nce erimi bir kurun gl gibi g i t t i k e koyulaan deniz, kar altnda apak kesilmiti. Gk ve yer, ak bir kasrga iinde yitip gitmiti. Hamidiye de bir anda apak oluvermiti. Tipi, gverteden koarak geen krmz fesli, kara giynekli erleri yakalayp gz ap kapayncaya dek aka boyuyordu. Artk, bu apak maher iinde yola klamazd. Hamidiye,

Ksetabya aklarnda demirlemeyi denedi. Deniz, burda ok derindi, bu yzden de ilk kaza oldu: Geminin iskele demiri beinci kilidinden krlarak bundan byle en ok yararl bir aratan onlar yoksun brakt. Hamidiye, biraz daha kyya yaklaarak o tehlikeli derinlii geride braktktan sonra, otuz kulata demirledi. Artk, bu kuduz tipi ortasnda Hamidiye, tek banayd; btn arkadalarndan uzaktayd ve anl serveninin kapsndayd! Kara bulanarak ak bir renk alan frtna, Hamidiye'nin yolunu o gece tkamt. Rauf bey, ertesi gn Mecidiye kruvazr ile b i r l i k te boazdan kmay denedi. Hamidiye, bu kez anakkale Boaz'ndaki Erenky krfezine demirlemi. Mecidiye kruvazr de boazdan dar km, keif iin gzden uzaklamt. Rauf bey, telsizlerinin dinlenmesinden korktuu gib i , anakkale'de oturan Rumlarn casusluundan da korkuyordu. Bunun iin her eyin byk bir gizlilik iinde olmasn emretmiti. Bir ie balamak da bitirmek kadar nemliydi. Bu iin sonunu kestiremiyorsa da hi olmazsa iyi balamasn istiyordu. Gzel ve baarl bir kamuflaj 158 yapmak gerekmiti: Gemide birok tenekelere kl doldurularak gazlanm, sonra bunlar atelenmiti. Karl k gecesinin iinde byk bir yangn balamt. Souk, lc i v e r t deniz, kan krmz kesilmiti. Gkyzne doru ykselen kapkara dumanlar, arasra sararyor, kzaryor, ergavunlayor ve buzlu rzgrn nnde savrulup gidiyordu.

Rauf bey, hemen telsizle donanma kumandanln buldu v e : Yangn tehlikesi geiriyoruz, yangn nlemek zereyiz. Bu geceyi Erenky limannda geirip yarn donanmaya iltihak edeceiz, diye haber gnderdi. Bu telsiz alnsa bile artk bir deeri olmayacakt. Mecidiye kruvazrnn kaptan, Hamidiye'nin durumunu biliyorsa da erat, bilmiyordu. Bundan dolay karaya knca Hamidiye'de yangn ktn herkese yaydlar. Hamidiye, o gece, bakla kesilebilircesine koyu, yapkan karanl ikiye blerek Erenky limanndan yola kt. Gelibolu yarmadasn syrrcasna ilerliyordu. Rota. kuzeye doruydu. Gemi, Semadirek ve mroz adalarnn arasndan geti. mroz ve Limni adalarn douda birer esmer tmsek halinde brakarak Mikroni Boaz'na doru ilerlemeye balad. imdi, dn geceki karl, t i p i l i iklim geride kalmt. Adalar denizinin lk havasnda uzaktan uzaa imekler akyor, Hamidiye bir iki saniye rlplak meydana kyordu. Gkyz, ar ar ilereyen pek kaln yamur bulutlaryla yklyd. Gk g r l t l e r i , denizin telerinde sanki bir deniz sava varm gibi kulaklar aldatrcasna sk ve srekli iitiliyordu. Rauf bey, yeni bir kamuflaj gerekli grerek, gemide grevleri banda bulunan, daha ok darda dolaan btn subay ve erata yamur balklar ve kamsele giyd i r d i ; bylece, Hamidiye Yunan adalarna yakn geerken

halk, bunun bir Trk kruvazr olduunu anlayamayacakt. Hamidiye'de hi bir mill iaret ve bayrak yoktu. Eratn ve subaylarn krmz fesleriyle, krmz-beyaz Trk bayra saklanmt. Hamidiye, saat on iki sralarnda ira adas nne 159 varmt. Rauf bey, milletleraras iaret kitabna uygun o i a r a k ra liman reisine gelmesi iin. Mendirek iinde demirlemi gemilerin de dar kmalar iin emir verdi. Aleksandra adi ngiliz gemisi, Rauf beyin emrini dinleyerek demir ald ve limandan kt. Rauf bey, limanda Makedonya Yunan transatlantiini de grmt. Bu y o l c u gemisi, silhlandrlarak bir kruvazr haline getir i l m i t i . Rauf bey, ingiliz vapuru mendirekten dar kar kmaz Makedonya kruvazrne ate atrd. Makedonya'y dvmeye balayan mermiler, gemide bir panik yaratmt. Geminin ba yannda bulunan topun grevli erat , kurtulmak iin denize atlayp karaya snmaktan baka are bulamamlard. Makedonya zerinde kan yangnlar. Yunan denizcilerinin paniini pek gzel gsteriyordu. En sonra ira adasn temellerinden sarsan bir pat lama olmutu: Geminin cephanelii ate almt. Rauf beyin vurmak istedii hedefler, yalnz asker o l a n l a r d . ira adasnn elektrik santralnn havaya umas serseri mermilerden birinin yapt marifetten baka bir ey deildi. Hamidiye, adann gney yamalarndaki cephanelikleri de birer birer havaya uurmutu. Bar

u t fabrikas da vurulan hedefler arasndayd. ., Rauf bey, stanbul'da, Hamidiye'nin aknci iin msaade koparmak istediinde bunu doru bulmayan sor u m l u l a r a dert anlatmak g olmutu. Ya, onlar da zaten ak olan sahillerimizi yakar, y k a r l a r s a ne yaparz? Vazge bu iten, yapma! diye direnmilerdi. te, Rauf bey, bu geceki ira bombardmanyla hem b i z im kukulularn zntsn dindirmek, hem de Yunanllara unu demek i s t e m i t i : Eer, siz de muharip olmayanlara satarsanz, batanbaa btn sahillerinizi yakarm! Rauf bey, bu geceki bombardmanla, Trk adalarn birer birer koparp alan Makedonya ejderhasna korkun bir ders vermiti. Makedonya, bu ilerde elbette yalnz deildi; onlardan biriydi. ira bombardman, gerekten Yunanllar artm 160 ve rktmt. Yunanllar, Pire limannn bombardman edilecei kaygusuna dmlerdi. Yunan donanmas. Pir e limann korumak kaygusuna dnce, Hamidiye'ye gn domutu. Rotasn Girit adasnn dou burnuna evirerek btn gece yol almt. Ege Denizi, bombotu; bir sr Yunan adas arasndan geen Hamidiye, gneye doru yol alm ve izini yitirmeye almt. Hamidiye'nin akncla k, btn Yunan ky ehirlerini kaygulandrmaya balamt. Btn deniz fenerleri sndrlm, kylar karanla gmlmt. Trkiye'nin

kylarndaki fenerlerse daha nceden sndrlm bulunuyordu. Rauf bey, bu korkunun, bombardmandan ye olduunu dnyor, bir sre iin dman kylarna sokulmamann gerekli olduunu anlyordu. Ak denizde saklanmak daha kolayd. Yunan donanmas, t e d i r g i n olmutu. Artk Trk adalarn sahipsiz elmalar gibi deviremeyecek, silhsz Anadolu kylarnda caka satamayacakt. nk, Hamidiye'nin en umulmadk yerde birdenbire yanbalarnda belireceinden korkmaya balamlard. Ak denizlerde saklanmann en byk sakncas, kmrsz kalmak t e h l i k e s i y d i . Boazdan ktktan t am drt gn sonra, Beyrut limanna giren Hamidiye, kmr almaya hazrlanrken, direkteki gzc gneyden bacasndan dumanlar pskren bir sava gemisinin, zerler i ne doru geldiini bildirmi, byk bir heyecana sebep olmutu. Rauf beyle beraber btn subaylar drbnlerine sarlarak baktlar. Bu, bacal olduuna gre, Averof'tan bakas olamazd. Bu da elbette, byk bir tehlikeydi. Demek ki Yunan donanma kumandanl, en sonra Rauf bey i n dnd ve istediini yapmt. Boaz bsbtn kontrol altna alan bu modern, bol ateli ve seirtken sava gemisini boazdan ayrarak Hamidiye'nin arkasna takmt. Gelen sava gemisinin Averof olduu haberi yaylnca

Hamidiye'de gerek bir heyecan belirmise de korkan ol161 2/F. : 11 mod; yalnz, kmr ykleyen Arap hamallar, korkudan bararak kamaya, denize atlp yzerek karaya kmaya baladlar. Averof geliyor! sesleri zerine Hseyin Rauf bey, birdenbire bir karara varmak iin dnd. Limanda Aver o f ' la sava yaplamazd. Oldu olacak onu daha elverili bir kenara ekip savaa tutumaktan baka are yoktu. Zaten Hamidiye'nin seirtkenlii de Averof'unki kadard. Evet, ya elverili bir kyda ya da ak denizde Averof ejderhasyla arpmak, yaplacak en kestirme iti. Cok abuk karar vermeliydi. Yoksa, burda bastrlp yok edilmek, dnyaya rezil olmak demekti. Rauf bey, hemen demiri zinciri ile, tel halatlaryla b i r l i k t e denize frlatp limandan ayrlmak iin emir verdi. Hamidiye, limandan km, almaya balamt. Gelen bir kruvazrd; btn hzyla arkadan geliyorsa da Hamidiye'ye yetiemiyordu. Rauf bey, kamay kendine yediremeyerek geminin milinin azaltlmasn buyurdu. Yabanc sava gemisinin yaklamasn beklediler. Sonra, bunun , Averof deil bir Amerikan gemisi olduu anlald. BeyrutTrablusam'da yarm kalan kmr alma iini btnlemek zere Hamidiye, Portsaid'e doru yolland; gece yars limana girdi. Kmr almaya balad. Msrllar Hamidiye'yi ve Rauf beyi byk sevgi ile karladlar. Onun n Arap lkelerine de yaylmt. Ancak, yz altm to n

kmr alan Hamidiye, sava kurallar gereince limandan uzaklatrld. Bu kurallara gre orda ancak y i r m i drt saat kalmas gerekiyordu. Alnan kmr ise alnmas gerekenin ancak yarsyd. Svey Kanal'ndan geip Svey'e demirleyen Hamidiye, oradan da biraz kmr ald. ngilizler, durmadan Hamidiye'nin arkasndaydlar. Her yerde sava koullar gereince onu demirledii yerden kovuyorlard. Kmr mavnalar kendisine yanak olarak hem ar ar yol alyor, hem de durmadan kmr alyordu. Kmrleri ykledikten sonra, yeniden geri dnp mavnalar Svey limanna brakt. Svey Kanal'ndan g e e r k e n Araplar:1 Felyahya (Yaasn) Hamidiye! 162 Felyahya Trkiye! Felyahya Rauf bey! diye baryor, el sallyor, gemiyi ve yrekli svarisini selmlyorlard. Hamidiye, Svey'ten demir alarak Elmuveylk'ta mola verdi. Burann Araplar da Msrllar gibi aknclar cokunca karladlar, onlara p i r i n ve ya hediye ettiler. Hele, Rauf bey, uzun boyu ve gler yzyle kaptan kprsnde grndke Araplar, kyameti koparyorlard. Her yerde gen kaptann kamaras ieklerle doluyordu. Gemiye gnderilen sandklar doluu muz, portakal, hurma, subaylar ve erat ok sevindiriyordu. Rauf bey, ateilere su yerine portakal veriyordu. stanbul'dan hi haber olamyorlard. Telsizle bir trl

stanbul'daki merkezi bulamyor, zlyorlard. gn, bu kylarda telsizle stanbul'u aradktan sonra umutlarini keserek yeniden Svey'i geip Kzldeniz'e inen Hamidiye, Cide'de demirledi. Ancak burda kara telgrafl a r y la Harbiye Nezaretini bulabildiler. Burdan da bir l ek kmr aldlar ve Yemen'in iskelesi Hudeyde'ye varp demirlediler. Yemen Valisi Mahmut Nedim bey, konuklar sevgiyle karlad. mam dris'le Valinin aras a k t . Trkesi. mam, bir sreden beri si durumdayd. Rauf bey, Valiyi alp mam dris'e gtrd, onlar bartrd. skenderiye'deyken Rauf bey stanbul'a telgraf ekerek Hudeyde'ye namna iki bin lira gnderilmesini istemiti. On gn sonra Hudeyde'ye varnca ektii telg r a f n karln ald: Mracaatnz Maliyeye yazlmtn) deniliyordu. Hamidiye, Kzldeniz'den karak, yeniden ak denize yolland. Ama, Adriyatik deniziyle, bat Yunan denizleriydi. Rauf bey, buralarda aknlar yaparak. Yunan sava gemilerini Anadolu kylanndan uzak tutmak istiyordu. Hamidiye, Port-Said'ten ktktan sonra, t r l manevralara ba vurarak kylarn ve yabanc her t r l geminin gznden uzak, Akdeniz'in karasz ufuklarna doru yrd. Artk, kuruni gk altnda kurun renkli bir deniz, denizi karnlaryla syrarak geen rdek srleri ve martlardan bir de geminin yansra batp 163 kan merakl Yunuslardan baka grnlerde hibir ey

yoktu. ubat'n ortalarnda Akdeniz, eski uysalln brakmt. Gelen korkun denecek t i p t e byk bir frtnayd. Hamidiye, bir ara ne edeceini arm bir hayvan gibi bocalad. Gemi ok sallanyor, btn toplar ve eya yerinden kopup denize uacakm gibi oluyordu. Denizler, batan geliyor, Hamidiye'nin provas denize dalyor, k havaya kalkyor ve pervanelerin havada dnd grlyordu. talya'nn gneyindeki bu denizler, eskidenberi azgnlyla bilinmekteydi. Dalgalar, kimi zaman Hamidiye'nin ban havaya kaldryor, kn sulara gmyordu. Bylece, ba kpr st hizasna dek sularla rtlyordu. Bu gidile, Hamidiye, y r e k l i l i i n i n kurban olacakt. lm, Rauf beyle arkadalarnn ba zerinde iren^ lklar atarak dolamaya balamt. lmn iklimine" kl kadar bir aralk kalmt. Rauf bey, Hamidiye'nin per vanelerinden birini geri altrmaya balad, dmeni alabanda e t t i ; dalgalar kollayarak ters yne doru ok iddetli bir dn yapt. Bu srada gemi ok iddetli bir depreme tutulmu bir ev gibi sarsld ve salland; tabaklar, bardaklar, iskemleler krlp paraland. Hamidiye, denizleri yenmi gibi oldu ve Sicilya'nn gneyindeki uysal sulara doru szlmeye balad. Gem|lcl dilinde bu kuytudaki uysal sulara saak alt deniliyordu. Saak altna snmaya alan Hamidiye, gr mesafesi ksa, puslu bir blgeden geiyor, seyir subay Fahri bey,

Sicilya adasnn dou kysndaki Sirakza fenerini grmeye alyordu. Bir sre sonra fenerin pek yaknndan geen Hamidiye, Sicilya'nn gneyindeki s deniz blgesine girdi ve ilk defa gvertede subaylar ve erler gezinmeye balad. Herkesin ii dna kmt. Byk bir diren gcyle kurtulan Hamidiye, imdi yiit binicller i y ie s sularda yalpa vurmadan ilerliyordu. Bu sayl f r t na tam yirmi drt saat srmt. Gemi, bu korkun frtnay yenebilmek iin obur gibi kmr yutmutu. Yine kmr almak gerekiyordu. En uygun yer, Malta limany164 dr. Hamidiye. Malta'ya demir att ve Malta Valisi, Rauf beyi sempati ile karlad; yemee ard; Hamidiye'nin kmr stounu arttrmaya da yardm etti. Byk frtna, gemide byk ykm yapmt. Dalgalar, kaptan kprsnn altndaki kpete tahtalarn skp gtrmt. Hele botaki top, ok zarara uramt; bunun hazrlk mermilerinden birounu da dalgalar s r k l e y i p gtrmt. Baarknn anlattna gre Hamidiye'nin makinasmda da nemli arzalar meydana geimiti. ngilizler, bunlar ho karlam; geminin gn limanda barnmasna, anakkale'ye dek yetecek kmrn yklenmesine de raz olmulard. Hamidiye'nin subay ve erat, limanda gezmeye kt l a r ve Malta dolaylarnda Yunan d e s t r o y e r l e r i n i n dolat haberini yaydlar. Gemi, gece yars demir alarak Ceb e l i t a n k ' a doru yolland. Saatlerce sren bu aldatc g i d

i t e n sonra Hamidiye, yine rotasn Trkiye kylarna doru evirdi ve akamst Gazze'de demirledi. Gazze'den Hayfa'ya urayan gemi, ordan da yz elli ton kmr ald ve Beyrut'a doru yola kt. 1913 ubat'mn sonlarna doru Beyrut limanndan ayrlan Hamidiye, yine rotasn batya evirmiti. Akdeniz, poyraz ve lodos frtnalarnn iki dev gibi har an kucaklap gretii bir mitolojik gre meydanna benziyordu. Birdenbire deien frtnalar, denizi t a t sz bir hale getiriyor ve bu kahramanca serveni de t a t szlatryordu. Gemide nbetilerden baka herkesin der in uykuda olduu bir s a a t t e bastran korkun lodos, karayel oldu, yldz poyraz oldu, Hamidiye'ye imdiye dek grmedii oyunlar etmeye balad. Dalgalarn lodostan, poyrazn kuzeyden geldii ok garip bir doa sava, Hamidiye kahramanlarna etmediini brakmad. nsan zeks, insan teknii ve y r e k l i l i k , denizin ve rzgrn bu i f t kahpelilyle baa kamayacak hale gelmiti. Gemi yalpalyor, canl cansz ne tayorsa hepsini berbat ediyordu. Seyir subay Fahri bey, haritada Kakao denilen Gkova koyuna snlmasn Rauf beye nerdi. Buras, insan oturmayan ve gemi uramayan ssz bir yerdi. Rauf 165 bey, bunu doru buldu. Doann hmndan bir kez daha k u r t u l m a k zere ok dar bir boazdan geilen ve i ie iki limandan baka bir ey olmayan bu ssz koya giren Hamidiye, artk kurtulmutu. Koyun nnde bir de kk

ada vard, bu da Hamidiye'yi direkleriyle birlikte dmann gznden saklayacak kadar yksekeydi. Gemidekiler burda kendilerini frtnann errinden koruyan durgun ve lk bir doa buldular. Yalnz, buralar, sivrisinein saltanat srd yerlerdi; bu yzden insan barndrmyordu. Frtna dindikten sonra snaktan kan Hamidiye, yine Beyrut'a doru yol ald. Beyrut limannda bu sefer Rauf beyle arkadalarn daha scak bir sevgi bekliyordu. Sandklarca p o r t a k a l , t e p s i l e r c e baklava Hamidiye'yi bayram yerine evirdi. Balkanlarda gerileyip duran Trk ve slm prestijini kurtarmaya alan biricik g, Hamidiye idi. Bu yzden Araplar, Rauf beye ve Hamidiye'sine hayrandlar. Beyrut'tan kalkan Hamidiye, kuzeye doru yneldi ve Arvat adasndan kmr stounu btnlemeye balad. Tam bu srada, direkteki gzc, ufukta bir sava gemisinin dumanlar savurarak Hamidiye'nin zerine doru geldiini b i l d i r d i. Kmr ykleyen Arap hamallar, bundan korkarak kfelerini bir yana frlattlar ve denize atlayp yzerek adaya snmaya baladlar. Bu gelen, bir ngiliz sava gemisiydi. ngiliz gemisi g i t t i k t e n sonra, Araplar yine kmr yklediler. Hamidiye, skenderun'a yolland. Bu limandan cephaneyle, Yanya ordusuna verilmek zere be bin a l t n alnd. Burdan Adriyatik kylarna gidilecek ve alnan altnlar Semene rma azndaki Trk ordusu i l g i l i lerine verilecekti. Bu y o l c u l u k t a Hamidiye'de talyan bayra dalgalanacakt. Bu kamuflaj, ok yerinde o l a c a k t ;

 t a l y a n kylarnda, Hamidiye'nin bir ei de talyan bayra altnda ve talyan donanmasnn bir kruvzr olarak dolap duruyordu. Hamidiye'nin bir ei olan ve Drama ad verilen bu kruvazr sonradan talyanlar bize vermemiler, kendi donanmalarna katmlard. Nitekim, sonr a l a r . ngilizler de Rauf beye Sultan Osman kruvazr166 n tpk bylece vermeyerek kendi donanmalarna katacaklardr. Hamidiye, bu kez de Sicilya aklarnda byk bir f r t n a ya tutuldu; mili azaltld. Yazk ki bu dk mille Semene rma azndaki randevuya tam vaktinde yetiemeyecekti; altnlar, pek ok skntdaki Trk ordusuna ulatramayacak, onlarn korkun umutsuzluunu azaltamayacakt. Puslu bir havada Otranto krfezine giren Hamidiye, be mil sratle orsa alabanda bir bekleyi sresi geird i . Havann kararmasn bekliyordu. Otranto Boaz'na doru on bir mil hzla gidiyordu ki birdenbire gkyznden tam Hamidiye'nin stne doru parlak bir yldz indi ve gemi mrettebatnn akn baklar stnde k saarak paraland, eridi ve s i l i n ip g i t t i . yle bir k samt ki evresindeki kapkara denizle birlikte Hamidiye de aydnlk iinde kalmt. Gemicilik geleneklerine gre, bu uurlu bir olayd, Rauf bey bata olmak zere btn subaylar ve erat ok sevindiler. Hemen hepsi. Varna'ya d o r u giderken gemiye konmu olan ve Rauf beyce yaralanan baykuu andlar. Hamidiye, Otranto Boaz'ndan geerken kardan kendisi gibi btn klarn sndrm

bir geminin geldiini grd. Hamidiye, ta burnunun ucuna dek gelen avna biraz daha sokuldu. Gerekten bu b i r avd: Bir Yunan gemisiydi. Hamidiye durdu, Yunan gemisi personeline, filikalara binerek kendisine gelmesi i in iaretle emir verdi. Bu Leros adl Yunan ilebinin adamlar, Rauf beyin emrine boyun eerek Hamidiye'ye geldiler. Yirmi kiilik tayfa esir edildi. Leros'u batrmak gerekiyordu. Top atlsa duyulabilirdi. Bu da byk bir t e h l i k e demekti. Rauf bey, gemiyi mahmuzlayarak batrmay dnd. Hamidiye, ilebe kez hafiften toslad; gemi, krk dakika iinde yava yava grltszce deniz i n dibine indi. Hamidiye, Semene rma azna doru yol aldysa da, orda uzaktan, yakndan hi bir sinyal gremedi; orda hi bir oban atei yanmyordu. Bu arada Hamidiye'n i n iskele ba omuzluunda bir Yunan destroyeri grl167 mt. Hamidiye de hemen rotay 90 derece deitirerek kuzeye ald. Drt bin metre tede giden Yunan destroyeri Hamidiye'yi tanm, olanca hzyla kamaya balamt. Hamidiye ona ate amamay saduyuya daha uygun buldu; onun ne olduu henz yzde yz anlalm deildi. Yaplacak bir yanllk, kt sonular dour a b i l i r d i . Bu srada Rauf bey, esirleri, daha ok Leros gemisi kaptann sorguya ekiyor, onlardan asker bilgiler szdrmaya alydrdu. Kaptan, Yanya kalesinin tesl im olduunu s y l e d i k t e n sonra, Dra limanna Srp ordusunun

karargh kurduunu, yine Srpiarca igal edilen Singin limannda asker y k l birok geminin bulunduunu bildirmiti. Artk, bu duruma gre, Semene rma azndaki para teslimi ii yaplamayacakt. Rauf bey, kaptandan bu bilgiyi almakla beraber yi--' ne de bir kez Dra zerine varmay gerekli bulmutu. Yunan kaptannn doru syledii meydana kmt. Yalnz, Hamidiye, Dra limannda bir tek vapur bulamadan dnmek zorunda kald. Demek ki kendisine bu bilgiyi veren bakumandanlk vekleti, adamakll yanlmt. $imdi, oma, Leros kaptannn bildirdii Singin limanyd. Yalnz Dra limannda ordugh kurmu olan Srp askerlerinin, ak adrlarn birka mermiyle darmadan eden Hamidiye, rotasn kuzeye doru evirdi. Ama, ingin'deki asker ykl gemilerdi. Hamidiye, Singin limanna varnca bin beyz metre uzakta durdu. Rauf bey bakt, limana girmeye alan birok gemi vard. Orda csker ykl t am sekiz gemi grnyordu. Bu gemiler, kodra'y kuatmak iin gnderilen Srp askerleriydi. Bunlarn hepsi de Yunan gemisiydi. Rauf bey, limana varnca, hemen milletleraras hukuk koullarna gre gemiler in limandan kp t e s l im olmalarn istedi. Rauf beyin bu nerisi kabul edilmeyince Hamidiye, btn fkesini bu g e m i l e r i n stne kustu. bin beyz metreden aralksz mermiler yadrmaya balamt. ve d limanda tam bir panik ba gstermiti. Asker, top hatt uak yk-

168 l gemiler, i limana kamak istiyor, askerler kendilerinidenize atyorlar, bir ana-baba gndr gidiyordu. Bombardman ancak yarm saat srmt. Denize inmek iin f i l i k a l a r a dolan askerler, mermilerin kopard h a l a t l a r yznden denize dklyordu. Gemilerde yangnlar kyordu. Bylece i ve d limanlardaki btn gemiler, top ateiyle yaklp yklmt. Yalnz erat, top vecephane ykl bir gemi, i limana karlmt. Kyya konmu bir da topu, Hamidiye'ye durmadan ate ediyordu. Gemilere nasl ate edileceini bilmeyen acemi askerler, mermileri Hamidiye'nin ok uzana dryorlard. Hamidiye, biraz daha geri ekilerek limanda nice hedef varsa hepsini yakp ykmak zorunda kald. Yaklp yklan gemiler, batmayp yan yatmlard, undan ki limanok sd. Yalnz, bu arada Rauf beyin btn korkusu, Yunan destroyerlerinin, boazdan dar karken boaz tkayarak Hamidiye'nin kna engel olmalar tehlikesiydi. Bunda da ok haklyd. Dra bombardmanndan beri ok zaman gemiti. Bu sre iinde Yunan donanmas, davranp Hamidiye'nin yolunu kesebilirdi. Bu tehlike, bagstermedi. Hamidiye, serbeste boazdan kt. Grnrlerde hi bir dman teknesi yokt u . Singin limann kazasz belsz arkada brakan Hamidiye, gneye doru seirtken bir rota izmeye balad. A d r i y a t i k denizinin Triyeste yaknndaki Pola limannda

Hamidiye'ye bir gemi kmr verecekti. Ne yazk ki telsizle bunu bir t r l bulamadlar. Kmrsz kalmak kara d, yine zerlerine kt. Kmrn bitmesi bir ey de i l , anszn bir deniz savana zorlanm olsalard atacak mermileri de yoktu. Ancak, beer atmlk mermileri kalmt. Depodaki kmrle ancak skenderiye limanna dek g i d i l e b i l i r d i , italyan limanlar ok yaknsa da talyanl a r da Trklere dmand; bu yzden bu ok elverili l i manlardan yararlanamayacaklard. Bugn, geminin telsizi de ok iyi iliyordu; Rauf bey yaplan ileri bir ksa rapor halinde stanbul'da Okmeydan'ndaki merkeze bildirdi. Hamidiye bir Mart sabah skenderiye limanna vardnda deposunda ancak yirmi ton kmr kalmt. Hamidiye, limana girdiinde, liman bir bayram yerine dnd. Kaya, motora binen Araplar, Hamidiye'nin evresine doluuyor, sevinli sevinli barp aryorlard. Singin bombardman dnya ajans ve gazeteleriyle btn milletlere b i l d i r i l m i t i . Hamidiye'nin ve Rauf beyin ad bir Mitoloji kahraman gibi dillerde geziyordu. Araplar, mutlaka Hamidiye'ye kmak, onun kahraman kaptannn elini skmak, toplarn mbarek namlularn okamak, btn o efsane kahramanlarn yakndan grp tanmak istiyorlard. Hamidiye'nin an ve erefi, bu kez llemeyecek derecede ykselmiti. Sandallar ve motorlarla gelen ziyaretiler, yzlerce sandk portakal, pirin ve hurma getiriyor, gemiyi gezip sonra gidiyorlard. Gem

i n i n gvertesine ylan mallar, onu bir yk gemisine .benzetmiti. Hamidiye'nin can, kmrd. lkin onu bulmalyd. Bunun j i n de Rauf bey, hemen Msr Hidivi Sait Halim Pa-a'y bularak ondan yardm istedi. Hamidiye, kmr bulamayacak olursa, ngilizler, toplarn skp onu belki de Svey limannda enterne edeceklerdi. Bunun rnekleri vard: Daha nce Peyki evket ile daha baka Trk sava gemilerini kua benzetip Svey limannda hapsetm i l e r d i . Hamidiye'ye de byle bfr akbet hazrlamak istedikleri akt. Bu kahraman gemi, artk onlarn gzne ok batmt, hep onlarn nfuz blgelerinde dolayor, eski anl gnleri, Barbaros'un Akdeniz'e korku sald gnleri geri getirmeye alr grnyordu. ngilizler, onun aknlarnda yansz gibi grnyorlarsa da ona di biledikleri anlalyordu. Hidiv. bu durumu yakndan bildiinden gerekli kmr vermi, bunun parasn da kendi kesesinden dem iti. Ne var ki ngilizler, Hamidiye'nin banda fena halde ekimilerdi. Yirmi drt saat iinde limandan kp g i t m e s i iin Rauf beye ltimatom stne ltimatom ver170 diler. Neden olarak da milletleraras denizler hukuku koullarn ileri sryorlard. Bu, aka dmanlktan baka bir ey deildi. Hamdiye, bu baskya daha ok dayanamayarak demir ald ve kara sular dna karak demir

a t t . Rauf bey, daha aa gitmeyerek mahsus iki mil iinde kalmt. Burda kmr almak daha kolayd. Kmr gemisi de gelip Hamidiye'ye yanamt. Burda bile l denizler her iki gemiyi fena halde sallyor; hele kmr tayan Araplar abucak deniz tutuyor, tam randmanla alamyorlard. ngilizler, Hamidiye'nin kara sular iinde demir a t t n anlamlard, bunun iin de sabahleyin erkenden liman reisi olan bir ngiliz Albay, Hamidiye'ye damlayvermiti. Liman reisi, iyi ve ho bir adamd. Seyir subay Fahri beyin gsterdii uydurma belgelerle yetinerek inanm gibi ekilip g i t t i . Burada drt yz elli ton kmrle dokuz yz kilo makina ya alnmt. Hamidiye'nin ii d yine Msrl sempatizanlarla dolmutu. Felyahya Hamidiye! Felyahya Trkiye! Felyahya, Rauf bey! diye haykryor, kayklardan el ve mendil sallyorlard. Hamidiye, 17 Mart 1913 gn. Msrllarn byk sevgi ve sempati gsterileri arasnda skenderiye'den ayrlarak Gazze'ye doru yola kt. Subaylar ve erat, Msr'n altn kabuklu portakallarn byk bir itahla smrerek Msrllara el sallyor ve kabuklar byk bir kaygusuzlukla denize f r l a t y o r l a r d . Hamidiye'nin gvertesi, portakal sandklaryla t k l m tklmd. Altn renkli portakal kabuklar, Hamidiye'nin dmen suyunda altn bir saman yolu gibi uzayp duruyordu. En sonra, bunun getirecei

t e h l i k e anlaldndan, kabuklarn denize atlmas yasak edilmiti. undan ki Yunan sava gemileri, bu iz zerinden Hamidiye'yi yakalayabilirdi. Hamidiye, alnan kmrleri korkun bir itahla smrp durmaktayd. Gazze'den k a l k p Hayfa'ya yanaan gemi, buradan da drt yz yir171 mi ton kmr almt. Bunu da smrecek, yine bana msn demiyecekti. Hamidiye, bundan sonrc Anadolu kylarnda epeyce dolat durdu. Rauf beyin kylardan ald bilgiye gre a r t k Yunan donanmas, Hamidiye'nin arkasna destroyer f i l o t i l l a l a r takmt. Bunlar, daha ok Anadolu kylarnda onu kstrabilmek iin ok sk kontroller yapmaya balamlard. Bunun zerine Hamidiye, bir sre iin Anadolu kylarn brakarak yine gneye doru inmek zorunda kald. Hamidiye, stok tkendiinden Gazze'den biraz un aimak iin denize subaylarn ynetiminde iki f i l i k a indirdi. Ne var ki atlak denilen l dalgalar o denli byk ve t e h l i k e l i y d i ki, bunlarla ancak olaanst bir y r e k l i l i k le boy llebilirdi. Mhendis Rt beyle. Temen Cemal beylerin ayr ayr ynettikleri salam f i l i k a l a r korkun a t l a k l a r n tepesinde da keileri gibi sekerek kyya doru uzaklatlar. Bu ok tehlikeli bir oyundu. Bata Rauf bey, azgn d a l g a l a r a meydan okuyan grevlileri seyrediyordu. Mhendis Rt beyin filikas g bel limana girmiti. Yalnz

kyya yaklatka daha korkun seslerle saklayan dalgalar, zavall Temenin filikasn bir ceviz gibi krp paralad ve drt grevli bir anda atlaklarn arasnda yok oldu. nc filika, bu faciay grr grmez geri dnd. Kazan sular bsbtn kirlenen ve bu yzden de mil i azalan Hamidiye, bu kirli suyu deitirmek iin PortSaid'e uramak zorunda kald. Burdan drt yz doksan t o n su ald. Hamidiye'yi Kzldeniz'e sokan Rauf bey, burda bir haber ald. Port-Said limannn mil anda Ipsara tipi bir Yunan sava gemisi demirlemi, Hamidiye'nin kmasn bekliyordu. Hamidiye, Cide'ye uradkt a n sonra gidip Kameron limanna demirledi ve ordan da alt yz ton kmr ald. Bahar, l denizler yuvarlanp duran Akdeniz limanlarnda harcayan Hamidiye'nin yldz kahraman Rauf bey. ap denizinin, insan, dnc e l e r i n i ve yeil umutlarn cayr cayr yakan t r o p i k i k l i 172 m i n d e yazn ilk gnlerini geire dursun, 15 Haziran gn, s t a n b u l ' d a n brakma haberi ve emri geldi. Balkan Sava bitmiti. Rauf bey. Yemen mam Idris'Ie, Yemen'in Osmanl Valisi Mahmut Nedim beyin arasn bulmaya al r k en brakma da gelip atmt. Artk, Hamidiye, kanunsuz bir korsan gemisi olmaktan kyordu. Akncln sonu gelmiti. Hamidiye'nin peine taklm olan Yunan f i l o t i l l a l a r da avlann hi bir vakit ellerine geirip den i z i n dibine indirememenin sonsuz acsyla limanlarna

dnmek emrini almlard. 21 Austos'ta Hamidiye'nin st a n b u l ' a dnmesi emri gelmiti. Hamidiye, Anayurta dor u yola karken Port-Said'ten yediyz ton kmrle tatl su ald; Kzldeniz'de 6 Nisan 1913 t e n 23 Austos 1913 e dek kalm ve bu akncln en byk yoksunluunu da o r d a ekmiti. imdi, Rauf bey, Anadolu kylarnn yaz gzellikler i n i seyrede ede stanbul'a gidiyordu. Yenilmi bir ordunun yenen ve yldzlaan bir tek kahraman olmak, onu h i de mutlu bir insan yapamyordu. Trk ordusu namna y i n e de bir eyler yapmt; bir asker doymuluu, onu i y i m s e r olmaya aryordu. Rauf bey, Hamidiye ile zmir limanna girdiinde halk n sonsuz sevgi gsterisiyle karlat. Resm makamlardan ise kdemli kolaalndan binbala terfi etmi old u u haberini ald, bunun b i l d i r i l i i bile pek g a r i p t i : Henz t e r f i sras gelmediinden usul dairesinde inha edem e m i olduklar iin (lham- Kariha-i Sahihadan) binba l a terfi etmiti. , Rauf bey, buna teekkr e t t i , yalnz, u hakl soruyu sormaktan kendini alamad : Arkadalarm var, onlar ne olacak? Yksek komuta heyeti, onlar da terfi ettirecei kar l n d a bulundu. Hamidiye'yi padiah ve hkmet adna daha anakkale'de karlayan mer Fevzi Mardin bey olmutu. Bu, Rauf beyin candan bir arkadayd; on drt gnde yedi

yz elli ton kmr yakan Hamidiye, kmrsz kalmak g i b i sk sk karlat tehlikeleri bu aziz arkadann 173 y o k t a n var eden zek, aba ve dostluu ile savuturmutu. mer Fevzi beyle Rauf bey ta Trablusgarp Sava'ndanberi cancier ahbapt. Bu cephede, Enver Paa, mer Fevzi ve Rauf bey beraberdiler. mer Fevzi bey, o zaman da Msrllar iyi tandndan silh bulmakta ok byk yardmlar olmutu. Hamidiye'nin kmr gibi, yiyecek, giyecek vesair ihtiyalarn da mer Fevzi bey, her yere gider, tandklar vastasyla bulur, muhabere eder, gerektiinde Svey'e gider, Rauf beyle buluur, salard. ite, Rauf beyle Hamidiye'yi anakkale'de karlayan mer Fevzi bey, byle bir adamd. Bunun iin onun syledii karlay nutku ok iten olmutu : Bir yla yakn bir mddet u zayf tekneyi o geni denizlerde yaatan, boyunlarmz ve sancamz dmana edirmeyen sizdeki sonsuz vatan ve millet sevgisinden baka ne o l a b i l i r? .. Hamidiye, bu mbarek al sanca, Karadeniz'de, Akdeniz'de, Adalar ve Yunan denizinde, A d r i y a t i k ' t e ve ap denizinde ksmen dnyann ktasnn kylarnda ve drt dman devletinin ordughlar, istihkmlar, filolar karsnda an ve erefle dalgalandrm, evket ve satvet i n i muhafaza etmitir. Hamidiye bir mit ulesiyle parlayan bir seyyare gibi ufuklar dolarken btn dnya

anlad ki: Trk donanmasnn en zayf gemisi bile gerekt i i zaman stne ald vazifeyi yapmaya btn varl le yapmaya azmedecek ve bu uurda her an karsna kmas mmkn lm seve seve karlayacak hassalar mkemmelen haizdir. Siz, sekiz ay evvel boazlardan ktnz zaman, bir saat sonra mahvolabilirdiniz. Fakat, yine vazifenizi an ve erefle yapm sayl a b i l i r d i n i z . nk, siz, her tehlikeyi gze alarak fedak r l k la km, fakat. Cenab Hak, mre vefa etmemi olurdu. Fakat, bu lmleri halis niyetle dindar ve mtevekkil bir kalple aram olmanz, sizi kazadan masun bulundurdu. k mteakip kazaya urayp 'gitseydiniz de sizden sonra gelecek olanlara bir hamaset rnei gstermi olurdunuz. Beeriyetin, her ann yzde yr 174 tehlikede grd bu mesaiyi Cenab Hak selmet ve muvaffakiyetle tervi etti. Bir mucize derecesinde mkfat ile nihayetlendirdi. Hamidiye'nin sancan teslim etmektense batacanza, fakat, bu bat pahalya mal edeceinize Hamidiye'nin sancan, kendini deil en ciz bir neferini bile t e s l im etmeyeceinize, hatt tarafsz bir devlete bile terk-i silh etmek niyetinde olmadnza kanaat getirdiindendir ki dmanlarnz dahi size lyk olduunuz hrmet ve ehemmiyeti, ister istemez atfetmilerdir. Siz Akdeniz'e bir aknc olarak ktnz. Lkin korsanla asla tenezzl etmediniz. Hi bir tarafsz gemiden mcahede hayatnz temin eden kmrnz ne zorla,

ne rza ile istemediniz. Hi bir cize dokunmadnz. Hi bir yerde kimseye zulmetmediniz. Mdafaa vastas olmayan hi bir gemiye, hi bir b i naya top atmadnz. Hi bir yerde tenezzl ve skt gstermediniz. Hi bir kimseye minnet, hi bir kimseden perva etmediniz. Daima mert, daima anl yaadnz. Aldnz e s i r l e r e kendi yemeklerinizi, kendi yataklarnz verdiniz. Evet, her eyi yalnz, Cenab Hak'tan istediniz. Yalnz Cenab Hak'ka sndnz ve bu suretle Cenab Hak'kn mkfatna mstahak oldunuz ve u ciz ve hemen her gn tamire muhta durumda olan gemi ile koca bir dman filosuna kar byk bir varlk gsterdiniz. Vatan kylarnn taarruzdan korunmas, fakir gemicilerimizin hareket serbestisini ve ticaretlerini saladnz. Trk o r d u su ve donanmas yararna yaptnz hizmetler de ayrca uzun bir fasl tekil eder. Yalnz urasn hatrlataym ki, boazdan knzla Yunan donanmasndan Averof gibi en kuvvetli zrhlsyla drt torpido ve muhribi ayrtarak Adriyatik'i muhafazaya mecbur etmeniz, dman kuvve-i asliyesini en azndan drt misli zayflatmt. Sonra da siz, stnze e k t i iniz bu filonun muhafazas altndaki havuza pervaszca g i r d i n i z ve mhim vazifeler grerek Allah'n avniyle geminizi kurtarp, salimen ktnz. Bakaca, dmann asl 175 k u v v e t i n d e n birka t o r p i d o y u stnze celp ile mteferr

i k a n dolatrdnz ve bu suretle dman kuvvetini bir p a r a deha zayflattnz. Btn bu fedakrlklarnzla milyonlarca vatanda, byk bir milleti sevindirdiniz. Bu m i l l e t in en bahtsz gnlerinde yzn aarttnz. Barbaros'un tad bu sanca, tpk onun' gibi o denizlerde ferman ferma olarak an ve erefle gezdirdiniz. Saatlarca, gnlerce, haftalarca deil, aylar ve aylarca vazife banda, top banda, uykusuz, huzursuz, sadece vat a n ve millet ak ile kendinizi feda ettiniz. Hamidiye'nin mbarek kldnz sancan hrmetle perek gazanz b t n millet adna tebrik ederim. Hamidiye ve onun kahraman stanbul'a girince yer yerinden oynad. Btn stanbul halk, Hamidiye'yi ve o n u n lmezler arasna karan kahraman svarisini grmek iin sonu gelmez kalabalklar halinde limana kouyordu. Bahriye Nazr Mahmut Paa, Maliye Nazn Rfat b e y ve Dahiliye Nazr Talt beylerle pek ok kurumlar, heyetler halinde onu karlamaya gelmiti. Btn limand a k i Trk vapurlar Hamidiye, Rauf bey ve onun yiit arkadalar erefine bir mill bayram havas yaatrcasna b a y r a k l a r l a donanmt. Vapurlar, kayklar, istimbotlar karlayc halk ynt a r y l a dolup tayor: Yaasn Rauf bey ve kahraman arkadalar! Yaasn anl Hamidiye! diye baryorlar, barm a k t a n sesleri kslan stanbullular, gzlerinde yalarla yalnz mendil ve el sallyorlard. Rauf bey, stanbullularn

gznde bir mill kahramandan daha baka bir ey, bir m i t o l o j i kahraman olmutu. Erkekler, bu yakkl, yiit, T r k arslanna imreniyorlar, kadnlarsa onu k olunacak t e k erkek olarak gryorlard. Halk, yn y.n Hamidiye'ye kyor, Rauf beyle, subay ve eratla kucaklap pyordu. Altm yandan yukar ak sakall bir yal kii, gzlerinden akan yalarla sakallar slanm olarak Hamidiye'nin merdivenini kucaklam pyor, pyordu. Elindeki sopasna dayana dayana gelmi olan daha 176 yal bir adamcaz, birok yal gaziler arasndan ileri frlayarak : Dnya ve leme kar yzmz aartcn o kahraman nerede? Dnya gzyle bir greyim de a l m d a n peyim! diyerek yana yckia Rauf beyi aryordu. Merdivenlerden inenler kanlar sayszd. Balkan Sava'nn o korkun kara d, Hamidiye kahramannn sat tatl k iinde eriyor, silinip gidiyordu. Karanlktan gzleri grmez olmu stanbul hemehrileri, bu yldzn aydnlnda outurarak gzlerini ayor ve ona hayranlk, sevgi ve ak dolu baklarla bakyorlard. Byle bir y i i t krk ylda bir yetiirdi. Btn kadnlar bu kandayd. Evet, byle bir yiidi anaiar ancak krk ylda bir doururdu! Mdafaay Milliye Cemiyeti adna Hamidiye'yi karlayan Cemiyet bakan (daha sonra mebusan meclisi

bakan) Cellettin Arif bey de ho geldiniz nutkunda yle demiti: Rauf bey, dmann alaka tecavzne merte cevap vererek ufack geminizle koca bir donanmaya meydan okudunuz. Akdeniz'in nihayetsiz dalgalar arasnda bulunan dman vapurlarnn meleklmevti (lm melei) kesildiniz. Hamidiye'nin lm istihkar sur e t i y le ihraz eyledii harikulade cesaret, btn dnyann hayranlk ve takdirini mucip oldu. Yeryzndeki msimaniar. her hareketini, her arkn yakndan takip eder oldu. Dman gemilerine attnz gllelerin tarrakas, bt n Trklerin ve mslmanlarn kalplerinde ferahlk, sevin ile nlyor ve her gn herkes bir Hamidiye'miz var diye nyordu. Rauf ismi vatan urunda hayat hie sayma mradifi olarak kalacak ve bu isim Trk vicdannda ebediyen unutulmayacak ve btn Trk ve Osmanllar, her bahriyeliden bir Rauf olmasn bekleyecektir. Rauf bey, bir gaza ettin ki honut eyledin mminleri! Hamidiye'nin evresini saran motorlar, kayk ve sand a l l a r iindeki binlerce kii durmadan, sevin, minnettarlk lklar atmakta ve Rauf beyden hi olmazsa birka sz olsun beklemekteydiler. Rauf bey, en sonra sz ala177 2/F. : 12 rak bir alak gnlllk rnei olan u ksa szleri syledi : Muhterem nazrlarm, mirlerimden alm o l d u um emri harfiyen icra etmekten baka bir ey yapmadm. Ben ve arkadalarm, mrettebatm ile beraber hepimiz

ancak askerlik vazifemizi yaptk. Bu sebeple bizler bu kadar sitayilere lyk deiliz. Hamidiye'yi en sonra ziyarete gelen stanbul Muhafz Cemal bey olmutu. Cemal beyin byk bir heyecan iinde olduu aka grlyordu. lk szleri azndan karken gzlerinden de yalar boanmt. Gvdesi heyecandan zangr zangr t i t r e r k e n : Kahramanlar! diye bard, sizin bu fedakrlnz, yarn denilebilecek kadar yakn bir gelecekte, Osmanl donanmasnn yalnz Akdeniz, Karadeniz ve ap denizinde deil, belki dnyann b n denizlerinde Kemali satvet ve evketle ceveln edecei hakkndaki kanaatlerin" kuvvet bulmas iin bir balangtr, diyeceim. Sizin huzurunuzda syleyecek sz bulamyorum. Kalbim doluyor, tayor. Fakat, s y l e y e m i y o r j m . Hususiyle sizin gibi fedakr ve kahraman denizcilerimizin karsnda bir kara askerinin sz sylemesi byk bir crettir. Sizleri tebrik eder, gazanz takdis eylerim. mi Balkan Sava brakmasndan sonra hkmet, Rauf beye bin kiilik mrettebat vererek Sultan Osman d r i t n o t u n u t e s l im almak zere Londra'ya gndermiti. Bu d r i t n o t , Armstrong tezghlarnda Brezilya adna yaplmsa da bu hkmet, sonradan onu satn almaktan vazgeince Trk hkmetince satn alnmt. Sultan Osman'n son t a k s i t i olan yedi yz bin lira da denmi, yalnz Trkiye'ye gelmesi kalmt. Rauf bey, tam aydr

bin kiilik mrettebat ve askeriyle ngiltere'de s r t p durduu halde, hl gemiyi t e s l im alamamt. 2 Austos 1914 gn geminin teslimi iin f a b r i k a ile anlama yaplmken, son t a k s i t i n de dendiini anlayan ngiliz hkmeti, teslimden iki gn nce ona el koymut u . Bunun da nedeni meydandayd, tam bir hafta nce 178 Avusturya-Macaristan, Srbistan'a sava iln ederek Birinci Dnya Sava'nn ilk kurunlarn hanedan kaatillerinin gsne boaltmlard. ingiltere, Fransa ve Almanya da silhlar p a t l a t t k t an sonra ngilizler, Wickers tezghlarndaki Readiye dritnotumuzla bu arada iki torpido destroyerimize de el koymulard. Savaa giren ve Trkiye'ye kar da yaknda sava aacan dnen ngiltere, kendi tezghlarnda yaplan btn sava gemilerine ambargo koyacan bildirerek Trkiye'nin yapt iddetli protestolara deer vermediini anlatmt. Rauf beye, mrettebatyla kendisini ngiltere'ye gtren Reit Paa vapuruyla stanbul'a dnmekten baka yapacak i kalmamt. T am Lizbon'a ulamlard ki, Goben ve Breslaw Alman sava gemilerinin anakkale Boaz'ndan geip Trkiye'ye sndklarn iittiler. Reit Paa vapuru, anakkale Boaz'na vardnda boaz abluka eden bir sr ngiliz sava gemisiyle karlat. ki Alman sava gemisinin boazdan kmasn bekliyorlard. Rauf beyin

bindii gemiye dokunmadlar. Bu sre iinde bu iki sava gemisi de Trk hkmetince seksen milyon mark'a satn alnd ve onlara Midilli ve Yavuz adlan verildi. Rauf bey, stanbul'a varp da ksm seferberlik yapldn ve mebusan meclisinin geici olarak da olsa datlm olduunu grnce amad. nk. Almanlarn Enver'i ve arkadalarn erge savaa sokacaklann yedii ekmek gibi biliyordu. Doruca, Harbiye Nezaretine giderek Enver Paa'nn karsna kt. Enver'de tam bir diktatr hali sezmiti. O ngiltere'de yararsz ve bombo gnler geirirken Enver ve arkadalar, en gl mevkileri paylamlar ve iktidarn doruuna oturmulard. Enver Paa, pek tatl sesi ve iten grnmeye alan btn davranlaryla Rauf beye unlar d e d i : Rauf bey ne yapalm, ite byle oldu. Bu vazife de bize dt. Yoksa zat ahanenin coraf durumu i t i bariyle ehemmiyeti aikr olan Afganistan'la mnasebet 179 tesis etmek ve Afgan ordusunu slah eylemek gibi bir vazife ile Afganistan emrine gndermek zere olduu heyetin banda gitmeyi t e r c i h ederdim. Bu aka, Rauf beye Afganistan'a sen gider misin? demekti. Rauf bey, bu en olmayacak ok garip neri karsnda arp kalmt. i biraz da mizaha dkerek, buna biraz da aka dozu katarak iin garabetini Enver Paa'ya

anlatmak i s t e d i : Afganistan denen yerin, adndan baka nesini biliyoruz, paam? u anda orann haritadaki yerini bile gzmn nne getiremem. Nereden, ne ile, nasl gidilir, hangi yollarn ucundadr, mehulm. Msaadenizle, Amer i k a t a r i k i y l e mi gitsem acaba? Bunlar glmseyerek syleyen Rauf beyin karsnda Enver Paa hi gerilememiti. Tersine, alabildiine ciddiydi: Geri oras yle ama, mevzuubahis olan i, Afganistan' ngilizler aleyhine harbe girmeye hazrlamak gibi son derece ehemmiyetli bir teebbstr. Siz, merak etmeyin, herey hazrlanmtr. Irak ve havalisi kumandan Cavit Paa'ya icap eden talimat verilmitir. O, size her trl kolayl gsterecek. Irak'tan ran yoluyla Afganistan'a geebilmeniz iin gereken her eyi yapacaktr. Siz, evvel onu grn, onunla temas edin, kfidir. Rauf bey, pek iyi biliyordu ki bu dnce, Enver Paa'nn deil, dorudan doruya Alman mparatoru Wilhelm'indi. Bunu yutmaktan baka are yoktu. Afganistan'da harcanmak zere birok sandk dolusu Alman altn daha imdiden eski iran elisi Von Was Moss eliyle stanbul'a bile g e t i r i l m i bulunuyordu. Sultan Reat da Habibullah Han'a armaan olarak deerli kllar gnderiyordu. Hele o zavallnn hibir eyden haberi yoktu. Yine Enver Paa'nn dediine gre umum karargh ark ubesi mdr mer Fevzi bey, Rauf beyin maiyet

i n e verilecek asker heyete bakanlk edecekti. Rauf bey, Bingazi'de Enver beyle beraber bulunduu bu eski arka180 dan ok severdi. Hamidiye serveninde de dnya kadar iyiliini ve yardmn grmt. mer Fevzi Mardini bey, Irak'ta, Suriye'de ve Afganistan'da yaplacak ilerin programn btnyle hazrlamt. Enver Faa, Rauf beyin emrine bir tabur da asker verileceini s y l e m i t i : Cok mhim bir vatan hizmettir, bunu ancak siz yapabilirsiniz! diyerek de Rauf beyi en ince yerinden yakalamt. Bunca direnmeden sonra Rauf bey, Afganistan'n ilk Trk siyasal temsilcilii grevini zerine almak zorunda kald. Rauf bey. Von Was Moss'u da heyetine katarak stanbul'dan Irak'a doru yola kt. Rauf beyin askeri heyetinde sonradan General olan Hasan Atakan ile Osman Tufan beyler ve bir de Afganl Abdurrahman Nihat vard. Bu sonuncusunu Enver Paa, salt eitli dou dillerini bildiinden onun yanna katmt. Rduf bey, kafilesiyle ilk konak olarak Halep'te Baron Oteli'nde kald ve orda Midilli ile Yavuz'un Rus limanlarn bombardman marifetini dinledi. Olan olmut'j. Almanlarla Enver Paa'nn istedikleri, en sonra olmu, Trkiye, Almanya'nn yanbanda savaa girmiti. Enver Paa, bu mola srasnda Rauf beye Benz marka bir otomobil gndermiti: Bu, stanbul'daki Alman Ata

e m i l i t e r i n i n otomobiliydi. Dou serveni, bu otomobille daha kolaylaacakt. Rauf bey, mer Fevzi Mardin beyle Abdurrahman Nihat' otomobiline alarak Badat'a, Cavit Paa'nn kararghna g i t t i . Araplar, eytan! eytan! diye Benz otomobilden rkp kayorlar, hanclar da, binek arac olarak karlarnda deveden baka bir ey grmediklerinden Rauf beyle arkadalarn konuk olarak ieri almyorlard. ngilizlerin Basra'y aldn iiten Rauf bey, hakl olarak rkmt. Cavit Paa da klavuz olarak Rauf beye ngiliz casusu olduu su gtrmeyen bir eyhi salklamtt. Rauf bey, bu herifin ngiliz sempatizan, ya da 181 ngiliz altn dkn olduunu daha nceden pek iyi b i l i y o r d u . Bu yzden, bu servenin, hem yararsz, hem de tehlikelerle dolu olduunu anlamt. Midesi adamakll bulanmt. Zaten bamszd, dorudan doruya Enver Paa'ya balyd. Bunun iin yine Kurna'daki kar a r g h t a n Badat'a dnd. Enver Paa ile haberleerek durumun olumsuzluunu anlatt. Enver Paa da bu iin iinden kacak gte deildi. En sonra, Rauf bey, ran snrndaki Mendeli kasabasnda karargh kurup beklemekten baka are bulamad. Burada Von Was Moss, Rauf beyin heyetinin ba olduunu kabul etmeyip kendisinin ba olduunu syleyerek direnince Rauf bey, adamn yanndaki altn sandna el koyarak onu heyetten kovdu ve uzaklatrd.

Enver Paa, Rauf beye gnderdii son emirde yle diyordu : imdilik bulunduun yerde kal. Cenub iran Bakumandansn. O blgeyi airetlerle mdafaa edecek, ng i l i z l e r i karacaksn. Rauf bey, bu yeni sfatla Mendeli'de oturmu bekliyordu. ran'n kuzeyinde Rus, gneyinde de ngiliz nfuzu hkim olduundan, her iki nfuz blgesinin airetleri, n g i l i z l e r ve Ruslarca Rauf bey kafilesinin zerine saldrt ld. En yaknlarnda bulunan Sencani airet adamlar, iler i k a r a k o l l a r d a k i Trk askerlerini ehit etmekte gecikmediler. Bu kkrtmay ortaklaa yapanlar Kirmanah'taki n g i l i z ve Rus konsoloslanyd. Bylece, iran'n iinden kendine yol aarak Afganistan'a gitmek hlyas da suya dyordu. Rauf bey de bo durmad, yanbalarna dek sokulan a i r e t l e r i , Trk taburuyla kuattrd, airetler dzgn Trk a s k e r i n i n nnde dayanamayarak katlar. Rauf bey de t a b u r u yrterek Kirmanah nne dek geldi. Bir tabur a s k e r l e Kirmanah'a girmek tehlikeli bir oyun olacandan ehre girmedi. K r i n d ' t e karargh kurdu; buras Kirmanah ile ran snr arasndaki dalarda bir yerdi. Rauf bey, burda bamsz bir hkmet bile kurdu. O l d um olas Iran hkmetinin vergi toplayamad bu blge halkndan vergi toplad ve iran hkmetine teslim ett

i . Bu dalarda tam bir yl mini mini bir Trk hkmetin in bakan olarak kald; ngilizlere Badat'n yolunu kapad. Burda, Rauf bey, cok enteresan bir olayla karlamt. Kendi taburu ile Sencani airetinin savalarnn nne katm kovalarken onlarn arasnda yanndan kovmu olduu Von Was Moss ile Tahran Alman Ataemilit e r i n i de grnce akl bandan gideyazmt. Demek ki. Almanlar da bukalemun gibi girdikleri blgeye uymasn biliyorlard. ran'da olduklarndan olacak acem klc gibi iki yanl kesiyorlard. Rauf bey, bu, olay mr olduka unutmayacakt. ran'n dalar gibi insanlar da douya yol vermiyordu. Badat blgesi de yava yava tehlikeye giriyordu. Artk, Kirmanah dalarnda padiahlk yapmann anlam kalmamt, bu padiahln ne Rauf beye, ne de Enver Paa'ya bir yarar vard. Bunun iin Rauf bey, durumu Enver Paa'ya bildir e r e k subaylarnn ve mehmetiklerinin nne dt ve A n a y u r t ' a doru yola kt. Rauf bey, fedai taburuyla Kerkk kasabasna ulat n d a Enver Paa, yeniden Afganistan iini kurcalamt: Aman, Afganistan'a gitmez misin? Rauf bey, yine ayn akay yinelemiti : Amerika yoluyla m? Ve bu akadan sonra, Enver Paa, Afganistan yolunun bugnn koullar iinde bsbtn kapal olduunu a n l a y a r a k bu serveni de bylece kapamt. Bunun zerine bakumandanlk vekletince ran'n

boaltlmas emri verilmiti. Enver Paa, Rauf beyi Yarbayla ykselterek Bahriye Kurmay Bakanlna atad. A r t k Rauf bey iin her t r l ara kullanarak bir an nce stanbul'a erimekten baka yapacak i kalmamf. Rauf bey, stanbul'a vermi ve Bahriye Kurmay Bakanl grevine balama. Bahriye Nazr Cemal Paa, 183 drdnc ordunun banda Suriye'de bulunuyor, yerine Enver Paa, veklet ediyordu. Rauf bey, iin iine girdikten sonra. Alman subaylarnn bu nezaret; bsbtn ellerine geirmi olduklarn grd. Donanma kumandan Amiral Suon, Trk donanmasn; kendi isteince ynetiyordu; vekletin ube mdrleri bile Almand. Amiral Suon, elbette yalnz Almanya iin alyordu. Trk donanmas iin hi bir yetkili Trk, Amiralden, bir ey sormak ve istemek hakkna sahip deildi. Trkesi, Amiral Suon, st olarak yalnz yksek Alman kararghn tanyor, raporlarn yalnz ona veriyordu: Ben, her eyi bal bulunduum Alman kararghna veriyorum! diyerek de yapt ii aa vurmaktan ekinmiyordu. Midilli ve Yavuz sava gemilerimizi ilk nce alp Karadeniz'e karan ve Ruslara saldrarak Birinci Dnya Scva'na girmemizi bir olup bitti haline getiren adam da o idi. Rauf bey, Trkesi, bu kat yrekli adamdan hi holanmyordu.

Rus kylarn bombardmandan dnen Suon, Sivastopol aklarnda silhsz bir Rus gemisini batrm ve denize dklen gemi personelini lmle penelemeye brakmt. Bu ara, oradan geen bir Trk dest r o y e r i n i n ikinci kaptan Hasan Basri bey, denizde bir adamn rpndn grerek gemiyi durdurmu ve bir Rus d o k t o r u olan kazazedeyi kurtarmt. Rauf beyin de yakndan tand Hasan Basri beyin bana bu yapt insanca davrantan dolay mrnn en byk felketi geldi: Suon, onun bu davrann yufka yreklilik ve askerlie smaz bir davran olarak grm, zavall yiit ve insan subay askerlikten temelli olarak kovmutu. Suon ad geince, Rauf beyin aklna hep zavall Yzba geliyor, isyan ediyordu. Bu olay. btn Trk denizcilerinde birer kk t i ran kesilen irili ufakl Alman subaylarna kar bir gvensizlik, bir gceniklik meydana getirmiti. Bir baka olay daha bu gceniklii fkeyle dek ykseltmiti. Yine bir 184 Trk destroyerinin kaptan, kendisinden iki rtbe aa bir Alman subcynca grevinden uzaklatrlm ve onun yerine geerek gemiyi karaya oturtmutu. Suon. sadece susmutu. Rauf bey, bir sre bu hakszlklara ses karmam, sonra patlamak zorunda kalmt. Bahriye Nezaretinde ok nazik grevlere y e r l e t i r i l m i olan Alman subaylarn birer birer ordan uzaklatrmann yolunu aram ve

bulmutu. Amiral Suon, bu sralarda Bahriye Maviri adyla bir Alman Amirali daha getirtmiti. Bu adam, Rauf beyi, grmek zere artm : Bahriyenin slah iin hazrlanm projeniz var m?.. diye sormutu. Evet, var! Grebilir miyim? Hayr, maalesef veremem. Niin? nk, ben ancak Bahriye Nazrma kar sorumluyum. Size kar sorumluluum yoktur. Bu sebeple size vermekte mazurum. Siz grmek stiyorsanz Bahriye Maz n Vekili Enver Paa'ya gider, ondan istersiniz. Bu konumadan bir gn sonra Enver Paa, hmlo Rauf beyin odasna g i r m i t i : Nedir bu mesele, yahu? Alman Amirali bana geldi. Rauf bey, adamakll konutu, Enver Pasla dnmek zorunda k a l d : Vallahi, Rauf bey, dedi. Sen haklsn, ama, bilmiyorsun, en iyisi, bu Amirali de al, beraber am'a gidin. Bu ii Cemal halletsin. Asl mesul odur. Onunla grn! Rauf bey. Alman Amiralini de yanna alarak am'a g i t t i ve Cemal Paa'ya derin derin dert yand. Cemal Paa, onun derdini a n l a m t : Peki, dedi, sen istirahat et. yol yorgunluunu g i der! Merak etme, ben meseleyi hallederim.

Cemal Paa, verdii kararda bu Alman Amiralinin gereksizliini aklam, Rauf beyi, gelecek beldan kur185 tarrnt. Rauf bey, bylece stanbul'a ii rahat olarak dnmt. Bu olaydan sonra, Alman mparatoru kinci Wilhelm, Bahriye Nazr Cemal Paa'y ziyarete armt. Cemal Paa, Rauf beyi de beraber gtrd. mparator, Ren rma kysndaki kararghnda Cemal Paa'y kabul etti. Cemal Paa, Rauf beyi mparatorla tantrd. Wilhelm iki eliyle Rauf beyin ellerini smsk yakalam, babacan, iten bir sesle : Sizin hareketinizi, Hamidiye seferinizi ilgiyle, yakndan takip ettim, dedi. Bizim Emden kruvazr de sizi taklit etmek istedi, fakat muvaffak olamad. Sen ba a r ile memlekete dndn. Bunlar uzak douda batt. Rauf bey, mparatora teekkr etti. Cemal Paa'nn van sra birok asker fabrikalar, askerlii ve denizcilii i l g i l e n d i r e n yerleri gezdi, grd ve Alman sava makinas zerinde bir fikir sahibi olmaya zorland. Sonra stanbul'a .dndler. Amiral Suon, artk Rauf beyi yolunun stnde bir diken gibi grmeye balamt. Onun varln herhangi b i r biimde ortadan kaldrmaya da davranarak Enver Pa a ' y a yle azdan bir jurnallama y a p m t : Rauf bey, ngiliz taraftarlarndandr ve baz kendi

gibi denizcilerden kurulmu gizli bir cemiyetin reisidir. Bu cemiyet, mnferit sulh teebbsnde bulunacaktr. Enver Paa, Suon'a yle karlk vermiti : Biz, evvel her eyden nce Trkz, sonra Trk ve Trk vatanna dost olanlarn dostuyuz. Rauf bey, bu davranyla Almanlar Bahriye Nezareti kadrosundan uzaklatrm. donanmadaki grevlerine dokunmamt. Kendisine bu denli di bileyen Amiral Suon'la ancak bir kez yz yze gelmiti. Enver Paa, bir gn Rauf beyi de alarak Yavuz'a gitmiti. Yavuz'da : Kuds' mdafaa iin Yavuz'la Filistin cephesine asker gndermek istiyorum, fakat Suon buna kardr, 186 siz ne dersiniz? diye sordu. Rauf bey de ona doruyu syledi: Yavuz'u gzden karmadka bu olmaz. Eer Yavuz boazdan karsa bir daha dnemez. Gitmesine gider, asker gtrr, dnte ya bir ecnebi limanna snmas veya ngilizlere teslim olmas mukadderdir. Rauf bey, Suon'u ilk ve son kez ite o gn grmt. Rauf bey, bir gn Akaretler'deki 76 numaral evde Mustafa Kemal'i ziyarete gitmiti. Mustafa Kemal'i pek zgn grmt. Bunun nedenini abucak rendi: Yedinci ordu kumandan olarak Halep'te bulunduu srada yine Enver Paa ile aralarnda bir anlamazlk patlak ver mi, o da basm istifay gelip anasnn evinde ykc bir

inzivaya ekilmiti. Mustafa Kemal'in anlattna gre. Cemal Paa da Hicaz ve Medine taraflarndaki yetki snrlarn tesbit meselesinden Enver Paa'yla elimeye dmt. Bu yzden o da Enver Paa'yla kozunu paylamak zere stanbul'a giderken Halep'te Mustafa Kemal'e de uramt. Mustafa Kemal'in derdini dinleyen Cemal Paa. ona: Biraz sabret, bekle, demiti, eer stanbul'da meseleyi halledemezsem sana bildiririm. O zaman beraber i s t i fa ederiz. Cemal Paa, stanbul'a giaip iini istedii gibi zmlemi, dnte yine Mustafa Kemal'e urayarak: Canm, vazge, ii bytme^. Niin byle eyler yapyorsun? Zaman m imdi, sakirj ol! diye ukallk da edince Mustafa Kemal'in kafasnn tas atmt. Trene atlad gibi ekmi stanbul'a gelmiti. Rauf bey bunda Cemal Paa'y bsbtn haksz bulmutu. Bir gn Rauf bey, aziz dostunu ziyaret etmek iin yine Akaretler'e uramt. Mustafa Kemal'in yznden den bin para oluyordu. Bu gerek zntnn nedenini anlamak istedi, Must a f a Kemal de unlar a n l a t t : Dn gece, eski valilerden Memduh beyin ili'deki evinde eleniyorduk. Ayn apartmann st katnda 187 oturan Cemal Paa'nn eski ktiplerinden Arap Tevfik de indi, sofraya geldi, yanma oturdu ve: Cemal Paa

sizi pek sever! diye sze balaynca birdenbire sinirlenip kendimi tutamayarak: Senin Cemal Paan da.. diye bastm kfr. Gelgelelim, ertesi sabah ili'ye ktm, giderken bir de baktm ki, Cemal Paa da herhalde Emirgn'daki evinden ili'deki evine geiiyor. Beni grnce otomobilini durdurdu, davetle yanna ald, b i r l i k te gtrd. Mustafa Kemal, bir ksa sre sonra sznn gerisini getirdi : Nedir bu benim bama gelenler? Evvelki gece byle oldu, sabahleyin de byle. ardm vallahi. Ne yapaym bundan byle? Deli olacam. Bamza i atk. imdi, gider Tevfik, sofradaki szlerimi Cemal Paa'ya anlatrsa... Rauf b e y : Hele dur, tel etme, paa! dedi. Rauf bey hemen Bahriye Nezaretine g i t t i . Cemal Paa'y orada buldu. Eline bahane olarak birka evrak da almt. Cemal Paa'y, Enver Paa'ya telefon etmek zer e buldu. Arap Tevfik. gerekten de mzevvirliini yapmt, v Paa. telefonda Enver Paa'ya yle diyordu : Nedir artk bu ektiimiz Mustafa Kemal'den? Divan harb isterim. Benim iin demediini brakmam. Rauf bey ona : Ne oluyor? diye sordu. Ne olacak, ite senin Mustafa Kemal'in benim iin

azna geleni sylemi. Nereden kt bu, kim sylemi? Tevfik geldi syledi. Byle byle oldu diye a n l a t t . lhi paam! Tevfik de kim oluyor? Siz de, Must a f a Kemal Paa da birer ordu kumandansnz. Tevfik, aranza nasl girer? Byle adamlarn lfyla hareket edilir mi? Ya ne? Brakn, bir de ben soraym. Anlayalm, bakalm. 188 Cemal Paa, telefonda Enver Paa'y buldu : Rauf bey bu i tetkik edecek, ondan sonra size malmat veririm, dedi. Rauf bey, otomobile atlayarak yine Akaretler'e kot u . Mustafa Kemal'e: * Tevfik sylemi, dedi, imdi yaplacak ey basit. Ben sizi bartracam. Mustafa Kemal: Hayr, dedi, ben Divanhane'ye gitmem. Divanhane'ye deil, ben bir yemek tertip edeceim, ikinizi de davet edeceim. Ertesi gn, Perapalas'ta le zeri Cemal Paa, Must a f a Kemal Paa ve Rauf bey bir de Mustafa Kemal'in yaveri Salih bey, bir masa banda bulutular. Hibir ey olmam gibi yediler, itiler. * *

1917 de Rusya'da Bolevik devrimi olunca, baa geen Lenin ve arkadalar, Rusya'nn dmanlaryla ivedi bir bar yapmak zere kap atlar: Sava esirlerini de i toku etmek istiyorlard. Bunun zerine mttefikler Kopenhag'a birer grme heyeti gnderdiler. Trk heyetinin bakan da Rauf beydi. Orda Bolevik heyetiyle konuup anlaarak esirl e r in nasi deitirilecei zerinde bir karara vardlar ve sonra stanbul'a dndler. Lenin, savaa son verilmesini, bar yaplmasn istiyordu. Bar konumalar in bu kez Brest-Litovsk ehrinde bir toplant yaplmas kararlatrld. Trk heyetinin bakan Talt Paa'ydi; Bahriye tems i l c i s i olarak da Rauf bey gidiyordu. Bolevik heyetinin bakan Troki idi. Rusya 2 Mart 1918 de yaplan bu bar grmelerinde en ar koullar da gzlerini kapayarak benimsemiti. Trkiye, doudaki snrlar zerinde istedii gibi hak sahibi olacakt. Rauf bey, istanbul'a dnnce, Ruslarla bar yapldndan artk Karadeniz'de savan sona erdiini, bunun i i n de Alman Amirali Suon'un donanmann banda kalmasnn bir gerei kalmadn dnmeye balamt. 189 Bu dncesini Bahriye Nazr Cemal Paa'ya da a t ; Cemal Paa vkel heyetine bildirdi, onlar Rauf beyin nerisini doru bulmadlar. Suon, yine grevinde kald. Demek ki. Cemal Paa

ii sk tutmamt. Yoksa, i, baka t r l olurdu. Rauf bey, byle dnerek ok zld.. Bunun zerine yaplacak biricik iin ekilmek olduunu anlam ve ac bir i s t i fa mektubu yazarak Bahriye Nazrna gndermiti. Cemal Paa bu istifay kabul etmedi. O da istifasnda direnip aylarca daireye uramad. Sonra, olaylar hzla geliti: ttihat sava kabinesi ekildi, Ahmet izzet Paa'nn kabinesi kuruldu. Rauf bey, bu kabinede Bahriye Nazrlna arld. Bu kabine de hibir ey baaramadan dt, yerine Tevfik Paa kabinesi kuruldu. Onun ardndan da, btn gerek yurtsev e r l e r i n Anadolu'ya kamasna sebep olan Fent Paa ka- i binesi gelmiti. * ** , Rauf bey, arkadalaryla Bandrma'ya ktktan sonra, hi vakit geirmeyerek Balkesir-Uak zerinden Must a f a Kemal'e erimek iin hemen yola koyuldu. Trende tannmak ve bir kahpelie uramak tehlikesi olduundan bu yolu baka baka aralarla kestirmeye karar verdi. At, eek, araba gibi ne bulursa ona biniyorlard. Rauf bey, Bandrma'dan epeyce uzaklatktan sonra, artk kim olduunu meydana vurmakta bir saknca grmedi. Uak'tan sonra Akhisar, Salihli, Manisa, demi dolaylarna yneldi, izmir ve dolaylar igal altndayd ve tehlikeliydi. Bu yol zerindeki ky ve kasabalarda mola veriyor,

k y l l e r l e dertleiyor, daha dorusu onlar syletiyor, onlarn derdini deiyordu, izmir'in bir facia halinde igal i , kylleri sersemletmiti. Onlarn umutlarn tazelemeye almak, byle bir zamanda pek g idiyse de Rauf bey, bunu da yapmaya alyordu : Allah'tan mit kesilmez; dman, mutlaka kahro190 lacaktr. Mustafa Kemal Paa geliyor. Sk tutunun, iyi gnler yakndr, diyordu. Kadnlar, erkekler, bu gzel ve mutlu szlerden gzleri yaararak onun ellerine sarip pmeye alyorlard. Rauf beyin grdne gre btn bu kyller, t o p r a k larn ve namuslarn dmana inetmemek iin her trl fedckrla hazrdlar. Yallktan iki bklm olmu bir ak sal kyl nine, askerden gelmek zere olan olu iin hazrlad bir oday yatmos iin Rauf beye vererek : Gel, olum, bak, senin iin rahat edesin diye derleyip dedim. Allah sizler gibi yiitleri bamzdan eksik, etmesin, deyince Rauf beyin heyecandan gzleri yaarmt. Artk, da ta dmana kar koymak iin kmldamaya balamt. Rauf beyin, Hamidiye kahraman Rauf beyin adn iitmeyen mi vard? Efeler, onun kendi dalarna dek geldiini iitince, grmek iin koarak geliyorlard. Rauf bey, demi'te, Demirci Mehmet Efe ve kzanlaryla karlat. Demirci de, baka efeler de yle diyorlard :,

 Emredin, bizi anamz bugn iin dourdu, emrinizdeyiz. Hepsi, bir ba aryordu. Rauf bey, arkadalaryla, nabz yoklayarak demi't e n sonra Aydn, Nazilli, Sandkl derken Afyon Karahisar'a varmt. Rauf beyle arkadalarn burada bir olay adamakll artt; bu gzel bir aknlkt: Buradaki t menin kumandan Mahmut bey, kendi kendine davranm, seferberlik iin karar vermi ve bunu da uygulamaya balamt. Rauf beyle arkadalar bu hayrl ii g r n c e sevinten gzleri yaarmt. Rauf bey ve arkadalar burada biraz mola vererek getikleri blgede edindikleri btn mill, psikolojik durumu stanbul'da kendilerinden haber bekleyen Kara Vasf, Doktor Cell Muht a r gibi arkadalarna iletmeyi dndler. Bunun iin de 191 T o p u o l u Nazmi beyi Afyon'dan stanbul'a gnderdiler. Nazmi bey, ayrlrken Rauf beye iki bin altn lira brakt. Rauf beyle arkadalar bundan sonra yine yola ktlar ve Sivrihisar zerinden dalgal tepeciklerle evrilmi sar bozkrlar ehri Ankara'nn yolunu tuttular. 1919 ylnn 8 Haziran gn Rauf bey, Sreyya Yiit, Osman Tufan, Hintli yedek subay Abdurrahman beyler, gz kamatran bir bozkr gnei altnda Ankara'ya vardlar. Rauf beyie arkadalarnn Ankara'ya geldiini yalnz bilen, onlar karlayp Keiren'deki evinde konuk eden Ali Fuat Paa'dan baka yirmi drdnc Tmen Kumandan Yarbay Mahmut beyle bir de, Ali Fuat Pac'-

nn Kurmay Bakan Binbay mer Halis beydi. Paa, bu ikisinden bakasnc almam, gereken gvenlik tertibatn da onlarn eliyle aldrmt. > Ali Fuat Paa, bir yayl araba ile gelen Rauf bey ve arkadalarn Akkpr'de karladndan Hseyin Rauf bey, ok s e v i n l i y d i : te, birbirimize gene kavutuk, dedi. Bylece, ili'deki evde, Mustafa Kemal, Ali Fuat Paa ve kend i s i n i n verdikleri Anadolu'ya gei kararn hatrlatmak istedii anlalyordu. Rauf bey, Ali Fuat Paa'nn Keiren'deki evinin bahesinde oturmu Ankara'ya bakyordu. Vakit geceydi, bozkr yldzlar pek iri, pek parlak ve yakn grnyordu. Samanyolu gneye doru ak bir bulut gibi kvrlarak uzayp gidiyordu. Rauf bey, birka yl nce Hamidiye ile Akdeniz'fn enginlerinde saklanyordu. imdi de bir o denli ssz bir karalar ve bozkrlar okyanusunun ortasnda gelip durmu, yine saklanyordu. Yalnz burda dostlar, dost dnceler arasndayd. Gecenin karanl iinde uzaktan uzaa Ankara'y aryordu. Ankara'y koydunsa bul. llk bir tek k yoktu. Koyu karanlklar iinde yitip gitmi, dalgal bozkrlar arasnda o da kapkara bir tmsekten baka bir sey deildi. ite. o ve arkadalar, bu ksz ve dalgal karan192 Iklar iinde, hi dnmedikleri yerli ve yabanc bin trl

dmanla dmeye, boumaya and imilerdi. Ankara, tatan, tozdan, susuzluktan, stmadan, bataklktan, sszlktan, eski bir kaleden, birka zavall ba ve baheden, ksa sapl ekin tarlalarndan, kn alktan can veren tarla kularndan, bakr pisleyen tilkilerden, bir gz sar, bir gz mavi ve sar Ankara kedilerinden, ipek kll Ankara keilerinden, Ankara armudundan ve Ankara balndan meydana gelmi bir ehirdi. ubuk ova snda Yldrm Beyazt'la Timurleng'jn yapm olduu sava. Ankara bozkrlarnn ufkuna aslm eski ve zengin bir tablo gibi ortaya ilk gelen aydnn gzlerini ssiyordu. Rauf bey, Ankara'nn, bu insana hibir ey syiemeyen grnnden sklmt. Bir an nce Havza'daki gk gzl arkadana erimek istiyordu. Bunun iin, Ali Fuat Paa, hemen Havza'ya ifreli bir telgraf ekti. Ordan da ifreli bir karlk geldi. Ankara'daki iki kara, gk gzl ve uzun boylu gen adam, Havza'daki nc gk gzl adamn yanna bir an nce varmak iin gizlice- hazrlanmaya balad. GRESUN'DA YUNAN BAYRAI Namuslu insanlarn, erefsizler kadar yrekli olmadklar bir memleketin sonucundan kukulanlabilinir. Roosevelt Osman Aa, uzun bir sra olarak dizilmi ve atlarnn dizginlerini tutmakta olan adamlarnn nnden geiyor,

bir svari kumandan gibi hayvanlarn koum takmlarn, tylerini, trnaklarn inceden inceye gzden geiriyordu. Ufak, civelek Anadolu atlar, drt yl sren savata o k ey renmi eski askerler gibi yeni bir yolculuun heyecan iinde grnyorlard. Atlarnn banda ak g i 193 2/F.: 13 bi dimdik duran uaklar, tepeden trnaa silhlyd. Ka ln, kara ayak zpkalar, ceketleri ve kara, kulakl Trabzon balklar iinde ok canl grnyorlard. Osman A a karlarna gelince toplanyor, hazrola geiyorlard. Teftii bitiren Osman Aa, adamlarna unlar syledi : Uaklar, sevgili arkadalarm, bundan sonra he pimiz Mustafa Kemal Paa'nn askeriyiz. Gerekirse yedi dvelle yeniden dveceiz. Ama, ilk nce yarn sabah afakla birlikte Giresun'a gireceiz; orasn kurtaracaz. Gvurcuklar, artk Giresun'u Yunanistan'n ehirlerinden biri sayyorlar. Hepinizin de bildiiniz gibi Rum mektebinin bayrak direine dn Yunan bandras ekmiler. ehre gidip ilk elde bu paavray indirip ayaklarmzn altnda ineyeceiz, sonra oraya yerleeceiz, oray her t r l dmana kar koruyacaz. Yaknda, btn memle-. ket ehirleri byle bizler gibi memleketini seven s i l h l larn eline geecek. Mustafa Kemal Paa, u srada Amasya'da btn memleketi kurtaracak tedbirleri almak zere baka, byk adamlarla babaa vermi, konumaktadr. imdi, gidip hayvanlarnzn takmlarn indirin; karnlarn

doyurun, dinlensinler. Siz de karnnz doyurduktan sonda nbetileri deitirerek dinlenmeye, bir tavan uykusu kestirmeye bakn. Gece yarsndan sonra Giresun'a doru yola kacaz. Gne doarken silh atarak ehre gireceiz. ehirdeki adamlarmz, bizi karlamaya kacaklar. Kl rengi bir kayann zerinde konuan Osman Aa'nn yzne akam gnei, tatl bir krmzlk olarak vuruyordu. Kayadibi kynn bacalarndan durgun havaya mor dumanlar ykseliyor, kadnlar, kzlar evlere hzl hzl su tayorlard. Sa bacann diz kapan outuran Osman Aa : Haydin, uaklar, dedi, datn, dediklerimi yapn. Gece yars kulaklarnz kirite olsun. Milisler, atlarnn dizginlerinden ekerek b i r b i r i n d en uzaka kurulmu evlere doru ilerlediler. Osman Aa da ar ar konuk olduu eve doru yrd. inde duru 194 bir pnar gibi yeni ve taze bir heyecan kaynyordu. Artk, yeni bir memleket dvasnn nclerinden olduunu duyuyor, ilk brakma gnlerinden beri kendisini ke bucak kovalayan yalnzln, kimsesizliin ve desteksizliin bsbtn y i t ip g i t t i i n i anlyordu. Artk, memleketin geni ufuklarnda kendisine omuz veren byk kiilerin yakn desteini duyuyor, iindeki savamak gc. millete yararl olmann sevinci, her an biraz daha artyordu. Yar n sabah afakla beraber Giresun'a yapaca aknn heyecann daha imdiden duyuyordu. Bu aknn anlam, Balkan

Sava'yla seferberlikte katld arpmalardan daha baka, daha bykt. O zaman, koskoca bir Osmanl devletinin milyonca askerlerinden birisi olarak arpmt; bugn btn bu askerlerden bsbtn yoksun kalm, vatann kurtulmas iin meydana atlan birka fedaiden biri olacakt. Bunun da onun iinde uyandrd sevin, yepyeni bir mutluluktan baka bir ey deildi. Mustafa Kemal, btn Karadeniz kylarn kaplayan Pontos yangnn sndrmek grevini ona vermiti. Artk, her att admda onun mavi gzlerini hemen karsnda gryor, ondan g alyordu. Onlar, yeni Trkiye'nin ilk kurtarclaryd. Artk, kendinde imdiye dek hi duymad bir baka byklk de duyuyordu. Millet yolunda byk ilere atlan ya da byle kutsal ilere atanan her insann duyduu byklk duygusunu o da derinden duyuyordu. nsann iinde bu byklk duygusu olmadan byk ilere ve dvalara atlmak ne baar salayabilirdi ki? Osman Aa, fndk bahelerinin iinde y i t i k gibi duran eve gidip akam yemeini yedi, yakn adamlarna son buyruklarn vererek giynekleriyle srtst yatana uzand; iki elini bann altna koyarak tatl ve yiite dncelere dald. Bir iki saatk olsun uyumak istediyse de gzne uyku girmedi; yar geceye dek uyank durdu. lk horozlar tmeye baladnda ii gemi, d e r i n bir uykunun gaflet le dolu uurumlarna yuvarlan v e r m i t i . Ne var ki yry vakti de gelip attndan

195 uaklardan biri baucuna dikildi ve onu uyandrmak iin sayglca seslenmeye balad. Her tedirgin yaayan insan gibi elini tabancasna atarak doruian Osman A a : Kimdir o? Kimdir o? diye makinal tfek atna benzer bir sesle bard. Sonra, abucak durumu kavrayarak : Btn uaklcr hazr m? diye sordu. Hazr, Aa, seni bekliyoruz. Osman Aa, gzlerini outurarak kalkt. Uzaklarda birka kpek havlyor, horozlar alabildiine tyordu. Biraz teden atlarn tksrklar iitiliyordu. Gkyz akt. r i iri yaz yldzlar pek yakn grnyordu. Biraz sonra t am bir ete tertibat alnarak Giresun'a doru yola kld. Atlarn ayaklarndan kan tkrtdan baka bir ses iitilmiyordu. Osman Aa, sigarasnn ateini ovucunun iinde saklayarak derin nefes ler ekiyor, biraz sonra gne doarken gvurcuklarda uyandraca korkuyu ve aknl dnerek ksksj glyordu. ehre Gedikk|aya'dan girilecek, sonra yelpaze gibi alarak yarm ay halinde bir kuak yaparak silh sesleriyle ieri dalmacakt. ehre yaklatka gkyz mavileiyor, gkbitimi aaryor, sonra pembeleiyor, yeillikler meydana kyor, fndk bahelerinde erkencl kularn lk gibi tleri i i t i l i y o r d u . Osman Aa'yla adamlar, Gedikkaya'ya vardklarnda

Karadeniz ve onun kysndaki ehir, yan sabah iinde gerek rengini alm, gne, bir f r n az gibi kardan grnmeye balamt.. Birka dakika mola vererek son hazrl yaptlar. Tabancalarn, yanlarndan sarkan Alman ve ingiliz bombalarn, mekanizmalarnn iyi ileyip ilemediini anlamak iin mavzerlerini bir kez daha yokladlar. ehre baskn yapar gibi girmeyecek, daha ok gsteri yaparcasna gireceklerdi. undan ki ehirde bir yn dman bulunmasna karn kendilerine kafa tutacak, silh atacak bir tek yrekli insan, ya da rg; yoktu. Eer yle olsayd bu ii gece yars baskn biiminde yapabilirlerdi. 196 Osman Aa, uaklar bir daha gzden geirdikten sonra : Arkadalarm, dedi, geri u srada ehirde bize s i l h atmak yrekliliini gsterecek bir tek kii yoktur. Ama, biz, yine de ehri zaptetmeye giden askerler gibi gideceiz. Dost dman anlamal ki biz ehre silh gc y l e girdik, ancak silh gcyle karz. Bizi bundan sonra ehirden karacak babayiit de henz anasnn karnndan domamtr. imdi, burdan aa avc hattna a y r l a r a k ve silh atarak doludizgin gideceiz. Carcurlarnzdaki mermileri boaltp yenilerini doldurabilirsiniz. Yeter ki ok g r l t edelim, ok kalabalk grnelim. Haydin, imdi, bismillah, ileri! Osman Aa bunu syleyerek gkyzne doru silhn

boaltt. At, bir kez yerinde ahlanarak aa dor u komaya balad. Adamlar da g i t t i k e b i r b i r i n d e n ayrlp yaylarak onun ardnca atlarn srdler. Osman Aa'nn adamlar ehre girince ikiye ayrld, bir blm Yeniyol'a, teki blm de balarnda OsmanAa olarak zerinde kocaman bir Yunan bayra dalgalanan byk, tatan Rum okuluna doru g i t t i . Trk halk, Osman Aa'nn geliiyle yataklarndan frlam, sokaklar doldurmutu. Bugn, ok nemli iler olacan biliyor, Osman Aa'yla adamlarnn evresinde bir yarm ay gibi merakla ilerliyorlard. Sokaklarda bir tek Rum grnmyordu. Hepsi panie kaplm, saklanacak birer d e l i k bulmutu. Osman Aa'nn neden geldiini onlar da hemen hemen Trkler gibi biliyorlard. Osman Aa, adaml a r y la Rum okulunun nne doru atn srd. Mavi-ak Yunan bandras, denizden gelen sabah rzgryla ipek k t i l a n vererek dalgalanyordu. Tehlikeli bir avclar lkesine gelip konmu akn ve yabanc bir ku gibi geleceinden habersiz ve kaygusuzdu. Osman Aa'nn akr ahin baklarndan kendisi iin verilmi korkun hkm elbette okuyamazd. Yalnz, bunu bilenler vard; onl a r da okulun smsk kapanm pencerelerinin aralklarndan Osman Aa'y kin, fke, sinir ve korkuyla gzetleyen kara cbbeli Pontoslu papazlar ve gizli Pontos ekiya balaryd. Arkasna byk bir Trk kalabal birikmi olan Osman Aa, sordu :

 Bu Yunan bandrasn, bu gvur paavrasn bu diree asan kimdir? Trk halktan ok kii birden karlk v e r d i : Rumlar ast Aa, kim olacak! * Giresun'un tam ortasnda eskiden ticaret okulu, jandarma okulu olarak kullanlan kocaman yap, srgnden dnen Rumlarca yeniden sahiplenilmi ve burda hem Giresun ehrinin, hem de bu yemyeil ky eridinin kaderi zerinde gizli ve ok tehlikeli oyunlar oynanmaya balamt. Buras, hem Rusya'dan, hem de stanbul ve Atina'dan gizlice gelen Pontos i h t i l l c i l e r i n in yuvas, hem de i l i k l e r i ne dek bir cephanelik, bir silh deposuydu. Songnlerde istanbul'dan gelen bir vapurdan kan birok Kzlha il (!) sandklaryla garip ve yabanc kiiler, doruca bu byk ta yapya gtrlmt. Kaymakam Nizamettin beyin yerine stanbul'dan yeni gnderilmi olan Hrriyet ve tilf Kaymakam BadiBadi Nedim, ufak tefek varlyla g i t t i k e kanunsuzlamaya balayan ilerin nne duracana, bunlara yardmc o l u r gibi grnyordu. zmir'in nl Valisi Kambur zzet'in dllerinden biri gibiydi. O uursuz sandklarla adamlar ehre boaltan vapurdan yeni bir emir de km olacakt ki hemen o gece t a yapnn zerine koskoca bir Yunan bandras ekilmi, bunu sabahleyin gren Trkler, gzlerine inanamamlard. Demek, artk gzel Giresun ehri, Yunanistan

saylyordu. Rum halknn gsterdii sonsuz sevince karlk Trk halknda da kt bir karamsarlk ve umutsuzluk bagstermiti. Demek ki, stanbul hkmeti artk bu gzel ehri Yunanllara armaan etmiti. Badi-Badi yryen o ufack tefecik Kaymakam Nedim, yleyse buraya ne diye gnderilmiti? Yoksa, onun grevi salt bu bandrann buraya ekilmesini salamak iin miydi? Bayra198 n kimlerce hazrlanp oraya asld artk iyice biliniy o r d u . Bu. Yunan tebaal, kabaday, klhanbeyi marangoz Karaolan Panayot'tu. Pontoscu liderlerden ya da e t e reislerinden birisi olduu zerinde yaygn bir kan da vard. Rum halk, bandrann ipek kltlanyla dalgalann dan mest olmu gibiydiler. Okulun nne birikmi, bir mucize seyreder gibi kendilerinden gemi onu seyrediy orlard. Trkler, bunu grnce hemen davranmlar, kaymakama, mevki ve jandarma kumandanlarna bavurmulard. En sonra, bandray indirmek grevi inzibat subay S r r beyin zerine yklenmiti. Srr bey, okula gitmi, o r d a Rum kabadaylar ve yneticilerce kmsenmi ve alaya alnmt. Subay, okulun mdryle grememi, s t e l i k hakaret ve kahkahalarla uurlanmt. Yunan bandrasn, okulun bayrak direinden indirecek hi bir Trk gc kalmad o gn iyice anlalmt . Bunun byle olduu anlalnca Yunan bandras, bir

g e c e yeni bir i f r i t yavrusu dourmutu: zerinde bir kart a l resmi bulunan krmz-mavi-kara ve ak renkli kk bir bayrak, Yunan bandrasnn yanbanda gvenle ve kaygusuzca dalgalanmaya balamt. Bu yeni ifrit bayr a k , nl Pontos bayrandan baka bir ey deildi. * ** Okul, oktan beri braklm gibi ssz grnyordu. O r t a l k t a bir tanrnn kulu yoktu. Atndan inen Osman Aa, uaklarla yklenerek demir parmaklkl kapy at. Uaklara bandray indirmelerini buyurdu. Bayra indir ip Osman Aa'ya verdiler. O da bunu yrtp parampara e t t i ve yere att ve izmeleriyle zerinde uzun uzun tepindi. Sevinten coan Trk halk, gzlerinde tatl minnet yalaryla : Yaa, var ol, Osman Aa! diye baryor, onun eline, ayana sarlyorlard. Bu ii bitiren Osman Aa, yine atna atlayarak arya doru srd. Rum esnaf, akn akn ona bakyor, ne yapacaklarn, ne diyec e k l e r i n i bilemiyorlard. Demek ki dnden beri buralarn 199 a r t k Yunanistan olduunu syleyenler, onlar aldatmlard. te, bir Osman Aa gelmi, onlarn btn gzel d l e r i n i n zerine pislemi, hi bir palikarya ona ses karamamt. Dkknlarn nnden bir f a t i h gibi ilerleyen Osman Aa, doruca Belediyeye g i t t i . Silhl adamlaryla btn

ke balarn tutturarak buray bir daha igal etti ve g i a i p eski alma odasna kuruldu. Osman Aa'nn gidip Belediyeyi igal edii, Trkler arasnda byk bir iyimserlik havas yaratm, taze umutlar uyandrmt. ehrin btn akl banda olanlar, ileri gelenleri, az zamanda Belediyenin byk salonunda toplanm, Osman Aa'nn ne diyeceini bekliyorlard. Osman Aa, bu son davranyla Giresun'un en byk kahraman durumuna gelmiti. Bir tek umut ondayd. Osman Aa, ileri gelenlere, yaplacak ilk iin, Erzurum'da, Samsun'dp, Trabzon'da kurulmu olanlara benzer bir kurtulu derneinin Giresun'da da kurulmas olacan syledi. Mustafa Kemal'in kurtulu ordusunun bana gemek iin Anadolu'ya getiini, kendilerinin de bundan byle onun yolundan gitmeleri gerektiini anlatt . Kendisi de onun yolunda giden ilk Giresunlu yolcu olduunu syledi. vedi olarak rgtlenmeye geildi: Stla Zade Must a f a bey. Kaymakamzade Mehmet bey, Larinzade Hakk bey. Hasan Yazczade Hseyin efendi, narl Camii imam Hasan efendi, Gmreisolu shak efendi, Gkszolu Yusuf Aa, Yusuf Aazade Yusuf Aa, Mdafaay Hukuk derneinin doal yeleri olarak sraya girdiler. Burda, Bat Anadolu'da Yunanllara tuz. ekmek ve ak teslim bayra gtren erafn tersine direnme gcnn bana hep Giresun eraf ve zenginleri geti. Dernein bakan olarak da Osman Aa seildi. Bundan sonra,

dernek yeleri. Osman Aa'nn belediye bakanlna seilmesini de salayarak btn Giresun'a hkim olan bir savunma rgt kurmu oldu. Mdafaay Hukuk dernei kurulup bitmiti ki Osman 200 Aa. birisini arar gibi gzlerini salonda dolatrd; s o n r a , m f t i n i n neden gelmediini sordu. Btn salondakiler. m f t i n i n neden gelmediini biliyordu. Yine de onun sorusuna karlk veren olmad. Osman Aa, mftiyi sorunca hemen herkes, yakn bir faciann kokusunu alr gibi oldu ve baiann nne edi. Osman Aa'nn hi bir kt l cezasz brakmadn biliyorlard. Demek ki u srada Lazolu Ali efendinin boynu kldan inceydi. Hikye uydu: Osman Aa, stanbul'daki Nemrut Mustafa Paa mahkemesince gyaben lme mahkm edilip de daa ktnda mfti, stanbul hkmetinin satlm ilmiyesinden etkilenmi, Osman Aa'nn erir kaatil ve kannn hell olduuna ilikin bir fetva vermi ve bu her yana datlmt. Osman Aa'nn l ya da diri olarak ele geirilmesi baya sevap olarak gsteriliyordu. Osman Aa dada bu fetva iini renince ok kzm, bu Lazoiu'nu bir tavuk gibi boazlamaya ahdetmiti. te, imdi, istedii gn gelmi atmt. Osman Aa, silhl adamlarndan bir ikisini hemen mftiyi bulup getirmeye gnderdi. Mfti salondan ieri g i r e r k e n hazr bulunanlarn yrekleri kt kt atmaya balamt. Yalnz bu srada hi kimsenin aklnn kenarndan,

b i le gemeyen bir ey oldu: Mfti Lazolu Ali efendi, salona girerken Osman Aa byklere gsterilen gerek bir sayg ile ayaa kalkt. Korkudan yrmesini aran hocay yanndaki sandalyeye buyur etti. Hal hatr sordu. M f t i n i n yznde, bir mucize olarak lm atlattn gst e r e n ferahlk izgileri belirdi. Ne var ki halk, hl bunun kanl bir oyundan nce gllerin ou zaman gst e r d i k l e r i kk bir oyun sanyordu. Eer, Topal Osman, daha birka gn nce Havza'da Mustafa Kemal'i grp de orda bir ky hocasnn bir m i t i n g t e haik nasl coturup dvaya kazandrdn bilmeseydi Mftinin diriminden yine umut kesilebilirdi. Osman Aa, bu oyuna getirilmi olan Mftiyi kendi dvasnda kullanmay kurmutu. M f t i , hemen orackta, padiahn ve stanbul hkmetinin dmanlarn elinde esir ve kukla olduunu, on201 Jann buyruklarn dinlemenin dine ve m6manla aykr dtn, Anadolu'da balamakta olan yeni mill savaa katlmann farzolduunu bildiren gzel bir fetva yazd. Bu fetva, ilk olarak salonda toplananlara okundu; sonr a da btn camilerde durmadan okunmas iin karara vanid. DEM ZEYBEKLER Korkak, lmeden nce birka kez lr; yrekliler, lm bir kez tadarlar.

Shakespearr stanbul'dan, gz doktoru Esat Paa'nn kurduu Mill Ahrar Partisi'nin beyannamelerini datmak zere kendi memleketi demi'e gitmekte olan Avukat Beybabazde nceolu Hmit evket, Bandrma vapurunda Albay Bekir Sgmi beye denk gelmi ve ondan dmana bu kt paralaryla deil ancak silhla kar konulabileceini renmi ve memleketine, kafasnda bir yeni dncen i n ltlar akp dururken ayak basmt. Yemyeil dalarn, namuslu ve yiit efelerin t e k i r den i l e n Ege ormanlar kaplannn en eski cenneti olan demi kasabas, dmann zmir igalinde iledii cinayetleri iitmi,, kara kara dnyor, ne yapacan kestiremiyordu. Her igale urayan ehir, kasaba ve kyde eraf ve zenginler, dman askerine tuz-ekmek sunmak suret i y l e boyun eiyor, yoksullar da kaacak tokatlar olmadndan kadere boyun eerek olduu yerde kalyordu. Birok yerde bu byle olmutu. Eraf sevgili mal ve mlknn stnden kmldatp ne drmedike bir ehri, bir kasabay dmana kar ayaklandrmak elden gelmiyordu. Bergama ve daha baka yerler, bunun ok rezil b i r rneini vermiti. Gen avukat, gen albaydan ald , umutsuz demi sokak ve kylerinde gezdirmeye balaynca, kor202 leu yarasalar da birer birer ruhlardan uup gitmeye balamt. Evet, demi, bu anl zeybekler ve efeler ehri,

d a l a n , ormanlan y i i t l i k hikyeleri anlatan bu gzel ehir, dmana kar koymal ve dalarnda bol zeybekler dolatnn nedenini dosta dmana anlatmalyd. Kap komular olan Bayndrllarn yapt gibi dem i ' i n erafn b i r k a k i l o m e t r e teye gnderip, gelen dmana tuz-ekmek verip onlar gzel demi'e aramazlard. Hayr, bu olamazd. Yalnz, bugnlerde demi'in banda bir uursuzl u k t u r dnyordu. Bir yandan dman Aydn', Bayndr'. Tire'yi alm hzla buraya doru ilerliyordu. Bir yandan da zmir'i Yunanllara armaan eden Vali Kambur zzet, hmn demi zerine yneltmi bulunuyordu. Bunun nedeni v a r d : zmir'in igaline dek zmir'de barnabilen ttihat ve T e r a k k i ' n i n zmir mes'ul ktibi Mahmut Cell bey (Cell Bayar) ile jandarma yzbas Edip bey (Sar Efe Edip) hviyet ve klk deitirerek zmir'den g bel kam ve bir sr tehlike atlatarak demi'e dek gelebilmiler, burda da Beybaba Zade nceolu Refik evket beyin (Hamit evket beyin kardei) evine saklanmlard. Kambur zzet, onlarn yakalanmas iin her yana haber salm, emir gndermiti. Sar Efe Edip beyin teyzesinin kocas o l a n Refik bey de mill kurtulua inananlardan olduu iin onlar sonuna dek saklamak tehlikesini gze almt. Herhalde birisi bir haber uurmu olacakt ki, Vali durmadan Kaymakam Zht beye kaaklarn abucak yakalanp zmir'e gnderilmesi iin emir stne emir yadryordu.

Kaymakam Zht bey, gammazlandndan habersiz, her gece gizlice Refik evket beyin evine gidiyor ve orda toplanarak sabahlara dek memleketin kurtulu areleri zerinde dertlelyor, kafa patlatyorlard. Bir gn, Kaymakam Zht bey. Validen yle bir telgrafald: Sizin, aranan kaaklarn arkada olduunuz anla203 i l d i . Bunlar, demi'te gizlendikleri halde siz tevkif etmiyorsunuz. Size iten el ektiriyorum. Vazifenizi derhal oraya gelecek olan Nif (Kemalpaa) kazas kaymakamna devrediniz. Bunun zerine Cell, Edip ve Zht beyler demi'ten ayrlp bilinmeyen bir yana savumak zorunda kaldlar. Yeni gelen Kaymakam Erzurumlu Bekir Sami beydi. nceolu Hamit evket beyin geliinden nce demi'te epeyce iler g e m i t i : 15 Mays 1919 perembe sabah zmir'in Yunanllarca igali haberi demi denen efeier kentinde gerekten top gibi patlamt. Hemen o akam kentin aydnlarndan Avukat Refik evket, Dokt o r Mustafa evket, Eczac Tevfk, jandarma tabur kumandan Yzba Tahir ve demi ekiya izleme kumandan jandarma stemeni Ahmet Rifat beyler, jandarma" tabur kararghnda toplanarak igal iiyle bunun sonular zerine grp tarttlar. Hemen hepsi Yunanllara kar bir savunma rgt kurulmas zerinde bir karara vararak b i r l i k t e bu kararlarn kasaba halkna ap

onlarn dncelerini de renmek istediler. Ertesi sabah, Belediye meydannda toplanan halk, heyecandan titreyerek akl erenlerin konumalarn dinlemeye hazrlanmt. Refik evket bey, balkona karak Yunanllara kar bir savunma rgt kurmann gereklilii stne gzel, etkili bir konuma yapt. Ne yazk ki her kasaba, her kentte, her kyde bulunan yreksiz, bilinsiz birka kii, bu toplantda da yer almt. Edip Hoca ile birka baka hoca, ngrdakl Yzba diye anlan Yarbay Halim Pertev, Irakl emekli Yarbay Sait, bunlardan balcalaryd. Refik evket beyin halkn ruhunda yaratt scak yurtseverlik rzgr, daha ok glendirilmek g e r e k i r k e n ruhlarnda ihanet tohumlar filizlenen kiiler in temsilcisi olan ngrdakl Yzba Halim Pertev, u konuyu ileyen bir konuma y a p t : Alman gibi mttefikimiz, bol cephane ve silhmz olduu halde baa kamadk. Silhsz ve yardmsz bu 204 i yaplamaz. Bu hl memleketin yanmasna ve halkn k a t l i a m n a sebep olur. Bu kt konumay barp ararak destekleyen br hocalara kar balkona kan Hac Mmtaz Hoca. pek ok abaladysa da bir sonu alamad. Hrriyet ve tilf Partisi'nin adamlar yurtsever aydnlar meydandan pskrtnce onlar da hemen o akam t i c a r e t odasnda gizli bir toplant yaptlar. Yunanllarn zmir'de yaptklar k a t l i am hepsinin tylerini r p e r t t i i n den

oniarn kasabaya girmesini nleyecek yeni bir zm zerinde dndler. Daha nazik bir dman olarak n yapm olan talyan ordusundan yardm istemeye karar verdiler. Refik evket ve Doktor Mustafa evket beyleri Kuadas'na karargh kurmu olan talyan kumandan^ lna gnderdiler. Tire'den geerken Kahrat'ta Gken Efe'nin yannda sakl Cell (Bayar) beyle onun yannda toplanm olan demi jandarma tabur kumandan Tahlr, jandarma yzbas Sar Efe Edip, jandarma stemeni Ahmet Rifat beylerle de grtler. . talyan galini salamak iin g i t t i k l e r i n i sylediler. Cell bey bunun zerine : zmir'deyken talyanlar, bana silh yardmnda bulunacaklarn vaadetmilerdi. Gidince bu vaatten de yararlanmaya aln, dedi. Bu kez Kuadas'na Refik evket beyle Tireii Akif bey g i t t i . Oraya vardklarnda Ciyano zrhlsndakl talyan kumandan Ferara'yla g r t l e r : Bize silh yardmnda bulunursanz, biz Yunanl l a ra kar durabiliriz, dediler. Ancak, talyan kumandan. Yunan igaline braklm b i r blgeye karmamak iin onlar bir bahaneyle bandan savd. Hamidiye kahraman Rauf bey, bu srada stanbul'dan birlikte kt arkadalaryla lkenin nabzn yoklamak zere demi'e de urad, yannda Topuolu Nazmi, eski zmit mutasarrf Sreyya (Yiit), ukurova kahraman

Yzba Osman (Tufan) beyler de vard. Hkme205 t i n bitiiindeki otele inerek halkla iliki kurmaya a l t lar. Rauf beyin evresinde kasabann ileri gelenleriyle yneticileri toplanm, memleket sorunlar stne konuuluyordu. Jandarma stemeni, Rauf beye : Sizi gren demi halknn coarak evrenizde toplanacana inanyorum, dedi. Bunun zerine, herkesi artan bir olay meydana g e l di. O gne dek lkenin savunmas iin en nde gidenlerden biri olan jandarma tabur kumandan Tahir bey, stemeni baya terslercesine yle d e d i : demi'te imdilik mill bir hareket yaplmas mmkn deildir. Tekiltlanmak iin zaman uygun deildir. Tekiltn Nazilli'de yaplmas daha uygundur. Bunun zerine balarnda Rauf bey ve arkadalaryla Cell beyin bulunduu Kyamclar Beyda zerinden Nazilli ynnde yola ktlar. Yurtsever demililer, akna dnmlerdi. Son gne dek yurtsever bir adam gibi davranan bu jandarma subayna ne olmutu? Bu bilmeceyi hi kimse zemedi. Tahir bey, kendi blgesinde savunma rgtleri kurulmasn iddetle yasaklad ve bunlar yapanlara, dnenlere dmanca davranmakta ok ileri gitti. demi'te savunma rgt kurulmasndan umudunu kesen yurtseverlerden Hakk Paazade Fahri beyle Adagide'li Hanaylolu Mehmet Aa ve arkadalar Nazilli'deki

rgtlerde almak zere yola ktlarsa da Beyda'ndan geerken ekiya Tkla Mustafa'nn etesi eliyle ehit edildiler. ehitlerin balar, demi'e g e t i r i l ip halka gsterilince yurtseverlie doru ykselmi ruhlarda korkun bir umutsuzluk ve panik bagsterdi. te, demi halk, bu kara umutsuzluk duman iinde boulurken nceoiu Hamit evket Bozda zerinden demi'e vard. Ayann tozuyla, evine bile uramadan tabur kumandan Tahir beyin yanna g i t t i , stemen Ahmet Rifat bey de ordayd. Hamit evket kasabann yeni durumu stne kumandandan bilgi istedi, o da imdiye dek geenleri anlatt. Rauf beyle arkadalarn nasl Na206 z i l l i ' ye savdn da anlatnca, gen Avukat hop oturdu hop k a l k t ; Ne yaptnz, Tahir bey, ne yaptnz? Onlarn bur a d a n uzaklatrlmas ok fena olmu. Onlar burada bize ok gerekliydi. Onlardan ok yararlanacaktk, diye dvnd. Hamt evket beyin Tahir bey zerine yapt baskya yeni bir bask daha eklenerek onu iyice sarst. On yedinci kolordu kumandan vekili Albay Bekir Sami beyin emir subay Yzba Rasim bey (General Aktu) ulak olarak Bozda zerinden geip demi'e giderken Birgi'ye urad. Ordan demi'in yeni kaymakam Bekir Sami beye telefonla yle k t : Dman eline dmek zere olan demi'teki s i l h l a r a daha gvenli bir yere tanmas iin validen emir

almadka el srlmeyeceini syleyen ve demi'te yaplacak tekilta engel olanlar hkmet kapsna asay m da Validen o zaman talimat alsnlar. Tahir beye de yle sordu : Sen orada iken nasl oluyor da hibir ey yaplmyor? > demi'e vardnda kaymakama, askerlik ubesi bakanna, Tahir beye, kolordu kumandan vekili Albay Bekir Sami beyden birer de mektup getirdi. Bu mektupl a r d a demi'te mill bir hareket yaratlmasna allmas. Yunanllarn kollarn sallaya sallaya demi'i igal etmelerine engel olunmas, devletin silh ve malzemesinin dman eline gememesinin salanmas ve ger e k t i i n d e yok edilmesi, yoksa sorumluluun ar olaca yazyordu. Bu kesin buyruu okuyan Tahir bey, iin akaya gel i r yan olmadn anlad. Hamit evket ve Rasim beyl e r le birlikte Kaymakam Bekir Sami beye g i t t i . Onlarn birlikte kaymakamla gittiini gren yedek stemen Ahmet kr bu nl hemehrisini bir kenara ekerek demi'in son gnlerde iine dt korkun p a n i k havasn, kaymakamn savunmak iin yaplacak rgtlenmeye engel olduunu Kambur zzet'in Erzurum207 l u hemehrisi olan Bekir Sami'yi yedek subay Ali Orhan'n ortadan kaldrmak i s t e d i i n i , kendisinin bu giriimi z o r l a nlediini anlatt.

Yurtseverce rgtlenme dmanln bu kerte ileri gtren kaymakamn durumu Hamlt evket'i hem artm, hem de f k e l e n d . r m i t i : Biz, tekilt iin geldik. imdi, doruca kaymakamn yanna gidiyoruz. yilikle olmazsa zor kullanarak mutlaka mcadeleyi kabul ettireceiz. Siz yedek subaylar a haber gnderin. Hkmetin altndaki Osmaniye Oteli kahvesinde toplansnlar ve haberimizi beklesinler, diyerek arkadalaryla biriikte Bekir Sami'nin yanna kt. demi'in en aydn ocuklar, Birinci Dnya Sava 'nn kan ve atei iinden geerek pimi, yetimi, yurt denen topran ne kutsal nesne olduunu anlam yedek subaylar, kahvede saatlarca beklediler. Vakit nerdeyse gece yarsna yaklayordu. Sabrszlktan atlayacaklar bir srada yar gece horozlar tmeye balarken bir jandarma eri gelip onlar kaymakamn odasna gtrd. Odaya girdiklerinde kaymakam. masaya kapanm alar bir durumda buldular. Biraz sonra ban kaldrarak kzarm yal gzlerini hepsinin yznde dolatrd ve yle konutu : ocuklar, beni affedin, ben, gaflet iindeymiim, imdi, her eyi anladm. Tekilt kuruyoruz. Sonuna kadar dveceiz. Orda hep birlikte varlan karara gre hemen yiit ordusu diye bir milis r g t kurulacak, bana da jandarma tabur kumandan Yzba Tahir bey g e t i r i l e c e k t i . Hamit evket danman ve emir subay olacak. stemen

Ahmet Rifat da harekt ilerini ynetecekti. stanbul ve zmir'le balant kesilecek. Kaymakam Bekir Sami bey de cephenin geri hizmetini ynetecekti. ube bakan Ali Rza bey mill glerin levazm bakanln yapacakt. Yunan gleri, Hacilyas kynn batsndaki srtlarda kurulacak ulusal cephe ile durdurulacakt. demi blgesinin kanunsuz adamlar olan btn 208 e f e l e r l e zeybekler, dze indirilip milis saflarnda grevl endirilecekti. Btn yedek subaylar, yurt grevine a r l a c a k t . Blgedeki btn silh ve cephane yiit ordusunun buyruuna verilecekti. Doktor Mustafa evket beyin emrinde bir gezici hastane meydana g e t i r i l e c e k t i . Aydn'la kurulmas dnlen balanty on adamyla Mendegme zerinden olak Yusuf yapacakt. Bu karar btn kylere ve bucaklara b i l d i r i l e c e k t i . Balarnda Hamit evket, Yzba Rasim, Yzba Tahir. Kaymakam Bekir Sami beylerin bulunduu yedek subay grubunun da yardmyla bir protestoname kaleme alnd. Bu ortaklaa yazlm yaznn altna yalnz kaymakamn imzas atld. Btn itilf devletlerine gnderilecek olan yaz y l e y d i : nsan dnceler arasnda zaferi temin, adalet ve hrriyet vaadeden byk milletin necip evltlar, Paris'te sulh konferansnn karar ile ne byk bir cinayet ilendiini

artk idrak edemiyorsunuz zannederim. Bugn burada balayan mill galeyan, benim vatanmn perianl, islm leminin felketi, insanln heyecanlan arasnda Kuvayi Milliye kumandannn sngleri altnda yazdm sz, sizi artk ikaz ederek fazla kanlar akmasna meydan vermeyeceinize milletinizin, devletinizin namusu kfidir. Muazzam devletlerin alicenap mmessilleri, aktettiimiz mtareke bizim ve sizin namusunuz deil midir? Biz buna riayet ettik. Siz bunu ihmal ederek gz yumdunuz. Gzel zmir'imizi Yunanllarn mlevves ayaklar e inettiniz. Mukaddesatmza taarruz ettiniz. ehitlerimizi istihfaf ettiniz. Muhafazasn ahdettiiniz silh ve cephanelerimizi onlara verdiniz. Hkmet muhaberat mstesna iken, resm telgraflar bile sansre tabi tuttunuz. Dnyann her tarafnda ykselen Trk'n feryadna kulaklannz tkadnz. Hristiyanlarn can ve mal insani dncelerle galeyana gelen Trk'e bir vediadr. Buna emin olunuz. 3 u gne kadar kt muameia yaplmad gibi bundan sonra 209 2/F. : 14 da yaplmayacaktr. Anladmz hakikatler bugn meydana kt. Trklk ve s l m alemi meden vazifesini gstermeye balad. Bu uurda bundan sonraki dkeceimiz k a n l a r n mes'uliyeti, size ve temsil ettiimiz m i l l e t l e r e r a ci olacaktr. Yirminci asrn cem'iyeti insaniyesini yaatmak sizin vereceiniz son karara baldr. Silh p a t l a r s a greceiniz netice pek ac ve pek elim olacaktr. Artk

b i l i n i z ki, kalem deil silh dnyor. demi Kaymakam Bekir Sami Bekir Sami bey bu bildiriyi btn itilf devletleri t e m s i l c i l e r i ne yolladktan sonra Dahiliye Nezaretine de t e l g raflabildirdi: Yunanllar, gzel zmir'i igal ettiler. Kfi kudret ve kuvvet ve imanmz vardr. Emrinizi makina banda bekliyorum. stanbul, Bekir Sami beye u karl v e r d i : Talimat validen alnz. Telgrafn altndaki imza: Timyolyon'du.. Bekir Sami bey, Dahiliye Nazrna yeniden bir t e l graf ekti: Ben, Timyolyon adnda bir mstear tanmyorum, s i z in imzanzla emir bekliyorum. Dahiliye Nazr da ayn karl verince Bekir Sami mabeyn yoluyla doruca padiaha bir telgraf e k t i ; bu t e l g r a f a Damat Ferit, savsakl a y n bir karlk verdi. Bekir Sami bey, bu telgraflar mahsus, stanbul'u amarlamak istercesine ekiyor, onlarla eleniyordu. stanbul'dan gelen t e l g r a f l a r n hepsi esirlik, klelik, psrklk kokuyordu. Mustafa Kemal'in banda bulunduu heyeti temsiliye'nin verdii kuvvetle stanbul'a a t m a k t a n zevk duyuyordu. Kaymakam Bekir Sami beyin baa gemesiyle Kuray Milliyecilik demi'te baya resm bir i haline gelmi.

Hrriyet ve t i l f l a r bile buna katlmaya balamlard. Eraftan ve zenginlerden hi kimse yoldaki Yunanllara tuz-ekmek gtrmeye cesaret edemiyordu. e d e 210 mi'in yetitirdii aydnlarla demi dalarnn yetitirdii yiit kyller el koymutu. Bekir Sami, Hamit evket, Yzba ve jandarma kumandan Yzba Tahir beyler el ele vererek ilk nce silhl bir kuvvet, bir milis gc meydana getirmeye altlar. demi'te bir askerlik ubesi vard. Askerlik ubesinin emrinde ve svari klasndaki depoda bulunan 1500 tfek, imdilik bu umut kayna halindeydi. Yalnz, bu t f e k l e r bir tipte deil, trl trlyd. Bundan baka 525 sandk piyade cephanesiyle 5000 atmlk t o p mermisi de vard. A s k e r l i k ubesi bakan da Kuvay- M i l l i y e c i l e r e kat l a n Ali Rza beydi. Silh deposunun elli yedinci tmen kumandan Albay efik beyden ald emir zerine demi Kuvay- Milliyesi'nin emrine verdi. Ne var ki bunun basknla alnmasn istedi. Bylece sorumluluktan kurtulmak istiyordu. Dalardan, kylerden, bayrlardan inen zeybekler, efeler ve kyl yiitler, silh deposunun evresinde karnca gibi kaynamaya balamt. Kaymakam, btn dmanla v u r j m a k isteyenlere piyade silh datlacan her yana duyurmutu. A s k e r l i k ubesi bakan Ali Rza, Bekir Sami, Binba Tahir beylerin gz nnde, efelere, zeybeklere silhlar

ve cephaneler datld. Milis'in kumandasn zerine alacak olan Tahir bey, mrnn en kutsal grevini ykleneceine seviniyor, imdiye dek 1500 kiilik bir kuvvete hi bir vakit kumanda etmediini dnerek zaferler hayalliyordu. Davann bykl onu gerekten heyecanlandryordu. Btn silhlar dattktan sonra, eline geecek byk Milis kuvvetini bouna bekledi. Silh alan scvumu. ilerinden yalnz 120 kii dmanla vurumaya hazr olduklarn gstermek zere sraya girmiti. Evet, 1500-1600 t f e k l i d e n ancak 120 kii y i i t l e r meydannda boy gstermek yrekliliini gstermiti. Tahir beyin Milis'i az da olsa hazrd; gelen dman. maher gibi de olsa ona kar kacak, bir kez elindeki btn kurunlar onun gsne boaltacakt. Yiit ordusu kumandan ilk kurun cephesi kumandanln yedek subaylardan Ahmet kr'ye vermek istediyse de sonradan, Kafkas cephesinde y l l a r c a dvm, daha tecrbeli bir yedek subaya, Ali Orhan'a verilmesi uygun grld. Ali Orhan bey, 30 Mays gn tanyeri atarken on be yedek subay arkada, on be de jandarma eri ile Hacilyas tepelerini tutmak zere demi'ten yola kt. Hacilyas istasyonundan geerlerken Hristiyan istasyon memurlarnn Yunanllara haber vermemesi iin Ahmet kr bey telgraf tellerini kesti. Tepeler t u t u l d u k t a n sonra Dereba istasyonu ynnde ileri gnderildi. Jandarma baavuu Sezai, kyl milislerle Bayndr

ynnde Kayaky gediini tuttu. Akama doru Ka; yaky'den Hacilyas cephesine gralt. m a r t i n l i . av tfekli on gnll daha katld. 30 Mays gn leye doru demi'ten Bayndr'a giden, bir otodrezin grld. inde bir Rum, bir Ermeni eraf ile sarkl bir retmen, Tahsin adl bir jandarma subay, iki de jandarma eri vard. Bunlar ngrdakl Yzba diye tannan Yarbay Halim Pertev'ce bakanlnda Yunan kumandanlna gnderilen bir kuruldu. Kuvay Milliye'nin demi'teki almalarn daha bymeden bastrmak zere Yunanllardan yardm istemeye gidiyorlard. Ne yazk ki gen Kuvay Milliyecller, onlarn ellerindeki uydurma belgeye kanarak gemelerine msaade ettiler. Onlar da gidip kapkara grevlerini yerine getirdiler. O gn akamst, cepheye yz kiilik atl zeybek geldi. Balarnda kr ieklerini andran oyal pou vard. Cephede yle bir gsteri yaparak demi ynnden uzaklatlar. Bunlar. Postlu Mestan Efe'nin kzanlaryd. Salihli'deki rgtlerime iin gidiyorlard. Bu srada cephede patlamalar iitildi. Yedek istihkm subay retmen eref bey, tfekiyef ykm bombalaryla demi-Bayndr demiryolunu atmaya alyor212 du. Akamst, Yunan bayraklaryla sslenmi trenin Dereba istasyonuna geldii grld. Trk tren makass hatt tarayarak cepheye doru geliyordu. Tren, Yunan askeriyle ve sivil halkla doluydu. Ali Orhan bey, makasyla

trendeki Yunan kumandanna haber salarak ya ek i l ip gitmelerini ya da treni havaya uuracaklarn bildirdi. Siraz sonra, tren, gerisin geri uzaklap g i t t i . 31 Mays gn yiit ordusu kumandan Tahir bey. emir subay Hamit evket, harekt subay Ahmet Rifat beyler, yanlarnda krk-elli gnll, tekbir sesleriyle inleyen bir trenden sonra demi'ten cepheye yollandlar. Yanlarnda az sayda zeybek de vard. Bu zeybekler, yar yolda cepheye gitmekten caydlar. oluk ocuklarndan habersiz ayrldklarn syleyerek geri dndler. Bu kez, Tire'nin nl zeybei ve Cakrcal'nn eski kzan Gken Efe'ye yine haber alnmaya karar verildi. Daha nce milis iin arldndan eli retmen Faik beyi bir ldrmedii kalmt. Onu hakaretlerle, dvdrerek yanndan kovmutu. Byle olduu halde Tire'ye yaplmas dnlen basknda ondan yararlanmay bir kez daha denemek istediler. Hamit evket'le stemen Ahmet Rifat, Kahrat'ta Gken Efe'yi bularak durumu anl attlar: ok iyi olur, ok muvafk, yarn. T i r e ' d e hepsini boarz ve Trk'n yurduna girmenin ne demek olduunu o gvurlara gsteririz, dedi. Sonradan, dmana yal kurunlar savuracak olan y i i t Gken Efe, ne yazk ki sznde durmamas bir yana, Tire'deki Yunan birliine koldan yaplacak baskn Trklerin yapaca baskn, Yunanllar yapmaya davrand. Yunanllar Zincirlikuyu ynne bir tabur Efzonla

iki yz yerli Rum atl gnderdi. Ahmet kr bey, Menderes'in tesinde Gken Efe'n in balataca atmay beklerken sabahn saat altsnda Efzonlarn avc hattnda kollarn sallaya sallaya geldiini grnce ard. Emrindeki seksen milisin seksen t f e i birder patlad. Yunanllar gr ekin tarlalarnn ye1 213 il rts arkasna ekilerek ellerindeki ldrc silhlarn btn mermilerini bu seksen milisin stne boaltmaya baladlar. Daha ok ayakta silh atan milislerin mermileri abucak tkendi. Yunan atllar da onlarn sa yanlarn evirmeye balamt. arpma iki saat srmt. Ahmet kr, ekilmekten baka kar yol olmadn grerek yirmi tfekli ile soldaki Fata srtlarn t u t a r a k mil i s l e r in geri ekilmesini salad. Bu atma salt iki yaralya mal olmutu. Milisler, Fata ky tepelerine e k i l d i k l e r i n d e ky meydannda yepyeni giynekleri, prl prl silhlaryla oturmu dinlenen yirmi-yirmi be zeybee rastladlar. lerinden biri onlarn yanna vararak Arnavut aksanyla yle konutu : Arnn yuvasn kurcaladnz, imdi de kayorsun nuz ha? Ahmet kr bey d e : Siz, karlar gibi burda oturacanza bize yardma gelseydiniz biz de kamazdk, dedi. Z i n c i r l i k u y u atmasna hi bir zeybek katlmad

gibi ilk kurun savana da yine hi bir zeybek katlmayacaktr. Ali Orhan bey, Hacilyas srtlarndan drbnle Yunanllarn gelebilecei yerleri gzden geirirken saat sekize doru Z i n c i r l i k u y u ynnden silh seslerinin g e l d i i ni i i t t i . Bir taburluk Efzon askerinin saat dokuzda Bayndr ynnden ve kilometre uzaktan Hacilyas srtlarna doru uzandn grd. Bu srada kayk mfrezesi dman avc hatlarnn nne dikilerek ayakta ate etmeye balad. Kayk ile otuz kiilik milisinin ayakta grerek ate etmesi Yunanllar artt. Dman avclar solda Dereba kynn nndeki ukur blgeye doru i l yavrusu gibi katlar. Ali Orhan Efe, sava seyre gelen on be yandaki delikanllara cephane sandklarn vererek kayk mfrezesine gnderdi. ocuklar, bu ii seve seve yaptlar, balarnda da yedek subay Mahmut bey vard. Sonra, dman kalabalk askeriyle Kayaky'n ege214 men tepelerine doru ilerlemeye balad. Dman Kou dura ile Meeli arasnda iddetli bir saldrya gemiti. Bir baka Yunan gc de Dereba kynn batsndan t o p l u dzende ilerleyerek Meeliler tepesine yaklayordu. Milisler, btn sava alannda dank olarak bulunuyordu. Ate hattnda ancak yz kii vard. Ali Orhan Efe'nin top sesi veren martinleri atee balaynca dman b u n l a r a yenik ve ar makineli tfeklerle karlk verdi. Ali Orhan Efe, hem sava ynetiyor, hem de drbnyle

gelecek yardm glerini aratryordu. Ne yazk ki gr n r d e hibir ey yoktu, olmayacakt da. Biraz daha soluk alan dman, ikindist yine davrand. Ali Orhan Efe'nin bulunduu tepeye saldrd. Ali Orhan Efe, yarallarn alarak hemen gerideki srtl a r n ardnda gzden uzaklat. Bylece Hac lyasiar ky ve istasyonu, igal ordusunun eline geti. Milisler, Z i n c i r l i k u y u ' d a dmana ilk kurunu atmt. Bu, halk yiitl e r i n e unutulmu bir rnek olacakt. Dmana zmir'de Kordonboyu'nda ilk kurunu atan Osman Nevres (Hasan T a h s i n Recep)ti; ikinci kurunu Hac lyasiar savandan n c e Ayvalk'taki yz yetmi ikinci alayla ora milisleri a t m t . demi'te atlan kurunlarn yanks daha gr k t . Halk ordusunun dmana ilk kurunu att ky ve istasyona lk Kurun ad verildi. SULTANAHMET MTNG nsan lmedike yitirilmi hibir ey yoktur. H. Baurdeau 1919 Haziran'nn altnc gn kara ipek arafl, gen, gzel ve aydn kiilere zg ince anlaml izgilerle s s l yz peesiz bir kadn birka stanbul aydn ortasnda Fuat Paa Trbesi Soka'ndan aya talarda tkezleyerek hasta ya da hafife sarho gibi Sultanahmet meydanna doru ilerliyordu. Gen kadn, bata olmak 215 zere bu grubun yzleri yasl insanlarnki gibi ask, yor--

gun ve zgnd. Bakaca, heyecanl da grnyorlard. pek arafl gen kadn, sanki bir dte yryor gibiyd i . Konumuyorlard. Sultanahmet meydanna gelinceye dek yrei kt kt atan gen kadn, obelisklerin ykseldii Sultanahmet park ile ta Ayasofya'nn duvarlarna dek uzayan alan bir insan denizinin doldurduunu grd. ne atsan yere dmez deyimi bu kalabal ancak akl a y a b i l i r d i . Kum gibi kaynayan bu yasl ve umutsuz Trk kalabal, kadnlardan, erkeklerden, yallardan, genlerden, askerlerden, subaylardan meydana gelmiti. Bu 200 bin kiilik insan yn, btn meydanlar evlerin balkonlarn, aalarn stlerini, cemilerin duvarlar ile kubbelerin stlerini, minarelerin erefelerini, damlar doldurmu bekliyordu. Bu 6 Haziran gn iin byk bir mit i n g hazrlandn stanbul'un btn ke buca iitmit i . stanbul'un her snf halk burdayd. Btn bu yasl insan yn, bu ipek arafl gen kadnn syleyecei ateli ve coturucu gzel szleri dinlemeye gelmiti. Bu edebiyat, romanc ve retmen Halide Edip hanmd. Halide Edip hanm, bir d gibi getii sokan ucu bu insan denizine knca birdenbire kendine gelir gibi olmutu. Tam karsnda Sultanahmet Camii'nin sln gibi minareleri, altn yaldzl kubbe ularnn zerinde gklere doru isyanla ykselirken, bunlarn erefelerinden aa doru kapkara yas bayraklar sarkyordu. Boazdan gelen gl bir rzgr bu yas bayraklarn sanki herkes iyice grsn diye dalgalandryordu.

Trk tarihinin bu en byk ve muhteem mitingini stanbul'un aydnlar, halkn kollektif zek ve yurt sevgileri yaratmt. Bu miting, hemen bugn balamyordu. Bu, bir ok provalardan sonra meydana gelmiti. zmir'in Yunanllarca kanl bir biimde igali, bu bir sra mitingin yaplmasna sebep olmutu. Halide Edip, zmir'in igalini iitince, can evinden vurulanlardan biri olmutu. Onun sanat ruhu, elbette, o r t a l a m a yurtseverlerinkinden daha derince yaralanmt . Bat uygarlna kar birdenbire iinde bir ksknlk 216 meydana gelmiti. Onlarn okullarnda okuyup yetimi,bat k l t r n n inanm bir mezi haline gelmiti. Bu ne o l u y o r d u ? Lloyd George, Trkleri uygarlatrmak iin Yunan sngsn m semiti? KoVdonboyu'nda dklen. Trk subay, asker ve oluk ocuunun kanlar, bu uyg a r l a t r m a abasnn ilk kanl formlyd. ngillz-Amer i k a n kltrnn altn yemileri ile beslenerek yetien bu gen kadn, imdi ngiliz emperyalizminin kanl oyunlaryla kar karya gelince armt. ngilizler, bu kanl oyunlar yzlerce yldr, Asya'da, Afrika'da ve Amerika'da alab i l d i i n e oynamlard. Baa gelmedike bunun ne denli ac olduu bilinemiyordu. Gen sanatda imdi bir zmir kompleksi yer etmeye balamt. Gzel zmir yeniden bize dnnceye dek bu kompleks, ruhunda demirden bir yenge gibi yer edecek ve onu yurtseverlik idealizminin en n siperlerine

dek itip gtrecekti. z m i r ' in igali haberini, ne g a r i p t i r ki, ilkin 16 Mays 1919 sabah, Amerikan Kz Koleji'nde hl retmen olar eski retmeni Miss Dodd'tan almt. Bu haber onun d u y g u l u yreini korkun bir sz ile neterlemiti. zmir'in acs, etkisi zamanla daha ok artan ve yaylan bir zehir gibi onun ruhunda ateten kompleks an rerken kendisini bir konferans vermesi iin grevlendirmilerdi. Bu konferans, skdar Kz Koleji'nde verilecekti. Bunun iin de daha nceden sz vermi bulunuyordu. Bu konferansn lgine yan uydu ki burda her mill e t t e n t e m s i l c i l e r sz syleyecekti. tilf d e v l e t l e r i n i n gen. yal, prl prl subaylar da geni salonda yer almt Konferans salonu doiup tayordu. Kapkara bir yas giynei iinde gen bir kadn, krsnn basamaklarn kurun gibi ar dncelerle trmanmt. Eitim stne konuacakt. zerinde konuaca eitim sorunlar, kafasn arlatran kurun gibi siyasal problemlerin yk altnda eziliyordu, yamyass oluyor, b i im deitirerek yine siyasal bir sorun olup k yordu. Kendisinden nce bu krsye kp konuan Fransz, 217 ngiliz, Amerikan t e m s i l c i l e r i , rahat rahat kendi e i t im sorunlarn anlatm ve gsteri yaplyormuasna alklanmlard. Onlar rahatt. Onlarn siyasal sorunlar yoktu artk; onu zmlemilerdi. Halide Edip, krsye karken bile ne syleyeceini

kestiremiyordu. imek gibi bir eyler dnebilmek iin de hem yer, hem de zaman elverili deildi. Karsndaki yzlerce dinleyici renciden pek az Trkt. Bunlarn yz de deminki korkun alk seslerinden sararm ve klm gibiydi. Konferansya sanki acyarak bakyorlard. Hepsi de bu gzleri zntden-ukura kam gen kadna bylenmi gibi bir tuhaf bakyorlard. Gen konferans, szlerine politik bir yn vermekt e n dikkatle kanarak konumaya balamsa da e i t im konusunu yine de p o l i t i k a kazannn sihirli orbasna daldrarak pna dokunakl bir anlam vermiti. Evet, eitim, insan olunu, kendi benzerlerine kar insanca davranabilen kiiler olarak y e t i t i r m e d i k e bir hiti. Eski Roma'nn uygar bir elence olarak grd vahice ve k o r k u n zulm biimleri, bu srada kafasnn iinde c i r i t oynuyordu. zmir'de yaplan vahice ldrme ayiniyle Neron'un zulmleri arasnda ne a y r m vard? nsan insana dman eden her trl pedagoji abas, bolua arpmak t e h l i kesi ile kar karya idi. Gen yazarn kutsal fkesi, bu biimde akacak bir kanal bulmutu. Hi olmazsa, zmir iin duyduu znty dolaysyla yenikletirecek bir olanak yaratmt. Szl e r i n i anlayanlar, elbette anlamt. Bu kk olanaklarda ancak bu kadar konuulabilirdi. Sanki bir cezbenin renkli ve lk duman iinde konumu gibiydi. Krsden ne zaman ve nasl indiini de bilmiyordu. Alk seslerini b i l e hayal meyal iitmiti. Salonun btn gerei gzler

i n d e n silinmi, silik s i l u e t l e r l e dolu bir fon haline gelm i t i . Yalnz, bunun nnde, uzun boylu, iri kemikli, yksek rtbeli bir ngiliz subay boy veriyor ve kendisi ile konuuyordu. Bu ngiliz Generali Long'tu ve gen yazar n aklnda kalan en nemli sz de u olmutu : Biz, azmza ineyemeyeceimiz kadar byk 218 bir lokma attk. (We have bitten off more than we can c h e w already.) Bu gzel sz. o mert grnl Generale gerekten ne de ok yakyordu. Demek ki bu byk ing i l i z , onun kapal szckler arkasnda ne demek istediini anlamt. Halide Edip'in bu konferans kapal salonda da gemi olsa stanbullularn pek duygulu olan kulaklarna hemencecik arpvermiti. Ertesi gn. Trk Ocanda bir ses onu aram ve yle d e m i t i : zmir ktalini protesto etmek zere hemen gel! Bu maksatla bir miting hazrlyoruz. Btn talebe birlikleri buna dahildir. Halide Edip, ertesi gn. Trk Oca'na g i t t i i n d e bt n niversite genlerini heyecan iinde bulmutu. Genlerden birinin yle dediini i i t m i t i : Cebimde 30 lira olsa hemen zmir dalarna kacam. Trk Oca Bakan Ferit bey. toplantnn amacn a n l a t t . Bu bir p r o t e s t o toplants olacakt. Ferit bey, ii daha nemli bir amaca yneltmek dncesindeydi. Sz dinlenir aydnlar arasndan bir heyetin padiaha

gnderilmesini istiyordu. Bu heyet, padiaha kabinenin daha yurtsever ve milletsever kiilerden kurulmasn ner ecekti. Dahiliye Nazr Ali Kemal, Ferit beyi nezarete art n c a , ocak'ta bir i k i r c i k l e n m e olmu, her kafadan bir ses kmaya balamt: Protesto nutkunu kim syleyecekti? O r t a l k t a baya bir umutsuzluk havas esmeye balamt. Halide Edip: Mitingde ben konuurum! deyince birdenbire yzlerdeki karamsarlk silinmiti. Meydana kp nutuk sylemek bir b a b a y i i t l i k t i . Hel e bu karanlk zamanda! Tertiplenecek bir sra mitingin ilki Fatih'te yaplac a k t . Halide Edip 1908 den beri birok kapal salonda n u t u k sylemi, konferans vermise de ak havada ve bir meydana toplanan pek kalabalk insan ynlar karsnda hi konumamt. Sokak konumalarndan biraz da tiksinir olmutu. 219 1908 Hrriyet Devrimi ite balayan sokak konumalar, cok bayalam, soysuzlam, kadnlarn dinleyemiyecei karlkl bir svme halini almt. lk miting Fatih Belediyesi nnde 23 Mays 1919 do yaplacak ve Belediyenin balkonundan konuulacakt. Belediye, Trk bayraklar ile donanm, yalnz hatibin konuaca balkondan aa kapkara bir yas bayra sallandrlmt. Haiide Edip, bu balkona kp da bu kara rtnn

zerinden gzlerini meydana doru kaldrnca kendisine dikilmi onbinlerce merakl ve zgn gzle karlamt. Bir umuda doru koan bu umutsuz halk ynlar, ondan mucizeli szler bekliyordu. Tep gibi, tfek g i bi, bomba gibi dmanlar kahredecek byk ve korkun szler bekliyordu. Evet, millet kendine gelmek, silkinmek, yeniden hr yaayabilmek direncine sahip olmak istiyordu. Halk ynnn en nnde askerler ve subaylar vard. Kara arafl ynlarca kadn, ayn gl ve derin i l g i y le gen hatibe gzlerini dikmi sabrszlkla bekliyordu. Ak sarkl hocalar, abani sarkl haclar, fesliler ve apkallar da gze arpyordu. Halide Edip, szne bir zdeyile b a l a d : Gece en karanlk ve ebedi grnd zaman, gn en yakndr! Hatip, karsnda, kendisinden medet uman onbinlerce zgn gzn sahibine kvlcmlar gibi yakc szlerie, serin avutmalar datadursun iki ngiliz ua, meydann zerinde kartallar gibi dnmeye balamt. Uaklardan biri halk ynlarnn sa yanna doru bir pike yapar g i bi dalm ve halk korkudan birbirini ineyerek kamaya balamt. Kaan halk ynlarnn ortasndaki kara arafl kadnlar, hi yerlerinden kprdamayarak olduklar yerde kalmlard. Kalabalkta yerinden kmldamayan subaylardan biri, emreder g i b i : Yine konu! diye barmt. Halide Edip, yine konumaya balam, dalan halk, yine toplanm, sylenenleri

can kula ile dinliyordu. Halk, umut ve k lkesine doru bir gedik aryordu. Bu korkun karanln 220 nasl bir ldrc bataklk olduunu abucak anlamt. Darlfnun Hukuk profesr Salhattin bey, sylen e n l e r i n bir zetini yaptktan sonra seilecek bir heyetin padiaha gitmesini ve onu, milletine destek olmas iin uyarmasn nerdi. M i t i n g i hazrlayanlar, mitingten sonra Darlfnun'a g i t t i l e r . Orda padiaha gnderilecek elileri seeceklerd i . Eliler seilmiti. Bunlardan biri Halide Edip, tekil e r de iki niversiteliydi. Bu kii Fatih'te toplanan h a l k ynlarnn isteini Vahidettin'e iletecekti. Halide Edip, iki niversiteliyi yanna alarak doruca Yldz Saray'na gitmiti. Sarayda onu ve niversitelileri ' kuzgun kara bir resm giynek giymi bir adam karlayp kabur salonuna gtrmt. Halide Edip, bu adamn kuk u l u baklarnda dmanca bir anlam bulmu, midesi bulanmt. Biraz sonra, bir deniz subay ile bir de kara subay oimak zere iki yaver onlar iten ve sempatik y z l e r i y i e karlaynca gen romancnn ilk karanlk rk n t s dalmt. Bu iki subayn kalbi de mutlaka onlarnki gibi Vatan! Vatan diyerek arpyordu. Her ikisi de hallerinin dilleriyle konuuyorlard. Sonra, Vahidettin'in bayaveri Yaver Paa, elileri k a r l a d . Elilerin ne istediklerini sordu. Birka kez onl a r n dediklerini padiaha iletmek iin mabeyne girdi, kt

 . En sonra, byk bir znt taklidi yaparak padiahn, h a s t a olduunu, bu yzden huzur-u ahaneye kabul edilemiyeceklerini syledi. Yalnz padiah, Evltlar nn arzularn gz nne alacan sylemeyi de unutmamt. Yaver Paa da bu batan savma iinin daha nazike olmas iin birka gzel ve avutucu sz sylemeyi unutmamt. renciler de direnmi : Bizi halk gnderdi, mutlaka kabul edilmek ister i z ! demilerdi. Padiah da nuh demi, peygamber dememi, bunun zerine de Halide Edip'le br iki gen eliye a r k a l a r n a bakarak ks ks saraydan ayrlp gitmek dmt. Artk, stanbullular, Halide Edip'in romancl yann221 da zengin ve coturucu hatipliini de kefetmilerdi. Fat ih mitinginden sonra, Kadkyllerin ve Haydarpaa Tp Fakltesi rencilerinin de istekleriyle Kadky'de konumas da bir olup bitti haline gelmiti. Cuma gn, srekli bir yaz yamuru onbinlerce d i n - ' leyicinin emsiyelerinin zerine bardaktan boanrcasna dklrken, Halide Edip, Fatih'teki konumasna ok benzeyen bir konuma yapmt. Yamurun kl rengi perdesi arkasnda kendisinden k, umut ve ate isteyen onbinlerce gz, karsnda dostluk, efkat ve sevgiyle parlyordu. Gkyznde karanlk bulutlar, yerinden kaym dalar gibi grltleriyle yuvarlanp gidiyor, imekler t r a j i k gzellikleriyle akp duruyordu. Yamurun damlarda, aalarda, yerlerde ve emsiyelerin bezleri zerinde

kard grlt, gen hatibin sesini ve szlerinin ounu alp gtryordu. Yine de iitilen tek tk szckler, d i n l e y i c i l e r i n yreinde ateten szler biiminde btnleniyor, anlam alyordu. Millet, yalnz gzel lf aramyor, bu kahpe olaylara kafa tutacak, meydanlara kp hakszlklara kar haykracak yiit insanlar aryordu. Onu krsde seyretmeleri bile koca bir destan dinlemiesine onlar coturmaya yetiyordu. te, bu ilk meydan mit i n g l e r i , Halide Edip'in Sultanahmet meydannda konuaca 200 bin kiilik miting iin bir prova yerine gemiti. Bu pek kalabalk ve cokun mitingin hazrlanmas kolay olmamt. Gnlerce nceden gizli ve ak y u r t s e - . ver ve milletsever eller davranm, stanbul'un duyan ve dnen milyonluk halkn dalgalandrmt. Bu gizli ve ak eller arasnda trl sekin kiiler, t r l millet sever k u r u l l a r vard. Halk Oca evresinde toplanm kalburst bir avu aydn, uyarcalarn nemli bir blmn kapsyordu. Halide Edip'in kocas Doktor Adnan (Advar) bey, yazar ve hatip Nakiye hanm, gz doktoru Esat Paa, Cemil bey. Maliye Mfettii Arif bey, smail Hami Daniment bey, Kasmpaa Eczanesi sahibi Vasf bey, anakkale Sava malllerinden Hayri bey, yedek subay Fehim Galip bey, basn genel mdr Ahmet Hikmet 222 bey, bu dev mitingi tertipleyenlerden birkaysa da bahcalar deildi. Trk basn bunda en byk rol oynamt. Sleyman

Nazif'in Trkln kahramanlk damarlarna, yeni yaatma ve savama kvlcmlar atan konuma ve yazlar. Yunus Nadi'nin her eyi gze alm yurtseverce yazlar, Mehmet Akif'in vaaz andran pek dokunakl iirleri, umutsuzluun gazl ve l d r c bataklnda ellerini havaya kaldrm olan halka lmemek iin arpmaktan, savamaktan baka yaplacak bir ey kalmadn anlatmaya alyordu. Gen ve anlaml yz gm bir sa demetiyle sslenen tek byk hatip Hamdulah Suphi, gen bir yanarda gibi, kkreyerek stanbul'un stne km olan kar a d datmak iin urayordu. Bu cokun abalamalarn bir de yeralt yan vard ki, bunlar ancak birka kula delik kimse biliyordu. Akdeniz mstahkem mevki kumandan Galatal evket beyl, Kara Vasf bey ve arkadalarnn 1918 ubat'nda kurmu olduklar gizil Karakol Kurumu, daha zmir igal e d i l meden nce ilk sava slogann ortaya atm, zmir'in igalinden sonra da harekete gemisti. Dnya apnda bir dev miting hazrlayabilmek iin pek deerli karakol militanlar halk denizine yle bir dal yapmt. eyh klnda btn Asya'y gezip dolam ve Trkiye kozu iin alm bir idealist olan Baha Sait bey, kendisine sempati besleyen hocalar uyandrmak iin bir kez daha davranmt. Kumandan Kemalettin Sami bey (Paa) aydnlarla, Galatal evket bey gazetecilerle (Sleyman Nazif beyle) ilgilenmeye balamt. Gazetecil

e r in yiite lklar, halk zerinde bir a l a rm etkisi yapmt. Fatih meydannda yaplacak ilk miting iin rozetler hazrlanmt. Bu rozetlerde zmir Trk kalacaktr yazlyd. Dev Sultanahmet mitingi iin gazeteciler, sadece gazete sayfalarnda kalmam, stanbul'un en cra keler i ne sokularak birer militan gibi almlard. Sonradan her biri tannm birer aydn olan t r l fakltelerden gen223 lik temsilcileriyle, gen gazeteciler, birer gen kurt gibi mahallelere daml, mrlerinin en kutsal naralarn atmlar, Trk halknn vicdanna giden sihirli kapy amasn bilmilerdi. Nizamettin Nazif, Mkrimin Halil (Ord. Prof.), Ahmet Hamdi Baar, kardei Hseyin Ragp, mehur kuvay milliyeci ve mill casus Asker Saime (Prof. Mnevver), Sadri Ertem, Raif Necdet ve daha biroklar -bunlar arasndayd. Emin ii, Servet, Meki, Tark, Elif Naci, Nazmi Acar ve daha bakalar da bir komite dzeni iinde almlard. Gazetecilerden Ziya Gevher, Kema Salih, Arif Oru, Velid Ebzziya, Hilli, lhami beyler dev gibi uramt. t t i h a t ve Terakkicilerin evleri karnca yuvas gibi kaynyordu. Onlar, gerekten yurt ve milietsever, ayn zamanda da tecrbe sahibiydiler. Bu kaos ortasnda en az aran yine tecrbeli subay kadrosuyla onlard. Btn bu bilinli t e r t i p i l e r i n amac Sultanahmef meydannda hi olmazsa sekiz-on bin kiilik bir kalabalk

toplayabilmekti. Hatiplerin Obelisk ile burun buruna kalmalarndan* korkuyorlard. Padiah ve itilf devletleri t e m s i l c i l e r i , bu mitingten kukulanmt. Hkmetin bunu nlemesini stedilerse de Dahiliye Nazr Ali Kemal'in yerine veklet eden air-filozof Rza Tevfik bey, bu istee uymamak y i i t l i i n i gsterdi : Miting menedilemez! diye kestirip att. br na z r l a r n kimisi, bu mitingi nlemesi iin F i l o z o f u ok sk t r d l a r sa da o bunlara boyun emedi. En sonra, Rza Tevfik bey, yine konutu : Pek iyi, kabul, dedi, yarn yle bir iddetli tedbir a l a c a m ki toplanmalarna imkn kalmayacaktr. Ertesi sabah, Dahiliye Nazr Vekili olan Maarif Nazr Filozof Rza Tevfik bey, gerekten alaca tedbiri alm t . M tingi nlerse bu nleyecekti. Park imenlerinin ezilmemesi ve ieklerin koparlamas iin parklara girilmesi iddetle yasaklanmt. Halk, bunu renince parklarn evresinde bouna .sngl nbetiler crad. Ortada hafif boaz rzgryla 224 balarn sallayan renk renk ieklerden baka kimsecikler yoktu. (Sevr muahedesine imza atan o byk air, keke bu ince. yurtseverce ve nkteli emirlerini sonuna dek srdrmek yrekiili.i gsterseydi de o ackl hale dmeseydi!) Bir damlack umut iksiri iin birok eyini feda etmeye

hazr olan iki yz bin insan. Belediyenin gzel i e k l e r i n i kk engeller gibi ineyip geti ve elinin yet i t i i , ayann basabildii her yeri doldurdu. ** Hglide Edip'in gzlerinin nndeki d sislerine benzeyen byk heyecann buusu, yava yava silinmeye, canl cansz her ey kendi gerek yerini, bykln ve t o n u n u almaya balamt. imdi, yksek bir krs ile kar karyayd. Bu, Trk Ocann hitabet krssyd. Getirilip Sultanahmet Camii'nin nne y e r l e t i r i l m i t i . Kapkara bir rt ile r t l m olan bu krsnn nne Amerika Cumhurbakan Wilson'un prensiplerinden on ikincisini gzl e re sokmak ister gibi kocaman harflerle yazmlard: Wilson prensibi 12 nci madde. Bu yaz da kara yazlmt. Bu krsye dek gelebilmek iin o ine atsan yere drmeyecek insan denizini nasl yarp ilerlediini imdi anlyordu. Evet, onu buraya dek getiren drt sngl asker o l m u t u . Bunlarn ikisi nden, ikisi de yanlardan yol amlard. Halide Edip, krsnn nne geldiinde mrnn en byk, en erefli olayn yaadn anlamt. Pek az insan mrnde byle bir insan denizi karsnda sz sylemek ansna sahip olabilirdi. Gvdesi, bir elektrik akmlatr haline gelmiti. K a l b i n i n bu korkun elektrik ykne nasl dayandna kendi de ayordu. Krsye trmanp da bu insan denizi

 z e r i n d e gzlerini gezdirince ruhu biraz yatr gibi oldu. Bu yarm milyona yakn zgn bakl gz, ondan, yaamay srdrmek in gc ve kuvvet istiyordu. Ruhundaki l d r c e l e k t r i k ykn serin bir avutma yamuru 225 2/F. : 15 gibi hemehrilerinin kalbine boaltmak iin artk nnde hi bir engel yoktu. Artk, padiah da onun konumasn yasak edemezdi. Padiah da bu bar yank insan denizinde boulup giderdi. Halide Edip, bu zgn halk ynnn u anda bir tek yree sahip olduunu ve bu dev kalbin iinde kendi kalbinin de bir zerre gibi attn duyuyordu. ki yz bin insan, bir tek yrek gibi arpyor ve bir tek insan gibi susuyordu. Bu srada Ayasofya ve Sultanahmet camilerinin kara bayraklar sarkan yirmi erefesinden birden stanbul'un, belki de btn Trkiye'nin en yank ve gzel sesli mezzin ve hafzlar bir anda ve hep b i r l i k te sal vermeye balaynca dev halk yn, bir kez iinden titredi ve btn gzler kendinden geercesine yukar kalkt. Mini mini birer biblo gibi grnen hafzlar, minarelerden aa dev gibi sesler salveriyorlard. Sal, halka o denli dokunmutu ki, kadnlar alamaya, erkeklerse yerinde duramamaya balamt. Mitinge katlan hemen herkes, mrnn en byk gnn yaadna inanyordu; btn halleri bunu gsteriyordu. Sal bitince yine hafzlarn balad tekbir, iki yz bin insann azna geti ve meydann zerinden sra sra

gk grltleri gibi dalgalanarak gemeye balad. ki yz bin azdan kez yenilenen : Aliah ekber, Allah ekber, l ilahe illallah, vallah ekber Allah ekber ve lillhl hamd! Bu Arapa szler, belki imdiye dek islm dnyasnda bu denli kalabalk ve inanl bir mslman ynnca bu denli anlaml ve cokun sylenmemiti. Bu gk grltleri, padiah Yldz Saray'nda ve galipleri kurulduklar maroken koltuklarnda bir kez hoplatp sratmt. Biraz sonra yank sesli hafzlann ilk yaylm atei atklar minarelerin tepesinde ilk dman uaklar umaya balad. gol ordusunun taburlarna alarm ver i l d i . Kebalarna ar makinal tfekler yerletirdiler. Bu, onlarca bir ayaklanma balangcndan baka bir ey deildi. Tekbir de bitmi, sra hatiplerin konumasna gel226 misti. Halide Edip, nutkunu yazp hazrlamamt. Halktan ald gle konuacakt. Kardeler! Vatandalar, diye balad; Yedi yz yln erefi, ge ykselen bu minarelerin tepesinden Osmanl tarihinin yeni faciasn seyrediyor, bu meydanlardan ok zaman alay halinde gemi olan byk atalarmzn ruhuna hitap ediyor, bam bu grnmeyen ve yenilmez ruhlara kaldrarak diyorum ki: Ben i s l m i y e t i n bedbaht bir kzym ve bugnn talihsiz, fakat, ayn derecede kahraman anasym.

Atalarmzn ruhlar nnde eiliyor, onlara bugnn yeni Trkiye'si adna hitap ediyorum ki, silhsz olan bugnk milletin kalbi de onlarnki gibi yenilmez kudrettedir. Allah'a ve haklarmza iman ediyoruz. Kardeler! Evltlar! Size dnyann verdii hkm dinleyiniz: Avrupal itilf devletlerinin tecavz siyaseti bazan hyanetle ve daima haksz olarak Trkiye'ye evrilmitir. Eer ayda ve yldzlarda da Trkle mslman bulunduunu syleseler, oralara da istil ordular gnderirlerdi. Nihayet, hilli paralamak iin ellerine bir frsat gemitir. Bu kararlarna kar bizi tutacak hi bir garpl kudret yoktur. Bu meselede bu insan olmayan karara katlmayanlar da ayn derecede belki daha da mesuldrler. Onlarn hepsi, insan haklarn ve millet haklarn mdafaa iin bir mahkeme kurmular, fakat, orada yenilenler in paralanmas hkmn vermilerdir. Trklere gnahkr diyen bu kimselerin kendileri o kadar gnahkrdrlar ki, okyanusun sular onlar temizleyemez. Bir gn gelecektir ki daha byk bir mahkeme, milletleri tabi haklarndan mahrum brakanlar mahkm edecektir. O mahkeme, bugn bizim aleyhimizde olan devl e t l e r in f e r t l e r i n d e n teekkl edecektir. nk, her ferdin iinde ezel bir hak duygusu vardr ve milletleri meydana g e t i r e n l e r de f e r t l e r d i r . Kardeler! Evltlar! Beni dinleyiniz! Sizin iki dostunuz vardr: Mslmanlar ve haklarmz iin seslerini bir gn ykseltecek olan meden milletlerin fertleri!.

227 Birincisi bugn sizinle beraberdir. kincilerse. bizim amaz olan gayemizin hakkn er-ge anlayacak olan f e r t l e r d i r . Hkmetler dmanmz, milletler dostumuz ve k a l b i m i z d e hakl isyan kuvvetimizdir. Btn milletlerin haklarn kazanaca gn, ok uzak deildir. O gn geldii zaman, bayraklarnz alnz, bu maksat iin canlarn veren kardelerimizi ziyaret ediniz. imdi yemin edin ve benimle beraber tekrarlayn : Yreimizdeki mukaddes heyecan, milletlerin hakl a n iln edilinceye kadar devam edecektir! nsan denizi ses halinde g r l e d i : Yemin ediyoruz! -Minarelerin tepesinde ve Halide Edip'in ba zerinde vzldayp duran dman uaklan, birok szlerin i i t i l mesine engel olmutu. Byle de olsa baar bykt. st a n b u l ' u n ruhu, bir kez ayaklanmt. Halide Edip, szlerini b i t i r ip de krsden aa baktnda hemen orackta bir yn sakat asker ve subay grd. Bu gen-yal kalabaln genlerinden bir grup k r s n n koruyuculuunu stlerine alm grnyordu. Bu sava sakatlarnn meydana getirdii hillin iinde Fransz Generali Faulon ile Korsikal Fransz jandarma albay Sekaldi de vard. Halide Edip, General Faulon'un g z l e r i n d e de o Trk gzlerindeki iten ve altn yalar grm ve ok sevinmiti. Bu arada krsnn yanbandaki niversiteli dinley

icilerdenbiri: Milletim, zavall milletim! diye gzyalar iinde haykrarak olduu yere yld kald, baylmt. Halide Edip de krsden indi, biroklar gibi ocuun yardmna kotu. Gen hatibin gzleri, krsnn basamaklarnda o t u r a n yeil sarkl bir Anadolu hocasna arpt. Adamcaz hngr hngr alyor, gzyalar sakalndan aa szlyordu. Halide hanm. Halide hanm, kzm! diye alayarak Halide Edip'in ellerine sarld. O da hocann yanna oklu. Yal adamcaz ban onun ellerinin stne koymu, hl alyordu. Bu hal, Halide Edip'e de dokunduundan 228 o da alamaya balamt. En sonra, ihtiyarcn srtn okad ve: Haydi, kalk, krsde dua et! dedi ve krsy gst erdi. Hoca, yz-gz gzya iinde olarak krsye kt ve memleketi Tann'nn tez zamanda kurtarmas iin dua etti. Miting bitmiti. imdi, stanbul genliinin cokunluu balamt. Fatih Belediyesi nnde yaplan ilk mitingten sonra genler, Trkiye'nin Bastil'i Bekiraa Bl'ne bir baskn yaparak memleketin btn byk adamlarnn hapsedildii bu siyasal zindan boaltmak niyetindeydiler. Intelligence Service bunu haber alm, Amiral Galtrop'la General Harrington'a bildirmiti.

Birka saat sonra igal kumandanl, btn sokak toplantlarn, mitingleri iddetle yasaklayan y a f t a l a r bastrm ve stanbul'un btn ke-bucana astrmt. Bunun tersini yapanlara verilecek en kk ceza idamd. Sultanahmet meydannda toplanm olan dev kalabalk, lmden korkusu olmadn btn dnyaya gstermiti. Sultanahmet mitingi daldktan sonra heyecana dmek sras ke balarn makinal tfeklerle tutmu olan igal kuvvetlerine gelmiti. Bu srada ellerinde bunca insan ldrmeye yetecek kurun bile yoktu. Onun iin, aydn genliin nayak olduu yry dalgas. Divanyolu'ndan Beyazt meydanna dek srklenmiti. Sloganlar atlmt : Bekiraa Bl'ne! Harbiye Nezaretinin demir kaplar skca kapatlm, Fransz tanklar, Bekiraa Bl hapishanesinin evresinde mevzi almt. Harbiye Nezaretinin demir kaplarna dayanan bu fkeli insan kasrgas, nndeki btn engelleri ykmak zereydi. Bastil'ln hrriyeti halk ynlar eliyle nasl ykldn t a r i h t e okumu aydnlarn says, pek az deildi. A r t k bu mill fkenin lgnlna tutulmu babo ynlar ne demir kaplar, ne gkte uuarak sk sk dallar yapan igalci uaklar, ne de tanklarn atee hazr toplar durdurabilirdi. / Kmencik bir olay, bu byk aptaki t a r i h olaynn meydana gelmesini nledi.

Halide Edip de, biten mitingle beraber yerinden oynayan korkun kalabaln seline kaplmt. Fuat Paa Trbesi Soka'nn banda halk, frtnadaki bir gemide panie tutulmu yolcular gibi heyecan iindeydi. Bu kouan ve durmadan b i r b i r l e r i y l e konuan ve b i r b i r l e r i n den bireyler anlamak isteyen halk byle heyecanlandran ey, acaba ne o l a b i l i r d i ? Birka dakika nce mitingi dokunakl havasnda gzya dken bu halk, imdi, baka bir heyecann peinde kouyor gibiydi. Halide Edip de herkes gibi armt. Hayr, mitingin kutsal havas henz dalm deildi. Gen hatip bakt: Bir ihtiyar Naf i a Nezaretinin duvarna dayanm, ellerini ge kaldrm dua ediyor gibiydi. Yanndan koarak geen yoksul b i r kadn, yle syleniyordu : O da geldi, bize geldi. Acaba, bu gelen, bunca heyecana sebep olan kimd i ? Acaba, halk, bir byk evliya m grmt? Halide Edip'in yannda bulunan ablasnn kz Feride, bu srada eilmi, ayakkablarn karp eline ald gibi ileri doru yalnayak komaya balamt. Ne oluyordu? Millet delirmi miydi? Halide Edip de kzn arkasndan komaya balad ve kebanda onu yakalayverdi. Ne oluyor. Feride? Teyze, geldi, geldi. Kim geldi? Padiah!

Gen kadn, btn lgnca heyecannn nedenini anlamt. O zaman, kaygusuzca ordaki bir aaca yasland ve hl lgnca akan insan selini ibretle seyretmeye balad. Grnrde padiah f i l n yoktu. Bu srada aacn yannda dikilip duran ve kendisini biraz nce dinledii an230 lalan bir deniz subayyla gzleri karlanca subayn ac ac glmsediini grd, ona : Padiah nerde kardeim? diye sordu. Deniz subay : Padiah filn yok. dedi, bu. halkn hayalinde. Gryor musunuz, kalabaln iinde mir niformal biri var? Halide Edip, eilerek baknca tpk padiaha benzeyen uzun boylu, ince vcutlu, gzlkl ve Mareal niformal bir adam grd. Padiah, Harbiye Nazr evket Turgut Paa'y halkn Bekiraa Bl'n basmasna engel olmak iin gndermiti. Adamcaz, halka bir tek sz sylemeye vakit bulamadan padiah sanlarak arabasndan i n d i r i l m i t i . Bu halkn padiah kendi arasnda grmek isteinden domutu. Bu srada halk b i r b i r i n e yle baryordu: O deil! O deil! Halide Edip, yanndan ayrlp giderken deniz subaynn syledii u szden ok holanmt: Hemire, padiahn gelmediine kredelim! evket Turgut Paa. geri halkla konumamsa da

T r k i y e Bastil'ine ynelen kalabaln kaynayan kazanna bir teneke souk su gibi girmi ve onu yolundan ev irmiti. Sonra, dalgalar yava yava saa sola ayrlm, caddede yalnz ayak seslerinden meydana gelen bir grltden baka bir ses iitilmez olmutu. Herkes, ks ks e k i l i p g i t t i k t e n sonra. Padiah Vah i d e t t i n ' e pek ok benzeyen Harbiye Nazr evket Turgut Paa, halk gibi akn, onlarn ardndan bir sre baka kald. Oysa evket Turgut Paa. vatan ve millet sevgisiyle dopdolu bir askerdi. 231 FARE DOURAN DA Sava bilmeyen, bar da bilmez. Japon Atasz Vahidettin, Damat Ferit Paa'y huzuruna ararak: Bu Sultanahmet mitingi, btn stanbul'u yerinden oynatt gibi ingilizleri de ok kukulandrd. Memleketin bir ucundan gelen telgraflar, temsilciler, haberler var. Hepsi bir are bekliyor. Ne yapabileceimiz hakknda bir dnceniz var m? diye sordu. Ferit Paa, etli fenerini gbeinde balayarak : Eski, yeni birok devlet adamlar, bir ray saltanat toplanmasn istiyor. Yunanllarn memleket ierilerine doru lebildiine ilerlemesi herkesi tedirgin etmi.

Buna btn tecrbeli devlet ve fikir adamlarn sinesinde toplayan ray saltanatn are bulaca umuluyor. Bir ray saltanat toplanmasn irade buyurunuz, fikirleri yattrmann aresine bakalm. Peki, bir ray saltanat toplanp bu heyecan yattrsn! Damat Ferit Paa, o dev mitingden t am iki gn sonra, 8 Haziran 1919 da bir ray saltanat toplanacan, btn delegelerin, kurullarn ve kiilerin Yldz Saray'nda toplanmasnn irade-i seniye gerei olduunu bildirdi. 8 Haziran Pazartesi gn leden sonra btn ka bine yeleri, ayan yeleri, bilim adamlar, btn eski nazrlar ve elilerle onbe profesr, ray devlet ve temyiz mahkemesi yeleri, basn kurulu yeleri, baro delegeleri, medrese delegeleri, Paaeli Mdafaay Hukuk dernei delegeleri, Sulh ve Selmet Partisi delegeleri. Adana Mdafaay Hukuk-u Milliye dernei delegeleri, Vilyatr arkiye Mdafaay Hukuk-u Milliyesi delegeleri, Mill Ahrar Partisi delegeleri. Krt Tali dernei delegeleri, rada yer alacaklar arasndayd. En bata da Padiah Vahidettin, Veliaht Abdlmecit efendi ve Sadrazam Damat Ferit Paa yer alyordu. 232 Byk bir nem verilen bu toplantya Trkler bir kurt u i u urriuduyla sarlrken, itilf devletlerinin temsilcilerrde bir baka adan bakyordu. Acaba bu. padich bir ulusal direnmenin liderliine mi srkleyecekti? Toplant, Yldz Saray'nda mabeyn dairesinin st kat

direkli salonunda yaplacakt. Bu tarih salon, blmden baretti. Yan blmler, ikier mermer direkle ortadaki byk paradan ayrlyordu. Salona merdiven bandaki iki kanatl bir kapdan, kap nne konulmu Hlntkr bir paravanann kenarndan geilerek giriliyordu. Salonun ortasndaki byk avize altnda yuvarlak bir masa bulunuyordu. Girilen kapnn tam karsndaki baka bir salona alan kapal kapdan ortadakmin nnde bakanla zg bir masa duruyordu. Bakanlk makamnn hizasndan itibaren sal sollu sandalyelerin n sras vkel heyetine, arkas sras ayan yelerine ayrlmt. Bakanlk masasnn karsnda iki sra olarak dizilmi sandalyeler de dernek ve parti mensuplarna ayrlmt. Toplant salonunun iki yanndaki mermer direklerle aynlm ykseke ahnilerde eski nazrlar, eliler,, i! miye, byk mlkiye mirleri, temyiz_ mahkemesi, devlet ras, divan muhasebat bakanlar, yeleri v.b. kiilet bulunuyordu. Ayan yelerinin karlarnda basn, yanlarnda Darlfnun mensuplar oturuyorlard. Zabt ktiple ri salon kapsnn sol yanndaki kede yer almlard. Pazartesi gn saat t am iki bucukta salona kara ordusu ve donanma kumandanlar girdiler. Bunlardan sonra ilmiyelller, yksek mlkiye yneticileri. Ayan yeleri, eski nazrlar ve eliler, siyasal parti ve dernek delegeleri ki, bunlarn arasnda Sosyal Demokrat Partisi delegeleri de bulunuyordu, en sonra da Damat Paa'lar ve nazrlar

geldi. Salona girenler, hemen t e r l f a t l a r c a alnp kendiler i ne ayrlan yerlere oturuyorlard. arlanlara datlan programda toplant" stne gerekli bilgi veriliyordu. Bu bir fikir yoklama ve danma toplants olacakt. Son siyasal durum stne herkes kendi dncelerini ve aln233 mas gereken tedbirleri syleyebilecekti. Gerek padiah, gerekse kabine yeleri, bu yararl fikirleri renecek ve zerinde dneceklerdi. Dernek olarak gelenlerden yalnz birer kii konuacakt. Ayan meclisi yeleri, eski nazrlar ve elilerin her biri isterlerse sz alabileceklerdi. Darlfnunla basndan yalnz ikier kii konuabilecekti. Sz sylemek isteyenler de toplant balamadan nce adlarn yazdrmak zorundaydlar. Yalnz nemli bir i vard: Hi kimse bugnk ac olaylardan sz aamayacakt. Hatipier, syleyeceklerini yalnz bakanla kar syleyeceklerdi. Birbiriyle tartmak yasakt. Hi bir millet, hi bir kii ve hi bir zmre stne ar szler kullanlmayacakt . Konuma sresi onbe dakikayd. Nazrlardan hi b i r i , kendi dncesini syleyemeyecekti. Osmanl mparatorluu'nun btn sekin insanlar, hemen hemen bu salonda toplanm denilebilirdi. Hepsi susuyor, aarm salarnn ereveledii yzlerinde der in dnce krklar ve gzlerinde y i t i r i l m i en aziz eylerin kutsal acs gze arpyordu. Ayan bakan Must

a f a Asm efendi, eski ayan bakan ve eski hrriyeti Ahmet Rza bey, ayan birinci bakan vekili Aristidi Paa, ikinci bakan Azaryan efendi, Abdurrahman eref bey, Mir mer Rt Paa, Fuat, Osman, Ferit, Sleyman Paa'lar, eski nazrlardan Reit ve Cevat Paa'lar, Nbi, Mehmet Ali, Cemil Molla beyler, eski eli Galip Kemali bey, Safa bey, ehremini Cemil Paa, Mir Kzm Paa, Esat Paa. Fevzi Paa, Amiral Vasf ve Arif Paa'lar, salonu ssleyen yksek kiiler arasnda gze arpyordu. Kocaman salonda, ksrklerden baka ses iitilmiyordu. Saat e be vard. Bu srada bamabeynci Yav e r Paa, salona girdi ve doruca Damat Ferit Paa'ya giderek yava bir sesle : Zat ahane salona gelmek zeredir! dedi. Bu sz yava sylenmekle beraber, btn salondakiler iltmiti. Bakan Damat Ferit Paa, bu sz zerine ayaa kalkp sayg duruuna geince herkes ayaa kolk234 t i . Bunlarn pek ou ellerini gbeklerinin stnde baladlar. Herkesin gz bakanlk makamnn arkasndaki byk ift kanatl kapya dikilmiti. Bu iki kocaman kanat, bir anda ald ve padiah ince uzun ve kamburca gvdesiyle ieri girdi. Bakanlk makamna doru kararsz admlarla ilerledi. Koyu renkte bir sivil giynek giymiti. Veliaht Abdlmect efendi de padiahn arkasndan ve hemen iki adm gerisinden geliyordu. O da padiah gibi koyu renkte bir giynek giymiti. Ak sakallarnn evreledii

yznde iri mavi gzleri bir zek gzelliiyle parlyordu. Salondakilerin birou, memleketin igali sorunu zerinde veliahtn dncelerini biliyordu. Vahidettin, igal ii zerinde ok bir ey konumasa bile o konuabilir ve bir hareket y a r a t a b i l i r d i . Sultanahmet mitinginden | sonra, dncesini soranlara yle demiti : Topkap Saray'ndan karlan sanca erif ile zmir'in igalini protesto etmek iin toplanan kalabaln yalnz Trk milleti deil, btn lem-i islmdan ibaret olduunu, zmir'in galini tasvip etmeyenlerin bilhassa Sultanahmet meydannda tekil ettii adedin yzbinleri imdiden atn grdkten sonra, bu midin yerinde olduunu sylemek, bizim iin, hakikati ifade etmektir. Darlfnunun konferans salonunda zmir'in igalini p r o t e s t o iin yaplan byk toplantda Abdlmecit efendi de bulunmutu. Yazar Sleyman Nazif'in ateli konumasndan sonra heyecana gelerek ayaa frlayan veliaht, btn saray erknn, padiah ve igal makamlarn artan szler sylemiti. imdi, bu yzden Sultan Vahid e t t i n , ondan adamakll kukulanyor ve onu gz hapsinde bulunduruyordu. Veliaht, Mustafa Kemal gibi Anadolu'ya gemek istiyordu. Yazar Ruen Eref bey, Abdlmecit efendinin bu isteini yakndan bilenlerdendi. Mustafa Kemal'in yaknlarndan olduunu bilen veliaht, ona bu steini sylemi ve Anadolu'ya gemenin yollarnn aratrlmasn

235 d i l e m i t i . Enver Paa'nn ulusal casus r g t demek o l a n Tekilt Mahsusas o g i t t i k t e n sonra svari Albayr Hsamettin beyin elinde kuvay milliyenin istanbul rgtlerinden birisi haline gelmi ve gl bir almaya koyulmutu. te) Hsamettin beyin gizli rgtne bali bulunan ve TopKap-ehremini blgesindeki kuvay milliye rgtnn ilk kurucusu ve Hsamettin beyin yakn a r k a da Yzba Emin li beye Ruen Eref bey, Abdlmecit efendinin bu Anadolu'ya geme isteini am ve buna are bulunmasn istemiti. Bu haber, Hsamettin beye i l e t i l m i se de Albay, bunun olamayacan sylemiti. undan ki Musaf 3 Kemal, ok radikal dncelere sahipti: Havza'da bulunduu srada hanedann kaldrlaca stne konumala' yapmt. Bu yzden de veliahtn Anadolu'ya geirilmesi memleketin bana yeni ve byk bir . serven hazrlamak demek olurdu. Orda ulusal kahramanl k l a r la palazlanan bir veliaht, ulusal kahraman Mustafa Kemal iin ok tehlikeli bir rakip olabilirdi. Ondan sonra da bu bell Osmanl hanedann memleketten skp atmak bir haya! olurdu. Sonra, Abdlmecit e f e n d i n i n seccadecibass Zeki ulusal rgtndendi. O da veistediini birok kez Hsametclamayacabey de Hsamettin beyin l i a h t n Anadolu'ya gemek t in beye amsa da Hsamettin bey, bunun

n nedenleriyle Zeki beye anlatmt. Abdlmecit efendi'nin Anadolucu olduu bir olay dolaysyla da biliniyordu: Veliaht, padiaha bir nerge hazrlayp vermiti, bunda milli mcadelenin hakl bir dva olduunu savunmutu. Vahidettin'in gizli kaldn sand bu nerge, stanbul kuvay milliyecilerinin eline gemi ve smail Hmi Daniment bunu gizlice bastrp datt Memleket gazetesinde yaymlam, Vahidettin'i iyice rktmt. Vahidettin, bakanlk krssne varmadan nce bt n salondakilere burnundan tutturulmu altn ereveli g z l k l e r i n i n arkasndaki anlamsz gzleriyle aratrarak bakt ve hepsini askerce selmlayarak bakanlk krssne kt. 236 Btn salondakiler, manyetize olmu gibi son Trk padiahna gzlerini dikmi bakyor ve ondan gzel ve u m u t l u birka sz bekliyordu. Vahidettin. ksrp boazn temizledi, sonra bir ezber okur gibi renksiz, heyecans z ve biteviye sesiyle ylece konutu : Vaziye,t-i hazra-i hariciyeden dolay sizleri devlet ve yan- kiram ile mtehayyizan- memleketi buraya d a v e t ettik. Devlet-i Osmaniyemizln duar olduu mk i l t hazras hakknda lzm gelen t e d b i r l e r i n acilen itt i h a z iin meclisimizde bulunan aziz zevat- kiramn her b i r l e r i n i z e lyk olacak fikir, rey ve mtalalarn beyan buyurmalann sizden istemeyi dndk. Bu i t i m a i , meml

e k e t i m i z ve devletimiz iin mteyemmen ve mesut etmesini meclisimiz ile heyetimizi bai-i intibak ve hidayet buyurmasn Cenab- Vacibtteal hazretlerinden niyaz eyledik. Bu hayrl itimain kadiyle makam- riyaseti igal eylemesini sadrazam paaya havale eyledik. Allah cmlemizi eltaf- nahiyesine isal buyursun ve peygamber i m i z efendimizin efaat ve manev huzurlarna ulamak s a a d e t i y l e myesser eylesin! min! V a h i d e t t i n , salondakilerin minini dinledikten sonra y i n e onlar askerce selmlad ve salondan karken kolunu, arkasnda d i k i l ip duran Abdlmecit efendiye verdi, o da ister istemez onun koluna girdi. Bylece toplantda kalp konumak ansn yitirmi oldu. Vahidettin. Abd!m e c i t ' i kolunda srkleyerek orta kattaki zel dairesine g t r d . Abdlmecit efendi, memleketin gerekten aydn insanlarndan biriydi. Sanat ruhunda her Trk aydn gibi bu zlim igale kar sonsuz bir tiksinti vard. Bu duygularn kendinden dar bile tarmt. Herkes bunu biliyordu. Salondakilerden birou, onun gzel bir eyler sylemeye hazrlkl olduunu biliyordu. Padiah, veliahdn pot krmasndan korkarak onu sanki srklercesine alp gtrmt. Padiahn konumas, salondakilerin zerinde bir souk du etkisi yapmt. Abdlmecit efendiyi de konuturm a y d ty dikmiti. Yzlerdeki umutsuzluk azalacana. 237

artmt. Birok yz, bir frtna bulutu gibi kararm ve sarkmt. Btn salon somurtuyordu. Padiah kp g i t t i k t e n sonra, sadrazam, iri gvdesiyle bakanlk krssne kuruldu ve herkesi yerine o t u r t t u k t a n sonra yle k o n u t u : Ayan kiram, mderrisan- izam ve misafirin-i benam efendilerimiz hazerat, memleketimizin karlat mkilt azme. her t r l tavsif ve tasvirin haricindedir. zmir'in igaline kar Devlet-i Osmaniye'nin itirazn muht e l i f noktalarmzla itilf devletlerine duyurmu bulunuyoruz. Elbetteki mtareke hkmlerine muhalif bulunan bu igali kabul etmemekte haklyz. Dvel-i i t i l f i y e ye bu hususta verdiimiz notalarn suretlerini, msaade buyurursanz, burada kraat ettireceim. Ktip, itilf devletlerine verilen notalarn suretlerini okuyup b i t i r d i k t e n sonra. Damat Ferit Paa, oturuma on be dakika ara v e r i l d i i n i , bundan sonra, herkesin dncelerini syleyeceini b i l d i r d i . kinci oturum saat drde yirmi kala ald. Baro bakan Cellettin Arif bey, Vahdet-i Milliye Cemiyeti'nden Hmit bey, Trabzon Muhafazay Hukuk derneinden mer Fevzi bey. Darlfnundan kil Muhtar bey, gazetecilerden Sleyman Nazif bey, ayan bakan Mustafa Asm efendi, ayandan Mir Fuat Paa, konuanlar arasndayd. O t u r um aldnda ilk olarak Ahmet Rza bey, parman k a l d r a r a k sz istedi. Bakan ona sz verince yle konutu :

 Sadrazam paa hazretleri, bir takm muhaberat s u r e t l e r i n i okuttular. Halbuki bu notalann mefad gazetelerde iln edilmi bulunuyor. Mademki buraya bu mhim vaziyet karsnda reyimizi bildirmek zere davet buyrulduk. Notalarmza dvel-i i t i l f i ye tarafndan cevap verilmi midir? Cevap vrut.etmi ise ne ekildedir? Cevap gelmemi ise ne suretle mukabele edilecei memuldur? Sadrazam paa hazretleri, ltfen bunlar izah buyursunlar da tenevvr edelim, rey ve mtalalarmz ona gre arzedellm. Damat Ferit Paa, bunlar oturduu yerde dinlemi,. 238 d i n l e d i k e de fkelenmi, yz kzarmt. Sonra, yapmaca daha ok benzeyen eski bir politikac f k e s i y l e yerinden doruldu ve Ahmet Rza beyi ummad bir biimde halad: Ahmet Rza beyefendi, buras meclisi ayan d e i l dir. Muhalefeti oraya saklaynz. M i r Fuat Paa da sz alarak unlar s y l e d i : Ahmet Rza beyin hakl mtalasna sadrazam paa hazretlerinin hiddetlenmesini ahsan muvafk grmediimi huzurunuzda arzederken bu hava iinde konumann faydasz olaca kanaatini muhafaza ediyorum. Fuat Paa'dan sonra hemen hemen hi kimse konumak istemedi. Bu arada ngiliz muhipleri cemiyeti yeler i , sz alarak Trkiye'nin ngiliz mandasn kabul etmesi: stne ynla lf e t t i l e r ve Damat Ferit Paa onlar glmseyerek

dinledi. Konumak iin epeyce hazrlanm olan birok hatip, bu iin yararszln anlam, konumaktan vazgemiti. Yalnz, Galip Kemal bey krsye karak : Bu vaziyet karsnda kalan milletimiz iin y a p lacak ey, umum milletin yekvcut bir ktle halinde kyam etmesi olmaldr! dedi. Eski elinin bu y i i t e szleri, ray s a l t a n a t t a n kimisini ok sevindirmi, byk bir ounluu da adamakll rktmt. Herkes, gizlice b i r b i r i n i n yzne bakyor, yanndakinin bu sz karsndaki durumunu anlamak i s t i yordu. Herkes, yanndakinin bir provokatr olmasndan korktuundan bu sz stne hibir ey sylemeyi daha akllca buluyordu. Yalnz Sulh ve Selmet Partisi'nin lideri Ferit Paa, Galip Kemal beyin doru sylediini b i r k a szckle olsun salondakilere ve Damat Ferit Paa'ya i i t t i r m e k y i i t l i i n i gsterdi. Damat Ferit Paa. toplantnn bittiini gsterir bir davranla ayaa kalknca herkes ayaa kalkt. Herkes somurtarak bu bell yerden bir an nce uzaklamak in admlarn at. ray saltanat saat bei be gee dald. Da, bir fare dourmutu. TUZ VE EKMEK Erdemsiz zenginlik kadar tiksinilecek hibir ey yoktur. Riverel 10 Haziran 1919 gn Balkesir-Bergama yolu zer i n d e doludizgin giden gen atl. Bergama'y gren fund

a l k l , prnal allaryla r t l bir tepeye trmanarak durdu. Gne, batmak zereydi.1 Bat ufkunun stnde tort o p olmu ak kediler gibi uyuklayan kmls bulutlar, yava yava kzardlar, bir nar bahesi halini aldlar. Gkb i t i m i , g i t t i k e kadife yumuaklnda deha mor renk tonlarna brnen da ve tepe ynlar stnde pespembe ve bambaka bir dnya gibi klanarak gerisin geri ek i l d i ve derinleti. A t l , g k b i t i m i n i n bu gzelliklerine kar durmusa da ., b u n l a r grmeksizin ehrin panoramas zerinde inceleyen baklarn d i k k a t l e gezdiriyordu. Bu yolcu. Balkesir'den Bergama'ya kuvay milliye r g t kurmak zere giden Kurmay Yzba Kemal beydi (General Kemal Balkesir), sivil ve eteci gibi giyinmit i . Gsnde apraz fieklikler, omuzunda da kz gibi b i r mavzer vard. Burdan Bergama'ya epey ekiyordu. Karanlk basmadan oraya varmalyd. Ne yaplacaksa bu gece yaplac a k t . Yarn, artk i iten gemi olacakt. Menemen'i alan Yunan kuvvetleri, imdi MenemenBergama yolu zerindeydiler. Readiye'nin yurtsever telgraf memurunun her yana ektii u t e l g r a f t a n onun da haberi v a r d : Bergama'ya gelmek zere bugn. Menemen tarikiyle bir tabur Yunan piyadesi, seksen svari, mitralyz ve -cebel toplarnn hareket e t t i i n i , din kardelerin mteyekkiz bulunmasn Menemen'den haber veriyorlar. Readiye

t e l g r a f memuru. 9 Haziran 1919. Yzba Kemal bey, kendi kendine konutu : 240 Bergama'ya biz, Bergamallarn ars zerine g e l d i k ; yine de dikkatli ve tedbirli olmalyz. Her meml e k e t t e iyi, yurtsever insanlarn yannda erirler, alakla da yaamaktadr. ehrin dnda pusu kurup bizi yakalayabilirler. Kemal bey, attan inerek bir kayann stne oturdu. Bergama'dan gzlerini ayrmadan sigarasn ierek dnyordu. zerine ok etin bir i almt. Bir subayn, byle bir zamanda halk uyarp arkasna takabilmesi ok zor bir iti. Halk, subaylara artk gvenmiyordu. Btn bu zincirleme felketlerin suunu onlara yklyorlard. B i r efe, bir zeybek, bugn halk zerinde daha ok sz geer bir adam durumundayd. Gen Yzba, Bergama'ya gidip bir kez t a l i h i n i deneyecekti. Onu btn umutlandran da Bergama halknn, Balkesir'den yardm stemesiydi. Balkesir, Bergama'ya istedii imdad gnderememekle beraber, oraya bir umut gibi Kurmay Yzba Kemal beyi gnderiyordu. Balkesir, korkun Yunan igali karsnda toplu olarak ilk uyanan ehirdi. ttihatlar, Hrriyet ve tilflar, haclar, hocalar ve eraf denen zenginler ve fakir halk, t o p l u olarak savunma areleri aramaya balam ve nizam ordu ile el ele vererek bir savunma rgt kurmulard. Balkesir'de eski hkmet kona karsnda saat kulesi bitiiindeki Okumayurdu'nda ehrin btn zenginleri

(eraf), Rum zengin ve eraf da aralarnda olarak toplanmt. Hrriyet ve tilf Partisi'nin kodamanlar da tpk Rum hemehriler gibi bu toplantya katlmt. 16 Mays gn, zmir'in igali dolaysyla yaplan bu t o p l a n t , daha ilk admda baarszla uramt. Toplantda bu y e r s i z igalin protesto edilmesine karar verildiyse de Rum hemehriler, bu protestoya katlmayacaklarn syleyerek ekimser kalmlard. Bylece, Rumlar, toplany sabote edince Maarif Mdr Sabri bey, Belediye Reisi; er a f t a n Osman bey, Vehbi bey ve daha bakalar katksz Trklerden meydana gelecek bir toplantnn yaplmas iin nayak oldular. Bu yeni toplantda hristiyanlar dnda btn parti ve zmrelerin temsilcileri de bulunu241 2 / F . : 16 yordu. Bu. hemen birinci toplantdan sonra 17 Mays gn, Alaamescit Camii'nde okunan mevlttan sonra yaplmt. Mevlttan hemen sonra, krk kiilik bir heyet se i l m i ye bu, byk sorumluluk yklenmiti. Bu heyete Feddi lhak heyeti ad verilmi ve elden geldiince bt n Balkesir'i temsil edebilecek kiilerden kurulmasna allmt. Ne yazk ki bu heyete sokulan Hrriyet ve t i l f Partisi i l g i l i l e r i , tpk Rumlar gibi ii sabote etmeye almlard. Bu krk kiilik heyet, ilk i olarak Yunan igaline kar halk uyarmaya ve rgtlenme fikrini yaymaya balamt. Bu heyet iinden seilen daha sekin bir grup stanbul'a gnderilmiti. Heyet, Dahiliye Nazr Ali Kem

a l ' i n karsna kp ondan imdat isteyince o, kendisinden hi umulmayan u szleri sylemi ve uyank heyet yelerini baya a r t m t : Biz, size, sizi ayaklandrmaktan menedecek emirler veririz, nk, tazyik altndayz. Siz, bize dahi isyan ediniz! Mill mdafaa, bir milletin en kutsi hakkdr. Sonradan Ali Kemal'in balangta aknlkla syledii bu gzel szleri yalanlayacak pek ok beyanat ve emirleri Anadolu'ya yaylmaya balam. Hrriyet ve tilf Partisi'nden olanlar birer ikier heyetten ayrlm, hey e t i n yelerinin says 10-12 ye dmt.. Hrriyet ve t i lflar, Ali Kemal'in yeni emirleriyle amel etmeye balam ve memleket dmanlaryla birleivermilerdi. Ne var ki bir kez tohum atlmt. 1919 Haziran aynn ilk gnlerinde Yusuf zzet Paa, orda bulunan altm birinci tmenin bir alayn t e f t i etmek zere Balkesir'e gelince, Reddi lhak'tan Mdafaay Hukuk'a evrilen uyarc heyetin yeleri, hemen paann evresini alm ve onun dncelerini yoklayvermilerdi. Onun mill davranlar sempati ile karladn grnce ok sevinmiler ve hemen onunla el ele vermek iin davranmlard. Balkesir'de<i alayda eli silh tutan ancak yz kii vard. Bu, tek bana bir kuvvet saylamazd. Bunun iin halkn, eli silh t u t a n ocuklarnn bu alayn evresinde toplanmas gerekiyordu. Alayn tecrbeli eleman242 lanndan yararlanarak bir gnll kuvvet meydana getirmek,

ba dnce oldu. Mdafaay Hukuk heyeti, az zamanda, alaydan ayrlan elli nizamiye askerine yz elli kiilik de bir ete katarak iki yz kiilik bir vurucu kuvvet meydana getirmi ve bunun kumandanln ad Kurmay Yzba Kemal beye vermiti. Bu kuvvet kurulur kurulmaz hemen Soma'ya doru yola karlm; trenden yararlanamayarak yayan gitmek zorunda kalmt. Demiryollarna Fransz igal kuvvetleri el koymutu. ki ar makinal tfei de alan mfreze. Soma'nn kenarna dek gelmi, orda duraklamt. Kemal bey, Soma'nn dnda karargh kurarak kasabann erafn artm ve onlara bu grdkleri gnlllerin, asl kuvvet i n kk bir blm olduunu syleyerek onlarla birl i k te Soma'ya girmi, doru hkmet dairesine g i t m i t i . Kemal bey, psikoloji silhnn- kullanlmas gerektiini anlayarak, biraz gevek grd kaymakam korkutmu ve hemen orackta bir Mdafaay Hukuk heyeti kurduruvermiti. Soma halk, imdi ehrin dolaylarnda binlerce gnll toplandn sanyordu. Kemal bey, bununla, kasaba zenginlerinin Yunan ordusunu tuz-ekmek ve ak tesl im bayrayla karlamasn nlemek ve halkn moralini ykseltmek istemiti. Kemal bey, Mdafaay Hukuk heyetini kurduktan sonra ilk elde gerekecek bir miktar da para toplamt ki bin lira kadar tutuyordu. Kemal bey, ertesi gn, mfrezesinin nne derek

Krkaac'a yollanmt. Mfrezesini kasabaya sokmam, onun civarndaki yz elli evlik mert, iyi insanlarla dolu bir ky olan Bakrky'e giderek orda konaklamt. Tam gne batarken kye girmiler, kylerin kendilerini byk konukseverlik ve yurtseverlik duygularyla karladklann grmlerdi. Kemal bey ve mfrezesinin buralara neden geldiini anlayan ky halk, hemen o gece bu mfrezeye en yiitlerinden otuzunu katmakta gecikmemi243 terdi. Bakrkyller, gnllleri yedirip iirmi, gerei gibi arlamlard. Kemal beyin y o r g u n erat karnlann d o y u r d u k t a n sonra, hemen derin bir uykuya dalmt. Btn gn s r t l a n n daki tehizatla ve Haziran scanda boncuk gibi terler dkerek yrmlerdi. Bu ksa srecek uyku srasnda ise nbeti, mfrezeye yeni katlan ky yiitleri t u t m u t u . Kemal bey. Haziran'n 10 unu 1 1 e balayan bu lk gecesinde ufak bir ekerleme k e s t i r d i k t e n sonra, kalkm, erat da kaldrm ve Akhisar'daki Yunan kuvvetine afak atarken bir baskn yapmak zere talimat vererek mfrezesin in banda yola koyulmutu. Gn rken, sk bir yryten sonra Akhisar yaknlarna geldiklerinde burdaki Yunan kuvvetinin apansz ek i l ip g i t t i i n i ve e k i l i r k e n de biraz eya brakm olduklarn renmilerdi. Yunan ordusunun her ne sebeple olursa olsun Akhisar'dan ekilip gitmesi, b t n o blgede yaayan Trkl

e r in umudunu glendirmi, moralini ykseltmiti. Yunan kuvvetlerini karlamak iin Krkaa kasabasnn kapsnda yaplm olan takla beraber daha yaplmakta olanlar da yktnlmt. te, Akhisar'daki Yunanllarn ekilmesi dolaysyla onlarla arpmadan mfrezesiyle Balkesir'e dnen Kurmay Yzba Kemal beye burda yeni bir grev kmt. br kasabalar halk gibi Bergama halk da bu ek i l i t en ve Balkesir'in canl bir savunma merkezi haline gelmesinden umutlanm, ora Mdafaay Hukuk'undan y a r d m istemiti. Her ehir, salt kendini koruyacak bir kuvveti bile zorlukla karrken baka bir ehrin imdadna nasl koabilirdi? Bunun iin de bir forml bulunmutu. Her ehir ve kasaba kendisini savunacak gc kendi varlndan karmalyd. Onlara yalnz uyarc klavuzl a r gnderilebilirdi. Bunun iin de Kurmay Yzba Kemal bey, ileri atlm; Bergama'ya tek bana giderek orda bir m i l i s toplamak ve kasabaya doru ilerleyen dman bununla karlamak istediini sylemi ve hemen yola kmt. Balkesir ve Ayvalk'tan da Bergama'ya mfrezeler 244 g e l e c e k t i . Bunlar yetiinceye dek Bergama'nn dman g l e r i n e kar ahlanmasn ve kendi yayla kavrulmay becermesini salamak grevini gen Yzba zerine almt. Bu ii baaracana da inanyordu. S o n r a Bergama halk, dmana memleketini inetmemeye hevest i grnyordu. Ayrca, yme bu kasaba halk. 16 Mays'-

t a zmir'in igaline kar protestolar yadrm, yiite sesler karmt. Bu yzden Kemal bey, u ara bu kayann zerinde elindeki drbnle Bergama'nn d yollarn, kysn kesini d i k k a t l e incelerken umutlu ve iyimser grnyordu. Gne, ateten bir kan tekerlei gibi da z i n c i r i n in arkasna kayarken Kemal bey. atna atlad ve fundalklar arkada brakarak tozlu yolda doludizgin kasabaya doru ilerlemeye balad. Kemal bey, tepeden inip de kasabaya yneldii srada bayrlardan yeri g sarsan cephanelik patlamasna benzer sesler i i t t i . zerinde g i t t i i yol bile sarslyordu. Burda bir askeri depo olduunu, imdi de esliha komisyonu yesi stemen Nuri beyin bakm altnda bulunduunu biliyordu. Daha nce Nuri beyin, kanlamaynca bunlar patlatarak o r t a d a n kaldraca haberini de almt. Yine de cephanelerin yeri. g sarsarcasna ve k u l a k t a n sar edercesine byle patlayp durmas, onu artm, hem de zmt. Tanamamak, karlamamak yznden altn deerinde gzelim cephaneler kl olup gidiyordu. Bergama'da minarelerden akam ezan okunurken b i le herkes sokaklardayd. Halkn gzlerinde umut ve korku yanyana parlyordu. Kemal bey, sokaklardan drtnal geerken halk, dman geliyor sanarak rkp evlerine katysa da gelenin Trk askeri olduu anlalnca merak artm ve halk, sokaklara dklmt. Kemal bey doruca hkmet dairesine indi. Kaymakam artt. Kaymakam,

stanbul'a bal ve ileri ortalama ynetmeye alan bir adamd. O, salt bir idareciydi, makinaya, robota benzer bir ynetici. Kemal bey mavzeri elinde, hkmet konanda dinlenirken Kaymakam, Dahiliye Nazr Ali Ke245 mal beye sorduu sorunun geen hafta iinde ald karln gsterdi. O, bunu daha nce btn kasaba halkna da b i l d i r m i t i . Dahiliye Nazrnn bildirisi uydu : cHkmet-i Osmaniye Yunanistan ile hal-i harpte olmad iin ve mtareke ahkmna gre dvel-i i t i l f i ye tarafndan btn tekilt ve tehizat tahdit edildii i in bu yolda vukua gelen tecavzlere kar tabiatyla p r o t e s t o etmekten baka bir areye tevessl edilemez. ayet Yunan kuvvei igaliyesi tarafndan byle bir taarruz vukua geliyorsa tarafnzdan hkmet namna iddetl e p r o t e s t o edilsin. Fakat, f i i l en mukavemet, sulh konferansnda Yunanllara kar serd eyleyeceimiz efkr ve mddeiyat hukukiyeyi sektedar etmek demektir. Dahiliye Nazn Ali Kemal Kemal bey, bunu okur okumaz iinden: T! Namussuz herif, diye sylendi. Memleketi dpedz Yunan-" llara peke ekmek istiyor. Sonra Kaymakama s o r d u : Peki. bu t e l g r a f halka bildirdiniz mi? Elbette, bildirdim. ok fena. imdi halk. bizim gnll toplamamza

engel olacak. nk, Yunanllara kar durulmamasn. ate edilmemesini padiahn nazn emrediyor. Keke, bu t e h l i k e l i yazy halka bildirmeseydiniz. Fakat, ben. buraya Bergamallarn isteiyle geldim. Bergamallar bizden imdat istediler. Bu telgraf, halk bizden imdat istedikten sonra gelmise ok fena! Maalesef yle! Eraf, ileri gelenleri arnz konualm. Ortada hkmet otoritesi mi kald? Sebebini bild i k l e r i n d e n gelmezler. yleyse telll artalm. Kaymakam, telll artt ve Kemal bey, tellla nasl baracan a n l a t t ; telll, akam namazndan gece yarsna dek Bergama'nn sokaklarnda bard durdu : Ey hali, duyduk, duymadk demeyin. Balkesir ve 246 Ayvalk'tan kuvvet yetiinceye kadar drt buuk Yunanlya kasabay inetmemek iin yedi yandan yetmi yana kadar Allah'n seven silhn kapp hkmet meydanna gelsin! Telll, bir yandan barp dururken, bir yandan da Nuri beyin ateledii cephaneler patlyor, gkyzne doru imeklere benzer keskin k demetleri salyordu. st ba perian bir halk yn, kasabann al kan ve namuslu halk, hkmet konann evresini alm, lks lmbasnn aydnlnda gen Yzbay ve tek t k kp gelen sivil klkl silhl delikanllar seyrediyorl

a r d . Kasabann btn zengin eraf evlerine kapanm, lmbalarn sndrm, tilki uykusuna yatmt. Uyumuy o r l a r d . Fakir halkn ocuklar, stemen Nuri beyin datt kz gibi mavzer ve ktklklerle Kemal beyin karsnda hizaya girerken kasabann eraf da saman a l t n d a n su yrtyordu. een erkezlerinden Hamit avu, yannda Fransz tebaasndan mer ve arkada Bekta olarak ev ev dolayor, elindeki bir kda imza topluyordu. Bu kt, Bergama'nn zenginlerince ve Hrriyet ve tilf Partisi kodamanlarnca yazlp hazrlanmt . Bunda, Bergama'ya doru bin t r l ihtiyatla ilerleyen Yunan kuvveti, kasaba adna igale arlyordu. imdiden elli imza toplanmt. Byk mal ve mlk sahipleri, Yunanllara tuz ve ekmekle beraber hemen yarn sabah bu kd da gtreceklerdi. Eraftan on kii, balarnda Hamit Cavu'Ia iki arkada olarak sabahleyin erkenden dman ordusuna karlayc kacaklar, gzel kasabalar Bergama'y ve bunun topra zerine serpilmi gze! mal ve mlklerini ateten, demirden ve yamadan koruyac aklard. Zaten Yunan kumandanl, ilk nce igal edecei kasabann ya da ehrin eraf ve Hrriyet ve tilf Part i s i kodamanlaryla el altndan haberleip anlayor ve b u r a l a r a bar havas iinde yryerek kendi z topraklarna girer gibi gvenle giriyordu. Cahil ve fakir halk, hep erafn boyunduruu altnda yaadndan onlarn 247

i s t e k l e r i n e hi bir vakit boyun emezlk edemiyor, onlar n isteklerini ister istemez kendi istei olarak benimsiyordu. Kemal bey, hkmetin nnde oturmu, gelecek kahramanlar byk bir sabrszlkla bekliyordu. stemen N u r i ' n i n ateledii cephanelik, sessiz yaz gecesini bir sava meydan gibi korkun g r l t l e r l e dolduruyor, halk, babo sokaklarda dolaarak hem Kemal beyin milisler i n i , hem de kar yamata alevler pskrerek patlayp duran cephaneliin rktc grnn seyrediyordu. T e l l l n barmaktan sesi ksld halde, gnlller, kurumaya balam bir emeden uzun aralklarla damlayan su damlalar gibi geliyordu. Gece yarsna doru ise musl u k bsbtn kurumu, gnll damlalar damlamaz o l mutu. Kemal bey, hem sigarasn iiyor, hem de toplanan otuz silhl babozuun karsnda arpac kumrusu gibi dnyordu : zmir igal edildii gn, her yana telgraflar yadrarak v e . b u igali protesto ederek: Eer dman gelirse memleketi silhla mdafaa edeceiz! diye haykran o gnk Bergamallar, bugnk Bergamallar deil miydi? Hi otuz silhl derme atma babozukla bir tabur gcnde dman piyadesi, seksen svari, mitralyz ve da toplarna kar d u r u l a b i l i r miydi? Evet, dman sekiz yz piyade, seksen svari, makinal tfek ve toplaryla Menemen yoluyla Ali Aa iftliiReadiye ynnde Bergama'ya doru ilerliyordu. Kemal bey, bu hal karsnda umutsuz dmt.

Bergama zerinde bildiklerine gre imdi elinde otuz kii yerine iki yz elli- yz kii bulunmalyd. Ah, bu i hep u Kaymakam namussuzunun bann altndan kt. Eer o, Ali Kemal'in alaka bildirisini bucaklara, kylere kadar yaymam olsayd, yiit Bergama, benim arm karsnda byle vatan haini gibi susmazd. Ne yaptysa o bildiri yapt! Eraf, zaten hazr, hi ellerine byle bir nimet geer de bundan yararlanmaz olurlar m? Fakat, yine de Trkz, otuz kiilik derme248 atma kuvvetle modern silhlarla aralanm bir tabur; dmana kar yrmek zorundayz. Trkln en byk art da bu deil mi, zaten? Bu srada stemen Nuri bey, birka m i l i s l e g e l d i : Ho geldin Yzbam, dedi, dmana bir tek ie yarar silh ve cephane brakmamaya karar verdim. E v e t , Bergama'ya geldiimden beri patlayp duruyorlar. Btn kullanlabilir silhlar isteyen kasabal ve kyllere dattm. Fakat silh alan geip gidiyor. Yanmda pek az kii kald. Onlar da zoru grnce kap gedecekler. nk, Kaymakam, her yana bir t a m im yollayarak Yunanllara kar durulmas iin yaplan almal a r n nnde geti. Kasabann eraf, her an beni ve s i zi birisine l d r t e b i l i r l e r. Btn subaylarn padiah dman, Yunanllarn da padiah dostu olduunu yayyorlar. Artk, bence Bergama'nn iinde yaplacak bir ey kalmamtr. Yarn, dman burdadr. Bir eraf haneri

le yere serilmeden nce buradan uzaklamalyz. Ben de hemen Readiye yolu zerinde dnd m bir pusu yerinde Yunanl dostlarmz elik leblebil e r le karlamak zere yola kacam. Kemal bey, gn madan nce silhl 30 g n l l n n nne derek Readiye yolunda ilerlemeye balad. Dur u mavi bir gkyz balarnn zerinde btn irili ufakl yldzlarn yakmt. Byk ve kk aylar, parlak yldzlaryla apak grnyor, t r l burlar iin eliyle yaplm prlanta ssler gibi Haziran gecesini bir kat d a h a g z e l l e t i r i y o r d u . oban yldz, bir lks lmbas parlaklyla lcivert da ynlarnn tepesinde pr pr ederek parlyordu. Yol kysndaki yaban glleri allklarnda ve br aa kmeleri iinde blbller, nsan kitaplardaki blbl i i r l e r i n e doru y a k l a t r a r a k s e s l e r i n i n btn akrakl ve sevin serpintileri ile tyordu. Kasabadan epey uzaklamlard. ehrin horozlar hl onlar kaygusuz sesleriyle uurluyor, bilinmez bir yerde bir eek anryor, uzak bir t a r l a d a domuz kovalayan k y l l e r i n a l d tenekeler tyor, bir yanda bir erkek srtlan hayk249 r y o r d u . okal sesleri, yava yava kasabann kenarnd a k i mezbahadan ve plklerden uzak fundalkt tepeJere doru uzaklayordu. Bakray'n arltlar iitilmeye balamt. Bu ayn zerindeki Erigl kprsnn imdi dmann eline get i i n i hesaplayan Kemal bey, kprnn gerisinde bir gz

e t l e m e yeri seerek milisi oraya yerletirdi. Dmann kasabaya gndz gz ile geleceini biJen Kemal bey. gnllleri, iyi korunulabilen ykseke bir yerde mevziye soktu, y l e ki. balar sknca ekili y o l u serbest kalyordu. Haziran gnei, bu kk mfrez e y i pusuda yakalam ve Ege'nin bunaltc scan zerl e r i n e boaltmaya balamt. Bu ara, fundalklar arasnda hrtlar iitildi ve Kemal beyin verdii parolay syleyen 20 silhl gnll daha kageldi. Bunlar da Nuri .beyin milisleriydi. Kemal bey buna ok sevindi. imdi, e l i n i n altnda 50 silhl vard. Erigl kprsn nbet-ileri ile gz hapsine aldran Kemal bey. gnllleri topl a y a r a k talimat vermeye balad. Bu ara. silhsz bir babozuk, sinsi admlarla hepsini tand anlalan gnll l e r e yaklat ve onlarla fsldayarak bir eyler konut u . Kemal bey, bir kenarda kalvermiti. Btn milis erl e r i , hemen gelen sivil adamn evresini alm, onu ilgi i le dinlemeye balamlard. Biraz sonra, o adamn evr e s i n d e k i gnll kalabal er beer kiilip gruplar olar a k birer kenara ekildiler. Kemal bey, bunu pek yadrgad , dikkat ediyordu. Yzler yava yava deiiyor,, dostluk ve savakanlk maskesini atyor, dmanca ve sinsi b i r renk alyor, ona dnp dnp ters baklaryla bakYorlard. Kemal bey, 50 yzn birdenbire dman kesildiini g r n c e arp kald. Bu nasl aulu bir rzgrd ki, ufak b i r soluu ile hepsini aulam, kendisine dman etmit

i? Bu dmanlk, bir iki dakika iinde ses olarak da yks e l d i . Gnlllerden biri ona di bileyerek u szleri syl edi: Biz, geriye, evimize gideceiz. Biz, muharebe is250 temiyoruz. Padiah, Yunanllarn dostu imi, sen padiah .dmansn! Kemal bey, bu dman havay databilmek iin onlara birok dokunakl tler verdi. Vatan, millet, din, peygamber ve Allah stne bir yn sz syledi. Kimisinin inadn krma benziyorsa da ounluk dnk ve somurtkan yzleriyle ona kmseyerek bakyordu. Gen subay, bir ara cann kurtarmak kaygusuna bile dt. Bu sert. bu karanlk inad kramayacan sezmeye balamt. Kemal bey, bu kaygu verici durumun hzn henz krmamt ki, drt silhl atl. kendilerine doru gelmeye balamt. Gnlllerden biri: een Hamit avu geliyor! dedi. Hepsi yeni gelenlere baktlar. Hamit avu. Hrriyet ve tilf Partisi'nin azllarndan ve azgn bir kuvay milliye dmanyd. een Hamit avu'un yanndakiierden ikisi de efe klnda, biri de eraftan zengin bir adamd. Geen Hamit avu, gnlllere : Selmnaleykm arkadalar! diye bard.

 Aleykmselam! diye karlk verdiler. - Ne aryorsunuz burda? Sizi de mi aldattlar? Padiahmz efendimizin stanbul'dan gnderdii emri iitmediniz mi? ittik amma, bu zabit onun yalan olduunu syledi. Siz, beni dinleyin: Yunanllar, bize dman deil, padiah efendimizin dostu onlar. Yunanllara kurun atmak yok. Yoksa, bar kaybederiz. Anlald m? Anlald. Haydi, imdi dnn bakaym, hepiniz evinize! Boubouna banza bel amayn. Biz, Yunanllarla anlayoruz. Korkmayn, hi biriRizin burnu kanamaz. Bu ara, gnlllerden ayrlp uzaklamann aresini arayan Kemal beyin evresi Tuzsuz Efe, Bekta ve mer denilen adamlarla evrildi. Silhlarn ona evire^ rek: Teslim ol ulan! diye bardlar. Gnller. bu ackl sahneye hem akn, hem de kaygusuzca bakyorlard. Gen subayn silhn ve tabancasn alan Hamit avu'Ia Tuzsuz Efe, onun ellerini de arkasna baladlar. Uzun boylu, kk gzl gen bir adam olan Hamit avu, bundan sonra gnlllere dnd : Bana bakn arkadalarm, dedi. Yunan nerde ise gelmek zeredir. Hemen buracktan sr olun. Gein g i d i n otuunuzun ocuunuzun yanna. Gnn birinde, ulan Hamit b i z im bamz salam bir beldan kurtardyd diye bana dua edersiniz. Gnlller, bu sz zerine grupl

a r olarak konua gre Bergama'ya giden yola indiler. Biraz sonra ayak sesleri de kesilmi, ortada yalnz g n l l l e r i n iine ilk karan sivil atl ile Hamit avu. Tuzsuz Efe, Bekta ve mer, bir de Kurmay Yzba Kemat bey kalmt. Ellerini smsk arkadan baladktan gen subay y zkoyun y e r e yatrdlar. Hamit avu bu ara Tuzsuz Efe'ye: Haydi efe, dedi, unun kellesine bir kurun yerletir! Kafasn keser, karki heyetle b i r l i k t e Yunan kumandanna gtrrz. Mkfatn da alnz. Tuzsuz Efe, yzn b u r u t u r d u : Hamit avu, dedi, ben kaatil deilim. Bana d o kunmayan adama ben silh ekemem. Sonra, bu bir zabit, ben buna kurun atmam, hum de attrmam. Hamit avu, bunu byle bil! Eer bu adam ldrrsen bem de karnda bulursun. yleyse onu diri diri gtrp Yunan kumandanna t e s l im edelim. Ben buna da he demem. Brakalm gitsin. Efe, ben onu kumandana gtrmeye kararlym.. Artk, sen gerisine karma! (Tuzsuz Efe sonralar kuvay milliyeci olmutu.) Sonra, gitti Kemal beyi tekmeleyerek yerinden kaldrd. Onu nlerine katarak aa yola indiler. Karlayc 252 heyet de yetimi, aada onlar bekliyordu. Bunlar, bel

i a t l a r zerinde iyi g i y i m l i , iyi beli on kiiydi. Bergama'nn sz geen ilk safta on eraf, zengini idiler. En batakinin elinde bir ak t e s l im bayra vard. Bir srn ucuna g e i r i l m i ap ak bir bez parasn bir bayrak gibi bann stne kaldrm, sa elinde tutuyordu. Ondan sonrakinin elinde gzel bir sepet vard. Bunun iinde frndan yeni km taptaze bir buday ekmei ile bir kse iinde tuz vard. Bunlar Yunan kumandana verilecek ve onun dostluuna snlacakt. Kafile, yolu ikiye blen Bakray kprsne doru ilerlemeye balad. Hamit avu yar asker, yar sivil ve s i l h l olarak oynak bir atn zerinde en nde gidiyor, onun arkasndan t e s l im bayran tayan adamla, tuz ve ekmek sepetini tayan kimse gidiyordu. Elleri arkasnda smsk balanm olan ve silhlar alnm olan Yzba Kemal bey, ellerini balayan ipin ucu kendisini yakalay a n l a r d a n bir atlnn eliyle ekilerek ve k a f i l e n i n yan sr a koturularak yrtlyor; ara sra tkezleyip dyor, z o r l a kalkarak atllara ayak uydurmaya alyordu. V a k i t de kuluk olmutu. Gne iki mzrak boyu ykselmi, yakmaya balamt. A t l l a r n kaldrd sapsar bir t o z gen Yzbay ara sra grnmez hale getiriyordu. Bakray kprsne varldnda, Kemal bey, bakt: Kpr g e r e k t e n Yunan ordusunca t u t u l m u t u . Sada ve solda pusuya yatm Yunan e r l e r i n i n elik miferleri yksek o t l a r n arasnda parlyor, kprye d o r u l t u l m u sal soll u iki makinal t f e i n namlular karanlk g z l e r i y l e yolcular

gzetliyordu. Kafile kprnn bana geldiinde teki utan : * Vire. kimdir gelenler? diye Trke bir soru i i t i l di. Soran grnmyorsa da makinal t f e i n bandakilerden biri olduu anlalyordu. Hamit a v u : Kumandan hazretlerini grmek istiyoruz. Hamit avu derseniz o bilir. Daha nce konuulmutur. Biraz sonra, sadan soldan bir manga asker frlad ; silhlarn gelenlere d o r u l t t u l a r . Gen bir subay Yun anca: 253 Haydi gelin gein, kumandan ilerde sizi bekliyor! dedi. Bir sahra telefonuyla abucak grlp konuulduu anlalyordu. Kafile, kpry t k r d a t a r a k karya geti. Elleri bal Kemal bey, Yunan subay ve erlerinin ilgisini ekti. Subay. Hamit avu'a : 1 Kimdir bu adam, vire? diye sordu. *-- Kumandannz bunun kim olduunu biliyor. Bir subay, bir vatan haini. Etrafna toplad cahil memleket ocuklarn dostumuz Yunan ordusuna kar silhla kar koymaya kkrtt. Biz de kendisini yakaladk. Sizin kumandan hazretlerine gtryoruz. Bunlar, ttihatdr, memleketi yeniden atee vermeye alyorlar. Cezasn biz verecektik, ama vazgetik. Varsn, padiahmzn dost u olan Yunan kumandanl versin. Yunan askerlerinden birka T r k e :

 Vay haine bak! Vire, sen buuk klhaniyle ne yapacaksn kbca Yunan ordusuna kar? Hem de subay, hl akllanmam. Bu Trke konuan askerler. zmir'in yerli Rumlanndan yle abucak devirilmi, metropolit Hrisostomos'un kutlayarak cepheye srd eitimsiz delikanllard. Bunlar, Trkeden baka dil bilmeyen yerli Ruml a r la Yunan ordusu arasnda nemii bir ba meydana get i r m e k zere toplanmlard. Bunlardan biri, tfeini Kemal beye dorultarak j Vire, dedi, ben temizleyeceim bu herifi! Yunan subay, hemen ona k t : Dur, o, kumandana t e s l im edilecek! Sorumlu deriz sonra. Hamit avu'a : Haydi, Hamit avu, dedi, al bu kafileyi yoldan doruca yr. Yarm saat ilerde. Binba sizi bekliyor. Kafile, Readiye kyne doru ilerlemeye balad. Kemal beyin tkezleyerek, sarslarak yrmeye almas. Yunan askerlerinin mizah duygularn gcklad; hepsi birden sadiste gldler. Birisi son o l a r a k : Hain! diye arkasndan bard. 254 Kemal bey, iinden: Bu herifler beni sa brakmazlar, diye dnyordu, nk, benim g i b i l e r i n aznlkta olduunu sanarak ellerine g e i r d i k l e r i n i yakaladklar yerde ldrememilerse, gtrp zmir'de bir divan harp

komedisinden g e i r d i k t e n sonra kuruna diziyorlar. Bakray'n temiz akllar zerinden sekerek g i d e n sularna zlemle bakt. Hntan, fkeden, scaktan dudaklar atlamt. u on-onbe kii. u anda btn Bergama halkn m temsil ediyordu? Hele u Hamit avu denen ty bozuk, bu zavall memleketin derin acsndan bir zerresini duymak gcnde olmayan bir yandan, Ipir solucandan baka neydi? Yunan kumandanlnn verecei birka kuru mkfata bir T r k yurtseverini satmak,, ne korkun, ne kark, ne aalk, ne baya, ne rezilce bir iti! Kemal bey. bundan sonra: Padiah, sadrazam. Ali Kemal hainleri toptan bir milleti, bir memleketi satmak, hakkna sahip olurlar da bir een Hamit avu, bir Trk subayn satmak hakkna neden sahip olmaz? rnek nndeyken hi onu t a k l i t etmekten geri durur mu? Acaba, u gzel memleketin kurtuluunu grmeden l drlecek miyim? Kimbilir? Belki de bir kurmay subay olduum iin Yunan Kurmay Bakanl benden haber szdrmak umuduna kaplr da geici olarak hayatm balayabilir. Ondan sonra Allah kerim. Sfcak. g i t t i k e artyor, Kemal bey kan ter iinde koarak rahvan giden eraf atlarnn gidiine ayak uydurmaya alyordu. Tabur kumandannn mola verdii aa altna varldnda, Hamit avu, attan inerek tekileri de indirdi. Ve onlar kier yaparak kumandana doru y r t t :

 te, Bergama halk, size memleketlerine ho geldiniz diyor, kumandanm! dedi. Ve elindeki elli Bergamalnn imza ve mhrn tayan Bergamaya'ya ar kdn verdi. Yunan kumandannn ak dileri birdenbire imek a k t : Bergama ehrinin akll byklerini selmlarm, buyursunlar! dedi. 255 Elinde ak t e s l im bayran tayan iyi giyimli Bergam a l zengin, ilerledi, Hamit. avu'tan sonra kumandann elini skt. Sonra sepetli adam ilerledi, kumandann elini skt ve Hamit avu'un yardmyla sepetten ak bir somun kard, kumandana uzatt, tuzu da kristal kse i i n de Hamit avu elinde tuttu. Kumandan byk bir hon u t l u k l a ekmekten bir lokma kopard ve tuza banarak azna att. ineyip y u t t u k t a n sonra Yunanca : Biz, Yunan milleti buralarda vaktiyle byk medeniyetler kurduk ve kk Asya milletlerini bar ve mutluluk iinde yaattk. imdi de buraya ban ve medeniyet getiriyoruz. Hi bir Trk'n burnunu kanatacak deiliz. Yalnz unun gibi (Kemal beyi gsterdi) dik ballar biraz terbiye etmeye alacaz. Haydi, imdi salkla dnnz gzel, eski ve meden Bergama'ya! Orda inaa l l ah el ele vererek yine byk bir Bergama m e d e n i y e t i yaratacaz. , Hamit avu, kafileyi ikier yaparak ata b i n d i r d i . Bergama'ya yollandlar. Tabur kumandan. Kemal beyi birka

muhafzla gerideki karargha gnderdi. Gen Yzbann erefli, anl serveni bundan sonra da srp gidecekti. Esir olarak zmir'e gtrlen Kemal bey. orda. bir sre kalacak, sonra esiz bir vatan savanda yldzlardan biri olmak ve kurtarclardan birisi durumuna ykselerek i ve d dmanlar dize getirmenin tadn tadabilmek iin acar zeksn kullanarak esirlikten kap kurtulacak, yine cepheye dnecek. Soma cephesi kumandanln alarak dmanla hrriyet iinde boumann ve savamann tadn tadacakt. Kader ona byle bir yol izmiti. * * Hrriyet ve tilf Partisi'nin alkan adam een Hamit avu; bayrak, tuz ve ekmek treninden sonra yine k a f i l e n i n nne dt, atn oynatarak, byk bir baannn mutluluu iinde Bergama'ya doru yolland. Arkasndan kendi adamlaryla on kiilik eraf grubu geliyor, yaptklar iten honut, glerek b i r b i r l e r i y l e konuuyorlard. ki yz metre arkalarndan da taburun nc256 l e r i . bir gezinti yapar gibi kaygusuzca ilerliyordu. Saat onda Yunan ordusunun ncleri, zerlerine yaan iek yamuru altnda Bergama'nn ilk evlerini getiler ve hkmet konana doru ilerlediler. Yahudi. Ermeni. Rum e r k e k ve kadnlar. Yunanllar iddetle alklyordu. ehr i n Trk eraf da karlamak zere hkmet meydanna

s r a l a n m l a r d . Tabur kumandan, Kaymakam Rasim beyi grmek istedi. Rasim bey, cidd bir yzle odasndan d ar kt ve Yunan kumandanna: Bergama'nn igali, mtareke artlarn aka ihll etmektedir. Bergama'nn yegne sorumlu idarecisi o l a r a k bu igli p r o t e s t o ederim. En yakn zamanda ask e r l e r i n i z i Bergama'dan ekmenizi talep ederim! dedi. Yunan tabur kumandan, bunun zerine centilmence glmsedi ve sar evrak antasn zarif ve davranla at . inden araf gibi yazl bir kt karp Rasim bey i n gzlerinin nne t u t t u . Rasim bey. dehetle alan gzlerini kt zerinde gezdirdi ve kendi haberi olmadan doldurulup Yunan kuvvetleri kumandanna verilen bu k t t a btn Bergama zenginlerinin. Hrriyet ve tilf Partisi i l g i l i l e r i n i n , birka da zavall hemehrinin imza ve mhrlerini grd ve afallad. Kocaman kdn zerinde t am 50 imza ve mhr vard. Tabur kumandan. Kaymakamn aknlk gsteren mimiklerini zevkle seyrediyor ve bu zavall Trk idarecisinin acizliine iinden kahkahalarla glyordu. te, gryorsunuz deil mi. Kaymakam bey? Biz buraya bir dman gibi deil, bir hmi, bir dost olarak gelmi bulunuyoruz. Kasabanzn btn gayri mslimler i y le sz sahibi Trk hemehrileri, bizi elli imzal bir ar i le ardlar. Biz de bunun zerine kalktk, buraya geldik. Biz, ttihatlarn perian ettikleri Trkiye'yi kalkndrmaya geldik.

Rasim bey, en sonra, bir Trk vicdan tayordu. Bt n bu szleri t i k s i n t i y l e dinledi ve kumandana kark d u y g u l a r l a bakt. Yunan tabur kumandan, bu ara, Ege'nin y e t i t i r d i i ok gzel bir Rum kznn kendisine ikram ettii byk 257 2/F.: 17 bir tas ayran ierken alayc baklarla kaza kaymakamna bakyordu. En sonra, okumu bir adam olan Kaymakam, bu baklardaki f a t i h gurur ve almn grmemezlik edemezdi. Fakat, artk i iten gemiti. YEILIRMAKKIYISINDAHTLLCLER Bir ie ne denli ok insan katlrsa o i, o denli abuk biter... Homeros S a a t t e ancak drt-be kilometre yol alan dolma tekerlekli bir Alman Benz otomobili, Havza-Amasya yolu zerinde, arkasnda birka yayl araba olduu halde sarslarak, hrlayarak, horlayarak, yalpa vurarak, tkezleyerek sabahn alaca karanlndan beri yol almaya alyordu, ufack yokulardan sonra fokur fokur kaynayan su. deitiriliyor, yeniden yol alnyordu. Mustafa Kemal, yine yanna doktorlar, Refik beyle brahim Tal beyi almt. 1919 yl Haziran'nn 12 nci gn, tan yeri aarrken Havza'dan yola kmlard. Hoyrat Benz, grltsyle, szde gizli yaplmas istenen yolculuu bir gsteri haline g e t i r m i t i . Yol boyunca byk bir sessizlik vard.

Yollarda hi bir y o l c u glgesi grnmyordu. Btn bu dalk ve ormanlk blgeyi yalnz bir eyin,-korkunun bekledii aka anlalyordu. Her tri ekiyann yan sra bir de siyas Pontos etelerinin varl, buralar bu saatlerde ku umaz, kervan gemez bir l haline get i r m i t i . Mustafa Kemal, sabahn serin ve uyarc havasnda kendisini demir gibi duyuyordu. Dorusu uydu ki Havza'daki ifal banyolara doyasya girememi, umduu ifay da bulamamt. Uzak ormanlardan silh sesleri geliyordu. Bir ara dou ufku zerinden ge doru bir kzllk ykseldi. Kimb i l i r bu yaklan bir Trk kynn alevleri miydi? 258 Sonra, tatl bir mavilik, gkyznde bir rzgr gibi esti ve son yldzlar da sndrd. Kular, tek'notal vahi ve rkek kular, tek bana gezip dolamann ac zgnln seslerinde tayarak tmeye baladlar. Kuytu ve henz karanlk dere ilerinde blbller yorgun, ac ve tatl sesleriyle ara sra bir k yapyor, sonra, yine meydan tek ve basit notal. gzel tyl kk kulara brakyorlard. Biraz uzaktaki kk bir glde beyaz gagalan ve kapkara gvdeleriyle bir sr su tavuu yzyor, sr sr kargalar, aydnlk sesleriyle kafilenin ba zerinden geip ekilmi ve srlm tarlalara doru uzaklayorlar, aakakanlar, irili" ufakl, kaln gvdeli aalar ekiliyorlard. Mustafa Kemal'in, altn yapay bulmaya giden

idealist kafilesi, bu gzel, insansz topraklardan geerken byk bir znt duyuyordu. alkan Trk halk, korkudan bir kyden kasabaya, bir kyden bir kye gidemeyecek hale gelmiti. Vahi silh seslerinden baka hibir ey buralarda babayiitlik taslayamazd. Hl. kafile, Pontos dnn bir cehennem haline getirdii zengin sevimli doa gzellikleri iinden gemekteydi. Fakat, bu zenginlik, sessizlik ve sszlk iinde karlaacaklar herhangi bir tehlikeyi kolayca savuturabilecek silhlan vard. Gne ykseldike, byk bir insan kalabalnn kendilerini bekledii yere biraz daha yaklayorlard. Kuluk vakti orda olabilirlerdi. Komiser smail ve arkadalar gizlice Havza'ya gitmi, Mustafa Kemal'le arkadalarnn Amasya'da her an beklendiini sylemiti. Artk, Merzifon'dan Havza'ya sarkarak kendilerini kstracak ngiliz taburunun tehlikeli blgesinden klmak zereydi. Artk Merzifon'daki ngilizlerle Samsun'daki ngilizlerin kskacna girmek kara d de silinmek zereydi. Saat dokuz-on aras, Mustafa Kemal'in kafilesi, Amasya'dan drt kilometre uzaktaki Gezirlik denilen gezinti yerinde kendisini drt gzle bekleyen Amasya ileri gelenleriyle halkna ulat. Gezirlik. Karasu'nun kenarnda serin aal ve iilecek gzel sularyla tannm bir yerdi. Komiser smail Kesin'in Mustafa Kemal'e azdan ilettii habere gre karlamann orda yaplaca anlalmt. Yine. Mustafa Kemal'in daha nceden Amasya'ya sald

adamlarnn azyla, kiilii stne gzel bir propaganda yaplmt. Btn Amasya halk, ttihats, itilfs, anakkale ve Anafartalar kahraman Mustafa Kemal Paa'yla ve daha ok onun Anadolu'ya deerli kiiliiyle birlikte getirdii kurtarc dncelerle ilgileniyordu. Bunun iin de btn Amasya halk, yollara dklmt. Onu grmek istiyordu. Amasya'nn sakin temposunu birdenbire kmldatan, elektrikleyen, dalgalandran byk bir olayn balamakta olduunu sezen halk, yrekleri merak, umut dolu olarak Gezirlik'e akn ediyordu. Mustafa Kemal'in dolma tekerlekli ve ancak hzl bir yaya kadar yol alabilen Benz'i arkadaki arabalar biraz daha geride brakarak Gezirlik'te durdu. Mustafa Kemal, st ak arabada ilkin ayaa kalkarak halk gzden geirdi. Glmsedi, sonra, inerek yol kenarna dizilen halkn gzlerinden gzlerini ayrmadan : Merhaba Amasyallar! diye scak ve gr sesiyle onlar selmlad. Halk hep bir azdan : Saol, ok yaa! diye karlk verdi. te, bu i de olmutu. Anadolu'dan bir ehir daha fethetmek zereydi. Sras gelecekti, gnde be-on ehir bile fethettii olacakt. Halk. bu gen ve yakkl paadan holanmt. Hepsi, ilkin merakla bakt halde imdi yznde sempati klan olarak bakyordu. Gen paa, yol kenarnda sralanan ileri gelenlerin

ellerini skt, hallerini hatrlarn sordu. Halk, mrnde ilk kez bu denli yanlanna sokulup hal-hatr soran bir paaya rastlyordu. Akllca bir reklm da yaplm olduundan Mustafa Kemal, halka mistik bir gzellikte de grnyordu, Mustafa Kemal, burda mola vermek istemiyordu. Ama doruca Amasya'nn iiydi. ehirde burdakinden 260 ok daha gl, ok daha byk g r l e b i l i r d i . Doann iinde yalnz kalm bir deha ile bir saka kuunun kader i arasnda hi bir ayrm olamazd. rgt, kalabaln ok olduu yerde yaplabilir, i, insan malzemesini kullanarak meydana gelirdi. Onun iin onun r u h u dalk, ormanlk ve sszlktan bir an nce kurtulup insan bol blgelere, mbarek topraklarn gbeine doru atlmak i s t i yordu. Halk yeniden selmlayarak otomobile bindi. Motor homurdanarak alt ve ileri atld. Yayllar da sarslarak arkasndan yollandlar. Mustafa Kemal'in gzleri, sof yandaki ayn her iki yanndaki yeilliklere hayran takld kald. Elma baheleri, f u n d a l k l a r l a r t l yemyeil dan etei boyunca Amasya'ya doru uzuyordu. rilemeye yz tutmu henz yemyeil elmalar aalarn dallarndan ptrak gibi sarkyordu. Alt yandaki de i r m e n l e r i n grlts, aydan teneke kutular iinde su kaldrp elma bahelerine giden harklara boaltan bostan dolaplarnn biteviye gcrtsna kanyor, ayn hzland yerlerden serinletici altlar geliyordu.

Amasya'ya, yaklatka bu dolaplann gcrtlar daha oalyordu. imdi, yol, daha ok daralan bir vadinin sandaki srtn eteklerini syrarak geiyordu. K a f i le Kulstepe'yi geti. Amasya'ya yaklamaya balad. Yolun solundan akan Tersakan ay'nn tede Yeilrmak'la birletii yerde elma bahelerinin zerinde gelit i r d i k l e r i dzlk geniliyor, yeillik, bir doa bayram halini alyordu. Kukpr'ye vardklarnda Mustafa Kemal, sal sollu Amasya'nn tepesine dikilen kl renkli, yksek dalarn altnda bunalr gibi oldu... Bu denli gzel doa grnlerinin iinden geip geldikten sonra, sanki insan hayal krklna uruyor gibi oluyordu. Bu yaln kayalklar, Amasya ehrinin^ pek ok korkun tarih z o runluluklar sresince bir zaman iin olsun korumak greviyle grevlenmiti. Yoksa insanlarn kendilerine kalsayd, lmsz bir bar havas iinde, daha aklk, daha ferah bir yerde 261 konaklarn kurmaya alrlard. Kukpr'nn ak tatan ayaklar altndan Yeilrmak'n pek azalm olan yaz suyu kydaki st aalarnn ve yemi aac ynlarnn yansmasyla yemyeil akyordu. Kylarda durgunlaan bu suda tatl yeillikleri kocaman st aalaryla alaca gvdeli ve rpntl yaprakl akakavaklar baaa duruyor, bylece kynn yeilliine d gibi yumuak bir yeillik blgesi daha katyorlard. Demek ki Yeilrmak, biraz da bunun iin Yeilrmak't.

Mustafa Kemal, Kukpr'nn banda otomobilden inerek kpry yayan geti. Kprnn br banda Kul s t e p e ' y e ve Gezirlik' yetiemeyen oluk ocuk, kadn kz. ihtiyar bir yn Amasyal, toplanmt. Paa, burdan elden geldiince tatllatrmaya ve dost tonlar koymaya alt sesiyle hepsine b i r : Merhaba, ekti, sonra beer-onar hatrlarn sordu, gnl alc szler syleyerek yrd. teki arkadalar da arabalardan inmi, onun arkasndan yryorlard. Yal kadnlar, yksek sesle onun mrne dualar ediyor, ocuklar, yzlerinde bir bayram sevinciyle onu seyrediyorlard. Bylece tozlu bir yoldan iki yann kuatm halk t o p l u l u k l a r arasndan geerek hkmet konana vard. Amasya'nn btn dnen balar ve ileri gelenler i byk salonda toplanarak Mustafa Kemal'in konumasn dinlediler. Halk, Mustafa Kemal'in stanbul hkmetinin izdii izgiden dar tam, ona kar ba kaldrm olduunu b i l i y o r d u . Bunun iin Hrriyet ve tilf Partisi'nderi olanlar salona somurtkan yzleriyle girmiler, pusuda bekler gibi bir hal almlard. Mustafa Kemal, gzlerinin pek ileyici ve iten bak l a r y la salondakilerin dostluunu kazandktan sonra unlar s y l e d i : Aziz Amasyallar! . /

Padiah ve hkmet, itilf devletlerinin elinde esir vaziyettedir. Memleket, elden gitmek zeredir. Bu kt 262 vaziyete are bulmak iin sizlerle ibirlii yapmaya geldim. Hep beraber aziz vatanmz ve istikllimizi kurtarmak iin btn gayretimizle alacaz. Efendiler, zmir'in, daha sonra Aydn'n igali, gelecekteki tehlikeyi daha ak gstermitir. gal ve ilhak gibi hdiseler, asil milletimizin kalbini paralyor. Memleketimizin tamamen muhafazas iin mitingler yaparak mill heyecan ok canl bir iekilde gstermek lzmdr. Tahamml imknsz olan bu ackl vaziyet karsnda derhal bir tekilt kurmak ve byk devletlerin mmessillerine tesirli telgraflar ekmek lzmdr. Amasyallar! Buras. Havza'dan tesi, Pontos oluyor. Sivas'n dousu Ermenistan'a katlyor. Memleket ngiliz mandas altna giriyor. Tarihi byk Trk mileti, byle bir esareti kabul etmez. Milletimizin tarih erefi vardr. Muhterem Amasyallar! Memleketin her tarafnda ateli almalar balad. Trk vatanseverlerinin gayretiyle garp ehirlerimizde mill cepheler kuruldu. Cenupta Franszlarla e l b i r l i i yapan Ermenilere kar bir Adana cephesi tekil edildi. Kuvvetli etelerimiz. Fransz ve Ermenilere saldrmaya baladlar. Erzurum'da Ermenilere kar mcadele balamtr. Amasyallar, ne duruyorsunuz? Burada da mutlaka

her t r l haklarmz korumak zere bir (Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti) kurmalyz. Amasyallar, dmanlarn Samsun'dan yapaca herhangi bir ihra hareketine kar ayaklarmza arklarmz ekecek, dalara ekilecek, vatan en son kayasna kadar mdafaa edeceiz. Allah, milletimize malbiyeti gsterirse btn evlerimize, mallarmza ate verecek ve vatan bir harabezara evirerek bo bir l halinde dmana brakacaz. Amasyallar, buna hep beraber yemin edelim. Amasyallar gs dolusu haykrdlar: Btn Amasyallar emirlerinizi bekliyor, paam! Mustafa Kemal de comutu : Sa olun, Amasyallar, zaferi kazanacaz. Vatan kurtulacaktr! diye bard. 263 Mustafa Kemal, hkmet dairesinde arkadalaryla yemek yeyip dinlendikten sonra akam st, Amasya'nn yukarsnda Saraydz denen yksek bir yerde bulunan klaya kt. Komiser Osman an' ararak miting i in yazd yazy Beyazt Camii vaizi Abdurrahman Kmil efendiye gnderdi. Ertesi gn Cumayd. Ktta yarnki Cuma namaznda vatann kurtuluu iin, tpk Havzc'daki gibi bir vaaz verilmesini istiyordu. Komiser Osman an, bu kd gtrp Abdurrahman Kmil Hoca'ya verdiinde, hoca, sonsuz sevindi ve bunu gstermek iin de kd pt, bana koydu ve yle d e d i :

 Bam, gzm stne, bu ii seve seve yaparm! Ertesi gn, yine, Cuma sabah, kalabalk bir Amasya heyeti Amasya'nn stnde, klann, idadi okulunun ve memleket hastahanesinin yanyana bulunduu Saraydz * denen yere ktlar. Mustafa Kemal ve arkadalar, geceyi klada geirdiler. Orda hastahanenin bitiiinde tek penceresi ehre bakan ve nnde gen kavak aalar ykselen bo bir oda vard. Mustafa Kemal, burasn iht i l l c i almalar iin bir bro halinde kullanmaya balad. Buraya sonradan karanlk oda denilmesinin nedeni ksaca uydu: Gerekten karanlk, perian, zavall, f a k i r c e bir odayd bu. Mustafa Kemal, burda, baya bir tahta masann banda oturmu, ev sahibi olarak heyeti bekliyordu. Heyet geldi, oday doldurdu. Gelenler, ttihatlar, i t i lflar, yansz hemehrilerdi. Oturdular, Mustafa Kemal, hepsinin elini hararetle skarak hal ve hatrlarn sordu. Ondan sonra, kendisine gerek ttihat, gerekse i t i l f larca sorulan sorulara karlk vererek : Ortada ttihatlk, itilflk yoktur. Memleket meselesi vardr, dedi. Sonra, hkmetten korkarak dada bayrda saklanp kaak gezen btn ileri gelen ttihat hemehrileri a r t t . Bundan byle parti kavgalarnn bittiini herkesin el ele vererek ortaklaa dmana kars savamas ge264 r e k t i i n i anlatt. Hepsini kendi evresinde toplu olarak

almaya ard. Amasya heyeti, bu uurlu Cumay yeni bir dnemin balangc olarak benimsedi ve yrekleri Mustafa Kemal'in seriin scakl ve gelecein gzel umuduyla dopdolu olarak beraber aa Beyazt Cami'nde le namazn klmaya ve vaaz dinlemeye indi. Namaz klndktan sonra, camiyi tklm t k l m dolduran halk, pek mehur bir vaiz olan Abdurrahman Kmil Hoca'nn vaazn dinlemeye hazrland. Mustafa Kemai, bu vaaz caminin sol kayyumluunda oturarak dinlemeye hazrlanmt. Abdurrahman Kmil Efendi, Mustafa Kemal'in konumalarndan da ald esinle ylece zetlenen vaazna b a l a d : Ey ahali! M i l l e t i n eref ve haysiyeti, istikbali hakikaten tehlikeye dmtr. Bu f e l k e t t e n kurtulmak iin icap ederse vatann son bir ferdine kadar lmeyi gze almak lzmdr. Bu noktada byk milletimizin azimle, imanla beraber almas lzmdr. Artk, padiah olsun, halife olsun, ismi. unvan her ne olursa olsun, hi bir ahsn ve makamn hikmeti mevcudiyeti kalmamtr. Yegne arei hals, halkn dorudan doruya hkimiyeti eline almas ve iradesini kullanmasdr. Hep beraber Mustafa Kemal Paa'nn etrafnda toplanarak vatan kurtaracaz. 12 Haziran'da Amasya'ya varan Mustafa Kemal, 13 Haziran'da Beyazt Camii'nde bu ihtillci vaoz verdirmi, ayn 14 nde de Amasya yurtseverlerini karanik odaya

toplayarak Mdafaay Hukuk cemiyetini kurdurmutu. Mustafa Kemal, henz Havza'da iken Amasya'da bir olay gemiti. Bu, Mustafa Kemal'in Amasya'ya doru uzanacak yolunu kesmek iindi. 1919 yl Mays'nn sonlarna doruydu. ngilizlerin Samsun temsilcisi ve Pont o s u l a r n ba yardmcs Yzba Solter, Amasya'ya gelmi, hkmet konann hemen nnde bulduu Komiser ismail Kesin'e gzda vermek zere yle kmu : Hepinizi tutup Malta'ya sreceim sizin! Neden? demeye vakit kalmadan mutasarrfn ner265 de bulunduunu sormutu. Mutasarrf Srr beyle de daha nce gemi bir olaydan dolay paylalacak kozu vard. Merzifon'daki ngiliz subaylar, bir gn bir Pontoslu Rum tercmanla, kagelip btn hapishanenin boaltlarak mahkmlarn serbest braklmasn istemilerdi. Mutasarrf, ngiliz subaylarna bararak yle karlk v e r m i t i : Bu mahpuslar buraya ngiliz hkmeti sokmamtr. ngiliz subaylar, en sonra mahpuslar arasnda bulunan Hintli bir mslmanla arkadann karlmasn ist e m i l e r d i . Srr bey, buna da evet dememi ve ngilizler, t a stanbul hkmetinden emir kartarak karlar talyan tebaasndan olan iki mahpusu en sonra serbest braktrmlard. te, Solter: Hepinizi Malta'ya srdreceim diye t e h d i t savururken mutasarrfn dikballn da anlatmak istemiti. Mustafa Kemal, Amasya'ya doru yola kmadan nce

burasn ngilizlere eilimli bir ehir halinde gstermek isteyen Solter, Srr beyi de rkterek hemen kpr banda ve hkmet konann yanbanda bulunan saat kulesine ngiliz bayran e k t i r m i t i . n g i l i z bayrann saat kulesinde dalgalandn gren Amasyallar, kplere binmiti. lk mill fkeyi ve heyecan duymulard. Bir koluyla bir gzn dnya sava cehenneminde y i t i r e n mall gazi t o p u yzbas Cevat bey, frtna gibi belediye binasna girmi ve belediye bakanyla oturup konuan Solter'le tercmanna yle k m t : Bu bayrak ne? Biz muharebe meydanlarnda bunun iin mi savatk? Bunun iin mi kolumuzu, bacamz, gzmz kaybettik? Tek gz fkeden kan anana dnen Gazi Cevat beyi glkle durdurdular. Darda g i t t i k e kalabalklaan ve bayra saat kulesinden indirip paralamak isteyen hak bir, hdise karmak zereyken Kad Ali Hikmet Berki efendi kagelmi ve olay u szlerle n l e m i t i : 266 Sakin olun, kardelerim, Allah byktr. Byle asil bir milletin memleketinde, byle limler, evliyalar yatanda yabanc bayra dalgalanamaz. ok gariptir, o srada sabahtanberi esen kuvvetli bir rzgr, korkun bir kasrga haline gelmi, damlardan kiremitleri uurmu, aalarn dallarn krm, havadaki

kular yerlere arpmt. Solter'in astrd ngiliz bayra da bu arada yrtlp paralanm ve Yeilrmak'a doru uup srklenmiti. Solter, tam anlamyla panie uramt. Halkn bir f r t na gibi kabaran ve tehdide balayan ruhunun yan sra, doa gleri de yardma gelmi ve bu, Amasya halknca Tanr'nn bir mucizesi olarak kabul edilmiti. Bundan sonra, Solter'e, otomobiline atlayp Amasy a ' d a n kamaktan baka yapacak bir ey kalmamt. ATE VE DEMR Zalimlere isyan etmek, Tann'ya boyun emektir. Th. Jefferson Albay Kzm bey altm birinci tmen kumcjndanin bir ss, bir etiket olarak almamt, izmir'in kanl igali srasnda bu trajedinin ok yaknlarnda bulunmu, eskiden kurmay bakanln yapt ruhsuz Ali Nadir Pa t f n n zmir'i Yunanllara nasl bir tek protesto kurunu o l s u n atmadan t e s l im e t t i i n i pek yakndan izlemiti; tpk Selanik Muhafz Hasan Tahsin Paa'nn. Mustafa Kemal'in bu gzel memleketini Yunanllara peke ektii g i b i . Mays aynn yamurlu, amurlu gnlerinde Albay Bekir Sami beyle Akhisar ve dolaylarnda uradklar korkun baarszlk, onu rktp karamsar drmemi, ters i n e enerjisini, yiitlik, yurtseverlik, insanlk ve en sonra subaylk duygularn daha ok kamlamt. Bekir Sami beyden ayrlp Bandrma'ya uram, orda grd

267 eylerden umuda kaplmt. Bandrmadaki altm birinci tmen basz, dank, umutsuz ve perian bekliyordu. Tam yeri ve zamanyd. Yurda bat kapsndan girmi olan dman, yine buralarda dank bir durumda bulunan kuvvetlerin toplanarak vurucu bir kuvvet haline get i r i l m e s i y l e durdurulup hrpalanacak, belki de kovulabil e c e k t i . Altm birinci tmenin byle kumandansz bulunuu, gerekten de ne byk anst. Evet, direnme iine buralardan balanmalyd; dank yurtsever gruplarn bir an nce bir emir altnda toplamal, ilk dayanma ekirdei olarak hazrlamalyd. Belki de kader bu y i i t e ve erefli grevi Albay Kzm'a vermekten ekinmeyecek, bunu onun bir eyler yapmak iin rpnan gen, tecrbeli ve kuvvetli ruhundan esirgemeyecekti. Bekir Sami beyden ayrldktan birka gn sonra, srtna bir kat sivil giynek ekerek Bandrma'dan v a p u r a , binmi stanbul'a yollanmt. stanbul'da doruca Genel Kurmay Bakan Cevat Paa'nn katna km ve bu deerli yurtsever paann y i i t l i i n e snmt. zmir ve dolaylarnda olup b i t e n l e r i . Yunanllara kar durulabileceini, bunun iin de ordakl s u b a y l a r l a yeniden stanbul'dan oraya gitmek isteyecek olanlara zorluk karlmas stne dokunakl bir rapor vermi, paaya son olarak : Beni Bandrma'daki altm birinci tmen kumandanlna verin! demiti.

Cevat Paa. gen Albayn bu y i i t e isteini byk bir sempati ile karlam ve istediini yapm, sonra da u yurtseverce sz sylemeyi unutmamt: inaailah muvaffak olursun! Altm birinci tmen kumandanlna atandn gst e r e n kd eline alan Albay Kzm bey, ok sevinmiti. Bu ktla Bandrma'ya dnen gen Albay, yine subay giyneini srtna geirmi ve tmen kumandanl makamna oturarak grevine balamt. Kzm beyin tmen kumandanlna gelmesiyle baskn biimindeki Yunan igalleri de sralanmaya balamt . 27-28 Mays gecesi Yunan igal kumandanl. Ayva268 hk kasabasna asker kcrm ve Ali (etinkaya) bey, ehre kan dmana ilk nizam ordu b i r l i i y l e ilk silhlar patlatmt. Ali beyin kuvvetleri yan sra Edremit'in kuvay milliyeti kaymakam Hamdi beyin milisleri de byk yararlk gstererek dmana bundan tesi yasaktr demilerdi. te, imdi, yer yer tremi bulunan, nizam ordunun yaratc gcyle alanm btn bu kaynaan sava gruplar Bekir Sami beyle Kzm beyin evresinde toplanmaya balamt. Bergama erafnn ihanetinden nce, Bergama halknn Balkesir ve dolaylarndan istedii yardm kuvvetleri yetiemeden, Bergama kasabas dmana satlmt. Buraya yardm iin Ali beyin, Binba Cemal bey emrinde

gnderdii kuvvet, Bergama'ya doru yola kmt. Bu yz yetmi ikinci alayn birinci taburu ile Altnovc, Gme, Burhaniye, Kozak dolaylarndan toplanan milis eratn kapsyordu. On drdnc kolordu kumandanlnn emriyle Akhisar kasabasnn savunmas iin gnderilen altm birinci tmenin yz seksen sekizinci alay da 9-10 Haziran gecesi dmann apansz Akhisar' boaltp gitmesiyle Soma'ya getirilmi, buradan da Bergama'y alm olan Yunanllarn Knk-Soma ynnde ilerlemeleri dnlerek savunma tertibat almak zere Knk'n batsnda bulunan Poyrack kyne gnderilmiti. ki ar makinal t f e k l e glendirilen Binba Cemal bey mfrezesi, 12-13 Haziran gn Belliky ynnde yr rye gemi ve 13-14 Haziran'da kye g i r m i t i . Burdan yine yola kan Cemal bey mfrezesi. Kozak, Yac Bedir airetlerinden de katlan g n l l l e r e biraz daha byyerek Yukar Bey'den Bergama ynne doru ilerlemiti. Cemal bey mfrezeleri, 14 Haziran 1919 da Bergama'nn sekiz kilometre kuzeyindeki ncecik kyne girmiti. Burda Cemal bey, Ayazmentli Nazmi bey ve Yac Bedir airetinin yz erattk milisini Bergama'nn bat y269 nne gndermiti. Burda Dikili ve Menemen ynnden gelecek ya da Bergama'dan bu ynlere gidecek Yunanllarn yollar ve balantlar kesilecek ve haberleme olanaklar yok edilecekti.

Bylece Poyrack kynde, subaylaryla b i r l i k t e yetmialt nizamiye eri iki yedek subay ve iki yz altmsekiz m i l i s erat toplanm oluyordu. Knk telgraf merkeziyle Poyrack arasnda telefon balants kurulmutu. Binba Cemal beyin milisleri, hemen hepsi daha nce askerlik yapm olduklarndan, avc hatt dzeninde, ana yolu da koruyarak Bergama'ya doru sinerek, gizlenerek ilerliyordu. Haziran'n 14 nc gn, Ege'nin btn yakc scaklyla milislerin bana kmt. Bergama'ya birbuuk saat eken Kapkaya'ya varmlard. Saat t a m dokuzdu. Birdenbire mfrezenin ncleri kiilik bir Yunan keif koluyla kar karya geldiler. Yunan askerleri e t e l e r e bir yandan ate ediyor, bir yandan kamaya alyorlard. Arkalarndan yaplan yaylm atele bunlardan i k i s i vurularak hemen orackta can verdiyse de ncs aalarn arkasnda saklanarak izini yitirdi ve kap kurtuldu. Mfreze ilerlemeye, hem de sk bir yryle ilerlemeye balad. Kap! k u r t u l a n asker, Bergama'ya daha nce yetiirse yaplacak baskn suya debilirdi. Eski Trkmen balar denilen yerde iki kiilik bir Yunan keif koluna denk gelerek ate ettiler, birisi vurul up dtyse de br kap g i t t i . Diki-Bergama yolunu tutan Ayazmentli Nazmi beyin emrindeki Yac Bedirler kyleri, milislerinin meydana get i r d i i yz kiilik ete grubu da, Rumlarn Dikili'den Bergama'ya

gtrdkleri byk bir erzak kafilesine denk geld i ; sava kabul etmek zorunda braklan muhafzlar btnyle ldrld ve erzak olduu gibi etenin eline get i . Yunanllarn Bergama-Dikili ve Menemen telgraf ve t e l e f o n hatlar da Nazmi bey etesince kesilmi, yok edilm iti. Akhisar'dan gelen eski tecrbeli Rumelili eteci par270 t i Mehmet Pehlivan'la erkez Ethem beyin enitesi Haf z Hseyin beyin eteleri. Bergamal Ekrem bey etesi ve Binba Cemal bey mfrezesi Bergama'y batdan ve gney batdan bir yarm ay gibi evirecek. 14-15 Hazir a n gecesi, birdenbire t o p l u . b i r baskn yaparak Yunan t a b u r u n u yok edeceklerdi. Evdeki hesap byleydi. Bu hesap, arya uymad. ki keif kolundan birer Yunan eri Bergama, ynnde karlm ve bylece byk bir t e h l i ke ba gstermiti. Bergama'ya d o r u kaan iki Yunan askeri. Bergama'daki Girit taburunu alarma kaldrm olmakla kalmayacak. Menemen ynnden yardm b i r l i k l e r i g e t i r i l m e s i n e sebep olacakt. Bylece baskn dncesi suya dmekle kalmayacak, byk kuvvetler karsnda erimek tehlikesi de ba gsterecekti. Bunun iin Cemal bey, btn kumandanlar toplayarak imek gibi bir karar vermek zorunda kald. Bergama'ya hemen u anda. gpegndz, kaan Yunan askerleri girerken o n l a r l a beraber girmeliydi. Ancak bylece, baarl bir baskn yaplm olurdu. Kuvvetli Yunan taburunun gndz gzyle bir

baskn beklemesi alacak bir dnce olurdu. te. bu dnceden de yararlanmalyd. Haziran gnei, gn ortasna doru ykseldike. Ege blgesinin efltun sisli havasna, ormanlarna, plak kayalklarna ve kmldayan insanlarn, hayvanlarn, y a p r a k l a r n zerine kvlcmlar yadryordu. Ar makinal t f e k l e r i , apraz fiekleri ve bellerindeki bombalaryla koarak ilerleyen mfreze eratnn yznden kvlcm gibi t e r l e r salyordu. Vakit leye yaklayordu; yani, a s k e r l i k t e baskn iin en az uygun olan saatti. Mfrezeler, byk bir hzla her yandan Bergama'ya saldrdlar. nden ve arkadan bir anda ehre giren milisler. Yunan taburunu dank ve silhsz olarak sokaklarda, arda kstrdlar. Ancak, elinde s i l h bulunan, ya da silhn almaya frsat bulan kimi dman erleri, ancak birka silh patlatabildiler. Halk. b i r d e n b i r e panie urayp haykrlarla il yavrusu gibi dalmt. ar-pazar yeri birka dakika iinde Yunan a s k e r l e r i n i n st ste ylan lleriyle doldu. Btn ev271 ferin, dkknlarn zerine aslan mavi-beyaz Yunan bayraklar hem eteciler, hem de ehrin fakir halknca yrtlp yerlere atlyordu. Hki elbiseli Yunan askerlerinin lleriyle, yrtlp atlm yzlerce bayrak sokaklar rtmt. eteciler, naralar atarak karargha ve yan sokaklara doru kaan dman askerlerinin stne ahin gibi atlyor, kurun atmaya kyamayarak ellerindeki kama,

saldrma, k o l t u k a l t gibi kesici l e t l e r le i g r y o r l a r d . Kurtulabilen dman askerleri btn arlklarn geride brakarak er, beer, onar kiilik gruplar halinde krlara, dalara doru kayor. Dikili ve Readiye'ye giden yollara dklyor, yollar da kesilmi olduundan lmden teye yol bulamyorlard. Kayk kprsnden geip kurtulmay uman byk ve silhl gruplar, ate altna alnan bu yerden geemeyerek arpmay kabul ettiler ve son erlerine dek eridirler. lmden kurtulabilen dman taburunun erat. Minnetli osesi boyunca ve geri kalan da perian bir durumda ssz dalar ve ormanlardan kaarak Menemen ynnde uzaklatlar. Trk etecilerinin Bergama'y basp btn taburu kltan ve kurundan geirdiini renen Readiye kyndeki Yunan mfrezesi, bunu hemen zmir gal kumandanlna bildirdi. Readiye'deki 30'u akn Yunan askeri de Menemen'e doru kaarak canlarn kurtardlar. Trk atl milisleri ahin gibi oraya da yetimilerdi. Kemal beyi esir edip Yunan ordusuna t e s l im eden. daha kts, Bergama erafnn nne derek burasn Yunan ordusuna peke eken, yine Yunan ordusundan elli kiilik bir mfrezenin nne derek 13 Haziran 1919 da Dikili'yi bunlara igal ettiren Bergamal Hrriyet ve i t i l f Partisi'nden een Hamit avu, cezas verilmek zere pek ok arand ise de bulunamad. Onu tanyan milislerden birkann att kurunlarla yararlanarak dalara

ve ormanlara svt, ordan da zmir'e giderek bir Yunan askeri hastahanesinde tedavi altna alnd sonradan renildi. Bu haberi getiren de onun dmana tesi im ettii Kurmay Yzba Kemal bey oldu. 272 Bu basknn arkasnda bir duman perdesine gizlenmi Kolordu Kumandan Yusuf zzet Paa vard. Yalnz o, ilerde ne olur ne olmaz kaygusuyla hl stanbul'u idare etmeye alyor, beri yandan da mill ayaklanma ile en yakn ilikisini srdryordu. Bergama basknnn hemen arkasndaysa altm birinci tmen kumandanlna kendini yeni atandrm olan Albay Kzm bey ile Albay Bekir Sami bey vard. Burda Kzm beyin silueti, sislerden bsbtn kurtulmu, cephede ileri atlan y i i t l e r e bir blk kumandan kadar yakn bir yere dek sokulmutu. Kolordu Kumandan Yusuf zzet Paa, Bergama kurtulur kurtulmaz hemen oraya gelmiti. Yz seksen sekizinci alay kumandan Akif bey, Bergama blgesi kumandanlna atand. Kendisi bundan sonra, Soma'ya dnd. Altm birinci tmen kumandan, Soma'dayd. Kolordu kumandan, birdenbire ok nem kazanan Bergama ve dolaylarnn kumandanln Albay Kzm beye verdi. Akif bey ve kuvvetlerini de son bildiriye dek onun kumandasna balad. Altm birinci tmen karargh, bundan byle Bergama'da yerleecekti. Kzm bey, kararghyla gidip Bergama'ya yerleti.. Binba Cemal bey de son bildiriye dek Bergama blgesi kumandanlnn emri altnda

bulunacakt. te, bu konuda pek deerli bir kitap yazm olan Rahmi Apak'n dedii gibi bir avu yiit deerli bir iki kumandann uyarmas ve desteiyle Bergama'da tuz ve ekmek uzatlarak arlan dmana asl hakk olan ate ve demiri ikram etmiler ve vatansz Hamit avu'la erdemsiz erafn yaptklar korkun yanll dzeltmilerdi. Dmana ikram edilecek en gzel kahvaltnn ate ve demir oiduunu torunlarna da bir kahramanlk destan olarak brakan Bergama cephesi gnllleri, dman igali baladndan beri ilk kez olarak elden giden bir ehri kurtarm ve kurtulu sava tarihine altn bir kap amlard. * Albay Kzm bey, Bergama'daki kararghna henz bsbtn yerlememiti ki kolordu kumandanlndan ge273 2/F. : 18 !en yeni bir bildiriyi okudu ve aznn tad kat. Oysa. bu cepheyi adamakll g l e n d i r i p vurucu bir deer haline getirmeyi yle istiyordu ki, bunun iin ilk nce zaman etkeni gerekiyordu. te, o da kahpeliini yapmakta gec i k m e m i t i . Yusuf zzet Paa'nn verdii bilgiye gre Yunan igal kumandanl, Bergama iini gznde ok bytmt. Bytmesi de bouna deildi. Bergama taburunu olduu gibi yitiren ileri karargh. Albay Zafiryos'a ok ar saylar bildirmiti. Szde Bergama'ya saldran Trk kuvvetleri bin piyade ve be yz milisti. Elbette

800 Yunan piyadesiyle bir blk svariyi, bir ar makinal tfek bln ve iki de topu yalnz be yz milis ve nizamiye erinin saf d ettiini bildirecek deillerdi ya! te, bu kabark sayda gsterilen Trk aknclara haddini bildirmek zere Yunan igal kumandanl Bergama'ya byk sayda bir kuvvet gndermeye karar vermiti. Bu srada zmir'e gelmi olan Akdeniz tmeninin altnc alayn vapurlarla Dikili'ye gnderdi. Yine bu t menin beinci alayn da Menemen'e yollad. Bu iki kuvvet de 17 Haziran 1919 da Bergama ynnde yrye geti. Dikili'den ilerleyen Yunan alayn Binba Cemal bey. Sanc ky dolaylarnda karlad. bin k i i l i k t am aral modern Yunan alay karsnda iki makinal tfeiyle ok dayanamad. Zaten Bergama'nn geri alnmasndan sonra, m i l i s l e r i n ou grevlerinin artk b i t t i i n i sanarak dalm, kumandann elinde ancak yz kiiden biraz oka bir piyade milis gc kalmt. Bu milislerden biraz da burda vurulup ld ya da yaralanarak sava d oldu. Elinde kalan az bir kuvvetle Sanc kynn dousundaki Cam kyne ekildi. Ertesi gn. Yunan alay yine sava dzeninde ilerlemeye balad. Cemal bey bu alayla adm a d m savaarak Alacalar ve akrl kylerine ekildi. Her yandan onlarn karlarna kyor, ldrmese de, datmasa da tedirgin ediyor, alayn hzn kesiyordu. Dman, yolu bo bulunca Soma cephesindeki .*ayf

kuvvetlere saldrd. Soma cephesinin kuvvetleri de Cemal 274 bey mfrezesi kadar bir eydi. Bu kuvvet, ayrca Menemen yolunu kapamak iin kayk kprsn, Burhan, Sebil tepelerini de ayr mfrezelerle tutturmutu. Bundan da ok zayf duruma dmt. Menemen'den gelen dman kuvveti, ayrca iki svari blyle de glendirilmiti. Bu yzden Trk kuvvetleri, kolayca geri atld ve 19 Haziran 1919 da Bergama'y da boaltarak geri ekildi. Bergama, ikinci kez igal altna dt. Yunanllarn Bergama'ya bu denli kalabalk kuvvetlerle gelii, halk da korkutmutu. Belki basknn acsn karrlar korkusuyla kylerle beraber Bergama'dan yz bin kiiye yakn insan, uzun g kafileleri meydana getirerek gmen ve kan arabalaryla yollara dkld. Yunan ordusu, ehre ikinci kez girdiinde eski cokun Rum, Ermeni ve Yahudi yniarrica karlanmad, hepsi, kiliselere, havralara kapanmlard. Sadece, Yunan kumandanna her cemaat namna kurtarc olarak teekkr etmek zere birer heyet gnderdiler. Trk kuvvetleri, kutsal evlere snm olan cemaatlara hi dokunmamlard. ok stn dman kuvvetleriyle yaplan arpmalar akama dek srm, elde kalan bir avu insan. Soma stne ekilmi, altm birinci tmen kumandan Albay Kzm bey de bunlarla beraber kararghn Soma'ya gtrmt. Bergama zerine yryen bin kiilik dman gcn, karanlk basncaya dek durduran bir tek makinal

tfek ve elli altm kiilik bir Trk sava grubu olmutu. Temen Sabri beyle makinal tfek erlerinin deiik tepelere tayp yerletirerek t a k r d a t p durduklar bir tek makinal tfek, bin kiilik Yunan gcn akama dek oyalad. Makinal tfein yiit kumandan Sabri bey, dmana esir dt. Tmen kumandan Kzm bey, kararghyla kiraladklar bir yaylya atlayarak yine Soma'nn yolunu tutmulard. imdi, Bergama ile onun yiit koruyucu temeni Scbri bey. Yunanllarn elindeydi. in kts. Yunanllar, esir aldklar btn ete elebalarn 275 ve subaylar nnde, sonunda ldryorlard. Hikaye udur : Bergama'dan ekilen sava grubu Knk'ta bir mfreze kumandanl kurduktan sonra Soma'ya gitmiler, orda yine toparlanmaya almaktaydlar. Knk mfrezesinin grevi ok nemliydi: Soma'dak i l e r e zaman kazandrmak iin, gcnn pek ok stndeki bir ii baarmaya alacakt. subay, sekiz piyade eri, be svari eri ve bir makinal tfek. Yzba Sami beyin emrinde Soma yolunu kapamakla grevlendirilmiti. Sabri. beyin makinal t f e i , Bergama t e p e l e r i n d e kard sonsuz; Ta... ta., ta., ta., ta..! sesleriyle tozlar kaldryordu. Nerden ate edecei belli olmad iin Yunanllar duraklatyor, fkelendiriyor, kplere b i n d i r i y o r d u . Dman bu bir tek makinal tfein sabahtan beri kendilerine e t "

t i i oyunu affetmedi. En sonra onu, yiit atcsyla bir kayann ardnda kstrp yakalad. Yunan subaylar, sabahtanberi saflarn biip duran bir Trk subaynn sa elinin parmaklarn demirle vurarak bir tan zerinde ezdiler ve yamyass ettiler. Bize bu biici makinal t f e k ateini aan parmaklar bunlar myd? diyerek szm ona gen subaya bir ihtar cezas verdiler. bununla da kalmad, ezilerek yamyass kesilen sonra da yaz scanda ien bu parmaklarn bahtsz sahibine stelik bir de kelepe vurdular. Knk'ta bir evin bir odasna kapatlarak bana da bir sngl nbeti dikilen Sabri bey, karanlkta kelepeyi elinden karmann yolunu bularak nbetinin tfeini kapt gibi pencereden atlam ve Yunan igalindeki Knk kasabasnn iinden byk bir b e c e r i k l i l i k l e kam, Soma'ya giden ktasna yetimiti. ** Kzm bey, Soma'ya dndkten bir gn sonra, ingiliz temsilcisi Hatkinson onu arayp buldu. Onunla konumak istedi. Oralarn en dinamik insan olon gen Albaydan elbette nemli eyler renmek ya da onun zerin276 de umutsuzca bir bask yapmak istiyordu. Kzm bey, H a t k i n s o n ' u kararghn serin odasna ald. kisi de ana caddeye bakan pencerenin nnde oturmulard. Kararg h t a ete klkl erlerle, nizamiye klndaki askerler kaynayordu.

Hatkinson. bu dalk ve ormanlk blgelerin Efe ve Zeybek denen yrekli adamlarn dikkatle inceliyor, onlarn ahin baklarn andran gzlerle ssl gen ve din y z l e r i n d e gzleri uzun uzadya taklp kalyordu. demi. Ayvalk derken ite bu adamlar, Bergama'da da kendilerini gstermilerdi. Hatkinson'un anlad birey daha vard ki bu Kzm bey gibi nizam ordunun tecrbeli ve aydn kafal kurtlar, k tutmasa bu efeler bu denli korkun olamazlard. Geride durur gibi yapan Trk ordusunun tecrbeli balan, ellerindeki sihirli denekle bu yi i t halk adamlann drterek canlandryor, bir araya topluyor, sonra gerekli amalara saldrtyorlard. H c t k i n s o n ' l a Kzm beyin gzleri, yollan dolduran byk perian, ard arkas gelmeyen bir kalabalk zerinde geziniyordu. Bunlar, Bergama'dan kaan yz bin kiil ik halkn bir blmyd. ocuklar, kadnlar, ihtiyarlar, toz duman iinde, bir iki tencere, anak miek ve yatak yorganlarn eeklerine, atlarna ya da kz ve at arabalarna yklemi, yollara dklmlerdi. Hemen hepsinin gz yalyd. ocuklarla kadnlar, aktan aa ve yksek sesle alamaktan ekinmiyorlard. Kzm bey, bu ackl tabloyu Hatkinson'a g s t e r e r e k : Baknz, dedi. lk nce u perian manzaray hay a l i n i ze bir kere nakediniz, ondan sonra sizinle konumaya balayalm. Hatkinson, bunun zerine d i k k a t l i c e o perian tabloya bir kez daha bakt. ok acm gibi mimikler yapt :

 Ne yapalm, bizim kabahatimiz deil! dedi. Kzm bey: O halde grelim! dedi. Hatkinson, u szlerle zetlenebilecek herkesin bildii beylik lflar sralamaya b a l a d : Ahali ve askerin Yunanllara kar harp etmeleri 277 ok tehlikelidir. Bu hareket. ngilizlere ve dier itilf devl e t l e r i ne kar mtarekeyi ihll edecek bir mahiyettedir. Yeni bir tecavz demektir. Siz. bu hareketinizle btn i t i l f devletlerini Yunanllarn yanbanda bulundurmak. Yunanllarla birlikte karnza karmak tehlikesine maruzsunuz. imdi, bir ey yapmaynz. tilf devletleriyle temas ederek fikrinizi sulhen anlatmaya alnz. Kzm bey: Bu gibi nasihatlardan hi bir fayda kmaz, dedi. Ve: Acaba memleketimizi igal eden ve her t r l tecavzde bulunan Yunanllarla ngilizler ayn fikirde de i l l e r midir? diye ekledi. Hatkinson, dncesini yle aklad : Biz, mezalime t a r a f t a r deiliz. Muayyen bir mntakann igaline itilf devletleri muvafakat etmilerdlr,dedl. O zaman Kzm bey : Hkmetin resm memurlar ve kumandanlar, ahaliyi vatanlarn mdafaa etmekten men'e kadir deildirler.

Her t a r a f t a n toplanan silhl ahali, Yunan kuvvetlerine tecavz iin geliyorlar. Yaknda yine taarruz edeceklerdir. Bu ii yapan vatanperver ahalidir. Resm memurlar mevvik ve alkadar sanmaynz, dedi. Hatkinson : O halde, diye karlk verdi, ahaliye bu yaptklar iin memleket iin zararl olacan sylemek istiyorum. Beni mill kuvvetlerle temas ettiriniz. Gen Albay, yine Hatkinson'a pencereden Bergama gmenlerinin yrekler acs durumunu g s t e r d i : te, baknz, dedi. Muvafk grrseniz gidip nasihat ediniz. Hatkinson, o perian kalabala dalgn dalgn bir daha bakt ve Albayn son szlerine hi bir karlk vermed i . nne bakarak bu tehlikeli an savuturmaya alt.. 278 Kzm bey yine sz a l d : Menemen'de yaplan katliamdan haberdar msnz? zmir facialarn grdnz m? Evet, i i t t i m . ok zc hdiselerdir. Tahkikat yaplyor. Kzm b e y : Trk ahalisi, yaplan tecavzlere tamamyla vakf olmutur, dedi. Bu hale gre, halka, Yunanllara teslim olunuz, diyebilir misiniz? Hatkinson, Albayn bu etin sorusu karsnda susmak f i l o z o f l u u n u gstermekten baka umar bulamad. Kzm bey, konumann sonunda Hatkinson'a yle

bir soru sordu : tilf devletlerince Yunanllarn igal sahas takarrr etmi midir, etmi ise nereye kadar amil olduunu bana syler misiniz? Hatkinson, buna yle karlk v e r d i : Bu igal, zmir sanca ile Ayvalk kazas iindi, bunu nasl olup da imdiye dek stanbul hkmetinin anlayamam olmasna dorusu, ayorum, dedi. Sonra, yine birka dilek ve tte bulunarak Kzm beyin yanndan ayrlgj; dizleri plak ve bir silh sergisi halindeki efelerin arasndan geerken onlar merakla szd. Gene Albay, onun uzaklamasn pencereden seyrederek bir sigara yakt: Hatkinson, Hatkinson, diye dnd, artk ok yaydan kt, bu gidii bundan sonra, ne sen, ne ben, ne Yunan kuvvetleri, ne de itilf ordular nleyebilir! Sen bouna ene alyorsun! tilf devletleri, imdi, zafer uykusuna yattlar. Onlar bundan uyandrmak ok g olacaktr. Hasan Tahsin Recep'in patlatt ilk silhn sesi, byyp devleecek ve bir ses yelpazesi halinde g i t t i k e daha ok alarak btn Trk lkesine yaylacaktr. Haydi, sana uurlar olsun Hatkinson cenaplar! 279 MALKO KPRS Affa lyk olmayanlara hogr gstermeliyiz. Kusurlar dzeltilecei iin balanr. Sular hi bir vakit balanmaz.

Anonim 1919 yl Haziran'mn 14 n 15 e balayan gecesi Yeni Pazar-Menderes kprs yolu zerinde rahvan giden birok atn nallarndan kan biteviye bir tkrt i i t i liyor, ara sra nallarn talara serte srtnmesinden koyu karanla kvlcmlar salyordu. Karanlk, iri yldzlarla ssl bir yaz gecesi ortasyd. A t l a r n banda giden iki kiiden biri Yrk Ali E f e v br de onun bakzan ve yine onun kadar gen Mergi-" meli Ali'ydi. Binba Hac kr bey, jandarma yzbas Nuri bey ve birka gen subayla Kllolu Hseyin Efe de arkadan geliyordu. Yrk Ali Efe'nin yannda efe giynei giymi ;iki de klavuz jandarma eri vard. Zeybekler, fsldaarak konuuyor, sigaralarm avularnn iinde saklayarak iiyorlard. Kpr bana gelince Yrk AH Efe: Kzanlar, dedi, imdi, atlardan inip onlar gndzn bellediimiz aala saklayacaz. Balarnda bir kii kaiacak, geri kalanlar Menderes'e doru yryeceiz. Zeybekler, hemen atlarndan indiler; hayvanlar balarndan ekerek yolun tesindeki bir aala gtrdler. Sonra Yrk Ali Efe balarnda olarak gemi denen saln bulunduu yere doru yrmeye baladlar. Birbiri ardnca aralkl olarak gidiyorlard. Menderes'e birka yz metre kala Yrk Ali, duruverdi, arkadan gelenler de durdu. Yrk Ali, Mergimeli Ali'ye ; Cankzanm, dedi, sen, imdi, sala doru git. Arkandan

bir kii daha gndereceim. Salc bizi orda bekleyecek, karda bir tehlike olup olmadn haber verecekti. imdi, bunu ren, gel! Seni bekliyoruz. 280 Mergimeli Ali, hemen, tilki ayayla ileri frlad; ka-ranln iinde gzden silindi. Artk, ayak sesleri bile iit i l m i y o r d u . Yalnz, teden Menderes rmann tok alts geliyordu. Yrk Ali Efe, km, tekiler de onun gibi yapmt. Sessizce bekliyorlard. tede, sazlkta ak a l l a r n ekesi, ince, tiz ve uursuz bir sesle uludu. Dou eteklerinden buna karlk geldi. Bir hayvan leinin banda len yaptklar anlalyordu. Irman zerinde, yksekten geen bir balkl, ac bir lk atarak ar ar aa doru uzaklat. Havada ate bcekleri uuuyor, dadan Menderes'e doru esen hafif, serince bir rzgrla srkleniyorlard. Crcr bcekleri, kurbaalar, geceyi sessizlikten kurtaryor, bir yerden tarla fareleri yavrularnn yaamaya hevesli crltlar geliyordu. Irman aalarnda bir srtlan iren bir sesle haykryordu. Yrk Ali Efe, meldii yerden doruldu. Dizlerinin zerine koyduu tfeini ileriye d o r u l t t u : Kim o? Ses ver! Mergimelinin sesi i i t i l d i : Benim, efe, Ali! Gel! Mergimeli Ali ile arkada yine tilki admyla sokuldular

: Kayk bekliyor, efe, sal hazr. pheli hibir ey yok. Dn arkama! Aralkl tek sra ile ilerlediler. Menderes birdenbire karlarna kt. Ilk yaz gecesinin iinde yldz klaryla yer yer parlayarak akyordu. Yrk Ali, yal salcyla bir yana ekilerek bir iki dakika fsltlarla konutu, sonra ilk olarak sala bindi. Kzanlar da binerek meldiler. Sal, suyun akna kar koyarak ekilen ipin hizasnda br kyya doru yolland. Kardan apansz kverecek bir tehlikeye kar, tf e k l e r i n namlular hep oraya dnkt. Sal, en sonra kyya yanat. Dar atladlar. Yoldan ayrlarak kra aldlar. Menderes'in doldurmu olduu yumuak yatak ze281 rindeki uzun sazlar ve otlar arasnda, silik glgeler gibi h a f i f hrtlar kararak ilerlediler. Aala geldiler. Yaz gecesini ho. eki bir kokuyla dolduran yaban glleriyle r t l m bir bahe i t i n i n kysndan ilerlediler, incir bah e l e r i n e daldlar, incir yapraklarnn ac kokusunu genizlerinde duydular. Karanlk aa kmelerinden zgn ishak kuu sesleri geliyordu. Demiryoluna yaklamlard. Bir lokomotif, bir durak yerinde oflayp pufluyordu. Demiryolunun tesindeki incir bahelerinin ve yumuak t o p r a k l ihtiyar tepeleri dolduran zeytinliklerin arkasndan balayan ve dimdik ykselen Aydn dalar ta yukarda

byk aynn birka yldzna deiyor gibiydi. Dalarn doruuna silme uzanan gkyz, daha aydnlk grnyordu. Bir ara, batdan douya doru erimsi uup gelen b i r yldz. Yrk Ali'nin ve kzanlarnn ba zerinde bir k fskiyesi gibi parlayp snd. Yrk Ali ve' arkadal a r , bir sr kurt bir ala yaklar gibi sessiz admlarla, s o l u k almayarak ilerliyorlar, gdk bir aacn tepesindeki l e y l e k l e r i n uzun gagalaryla kard takrtlara, zerine basarak getikleri gece gezici zehirli ylanlarn aldklar sla ve srnp kaarken meydana getirdikleri hltya d i k k a t l e kulak veriyorlard. Yrk Ali ve arkadalar, dal a r d a gezen kiilerin yabani hayvanlarn sesleriyle iar e t l e i p anlatklarn biliyorlard. ittikleri bir yaban domuzu homurtusunu, bir akal sesini, bir kpek havlayn da ya da bir bayku haykrmasn lp biiyor ve sahici mi, sahte mi olup olmadn hemen anlyorlar, admlarn buna gre atyorlard. Klavuz jandarmalarn yardmyla kolayca ilerliyorlard. Balarda, bahelerdeki kulbe ve sayvanlarda bir t e k insan yoktu. Oysa Yunan igalinden nce bu incir ve bal ykl baheler, insanla kaynard. ncirler olmak zere olduundan herkes, bahesini hrszn, uursuzun talanndan korumak iin yldzlarn altnda sabahlar; afak a t a r k e n uzun gagal, mavi tyl, gelin gibi gzel ar kularnn tatl tleriyle uyanrlar, olgun incirlerin cennet i n e en, ar ynlarnn uultusunu dinlerlerdi. im282

d i , hepsi evlerine ve kulbelerine kapanm, hem geceden, hem de gn ndan korkar olmulard. En sonra, Sultanhisar imendifer istasyonuna yaklamlard. stasyonda bir makine puflayp duruyordu. Yrk Ali Efe, bir itin arkasna siniverdi; tekiler de olduklar yere meliverdiler. stasyon yapsnn iinde snk bir lmba vard. Her yan karanlkt. Yalnz, puflayp duran lokomotifin ocandan drt yana kpkzl bir aydnlk yaylyor ve bu aydnln iinde ara sra birb i r i n e kar gidip gelen ift Yunan nbetilerinin sngleri ve miferleri parlyordu. Dman nbeti ve devriyeleri, yaplardan ok uzaklamyor, hep belli bir yerde gezip duruyorlard. Bunun i i n de gerek istasyonun, gerekse bunun biraz ilerisindeki karakol yapsnn b i r k a yz metre sa solu btn bo kalyordu. Yrk Ali Efe'nin amac Sultanhisar istasyonu deil, dorudan doruya karakoldu. Orda bir gedikli baavuun emrinde altm yetmi Yunan askeri barnyor ve bt n Sultanhisar ve dolaylarndan ku uurmuyorlard. te, Yrk Ali Efe de, gnlerdir bu karakola yapaca basknn hesab ve dnceleriyle dopdoluydu. Bu, toplu bir dman kuvvetine yapaca mehur basknlarnn ilki ve en parla olacakt. O r u n iin de ok dikkatli ve ok iyi hazrlanmt. Dnyadan habersiz bir oban klna girerek gnlerce karakolun drt bir yannda gezip dolam, dmann kuvvetini gnlk yaay ve davranlarn

gzden geirmi, karakolu ate altna alabilecek pusu yuvalarn bir bir kararlatrm, bir tek can vermeden birok can alabilmek iin btn gerekeni yapmt. Bir basknn ancak geceleyin yaplabileceini herkes gibi Yrk Ali Efe de biliyordu. Bunun iin o da b u ' k a r a k o l a bir gece yapaca baskn iin hazrlanyordu. yice dnnce bu gece baskn iinin ya olduunu anlad. Bir kez. karakol kumandan geceleri ift nbeti karyor ve eratn ou, salam bir yap olan karakolun t a duvarlar arasna snm bulunuyordu. Karanlkta iki nbetiyi ve onlara yardma koacak birka askeri vura283 bilse bile geri kalanlar duvarlarn arkasna sinip saatlerce savunma yapabilir, baka Yunan kuvvetleri imdada gelinceye dek arpabilir, bylece istedikleri zaman kaz anabilirlerdi. En iyisi, gece basknn, gndz baskn haline g e t i r mekti. Yunanllar, gpegndz bir baskn yaplamayacann doal mant iinde alabildiine kaygusuz davranacaklard. Gndzn, belirli saatlarda btn askerin darda bulunduu anlalmt. te, Yrk Ali Efe de t e r t i b a tn buna gre alacak. Hepsi dardayken yaylm atee balayacak ve duvarlarn arkasna gizlenmelerine frsat vermeden hepsini temizleyecekti. Gece, hzla sabaha yaklayordu. Yrk Ali Efe, karakolun drt yanndaki pusu yerlerine adamlarn teker teker y e r l e t i r d i . ncir aalarnn fundalklarn, kamtan

ve yaban glnden i t l e r i n arkasnda imdi bir yn g z ve birok namlu karakola dikilmi duruyordu. Karakolun drt yannda sng takm bir ift nbetinin gidip geldii ayak seslerinden anlalyordu. Karakolun evresindeki aalardan bir ey grlmyordu. Gn aarnca bu byle olmayacakt. Zeybekler, karakolu ve onun davetsiz konuklarn ayna gibi grecek ve gk demelerine bile meydan vermeden mhlayacaklard. Yrk Ali Efe, adamlarn yerlerine yerletirdikten sonra, dnd ve yanndaki en iyi atclardan bir kzanyla karakol kapsnn karsndaki incirlerin altnda pusuya yatt. Uzun otlarn zerine yzkoyun uzannca ezilen otlardan tatl ve gne kokan bir koku ykseldi. ocukluundan beri bu esiz kokuya baylyordu. Bir tozlu, susam topra dven yaz yamurunun kard toprak kokusu, bir de bu biilmi ve gnete snm taze o t l a r n kokusu, onu sarho ediyordu. Tfeinin namlusunu sol elinin bilei stne koyarak karakolun kara siluetine bylenmi gibi gzlerini dikti, sabah, gnei ve kopacak kyameti sabrszlkla beklemeye balad. Hi de korkmuyordu, yrei tatl bir heyecanla arpyordu. mrnn en iyiitce iini baarmak yolundayd. 284 i m d i y e dek milletin jandarmas onu zararl bir adam, b i r mrmr olarak kovalayp durmutu. Ne denli yiit bir efe olsa, en sonra koca akrcal'nn akbeti kendisini

beklemiyor muydu? te, kendi efesi Alanyal Molla Ahmet, bir karakol basknnda, hem de bir T r k karakolunun basknnda karnndan kurunu yiyerek pisi pisine gitmemi miydi? Bu i bakayd. O, burada yapaca basknla z o r l u bir dmannn ocan sndrecek ve Trk millet i n i n alklayaca, el stnde tutaca bir millet kahraman olacakt. Bu duygu bile gen yreini dnyann en temiz, en tatl ve en zengin heyecanyla dolduruyordu. Demin ayak seslerinden susan blbller, birka adm t e d e k i yaban glleri ynlar iinde yeniden akmaya balamt. Akamleyin ok canl akyan bu hayvanlar, t a n yeri aaracana yakn, bir pnar suyu gibi duru, temiz, uzun i n i l t i l e r le geceyi dolduruyor, gn ynca da susuyorlard. Bundan sonra gagalar ancak sevdikleri bc e k ve kurtlar avlamak iin alyordu. Yaban gllerinin ekimtrak ayva kokusunu andran kokular, incir yapraklarnn arlk veren kokuiaryla yaryor gibiydi. Yrk Ali Efe'nin kula her an kiriteydi. Gz kapaklar yorgunluun ve uykunun ihanetine uramamak i i n abalayp duruyordu. Uykuyla savamak iin kafasn altrmalyd. Biraz tede yatan koskoca t e h l i k e bile, uykuyu yenecek gte deildi. Yallar, uykusuzlua genlerden daha ok dayanyorlarsa da Yrk Ali Efe, henz yirmi yan dolaylarnda bulunuyordu. Kafasn altrarak uykunun zulmne meydan okumaya, ocukluundan bu yana geirdii servenleri bir bir kafasndan geirmeye balad: Yrk Ali Efe, bir aydn ocuuydu. Babas,

Scrtekeli Trkmen airetinden Yrk Apti idi. Koyuncul u k la uraan bu adamcaz, pek gen denecek bir yata lm ve Ali'yi iki yana demeden ksz brakmt . Gen yanda dul kalan annesi, Kasap Osman adnda y i n e koyun ileriyle uraan bir adamla evlenmiti. A l i , pek ok da kynden biri olan Kavakl'da domutu. Babasn hayal meyal bile anamyordu. Babal Kasap Osman, ona babasn aratmamt. 285 A l i , koyun kuzu gdecek /aa gelince btn ky ocukl a r gibi yaln dalarda ve yemyeil yaylalarda vey babasnn davarn gtmeye balamt. Ali, geni gsl, tknaz yapl, ak tenli, kara sal ve kara gzl, temiz yzl bir ocuktu. Kyller ona yalnz Ali demezler, Yrk Ali derlerdi. Babasnn yrkl ona yadigr kalmt. Yrk Ali, bu gidile iyi ve namuslu bir Aydn kyl s olup gidecekti. Kavakl kynde bu ara lenen, hem de Yrk Ali'nin gzleri nnde ilenen bir cinayet, o n u kendi hailnde kyl ynlar iinden alm, servenlerle, k o r k u n ve heyecanl olaylarla, en sonra gerek kahram a n l k l a r l a dolu bir yaayn gzel dnyasna atmt: Kavakl kynn en gzel kz Hasan adnda bir delikanl i le evlenmi, dnleri yapld gn de zavall gvey, kyn kahpe tabiatl, halkn mrmr dedii serseri ola n Mehmet'in eliyle ssz ky yolunda vurulmu, Yrk Al de tam bu srada i t l e r i n arkasndan bu korkun ii

g r m t . te, onun bu cinayeti grm olmas. olan Mehmet hergelesini ileden karmt; bu tek tan ort a d a n kaldrmak iin frsat kollamaya balamt. Bundan s o n r a olaylar, zincirleme birbirini kovalamt. Sultanhisar jandarma karakolunu boylayan bu c i n a y e t iinde kyn kt adam mrmr ne etmise etmi. Y r k Ali'nin direnerek y r t t ahitlii de rtm ve cinayeti sahipsiz cinayetler listesine koydurmu, Yr k Ali'ye di bilemekten de hi bir vakit geri durmamt. vey babas, Yrk Ali'yi uzaktaki akrabalarnn yanna kararak olan Mehmet'in errinden kurtarmak i s t e m i s e de o, buna yanamamt. Oysa, kyn kt adam, onun gibi yiit ekirdekli nice ky delikanlsnn kann imi, hepsini de hasralt e t t i r m e n i n yolunu bulmutu. olan Mehmet, imdiye dek birer bahane ile b a k l a y p dnyadan sildii y i i t ocuklardan biri gibi Yrk A l i ' y i de yaayn gneli bahelerinden silip atmak iin bekledii frsat bir gn yakalar gibi olmu, ocukluktan yeni kan Yrk Ali'ye bir t f e k yznden satavermiti. 286 Yrk Ali, bu kaarlanm kaatille kapmaktan geri durmam, lesiye bir dve tutumulard. Kyde, bu dvle ilk kez kyn kt adam, hi umulmad halde Yrk Ali'den ilk daya yemiti. Yrk Ali, ite o gn, ilk kez. Kavakl kyllerinin gznde birdenbire deerlenivermiti. Ky tir tir t i t r e t e n bir ala, bir rezili y e r l e r e arpm ve yzn gzn

kana boyamt. imdi o, kyllerin adam haiine gelmiti. Yine, yaz gnei altnda masmavi kesilen yaln dalarn sulak dzlklerinde koyunlarn gdyor, st dallarndan yapt kavaln alyor, olan Mehmet hergelesini oktan unutmu bulunuyordu, atazyd: Su uyur, dman uyumazd. Bir gece, Kavakl'nn biricik berber dkkn soyulmu ve berberin takmlar ertesi sabah Yrk Ali'lerin damnda bulunmu, olan dadaki koyunlarnn bandan alnarak bir saatlik aadaki Sultanhisar ky karakoluna gtrlmt. Susuz olduu iin kendisini yakalamak isteyen jandarmayla dvm, Sultanhisar jandarmasnn gazabn stne ekmi, yeni boumada jandarma onbasnn dilerini krm ve i f t e sulu olarak Nazill i mahkemesine yollanmt. olan Mehmet'in ona yklemek istedii hrszlk suunu mahkeme sabit grmeyerek beraet ettirmise de jandarmann dilerini krmak ek suundan onu alt ay hapse mahkm etmiti. Bylece Yrk A l i ' n in kader izgisi zerinde hzl adml a r la ilerledii grlyordu. Nazilli hapishanesine eski bir uval gibi atlan toy ve temiz delikanl damaasyla yapt etin bir dvte onu yldrm, bylece yaamann srekli bir kavga olduunu anlamt. Damda, efelere de rastlam, bunlarn Aydn dalarnn kardelenleri, havas ve suyu gibi tertemiz insanlar o l d u u n u grmt. Bunlarn ounun, kendisinin urad

hakszla benzer nesneler yznden buraya dtn gryordu. Yalnz, gerek ekiyalar da bu nam a l t n da dalar k i r l e t t i k l e r i n d e n efelik ve zeybeklik pheli bir ey olup kyordu. 287 Yrk Ali. Nazilli Cezaevi'nde ay yatm, sonra Aydn Cezaevi'ne gnderilmiti. Geri kalan gnlerini burada doldurdu. Hapishaneden kp kyne yollanan Yrk Ali'nin iinde ok ince, ok deerli kimi mcevherler ve sralar krlm, hatt tuz-buz olmutu. Bunlar, hkmet, devlet saygs, insan sevgisi ve adalet dncesiydi. Artk, bunlar, karsnda birer haksz ve azl dman olarak grmeye balamt.. Bunlar, insanlarn en iyilerini ayaklar altnda ezip ineyen demir ayakl ejderhalard. Kylnn parasyla a y a k t a duran bu canavarlar, kimi koruyordu? Kimi olacak. olan Mehmet gibi kaatilleri, mrmrlan. Sulfanhisar jandarmas, onunla ne abuk ve ne kolay anlamt. Artk, Yrk Ali'nin kafasnn tas atmt. imdiden kendini bir akrcal gibi gryor, dalar gm gm inletecei gnleri iple ekiyordu. Artk, Osmanl l k e s i n d e hak, namlunun uundayd. olan Mehmet, artk, namlunun ucundan kacak yal kurunun adaletine snacakt. Yrk Ali, cezaevinden kt gnlerde byk olayl a r patlak vermiti. Seferberlik patlam, Kavakl'nn yirmi yana bile dememi delikanllar, apar topar cepheye srlmt.

Yrk Ali, kye vardktan birka gn sonra davulla zurnayla kye gelen askerlik ubesi heyetinin damzlk hayvan arar gibi kyn btn delikanllarn bir d o k t o r a muayene ettirdiini grd. Onu da muayeneden geiren doktor, silh t u t a b i l e c e k durumda olduunu syledi. Byl e c e Yrk Ali, damda yuttuu alt aylk pis havay yayl a l a r n mavi dumanl havasnda temizlemeden askere alnd. Sultanhlsar stasyonundan, birok hemehrisiyle birl i k t e , trene binen Yrk Ali, Aydn'a gtrlm, orada da kendilerine pek ok delikanl katlarak zmir'e gnder ilmilerdi. Yrk Ali'yi zmir'deki mehur depo alayna vermilerdi. Talimsiz gn geirmiyor, bol bol tfek kullanmak ve mermi yakmak olanan buluyordu. Askerliin en tatl yan ite buydu. ocukluundanberi dlerine giren 288 silh, ite imdi elindeydi ve onu sonsuz bir zevkle kullanyor, silip ayna gibi parlatyordu. Alaynn en keskin niancs o olmutu. Cok seviniyor. Aydn yaylalarnda bundan sonra geirecei zevkli yaay dnyor, atcl ile btn dmanlar ve ktlkleri dize getireceine inanyordu. Talihsizlie bakn ki Yrk Ali'nin karsna Hecinli depo alay subaylarndan pek sert ve dayak bir Ermeni km ve ona fena halde yklenmeye balamt. Al sana bir bel daha! Bir gn bu subaydan durup dururken bir tokat yiyen

Yrk Ali, adam haklamak zere davranmsa da arkadalar onu tutmutu. Yrk Ali, bu olaydan sonra ayn subayca hapsedilmek istenmi, bu da barda tarmt . Yrk Ali, bu eit askerlie alamayacan anlam, Aydn dalarnn mavi duman gznde ttmeye balamt. Karar imek gibi abuk olmutu. Kaacak, bu gibi namussuzluklarn bulunmayaca hr ve serbest bir yere dek gidecekti. Evet, askerden kaacakt. Sultanhisar dolaylarna da gidemezdi. Nereye gitmeliydi? Bilemiyordu. Bildii tek ey, bu zulm diyarndan kap g i t m e k t i . Yrk Ali, askerden kap Aydn'a gelmiti. Kararsz, karanlk, umutsuz denecek gnler balamt. Birdenbire kanun kakn bir adam olmutu. Be parasz, silhszd. Bir akrabasnn yardmyla bir krma tfekle dokuz mermiye sahip olmu, hemen yaylalara doru alm, amlar yalayp geen ak dumanlara gmlvermiti. Artk, o da o imrendii zeybeklerden biriydi. Kavakl kyne varan ka haberi, annesini gzyalarna bomusa da kyn rezilini de titretmeye balamt. Yrk Ali, bir gn dada tek bana dolarken Yank Efe adl kalabalka kzanl bir efeye denk gelmiti. Bu efenin iyi bir n yoktu. Yank Efe'nin kzanlar arasna karan Yrk Ali, o yayla senin bu yayla benim diye dolarken gnn birinde Aydn dalarnn biricik okumu efesi olan Alanyal Ahmet Efe'ye denk gelmi onun kzanlarndan birisi olmutu.

289 2/F. : 19 yal Yrk Ali, pek kll ve namuslu bir adam olan AlanMolla Ahrvt Efe'yle iyi badam, onu sevmiti. O. Y r i k Al i 'yi , b : n c e v h e r l e r i y l e a n l a y abi l e c e k k a d a r zeki ve pkllyd. Molla Ahmfet Efe, Ali'nin bana gelen haksz ileri i y i c biliyordu. Onun iin ilk frsatta Kavakl kynn k t adamn, Ali'nin hatr iin temizleyebileceklerini vaadetmi, o n u ruhunda bir hn ban gibi ileyip duran bu derin yaray bir kurunla ifalandrabileceine onu inandrmt. Yrk Ali, bu ii nasl olsa gnn birinde kendisi yapmaya kararlyd. Efesinin bu vaadi, onu ok sevindirmiti. Bir gn, Alanyal Molla Ahmet Efe, kzanlaryla Kavakl kynn kenarna dek inmi, Ali onlar orada brakarak tek bana kye girmi ve olan Mehmet'i bir h i y l e ile evinden dar kararak kafatasna yerletirdii b i r kurunla gebertivermiti. Bylece onun gsne bir ekita gibi oturan arlk da kalkm, kyn namuslu insanlar da bu iren beldan kurtulmutu. AH, bundan sonra birka kez, Alanyal Molla Ahmet Efe'nin cann kurtarm, o da bu arada ona, hapishanede balad okuma-yazmav retmeye almt. Alanyal Molla Ahmet Efe, Yrk Ali'ye bir iyilik daha yapmak istiyordu. G n birinde onun azn aram, Kavakl kynde zengin Has Yusuf'un kz Feride'yi sevdiini

renmiti. Kz da onu seviyordu. Askere giderken annesi iki sevgiliyi b i r b i r l e r i y l e nianlamak istemise de Hac Yusuf, buna raz olmamt. Evet, bu bir gnl yarasyd, bu yaray da sadrmak gerekti. Alanyal Molla Ahmet Efe, Hac Yusuf'u tanyordu. Bir gn, birdenbire kzanlaryla Kavakl'ya nmi, Hac Yusuf'u kahveye artm ve orackta, btn Kavakllar n nnde Feride ile Yrk Ali'nin nianlanm olduunu i l n etmi, herkes Hac Yusuf'un elini skm ve bu nian bykaltndan glerek kutlamt. Hi varlkl, zengin b i r aa, kzn dada gezen zibidi bir ekiya parasna v e r i r miydi? Molla Ahmet Efe'nin kanunu, bu ii bir rpda yapmt. 290 Yrk Ali'yle Feride'yi nianlayan Alanyal ile kzan lan, kyn kysndaki aalkta Sultanhisar yolundan gelebilecek jandarmalar gzetleyerek byk bir sabrszlkla pusmu bekleyen Yrk Ali'ye bu mjdeyi byk bir sevinle gtrmlerdi. eteden bir tek o, kye inmemi, nian gyabnda yaplmt. Aradan ok gememiti ki orada bir jandarma karakoluna baskn veren Alanyal Molla Ahmet etesi, basz kalmt. Bu baskn Alanyalnn ban yemi, ete dalma tehlikesiyle karlamt. Kzanlardan KIIolu Hseyin ya efenin yerine gemek ya da ayr bir ete kurmak yoluna sapmt. Alanyalnn

yerini alan Bakzan Hac Mustafa da bir atmada vurulmu, Ali kendisiyle kalan birka kzann bana gemi, yirmi yanda efe olup kmt. KIIolu Hseyin de ayrca ba ekerek e f e l i i n i iln etmi ve etesiyle ayr yerlerde dolamaya balamt. Yrk Ali Efe, yreklilii, niancl,, kurnazlyla ok az zaman iinde, Bozda'n, Madran Da'nn ve Karncal Da'n zeybekleri arasnda adamakll tannm, hepsinin kskand bir efe durumuna gelmiti. Aydn jandarmasnn en mtehasss jandarma avuu Manastrl zeyir avu'un en tehlikeli pusu ve takip l e r i n d e n kurtulmu ve en sonra, Aydn blgesi jandarmas iin bir zmlenmesi gerekli sorun olup kmt. Jandarma subaylarnn da katld bir pusuya drme olaynda Menderes zerindeki saldan bir mucize olarak kurtulmas, onun nn adamakll arttrm ve onu dillere destan bir efe yapp kmt. Son kez, kendisini zeyir avu'un pususuna drten bir yatak' vurup cn almas, Yrk Ali'nin artk ameliyat masasna yatrlmas gerektii dncesini uyandrmt. Onu ya ldrmek, ya da ie yarar bir kii durumuna getirmek gerekiyordu. Blgesinde durmadan vukuat karan bu gen efe iin jandarma kumandan Fethi bey, bir gn zeyir avu'la dertlemi, ikisi de ona kar gizli bir sempati beslediklerini anlamlard. Onu 291 da bana srkleyen nedenleri iyice biliyorlard. Yrk

A l i . da banda bile hl bozulmamt. Dalardaki zeyb e k l e r i n en temizi, en merdi, yine oydu. Kendisini ka kez pusuya dren jandarmalardan hi birini vurmamt. Yrk Ali'nin kt talihini yenmek, onu kazanarak memleketin namuslu insanlar arasna katmak iin anlamakta gecikmemilerdi. Bu gen adam kurtaracaklard. Onu dze indirecek, hem dalar, gelecein korkun b i r efesinden temizleyecek, hem de onu yararl bir insan yapacaklard. Onu dze indirdikten sonra krserdar yapacaklard. Azl efeleri dize getirmek iin dalara salac aklard. Fethi ve Mehmet beylerle zeyir avu babaa ver ip bir daha uzun uzadya konumular ve ailesinin arac l y la ona randevu vermilerdi. Bir gn Yzba Mehmet bey Sultanhisar dalarnda Yrk Ali'yle buluup grt. Yzba Mehmet beyie Yrk Ali, ormann ssz bit y e r i n d e oturmulard. kisi de bada kurmutu. Biri Osmanl devletinin kanununu, br de kanunsuzluu tems i l eden bu iki adam, kuru mee ve am yapraklar zer i n d e oturmu gvenle konuuyorlard. Yzba Mehmet bey, silhsz gelmiti. Yrk Ali Efe de silhn dizlerinin stne yatrm, iten baklarla Yzbay szyor ve bu iin altndan ne kacak diye meraktan atlyordu. Yzbayla yle bir yer semiti ki, herhangi bir kahpelik olursa dalara doru kamas kolay, aadan gelecek tehlikeyi gzetlemesi kolayd. Menderes Ovas yemyeil inc

i r baheleriyle uzuyor, rmak bir yeil rt arasndan ara sra meydana kyor, yaz gnei altnda elik parltsyla. k v r l a r a k akyordu. Aadan geen bir trenin keskin dd iitiliyordu. Sultanhisar aada, ayaklarnn altnda kalyordu. Mehmet bey, pakfon tabakasndan bir sigara sard, Ali'ye de uzatt. Ali sigaraya almad halde beceriklice bir s i gara sard, tabakay kapayarak jandarma subayna uzatt. Birinci Dnya Sava'nn bittii, Trklerin de sava y i t i r d i i zerinde konutular. Yrk Ali Efe de herkes 292 gibi bunu biliyorsa da onun bildii ancak bu kadard. Yzba, zmir'e Yunan askerinin kacan, belki Aydn'a kadar da geceleini syleyince, gen efe arm, bu aknl da olduka uzun srmt. Yzba, karsndaki delikanlnn hi bozulmam olduunu hemen anlamt. Henz, eski tertemiz oban Ali'den hi de uzaklam deildi. Yzba, memleketin bugnk korkun durumu stnde uzun uzadya konumu, Yrk Ali'nin bunlar renkten renge girerek dinlediini grmt. Yaban gl a k l ndaki yz kzarp bozaryor, heyecanndan kendisini zor t u t t u u grlyordu.^ Konumasnn sonunda Yzba Mehmet beyi art a n bir ey olmutu: Yrk Ali, iki eliyle yzn rtm, hngr hngr alyordu. Artk, Mehmet bey, bu temiz zeybee a l a b i l i r d i . Ya

ekiyal srdrecek, ya da dze inip vatan ve millete yararl bir insan olacakt. Yrk Ali Efe, Yzba Mehmet beye t e s l im olarak dze inmi ve bu i resmilemiti. Dze inme treni Sult a n h i s a r ' d a yaplmt. Btn oralarn ileri gelenleri bu trende bulunmutu. Onu ancak nnden tanyan halk, yn yn koup gelmi ve grdkten sonra da arp kalmt. Demek ki dalarda ku uurtmayan o yiit efe, bu bacak kadar ocuktu! Yrk Ali, Kavakl kyne bir dne gider gibi girmi, kylsnn sevgisiyle karlanmt. vey babas, e v i n eiinden ieri adm atarken, olu iin bir kurban kesivermiti. Yrk Ali Efe, dze iniinden birka gn sonra, Sult a n h i s a r jandarma karakolunda bekleyen Yzba Mehmet beyce arld ve oraya varnca. Yzba, kendisine maal bir krserdarl grevi verildiini bildirdi. Artk, gen efe, hkmetin maal bir memuruydu. Yzba yle diyordu : Son zamanlarda yerli Rumlar e! altndan btn ekiyaya bol bol yardm e t t i k l e r i gibi. Ske tarafnda da 293 b i r Rum ekiyas tredi. Adna Deli Yani diyorlarm. Ama. asl ad bu mu, deil mi belli deil. Hem o hem de on kii kadar olan maiyeti G i r i t ' t e n gelmi, y a . d a g e t i r i i m i . Tabi, yanlarna yerli Rum ekiyalarndan katlanlar varm. Btn Rum kyleri bu Deli Yani denilen haydudu

saklyor ve besliyorlar. Bunlar hep zeybek elbisesi giymiler ve Trk kylerine durmadan basknlar yapyorlarm. Birka kazada da hkmet binalarn yaktlar. Yedi k i i l k bir jandarma t a k i p mfrezesini pusu kurup olduu gibi yok ettiler. Gayet gaddarca yaptlar bu ii! Bu etenin ine, Dalama ve Glhisar taraflarna szdn rendik. Deli Yani, Pskll Efe adn tayormu. Bunun da sebebi, Girit Rumlarnn uzun pskll f e s l e r giymeleridir. Dahas da v a r : Biz, bu adamn bir ete reisi deil, hakikatte Yunan ordusunda yetimi bir zabit olmasndan phelenil yoruz. Sana o gn de syledim. Devleti zayf bulan Yunanl politikaclar, f r s a t t a n faydalanarak, zmir, Aydn ve civarn igal etmeyi tasarlyorlar. Yerli Rum halknn bir ksm da AydVda bunlar davet ediyor. Geenlerde Aydn'da bir Yunan casusu yakaladk. Onun, Yunan ordusunda zabit olduunu da ispat e t t i k . Fakat, ngilizlerin mdahalesiyle elimizden alnd. _ Yrk Ali Efe. m r n d e i lk kez yapmak istediini bulmua benziyordu. Bu, m i l l e t i n hayrna bir iti. akrcal'nn iinden daha erefliydi bu. Trk jandarmasna silh atmann hi bir erefli yan yoktu. Bilerek k a a t i l l l k t i : Krserdar Yrk Ali Efe, Kad Efe denen tehlikeli bir zeybei tek bana gidip dada buldu ve dze indirdi. imdi, en iyi arkada haline gelen Sultanhisar karakolundan Hasan Onba ile onu Aydn hastahanesine gtr p yatrdlar. Arca yaralyd.

Yrk Ali, Aydn'da bir iki gn kalm, akna dnmt. Btn Aydnl Rum hemehriler, imdi sokaklarda hep birer efe kesilmilerdi. Aydn Rumlar, dardan geldii anlalan adamlarn eliyle tekiltlandrlm, byk bir ey bekliyorlard. Bekledikleri nesne de kimsenin yabancs deildi; Yunan ordusunun pek yaknda Aydn'a 294 geleceini ve buralarn Yunanistan'n bir paras olacan aktan aa syleyip duruyorlard. Btn Trkler, umutsuzluk iinde pis pis dnyor, Rum erafyla Trk eraf skfk dostluk kurmaya alyor, birbirleriyle eskiden olduundan daha sk konuup gryorlard. Yrk Ali. Aydn'a varp da bir iki gn kaldktan sonra, vatan ve memleket iin almak zamannn gelip de getiine bile inanmt. Aydn jandarma kumandanlndan Deli Yani etesi ve dolat blgeler stne biraz daha bilgi alarak kovalama iine balamak iin hazrlklarn tamamlad. Kumandanlk, btn jandarma karakollarn krserdar Yrk Ali'nin kovalama iinden haberdar edecekti. Aydn sokaklarndan atl olarak geerken klna ky a f e t i n e di bileyerek, kimi zaman da kmseyerek bakan palikaryalar dumana bomamak iin gerekten ok sabrl davranmt. Atn kke doru srm, orada kendisini bekleyen Hasan Onba ile arkadalarn grm. Cine yoluna dmt.

Avn kokusu bu yanlardan geliyordu. Deli Yani'yi mutlaka bulmal, onun korkun etesinin nasl datlp yok edileceini dosta dmana gstermeliydi. Yrk Ali Efe, bir pln tasarlamt. Deli Yani'yi haritadan silmek iin bu pln uygulayacakt. Bunun iin de ilk yaplacak i, tek bana, halk silme Rum olan Cine yolundaki byk kylerden birine uramakt. yle de yapt . Yol kysndaki byk bir Rum kyne indi. Burada kendini, jandarmalarla yaplan bir arpmada dalan bir etenin adamlarndan biri olarak tantt. Szde jandarmaca aranan bir zeybekti. Silhlyd. Banda kozonlu bal, bunun zerine sarlm ak pousu, ayanda akrmenevrei, srtnda mavi camadan ve bunun zerindeki apraz fieklii ve elindeki kz gibi mavzeriyle t am jandarmann arad bir zeybekti. Szde saklanacak yer, buyruunda alaca baka bir efe aryordu. Rum kyller, onunla ok yakndan ilgilenmilerdi. Yrk Ali, jandarmaca aranan efelerden konuurken 295 bu yanlarda bir de Pskll Efe derler naml bir efenin dolatn iittiini syleyince Rumlar daha ok ilgilenmeye balamlard. Yrk Ali. Pskll Efe ile almak ister gibi davranm ve bir posta vurgunu ii olduunu tlatmt. Kyller, Yrk Ali'nin bo olmadn anlayarak onu alp evlerinde konuk ettiler. Szde posta, belli bir gnde Mula memurlarnn maan gtrecekti. Bunun ne gn,

ne saat olaca da szde renilmiti. Bu frsat, szde bu posta vurgununu b i r l i k t e yapmak iin Kllolu Hseyin Efe'yi aryordu. Posta vurgunu itihasyla Yrk Ali'yi konuk yapan Rum ky halk, Pskll Efe'nin yanna bu kyden bir delikanlnn da kzan olarak girdiini tlatnca Yrk t a m istedii yere dtn anlamt. Rumlar arasnda Kaptan Yani denilen Deli Yani, Y-_ rk Ali'nin klavuzluuyla posta soygununu yapmay uygun bulmutu. O gece, efeyi kyn kysndaki bir adrda konuk ettiler. Yrk Ali, ertesi gn. Deli Yani etesinin nne derek onlar szde soygun yerine gtrd. Yrk Ali Efe, atnn zerinde en nde gidiyor, onun yanbanda da yrekli bir adam olduu anlalan ve t am bir efe klna brnm olan uzun bykl, sert bakl Deli Yani gidiyordu. Yalnz Deli Yani'nin fesinin arkasndan uzun bir pskl sallanyordu. te, onun Pskll Efe adn al da .bundand. Pskll Efe'nin gzferi, yrtc ku gzpenziyordu ve bu gzler hep Yrk Ali'nin zerindeypeli Yani, bir tek szck Trke bilmiyor, Yrk Ali'yi< isinin yannda giden bir tercman onlar b i r b i r l e r i y le anlatryordu. Cine yolunun yokuu banda pusu kurulmu, posta arabas da tam o srada uzaktan gzkm, Yrk Ali'doru syledii anlalmt. Tercman palikaryay yanna alarak aa yola inip

szde pusu kuran Yrk Ali Efe, posta arabas meydana kar kmaz onu boazlam ve arabadaki jandarmalar da Deli Yani etesine ate etmeye balamlard. Kalane di. le nn 236 balk Yani etesine kar drt kiiydiler. Tfek dellosu biraz srm, sonra, Yrk Ali ile jandarmalar atma yerinden kaar gibi uzaklamaya balamlard. Bu askerce anlamyla bir hileli e k i l i t e n baka bir ey deildi. Kaptan Yani, bu tuza kuran dzmece Efe ile yardmclar olan jandarmalar bir an nce tepelemek iin gzleri dnm olarak adamlaryla aa yola inmi, arkalarna dmt. Arabann arka kaps alp da balarnda Hasan Onba'nn bulunduu bir manga silhl jandarma dar dklnce Kaptan Yani, ikinci bir tuzaa dtn anlamt. Artk btn abalamas bounayd, iki ate arasna dmt. Artk, Cennette arsalar satn almak iin de vakti yoktu. arpma bir iki saat srd ve Deli Yani, Pskll Efe denilen pskll bel ve adamlar Yrk Ali ile jandarmalarn kurunlar altnda gnete kalm bir topak tereya gibi eridiler. Btn Aydn jandarmasn uratran ve durmadan can yakan, Trk kylerine korku salan bu korkun eteyi ortadan kaldrmas, hem de gz ap kapayacak kadar, ksa bir zamanda bu ii baarmas Yrk Ali'nin namn

dalarn kurduna kuuna dek tantmt. Yalnz, bu namn ve erefin ona pek yarar olmamt. Osmanl devleti km, memurlarna maa veremez duruma gelmiti. Bunun iin de o, kk krserdari maan alarak henz bir g e im yolu bulamamt. Hl, kyde obanlk yapt gnlerde olduu gibi yoksuldu. Bunun iin de hi bir gn aklndan karamad yavuklusunu gidip grmek yrekliliini gsteremiyordu. Bir gn hl dalarda dolap duran Kllolu Hseyin Efe ile Habip'in Ali Efe, Yrk Ali'ye haber salarak dze inmek istediklerini bildirmi, Yrk AH de hemen Nazilli Jandarma Kumandan Arap Yzba denen Yzba Nuri beye komu ve bu iki eski ete arkadan onun araclyla a f f e t t i r e r e k dze indirmiti. Bu da onun sevdii ilerden biri olmutu. Kllolu Hseyin yiit ve yrekli bir efe olduu halde ters t a b i a t l , arkadalna pek gvenilmez bir adamd. Dze indikten sonra bile Yrk Ali'yi yeniden daa karmak iin kandrmaya biie almt. 297 Yunan ordusu. zmir'e ktktan sonra hzla Ege blg e s i n d e ilerlemeye balamt. Hazr, nlerinde hi bir sabotajc Trk'n eliyle yklmam gzel bir demiryolu varken ilerlemeleri gerekiyordu. Byle kollarn sallayarak, askerce bir gezinti yapar gibi memleket igal etmek ilkel A f r i k a ' d a bile grlmemiti. Yunan ordusu bylece Aydn', Manisa'y. Tire'yi ve Dirok yerleri kolayca ele geirmiti. Bu tatl serven

pek holarna gitmiti. Her trl arala Trkiye'nin en zengin topraklar zerinde, Atina'nn caddelerinde yrr gibi yryorlard. Yrk Ali Efe, Yunanllar Sultanhisar'a geldiklerinde yeni evlenmiti. Bunun iin de Kavakl kynde Yunan jandarmalar grnnceye dek yerinden kprdamamt. Sonra, onun kynden ayrlmamasnn bir nedeni de uydu: Yunan ordusunun idarecileri, bir altn madeni bulmu gibi dalardaki efelere ve zeybeklere sarlm, onlardan medet ummaya balamlard. Btn dadaki kanunsuz adamlar, Osmanl devletinin doal birer dman sayldndan Yunanllar bunlar mttefik olarak benimseyip paraya boarak Trkiye'nin ktlne altrmak i s t i y o r l a r d . Gerekten de birok efe ve zeybek klkl ekiya. Yunan subaylarnn tatl masallarna aldanm ve o n l a r n saflarnda grev almaktan ekinmemilerdi. te, bundan yreklenen Yunan subaylar, her trl k o y i i t i ayn yemlerle avlamak iin almaya balamlard. Bir gn, Yrk Ali Efe, karsnn dizi dibinde oturmu, arpac kumrusu gibi nidip nileyeceini dnp dururken Sutlanhisar'daki igal kumandanlndan banda bir papaz bulunan kk bir heyet kagelmi, Yr de tpk br efeler gibi imana davet etmiti. Yrk Ali Efe, byk bir t i k s i n t i y l e , yine de aldatc bir dille papaz sepetlemi ve ortalama hemehrileri gibi bir yaay tutturur grnmt. Bu kklk iinde yaamaya dayanamayan kocaman ruhu patlam, bir kez daha atna atlayp

Kllolu Hseyin ve Habip'in Ali ve bir sr yeni kzanla zararsz bir atl kalabaln alarak Byk Mende298 res rmann kar gecesine snm, orda babo dolamaya balamt. Kllolu Hseyin Efe, bu ara onun kzan durumuna g i r m i , Yrk Ali Efe, kendisinden gen olduu halde onun efeliini ister istemez benimsemiti. Kllolu Hseyin, bu kark gnlerden yararlanarak byk vurgunlar vurup zengin birer adam gibi bir kenara ekilmeleri iin Yrk Ali Efe'yi ok kkrtmsa da o, bu oyuna gelmem i t i ; batnn eski yoksul, namuslu valyeleri gibi Cakrcal'nm dolat ba bulutlu, aml meeli dalarda sers e r i c e gezip dolaarak kendisine bir Hazreti Ali gc ve kuvveti vermesi iin Allah'a yalvaryordu. Dmanla erge kapacan biliyor, bunun nasl, ne yolda olacan bir t r l kestiremiyordu. Son gnlerde dadan daa, obadan obaya, kyden kye byle dolap dururken ac ac hem kendi talihine, hem de memleketin talihin e yanrp duruyordu. Yrk Ali Efe, daha ok Yenipazar dolaylarnda gez ip dolayordu, buras igal blgesinin dnda kalyordu. Buralar da talyanlarn igal edecei, Kuadas'na kt k l a r , Ske blgesini igal ettikleri bile syleniyordu. Erge buraya da gelecekler, buras da Sultanhisar dolaylar gibi barnlmaz, soluk alnmaz duruma gelecekti., Byle rezil gibi, kadnca dadan daa kamaktansa

dman her grld yerde yeyip bitirmeye almak g e r e k t i . nsan vurulup lse bile bu rezil dnyada srnp gideceine hi olmazsa cennete gider, rahata kavu u r d u . Vurulup lmek, herhalde dman izmesi altnda kalm olan gzel ky Kavakl'da ky bekilii yapmaktan yedi. Evet, kaynbabasnn parasn yemek kklnde bulunmamak ve alnnn akyla birka kuru kapanmak iin kendi isteiyle ky bekisi olmutu. Dman bunu da kendisine ok grmt. Dman, her yerde ve her zaman dmand. Onun anlayaca en iyi dil, mavzerin konutuu dildi. Yrk Ali Efe de. Allah'a kr, tfeini papaan gibi konuturmann srrn biliyordu. Yrk Ali Efe, bir gn Nazilli Jandarma Kumandan Yzba Nuri beyin kendisini arattn iitmi, hemen bun299 da iyi bir mjde olacan dnerek Kllolu Hseyin Efe'yi, Habib'in Ali Efe'yi ve br kzanlar ardna takarak doru ine kasabasna komutu. O, Arap Yzba Nuri beyin erkekliine ve milletseverliine inanyor ve gveniyordu. Demek ki Nuri bey de Nazilli'yi brakp Menderes'in kar gecesine atlamt. yle ya, tek bana Naz i l l i ' ye giren bir tabur Yunan askeriyle dvecek deildi ya. ine'ye, kimi nizami ordu subaylaryla a s k e r l e r i n in karargh kurduklarn ve igal edilen yerlerden kaan subay ve jandarmalarn orda toplandn biliyordu. lerinde tandk kiilerin olup olmadn bilmiyordu. Bir haberci araclyla Arap Yzba'nn kendisini ine'deki

elli yedinci tmen kararghnda beklediini iitince dnyalar onun oimutu. Zaten gnn birinde, kapanm gibi grnen t a l i h i n in yeniden alacan biliyordu. inde herkese parmak srtacak byk iler yapmak hrs kaynyordu. Bunlar, herkesin beendii, vnd iyi iler olacakt. Hazreti Ali'de Zlfikr, onda da metelii sektirmeyen bir mavzer tfei vard. Allah'n izniyle, millet y o l u n da ok iler yapmak istiyordu. te. en sonra, kaplar almak zereydi. ine'ye bir an nce erimek iin amlklar, meelikler arasndan geen ince yollarda toz kaldrarak atn drtnal sryor, arkasndan ayn hzla at srmek zorunda kalan Kllolu Hseyin ve br kzanlar, sanki savaa atlyorlarm gibi, haykryor, naralar atyor, camadanlarnn geni yerleri rzgrda kartal yavrular gibi uuuyordu. Yrk Ali Efe, 1919 Haziran'nn 5 inci gn akam Cine askerlik ubesinin nnde arkadalaryla atndan indi. Atlarn kavak ve st aalarna balayan kzanlar onlarn yannda mola verdiler. Yrk Ali Efe, kapdaki nbetiden Arap Yzba Nuri beyi sordu. Ordayd. Geldi. Yrk Ali Efe'yi sevinle karlayarak elli yedinci Tmen Kumandan Kurmay Albay efik beyle tantrmak in eri gtrd. Nuri bey, oka esmer bir adam olduundan halk, daha ok efeler ona Arap Yzba adn takmlard. Cok cesur, zeki, yurtsever, milletsever bir adamd. ok da s e r t t i . Nazilli dalarnn binbir ekiyas, efesiy300

le yllar yl savap durmaktayd. Btn zeybekler de ondan ylgnd. efik bey, iri yar, iyi yzl, cesur ve zeki bir askerdi. Yrk Ali Efe'yi yerinden dorularak karlad, elini skt , karsnda yer gstererek o t u r t t u . ay itiler, yemek yediler. Zeybeklere de askerlerin karavanasndan karld. efik bey de herkes gibi Yrk Ali Efe'nin genliine ap kalmt. Yirmi yanda ancak gsteren bu delikanlda ne gibi cevher vard ki bu yata Aydn dalarn ve blgesini nam t u t m u t u . Hele onun Kaptan Yani'yi tepeleyen efe olduunu dndke akl karyordu. Bu da b i r Trk ocuuydu. Bunlar iin olmayacak ey yoktu. anakkale'deki kumandanlklarnda bacak kadar ocuklarn leme parmak srtan ne y i i t l i k l e r yaptklarn kendisi yakndan biliyordu. efik bey. Yunan ordusu ilerledii Aydn-Nazilli hatt zerinde ekilmeyerek, Yunanllarn giremedii talyan igal blgesine girmi ve rgtn orda kurmaya almt. Aydn dolaylarnda biricik direnme merkezi olarak onun bulunduu ine karargh, hemen yurtseverlerin gzne arpm, dmana kurun atmak isteyen genyal herkes, en o k subaylar, oraya komaya balaml a r d . te, Nazilli Jandarma Kumandan Nuri beyle. Aydn Jandarma Kumandan Fethi bey de bu ilk d i r e n i c i l e r arasnda olarak Albay efik beyin kararghnda yer almlard. efik beyin elinde, tepeden trnaa dek modern sil h l a r la aralanm Yunan ordusu b i r l i k l e r i y le baarl savalar

yapabilecek ne bir kuvvet, ne de erat vard. Yunanllarn kollarn sallayarak memleketin en bereketli, cennet gibi gzel ve zengin yerlerini elma toplar gibi byle birer birer ele geirmesi, onun yreine kan alat y o r d u . Bir eyler yapmak, hem de ok abuk bir eyler yapmak, halkn bakir ve taze kuvvetini dmann nne korkun bir kale gibi dikmek gerekti. Yoksa, bu zavall memleket, zengin erafn ve Hrriyet ve tilf Partisi'nin elinde kaldka iler bsbtn ktye gidecek, en kts, memleket elden gidecekti. Bireyler yapmalyd. 301 efik bey, her gn olduu gibi yine bir gn iki eski jandarma kumandanyla. Yzba Nuri ve Fethi beylerle d e r t l e i y o r d u . efik bey, dada boubouna dolaan ve zararsz birer insan olmaktan ileri geemeyen efelerle zeybeklerin, hazr silhl olduklar iin dze indirilip dmanla arptrlp arptrlamayacan sordu. Nuri bey, imdilik yaplacak biricik akllca iin bu olacan syledi. Bunlar, nizam ordunun ekirdei ya da bir iki subayca yaplan destekleme sonucunda dman artacak iler baarabilirlerdi. Dman, bu yaln d a l a r n kurdu olan bu adamlara hi bir fenalk yapamazd. Nizam ordunun ynetmesiyle pek akllca bir ger i l la yrtmek, her zaman olabilirdi. Hi olmazsa demiry o l l a r bozulabilir, kprler atlabilir, kk 'dman mfreze ve gruplarna basknlar yaplabilir, dman adamakll t e d i r g i n olarak bu hzl yryn yavalatmak zorunda

kalr, memleket de direnmek iin, rgtlenmek iin zaman kazanabilirdi. Albay efik bey, Yrk Ali Efe'ye yle dedi : Dman, topraklarmz igal ediyor ve hi bir mukavemet grmyor. nk, stanbul'daki hkmet, her gn bize emirler yadryor, igal kuvvetlerine kolaylk gstermemizi emrediyor. Aksi halde, bu igalin devaml o l a b i l e c e i n i ileri srerek bizi tehdit edip vebal altnda brakyor. Halbuki, bizim yapamadmz ii siz kolayca yap a b i l i r s i n i z . Senin emrine zabit de vereceim, nefer de. Bunlar, sizin gibi (zeybek gibi) giyinecekler. Silh ve cephane de temin edeceim. Birka baskn yapabilir, onl a ra T r k l e r i n lmemi olduunu gsterebilirseniz memlekete byk hizmetler yapm olacaksnz. Bunu grecek ve iitecek baka memleketsever genler de cesaret bulacaklardr. Yrk Ali Efe: Siz benden istemenhi olsaydnz bile ben kendi kendime bu ii yapmaya zaten karar vermitim. Dman izmesi altnda yaamaktansa lmek elbet daha hayrldr. Siz, yalnz bana dediklerinizi veriniz ve beni serbest braknz, yeter! 02 Zaten, milleti eraf aldatt. Biz imdiye kadar okt a n Yunanllara kar kardk. imdi, hemen gidip adam toplayacaz! Elli yedinci tmen kumandanyla Yrk Ali Efe'nin

anlamas ok kolay olmutu. Bu anlama sonucunda ef i k bey. Yzba Nuri beyle Yzba Fikri beyi. Yzba Mehmet beyi, zmir'den kap elli yedinci tmene katlan Temen Zeki ve yedek Astemen Necmi beyi kurmay ve rgt olarak Yrk Ali Efe'nin yanna katt. Sonra, bu araziyi kar kar bilen iki jandarma da Yrk Ali'nin kzanlar arasna klavuz olarak katld. Bunlar, Hac Ka sabin Mehmet ile Pekmezin Ahmet'ti. Menderes blgesinin en acar, en y i i t subay Binba Hac kr bey de, efik bey araclyla Yrk Ali Efe ile tantrld. Bylece, gen efenin arkasnda yiit ve heyecanl, ok yurtsever, iri apta bir nizam ordu kadrosu da belirmi ve yaplacak* basknlar zerinde teknik almalara hemen balanmt. Yrk Ali Efe, rgtn yapmak iin Yenipazar'a ekilmi, orda karargh kurmutu. 1919 yl Haziran'nn 10 uncu gn Yenipazar'a yerleen Yrk Ali Efe, bylece Aydn'n ilk mill kuvvetinin ba olarak hzla almaya balam, adamlarnn says az zamanda elliyi bulmutu. Bu kuvvetle baarl .basknlar yaplabilirdi. Binba Hac kr bey, bata olarak kk, tecrbeli subay kadrosu Yrk Ali Efe'yi ilk kullanacaklar nemli noktay dnmeye balamlard. Babasnn evindeymi gibi kara trenlere oturup memleketin ierlerine doru her gn biraz daha ok sokulan dmann, bu kolayc hzn krmak, ilk akla gelen dnce olmutu. Artk, Yrk Ali

Efe, arkasn zayf da olsa bir nizam kuvvete dayamt . Elinde tfei de, bombas da, dinamiti de vard. Subaylar, Aydn'n dousunda ve batsndaki demiryolu kpr l e r i n in atlmasn, bylece Yunanllarn ilerleyi hznn kesilmesini, balantlar kesilen dman b i r l i k l e r i n e basknlar yaplarak bunlarn geriye pskrtlmesini salkladlar. Bu, benimsenmise de ilk basknn nereye yaplmasr 303 g e r e k t i i zerinde dnlmeye balanmt. Yrk AH Efe, ilk aklna gelen dnceyi hemen syleyivermiti. Sultanhisar jandarma karakoluna yerlemi olan Malko imendifer kprs muhafzlarna saldrmalyd. Burda altm-yetmi dman askeri vard. Aydn'dan da yetmi kilometre uzakta bulunuyordu. Basknda meydana gelen arpma bitinceye dek dman yardmclar kolay kolay yetiemezdi. Sonra, Sultanhisar, Yrk A l i ' n in memleketiydi. Orda ok ac tatl bir yaay, herbiri yksek t e l d e n ses vermi anlar vard. Ora halk kendisini de seviyordu. Dn orda yaplm, be parasz olduu halde padiaholu gibi evlenmi, halk onun dnne ok yaknlk gstermi, her yandan hediyeler yamt. Yalnz, kz Kavakl'dan almak iin Sultanhisar'dan bin kiiye yakn adam ayaklanmt. Onun dnnde herkes bulunmu, yenilmi, iilmi, elenilmiti. Bunlar, unutulur anlar myd? te, bu gzel am.ar.n uzenne le - kargalar gibi dman ordusunun adamlar gelip km ve onu b i r k a gnlk eviil.nde srgne gndermiti. Brakma

g n l e r i n i n yoksul havas iinde balayan bu tatl genlik yaay, insafszca yarda braklmt. Yrk Ali Efe, genl i i n i n btn cokun duygularyla Sultanhisar blgesindeki hemehrilerine gerek y i i t l i in ne olduunu, dman izmesi altnda yaamann ne iren birey olduunu bir kez anlatmak istiyordu. Onlara demek istiyordu ki yiitlik gnleri gelmitir, dmanla badamaya alarak yaamay dnmek olacak i deildir. Dadan bir mee dan krabilen herkes, her rastgeldii yerde bunu dmann kafasnda krmaldr. Yine hemehrilerine anlatmak ist i y o r d u ki, hemen herkesin mrnde bekledii y i i t l i k g n leri gelip atmtr, hi ummadn kiiler kahraman olabilir. Memleket bir karnca yuvas gibi dmanla kaynamaya balamt. Hemen herkesin elinde unutulmaz kahramanlardan biri olabilmek iin bir deil birok frsat vardr. Yrk Ali Efe'nin Malko kprsn koruyan karakola yapaca baskn baarlabilirse yanklar ok byk olacak ve uyuyan hemehrilerden, zerlerine l topra 304 serpilmi kasaba, ky ve ehirlerden birou, bu l m uykusundan silkinip kalkacaklar ve er meydanna tmen tmen kahraman atacaklard! Yrk Ali Efe, evresindeki koyu karanln yava yava morardn. sonra kl rengine g i r d i i n i , daha sonra nefti ve ak yeile doru aardn grd. Gn rken, Aydn dalarnn zerindeki gkyz izgisi i l k in t a t l bir gme, sonra su yeili bir aydnla, daha sonra

ak pembeye almaya balamt. ncir seven kular, daha imdiden srlerle bahelere yaylyor, kargalar kaba. sevimli sesleriyle gnlk nafakalarna doru a t l y o r l a r d . Gne, dodu. Yrk Ali Efe, bakt. Yunanllar, gece nbetilerini d e i t i r i y o r l a r d . Efenin sanda ve solunda nianclar da nbet deitiren dman askerlerini grnce dikkat kesildiler ve heyecanlandlar. Pusudakilerden hi biri, kendi bana ate etmek serbestliine sahip deildi. lk kurunu Yrk Ali atacak, ondan sonra tekiler, grdkleri hedefleri ve karakolu mermi yamuruna tutacaklard. Yrk Ali, bu baskna otuz sekiz kiiyle gelmiti. Bunlardan bir blm birinci hatta pusuya sokulmu, biraz da Binba Hac kr. Yzba Nuri, Yzba Fikri, Yzba Fethi ve Te men Zeki beylerle arka plnda bir hat t u t m u l a r d . Gne ykseliyor, incir aalarnn altndaki t a t l ser i n l ik yitiyor. yerine boucu Ege sca yaylyordu. Sultanhisar l gibiydi. Hi bir ses iitilmiyordu. Sultanhisar* n bir kilometre dousunda ve Malko kprsnn hemen yanbanda bulunan karakol i bir gne altnda, sessizlie brnm duruyor, bahede silhl silhs? dman askerleri gidip geliyor, yemek hazrlayan, amar ykayanlarn sessizce ileri zerine eildikleri grlyordu. Bahede henz istenilen kalabalk yoktu. Malko deresinin azalan suyu akllar zerinde sekerek lk rltlarla sk yeillikler arasndan Menderes'e doru akp gidiyordu.

Karakolun evresindeki asker kalabal artmaya balamt. Pek kaygusuz grnyorlard. Bir gedikli ba305 2/F. : 20 avu, onlarn arasnda dolayor, sk sk ieri g i r i p kyordu. Karakolun nnde bir tek nbeti gidip geliyordu Yrk Ali Efe, v a k t i n geldiini anlamt. Haziran g nesinin bol aydnl iinde btn hedefler daha ok yak tam gibi grnyordu. Karakola giren bir dman as k e r i n e ilk kurunu yollad. Asker, haykrarak merdivenler in zerine ylp kald. Yrk Ali'nin bu ilk kurunuyla beraber karakolun evresinde kouan ve ne olup bittiini anlamaya alan askerlerin zerine drt bir yanda birden bir mermi yamurudur yamaya balad. Barmal a r armalar, svp saymalar iitiliyor, saklanmak ya da silhn almak iin karakolun kapsna koanlar, Yrk Ali Efe'yle yanndaki nianclarn attklar kurunlarla haykrarak yere s e r i l i y o r l a r d . Dman askerinin bsbtn bo bulunduunu gren zeybekler, pusudan kp ileri atlmaya ve son canllar daha yakndan kovalamaya balamlard. Geride h-" t i y a t r o bekleyen Hac kr beyle br subaylar da ileri sokulmu, iin bitmi olduunu grmlerdi. imdi, bt n zeybekler, llerin zerinden atlayarak karakola girmilerdi. Karakola ilk giren Yrk Ali Efe, hemen ilk azda ordaki cephane sandklaryla, ftintalar, makinal tfekleri yklenip Menderes'e doru btn hzlaryla komalarn kzanlarna buyurdu.

Zeybekler, sandkla cephaneleri ve kz gibi ftintalar g r d k e azlarnn suyu akyordu. Yrk Ali Efe: Aman, ocuklar! abuk, abuk olun! diye baryordu. Grne gre bir tek dman sa kalmamt. Zafer, tamd. Bunu yarda brakmamak iin dman imdad gelmeden Menderes'te bekleyen gemiye atlayp kar geceyi tutmalyd. Ar cephane sandklarn yardmlaa tcyan kzanlar, ikier, er Yunan tfei de yklendiklerinden kan ter iinde Menderes'e doru kouyorlard. Baskn tadnda brakmalyd: Vurup kamak gerekti. Biraz sallandn m dman, yapacan baskn ateten bir ecel miferi gibi bana geirmekte gecikmezdi. 306 Gemi denilen sala bindiklerinde, hepsi Menderes'in suyunu avulayarak ate salan yzlerine vurdular; serinlemeye altlar. Hepsi birbirinin elini skyor, birbirini kutluyordu. Yenipazar'daki karargha vardklarnda Albay efik beyi byk bir merak ve sabrszlk iinde kendilerini bekler buldular. Albay efik bey, hepsinin byle en gerekli ganimetlerle dnne sonsuz sevindi, Yrk Ali Efe'ye sarlp yanaklarndan pt. Heyecandan gzlerinden yalar fkryordu. BR MASALIN DOUU Bada en kestirme yol tepeden tepeyedir, bunun iin de

uzun bacak ister. Nie 1919 Mays'nn Haziran'a dedii gnlerden bir gnd. Kyn stndeki aalkl tepecikte d i k i l ip duran e te balkl ve ete giynekli silhl bir nbeti, tatl Mays gnei altnda titreyen scak ve mavimtrak havann iinde bir atlnn dolu dizgin geldiini grmt. Gelen adam, silhszd ve yabancyd, nbeti hemen bulunduu yeri brakarak aa, kyn yoluna indi, yolun kenarndaki bir ide aacnn sk yaprakl dallar arkasna sindi. delerin sar iekleri scak havay ve insann iini ak duygularyla ssleyen baygn kokularyla doldurarak uzaklara dek yaylyordu. A t l , kye yaklat srada dizgini ekmi, hayvan trsa kaldrmt. Tam ide aac hizasna gelince pusudaki nbeti: Kimsin sen, arkada, dur! diye bard. Yolcu: k meydana, arkada, dedi, ben de sizleri aryorum, syleyeceklerim var. Nbeti, meydana knca Kuubazade Eref be307 y i n en kk kardei Ahmet'in etesinden biri olan atly hemen t a n d : Ne var. ne yok. hayr ola? Haberim var. Ethem beyi greceim, burda m? Nbeti, yola kt. Atl da atndan inmi, hayvan

yularndan ekerek yrmeye balamt. Bu, Manyas ovasnda olduka ssz bir yerdeki kylerden biriydi. Halk hep Cerkezdi. Sokaklarda san sal , akr gzl gzel ocuklar oynuyordu. Nbeti, y o l c u yu byk bir ky evinin nne gtrd. Evin nnde nbet bekleyen ki silhl, e t e c i y e : Ahmet'in adam. dedi. Ethem beyi grmek istiyor. Bey uyuyor. Haberci: Uyandrn, ok acele bir i, dedi. Atn arkadaki ite balayan haberci, henz yanndaki etecilerle birer sigara sormamt ki. evin st katndan balayan d tahta merdivenin banda uzun boylu, hem do epey uzun boylu, gen maviye alar akr gzl, ak kumral sal, dz kumral bykl bir adam grnd. Ayaklarnda uzun izmeler vard ve bu izmelerin st kenarlarndan uzun konlu oraplar meydana kyordu. Bir ara durup gelen adama bakt, sonra mahmurl u u n u amak iin sa elinin yumruuyla gzlerini out u r d u . Geleni t a n m t ; Gel yukar, dedi Adam, evik admlarla tahta merdivenleri inleterek yukar k t : Ne var? Efendim, Bahriye Nazr Rauf bey sizi aryor. Hangi Bahriye Nazr ulan?K Efendim, sizin tandnz Rauf bey, hani eskiden

Bahriye Nazr m neymi. Anlad m, nerede o imdi? Nereye aryor beni? Kuu ba Eref beyin i z i i n e urayp bulamazsan Salihli'ye varacaz. Ne zcman geldi? Bugr geldi.* Ethem bey, hemen gelsin. ki elin kanda olsa onu bulup adamlaryla b i r l i k t e getireceksin, dedi. Yalnz m geldi? Yok, yannda birok efendi daha var. Ahmet orada m? iftlikte, efendim. Peki sen in, aada bekle, diye Ethem bey hemen aadaki adamlarna s e s l e n d i : Haydi ocuklar, hazrlann, yarm saate kadar yola kyoruz. Bunu syleyerek hazrlanmak zere ieri girdi. Biraz sonra sofada grndnde bana kara ete baln sarm apraz f i e k l i k l e r i n i , tabancasn takm, prl prl flintasn ufak bir oyuncak gibi sa eline almt. evik admlarla avluya indiinde adamlarndan birisi binmek zere atn getirmiti. Ssl ve gzel bir erkez eeri kuvvetli ve gzel atn srtna bir kz gibi oturmutu. Ethem bey, eski bir binici olduunu gsteren gsterili bir davranla atna bindi. Kara lz balklar sarm on kiilik bir ete topluluu da onun peinden atlarna atladlar: Ethem bey, tfeini kayndan boynuna ast.

adamlar da onun gibi yaptlar. Sonra : Haydi, yolculuk Salihli'ye, Kuuba Zde Eref beyin i f t l i i n e , dedi. Ethem bey, birka gndr epeyce dinlenen ve yalnz arpa kestirip glenen atnn ban braknca hayvan t rsa kalkt. iek kokular, ku sesleri arasnda ve yaamaya aran gzel bir Mays gnei altnda henz otuz be yanda bulunan gen adam, ilk kez kendisini hr u f u k l a r a doru atln sarho edici mjdesiyie dopdolu duyuyordu. Brakmadan beri, bir vah hayvan gibi, dostt a n ve dmandan saklanmak iin dalarda, bayrlarda, ormanlarda gizlenmekten, Trkesi beklemekten bkm, usanmt. Evet, bekliyordu. Dnya siyasetini kaplayan ve Trkiye'nin, bu gzel, bu yaanas t o p r a k l a r n stn kar a r t a n tozun dumann biraz olsun durulmasn; bir eyler olmasn bekliyordu. Bu k o r k u n tozun dumann memleket ufuklarndan kendiliinden kalkmayacan pek ok tec309 rbeleriyle biliyordu. Onun iin de nazrlanyordu. Daa e k i l i i n i n nedenini bilen biliyor, yerli dmanlar, bunu s a l t ekiyalk ve soygunculuk olarak adlandryor ve yayyorlard. ok kr, anlalmamann verdii korkun ve l d r c sknt artk, geride kalmak zereydi. Artk, Trk i y e ' n i n en tannm kahramanlarndan biri ona elini uzatmaya, ona destek olmaya gelmiti. Artk, ufuklardaki koyu karanlk frtna bulutlarndan bir paras yrtlm ve ilk umut mavilii btn i acl ve gzelliiyle orda

parlamaya balcmt. Ethem beyin ak mavi ya da akr gzleri o mavilii grmt, atn oraya doru sryordu. inde mutluluk duygular tap kpryordu. Millet yolunda yeni bir sefere kacann mjdesini alm gibiydi. Rauf bey, Kuuba Zde Eref beyin i f t l i i ne bouna gelmemiti. Mutlaka. Yunanllar zmir'e ktkt a n sonra aabeysi Reit beye, stanbul'dan gnderdii t a birok heyecan verici eyler sylyordu, diyordu ki: Memleketi kurtarmak iin dahil mukavemetten baka are yoktur; ben de ilk f r s a t t a Anadolu'ya geeceim, s i z in havaliye geleceim; imdiden mmkn olduu kad a r silh toplayn ve t a r a f t a r elde etmeye aln. Bir sre sonra Rauf beyin enitesi Deniz Binbas Aziz bey, Manisa mutasarrf olarak atanmt. Ethem bey, bunu ittiinde ok sevinmiti. Bu atanmay yaptran, elbette Rauf beyden bakas deildi. Aziz bey, Manisa'ya varr varmaz, hemen direnmede kendisine yardm dokunabilecek kimseleri yoklayp rgt kurmaya balamt. Ethem bey. Bandrma ile Mihali snrndaki erkez kylerinden birinde dnyaya gelmiti. Babas erkezler in apsh kabilesinden Ali beydi. li bey, hem Ethem'in doum yeri olan Emre kyndeki mal ve mlkyle urar, bir yandan da Bandrma'daki evinde otururdu. Ethem gzlerini Emre kynn bol yeillikleri ve gzellikler i iinde dnyaya a t k t a n sonra biteviye deirmen grlt s dinlemi ve ocukluu ile ilk genlii hep bu i f t l i k havasn dolduran tatl deirmen grlts iinde gemiti.

Ethem'in kendisinden baka drt kardei daha varmektupta yapyordu. Rauf bey, bu mektup310 .di. En kkleri ve babalarnn gzde ocuu da kendisiydi. Bu yeri babasnn lmne dek hi bir kardeine kaptrmamt. Ethem'in en byk aabeysi lyas ile nc aabey.si Nuri, o sralardan jandarma ve ekiyalarla pek sk meydana gelen atmalarda vurulup lmlerdi. Ethem'in ailesi, sava insanlar yetitirmiti. Sa kalan byk aabeysi Reit bey 1901 de Harbiye'den piyade subay olarak km, kk aabeysi Tevfik bey de Reit beyden bir yl sonra ayn okuldan subay olarak km, orduya katlmt. Her iki aabeysi de btn Harbiye'den ilk kanlar gibi Rumeli'de ekiya kovalamaya ve bylece staj yapmaya gnderilmiti. Ali bey, ok sakin tabiatl, yumuak huylu, pek doru karakterli Ethem'e kar duyduu ar sevgi yznden -onun eitimini kardelerininkinden geriye brakm, duyduu sonsuz heves ve isteine karn evde alkoymu, onun da tekiler gibi subay olmamas iin elinden geleni yapmt. Onun da Rumeli'ye gidip ekiya kovalamalarnda vurulup ldrleceini dnyor, buna da gnl b i r t r l raz olmuyordu. Ethem, ilk genlik ana kzlarn gnl verdii pek yakkl bir erkez delikanls olarak girmiti. Sarya alan

kumral salar, ak mavi ve iri gzleri vard. Babasnca onun ad aknd. Onu Ethem diye armazd. imdi; Ethem bey, gzleri tatl yeillikleri yalayp geerken hzl hzl dnyordu; Acaba Kuuba Zde Eref bey, ngilizlerin elinden kurtulmu muydu? Son gnlerde ilgili herkes gibi Eref beyin yakalanp Bekiraa Bl'ne tkldn o da biliyordu. Trk ordusunun bu civa gibi ele avuca smaz, alkan ve yurtsever subay, kimbilir imdi, belki de Malta adasna srlm bulunuyordu. Tekilt Mahsusa'nn dayanaklarndan biri olan koca i f t l i k , imdi kk kardei Ahmet'in birka adamyla bekiliini yapt bir harabeye dnmt. O, bu i f t l i e son kaak gnlerinde pek ok uram, silh ve c e p h a n e almt. Koca Kuubaolu Eref bey! Ne g311 nn adamyd o! Aabeylerinin aabeysi olduu gibi kendi aabeysi de saylrd o. Eref bey, iki aabeysinin kad e r i y l e ilgili kahraman bir adam olduu gibi kendine de yn verecek gte bir adamd. O, Abdlhamit'in kuubas Mustafa beyin oluydu. Byle civa gibi ve erkek bir adam daha bir kez dourmazd analar! Kuuba Mustafa bey, bir gn gazaba gelen Abd l h a m i t ' i n iradesiyle Hicaz'a srgn edilmi, gen olu Eref de o cehennem gibi kum ve gne dnyasnda et i n yllar geirmiti. Sylendiine gre, Kuuba'nn Hicaz'a srlmesinin balca nedeni hrriyetsever dnc

e l e r i n i n padiaha anlalm olmasyd. Eref bey, Harbiye'den subay karak ordu saflarna kartktan sonra da, Hicaz'da babasyla b i r l i k t e geirmi olduu korkun srgn yllarn unutmam, ii hrriyet? i l i e ve i h t i l l c i l i e dkmt. Zaten, her yeni km subayn ilk temel grevi bu deil miydi? Makedonya'da ilk ihtill rgtn kurarken yakalanm ve Mithat Paa'nn bodurulduu tannm srgn yeri T a i f e srlmt. T a i f ' t e n kam, btn Hicaz' birb i r i ne katan olaylara sebep olmutu. Abdlhamit, bu a c a r delikanly affetmek zorunda kalm ve onu zmir'de Tepeky'de padiaha zg iftliklerde kardei Sleyman Sami beyle oturmaya zorlamt. te, bu sralardayd ki Eref beyin ihtillci parma, zmir'deki asker birliklere atanan Ethem beyin aabeysi Reit beyin kaderine ilk kez dokunuvermiti. Eref bey, bu uzun boylu, mavi gzl, yakkl gen subayn babasn yakndan tanyordu. Onunla ahbaplk kurmakta gecikmemi ve ilk azda her yerde, her gen subaya yapt ihtill asn ona da baaryla yapvermiti. Zaten istibdadn en karanlk gnleriydi ve hemen hemen her gen subay, ihtillci idi, ufak bir kvlcma bakyordu, hepsi, ate almaya hazrd. Niyazi ve Enver beylerin bayran atklar hrriyet i h t i l l i ne daha yl gibi nemli bir zaman vard. ttihat ve Terakki, almasn ok hzlandrmt. ttihat ve Te-312

r a k k i ' n i n programnda memleketi haraca kesen ve bylece istibdada destek olan mtegallibe adl zengin eraf ve zenginleri de bir kenara iterek halka soluk aldrmak ve bylece ona kavuaca haklardan birisi zerinde yakn bir bilgi vermek de vard. te, Eref bey, t am bu srada Bandrma'da canlar yakmakla tannm mtegallibe Molla Garip Paa'y ortadan kaldrmak iin Manastr ve Selanik'ten emir almt. Eref bey, az zamanda bu zorbann ocana incir dikerek daa kt. Abdlhamit, yeniden pirelenmiti. Eref bey, bu ii en aa kendisi kadar acar ve yrekli bir adam olan kardei Hac Sami ile b i r l i k te baarmt. ttihat ve Terakki adna yaplan bu grltl olaylar Rumeli'deki merkez sevin ve umut iinde izliyordu. Eref bey, dalarda saklana dursun, ttihat ve Teakki merkezinden t e s l im olmas iin emir geldi. O da kardeiyle t e s l im olarak stanbul'a mabeyne .gtrld. Bu ie Reit beyin babasn ve kk olu Ethem'i de kartrarak tutuklam ve sorgular yaplmak zere stanbul'a mabeyne gtrmlerdi. Padiah, bu sorgu sualden sonra hepsini serbest brakm, Eref beyin subayln, rtbesini de verdirmi ve onu zmir jandarma rgtne atamt. E r e f i n kardei Hac Sami polis kadrosunda grevlendirilmi, Reit bey de o zamanlar Kanun denen inzibat rgtnde almaya balamt. te, Ethem bey, zmir'e, Eref beyin yanna giderek

bir vazife almak hevesinde bulunmu ve onun kader i de ortalama insann basit ve silik izgili kader ormanndan ayrlp km ve onu ad sylenen insanlar arasna atvermiti. ki aabeysinin ve Eref beyin himayesi altnda zmir rgtlerinde almaya balayan gen Ethem, yann gerektirdiinden stn gler gstermi ve en etin ileri baarabilecek bir kii izlenimi uyandrmt. Eref bey, bu uzun boylu, t e r b i y e l i , zeki, yrekli delikanlnn arkasn brakmam ve onu Tekilt Mahsusa'nn bakan Sleyman Asker ile tantrmt. Bu, hr313 riyet devriminden sonra olmutu ve Sleyman Askeri. tt i h a t ve Terakki'nin kuvvetli adamlar arasnda bulunuyordu. Ethem'in aabeysi Reit bey. orduda grev yapamyacak bir hastala yakalanarak subaylktan ayrlmak zorunda kalm, babasnn i f t l i k ilerini rgtlendirmeye, t o p r a k l a boumaya balamt. Toprak ileriyle ba edemeyeceini anlayarak yine orduya, eski grevine dnmek istemi ve bu ii kolayca yapabilecek olan Eref beye bavurmutu. Tam da bu ara talyanlar Trablus'a saldrm. ttihat ve Terakki'nin mekanizmasn ellerine geiren eski kodamanlar, oraya btn gen ve gl subay kadrosunu harcarcasna srmeye balamlard. te, Eref bey de bunlar arasndayd. Hazr eline gelmiken Reit beyi de alp Trablus'a gtrd, cephenin iki ba olan Enver ve Mustafa Kemal beylerle tant.

Mustafa Kemal, bu uzun boylu, ho sohbet gen adamdan baya holanmt. Orda, Derne cephesinde kald ve M u s t a f a Kemal'in emrinde talyanlarla arpt. Gen Ethem, daha ilk genliinden beri aabeyleri Reit ve Tevfik beyler gibi subay olmay yle istemiti k i , babas yznden bu isteine eriemeyince gnll asker olmak iin kap stanbul'a gitmiti. Henz on dokuz yandayd; i f t l i k t e kendisine yardmc olmas ve h i askere gitmemesi iin bedel vermeye hazrlanan babas, bir sabah kalktnda, onun asker olmak iin i s t a n b u l ' a katn renmi ve ok zlmt. stanbul'a varan gen Ethem, er olarak svarilie girmi ve okuryazar olduundan ykselmesi, rtbe alabilmesi iin onu talimhanelerde staja gndermilerdi. Ethem bey, Balkan Sava'ndan nce ordudan svari baavuu olarak terhis edilmiti. Balkan Sava patlaynca yine Bandrma'dan ayrlarak stanbul'a komu, Bakrky'deki svari subay okuluna girmi, bir sre sonra svari subay vekili olarak orduya katlm, rksulu Mahmutpaa Kolordusunun engri'de Bulgar ordusuyla yapt savata bulunmutu. Bundan sonra, blyle yeniden tatbikat okuluna 314 giden Ethem bey, birka ay kaldktan sonra Bandrma'ya ailesinin yanna dnmt. te, onun askerlik yaaynn hepsi buydu. Bu, ask e r l i k yaaynn pratik yanyd. Bunun bir de nazar yan

vard ki bunu da aabeylerinin askerlik kitaplarndan renmiti: Her iki aabeysi de tatillerde eve dndke okul kitaplarn da g e t i r i r , askerlik gen Ethem i f t l i k te bir aa glgesinde bu kitaplar yercesine okur, tek szcne dek yutmaya alrd. Gen Ethem, Balkan Sava'n yalnz biraz askerlik, baavuluk, subay vekillii zerinde e i t im ve kolordusunun muhafz taburunda bekilik yapmakla geirmemi. bu savan ikinci dneminde Tekilt Mahsusa eteler i y le Bat Trakya'ya szm, burasn Bulgarlardan kurtarmaya alan yrekli ve atlgan elebalar arasnda gze arpmt. Trk svari b i r l i k l e r i y le Tekilt Mahsusaclar, Bat Trakya'y kurtarmaya alrken, Balkan Sava'ndan arslan payn almak isteyen Yunanistan. Buigaristan. Srb i s t a n da b i r b i r l e r i y l e kanl bir boumaya tutumu bulunuyorlard. Reit. Tevfik ve Ethem bey etesinin yan sra Hsrev Sami, Kuubazade Eref, Sapancal Hakk, Topu Subay hsan, Iskeeli Temen Arif beylerin eteleri de Bat Trakya'daki Trk ynlarnn bana ken yabanc zulmn btn gleriyle yok etmeye almlard. Btn Balkan etecilik sanatnn kitabn satr satr ezberleyen gen Ethem, Birinci Dnya Sava'na kana kanksam ve pimi olarak g i r m i t i . Bat Trakya'nn Bulgar etecilerinden temizlenmesinde aabeysi Reit beyle Ethem beyin de nemli bir pay vard. Ethem bey, Batum ve Kafkasya yoluyla Trkistan'a

szmaya alan birka bin kiilik Tekilt Mahsusa et e l e r i n d e yararl bir eleba olarak vurumutu. Bu byk e t e grubunun ba, Yakup Cemil'di. Afganistan' ngilizlere kar kkrtp rgtlendirmek i in Enver Paa'nn Badat ve ran zerinden yola kard Rauf beyin kumandasndaki kalabalk sefer heyeti315 nin arasnda ete reislerinden biri olarak bulunan Ethem bey, ran'n gney dalk blgelerinde ngiliz etkisindeki yerli kabilelerle uzun uzadya ete sava yapm ve t am bir gerillac olup kmt. Baskn, vurgun, pusu temelleri zerine kurulan gerillacln her trlsn denemi, bit eteci stratej gc kazanm ve arkadalar arasnda g r l e r i n i n gc, yreklilii ve uzak grllyle gze arpmt. Reit ve Ethem bey kardeler, brakmadan sonra, stanbul'u brakarak memleketlerine, Bandrma'ya dnmlerdi. Tekilt Mahsusa'nn btn kalburst elemanl a r , Galatal Albay evket beyle Albay Kara Vasf beyin kurduklar Karakol rgtnn yeni ve gizli yapsna kaplanmlard. Reit bey de bu kurucularn hemen yanbanda yer alanlardan biriydi. O da btn yurtseverler gibi yle dnyordu: Sava bitti ama, daha korkun_ bir sava balyor. te, Reit bey de Bandrma'ya bu hzla dnmt. Zaten stanbul'da eski bir Tekilt Mahsusac olarak barnamazd. Bekiraa Bl, bu gibiler i i n dv gibi azn am bekliyordu.

Reit bey, Bandrma'ya dnerken yeni haberler de gtrmt. Ethem ve Tevfik beyler de, yava yava oralarda bakaldran Hrriyet ve tilf Partisi adamlaryla atma yoluna girmek zereydiler. Onlar, ttihatlarn ba ezilecek olanlar arasnda saylyordu. Bu kardeler, yle kur^ da kua yem olacak trden insanlar deildi. oktan rgtlenmi, kendilerini hem stanbul'un yeni kanununa, hem de yerli Hristiyanlara ve Trk dmanlarna kar koruyabilecek h a l e gelmilerdi. Balkan dalarnn mehut parti pehlivan da kendisinden hi ayrlmayan adamlaryla onlarn yanbandayd. Ethem ve Tevfik kardeler, balamakta olan karanlk aa kar koyabilmek, kafa tutabilmek, okkann altna gitmemek ve akallara kelleyi vermemek iin ttihat ve T e r a k k i ' n i n en zenginlerinden biri olan zmir Valisi Rahmi beyi tedirgin etmek zorunda kalmlar; onun olunu da316 d kaldrarak elli bin altn kurtulu paras istemiler, bu paray da ok gemeden almlard. Rahmi beyin v a l i l i i , zmir'de son gnlerini yayordu. Yeni brakma kabinesini kuran zzet Paa, btn gze arpan ttihat byk memurlar birer birer y e l e rinden uzaklatryordu. Elli bin altn fidyenin byk bir blmn zmir'in zengin Rumlar toplayp vermiti. Rahmi beyi seviyorlard. Sava sresince hi birinin burnunu kanatmamt.

te, Reit bey, Bandrma'ya dndnde Ethem ve Tevfik beyler, bugnn parasyla hemen hemen yarm milyon liray tutan bu altnlarn zerinde oturmu, olaylar kolluyordu. Btn btn de tembelce oturup sinek avlamyorlard. Ellerindeki byk paray hem kendilerinin, hem de yurdun kara gnleri iin saklyor ve her frsatta bunun b i r blmn ekinmeden harcyorlard. Yunanllarn zmir'e kaca kanl gnler, byk bir hzla yaklayordu. Bundan haberi olan Ege ve Marmara Rumlar, yldrm hzyla hazrlanyor ve Trkiye'yi byk Yunanistan devinin azna lyk bir lokma olarak atmak i in sabrszlanyorlard. Bunun iin Trk kylerini sindirmeye alyorlard. te, bylece. Bandrma'nn hemen karsna den karde Erdek kasabasnn bana da bu kara bel eteleri mt. Says drt yze varan Rum etesi, byk soygunlar ve yamalar peindeydi. Erdek ve dolaylarndaki sahipsiz Trk kylerinden imdat sinyalleri geliyor, hi kimse onlarn derdine are bulamyordu. Serezli Binba Muhtar bey, kalabalk nizamiye askerleriyle Erdek'in btn dan tan tarad ve aylarca pelerinde dolat halde bu Rum etesinin hakkndan gelememiti. Sonra, bu ete, rastgele bir ete deildi. Dorudan doruya Yunan hkmetinin etkisi altnda ve Venizelos'un adamlaryd, bu demekti ki, siyas bir eteydi. Btn kalabalk Rum kyleri de onlar desteklediinden, birden-

317 b i r e o r t c d d n siliniyor, mantar gibi birdenbire yerden bit iveriyorlard. Son olarak da Arnavut obanlarnn gtt bin sekiz yz ba koyunu srp gtrmlerdi. Yllardr, e t e c i l i in b t n inceliklerini renmi olan Ethem ve Tevfik beyl e r le Parti Pehlivan, Rahmi beyin parasyla hazrladklar byk b i ' ete ile bu tehlikeli Rum etesinin zerine vardlar. Erdek kylarnda ve kayalklarnda dolamaya ve Rum kylerine yldrm basknlar yapmaya balayan Ethem bey etesi, ksa bir zaman iinde drt yz kiilik Rum etesini silip sprm ve ete reisi de ilerinde o l d u u halde pek ounu ldrmt. imdi bu tehlikeli blgede devriye geziyor ve yeniden treyecek bu zararl' e t e y e gz atrmamaya alyordu. Btn Trk kyleri, r a h a t bir nefes almt. Hepsi, bu uzun boylu, akr gzl, yakkl ete reisine dua ediyorlard. te, bu sralardayd ki Ethem beyin gzne ilgin b i r olay arpmt: Erdek nnde yatp duran bir ngiliz t o r p i d o s u zararl bir iin peindeydi. Her gece, karanlk basnca bu torpidodan prldaklar, kydaki Rum kylerine ktan mors harfleriyle talimat veriyor ve haber alyorlard. Zaten, btn Marmara kysndaki Rum kyleri, bu y o l d a alyorlard. Rum kayklar, belli saatlerde t o r p i doya yanaarak her t r l silh ve cephane alyor ve akllarndaki karanlk ve sonu belirsiz servene hazrlanyorlard. Ethem bey, bunu kesin olarak renince hemen

Rahmi beyin yerine zmir'e vali olarak atanan Nurettin Paa'ya bu durumu bildirmekte gecikmedi; bir yandan da sadrazam ve Harbiye Nazr Ahmet zzet Paa'ya bild i r m i , ikisinden de bir sonu alnamamt. Ne yazk ki, Ethem beyin etesi, ingiliz torpidosuna b i r ey yapabilecek durumda deildi. oka zlmeye demezdi. Gerek sava, bundan sonra balyordu. Bir gn, aabeysi Reit bey, anszn kagelmi ve Parti Pehlivan da ilerinde olduu halde kardelerini karsna alarak onlara yeni talimat getirmiti: Enver Paa, Rusya yoluyla Kafkasya'ya gemiti. Balkan Sava'nn birinci dneminde nasl yenilerek ikinci dneminde 318 yenmisek, dnya savanda dc yle olacakt. Bu savan b i r i n c i dneminde yenilmitik, ikinci dnemini biz aacaktk. Insiyatifi ele alarak bizi yenmi olan dmanlarmz yenecektik. Enver Paa, Kafkasya'da elde kalm ordu birlikleriyle yeniden kuraca ordularla Ruslara dayanarak dou Anadolu'dan aa doru inecek ve dman ordularyla karlatka bunlar yene yene batya doru ilerleyecekti. Bunun iin biz de bu yanda hazrlkl bulunacak, byk sava gnn bekleyecektik. Ethem bey ve adamlar, bu habere ok sevinmilerdi. Enver Paa, byk ve yrekli bir askerdi. Kaderin elinde yenilmiti, ama, Edirne'yi hi umulmadk bir zamanda kurtard gibi hi olmazsa Anadolu'yu kurtarabilecek, Trkiye'nin lm anlarn almaya, Ayasofya'ya

Byk Yunanistan bayran asmaya hazrlananlar daha bir kez hayal krklna urayacaklard. Bunun iin, Rahmi beyden alnan altnlarla vurucu bir rgt yapmak, ilk yaplacak i olmalyd. Ethem bey. hemen bu ie balamt. te, tam bu sralardayd ki Rauf beyin stanbul'dan gnderdii o umut ve sava ruhu dolu mektup Reit bey in eline gelmiti. Artk, Yunanllar da zmir'e km ve yldrm hzyla memleketin ierilerine doru ilerlemeye balamlard. Bekir Sami beyden sonra bir i h t i l l c i , bu sefer daha byk apta bir ihtillci devlet adam daha kagelmiti. Evet, Rauf bey, Anadolu'nun kaderine el koymay dnen pek az insandan biri olarak ve btn gemi an ve erefini ve hayatn tehlikeye atarak gelmiti. u srada o byk yurtsever, grmek zere kendisini bekliyordu. Gney ran'da olduu gibi onun yanbanda, demek, daha bir kez savaa atlacakt. Ne gzel eydi! Koca Hamidiye kahramanyla ayn saflarda cehenneme bile giderdi o. Artk, vahiler, ekiyalar gibi maaralarda saklanmaktan kurtulacak, daha bir kez, aln ak ve e k i y a damgasn yemeden yurt dmanlaryla vuruacak, ldrecek, lecekti. inden mutluluk tayordu. Atn drt nala kaldrd. Kelebek s r l e r i n i n arasndan uar gibi g e 319 c e n terli atlar, biraz sonra onlan Eref beyin, bir aalk iine gmlm i f t l i i n e ulatrd.

Sk yemi ve glge aalarnn ortasnda ak badanal yaplar nnde hayvanlar, insanlar grnyordu. Nal seslerini t uzaklardan iiten Ahmet'in adamlar, t am eteci klnda ve silhl olarak karc ktlar. Yavrular arkasnda dolaan sarkk memeli bir dii kpek, yeni gelenlere yrtnrcasna havlyor, bir bacann zerinde kulukaya yatm ana leylek, sonsuz bir takrt koparyordu. Kocaman bir gbre yn zerinde tavuklar, sereler karmakark einip yem aryor, kavaklarn arkasnda babo bir eek, yank yank ve grbz sesiyle anryordu. Eref beyin kk kardei Ahmet'in etesinden birka kii Ethem beyi karlad. Biraz sonra Ahmet meydana kt, Ethem beyle k u c a k l a t l a r : Rauf bey arm beni. Evet, ama, imdi Salihli'de, oraya gideceiz. Biraz dinlenin. Ahmet de, kumral ve iyi yzl, ak gzl bir erkez t i p i y d i . Banda bir erkez kalpa vard. Belinden gml bir erkez kamas sarkyordu. Biraz dinlenip bir eyler yedikten sonra Salihli'ye yolandlar. Kasabaya gird i k l e r i n d e Rauf beyi stanbul'dan beri kendisine yoldalk eden arkadalaryla bir o t e l d e dinlenir buldular. Ahmet'in e t e s i n d e n bir grup, Rauf bey ve arkadalarn korumak zere otele y e r l e t i r i l m i t i . Ethem beyle Rauf beyin karlamas ok iten oldu. Dnya savann birinci ylndan beri, yani Afgan sefer heyetinin stanbul'a dnnden beri hi grmemilerd

i. O t e l d e karlkl oturarak konutular; yanlarnda st a n b u l ' d a n gelen arkadalarla Ahmet de vard. Ethem, Bandrma'ya indiimde sizin eve de uradm. Reit ve Tevfik beylerle uzun boylu konutuk. Btn bu blgede dmana kar durabilecek kuvveti ancaka a b e y l e r i n l e sen yaratabilirsin. Erdek'i haraca kesen siyas ve kalabalk Rum etesini kolayca temizlediini 320 i i t t i m . Rahmi beyden aldn para herhalde bundan sonra ok iine yarayacaktr. Yunanllar, grdn gibi yalnz zmir'le ya da girm e k t e olduklar yeni ehir ve kasabalarla kanaat edecee benzemiyor. Arkalarnda Lloyd George'un ve VenizeJos'un itihas var. Btn Trkiye'yi igal etmek istedikleri anlalyor. Biz, stanbul'da Mustafa Kemal Paa, Ali Fuat Paa ve Kzm Karabekir Paa ile vatan kurtuluncaya kadar her t r l yabanc ve yerli dmanla vurumaya karar verdik. Mustafa Kemal dokuzuncu ordu mfett i l i i n i alarak Samsun'a kt. Ben de ondan tam bir hafta sonra bu tarafa geldim. Hemehriler arasnda byk mukavemet gruplar kurulabilir midindeyim. Fakat, her eyden ve herkesten nce sana ve aabeylerine gveniyorum. Btn bu blgeyi sizler koruyabilecek kudret i kazanabilirsiniz. Elimizde nizam kuvvetler kalmadndan gerilla savalar vererek yldrm hzyla ilerleyen dmann bu hzn krmaya almalyz. Sen, ete harplerinde

bulundun. Bu mcadele tarzn iyi bilirsin. Ahmet'in mfrezesini burada kolaylkla kuvvetlendirebilirsiniz. Ben, Miralay Bekir Sami beyle temas etmek zere ayrlacam. Merkezinizi Eref beyin i f t l i i n d e kurarsnz. Burada, silh, mhimmat, yiyecek, para, at, her ey var. Btn bunlar istediiniz gibi kullanabilirsiniz. Bergama, Yunan kuvvetleri tarafndan igal edilmek zeredir. demi'te zeybekler dmana kar harekete gemeye balamlardr. Akhisar'da cephe teesss ediyor. Salihli cephesinin vaktinde kurulmamas btn mdafaa hattn kertebilir. Ahmet'in kuvvetleri g i t t i k e artyor. Aabeyin Tevfik beye de haber gnderdim. O, deerli bir z a b i t t i r . Vaktiyle Makedonya'da avc taburlarnda, ete harplerinde mmaresesl vardr. Sizi tensik eder. Haydi, A l l a h muvaffakiyet ihsan buyursun; vatan evltlarn bugn iin bekler. Rauf ve Ethem beylerle btn arkadalar. Eref beyin i f t l i i n e gittiler. Eref bey, bu blgenin Tekilt Mahsusa miri olduundan, i f t l i i , gizli silh deposu halindeydi. Gizli yerlerde saklanm, tfekler, ar ve hafif 321 2/F.: 21 makjinal tfekler, fiekler, Alman ve ngiliz bombalan, a s ker giyecekleri, kasaturalar, mataralar iki blk askeri tepeden trnaa donatacak bolluktayd. Rauf bey, yanndaki Ahmet ve Ethem bey ve br arkadalar olarak btn bu silhlarn depo edildii yerleri geziyor, bir yandan da yle diyordu :

 Bunlarn hepsini kullanmakta serbestsiniz. Ben Eref beye haber gnderirim. Memlekete harcanan her ey onu memnun eder. Sonra gizli bir kasann kapsn at; iinde ynla il il altnlar istiflenmi duruyor ve tatl bir parlt ilekasann boluunu dolduruyordu. Ethem bey, bu altnlar da Ahmet'le kuracanz t e k i l t a brakyorum. Rauf beyin, Eref beylerin mallar zerinde bu denl i serbeste davran bouna deildi. Eref bey. Malta zindanlarna srlmek zere yakalanp Bekiraa hapishanesine tklmadan nce Rauf beyle yurtseverce dertlemeler yapm ve i f t l i i n d e depo edilmi silh ve paralar kurulacak direnme rgtleri iin harcamaya. her an hazr olduunu birok kez sylemiti. te, Rauf beyin, onun mallarna byle serbeste el atmas bundand. Rauf bey, btn i f t l i k t e k i l e r e byk umutlar vererek Albay Bekir Sami beyle buluup grmek zere yayl bir araba iinde yol arkadalaryla i f t l i k t e n ayrld. Rauf bey, i f t l i e geldiinde Eref beyin ailesi iftl i k t en ayrlm, Bandrma'ya gitmiti. Buralar artk silhl Rum eteleriyle Trk, Abaza ekiyalarnn ve asker kaaklarnn sk sk talan iin ba vurduklar bir urak olmut u . Ahmet, elindeki silhl adamlaryla i f t l i i g l k l e koruyabiliyordu. Rauf bey, Salihli'ye gelmeden nce Bandrma'dan ayrldnda yolda Eref beyin ailesini Bandrma'ya gtren arabalara rastlam ve bunlarn on kii tutarndaki

silhl koruyucularn - ki bunlar i f t l i i n adamlaryd - gerisin geri i f t l i e gndermi, Eref beyin ailesini de trene bindirerek Bandrma'daki daylarnn yanna yollamt. 322 Bu bir mangalk adam, Ahmet'in mfrezesinin ekirdeini meydana g e t i r m i t i . Ethem bey, i f t l i k t e k i silhlar hemen kartp sildirmi. yalatm, hafif ve ar makinal tfeklere, oktan beri yitirdii z kardeleri gibi sarlmt. Bunlarla her ey yaplabilirdi. Heyecan iinde ie koyulmulard. Bu onbe-yirml kiilik mfrezeyle btn Yunan ordusunu darmadan edeceklerini sanyorlard. Rauf bey, onlara ok byk bir yrek gc alamt. Dalm, perian edilmi, anl Trk ordusunun ilk gcn kendilerinin meydana getireceklerine inanyor, daha ok heyecanlanyorlard. Birka gnlk bir almadan sonra. Yunanllarla atmaya girecek gce sahip olmu gibiydiler. Ethem bey, bu kk mfrezesini bir alay gibi gl ve gvendirici buluyordu. Hele yenik ve ar makinal tfeklerin, i f t l i i n stratejik noktalarnda arslan gibi nbet t u t u p bekilik edii, onunla b i r l i k t e btn mfreze erlerini de gven iinde bulunduruyordu. Ethem bey, i f t l i i n evresindeki kylerin aalarndan can skc mrltlar iitmeye ve zlmeye balamt . Btn bu kylerin aalar, Ethem bey mfrezesine kar az zaman iinde byk bir kart dayanma meydana

getirmilerdi. Silhl bir direnme rgtnn kurulduu Eref bey i f t l i i , bu aalarn gzne diken gibi batyordu. Bu silhl rgtn aleyhinde olan aalardan birka, bir gn Ethem beyin yanma gelerek yle dert y a n d l a r : ' Sizin bu ekilde mukavemetiniz, dmann gazabn t a h r i k eder. Evlerimizi yakarlar, bizi ldrrler, mahvoluruz. Nasl olsa kar koymanzdan hibir ey kmayacak. Siz, kap gideceksiniz; geride bizler kalacaz. Onun iin buralarda durmayn; baka yerlere gidin! Nizam kuvvetler de bu mfrezeye iyi bir gzle bakmyordu. Babli'de bir yandan bildiriler yayyor, Yunanllara kar hi bir biimde bakaldrlmamasn salklayp duruyordu. ehirlere, kasabalara ve kylere Yunan ordusundan birka gn nce ngiliz casuslar giriyor, sivil idareleri korkutarak ve halk da avutarak ba kaldrmaya balayan direnme ruhunu kolayca e r i t i y o r l a r d . Yar323 dmclar tmen tmendi. Yerli Rumlar, Babli'nin zehirleyici bildirileri, Hrriyet ve tilf Partililer, Trk eraf, zengin ve aalar, bunlarn balcalaryd. Bu da azmsanacak bir kuvvet deildi. Yunan kuvvetleri, imdiye dek elde e t t i k l e r i kazanlarn bu korkun kuvvete borluydular. Bunca dman arasnda bir de Yunanllarn modern sava gcne kar durmak, her babayiidin kr deildi. Hele nizam kuvvetlerin de kendilerine yan bak, anlalmayacak ok zntl bir noktayd. Ethem bey. Kzm (zalp) beyin altm birinci tmen

kumandanln aldktan sonra kendi evlerine gelip aabeyleri ve kendisiyle mukavemet zerinde konutuunu ve el ele almak iin istek gsterdiini dnerek, bu kk mfrezeyi onun himayessine balamaya karar verdi; mfrezesinin bir blmn alarak Soma'ya gitt i . Buralarda bugnlerde Ethem bey gibi acar silhor-. leri heyecanlandracak ve zevklerinden tir t i r t i t r e t e c e k kanl-tatl olaylar geiyordu. Daha ok Kzm beyin rgtlendirdii mill ve nizam kuvvetlerden birka demetik, Bergama'y igal edip bu gzel kasabaya yan gelen Yunan kuvvetlerine ok ustaca bir gndz baskn yapm, onlar darmadan etmilerdi. ller hasr gibi meydanlara ve sokaklara serilmiti. Soma'ya varan Ethem bey, yorgun ve uykusuz gen Albayla pek iten grmelerde bulundu, onu ve arkadalarn kutlad. Mfrezesinin daha ok geniletilmesi i in silha ihtiyac olduunu syledi. Salihli ky aalarnn dmanca durumlarn anlatt. Sonra, Salihli'nin tesinde henz rgtsz duran Akhisar zerinde konuuldu. Kzm bey. Bekir Sami beyle ordan daha nce nasl sepetlenmi olduklarn anlatt. Orann erafn korkutarak rgt yapmaktan baka are olmad zerinde anlatlar. Ethem bey. bu grevi seve seve zerine ala.. Yalnz, Kzm bey, bir tmen kumandan olarak, Ethem beyi Akhisar'da rgt kurmak iin grevlendirecek, Ethem bey de oraya elindeki bu resm ktta gidecek, tepeden inme bir rgt denemesi yapacakt. Akhisar era-

324 f i n in baka dilden anlamayaca meydandayd. Onlar, ancak makineli t f e k l e r i n namlular karsnda dmanla e l b i r l i i yapmaktan ekineceklerdi. Terzilerin harl harl d i k ip durduklar Yunan bayraklar, ancak bu makineli t f e k l e r i n verecei e m i r l e r l e sandklarn dibinde saklanmaya ya da yrtlp atlmaya mahkm edilebilecekti. Kzm bey, Ethem beyin mfrezesinin yan sra s i l h ve cephane ykl birok at ve katr katarak kendisine de tmen kumandan mhr baslm r g t t e grevli olduunu anlat a n bir kt verdi. Ethem bey. ilkin Salihli'deki kararghna urayarak yeni ald silh ve cephaneleri brakt, biraz dinlendikt e n sonra mfrezesinin byk parasyla Akhisar'a doru yola kt. 15 Haziran 1919 gn on k i i l ik bir atl eteci topluluunun banda Akhisar'a giren Ethem bey, kara eteci balnn altnda akr gzleri Haziran gneinden bsbtn ak ve soluk bir renkle parlayarak yldrm gibi sokaklardan g e t i ; hkmet konann nnde atndan inerek kaymakamn odasna girdi. Btn mfreze de atlarndan inerek onlar, t e r l e r i n i kurutmak zere meydanda gezdirmeye baladlar. Ethem bey, kaymakamn odajsna girerek ayak ayak stne att ve altnda altm birinci tmen kumandan Kurmay Albay Kzm beyin imzas grlen kd ona uzatt:

 unu okur musunuz, efendim? dedi. Kaymakam, kara ete bal ve giynei iindeki bu i r i , zeki ve akr gzl, uzun boylu gen adama rkerek bakt. Belindeki geni kemerde sra dizilmi mermiler ve bu kemerin zerinden geen palaskada yan aslm yarm metre boyunda gm knl bir kama sallanyordu. Sol yanda bir tabanca, sol elinde de kz gibi bir ngiliz f i l i n t a s vard. Oturunca silh kucana koymutu. Kaymakam, bu adam imdiye dek hi grmemise de adn sann iitmiti. Erdek'teki Rum etelerini yok eden, iine yaramayan kaymakamlar yerinden oynatan, 325 zmir Valisi Rahmi beyden elli bin altn alan Ethem. demek buydu.. I imdi, ne yapmam istiyorsunuz Ethem bey? diye sordu. Ethem bey, abucak smarlanm olan kahveyi hprdetirken : Kaymakam bey, dedi, Akhisar'n btn Trk erafn, zenginlerini, hkimini, polisini, memurlarn buraya toplayacaksnz. Bir konuma yapacaz. Tmen Kumandan Kzm beyin emirlerini ve yaplacak ileri anlatacaz. Sizler de bu ite ba ekeceksiniz. Halk, kend i l i i n d e n dmana kar mukavemet tekilt kurmaya korkuyor. Her eyi hkmetten, onun t e m s i l c i l e r i n d e n bekliyor. i t t i i m e gre, bir ay nce buraya gelip de tek i l t kurmak isteyen imdiki elli altnc tmen kumandan,

ve o zamanki on yedinci kolordu kumandan vekili Kurmay Albay Bekir Sami beyi bura eraf kovmu. Bu, Akhisar gibi iyi ve namuslu insanlarla dolu bir kasaba iin yz karasdr. Btn kasaba halkn reyi sorulmadan be on kiilik bir eraf grubu, dmana kar durmama kararn nasl verir? Zatliniz de onlarn kararna itirak eder grnmsnz o zaman! Kaymakam, gznn ucuyla pencereden dar bak t i : On grbz eteci, orda atlaryla b i r l i k t e dinleniyordu. Tepeden trnaa silhlydlar. O zaman. Dahiliye Nazr Ali Kemal bey, btn memlekete bir t a m im gndermi: Sakn olmaya ki. Yunanllara kar silh atmay tevik edesiniz, demiti. Biz de onun emrinde birer kk memur olduumuzdan... Yunanllar, kasabanzda ufak bir misafirlik yaparak g i t t i l e r . Fakat, yine geleceklerdir. te, muhterem Kaymakam bey! Ben, her neye mal olursa olsun Akhisar'da bir mdafaa tekilt kurmak iin buraya gelmi bulunuyorum. Sizin de bana yardmc olmanz istiyorum. Peki, Ethem bey! Ben imdi haber gnderip bt n kasabann ileri gelenlerini, erafn buraya artacam. Herhalde bu vatansever kasaba halk, bu sefer 326 ayana kadar gelmi olan nimeti tepip geri evirmeyecektir. Ethem bey glerek : Ne de olsa birka gnlk bir dman igalini ve

yerli Rumlarn markln grmtr. Elbette. Manisa'y igal eden Yunan beinci piyade alay, ayrlan ktalaryla bir yandan Kasaba-Urganl-Ahmetli ynnde yaylmay srdrrken bir ikinci kol ile de SaruhanlKaylar ynnde yrye gemiti. Bu kol, 30 Mays 1919 gn leden sonra Kaylar istasyonuna varm v e orada adrl ordugh kurmutu. Kaylar-Akhisar ynnde bu dman ilerleyiini durduracak hi bir kuvvet yoktu. adrl ordugha geen iki yz elli kiilik piyade, yedi svari ve iki makineli tfekli dman birlii, Akhisar'dan ayaklarna dek gelip bu gzel kasabay da igal etmeleri iin yalvaran Akhisarl Rum temsilcilerinin hatrn krmamak iin yeniden yrye gemi ve Kapakl-akrolu iftlii zerinden 5 Haziran 1919 gn leden sonra Zito yaygaralar arasnda Akhisar'a girmilerdi. Bt n Trk-Rum eraf karlayclarn n safnda yer almlard. Mavi-Beyaz Yunan bayraklar herhalde bu k k Yunan mfrezesine kendi ehirlerinden birine girdikleri sansn vermi olmalyd. Bu aceleci dman ktasnn unuttuu ufak bir nokt a vard: Kendi ana kuvvetinden ok uzak dmt. Geri, Trkler, topraklarna bir sel gibi yaylan dman askerlerine imdilik ilimiyor, hatt yan bile bakmyor grnyorlard, ama, yine de asker kafasyla dnmek gerekiyordu.

Bir gece, Akhisar Rumlarnn itahlarn kursaklarnda brakan olay meydana g e l d i : Bu kk igal gc, 9-10 Haziran 1919 gecesi durup dururken Akhisar'dan ekilip gitmi, hem kendilerini artk byk Yunanistan'da sanan Rum hemerileri, hem de Trk hemehrileri artmt. Yunan igal kumandan -Albay Zafiryos, Akhisar'n boaltlmas emrini dorudan 327 doruya kendisi vermi ve bu tedbirsiz mfreze kumandann da yirmi gn hapse mahkm e t t i r m i t i . Zafiryos, A k h i s a r ' n igalini t am be gn sonra haber alm ve fkesinden kplere binmiti. Geri, Trk halk, be gnlk igal iinde Yunanllarn paparasn yemeye vakit bulamamsa da dman sngsnn parltsndan gzleri t e d i r g i n olmutu. Burada Balkan Sava'nn vahiliklerini grm, bar yank Rumeli gmenleri de vard. Akhisar'n yoksul halk, oullar iin bedel paras bulamayan halk, dmann ne olduunu eraftan ok daha iyi biliyordu. Onlarn ocuklarndan pek ou. imdi gurbet ellerde oktan t o p r a k bile olmutu. te, bunun iin. Yunan ordusunun Akhisar'a byle kollarn sallayarak g i r i i , ilkin onlar artm ve t i k s i n d i r m i t i . Ba eken olsa, bu yiit halk ruhu hemen ahlanacakt. * Akhisar eraf birer ikier grnmt. Hkim ve bt n memurlar da zaten daha nce Ethem beyle kaymakamn

karsnda el balamlard. Fesli, setre p a n t o l o n l u . abani sarkl, gen, yal erafn ardnca halk da kabuundan km, meydana dklmt. Halk toplandktan sonra, kaymakam yle konutu : Muhterem kaza halk ve bilhassa muhterem eraf ve ileri gelenler, altm birinci tmen kumandan, hl Yunanllarla milislerin arpt Soma ve Bergama cephesinden bize temsilci ve tekilt olarak Ethem beyi gndermi. Btn vatan, dmana kar harl harl tekilt yapmaya alyor. tiraf etmeli ki bizim kazamz bu hususta geri kalmtr. Fakat, zararn ne yanndan dnlse krdr. imdi, sz Ethem beye veriyorum. O size gerekeni anlatacak. Ethem bey, grenler zerinde uzun boylu, iri, parlak ve zeki gzleriyle ilk anda etki yapan ve bir de ete klna brnm k i i l i i y le ileri karak konumaya balad : 328 Muhterem Akhiarllar! Ben de buralarn ocuuyum, ok uzaklardan g e l medim. Belki iinizde, beni, babam ve kardelerimi t a nyanlar da bulunacaktr. Fakat, mesele bu deildir. Bugn, eli silh tutan herkesin dmanla vurumak iin meydana atlaca gndr. Ben size altm birinci t m e n kumandan Miralay Kzm beyin selmn getirdim. Buralar da onun t u t t u u cephenin iindedir. Benim, imdiye kadar dmann yapt canavarlklar hakknda uzun uzadya

konumam gerekmez. Hepiniz, bunlar iitmisinizdir. Trk halk, kendi kendini korumaya ve kurtarmaya almadka, hi bir mucizenin kendisini kurtaracan beklememelidir. te, padiah da, sadrazam da bizi brakp dmanla elele verdi. Dahiliye Nazr Ali Kemal namussuzunun gnderdii tamimlerin halk nasl aldattn sizler de yakndan biliyorsunuz. Muhterem eraf! Halk, sizin sznz dinler. Sizi by sayar. Bunun iin sizler, nayak olup sratle Reddi lhak Cemiyetini kurmalsnz. Dman ekilip g i t t i , ama, yine gelecektir. Burada, yalnz ve uzak kaldndan g i t m i t i r . Ayvalk'ta, demi'te, Bergama'da halk ve nizam kuvvetler kurmas kuvayi milliye, dmana dur! demesini bilmitir. Yrk Ali Efe, Sultanhisar'da Malko kprsn koruyan bir blk tutarndaki dman kuvvetini bir baskn yaparak kurundan geirdi. Btn akna dnm yiitler uykusundan uyanyor. iftesini, eski klcn, martinini, mavzerini eline alan babasnn evine gider gibi rahata ilerleyen dman kollarnn karsna dikiliyor. Eraftan biri, bu ara t e r i n i silmek zere d u r a k l a y a n Ethem beye karlk vermek zere ilerledi. Bu, Belediye Reisi Ali b e y d i : Ethem bey, dedi, bizler de her ehir ve kasaba halk gibi daha nceleri akn haldeydik. Sanyorduk ki Yunan bayraklaryla, tuz ve ekmekle dmana karc kar, onu memleketimizi igale arrsak yamadan ve lmden kurtulacaz. Fakat, az zamanda dmann ne

kahpe bir dman olduunu zmir'de ve daha baka yer329 l e r d e yaptklaryla renmi bulunuyoruz. Biz de siz gelmeden nce bir tekilt kurmak kararna varm bulunuyorduk. Sizin geldiiniz de ok iyi oldu. Hi olmazsa bu t e k i l t , bugnden tezi yok hemen yapveririz. ok ge kaldk. Bizi himaye edecek bir kumandan da elimize gemiken bo durarak Allah'tan belmz m isteyeceiz? Yalnz bir ey var: Biliyorsunuz ki buras sapa bir yerdir. Eskidenberi burada ne bir asker tekilt, ne de esliha deposu vard. Bu yzden elimizde av t f e k l e r i n den baka bir ey yok. naallah, kumandanln da yardmyla karnca kararnca biz de bir eyler yapmaya alacaz. Ali bey, bunlar s y l e d i k t e n sonra unlar e k l e d i : Muhterem Ethem bey, baknz, bizim Reddi gal Heyetimiz, daha nceden hazrlanm gibidir. Ulemadan Hafz Mehmet Sait, halktan Mehmet Nuri, Mderris Zade Sleyman, Musa Zgde Rza, ahaliden Hafz Osman olu Hasan, Mderris Zade Mehmet efendiler Akhisar Reddi gal Heyeti'nin namzetleridir. Ethem bey, buna sevinmiti. Demek ki erafn ve memurlarn dncelerinde, Albay Bekir Sami beye ett i k l e r i oyundanberi epeyce deiiklik olmu, yola gelmilerdi. 15 Haziran 1919 gnyd. Akhisar'n stnde masmavi bir gkyz vard. Tek tk pamuk ynlarna benzeyen yn bulutlar, bu mavilik stnde yorgun ve dalgn ilerliyordu. Kasabadaki evlerin ve dkknlarn nlerinde

iri, ok iri gelincikler halinde Trk bayraklar, bir kara d gibi kasabay kaplam, sonra birden yok olmulard. Bugn, Akhisar, dmanla savamak in Reddi gal Cemiyetl'ni kurmutu. Yzlerce silh, gizlendikleri yerden gnee kyor, silinip parlatlyordu, doa kasabay kaplayan Trk bayraklarnn tatl krmzlyla yarmak in btn ovaya ate renkli gelincikler pskrtmekteydi. 330 KARANLIKODADAAYDINLIKNSANLAR Byklk odur ki, memleket iin hakiki mefkure ne ise, onu grecek ve o hedefe yryeceksin. Atatrk Mustafa Kemal, daha bir gn nceden alarm verm i t i . Ertesi sabah, 12 Haziran 1919 da Ankara'dan bir yayl arabayla ve gizlice yola km olan en deerli iki o r k a d a i : Rauf beyle Ali Fuat Paa, Amasya'ya varm o l a c a k t . Bunun iin yurtsever Amasya halknn onlar, Mustafa Kemal ve arkadalar bata olmak zere, Kukpr'den teye giden yol zerinde karlamas gerekiy ordu. Hamidiye kahramanyla Ali Fuat Paa'nn kiilikler i stne bilinen y i i t l i k destanlar, kulaktan kulaa yaylmt. imdi, sabahn erken saatlerinde yollara dklen Amasyallar, bu yeni kahramanlar grmek iin can atyordu. Rauf beyin daha be alt yl nce ak denizlerde, btn dnyann gzlerini kamatrrcasna yazd alt

 n destan, hl unutulmamt. Ali Fuat Paa'nn kolordularndaysa askerlik ve yedek subaylk yapm kimseler Amasya'da eksik deildi. Ali Fuat Paa ile Rauf beyi Havza'ya aran ifre t e l g r a f , yle diyordu: Telgrafnz leden sonra yed i d e aldm. Refikinizle ve zat linizle grmekliimiz f e v k a l d e mhim ve elzemdir. Ancak benzin fkdan beni buraya balamtr. Osmanck'a kadar zahmet fedakrln gze aldktan sonra Havza'ya kadar uzanmanz ve mmknse yarn yola kmanz hassaten rica ederim. Hareketinizin ve Havza'ya ne vakit vasl olabilece i n i z i n i'arna makina banda muntazrm, Refet ve Hamit beyleri de davet edeceim. Osmanck'ta kat lzum olmadka zati linizin de hviyetiniz hakknda kimseye malmat vermemenizi muvafk buluyorum. Gzlerinizden p e r im ve hasretle muvasalatnza intizar ederim. 331 Tam Havza'ya doru yola klaca srada stanbul'dan Rauf beyin Arif bey adl bir arkada da kagelmi, onu da beraberlerine almak zorunda kalmlard. A r i f bey, bir maliye mfettiiydi. stanbul'dan yeni haberlerle ykl gelmiti: stanbul, brakp ktklar gndenberi daha kt bir duruma dmt. Damat Ferit Paa hkmeti, bsbtn ngilizlerin kuklas haline get i r m i t i . Aydn yrekli stanbul halk, artk, bu devlet adam klndaki paavralarn i yzn anlamaya balamt. Padiahn tahtn ve tacn kurtarmak pahasna mill

e t in hrriyeti, namusu, erefi ve gelecei oyuna srlyordu. 8 Mays 1919 da toplanm olan saltanat rasnda kimi delegeler ngiliz himayesini isteyecek kadar klm ve alalmlar, mill b i l i n l e konumak isteyenler de Damat Ferit Paa'nn gcyle susturulmutu. Trkesi. zavall stanbul, gemi azya alm vatanszlarn elinde en kara gnlerini yaamaya balamt. Ali Fuat Paa, Mustafa Kemal'le bulumak zere Havza'ya doru yola karken yirminci kolorduyu, sonradan Bolu isyanclarnn ehit ettii deerli asker Yarbay Mahmut beye emanet etmiti. Mahmut bey, kolordunun yirmi drdnc tmen kumandanyd. Elini skp arabaya binen kumandanna : naallah hayrl haberlerle dnersiniz, paam! demiti. nemli herhangi bir ey oiunca hemen kumandanna haber verecekti. Ankara, Damat Ferit Paa'mn ve ngilizlerin trl oyunlar oynamaya heveslendikleri bir meydan haline gelmiti. Ali Fuat Paa'nn nasl bir demir leblebi olduunu anlamlard. Onu ve kolordusunu zararsz bir hale getirmeyi dndkleri de akt. Vali Muhittin Paa'nn her t r l davran kontrol altna alnacakt. stanbul hkmetinin /Ankara'da en kuvvetli kozu. Muhittin Paa'yd. Yeni Dahiliye Nazr Ali Kemal bey. ona el atabilir, tatsz olaylara sebep o l a b i l i r d i . Ali Fuat Paa'nn bu korkusunun da yersiz olmad sonradan anlalmt. Sungurlu-orum-Merzifon yolunu daha uygun bulan Ali Fuat Paa, yaveri dris ora'nn al-

332 d tertibat sayesinde arzasz olarak Havza'nn birka k i l o m e t r e gneyindeki eltik Boaz'na dek sokulmulard. Takyim 1919 yl Haziran'n 18 ini gsteriyordu. Yolcular, burada arp kalmlard. Bu deirmenlerdeki konak noktas subay, Mustafa Kemal'in birka gn nce Amasya'ya getiini sylemiti. Burada bir karara varmak gerekiyordu. Kendileri orda kalarak dns ora'y Havza'ya gnderdiler. Yaver, ordaki telgrafhaneden Mustafa Kemal'le grecek ve durumu anlayarak dnecekti. Ali Fuat Paa ile Rauf beyin Havza'ya girmemesini g e r e k t i r e n kk, tehlikeli bir neden vard. Havza, Fransz askerlerinin elindeydi. Herhangi bir tehlikeye debil irlerdi.. Yaver, Amasya'da bulunan Mustafa Kemal'le balant kurmu ve geri dnmt. Mustafa Kemal, konuklar drt gzle Amasya'da bekliyordu. Posta mdrnn yardmyla bu i de olup bitmiti. dris ora beyin t e l g r a f l a ald yeni haberler unlard: Merkezi Konya'da bulunan nc ordu m f e t t i l i i , ikinci ordu m f e t t i l i i , dokuzuncu ordu mfettilii de nc ordu mfettilii olmutu: kinci ordu mfettii, sonradan Harbiye Nazrln kabul ederek mill sava saflarndan kaan Mersinli Cemal Paa idi. Ali Fuat, Rauf bey ve arkadalar o geceyi deirmenin un ykl havasn soluyarak geirdiler. Gece yolculuu,

ok t e h l i k e l i y d i . Trnaklar vahetle bilenmi her trl zararl insan, geceye dklyor, aktacak kan, vuracak para, yakacak ev aryordu. ok tedirgin bir gurbet yolcusu uykusu uyudular. Su arlts ve ku sesleriyle uyanarak hemen yaylya bindiler ve bozuk dzen yollardan Amasya'ya yollandlar. Biraz ilerde Mustafa Kemal'in nl Benz otomobilinin kendilerine doru geldiini grnce sevindiler. Otomobil de atl arabadan hzl gitmiyordu, ama, ne de olsa otomobildi. Amasya'ya yaklatka, sekin yolcular, doann burada yaratt gzellikleri byk bir t a t l a seyretmeye ba333 ladlar. Yeilrmak'n bir kolu boyunca uzanan elma bahelerine, rmaktan bir sra teneke kaplarla su alan bost a n dolaplar biteviye gcrtlaryla havay doldurarak durmadan su boaltyorlard. Bu su. elma bahelerinin d e r i n l i i n c e alan arklar boyunca gidiyor, yetimeye b a l a y a n elmalar suya bouyordu. Konuklar, Amasya'nn giri yerinde gerekten byk b i r karlayc yn bekliyordu. Davay ok abuk kavrayan k a d i r b i l i r Amasyallar, Trkiye'nin bu iki byk adamn kendilerine uygun bir nemle karlamaya kml ard. Mustafa Kemal, gler yzyle hepsinin nnde d i k i l mi, onlar bekliyordu. Btn ehir halk, oluk ocuk, ordayd.

Rauf bey. stanbul'dan yola ktndanberi genel olarak, hep gizli, insanlara gzkmemeye alarak yol almt. Bu, geri kendisine zengin bir serven duygusu v e r i y o r s a da onu kendi z yurdundan bir kaak gibi ge i r e n talihe de iin iin svp sayyordu. Bunca millet hizmetini en sonunda, sevgili memleketinin aziz t o p r a k lar zerinde bir mapusane kakn gibi gezmek iin mi yapmt? te. en sonra, kendilerini anlayan, kendilerinden olduu gzlerinden, sevinlerinden okunan bir y u r t t a ynyla karlamlard. Akdeniz aknclndan dndnde anakkale'de ve stanbul'da da byle karlanmt. Demek ki Mustafa Kemal. Amasya'y yerinden oynat a c a k sihirli manivelay bulmutu! Bu sevindirici bir eydi. Demek ki dman istilsndan en uzak Trk ehirleri bile uyankt. Mustafa Kemal, Ali Fuat Paa'yla Rauf beyi"'SaTlp perken : Sizleri zahmete soktuk, fakat, bulumamz ok iyi oldu, dedi. Sonra, Amasya Mdafaay Hukuk Heyeti yeleri, Amasya'nn ileri gelenleri, gen-yal, yeni kon u k l a r n ellerini sktlar. Amasya, Mustafa Kemal'le karargh arkadalar gibi onlar da candan bir sevgiyle barna basmt. 334 Gnlerce sren yol yorgunluu, uykusuzluk, toz-dunran, en sonra bitecek, ok kr biraz dinlenebileceklerdi.

ki dost bir ehirde sere serpe uzanp uyuyabileceklerdi. Ne yazk ki bu olmad. Konuklar, Amasya'nn stnde Saraydz denen yerde kurulmu klann kumandanlk dairesinde konuk edildiler. Henz soyunup dknmeye vakit bulmadan Amasya ileri gelenleri, bastrdlar. Bu hobe, bu hogeldin ziyaretleri akama dek srd. Mustafa Kemal'le, btn isteklerine ramen, bir tek sz edemediler. En sonra, Amasya'nn erken gelen karanl, bu ziyaretlerin ardn ald. Amasya'nn nnde ve ardnda, sanki sylemek iin kar karya bada kurmu iki deve benzeyen iki yksek da, hemen Yeilrmak vadisini karanlkla doldurmutu. Btn bu ihtillciler, kalabal, akam yemeini yanyana konmu ve uzatlm bir masann banda yediler. Havadan sudan konuulup duruluyordu. Sanki Osmanl Imparatorluu'nun son padiahnn bana tahtn ykacak olanlar, bunlar deildi. Yemek, uzun srmt. Mustafa Kemal, Rauf bey, Ali Fuat Paa, en sonra babaa kaldlar. Dinamik g, onlard. Btn tekiler, figrandan ileri gemiyordu. Yalnz bu babaa konumada eksiklii sezilen iki kii vard: Biri Erzurum'daki on beinci kolordu kumandan Kzm Karabekir Paa, br de imdi Samsun'daki tmenin banda bulunan nc kolordu kumandan Albay Refet beydi. ihtillci, imdiye dek az ok bildiimiz sorunlar zerinde bir daha konuuyorlard. Kesin karara vardktan sonra, bu dnceleri grltl bir bomba gibi yurdun

uyuuk havas zerine atacaklard. Onlar konuurken odaya yalnz Albay Kzm,bey girip kyor, yaz ilerine bakyordu. Ara sra Kurmay Binba Hsrev (Gerede) bey pek yakkl bir subay, ieri girip kyor, Mustafa Kemal'in verdii kimi emirleri yerine getiriyordu. l k in sze balayan Mustafa Kemal, Galata rhtmndan ayrldndanberi gemi olan irili ufakl olaylarn hikyesini bir rpda anlatvermiti. Bu arada mlk ve askeri birok makamla haberle335 m i s t i . Ondan sonra sz alan Rauf bey. Bat Anadolu'nun p s i k o l o j i k durumunu anlatm, tekiler, bundan heyecanlanmt. Bat Anadolu halk, nde yol gsteren olduka her an mukavemet rgtleri kurup savaa atlmaya hazrd. Albay Bekir Sami beyle Aibay Kzm bey. Bat Anadolu'nun kahramanlk ateini fleyip hazrlamaya aly orlard. Zeybekler, dadan inmi, dmanla vurumak iin a l t n bir parman iaretini bekliyordu. Nazilli'de Demirci Mehmet Efe, Bandrma'da Ethem bey ve kardeleri, meydana atlmak iin hz almaktaydlar. Artk, uyanmak, atlmak, vurumak iin gzlerini outuran bu yiit halk, bu kahraman milleti daha ok sallantda brakmamak i i n hzl kararlar verip, ortaya imek gibi sloganlar atmak gerekiyordu. Bu duruma gre btn sorumluluk aydnlardayd. Ali Fuat Paa, Mersinli Cemal Paa ile, Mustafa Ke-. mal de Kzm Karabekir Paa ile haberleecek ve onlar

n dncelerini anlayacaklard. Bylece, i daha ok hzlandrlm olacakt. Kurmay Bakan Albay Kzm bey de kararn b i l d i r i l e c e i daha birok yerlere gidecek, mekt u p ve telgraflar ertesi gn akama dek yetitirmeye alacakt. Ali Fuat Paa, hemen ertesi gn Mersinli Cemal Paa'y makine bana ararak durumu bildirdi. Cemal Paa, lerin kararna candan ortak olduunu bildirmit i . Bununla da kalmam, Konya'y igal etmi olan taly a n l a r d a n silh ve cephane edinerek halka databileceini ve bylece bir milis meydana getirebileceini de vaadetmiti. Kzm Karabekir Paa ile haberleen Mustafa Kemal de ayn sonuca varmt. O da bu kararlar candan onaylyor, yalnz kongre iinde ortaya kimi dnceler atyordu: Sivas'ta toplanmas dnlen genel kongre, Erzurum'da toplanmalyd. Sivas, Orta Anadolu saylrd, oras iin henz acele bir istil tehlikesi yoktu. Erzurum'sa topun azndayd. ngiltere, btn bu blgeyi byk Ermenistansa peke ekmek niyetindeydi. Lloyd Cur336 zon ile Lloyd George'un kararlar byleydi. Bunun iin. j l k halk ayaklan gsterisinin Erzurum'da yaplmas gerekiyordu. Bunun ad da Vilyat- arkiye kongresi olmalyd. Byle bir ad altnda bir savunma rgt kurulal ok olmutu. Bylece en tehlikeli alan haline gelen Douda balayan kurtulu davran, yava yava Bat blgemize

doru yaylrd. Erzurum kongresi hazrlanmaktayd. En uzak vilyetlerden dahi delegeler yola kmt. Mustafa Kemal'le Rauf beyin de Erzurum Kongresi'ne yetimesi Kzm Karabekir'ce dileniyordu. Mustafa Kemal'le Rauf bey, Erzurum Kongresi'ne katlmay hemen benimsediler, yalnz bir noktada Mustafa Kemal'in iine bir kurt dmt. Bu, ileride doacak anlamaziklarn pek kk, mini mini bir ekirdei ise de ne de olsa dndrcyd. Kzm Karabekir'in dncesi zerinde dertlemek gereksinimini duyan Mustafa Kemal, Ali Fuat Paa'ya yl ededi: Erzurum'dan byle bir cevap alacam tahmin etmitim. Yanlmamm. stanbul'da kendisiyle grtm zaman. arkta muhtelif namlar altnda toplanm olan teekklleri birletirerek Erzurum'da bir mukavemet merkezi yaratlmasnn ve mill bir Trk hkmetinin esaslarn kurarak yine buradan harekete geilmesinin isabetinden bahsetmiti. Oysa memleketi ark ve Garp diye ikiye ayrmak doru deildir. Vatan bir kl olarak mtala etmeli, kurtulu iin umum areler aramaldr. Verilen kararlara Kzm Karabekir Paa'nn istediklerini de ekleyerek Amasya mukarrerat ad altnda yle bir ihtill beyannamesi meydana g e t i r d i l e r : 1 Vatann tamamiyeti ve milletin istiklli tehlikededir. Hkmeti merkeziye, itilf devletlerinin tesir ve

murakabesi altnda bulunduundan deruhte ettii mesul i y e t in icabatn ifa edememektedir. Bu hal, milletimizi mdum tanttryor. M i l l e t i n istikblini, yine milletin azim ve karar kur337 2/F. : 22 t a r a c a k t r . Milletin hal ve vaziyetini derpi etmek ve soday hukukunu cihana iittirmek iin her trl tesir ve murakabeden azade bir heyti milliyenin vcudu elzemdir. Bunun iin bilmuhabere her t a r a f t a n vki olan teklif ve arzuyu mill zerine bilvcuh Sivas'ta mill bir kongrenin serian inikad t a k a r r r (itmitir. Bu maksatla tekmil vilyat Osmaniye'nin her livasndan frka ihtiifat dikkat nazarna alnmakszn muktedir ve milletin itimadna mazhar kadar zatn sratle yola karlmas icap etmektedir. Her ihtimale kar bunun bir mill sr haiinde t u t u l a r a k dadaaya mahal verilmemesi ve lzum grlen mahallerde seyahatin mtenekkiren icras. 2 Dou vilyetleri namna 10 Temmuz'da Erzurum'da toplanmas mukarrer kongre iin mezkr vilyetl e r in Mdafaay Hukuku Milliye ve Reddi lhak Cemiyetlerinden mntehap azalar, zaten Erzurum'a mteveccihen yola karlmlardr. O vakte kadar, vilyat sairemizin" murahhaslar da Sivas'a vsl olabileceklerinden Erzur um Kongresi'nin zas, tensip edecei zamanda umum t o p l a n t y a itirak etmek zere Sivas'a hareket edecektir. 3 Yukardaki mevada gre Mdafaay Hukuk ve Reddi lhak Cemiyetleri ve Belediyeler tarafndan vesair

s u r e t l e r l e ntihap edilecektir. 4 Bu mukarreratn tatbikine nc Ordu Mf e t t i i Mustafa Kemal Paa, Esbak Bahriye Nazr Hseyin Rauf bey, On beinci Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa, On nc Kolordu Kurnandan Vekili Miralay Cevdet ye nc Kolordu Kumandan Miralay Refet bey, Canik Mutasarrf Hamit bey, kinci Ordu Mfettii Ferik Cemal Paa, On kinci Kolordu Kumandan AH Fuat Paa, Bura'da On Yedinci Kolordu Kumandan Miralay Bekir Sami bey, Edirne'de Kolordu Kumandan Miralay Cafer Tayyar bey ve dier baz mlk ve askeri mhim zevat tarafndan allacaktr. Bundan baka Sadr Esbak Mir Ahmet zzet Paa, Nafia Nazr Ferit bey ve Ayan zasndan Ahmet Rza bey gibi zevatn fikir ve mtalalar alnacaktr. 5 Reddi lhak ve Mdafaay Hukuku Milliye Ce338 miyetlerinin verecekleri t e l g r a f l a r n yalnz telgrafhanelerde kabul edilerek ekilmemesi Posta ve Telgraf Umum Mdrlnden tamim edilmitir. Bu husus sureti katiyede reddedilerek muhaberatn behemehal serbeste temini i in tezahratta bulunularak, muhaberat temin edilecek ve temin edilinceye kadar tezahrata devam olunacaktr. 6 Tekilt askeriye ve milliye hi bir s u r e t l e ilga edilmeyecektir. Kumanda hi bir suretle terk ve hara tevdi olunmayacaktr. Vatann herhangi bir tarafndan yeniden vki olacak dman igal harekt umum orduyu

alkadar edecek ve hsl olan vaziyete nazaran mdafaay memlekete mtereken tevessl olunacaktr. Bu sebeple kumandanlar derhal birbirlerini haberdar edeceklerdir. Esliha ve mhimmat katiyen elden karlmayacaktr. ler, 21 Haziran 1919 da Amasya'da son t o p l a n t larn yaptlar. Yine Amasya'nn plak kaya H ynlarndan baka bir ey olmayan dalar, kk ehri koyu bir karanla gmmt. Memleket hastahanesinin bir ucuna ilitirilmi, nden kk bir tek pencereli ie yaramaz bir yer odas, ihtillci adama babaa son kez grmek iin bir snak olmutu. Bu oda, alak tavanl, karanlka bir odayd. Gndzn bile nnde, yapraklar rpnp duran kavak aalarndan dklen glgeler-: le loluu daha ok artyordu. Buradan baklrjca Amasya, aada ayaklarnn altnda kalyordu. Yeilrmak'n eteklerini yalayp getii ve stnde eski Amasya kalesi ykselen kar dan brnde akamn donuk aydnl iinde bile eski maaralar kararyordu. Bunlar, dan brnde yontularak alm dzgn ta odalardan baka bir ey deildi. Aslnda bunlar eski Pontos krallar ve hanedan bykleri iin oyulmu mezarlard. Tarihte pek az sren Pontos Krall, bir sre Amasya'y merkez yapm ve ordusunu Trk ve Rumlardan meydana getirmit i- Bunun iin Merzifon'daki Amerikan Koleji'nde hazrlanan Pontos lejyonlar ilk hedef olarak Amasya'ya atlacak ve bu kutsal Pontos ehrini yeniden ele geireceklerdi.

te, uzun boylu, yakkl ihtillciler karlarndaki bu karanlk maaralarda gzleri dinlenerek bir kez daha toplanmlard. Bu sefer onlara, ufak tefek, ince yapl gen bir Albay da katlmt: Bu. Samsun'dan kagelmi olan Refet beydi. Kurmay Bakan Albay Kzm. Mustafa Kemal'in dikt e ettii kimi emirleri not ediyor; maliye mfettii Arif beyin stanbul'a gtrecei mektuplar hazrlanyordu. A r i f bey, bunlar stanbul'da karakol rgtnn kurucularndan Kara Vasf beye gtrecekti. Vasf bey de geni r g t eliyle bunlar gereken yerlere datacakt. Gelen karlklar da yine Kara Vasf bey gnderecekti. Bu. Rauf beyin buluuydu. Galatal Albay evket ve Kara Vasf bey ve arkadalarnn kurmu olduu bu gizli terr r g t n ta kurulduu gndenberi Mustafa Kemal Paa da biliyordu. Pek ok subay ve aydn bu kurulun yesiydi. Mustafa Kemal, stanbul'dayken sevkiyat Rza ve skeeli Arif beylerin kanalyla bu rgt zerinde gerekli bilgiyi almt. Refet bey, oturmu, kendi bulunmad gnlerde arkadalarnca hazrlanm yaz ve kararlar dikkatle gzden geiriyor. Ali Fuat Paa da ihtill brosu ile br arkadalarn bulunduu yer arasnda arasra gidip geliyordu. Bu ara, dris Cora. Ankara'dan bir telgraf g e t i r m i t i . Bu bir ifre t e l g r a f t , yerine brakt deerli arkada Mahmut beyden geliyordu. Telgrafta Vali Muhittin Paa'nn. hemen kendisinin arkasndan kazalar teftie kt yazlyordu.

Gen paa, birden irkildi. Acaba, hain Ali Kemal, Muhittin Paa'ya. kendi yokluundan yararlanarak bir uyarmada m bulunmutu? Telgraf ksa ve karanlkt . Gen paann iri mavi gzlerinde uzak bir koygunun glgeleri dolamaya balamt ki Mustafa Kemal'in yaverlerinden biri, yanna sokuldu : Paa hazretleri sizi rica ediyorlar! dedi. Toplant odasna girdiinde Mustafa Kemal, Rauf beyle babaa oturuyor. Refet bey de hl, dalgn, m u karrerat kartryordu. 340 Mustafa Kemal Paa, bir ara sandalyesinin arkasna yaslanarak : Hamdolsun, ilerimiz tamamland, dedi. Burada bulunmayp da kararlarmza itirakini temin eylediimiz arkadalarla da muhabere ederek mutabakat efkr hasl olduunu grdk. yleyse, imdi, kararlarmz imzalayabiliriz! Hseyin Rauf beyle Ali Fuat Paa hi duraksamadan kd imzaladlar. Sra Refet beye gelmiti. Refet bey, bir an Ali Fuat Paa'nn gzlerine dald. Kafasnda kimi soru krntlar kvrlyordu : Kongrenin, icabnda bir hkmet tekil edecei anlalyor. Acaba siz de byle mi anlyorsunuz? diye sordu. Evet, kongrenin her eyi t e t k i k ve mzakere e t t i k ten sonra milletin hrriyet ve i s t i k l l i n i temin maksadyla bir hkmet tesisi de lzm geliyorsa bunu yapabileceini ben de anlyorum.

Ali Fuat Paa'nn aklamasn dinleyen Refet bey, baka hibir ey sormadan Mustafa Kemal'in uzatt kd hemen imzalad. Mustafa Kemal, bu imzalamadan holanmamt. O, onun, Refet, imzasn daha ak ve serbest olarak atmasn istiyordu. mzay ok kk ve ok okunaksz bulduu anlalyordu. Hibir ey sylemedi. Kendisi, imzasn atarken imek gibi sert ve gl bir mim kondurdu. Mustafa Kemal, karargh personelinden Kzm bey i . Arif beyi ve Hsrev beyi ararak ihtill vesikasn gsterdi, onlarn da bunun zerinde kesin dncelerini renmek istedi. de yle yemin etmekte acele ettiler.: . Vatan ve milletin kurtulaca gne kadar, ne olursa olsun, ayn yolda, ayn maksatla kendisiyle beraber her tehlikeye gs gererek yrmekte devam edeceimize askerlik namus ve erefimiz zerine yemin ederiz. Artk, Amasya ii bitmiti. Ali Fuat Paa'nn mukaddes ittifak adn verdii bu andlamadan sonra, Must a f a Kemal'le Rauf bey, Sivas zerinden Erzurum'a, K341 zm Karabekirm yanna gidecek. Ali Fuat Paa. yaveri dris ve maliye mfettii Arif beyler de Ankara'ya dneceklerdi. Arif bey. ald tehlikeli mektuplar Ankara zerinden stanbul'a gtrp datlmak zere Albay Kara Vasf beye verecekti. stanbul'dan beri Rauf beyle gelen Sreyya bey de Mustafa Kemal Paa'nn kararghyla

Erzurum'a gidecekti. Ali Fuat Paa. o gn dnecekti. Mustafa Kemal Paa. onu bir kenara e k t i : Fuat Paa, dedi, beni ordu mfettilii makamnda uzun mddet brakacaklarna ihtimal vermiyorum. u nmzdeki birka gn iinde vaziyet anlalacaktr. Seni temin ederim ki mcadelemize sfat ve salhiyetten azade olarak da devam edeceim. Arkadalarmn ayn yaknl ve vefay gstereceinden eminim. Ali Fuat Paa, Mustafa Kemal'in ne demek istediini anlamt. Ona, stanbul'daki grmelerinde bir yemin gcyle syledii o ferahlk verici szleri bir kez daha iitmek istedii belliydi. Bunu gereksiyordu. O sz bir kez daha y i n e l e d i : Vaziyet, ne ekilde tecelli ederse etsin, ben ve kolordum, daima emrinde kalacaz! Bu adamlar seni de kolordunun bandan ve hatt askerlikten ayrabilirler. Bu takdirde dahi seninle beraberim, paam. Mustafa Kemal, byk bir dostluk heyecanyla Ali Fuat Paa'nn elini skt : Biliyorum, biliyorum, Fuat! dedi. 22 Haziran 1919 gn, yine Amasya'nn yeillikleri, elma, iek kokular ve gnele ykanyordu. Ali Fuat Paa ve arkadalar Kukpr'nn banda, Mustafa Kemal ve arkadalarnca uurlanyordu. Yeilrmak'n azalm durgun yaz suyunda akakavaklarla st

ynlarnn hayalleri baaa yzyordu. Mustafa Kemal : Haydi, uurlar olsun, dedi, Vali Muhittin Paa'ya hrmetlerimi sylemeyi unutma. Yayl sarsld, fkrdayarak ilerlemeye balad. Ara342 ba, yolun kvrmnda gzden yitinceye dek olduu yerde durup arabadakilere el sallayan Mustafa Kemal, elma bahelerinde bir zaman baklarn dolatrdktan sonra, Saraydz'ne doru kan yolda yrmeye balad. Cizvit Okulu'nun nnden geerken kapdaki papazlarla Rum ve Ermeni ocuklarnn dikkat ve korku ile kendisini szdn grd. Okulun bahesinden Rumca arklar ykseliyordu. Mustafa Kemal'in Ali Fuat Paa'ya syledikleri ok gemeden olmutu. Su uyur, dman uyumazd. ngiliz maas Ali Kemal, Dahiliye Nazrl kanalndan, Amasya'daki Mustafa Kemal'e yle iri ve tehlikeli bir ngiliz bombas savurmutu ; Mustafa Kemal Paa, byk bir asker olmakla beraber siyaseti zamana o derece agh olmad iin, fart hamiyet ve gayretine ramen, memuriyeti cedidesinde asla muvaffak olamad. ngiliz mmessili fevkaldesinin talep ve sraryla azledildi ve edildikten sonra yaptklar ve yazdklar ile de bu kusurlarn daha ziyade meydana vurdu. Reddi lhak Cemiyetleri gibi Karesi ve Aydn havalisinde ahali-i islmiyeyi nahak yere krdrmaktan ve fakat, bu vesileden istifade ile halk haraca kesmekten

baka bir i grmeyen emirsiz, saygsz ve gayr kanun tekil edilen baz heyetler iin teden beri ektii telgrafnamelerle de hata-i siyasisini idareten de arttrd. Marnileyhin stanbul'a celbi Harbiye Nezaretine ait bir vazifedir. Lkin, Dahiliye Nezaretinin size emri k a f i s i , artk o zatn mazul olduunu bilmek, kendisiyle hi bir muamelei resmiyeye girimemek, umuru hkmete mteallik hi bir matlubunu is'af ettirmemektir. Bu talimat dairesinde hareket eylemekle ne gibi mesuliyetlerin mndefi olacan takdir buyuracanzdan ve bu vahim dakikalarda memur, ahali, her Osmanlya t e r e t t p eden en byk vazife, sulh konferansnca mukadderatmza dair karar v e r i l i r k e n ve be senedir yaptmz cinnetlerin hesaplar grlrken artk aklimizi bamza devirdiimizi gstermek, akilne ve mdebbirane hareketlere imtisal etmek, frka, mezhep, rk ihtilflarn gzetmeksizin her 343 ferdin hayatn, roaln. rzn siyanetle nazar medeniyetle bu memleketi bir daha lekelememek deil midir? MENEMEN'DE KAN BAYRAMI Talihsizliklere dayanamayan; gerekten talihsizdir. Yunan Atasz Bergama erafnn tuz, ekmek ve bir de ak teslim bayrayla ehre ardklar Yunan Girit Taburu 13-14 Haziran'da kuvay milliyeciierin korkun satrn yemi; ve topunu, tfeini, ar makinal tfeklerini brakarak

salt cann kurtarmak iin daa taa snmt. ou, tfeini bile almadan kamaya balamt. Kaanlar arasnda birka kurun yaras alanlar da vard. Rzgr gibi kayorlard. Yollardan kamay denemi, baaramamlard. Yol namna ne varsa, bunlarn stnde ya da sanda ve solunda kendi zerine dikilmi mavzer ve makinel i tfek namlular grnyordu. Bunun iin, can avclarndan kurulmann b i r i c i k yolu daa taa sarmakt. Onlar da bunu yaptlar. Amalar Menemen'di. Her tan, her aacn ardndan bir kuvay milliyeci ba kacak diye dleri kopuyordu. Tavan g i bi avlanmamak iin, askerlikte rendikleri bilgilere gre ayarlanarak gidiyorlard. Menemen'den Bergama'ya geldiklerinde yalnz bir t u r i s t hafiflii ve bir f a t i h gururu tayorlard. imdi, onlarda bunlardan hi biri kalmamt . imdi, ilerinde iki canavar solumaya balamt: Bunlardan biri korku, br de almak hrsyd; buna y.!e de denilebilirdi: ldrmek psikozu. Ne yazk ki, yanndan getikleri da kylerinden bir tek canly yakalayp ldrmenin tadn tadamyorlard. Kimbilir belki de yzlerce arkadalarn birka dakika iinde hasr gibi Bergama sokaklarna seren kuvay milliyeciler arkalarndan geliyordu; yolda rastladklar Trk kylerinde birka ka344 dn-ocuk ve ihtiyar keselim derken yetiirler ve geri kalanlar da dorayabilrlerdi. Ah, bir kez Menemen'e varsalard. Bir kez u Allah'n bels efe ve zeybek yata

dalardan, ormanlardan kurtularak Menemen ovasna d ebilselerdi! Evet, o zaman ne yapacaklarn bir Allah b i l irdi! Menemen, Yunan ordusunun, tereyandan kl eker gibi kolayca eline geirdii kasabalardan biriydi. Buray igal iin Yunan kumandanl, bir gzel bahane de yaratmtr: Makinal t f e k l e r l e aralanm birok Trk etelerinin Menemen ve civar kylerine geldiini, Rum ahalinin hayatlarnn tehlikede olduunu ve bunun iin de burann asker igal altna alnmas gerekesini ileri srmlerdi. Cakalos kumandasndaki beinci alaydan bir p i y a d e taburu, bir ar makinal tfek bl ve bir batarya 21 Mays 1919 gn zmir'den Menemen'e varmak zere yola kmt. Bu kuvvet, yolda kendisine katlan yerli ve yamac Rum eteleriyle de her an byyerek 21-22 Mays'ta bir t u r i s t kalabal gibi Menemen'e girdi. Y a l nz, hazrlkl olan Menemen Rumlar, ellerinde araf g i b i Yunan bayraklar olduu halde igal kuvvetini ehrin dnda karlam ve gkyzne binlerce Zito ykselt i l m i t i . Trk eraf ve zenginlerinin ounluu, yerli Rum erafn koltuklarnn altna sndndan Yunan birlii burda kan dkmek zevkinden yoksun kalmsa da yerli Rumlar. Trk hemehrilerine yine de hatr saylr z u l m eitleri uygulamaktan geri kalmamt. ehrin Trk halkndan eli aya tutan ve lmden korkanlar daha nceden ekip gitmi, daa-taa, uzak kylere ve e h i r l e r e snmann aresini aramlard.

Menemen ovasna eriinceye dek geceli gndzl yryen Bergama Yunan taburunun yz en sonra g l mt. imdi, Menemen'de eski Yunanistan'n arap-Baks bayramlarn andran yeni bir bayram balayacakt. Bu kan bayramyd. Krmz yakut renkli arapla ykanm taze ve gzel gen kz ve gen erkek v c u t l a r , burda krmz yakut renkli kanla ykanacakt. Yalnz, bayram ss345 lemek zere dklecek kan, Trk kan. Menemenli Trkl e r in kan olacakt. Sakallar uzam, gzleri kan anana dnm, yor g u n l u k t a n bitkin bir Girit taburunun kl artklar, Menemen'in sokaklarna dalar dalmaz, tfeklerinde atmaya v a k i t bulmadklar kurunlar ilk rastladklar yalnayak st ba yrtk prtk Trk ocuklarnn, emeden d o l d u r a n kadnlarn, evinin sundurmasnda gnelen ak sakall ihtiyarlarn, dkknnda mteri bekleyen bakkal ve satclarn, pencereden merakla bakp ne olduunu anlamaya alan gen kz ve yal ninelerin zerin boalttlar. Birka dakika iinde sokaklar ve evlerin i i n i l t i l e r , barp arlar ve haykrlarla doldu. Kolundan, bacandan vurulmu yaral ocuklar, sokaklara taze kanlarn serperek, korkudan yusyuvarlak alm gzleri ve alamaktan kslm sesleriyle gizlenecek bir y aryor, tek ayak stnde zplayarak teye beriye kouy o r l a r d . Btn evlerin kaplar da kapand iin girecek b i r yer bulamyor, bir ikinci, bir nc, bir drdnc,

b i r beinci kurun ya da bir sng ucuyla yerlere seril i y o r ve yeni kesilmi kuzular gibi taze kanlar iinde, a y a k l a r altnda kvrlp kalyorlard. Btn Trk evlerinin kaplarnn kapandn gren k l artklar, bu sefer, yerli Rumlardan klavuzlar alarak av aramaya balamlard. Kaplar, dipiklerle, kepenk dem i r l e r i y l e krlyor, evlerin iinden silh sesleri geliyor ve ardndan insann tylerini diken diken eden kadn, kz ve erkek lklar iitiliyordu. Bir kurunla lmeyenler, sng y e delik deik edilerek doann gzel gneini grmekten yoksun ediliyorlard. Haziran gneinde insan srahilerinden yahut renkl i arap gibi dklp sokaklar, evlerin demelerini, dkkn arn nlerini slatan kutsal ve aziz kan, susuz insan kan, Menemen'in yerli Rumlarn da itaha getirmit i . Onlar da ilk gal gnnden beri tatl tatl koklayp durduklar kan kokusu zlemini birdenbire dindirmek, doyurmak hrsna kaplm, ellerine geirdikleri btn vurucu, kesici ve ldrc letlerle Trk komularnn ze346 r i ne ullanmlard. Bu srada, cannn korkusuna dp evlerinin bodrumlarnda, kuyularda, at aralarnda saklanan Trklerin tersine, Arap Hasan adl bir Menemenli hemehri, mavzerini kaparak penceresine dayam ve sokakta korkun bir insan avna kan dman askerleri zerine ate etmeye balamt. Az zamanda, ii anlayan Rumlar ve Yunanllar, makinal. t f e k l e r i kurup pek

yakndan yadrdklar kurunlarla hem Arap Hasan'la yannda bulunan br can hem de btn evi kalbura evirmi olmalarna ramen Arap Hasan sonra lmn kysndan geri dnecektir. Bu arada yerli Rumiar, kadn erkek; oluk ocuk, sahipleri artk kmldamayan Trk komularnn evlerine dalyor ve ordan kucak kucak amar, araf, kuma ve bakr kaplarla kyor, karnca gibi iliyorlard. Gzel gen kzlarn ve kadnlarn bulunduu evlere ynla dman askeri g i r i p kyor, yalvarlar, iniltiler, beddualar sokaklara tayordu. Bu gibi evlerin nnde delikanl Yunan askerleri kuyruk yapyor ve azlarndan ehvet salyalar akarak birbirlerine yaptklar marifeti anlatyorlard. Dkknlar ve bakkaliyeler byk grltlerle yamalanyor, yamaclar, dkknn nnde boylu boyunca kanlar iinde yatan sahiplerini ineyerek girip kyorlard. Kimi dman askerleri kk ocuklar, sapladklar sngnn ucunda sokaklarda gezdiriyor, bunu gren kk Rum ocuklar keyiflerinden kahkahalar atyorlard. Sahiplerinin lleri karsnda inleyen kpekler kurunlanyor, ahrlardan karlan srlar, atlar, koyun ve keiler, kmeslerden er beer toparlanan tavuk, horoz, hindi ve kazlar yeni sahiplerinin evlerine doru srlp gtrlyordu. Menemen iki saat iinde tam bir mezbahaya dnmt. Deilmi karnlardan dklen barsaklarn ve pisl i k l e r in zerinde yeil ve kara sinek ordular vzldyordu.

nsan, bir mezbahann yanndan geerken duyduu o iren ve korkun kan, sidik, barsak ve ikembe kokusunu bugn Menemen'in sokaklarnda da duyabilirdi. saata yakn bir sre iinde iki yz Trk ldrl347 m, iki yz de yaralanmt. Zayiatn bu kadarckla kalnn bir tek nedeni vard. Daha ounu bulamamlard. Trk zenginleri. Rum zenginlerinin evlerinde tir tir t i t r e y e r e k gizleniyordu. ounluk ise daha igalden nce u z a k h r a kap gitmiti. Daha nce zmir'e ekilenler, ya da Yont dalarndaki kylere snanlar, atik davrandklar iin Tanr'y kimbi i r ka yz kez dua etmilerdi. Akamleyin yuvalarna dnen krlanglar ve leylekler yerlerde hl uzanmakta olan taze llerin farkna varmadlar; bunlarn cvltlar ve takrtlar sona erdiin de kan bayram da bitmiti. A kpekler ve kediler sokaklarda gilenmi kanlan yalyordu. Hkmet kona da sessizdi. Pencereler ve duv a r l a r , kurun sana altnda iek bozuuna uram gibiydi. Kaymakamn ls, baaa olarak merdivenlerde uzanm yatyordu. Odalarda kk memurlar, giyneklerinin zerinde kanl <urun delikleri olduu halde sonsuz uykularnda grnyorlard. Bir mucize olarak lmden kurtulan askerlik ube bakan Hakk bey, stanbul Harbiye Nezaretine 19 Haziran

1919 da Menemen'den lm korkusuyla dolu yie bir teigraf e k t i : Kaza Kaymakam ehit ve ahaliden iki yze karip ehit ve iki yze karip mecruh. Gaip miktar mehul: ube Reisi Hakk 20 Haziran 1919 gn Akhisar'da Ethem beyin uyarmasyla henz yeni kurulmu olan Reddi igal Dernei, stanbul Harbiye Nezaretine yle bir telgraf e k t i : : Harbiye Nezareti Celllesine Dn akamdan bugne kadar Menemen'deki Yunan a s k e r i n i n memurini hkmetle ahaliyi islmiyeyi k a t l i am eyledikleri ve katliamn hl devam etmekte bulunduunu nakabli tarif bir heyecan ve teessrle haber almaktayz. Esasen vatanmza kcidei adli insaniyetle milliyet esaslarnn hilfna olarak ayak atar atmaz zmir sokaklarnda ika'eyledii cinayat pek vicdansz bir tarzda tek348 r a r eylemesi, igal ordusunun mahiyetini gstermektedir. Trk milleti ve islmiyet, vatann ve hayat namusunu bu elim t e c a v z a t t a n temizlemek iin kyam etmi ve dvay muhkkini silahyla mdafaaya balamtr. Dveli mtelife namna zmir ehrine mnhasr olan igali askeriyi keyfemayea tevsi ve sivil memurin ile silhsz ahali ve kadn ve ocuklarn ifnay hayatn meddi tecavzat hnkranesini ne vakte kadar devam ettirecei milletimizi cidden dndrmektedir. Hkmetimizden hukuku milliye ve vataniyeyi kurtaracak vazh bir hatt

hareketin tayini ve fiilen ibrazn katiyen talep ederiz. zmir ve stanbul'da dveli mtelife mmessili siyasilerine sureti mahsusada ektiimiz telgraf ile cinayat vaka karsnda mensup olduklar devletlerin adaletini temenni ve derhal mdahalesi talep edilmitir. Namert dmann vilyetimizin her noktasn hemen tahliye etmedike silhmz elimizden brakmayacamz ve mdafaay nefis emrinde tevellt edecek netayici feciadan katiyen mesul kalmayacamz arzeyleriz. A k h i s a r Reddi gal Heyeti YTLK STNE YTLK nsanlar, savamaya gleri yettii srece alamak hakkna sahip deildirler. E. Lami 20 Haziran 1919 gn kk ve evik atlar zerinde e l l i zeybek, geni yenleri ve poular rzgrda uarak t o z l u ve her iki yan aalkl patikams bir yoldan doludizgin Nazilli'ye doru gidiyordu. En balarnda Yrk Ali Efe ile Kllolu Hseyin Efe vard. Yrk Ali Efe. o r t a yaa ynelmi posbykl Hseyin Efe'nin yannda toy bir ocuk gibi kalyordu. Malko kprsnn muhafzlarn kolayca haklayan 349 Yrk Al Efe'ye bu baskn i adamakll sarmt. Daha henz Sultanhisar Yunan karakol muhafzlarnn lleri soumadan bir ikinci baskn iin dnmeye balam,

bunu da bulmutu. Kendi kasabas demek olan ve hapisanesinde bo yere bunca yatt Nazilli'yi ya dmann elinden kurtaracak ya da ehitlik erbetini iecekti. Kllolu Hseyin Efe ve arkadalar da bu ii hemen benimsemilerdi. Nazilli dman kuvvetlerince daha on be gn nce igal edilmiti. Aydn' igal eden Yunanllar. 27 Mays 1919 gn leden sonra bir t a b u r l u k kuvvetlerini ine ynne doru srmler, Menderes kprsne dek ilerlemilerdi. Yunan igal kumandanl Nazilli'ye gidip yerlemek i in de harclem bahanelerden birini ileri srmt. Szde Nazilli ve Denizli dolaylarnda on iki bin kiilik bir milis kuvvetimiz vard. Bu eteciler, Denizli ve Nazilli'deki gayrimslim halk i i yemeye hazrlanyordu. Bu zavall halk kurtarmak iin bu iki ehri igal etmek gerekiyordu. gal kumandanl, bu bahanenin emsiyesi altnda Nazilli'ye t r e n l e kuvvetli bir mfreze gndermiti. Bu kuvvet, Umurlukk ve Sultanhisar' alarak 4 Haziran 1919 gn yerli Rumlarn alklar ve iek yamuru altnda Nazilli'ye girmiti. Yolun her iki yanna dizilen eraf, Hrriyet ve tilf Partililer ve kimi yobazlar, toplu Rum hemehrileri gibi Yunan askerlerini avular atlayncaya dek alklamlard. Nazilli Rumlar, daha da ileri giderek sokaklarda: Kahrolsun Trkler! diye gsteri yaparak barp armlard. Bunun zerine. Yunan ordusunu, Rum erafla el ele vererek Nazilli'ye aran Trk eraf ve ileri geienleri de, fakir ve orta halli halk gibi bu taknlktan

znt duymutu. Yrk Ali Efe, Nazilli'ye doru ku gibi uarken eskiden beri di biledii erafa da bir yurtseverlik dersi vermek istiyordu. Eline beyaz bir bayrak, biraz tuz ve ekmek geiren eraf, hemen yaklaan dman ordusunu ehrin dnda karlyor ve ayaklarna derek onun kleliine girmeyi kabulleniyordu. 350 Yrk A Efe, Albay efik beyin ine kararghna uram, efik beyi grmemi, eski Nazilli jandarma takm kumandan Yzba Arap Nuri beyle karlam, Nazilli'yi basmak istediini ona avermiti. Nuri bey bunu iitince kulaklarna inanamamt. Hi modern bir taburun igalinde bulunan bir ehre krk-elli atl ile saldrlabilir miydi? Bu dpedz del i l i k t i . Elli atl ile balarnda bir Yrk Ali bile olsa, bir ehir ele geirilebilir miydi? Ne var ki Yrk, bir eye karar verdi mi Nuh deyip Peygamber demeyen soyundand. ehitlik mertebesini gze alm bir kii iin szlerin ne deeri o l a b i l i r d i? Dmann, says belirsiz bir ordu olmasnn ne deeri vard? Yzba Nuri beyin sezdii buydu: Yrk Ali Efe, ehitlii gze ald iin bu denli yrekliydi. Onu Naz i l l i ' ye saldrmaktan hi kimse alkoyamazd. Elde Yrk Ali trnden o denli az yiit vard ki onlarn boubouna harcanmasn nlemeye almak da bir y u r t greviydi. Malko kprs olayn stanbul'daki hkmet de. ngilizler de iitmiti. Btn o blgelerdeki hkmet mirlerinden

ve jandarma kumandanlarndan, Yrk Ali Efe'-: nin kelepelenerek stanbul'a gnderilmesi isteniyordu. Nuri bey, byle evrakn zerine ancak tkrebilirdi ve bunu yapmt. Yrk Ali Efe, ine'den ayrlrken Nuri beyle vedalamam, baya helllamt. Gen jandarma subay da bunu adamakll duymutu. Vaktiyle ekiya diye bunca hrsla kovalayp durduklar bu gen adam, meer yurdun ne bulunmaz cevherlerinden biriydi. Yzbann yanaklarna szlen gzyalar onunla kucaklaan gen Yrn yzn de slatmt. Yrk Ali Efe, karargha emir almak iin deil yalnzca verdii karar bildirmeye gelmiti. Yrk Ali Efe, kararghtan karak bir kavak aacna balad atn zd, hayvann tesini berisini yoklad, arsna bir aplak indirdi. Hayvan k atar gibi akacktan bir yekindi. Sahibi stne bindikten sonra, gst e r i l e n yne doru yel gibi atld. Sokakta babo aylak 351 a y l a k dolaan cici giynekler giymi ocuk yata talyan askerleri ezilmemek iin saa sola kamak zorunda kaldlar. Nuri bey ardndan : Tann'ya emanet ol, Yrk! diye bard. Bunu i i t en bir talyan s u b a y : Yrk Ali bu mu? diye heyecanla Nuri beye sordu. Evet. o! talyan askerleri de onu gyaben tanyorlard. Azl

a r ak arkasndan baka kaldlar. Demek ki Yunanllar t i t r e t e n dev buydu, ha'* Onlarn aknl geinceye dek Yrk Ali de yolun ucunda gzden silinmiti. 5 Haziran 1919 gn kuvvetli bir Yunan mfrezesi N a z i l l i ' ye girerken iki yz k i i l i k bir talyan mfrezesi de balarnda bir Tugeneral olarak ine'ye girmi ve burasn igal etmiti. Bu iki yz eratn ellisi makinal t f e k l e r l e aralandrlmt. Albay efik bey, hemen o gn hkmet konanda italyan Ger.eraiiyle grm ve talyan askerinin kasabaya geliini azla protesto etmiti. General, efik b e y e : Hkmetinizin protestoya hakk yoktur, demiti, b i z im gehimiz salt hkmetinize yardm edebilmek iindir. efik bey. bunun z e r i n e : talyan mfrezesinin buray igal iin geliini k u mandanlmz da protestoya yetkilidir; sizi grevli bir frka kumandan olarak, p r o t e s t o ederim! demiti. General, askerini ve subaylarn kasabaya yerletird i k t e n sonra ekilip g i t m i t i . Menderes rmann gneyi talya'nn payna den t a l i h s i z topraklardand. Hi o l mazsa bunlar, Menderes'in kuzeyinde kalan dman gibi l m samyordu. Tersine ok yumuak, ek anlaylydlar. Yrk Ali gibi azgn mukavemetiler bile onlarn blgesinde bir snak bulabiliyorlard. Yrk Ali Efe'nin Sultanhisar'daki Malko deresi zerindeki nemli Malko imendifer kprsnn btn muhafz askerlerini ldrmesi, sonra, Temen Mithat beyin

Malko kprsn atmas, Nazilli yolunu kesmi gibiydi. Bu yzden de Nazilli'yi igal etmi olan kuvvetli dmann mfrezesi, korkudan titremeye balamt. Artk, ortada bir Bergama Trk baskn, bir Malko kprs baskn gibi ok tehlikeli ve anlam geni iki baskn da vard. Bu da yetmiyormu gibi 19-20 Haziran gecesi, bir Trk etesi, Malko yaknlarndaki bir baka kpry havaya uurmu, bir baka mfreze de yme bu aradaki birka demiryolu kprsn havaya uurduu gibi telgraf tellerini de kesmi, haberlemeyi olanaksz duruma get i r m i t i . Nazilli'deki Yunan taburu, pirelenmeye balamt . Mutlaka balarna bir gelecek vard. Btn bu g i t t i k e kendilerine yaklaan sk sabotajlarn baka ne anlam olabilirdi? Aydn'daki Yunan kumandanl da byle dnyordu. Vaktiyle bir bahane olarak ileri srlen on iki bin kiilik Trk etesinin varl demek ki doruydu. Saduyu Nazilli'nin boaltlmasn emrediyordu. Yrk Ali Efe, Yzba Fethi bey, Kllolu Hseyin Efe, Tekeli smail Efe, Nazilli'nin hemen pek ycknlarnda bir aalkta bir sava meclisi kurdular. Daha nce kyl klna sokarak Nazilli'nin iine saldklar iki arkadalar da gelmi, onlara katlmt. Onlarn anlattna gre Malko kprs baskn Yunan askerlerini ok kukulu yapmt. Her an kulaklar kiriteydi. Her yana ift nbetiler dikilmiti. Devriyeler ift ift geziyordu. Yunan askerleri, bulunduklar yere sokulan apkasz herkese sorgusuz sualsiz ate ediyorlard. On Nazillili delikanl,

Malko kprsnde bulundu diye tutulup hapsedilmiti. Kk sava meclisinde Yrk Ali Efe, kumandan olarak emirlerini ylece verdi: Nazilli'ye Trk mahallesinin bulunduu yandan gireceklerdi. Kk topluluklar halinde yldrm gibi girecekler ve sokaklardan geerken havaya durmadan ate edecekler, elden geldiince yksek sesle sava naralar atacaklard; yine yksek sesle tekbir g e t i r i l e c e k t i . te, Rum mahallesine bylece girilecekti. Btn mesele, ok kalabalk grnebilmekti. Bu i korkutma, yl d ' r m a temeline dayanyordu. Bu ruhu y a r a t a b i l d i k l e r i sr e c e zaferi elma gibi devireceklerdi. 353 2/F. : 23 Dmana yeni bir Malko ya da yeni bir Bergama baskn havasn vermek gerekti. Dmann yz bir kez AydwVa dnd m, artk, zafer gelip it' gibi ayaklarna srnecekti. Ama bu, iin kolay yanyd. Bir de dman mevziye girer de sokak savalarna balarsa o zaman basknn btn ruhu ld demekti. Byle olunca ya ehit olmak ya da ekilip yeni basknlar iin daha t e r t i p l i olarak hazrlanmak vard. Ne var ki Yrk Ali, dmann korkup kaacana yedii ekmek gibi inanyordu. Yunan askerine kaacak bir yol da brakmak gerekiyordu. Bir odaya kapatldrak ikence edilen, ya da ldrlmek istenen bir kedi bile srasnda can kaygusuyla insann stne atlp gzlerini karabilirdi.

Sonra, btn yollar t u t a c a k kuvvetleri de yoktu. Onlar karabilirlerse yine byk bir baar kazandlar demekti. Onun iin de. A t a yolu ak brakld. Bu, kk bir basknc kuvveti gsleyecek tehlike iin nemli bir gvenlik supabyd. Varsn Ata'ya doru kasnlar. Ama. Nazilli'yi dmann errinden kurtarmakt. Kllolu Hseyin Efe, Nazilli Rumlarn yamalamak, soymak iin bir an nce ehre saldrmaya can atyordu. lk kez byle byk bir ehre baskn vereceklerdi. Nazill i ' n in zengin Rumlarnda kimbilir ne ok altn ve mcevherat vard. Yalnz Kllolu Hseyin Efe'nin istinas kursanda kald. Yama iini atnda Yrk Ali Efe, onu adamakll tersledi. Mill eteciliin kanununda yama yazmadn anlatt. Onlarn grevi, sivil halkla uramak deil, yalnz silhl dmanla arpmakt. Yaplacak anlalmt. le oktan gemi, ikindi balamt. Aalarn glgeleri uzuyor, yksek, yeil dalarn br koyu nefti glgelerle doluyordu. Hafif bir ikindi rzgr, ekin tarlalarnn zerinden, g e l i n c i k l e r in uzun boyunlarn sallayarak ve snm olgun incirleri ser i n l e t e r e k geip gidiyordu. Kuytu allklarda blbller, yavatan akmaya balamlard. Yeniden atlarna atlayp Nazilli'nin Trk mahallesinde 354 grndklerinde gne kar dalarn doruuna yaklamaktayd. Tam ikindi styd. Kaldrmlarda atlarn nallarndan kan sert akrtlar

ve naralarla silh seslerini iiten Nazillililer, nce ne olduunu anlamayarak korkmular, sonra tekbir seslerini i i t i n ce ii anlam, hep birden sokaa dklmlerdi. Her sokaktan kan atl efeler, havaya silhlarn boaltarak, yldrm gibi Rum mahallesine doru gidiyorlard. Nazilli Trklerinin azlarnda bir dua g i b i : Yrk Ali Efe! Yrk Ali Efe! szleri dklyordu. Geienin kim olduunu anlamlard. Zaten ondan bakas byie gpegndz bir dman ordughna saldramazd. Onun korkusu yoktu. Ona kurun ilemiyordu. Yrk Ali Efe, Rum mahallesine doru drtnal uarken bir yandan da : Vurun kzanlar, vurun kahpenin dllerine! diye haykryordu. Bir kez arkasna bir gz atnca armt: Eline baltasn, nacan, i f t e s i n i , sopasn alan ynlarca insan, bir ordu gibi ardndan geliyordu. Yunan kararghna doru bir gibi byyerek ilerleyen Trk halk, ncleri olan efelere y e t i t i k l e r i n d e kurunlar o k t a n a t l maya balamt. Birka gndr Aydn'a ekilmek iin frsat kollayan Yunan taburu, on iki bin kiilik Trk milis kuvvetinin basknna uradn sanarak hzla ekilme emrini alm ve rt olarak efelere artc birka kurun attktan sonra Ata yoluna dklmlerdi. kinci bir Bergama katliamnda kurban gitmemek iin bundan baka are bulamamlard. Yrk Ali Efe ve kzanlar, bu kalabalk kefere karsnda ahadet erbetini imeye hazrlanrken atlan

birka kurundan sonra, sokaklarn byle bombo, dmansz kalna gerekten amlard. Oysa. Aydn'a kamak iin geceyi bekleyen Yunan taburu, Yrk Ali Efe'nin basknyla karlanca pek ok armam, artlara koruma atei emrederek son hzla Ata'ya doru yola koyulmutu. Yunan tabur kumandam n ne denli hazrlkl olduunu anlamal ki, ekilirken yirmi Nazilli Trk rehine olarak alp gtrmt. Ata'ya 355 varan bu taburun kumandan, ordan da onbe Trk beraberinde srklemi, bunlara Sultanhisar'da be Trk rehine daha katmlard. Yolda bu rehinelerin birounu ikencelerle paralayp olduu yerde brakmlar, yol ura olan kimi ky ve kasaba halkndan epeycesni t r l u s u l l e r l e ldrmlerdi. Bir katan baka bir ey olmayan bu zoraki ekiliin cn ancak bylece almak istemilerdi. Kaan Yunan taburu, Kk'e vardnda bir karakoldaki be kiilik bir Trk jandarmasna saldrm, uzun bir atmadan sonra onlara bir ey yapamadan ekilip gitmek zorunda kalmt. Be jandarma, koca taburu karmt. Yrk Ali Efe, Yzba Fethi bey, Kllolu Hseyin Efe ve br savalar, t kmayan Rum mahallesinden geerek Yunan kararghna girdiler. Ortada dolaan ser-^ seri kedi ve kpeklerden baka hibir ey grlmyordu. B t n sulu yerli Rumlar da abucak taburla birlikte svmt. Rum evlerinin ou bombotu. Kimisinde yal-. 4ar. hastalar, sakatlar ve ocuklar bulunuyordu.

Pek ucuz bir zafer kazandklar iin Yrk Ali Efe ne diyeceini bilemiyordu. Glmek mi, sevinmek mi ger e k t i i n i kestiremiyordu. Bunda bir bit yenii vard, ama, neyin nesiydi? Aydn'daki Yunan kumandanlnn verdii ekilme emrini bilseydi, bir mucizeye benzeyen bu gar ip sava zerinde bu denli kafa yormazd. Yrk Ali Efe'nin ii iine smyordu. Dman mademki kayordu. Onu kovalamak, vurmak, krmak ve yldrmak gerekti. Bunun i in drt bir yann evirmi gz yal ve yzleri minnet ve kran yalaryla parlayan mazlum Nazilli halknn nnde byle sonuna dek dikilip duramazd ya. Haydin, kzanlar, kaan dman kovalayacaz! emrini verdi. Bu umulmaz zaferden sarho olan savalar, atnn boynuna eilerek zengileri karnna gmen ve yldrm gibi Ata yoluna den Yrk Ali Efe'nin ardnca atlarn drt nala srdler. Halk, sevincinden yalnz alyordu. Ellerinde bir at kalm olan kimseler, bunlara binerek efelerin ardnca srdler. 356 Yrk Ali Efe'nin etesi, kaan taburun ufukta kaldrd toz dumandan baka bir ey gremiyordu. Sabahtan beri yol alan bu yorgun hayvanlarla ona yetiilemezdi. Yol boyunca, taburla birlikte kaan yerli Rumlarn daha hzl gitmek iin safra gibi attklar pek ok eya ve hendeklerde yeni paralanm Nazillili Trk rehinelerin lleri yatyor, henz kpkrmz, yakut gibi parlak kanlarn zerinde yeil sinekler kvlcmlar gibi ynla

uuup duruyordu. Bu srada Nazilli'deki hengmeyi haber alan Komiser Hamdi bey mfrezesi, abucak oraya komu, hkmetsiz ve babo kasabada hkmeti yeniden kuruvermiti. Yrk Ali Efe ile kzanlar, sava arklar ve yank sevda trkleri ararak Yenipazar'daki kararghlarna dnerken Bozdoan kasabasnda pek nemli bir soygun olay g e i y o r d u : Henz dman karsnda grnmemi olan, buna seirterek hazrlanan Demirci Mehmet Efe adndaki ufak tefek, kuru ve clz da kral, Bozdoan kasabasn kalabalk kzanlaryla sarm. Ziraat Bankasnn veznedarnn karsna dikilivermiti. Gelip atm olan byk gnler iin para gerekti. Ziraat Bankasnn btn kasalarn boaltan Demirci Mehmet Efe, pek az zaman sonra, arkasnda t am iki yz zeybek olarak dmann karsna dikilecek ve Yrk Ali Efe'yi glgede brakan bir ne ve gce eriecekti. AMLIBEL'N ARDINDAK TEHLKE En byk dman, snrlann dnda deil, milletin iindedir. Romain Rolland Kaln ta duvarlar iine gmlen yksek ve geni Pencerelerden giren tatl Haziran gnei, zeri kristal 357 b i r camlc rtl masanr banda oturmu, elleriyle bol krl sakallarn svazlayarak bir yandan da sabah kahvesini

hprdeten yeni Sivas Valisi Reit Paa'y aydnlk bir dekor iinde bulunduruyordu. kinci katta buiunan V a l i l i k ocas. hemen hemen Sivas'n btn grnn kapsyordu. Geni hkmet meydannn biraz tesinden balayan lise yapsnn bahesinde kouan, gezip dola a n rencilerin g r l t s ak pencereden ieri dek gel i y o r d u . Sivas' bir leenin kenarlar gibi evreleyen uzakt a k i esmer ve plak dalarn eteklerinde bir yarm ember evirerek akp giden Kzlrmak sar bozkr gnei a l t n d a platin gibi parlyordu. Dalarn srtndan balayan mavi gkyz zerinde kuzeyden gneye giden para p a r a ak bulutlar, geni yaylada kmldad grlen bir i c i k varlkt. ehri balk bahelik gsteren uzun ve yemyeil kavak dizileri, ovann biteviyeliini bozarak gzleri dinlendirecek vahalar meydana getiriyordu. Reit Pa-' a, Kastamonu gibi aa denizleriyle evrilmi bir ehrin V a l i l i i n d e n geldii iin bu kurak, aasz ovalar biraz yadrgamt. Burda Kastamonu'da bulunmayan bir ey v a r d ; ak, geni ve bombo ufuklar, insan alp gtryordu. nsan, ruhunun genilediini, yenikletiini duyuyor, bu genilikleri, kendi dlerinden bir eyler katar a k dolduruyordu. Reit Paa, Sivas'a gelip greve balayal henz on be gn bile olmamt. imdilik, en ek tand, her gn vakit bulduka seyrettii bu masmavi geni ufuklard. Bu da houna gidiyordu. Bu aydnlk, geni ve mavi ufuklarn alt t e k i n deildi. Eski ve tecrbeli bir ynetim adamnn uykusunu karacak pek ok

k a r a dler, imdi bu geni topraklarn kaderi zerinde a u l u soiukianyia soluyorlard. Reit Paa, bir ynetim adam olarak, tam drt yl s r e n oJrkun dnya savanda Trk denen ileke insan ynlarnn neler ektiini ok yakndan grm ve o n l a r n aclarn beraber yaamt. Bu millet, yzlerce yldr ayn topraklar zerinde karde karde yanyana yaad millet dkntlerinden ihanet grmt.. O, bu kanl tarih paras oynanmaya baladnda 358 Kastamonu Valisi idi. Bir grbz milletin nasl eriyip bir kemik, bir deri kaldn o da her Allah'n gn gzleriyle grmt. Ac insan ynlarnn korkun grn karsnda sinir buhranlar geiriyor, elinden hibir ey gelmedii iin de hastalanyordu. O, Kastamonu halknn alk feryatlar ve gzyalar iinde boulup kahrolurken Enver ve Talt Paalar, hl eski dlerden, zmrtanka kuuna dnm olan zaferden dem vuruyor, onlar da umutsuzluklarn bu lflarn aldatc nda bomaya alyorlard. Yurt, yurttasz, insansz bir t o p r a k l a r btn olarak kaldktan sonra, bu bir f e t i haline gelen zaferin ne anlam vard? O zamanlar. Reit Paa'nn aklna sk sk Pyrrhus geliyordu. Pyrrhus, Epir ktasnn bu tannm kral, Roma ordularn, talya t o p r a k l a r zerinde iki kez yenmiti. Yenmiti ama, eli silh t u t a n tebaasnn yarsn da bu savalarda y i t i r m i t i . te bu kral, Romallar ikinci kez yenisinde

sava meydann bir gzden geirmi ve yanndaki bavekili Kinyas'a dnerek zgn bir sesle yle demiti : Dostum, iki zafer daha kazanrsak, bu sefer yurdumuza seninle yalnz bamza dneceiz! te, Reit Paa'ya gre, Trkiye'nin durumu, Birinci Dnya Sava'nda bu hikyeyi andryordu. Ne berbat gnlerdi o gnler! Emzikteki ocuklara eker, llere kefen bulunamyordu. Oysa, halkn bu korkun aclar ne de olsa biraz a z a l t l a b i l i r d i . alp rpmaktan uzak, bilgiye ve iyi niyet e dayanan bir ynetim sistemi kurulmaya allsayd bu yaplmayacak bir deildi. Bylece i d e a l i s t e bir yol deneneceine bsbtn tersi yaplm, eli etei temiz kalm btn y n e t im adamlar, sanki kasten yerlerinden alnp birer keye atlm ve unutulmaya braklmt. Bylece Reit Paa da onlarn errine uram, merutiyet devrimindeki birok deerlerine bakmayarak onu da dikballkla sulam, iinden uzaklatrmaktan ekinmemilerdi. Abdlhamit de byle deil miydi? Boyundan ve huyundan holanmad kimseleri azleder ve sr359 gne gnderirdi. Oysa merutiyet btn buna benzer ktlkleri ortadan kaldrmak iin iln edilmemi miydi?" Abdlhamit'in yerine oturanlar da grevlerini snrlayan ak kanunlar yapmay hibir vakit akllarna getirmemilerdi. t t i h a t ve Terakki Partisi, yine de pek sar ve kr

deildi. Partinin hkmeti, memurlarn uluorta kaldrp atmaktan ekinmedii halde partinin kademelerinde oturmu idealist ve duygulu kiiler, hkmetlerinin hakszlk ettii bu erden sahipli menkpslar ellerinden t u t m a k t a n ekinmiyordu. Nitekim, zamann Dahiliye Nazr Talt bey (Paa), Reit Paa'ya iten el ektirmise de, ttihat ve Terakki'nin lideri olarak da onun gnln honut etmek i in almaktan geri durmamt. Onu Ergani sancandan mebus kartm ve yeni kurulmu bir bankann yn e t im meclisine de ye setirmiti. Reit Paa, bylece, dnya savann son gnlerini bir mebusun gzlkleri arkasndan seyretmiti. Birok akl banda mebus gibi meclisi mebusan sralarna yumruklarn koyup uyumam, tersine tam anlamyla uyanmt. Osmanl mparatorluu'nun yava yava batan bir gemi gibi kmekte ojduunu abucak anlamt. Btn gdml propagandalar ve yaldzl lflar, bu korkun kntye paravana olmaktan ok uzakt. Gnn birinde bu gerei hkmet de aktan sylemise de artk ok ge kalmt. Ancak, a t r t l a r l a yklmakta olan kocaman bir yapy payanda direi gibi clz omuzlara brakarak ekilmiti. Drt sava yl iinde azn ap hkmeti uyarmak iin doru bir ey sylemekten ekinen bir sr mebus, arslan kesilmiti. Hepsi, den hkmeti ve onlarn drt yldr yaptklarn yerden yere vuruyordu. Kimi mebuslar da hkmeti ya da t t i h a t ve Terakki'ye duyduklar hnc Trk milletinden

karmaya alyorlard. Nasl olsa lecek sandklar bu masum milleti y e r i n . d i b i n e batryorlard. Trk milletinin ktln dnyann btn yabanc milletlerine duyurmak iin meclisi mebusan krssn kullanmaktan da. utanmyorlard. 360 Reit Paa, yalnz Talt ve Enver Paalarn, hesap vermeden memleketten kap gitmelerinden holanmamt . Bunca ar ykleri, milletin omuzlarna ykleyerek gitmek doru muydu? Onlar btn iktidarlar sresince namuslu kalmasn bildikleri halde bu hesaptan neden kanmlard? Sonra, onlar bir dnemi ykp yenisini kurmu, ileri dnceli kahramanlar deil miydi? lmek var, kamak yok demeleri gerekmez miydi? Arkalarnda ne korkun bir fke ve kin denizi brakp gitmilerdi. nemli sayda Trk ynlar, btn aznlklar, onlarn arkalarndan ate pskryordu. Damat Fer i t Paa ve Ahmet Rza bey gibi kart kutuptan iki ayr p o l i t i k a c , ayan meclisinde, btn hrriyet ve itilf basn ve yayn organlaryla b i r l i k t e onlardan Dikran Kelekyan'n ve Zehrap'n kanlarna kan istiyorlard. Reit Paa, btn bu kin dalgasnn karsnda ok ac ekiyordu. Mondros brakmas, imparatorluun, hatt Trk lkesinin atrtlarla ktn gsteren resm bir belgeden baka neydi? Bu durumda, yurdu kurtarmak iin her t r l dnce sahibi yurttan, btn hnlar unutarak elele vermesi

gerekmez miydi? Reit Paa, biraz bu grltden uzaa ekilip de kendini ve halk dinlemeye baladnda der i n l e r d e arpan Trkln yiit nabzn duymu ve gz alvermiti. Basz ynlarn kalbi, vatan sesleriyle atmaya balamt. Kahraman, lmemi, yalnz yedii darbeden sersemlemiti. Bu sersemlemi kahraman imdi, yerli ekiyalar zincirlemeye, prangalamaya alyorlard. Salt, onun srtndan geinmek iin. Sleyman Nazif beyin Hdisat gazetesinde yazd1 bir arslan hikyesi Reit Paa'nn iini t i t r e t m i t i . Bu gazete, dou vilyetlerinin haklarn savunmaktayd. Trkn kara gnleri hikyede yle canlandrlyordu: Msr'n ngilizlerce igali srasnda Kahire kalesinde pasl zinc i r l e r i iinde son gnlerini yaayan bir arslan varm. gal kumandan bir gn kaleye km ve bu yallktan t y l e r i dklm, gzlerinin feri snm arslana gzleri 361 IKmi. Kendisiyle beraber gezen iri kpeine arslan gstererek: Hop! Hop!., demi. Kpek, bu emri alr almaz, arslann kocamanlna bakmadan zerine atlm ve bir yann srarak geri ekilmi. Arslan, bu saldrya yainzca kkreyerek karlk vermi. Coan kpek, arslana bir kez daha saldrp cann yakarcasna srm. Arslan yine sesle p r o t e s t o etmekten baka bir ey yapmam. Ayran kabaran kpek, bir kez daha saldrp da cann adamakll

yaknca, hayvancaz, en son gcn kullanarak pasl z i n c i r i n i koparm ve korkudan orackta sinip duran kpei bir iki penede paraladktan sonra kale duvarnn zerine sram ve ln enginlerine doru yank yank k k r e d i k t e n sonra kendini kaeden aa atverm. Bu hikye, hibir eyden umut kesilmeyeceini Re i t Paa'ya iyice anlatmt. Hele kpeklerin srmas b i - ^ raz oalsn, Trkiye arslannn da nelere gc yetecei o zaman anlalacakt. Bu i o denli kolay olacaa benzemiyordu. Damat Ferit Paa'nn evresinde Hrriyet ve t i l f Partisi, vatann kaderi zerine tehlikeli bir engerek ylan gibi reklenmiti. Onun da biricik amac, bizi yenmi olan dmanlarla el ele vererek ttihat diye btn aydnlardan, memleketten almakt. Btn Trkiye'yi " bir ngiliz Muhipleri Cemiyeti haline getirmek iin var g l e r i y l e alyorlard. Albay Sadk'lar, Hoca Sabri'ler, eyh Zeynelabidin'ler, Sait Molla'lar, hep bu yol zerindeydler. Kinden gzleri karard iin dmanlarn kucana dmlerdi. Parti dmanl ne abuk da memleket dmanl, vatan hainlii haline gelmiti? Hrriyet ve tilf Partisi'nin de gz yummasyla vatan para para elden gidiyordu. te, Yunanllar da zmir'e girmiler i l e r l i y o r l a r d . nsan, vatan, millet sevgisiyle kaynayan birok gnllerin aresizlikten cayr cayr yand bir srada kulaktan kulaa bir haber yaylm, bu Reit Paa'nn kulana da alnmt. Mustafa Kemal Paa, tekilt yapacakm! Reit

Paa, bu mehur askeri yakndan, fakat, vesikas bol ve her satr aydn bir t a r i h sayfas gibi tanyordu. Meru362 t i y e t devriminde birok vglerini dinlemi, 31 Mart kar devrimindeki hareket ordusu olaylar srasnda ayn vgleri bir daha dinlemi, Trablusgarp ve Balkan Savalar srasnda ondan hayranlkla daha ok konuulmu, A n a f a r t a l a r ' d a yaratt destann yanklarn ise yalnz T r k i y e ile deil btn dnya ile beraber kendisi de iitmiti. stanbul, dnya sava iinde dmann eline dmemise, bu, salt Mustafa Kemal'in anakkale'de dmana indirdii darbeler yzndendi. Bu mehur ve byk asker, memleketi, bu korkun durumdan ne gibi bir t e k i l t l a kurtaracakt? nsanst bir g isteyen bu ii nasl baaracakt? Reit Paa, bu soruya karlk aramamt. Onun iinde de umutlu bir k yanmt. O da Anadolu'yc gitmek istiyordu. Hatt, bu byk bir gereklilik gibi kendisini gizl i d e n gizliye sktryordu. Yalnz, bu mbarek t o p r a k l a r a gitmek istei, orda byk yurt grevleri yapmak kaygusundan domamt. Byle bir iddiada buiunmak elbette glnt. Oraya gitmek iinden geliyordu. O temiz ve gzel topraklara, Rza Tevfik'in dedii gibi o koyiitier diyarna gitmek istei, daha imdiden gnln mutlulukla dolduruyordu. O, kuku yok ki, bu_dncede, bu mutluluk duygusunda yalnz deildi. stanbul'un korkun gereinden tiksinen belki binlerce,

on binlerce insan, o topraklara kamak iin gizli, a k bir zlem iinde kvranmaya balamt. Bu, herkes iin olabilecek bir ey deildi. Anadolu'ya kamakla insan, ancak stanbul'u kaplam olan yerli yabanc ylanlar, yanlardan uzaklaabilirdi. Bu, yurdu kurtarmak iin h i bir garanti balamazd ki. Reit Paa, bir kolayn bularak Anadolu'ya kapa atubilmek iin gece gndz kafa yorup duruyordu. En sonra, ttihat ve Terakki'nin ileri gelenlerinden bir dostu, ona bu ite klavuzluk yapmt. O yle demiti : Devlet idaresini imdi ellerinde tutanlar kendilerine yar olacak sekiz on ehliyetli insan dahi bulamayacak bir mevkidedirler. Btn valileri, mutasarrflar, nahi363 ye mdrlerini bir rpda deitirmek isterler. Ordu kumanda heyeti zerinde de derece derece ayn deiiklii yapmay dnrler. Lkin, ellerinde adam yoktur. Onun i in mtekaitlere ba vuracaklardr. Halbuki yan banalm, dinlenmeye hak kazanm ve dinlenmek zevkini de t a t m olan mtekaitler arasndan asker, mlk, mal, adl btn devlet kadrosunu dolduracak elemanlar bulmak imknszdr. Onun iin sadrazam da, yoldalar da hayret iindeler, belki de f t u r a dmlerdir. Onlara, mnasip s u r e t l e r l e kendinizden bahsettirebilirseniz mutlaka meramnza nail olur, bir vilyete vali tayin olunursunuz. Reit Paa, savan en civcivli zamannda Talt Paa'ca

aa karlmt. Sait bu yzden, Hrriyet ve til f l a r a irin grnebilirdi. Yalnz bir ey daha vard: Onu iinden uzaklatran ayn parti, sonra onu kendi part i s i n i n saflarndan mebus karmt ki bu, mide bulandrc bir neden o l a b i l i r d i . Reit Paa, bu yzden, ttihat dostunun gsterdii areye oka nem vermeyerek denk gelilerinin ltf u n u beklemeye balamt. Onun ttihat dostu, dediini yaptrmaya alm, bec e r i k l i insanlardan biriydi. Reit Paa'nn 'szlerine bo verdiini anlaynca hemen kendisi davranmt. Tam da suyun gzne g i t m i t i . Hrriyet ve tilf Partisi'nin kodamanlarna dek etki yapabilecek adam bulmakta glk ekmemiti. Bu, ttihat ve Terakki Kulplerinden alklar khyal yapan, Hrriyet ve tilf Partisi'ni alklamaktan avular patlayanlarn banda bulunan ve abdestlerden sonra Zeynelabidin efendinin eline pekir tutan bir adamd. te, bu adam. Reit Paa'y ele alarak hizmetlerinden yararlanlacak tecrbeli bir ynetim adam olarak Hrriyet ve tilf Partisi liderlerine tantmakta gecikmemiti. Artk, Reit Paa, unutulanlar dnyasndan kurtulmak zereydi. Artk, herkes onu anyordu. Damat Ferit Paa'dan baka, partinin btn ileri gelenleri, nazrlar, ona selm stne selm gnderiyorlard. Hemen hepsi, de selm ve sayg szlerinden sonra, kendileriyle i bir364 ligi yapmas iin dileklerde bulunuyorlard.

Reit Paa, ttihat dostunun ne denli hakl olduunu anlamaya balamt. Hi akllarnda yokken devret ynetiminin arklarn birdenbire e l l e r i ne geiren bu adamlar, meer ne denli gafil kiilerdi. te, Reit Paa'y unutulmular dnyasndan ekip karan by, bu g a f l e t t en meydana gelmiti. Reit Paa, Sivas V a l i l i i n e bylece atanm, 11 Haziran 1919 da da Sivas'a vararak bu kocaman ta odaya yerlemi ve grevine balamt. Sivas'a gelir gelmez ilk i olarak asayi mekanizmasnn iyi ileyip ilemediini yoklamt. Bir vali iin bundan daha nemli bir ii yoktu. Asayi ve gven o l mayan bir blgede insanca yaanamazd. Mondros brakmasndan sonra ise asayi berbat bir durum almt. Yabanclarla onlarn oyunca olan aznlklar, ynetimi laka etmilerdi. Bu durumu douran da Mondros brakmas denen paavrann u maddesiydi: Asayi dolaysyla lzum grlrse Trk topraklarnn herhangi paras tilf devletlerince igal e d i l e b i l i r d i . Bu maddeye dayanan aznlklar ise memleketin hemen her yannda gemi azya almlar, igali kolaylatrmaya alyorlard. Bundan dolay Reit Paa, Sivas vilyetinin asayi i y le uramay yalnzca bir ynetme grevi olarak dnmyor, bunu t am anlamyla bir yurt, bir varlk y o k l u k sorunu olarak ele alyordu. O zamanar, Amasya, Tokat, Dou Karahisar da Sivas vilyetine balyd. Masasnn bana ilk oturduu gn. Reit Paa, Sivas

vilyetine bal yerlerin kaymakamlarna, mutasarrflarna ve jandarma kumandanlarna birer tezkiye yazarak asayi durumunu sormutu. Bu tezkerelere gelen karlklar gzden geiren Reit Paa, az kalsn akln karyordu. Akla durgunluk verecek bir asayisizlik korkusuyla vilyet, epeevre sarlmt. Btn bu geni t o p raklar zerinde pek bol ekiyalk yuvalar vard. Btn vilyet, Reit Paa'nn dncesine gre bir ekiya kararghna benziyordu. Kurtulu Sava'nn eiinde bu365 lunan memlekette, ite, u eteler karnca gibi kaynyordu. Amasya kazas: Daray nahiyesine erkez brahim'in be, Fndkl'da Rum Atana'n yirmi, Karaaa kynde. K o s t i ' n i n yirmi. Abac Lefter'in yirmi kiilik eteleri. Ldik kazas: Yzde yirmisi mslman, ondan yukars Rum olmak zere yz tutarnda eteler. Tokat Sanca: Merkez kazasnda siyas ete yok. Erbaa kazas: Hacbey kyl Lefter'irj, Kozlucaalan k y l stil'in, Krkharman kyl Anastas'n, Karamuklu Karlok kyl Parlos'un krk k i i l i k eteleri, Merzifon kazas: Grc Ahmet'in (Grc ve Trk kark) alt k i i l ik etesi. Gmhacky kazas: Maden blgesinde Hampo ve Kk Hampo ile Kadkyl Angiios'un krk kiilik Rum etesi, Havza kazas: Havzal Adriyan'n on be kiilik etesi, Vezirkpr kazas: Arslanolu lya ve Mina'nn on

sekiz, akr'n ve kpnarl baka bir Anastas'n, Karamuklu Karlok kyl Pavlos'un krk kiilik etesi, Hafik kazas: Otuz k i i l i k bir Ermeni etesi. Darende kazas: Ufak lde ark hrszlan. Tenos kazas: Boazlyan dalarndan inerek ky basan ve yine o dalara dnen elli kiilik bir Ermeni etesi. Divrii kazas: Siyas ete yoksa da Kasmolu smai l , Sleymanolu zzet, Hamulu Ali, Zurnac Hseyin'in yol kesenlik yapan eteleri, btn bu geni ve sahipsiz gibi grnen topraklar zerinde kyleri ve kasabalar haraca kesiyor, soyuyor, yakp ykyorlard. Trk ekiyas daha ok paraya ve mala kastederken siyas Rum ve Ermeni eteleri mala, cana birden kastediyor, bastklar kyleri yakp ykmadan ekilip gitmiyorlard. Reit Paa'nn gzleri drt almt: Demek ki, vilyet snrlar iinde dnp dolaan en azndan beyz ekiya vard. ou da siyas amalarla kurulmu ve ipleri dardan ekilen etelerdi. Bunlar, ok kan dkcyd. Hepsinin ellerinde de Rus, Osmanl, Avusturya. Alman, ngiliz tfekleri vard. Kaymakamlar ve mutasarrflar. Reit Paa'ya verdik366 leri raporlarda az b i r l i i y l e bir gerei dile g e t i r i y o r l a r d ki o da uydu : Jandarmalarmz, bu siyas gayri mslim e t e c i l e r in zerine varp da onlar sktrdnda btn aznlk kyl e r i , silhlanarak bu etelerden yana geiyor ve onlarla

b i r l i k t e jandarmalara kar koyuyor ve onlar kolayca psk r t y o r l a r d . Reit Paa, telgraf banda kaymakamlarn, mutasarrflarn bir kez de yakndan dinleyerek t am bir kan sahibi olduktan sonra stanbul'da Dahiliye Nazrna yle bir telgraf e k m i t i : Vilyet dahilinde bugnn en mhim meselesi olan asayi ve inzibat hakknda nazar dikkati ahanelerini celbetmeyi lzmei memuriyet ve hamiyet tanyorum; asayii en ziyade bozuk olan mahal Amasya sancadr. Bu livann mstakil Canik sancayla hem hudut olmasndan dolay mteaddit siyas Rum eteleri mevcut olduu gibi bunlara mukabil msellah asker kaaklarndan mteekkil islm eteleri de vardr. Katli nfus, gasb g a ret, daa adam kaldrmak, ya kasten ya kaytszlk yznden hapishanelerden f i r a r l a r , Amasya sanca iin her gn grlen vak'alardr. Asayi ve inzibatn teminiyle mmasil hadiselerin izalesi hakknda ciheti askeriye ve mlkiyece imdiye kadar tedbir alnmakta ihmal ve teksl vukuu inkr olunamamakla beraber bu halin devam edip gitmesine en ziyade saik olan ey vesaiti inzibatiye ve t a k i b i y e n i n keyf i y e t ve kemiyete noksan olduuna kanaati kmile hasl ettim. Be on gndenberi ba gsteren ekavet vakalar f a i l l e r i n i n kovalanp tutulmas iin yaplan t e b l i g a t a kar jandarma kadrosunun noksan, mevcut efradn bu gibi ilerdeki kabiiiyetsizlikleri ve iki aydanberi aylk alamamaktan

ileri gelme evksizlikleri ileri srlerek cevap verilmesi bunun en bahir delilidir. Vilyet jandarma alay kadrosu esas i t i b a r i y le 1452 piyade ve 480 svariden ibaret olup bugnk mevcudu i se 936 piyade ve 350 svariden ve bunlarn ou da hi b i r ie yaramayan bakaya ve f i r a r i efrat ile ksmen g n l 367 llerden ibarettir. Hapishane ve posta muhafzl, emirb e r l i k , yaz ileri gibi muhtelif hizmetlere ayrlan miktar tenzil olunduu takdirde mevcut 523 piyadeye ve 205 sv a r i y e maksur kalyor ki arzettiim kabiliyette bulunan bu efrat ile bir milyona yakn nfuslu bulunan c livaya, yirmi iki kazaya, altm nahiyeye blnm bir vilyet asay i i n in ne dereceye kadar temin olunabilecei teemmle ayandr. Bir t a r a f t a n aln, bir t a r a f t a n trl trl emellerle, maksatlarla kargaadan istifade etmek isteyen muht e l i f millerin tesiriyle irazeden karak fevkaldelik kesb e t m i olan mahallerde bu kadro ile i grlmek kabil deildir. Nisbeten skn ve asayi bulunduu zannoluhan Kastamonu ve Konya gibi civar vilyetlerden alnacak kymetli efrat ile kadro ihtiya derecesinde genilet i l i r veyahut buraca ie yarar zabit ve efrat tedarik olunabilmek iin aylklarn zamlaryla beraber her ay verilmesi temin edilir ve kadronun geniletilmesi mmkn o l mad takdirde imdiki noksannn tamamlanmas iin maa ve zabit meselesi temin edilmekle beraber t a k ip

ilerinde meleke kazanm muktedir zabitler kumandasnda t am mevcutlu iki blk asker daim surette jandarmaya kuvvetzzahr olarak tayin ve izam buyurulur ise asayi meselesinin baarlabileceini ve aksi takdirde bu vesait ile hibir ey yaplmak imkn olmadn anladm. A r z e t t i im asker meselesi iin kolorduya veyahut mlhakattaki frkalara mracaat konusu hatra gelirse de askerin terhisinden dolay bunlarn da mevcudu sfra indii gibi imdiye kadar vcutlarndan asayi itibariyle hibir istifade temin edilmedii de bugnk halae meydanda bulunduundan buralardan fazla bir ey beklemek f i k r i m c e abes olur. Binaenaleyh, maruzatm lyk olduu ehemmiyetle telkki buyurarak harb musibet ve fetlerinden zaten pek ziyade mteessir ve mutazarrr olan bu havali ahalisinin mal ve can ve namuslarnn muhafazas aresinin bir an evvel istikmali zmnnda icap edenlere emri kat'i verilmesini sureti mahsusada arz ve i s t i r h am eylerim. Sivas Valisi RET 368 Reit Paa'nn bu nemli telgrafna Dahiliye Nazr .Ali Kemal bey hi bir karik vermemiti. Bir milyon y u r t t a n can ve mal tehlikededir diye bar bar baran bu valiyi iitmezlikten gelmiti. Bunda oka alacak bir ey yoktu. Bu, eski Babli zihniyetinin hl sregelmekte olduunu gsteren bir belgeydi. Babli, eskidenberi ks dinlemi bir brokrasi yatayd.

Telgraf, istanbul'a ekildiinde. Dahiliye Nazr AH Kemal beydi. Reit Paa da bunu biliyordu. Merutiyet devriminden sonra hamiyet szcn en ok kullananlardan biri de bu ks dinlemi Ali Kemal beydi. Bunu da biliyordu. Hamiyet szc zerinde bu denli durmu olan bu adamn hi oimazsa sudan bir karlk vererek bu it e n syrlmas beklenebilirdi. O bunu da yapmamt. Neden mi? Gerekten bunun ok nemli bir nedeni vard. Ali Kemal'in paalar ate almt. Yangn saa sarmak zereydi. Reit Paa, bu nemli nedeni ancak birka gn sonra anlayabilmiti. Bir zamandanberl stanbul'da Mustafa Kemal meselesi diye byk kargaalar yaratan bir sorun bagstermiti. Mustafa Kemal, Damat Ferit ve avanesini a t l a t a r a k byk bir memuriyet koparm ve Anadolu'ya kapa atm, burda da ihtillci dncelerini aa vuran emirleriyle v a l i l i k l e r i , kumandanlklar sarsmaya, daldklar gaflet uykusundan uyandrmaya balamt. Meer Vali Reit Paa, kendi vilyetinin asayiini korumaya alrken Damat Ferit'le nazrlar da Mustafa Kemal'in kiiliinde beliren byk tehlikeyi ate bacay sarmadan sndrmeye alyorlard. Btn Babli, bunun i in seferber olmutu. Onlar, koltuklarn yitirmek korkusuyla yalnz Sivas' deil, btn Trkiye'yi unutmulard. Reit Paa, Mustaf a Kemal'in Amasya'dan kendisine de gndermi olduu u bildiri ile bsbtn uyanmt :

Sivas Valisi Reit Paa Hazretlerine : Vatann tehlikeli inkisamn aynen gsteren safhann hunin icraat, vicdan milliyi bir emeli hals etrafnda ve Mdafaay Hukuku Milliye ve Reddi lhak Tekilt nam 369 2/F. : 24 altnda seri bir s u r e t t e toplamaya balamtr. Yalnz m i t i n g l e r vesaire gibi tezahrat, byk gayeleri hi bir vak i t t e kurtaramaz ve ancak sinei milletten bilfiil doan kudreti mterekeye istinat ederse rehakr olur. Kuvay milliyeyi bugn iin byle yanl yollara sevk i le datmann mcazatn vatanmzn aleyhinde ve pek mebzul surette grmekteyiz. Binaenaleyh stanbul'un ibu muhalif cereyanlar, artk, Anadolu'ya ve amal ve hissiyat milliyeye hkim deil, tabi olmak mecburiyeti vat a n i y e s i d i r ve payitaht dveli itilfiye tarafndan tahliye edilinceye kadar bu mecburiyetin mutlak olduu kanaa t i n d e y im ki bu hal bittabi zat devletlerince de takdir buyurulur. Melfuf arizamda t a k d im olunan vaziyet, bugn seri ve umum bir mill kongrenin in'ikadn icap e t t i r m e k tedir. Bu davet, her t a r a f a t a m im edilmitir. Devletin inkisam mevzuubahis o l d u u bir srada dman propagandasyla ba veren Krdistan istiklli gibi cereyanlar dahi bilmuhabere t a r a f t a r l a r n celp ve hilfeti saltanat etrafndaki gayei mterekemize davet ve tamamii mutabakat suretiyle lehlhamt lehimize dnm ve kongreye davet olunmutur. Bu mill ve hayat mesele iin zat devletleri gibi vatanperver ve sahibikelim mtefekkirlere

tevecch eden fedakrlk bilhassa pek byktr. Bu gaye, felah mill istihsal edilinceye kadar acizleri Anadolu'dan ve sinei milletten ayrlmayacama ve bu noktada n i h a y e t i n e kadar bir ferdi millet gibi alacama millete kar mukaddesatm namna sz verdim. Hi bir kuvvet, bu azmi milliye mni olamayacaktr. Bu karar cizanem umum Anadolu'da re'sikrda bulunan mesul ve kymettar umum arkadalarmn i t i h a t ve kanaati mterekesine istinat etmekte olduunu da ilveten arz ile ihtiramat mahsusai kalbiyemi teyit eylerim efendim hazretleri. 22 Haziran 1919 nc Ordu mfettii yaveri fahri Hazreti ehriyr Mirliva MUSTAFA KEMAL 370 Mustafa Kemal'in melfuf ariza dedii yaz da devl e t in tamamiyeti, m i l l e t i n istiklli tehlikededir diye balayan nl ihtill bildiriiydi. Reit Paa'nn eline Mustafa Kemal'in bu ihtill bild i r i s i n d e n sonra, Dahiliye Nazr Ali Kemal'in o ok tehlikeli ve alaka bildirisi gelmiti: Mustafa Kemal Paa, byk bir asker ve gerekten vatanperver olmakla beraber.. diye balayan bu bildiri memleketin mlk amirlerine de onu kskvrak balamak iin emir vermi oluyordu. Dahiliye Nazrnn bu bildirisi, Reit Paa'y arpac kumrusu gibi dndrmeye balamt. Talihsiz vali. imdi

kendisini rs ile eki arasnda gryordu. Mustafa Kemal Paa, onun valilik ettii topraklar zerinde ihtill meclisi toplayacakt. Sivas' bir ihtillciler ehri yapmaya hazrlanyordu. Onun toplamak istedii kongre, bir i h t i l l c i l e r kongresinden baka bir ey deildi. Buna gre. Reit Paa, Ali Kemal beyin valisi olduundan Mustafa Kemal Paa ile herhangi bir ilikide bulunamayacak duruma dyordu. Gerek Mustafa Kemal'in, gerekse Ali Kemal beyin b i l d i r i s i ayn gnde Reit Paa'nn eline gelmiti. Tecrbeli Vali, akna dnmt. Cok zor bir duruma dtn anlyordu. Onun amiri Ali Kemal beydi. Onu dinlemek zorundayd, ekmeini de o veriyordu. i de Anafartalar kahramannn szlerini dinlemek istiyordu. Bunun iin ylece dnd : Kanun, iyice incelenirse, mill isteklerin ve ihtiyalarn aklanmas demekti. Bu iki bildiriden hangisi mill e t in isteine daha uygundur? Mesele bunun bilinmesine kalyordu. Acaba ilerinde Reit Paa da bulunan Anadolu val i l e r i , Mustafa Kemal'in dediklerine kulaklarn tkar ve ona srtlarn dnerlerse daha m iyi ederler, yani millet i n isteine daha uygun mu karlk vermi olurlard? 371 Reit Paa, Anadolu'ya yeni gelmi ve memleketin eteler elinde mim inim inlediini grm ve stanbul'un da bu duruma hi kulak asmadn deneyerek anlamt.

Reit Paa, vicdanyla uzun boylu dvmek zorunda kalyordu. Mevkii ve ekmek parasyla bu yeni,heyecanl mill durum arasnda bir denge kurmak gerekiyordu. Bu her babayiidin yapaca i deildi. O, bir g a f l e t eseri o l a r a k Hrriyet ve tilf F a r t i s i ' n in Anadolu'ya vali olarak gnderdii bir adamd. O, bir Hrriyet ve tilf Partili gibi dnemezdi. Bir yandan da mat ve mlk namna hibir eyi olmayan bir adamd. Biricik g e im kayna, devletin verdii maat. Akta brakldnda kimden yardm grecek, aln neyle dindirecekt i? Mustafa Kemal Paa, onun geimine yardm edebilir miydi? Mustafa Kemal Paa'nn, Erzurum'dan sonra Srvas'ta da bir ihtill kongresi toplamaya alrken stanbul hkmetince iinden atldn da bilmiyordu. Reit Paa, bu duruma ne yanndan baksa zorlukla karlayor, bunu zmleyecek bir are bulamyordu. Bir yan da onu avutan kimi belirtiler vard. Sivas halk arasnda onun yayd ihtill dncelerine kar scak bir ilgi uyanmt. Mdafaay Hukuku Milliye ve Reddi lhak Cemiyetlerinin halkn varl bakmndan olan deeriyle stanbul hkmetinin dayand Hrriyet ve tilf Partisi'nin deeri arasnda doru bir lme yapmak gerekiyordu. Yine anlalyordu ki 1908 hrriyet ihtillini yapan ordu, bu sefer de mill kurtulu davranlarna klavuzluk edecekti. Bu, akt. Reit Paa, Sivas'a varmak zere stanbul'dan ayrlrken

Hrriyet ve tilf Partisi liderlerinden birka, onu uurlamaya gelmiti. Bunlardan biri, p a r t i l e r i n i n szcs olarak ona unlar s y l e m i t i : Siz, bizim babamzsnz. Sivas vilyetini bu kanaa t l a elinize verdik. Orada oullarnz (Hrriyet ve tilflar) tenvir ediniz, irat ediniz, nizam ve ntizam altna sokunuz. Buna hay hay dememek elinde deildi, bu kpr372 y mutlaka gemeliydi. Reit Paa, Sivas'a vardnda verdii bu sz, oktan unutmutu bile. O, imdi ancak kanunun ve vicdann emrinde namuslu bir y n e t im adamyd. Yalnz, onun unuttuklarn, Hrriyet ve tilf Part l s i ' nm Sivas'taki kuyruklar unutmamt. Bir gn, bir adam ziyaretine geldi. Bu, eski Sivas mektupusu Elleziolu (lyaszade) Halit beydi. Kendisini ylece t a n t t : Hrriyet ve tilf frkasnn Sivas ubesi Reisi! Reit Paa'nn aklna hemen stanbul'dan ayrlrken vaadetti babalk gelivermiti. te, ilk oul da kagelmiti. Bu ara, Reit Paa'nn burnuna kt bir koku arpmt. Herifin az le gibi rak kokuyordu. Evet, Damat Ferit Paa'nn Sivas temsilcisi sarhotu. Konuurken, szckleri alkol kokusuna bulanarak kyordu. Reit Paa, bu saygsz oulsa yine de gler yz gsterdi. Bu le gibi kokuyu duymazlktan geldi. Halit bey, hi bir buyur iareti beklemeden geip, paann sandaki koltua uzanr gibi oturmutu, buna

yaylmak demek daha doruydu. Adam, senli benli konuuyordu. Sanki valinin krk yllk ahbabyd. Halit bey, hobeten sonra, sz ttihat ve Terakki'ye g e t i r ip veritirmeye balamt. Bu parti adamlar iddetle kovalanmal, t u t u l u p balar ezilmeliydi. Reit Paa : Neden? diye sorunca teki, u karl v e r d i : Hrriyet iln ettik, dediler, eski hayrat da berbat edip btn hrriyetimizi elimizden aldlar. Sopayla intihap yaptlar; kendi meclislerine bile danmadan harp atlar, milyonlarca vatan evldn vatan hudutlar dnda ldrttler. Badat derken onlar Galiya'da Avusturya topraklarn mdafaa ettiler. Bir yandan da hrszla germi verdiler. Maazalar resmen soydular, eski dev i r l e r in msaderelerine ta karttlar. Zelili celil, celili zelil eylediler. Aya ba, ba ayak yaptlar. Arap kavmi necibini incittiler, bizden souttular. Daima oynar gibi soukkanllk iinde t e h c i r l e r yapp on binlerce insan ktadan ktaya ardlar. Nihayet, mlkn drtte n el373 den kardlar. Sonunda milyonlar dercep edip savutular. Pirincin tan ayklamak iini bizim frkann omuzuna braktlar. Reit Paa. durgun bir sesle : Memlekette kanunun hkim olmasn lzm gryor musunuz? diye sordu.

 Tabii. O takdirde devlet idaresinde hata veya su ileyenler Divan- li'den balayarak mevkilerine, vazifelerine gre derece derece mahkemelere tevdi olunur. Varlacak neticeye gre cezaiar verilir. teki bir kahkaha a t a r a k : ttihatlar kanun tandlar m ki, biz de onlara kanun dairesinde muamele yapalm? Siz, Fosfor Mustafa Paa'ya Erzurum mftsnn verdii cevb bilir misiniz? Hayr!.. Halit bey, bundan sonra bacak bacak stne atarak" unlar a n l a t t : Fosfor M u s t a f a Paa, ttihat gibi u l u o r t a i grrd, san solunu dnmezdi. Erzurum valisi iken de derebeyvari davrand, unu hapsetti, bunu srd, istediine, dayak a t t r d , btn vilyeti t i t r e t t i . te. bu adam, bir gn Erzurum mftsyle konuuyordu. Szn akna uydu, mftye sordu : Kabirde sual-cevap varm. Mnkir-Nekir adl iki melek gelip llere bir eyler sorarlarm. Doru mu? Mft efendi hi dnmeden cevap vermi : Dorudur, hem de bu sual-cevap pek ardr paa hazretleri. Ama sizin iin byle bir geit noktas yoktur. Mnkir'le Nekir, efendimizi kabirde rahatsz etmeyeceklerdir. Neden? nk, llerin mezarda sorguya ekilmeleri imanlarnn veya imanszlklarnn anlalmas, iman olanlarn

cennete, imansz olanlarn da cehenneme yollanmalar iindir. Zatlinizin makam cehennem olduundan sual melekleri tarafndan imtihana ekilmenize hacet kalmayacaktr. 374 Halit bey, bu hikyeyi anlattktan sonra, yapm old u u byk etkiyi hesaplayarak anason ve pastrma kokularyla cilalanm bir kahkaha att ve hikyesine u son ucuilitirdi: ttihatlar da mahkemeye vermek zaittir. Onlar sorgusuz-sualsiz ipe ekilmelidir. Reit Paa, bu sarhola bir tartma kaps amakt a n dikkatle saknarak konumay daha durgun bir alana gtrmek i s t e d i : Frkanzn vaziyeti nasldr? Kulbnzde ka kii mukayyet? Halkn size kar dncesi ne ekildedir? Seviliyor musunuz? Alka gryor musunuz? dedi ve sonra kesesinden at nal gibi kocaman bir mhr kararak Reit Paa'ya g s t e r d i : Hrriyet ve tilf frkas da, halk da, Sivas'ta u grdnz f a k i r insandan ibarettir. Ben dnrm, syl e r i m , frka mhrn, halk da kalbn basar! Halit bey, sonra pek yksekten bir poz a l d : Mhr kimdeyse, Sleyman odur. naallah bu Sleyman sizden honut olur, siz de Sleyman'dan memnun kalrsnz. imdilik Allahasmarladk. Halit bey, gitmek zere ayaa kalkt, kapya dek gitt i , yine geri dnd. Reit Paa'nn yanna gelerek onun

kulana fsldar gibi yle d e d i : Mustafa Kemal Paa'nn ittihatl hortlatmak i i n didinip durduunu elbette biliyorsunuz. Enver'ler, Tal t ' l a r , kaarken onu yerlerine vekil braktlar; emrine de b i r k a yz bin altn verdiler. Anadolu'ya geip t t i h a t l hortlatmasn emrettiler. Fakat, eski amlar bardak oldu. imdi, kimse dolma yutmuyor. Heriflerin maskesi dt, yzlerinin karas meydana kt. Onun iin aldran yok. Herkesin kula Hrr i y e t ve t i l f t a , itilf devletleri de bizimle dost. Mustafa Kemal bouna yoruluyor. Lkin ne de olsa, ordu kumandanl etmi bir asker. Zarar vermese bile mide bulandrr. Merkezi umumiye yazdm; azlini istedim. Bugn yar n onun da anna ot tkarlar. Sizden niyazm, ondan t e l 375 graf filn alrsanz bana bildlrmenizdir. kinci bir niyazm da cnun azn kullanan Rasim beye yz vermemenizdir. Reit Paa : . Rasim bey mi? diye sordu. Eski Sivas mebusu, iliine kadar ttihat. Daha dorusu, yeni batan mebus olabilmek iin, ttihatla sadakat gsteriyor. Mustafa Kemal'in emriyle mdafaay Hukuk Cemiyeti diye bir d i r i n t i meydana getirmek istedi. Tek bir adam kandramad. Kazdrd mhr koynunda gezdirip duruyor. Mhr kimdeyse Sleyman odur, demitiniz. Demek Rasim bey de bir Sleyman.

 Aramzda fark var. Ben parmam kaidrsam Sivas ayaa kalkar. Rasim bey, davul zurna aldrsa kulak asan, dinleyen olmaz. Rasim bey, datlan stanbul meclisi mebusanndan Reit Paa'nn arkadayd. Paa, onu temiz bir nsan olarak tanmt. Mebuslarn ou, onu seviyordu. Rasim beyin. Mustafa Kemal Paa ile balant kurmas Reit Paa'nn ok houna g i t m i t i . Bu gen adam, z sz bir kimseydi. Onunla iten ve zevkli konumalar yaplab ilirdi. Rasim beyin bu yeni durumu Reit Paa'nn ok houna gitmekle beraber onunla ne biim bir balant kuracan kestiremiyordu. Hrriyet ve tlflarn errine uramadan onunla karlkl konuabilmesi ok gt. Ejderhalar kukulandrmamak gerekiyordu. Yoksa, v a l i l ik elden g i d e b i l i r d i . Btn tehlikesine karn Rasim beyi grmeyi ok istiyordu. Rasim bey, bir gn kendisi kalkp Reit Paa'nn ziyaretine geldi ve onu sevindirdi. Reit Paa'nn bu eski mebus arkadana ilk sorusu u oldu : Mustafa Kemal Paa ne yapyor, ne yapmak ist iyor? Vatan paralanmaktan, devleti batmaktan, millet i esir olmaktan kurtarmak istiyor. Neye gveniyor? 376

 Trkn ahametine, cesaretine, fedakrlna! Ras im bey, Mustafa Kemal'in yirmi iki gndr Anadolu'da bulunduunu, valilerle mstakil mutasarrflara birok b i l diriler, direktifler gnderdiini ve bunlar incelemesini syleyerek Reit Paa'y uyard. Kendisinden nce vali vekillii grevini yapm olan Hasbi efendi, bu dosyay Reit Paa'ya vermemiti. Acaba bu bir unutkanlk m. yoksa bir kast myd? Reit Paa, bunun zerine hkim olan Hasbi efendiyi artm, bu dosyay getirmesini istemi ve almt. Hkim ve vali vekili Hasbi efendi bu dosyay henz yeni vahye verecek zaman bulamamt. Hrriyet ve tilf Partisi'nin Sivas Tekilt Bakan Halit bey, Reit Paa'y, Sivas'a geldii gnn hemen akamstne doru ziyaret etmi, Rasim bey de ertesi gn onu grmeye gelmiti. Arada yirmi drt saatlik bir ara vard. Reit Paa, 12 Haziran 1919'da Sivas'a varp valilik konana yerleirken, Mustafa Kemal de Havza'dan Amasya'ya geliyordu. Bunun iin de Reit Paa, Ali Kemal'in o tehlikeli telgrafyla Mustafa Kemal'in ihtill bildirisini henz almamt. ite, Reit Paa, Sivas'a gelmeden nce. Hasbi efend i n in eline gemi ve bir zarfn iine doldurulmu olan daha nceki ihtill bildirisi ve d i r e k t i f l e r i n i imdi eiine alm merak ve dikkatle incelemeye balamt. ikin z a r f n iinden ilk kd ekmi, okumutu; yle balyordu: Sivas Vali Vekili Hasbi efendi hazretlerine :

zmir'in ve maalesef bunu takip eden Manisa ve Aydn'n igali mstakbel tehlikeyi daha alen ihsas etmitir.. dedikten sonra Trk milletini byk ve heyecanl mit i n g l e r l e bu igali protesto iin uyarmay salklyor, ve gayri mslimlere kar yaplacak taknlklara hi bir vak i t frsat verilmemesi gerektiini sylyordu. Reit Paa, Mustafa Kemal'in bu bildiride g s t e r d i i yreklilie hayran olmutu. Gen ihtillci paa, daha imdiden memleketin gerek sahibi ve koruyucusuymu gibi konuuyordu. Reit Paa'nn merak artmt. kinci belgeyi dikkatle ekmi ve okumaya balamt. Bu, onun 377 s t a n b u l Harbiye Nezaretine yazd bir yazyd ve yle diyordu: Harbiye Nezareti C e l i l e s i n e: C. 2 Haziran 1919 i f r e : Sivas ve civarnda bulunan Ermenileri ve bilhare gel en mltecileri tethi edecek hic bir hdise olmamtr. Ne Sivas'ta ve ne de civarnda daii endie hibir hal yoktur. Herkes sakinane i ve gleriyle meguldr. Bunu s u r e t i katiyede arz ve temin ederim. Binaenaleyh, ngiliz notasndaki istihbarat membann ne olduu cizler i n c e bilinmemek lzmdr. zmir'in ve Manisa'nn igali messifi zerine ahalii slmiyece yaplan ve anasr Hrist i y a n i y e hakknda hibir f i k r i husumet tazammun etmeyen i t i m a l a r d a n belki de bazlarnn mtevahhi olmalar varidi hatrdr.

 t i l f devletleri, m i l l e t i m i z i n hukuk ve i s t i k l l i ne riayet-., kr kaldka ve millet, vatan tamamii masuniyetinden emin bulunduka, anasr gayri mslimenin duar hayet olmasna hibir sebep yoktur ve bu bapta devlete kar her t r l mesuliyeti taahht ve buna tamamiyle emniyet buyurulmasn i s t i r h am ederim. Fakat, stikll ve mevcudiyeti milliyeyi imha ve bakay hayat tehlikeye isal eden igal, suikast ve taaddi gibi zmir havalisinde grlmekte olan f i i l i y a t n zuhurat mmasilesine kar ne milletin heyecan ve teessrat- vicdaniyesini ve ne de buna mstenit tezahrat milliyeyi men, tevkif iin nefsimde ve hi kimseden kudret ve t a k a t gremeyeceim gibi, bu yzden tahadds edecek vakayi ve hdisdtn karsnda mesuliyet kabul edebilecek ne kumandan ve ne mlkiye memur u ve ne de hkmet tasavvur ederim. Mustafa Kemal. Mustafa Kemal, bu yrekli ve demir gibi yurt ve insanlk kokan yazy Harbiye Nezaretine gnderirken birer suretini de kumandanlk ve v a l i l i k l e r e gndermiti. Reit Paa, bunu okuduktan sonra bir sigara tellendirerek ylece dnmek zorunda kalmt: te, cesaretin allyulls byle olur ve bir milleti 378 ayaklandrmak istiyen bir inklp, kendilerinde kuvvet ve kudret hissedenlere kar byle az kullanr. Lkin, Mustafa Kemal Paa, ngiliz notasna ve Sadrazama byle karlk verirken acaba neye istinat ediyor? Tahsilat

yzde otuza dm, malsandklar tamtakr, memurlara aylk verilemiyor. Umum terhis mnasebetiyle, kolordu mevcutlar yzde on nisbetine dm. Yeni efrat alnamyor, daha dorusu alnmyor. Alnsa da u pahallkta g i y d i r i l m e l e r i , yedirilip iirilmeleri imknsz. Her dada, her derede bir ka ete, karargh kurmu, kyly ve ehirliyi korku iinde yaatyor. Siyas vaziyet ise berbat. Dnyann en byk ve en kudretli devletleri aleyhimizde. Bunlardan bir ksm yurdun en mhim noktalarn ellerinde bulunduruyorlar. Bir yandan da yorulmam, ypranmam bir orduyu vatann brne sokmular. O vastayla da manev kudretimiz zerinde tazyik yapyorlar. Evet, bu vaziyette Mustafa Kemal'in istinatgah ne olabilirdi? te, Reit Paa bunu kar ziyaretini yapt srada eski mebus arkada Rasim beye sormu, ondan u karl almt: Millet!... Reit Paa, bu denli kolay bir karlkla yetinmemit i . in daha derinliklerini kurcalamak hevesine kaplmt . Ona milletin bezgin ve yorgun olduunu sylemi, byle bir millete ne yaplabileceini renmek istemiti. Rasim bey, Reit Paay akna eviren u karl vermiti: Mustafa Kemal Paa, ok byk bir ahsiyettir. Onun her gl yeneceine inanmak gerektir. Millete g e l i n c e o, mnsz bir harpten bkkndr. Fakat, boynuna zincir taklmak istendiini anlarsa arslan kesilir, ate

kesilir, yldrm kesilir. te Mustafa Kemal Paa o arslana, o atee, o yldrma istinat ediyor. Reit Paa, bu taptaze heyecana baya imrenmiti. Ne ipirin, ne taptaze, ne gzel ve ne yksek bir heyecand bu!.. Yalnz, bir milyon yurttan maln, cann, namusunu korumakla grevli bir idare adam bir i h t i l le gzleri kapal nasl k a t l a b i l i r d i? 379 O. 1908 hrriyet devrimine karm bir t t i h a t y d . Bu yeni kargaaya gleryz gsterebilmeyi akl, bir i d a reci olarak bir t r l almyordu. Bunun iin de admlarn ok dikkatle atmaa karar vermiti. Bu arada Rasim beyden mdafaay Hukuk ve Reddi lhak Cemiyetleri zerinde bilgi almay da unutmamt. Ona yle bir soru sormutu: Hrriyet ve tilf Kulbnn reisi hemehriniz Hal i t bey, o kulb nefsinde temessl ettiini syledi. Sizin cemiyet de o ekilde mi? Sade bir mhrden ibaret mi? Rasim bey, bu soruya temiz yrekli bir dost olarak karlk v e r d i : O kadar kalabalk deiliz. Fakat bata mft o l mak zere ulema takm hemen hemen bizimle beraberdir. Okur-yazarlarn, bilhassa mnevver genlerin hepsi etrafmzda toplanyor. Mill vaziyetin arl, yurdun bllmek istendii hakikati, daha ak surette anlalrsa btn halk, hatt Hrriyet ve i t i l f l a r n siyas i h t i r a s veya ahs menfaat takip etmeyen takm da bize iltihak

edecektir. nk, dva, vatan davasdr, istikll davasdr. Sivas'a gelir gelmez, blgenin siyas durumu zerinde, Reit Paa'nm renebildikleri bunlard. Daha sonra da doktor b r a h im Tali beyle gren Reit Paa, Mustaf a Kemal'in ii salama balamak iin kendi adamlarn daha nceden gidecei yere gnderip orda bir o r t am yaratmaa altn anlamt. brahim Tali bey, illegal bir i h t i l l c i o r t am hazrlamak iin ok kuvvetli bir propaganda yapmaktayd. Mustafa Kemal gelinceye dek, Sivas M i l l rgtnn hazrlanmas gerekti. Reit Paa. grtnde, ondan da Mustafa Kemal Paa'nn dehasndan lflar iitmiti. O da batmakta olan Trkiye'yi ancak byle bir liderin kurtarabileceini sylemiti. Reit Paa, hl sallantdayd. Bir ynetici olarak hl kafasn bu ie yatramamt. Yine, bir y n e t im adam olarak alacak, elden geldiince serinkanl ve akll davranacakt. Reit Paa, btn imparatorluk lkelerini y i t i r i i m i zi 380 doal buluyor ve iin ancak bu kadarlkla kalacan! sanyor ve Trkiye denen gerein haritadan silinmek ist e n d i i n e bir t r l inanmyordu. zmir'in igaline de, bu yzden geici bir saldr gzyle bakyordu. Bu dncelerle davranmaa alan Reit Paa, stanbul'un emirlerini elden geldiince uygulamaa aly o r s a da Mustafa Kemal'in ihtillci almalarn da grmezlikten geliyordu. te bu lml ynetme karariyledir

ki, daha sonralar Erzurum Kongresine katlmak iin Sivas'tan delege seilen Evkaf baktibi Ziya beyle retmen Fazlulian beyin seilmelerine, yol paralarnn millett e n toplanmasna ses karmamt. Bu, devlet aleyhine ilenmi bir su olduu iin kiml e r in bununla ilgili olduunu aratrmaktan da uzak kalmamt. Bu da ilerdeki bir sorumluluk kaygusuyla olmut u. Ziya bey, gece gndz ien bir adamd. Bir iki sofrasnda gidecek delegeler aranrken : Ben giderim, demiti. Sonra, bunun kelleyi koltua almak demek olduunu anlaynca, gitmek istememit i . Fazullah Hoca da bu iin yeniliini sevmi olanlardan biriydi ve gzleri kapal ileri atlmt. hret dkn, harisin biriydi ve mebus olmak meraklsyd. Bu iki namuslu adam bylece Reit Paa katnda lekelemek isteyen, Hrriyet ve tilfn Sivas ubesi Bakan Halit beyden bakas deildi. Rasim beyle Mft Rauf efendiye gre ise bu iki adam k a r a k t e r l i , namuslu, yurtsever kiilerdi. Reit Paa, bu iki adamn bunca tehlikeyi kmseyerek Erzurum'a doru yola klarnn, ruhlarnn derinliinde duyduklar bir yurtseverlik heyecaniyle olduunu sezmiti. Onlar vatann elden g i t t i i n e gerekten inanmlard. Bu denli byk tehlike yalnz kuru bir n iin gze alnamazd. Reit Paa'ya gre, Babli de Bu Anadolu yavrularn isyana sevkedecek hatalar stste ilemekt

e n geri kalmyordu. Babli'nin iledii en nemli ve korkun yanllk, 381 sava yllarndaki Ermeni tehcirine karm olanlar ihbar edilmesini, t u t u l u p hapsedilmesini ve cezalandrlmalarn istemesi olmutu. Bu, byk i f t i ra yamurlarna ve halkn gvensizlik dalgalar iinde bocalamasna sebep olmutu. Bu yzden de stanbul hkmetinin prestiji halkn gznde adamakll krlmt. Rum ve Ermeni halkn srlmesi, ldrlmesi, yalnz i t t i h a t ve t e r a k k i n i n kodamanlarnca, o da sava kanunlarna dayanlarak yaplmt. Onun iin de ortadaki sorumlular, ilkin sava kanun ve zorunluklar, daha sonr a devletin sorumlularyd. Anadolu halkn bu tehcir cinay e t l e r i n d e n sorumlu tutarak Anadolu'ya yeni bir kargaa v e gvensizlik tohumu serpmek doru muydu? Sonra, dou vilyetlerindeki Trk - Krt Mslman halk, aznlklarn srgn ve ldrlmesi iiyle hi ilgili olmadklar halde general Antranik'in emrindeki Ermeni ordusu eliyle acmadan kesilip biilmiti. Ve bu ehitler in tutarnn be yz bin kiiye ykseldii syleniyordu. Bunlarn hakkn arayan kimse de yoktu. Reit Paa, zarfn iindeki Mustafa Kemal imzal yazlar ekip okuduka, gzleri alyor ve durumu kavrar gibi oluyordu. Btn bunlar, Sivas'a geldiinin ertesi gn renmiti. Mustafa Kemal'in Sivas'ta bir kongre yaplacan bildiren yazsiyle Dahiliye Nazr Ali Kemal bey

i n o tehlikeli yazsn karlatrarak okuduunda da Re i t Paa, t am anlamiyle kanm deildi. Mustafa Kemal'i, hem hakl, hem de gl gryordu. Btn bu haklln ve glln, gerek stanbul'u, gerekse tilf devletlerini dize getirecek kertede olduunu kestiremiyordu. Ne yapmalyd, yurda yararl olacak adm nasl atmalyd? Bunun iin, Dahiliye Nazriyle Mustafa Kemal'den gelen yaz ve telgraflar okuyor, bunlar vicdannn terazisinde t a r t a r a k bir sonuca varmaa alyordu. te, t am bu srada Sivas'a Ali Galip adl bir kii geld i . Gelir gelmez de ayann tozuyla Reit Paa'nn katna kt. Bu, Elz'a yeni Vali olarak atanm ve stanbul'dan yola karak doruca0 Sivas'a gelmiti. Yalnz de i l d i , yannda birka da maiyet memuru g e t i r m i t i . 382 Ali Galip bey, uzun boylu, dik durulu eski bir kurmay albay emeklisiydi. Karsndaki koltua gmlmeden nce kendi adn ve sann syleyince Reit Paa onu hemen tanmt. Bu adam, Balkan savandan nce Kaysen'den, ttihat ve Terakki'nin btn adaylarn yenerek kendini mebus s e t i r m i t i . O meclis, pek uzun mrl olmam. Ali Galip bey de bu srada aktan aa Hrriyet ve tilf olduunu gstermemiti. Bir oklar i yzn anlad halde kendini bamsz bir mebus olarak tantmay da baarabilmiti. Reit Paa, byk sava yllarnda onu y i t i r m i t i . Ondan konuulduunu hi iitmemirti.

te, bu yzden de, drt yl ncesinden dalp bugn karsna bir karabatak kuu gibi birdenbire kvermesi, Reit Paa'y baya artmt. Elbette, Babli, bu tip e n t r i k a c l a r l a ibirlii yapacakt. Bunun da pek anlalmayacak bir yan yoktu. Ali Galip, geveze bir adamd. Re i t Paa'nn deyiiyle az kalabalk bir adamd; habire konuuyordu.- Daha ok, vnyor, durmadan ttihat ve Terakkiye sp sayyordu. Reit Paa, biraz akn, biraz zgn ve sknt iinde bu yaveleri dinlemee alyor, ya da dinler grnyordu. Adam, byle ulu orta konuurken birdenbire deiik bir durum alarak damdan der g i b i : Aman, Paam, demiti, ben stanbul'dayken Must a f a Kemal Paa'nn azli derdestti. Hatt, Divanharbe evki de dnlyor, konuuluyordu. Resmi bir i'ar var m? Reit Paa, Ali Kemal beyin telgrafn onun eline tu tuturdu. O da bunu byk bir ilgiyle okudu ve sonra Re- it Paa'y anlaml anlaml szerek: Peki, ne yapmak fikrindesiniz? diye sordu. Hi! Reit Paa bu lkonik karl hi dnmeden vermiti. Sonra karsndaki adamn kendisini stanbul'a jurnallayacan dnerek : Nezaret, bize sadece o zatn azledfldiini ve kend i s i y le temastan itinap etmekliimizi bildiriyor. Hatt 383

stanbul'a celbinin Harbiye Nezaretine ait olduunu tasrih ediyor. O halde ne bizce, ne sizce yaplacak bir muamele olmasa gerek. Ali Galip bey, bunun zerine kuyruuna baslm bir ylan gibi yerinden frlad ve sol elinin ba parman yeleinin koltuk kesimine geirerek: Muhterem paa hazretleri, dedi. Her vazife mafevk makamdan tebli edilmez. Cok kere hd.selerin gidiinden vazifeler vcuda gelir. Mustafa Kemal Paa meselesi de o kabildendir. nk, bu zat, her idare memurunu kendi ahsiyle alkalandracak ve devlet menfaati noktai nazarndan hal halini pheli gsterecek takmdandr. Nitekim, Dahiliye Nezareti de onun bu vaziyetini tesbit edip size b i l d i r m i t i r . Zatliniz, nasl olur da maslahatn icabn ifada msamaha edersiniz? Maslahatn icab ne olabilir? Devlet aleyhine kyam etmeyi tasarlad sabit olan Mustafa Kemal Paa'y hemen yakalatmak, mahfuzen istanbul'a yollamak.. Masiahat bunu icap ettiriyor. Ne hakla? Bu, barda tarmt. Ali Galip bey, fkeden kplere bindi. Reit Paa, hem yaa ondan byk, hem de eski bir Valiydi. Bunun iin de onun yzne kar sp sayacak yreklilii gsteremiyordu. Sonra, bu korkun fkenin yeri ve zaman da deildi. Bunun iin ister istemez fkesini yenmek zorunda kald. Galiba, ltife ediyorsunuz. nk bir Vali, hele

sizin gibi bir ok v i l y e t l e r idare etmi tecrbeli bir Vali, ahs ekavetler gibi, siyas ekavetlerin de hemen giderilmesi lzm olduunu biz mevkide naiz mezlerden duymaa ve renmee muhta deildir. Fikrinize hibir surette itirak etmiyorum. Fakat, mnakaamz mantk bir surette bitirmi olmak iin itirak eder grnerek, anlamak istiyorum. Mustafa Kemal Paa'y siz benim yerimde olsanz tevkife teebbs eder misiniz? Teredddsz! Hangi kuvvetle? 384 Polis, jandarma ve icabnda asker kuvvetiyle! O zaman. Reit Paa, bu adamn Dnya Savann sonundan beri halkn ruhunda meydana gelmi olan de i i k l i i n zerresini bilmediini anlad. Mustafa Kemal Paa'nn unun urasnda bir aylk bir zaman iinde halk kendisiyle ve dnceleriyle nasl ve neden bu denli ilgilendirdiini anlayamazd. Reit Paa, y n e t im adamlarnn byle ve buna benzer zamanlarda ok daha dikkatli ve serinkanl olmasn sylemek isteyerek azn aaca srada kap vuruidu ve Hrriyet ve tilf Partisi Bakan Halit beyle Belediye Reisi Zihni efendi ien girdi. Reit Paa, iki Vali arasnda gemekte olan tartmay bu yeni gelenlerin iitmemesi iin susmu ve konumasnn bitmi olduunu anlatacak bir davran taknmt

 . Yeni gelenleri Ali Galip beyle tantrmak isteyince o glerek : Beyefendiyle otelde teerrf etmitim. Buraya t e r i f l e r i de nimet oldu. Kendisini mnakaamza hakem yapalm, deyiverdi. Ali Galip bey, bunu der demez de Reit Paa'yla yapt k l a r tartmay olduu gibi onlara anlatt. Reit Paa, bu patavatszlk ve saygszlk karsnda arp kalmt. Az kalsn bu patavatsz herifi tersliye c e k t . Cok ierlemitl. Yalnz, Hrriyet ve tilf Partisinin bu taral iki kodamannn neler yumurtlayacaklarn ok merak ettiinden fkesini yenmek zorunda kald. Belediye Bakan Zihni efendinin grne gre, bel i r l i bir dnce sahibi olmad meyaandayd. Acaba o. bu konumalarda nasl davranacak, ne yan tutacakt? Bu, Reit Paa iin o l d u k a i l g i n t i . Halit beyin. Dahiliye nezaretini Mustafa Kemal dolaysiyle Vilyete gnderdii yazlardan haberi yoktu. Ali Galip bey, ona syleyince zvanadan kt: Ben yazmtm, eer kuvvetli telkinlerimle istanb u l ' d a k i l e r i cesaretlendirmeseydim Mustafa Kemal Paa mutlak ensenizde boza p i i r i r d i . 385 2/F. : 25 Bunu syledikten sonra Reit Paa'ya dnd, onu baya u szlerle azarlad: bavulu biz aldk, ama parsay siz toplayacaksnz. Gnk, ordu mfettiini yakalatmak erefi size nas

ip oluyor. Reit Paa, Ali Galip beye sylediklerini ona da sylemekten ekinmedi. O, Mustafa Kemal'i tutuklamak i i n h i bir makamdan emir almamt ve bylece onun katnda bir tutuklama konusundan sz edilemezdi. te. o zaman kzlca kyamet koptu. Halit bey. azndan anason, pastrma kokulariyle kark kpkler saarak Reit Paa'ya saldrmaktan ekinmedi ve onu vatan hainliiyle sulandrncaya dek ileri g i t t i . Sanki Reit Paa'nn miri imiesine onu azarlamaa kalkt. Elz Vali aday ise bu durumdan ok sevinliydi. Btn davranlaryle onun dediklerini doruluyor ve pek" honut grnyordu. Bunun zerine, davranmak Reit Paa'ya dmt. Hem v a l i l i k erefini, hem de kendi kiisel erefini kurtarmak ve korumak zorundayd. Doruldu ve dediini yapmak gcnde bir insan g i b i : Efendi, bir kelime daha sylerseniz sizi kap dar ederim, dedi. Ali Galip beye d e : Beyefendi, dedi, mnsz konuuyorsunuz. Sizde bana yol gsermek. vazife vermek hakk ve kudreti yoktur. Mustafa Kemal paa'y hapsetmek size lzm ve bilhassa kolay grnyorsa onun kendi vilyetiniz hudutlar iinde ceveln edecei gnleri bekleyiniz. Halit bey. Vali sillesinin ne demek olduunu snam kimselerdendi. Yzn buruturarak susmaktan baka care bulamay da bunu gsteriyordu. Ali Galip bey,

o trden deildi. O Reit Paa'yla die di tartmay denemekten geri durmad. Vatan grevlerini unutanlar uyarmann da bir vatan grevi olduunu syleyecek oldu. Reit Paa, hemen kabaca onun szn kesiverdi: Birbirimize rehberlik etmek hakkna malik deiliz. Onun iin susalm. 386 Bunu syleyerek eline bir kalem ald ve i yapar gibi grnerek, onlan bylece kmsediini gstermek ist e d i . Ali Galip bey, Reit Paa'nn bu davrannn anlamn anlam ve odadan kmak gerekliliini duymutu. Onun ktn gren Halit bey de odadan kmak zorunda kalmt. Reit Paa, yle kzgnd ki, onlarn odadan karken Allahasmarladk deyip demediklerini bile iitmemiti. Bu srada Belediye Bakan Zihni efendi, sa elinin parmaklarn uzunlamasna birletirerek onlarn arkasndan tuzlama iareti yapyordu. Sonra da. yine pandomima ile Reit Paa'nn durumunu alklyor ve onun eli plesi bir insan olduunu anlatmak istiyordu. Reit Paa, bu t i p insanlardan yle t i k s i n m i t i ki, ona da yz vermedi. Kalarn a t t , byle maskaralktan holanmadn anlatmaa alt. Reit Paa, bu saygsz insanlarn yaptklarndan ok sklmt. Kendisini karanlklar iinde, kimsesiz, esiz, dostsuz ve yalnz duyuyordu. Bir iki saat byle yalnz bana ve karamsar dnceler ve duygular iinde yzerek oturdu. u srada candan

bir arkadala dertlemee can atyordu. Neredeydi byle bir arkada? Ancak, ikindi gneinin sar altn gibi hulyalandrc klar iinde iinin s e r t l i i , katl biraz yumuam, duygular ve dnceleri normal tonunu bulmutu. te, bu srada, kap vuruldu ve balarnda pek uzun boylu, ince krmz yzl, mavi gzl, uzun boyunlu, sarn orta yal bir adam, arkasndaki drt kiiyle ieri girdi. lk ieri giren, Sivas'n en varlkl ve zengin erafndan erke Emir paayd. Emir Paa, Sivas'n eski hanedanndan Mehmet Ali Efendiye refikasndan dolay akrabal olan bir erkesti. Enite dedii Mehmet Ali Efendinin ocuu olmadndan hayli bir yekn t u t a n mal, mlk haremine, ondan da Emir Paa'ya kalmt. Emir Paa, bu umulmaz mirasn iinde yaamay az bularak tegallp yoluna sapmak istediinden yirmi be yl evvel Valilerden Halil beyin to387 kadn yemi. Diyarbakr'a srle yazm. Reit Paa'dan nceki valilerden Reit Akif Paa ise kendisini hazineye borcundan dolay hapsettirdii gibi etliye stlye tvbe edecek derecede de tazyik altnda bulundurmutu. Bu z a t n paal da Abdlhamit devrinde Bab serasker m a s a r i f a t nazr Sadettin Paa'ya yollad bir halayn saraya kabul edilmesinden ve ahzade dourup gzdeler arasna girmesinden dolay idi. Reit Paa. Emir Paa'nn hikyesini ok nceden biliyordu.

Hrriyet devriminden sonra da birok ilere karmaa yeltendiini itmiti. Albay Sadk beyin kurmu olduu Hrriyet ve tilf Partisinin Sivas ubesini aann da Emir Paa olduu kulana alnmt. Reit Paa, ilk Sivas'a geldii gnlerde ehrin eraf n d a n olan Emir Paa da bir oklar gibi onun ziyaretine gelmiti. Halit beye kmasndan sonra Reit Paa'nn Hrriyet ve tilf Partisine hi de sempati duymad anlalmt. Bunun iin Emir Paa. bu partinin aleyhinde atp tutuyor ve bsbtn bu partinin karsnda bir a d am .rol oynuyordu. Gndzleri byle grnen Emir Paa, geceleri klahn karp silhlanyor ve Halit beyle rak masasnn banda asp kesiyordu. Elbette bunun hikyesi de abucak Valinin kulana geliveriyordu. Abdlhamit. gnderdii gzel erke kzna kar Emir Paa'ya paalk vermiti, ama bu trl paalklar, srmal giynekler ve niforma salayamyordu. Byle de olsa Emir Paa yine de merutiyet devriminden sonra Sivas'ta har vurup harman savurmutu. Emir Paa a d a m l a r i y l e daha kapdan girer girmez Reit Paa'ya u soruyu s o r d u : Mustafa Kemal Paa azil mi edildi? Bilmiyorum. Reit Paa, bu karl dnmeden vermiti. Bunu azndan kardktan sonra da pek zlmemi, piman olmamt. Onu patavatszca sorguya eken bu mt e g a l l i b e y e byle karlk veriine sevinmiti bile.

Abdlhamit'in mirlmeralk rtbesi verdii Emir Paa, hemen dilerini gstermekte gecikmedi: 388 Siz bilmiyorsunuz ama, halk biliyor, diye alayl bir biimde konutu. Hatt sizin gibi henz bu ii duymayanlar varsa duysunlar, diye duvarlara yaftalar yaptrlyor! Emir Paa'nn dedikleri doruydu. Reit Paa'nn yanndan kovduu Hrriyet ve tilf Partisi Sivas Bakan, ayrlr ayrlmaz hemen Mustafa Kemal'in iten el e k t i rilditni bildiren birka yafta yazdrp ehrin gze arpan b i r k a yerine astrvermiti. Reit Paa, Emir Paa'nn verdii bu haber zerine hemen polise y a f t a l a r n indirilmesi iin emir verdiyse de polisler, hibir yerde yafta namna bir eye rastlayamadlar. Yine haber alndna gre Halit beyle adamlar yaft a l a r kendileri yaptrp, sonra yine kendileri kaldrmlard. Yaftalarda Mustafa Kemal'in iten uzaklatrld ve t u t u l u p hapsedilmesinin gn meselesi olduu yazyordu. Valinin merak ettii uydu: Acaba Halit bey bu yaft a l a r neden hem kendisi astrp kendisi kaldrtmt? Acaba yaptklarna piman m olmutu? Akla gelen baka bir ey de Mebus Rasim beyle dokt o r brahim Tali beyin bu yaftalar kaldrtm olmasyd. Emir Paa, bu haberi vermi, Sivas asayiinin korunmas iin de d i l e k t e bulunarak e k i l ip g i t m i t i . Vakit, akama yaklayordu. Reit Paa, sabahtan beri ilk kez yalnz ve dnceleriyle babaa kalmt.

Tek bana hkmet konandan kt. Jandarma dairesiyle sadaki hapishanenin arasndan geen tozlu yoldan yukar, Kabakyazsna doru yrmee balad. Mezarlklar gemi, sanayi mektebinin nne gelmiti. Merakm yayalasndan kopan serin bir akam rzgr yzn okuyor, kafasnn iindeki yec mec ordusuna benzeyen karanlk sorgu sual ynlarn ve bir sonu isteyen dncelerini serinletiyordu. ehrin bat ufku, gn yar yerine dek altnla kaplanm gibiydi. Gne btn ovay da bu altn renginin tonlarna boyamt. Ovann gney ucundan ylankavi kvrlarak geen Kzlrmak da bir erimi altn suyu gibi akyor ve yer yer kvlcmlar sayordu. Sessiz bir dnyann ortasnda, karanlk dnceler i y le bir sre dolaan Reit Paa. zengin doa gzelliklerini de bandaki ary dindiremiyeceini anlayarak eve dnd. Btn dnd, yafta yaptrma iinden dolay Halit beye nasl bir darbe indireceiydi. Onu kanunun penesine t a k a r a k polise ve mahkemeye srklemek, stanbul'daki ejderhalar uyandrabilirdi. Bunun iin Hrriyet ve tilf Partisi Sivas Bakanna hibir ey yapamayacan dnerek de epey zld. Reit Paa, ok nemli bir Valilik grevini mahsust a n unutarak, yalnz Halit beye deil, stanbul'daki ejderhalardan Ali Kemal beye de nemlice bir vuru vurmutu. Ali Kemal beyin, Mustafa Kemal Paa'nn iinden uzaklatrldn bildiren bildirisini emir altndaki Kay-'

makamlk ve m u t a s a r r f l k l a r a bildirmemiti. Bylece de Tokat, Amasya, ebinkarahisar mutasarrflar ile yirmiye yakn kaymakam, bu melunca haberi almaktan uzak kalmt. Hrriyet ve t i l f l a r n yafta kepazeliklerine karlk byle bir ceza dnm olmas. Reit Paa'nn vicdann huzurla dolduruyor ve onu bu le kargalarndan almasna sevindiriyordu... Halit bey ve a r k a d a l a r i y i e Emir Paa. Reit Paa'y 24 Haziran 1919 gn grmee gelmiler. M u s t a f a Kemal'le ilgili yaftalar da duvarlara o gn yaptrlmt. Ertesi sabah, 25 Haziran gn doktor brahim Tali bey erkenden Reit Paa'y ziyaret etti. Ayni konular zerinde uzun uzadya konuuldu. Reit Paa, karsndaki bu hem hkim, hem de hekim olan aydn adamla konumaktan byk bir haz duyuyordu. brahim Tali bey, ilkin yle bir konuma kaps amt: Dahiliye Nazr Ali Kemal bey, bir zamanlar edebiyatta yaptn imdi siyasiyatta yapmay emel edinmi galiba! Malm ya! O, Abdlhamit devrinde bir mddet 290 kdam gazetesinin Paris muhabirliini yapmt. Gnderdii mektuplarda bazan bir resim salonunun alma merasiminde, yahut Elize'de verilen bir ziyafette hazr bulunduunu bildirir ve o merasimle o ziyafet hakknda uzun uzun tasvirler i z i k t i r i r d i . Serveti Fnun edebiyat statlarndan Hseyin Cahit bey, bir gn onun teselsl edip giden yalanlarn aa vurdu, btn o merasim ve

z i y a f e t haberlerinin Fransz gazetelerinden arma olduunu ispat e t t i . Bana yle geliyor ki, bir emri vaki husul n e yol amak istiyor. Reit Paa, byle bir davrann olamayacan syleyince ibrahim Tali bey de : Kolorduya byle bir i'ar yok. Halbuki sizden nce kolordu kumandanlarnn bu mhim haberi almalar lzm gelirdi, dedi. Reit Paa, brahim Tali beyle konuurken onun Mustafa Kemal'in Sivas temsilcisi olduunu bilerek konuuyordu : Bu iin asln mmknse Erzurum ve Ankara kolordularndan renmee alsanz. brahim Tali bey, Sivas'taki mdafaay Hukuk ilerini beraberinde g e t i r d i i t o p u binbas Kemal beye grdryordu. Rasim bey de bu ikisiyle ayr ayr balantlar kurmu bulunuyordu. Reit Paa, ok dikkat etmiti. Bunlarn vatan ve millet ilerinden konumalar bir bakayd. Bir i t e n l i k l e r i , bir inandrclklar vard. undan ki, kend i l e r i de t u t t u k l a r dvaya yrekten balydlar, inanyorlard. Halit bey ve arkadalarnn bu konuda yaptklar konumalar Reit Paa'da tiksinti uyandrmt. brahim Tali bey ve arkadalar, hibir kar peinde komuyor, yalnz elden gitmekte olan yurdun kurtuluu i in areler aratryorlard. tekilerse dmanlarn acma duygularna snarak yurdu kurtarabileceklerini sanyorlard.

Onlarca bu ii baaracak olanlar da ancak Zeynelabidin, Mustafa Sabri ve Vasfi Hocalar, bir de Damat Ferit Paa'yd. 391 Reit Paa da tpk brahim Tali Bey ve arkadalar gibi dnyordu. Ne yazk ki isyan ve ihcill aktan aa destekleyemezdi, hatt Ali Kemal'in emirierine bile kafa tutamayacan anlyordu. Bunun iin brahim Tali Beye bu iler zerinde neler dndn de amaktan dikkatle saknmt. yle ki Ali Kemal beyin tehlikeli bildirisini sancaklcra ve kazalara bildirmediini bile Tali beye sylememiti. Yalnz, Ali Galip'in samalklarn anlatmaktan da kendini alamamt. brahim Tali bey de bu iki ii renmek iin valiyi aramt. Doktor, bu iki ok nemli haberi hemen Amasya'daki Mustafa Kemal'e ifrelemek iin koarcasna Reit Paa'nn yanndan ayrld. brahim Tali Beyin Reit Paa'y ziyaretinin ertesi gn Ali Kemal beyin Dahiliye Nazrlndan ekildii haberi geldi. Reit Paa, tam anlamiyle armt. Bu ne demekti? Hi de yklacak bir kuvvete benzemiyordu. Hele Halit bey ve arkadalariyle Ali Galip bey, onun topla yklmaz bir kale olduuna yedikleri ekmek gibf inanyorlard. Oysa Mustafa Kemal'in iten el ektirmesini saladktan sonra esrarl bir biimde ekilmiti. Halit beyle Ali Galip bey, bu haberi alr almaz akna dnmler, hemen durumu anlamak ya da tartmak zere Vali'nin yanna

komulard. Mustafa Kemal'e iten el e k t i r d i i n d e kukusu olmayan o kudretli adam, nasl olur da Dahiliye Nazrlndan ekilirdi? Halit beyle Ali Galip bey yine Reit Paa'nn yanndaki koltuklara kurulmu ve atp tutmaa balamlard. Daha nce Mustafa Kemal'i tutup stanbul'a yollamak v a c i p t i , imdi farz olmutu. Bylece, hkmette bir darbe yedii anlalan Hrriyet ve itilf Partisi, prestijini yeniden ykseltebilirdi. Reit Paa, krl sakalnn kllarn hrsla ve znt y l e ekitirerek bu iki adamn yaptklar tatsz tartmay t i k s i n t i y l e dinliyor, ikide bir onlarla elenmeyi de unutmuyordu. Bir aralk konu bsbtn Mustafa Kemal'in yakalanmas evresinde dnmee balamt. Ali Kemal'i unut392 mular, azlarndan kpkler saarak bu yeni konunun tartmasn yapyorlard. A Galip bey tevkif, tevkif, tevkif deyip dururken, Reit Paa, yznde eytanca bir alayla: Ne hakla? deyivermiti. Ali Galip bey yine kuyruuna baslm bir ylan gibi yerinden frlad. Daha azn a p bir szck sylemesine vakit kalmadan Reit Paa. ona ikinci amar yaptrverdi: Ve hangi kuvvetle? Ali. Galip bey, artk, ayakta kvranp duruyor, sustur u c u karhklar bulmak iin ne yapacan bilemiyordu. Yine sa elinin ba parman yeleinin Koituk izgisine

sokarak garip ve megaloman davranlarla odada dolayor. Reit Paa'y azarlyor, tehdit ediyor, sonra yalvarrcasna dileklerde bulunuyordu: Sizin altnzdaki u sandalyenin bile hicap duyarak ve harekete geerek Mustafa Kemal'i tevkif etmesi lzmdr diye bar bar baryordu. Ali Galip bey, bir ara susunca Reit Paa hemen bundan yararland ve u soruyu sordu: Geen gn buyurmutunuz ki, vilyetin hudutlar dahilinde, msamaha etmem, bu ii yaparm. Hastalandm ileri srerek sizi yerime vekil braksam o hlyanz burada da tahakkuk ettirmeye alr msnz? Ali Galip, en yksek perdeden yle bard: Dediimi vallahi yaparm, billahi yaparm, parot donr, yaparm! Halit bey, sze kart: Harput Valisi bir yana dursun, bu ii ben bile yaparm. Yalnz, siz bana kk bir pusula ile salhiyet veriniz, st tarafn dnmeyiniz. Reit Paa yle konutu : Alemdar Mustafa Paa'y, byk iler dnd anlalm iken Sadrazam elebi Mustafa Paa, hatt 4 nc Sultan Mustafa onu niin tevkif ettirmediler de onun yataan altnda mevkilerini kaybettiler? Grnt e Yenierilie husumet izhar, hakikatte ise stanbul'un siyas ve itima rezaletleriyle mcadeleyi tasavvur eden 393

Abaza Mehmet Paa'y yine burada, Sivas ehrinde Kalavun Yusuf Paa niin tevkif edemedi? Tarihi kartrrsak yakn saylacak mazi iinde halkn muhabbetine ve mzaheretine gvenerek herhangi bir sebeple ileri atlanlarn kolaV kolay malp edilemediklerini grrz. Onun iin mokui olalm, sknetle konualm. Bar yank vatana yeni bir yara da biz amayalm. Reit Paa'nn bu a k i l i a szleri bittiinde kzlca kyamet de koptu. Her iki konuk birden en ar davran saylacak szlerle Reit Pac'ya ullanverdiler. Neymi, t a r i h t e n konumak? Neymi soukkanllktan dem vurmak? O isyanclarn yardaks, ittihatnn daniskasyd. Bu lflar st ste Valinin yzne kar tekrarlanarak syleniyordu. Ona, artk topun aznda olduunu stste kabaca sylemekten ekinmiyorlard. Reit Paa, bu lflara kzmaz gibi grnerek direnle glmsyor ve onlar bylece kplere bindiriyordu. Bu zoraki glmsemeleriyle oyalamaa alarak' onlar nasl sepetleyeceini dnp duruyordu. T am bu srada, Sivas telgraf mdr, yznden kv l c m gibi terler fkrarak ve hzl hzl soluyarak ieri g i r d i ve konumalar bakla keser gibi kesip atverdi. Sa e l i n d e rzgrda bir gz yapra gibi titreyen bir telgraf t u t u y o r d u . Reit Paa, telgraf hemen merakla ap okumaa balad. Telgrafta unlar yazyordu: Sivas Valisi Reit Paa H a z r e t l e r i n e : imdi, Tokat'tan Sivas'a mteveccihen hareket olunduunu

ve zat devletleriyle teerrf imknnn tekarrp ve tahakkuk etmek ^ere bulunmasndan dolav sammi s u r e t t e mtehassis bulunduumu arzederim. nc Ordu Mfettii MUSTAFA KEMAL Bugnler, artc gnlerdi. te, Reit Paa, Must a f a Kemal'in telgrafn okuyunca bir kez daha armt. 23 Haziranda iten el e k t i r i l d i i bildirilen Mustafa Ke394 mal, yine Ordu Mfettii o l a r a k telgraf ekiyordu. Bu anlalmas g bir oyundu. imdi 27 Haziranda yine nc Ordu Mfettii olarak Sivas'a geliyordu. Sonra. Sivas'ta Harput Valisi eliyle yakalanmak istenen gen paa, hi gzn krpmadan tehlikenin gzne geliyordu. brahim Tali beyin ifres i n i , hi kukusuz almt. Byle olduu halde y i i t e gel i y o r d u . Reit Paa'y artan bir ey de bu gz peklik-; t i . Reit Paa, ilk aknl g e t i k t e n sonra elindeki telgraf uzatt: Buyrun okuyun. Sonra da kalkn tertibat aln. nc Ordu Mfettiini yakalayn! Telgraf yer gibi, ier gibi bir solukta okuyup bitiren Ali Galip beyin gzleri fal ta gibi alm, beti benzi birdenbire uuvermiti. Gzleri kmldamadan bolua bakyor, yalnz dudaklar titriyordu. Bu sefer, Halil bey, onun titreyen elinden telgraf ekip ald, yuvarlaklaan gzleriyle, bir kez, bir kez daha okudu; onun da

yznde bir damla kan kalmamt. Reit Paa, bu iki adamn gln durumlar karsnda nerdeyse keyfinden kahkaha atacakt. yle yapmayarak mahsus kalarn att ve yle d e d i : Beyefendi, bir ey sylemiyorsunuz. drt saat sonra Mustafa Kemal Paa, Sivas'ta bulunacak. Burada n i i n oturuyorsunuz? Dncelerinizi yapsanza! Ali Galip bey, hem zgn, hem de utanm bir dur um almt. Telgraf bir kez daha gzden geirdikten sonra: Geliyor, deil, geliyor deil, imdi gelmi, Sivas'a hemen hemen girmi, nk telgrafn keide saati zerinden alt saat gemi! armak sras yeniden Reit Paa'ya gelmiti. O, saat kaydn grmemiti. Telgraf yeniden okuyunca bunun doru olduunu anlam tek sorumlu adam olarak etekleri tutumutu: Ben, Paa'y karlamaa gideceim, isterseniz siz Halit beyin temin edecei kuvvetle kendisini tevkif ediniz! dedi. Ali Galip bey, mahmurluundan aylmti: Onunla Harput'ta karlasaydk dediimi mutlaka yapardm. Lkin, burada mesuliyet size a i t t i r . Reit Paa, karsndakilere blf yapmamt. Gerekten Mustafa Kemal'i karlamaa gidecekti. Onu dndren bir ey vard. Mustafa Kemal'i karlamak iin hi bir hazrlk yaplmamt. T e l g r a f t a yazlan

saate gre Mustafa Kemal, nerdeyse ehre girdi g i recekti . Bunun iin karlayc toplamaa da zaman yokt u . Yalnz, brahim Tali beyi artt, telgraf gsterdi. Tal i bey, bu iten haberi olduunu paaya duyurur bir davran ald. Yalnz: stikbale kacak msnz? diye sordu. Tabi! Yalnz vilyet erknn paann geliinden haberdar edebilmek ve onlar da istikbale karmak iin. biraz vakit kazanmak lzm. Sizden ok rica ederim. Numune i f t l i i n e terif buyurunuz. Mustafa Kemal Paa henz oraya gelmemise kendisini bekleyiniz, bizler gelinceye kadar da i f t l i k t e istirahat etmelerini temin ediniz. yle derlice topluca istikbale kmazsak ayp olur. Bu arada Harput Valisi ve Hrriyet ve tilf Partisi bakanyla yapt tartmay da bir rpda anlatverdi. Doktor, onun szlerini susarak ve glmseyerek dinliyordu. Sonra: Elenceli bir muhavere! dedi ve kp g i t t i . Reit Paa da, Rasim beye haber gndererek, Must a f a Kemal'i karlamak iin gerekli kiileri toplayp hazrlanmasn bildirdi. Sonra, telgraf mdrn artt, ona da, Mustafa Kemal'in Tokat'tan ve Yenihan'dan ne zaman ayrldn mutasarrf ve kaymakamdan sorup renmesini istedi. Gelen karlklarda Mustafa Kemal'in henz Yenihan'la Sivas arasnda bulunduu anlalyordu. Henz Numune iftlii evlerine varmad da meydandayd.

Reit Paa da bu srada gereken hazrl yapmak i in vakit bulduuna sevindi ve deerli yolcunun Numune iftliine varaca saati de ayarlayarak otomobiline bindi ve batya doru yola kt. 396 Reit Paa, sapsar bir toz bulutu kaldrarak giden arabada hem iyi bir karlama yapamad iin zlyor, h em de Trkiye'nin bir numaral mill kahraman olmak yoluna giren bu gen ve kudretli paayla karlaacana seviniyor, bu yzden de garip bir heyecan duyuyordu. Otomobille on dakika eken Numune iftlii yolu uzadka uzamt, ya da Reit Paa'ya yle grnyordu. En sonra tozlu yolun sanda aalar iindeki uzun yap grnd. Reit Paa, bir ocuk gibi s e v i n i y o r d u. Must a f a Kemal'le karlamay mrnn en nemli olay olar a k alyordu. Uzaktan i f t l i i n nnde grd o t o m o b i l , Mustaf a Kemal'in otomobili olmalyd. Ne var ki. M u s t a f a Kemal ve arkadalar otomobile binmee hazrlanyorlard. Bu, ne demekti? Paa'nn bir saat i f t l i k t e dinlenmesi. S i v a s ' t a k i l e r in at. araba bularak karc kabilmesi iin ok gerekliydi. Otomobil, i f t l i i n nnde durunca Reit Paa, hemen indi. Karsnda iki uzun boylu, yakkl adam, d i k i l mi kendisine bakyordu. Bunlardan sivil giyinenin Hamidiye Kahraman Rauf bey olduunu hemen anlamt. Yaver kordonlar takm paa giyinekli olan da elbette

Mustafa Kemal Paa'yd. Hemen byk bir sevgi ve heyecanla bu gen, sarn ve baklar delip geici mavi gzl askere doru i l e r l e d i , onun uzatt kemikli ve iradeli eli skt ve sonr a: Ho geldiniz, ama, dedi ehre g i t m e k t e acele buyuruyorsunuz. lk kahvemizi burada imek tenezzlnde bulunmaz msnz? Mustafa Kemal'in yz, sert ve askt. Reit Paa'y akna eviren bir emredici s e s l e : Hayr, hayr, kahveye lzum yok. Hemen hareket edeceiz! dedi. Reit Paa, gerekten ne olduunu anlayamamt. ehre dnmek zere kendi o t o m o b i l i n e binmee giderken yine Mustafa Kemal'in sert bir ton tayan sesini i i t t i : Siz de yan ma buyurunuz! Reit Paa, Mustafa Kemal'le ayn otomobille gitmee can atyorsa da yakn bir devrin nl kahraman Rauf beyin br otomobilde kalmasna gnl raz olmadndan : Rauf beyefendiyi zatlinizden ayrmak istemem. Ben, msaadenizle kendi otomobilime bineyim, dedi. Olmaz, yanma geliniz!.. M u s t a f a Kemal, bunu t am bir kumandan o t o r i t e s i y le sylediinden Reit Paa, baka bir ey sylemeden gitt i , Mustafa Kemal'in yanna oturdu. Yalnz, fena halde sarslmt. Bunun altnda bir bit yenii vard, ama neydi?

Balangta bir iltifat sand bu arn sonunda bir kukunun eseri olduunu sezmekte gecikmeyen Reit Paa, ok byk bir ac duymaa balamt. Bu belki de mrnn en byk ayd. M u s t a f a Kemal, gerekten Reit Paa'dan kukulanmt. i f t l i k t e onu kahve imek bahanesiye elendirip Sivas'ta tutuklamak zere bir hazrlk yaptracan sanyordu. ehre aslan yatta ii de Mustafa Kemal'in midesini bulandrm bulunuyordu. Mustafa Kemal, burada t a m bir i h t i l l c i gibi tedbir amaik zorunda kalmt. Otomobiller, ehre doru yollanmt, henz. M u s t a fa Kemal'in kukusunu bilmeyen Reit Paa : nallah, yolculuunuz iyi geti! dedi. Mustafa Kemal, kukulu baklarn onun gzlerine d i k t i : Sen, onu brak da, dedi, Sivas'ta yaplan hazrlklar anlat: Beni tevkif etmek iin ka kii bulabildin ve bunlar nerede pusuya yatrdn? Reit Paa, tam anlamiyle armt. Yalnz kekeler gibi unlar syleyebildi: Aman paam, bu nasl sz? Reit Paa, ruhunun zerine bir ekita dm g i bi ezilmi, bitmiti. Mustafa Kemal. Reit Paa'nn yzndeki dferin znty grerek kukunun yersiz o l d u unu anlam gibiydi. Yine de tam karar verememiti. Gzlerinde beliren bir glmseyile : Ali Galip'le yaptnz mnakaalardan haberim 398

var. dedi. Fakat beni Numune iftliine alkoymak iin b r a h im Tali beyi memur ediinizden, ahsen de ayn tekl i f t e bulunmanzdan phelendim. Ali Galip'in sizi de kend i n e uydurmu olmasna ihtimal verdim. Sizi otomobilime alm da bu yzdendir. Yanmda rehine gibisiniz. ay e t bir pusu varsa, sizin belki de benden nce kurban gitmeniz muhakkaktr. Reit Paa'nn gzleri yaarmt. Mustafa Kemal yine glmseyerek: htiyat iyi eydir. Size de tavsiye ederim ve bu maceray unutmanz isterim, dedi. Mustafa Kemal, Amasya'da ayn yirmi beinde Siv a s ' t a aleyhinde tehlikeli bir kmldama baladn haber almt. Bu haberi Sivas'tan brahim Tali bey, ifrelem iti. Mustafa Kemal, ucunda bir t e h l i k e sezilen nedenleri yerinde bomak iin hemen davranmak gerektiini anlam, her zaman olduu gibi imek gibi karar vermiti. 25-26 gecesi yaveri Cevat Abbas beyi arm ve sabahleyin gn madan Amasya'dan gneye doru yolculua klacan ve ona gre hazrlk yaplmasn emretmiti. br yandan da beinci tmen kumandan ve kurmay heyetiyle bir tedbir almak zere davranmt. Bu tedbir uydu: Beinci Tmen kumandan, hemen o gece en iyi subay ve eratndan bir atl piyade takm hazrlyacakt. Mustafa Kemal, 26 Haziran sabah Rauf, Sreyya (Yiit) ve Cevat Abbas beylerle mehur Benz o t o m o b i l i n e binerek Tokat'a doru yola kacakt. abucak

kurulacak atl piyade takm da ayn ynde yola karlacak ve her an Mustafa Kemal'le balantl bulunac akt. Bu yolculuk, hibir yana telgrafla bildirilmeyecek, Amasya'da da kimseye sylenmeyecekti. Mustafa Kemal, Rauf bey ve br iki arkadaiyle 26 Haziran 1919 sabah Amasya dalarnn btn koyu glg e l e r e boduu Amasya'y arkada brakarak, henz kul a r uyanmadan yola dmt. Yeilrmak sa yanda, elma baheleri arasndaki yatanda sessizce akyor, ara 399 sra, aalarn seyrekletii yerlerden, birden bire uzun bir cam erit gibi parlyor, sonra yine gzden siliniyordu. Sol yandaki yksek dalardan serin ve tatl bir esinti geliyor, yolcularn endieli dncelerle yanan alnlarn serinletiyordu. Carcurum klalarn sada brakarak tozlu ve bozuk yolda sarslarak ilerlediler. Sr ve koyun srleri ar ar o t l a k l a r a doru gidiyordu. Amasya'ya giden eekli, atl ve yayan kyller, otomobildeki sarn subayla arkadalarn merakla gzden geiriyorlard. Kazova'da yaman bir Haziran gnei yediler. Turhal'a vardklarnda kahvelerin nnde sralanm ak sal ve sakall Pri fani lerin okluuna amaktan kendilerini alamadlar. Burda lm insanlara pek dokunmuyor mu neyd i ? Gerekten de bir yn salam ihtiyar, ubuklarn ierek, nargilelerini t o k u r d a t a r a k peykelerde oturuyor, bu yeni yolcular sakin baklarla szyorlard.

Yeilrmak biraz aadaki bol ve zengin stlk" iinden yine sonsuz akn srdryordu. Mustafa Kemal'le arkadalar, akama doru Tokat'a girdiler. Amasya gibi iki yandan dalarla evrilmi byk bir sel yatana benzeyen ehre girer girmez Must a f a Kemal'in ilk ii, telgrafhaneyi kontrol altna aldrmak olmutu. Gidiinin, Sivas'a olduu gibi hi bir yana da bildirilmemesini salamak istiyordu. Mustafa Kemal, arkadalariyle 26/27 gecesini Tokat'ta geirdi ve Sivas Valisine, oraya yollandn bildiren ak bir telgraf ekerek 27 Haziran sabah Yenihan. Camlbel zerinden yola kt. Sivas'a otomobille alt saat ekiyordu. Telgrafn alt saat sonra ekilmesini emretmiti. Araba, Tokat yokuunu ok zorlukla km, Yenihan'a doru ve ordan tede de epeyce dzlkte yol af*m, Camlbel denen ve mehur Krolu ile ilgili olduu sylenen Dolambal darack ve dik yokua trmanmada ac ac homurdanp tksrmaa balamt. Yolcular yukar yryerek kmlar, tepede Krolu emesinin banda yine ihtiyar Benz'e kavumulard. Ortalama ykseklikteki bir sra yal tepeler, yemyeil ve gen amlklarla rtlyd. Camlbelin gneyinden 400 aa yine ylankavi inen yol, tepelerin bitiminde tipik, b i r c am erit gibi parlyor, sonra yine gzden s i l i n i y o r d u . aasz, kel t o p r a k l a r a giriyordu. Artk burdan tesi, Sivas'n sar bozkrlarla evrili geni ekin t a r l a l a r i y l e birlet

i i snr zerinden bir y a y l m ate gibi keklik sesleri ge, liyordu. Ak buusuz bir mavilikle r t l gkyz, geni ufuklu yayla zerinde*' gz ve gnl doyuruyordu. O t o m o b i l i n g r l t s n d e n yollardaki at fklar iinde arpa arayan ba kkll tarla kular havalanyordu. Ekinsiz, orak t o p r a k l a r d a otlayan koyun s r l e r i n i n kpekler i , az dolusu havlayarak yldrm gibi o t o m o b i l i n zerine atlyor, kimi zaman otomobilin st ak olduundan t e h l i k e bile y a r a t y o r l a r d . Y o l l a r d a . t e k tk kanlar, alvarl kadnlarn ve kei klndan alvarl e r k e k l e r i n nnde uzun, yank gcrtlar kararak ar ar Sivas'a doru yol alyor, erkekler Paa ile arkadalarn, ellerini g s l e r i n e bastrarak selmlyorlard. htiyar Benz, artk yayiann sapsar tozundan, hem kendi boz bir renge bulanm, hem de binicilerini toza dumana batrm olarak Sivas'a girmek zereydi. Numune i f t l i i n i n hemen yaknlarnda Sivas'tan btn hzyla gelen bir o t o m o b i l l e karlaarak duruvermiti. Bu Must a f a Kemal'le karlamak zere yola kan brahim Tali beyin otomobiliydi. Otomobilden inerek i f t l i k yapsnn avlusunda birka dakika o t u r u p dinlenmilerdi ki. bu srada Tali bey, Mustafa Kemal'e Reit Paa'nn kendisini biraz alkoymak isteini anlatvermiti. te, bunun zerine kafasnda bir kuku imeki akan gen paa, yerinden frlam ve: yleyse abuk o t o m o b i l l e r e ve Sivas'a! diye barmt. Onlar o t o m o b i l l e r e binmek zereydiler ki. Reit Paa'nn

otomobili kagelmi ve hep b i r l i k t e Sivas'a yollanmlard. Numune iftliinden biraz ayrldklarnda kardan eski ve byk bir Yayla ehrinin panoramasiyle karlatlar. Yeillikler iine gmlm koskoca bir ehir, ekin tarlalarnn kysna dek yaylmt. Daha yaklanca bu yeillii meydana getiren nesnenin, Sivas'n -mehur kavaklar olduunu anladlar. 401 2/F.: 26 te grnd Sivas'n balar! hikyesini anlatarak gltler. Sular ok bol olan ehir, ok gzel kavak y e t i t i r i y o r d u . Orta direi kavaktan yaplan Orta Anadolu kyleri iin en deerli aa kavakt. Kavaklarn grn bitip de sa yandaki lisenin nnden geen yolun balangcna vardklarnda, btn Sivas halkn orda toplanm buldular. Kara ve alaca arafl gen ve yal kadnlar, ak sarkl hocalar, kavunii abani sarklarn, krmz feslerine dolam ayak pant a i o n l u haclar, oluk ocuk, zaten dar olan tozlu yolun her iki yann iki sra haiinde doldurmu, ad bunca gr l t l e r karm olan paay grebilmek iin sabrszlkla bekliyorlard. nc kolordunun bulabildii btn askerler ve subaylarsa en bata yenilmi bir memleketin askerleri olduklarn unutmu grnerek sarn paa ile arkadala* rn dimdik selmladlar. Mustafa Kemal, bu karlamaya sonsuz sevinmiti. Hemen otomobilden indi, arkadalar da inerek askeri ve halk selmlayarak yryen paann

ardnca ilerlediler. Mustafa Kemal Paa, sonradan tarih olaylara sahne olacak olan, liseyi sanda brakarak meydan geti ve Hkmet konann kocaman yapsndan biraz aada t am drt yol azndaki nc kolordu merkezine g i t t i . Hepsi Kolordu Merkezine girmilerdi ki, Mustafa Kemal'in kolordu subaylarndan birine u emri verdii iit ildi: Burada bulunan Harput Valisi Ali Galip'le onun stanbul'dan beraber getirdii kimseleri hemen buldurun, buraya getirin. Ali Galip beyin beraberinde t stanbul'dan getirdii kukulu adamlar on kiiydi. Aradan ok gememiti ki, askerler ve subaylarn nlerine katt Ali Galip beyle adamlar Kolordudan ieri girdiler. Mustafa Kemal Paa, hkmet meydanna bakan geni ve aydnlk kumandanlk odasndaki masann banda oturmu, onlar bekliyordu. Geldiklerini grnce hepsini odaya aldrp karsna dizdi. Yznden den bin 402 para olurdu. Kalar atlm, yz aslmt. Bu durumda Ali Galip beyi yerden yere arpt, batrp kard. Kelimelerin silleden fark yoktu. Sivas'ta gnlerdir evirdii iren dolaplar bir bir sayp dkyor, tkrkten beter hakaretler Harput Valis i n in yzne yamur gibi yayordu. Onlar oturtmam, hl ayakta tutuyordu. Gen paa, karsndakileri yerden

yere vururken srasn drp Mill hareketin nit e l i i ve kutsall zerine de ok gzel szler sylyordu. Bu utandrc hrpalama karsnda put gibi duran Ali Galip, St dkm kedi ye benziyordu. Reit Paa da bu hakaret yamurunun Ali Galip beyin yzne nasl yadn seyredenlerdendi. Bu St dkm kedi benzetii de onundu. Ali Galip bey, ne yapacan, ne diyeceini, bsbt n armt. Yalnz kuruyan dilini daman slatmaa alyor, byk bir k o r k u iinde yutkunup duruyordu. Mustafa Kemal, t am yirmi dakika Ali Galip beyi hrpaladktan sonra elindeki iri taneli tebihini yan bandaki etajerin zerine frlatrcasna brakt ve szn yle srdrd: Askerler, mert olur, dedi. Trk askeri ise mertlerden mert ve pek civanmert olur. Siz, cihann kabul ett i i bu kaideye istisna m tekil ediyorsunuz? Yoksa, ordudan ayrlmakla Trk askerine mahsus btn kymetlerden de uzak m dtnz? Nedir bu yaptnz? Kime ve kimlere hizmet, yahut kime ve kimlere ihanet ediyorsunuz? Hi dndnz m? Ali Galip bey, kendini savunmak iin azn aacak oldu. Mustafa Kemal, ona az atrmad. Yz fkeden kpkrmz kesilmiti: Size, daha ar muamelede bulunabilirdim, dedi. Mtekait bir asker olduunuza hrmet gsterip bu kad a r l a i k t i fa ediyorum. u kadar ki, aklnz banza almaz,

haddinizi tanmaz, dilinizi de ksmazsanz, akibetiniz vah im olur. Haydi buyurun, yerinize gidin. Derin derin dnn! Harput'a m gitmek, geri stanbul'a m dnmek l403 z m olduunu kararlatrtn. Yalnz unu unutmayn ki. Anadolu'da sizin gibilerin ve efendilerinizin dd tmez, temez! Artk bu zehirli paparay yedikten sonra Ali Galip bey i n ilk frsatta kapa stanbul'a ataca sanlyordu. Hic t e byle olmad. Mustafa Kemal'in paparasn yedikten sonra, arkadalariyle birka saat ortadan kaybolan Ali Galip bey. yatsya doru tek bana Mustafa Kemal'le grmek zere Kolorduya g i t t i . Mustafa Kemal. Rauf bey. Reit Paa ve Sreyya beylerle kolordudan kimi subaylar oturmu konuuyorlard. Bu srada Ali Galip beyin gizli ve nemli bir eyler sylemek iin geldiini Mustafa Kemal'e bildirdiler. Oturanlar, akn akn b i r b i r l e r i n i n yzne baktlar. Bu dd ne demekti? Reit Paa dikkat e t t i ; Ali Galip, hem sofada volda d i y e kalkp usulca dar kt. Bu anda Ali Galip'le yz yze geldi. Adam ok dnceli ve heyecanl grnyordu. : Reit Paa dikkat e t t i ; Ali Galip, hem sofrada volta vuruyor, hem de ceketinin dmelerini ilikliyerek huzura girmee hazrlanyordu. Reit Paa, ona selm vererek: Naslsnz? dediyse de konumalarna zaman kalmad.

Cevat Abbas bey. dar karak ona: Buyurun! dedi. Onu odaya soktu. Rauf bey ve tekiler de dar ktlar. Ali Galip bey. istedii gibi Mustafa Kemal'le ba baa kald. Yorgun adam bin t r l yalan dolanla sabaha dek lfa tuttu. Grne aldanlmamasn kendisinin de bu uurda almak zere Anadolu'ya gelmi olduunu yle iblise ve a l datc bir konuma dzeniyle anlatt ki, en sonra gen. yorgun, uykusuz paa. onun szlerine kand ve Harput'a Vali olarak gitmesine izin verdi. DALARINDAN YA, OVALARINDAN BAL AKAN EHR: AYDIN Albay efik bey, 27 Haziran 1919 gn atna atlayarak Menderes Kpr bana varmak zere ine'deki ask e r l i k ubesinde kurduu 57. Tmen Kararghndan ayrld. Her gn artc olaylarla dolu zaman, herkes gibi onu da artmam deildi. Yine de kendi direnciyle davranabilecek durumdayd. Olaylar, onun karsnda yle sralanmt ki artk yapaca bir ii baka bir baa danmadan yapabilecek bir duruma gelmiti. Son gnlerde Aydn ynnden Anadolu'nun ierilerine sokulup tutunmaa alan btn Yunan birliklerini sk basknlarla yerinden skp atan Kanunsuz Aydn ocuklar, Yiit Efeler ve Zeybekler, dorudan doruya onun kafasndan kan d i r e k t i f l e r l e ie koyulmulard. Malko kprs baskn. Nazilli baskn ve bu arada Aydn'n dousunda ve batsndaki birok demiryolu kprlerinin atimas, hep ine'deki

talyan blgesinde alak gnll bir tmen kumandan sessizliiyle pusmu olan efik beyin bann altndan kyordu. Bu ileri yapan gen efeler ve subaylar erefli birer kahraman olarak dillerde gezmee balarken efik bey, kk kararghnda doacak daha byk bellar ve olaylar iin sessiz sedasz plnlar tasarlyordum I Bugn, Menderes kpr banda mevzilenrtji olan 175. alay kumandan vekilinden ald haber ok ilginti: Szde Aydn'a yz elli kiilik bir itilf devletleri subay ve er kadrosu gelmi, Yunan b i r l i k l e r i n in brakp kat karakollar t e s l im alyordu. Bu da ne demekti? te, kendisini ve atn terleten bu durgun Haziran gnnde ine Aydn yolunu tepmesi bundand. Yolun birka yz adm tesinden batya doru yemi baheleri ve stlkler, kavaklklar arasndan sarmtrak suyuyla kk Menderes rma akyordu. Yol kylarna y e r l e t i r i l m i kocaman kpler, kk Menderes'in bulank suyu ile dolduruluyor, gelip geen susuz yolcular toslar doldurarak bu sudan iiyorlard. ok eski zamanlar405 dan beri sregeldii anlalan bu gzel gelenek yznden, susuz yolcular biraz tedeki rmaktan avulariyle su imekten kurtuluyorlard. efik bey, kalpan kararak sk sk elinin tersiyle alnnn terini silerken yoldan gelip geen deve kafilelerini, bisikletli ve atl talyan a s k e r l e r i n i , tek tk yolcular inceleyerek

szyor, aklnda da hep o yeni ald haber dolap duruyordu. Albay efik bey, Byk Menderes kpr bandaki mfrezenin yanna vardnda ikindi olmutu. Menderes rma, scaktan kaynayan dz ovann ortasndan serin ve bulank sulariyle srklenerek geip gidiyordu. Srttn yksek ve yemyeil dalara yaslam olan Aydn ehr i n in camlar ikindi gneinde uzaktan uzaa parlyordu. Gemi denen kocaman salla karya gecen albay, binba Hac kr bey ve arkadalarnca karland. Kpr banda yuvalanm olan kk birlikler ve etele-re toptan binba Hac kr beyle Topu binbas Hakk bey kumanda ediyordu. efik bey, yuvalanm olan kuvvetleri gzden geirdi. 175 nci alayn elli kiilik birinci taburu bir makinal tfek bl, bir da obs takm, Mula'dan ve ine'den gelen gnlller. Ske'deki 175 nci alayn otuz k i i l ik ikinci taburu Baarasndaki krk k i i l ik bir piyade birlii, on yedinci kolordunun mzrakl svari bl, Yrk Ali Efe ve Kllolu Hseyin Efe etesi, Komiser Hamdi bey etesi, Denizli Yedek *Subaylar mfrezesi, Topu Yzbas Fehmi bey kumandasndaki Tavasl mer aa mfrezesi ya da Menderes gne i , dokuzun Mehmet Efe mfrezesi, Mesutlulu Mestan Efe mfrezesi, Temen Kadri bey mfrezesi (20/21 Haziranda Ske Aydn arasndaki Erbeyli istasyonuna bir baskn yaparak bir Efzun blnden yetmiini ldrmt) Sarayky mfrezesi, Emekli Yzba brahim bey

mfrezesi (Bu yal subay Aydn savanda ehit dt) 175 nci alayn Sarayky'deki nc taburu, krk iki ki i l ik svari bl ve bir takm sahra topu bataryas karakollar boaltarak Aydn ehrinin iine ekilen dman kuvvetlerinin evresini her yandan evirmi durum406 davd. Albay efik beyin yakndan kontrol ettii Menderes kpr bandaki kuvvetler. Yunanllarn gzne en ook arpanlard ve gerekten de buradaki birka yz kiilik kuvvet, bir aknc ruhu ile dopdoluydu.. efik bey, tilf devletlerinin, Yunanllarn koruyamad Aydn karakollarn kendi asker ve subaylariyle doldurmasna ok nem verdiinden yeni bir haber alabilmek iin rpnyordu. Buna ok nem veriinin nedeni akt; Aydn evresindeki mill kuvvetleri Aydn zerine akna kaldrmay dnyordu. Yunanllardan baka bir de ngiliz - Fransz kuvv e t l e r i y le boumak m gerekecekti? Albay efik bey, anakkale'de bu dmanlarla gs gse sng savalar yapt gnleri and. Ne korkun gnlerdi, o gnler; tarih bir kez daha yeniden mi balyordu. 1914 ylyd. efik beyin yirmi yedinci piyade alay Maydos'a yerlemiti. Bu alayn grevi, Kabatepe-Arburnu arasndaki deniz kys parasn herhangi bir karmaya kar korumakt. 1915 yl nisannn yirmi beinci gn, alaca karanl k ta kyamet kopmaa balad. Yer-gk sarslyordu. Dmann en byk, en korkun sava gemileri, yan yana

dizilmi, savurduklar en iri mermileriyle o kk kara parasn halla pamuu gibi atyorlard. Mermi yamurunun elik perdesi arkasnda ilk dman askerleri Trk toprana ayak basmt. ngiliz ve Fransz askerleri, Arburnu Seddlbahir Kumkale'de karnca gibi kaynamaa balamt. Sandallar, karaya durmadan asker dkyordu. 27. alay kumandan efik bey. hemen bal olduu dokuzuncu tmen kumandanlna bir haberci gndermiti; Alay harekete hazrd. Bu karma bir oyalama deildi, gerekti. kinci tabur kumandanndan aid bilgi bunu gsteriyordu. Haberci ile gnderdii bu bilgiyi, t e l e f o n l a da ayrca b i l d i r e n efik bey, dokuzuncu tmen kumandanndan sabahleyin sao 5.45'te telefonla hareket emrini almt. ki piyade taburuyla bir makinal tfek bl, imek gibi karma yerine doru ynelmiti. Bu kuvvetler, Mustafa Kemal'in sonralar, sava ynettii bir yer olarak Kemal yeri adn alan Topulara srtna vardnda dmann epeyce ierilere sokulduu grlmt. Dmann sol kanad Kl bayrna, sa kanad da Kani' Srt'a dayanmt. efik bey, drbnyle karma yeriyle denizin zerini yle bir taram ve u kanya varmt. Kyya pek yakn bulunan yirmi alt karma gemisi, durmaaan karaya asker dkyordu. Olsa olsa bu saate dek karlan asker says on bin kii olabilirdi. Alayn iki bin kisiyle bunca kalabalk bir dman kuvveti deniz dklemezdl.

Bunun iin ihtiyattaki 19 ncu tmenin yardma komas, ok iyi olurdu. Bu tmen. Boaza hkim oian Kocaimen da ynnde yrtlebilirdi. efik beyin blgesine en yakn olan kuvvet, Yarbay Mustafa Kemal'in kumandasndaki bir ihtiyat tmeniydi. 19 ncu tmen, efik beyin sa kanadna yetiinceye dek. dman Conkbayr ve Kabatepe'ye kmadan alkoymaiyd. Bunun iin gerekli olan da geni bir cephe saldryd. lerleyen dmann her noktasna yneltilecek bir saldr, onu artp olduu yere mhlar ve gelecek kuvvetlere zaman kazandrabilirdi. Bu karar veren efik bey, hemen Maydos'taki 9 ncu tmen kumandanlna; dmann Arburnu srtlarn igal ettiini, Arburnu ile Kocadere arasndaki srtlardan taarruza balayacan bildirmi ve Kocaimen dann abucak 19 ncu tmence tutulmasn istemiti. efik bey, raporunu bir atl haberciyle gnderdikten ve verdii karar telefonla bildirdikten sonra hibir emir beklemeden 27 nci alay toptan stn dman kuvvetieri stne saldrtmt. Gne batncaya dek, gs gse yaplan korkun sng savalarndan sonra alayn iki taburu karsndaki sekiz bin dman askerini yerlerinden skp atmt. Bu srada 19 ncu tmen kumandan Yarbay Mustafa Kemal de yarmadann ve paytahtn kaderiyle ilgili byk bir i olduunu anlayarak hi kimseden emir almadan 27 nci alayn kana boyad srtlara tmeniyle yeti-

408 mi ve Conkbcyrna trmanmaa balayan dmann soi kanadna 57 nci piyade alayn bir sng orman halinde scidrtvermiti. Korkun sava meydannda yalnz bana ve komutansz kalm olan efik Bey, Mustafa Kemal y e t i t i r yetimez hemen ona cephesindeki olaylar zerinde bir rapor sunmu ve onun kumandas altna g i r i v e r m i t i . 27nci alayn iki taburuyla 19 ncu tmenin o t a b u r u o gn ei ele vererek sanki dmana bir sng oyunlar; estetii gstermi, karanlk, her iki ordu l ve yarallarnn stn kaln battaniyesiyle rtnceye dek bu sng bayram srp gitmiti. Artk, sava salt Yarbay Mustafa Kemal'in kumandas ve kontrol altnda sryordu. riyar, uzun boylu, cou okumu ve iyi eitimli onbe bin t u t a r n d a Avustralyal ve Yenizelndal ngiliz askeri,' deniz kysnda uzanan ince bir toprak eridine dek kanlar iinde srlm, atlmt. Kemalyeri'nden, bu karaya yapm dman ynlar zerine dikilmi iki keskin mavi gz, bunlar t a m yedi ay manyetize eder gibi oraya mhlamt. Bu mhlan olay, elik yamurlarnn senfonik uultu ve shkiar altnda srp gitmi, efik beyin 27 nci alay da tam yedi ay en n plnda durup dinlenmeksizin dmanla en etin durumlarda dp durmutu. anakkale savalarnn en gerek cehennemini. efik beyin

alay yaamt. Bu yiit alay, yle glkler iinde bir destan yaratmak zorunda kalmt ki, en sonra bakumandan vekili Enver Paa da bu destan iitmi ve grm, 27 nci alayn sancana altn ve gm harp imtiyaz madalyalarn kendi eliyle takmt. efik bey, Mustafa Kemal, A n a f a r t a l a r grup kumandanlna atandktan sonra onun yerine 19 ncu tmen kumandanlna getirilmi. ngilizler Gelibolu yarmadasn boaltp gidinceye dek, bu tmenin kumandanln yapmt. anakkale savandan sonra tmeniyle b i r l i k t e karl Galiya cephesine gnderilen efik bey, orada da parlak 409 bir kumandan olduunu gstermi, tam srasnda yapt birok kar saldrlarla stn Rus kuvvetlerini her zaman g e r i l e t m i t i . Alman Ordular Grup kumandanl, onun bu baarsn grerek deerlendirmiti. Albay efik bey. 1917 ylnda Antalya'daki 57 nci tmen kumandanlna atanmt. 1918 Kasmnda Mondros brakmasnn yaplmasiyle efik beyin 57 nc t meni Aydn'a alnm, bylece kader onu en civcivli bir. sava blgesinin iine atmt. Bunda, efik bey, dalm ordu dkuntlerinaen, etin ve yiit efe ekiyalarndan. Aydnl ehirli ve kyllerden meydana getirdii ilk milli kuvvetle bir kez daha azgn dmanlarn karsna dikilecekti. Brakmadan nce, 57 nci tmen karargh, Aydn'n iindeydi. Birlikler ok dankt ve uzak yerlerde bulunuyordu. 175 nci aiay ile topu taburu Aydn'n iinde ve

Denizli'de bulunuyordu. Alaylar da kk birlikler halin-" de datlmt. En kuvvetli 135 nci alay, Sisam adasndan Trkiye'ye geen ve yerli Rumlarla glenen kalabalk etelerin kovalanmasiyie urayor, bu yzden de ok dank bir durumda bulunuyordu. 175 nci alay da, demiryolu boyunca ufak birlikler halinde yaylm ve dalmt. O da ekiya ile urayordu. B yzden gerek bir g olmaktan kmt. Aydn'n iinde yalnz zayf bir tabur barnyordu. efik bey, modern Yunan Ordusu. zmir'den Aydn'a bu duruma bakp eli enesinde dein akas, ortada tmenin adndan baka bir ey yoktu. Hazar gc iki yzer kii olan aiaylar, blnnce birer avu insan varl durumuna dyordu. Dman, hi amadan getii yollar salamiyarak Aydn'a doru yaklayordu. 17 Mays 1919'da Yunan kuvvetleri Urla, eme, .Seferihisar' igal etmiti. Tam bu srada, talyan ordu birlikleri de Ske'ye girmiti. Yunan igal kumcndan Zafiryos. Rum ekiyasnn Seydiky, Deveii, Cuma ovasnda Mslman halka zuim yaptn bahane ederek szde bunu nlemek zere drdoru yola ktnda rin derin dnyordu 410 dnc piyade alayndan bir birlik ile tmen svari bln Develi ynnde ileri srmt. Albay Zafiryos'un asl amac, Ske'yi igal eden talyanlar'n bir olup bitti

i le Aydn' igai etmelerinin nne gemekti. Oysa Ske'yi alan bu iki yz kiilik talyan kuvvetinin Aydn' igal etmee niyeti yoktu. Byk Menderes rma, onlarn igal blgesini zat e n kendiliinden ayrmt. Albay Zafiryos'un elindeki kuvvet bir t m e n l i k t i . Tmen kumandan, zmir'deki 56 nci tmenden kap ierlere gelen iki bin silhl Trk piyadesiyle yz elli T r k svarisinin Cumaovas kylerinde dolatn bildiren tatsz bir haber alm, bu yzden de yryn hzn azatlmak zorunda kalmt. Gerek hi de byle deildi. Btn bu kylerde yirmi Trk askeri bile yoktu. Yalnz ky bekilerinde martinler vard. Aydn'n igaline ok nem veren Yunan kumandanl, Develi ve Seydiky' aldktan sonra Torbal'y da igal etmek gerektiini dnerek biraz zaman kazanmaa alt. zmir'deki 1/38 nci Efzun alayndan bir taburu Develi kyne gnderdi. Bu tabur 20 Mays 1919'da Torbal'y igal e t t i . Artk sra Aydn'a gelmiti.. Albay Zafiryos da, Ayvalk'n igalini salamak iin Venizelos'un uydurduu bahanelere benzer yalanlar st s t e uydurarak Anadolu'nun en gzel ehirleri armut t o p l a r gibi birbiri peinden igal etmek yolunu t u t m u t u . Torbal'dan sonra Aydn iin de yle bir bahane uydurulmutu; szde Aydn dolaylarnda drt bin Milisle, iki bin nizam orduya bal asker toplanmt ve yine szde

bunlar Aydn'n iinde ve dolaylarnda oturan Rum halkn boazlamaa ve mallarn yamalamaa hazrlanyordu. Oysa. Aydn'da durum t am tersineydi. Kimi aydnlar ve subaylar, felketin her an yaklatn grerek kar koymak iin hazrlanlmas zerine ilk adm atmlard k i . Aydn eraf ve zenginleriyle Hrriyet ve tilf Partisi i l g i l i l e r i , bu mill kprdann karsna bir umac gibi di411 kivermilerdi. Bunlar yle zararl bir propaganda yapyorlard: Eer Aydn'n savunmasna kalklrsa. Yunanllar, izmir'de yaptklar gibi bura halkn da kesip bieceklerdi. Onun iin, halk, igali sessizce karlamalyd. Byk toprak sahibi eraf, ehrin birok memurlarn da kendi salana ekmi ve hep beraberce fakir Aydn halkn, parmcn kmldatamayacak derecede zehirlemiti. Aydn mtroDOidi ve yerli Rum eraf, Trk eraf ve Hrriyet ve tili Partililerle el ele vermi ve ayn ama evresinde kenetlenmilerdi. Et kafal eski <\tina erafnn ve onlarn emrinde alan din istismarcs politikaclarn plak bal ve yalnayak Sokrates'e iirmi olduu baldran zehrini, Trk ve Rum Aydn eraf Allann s e b i l i ' g i b i Aydn'n yiit, fakir halkna tas tas bo keseden iirmiler ve temiz halk da btn kendilerine benzetmilerdi. Byle bir halk iinden^ kim, hangi yrekle milis toplayabilir, vurucu rgt ya-" pabilirdi? Yeniden rgt yapmak bir yana dursun, eldeki silhl

erat da zehirli propagandalar karsnda silhlarn brakp birer ikier savumaa balamlard. zmir'deki kanl Yunan igalinden daha nce, atik davranarak kap kurtulabilen 56 nc tmenden birka subay, Tire'ye dek gelebilmi, dmann azgnca ilerlediini grerek ve daha ok gerilemeyi yurt sevgisiyle badatrmayarak hemen orackta Yunanllara kar gelecek bir halk kuvveti meydana getirmee davranmlard. Kimi Tire memurlariyle eraf ve zenginleri, onlarn tek i l t yapmasn nlemee alm ve kasabalarnn bana bel getirmemek iin hemen ekilip gitmelerini salklamlard. ki ate arasnda kalan bu yurtsever subaylar ne yapacaklarn armlard. Kasabann belediye bakan, a s k e r l i k ubesi bakannn desteini de salayarak Aydndaki 57 nci tmen kumandan Albay efik beye yle bir telgraf ekmiti: Her ne kadar ascyi temin edilmise de burada kalan bir ksm asker ve subaylar, memleketin ihtilline se412 bebiyet vermek teebbsnde bulunduklarn gren memleket halk, bunlarn buradan hemen aldirlmaarn musrren talep etmekte olduklarndan, haklarnda yaplacak muamelenin sr'ati i'ar ehemmiyetle maruzdur. efik bey, bu telgraf okuyunca gzlerinin nnde kvlcmlar oynamaa -balamt. Bir cahii Belediye Bakan, haydi diyelim byle dnebilir, koca bir askerlik ubesi bakan, kendi meslek arkadalarna byle alaka

ve namussuzca bir ktl nasl yapabilirdi? Yirmi, otuz subayla birka askercik, o sahipsiz topraklar ve kyler iin bir nimet deil miydi?.. Bunlara drt elle sarlarak onlarn evresinde bir rgt kurmak varken nasl o l u r da bir Trk kasabasndan koulabilirlerdi? efik'bey, buna hi amamt. Sadece gzleri yaarrcasna zlmt. Ayn dert kendi banaa aa dnyordu. Onun niyetini sezmi olan Aydnl Rum ve Trk eraf Sakn olmaya ki kar koyasn! diye onu trl kanallardan sktrp duruyordu. 18 Mays gn, erkenden Tire Askerlik ubesi Bakannn telgrafn aiarak fkesinden kplere binen efik bey, birka saat sonra da Tire Belediye Bakan Abdlkadir beyden u telgraf almt: zmir civarndan ric'at etmi ve Binba Aziz bey kumandasnda yirmi be kadar subayla elli kadar erattan mrekkep bir kuvvet vardr. Memleketi ihtille vermek iin buradan hareket etmiyorlar. Mslim ve gayr mslim bilcmle ahali heyecandadr. Bunlar hakknda yaplacak muamelenin serian i c r a s , ahali namna rica olunur. efik beyi bu iki telgraf sonsuz zntlere salmt. Belediye Bakannn eraftan birisi olduunu dnerek bo veriyorsa da Askerlik ubesi Bakan Mehmet beyi b i r t r l affedemiyordu. I z m i r d e Yunanllarn silh oyunlariyle kanl bir igal trajedisi meydana getirmi olmas sanld gibi Trk halkn ahlandracana bsbtn korkutmu ve sindirmiti.

Zehirli bir korku rzgr. Hrriyet ve tilf Partisinin ve mal ve mlklerinden baka dnyada gzleri hibir 413 ey grmeyen erafn megafonla yaydklar afyonlu ve r k t c yaygarayla korkun bir hz alarak Ege blgesinin ehirleri ve kyleri zerinden slklar alarak esmee balamt. Trk halk, ahin grm keklik yavrular gibi darmadan olmutu. Gelecek dman kukulandrmamak iin iki kii yan yana geiip konumaktan ekiniyor, bir silh sanlr korkusuyla ekmek baklar bile saklanyordu. Bu, gerekten, bu yiit halk iin son derece byk bir t a l i h s i z l i k t i . ok kr, Albay efik bey ve onun gibi birka iri kym insan, bu snmek zere bulunan yi i t l e r ateini flemek iin avurtlarn iirerek hz almaa alyorlard. efik bey, Menderes'in sar ve serin sularna gzlerini dikmi, btn bunlar imek hzyla dnyor, o gnleri andka sevinci artyor, o korkun anlardan ne denli uzaklam olduunu aka gryordu. Ne pis anlard bunlar: zmir Reddi lhak Cemiyetinin Aydn'a gndermi olduu ate paras gibi telgrafn ruhunu yeniden yaad. Altn yrekli birka Aydn'l hemeri, hemen bir ihtill bayra gibi kzarmt. Doktor Mazhar Germen bey, bunlarn bandayd. Btn Trk evlerine rtkanlar gnderilmi, ancak bir avu insann yardmiyle igali protesto etmek iin bir toplant yaplmt. Halk, bu toplanty hi de uurlu saymcm, elden, geldiince

bundan uzak durmutu. Bir lise rencisinin syledii birka ateli sz, kaygusuz kulaklarn de/imiinde y i t ip g i t m i t i . Bu toplant, halka verilen zehrin etkisini datamamt. Birka gn sonra, trenle zmir'den kaan halk, korku rzgrn korku frtnas durumuna getirmiti. Aydn ve dolaylarnda artk iek rzgrlar deil, ylgnlk esiyordu. zmir'den kap gelen halkn bilmiyerek yapt gevezelikler. Aydnl. Rum ve Trk erafn ekmeine ya srmt. Gelen halk, soranlara yie diyordu: Eer zmir'de Yunanllara kar silh kullanlmasayd bu fec hdise kmayacakt. Herkes iiyle, gcyle megui olacak, hkmet memurlar vazifeleri banda kalacakt. 414 Bu szler, kaynayan mill duyguiar kazanna tenekel e r c e souk su dkmek gibi bir ey olmutu. stanbul hk m e t i n i n l toprana benzeyen u szleri de durmad a n akn, zgn ve sahipsiz halkn stne afsunlayc dualar gibi yayordu: gali sabr ve skn ile karlamalyz. Sulh kont e r a n s n d a hakkmz aryacaz. Bu srada dmana kar koymak iin hazrlanan gz pek, yrei duygulu subaylarn emrindeki askerler. Hrriyet ve ti lf unsurlarla ve erafa kkrtlarak ktalarnda n karlyordu. 57 nci tmen gerekten acnacak bir haldeydi. Bunca geni blgeye dalm olan erat ve f subay nasl bir araya g e t i r i l e b i l i r d i ? Sonra, erler her fr* -satta kayorlard.

Albay efik bey, btn bu t a l i h s i z l i k l e r ortasnda yine de kimi kararlar almak zorunda kalmt. nnde sonunda dmana kar kmas gereken biri varsa o ca kendisiydi. Dmann nasl yenileceini btn bu talihsiz blgede yalnz o biliyordu. Anafartalar kahramcniyle yan yana tam yedi ay bu yeni gelen dmann ekelerini yenmi, denize dkm, ya da btn stnlne karn onlar deniz kysndaki mezarlarna mhlamt. Evet bu silhl ve zorba turiste, tpk anakkale'de olduu gibi haddini bildirecekti. Yalnz u srada Aydn'da elinin altnda ancak gln denecek kadar nemsiz silhl insan kalmt. Onlarn da dman gelinceye dek kap gitmeyeceini hi kimse salayamazd. Onun belini bken en byk dert buydu. 26 Mays 1919 da Aydn'a doru ilerleyen Yunan kuvv e t l e r i , ehrin be kilometre batsnda durmutu. Yunanllar, eldeki kuvvetlerle ehre girdiklerinde herhangi bir kar koyma olaynda tehlikeli bir srprizle karlamamak iin daha ok kuvvet b i r i k t i r m e k istiyordu. Bunun iin de zmir'den trenle durmadan asker g e t i r i p toplama yer i n e yyorlard. 23 Mays 1919 sonuna dek Yunanllarn i lk igal kuvvetlerinin tutar alayd, altnc ve sekizinci G i r i t alaylar da toplanma yerine gelince Zafiryos, Aydn'jn igal emrini vermiti. 415 Drdnc Piyade alay, bir Efzun taburuyla bir da t o p u bataryas ve bir jandarma bln Aydn'n igali

iin yola karmt. Torbal'y daha nce alan Efzun t a b u r u da Tire yolundan gelebilecek Trk t e h l i k e s i n e kar pusuya yatrlmt. izmir'de bulunan drdnc alay, her gn bir taburunu izmir'den trenie yola kararak, ilk tabur Balack't a indirilerek Germencik'e doru yrtlecekti, ikinci gn y o l a kan tabur, Germencik'e indirilecek ve her iki tabur orda birleerek Aydn ynnde yrye geecek, en son trenle gnderilen taburlar da yoldaki ktalarla TekeIL'de toplanacaklard. Bu, trenle az zamanda ok insan tamak iin dnlm bir areydi. Seluk'a da tren muhafzl yapmak zere Sekizinci Girit alayndan bir tabur gnderilmiti. te. bu taburun askeri yerli Rum eteleriyle el eie vererek orada bulunan elli altnc tmenin silhlarn ve cephanesini yamalamlard. Albay Mehmet efik bey, ilk nce kendi emri altndaki btn igal tehlikesine ak blgelerdeki silh ve cephanenin kurtarlabilmesi iin rpnmaa balamt. 56. tmen silh ve cephanelerinin Yunanllar ve Rum cet e c i l e r c e yamalanmas, ok cann skmt. Hemen Aydn'da elli yedinci tmenin emrinde bulunan btn silhl a r n halka datlmasn emretmiti. Ne korkun ve ne ackl durumdu ki, kendilerine silh verilmek istenen halk, bunlar almamak, hatt grmemek iin uzaklamt. ehir halknn s i l h l a r a boykot etmesi, efik beyi yldrmam, yarn mutlaka gerekeceini dndnden

bunlar hep zeybek ve efe yetitiren da kyllerine datmt. demi'teki silh deposunun halka ve kyllere daatlmasn emreden de yine efik beydi; bu emri Albay Bekir Sami beyden almt. Albay Mehmet efik beyin belini bken ve onu bir tmenlik vurucu bir g haiinde ehrin be kilometre batsnda saldrya hazrlanan dman karsnda tek bir adam durumuna sokan olay daha ok uydu: Yunanllarn, zmir'in igalinde gzlerini korkutarak ve ylgnla 416 uratarak Anadolu'nun iine saldklar elli altnc tmenin emrindeki Ali Nadir Paa'nn askerleri, psikolojik bir silh gibi her yandan elli yedinci tmen erlerinin iine dalmlar ve onlar darmadan etmilerdi. Bunlar, gzleri korkudan yuvarlaklam olarak Aydn, Denizli ve Antalya'daki ktalarn erat zerinde gerekten iren ve korkutucu etkiler yapmlar, onlar sryle kamaya zorlamlard. Henz, Yunanllar, Anadolu ierlerine doru servene kmadan nce bilmeyerek, dnlmeyerek yaplan bir propaganda Mehmet efik beyin elli yedinci tmenini az zaman iinde yemii devirilmi bir aaca dndrmt. Erat, kendi ktasndan kamakla kalmam, t feini, mermisini ve ktasnn hayvanlarn da b i r l i k t e alarak memleketine savumutu. Mehmet efik bey, bu korkun durum karsnda ellerini balayarak oturmam, elde kalan bir avu asker ve jandarma ile, bu kafilelerle kamakta olan asker kaaklarna

her grldkleri yerde ate edilmesini, l ya da diri ele geirilmelerini emretmiti. Bu da ie yaramakt a n uzak kalmt. Aydn ehrinin iinde bile asker kaaklaryla birok kez silhl atmalar olmutu. Artk, asker kaaklnn nne geilemeyecei anlalmt. As ker de halk gibi devletin ykldn ve gemisini kurtarann kaptan olduunu anlamt. Aydn'daki tmen erlerini batan karan yalnz ell i altnc tmenin korkudan zehirlenmi askerleri olmam, ehrin erafyla Hrriyet ve tilf Partisi'nin zehirledii btn halk da askercikleri ktalarndan karma yarma girmilerdi. Zengin yoksul btn Aydn halk, artk bir tek amat a anlamlard: Yunan igal ordusunu bir atmaya meydan yermeden Aydn'a getirebilmek, istanbul hkmeti, bu zeybekler ve efeler blgesinin igalinde belki mnasebetsiz birka silh patlar da istenmeyen bir hdise kar diye igalden iki gn nce Aydn'a Hrriyet ve tilf yeni bir mutasarrf gndermiti. Aydn eraf ve zenginleri, abucak yeni mutasarr417 2 / F . : 27 f in evresinde saflarn sklatrm ve igalin grltszce yaplmasn salamlard. Aydn'n iinde elli yedinci tmene bal bir piyade t a b u r u ile bir da topu taburu vard. Piyade taburunun b i r o k erat hl ehirden ok uzaklarda ekiya kovalamakla grevliydi. ehrin bir saat uzanda bando ile ehre

girmeye hazrlanan igal tmenine kar efik beyin elinde yalnz krk alt er kalmt. Bunlar da her an ka mak iin are arayan, bulamayan zavall askerlerdi. Zav a l l l k l a r surdan geliyordu ki, bunlar varlmas g uzak memleketlerin ocuklaryd. l e r i n d e epeyce Suriyeli de vard. Bunlar da silh kullanacak durumda deildi. Ancak tmenin hayvanlarn karabilmekle grevliydiler. Eer, Aydn halknn morali bu denli bozuk olmasayd. efik bey mzka aletlerini parlatarak bir zafer yryne hazrlanan igal tmenine unutulamayacak bir oyun oynamay dnmt. A s k e r i n ka ve halkn namussuzca aldatlm olmas, onu yeni bir Trk kahramanlk destan y a r a t m a k t a n yoksun brakmt. Yunan igal ordusunu karlayacak heyet, mutasarr f a hazrlanm ve bu heyete bir de polis komiseri katlmt. Btn Rum hemehriler, evlerine kocaman Yunan bayraklar asmlar, pek ok Trk evinin pencereler i n d e de bu bayrak grlmt. efik bey. Trk milletinin karakterine yaktramad bu ackl durum karsnda alamakl olmutu. Ancak, bunlar Eme'deki on yedinci kolordu kumandan vekili Albay Bekir Sami beye bildirerek dertlemi gibi hafifletmeye almt. . efik bey, her an ehre girmek zere olan dmann bir tuzana dmemek iin ehirden ayrlmak zorunda kalm, piyade ve makinal tfek blnden elinde kalan

krk (krk alt idi, yirmi drt saat iinde daha kamt) eri ve ki obs topunu beraberine alarak telsiz telgraf srtlarna ekilmi ve igali orda beklemiti. E l b e t t e elde kalan tmen subaylar da Albayn yannda yer almlard. Yalnz efik bey, ehirden ayrlrken Yu418 nanllarn zmir'deki gibi bir hdise kardklarnda obs t o p l a r y l a gerekli hedeflerin dvleceim kesin olarak bild i r m i t i . Dman, c koldan bando alarak ve zito yaygaralaryla karlanarak hdisesiz ehre g i r m i t i . Tam alt bin kiilik modern aral bir kuvvet. Aydn ehrinin korkun korkusu zerine kolayca ve rahata rekleniv ermiti. Albay efik bey, ehrin nnde yaylan geni ve sc a k t a n cayr cayr yanan ovann gney ucunda Menderes rma kprbanda, namlular Aydn'a evriimi olan obs toplarnn banda arpac kumrusu gibi dnmeye balamt. Acaba, Aydrt'n iinde brakp geldii kimi subay ve eratn hayatlarn bilmeyerek tehlikeye mi atmt? Yannda subayla bir inzibat ktas bulunan yz yetmiinci alay kumandan Binba Nuri beyi mevki komutan olarak ve asker hastahane ve silh mhimmat ve asker eya depolarn da, balarndaki memurlar da ehirde brakmak zorunda kalmt. Bunu, Yunanllarla sava halinde olmadmz iin yapmt. Bu, biraz da Harbiye Nezaretine henz kendini bal duyurusundan dolay

yapmak zorunda kald bir i t i . Telsiz telgraf istasyonunu da yktrp dmann eline salam gemesini nleyerek Menderes kprbana ekildikten sonra, ii szlamaya balamt. Demek ki, onlar henz bsbtn yenemedii brokratik duygularna kurban etmiti. ehirden ayrlrken arkada brakt memurlarn durumlarn mutasarrfa da b i l d i r m i t i . gal gn, Aydn-ine yolu zerindeki kprbana ekilen elli yedinci tmen, burada gn konaklam ve Yunanllarla Rumlarn Trklere herhangi bir saldrda bulunup bulunmayacan beklemiti. Kprbanda, namlular Aydn'a evrilmi Trk toplar, gerektiinde istenen noktalara ate etmek zere beklemeye balamt. Orda braklan subay, erat ve halka yaplacak kt davran, bu toplarn grlemesine sebep olacakt. Mehmet efik bey. bu toplar, herhangi bir cinayet ya da katliama karlk vermek zere buraya yerletirdi 419 ini mutasarrf araclyla Yunan kumandanlna bildirilmesini de istemiti. Karanlk gzlerini talihsiz Aydn e h r i n i n zerine dikmi olan bu gazi toplar. Rumlarn taknlk yapmasn, lgnca gsterilerde bulunmasn ve T r k halka satamasn nlemek grevini baar ile yapmt. efik bey, Aydn'dan ekilirken ok dnmek zorunda kalmt. Demiryolu boyunca ekilmeyi ok dnmse de bu koca igal ordusunun nnde bir avu savunucu ile sonsuz bir katan baka bir ey olmayacakt

 . Oysa Aydn blgesinin zeybek yata dalar, gerilla savalar, basknlar iin ok elveriliydi. Buralarda ycplacak mill r g t l e dmann demiryolu boyunca ilerlemesi durdurulabilir, hi olmazsa g e c i k t i r i l e b i l i r d i . gal gcnn nnde durmadan ileri doru kamaktansa bunu yan ateine almal, yandan vurup hrpalamaya almalyd. Bunun iin de doal bir snr olan Menderes rman ap ehrin gneyinde ve dmann tam brnde basknc gler hazrlamak, tek kar yoldu. efik bey, bu i zerinde uzun uzadya dnm, en sonra. Menderes'in kar gecesinde yuvalanmay, ine'ye karargh kurarak almay ve karnca kararnca, savaa atlmay uygun buimutu. Denizli stne ekilip direnme iini doru bulmayarak sonradan birdenbire talyan igal kumandanlnca igal edilen ine kasabasna ekilmiti. efik bey ine'ye ekilir ekilmez ktalarndan kaan askerleri yakalatp getirme almalarna hz vermi, bir yandan da mill heyecanlar kamlamak ve rgt kurmak iin yeni olanaklar dnmeye balamt. Albay efik beyi en ok artan ey. Aydn gibi yiit, dv ve adalet sevgisi iin her bely gze alan insanlar yata bir blgede grd bu ekingenlik ve korkaklkt. Dman, yle bir dmand ki, zmir'de yaptklarn hi ekinmeden burada da yapacak. rza, namusa ve cana saldracakt. Bunu bilen bu yiit halk, nasl oluyor da olacaklar grmemek iin, ban kuma sokabiliyordu? Evet, dnya sava, burann yiit insanlar

hazinesini bol keseden harcam hatt bir hi uruna har420 camt. Btn blge, btn Trk yurdu gibi krler, topallar, evlt, baba, karde, koca acs eken nsanlarla doluydu. Bunlarn hepsi de savan hibir ey kurtaramayacan grmlerdi. Bunun in kollar, kanatlar krkt. Savaa girdik, yenildik, krldk, yine esir olduk. Hi olmazsa bu sefer son kalan evltlarmz ldrtmeden gnl holuuyla esir olalm! diye dnyorlard. Kahrolsun sava! diye dnen bu zavall halk silh ba etmek iin yeniden nasl coturmal, nasl ayaklandrmalyd? imdiye dek hi bir dman boyunduruunun acsn ekmemi olan bu sapa blge halkna mill heyecan nereden ve nasl alamalyd? En kk bit abalamada karsna eraf ve zenginler ve ky aalar d i k i l i y o r , ondan halk rahat brakmasn istiyorlard. Subaylarn bugne dek krd bunca ana-baba kuzular, cenneti doldurmaya yeter de a r t a r d bile. Dman boubouna f k e l e n d i r i p kan i i c i l i e zorlamak doru deildi! Subay dmanl, sava dmanl, her yanda. ef ik beyin karsna bir heyula gibi d i k i l i y o r d u . efik bey, byle olduu halde, elindeki bir avu insanla Yunanllar artmak, hrpalamak, srasnda ynla ldrmek iin kararlyd. Bu arada, Yunanllarn Denizli'ye doru ilerleyiini durdurmak iin. Aydn demiryolunun Eridir'e dek varan blmn korumak zere yz yetmiinci alayn nc

t a b u r u n u Sarayky'de grevlendirmiti. Yine Sarayky'de svari bl ile topu taburunun bir blmn topl u bulundurmu, bu mfrezenin kumandanlna da elli yedinci alay kumandan vekili Binba Hakk beyi atamt.. Sarayky yaknndaki Menderes kprsnden Yunanllar geirmemesi iin ordaki mfrezelere emir vermiti. Sarayky ve Denizli'de Yunan igali iin Rumlarn havay hazrlamalarna meydan verilmemiti. Albay efik bey, ine askerlik ubesinde yeni kararghn kurduktan sonra jandarma tabur kumandan Nuri beylerle el ele vererek Aydn blgesinin zeybek ve efel e r i n in dadan i n d i r i l ip eldeki bir avu jandarma ve nizamiye eriyle yourarak basknc bir kuvvet meydana ge421 t i r m e k iin hazrlanmaya balamt. Halkn gcn iin i i n e sokmadka bu iin altndan kalklamayacan iyice anlamt. Yrk Ali Efe de halk ynlarnn vurucu bir elebas olarak kzanlaryla karargha gelmi ve onun emrinde alrrtay kabul etmiti. efik bey. halk ynslak, yamur yemi pamuk ynna Yk i i l i i n d e ilk kibriti akmt. Bu slak pamuk ynnr gnn birinde bir barut fs gibi ate almas da beklenebilirdi. nn ruhuna, bu rk Ali Efe'nin te bu ualardayd ki, efik bey. imdiye dek bu blgede rneini grmedii bir gen mutasarrf tipiyle

karlamt. Karlamt dediysek yz yze gelmi de i l d i l e r . Yalnz telgraf haberlemesi yoluyla karlamt . efik bey, sivil hkmet memurlarnn. Kambur zzet beyi rnek tutmu gibi, igali hie sayarak k o l t u k ve sand a l y e l e r i n d e n kprdamamak iin bin t r l cambazla vea l a k l a yeltendiklerini grm ve t i k s i n m i t i . te, son rnek, Aydn mutasarrfyd. Bu adam efik beye. Yunan igal ordusunu beraberce karlamaya gitmeleri steinde bile bulunmutu. Bu sefer, Denizli'den gelen gzel ve byl ses, hi de bu t r l aalk mutasarrf t i p l e r i n i n kine benzemiyordu. Bilgilice, akllca, y u r t s e v e r c e ve y i i t e konuuyordu. yle diyordu : Yunanllarn ileri harekta devam, konferans kararna mstenit olmayp, mukavemet ve hatt suale maruz kalmamalarndan ileri geldii anlalyor. Konferans k a r a r n a mstenit olsa. zmir'de olduu gibi. Aydn ve Naz i l l i ' de dahi bundan bahisle bir nota verilmek ve k o n f e r a n s kararndan Osmanl hkmeti, gerek merkezde ve gerekse megul mahallerde resmen haberdar edilmek lzmg e l i r d i . Halbuki, byle eyler yaplmyor. Dier t a r a f t a n Nazilli'yi igal eden kuvvet, Ata'dan mrur ederken, kumandan nahiye mdrn grerek igal maksadyla de i l , belki Rumlarn mracaat ve istimdad zerine onlar korumak kasdyla geldiklerini sylemi olmasndan. Aydn ve Nazilli telgraf muhaberelerinin vesairenin kontrol edilmemesinden anlalyor. Bu sebeple bendeniz, Menderes

422 sahilinde ve gzerghta, kk, yani birka yz kiilik bir kuvvet bulundurarak ordan gemek isteyen Yunan kuvvetine ne maksatla geldiklerini sormak ve konferans kararna mstenit ise bunun usul dairesinde hkmete ihbar lzumunu ihtar etmek ve byle bir muamele yaplp hkmeti mebualarndan emir almadka, gelen kuvveti muntazam bir kuvvet suretinde tanmakta mazur olduklarn ve bilmecburiye bir ete eklinde telkki ederek ona gre muameleye mecbur olacaklarn ve bunun mesul i y e t i n in bittabi, msebbiplerine ait alacan beyan eylemek pek mnasip ve hatt bizim iin bir vazife olduuna kaniim. Bu sebepie alay kumandan Hakk beye iki yz kiilik zayf msellah bir kuvvet t e r t i p etmesini rica eylemit i m . Bir cevap alamadm. Zannedersem bunu zatlileri de t e r v i ve tasvip buyururlar. Bunu yapabilsek, belki de Menderes'in bu tarafn kurtarm oluruz.- Buraya gelmekte olan svan bl de bu ie itirak edebilir. ndelicap geri ekilmeleri, bittabi, mmkn ve kolaydr. Bu husust a k i fikri lilerinin beyann rica ederim efendim. efik beyin, batan beri yapmak istedii bu deil miydi? efik bey, bu prlanta dnceli ynetim adamndan ok holanmt. Onun kadar aresizlik iinde kvranan bir baka kumandan da u srada gsterilemezdi. Keke, elinde olsayd da mutasarrf Faik (ztrak) beyin istediklerini yapabilseydi.

Faik beye yle ksa bir karlk vermiti -. Eer asker f i r a r etmise biltereddt bu tedbiri yapmal ve ahalii islmyenin eli silh tutanlar hemen itirak iin ulema ve eraf sarf gayret etmeli efendim. Bundan baka yle ksack bir karlk daha v e r d i : Hep belimizi bken, askerin firar etmesidir. Yoksa, biz de bu tedbiri yapacaktk, efendim. Albay Mehmet efik bey, Denizli'de grd kprdanmadan ok sevinmiti. Mutasarrf Faik bey, bu kprdanmann inat bir temsilcisi gibi direniyordu. Mehmet -efik beye unlar da t e l l e m i t i : Topu alaynda iki yz kadar efrat var. cabnda 423 al'dan drt be yz kadar efrat alnabilecei anlalyor. Hsn idare edilebilirse i grmek mmkn. Alay kumandanlna bu bapta icap eden emrin itas ve d e r h a l i e balamalarnn teblii pek muvafk olur. Inaailah, bu s u r e t l e bu paray olsun kurtarrz, efendim. Mehmet efik bey, Denizli'de zmir'in igalinin hemen ertesi gn bir eyler olduunu, Denizli mftsnn bir ayaklanma rnei gsterdiini iitmiti! Mutasarrf da bu trden olan bu ehir gerekten umut vericiydi. Hemen Faik beye unu t e l l e m i t i : Alay kumandanna hemen imdi u emrimi gnder i n i z ve bu midiniz kuvvetli ise hi durmaynz. Fakat, unutmaynz ki, bu ii yalnz alayn bana brakmaynz. Btn ahali, bu ie yardm etmeli, ayaklanmaldr.

Bununla beraber, 6 Haziran 1919 gn Denizli'deki elli yedinci topu alay kumandanlna u emri vermiti :. Bilsebep imendifer hattn igal edegelen Yunanllar Menderes kprsnden Denizli tarafna geirmemek i in icap ederse harben menediniz ve bu hususta makam mutasarrifi ile karar ve ibirlii yapmaklnz lzmdr. Denizli'deki uyanklk biraz da Mehmet efik beyin iiydi. Onun b i r l i k l e r i n in bulunduu her yerde bir direnme dncesi de vard. efik bey, emrinin yetitii btn topun azndaki blgelerde depolardaki silhlarn halka datlmasn emretmi ve tmenin asker kaakl yznden dalmamas iin direnmi, her trl araia bunun nne gemeye almt. 15 Mays 1919'da zmir'in igali Denizli halknn bir blmn ok sarsmt. Yerli Rumlar, tpk Aydn'da olduu gibi Hrriyet ve tilf elemanlarla ve erafla anlaarak igal ordusunu bar bir yolla Denizli'ye getirebilmenin hazrlklarn yapmaktaydlar.' Umudu her yandan krlm olan halk, 16 Mays sabah, birdenbire bir sarsnt ile uyanmt. Bu sarsnt, bir yer sarsnts deil, bir ruh sarsntsyd. Elli yedinci alay kumandan, yani efik beyin adam Hakk bey, mutasarrf Faik bey, askerlik ubesi kalem serisi Albay Tevfik bey 424 (sonralar Demirci Mehmet Efe'nin ldrd) Denizli polis komiseri Hamdi bey, daha nce sk sk toplanp grm

ve efik beyden de gelen esinti zerine bir direnme ve kar koyma kararna varmlard. Tam anlamyla szlemi ve anlam olduklarndan, Denizli'nin en ok saylan adam mfty ne drerek Kayalk Camii'nde sanca erifi karmlar ve cokun bir miting hazrlamlard. Bu m i t i n g i , btn yedek subaylar, erafn birka desteklemise de Hrriyet ve tilflar, bu mitingi kskn ve somurtkan yzleriyle ancak uzaktan seyretmiler ve ileride onlarn bana gelebilecek beilar hesaplayarak ks ks glmlerdi. Byk bir halk kalabal, sabahn erken saatlerinden beri sokaklara dklmt. Mft Ahmet efendinin elinde sanca gren ve onun tatl sesiyle getirdii tekbirleri iiten halk, hemen ona katlm ve tekbir sesleri deniz dalgalar gibi Denizli sokaklarnda grlemi durh mutu. Btn bu cokun kalabal belediyenin nnde toplayan kr sakall mft, krsye km ve halkn umutsuzluunu darmadan eden bir konuma yapmt. zm i r ' in igalini a n l a t t k t a n sonra szlerini unlarla btniemiti : Her ne pahasna olursa olsun. Yunanllara! kar koymak gerektir. Yunanllarn igal eyledii memleketler halk iin kavgaya girimek farz ayndr. gale uramayan memleketler halk iin de farz kifayedir: Ben fetva veriyorum. Silh ve cephane azl

veya yokluu hi bir zaman kavgaya mani olamayacaktr, Hi bir mdafaa vastas olmayan bir mslman dahi yerden ta alarak dmana atmaya mecburdur; mft n n bu szleri Denizli'yi atelemi, erafn bir blmyle Rumlar ve Hrriyet ve tilflar ileden karmt. T r k ' sevmeyenlerin ve Trkten olmayanlarn fkesi, bununla da kalmam, zmir'de kmakta olan Rumca gazeteler, yurtsever mft iin aza alnmayacak s425 vntler kusmaya balamlard. Bu nutuk, her eyden nce Denizli'nin toprana, milletine bal Trkleri ok sevindirmi, onlar daha ok birbirine kenetlemiti. Trk ocann bir f i k i r tapna olan yaps, bu sefer, iinde toplad ve hazrlad aydn insanlar araclyla Denizli erafnn, Rum eraf ve Yunan ordusuyla birlemesini nledii gibi memleketin namuslu mftsn de bir ate paras gibi dmann ve onun yardaklarnn yzne arpmt. Denizli'nin Hrriyet ve tilflar, Yunan ordusu grltpatrtszca Aydn'a girdikten sonra seslerini daha ok ykselterek kar koyucularla mftye saldrmaya balamlard. Kar koyma ve direnmenin sembol haline gelen mft Ahmet efendi iin tehlike birden ba g s t e r m i t i . Aydn'n dmesinden bir hafta sonra, mft , Dinar'a kap dirimini kurtarmak zorunda kalmt. Yi i t mft, korkuya kaplp ylmam, orada da direnmenin

a l t n tohumlarn umutsuz yreklere serpmekten uzak durmamt. N a z i l l i ' n in bir taburluk Yunan gcyle igali, Denizl i ' de kurulmakta olan direnme yapsn bir deprem gibi sarsm ve kertivermiti. Fakat, bu direnme gc, ykntlar altnda ezilmemi, bakomiser Hamdi beyin evresinde yeni bir oul ar kmesi gibi toplanvermiti. Yedek subaylar da silhlarn aldklar gibi ayr bir ba ekmilerdi. Yzba Ekrem beyin kumandasndaki svari bl de Denizli cephesinde bir aknc grup grevi almt. Bu a" ! o i \ t vermek iin Anadolu turnesine km olan ehzade Abdrrahim efendinin muhafazas iin kolordu kumandannn zmir'den beri grevlendirdii muhafz blyd. zmir igal edilince oraya dnmeyerek burada kalmt. ehzade, Afyonkarahisar'dan trenle stanbul'a dnmt. Haziran'n 8 inde bu svari bl, daha b i r o k gen, yiit ve yrekli subayla glenerek Sarayky'e yollanmt. Bu subaylar: Denizlili Yzba kr, yedek baytar, Hocazadeolu Ali Tevfik, yedek Astemen kr, Derebeyolu Halil Hilmi, Vasfi, elli yedinci tmen 426 subaylarndan Yzba Baha, Temen Kemal, Nazilli Ask e r l i k ubesi'nden Yzba Emin beylerdi. Albay efik beyin, ine'ye ekilerek kurduu sembolik cephe, artk, yava yava kurun ilemeyen yiit gslerden meydana gelmi gerek bir cephe halini alyordu. Bu alak blgeye doru, eriyen kar sular gibi. kme kme yiitler toplanyor, birikiyor ve Aydn'daki sava

grmemi dman alaylarn titretmeye balyordu. Ekrem beyin kumandasndaki atl bl, Saraykye yaklatnda istasyonda bir kalabalk, bir kmldama grlmt. Bu kalabalk. Sarayky Rumlaryd, azlarnda ztoiar ve ellerinde mavi-beyaz Yunan bayraklar olarak bu gelen atllara kar kmlard. Yunan igal gcnn geldiini sanarak byk bir cokunluk iinde istasyona kouan ve barp aran bu halk, karlarnda kalpakl Trk subaylaryla kabalakl Trk atllarn grnce pek armlar ve korkudan il yavrusu gibi dalmlard. Ekrem beyle br subay arkadalar, orada Yunan ordusu iin kurulan bir de tak g r d l e r ve hemen bunun zerine Trk bayran ekiverdiler. Denizli'nin ilk rgt Menderes rmann kysndaki Dailli kynde yuvalanm ve tren istasyonu Yzba Vecihi beyce kontrol altna alnmt. zmir'den gelip giden t r e n l e r onun gz altnda bulunuyordu. Akas: Elli yedinci tmenin direnme dnceleri, btn o blgedeki altn yreklere ve balara bir dalga gibi arpm ve igal ordusunun karsna bir yn umac karmt. Albay efik beyin evresinde yava yava ieklenen bu sava gnllleri bahesi, sivri ve zehirli dikenler i y le Zafiryos'un toy askerlerini hacamat etmeye, srmaya ve bir yarm ay biiminde Aydn'a doru da yaklamaya ve kapanmaya balamt. < Aydn dousunda ve batsndaki nemli demiryolu k p r l e r i , acar subay ve kuvayi milliye kadrolaryla attrlm.

Malko kprsnn beki askerlerini Yrk Ali Efe, Binba Hac kr bey. Kll Efe ve br zeybekler 427 byk bir baaryla burunlar kanamadan bimiler, Nazilli'deki dman taburunu ehirden kararak pisledii yere dek kovalamlard. imdi, Albay Z a f i r y o s ' u n sekin alaylar, gzel Aydn e h r i n i n iine tklm, t i t r e y e r e k bekliyorlard. Aydn' epeevre kuatm olan kuvay milliyeci gruplar ise koyun srsne itahla bakan kurt srleri gibi ehirdeki Yunanllar gzetliyor ve bunlarn kumandanlar Yunan kumandanna yle kk drc haberler s a l y o r l a r d : ehre kapanmak ve slm ahalinin arasna snmak mertlik deildir. ehirden dar k da boy lelim. Yine o gnlerde, artk Aydn'a bir baskn yaplacan sezen dman, bunun nne gemek iin bir deneme yapmt. Malko kprs basknndan sonra ad her yanaa bir bayrak gibi dalgalanan Yrk Ali Efe iie Komiser Hamdi bey mfrezesinin Denizli yedek subaylar g r u b u nun, t o p u yzbas Fehmi bey mfrezesinin toplu olarak bir cephe tuttuu Umurlu'ya Aydn'n ngiliz kontrol subay Huder, yannda ehrin Belediye Bakan ve eraf ve ileri gelenlerden bir topluluk olarak gitmi ve bu mill k u v v e t l e r l e grmek istemiti. yle bir neride bulunmutu : Aydn aleyhinde bir hareket yapmaynz! slmiara ve Hristiyanlara zararl olur.

Buna Umurlu'nun on be mfreze kumandan, imzaladklar u beyanname ile karlk vermiti: Aydn'n igali mtareke hkmlerine aykrdr. Trk ahaliye zulmedildini haber alyoruz. nsanlk namna mdahale etmek istiyorsnnz. Yunanllar, yirmi drt saat zarfnda Aydn' terkedip gitsinler. Aksi halde akacak kann mesuliyeti, Yunanllar ve onlar oraya getirenlere aittir. ngiliz subay Huder, yanndakilerle bu kesin karl alarak Ayan'a dndnde Yunan kumandan Siminas'n ense kknde buzlu bir soluk esmeye balamt. Korkmakta da haklyd. Kargalarn ona tad haberlere gre Aydn' epeevre saran Trk milis ve nizam gcnn toplumu elli bindi. Aydn Rumlarnn meydana getirecei 428 bin kiilik bir yardmc gcnse .oka deeri olmayaca akt. Siminas' ok ileden karan da uydu : Niye ehre sndn, k dar! Cete reisleri bunu sk sk yineliyorlard. Simnas, hem bu kltc szlere bir karlk vermek, hem de mill mfrezelerin ehre olan yaknlk ve younluklarn lmek iin Haziran'n 25 inci gn t am gerelenmi bir blk askerini gneye doru yoklamaya karmt. Teliidede ynnde ilerleyen dman bl, orda Koarl milislerine arpm, srekii ve inat bir arpma balamt. Koarl milisleri, olduka baarl arpan bu blk karsnda gneye ekilmek zorunda kalm, dman bl. Koarl milislerini barndrd diye buradaki

iki Trk kyn btn yakp ykm, eline geirebildii btn insanlar ldrmekten ekinmemiti. ldrlen zavalllar da yalnz kaamayan ok yal kyllerdi. Koarl mfrezesini gneye doru sren ve iki Trk kyn yakan ve ellerini de s i v i l l e r in kanna bulayan dman, batya doru da tam aral bir blk gndermiti. Burada ileri ters gitmi, Kzlcaay yaknlarnda pusu kurmu olan Trk milislerinin kucana dmler ve on be l brakarak Aydn'a kamaktan baka are bulamamlard. te. imdi, Menderes kpr bandaki kararghta Binba Hac kr beyin yannda bulunan Albay efik bey, imdiye dek olup biten btn bu eyleri yakndan biliyordu ve hemen hemen hepsinde onun parma vard. Geici de olsa, dman, Aydn'a mhlanp kalmt. Haziran'n 25 inden beri dmanda hi bir kprdama yoktu. Acaba hazrlanyor muydu, yoksa zaman kazanmak in tilki uykusu mu kestiriyordu? Albay efik beyi 27-28 gecesi uyku tutmad. ri yldzlarn donuk aydnlnda arldayarak akp giden rman kysnda,- derinlemesine dikilen nbetilerin verdii gven havas iinde Hac kr beyle uzun uzun konuup dertleti. Bu gece, atl bir mfreze karlarak Aydn'n yaknlarna dek bir keif yaplmasn e m r e t t i . , O nemli haber kafasna adamakll taklp kalmt: tilf 429 devletleri askerleri acaba karakollar niin devralacakt? Acaba bu haber bir balon muydu? Mill kuvvetlere gzda

m vermek istiyordu? Yunanllara kar sava aan. mili kuvvetler itilf devletlerinin askerinden korkar m sanyorlard? Her ne olursa olsun Aydn'a kapanp kalm o l a n dmana her gn yeni bir bask yapmal, onu durmadan t e d i r g i n etmeliydi. Belki de zamanla gzel Aydn kurtarlabilirdi. Atl keif kolu, karanlkta ar ar* ilerledi. Gzel Aydn ehri, arkasndaki kara dalara yaslanm bir kara duman ynndan baka bir ey deildi. Bu kara duman yn iinde uyank bir yn insan vard. Sabah, Menderes rman maviye boyamaya baladnda Aydn nnde bir cayrt koptu. Makinal t f e k l e r : Ta, ta, ta, ta, ta! diye ovay bir demir tarak gibi taryor, piyade tfeklerinin mermileri havay a v l a y a r a k , d e l ip geiyordu. Gn nda ovadan, drt nala atl keif kolunun geldii grld. Dmann avc hattnda srayp yatarak ilerledii aka grlyordu. Onlar koruyan b i r k a makinal tfein yaylm ateleri, rman pek yaknlarndaki atlam ve yarlm kuru topraktan izgi gibi toz kaldryor, bomba toplar da kukulu hedeflere b t n hzyla bomba yadryordu. efik bey, ovada birka dalga halinde ilerleyen dmann bir taburluk bir g olduunu anlamt. Bu, bir keif taarruzundan baka bir ey deildi. Sk durulmazsa bu ate gcyle Menderes kprban silip spreb i l i r l e r d i . Dman, bir zamandan beri Menderes kprbamda bir eyler olduunu seziyordu. Yalnz bunun derecesini

anlamaktan uzak bulunuyordu. Buraya kar yaplacak saldr, hi kuku yok, daha byk kuvvetlerle yaplmak isteniyordu. Aydn dolaylarnda toplanmakta olan nizam ve milis gcnn elli bin kii tutarnda olduunu i t t i k l e r i n d e n , kprban temizlemeye giderken arkadan Aydn'a ullanacak baka kuvvetleri dnyor, buna cesaret edemiyorlard. Modern silhlarla gerelenmi bu bir taburluk dman gc, Binba Hac kr beyin kumandasndaki bo430 ime ullanmt. Hemen merkeze, Menderes cephesinin yldz sava ve baskncs Yrk Ali Efe ile Kllolu Hseyin Efe'nin ortaklaa kuvvetleri y e r l e t i r i l m i t i . Bu kuvvet, deerli subaylarla g l e n d i r i l m i t i . Dman saldrsnn nemi karsnda, efik bey yakndaki btn mfreze kumandanlarn toplad. Ufak bir danmadan sonra olduka yaklaan dman zerine youn bir ate almasna karar verildi. Yunan askerleri hl kouyor, sryor, yatyor ve durmadan ilerliyordu. istenilen izgiye dek geldiklerinde ilkin Yrk Ali Efe'nin mavzerinden kan kurun cvlad ve tekiler onun arkasndan makinal tfeklere rahmet okutan bir atee baladlar. lk anda kmldanan btn balar ve gvdeler, bir daha kalkmamak zere topraa serilmiti. ok uzaa yerletirilmi dman makinal tfekleri bir ara susmutu. undan ki, iki yann savalar birbirlerine ok yaklamlard.

Yunan taburu, ilk aknlktan sonra, toparlanarak youn bir piyade ateine balad. Bu arada bomba toplar da kprbandaki milislerin yapt toprak paras zerine atee baladlar. Yrk Ali Efe'nin varln kefeden dman, btn ateini oraya dorultmutu. Yine de Yrk Ali ile kzanlar, bana msn demiyorlard. Yunan taburu, yanlardaki zayf milisleri srerek geri atm, Yrk Ali mfrezesi bir koba gibi ortada kalvermiti. Bunu gren dman taburu, Yrk Ali Efe'nin yanlarna, daha ok sa yanna yklendi. Bylece Efe ve mfrezesini arkadan evirerek rman kar kysna gemelerini nlemek ve onlar o r a c k t a yok etmek istiyordu. Yrk Ali Efe, byk^ bir tehlike emberine girmek zereydi. Tam bu srada, Umurlu'da toplanm bulunan ve Albay efik beyin abucak kprbana yetimeleri iin emir verdii Komiser Hamdi bey ve Molla brahim mfrezeleri, naralar a|arak sava meydanna girdiler. Yrk Ali Efe'nin kzanlarn sadan evirmeye alan ve hatt onlar epeyce t e r l e t e n Yunan taburuna onlar da soldan yklendiler. Arkalarna gemeye altlar. Dman, tam anlamyla iki ate arasnda kalmt. 431 Yok olmaktan kurtulmak iin korunarak ekilmek zorunda kald. Yunan taburu, imdi artk tabana kuvvet Aydn'a d o r u (amaktayd. Dmann hzl bir e k i l i l e Aydn'a doru uzaklatn gren Yrk Ali Efe, epey zamandr yapp kalm

o l d u u toprak parasndan ayaa frlad. Ve kendisi gibi btn ayaa frlayp evresini alm o l a n milislere yle b a r d : Arslan din kardelerim! Bugn arife, yarn bayramdr. Giritiimiz ie gre ya yarn bayram namazn Aydn'da, Bey Camii'nde klacaz, yahut da mslmanlar b i z im cenaze namazmz klacaklar. Aydn'a gnderdiim adamlardan gelen haberlere gre, igal kuvvetleri, Aydn'da pek ok din kardelerimizi hapishaneye ve camilere doldurmular. Bunlarn hepsini ldrmek zere hazrlk yapyorlarm. Ge kalacak olursak Trk kan dereler gibi akacak. Bugn ise Allah bize yardm edecektir. nk, niyetimizi biliyor! Bu yoldan yz geri edecek yoktur. Byle bir eye kalkacak olann kafasna kurunu ben yerlet i r e c e i m . Haydi, arslanlarm. naallah, yarn Aydn cam i l e r i n i n minarelerinde gzel sesli mezzinlerin okuyac a k l a r ezaniar dinleyeceiz. Yrk Ali Efe, bunu syleyip bitirdikten sonra, Aydn'a doru dnd ve i Bismillhirrahmanirrahirn! Allahuekber! diye btn gcyle bard ve tfeini bir eline alarak Aydn'a doru komaya balad. T karda yemyeil, zeytinli, incirli srtl a r n zerinde ak badanal evleriyle ehir grnyordu.. Btn milisler, yar edercesine ileri atlm, habire kouyor, bir yandan da : Allah! Allah! Allah! Allah! diye haykryorlard.

Dmann, artk kamakta olduunu gren efeler ve zeybekler, zafer yemilerinin dallarda kzardn, elleriyle deecek gibi kendilerine yakn olduunu sezmilerdi. nden kaan korku, arkadan kovalayan yreklilik, ilgin bir olaya g*be mi grnyordu. Albay efik bey, Hac kr beyin ve Yrk Ali Efe'nin bir iaretiyle ileri atlan 422 bu bir avu kahraman artk geri evirmek gcnde de i l d i . Zaten o da bu saldry durdurmak dncesinde deildi. Bu saldrda, btn esir Trkiye'nin sembolik hz ve gc gizliydi. Elinde drbn, bir kk tmsein zerinden ka ve k o v a l a y ' z e v k l e seyrediyordu. Bu sonu, hi kukusuz, bu blgeye kendisinin sat altn tohumlarn gelimesinden baka bir ey deildi. O, yalnzca seyyal bir savunma, direnme ve kar koyma sembol olarak Menderes rmann kuzeyinde, gneyinde, dousunda ve batsnda kmldamaya, yn gstermeye, umut alamaya balam, blgenin btn gelenekten yiit ruhlar, birer k damlas gibi hzla onun evresine komular ve ite imdi de bir inan dalgas gibi dmann yadrd elik yamuruna kar koymaya balamlard. Bu, azmsanacak bir sonu deildi. Bu koan y i i t l e r , halk ocuklaryd. Babozuk giynekleri iinde kendilerini daha rahat, daha hr duyarak kouyorlard. Milyonluk Osmanl ordularnn drt ylda yapamadn birka saatte yapabilmenin istei ve inanyla kouyorlard. Elu saldrya kalkan, nizam ordu erlerine ve subaylarna

da efe ve zeybek giynei giydirilmiti. efik bey, bu mill gcn yaratcs olduu halde, onlann kendiliinden ayaklanm halk ocuklar olduu kansn vermek iin bu hileyi doru buluyordu. Kimbilir. belki de nizam ordu b i r l i k l e r i , kendi n i f o r m a l a r y l a savaa girerlerse i t i l f devl e t l e r i , buna kar tehlikeli bir tepki gsterebilirdi. Bunun iin btn erler ve subaylar bylece kamufle edilmiti. efik bey, Trk subaylarndan kimisini niformalarn feda etmekten ekindiini grerek, bunu bir emir o l a r a k uygulamaya balamt. Binba Hac kr bey, bu srada Menderes blges i n in efik beyden sonra ikinci kumandan durumuna ykselmiti. Ateli, mert ve cesur Binba, kumandan Albay efik beyin bu emrini ilk olarak uygular ve apoletlerini, rtbesini ve subay elbiselerini bir yana atp efe giyneini giyerken yle b a r m t : Bu dakikadan itibaren bir Binba deil, sadece b i r fert. bir vatanda olarpk milletin hizmetine atlyorum. 433 2/F. : 28 Bu y i i t l i k sahnesi. efik bey bata olmak zere bt n dinleyenleri duygulandrmt. efik bey, durum Aydn'a doru bir saldr halini alnca hemen btn uzak yakn mill mfrezelere haberci gndermiti. Asl canavarn ininde gizlendiini ve onun Aydn'dan anszn yapaca bir kla btn bu yrekli zayf gruplar ezeceini biliyordu. Bunun iin btn eldeki a v u t a k i l e r i n bu kumara atlmas farzolmutu.

28 Haziran sabahnn dokuzunda balayan kovalamaca saat on drde doru gerek bir sava durumunu almt. ehirdeki dman taburlarndan birka daha iler i srlm ve ba siperleri arkasndan ard aras kesilmeyen bir mermi sana yamaya balam ve her iki yan da olduu yere mhlamt. ukur Menderes ovasnn en scak gnlerinden biri ortal yakp kavuruyordu. Scaktan namlular ve meka nizmalar ate gibi yanyor, yere kcpanm y i i t l e r i n yz-" l e r i ne t o p r a k t a n ykselen kavurucu bir hava arpyor, ayrca gne enselerinde boza piiriyordu. Uzun bir koudan sonra giynekleri terden srlsklam kesilen savalar mataralarndaki sular da bitirmilerdi. Yine de yrekleri taptaze, prl prl bir umutla doluydu. leden sonra, doudan ve batdan yetien baka kuvay milliyeci gruplar, Aydn igal kumandan Yarbay Siminas' bsbtn artmt. Var olmak, ya da yok olmak durumunda olduunu anlayan dman kumandan, a r t k ehrin kysna dek sokulmu, bu hibir eyden ylmayan Trk aknclarna kar elindeki btn kuvvetleri srmek zorunda kald. kindi gemi, cehennemden bir pencere gibi alm olan gne, ok uzaktaki mor dalar zerinde durmu hl Aydn ovasna ate pskryordu. Ova, tozdan dumandan grlmez olmutu. Toz direkl e r i , yangn ateleri gibi kpkrmz ykseliyordu. Yakn kylerin btn eli aya tutan halk kadn erkek, oluk ocuk, ellerinde kazmalar, krekler, baltalar, eski paslanm

dede yadigr kllarla sava meydanna dklm, kan ter iindeki zeybeklerin hemen birka adm arkasnd a n - i l e r l i y o r d u . Kadnlarn-, ocuklarn, gen kzlarn el434 lerinde gneten hamam suyuna dnm sularla dolu am aacndan o y u l a r a k yaplm bardaklar (aa detiler), amur ii detiler, susayan savalara habire su yet i t i r i y o r l a r d . Yeil yemiler, kuru incirler, kelek, peynir dolu torbalar tayan yalnayak kyl kadnlar, frsat bulduklar yerde savalarn azna srasnda kendi eller i y le bunlar tkyor, onlarn kurun atmak iin vakit yitirmemeierini salyorlard. Susuzluktan cieri yanm yiitler, gslerinden aa aktarak acele ile bu sular iiyorlard. Ovada vurulmu, kanlar iinde inleyen yarallarn silhlarn silhsz kyllerden biri alp ileri frlyor, gl kuvvetli kyl kadnlar, bu yarallar srtlarna alarak ger i l e re tamakta b i r b i r l e r i y l e yaryorlard. Kimi zaman, bu yarallarn silhlarn gen ve bakire ky kzlar kapt gibi ileri hattaki zeybeklerin arasna karyordu. Bu kalabalk arasnda tpk bir zeybek klna girmi, e l l e r i n de mavzerleri, gslerinde armalar yiit kadn sava da vard. Aye Aliye, yine Aye (takma ad Mehmet avu), erife Ali adndaki bu kadn zeybeklere parmak srtan bir y r e k l i l i k l e dvyor, gzlerini krpmadan dmana mermi stne mermi yakyorlard. Akamn altn renkli duman iinde hl bir ana-baba

gndr gidiyordu. ehrin kysndaki ide aalklarnn, hendeklerin, siperimsi her nesnenin arkasna sinmi bin kiilik dman gc, bu altn renkli ovada yeniden yenleri havadan uarak srayp yatan kk kara glgelere durmadan makinal tfek ve piyade mermisi yadryordu. Btn bu srayan kara glgelerin en yakn kumandan olan Binba Hac kr bey. biraz ilerdeki Yrk Ali Efe, Yzba Fikri ve Temen Zeki beylerin, Kllolu Hseyin Efe'nin hl bir koba gibi Aydn'a doru sokulmaya alan grubunun arkasndayd. Umurlu-Aydn yolunun iki yannda toplanm kuvvetl e r le b i r l i k t e btn kpr ba kuvvetleri, imdi, Aydn ehrini yandan evirivermiti. Dokuzun Mehmet Efe mfrezesi, Umurlu-Aydn yolu 435 zerinde sanda emek Yzba brahim bey mfrezesi, onun daha sanda on yedi kiilik Denizli yedek subaylar mfrezesi, bunlardan sonra Sarayky mfrezesi. Ortakl Mehmet Efe mfrezesi, d i k k a t l e ve gvenle ilerliyordu. Zeytinli dalardan ve kuzeyden Menderes gnei mfrezesi, Aydn'a doru sarkyor, onun sanda da Danimentli Asyal Efe'nin kzanlar. Yunan kuzularn itahla a r a t r a n ac kurtlar gibi ayaklarnn ucuna basarak aa doru iniyordu. Binba Hac kr beyin kumandasndaki Yrk Ali Efe'nin mfrezesiyle br mfrezeler, dman Aydn'a doru kovalamaya balaynca Umurlu mfrezelerinden

baka yine doudan Aydn'a doru bir grup sava daha yollanmt ki, bunlarn arasnda Sancaktar Ali Efe, Tekel i Mehmet ve smail Efeler, Dokuzun Hasan Hseyin Efe, DanimentH Hac Ahmet Efe ile Yzba Nuri bey de bu*lunuyordu. Binba Hac kr bey, Balkan Sava'nda bir makinal tfek blk kumandanyd. Serovi blgesindeki savalarda bir Yunan tmenini yan ateine alm ve on bir Yunan topunun Trk ordusunun eline gemesini salamt. Menderes cephesinin meydana gelmesinde byk enerj i harcayan Hac kr bey, tpk bir efe gibi en nlerde arpm, Yrk Ali Efe ile Kllolu Hseyin Efe'nin yan sra Malko kprs basknn yapmt. Daha sonrc, Mestan ve Kara Durmu Efe'lerle el ele vererek Umurlu demiryolu kprsn uurmutu. 21-22 Haziran gecesi. erkezky ve Yeniky basknlarnda bulunmu. Kara Durmu Efe iie (ehit) Temen Mehmet bey bu basknda ok byk yararlk gstermiti. 23 Haziran gecesi Erbeyli basknnn banda bulunmutu. Bu basknda seksen l, yz elli yaral verdirmilerdi. En sonra, bu 28 Haziran sabah;, bir taburluk modern dman taburunu telsiz telgraf srtlarna dek bir kouda sren bir avu gnll y i i t i n banda yine o vard. Btn bu kalabalk gruplar yalnz bir ey iin emir almlard. Albay efik bey, onlara 28 Haziran 1919 gn Aydn'a yrmek emrini vermiti. Bunu biliyorlard. Gerisini dnmek, kk saldrlar ynetmek 436

bu kk asker t o p l u l u k l a r n n kumandanlarna dyordu. Efeler, Aydn'a artk ok yaklamlard. Ne var ki ehrin kylarndaki acele kazlm siperlere iyice yerlemi olan dman askerleri, gz atrmamacasna yaan bir atee balamlard. Mermisi bol olan makinal tfekler, derinlemesine ve genilemesine ovay tarayp duruyor, mermiler ovada demedik bir kar toprak brakmyordu. Trk gnllleri, Aydn'a doru komaya baladnda Ske'deki Caferaki milisleriyle yz otuz beinci alay kuvvetleri de Germencik ve Balatk'da bulunan dman kuvvetlerine saldrmlard. Bu basknlarla onlar yerinde mhlayarak Aydn'a imdada komalarn nlemeye alyorlard. Gerek bir kumandan olan Albay efik bey, bunu da dnm ve bu emri vermekte gecikmemiti. Akam olmaya balam, ovann altn ttss mor glge ynlarna dnmt. Bir zamandr altn gibi akan byk Menderes'in sular, imdi hafif pembeye, maviye, sonra mora dnmt. Piyade t f e k l e r i y l e makinal t f e k lerin eneleri en sonra kslm, dost ve dmann seilemeyecei alaca karanlk, ehri ve sava meydann kaplamt. Hl tozpembe bir renkle rtl ufkun stnde akam yldznn iri ve parlak elmas, pr pr t i t r i y o r d u . Her ey susmutu. Yalnz, uzaktan uzca yarallarn iniltileri kimi zaman da haykrlar i i t i l i y o r d u . Aydn ovasn dolduran leylekler, ak hayaletler gibi hl karanlk havada dnp duruyor, tfek sesinden bir t r l yanaamadklar ehre doru gvensiz gvensiz yaklamaya eliiyorlard.

Gerek milli kuvvetler, gerekse ehre tklm olan dman, pek stmal ve kukulu bir gece geirdi. Btn gn, gnein bombardman; ve makinal tfek mermilerinin ldrc sana altnda arpan gnlller, yorgunlukt a n kmldanamayacak duruma gelmiler ve gecenin yldzl serinlii altna rastgele atlm birer eski uval gibi serilmilerdi. Karanlktan yararlanan yakn kylerin kadn, i h t i y a r ve ocuklar durmadan su ve yiyecek tayor, af a k l a beraber balayacak sava iin hazrlk yapyorlard. 437 Albay efik bey, Hac kr bey, Yrk Ali Efe ve b j r subay ve mfreze kumandanlar, yldzlarn aydnlnda bir sava meclisi kurarak yarn olabilecek ve olmas gereken iler ve sava hareketleri iin uzun uzun konutular. Dman, zmir'den byk takviyeler almaya v a k i t bulmadan direnme gc kertilmen ve gerekten Y k li Efe'nin dedii ramazan bayram namazn Ayd n d a k i Bey Camii'nde klnmalyd. Dmana yaknlardan gelbcek kk takviye kuvvetlerinin oka deeri yoktu. e r i r d e k i ana dman kuvvetini kavrayan panik havas, onlarn moralini de az zamanda kertebilirdi. Ksa yaz gecesinde ancak ksa bir tavan uykusu kest i r e n i en savalar, tan yeri atarken abucak sabah namazn kldlar. Mor bir ejderha gibi Aydn ovasndan kvr l a r a k geen Menderes rma, ilkin duru bir ak mav i l i e brnd, sonra mavleti, daha sonra pespembe akmaya balad. Bununla b i r l i k t e ilk kurunlar Aydn'n k i - "

ysncla epeevre siperlenen dman askerlerinin zerine yamaya balad. Bunun zerine dmann makinal t f e k l e r i takrdad. Aalarn yapraklar biilip yeil bir yamur gibi yere dklyor, yine kuru ve atlak toprakt a n fskiye gibi toz fkryordu. Mill kuvvetler grup kumandanlarnn Aydn'a bir an nce girmek istemelerinin nemli nedenlerinden biri uydu: Aydn'daki Yunan ordusu durmadan yardm alyordu. Tire'den gelen bir Efzun bl ile bir fen bl Aydn'a ulat gibi zmir'den geien ve erzak, cephane ve mhimmat ykl bir tren de ehre girmiti. Batdan A y d n a doru ilerleyen milisler, bu treni yaylm ateine tutmularsa da geip gitmesini nleyememilerdi. 28 Haziran savanda top kullanmayan Yunanllar, 29 Haziran sabahndan beri yukarda top yata denen yerdeki bataryal a r la ehre epeyce sokulmu olan kuvvetlerimizi iddetl e bombardman etmeye balamlard. Ovaya serpilmi milisler, ok zor anlar geiriyorlard. Bomba toplar ar makinal tfekler ve piyade tfekleriyle ak ovada savaan gnlllerin zerine dayanlmaz bir cehennem kusan dman, aieyhimize dengeyi bozmak zereydi ki, rman 438 kysna yerletirmen bizim bataryalarn da kullanlmas dplmeye baland. Hac kr bey, hemen efik beyi bularak topuyu kullanmann zaman geldiini sylediyse de efik bey top kullanlmamas iin ayak diredi. ehrin yklacandan korkuyordu. ehrin yklmas bir

ey deil, esir T r k i y e ' n i n ilk direnen gc, Menderes ovasnda toza dumana karacak, bir sre sonra izi bile kalmayacakt. Bu ilk saldr gcnn, gnden gne daha ok byyerek yaamas gerekti. Albay efik bey. Nuh deyip, Peygamber demiyor, Aydn', bu gzel Trk ehrini iindeki Trk halkyla birlikte yok etmek sorumluluunu zerine alamyordu. Zora gelmi kuvay milliye kumandan Hac kr bey, kumandanna kar yle haykrd : Grmyor musunuz, kuvay milliye yok olmak zere. Ben halkn fedaisiyim. Btn sorumluluu zerime alarak bataryay kullanacam. Be dakika sonra, topu erlerini ve subaylarn bat a r y a l a r n bana geirtmi, dmann en kalabalk bulunduu savunma noktalarna kar korkun bir top atei atrm ve dmann moralini perian ettii gibi bizimk i i e r i n k i n i de adamakll ykseltmiti. Sabahn saat on buuunda balayan Trk topu ate i , Aydn'daki igal kumandan Yarbay Siminas' artmt. Hemen zmir'deki kumandanla u telgraf ekti : Dman, imdi top atei at. Topu ktalar gndermenizi rica ederim. Siminas. Trk topu bataryasnn etkili atei altnda darmadan olan dman savunmas, sava Trk gruplarnca yava yava kemirilyor, dman, her saat biraz daha ger i l i y o r d u . Drt yandan ayn zamanda sktrlan dman, birok mevzilerini brakarak ekilmek zorunda kald.

Akam karanl bastnda, dman, ehrin dousundaki Kepez srtlarnda topyata ve demiryolunun ehirden getii izgi zerinde tutunmaktayd. Koyu karanlkla beraber sava, biraz tavsam, yarallarn i n i l t i l e r i ve svp saymalar sessizlii delmeye balamt. 439 Siminas, gece saat yirmi ikide zmir'e u telgraf ekiyordu :i ehir bsbtn kl olmak tehlikesiyle kar karyadr. Sava, sabahtanberi srp gidiyor. Byk lde kuvvetlerin saldrsna uradk. Takviye ktalarna ve cephaneye ihtiyacmz oktur, iddetle gerekmektedir. Sinimas Yunanllar, sava balamadan bir gn nce ehirdeki pek ok Trk' toplayp camilere doldurmu ve bunl a r n evresini tel rglerle evirerek bolca nbeti dikmilerdi. Btn Trk dkknlarna tebeirle iaretler konmutu. Hristiyanlara zorla apka giydirilmi Trk mahallelerine giden btn su yolar kesilmiti. Bu da anlatyordu ki Yunanllar ve Rumlar el ele vererek byk ldrme kampanyasna girimek zereydiler. Yunanllar, Trk savalarnn 28 Haziran'da yaptklar saldr ile bu ldrme bayramn kutlamaya vakit bulamamlard. 29 Hazi-" ran sabah tan yeri aarrken yiitler sabah namazna durduklarnda ehrin Trk mahallesinde, tenekelerle gazya dklerek tututurulan evlerden ilk kpkzl alevler ve z i f i r gibi kapkara dumanlar ykselmeye ve lmle kar

karya gelmi insanlarn lklar iitilmeye balamt . lk yangn alevleri istasyondaki Ahmet aann otelinden, ykselmiti. Demek ki dman, bozguna uramak zereydi, bunun iin de yakacak, ykacak ve ldrecekti. Demek ki kuvay milliyeciler yetiinceye dek, Aydm'da bir tek Trk ve bir tek Trk evi kalmayacakt. Yrk Ali Efe, Binba Hac kr beyin yalvarmalarna aldrmayarak kendisinden ayrld ve arkasndaki kzanlaryla Kozdibi denen yerden ehre girdi. Rum mahallesi, bir kale haline g e t i r i l m i t i . Can vermeyi gze almadka bu sokaklardan geilemezdi. Sokaa uzanan namlulardan mermi yayordu. ehrin gbeine varncaya dek bir tek sava sa kalmayacakt. Yrk Ali Efe, hayatnn en korkun emirlerinden birini verdi. Rum evlerini birer birer yakmaya baladlar. tede Rumlarla el ele vermi Yunan askerleri Trk evlerini yamalar ve iindeki Trkleri sng ve kurunla kalbura e v i r i r k e n beri 440 yanda Rum mahallesinde de Yrk Ali Efe ayn i yapmaya balamt. Zeybekler, eli silh t u t a n btn erkek Rumlar ve Yunan askerlerini kurunlayp kesiyor, kork u d a n yalvaran ve o n l a r a t e s l im olarak canlarn kurtarmak isteyen gen Rum kz ve kadnlarn bir kenara i t i y o r l a r d . Efeler ve zeybekler onlara yle d i y o r l a r d : Bizim kadnlarla iimiz yoktur. Daylarnz Yunanl l a r sizi brakp neden kat? Korkmayn biz, sizin aal a r n z gibi rz ile oynayan namussuzlardan deiliz.

Hac kr beyin Yrk Ali Efe'ye verdii en neml i emir. caminin minaresine de Trk bayran asmakt . Bu Trk halknn ve savalarnn moralini ok ykseltecei gibi son dman d i r e n i c i i e r i n i n de moralini sf ra indirebilirdi. Yrk Ali Efe, Rum mahallesini yakarak, t t s verilmi bir eek ars yuvas gibi arkada br a k t k t a n sonra ileri atld. Ne var ki meydanlardan ve ak cadde ve sokaklardan geilmiyordu. Trk bayra ekilmesi gereken m i n a r e l e re ar makinal t f e k l e r yerlet i r i l m i t i ve bunlar, yangndan kaan Trk halkn insafszca b i i y o r / a l e v l e r i n i i n e seriyordu. ki ate arasnda kalm olan zavall halk, ieride kalsa yanyor, dar ksa k u r u n l a r l a delik deik oluyordu. Bey Camii'nin minares i n e y e r l e t i r i l e n bir ar makinal tfek, birka saniye i i n d e Yrn kzanlarndan sekiz on tanesini cansz b i r i b i r i stne serivermiti. Bunu gren Yrk Ali Efe. fkeden deliye dnmt. Her zaman olduu gibi zeks, y r e k l i l i i ve b e c e r i k l i l i i imdada y e t i t i . Minarenin eref e deliklerinden birinden dar frlayan makinal t f e in namlusu gnete parlyor ve arkasnda da hki renkli bir kep grnyordu. Niancl ile nam salm olan Efe. hemen bir evin kenarndan nian ald. Besmele ekerek t e t i e dokundu ve ar makinal tfek, birdenbire sustu. . Yrk Ali Efe, d o r u c a Cihanolu Camii'ne g i t t i . Aydn' dost gibi Yunan ordusuna t e s l im eden ehrin kodam a n l a r , eraf ve z e n g i n l e r i y l e daha pek ok kiiyi buraya

kapatlm buldu. Hepsini kurtard. Ondan sonra hap i s h a n e n i n kapsn krdrp atrarak ynla masum Ay441 drnly da buradan kurtard. Ve bundan sonra ilk i olarak o minareye Trk bayran ast. Sava, hl btn iddetiyle srp gidiyordu. Kepez'de kanl bir bouma vard. Yrk Ali Efe. bu arada byk bir i yapt. Yunanllarn kanl bir diren gsterdii Kepez'i ehrin br blmlerinden ayrd. Bylece sava 29 Haziran akamna dek srd. Artk, soukkanlln yitiren Yunan ordusu, modern bir ordu olduunu unutarak nne geleni ldrp paralamaya ve byl; blmyle ehirden kp batya doru uzanan zmir \oluna dklmeye balamt. lm korkusundan ns yapacan aran binlerce Rum savas, zengini, oluk ocuuyla Yunan ordusunun arkasna taklmt. gal kumandan, bunlar dipikle, sng tehdidiyle bouna geri evirmeye alyordu. Darmadan kaan Yunan ordusu, yollar tkayan bu Rum gmenler yznden ne yapacan armt. Yarbay Siminas'n en ok korktuu, elli bin (!) etec i n i n ekilen Yunan alaylarnn arkasndan kovalamas dncesiydi. 29 Haziran gecesi. Yunan ordusu yangnlarn aydnlnda ehri boaltp giderken kylerden gelen h a l k l a b i r l i k t e btn kuvay milliye gruplar ehre giriyordu. ehir, henz bsbtn lamazd. ekilen igal ordusunun ounluunu korumak

zere ehrin urasnda burasnda direnme yuvalar brakmt. Yunan ordusunun artlar ehrin batsndaki Topdmandan kurtarlm sayve takrdayan makineli tfekyanan bahtsz Aydn'a lm yata'nda grleyen toplar l e r i y le hl bir meale gibi pskryorlard. Elli yedinci tmen kumhndan Albay efik beyle Hac kr bey, gece yars erire girdiler. Hac kr bey. Belediye Bakan Reat beyi bir tekkede sakl buldu. Ondan rendiine gre Yunanllar ekilirken btn zenginlerin ve erafn paralarn, deerli eyalarn yamalamlar, kendilerini de koyun gibi doramlard. Yunan ordusunu Aydn'a aranlar arasnda bulunan bu adam, onlarn e r a p att satrn korkusundan hl tir t i r titriyordu. 442 30 Haziran gnei. Aydn ehrinin sokaklarnda serilmi yatan binlerce Trk, Rum ve Yunan askeri lsnn ve kararm merteklerinden hl kara dumanlar ykselen binlerce ev leinin zerine dodu. Yunan artlar hl Topyata'nda inatla dayanyorlard. Bu srada, Albay ef ik beyin tez elden ard. Antaiya'daki yz yetmi altnc alayn birinci taburu, Aydn'a yetiti. Yorgun olmakla beraber taze bir kuvvet saylan bu taburu. efik bey hemen Kepez srtlarndaki direnme yuvalarna doru srd. Btn Trk toplar da bu srtlar dvmeye balamt.

Dman burada bir sre daha dayanmay denediyse de pabucun pahal olduunu en sonra anlayarak demiryoluna doru kamaya balad. Byk dman kuvveti de bu yoldan ekilmiti. Kepez srtlarndaki son dman dayannn da kmesiyle ehir batanbaa T r k l e r i n eline gemiti. efik bey. Hac kr bey, Yrk Ali ile br subay ve kuvayi m i l l i ye ki'mandanlar, beraberce gezip grdkleri bu ehri a r t k tanmyorlard. ehrin d r t t e yanm, yklmt. Yangndan kaarken makinal tfeklerle ehit edilmi ynla oluk ocuk, kadn ve erkein kaldrmlarda yattn grdler. Birounun ak kalm aziar ve gzleri, lmden nce duyduklar korkunun derecesini gsteriyordu. Sava sresince sa kalan Trk ve Rum halkndan b i r k a yz kii, Fransz kilisesine snmt. Buraya snanlarn daha ou, Rumdu. efik beyin, Menderes kprbana gelip inceleme yapmasna sebep olan alt Fransz jandarmas da buraya snanlar arasndayd. Albay efik bey, yannda btn br kumandanlar o l a r a k doruca bu Fransz kiiisesine gitti. Birok Rum kuvayi milliyecilerin kendilerini ldreceklerini sanarak alamaya, inlemeye ve efik beyin ayaklarna kapanmaya balad. Bunlar, kendilerinin ecnebi olduklarn sylyor ve ldrlmemeleri iin yalvaryorlard. Kumandan : Hangi millet ve rktan olursanz olunuz, cannz ve malnz emniyet altndadr, hi kimse klnza dokunamaz, Trk milleti vahi bir millet deildir, dedi. Sonra

ksede bucakta saklanm birok Rum kadn ve kzn da 443 t o p l a t p Duraya getirtti. Ganimet olarak alnan btn s i l h l a r la cephane toplanp sayld. efik bey, Aydn'dan ayrlrken tatamad ve bu yzden de ehirde brakmak zorunda kald bir yn t o p mermisini yeniden eline geirince ok sevindi. Hemen bunlar, elde kalabalk asker varken uzak kylere tatmaya balad. Rahibelerin manastrna ve hkmet konana snan Rumlarn says iki bin kadar vard. Albay efik bey, hkmet yaplarnda toplad Rum halk artklarna scak yemek ve ekmek verdirerek, onlar herhangi bir fkeye kar korumak grevini de zerine almt. Aydn hkmet dairesinde toplanan kumandanlar, bir mucize gibi yarattklar bu byk olaya kendileri de ayor ve ocuk gibi seviniyorlard. Bata efik beyie Hac kr bey olarak hepsi de bu dvn yldzlar o l a r a k ^ Yrk Ali Efe ile Klloglu Hseyin Efe'yi gryor ve on-"" iarn yiitliini hayran hayran yzlerine kar syleyerek bir minnet borcu dediklerine inanyorlard. Aydn'a ilk giren *re hkmet konan igal eden korkusuz Yrk Ali Efe, hemen kendini bir fotoraf makinasnn objektifi karsnda bulmutu. Bir sandalyede oturarak ektirdii bu resim, onun gen, temiz ve mert yzn ok sonra yazlacak tarih kitaplarnn sayfalarna da armaan edecekti.

Bir ngiliz tank, Aydn'da ldrlen Rumlarn saysn drt yz olarak bildirmi. Yunanllar ise iki bin Rum l drldnde ayak diremilerdi. Bir Fransz subay ise ldrlen Rumlarn bin be yz, iki bin kii, Trk ller i n in ise bin iki yz - bin be yz aras olduunu sylemiti. Albay efik bey, az zaman iinde byle bir baarnn kazanlm olmasndan ok umutlanmt. Bu millet, zorla da olsa, en sonra arslan gibi nclerinden rnek alarak dman toptan gsleyecek ve bu cennet gibi topraklar kurtaracak ve onun zerinde hr yaamann tadn karacakt. Yalnz, Aydn'n alnmasndan bir iki gn sonra iler deimiti. O naralarla ileri atlarak dma444 na yal kurunlar atan babayiitler, grup grup ekilip g i t miti. Hl yangnlar sndrlmeyen koskoca Aydn'n kl ve l ynlar arasnda dolaarak hrsyla dilerini gcrdatan Yrk Ali Efe ile vefal arkada Kllolu Hseyin Efe'den gayri btn savalar ekilip gitmiti. imdi efik ve Hac kr beylerin elinde Yrk'n krk elii kiilik babozuk savasyla birka nizamiye askerinden baka bir ey kalmamt. Blgenin efe ve zeybekl e r i , civa gibi eie avuca smyordu. Aydn mucizesini yaratp yiitliklerini denedikten sonra oluk ocuk kaygusuyla dalp gitmilerdi. efik bey, ehirden kovulan dmann yeniden geleceini, hem de pek korkun bir biimde geleceini ok iyi biliyordu. Sonralar talihsiz Yunan bakumandan Trikopis'in

Ovalarndan bal, dalarndan ya akan ehir diye adlandrd bu gzel ehri bir daha yakp ykacaklar, biraz daha Trk kan aktacaklard. Aydn blgesinin de en gzel zamanyd. Her t r l yemi olmaya balamt. Demiryolunun alt ve st yanndaki incir baheleri cenneti imrendiren t r i incirleriyle Haziran gneinin yaratc scakl altnda mutlu insan e l l e r i y l e okanmay bouna bekliyordu. ehrin stndeki yal ve sevimli bir sra tepeciklerde top top gm y n i c n gibi yaldzl yapraklaryla uzaktan uzaa parlayan kutsal zeytin aalar, imdi, glgelerinde hi bir mutlu insan glgesi barndrmyordu. Lloyd George'un t Londra'dan fledii zehirli kasrga, bu gzel ba ve bahel e r in Trk-Rum btn sahiplerini kl ve kurun yaralanyla yere sermiti. efik bey, Aydn ovasna hkim bir ykseklikteki klann bahesinde dolarken byle dnyordu : Dman, en azgn biimde gelecekti, yine de elde avuta ne kalmsa bunlarla onun karsna dikilmekten baka are yoktu. Milislerle sahra topu bataryasn ehr in bat yamalarna, yz yetmi beinci alayn nc ;aburu ile yz otuz beinci alayn birinci ve nc t a b u r larn da telsiz telgraf istasyonuna, yz yetmi altnc alayn birinci taburuyla yz yetmi beinci alayn geri kalan445 larn altm kiilik Aydnl milisle Topyata'na yerletirdi.' Elli kiilik Yrk Ali Efe etesi ve on be kiilik Temen

Kadri bey etesiyle btn savalarn toplam iki yz akn deildi. Saldr iin Tire'de toplanp Aydn'a doru yollanan Yunan gc ise bir tmenlik, yani on bin silhlyd. Albay efik bey, bunca zulm grm olan Aydnllarn dmanla arpmasn salayabilmek iin ok alm, sa kalan btn erkeklere yeniden silh datmt . Bunlardan ancak otuz krk kii savalara katlm, geri kalan ise aldklar tfeklerle oluk ocuklarn da beraber alarak ya Menderes'in gneyine, talyan blgesine gemi, ya da demiryolu boyunca ilerleyerek Anadolu'nun ierilerine doru savuup g i t m i t i . efik beyin dilei de Aydnllar, Aydn'n savunmasnda kullanmakt. Dmann yeniden ehre doru ilerledii i i t i l i r iitilmez, efik beyle Hac kr beyin elleri brnde kalmt. 3 Temmuz 1919 gn. Yunan ordusu Aydn'n stne yeniden yrd. Tmen kumandan Albay Zafiryos ile Sar Yanidis kuvvetleri Tire'de toplanp hz aldktan sonra, kendilerine gvenli bir gibi silh ve makina akrt l a r y la ilerlediler. Dmann bir kolu demiryolunu izliyor, br kolu da Aydn'n gerilerine doru yryordu. Bunu anlayan efik bey, topu kumandan Hakk beyi, btn *savalar toplayarak dmann ilerledii yne srmesini emretti. Demiryolunun her iki yanndan ilerleyen bir alay akn dman gcyle piyademiz karlkl tfeklerini patlatmaya baladlar. Hava ok scakt. Savalarn beyni kaynyordu.

kindi olmak zereydi. Yunan topusunun insafszca ateine kar bizim toplar da grlemeye balad. Yirmi otuz kiilik kuvvetiyle Aydn'n batsndaki srtlara yerleen Temen erafettin beyin ok becerikli ar makinal tfek ateleriyle dman yandan bimesi ve topumuzun isabetli atei, dman olduu yerde durdurdu. Dmann top atei, btn hncn Topyata'ndaki makinal tfeklerimizin stne boaltyordu. Toprak, yer yer kaynyor, kme kme kl rengi dumanlar ykseliyordu. 446 Aydn'n bat srtlarnda topraa skca yapan bu bir avu sava, dman akam karanlna dek bir adm ileri attrmad ve Aydn, bu sre iinde hep elimizde kald. Saat te balayan sava. Yunanllara hi bir umut vermeden akama dek srm, efik bey de, oka umuda kaplmamt. fkeli bir dman alaynn ve arkasndan da daha gelecek alaylarn karsndaki Trk gc yzdoksan silhl piyade, on yedi svari, sekiz ar makinal tfek, drt toptu.. Az da olsa, Menderes blgesinin umudu bu kk kadrodayd. Onun iin bunlar stn dman basks karsnda eritmek doru deildi. Bunu dnen efik bey, 3-4 Temmuz 1819 gece yars horozlar terken bu kk kuvvetin Menderes ynnde ekilmesini emretti. Ovalarndan bal, dalarndan ya akan ileli Aydn' bir kez daha arkada brakan bu bir avu savann banda Menderes rmana doru atnn stnde ilerleyen efik bey, ilerde

bundan ok daha zor gnler geleceini dnyordu. Albay efik beyin bu kk kuvveti, iki kademeli olarak ekildi. Birinci kademe kprnn ilerisinde, ikincisi de gerisindeki yamalarda mevzilendiler. Topu bataryas Petraki iftliinde mevziye sokulmutu. Hepsinin kumandan da Binba Hac kr bey idi. Albay efik bey, Aydn'n dmanca ilk igalinde Naz i l l i ynnde ekilmeyerek Menderes'in gneyine den Cine ynne ekilmiti. Bu kez de yine onun gibi yapt. Bunun ikisini de yaparken gerekten ok dnm, ok ince hesaplar yapm, ondan sonra karar vermiti: Bir kez dmanla arada doal bir engel meydana geliyordu. Savunmas kolayd. Nazilli ynnde ise byle bir engel yoktu; bunun iin de savunmas gt. Hele kendi elindeki bu kmencik kuvvetle savunmak hayaldi. Nazilli yolu savunma iin ak, dman iin ok elverili idi. Sonra, dman, sa brne dayanm bir kama gibi bir dman her zaman kovalamak zorunda olacandan Anadolu'nun ierilerine doru demiryolunu izleyerek g i t m e k t e n bir sre iin olsun ekinecek ve oralarda mil447 ! kuvvetlerin toplanmas ve toparlanmas iin vakit kazanlm olacakt. En sonra, oras talyan blgesiydi. Onlarn pasif ynetimleri altndaki bu blgede bir sre iin olsun hazrlanlabilirdi. Yunanllar, kuvayi milliyeyi yok etmek iin

Menderes'in gneyine geince de talyan ordusuyla karlaacaklard. Bu da b i r b i r i n d e n hrsl bu iki dman birbirine drebilirdi. 4 Temmuz 1919 gn, erkenden Yunanllar ehrin batsndaki Topyata'na bouna yzlerce top mermisi attlar. efik bey, kuvvetlerinin hl ehirde ve o srtlarda olduunu sanyorlard. Hi bir yandan kendisine ate edilmediini gren dman, bir kez daha kollarn sallayarak ehre girdi. Artk onu tuz-ekmekle karlayan ne bir Rum. ne de bir Trk eraf vard; ller, ller, ller ve hl duman tten yangn yerleri, bol ve zengin Ege aydnlnn iinde srtyordu. efik beyin, fkeli savalarn elinden kurtard birka bin hristiyan, hkmet dairelerinden balarn uzatm gelen Yunan kuvvetlerini somurtkan seyrediyorlard. Artk, hepsi savan ne olduunu anlamlard. Aydn'a giren Yunan kumandan. efik bey kuvvetler i n in ekilme yn olan Menderes kprbana doru nemlice bir saldr yaptrd. Bir Yunan alay, kprbana doru ilerlerken iki taburluk bir kuvvet de Menderes kprsnn gneybat ynnde yaylarak yrmeye balad. Gneybat ynnde ilerleyen taburlar, bizim topumuzu tehlikeli bir duruma sokmak zereydi. Hac kr bey, bataryann bandan ayrlmayarak bu dman taburlarn srekli ve isabetli bir ate altna aldrd. ki dman taburu sendeledi ve olduu yerde kalverdi. Merkezden t am kprbana doru ilerleyen Yunan alay bizimkilere ok yaklamt. Onlarn bsbtn yaklamasn isteyen Hac

kr beydi. Tam gerekli bir hedef haline geldiklerinde zerlerine korkun bir batarya atei ile ar makinal t f e k atei atrd. Koca alay bir kez sarsld, sonra allak bullak oldu. Tam bu srada Yrk Ali Efe ile Temen Kad448 ri bey mfrezeleri, yandan saldrdlar. Eldeki nizamiye kuvveti de Yrk Ali Efe ile b i r l i k t e ileri atld. Dmann kuvveti yirmi kat stn ise de hi sava yz grmemi olduu anlalan dman alay iinden sk sk vurulup denler haykrp iniedike hepsinin moraii bozuldu ve yzlerini Aydn'a dnerek kamaya baladlar. En ok iki yz kiilik Trk kuvveti, Yrk Ali Efe ile Kliolu Hseyin en bata olarak bu karnca gibi kalabalk dman kuvvetini nlerine katp kovalamaya balad. Sava geriden drbnle seyreden efik bey, bu ie ap kalmt. Geri anakkale'de ve Galiya'da byle eyierle ok karlamsa da yine de amamaktan kendini alamyordu. Bu bir avu kahraman y a r a t a n kendisiydi, bu arslanlardaki maya ne mayayd! Dmdz Aydn ovasna kan bir avu sava, gerekten bir avu olduunu gsterince, sava Aydn'n gneyinde bir yerden yneten Yunan kumandan, hem fkelenmi, hem de armt. O, batan byk bir eteci dalgasna arptklarn sanmt. Hepsi yle sanmt. Trk savalarnn azln bylece gren dman, geri dnd ve arkalarndan kovalayan bu bir avu kahramann zerine dalga dalga ulland. Savalarmz, bu

anszn gelen dalga yznden kprbana varamayarak Nazilli ynne doru atldlar. Maknal t f e k l e r i m i z i n mevzilerinde yalnz kaldn anlayan dman, bu noktaya korkun bir topu atei at, sonra buraya st ste birka kez saldrd. Topraa yapp kalm birka sava, dman sabaha dek bu mevzilere sokmad. Eldeki son gnlllerin eriyip gitmesi tehlikesi belirdiinden 4 Temmuz akamnn karanl. Aydn ovasn kaplaynca efik bey, kuvvetini Menderes'in br geces i n e geirerek Devri kahvesi denen yerde toplad. Yrk Ali Efe'nin mfrezesiyle nizamiye erleri geriden kocaman bir salla bir kez daha karya getiler ve karda siper kazarak dman rman gneyine geirmemek iin, yeniden savaa hazrlandlar. 449 2/F. : 29 4 Temmuz 1919 gecesi, bata Albay efik bey, Binb a Hac kr bey ve Yrk Ali Efe olarak yanyana kur u topraa oturarak talihsiz Aydn ovasnn geniliince g k l e r e ykselen kzllklar seyrettiler. Aydn'da yanmakt a n kurtulan son Trk evleri de atelenmi, cayr cayr yanyor, ehrin zerine kpkzl bir duman yn ykseliyordu. Menderes'in karsna ekilen Yrk Ali Efe'den szde almak iin bu gece serbest kalan Yunan taburl a r , oradaki btn Trk kylerini atelediler, kaamayp evlerinde kalan btn Trkleri ldrdler. Venizelos'un askerleri, bu gece dnyann en zengin topraklarndan bir i y le rtl bulunan Aydn ovasnda ate bayram yapyorlard.

Bu ate ve kan bayramndan kurtulmaya alan Trk kylleri durmadan Nazilli'ye doru kayor ve kayal k l a r la Menderes'in gneyindeki talyan blgesine geiyorlard. 5 Temmuz 1919 gn akamna dek dman Menderes'in br yakasna geirmeyen savalar, 6 Temmuz 1919 gecesi, Menderes rman kprden ve Glhisar kayndan geen bir dman kuvvetince evrilmek tehlikesi geirdiler. Bunu gren Yrk mfrezesiyle nizamiye kuvveti, kprban brakarak tehlikeden syrlmak zorunda kald. Menderes'in gneyine geen bu dman kuvv e t i , rmaa yakn iki Trk kyn batanbaa yakt. Bu arpmalar yakndan izleyen talyan kumandanl, Yu-. nanllarn baka vahet yapmasn nledi. 6 Temmuz 1919 gecesi, Menderes kprsnn yaknlarndan kar yakaya geen Yunanllar. efik beyin ine'deki kararghna doru ilerlemeye baladlar. Kuvayi milliyeciler hep kylerine daldndan hi bir kurun sesi iitmeden rahata ilerliyorlard. Bu srada efik beyin dnd ey oluverdi. Yunan ordusunun karsna, drt yz kiilik bisikletli bir talyan Zagileri blyle bir da topu bataryas, iki makinal tfek bl ve bir de piyade blyle glendirilen ine'deki talyan igal gc dikiliverdi. Yunan ordusu, zoru grnce, drt gnlk bir igal450 den sonra 10 Temmuz 1919 gn yine Menderes rmann kuzeyine ekildi. talyanlar, bundan sonra Menderes

kprsnn her iki yanna asker yerletirdiler. t a l y a n askerleri Menderes kylarn kontrol altna a l d k t a n sonra, Menderes kysndaki kylerinden kap ine'ye ekilen btn kyller yeniden evlerine dndler. t a l y a n igal kumandanl, ine'de Albay efik beyle karlkl grerek, bir daha Menderes ynnde Yunanllara saldrlmamas stne sz aldt. Artk, ine karargh t a r i h e karyordu, b r e v i n i yapp b i t i r m i t i . imdi, efik bey, Umurlu'da t o p l a n a n adamlarnn bana geecekti. Topu kumandan Hakk bey, orda bin kiiye yakn bir kuvvet toplamt. imdi, Menderes blgesinin btn kuvayi milliyecileri Umurlu'da bir araya geliyordu. Demirci Mehmet Efe, gcr gcr giynekleriyle kk atlarnn zerinde arkasndan gelen iki yz zeybekle Umurlu'ya inmi, Nazilli jandarma tabur kumandan Yzba Nuri bey ve kumandan Hakk beylerce karlanmt. Demirci Mehmet Efe'nin iki yz atlyla Umurlu'ya gelii, bir bayram havas yaratmt. Albay efik bey. bir gn talyan kumandanlaryla vedalaarak yannda Binba Hac kr bey, Temen Kadri bey, Yrk A l i ' E f e ve Kllolu Hseyin Efe ve adamlar olduu halde ine-Dalama yolundan Umurlu'ya yolland. efik bey, atnn zerinde, amlar, meeler, prnallarla kapl Dalama da yolunda ar ar yol alrken bir yandan zeybeklerin syledii yank gurbet t r k l e r i n i dinliyor, bir yandan da bundan sonra olacaklar dnyordu.

Yunanllarn ilk Aydn'a gelilerinde, elinde bin kiilik bir kuvvet bulunsayd hi onlar o gzel ehre sokar myd? te, o bin kiilik kuvvet imdi Umurlu'da t o p l a n m bulunuyordu. Artk destan, gnden gne byyp genileyerek srp gidecekti. Bu altn destann ba sayfalarnda yer alan u bir avu y l i t i n yan sra o da kl sallad iin seviniyordu. Yrk Ali Efe, gneleri, yaz scandan mavi bir duman gibi eriyen yksek ve yaln 451 dalarn doruunda dolaarak efik beyin yanbana a t n dehliyor ve ara sra kumandanla ve Hac kr beyle bir iki lf atyordu. Onu btn dndren Demirci Mehmet Efe'ydi. Onu aylarca nce savaa a r d n d a : Ben az st kokan oluk ocuun szyle hareket etmem! diye haber salmt. Yrk'n btn korkusu onunla gnn birinde atmakt. O. Demirci stne epeyce eyler biliyordu. Demirci Mehmet Efe. bulunduu yerde kendinden baka efe barndrmazd. Ya onun emrine g i r i l i r d i , ya da lnrd, parola buydu. Yrk'n Tann'dan baka kimseden korkusu yoktu. Bunu Demirci Mehmet Efe de bilse gerekti. Hac kr bey, btn Umuriu'da toplanm olan kuvayi milliyenin kumandasn almak zere gidiyordu. Albay efik bey ise, btn bu ileri kendisi ynettii halde, hl stanbul'daki Harbiye Nezareti'nin tmen kumandanlarndan biriydi; onunla ilgisini kesmemiti. Byie seyyal bir durumda almay dva iin daha yararl buluyor, bunun iin de kuvayi milliyenin dnda

grnmeye alyordu. Umurlu'ya vardklarnda her yanda karnca gibi silhl zeybeklerin kaynatn grerek sevindiler. Topu kumandan smail Hakk bey bata olarak Yzba Nuri bey, onun yannda narin yapl, keskin kahverengi bakl ve tam Efe klnda silhlara boulmu Demirci Mehmet Efe, onun ayvaz Skeli Ali Efe ve sraya girmi bir yi-,] n sava, onlar sevinle karlad. Yrk Ali Efe ile Demirci Mehmet Efe ilk kez karlatlar. Demirci ileri | atlarak Yrk Ali Efe'yle kucaklat ve yanaklarndan perek onu birka gzel szle vd. Menderes blgesinin y e t i t i r d i i btn yiitler Umuriu'da toplanmlard. Cok konuulacak ey vard, kumandanlar bir yanda, zeybekler + bir yanda oturup akam yemei yediler ve sabaha dek j konuup dertletiler. V 452 KUTSALSYAN Byk dnceler uruna yaayan kii, kendini dnmeyi unutur. Feuerbach Kzm Karabekir Paa, on beinci kolordu kararghnn bahesinde askerlerin sulad yaz ieklerini seyrederek aa yukar dolayor, bir yandan da sanayi grbzleri adn verdii, yine kolorduya bal kszyurdu ocuklar iin bir ark bestelemeye alyordu. Yrye

de uygun gelecek biimde bir ark bestelediinde hep gezinerek dolamak detiydi. Dounun ksz ocuklarn toplayarak kolorduya bal sanat okullar kurmay ta Trakya'dayken tasarlam ve Harbiye Nazrna da aarak bu dncesinin uygulanmas emrini almt. u srada elleri arkasnda i e k l e r e bakarak dolarken ruhunda iki trl mutluluk kaynamaktayd. Bunlardan biri. epeyce zamandr tasarlayp durduu sanayi grbzleri n i kuruu, ikincisi de yarn. 3 Temmuz 1919 gn Mustafa Kemal Paa ile Rauf bey ve arkadalarnn Erzurum'a gelecekleri gereiydi. Mustafa Kemal'in Erzurum'a gelii, ok nemliydi. Sonra, yalnz da deildi, onun yannda hem devrin en yiit ve en nl adam emekli Bahriye Nazr Hseyin Rauf bey de bulunuyordu. Kzm Karabekir'in onunla eski ve yakn dostluklar vard. Btn kolordu ve ehir halk arasnda Mustafa Kemal Paa'ya kar bir sempati yaratlmas iin elinden geleni yapm ve yaptrmt. Dou halk, Mustafa Kemal'i, oka tanmazd. Bununla beraber onun kendisini abucak istedii gibi tnatacana inanyordu. Hele Mustafa Kemal apnda, Anafartalar dolaysyla stne dnya gazetelerinde pek ok yaz yazlm byk bir kumandann Erzurum'a, kendi yanna gelmesi, kendi prestijini de artracak bir nitelik tayordu. Artk, dou illerinden k u r t u 'u gneinin domas, bir hlya olmaktan kp gerek'eiyordu. Mustafa Kemal, geri, stanbul'da konutukla453

j nndan beri, douda bir hkmet kurulmas dncesini yerinde bulmamt. Ama, hele bir gelsin, neler olacan kimse bilmezdi. Hele Refet Paa'nn, Mustafa Kemal Paa'nn, Erzurum'a doru yola kmasndan sonra 1 Temmuz tarihiyle ektii telgraf, ok artc bir eydi., Sank i , Mustafa Kemal, Sivas'tan ayrlr ayrlmaz, hain eller b i r daha geri dnmemesi iin Sivas'n muazzam demir kaplarn ardndan kapam gibiydi. Her ne olursa olsun, i m d i l i k meydanda iki ampiyon gryordu: Bunlardan biri kendisiyse. br de Mustafa Kemal Paa'yd. Btn tekiler irili ufakl figranlardan baka bir ey deildi. Eer Mustafa Kemal Paa ile iyi a n l a a b i l i r s e Trkiye'nin kurtuluu abucak bir gerek h a l i n e gelebilirdi. Mustafa Kemal Paa'y kratnca karlamak, artk b i r grev olmutu. Bunun iin. paa, Sivas'tan yola ktndan beri halk, ordu, okullar ve Sanayi Grbzleri gelecek byk adam en iyi biimde karlayabilmek iin elinden geleni yapyordu. Kzm Karabekir Paa, ikindi serinliinde st ak o t o m o b i l i n e binerek ehirde ufak bir gezinti yapt. O geerken ehir halk durup ona bakyor, glmsyor ve onu selmlyordu. ok cefalar ve bellar grm olan Erzur um halk, Erzurum'un bir Ermeni ehri olmayaca gar a n t i s i n i bu grbz gvdeli, ak alnl, demir bakl paada gryor ve onu seviyordu.

Hl, geni bir harabe ynndan baka bir ey olmayan bu eski Trk ehri Erzurum, imdi ancak birka eski yapsyla ve yanp yklmam birka eviyle ayakta duruyordu. General Antranik denen Ermeni beisnn klcndan gememi birka bin kii kovuklarda ve harabelerde barnmaya alarak, gnlerin acln umudunun g z e l l i i y l e yenmeye alyordu. Bunun iin gen paann canl, trai ve krmz yz, onlarn bu tatl umudunu besleyen bir y i i t l i k rnei gibi grnyordu. Gn gel i n c e onun Ermeni ordularyla bouacan ve bu bely bu snrlarn ok tesine atacan biliyordu. Paa, yarn Erzincan kapsnda Mustafa Kemal Pa454 a'y karlayacak olan asker ktasn gzden geirmek i in klaya g i t t i . Temmuz gecesinin pek iri yldzlar, Erzurum'un karanlk gklerine aslnca ehirdeki btn gr l t de dinmiti. Meydanlarda gevi getiren kzlerin yanbanda kanlar ve bunlarn iinde uyuyan kyller horluyordu. Issz caddelerde bekilerin keskin ddkleri i i t i l i y o r d u . Kzm Karabekir'in odasnda hl lmba yanyordu. Gen paa, bir yn msveddenin zerine eilmi, ocuklar iin yazd bir piyesi yeniden gzden ge i r i y o r d u . Sonra, balkona kt. Karanlk ehre ve onun tesindeki karanlklara ve karanlk da siluetlerine dald. Uykusu gelmiyordu. Yarn, mrnn en nemli gnleri balyordu. Evet, Mustafa Kemal Paa'nn geliiyle, yaplan gizli hazrlklarn ark birdenbire daha hzl dnmeye

balayacak, ok nemli gnler Trkiye'nin kapsn alacakt. Erzurum'a geldi geleli, nemli olaylar T r k i y e ' n i n kapsn almak deil, kryor, hl ev sahibi yatandan kalkp da kapy krana yle gerinerek bir yumruk atamyordu. Blgesinde bir eyler olduunu i i t i y o r s a da bunlar yetmezdi. Asl byk dv, o, Mustafa Kemal'le el ele verip dmann zerine yrmeye baladktan sonra balayacakt. Dnyordu: 15 Mays'ta gzel zmir, Ali Nadir Paa bunakinin errine kurban gitmiti. Kambur zzet haini ile el ele veren bu alak kumandan, demir izmeii dmana paha biilmez bir kprba olarak zmir'i balayvermiti. Herkes aknlktan kk dilini yutmu, ancak o kadarikla kalmt. zmir'in igali, elbette bir balangtan baka bir ey deildi. zmir'in elden gidii birok gerek yurtsever gibi Kzm Karabekir'i de uyarmt. Gen paa, o zaman, Erz u r um depolarndaki ynla silh ve cephanenin neden t r e n l e r e doldurularak Trkiye snrlarndan dar aktarlmakta olduunu iyice anlamt. Gen paa, zaten bunu daha nce dnmt. Kumandann istihbarat dairesi adamakll altndan hi bir nemli haberi sektirmi455 yordu. Bunun iin de ngilizler hem onu aidatamamiar.. h?;m de kendileri gzelce aldatlmlard. 14 Mays 1919 gn, yani igalden bir gn nce zmir

lhak Red heyetinin Erzurum'a gnderdii u telgraf ne a c y d : zmir ve havalisi Yunon'a ilhak ediliyor. gal balad. zmir ve mlhakat kamilen ayakta ve heyecanda. zmir son tarih gnn yayor. Son imdadmz, sizin gndereceiniz muavenete baldr. Mitingli t e l g r a f l a r la her yere ba vurunuz ve vatan ordusuna iltihaka hazrlannz. Vakar ve sknetinizi son derece muhafaza ederek kimsenin incinmemesine dikkat ve itina olunmas. te, Belediye Reisi Zakir efendinin kendisine o gn verdii telgraf, byle diyordu. Bu telgraflarla m i t i n g l e r in ne gibi bir yarar olacakt? Yabanc milletlere kar inleyip feryat etmektense bir an nce vurucu mill gc, meydana getirmeye almalyd. Dman, ancak silhn dilinden anlard. Bu, eski bir d e r s t i . Pasif davranlarla dman durdurmay dnenler, zmir'in igali karsnda sersemlemilerdi. Paa, Harbiye Nezaretine iddetli bir telgraf ekerek o sersemlere ne yapyorsunuz? diye sormutu ve Erz u r um halkyla birlikte ordunun da heyecanda olduunu sylemekten ekinmemiti. Harbiye Nezaretine bu telgraf eken paa, el altndan da byk bir miting tertiplemesini subaylara ve halka emretmiti. Miting, 18 Mays'ta yaplm ve miting yneticileri eliyle itilf devletleri mmessillerine iddetli protestolar yazlmt. zmir blgesinde neler olduunu, Erzurum halkna

19 Mays tarihli Aydn blgesi Reddi lhak heyetlerinirr imzalarn tayan telgraf anlatmt. stanbul hkmetinden hi bir ses kmamt. Kimbilir, belki stanbul hkmeti, bu ilerde Anadolu'da haber bekleyenler kadar da bilgi sahibi deildi. Bu etin durum karsnda gen paa, ne gibi bir g sahibi olduunu ylece bir hesaplayvrmiti: Is45 tanbul'daki birinci, Trakya'daki ikinci ve zmir'deki on yedinci kolordulardan artk hi bir yararlk beklenemezdi. Paa, Diyarbakr ve Sivas'ta bulunan kolordular istenilen amalar iin kullanabileceine gveniyordu. Erzurum Mdafaay Hukuk Dernei de sznden dar kmadndan onun araclyla dou vilyetler halkn uyarabil i r ve aydnlatabilirdi. Ermenistan, Pontos ve Krdistan iin dmanlar, bt n gleriyle alyorlard. Dou sorunu, gerekten ok nazikti. Bunda ufack bir yanllk yapmaya gelmezdi Burda yaplacak bir yanllk dmanlarn sel gibi memleket i i ne doru akmasna sebep olacakt. Eer dou ufuklarnda demirden bir diren gcyle silh elde beklenmeseydi buralar da oktan zmir'in akbetine urayabilirdi. Ermenilerle Pontosular, btn el ele vermiti ve i t i l f devletlerinin klavuzluu ile ileri atlmaya hazr bekliyorlard. zmir'in igalinden sonra, douda da amalar byk tehlikeler gsteren bir propaganda balamt. Dou v i l y e t l e r i ancak Kafkas devletleriyle bir federasyon kurarak

kurtulabilirdi. Ermeniler byk savan sonlarnda ve bitiminden sonra yz bine yakn Krt, Trk ve Mslman kestiklerinden onlara federatif bir devlet kurmak dncesi her zaman iflsa mahkmdu. Daha ok Krtlere yneltilen bu propaganday paann kurduu geni rgt az zamanda nleyivermiti. Kzm Karabekir, dou halkn bu korkun f e l k e t l e r ve propagandalar karsnda uyarmaya alrken bu halkn, istibdat dnemi iinde btn krlemi vicdanlarnn yaln duvarna da arpmt. zmir iin miting hazrlamaya alan paaya birok Erzurumlular gelmi : Acaba bu iin sonra, ark iin bir fenal olur mu? Bu Erzurum'daki ngilizlerin gz nnde iyi olur mu? diye bile sormulard. Gen paa onlara yle karlk veriyordu : zmir iin imdi haykracaksnz; ark iin ise sonra silha sarlacaksnz! 457 Paann blgesinde. Rumlar devede kulak olduundan imdilik Trabzon tehlikede saylmazd. Trabzon iin dnlecek bir tek t e h l i k e dardan tpk zmir gibi igal edilmesiydi. Trabzon metropoliti Hrisantos 2 Mays'ta Paris Ban Konferans'na korkun bir muhtra vermiti. Buna gre. btn o blgede yaayan Mslmanlarn pek ou da Rumdu. Pontos Cumhuriyetinin kurulmasyla hepsi yine eski dinlerine ve m i l l i y e t l e r i n e dneceklerdi. Eer bu g zel

Trk ehri, dardan Pontosular adna igal edilirse Bayburt'a dek uzanan blge, birdenbire tehlikeye d e b i l i r d i . Ermenilik ve Krtlk sorunu hemen canlanp ateienebilirdi. te, bu tehlikeyi gz nne alan paa, Narman blgesinde bulunan nc tmeni, Gmhane-Trabzon blgesine yerletirmek istemiti. Ermeni ordusuna kar nizamiye tmeniyle iki tmenlik de, airet askeri bulunuyordu. Gerekince nc tmenden de hemen yararlanabileceini dnyordu. Sarkam blgesinden darda Elviyei Selse den i l e n blgede btn Trk snn zerinde kk ra hkmetleri kurulmutu. Ermeniler henz bu blgeyi ele ge i l m e m i l e r d i . Kzm Karabekir, bu hkmetikleri destekleyerek yaamalanna yardm etmek ve o n l a n elde t u t mak iin abalyordu. Burada en nemli yer, Nahcivan'd. Buras ileriki hareketler iin s t r a t e j i k bir blge deeri tayordu. 1918 y lnda burada bulunduunda paa, halktan bir milis alay kurmu ve bunu pek ok silhla silhlandrmt. Bu blgede Ermeninin glgesi bile yoktu. Paa, acar ve fedakr birka subayn bu blgeye salarak bizim topramzla birletirivermiti. Paa, 20 Mays'ta Erzurum civarndan geen Halit bey (Paa) kumandasndaki nc tmeni t e f t i etmiti. Halit bey, paa ile Erzurum'a gelmi ve orada her eye ba kaldran iki ihtillci gizliliiyle konumulard.

Paa daha Erzurum'a varmadan nce, Harbiye Nezaretinden Halit bey iin emir gelmiti. ngilizler, Nezareti sk458 t r a r a k Halit beyin stanbul'a gnderilmesini istiyorlard. Ordan da, elbette onu yakapaa ederek Malta zindanlarna sreceklerdi. Halit bey. dnya savanda ngilizlerin d i biledii kumandanlardand. Paa ile Halit bey, uzun uzun dertlemilerdi. Halit bey, daha birka ay nce Elviyei Selse'nin igali iin Kzm Karabekir'i sktrp duruyordu. imdiyse ayn kumandan, Elviyei Selse bir yana, btn doudan umudunu kesmiti. Paann: Sulhun erefli olmas istikllimizin kurtarlmas i in mnasip bir f r s a t t a Ermenistan'n rehine olarak ig a l i y l e mmkn olacaktr, szne kar yle diyordu : Ben bunu tehlikeli grmyorum. Bize vilyet de verseler gidip orada hkmet kurmaya ve Trk millet i n i yaatmaya mecburuz! Harbiye Nazrnn izinli olarak stanbul'a dnmesini de iyi niyetle kabullenen Halit bey, paay iyiden iyiye artmt. Ona: Geri, bugn grdnz ahval sizi mteessir ediyor, f a k a t bu ahvali ben zuhurundan evvel stanbul'da iken g r m ve kararm vermi olduumdan bende hi bir yeis hsl etmemitir. Siz Bayburt'a kadar gidin. Ben size kat'i emrimi veririm., demiti.

Sonra da Erzurum'da kalmas iin emjr v e r m i t i . Paa, stanbul'da toplanm olan btn deerli kumandanl a r n artk uykudan uyanarak yava yava Anadolu'ya geleceklerini dnerek avunuyordu. Bu deerli insanlar, kle ruhlu deillerdi ve bu klelik isteyen duruma daha ok dayanamayarak stanbul zindanndan birer birer Anadolu'ya kap gelecekleri meydandayd. Paa, ancak bu dnceyle avunuyordu. Damat Ferit Paa, kabinesini kurmu, Kzm Karabekir'in kumandan ve ok namuslu bir asker olan evket Turgut Paa yine bu kabinede Harbiye Nazrlna g e t i r i l m i t i . Gelecek mil felketleri daha nceden grm olan bu asker, Kzm Karabekir'in yannda bir gn : Silha sarlmaktan baka are yoktur! diye barmt. imdi evket Turgut Paa dnda btn bu kabine bir haerat ynndan baka bir ey deildi. Paa. 21 Mays'a ok sevindirici bir i f r e almt. Mustafa Kemal Paa, dokuzuncu ordu mfettii olarak Samsun'a kmt . Demek ki, byk gnler balamak zereydi. Mustafa Kemal Paa'nm gelmesine ok sevinmiti. Zaten bu gelii bir aydr bekleyip duruyordu. ok byk felketler, Trkiye'nin kapsnda, hemen ieri dalmak zere nbet bekliyordu. Bu byk aptaki dev f e l k e t l e r karsnda halk ynlar app k a l a b i l i r s e de tecrbeli asker ve kumandanlar onlar demirden bir yumruk haline g e t i r e r e k dmann asne gsne i n d i r i r l e r d i.

Evet, artk douda, merkez Erzurum olmak zere bir hkmet kurmann zaman gelmiti. Yalnz, mlk ve asker gcn bana kimler geecekt i ? Erzurum'da baka bir asker kumandan gereksinmezdi. Buralar, o tek bcna sonuna dek t u t a b i l e c e k gteydi. O bu gcn varln kendinde duyuyordu. Bu hkMustafa Kemal geebilirdi. Bunu sg r t gnden beri zaten aklna koymutu. inde onun bykln kskanmamak prensibi yayordu. Kendisi, en sonra bir askerdi ve onun anakkale'de. A n a f a r t a l a r ' d a gstermi olduu ok yksek kumandanlk dehasn vaktiyle deerlendirdii gibi imdi de unutmu deildi. Sonra, Mustafa Kemal Paa'nn zelliklerini de pek yakndan tanyordu. Onda gerek sivil, gerekse askeri ikt i d a r n en yksek doruunda bulunmak istei pek doal bir biimde yayordu. Onun iin Mustafa Kemal'in en yksek dorukta emir verebilmek gcn, btn varlyla desteklemeye karar vermiti. Mustafa Kemal'in bir ayak nce Erzurum'a varmasn yle can ve gnlden istiyordu ki. Mustafa Kemal, bunu yakndan bilseydi mutlaka aard. undan ki Musmetin bana ancak t a n b u l ' d a kendisiyle 460 t a f a Kema! onun kendisiyle rekabete girimek eilimi t a dn

ta stanbul'da sezer gibi olmu ve bu duygusund a n kurtulamamt. Dou, bir aydan beridir hazrlanyordu. Erzurum Kongresi orduya bir dayanak, bir destek yaratacak ve bu kuvvetle ordu en yakn dmanlarn zerine bir gibi yuvarlanarak onlar ezecek, sonra batya doru, byyerek yuvarlanp gidecekti. Erzurum hareket ss olac akt. Ne yazk ki, Mustafa Kemal Paa Samsun'a kmakl a Erzurum'a ulatracak yolu pek ok uzatmt. Dokuzuncu ordu m f e t t i i , eer S a m s u n a kaca yerde Trabzon'a km oisayd, bir iki gnde otomobille Erzurum'a v a r a b i l i r , bylece bir an nce ie balayabilirlerdi. Samsun'un asayii iin birka gn elenmek, grmelerini belki daha ok zaman uzatacakt. Sonra, kare yollar siyas ve ad ekiya srleriyle doluydu. Hele SamsunSivas yolu zerinde benzin bulmaya almak, l gznde ya aramak gibi bir eydi. Trabzon-Erzurum yolundaysa durum hi de byle de i l d i . Kendisi, Trabzon yoluyla stanbul'dan gelip Erzurum'a geerken bir ara Samsun'a uram, oradaki korkun asayisizlii nlemek iin Trabzon'daki alayla topu taburunu oraya gndermiti. Mustpfa Kemal'in Samsun'a k. Kzm Karabekir'i gerekten ok zmt. Henz, vakit gememiken hemen ona ifreli bir telgraf ekerek doruca Trabzon yoluyla Erzurum'a gelmesini dilemiti. Trabzon-Erzurum yolunda

asayi ve benzin bulunduunu, Sivas yolunun ise otomobil iin hi elverili olmadn syledikten sonra doruca Erzurum'u ereflendirmesini ve bunun kendisini pek sevindireceini sylemiti. Mustafa Kemal Paa, kendi dnce ve kararlarnn parlak talarna basarak yrmesini seven bir insand. Bunun iin, o, yine kendi bildii yolda gitmekten amamt. nc tmen, artk Trabzon'a gidiyordu. Halit beyle 461 bir kez daha babaa vererek konumulard. Halit bey, tmen kumandanln takma bir adla yapacakt. Gerek i n c e Halit beyden kuvayi milliyeci olarak yararlanabilec ekti. Bu srada. Kzm Karabekir'in en ok cann skan bir ey olmutu: Sait Molla imzasyla stanbul'dan belediye bakanlarna birer ihanet belgesi gelmiti. Bu vesikada stanbul'da ngiliz muhipleri cemiyeti kurulduunu, btn tara vilyetlerinde de bu biricik kurtulu yolunun denenmesini, oralarda da bunun ubelerinin kurulmasn salklyordu. Bu iren belgenin pek yaknda meml e k e t t e kt yankla olacan dnen paa, yanlmamt. Kulaktan kulaa gelen manda sorununu bu telgrafl a r adamakll alevlendirmiti. 15 Mays'tan beri, zmir'in igalinden bu yana, sesi kmayan Ravlirson, birdenbire meydana karak Kzm Karabekir" grmeye gelmiti. O gn, paa, Kars kapsndaki

jimnastik meydannda bulunuyordu. Erzurum'da Cuma gnleri bu mevsimde bu meydan ok cmbl spotlar g e i r i r d i . evik atlar zerine atlayan delikanl dadalar, ellerindeki st dallarn savuracak rakipler arayarak c i r i t oynarlar, pehlivanlar soyunup yal gree karlar, bir yanda da davullarn patlatrcasna dven davulcular, zurnasn bangr bangr bartan zurnaclar yer alr, btn halk yeni giyneklerini giyerek bu meydann kenarlarndc toplanr, onlar heyecanla seyrederdi. Eskiden beri, bir gelenek olarak Erzurum halknn yapageldii bu oyunlara Kzm Karabekir, futbolu, t r l koular, maneji, bisiklet yarn da katarak zenginletirmi, bu ksa zamanda Erz u r um halkna elenceli saatler yaatmak olanan yaratmt. leden sonra balayan bu elencelere yediden yetmie dek Erzurumlular koar gelir ve ok elenirlerdi. Paa sonradan bu meydana ocuklar ordusu talimhanesi adn vermiti. Paaya gre bu rgtn btn memleket apnda yaplmas gerekiyordu. te, 30 Mays Cuma gn leden sonra, bu elen462 eleri oturup seyreden Kzm Karabekir, Albay Ravlinson'un geldiini grmt. Ravlinson: Tiflis'te bulunan stanbul karargh murahhas General Beach Erzurum'a gelecek. Niin olduunu yazmyor. Zannederim, bu havalinin istikbaline taallk eden

mesele iindir. Herhalde geldii iyidir. Paris'teki drt efendi, buradaki ahvali bilmiyor. Ters bir karar verebilirler. Ermeniler, buralara hkim olamaz, dedi. ki saat kadar konumulard. Onlar, konuurken ocuklar, genler, yallar, btn g l e r i , btn sevinleriyle oynuyor, barp aryor, eleniyorlard. Ravlinson, bundan baya holanr grnyor, onlar btn d i k k a t i y l e izliyordu. Kzm Karabekir, bu frsat karmak istemeyerek Ravlinson'a : Bu halk, hi Ermenileri buraya sokar m? Yediden yetmie kadar stikll Harbi yapmaya yemin ediyorlar, dedi. Ravlinson da ona u karl v e r d i : Aklsz olan yalnz Ermeniler deil, Paris'teki drt msydr. Denikin ordusundan haberiniz var m? diye de sz hemen deitiriverdi. Kzm Karabekir: Son aldmz ajanslardan Denikin'in Azak denizi sahilinde Maripol' zaptettii ve alt bin Bolevik esir a l d anlalyor, dedi. Ravlinson : Ruslar (beyaz Ruslar) yalan sylyor, Denikin ordusunda hi zapt rabt yok. Her kafadan bir ses kan ve herkesin istediini yapt zapt rabtsz bir ordu. Bol e v i k l e r i n zapt rabt pek mkemmel. Denikin'in bir ey yapaca yok. Denikin'in karargh Bekatrinovar'da idi. Ben askerlerinin berbatln gzmle grdm. Hazer denizi

kysnda Krestobosk liman ve imendiferi ngilizler in elinde. Astrakan Boleviklerde. Burada her nevi m--, himmat yapyorlar. Tersaneleri, mhim fabrikalar var. Buras zaptedilmedike iler pek zor, dedi. Kzm Karabekir, Boleviklere hi ilgi gstermiyor 463 gibi yapm, onun szlerini de nemsemez gibi grnmt . Ravlinson. ertesi gn otomobille Soanl dalarnda Generai Beach'i karlamaya gideceini sylemiti. Kz m Karabekir, Irak'ta bir kez bu Generali grmt. Bu da, Kutlamare'nin dnden sonra yaral esirleri de i toku etmek iin geldiinde olmutu. Kzm Karabekir, 30 Mays'ta Havza'daki Mustafa Kemal'den ald telgraf pek karamsar bulmutu. Meml e k e t i n batisinde yle o l a b i l i r s e de douda hi de yle de i l d i . Douda Trk ordusu vuracak dman aryordu. tilf kuvvetlerinin de artk buralarda serven aramaya gelmesi dnlemezdi. Grcler de Ermenilerle el ele vererek Trklere saldrmazlcrd. Paa, bunu da byle biliyordu. Paa. o f n l e r i bir kez daha and: zmir'in igal edil i i n in ilk gnlerinde btn Trkiye ufuklarnda bir pasif isyan dalgas top gibi grlemiti. imdiki u Vahidettin b i le o zaman padiahlktan ekilerek bir vatan evld g i b i yaayacan, Damat Ferit Paa bile iktidardan ek i l ip bir yurtta gibi vatan urunda alacan sylemiti. Bunlar ne abuk unutulup gitmiti? Bu mill ve insanca

duygular imdi ne olmutu? zmir'in gidiinden sonra bir avunma ilc da bulunmutu: zmir geici olarak igal edilmiti. Menderes brakmas hkmlerini usluca, akllca yerine getirir, dou v i l y e t l e r i n i de isteyenlere verecek olursak zmir'i sonra y i n e bize geri vereceklerdi. Ravlinson, bu propaganday paann yzne kar b i le yapmaktan ekinmemiti. lk gnlerde yapt mill kabadayl abucak unutan Damat Ferit'in imdi yeniden kurduu kabinenin koltuunda kaslarak verdii bsyanatsta tpk Ravlison'un azna benziyordu. Douda Ermeni stnlne dayanan bir hkmet kurulmas iin btn dman arklar habire iliyordu. Bu. milleti birbirine drecek melunca bir dnceydi. Dou vilyetlerimizi harcayarak belli bir blgede bam464 sz bir Trk hkmeti kurulmasn isteyen pek ok yurtta da vard. Bu tip yurttalarn korkusu uydu: Eer douda bu byk Ermenistan'n kurulmasna engel olacak mill davranlar hzlanr, hele sava halini alrsa biz o kck bamsz Trkiye'ye de kavuamayacaz. Bar, uzadka uzayacak ve Trkiye gerei yeryznden bsbtn silinip gidecektir. Bu biim tartmalara zaman zaman en aydn, en akl banda sanlan yurttalar da katlm, mildi dvay bsbtn bulandrp bir batakla doru srk lemislerdi.

Kazm KaraDekir'i en ok artan arkadalarndan birisi de Halit bey olmutu. Bu denli yiit, salam ve demir iradeli olarak tand adam da umutsuzluk ukurunun bu trlsne dm olanlardan biriydi. Paa ise onu, douda dayanaca payanda direklerinden biri olarak dnyordu. Sonra, olaylar, zincirleme skn etmeye balaynca bu sevdii asker de gerei anlar gibi olmutu. Irak'ta ve Kafkasya'da yllarca ordu kumandanl etmi olan Halit Paa, Erzurum'dan geerken Kzm Karabekr'le grm ve onun demir gibi direnme dncelerini pek ocuka bularak yle d e m i t i : Buralarda ne urayorsunuz? Ka vilyet vereceklerse orada u millete birz rahat e t t i r i n , yeter! Halit Paa, Kzm Karabekir'in Erzurum yaylasnn sszlklarnda Trkiye'nin bamszl iin almasna ayordu. zmir'in igali her eye karn birbirinden kopuk paralar gibi grnen Trk milletinde bir perinlenme meydana getirmi, bu da korkun dncelerini tereyandan kl eker gibi baaracaklarn sanan dmanlar afalatmt. te, bu aknlktan kurtulan dmanlar, byk bir propaganda kampanyasna girierek padiahla millet i sonuna dek birbirinden ayrmay, daha sonralar da miieti birbiriyle arptrmay ama tutmu ve baarmlar~dt. Kzm Karabekir, bu kara gnlerin g i t t i k e karararak

465 2/F. : 30 g e l ip atacan bildiinden stanbul'dan balayarak Trabzon ve Erzurum'da gerekli hazrlklarda bulunmu, mill ve asker nveyi meydana getirmiti. Onun iaretiyle hilyat arkiye, Mdafaay Hukuk dernei tarih grevini yapmt: Bu mill kurulun eliyle Trabzon, Sivas, Diyarbakr, Mamuretilaziz (Elaz), Bitlis, Van, Erzincan vily e t l e r i mdafaay hukuklarna: Asker ve mill tekiltmzn yok edilemeyecei, kiilerin, karl gelmeden de i t i r i l e m e y e c e i , silh ve cephanelerin d e i t i r i l e n blge dna gidemeyecei, silh ve cephanenin dmana t e s l im edilemeyecei, herhangi bir vatan parasna dm a n n yapaca saldrnn genel savunmay gerektirecei stne kesin emirler vermiti. Yaplmas kararlatrlan kongrenin toplanma gnne dek stanbul'dan gelecek emirleri oyalamak ve savsaklamak, gen paann en nemli grevleri arasnda yer a l mt. Burada yapaca grev, Erzurum'da ngiliz mmess i l i Ravlinson'u durmadan aldatmaya almak olacakt. Snrda herhangi bir saldrya, tmenle hemen yld r m gibi karlk vermek, elbette, en ba greviydi. Yalnz, herhangi bir dmana yaplmas gereken bir saldr i in tek bana karar vermeyecekti. Kzm Karabekir, bu arada Mustafa Kemal'le kurduu balanty hi kesmeyerek ona Pontos ve Rum tehl i k e s i n in iitildii blgeye bir tmen ve Ermeni tehlikesine kar da tmen ayrdn yalnz kumandan ve

kurmay yokluu ekildiini, bunun iin de stanbul'dan seme kumandan ve kurmaylar getirilmesini Erzurum Kongresi iin hazrlklarn ilerlediini, durumun burda ok s a l am olduunu t r l ifrelerle bildirmiti. 1 Haziran da ngiliz Generali Beacn, Ravlinson'la b i r l i k t e Erzurum'a varmt. 29 Mays'ta Kars'tan gelen bir gizli haberci ise: ngilizlerin ran'a e k i l m e k t e oldukl a r , sebebinin de Boleviklik sirayetinden endieli olduu haberini getirmiti. Yalnz orda hi bir kmldama grlmemiti. Demek ki, bu sylenti bir propagandadan baka bir ey deildi. Paa, 2 Haziran'da General Beach'1e grmt. Brakma gereince ngilizlerin teslim 466 edilecek silh ve cephanenin demiryolu ile Sarkam'a, ordan da Batum'a gitmesini salamak ve kumandann azndan sz alp bu ii salama balamak istedii anlalyordu. Paann kurmay bakan, paann General Beach'e bir oyun oynamak kararnda olduunu bildiinden, grmeden nce ok heyecanlanmt. Oynanacak oyunun anlalmas, Generalle paann arasn ok aacak ve iler belki de sarpa saracakt. Paa, kurmay bakanna yle d e m i t i : Korkmaynz, ngilizlerde bu gurur olduka kar s n d a k i l e r e zek ve grlerinin derecesini anlamak gcnden yoksun kalacaklardr. General Beach, paann brosunda uzun bacaklarn birbiri stne atp piposunu dilerinin arasnda gezdirirken

ona : Silh ve cephaneyi bu biimde tatma iine ne dersiniz? diye sormutu. Paa d a : Ravlinson'a mteekkirim, demiti, bizi Trabzon'a nakliyat gibi masraf ve zahmetten kurtard." General Beach, nc tmen kumandan Halit beyin t u t u k l u olarak stanbul'a gnderilmesi iin Harbiye Nezaretinin vermi olduu emire de dokunmutu. Demek bunu o da biliyordu : Bu emir yerine getirilmelidir, diye ayak direyince, paa: Ben, byle emir almadm, demiti, sonra, kendisi mezunen stanbul'a hareket etmiti. imdi, nerededir b i l miyorum. General, Erzurum'un gerekli yerlerini atla dolaarak ayrlacan sylemi ve paann elini skarak g i t m i t i . Paa, onu epey demeye, bir eyler renmeye almt . Acaba snrn tesinde neler oluyordu? Acaba T i f l is dm myd? Yani, Bolevikler bu ehri ele geirmiler miydi? Kafkasya, ne durumdayd? General Beach, ok t a t l konumu, hi bir sr vermemeye almt. Yalnz, unu s y l e m i t i : 467 Ermeniler, bir haftaya kadar hududun br t a r a fndaki imendiferin bozuk yerlerini tamir edeceklerdir. Cephane ve silhlar da onlar sevksdeceklerdir. Sevkolunacak malzeme ile Batum'a kadar bir zabit gndermenize

muvafak ederiz. Paa: Ltufkrlnza ok teekkr ederim, demiti. General, ii abucak tatlya baladndan ok seviniyordu. O da Ravlinson gibi kolayca atlamt. Bir hafta sonra Ermeni ordusu, demiryolunu onarm bitirmiti. Ravlinson, paay g r e r e k ; Demiryolunun onarlmas b i t t i , artk sevkiyata balayalm, dedi, onun nerisine karlk paa : Evvel, T i f l i s yoluyla bir zabitimiz Batum'a kadar yolculuk etsin. Yollarn serbest olup olmadn renelim, ondan sonra nakliyata derhal balayabiliriz, deyip savsaklayarak ona son komediyi oynamaya hazrlanmt. Kzm Karabekir 9 ve 10 Haziran'da Kafrkasya'dan yeni haberler almt. Bolevikler Tiflis'e girmiti. slm ve Grc halk da olduu gibi Boleviklere katlmt. Batum'a birok ngiliz yarallar gelmiti. Batum'a yine bu srada yedi vapur dolusu italyan askeri o"e kmt. ngiliz ve Ermeni kuvvetleri Kars'tan, Sarkam'tan ve Kazman'dan ekiliyordu. ngiliz ktalar ran'a gitmiti. Van'dan da Musul'un ngilizlerce boaltld haberi gelmiti. Ne gzel haberlerdi bunlar! Harbiye Nezareti ve ajanslar da Yunanllarn Aydn ehrini boaltmaya balad, yerlerine talyan ordusunun gelecei zerine haberler yaymaktaydlar. Paay, daha birok haberler iinde derinden ilgilend i r e n Kafkasya sorunu idi. Paa. sabrszlk iindeydi. Hemen,

o blgelere becerikli adamlar koturulmu, onlar da ayn haberleri dorulamlard. Henz telsizle bu haberler dorulanmamt. Eer bu haberler doru ise hemen aleste bekleyen tmenleri oralara doru yrtmekten baka yaplacak bir ey kalmyordu. Elviyei Selse hemen igal edilmeliydi. Eer, durum tersineyse. boubouna eldeki kuvveti eritmek tehlikesiyle karlalabilirdi. Paris Konferans da hemencecik aleyhimizde bir karar vermok iin davranrd. Henz, Erzurum Kongresi de toplanmamt. Henz paann elindeki kuvvetin arkasnda dou halknn destei yoktu. Bu davran bylece mill bir davran niteliini de tayamayacandan, basbaya bir serven olarak alnr ve* bunun sonucu ok tehlikeli olabilirdi. Beklemekten ve sabretmekten baka yapacak bir ey yoktu. Oysa : Bolevikler Tiflis'e geldiler, ne duruyorsunuz? diyen propaganda da birdenbire atelenmi ve hzlanmt. Btn bunlarn yanklar gelip gen paay buluyorsa da onun zeki ve asker mantn oka zorlayamyordu. Paa da trl kanallarla u haberleri yaymaya balamt : Btn bunlar, ngiliz propagandasdr. nanmaynz. Boleviklerle temas halindeyiz. En doru haberi yaknda alacaz. Heyecana kaplmaynz! Paa. 11 Haziran'da on nc kolordunun jandarma birlikleri haline getirilmek zere olduunu bildiren bir bildiri

almt. Bu bildiri zerine zntye ve heyecana kapld. Hemen, ordu mfettilii ile Harbiye Nezaretine bunun bir daha dzelmeyecek bir yanllk ve felket olacan, sonucunun da Ermenistan ve Krdistan devletlerinin kurulmas hayaline yneleceini, bunun kendi emrindeki on beinci kolorduyu da adamakll g bir duruma sokacan yazd. Hele, tmenlerde bulunmas gereken silh saysnn bin iki yz ondan bin be yze indirilmek istenmesi, ok kt bir dncenin rnyd. Bunun daha ilk azda reddedilmesi gerekli, hem de ok gerekliydi. Hkmetin, her trl itilf devletleri nerisini ve isteini hemen uygulamaya kalkmas ok zlecek bir durumdu. Gen paa, bunlar gzn krpmadan, bu yksek makamlara yazmay bir yurt grevi bilmiti. 469 Ordu mfettiliinden gelen karlkta Mustafa Kemal yle d i y o r d u : On nc kolordunun datlmasn ngilizler okt a n beri istiyorlard. Bu yzden kolorduya kumandan atanmasn nlyorlard. ngilizler bu kez yine bu kolorduya el atnca Cevat Paa bir kurnazlk olarak hi olmazsa olduu gibi jandarma kolordusu durumuna getirilmesini istedi. Bu kolordunun datlmayarak olduu gibi korunmasn,

bu da olmazsa zaman kazanmaya allmasn Cevat Paa'ya yazdm. On nc kolordunun dalma emri gelse bile bunun saksavlanmasm syledim. Hkmetin, bu t r l dman neri ve emirleri karsnda dayankszl gerekten ok zc ve ok gariptir, kardeim! Bunlar anlatan Mustafa Kemal. Harbiye Nezaretiyle on nc kolorduya kendisinin yazd yazlarn suretlerini de bildirmiti. Bir baka Yzba ile Erzurum'a gelen Trabzon'daki n g i l i z temsilcisi Farel, 12 Haziran'da Kzm Karabekir'e b i r mektup yazm ve b u n d a : Rus mermilerinin Trabzon'a, sair Osmanl silh ve mhimmatnn da mtareke mucibince teslim olunac a k l a r Sarkam'a sevkj hakknda emir aldm., demiti. Bu iki Yzba, ertesi gn gelmek zere. Mamahatun zerinden Erzincan'a gitmilerdi. Ravlinson da Trakya'dan dnmt. Yabanc yzbalar vzr vzr ileyip duruyordu. Bunlarn elbette bir tek amac vard: Trk ordusunun durumu zerinde en son bilgiyi almak. Yzba Far e l ' in yannda tercman olarak Trk ordusu kaaklarndan aml Nuri adnda biri bulunuyordu. Kzm Karabekir, hemen her yana yle iddetli bir emir yazmak zorunda k a l m t : Bundan sonra mntakamda haberim olmadan hi bir ecnebi zabiti seyahat edemeyecektir. aml Nuri, ordumuz kaaklarndan olduundan bize teslim olunmaldr. Paa, bundan sonra hemen yollarda, ambarlarda hatt

 Trabzon'da ne kadar srg kolu ve kama gibi teslim olunacak eyler varsa Erzurum kalesinde saklanmak ze470 re getirilmesini emretmiti. Bunu ngilizlere yle aklamt : Bunlar, Sarkam'a gndermek zere bir araya toplatyorum. ngilizler, Ruslarn ekilirken braktklar mermi stoklarn da alp gtrmek istiyorlard: Erzurum bunlarla doluydu. Hele, Erzurum'daki Rus toplar ilerde, gen paann elinde ok iler grmek zere bekliyordu. (Kzm Karabekir, btn bu ok deerli aralar kaptrmamak iin t Erzurum Kongresi'ne dek ngiliz subaylar y la elenip durmutu.) Kars'ta ngilizlere casusluk yapt anlalan aml Nuri iin Ravlinson 15 Haziran'da paaya taziye vermeye gelmiti. Bu adam Trk snrlarndan ieri sokan Yzba Kibkorti'ydi. Bu subay snrd ederek bu ii kapamak ve t a t l ya balamay dilemiti. Ravlinson, paaya: Tercman Nuri beyin Trkiye'ye teslimine ngil iz kanunu msaade etmez! nk, o, Kars'ta ngiliz hizmetine girmitir! deyince paa da o n a : ngiliz kanunu ordumuzdan firar etmi bir neferi y i n e ordumuz iine g e t i r i p hizmetinde kullanmaya msaade eder mi? diye karlk vermi ve onu utandrmt. Bunun zerine Casus Nuri, onu getiren ngiliz subay

 y la b i r l i k te snrd edilmiti. Bylece, ngilizler, daha t a t l , daha terbiyeli davranmann artk gerekmeye baladn anlamlard. Olaylar hzlandka. Kzm Karabekir, Mustafa Kemal'in Erzurum'a bir ayak nce gelmesini istiyordu. Douda Mdafaay Hukuk rgt, en cra kelere dek hzla yaylyordu. Bu i, Erzurum Kongresi'nin daha salam bir temel zerine oturmas iin gerekliydi. Sonra, Kzm Karabekir'in dndne gre, Mustafa Kemal'in stanbul hkmetiyle aras gnden gne daha ok almaktayd. Artk, o, baka ynlerde abalamayarak doruca Erzurum'a gelmeliydi. Kzm Karabekir, doudan balayacak alma ve ayaklanmann, Trkiye kurtuluunun temeli olacana ina471 nyordu. Taa stanbul'da ili'deki evde Mustafa Kemal'e bu dncesini am, ondan da bu dncesine ortak olmasn istemi ve beklemiti. Henz, Kafkasya'ya ngilizler hkimdi. Henz, bir kohgre yaplmam, Trk m i l l e t i n i n gz ve gnl bir mill noktaya toplanmamt. Byle bir durum ve zamanda herhangi bir davranta bulunmaya kalkmak byk tehlikeler yaratmaz myd? Bir tek paann isyan, ieride de, darda da sonucu sfr olan bir davran olmaz myd? Ravlinson da Kzm Karabekir'i Erzurum'da byle, sonu felket olacak bir davrana kkrtp durmuyor muydu? Boleviklerin, Elviye-i Selse'yi aldklar, ya da almak

zere olduklarn syleyerek onu vakitsiz ve tehlikeli bir davrana zorlamyor muydu? Kimbilir k e n d i s i n i Boleviklere takarak, ayaklanm Trkiye'nin ileride Sovy e t l e r l e dostluk kurarak emperyalizme kar birlikte savamak ihtmalini mi nlemeye alyordu? Bylece itilf ordular, Trkiye'ye daha kolay yerleeceklerdi. Hl itilf devletlerinin ordularyla bouan Sovyetler, ileride doal olarak Trk ayaklanmasn destekleyecekti. ngiliz subay, bu sonucu nlemek iin Trk snrlarnda bir Bolevik-Trkiye rekabeti, belki de dmanl, yaratmaya alyorOu. Yeni gelen haberlere gre Bolevikler 16 Haziran'da Gmr'y igal etmi. Ermeni ordusu da Kars' boaltmt. Bu haberler O l t u ve Sarkam'tan gelmiti. Syl e n t i l e re gre Arpaay'na dek gelen Bolevik kuvvetinin banda da Enver Paa vard. -Bu haberler st ste yle ok itilmit ki, hemen hemen Kzm Karabekir'den baka herkes bunlara inanm gibiydi. Cok merak iinde bunalm olan Kzm Karabekir, oiaylarn getii sylenen blgeye stihbaratlar gndermiti. Bunlarn getirdii haberlere gre Kafkasya'da ok nemli iler crnaktayd. Batum'da hl Ingiiiz472 ler. babalarnn evindeymi gibi kaygusuz oturmaktaydlar. Sarkam snrndaki Ermeniler de yleydi. Boleviklerin Tiflis'i almalar bu blgelerde byk kmldamalara, belki de panie sebep olabilirdi.

Her tri Bolevik dman insan, onlarn nnden lklar atarak kaacak, geli ve gidi ynierini belli edeceklerdi. Sonra, stanbul'dan Azerbeycan hkmeti emrine birok Trk subay gnderilmiti ki, bunlarn snr geerek on beinci kolorduya snmalar gerekirdi. Paa, imdilik stanbul hkmetiyle arasnn almasn istemiyordu, hatt byle bir ey zararlyd da.. Erzurum Kongresi'ni toplamak o zaman gleecek ve bu mill davran, birka paann ayaklan ojarak kabul edilecekti. Kzm Karabekir'i en ok rkten ey, Mustafa Kemal'in Samsun'a ktktan sonra dokuzuncu ordu mfett i l i i resm grevini bir yana brakarak tam bir ihtillci gibi korkusuzca davranmaya balamasyd. Anadolu'ya ayak atar atmaz maskesini atm, tam bir anti-emperyalist yurtsever olarak elindeki btn olanaklar kullanmaya balamt. Kzm Karabekir bu resm grevi, bir pakt evresinde kullanrken, Mustafa Kemal, padiah darda tutarak btn tehlikeli noktalara saldryordu. Telgraf genel mdr Refik Halit (Karay), Mustafa Kemal'in gndermek istedii her trl telgrafn ekilmemesini emretmi, ihtilli en nemli aracndan yoksun etmeye almt. Sonra, Mustafa Kemal'in bu ok nemli grevi almasn salayan ve bu yzden de kabineden atlp gzden den Dahiliye Nazr Mehmet Ali bey, dou vilyetlerini incelemek iin bir heyetin banda Anadolu'ya gemek istemi ve Mustafa Kemal'in fkeli bir t e l g r a f y l a karlamt

: Yemin ederim ki, eer aktan aa konuulan ve samimiyeti mtekabile husule gelen zatliniz gibi bir zat olmasayd bu telgrafhanemi takdime de lzum grmeyecektim. Bilmnasebe arzedeyim ki, hi bir siyas ve husus itihat ve gayem yoktur. 473 Mustafa Kemal, bu telgrafla, kuduz gibi susturucu amalar peinde koan stanbul hkmetini kk bir zaman iin olsun afyonlamaya, gzlerini ktlemeye alyordu. Kzm Karabekir, bylece pek erken ve mevsimsiz olarak stanbul hkmetine kar isyan bayran amak zorunda kalacaklarndan dolay zlyordu. Bu isyan bayra, ne zaman olsa alacakt, hi olmazsa byk kongreden sonra olsayd.. Bunun iin iler bsbtn sarpa sarmadan Mustafa Kemal'in Amasya'dan kalkp Erzurum'a gelmesi iin bir yaz daha yazmak zorunda kalmt. Kzm Karabekir, Mustafa Kemal. Rauf bey ve Ali Fuat Paa'nn Amasya'da olduka k r i t i k ve zor gnler geirdiini biliyor, acele edip de stanbul'daki grmelerinde de kar koyduu kimi tehlikeli dncelerini karar durumuna getirmelerinden korkuyordu. Koskoca bir dman okyanusunun ortasnda bir fndk kabuunun zerine tutunmu karncalara benzeyen bu byk i h t i l l c i l e r i n karanlk odada kimi kararlar vermesi de olaand.

Amasya ihtillcileriyse. son derece realist kafalara sahiptiler. Birok tehlikeli sanlan dncelerin bile Bol e v i k l i i n Trkiye'de ilanyla Sovyetlerle ortaklaa bir a n t i emperyalist cephe kurmak dncesi tartmasn rah a t a yapmlar, sonunda Trkiye'nin o gnk kaderine h k im olan mantn erevesinden dar kmamay kar a r l a t r a r a k Kzm Karabekir'i de sevindirmilerdi. Mustafa Kemal, 22 Haziran 1919 tarihli ifresinde Kzm Karabekir'le Amasya ihtillcilerinin temelde ayn dnceleri paylatn ve Erzurum'da kendisiyle bulumay ok istediini b i l d i r m i t i : Batan beri deniz yolunu ngilizler tehlikeli bir duruma sokmutu. Kara yolunda .benzinsizlik var. imdi elde edilen bir miktar benzin ile Sivas'a ve ordan belki Erzincan'a kadar gitmek mmkn olacaktr. Herhalde drt otomobile yetecek kadar benzinin Erzurum'dan Erzincan'a gtrlmesi gerekmektedir. 474 Kzm Karabekir'in ii en sonra rahatlamt. Must a f a Kemal, en sonra nemli bir olay engel olmazsa, Haziran'n 25'inde Amasya'dan otomobille Sivas'a yollanacak, ordan da Erzurum yoluna decekti. Paa, hemen Erzincan'a otomobille yz elli kilo benzin gndermiti. te, tam bu sradayd ki. Kzm Karabekir'in ok cann skan bir olay gemiti. Bu olay geri stanbul'daki hkmet erknnn kafasnda gemiti ve Erzurum'daki

paann durumunda ve dncesinde hi bir yenilik meydana getirmeyecekti. Yalnz birka gn sonra el ele vererek b i r dmanlk dnyasna meydan okuyaca byk kavga arkada kltlmek, haritadan silinmek isteniyordu. Hayr, gen paa, btn bu yeni kombinezonlar a kar direnecekti. Vatan, millet ve i h t i l l c i l i k namusu buydu. Kzm Karabekir, 22 Haziran'da Harbiye Nazr evket Turgut Paa'dan bir garip telgraf alm ve amt. Bu t e l g r a f n anlattna gre-, Vahidettin'in ve Damat Fer i t Paa hkmetinin harcamaya karar verdii Mustafa Kemal'i imdi dost denecek insanlar da harcamaya alyordu. Bu da elbette, Mustafa Kemal'in, i h t i l l c i l i i n i pek erken meydana vuruundan ileri gelmiti. evket Turgut Paa, telgrafnda Kzm Karabekir'e unu d i y o r d u : Sizi dokuzuncu ordu mfettiliine vekil olarak Mustafa Kemal'in yerine atamak istiyoruz. On beinci kolordunun kumandanlna kimin vekil olarak atanmasn salk verirsiniz? Sonra kolordu kurmay bakanlna aa sizin dncelerinizi izleyen ve uygulayan birisini bulun da atayalm. Kzm Karabekir, bunu okuyunca ok garip duygular iinde bocalamsa da namuslu insan, doru asker, temiz ve fedakr i h t i l l c i mant, hepsinden baskn kmt. evket Turgut Paa, vaktiyle onun kumandan, o da onun kurmay bakanyd. Bu yaknlk, hi bir vakit koca bir Mustafa Kemal'in yerini almak iin bir neden saylmazd

 . Hemen kaleme, kda sarlarak evket Turgut Paa'ya unlar belirten bir yaz y a z m t : 475 teden beri bana gstermi olduunuz tevecche teekkrden cizim. u srada benim Erzurum'dan ayrlmam ok byk tehlikeler douracak bir durum yaratabilir. Sonra, kolordu kumandan vekili olacak kimse de yoktur. Byk k u m a n d n l a r n srasyla birer bahane ile ortadan kaldrlmas suretiyle Trkiye'nin daha kolay yok edilebilecei kans bugn her akl banda yurtsevenin kafasna yerlemi bulunmaktadr. Eer, salk durumunun grevini yapmasna engel olduunu gsteren bir sebep yoksa Mustafa Kemal Paa'nn mfettilikten ayrlmas ok tehlikeli olacaktr. Kolordu kurmay bakan vekili Mustafa bey, grevini pek iyi yaptndan asil olarak atanmasn dilerim. Kzm Karabekir. en son zafere dek Erzurum'dan hi bir yana ayrlmamak kararn vermiti. Bunun iin de byle kurnazca oyunlarn ve kombinezonlarn tuzana d-, memek iin btn gcyle savaacakt. Ramazan bayramnn birinci gnne rastlayan 29 Haziran'da Erzurum'a kimi yabanc subaylar gelmiti. Bunlar, Ravlinson bata oimak zere.Denikin ordusundan bir Rus Albay, Amerikal bir Temen (Amiral Bristol'n mavirlerinden) idi. Hepsi de paann ziyaretine gelmiti. Rus Albaynn, Rus ordusunun ekilirken brakmak zorunda kald askeri malzemeyi aradn paa hemen anlamt.

Bu Albay, umutsuz, karamsar ve bitkin bir ruh durumu tayor ve bunu da gizlemeyi pek gerekli grmyordu. Amerikal Temen : Enver Paa, savata btn Ermenileri ldrtt. imdi de Kerusi'ye geldi! diye yaknrcasna konutu. Paa, Ravlinson'u kar ziyarete g i t t i i n d e Amerikal Temeni de onun brosunda bulmutu. Raviinscn, bir ara Amerikal Temene taklmak islemi ve onun yan cebine eliyle birka kez vurmu ve yle demiti: Amerikallarn ii ceplerini doldurmaktr. Temen de bunun altnda kalmak istememi ve hemen u karl y a p t r m t : 476 ngilizlerin ii de btn dnyay yutmaktr! Burada ne aryorsunu?. syler misiniz? Konumay Franszca yapan iki askerden Raviinson kzarak ngilizce konumaya balamt. Kzm Karabekir ngilizce bilmediinden her ikisinin yapt kk tartmann anlamn yzlerinin mimiklerinden anlamaya almt. Buna gre Raviinson, Temene: Mnasebetsizlik yaptnz, demi, o da ona : Asl mnasebetsizlii daha nce yapan sensin! diye karlk vermiti. Kzm Karabekir, 30 Haziran'da Kars jimnastik bayramna yabanc subaylar da armt. Erzurum halk, bir kez daha yediden yetmie oraya toplanm, byk bir

canllk iinde jimnastik bayramn kutluyordu. Yabanc subaylar, bu canl ve gl halkn oyun ve jimnastiini akn baklarla iziemilerdi. Henz bayram bitmemiti ki, Amerikal Temen, Kzm Karabekir'den msaade a l a r a k : Yarn gideceim! diye ayrlmt. Arkasndan Raviinson da kalkmt. Onu yalnz brakmak istemedii anlalyordu. Kzm Karabekir, Rus subaylaryla babaa kalmt. Rus Albay, paann yanna sokulmu ona unlar fsldamt : Bolevikler Lengeran' baar ile ele geirdiler. Enver Paa da Bolevik ordusuyla Kerus'a girdi. Paa, bundan u anlam karmt: Ruslar (beyaz da olsalar) ngilizlerin douda hkimiyet kurmasn istemiyorlard. Bunun zerine paa, Rus Albayn biraz kurcalamak istemiti: Bolevikler gelmi, gelmemi. Enver gelmi, gelmemi bizim iin nemli deildir. Millet, kararn vermitir. Trkiye mstakil yaayacaktr. Buralar da Trk'ndr. Buralarda baka kimse yaayamaz. Paa, Rus subaynn gzlerinde sevinli bir parlt477 nn aktn grmt. Albay, birdenbire umutsuzluk ve karamsarlndan syrlm, enerjik bir durum a l m t : Bunlar, bu ngilizler, demiti, burada ne aryorl a r ? Kabahat bizim hkmetlerde oldu. Ruslarla Trklerin samimi anlamalar bu f e l k e t l e r e meydan vermemeliydi.

Bundan sonra olsun bu salanmal ve bu adamlar koyulmaldr. ngilizler, Boleviklerden ok korkuyorlar, her t a r a f t a n askerlerini ran'a topluyorlar. Rus subaylar, her yanda bu biimde ngilizler aleyhinde propaganda yapar gibi konutuklarndan, bunlar Ravlinson'un da kulana gitmi ve adamcazlar abucak snr dna kartmt. Birka gn sonra paay grmeye gelen Ravlinson, bu Rus subaylar zerine yle konumutu: mi nedir? Ben i grsnler, ve silh bulsunlar diye get i r d i m . Onlarsa baka eyler hazrlyorlar. Denikin ordusunun mostralk subaylar Bolevikler, bunlardan ok Keratalar, Bolevik Denikin ordusuna cephane bunlar ite! Ordu deil, sr! yksek!... 30 Haziran'da Nahcivan'dan kt bir haber gelmiti. Ermeniler Nahcivan' igal etmiler, imdi de btn Trk ve Mslman halkn silhlann t e s l im etmelerini istiyor, halk da Beyazt mevki kumandanlna ba vurarak ne yapacaklarn soruyorlard. Paa, hemen bunu Ravlinson katnda protesto etmi ve Van'daki on birinci tmen kumandanlna u anlamda bir ifre emri g n d e r m i t i : Kuvvetli slm ve Trk Bolevik ktalarnn banda bulunan Enver Paa, iki hafta nce usa'da Ermenileri

darmadan etmiti. Bugnlerde de Kerusi'yi ele geirdii haberini aldk. Nahcivan'dan yannza gelenlere bunlar syleyiniz, sakn silhlarn t e s l im etmesinler, uygun yerlerde tutunarak kar koymaya alsnlar. Silhlarn teslim ederlerse yok olacaklarn bilsinler. Onlara elinizden gelen her trl yardm yapnz! Buradaki ngiliz mmessilinin sylediine gre ngiliz ktalan Kafkasya'y btn boaltmlar, Ermenileri silhtan baka hibir eyin durduramayacan da syledi. Kzm Karabekir, ngilizlerin ran'a ekilmesiyle Trkiye snr blgelerine Ermenilerin akbaba gibi akn etmeye ve btn bizden olan canllar yok etmeye baladklarn grm, h a f i f t e n o r a l a r a rgt, sava ve kuvayi milliyeci gndermeye balamt. Birdenbire n plna kan Nahcivan'a da acar ve gen subaylardan piyade yzbas Halil, stemen Osman Nuri, t o p u stemeni Nuri beyleri gndermeye hazrlanyordu. Yzba Halil bey, daha nceleri o blgede kuvayi m i l l i ye kumandanl da yaptndan tecrbeliydi. Bu yrekli subay, bu ie kendi gnlyle katlmt. Paa, Beyazt'ta bulunan Halil beyi Erzurum'a ararak t a l i m a t verdi. Paa, Nahcivan'da 1918 de Nahcivanl genlerden bir alay kurmu, o blgedeki Ermeniler de temizlenmiti. Halil bey, imdi Nahcivan'a gider gitmez oradaki mill r g t ele alacak, gelen Ermenileri yok ederek eski r g t geniletip mill bir ra hkmeti kuracak ve sonr

a paadan alaca emirlere gre davranacakt. Bugnlerde btn Kafkasya ve Trkiye snrlarnn tesi, hatt zeri, bir cad kazan gibi kaynyordu. Bu kazandan sonunda ne t r l bir a kacan u srada hi kimse kestiremezdi. Kzm Karabekir bu 2-3 Temmuz gecesi baka her eyi bir yana brakm, yalnz, yarn Erzurum'a gelecek olan dokuzuncu ordu mfettii Mustafa Kemal'le Rauf bey ve arkadalarn dnyordu. T stanbul'da hlyasn kurduu dou hkmeti, imdi, gereklemek yoluna girmek zereydi. Mustafa Kemal ve Rauf bey apnda iki byk asker, onun ayaklarn demir gibi bast Erzurum kayasnn bysne kaplm, geliyorlard. Mustafa Kemal'e yapaca parlak karlama t r e n i , stanbul hkmetinin kendisine kar yz evirmesine sebep olacaksa da artk, korkusu yoktu. Elinde kolordu namnda koskoca bir ordu vard. O. ufak tefek oyunlara pabu brakacak kratta deildi. Bu kuvvet, gn gelince doudan batya doru bir silindir gibi ilerleyecek ve btn sahte direnmeleri ve engelleri yok ede479 rek geecekti. Gen paa, bunu bir hayal olarak bulmuyordu. Kzm Karabekir, v a k i t gece yarsn getii halde hl kafasnn bir cehennem makinas gibi ilediini duyuyordu. Gkyzne bir daha bakt. Merih yldz, iri prlantalar gibi ldayp duran binlerce yldz arasnda krmz bir gl gibi tam tepeye gelmiti. Uzaklarda belki mezarlkta a bir kpek uluyor, surdan burdan horoz sesleri

geliyordu. Sabahleyin erkenden kalkacakt. Birazck olsun uyumaya almalyd. Evet, yarndan balayarak Trkiye'nin kaderine el koyacaklard. Mustafa Kemal'i hrpalamaya alacak, her t r l karanlk gcn karsna dikilecek, onu dounun insanna tantp sevdirecekti. Must a f a Kemal, Trkiye'nin tanyerine doru sabahleyin af a k l a beraber ilerlemeye balayacak ve Kzm Karabekir, bu tanyerinde ona tertemiz, kahraman ellerini uzatacakt. Kzm Karabekir, ekerleme gibi ksa sren uykusundan uyandnda Erzurum yaylasnn bol ve zengin gnei pencereden ieri g i r i y o r d u . 2-3 Temmuz gnei, gen paaya pek parlak gelmiti. Bu yepyeni bir gneti. Bu gnein, yaklp yklm bahtsz Erzurum'un harabelerine vuruu bile bir bakayd. Sokaklarda grnmeye balayan halk, Ramazan Bayram hl sryormuasna en az eskimi giyneklerini giymiti. Halk, bugn nemli bir eyler olacan biliyordu. Kzm -Karabekir, berberini ararak sinekkayd tra oldu, ykand ve en yeni paa giyneini srtna geirdi. Aynaya bakt: Henz krkna varmam bu etli, kanl canl yzde demir gibi bir sertlik ve kahverengi gzlerde t a t l bir umut parlts vard. Paa, bu sabah, btn grnyle mutluydu. mrnn ilk altn sayfas bu sabah a lyor ve bu sayfa zengin yayla gnei altnda parlamaya balyordu. . M u s t a f a Kemal'in Rauf beyle Erzurum'a gelii, yalnz douda tannan Kzm Karabekir'in yldzn btn Trkiye

lsnde parlatacakt. Gerek Mustafa Kemal, gerekse Rafu bey, hrriyet ihtillinden beri parlayp snen yldzlar arasnda parltsn yitirmeyen iki sava yldzy480 d i . kisini de hem Trkiye, hem de dnya tanyordu. Bu iki byk askerin Erzurum'a geliiyle kutsal Hrriyet ve htill oca btn ak klar pskrerek yanmaya balayacakt. Yalnz, ortada gn gibi ak bir ey vard ki. o da uydu: Bu iki kahraman, Erzurum'a yalnz yldzlarn getiriyorlard. Kzm Karabekir douda bir sng orman dikmi, sulayp yetitirmeye alyordu. Onlarn yldzna o da bu gne altnda tepeleri kvlcmlar saan gl sng ormann katacakt. Bunun iin onun yldz da o kahramanlarn yldz yannda pek -snk kalmaya cak, belki de onlarnkiyle denk bir parlaklkla parlayacakt . Yalnz bu iki insan, onun kskanamayaca kadar ileri admlar atmlard. Onlar, kendisinden ok nce hretin altn doruuna trmanmlard. imdi kendi at bayrak altna snarak ylece dvmeye geliyorlard. Bu az talih miydi? Kzm Karabekir, bunun iin de sevinliydi ve mutluydu. Kzm Karabekir ile kurmay subaylar ve Mdafcay Hukuk derneinin yeleri iki grup oiarak otomobillere bin ip ehrin on yedi kilometre batsndaki Ilca'ya yollandlar. Eski Trk ehri Erzurum'un kendisi kadar eski bir gelenei vard. ehrin batsndan, yani stanbul kaps ynnden gelen konuklar, hep bu scak sularn lk, ak buularla

ttp durduu kaplcalarda karlanr, ehre burdan alnp gtrlrd. stanbul'dan gelen yzlerce vezir, vzera. vali ve paalar hep burada karlanmt. Buras. Erzurum kalesinin eteklen ve geni Erzurum ovasnn da balangc saylrd. te Mustafa Kemal de o eski gelenee gre burada karlanacakt. Erzurum'un ilk kuvayi milliyecileri olan Mdafaay Hukuku Milliye demeinin yeleriyle Kzm Karabekir ve kurmay heyeti epeyce beklediler. Cayr cayr yanan Temmuz gnei, birka bodur st aacnn yeil yapraklarnda krlyor, bu aasz ve demir renkli dalar ve tepeler ortasnda bir vaha gibi yeil bir snak meydana getiriyordu. Asker ve sivil ihtillciler, burada oturup uzun sre ene almak zorunda kaldlar. En sonra ikindi gneinin altn rengine boyad uzun srt zerinde daha 481 2/F.: 31 nce homurtular iitilen otomobiller grnd; oturanlar, hemen yerlerinden frlayarak ilerlediler. Mustafa Kemal'le Rauf beyin otomobili, Kzm Karabekir'in yanbanda durdu. Mustafa Kemal, ofrnn yanndan abucak inerek Kzm Karabekir'in uzanan iki eline sarld, el sktlar ve ptler. Sra Rauf beyle Kzm Karabekir'e gelmit i . Ayn itenlikte ve eski arkadaln verdii yakmlkla el skp ptler. Kzm KarabekirMe Rauf beyin tanmalar ve dostluklar hrriyetin ilnndan nce balamt. Rauf bey, o zaman Peyki evket sava gemisin in svarisiydi. Onunla Zeyrek'teki evin bahesinde tanmlard.

Kzm Karabekir, o zaman, Harbiye okulunda kolaas rtbesiyle tabiye retmen yardmcsyd. Rauf beyi, Kzm Karabekir'e tantan Kurmay Binba S a l h a t t i n Adil bey idi. Sonralar Hamidiye'siyle dnyaya parmak srtan ve Trk milletini n umutsuzluunu datan Rauf bey, daha o zaman, Peyki evket sava gemicii i le her eyi yapmaya hazr olduunu sylemi ve Kzm Karabekir'de hayranlk duygular uyandrmt. Rauf bey, daha o zamandan Kzm Karabekir'i bt n cepheleriyle tanyor ve onun ne denli mert ve sznn eri bir adam olduunu biliyordu. Kzm Karabekir'i sevindiren bir ey de Rauf beyin M u s t a f a Kemal'le geliiydi. O kendisini Mustafa Kemal'e ancak eski arkada Rauf bey tantabilirdi. Mustafa Ke- , mal, kendisini Rauf bey gibi pek yakndan tanmyordu. Kurmay subaylar ve Mdafaay Hukuk yeleri, Must a f a Kemal ve arkadalaryla tantrld. Kzm Karabekir: Paam, ok bekledik.. Ho geldiniz. imdi birer y o r g u n l u k kahvesi ier, sonra ehre yollanrz! dedi. Gerekten bu, genel olarak ok iten bir karlama olmutu. Her iki grubun insanlar da byk bir dvann a t e i y l e ileri tutuan kiilerdi. Bunun iin de ok abuk b i r b i r i n e sndlar. Birbirinden ayr stlerin glgesine s e r i l e n sekiz on k i i l i k ev sahibi ve konuk gruplar kahvelerini ierken, bir yandan da gnlk olaylarn en neml i l e r i zerinde b i r b i r l e r i n e bilgi vermeye alyorlard.

482 Ilcalardan kan scak su incecik bir harktan akyor ve bu kurak yerde bu birka sd sulayarak geip g i diyordu. Ksr, kurak ve aasz topraklar insanolunun zulmne uradn dilsiz varlyla sanki haykryordu. Uzun sava yllar, bu kel dalarn ve tepelerin btn eski yeillikleri zerinden ekirge srleri gibi gemiti. Demir ayaklaryla bu yerde tepinen drt sava yl, insanlar ldrmekle kalmam, canl cansz her eyin hakkndan gelmi, ana topra bile ldrmt. Mustafa Kemal, btn yol boyunca savan ldrd ana topran bitmez tkenmez geniliini byk bir zntyle seyretmiti. Mustafa Kemal"i, Rauf beyi ve Kzm Karabekir'i evreleyen bu dounun ilk i h t i l l c i insanlar, hem kahvelerini iiyor, hem de konuuyorlard. Burada ancak bir kahve iimi sresince kalacak, sonra ehrin stanbul kapsnda karlama treni iin dizilmi, sabrszlkla bekleyen bt n Erzurum halkn selmlamak zere yollanacaklard. Mustafa Kemal, bir eyler soruyor, d i k k a t l e dinliyor, sonra, bunun zerinde kendi dncelerini aklyordu. Konutuu hep milli hareket evresindeydi. Bu srada, gzlerini lcann batsndaki srtlara d i k t i . Ilcaya gelen yol, o gneli srtlarn ardnda birdenbire gzden yitiyordu. ste, bu srtlarn zerine den yolda yalnz Mustafa K e p a l ' i n deil, btn orada bulunanlarn gzlerine ok ilgin bir olay arpmt. Altn klaryla kara demir renkli srtlar ykayarak yava yava bu srtlarn

ardna doru inmeye balayan ikindi gnei, birdenbire burada beliren iri insan gvdelerini tuntan heykeller gibi yaldzlad ve ufkun mavi perdesi zerine btn gz e l l i i y le resmetti. Mustafa Kemal, parmaklar arasnda sigaras t t e n elini uzatp bu olay yanndakilere gsterdi. Srtn zerinde, Mustafa Kemal'in gzlerine arpan iri yar bir Erzurumlu ihtiyarn hayali olmutu. Omuzlarna kartal kanat att paltosu ve elindeki uzun deneiyle gerekten basit bir Trk kylsnden baka bir eye benziyordu. Seyircilerden kimisinin hayalinde eski mitoloji kahraman483 larn canlandran bu adam. srttan bu yana kvrlan yolu inmeye balaynca ardndan yava yava ilerleyen bir yn insan ve araba da skn etmiti. Bunlar, plprtlarn kz arabalarna yklemi otuz k i i l ik bir gmen kafilesiydi. Kafilenin ncs olan bu i r i yar adam, i h t i l l c i l e r i n oturduu stle doru ilerlerken orda birka o t o m o b i l l e bir yn da subay ve sivil insan grnce duraklam ve onlar yle bir szerek nemli insanlar olduunu hemen anlam, ar ve iri admlaryla yaklaarak hepsini eski Anadolu usulnce sa elini gsnn .*:ire bastrarak selmlamt. Hepsi dikkat ve merakla bakt. Bu iri yar ve din bir i h t i y a r d . Gr ve ak sakal gsn doldurmu, Anadolu ovalarnn gnei. Anadolu dalarnn rzgr ehresini tunlatrmt.

Hepsi, yine d i k k a t etmiti. Bu ok gn grm adarrj; bunca yakna geldii halde yine tepedeki gibi dev grnn yitirmemiti. Mustafa Kemal, adamn hatrn sorup gnln aldkt a n sonra : Aa, byle nereden geliyorsun? dedi. Koca adam (Mevlt aa) : Paam, Rus gelirken muhacir olmutum. ukurova'da idim. imdi kyme dnyorum, diye karlk verdi. Mustafa Kemal : Fakat aa, dedi, byle tehlikeli zamanda insan h i buraya dner mi? Her taraf yaklp yklm, ne yiyecek kalm, ne yakacak... stelik Ermeniler de buralara g e l ip son canllar kesmek iin nbek bekliyor! Yoksa oralarda geinemedin mi? Hayr, paam, ukurova cennet gibi bir yer.. Bir eken yz biiyor. Allah, millete zeval vermesin, bize tarla da verdiler, ayr da.. Hamdolsun uaklar da alkandrlar. Deil ukurova gibi bir yerden, tatan bile ekmeklerini karrlar. Geimimiz padiahta bile yoktu. ok rahattk. Yalnz, son gnlerde i i t t im ki, stanbul'daki rz krklar, bizim Erzurum'u Ermenilere vereceklermi. Geldim, greyim bu namertler kimin maln kime veriyorlar? Y 484 Mustafa Kemal, bu szler sylenirken ban, orada bulunanlardan teye evirmek zorunda kald. Gzlerine

birdenbire saldran yalar saklamak istemiti. Sonra, yal gzlerini oradakilere evirerek lirizmden ve heyecandan titreyen tok s e s i y l e : Bu milletle neler yaplmazr dedi. Bu yal kyl, Erzurum'un 1319-1322 ihtifallerine ad temiz bir y i i t l i k l e karm olan Meyarkal Mevlt aayd. Mustafa Kemal, Rauf bey, Kzm Karabekir ve arkadalar Mevlt aann gmen kafilesini Ilca'da brakarak Erzurum'a yollandlar. Mustafa Kemal, stanbul kapsna yaklanca btn ehir halknn yediden yetmie dek oraya toplanm olduunu grd. Otomobilden inerek ihtiram ktasn selmlad. Kzm Karabekir'in Darleytamllar = Sanayi Grbzleri uzun sralar olarak dizilmi, onu ve arkadalarn grmek i in sabrszlkla bekliyorlard. Paa babalarnn, bunca deer verdii Mustafa Kemal Paa, herhalde ok byk bir adam olmalyd... Erzurum Valisi Mnir beyle btn byk kk memurlar ve on beinci kolordunun subaylar, onu bekleyenlerin en banda yer almt. Btn halk, renciler gibi heyecana gelmi: Yaasn Mustafa Kemal Paa!.. Yaasn Rauf bey! diye haykryordu. Mustafa Kemal'le Rauf bey, bu dev stanbul kaaklar, payitahtn kapsndan korku ve heyecan inde km, imdi Trkiye'nin br ucundaki eski ve anl bir Trk

ehrine yine stanbul Kapsndan giriyorlar, hem de anla ve erefle giriyorlard. Burada, stanbul'daki o yrekleri buz gibi donduran korku ve terr havas yoktu. Buras hr ve gerekten hr bir Trk ehriydi. Kzm Karabekir adl o yiit ruh, buradaki dman korkusunu demir avularna alm, sonra ezerek inemi, pestile evirmiti. Amasya ihtillcileri, Kzm Karabekir'in yaratt hr lkeden ieri girerken gerekten mutluydular. Mustafa Kemal de, Rauf bey de, onlarn byk yrekli 485 arkadalar da Kzm Karabekir'e karr bir minnet duygusuyla doldular. Ali Fuat Paa'nn tuttuu Ankara'nn ve Kzm Karabekir'in t u t t u u Erzurum'un dnda her yer karanlkt. Hi bir Trk ehri u srada Erzurum'un olduu gibi gvenli deildi. Burada her ey. yiit Erzurum halknn ve Kzm Karabekir devinin elindeydi. Amasya i h t i l l c i l e r i n i n ilk duyduklar ey, buydu. Mus; t a f a Kemal, subaylarla mlk memurlarn ve halk ileri gelenlerinin ellerini skarken yz. gzleri ve elleri sanki k sayordu. rencilerin yanaklarn engin bir babalk duygusuyla okarken. onlarla akalayordu. O, bu kszleri pek iyi b i l i r d i . Kendisi de bunlardan birounu toplayp annesinin evine gndermi ve lmden kurtarmt. Rauf bey. Kzm Karabekir'in bu parlak karlama trenine, kendine gre anlamlar vermiti. stanbul hkmeti, Sivas'tan beri Mustafa Kemal'in kiiliini adamakll hrpalamaya baladndan, bu parlak trenle, o korkun

saldrlara meydan okumak istemi gibiydi. Sonra, Mustafa Kemal'i ekarte etmeye alan stanbul hkmeti, ne yaptn ok iyi, hnzr gibi biliyordu. Mustafa Kemal'in kiilii bir ihtill bombasna benziyordu. Kzm Karabekir bata olarak hi bir paa, henz onun gibi ihtill bayran am deildi. Henz hepsi Ali Fuat Paa bile, legal bir kuvvet toparlanmas biiminde ve legal koullar altnda elden geldiince hazrlanmaya ve glenmeye alyordu. Mustafa Kemal'se hepsinin stnde memuriyetini bsbtn bilinli olarak yakasndan silkip atacak y i i t l i i gstermi, btn stanbul hkmetine, btn onu destekleyen i ve d dmanlara kar direnmekten ekinmemiti. O, legal bir glenme, kuvvet toplama sistemi iinde kurtulua giden yolun ok uzun, etrefil ve daha ok tehl i k e l e r le dolu olduunu seziyordu. Bunun iin stanbul'da ve Amasya'da ok daha kestirme yollar aratrmt. Trkiye'nin kaderi, onun o dnce izgisine dek sokulmasna Kzm Karabekir'le birlikte engel olmutu. Kzm Karabekir, Mustafa Kemal'in bu karlaytan 486 duyduu honutluu grdke bir yandan seviniyor, bir yandan da zlyordu. Refet beyin Sivas'tan byk bir karamsarlkla ekmi olduu ifreli telgraf, bu gece, onun sevincini adamakll karacaa benziyordu. Bu telgraf, Kzm Karabekir'i de hem artm, hem zmt. Bir i h t i l l c i n i n yolu her zaman zehirli dikenlikler

iinden gemez miydi? Mustafa Kemal ve arkadalar, kolordu kumandanlk dairesine yerletirildiler. Mustafa Kemal, Erzurum'a vard varacakt. Kzm Karabekir, bir gn Morkof Klas'nda (Fevzi akmak Hastanesi) postaba olan AH avu'u artt. Bu, kaln atk kal, kara gzl, iri yar bir Anadolu ocuuydu. Kzm Karabekir, yakn istihbarat ilerinde kulland Ali Baavu'a unlar s y l e d i : Ali avu, Mustafa Kemal Paa bize m f e t t i olarak geliyor. Yanna on nefer al ve mstahkem mevki binasnda bir oda hazrla. Gzn a, srlarmz ona vermeyelim. Bugnk karlayclar arasnda AH Baavu da vard. Hemen Mustafa Kemal'in bavullarn alarak mstahkem mevki binasnda hazrlatt odaya yerletirdi ve karsna dikilerek yle tekmil v e r d i : Ben, Kzm Karabekir Paa'nn emriyle Mihalc k l Hac smail olu Ali, postaba olarak emrinizdeyim, paam. Mustafa Kemal, dikkatle onun yzne bakarak gem i t e n bir eyler anmaya alt ve s o n r a : Sen, Enver Paa'nn yannda deil miydin? diye sordu. Ali avu, birdenbire bu soruya bir karlk bulamad. Biraz dnmek zorunda kald ve s o n r a : Hayr, deildim, diye yalan sylemek zorunda kald. Mustafa Kemal, fkelenerek onu odadan k o v d u : Haydi, k dar!

Ali avu, burdan knca doru Kzm Karabekir'in yanna kotu : Paam, ne olur, beni paann yanndan al! diye yalvard. 487 Ali Baavu, orda grev almamakta direnince isarpa sard. Mustafa Kemal'in byler gibi bakan kesk i n , mavi gzlerinden korkar olmutu. Onca insan yn iinden Enyer Paa kararghnn bu en snk kiisini belki bir iki kez grmlkle imdi tanyabilen paa, Ali. Cavu'u korkutmu ve yldnmt. Bir gn, hastalk bahane ederek grevine gitmedi. Onun yerine gnderilen Hasan avu'u istemeyen Must a f a Kemal: imdi, onu istiyorum, derhal bulup getiriniz, diye emir verdi. Ali Baavu'un hasta olduunu syledikler i n d e de. hemen Dr. Refik (Saydam) beyi gnderip onu muayene e t t i r d i . Mustafa Kemal'in bu Ali Baavu iine mim koyduu anlalyordu. Bir kez o, uzun yllar Enver Paa'nn kararghnda postabalk yapm, Mustafa Kemal'in bu en byk rakibinin pek ok nemli srlarn renmiti. Sonr a da onun bir espiyon olarak kendi hizmetine verildiini hemen anlamt. Daha ok bu yzden onun kendi hizmetinde, kalmasn istiyordu. Kzm Karabekir'in kendisinden neler renmek istediini ok merak ediyordu. Ali Baavu, aresiz Mustafa Kemal'in yannda almaya

balamt. Mustafa Kemal, onu tongaya bastrmak iin akla gelen gelmeyen birok tedbir alyordu. Valizlerini, iaretleyerek ak brakyor, ortada nemli nemsiz paralar u n u t t u u oluyordu. Pek tecrbeli Ali Baavu, btn bunlarn dzen olduunu bildiinden, hi b i r i n e ilimiyordu. Ali Baavu, zamanl zamansz, gece gndz Must a f a Kemal'in yapt toplantlarda bir adm arkasnda ve belindeki dolu Parabellum'uyla dikiliyor, serbest kalp da dar ktnda Kzm Karabekir'in kurmaylar hemen onu yakalayp bir kuytuya ekiyor, ondan Mustafa Kemal'in o gnk davranlar zerine haber szdrmaya alyor, onu baya t e r l e t i y o r l a r d . Konuklar ykanp temizlendikten ve akam yemeini yedikten sonra odalarna ekildiler. Mustafa Kemal'in odasnda Rauf bey, Kzm Karabekir babaa kaldklarnda Kzm Karabekir, cebln488 den Refet beyin 2 Temmuz'da Mustafa Kemal'e ekmi olduu ifre telgraf karp ona verdi. Mustafa Kemal, kalarn ykarak telgraf okurken Kzm Karabekir'le Rauf bey onun yznde deiip duran ve g i t t i k e t r a j i k bir ton alan mimikleri byk bir dikkatle gzden geiriyorlard. nc kolordu komutan Refet bey, Sivas'tan u anlamda bir eyler sylyordu : Sivas delegeleri seildi. Gerek bunlar, gerekse liva delegeleri yola kmak zeredir. Telgrafhanelerle yaplan

bildiri zerine hemen bir karara vartlrnasrn; zorunl u gryorum. Orann durumu baka trl davrana uygun deilse en elverili are, artk ii srncemede brakmayarak ve bu son olay dolaysyla byk bir znt gstererek istifa etmektir. Hele askerlikten ekilmeyerek ve yalnz grevinizden ekilerek stanbul'c gitmeyecek olursanz bu durum stanbul'un daha ok gzne batacak ve sizi stanbul'a artmakta direnecektir. Eer byle bir karar verecek olursanz, Sivas'a dnmeyerek Erzurum'da kalmanz hem c o r a f y a bakmndan, hem de Erzurum halknn kararll ve y i i t l i i bakmndan daha elverilidir. Eer, bu dediim gibi bir karar verecek olursanz nc kolordu kararghnn buradaki blmleri zerinde ne gibi davranmam uygun bulursunuz? Tmen kumandanndan hi bir haber yok. Frsat elden kamadan A r i f i Amasya'ya gndermek istiyorum. Uygun bulur musunuz? Amasya'ya onunla antay gndereyim mi? Her ihtimale kar be yz lira alkoymak istiyorum. Uygun mudur? Mustafa Kemal, t e l g r a f yksek sesle okumutu. Okuyup b i t i r i n c e gzlerini kaldrp soruturucu baklarn arkadalarnn gzlerinde gezdirerek : Ne yapmalyz? der gibi onlar yardma ard. Adamakll, zlmt. Bu bozguncu bir t e l g r a f t . ten duyularak yazld da meydandayd. Kzm Karabekir, btn sevinci birdenbire snp giden Mustafa Kemal'in gzlerinin iine bakarak :

489 Paam, dedi, m f e t t i l i k t e n , hatt a s k e r l i k t e n ekilmenize hi teessr duymadan karar verebilirsiniz. Size mukaddesatm namna sz veriyorum. Size mfetti bulunduunuzdan daha ziyade hrmetkar bulunurum. Sizi millete tantmak ve halkn ordunun hrmetini zerinizden ayrmamak vazifemdir. Daha stanbul'dayken arka gelmenizi rica e t t i i m i hatrlaynz. Mfetti deil, bir ferd millet olarak dahi gelse idiniz sizi balayacanz ist i k l l mcadelelerinde re'sikrmza karmaya daha o za-> mandan karar vermitim. Erzurum Kongresi esaslarnda tevhidi efkrdan s o r a mill kuvvetle ie balarz. Gerdekten zjilecek hibir ey yoktur, paam! Durumu cmlenize malm olan saray ve Babli'den zaten baka trl bir hareket beklenemezdi. Kzm Karabekir, bunlar sylerken Mustafa Kemal'in eik. zgn ve dnceli ba. yava yava dorulmu gzleri onun gzlerine parlayarak, sanki bir dten uya-nr gibi bakmaya balamt. Mustafa Kemal, bu srada t a k n duygularnn etkisi altnda soukkanlln yitirdiini an amt. O da byk ve artc olaylar karsnda en az Kzm Karabekir dayanklyd. Kzm Karabekir'in bu mal gibi Rauf beyi de ok de karlarnda bir yontma kadar salam, soukkanl ve

olgunca szleri, Mustafa Keduygulandrmt. imdi ikisi granit heykel gibi oturan bu g l kuvvetli ve altn yrekli adama, b idealdalarna sanki bylenmi gibi gzlerini dikmi, arm ve hayran bakyorlard. Deminki karanlk ve karamsar hava. bu szler zerine dalp g i t m i t i . Mustafa Kemal, stanbul'la yapt boks mann birinci raundunu Kzm Karabekir'in babacanlyla savuturmu, imdi sra ikinci raunda g e l m i t i : Mustafa Kemal, yollardayken. Harbiye Nazr evket Turgut Paa'dan Kzm Karabekir'e can skc bir baka telgraf daha gelmiti. Birinci telgrafn etkisi yitip gitt i k t e n sonra Kzm Karabekir. bu ikinci telgraf kararak M u s t a f a Kemal'e uzatt. Telgraf u a n l a m d a y d : Sizi Mustafa Kemal Paa'nn yerine dokuzuncu 490 o r d u mfettiliine atamak istiyoruz. On beinci kolordu kumandanl iin kimin vekil oiarak atanmasn isters i n i z ? Sonra, orada izlediiniz ileri dnce ve ilerinizi yakndan bilen ve bunlar sizin gibi izleyebilecek bakasn kolordu kurmay bakanlna getirmek gerekirse kimi salk verirsiniz? Bunlar ok abuk bildiriniz! Mustafa Kemal, bunu da okuyunca ufak bir aknlk geirmekten kendini kurtaramamt, yz kzarm, kalar atlm ve baklarnn dupduru gk rengi bulanmt. Kzm Karabekr, bunun etkisini de datp karagn

dostluunun ahane bir rneini ortaya koymak zere bir baka yaz kararak M u s t a f a Kemal'in eline tututurdu: Bu, evket Turgut Paa'nn gndermi olduu telgraf n karlyd ve Kzm Karabekir Paa'nn el yazsn t a y o r d u ; aniamca yle d i y o r d u : teden beri bana gstermi olduunuz tevecche teekkrden cizim. u srada benim Erzurum'dan ayr l m am ok byk tehlikeler douracak bir durum yarat a b i l i r . Sonra, kolordu kumandan vekili olacak kimse de yoktur. Byk kumandanlarn srasyla birer bahane ile o r t a d a n kaldrlmas suretiyle Trkiye'nin daha koay yok edilebilecei kans bugn her akl banda yurtseverin kafasna yerlemi bulunmaktadr. Eer, salk durumunun grevini yapmasna engel olduunu gsteren bir sebep yoksa Mustafa Kemal Paa'nn m f e t t i l i k t e n ayrlmas ok t e h l i k e l i olacaktr. Kolordu kurmay bakan vekili Mustafa bey, grevini pek iyi yaptndan asil olarak atanmasn derim. Mustafa Kemal, bunu da yksek sesle ve sesi t i t r e yerek okumutu. Bu gece, gerek Mustafa Kemal, gerek Rauf bey, ideal kardeliinin insan olgunluunun en yksek rneklerinden biriyle karlamlard. Birka dakika h i b i r ey konumayan bu i h t i l l c i , sessizlik iinde bu perinlenen dostluun varln kutluyor gibiydiler. Kzm Karabekir'in demir gibi y i i t l i i ve olgun insanl, iki arkadan mat etmiti. Korkun ve hnzr hrsn bundan byle de bylece yenilmesini emreden yksek bir an yayorlard.

491 Kzm Karabekir, bu yapt ile. Mustafa Kemal'e bir insann gsterebilecei en yksek saygy ve d o s t l u u g s t e r m i t i . Kzm Karabekir'in demir eli ve scak sevg i s i n i n hkm srd bu dou ehrinden hi bir kuvvet. Mustafa Kemal'i ve ona benzeyenleri t u t u p zorla stanbul'a, Malta zindanlarna srkleyemezdi. A r t k Mustafa Kemal de, Rauf bey de gece ge vakit y a t a k l a r n a girdiklerinde kendi evlerinde olduundan daha rahat ve huzur iinde bir uyku ektiler. Kumandanln iinde ve dnda n b e t i l e r i n hafif ayak sesleri i i t i l i yor, odann iindeki cep s a a t l e r i n i n sevimli tkrtlar b i t e v i ye mavi bir uyku yamuru serpiyordu. * ** Mustafa Kemal, sabahleyin ilk i olarak Cevat Abbas' Mdafaay Hukuk derneine gnderdi. Bugn oray ziyaret edecek ve yeleriyle konuup grecekti. Onun ziyaretini nemseyen btn yeler, dernein binas olan Vuslat Erverdi evinin gneye bakan byk odasnda toplandlar. Bu dernek yeleri iin de bugn ok nemli g n l e r i n balangc olacakt. Onun iin hepsi de sabrszl k la bekliyorlard. Beklenenler, en sonra grnmt: Mustafa Kemal Paa, en yeni niformasn giymi, yaver kordonlarn t a k m ve btn nian ve madalyalar gsnde olarak kolordu kumandannn bineine mahsus bir ift koyu doru

ve ok gzel atn ektii paytonla ve yannda o zamanki lakabyla Hamidiye kahraman Rauf, zmit mutasarrf Sreyya (Yiit) beyler olduu halde Mdafaay Hukuk'a vardlar. Bu Mdafaay Hukuk-u Milliye derneinin uzunca bir hikyesi vard: Bir kez Erzurum'da deil ilkin stanbul'da kurulmu, sonra buraya g e t i r i l m i t i . Bu hikyeyi srasyla renmek iin, stanbul'da her aydn memleket ocuu gibi yeni olaylarla bar yanm bir Erzurumlu yedek subay 1918 ylnn o civcivli ve akn gnlerinde, stanbul sokaklarnda adm adm izleyelim : Her duyan, dnen insan gibi tutunacak bir dar arayan Erzurum'un aydn genlerinden Dursun Zade Ce492 vat (Cevat Dursunolu) bey, bir gn gazetelerde kendisi i in ok ilgin bir haber okumutu. Tannm air-yazar ve gazeteci Sleyman Nasif'in klavuzluuyla Vilyat arkiye Mdafaay Hukuk-u Milliye adl bir dernek kurulmutu. Cevat beyin kafasnda birdenbire bir imek akmt- Koyu, zifir gibi koyu karanln iinden mavi ufuklar gsteren kck bir pencere alm gibiydi. Demek ki, bu sarho adamlar brakp o yne doru sk admlarla yrmekten baka umar yoktu. Gen adam, hemen o gn, Divanyolu'nda Mdafaay Milliye sepet f a b r i k a s n n stndeki kk bir odann kapsn vurarak ieri girmiti. Oda, tklm tklm doluydu. ounluk yal-bal insanlard.

Tipik, esmer bir Erzurum ocuu olduu hemen anlalan Cevat bey, kendini tantt. lkin dernein bakan olan eski Bitlis Valisi Harputlu Nedim bey adl yalbal adamn elini skt. Arkasndan, kara-krl sakall, ate bakl Sleyman Nazif'in, eski Beyrut vailsi Diyarb a k r l ismail Hakk, Diyarbakr mebusu Feyzi, Sivas mebusu Rasim, Sivasl gen yedek subay Abdimuttalp, gen yedek subay Diyarbakrl Cavit beylerin ellerini skt ve bir keye skarak oturdu : Efendim, ben de cemiyet emrinde almaya geldim, dedi. Dernein ruhu durumunda olan Sleyman Nazif, gen bir doulunun daha kendilerine katlmasn sevinle karlamt. O gn, nemli bir i zerinde grmek zere toplanm olduklarndan Cevat bey, hepsiyle birden tanmak i in frsat bulmu, buna da sevinmiti. Gndemde ok nemli bir,memleket sorunu vard: Krt Taali Cemiyeti tartlacakt. Tartma balamt bile. Cevat bey de Krdistan olarak Trkiye'den koparlmak istenen bigeyi son sava yllar iinde epeyce gezip dolam ve pek ok eyler grp renmiti. Bunun iin o da sze karmaktan ekinmedi. Grmenin sonunda bir karara varlmt. Sleyman Nazif, bir kez bu dernekle grlmesini, ne yapmak i s t e d i k l e r i n in anlalmasn ve bunun datlarak kendi 493 d e r n e k l e r i n e katlmasn salamak iin hemen davranlmasn

syledi. Krt Taali Cemiyetiyle konumay ve onu yola getirmeyi de Sleyman Nazif zerine almt. Yalnz, bir dernek namna grlecei iin yanna bir kii daha a l mak istiyordu. Vaktiyle yksek devlet hizmetlerinde bulunmu olan bu yal-bal kiilerden hi biri Sleyman Nazif'in yanna yamak gibi katlmay kendilerine yediremediklerinden bu i de genlere dmt. Cevat bey de o blge zerine en yeni bilgi, haber ve izlenimleri t a dndan Sleyman Nazif'in yannda onun gitmesi kararlatrld. Ertesi gn, Sleyman Nazif'le Dursun bey zade Cevat. Doktor Abdullah Cevdet'in yine Divanyolu'ndaki t i h a t dergisi idarehanesinin hemen yanbandaki Krt Taali Cemiyeti merkezinin kapsn aldlar. Bu dernein bakan ayandan Seyyit Abdl Kadir'le gen yeyi orda buldular. Cevat bey, bu genlerden birisini hemen t a nmt. Bu, Bitlisli Yzba Emin beydi. Onunla dou cephesinde tanmt. Yzba Emin. o zaman Ziya Gkalp't ve Trk idi. Eski Trky burda krt grmek. Cevat beyi adamakll artmt. br ikisi przsz Trke konuan refahl iki stanbul ocuu idiler. Cevat bey bu iki delikanlnn bir tek krte bilmediine kalbn bas abilirdi. Kendilerini dilini bilmedikleri, yurtlarn g r m e d i k l e r i bir kavmin muhayyel tahtnn adaylar sayyorlard. Bunlar, Sleyman Nazif'le arkadan ok souk karladlar. Sleyman Nazif, bu delikanllarn soukluklarna

aldrmayarak yle k o n u t u : ark v i l y e t l e r i n i n zerinde kt ihtiraslar dolamaktadr. Ermeniler yurdumuza gz dikmitir, bu durum karsnda mslman hkimiyetinin devam ancak bu blge halknn gsterecekleri birlikle mmkn olur. Krt Taali Cemiyeti adyla bir dernek kurulmas, k r t l e Trk birbirinden ayracaktr. Halbuki bizim kurduumuz Vilyat arkiye Mdafaay Hukuk-u Milliye Cemiyeti hi 494 bir kavmi ayrlk gtmeksizin, Trk-krt ayrmakszn bt n bu vilyetler halkn iine alabilecektir. air, bu t r l szleri ateli dili ve gl mantyla uzun uzadya anlatt. yle gzel konutu ki artk karsndakilerin imana geldiini sand anda dernein bakan, arkasna y a s l a n a r a k : Sizinle grecek hibir eyimiz yoktur. tilf devletleri bize her trl yardm yapacaklar, siz de kendi banzn aresine baknz, diyerek kestirip att. Sleyman Nazif, byk bir d krklna urama benziyordu. Ertesi gnk t o p l a n t d a : Krtlerin Trklerden ayrlmas lmleri demektir. Krt kavmi karsndaki durumlarn gzetlerde aklayp maskelerini drmekten baka are yoktur, diyerek yeni bir kalem savana balamak zere burnundan , s o l u yarak kp g i t t i . Mdafaay Hukuk-U Milliye demeinin t o p l a n t l a n birbirini kovalam ve bunlarda dernek adna k a r l a c a k gazete

ii, Ermeni srgn dolaysyla Trk milletine kar t o p t a n alan iftira kampanyasn etkisiz brakma y o l l an ve dou Trkiye'sinde yaayan yurttalarn haklarnn hangi yollardan korunabilecei zerinde uzun tartmalar yaplmt. Btn bu toplantlar sonunda unlar a n l a l m t : Dou blgesi, t a r i h i n ok eski dnemlerinden ber i b i r Trk lkesidir. Ermeniler, bu blgede her zaman bir aznlk olarak yaayagelmilerdir. Ermeniler, bu blgede elli yldr bir huzursuzluk kayna halindedirler. Yn halinde Trk ve mslmanlan ldrm ve pek zalimce bir komitecilik gelenei iinde blgeyi kana ve atee bomu ve mslman yurttalar kendilerini koruma zorunda brakmlardr. Btn bu gerekleri dnya kamu oyuna yaymak ve aklamak iin Franszca ve Trke birer gazete karl a c a k t . Trke gazetenin ad Hadisat olacakt. Bunlarn sorumluluu da Sleyman Nazif'e yklenmiti. Birka hafta iinde Sleyman Nazif'in dev abasyla 495 epeyce iler yaplm, iki gazete ve rgtn geniletilmesi zerinde epeyce olanaklar salanabilmiti. Bir gn, umutsuzluk iinde rpnan bir ye, durumun son kerte karanlk olduunu belirterek : Bu durumda nasl olur da bir yurt savunmas dnlebilir ve bu ne ile yaplabilir? diye ortaya karamsar bir dnce atmt.

Sleyman Nazif, Victor Hugo'vari ateli konumasyla onun umutsuzluunun zerine u atei pskrtmt : Ben, bu halk tanrm, bu mbarek bir millettir. Biraz karn doysun, srt snsn, cihana mucizeler gster ecektir. Gzel ve umutlu szleriyle oradakileri ateleyen Sleyman Nazif, umut a r t t r c baka bir haber daha getirm i t i : Bir gn nce genel kurmay bakan Arapkirli Ce; vat Paa'y grm ve onunla dernein amac zerinde bir hayli konuup grmt. Cevat Paa, Harbiye Nez a r e t i kadrosunda salt en yeni memleket dertlerine bir umar bulmak zere kalmaya alan gerekten yurtsever askerlerden biriydi. Sleyman Nazif gibi byk bir gazeteci, air ve yurtseverin byle yksek bir ii r g t l e meye almasna ok sevinen Cevat Paa, bu dernee elinden gelen yardm esirgemeyeceine sz v e r m i t i . Dernek yeleri, airi byk bir heyecanla dinlemilerdi. Bu, gerekten byk bir mjdeydi. Ordu ile el ele vermedike hi bir dnce ve davran, gvenli bir sonuca eriemezdi. Dncenin meyyidesi silht. Dman, baka t r l s n n dilinden anlamazd. Cevat Dursunolu, bu toplantdan sonra, daha bir iki kez dernee uramsa da en sonra stanbul'un boucu ve ldrc esir havasna dayanamam, Erzurum illerine doru yola kmay aklna koymutu. Bir sla zlemi de iini yakyor, yaklp yklm Erzurum, hayalinde bir

cennet gzelliine brnyor ve onu uzaktan uzaa arp duruyordu. Sonra, stanbul'da oturup Erzurum'un ve dou illerinin kurtulmasna almak, biraz da topi ile uramak demekti. Bundan baka sava iinde baka496 i l l e re g etmi olan ailesi de t o p l u olarak Erzurum'a dnm, onlara bakacak hi kimseleri de kalmamt. Cevat Dursunolu'nun kardeiyle enitesi Suriye'de ngilizlere esir dmlerdi ve hl e s i r kamplarnda i l e doldurmaktaydlar. Cevat Dursunolu, Erzurum'a gitmekle bir tala iki ku v u r a c a k t : Hem kimsesiz kalm erkeksiz aile ocann bana geecek, hem de halk arasnda yaplacak r g t t e alacak, memleketi iin karnca kararnca bir kar yol arayacakt. Bu karar verdikten sonra, merkeze ba v u r a r a k Vilyat arkiye Mdafaay Hukuk-u Milliye derneinin Erzurum'da da bir ubesini amak iin msaade istedi: O gn, bu izinle b i r l i k t e bir de demein bir nizamnamesini alarak ayrld ve Erzurum yaylasnn mavi dumanlarna bir an nce karmak i i n hazrlanmaya balad. Cevat Dursunolu dayzadesi ve ayn zamanda idealda Ahmet Erverdi ile 1918 A r a l k aynn sonlarna doru am vapuruna binerek Trabzon'a yolland. Trabzon'a vardnda anp kalmt. Mondros brakmas, Rumlar saldrgan y u r t t a ynlar durumuna get i r m i t i . Trabzon'un dnen, a k l banda aydnlan hemen davranm, bu azgn Pontos seline kar hi olmazsa

imdiden dnce barajlar kurmaya balamlard. Gzel Trabzon'u herhangi bir o l u p b i t t i y e kurban etmemek iin hemen hemen btn Trabzon halk, umutsuzluktan iinde b i r yandan da toparlanmaya, birlemeye alyordu. Trabzon aydnlan, eraf ve zenginleri ilk olarak el e le vermi Trabzon Muhafazay Hukuk Cemiyetini kurmulard. Bu dernein bir de gazetesi vard: Barutu Zade Faik Ahmet beyin karmakta olduu stikbal gazet e s i , dernein btn dncelerini byk bir yreklilikle savunmaya alyordu. Cevat bey, burada grd canlla baya imrenmi, Erzurum'u da abucak bu duruma getirmek gerektiini dnmeye balamt. Bir ayak nce, Erzurum'a varmak istiyordu. u gnlerde y o l l a r keskin ve karl buzlu k havasyla rtl o l makla beraber asl karak bastrnca yolculua kmak 497 2/F.: 32 bir sorun halini alacakt. Bir yandan da Trabzon jandarma alay kumandan Kzm beyi ok grmek istiyordu. O Erzurumlu bir hemehri, bir dada olduu kadar da mill davalarla ve Muhafazay Hukukla candan ilgilenmeye balayan iten, yrekli, doru bir halk adam karakteri tayordu. Vaktiyle politikaya karm, halk hareketlerinde ba olmu bu deerli hemehrisini grmeyi o denli istedii halde, gremeden Erzurum'a yollandna I ok zlmt. Zigana dalan gediiyle Kop da gedi- i n i n yol vereceini- bilseydi, birka gn daha Trabzon'da +

k a l a b i l i r d i . O naml gediklerde kurt ulumalaryla kank ak tipiler slk almaya balamak zereydi. Cevat bey, Zigana dalar gediini arkada braktktan sonra Anadolu'nun yrek szlayan gereiyle kar karya gelmiti. Yollar Rus ordusunun eitli dkntsyle dolu idiKylerin ou botu. Halkn pek az kylerine dneBilmilerdi. Bunlar da birer virane olan evlerine yerlemeye alyor, gnlk geim derdiyle rpmyorlard. Hele Gmhane'den teye k sertlemeye balayan amansz iklimde yoksul halkn durumu hakiki bir afet halini almti Kylerde od yok, ocak yok. Geen drt yln et in k savalarnda insan eti yemee ahan kurtlar, geceleri srlerle dolayor ve insanlara saldryorlard. Cevat beyle days olu, ancak baka yolcularla ka f i l e l e r halinde ve gnde on be-yirmi kilometre yol alab i l i y o r l a r d . Kpra k, alk, yoksulluk yetimiyormu gibi bunlara Dir de hkmetsizlik katlmt. Cck etin ve dayanlmaz bir yolculuk srp gidiyordu. Yo larda parasyla dahi yiyecek kuru ekmek bulunamyor, yolcular souk han kelerinde ya da sava viranelerinde a ve bo karnlarnn zerine kvrlp alk, uykusuzluk ve yorgunlukla savayorlard. Bu koulla^ a m r , d a Kopda gediini de am, en sonra tam yirmi bir gnlk etin bir yolculuktan sonra Erzurum'a varabilmilerdi. Da ta en mutlu ocukluk gnlerinin en tatl renkferiyle

ssl Erzurum, ite, bir kez daha onu barna bas498 mt. 1915-1916 knda askerinin says bellisiz bir dmana kar tabyalarnda lesiye dvt bu aziz ehir, bugn, bir yangn yerinden baka bir ey deildi. Salam kalm duvarlarn gvdesindeki pencerelerden baklnca br yandan mavi gkyz grnyordu. Yangnlar, bt n evlerin ahap blmn yalayp yuttuundan bu evlerin hi birinde at ve dam diye bir ey de yoktu. Karl Erzurum dalarn yalayp gelen buzlu rzgrlar, a k u r t l a r n rknt veren soluu gibi bu ykk duvarlarn arasnda zehirli slklar alyordu. Eski anl anl koca Erzurum'dan kala kala ortada yklm bir ky harabesi kalmt. Bu talihsiz snr ehr i n in zerinden hangi felketler gememiti ki, yerli ve yabanc ordularn ayaklar altnda dmdz olmutu. Topraklar, insana ksm, barnda ot bile bitmez duruma g e l m i t i . Rus ordusundan nce ehre bir batan dalan t i f s , br batan karken, onbinlerce insan kara topraa bir daha kalkmamak zere sermi, geri kalanlardan kimisi gneye doru kap gitmi, orda kalanlar da Rus ordusunun arkasndan gelen Antranik ordusu, ktr ktr kesmi, ldrm ve yakmt. te, bunca fetin ldremedii birka bin kii, eski yuvalarnn harabelerine dnm, eski maara insanlar gibi buralarda barnmaya alyorlard. Yakacak namna ne odun vard, ne de tezek!

Ancak yangnlarn kemiremedii tahta ve mertek paralarn ykntlarn altndan kararak yakyor ve soukt a n donmamann umarn aryorlard. Birou da yalnz umutlarnn scaklyla snmaya alyorlard. Eer, Erz u r um kylerinden gelip yerlemeye alan halk da olmasayd, ehir, kalabalk bir ky grnn bile alamay acakt. zet olarak sylemek gerekirse. Erzurum, kendi topranda tomurcuklanmam olan herkesi bu bahtsz grnyle korkutabilirdi. Cevat bey, evinin yklmaktan kurtulan bir keciinde kendinden nce oraya gelmi olan hsm ve akra499 basnn, edin dostun, tandk ve b i l d i k l e r i n dertlerini dinleyerek gnier geirdi. Yol yorgunluunu yle byle kararak ehri daha yakndan grmek iin sokaa ktnda. stanbul'dan geldiini iiten btn hemehrileri, evresine b i r i k m i ve ona u soruyu s o r m u l a r d : stanbul hkmeti, buralar hakknda ne dny o r ? Memleketin mukadderat bu gidile ne olacak? Sonra da hep azbirlii e t m i e s i n e : Zajen stanbul'dan bir ey beklenmez, artk! diyerek kestirip atyorlard. Demek ki, Erzurumlu hemehr i l e r i n in saduyular iliyordu. Eraf da, kyl de, fakir halk tabakas da byle dnyordu. Batanbaa Trk ve slm olan bu ehri ve onun

dolaylarn Ermenilere vermeyi akllarna koyan i t i l f devl e t l e r i , nasl oluyor da bu denli gerein dna kyor ve" hakszln bataklna saplanarak hkm verebiliyordu? Evet, Erzurum halk, her gn, her saat bunlar dnp duruyor, bu derdi kknden yok etmenin umarn nasl bulacan bir t r l bilemiyordu. Cevat bey, kendisine karanlk bugnden ve yarndan dert yanan ve umar soran hemehrilerine u karl vermiti : Tekilt yapmal, gcmz bir araya toplamalyz. Bunun aresi ancak tekilttadr. O zaman da konuup d e r t l e t i i kiiler, Necati beyin r g t e benzer bir eyler yaptn bunun ne idn henz hi kimsenin doru drst bilmediini, kimisi bu rgtn bir ttihat ii olduunu sylerken, kimisi de bunun Ermeni isteklerine kar kurulduuna inanyordu. Bu sonuncuyu syleyenler, Necati beyi sevenlerdi. Necati bey, Erzurum'da kmakta olan Albayrak gazetesinin sahibi ve bayazaryd. Necati beyin rgtndekilerden birkann ad yle byle biliniyordu. Gezmahalleli Yzba Nalbantolu smai l beyle alay mfts Hoca Nusret efendi bunlarn balcalaryd. 500 Albay deli Halit beyin de bu rgtten olduu sylent i l e r arasndayd. Cevat bey, iin asln astarn renmek iin suyun gzne gitmeyi denedi. Sleyman Necati'yi bulup bu iin

doru olup olmadn renecek, eer doru ise buna katlmakta gecikmeyecekti. yi niyet sahibiydi ve gereki bir kafa tayordu. Necati bey Tamaazlar karsndaki eski ttihat ve Terakki hannda Albayrak okulunu kurmu, birka arkadayla birlikte satn ald matbaay yerletirerek Albayrak gazetesini karmaya hazrlanyordu. Cevat bey, Necati beyi sava iinde tanmt. Alak gnll bir insand, ok sempatikti, herkese emniyet t e l kin ediyordu. Dnya gr, milliyetiydi. Temiz ve idea l i s t bir hayat vard. O zaman Erzurum genliine aabeylik ediyordu. te, onun karakteri zerine bildii bu gzel niteliklerdir ki Cevat beyi hemen ona koturmutu. Necati bey, artk Cevat beyin hem Albayrak gazetesinden, hem de Albayrak okulundan alma arkadayd. Bir aydanberidir ok ili dl olmulard. Karlkl oturdular ve Necati bey ii ta bandan beri anlatt Mondros mtarekesi olmutu. Erzurum'da eski ainalardan yalnz Doktor Fuat Sabit bey vard. Hastane sertabibiydi. Bir gn emir neferi ile beni a r t t . Gittim, kapdan girerken d o k t o r : Mjde, mtareke oldu, dedi. Mtarekename var m? dedim. Telgraf gsterdi. Yirmi drdnc maddeye gelince : Eyvah, Vilyat arkiye Ermenistan oluyor! dedim. Doktor: yle bir ey yok! dedi. Maddeyi okuyorum. Vilyat

Sitte'de itia zuhurunda mezkr vilyetlerin herhangi bir ksmnn igal hakkn itilf devletleri muhafaza ederler. Bu madde u demektir ki, Ermeni eteleri muhilli asayi hareket yapnca itilf idaresi Erzurum'a girecek ve Ermeniler de Trkleri keserek ekseriyet teminine a501 Iacaklardr. Bir Ermeni bulunmayan buralar mdafaa etmemek namussuzluktur. Doktor Fuat S a b i t : Ben seninle beraberim. Fakat, askerim; teebbste bulunamam. Ne lazmsa siz yapnz! dedi. Bir cemiyet kurulmasna karar verdik. Cemiyetin nizamname ve beyannamesini hazrladm. Necati bey, vilyete bavurarak yapt resm teebbsn fiyasko ile sonulandn anlattktan sonra, sznn sonunu yle g e t i r m i t i : Bundan sonra, gizli tekilt yapmaya karar verdik. Nalbant olu Yzba smail. Batum'dan dnmt. Alay mfts Nusret, mtekait Binba dris ve benden mrekkep ilk merkez heyetini tekil ettik. Nusret efendi memuriyeti bana, Bolu'ya g i t t i . dris, ticaret iin kylere kt. Merkezde smail ile birlikte kaldk. Cemiyetin ad stihls Vatand. O gnlerde stanbul'dan kaan merkezi umum azasndan Hilmi beyle Ebulhindili Cafer bey, Erzurum'a geldiler. Hilmi ile beraber gelen Cafer ve maiyet atllar hkmete

takip edilince hududun te tarafndaki (1914 hududu) harekta itirak etmek zere gittiler. Erzurum'da yalnz kalmtm. Dokuzuncu frka karargh Hasankaie'deydi. Kumandan bulunan Rt bey, eski arkadalardan olduu iin yardm umuyorduk. Bir karl gnd. smail ile beraber Deveboynu'nu aarak Hasankaie'ye gittik. Maksad kumandana a n l a t t k : Bir ihtiyat zabiti var, ok cesurdur. Onu erken terhis edeyim. Erzurum'a gelsin. Size iyi bir kuvvet olur. Bu zat Knbetli Genaann olu Hseyin Avni'dir. O zamana kadar bu zatla grmemitik. Filhakika kymetli ve fedakr bir arkada kazandk. Fakat, Rt beyin bunu bize yardm saymas teessre ayand. Hasankale'den inkisar hayalle dndk. Necati bey, bunlardan baka snr boyunda bulunan Albay deli Halt ve Ebulhindili Cafer beylerle stihls Vatan Cemiyeti adna yaptklar haberlemeleri de anlat502 t . imdi bile bu iki yiit adamla mektuplap haberletiklerini de syledi. Erzurum'un kenar mahallelerinde stihis Vatan i i n imdi bile ye yazld doruydu. Oysa Mdafaay Hukuk, Vahidettin hkmetine kar aktan aa savaa gemiti. Byle olunca ayn ama urunda bir baka gizli illegal dernein almas anlamszdr. Bunun iin btn kuvvetlerin Mdafaay Hukuk etrafnda toplanmasna, snr boyundaki arkadalarn da rgtlenen milletin

i lk silhl kuvveti olarak altrlmasna ve bunlarla olan muhaberenin eskisi gibi srmesinin daha doru olacana karar veren Mdafaay Hukukular, imdi snr boylarna dek kollarn uzotabilmenin sevinci iindeydiler. Lord Curzon'un kaynbiraderi Yarbay Ravvnson, bu sralarda, Mondros brakmas koullarnn uygulanmasn kontrol etmek zere Erzurum'a gelmiti. ngiliz Yarbay, sk sk kolorduya gidiyor. Kzm Kar a b e k r ' l e resm ilikiler srdryordu. Kolordunun halk h a r e k e t i y l e ilikisinin sezilmemesi iin Kzm Karabekir, hemen tedbire bavurmu ve Necat bey araclyla Mdafaay Hukuk'a yle talimat g n d e r m i t i : Mdafaay Hukuk'la benim aramzdaki mnasebetl e r d e n Ravvnson kukulanmamaldr. Kukulanrsa halk hareketine bunun zarar dokunabilir. Bunun iin bundan s o n r a kolordu ile olan temaslarn Erzurumlu Miralay Rt bey yoluyla yaplmasn zarur gryorum. Bu davran, btn Mdafaay Hukukular kaygulandrmsa da Mays'n 25 inci gn, anszn Reis Raif efend i y le Cevat beyi Kzm Karabekr'in kararghna armas, btn kaygular gidermiti. Bakan bulunamadndan yalnzca Cevat bey gitmiti. Kzm Karabekir, Mdafaay Hukuk'un son almalar zerine bilgi almak istemi ve sonra Cevat beye bir i f r e mahll vermiti. Bu ifre Havza'dan geliyordu. Altnda Mustafa Kemal'in imzas vard: Mustafa Kemal, Erzurum Mdafaay Hukuk'unda alanlarn kimlikl

e r i ni soruyor, ayrca Kzm Karabekir'den bu rgtn desteklenmesini diliyordu. Kzm Karabekir, Cevat bey 503 yoluyla Mdafaay Hukukulara ok selm gnderdi ve hepsine baarlar diledi. Cevat bey. Mustafa Kemal'den gelen ve kendilerini ama tutan ifreyi arkadalarna gsterince hepsinin yz sevinle aydnlanmt. imdi, cemiyet, artk ksz de i l d i , iki da gibi ir s a n , onlara elini uzatmt. Bunlardan biri Kzm Karabek r , br de mehur A n a f a r t a l a r kahraman Mustafa Kemal'di. Mustafa Kemal'in, kararghyla Erzurum'a gelii dou siyasetine ve havasna bir kmldama g e t i r m i t i . Ermeniler 5 ve 6 Temmuz gnleri Erivan yaknlarndaki byk vadi denen nn ordaki sert kayalara arparak ekilmilerdi. Bu kalabalk yaral braktklar Byk vadi ktalarna verdii rk kasabasna saldrmlar ve kafalasaldrda sekiz yz l ve bin iki yz s y l e n t i l e r arasndayd. Trk savalarnn eline iki tc-p, alt makinal tfek ve birok da ganimet gemiti. saldrsn yneten Ermeni Generalinin gizli emir de Trklerin eline gemiti.

General, btn bu blgedeki Trklerin ldrlp Aras rmana atlmasn emretmiti. Emrin altnda grlen imza General Mayor olkonikof'tu. Yine anlatldna gre hikye bununla b i t m e m i i . Savatan sonra Erivan'dan iki ngiliz subay kasabaya gelmi v e : Ermenilerle Trkleri bartrmaya geldik! demiler, T r k l e r i n ele geirdii iki topun da ngilizlerin oiduunu syleyerek alp gtrmlerdi. Neden sonra bu iki ngiliz subaynn, ngiliz niformas giymi iki Ermeni olduu anlalmsa da i iten gemiti. Elviyeyi Selse'yi ngilizlerin yardmyla ele geiren Ermeniler, bu sefer Kzlrmak boyunda, Sivas'ta Pontos u l a r l a snr komusu olmak hlyas peine dmlerdi. Ermeni iir ve edebiyat ustalar politikaclarla el ele vererek cokun lhak ve i s t i l iirleri yazyor. Byk Ermenistan sloganyla Ermeni halkn kamlayp duruyorlard. (Kzlrma adna uygun olarak, Trk kanyla kpkzl yapmaya and iiyorlard.) Bir yandan da Mustafa Kemal'in batanberi ok bel 504 balad Mersinli Cemal Paa. stanbul hkmetinin gleryzne kaplarak geip stanbul'a gitmiti, Mustafa Kemal, buna ok zlmt. Elden ne gelirdi? Mustafa Kemal, Erzurum'dan nc ve yirminci kolordu kumandanlklarna yeni iki ifre gndermi ve imzasnn zerinde Yaveri hazreti ehriyar szn kullanmt. Bunu gren Kzm Karabekir, Acaba, Mustafa Kemal,

bu szleri hl neden kaldrp atmyor? diye dnyor ve bunu mantksz buluyordu. Mustafa Kemal'in dncesi de bambakayd: Bu resm ve yksek sfatla sonuna dek dvasna hizmet etmek ve daha kolay hizmet etmek istiyordu. Mustafa Kemal, 5 Temmuz 1919 akam stanbul'dan Harbiye Nazr Ferit Paa'ca grmeye arld. Makina banda yaplan grme akamn altsndan on bire dek srd. Ferit Paa yle diller dkyordu : Paa. evketmeabmz sizi o kadar seviyor ki ben gpta ediyorum. stanbul'a geliniz. Hayat ve istikbaliniz menmendir. 6 Temmuz'da da sren g r m e d e : Memleket mahvolacak, itilf mmessilleri yarna kadar cevap bekliyor! diyordu. Mustafa Kemal de ona yle karlk veriyordu : Memleketin-bu tehlikeli dakikasnda felkete tavassuttansa sen de efrad millet arasna gel. Fakat Harbiye Nazr hl : Behemehal istanbul'a geliniz! deyip duruyordu. Kzm Karabekir, Mustafa Kemal'den u sorunun Harbiye Nazrna sorulmasn i s t e d i : zmir'den Nurettin Paa'y kaldrarak yerine ciz Ali Nadir Paa'y koymakla zmir felketini teshil eden hkmet, bu sefer de dier kumandanlar srasyla t e b d i le mi kalkmtr? Bu ar mesuliyeti kimler ykleniyor? Vatann istils teshil edildii bilinerek mi icraat yaplyor? Mustafa Kemal, bunlar da stanbul'a yazd. Grmede

her iki taraf da hzn alamamt. Onun iin ayn sekizinde grmeye yeniden balamak zere ayrldlar. Bu grmeler yaplrken Kzm Karabekir, stanbul'dan ayrlmadan nce Ferit Paa'yla ilgili ok ilgin an505 1ann Mustafa Kemal'le Rauf beye anlatmaktan kendini alamad. imdi. Harbiye Nazr olan bu ayn Ferit Paa. Trk i y e jandarmasnn tensikine memur edilen Fransz subay Klut'e yle d e m i t i : Ben Trk deilim, Msrlym. Orduya lzum yoktur. Kzm Karabekir, daha o zaman Trkiye'nin hangi ellere dtn anlam ve btn tandklarna da bunu a n l a t a r a k onlar uyarmaya almt. Bu konumay makina banda yazp yanna alan Kzm Karabekir, arkadalarna da okumu ve stanbul'dan beri tad o iren an ile bunlar karlatrmt. Artk, padiahn ne korkun insanlar ve t i p l e r l e evrilmi olduunu ayrca aklamaya almak gereksizdi. 8 Temmuz'da snr boyundan yine kt haberler g e l miti. Ermeni ordusu birlikleri, snr boylarndaki Trk kylerini yakp ykmakta ve halkn kesmekteydiler. ngilizler, Mustafa Kemal'in Erzurum'a geliini bu kanl oyunl a r la protesto ediyor gibiydiler. Bunun bir tek anlam uydu: Bu ldrmeler ve yakp ykmalar, yalnzca Mustafa Kemal'in Erzurum'a gelii yzndendir. O burdan gitsin, bu kanl oyunlar da durur.

Babli de Mustafa Kemal'i Ferit Paa'nn azyla stanbul'a ararak ngilizlerle koordne altklarn anlatyordu. Kzm Karabekir de Hasankale'de bulunan Yarbay Lavvrinson'u sktrmaktan baka are bulamad. Ona gerek telefonla, gerekse yaz ile u aniamda eyler syledi ve yazd : Bir an nce Sarkam'a giderek bu kanl olaylar g z l e r i n i z l e de grnz. Ermenilerin elinden kap kurt u l a n l a r n anlattklarna gre Ermeniler, Kazman- ve dolaylar Mslman halkn kesin ldrerek yok etmeye balamlardr. Kurudere'yi basarak be erkek, kadn eh i t etmiler, sonra da otuz erkek, bir gelin, bir kz ve drt yz ba koyun alp gtrmlerdir. Temmuzun 4 nde Kars ile Oltu arasndaki Akakale'ye bal drt kye baskn yaparak birisinin insanlarn btn kesmiler, br506 lerinden de altmar adam gtrp yine kesmilerdir. Bu kylere" baskn yapan Ermeniler, be top, yedi makinal t f e k kullanmlardr. Bu kuvvetin kumandannn Arsak adnda birisi Olduu sylenmektedir. Ayrca Yzku kynden bir mslmann kardeini, karsn ve kzn yine Ermeniler alp gtrmlerdir. Sonra, yine Ermeniler Karaku blgesinde mslmanlar ldrp durmaktadrlar. Bu ldrmeler snrlarmzn dnda olmakta ve duyan halk zerinde pek derin etkiler brakmaktadr. Buna bir an nce bir are* bulunuz ve sorumlular cezalandrnz. Bizi de ayrca aydnlatrsanz

ok seviniriz. Kzm Karabekir, Yarbay Ravvlinson'a bunlar syled i i n i n akam Mustafa Kemal'in yanna g i t t i . Yine ber a b e r c e stanbul'la makina banda grld. Bu sefer, grme dorudan doruya mabeynle yaplyordu. Mabeyn baktibi Fuat bey, Mustafa Kemal'e bundan byle grevine son verildiini bildirdi. Kzm Karabekir, bu koullar altnda askerlikten ek i l m e s i n i n doru olduunu syledi. Rauf bey de bu dnceye ortak oldu. Btn arkadalar da bu dncedeyd i . Yoksa, paay, sarayn askerlikten kovmas tehlikesi v a r d r k i ok kk drc bir durum y a r a t a b i l i r d i . Bunun iin Mustafa Kemal'in saraydan nce davranmas gerekiyordu. Mustafa Kemal, askerlikten ekilmenin byk sakncalar olduu kansnda olduundan bir t r l istifaya yanamak istemiyordu. Ona yle geliyordu ki byle b;r srada askerlikten ayrlmak, karaya vuran bir balk durumuna dmek demekti. En sonra stanbul'dakilerce kovulmaktansa kendi ist e i y l e ekilip p r e s t i j i n i kurtarmaya karar vermek zorunda kald ve birka gzel tmceyle Babli'ye ve padiaha meydan okuyarak Trk milletinin barna s n d : Mbarek vatan ve milleti paralanmak t e h l i k e s i n den kurtarmak ve Yunan ve Ermeni amaline kurban et507 memek iin alan mcadelei milliye urunda milletle beraber

serbest s u r e t t e almaya sfat resmiye ve asker i y em artk, mni olmaya balad. Bu gayei mukaddese i in milletle beraber nihayetine kadar almaya mukaddesatn namna sz vermi olduum c i h e t l e pek k bulunduum silki celili askeriye bugn veda ve istifa ettim. Bundan sonra, gayei mukaddesei milliyemiz iin her t r l fedakrlkla almak zere sinei m i l l e t t e bir ferdi mcahit sfatyla bulunmakta olduumu arz ve iln eylerim. Mustafa Kemal. Mustafa Kemal'in hemen orackta yazp saraya bildirdii bu i s t i f a , onun bugne dek gsnde boarak saklad isyann artk aa vurmutu. Bu artk onun stanbul ve sarayla tam anlamyla kar karya gelmesi ve onlarn hepsine meydan okumak demekti. Onlarn nif o r m a l a r , maalar, kumandanlklar balarnda paralan-, snd. O, artk, Babli'nin ve sarayn deil Trk m i l l e t i nin adam, askeri ve kumandanyd. O, artk, Trk millet i n in barnda patlamaya hazr bulunan kutsal isyann t e m s i l c i s i y d i . O, paalndan, maandan, rahat ve huzurundan uzaklaarak, halkn duyduu o sahipsiz ve gerek isyana daha ok yaklam ve bunun sahibi olmutu. O, imdi, yalnz Babli'ye deil, yalnz padiaha deil Trk imparatorluunu bir yl nce yenmi ve esir etmi dnyann en byk, en zengin ldrme aralarna sahip devlet ve milletlerine kar da isyan bayran amt. Hem i, hem de d dmanlar ortasnda yardmsz, aresiz bir adack gibi kalm olan Trkiye ve Trk milleti,

Mustafa Kemal'in azndan btn bu saysz dmana kar patlam, isyan etmi oluyordu. Bu yol, Tann'nn. doann insana balad kutsal hrriyete giden bir yol olduundan ve koskoca bir milletin barndan getiinden kutsald. Bu yoldan kutsal isyanla yeleleri kprm halk ynlar geecekti. A r t k hem i, hem d dmanlara kar ahlanm bir milletin banda kzl salar bir meale gibi dalgalanarak gidecek olan Mustafa Kemal, bir anda, i ve d 508 dmanlarn, kaderine doru zehirli bir ok gibi atlm oluyordu. Mustafa Kemal, artk, btn resm balardan, hkmetten ve padiahlktan kopmutu. Artk, kendisine yol gsteren kutsal isyann dnda hi bir kuvvet ve kanun tanmyordu. Kocaman isyann istifaname ad altnda birka alakgnll szle meydana vurduktan sonra, kendisine resm balarla bal bulunan karargh arkadalaryla da aka konuup grmesi gerekiyordu. Rauf bey de hemen o gn, Mustafa Kemal'i y i i t e , erkeke destekleyen bir manifest yazp y a y n l a d : Vatan ve milletimizin inkraz ve inkisam k a f i s i ni hazrlamakta olan bugnk dman harekt ve btn eli bal kalan dersaadetteki hkmeti merkeziyemizin naar yznden vak mmaat karsnda hakkn ve topran ve istikllini mdafaa ve fedaya azmeyleyen cereyan ve iradei milliye urunda bir ferdi ciz olarak almak

iin dersaadetin ktm. Aydn tarikiyle gelerek Mustafa Kemal Paa hazretleriyle rfekasnn cihad milliyesine itirak ettim. stanbul'un solgun, mahsur simas altnda kaynayan dindar ve namuskr ve hareketli bir kan vardr. Payitahtn btn namuskr ricali alesseviye ve bilfiil temasta bulunduum hdavendigr ve karesi ve Ankara ve Sivas vilyetlerinin tabakat milliyesi tamamiyle bu gaye ile mtehalli olup mbarek milletin kudreti milliyesine rapt mit ve amal eylemitir. Vatan ve milletin hals ve istikbali, makam saltanat ve h i l f e t in masuniyeti bilfiil temin olununcaya kadar Mustafa Kemal Paa ile beraber almaya mukaddesatm namna ahd misak eylediimi arz ve iln eylerim. 1919 Temmuz. Bahriye Nazr Esbak Vlseyin Rauf 8 Temmuz gecesi, Mustafa Kemal, en yakn arkadalar Kzm Karabekir, Rauf bey, Erzurum Valisi Mnir bey, Van Valisi Mazhar Mfit bey, karargh kurmaybakan Kzm (Dirik) bey, eski zmit mutasarrf Sreyya (Yiit) bey, Doktor Refik (Saydam) bey ve kurmay subay Hsrev (Gerede) beyle bir toplant yapmak zorunda kald. Bu arkadalar iinde Vali Mnir bey. Babli'ce iten 509 el ektirilmi ise de Mustafa Kemal'in istei zerine stanbul'a gitmemi, konuk olarak Erzurum'da kalmt. Mazhar Mfit bey de Van Valiliinden ayrlm. stanbul'a giderken o da bu idealist gruba katlmaktan kendini alamamt. Btn bu deerli insanlarla evrelenmi olan Mustafa

Kemal, genel ve zel olarak izlenecek yolu en uygunsuz durumlar, kiiyi evreleyecek tehlikeleri ve btn bunlarn karsnda yaplacak fedakrla hazr olunmasn anlattktan sonra, szn yle u z a t t : Bir de mill gaye iin ortaya atlacaklarn, bugn imhasn dnen yalnz saray, hkmet ve ecnebilerdir, dedi. Fakat, btn memleketin ifal edilmesini ve aleyhe evrilmesini ihtimal dahilinde grmek lzmdr. Piman olacaklarn, her ne olursa olsun, gayeden dnmemesi, memlekette barnabilecekleri son noktada, son nefesle-" rini verinceye kadar, gaye urunda fedakrla devam edeceklerine iin banda karar vermeleri icap eder. Kalplerinde bu kuvveti hissetmeyenlerin teebbse gememeleri elbette lzmdr. Zira, bu takdirde, hem kendilerini ve hem de milleti ifal etmi olurlar. Bir de mevzuu bahis vazife, resm makam ve niformaya snarak el altndan kabili tedvir deildir. Bu tarzn bir derecesi olabilir. Fakat, artk, o devir gemitir. Alenen ortaya kmak ve milletin hukuku namna yksek sada ile barmak ve btn milleti, bu sadaya itirak ett i r m e k lzmdr. Benim azlolunduuma ve her trl avakibe mahkm bulunduuma phe yoktur. Benim ile alenen teriki mesai etmek, ayn avakibi imdiden kabul etmektir. Bundan baka, mevzuu bahis ettiimiz vaziyetin talep ettii adamn, dier birok noktai nazarlardan dahi, mutlaka

b e n im ahsm olabilecei gibi bir iddia mevcut deildir. Yalnz, herhalde, bu memleket evldndan birinin ortaya a t l m a s zarur olmutur. Benden baka bir arkada dahi dnmek mmkndr. Yeter ki o arkada bugnk 510 vaziyetin kendisinden talep ettii tarzda harekete muvaf a k a t etsin! Mustafa Kemal, szlerini bitirdikten sonra, herkese bir dnme pay brakt. Yeniden toplandklarnda iki kiiden baka btn arkadalar, almalarnda Mustafa Kemal'e yardmc olacaklarna sz verdiler. Vali Mnir bey: Ben de sizinle beraberim, fakat, bu yata sizinle da bayr kamam, beni mazur grn! dedi. Sonra, Must a f a Kemal'in kurmaybakan Kzm (Dirik) bey, ayaa k a l k a r a k u szleri s y l e d i : Paam, siz askerlikten istifa eylediniz. Bundan sonra, benim vazifeme devam etmeme imkn kalmad. Msaadenizle Kzm Karabeklr Paa'dan bir vazife isteyeceim. Evrak kime t e s l im etmemi emir buyuruyorsunuz? Bu szler, herkesin zerinde bir souk du etkisi yapmt. Rauf beyse donakalmt. Mustafa Kemal'in aknl, byk hayal krklndan geliyordu : Ya! yle mi, efendim? Peki, efendim, demekten baka bir ey yapamad. Kzm bey, askerce selm vererek odadan kp gitm

iti. Mustafa Kemal, o t u r d u u koltua yle bir f y c e yerl e t i k t e n sonra gzlerinin duru mavisi iinde znt ve kaygu glgeleri yzerken Rauf beye: Grdn m Rauf? dedi. Hakl deil miymiim? Rtbe ve makamn deer ve ehemmiyetini anladn m? Dne kadar benimle asla pheye yer vermeyecek bir samimiyet ve baljkla alarak azam gayret gsteren bu adamn u hareketi, benim grmdeki isabeti teyit etmiyor mu? Rauf bey, zntsnn aknlndan hl kurtulamam olan Mustafa Kemal'i avutmaya a l t : Kzm beyden byle bir hareket beklenemezdi. Ahde vefaszln bu derecesi elbette irkindir. Fakat, i s t i f a n z la bir kat daha arttndan emin olduum mevki ve itibarnza zerre kadar nakise vermeyeceinden de emi511 nim. Hatt, bu gibi zayf unsurlarn iin banda saf d o l u l a r , daha etin samanlarda ayrlmalarndan da hayrldr. Ve bu bakmdan bu hareketi isabetli olmutur. M u s t a f a Kemal, hl zgnd : Bu gr, hissen dorudur, ama, f i i l i y a t t a yeri yokimdi, ahidi olduumuz u haregelmez. Yoksa, seninle b i r l i k t e yatur. Geree uymaz k e t i n inaallah, arkas runmak iin emin bir

Fakat, Rauf bey, pacamz bir ey kalr, o da ayak altnda ezilmekten koyere ekilmektir. M u s t a f a Kemal'in bu takn znts karsnda g e r i l e m e d i : Ben, ayn k a n a a t t e deilim, dedi. stifa ederek bir m i l l e t ferdi gibi vatann mdafaa ve kurtarlmasna nefsinizi vakfedecefniz yollu aklamanz zerine gerek ordu ve gerekse halkn gznde bir kat daha sevgi ve emniyet kesbettiniz. Ve herhalde Kzm Karabekir Paa'nn da hakkmzdaki muhabbet ve hrmeti artmtr. Kzm Karabekir Paa. birka gn nce, sizin iin aynen yle demiti: Rauf, her cephede vurumakla balayp umum z a f e r l e sona erecek olan bu memleket kurtarma dvasnda, bize kumanda etmek salhiyet ve kudretini haiz olan tek ahsiyet. Mustafa Kemal Paa'dr. M u s t a f a Kemal: naallah yledir, dedi. Memleket ve millet bu herc m e r t e n ne zaman k u r t u l a c a k? T am bu sz zerine Cevat Abbas bey seirterek ieri girdi: Efendim, kolordu kumandan Kzm Karabekir Paa geliyor! dedi. Kzm Karabekir'in gelii, Mustafa Kem a l ' i n zntsn daha ok arttrmt. Yznde byk bir kaygu da okunuyordu. Albay Kzm beyin yaratt znt, imdi daha komp

l i ke bir durum almt. Bu srada, stanbul hkmetinin zehirli propaganda ve emirlerinin millet zerindeki t r l olumsuz etkilerini dnyor ve gne tutulmasna benzer geici bir karanla gmlm bulunuyordu. Rauf be512 y. yzne yle bir bakla bakt ki, Rauf bey, bu bakta unlar okumaktan hli kalmad: Grdriz m, tahminlerim, doru deil miymi? Bu srada -yznn zerine zehir gibi ve sinirli bir glmseme gerilmiti. Rauf beyin anladna gre Mustafa Kemal, Kzm a b e k i r ' i n geliinden de kukulanmt. Cevat Abbas beye: Buyursunlar! dedi. Rauf bey, Kzm Karabekir Paa'nn, ne pahasna olursa olsun, kck bir zaaf gstererek, stanbul hkmetine uygun vefaszlk edebilecek herhangi bir harekette bulunamayacandan iman kadar emindi. v Kzm Karabekir, stnn katna kan askerlik geleneklerine saygl bir kumandan doruluu tayan kik kyafetiyle ieri girdi ve Mustafa Kemal Paa'nn karsnda, onunla gz gze geldi, dimdik durdu, t o p u k l a r n b i r b i r i n e vurup selm verdi ve ylece selm durumunda tok ve tatl sesini duyurdu : Kumandamda bulunan zabitan ve efradn hrmet ve tazimlerini arza geldim. Siz. bundan evvel olduu gibi. bundan byle de bizim muhterem kumandanmzsnz. Kolordu

kumandanna mahsus araba ile maiyetinize bir svari takm getjirdim. Hepimiz, emrinzdeyiz, paam! Her ey bir anda deiti. Lo oday kaplayan bif lhzalk sessizlik iinde, birdenbire aydnlk, ferah ve geni ufuklar ald. O r d a k i l e r i n ileri ve yzleri sevin kvlcmlar samaya balad. Rauf bey, Mustafa Kemal'in yznden gzlerini ayramyordu. Bu esiz sahnenin Mustafa Kemal iin gerek bir mucize olduunu biliyordu. O, Mustafa Kemal'in byle sevin klar satn bir de anakkale'de, Anafart a l a r ' d a dnyann en modern ordularn yenip d e : Hamdolsun, stanbul'u kurtardk! dedii gn. grmt. u srada Kzm Karabekiriin. onun karanla gml513 2/F. : 33 m ruhunda yaratt umut aydnl, yeni zaferlere doru giden yollar aydnlatacak byy tayordu. Mustafa Kemal, karanlk umutsuzluk denizinden doan bir k topu gibi yava yava ldayarak doruldu. Kollarn olanca gcyle aarak Kzm Karabekir'i kucak lad. boynuna sarlp onun etli yanaklarndan apr upur pt. Onun yanaklarndan hem pyor, hem de teekkrler ediyordu. 8 Temmuz gn, epeyce civcivli bir gn oldu: Ali Fuat Paa. stanbul'dar ald nemli haberleri bildirmitir

Romanya'daki Yunan ordusu birlikleri zmir'e getiriliyordu. Yine Romanya'daki Fransz askerleri de Fransa'ya gnderiliyordu. Franszlarn Karadeniz'deki Jandark zrhlsyla iki torpidosunda deniz subcy ve erleri isyan etmi ve Boleviklerle birlemilerdi. Bunu gren br Fransz sava gemileri de stanbul'dan kaar gibi ayrlmt. Fransz denizc i l e r i n in Boleviklemek tehiikesi karsnda itilf ordular kumandanlar, kaygulanmaya balamt. Yunan ve talyan gemileri de stanbul'dan ayrlm, yalnz ngiliz sava gemileri, kalmt. Paris'te Damat Ferit Paa'nn bakanlndaki bar kongresi heyetimiz, kovulmutu. Yine, bu haberlere gre Rus Bolevikleri Krm'da Bahesaray dou ileri daln kurmular, stanbul'a da bir adam yollamlard. Bu adam. kuvay milliyeci Trklerden bir iki adam istiyordu. Trk i h t i l l c i l e r i n i n hemen demokrat bir hkmet kurmalarn, ii ve kylnn korunmasn salayacak rgtler kurulmasn ve bunlarn, hkmetin ynetimine katlmasn istiyorlard. Byk sermayeler, imtiyazlar, irketler ve bankalar m i l l i l e t i r i l e c e k t i . Trk ihtillcilerine Krm'da altn ve gm olarak yardm paras da hazrlanmt. Eer Mustafa Kemal ve arkadalar isterlerse Bolevikler, hemen her t r l yardma ve ortaklaa asker hareketlere katlmaya hazrdrlar. Yalnz, ngiliz ve Franszlar. Trkiye'den koyulmalydlar. Haberin, Mustafa Kemal ve arkadalarnca en nem514

l i yan, Besarabya'daki itilf askerlerine Bolevikliin sram olmasyd. Boleviklerin Trkiye'ye yardm ellerini uzatmalar kukusuz iyi bir eydi. (Fakat, bu yardmn arkasndan Trkiye'nin Bolevikletlrilmesi tehlikesi gelmeseydi!) te, bu tehlike kokusu, bata Kzm Karabekir olarak btn Erzurum'daki Trk i h t i l l c i l e r i n i ac ac dndryordu. Bolevik Rusya'dan gelen ve ta Havza'dayken vaaded i l e n her t r l yardm nerisi, yabana anlamazd. Bunun i in Mustafa Kemal, Rauf bey ve Kzm Karabekir. babaa verip grtler. Sovyetlere daha yakn ve korriu bir blgede grevli bulunan Kzm Karabekir, Boleviki e r le yrtlecek i l i k i l e r in kendi kanalyla kurulup srdrlmesini istedi ve bunda ayak diredi. Kendisinden baka herkesin zamanla Bolevik olabilecei zerinde kompleks halinde bir kan tayordu. Daha nceleri, ksa ve kestirme bir kurtulu yolu arayan ihtillciler, bu konuda da kimi tartmalar yapmiar, kurtulua doru bir gedik bulabilmek iin, en karanlk gnlerde ta ili'deki evde yaplan bu t r l konumalar. Kzm Karabekir'in havsalasna smamt. Mustafa Kemal'in politik bir elastikiyet tayan kafasnda, Trkiye'nin ve Trk milletinin bu esaret zincirinden kurtulu dncesi biricik amat. Buna giden btn yollar, p o l i t i k birer s t r a t e j i olanayd. Boleviklerle kurulacak iliki iini zerine alan Kz m Karabekir, bu srada ordu kumandan durumunda bulunuyor ve btn gc ellerinde tutuyordu. Mustafa Kemal Paa'nn hrsl ve d i k t a t r ruhlu bir asker olduu kansn

tayan eski Harbiye Nazr evket Turgut Paa, dokuzuncu ordu mfettiliini Mustafa Kemal'den alarak Kzm Karabekir'e vermiti. te, zerinde, gizli i h t i l l c i l i i dnda, bir de ordu kumandanl grevi tayan Kzm Karabekir, Bolevik Rusya ile hemen iliki kurmaya davrand. Erzurum asker hastanesi bahekimi Doktor Fuat Sabit beyle Azeri Trklerinden Binba Yusuf Ziya beyi delege olarak seti, bunlarn birincisini Moskova'ya, ikincisini de Baku'ya gn515 derdi. (Fuat Sabri bey. orda bir Bolevik kzyla evlenip Bolevik olmu, br da Baku'da bu yolu semekte gecikmemiti.) 9 Temmuz sabah, Cevat Abbas bey. Mustafa Kemal'in bir i s t i f a d a n ok bir ihtill manifestosunu andran yazsn Mdafaay Hukukulara gtrd. Onlar bunu bekliyordu. ehirde alttan alta dolaan sylentinin doru olup olmadn anlamak iin Sleyman Necati beyi Must a f a Kemal'e gndermiler, o da bunu dorulamt. Bu havadise Mdafaay Hukukulardan ok sevinen olmad. Koskoca A n a f a t a l a r kahraman ve yldrm ordular grup kumandan, artk, kendileriyle bir hizada, haikla bir safta dvecekti. Bunu btn dnyaya erkeke ve y i i t e iln etmiti. Bu gerekten byk ve yksek bir j e s t t i . Artk, resm unvanlarndan soyunmu olan Must a f a Kemal. Mdafaay Hukukularn en doal bakanyd. Mdafaay Hukukular, bu cokunlukla hemen t o p - " tandlar.

Bu yksek jesti derneklerince byk bir minnet ve sevinle karladklarn. Mustafa Kemal'in bakan, Rauf beyin de ikinci bakan olmas dileinde bulunan bir yaz yazarak Sieyman Necati beyle Mustafa Kemal'e gnderdiler: Mcahidi m u h t e r em Mustafa Kemal Paa hazretlerine. Erzurum - 10 Temmuz 1919 Vatan paralanmaktan, hukuku milliye ve saltanat ve hilfeti inenmekten kurtarmak emeliyle alan mcadelei milliyeye b i l i s t i f a bir ferdi mcahit sfatiyle it i r a k buyurduklarna dair desti tevkire alnan 9 Temmuz 1919 tarih ve 346 numaral tezkereci lileri umum bir vect ve ihtiram ile alnd. Tarihimizde kymetli sahifeler ilve eden hayat askeriyenizden ekilmek yolundaki fedakrl minnet ve kranla karladk. Zatii vatanperveranelerine kar beslemekte olduu itimad, hrmet i bu vesile ile de arz bir vecibe addettik. Samim ihtiramlarmz sunarken cemiyetimizin bana geerek vatann temini selmetine ve hukuku millet ve saltanatn muhafazasna matuf amali milliyenin tahakkukuna hasr him516 met buyurmalarn msellem olan hamiyeti vataniyelerinden temenni eyleriz. Leffen takdim klnan t a l i m a t ta muharrer olduu vehile vezaifi muhtelifei vataniye ile mkellef bulunan heyeti faale riyasetinin zat samileri ve riyaseti saniyesinin muhterem Rauf beyefendi hazretleri tarafndan kabul buyurulmasn ve heyeti mahfuzeye

heyetimizden de blda isimleri muharrer zatlarn tyin ve t e f r i k edildiinin arziyle temennii muvaffakiyet ve kesbi eref eyleriz efendim hazretleri! Vilyat arkiye Mdafaay Hukuku M i l l i y e Cemiyeti Erzurum ubesi Raif Bu yaznn ba yannda Mdafaay Hukukulardan Bakan Raif efendi, ynetici kurul yesi emekli Binba Sleyman, ye emekli Binba Kzm, ye Albayrak Mdr Sleyman Necati, ye Dursun bey Zade Cevat beyler yazlmt. Mdafaay Hukukular, bununla da yetinmeyerek Albayrak gazetesine de ate paras gibi bir yaz dendiler. 14 Temmuz 1919 tarihli sayda yle y a z y o r d u : Mustafa Kemal Paa hazretlerinin yukarya dercettiimiz istifanamesi bir azim ve inan vesikasdr. Millette henz eski kann snmemi olduunu gsterir muazzam hcettir. Anafartalarda, erefi milliyi nesli hazrdan beklemekte olduu mukaddes vazifeyi al ve il eden bu muhterem kumandan bugn de mcadelei milliyenin banda grmek mesut bir temaadr. Kemali azim ve imranla Mdafaay Hukuk'u vatana hasri vcut eden Must a f a Kemal Paa'nn etrafnda millet, pk, nezih, parlak bir hale tekil etmektedir. Byle temiz, fedakr ruhlarn ittihadndan milletin hrriyet ve istikbal gibi iki mukaddes nurunun doaca phesizdir. Azim ve iman her mkl iktihama kfidir.

10 Temmuz 1919 gn Mustafa Kemal Paa, leden sonra, saat drtte mstahkem mevki kararghnda ilk faal heyet toplantsn yapt. Mustafa Kemal, Kzm Ka517 rabekir ve Rauf bey, kolordu kumandannn arabasyla imdi Cumhuriyet Caddesi'nde Dursun Cinisli'nin oturduu evin nnde indiler ve Mdafaay Hukukularn t o p l u bulunduu oraya girdiler. Ortada, basit bir t a h t a masa ve evresinde bir yn iskemle vard. Mustafa Kemal, arkas pencereye dnk o l a r a k bakanlk yerine oturdu. Raif efendi ile Kzm Karabekir, Mustafa Kemal'in sanda ve solunda yer aldlar. Rauf beyle Mdafaay Hukukular, geri kalan bo yerleri doldurdular. imdi, tahta masann evresinde sekiz gz pek ihtillci oturuyordu. Mustafa Kemal Paa, daha nceden bir Avrupa haritas buldurup masann zer i ne yaydrtmt. Herkes, yerini alp da bir sre havadan sudan konuulduktan sonra, Mustafa Kemal, haritann zerinde Avrupa'nn btn siyas ve asker durumunu derin bir bilgi ve aniayla anlatt ve bu sefer, bu Avrupa'nn Trkiye sorunu ile oian ilikilerini ve Trkiye'nin tekiltlandrlmasndan baka yaplacak bir eyi olmadn uzun uzadya aklad. Miii bir mdafaa da ancak, Mdafaay Hukuk rgtnn ie el koymasyla olacakt. Byk sava b i t t i k t e n sonra, zaten yenen devletler, b i r b i r i n e dmt . Bunun iin de Trkiye'nin ba kaldrmas ve bir mill

k u r t u l u sava amas dolaysyie onlarn el ele vererek Trkiye'ye ullanmalar dnlemezdi. Bu, zaten daha nceleri de birok kez tartlmt. Trkiye'ye ileri srdkleri kk devletler dnda hi bir byk devlet, yeni bir istil sava amaya cesaret edemeyecekti. Zaten, bunlar, ordularna Boleviklik geer diye Rus snrlarndan son birliklerini de ekmiyorlar myd? Bunun iin yaplacak biricik i, halk ynlarn sarsp uyandrarak bir mill sava amakt. Mustafa Kemal, konumasnn her satrna ate gibi sloganlar koyarak ve sonsuz bir inanla, dinleyenleri byieyerek iten bir hitabet rnei gstermiti. Mustafa Kemal'in konumasndan sonra Kzm Karabekir Paa, ortaya yie bir dnce a t t : Gnn birinde padiah, bana: Kolordunu Kzlr518 mak hattna ek, der ve ben bunu kabul etmezsem ne olur? Mustafa Kemal, buna verilecek karl biliyordu. Kzm Karabekir ve Rauf bey de biliyordu. Mdafaay Hukukular buna ne diyecekler diye kulaklar k i r i t e beklediler. Raif efendi, yznde anlaml bir glmsemeyle yle ie d e d i : Anlaldna gre, paa hazretleri, hurucu alessultan dan bahsetmek istiyorlar. Konuma ok vakitsiz olarak ok tehlikeli bir vadiye dklmt.

U tecrbeli asker, padiaha isyan etmek anlamna gelen ve daha sonralar Mustafa Kemal'i bu hurucu alessultan szyle arkadan idama mahkm eden Nemrut Mustafa Paa mahkemesinin ruhunu ad eden bu dn biiminden rperdiler ve kukulandlar. Demek ki, Mdafaay Hukuk'un bakan Raif Hoca, herhangi bir iht i l l c i deil, yalnzca bir yurtseverdi. Sleyman Necati bey, byk askerin herhangi bir karlk vererek tehlikeye girmelerini nlemek nsezisiyJe Raif efendiye karlk o l a r a k hazrlad szlerini Kzm Karabekir'e bakarak yle s y l e d i : Paa hazretleri, o zaman memleketin hakik sahibi olan millet size emir verir ve huduttan ayrlmamanz ister! byk askerin yz, bu gzel szle aydnland. M u s t a f a Kemal'in kalar gevedi ve Kzm K a r a b e k i r : O zaman, vaziyet deiir ve hareket meru olur! dedi. Mustafa Kemal, toplantnn kendisini ok sevindirdiini ve ertesi gn, yine toplanacaklarn syleyerek ayaa kalkt. Cevat beyle Sleyman Necati bey, karanlkta Mustaf a Kemal'in elini skarak sokaa ktlar, b i r l i k t e eve dor u yrmeye baladlar. Lala Paa da birbirine yakn o t u r u y o r l a r d . Saat dokuzdu. ki gen adam da toplantnn, i d e a i i s t ruhlarnda meydana getirdii cokunluk ve aydnln etkisi altnda idiler. kisinin de yaarm gzlerinde

ac bir mutluluk kvlcmlanyordu. O ne keskin, ne byleyici, ne sanc bir konumayd o! mrlerinde kimsenin byle szler sylediini iitmemi, grmemilerdi. O ne kandrc, ateleyici sz gc, gz gcyd o! H r iki arkada, daha sokaa ilk admlarn atarken, b i r b i r l e r i n i n azndan kapm g i b i : Byk adam! demilerdi. Evlerine varncaya dek b u iki s z c k t e n ba k a lf etmedi ler . * 10 T emmu z 1919 g n* * t o p l a n a c a k o l a n E r z u r um Kongresi, 23 Temmuz'a atlmt. Dou v i l y e t l e r i n d e n delegeler, t r l nedenlerden bir trl gelememilerdi. Bu i iin gece gndz yorulan yalnz Mustafa Kemal ve arkadalar deildi. Mdafaay Hukukular, paay svam youn bir almaya koyulmulard. Mustafa" Kemal'in bakanln yapt ikinci toplantda kongre gn olarak 23 Temmuz'u kesin olarak kararlatrmlard. Bu karar, btn dou vilyetlerine b i l d i r i l m i t i . Mdafaay Hukukularn omuzlarndaki yk ard. Btn evleri yakp yklm olan Erzurum, gelecek kongre yelerini arlayacak, barndracak durumda deildi. imd i l ik zmlenecek en nemli i buydu. lerin daha abuk ve kolay yrmesi iin aralarnda i blm yaptlar. Birka arkada, Erzurum'a gelmeye balayan azalarn misafir edilecekleri yerleri, kongrenin toplanaca okulun salonunu ve komisyon odalarn, istirahat yerlerini hazrlayacaklard.

 Sleyman Necati, gazetenin o g n k nshasn tert ip edecek ve esaslar heyeti faale itimalarnda kararlatrlan nizamname tasarsn kaleme alacakt. Bakan Hoca Raif efendi ile sekreter Dursun bey zade Cevat bey, merkezde kalacak ve gelen delegeleri karlayacaklard. Mdafaay Hukukularn gndzleri gibi geceleri de doluydu. Gndzleyin dernein pratik ilerini yoluna koymaya alyor, geceleri ge vakitlere d k toplantlar yaparak gndzleyin yaplacak ileri ha520 zrlyor, mektup, telgraf, beyanname gibi haberleme ve propaganda ilerini dzenliyorlard. 9 Temmuz 1919 gn askerlikten resmen ekilen Mustafa Kemal, imdi artk, basit bir millet bireyi gibi bu gece toplantlarna serbeste katlabiliyordu. Mustafa Kemal, Kzm Karabekir ve Rauf bey gibi i r i k y m ordu ampiyonlarn yedekleyen ve bu yce- d a lara srtn dayayan gen Mdafaay Hukukular, gzel niyetlerle dopdolu bir alma temposu iinde yuvarlanp giderlerken birdenbire sularn bulanr gibi olduunu grdler. Bu duru akarsuyu bulandran kimdi, ya da kimlerdi? Son gece toplantlarnda artk, Mustafa Kemal grnmyor, yerine Sreyya (Yiit) beylerle Mazhar Mfit beyi gnderiyordu. Bu iki yakn arkada, Mustafa Kemal'i n kongreye girip girmemesi, eer girerse bakan olamamas zerinde Mdafaay Hukukularn dncelerini

yklyorlard. Demek ki Mustafa Kemal'in kulana giden tedirgin edici kimi kkrtmalar vard ve Mustafa Kemal, bu kkrtc kayna aryordu. Onun kulana birok nemli dedikodularn arpt anlalyordu. Mdafaay Hukukular, Mustafa Kemal'in iki arkadana da ak karlklar verdi: Mustafa Kemal, Mdafaay Hukuk'un bakan olduu gibi kongrenin de bakan olacakt. Bundan daha doal bir ey var myd? Acaba bu suyu bulandran kimdi ve kimlerdi? Bu toplantlardan birine gelen Mustafa Kemal, Rauf beyle kendisinin Erzurum merkezinden delege seilmek istedekilerini syledi. Bunu dorudan doruya deil de dolambal yollardan anlatmak istedi. Hoca Raif efendi, Erzurum merkezinden delegelerin seilmi olduunu, bu seimin ancak delege gndermemi vilyetlerden yaplabileceini ortaya att. Mustafa Kemal'le Rauf beyin Erzurum'un merkezinden seilmek istedikleri grlyordu ve bu istekleri, ok glyd. Mustafa Kemal, Raif efendide grd bu kar koyma eiliminin kknn ok uzaklarda, imdiki Trkiye snrlarnn tesinde olduunu dnyordu. Kafkasya blgesinde do521 lap duran Enver Paa ve arkadalar, ilk aklna gelen kaynak olmutu. Demek ki ttihatlar hl onun arkasnda ve karsndayd. Karsna Raif efendiyi dikmilerdi. Evet, onun yldzn karartmak isteyen bir tek adam vard,

o da Enver'di. Ordu saflarna kavutuklar ilk istibdat gnlerinden beri birbirlerini amansz iki rakip gibi gryor ve yerden yere vurmak iin sra bekliyorlard. Raif efendisinin toplantda byle kesin bir konuma yapmas havay birdenbire karartr gibi olmutu. Mdafaay Hukukularn genleri, ok zlmlerdi. Bu srada genler arasnda kaklarla bir dayanma olduu grld. Politika sezii ok kuvvetli olan emekli Binba Kzm bey, hemen yerinden kalkarak Cevat beyin yanna g i t t i . Kendisiyle Cevat beyin ekilerek Mustafa Kemal'le Rauf beyin kendi yerlerine seilmesini ileri srd. Cevat bey. Kzm beyin bu dncesini hemen benimsedi. Bunun zerine Kzm bey, ii at. yle ki bu bir olupbitti olmutu. Hi kimse azn ap bir ey sylemek yrekl i l i i n i gsteremedi. ok tehlikeli bir konu. dal budak salmadan orackta yararl bir biimde zmlenmi, Must a f a Kemal'le Rauf bey, Erzurum hemehrisi olarak delege seilmiti. v Byle kolayca zmlenen i, herkesi artm, Must a f a Kemal'le Rauf beyi ise ok sevindirmiti. Mustafa Kemal, o gn, akamleyin toplantdan ayrlrken Kzm beyle Cevat beyi bir yana ekti ve onlara yle bir soru sordu: Peki, siz, ne olacaksnz, kongreye girmeyecek misiniz, bu nasl olur? Cevat beyle Kzm bey de biraz akaya benzer bir tonla:

 Paam, bizim yerimize de istifa edecek bulunur! Biz, imdi, bununla uraacaz! diye karlk verdiler. Bu karlk, Mustafa Kemal'i doyurmutu. Ertesi gn, Cevat beyle Kzm bey, Tortum ve Hasankale delegelerinin gelememesi dolaysyla oralar iin delege seilmekte gecikmediler. Bu i de byle kolayca o l u p bitivermiti. 522 Mdafaay Hukuk katnda bylece tatlya ve salama balanan bu i, kimi noktalarda kangren olmak tehlikesi gstermeye balamt. Snmekte olan bu atei hl kar a n l k t a fleyenler olduu kukusu, ilgililer katnda sr p gidiyordu. Mustafa Kemal, Kzm Karabekir'in bu konunun konuulmasndan holandn sanyor ve ok zlyordu. Bu kuruntulu gnlerden birindeydi, Mustafa Kemal'in oturduu yerde toplanlmt. Mustafa Kemal, Rauf bey, Kzm Karabekir, Hoca Raif efendi ve Sleyman Necati beyin bulunduu odada Raif efendi ile Necati bey, Kzm Karabekir'i bir yana ekerek unlar f s l d a d l a r : Biz, Mustafa Kemal Paa'nn kongreye gelmesi b i z im iin iyi mi, fena m olacana karar veremedik. A l e y h t e birok szler vardr. Halkn son karar sizin reyinizdir. Siz, girsin derseniz intihap olunacaktr, muvafak a t i n i z yoksa kabul olunmayacaktr. Kzm Karabekir, bunlar iitince armamt. Birka gndr Mustafa Kemal'in aleyhinde iddetli bir kampanya almt. Kzm Karabekir, btn Erzurum halknn

bu kampanyaya katldn sanyordu. Gerekten de halka yaplan propaganda ok ince noktalardan ilenm i t i . Mustafa Kemal'in kongreye katlmas, Erzurum'un yabanc ordularca hemen igal edilmesiyle sonulanac a k t . Erzurum'un ileri gelenleri, Mdafaay Hukuk'u da a a r a k doruca Kzm Karabekir'e bavuruyor ve bu iin kar bir yol olup olmadn soruyordu i Mustafa Kemal Paa'nn Erzurum Kongresi'yle ne mnasebeti var? ark halkndan mrekkep bir Erzurum Kongresi'nin tesiri bakadr. Mustafa Kemal Paa, bilhare keyf iler yaparak mill kuvveti istedii yere srkleyebilir. Askerlikten istifa ettii halde hl niforma v yaver kordonu tama ihtirasna delildir. Kumandanlk niformasn tahakkm iin tayor. Kzm Karabekir, bunlar dinlerken hep kafasndan u dnceler geiyordu : Bir ordu kumandan, bu felketli zamanaa millet i n sinesine snyor, efrad milletten oluyor. Bu ne ac 523 bir vaziyettir. Yarn, bana kar da vaziyetin bu olacana ac bir misal deil mi? Mustafa Kemal, Erzurum Kongresi'ne girmezse byk bir bolukla kar karya kalacakt. Bunu Kzm Kar a b e k i r ' l e beraber arkadalarna da sylemiti. Onun Erz u r um Kongresi'ne girmesi, hem de bir bakan o l a r a k girmesi, gerekiyordu. Kzm Karabekir de bunu candan istiyordu. Onu ili'deki evde douya ardnda dvann

bana geirmeyi de dnmt. Bunun iin Raif efendi ile Sleyman Necati beye o kede kesin olarak u szleri syledi; Mustafa Kemal Paa, kongreye yalnz murahhas deil, reis dahi yaplmaldr. Bir ordu kumandan, hayatnn btn kazancn sizler i i n feda etmitir. Samimi alacana millet kararndan aykr iler yapmayacana i t i m a t etmeliyiz. Bununla beraber, byle vaziyet karsn-., da dikileceime pheniz var m? Kzm Karabekir, bir ekita gibi kt s y l e n t i l e r in zerine oturmutu. KESKBA Dmana merhamet, aciz ve zaaftr. Bu, insaniyet gstermek deil, insanlk hassasnn yokluunu iln demektir. Mustafa Kemal gn tren Akhisar istasyonunda durbir Trk kyls, elindeki bezlere sarl yuvarlak karpuza benzer eyi aarak halka gsterdi. Bu, kesik bir insan b a y d : Kardelerim, dedi, u grdnz kesik ba, bt n Manisa'nn, buralarn en yiit adamnn, Kara Osman Oullarndan Halit Paa'nn badr. Grdk grmedik demeyin. Bu ba gvdesinden ayran zalimler, Papazl kynn azm Rumlardr. Bunu, bir sra geirerek Pa8 Temmuz '

ri \/P trpnHpn i 524 pazl'nn sokaklarnda gezdirip dolatrdlar, sonra da beni yakalayp bu mbarek ehit ban elime t u t u t u r d u l ar: Haydi, gtr bunu Akhisar'daki alayna, hepsi bunu grsn de akbetlerinin ne olacan anlasn, dediler, ben de aldm geldim. Beni Halit Paa'nn alaynn bulunduu yere gtrn, varn! Kyl, kanl ba kara salarndan t u t a r a k orda duruyor ve halktan yardm diliyordu. stasyondan frlayan muhafz Fransz askerleri, adarrm evresini alm, ilgi ile kesik baa bakyorlard. Onlar da hemen s o r u t u r a r a k bunun kimin ba olduunu anlamlard. Trkler, acma, hn, korku ve umutsuzluk dolu yzler ve gzlerle bu zavall baa bylenmi gibi bakyorlard. Biraz sonra gsleri apraz armalarla ssl ki milis grnd, bu esmer tenli, kara bal byk baa yaklap d i k k a t l e bakt lar: Kimin ba bu ba len? Tanyamadn m? Halit Paa'nn! Adamlar, dizlerini dvdler, b i r i : Vah, vah, vah! Yiit Halit Paa da dmana ba v e r i r miymi? diye alamakl bir sesle inledi. br, kylye: Haydi, gel bizimle karargha! dedi, birden izli admlarla ilerlediler.

Karargha vardklarnda i Kzanlar, dediler, ite, bizim zavall kumandann ba. Rumlarla Yunanllar kesip bize gndermiler. Vah, vah, demek, Halit Paa'y pusuya drmler, yoksa o kolayca ba vermezdi. Bunu syleyen, Halit Paa'nn kyllerinden bir mil isti. Kylye s o r d u l a r : Halit Paa'y ehit ettiler, anladk, onun yannda bir manga da adam vard, onlar ne oldu acaba? Vallaha, bilmem. Onlar diyesi ki Halit Paa'yla b t n adamlarn i f t l i k t e temizlemiler. Bana dedikleri bu. Kimse baka bir ey bilmiyor. 525 O gece kararghta kimsenin gzne uyku girmedi. Masann zerine o t u r t t u k l a r baa baktka dmana en ar biimde svp sayyorlar, bununla da yrekleri serinlemediinden almak iin st ste and i i y o r l a r d . Ertesi gn, le zeri, bir y e n i l i k oldu. Halit Paa ile b i r l i k t e i f t l i e gidenlerden be milis, yara-bere iinde dnmlerdi. Halit Paa'nn kesik ban karlarnda gren adamcazlar, ok fena oldular. Halit Paa ile b i r l i k t e alt kii lm, geri kalan be kii de bir mucize o l a rak kurtulmutu Hikye uydu: Maysn sonlarnda yamurlu, amurlu /e z i f i r gibi karanlk bir gecede Albay Bek i r Sami beyle Albay Kzm (zalp) beyi ve arkadalarn Akhisar'n t z a k kylerinde brakp kayplara karan

Kara Osman Oullarndan Halit Paa. 22 Haziran 1919 gn arkasndaki yzlerce milisle Harmandal-Terke cephesini tutmak zere Akhisar'a kagelmiti. Bundan nceki olaylar da yle gemiti: ttihat ve T e r a k k i ' n i n Manisa ve dolaylarnda en yiit ve sz geer adam o l a n Halit Paa, Mondros braklmasndan sonra yeni hkmete aranan sulular arasnda bulunuyordu. Bunun i in de sk sk yer deitirerek saklanyordu. Kolordu Kumandan Bekir Sami beyle Albay Kzm beye dek geldiinde bu durumda ve ok tedirgindi. lk nce gen albaylara yzlerce gnll toplayaca zerine byk bir umut vererek sonradan svmas kiilii zerinde byk bir d krkl yaratmt. Onun o gece anszn savumasnn balca nedeni. ilerleyen Yunanllarn ele ocuunu karp stanbul suna dayanyordu. N i t e k im dan uzaklatrnca hemen geirecei blgelerden oluk da gven altna almak kaygu , onlar dman izmeleri d l t n 61. tmen kumandann bulmu ve onunla Harmandal-Ter<e cephesinin yaratlmas iin konuup anlamt. Gerisi, artk kendi bilecei iti. Biraz zor olmakla beraber etkisi altndaki kyleri bir kez daha teker teker dolam ve arkasna yzlerce y i i t takarak yeni cepheye

yollanmt. Harmandal-Terke cephesi, ilk mill alay kumandan 526 Halit Paa'nn yeniden meydana kmasyla 22 Haziran 1919 da almt. Henz tam bir rgt kurulmadndan m i l i s eratn, yiyecei', iecei, silha ve cephaneye olan gereksinimi sonsuzdu. Bir tek avuntu vard: Buralar, Hal i t Paa'nn kendi blgesiydi, kendisine bal birok kyler ve kyllerle b i r l i k t e kendi byk ve zengin i f t l i i n de cephenin dolaylarnda bulunuyordu. Yalnz, onu t e d i r g i n eden talihsizlik uydu ki i f t l i i u srada Yunan igal blgesinde bulunuyordu. iftlie pek uzak olmayan kalabalk ve tepeden trnaa silhl Rum kyleri de ilerinde tneyen Yunan karakollaryla o r a l a r a korku salyor, yollardan ve dalardan ku uurmuyorlard. Papasl kynn silhllaryla Yunanllar, bir sava meydan haline gelmemesi ve bylece yaklp yklmamas iin i f t l i i igal etmemiler, orasn b i r l i k t e smrmeye bakyorlard. i f t l i e yerletirdikleri Rum rgatlar, Hal i t Paa'yla adamlarnn i f t l i k t e n yararlanmalar iin geceli gndzl gz kulak oluyorlard. te yandan i f t l i in Yunanllarca igal altna alnmay Halit Paa'y umutlandryor, alayn ilk gnlerdeki nemli erzakn ordan salamay kuruyordu. Rum kylerinin hl kendisinden k o r k u p t i t r e d i i n i ve i f t l i i bu yzden igal etmek yr e k l i l i i n i gstermediklerini ve gsteremeyeceklerini sanyordu. Oysa, Yunan karakoluyla el ele veren Papasl

Rumlar, eski dmanlar Halit Paa'y ya l ya da diri ele geirmeye and imilerdi. i f t l i k te eskisi gibi alan T r k ve Rum rgatlar, bir bar dnyasnn ocuklarna benziyorlard. Oysa, i f t l i k , eski ttihat ve Terakki'nin bu g l adam iin st otlar ve allarla rtl bir vahi "hayvan tuza gibi korkun ve tehlikeliydi. Onlar, Halit Paa'nn her zaman ya bir iki muhafz ya da birka silhlsyla gezip dolatn biliyor, buna gre hazrlanyorlard. Onun. bir gn i f t l i e mutlaka geleceini biliyorlard. Kurduu milis alayn beslemek iin i f t l i i n zengin olanaklarndan yararlanmak isteyecei meydandayd. Yunanllarla Rumlarn bildii nemli bir ey daha vard: Eer Halit Paa'y t u t a b i l i r ya da l d r e b i l i r l e r se 527 Harmandal-Terke cephesi daha kurulmadan kebilirdi, surdan ki rastgele bir milis kumandan onun yerini dolduramazd. Byle de olsa ilk mill alay kurma sorumluluunu severek zerine alan Halit Paa. onu besleme kaynaklarn da bulmak zorundayd. Akhisar'da ilk mill mfrezeyi kurmak erefini bo bir lf olarak benimsemek niyetinde deildi. Ethem beyin ondrt atlsyia gelip Yunanllara kar ilk direnme rgtn kurdurduu gnden sonra Akhisar, birdenbire canlanm. Albay Bekir Sami ve Albay Kzm (zalp) beylere g s t e r d i i kemlii a f f e t t i r m e k istercesine sert parolalar ve silh akrtlaryia nlamaya balamt . Akhisar, imdi, bir ay nce sokaklarndan kovduu Kurtulu

Sava'nn ilk y i i t kumandanlar yerine bakalarn barna basyor ve onlarn evresinde toplanmaya alyordu. ncelerden beri hi bir asker deponun ve subay kadrosunun bulunmad bu sevimli kasabaya Hrriyet ve t i l f p a r t i l i l e r i n ask s u r a t l a r y l a karlad bir yn mavzer, makineli tfek ve subay geliyordu. Arka plnda 14. Kolordu Kumandan Yusuf zzet Paa ve daha n plnda 61. Tmen Kumandan Albay Kzm bey vard. Silh ve cephane onlarn iaret ve buyruklaryla geliyordu. Kolordu, bu blgeye b i r l e t i r i c i bir asker kumandan olarak Binba Hsn beyi gndermiti. Hsn bey, bir yandan kolordunun buyruklarn uygulamaya alyor, bir yandan da Knk Reddi gal rgtnn temsilcisi olarak alyordu. Kolordunun gnderdii silh ve cephane says a r t t k a milis ve asker rgt says da artyordu. Yalnz, hzla gelien silhl r g t l e r e o arada subay gerekmeye balamt. Hsn bey,- bunun zenne stanbul'daki isiz subay stokuna bavurmay dnd. Kalkp stanbul'a gitti. Ali Nadir Paa'nn 17-. Kolordusundan ayrlm olan subaylardan on beini beraberine alarak 14 Haziran 1919 da Akhisar'a dnd. Her mfrezenin milis kumandannn yannda bylece birer de asker kumandan 528 bulunmu oldu. Bir alay olarak bir araya toplanan bu kk mfrezelerin kumandan Halit Paa'yd. * Halit Paa, 7 Temmuz 1919 akam, yanna on atl

ve birka da yk hayvan alarak Yunan igal blgesinde kalm olan i f t l i i n e doru yola kmt. iftlie baskn yapacak, yiyecek namna ne bulursa uvallara ykleyip hayvanlarn srtna vuracak, alayna yetitirecekti. Issz ve sapa patikalardan sessizce ilerleyen kk silhl mfreze, gece yars i f t l i e girmi, btn gizli ambarlardaki yiyecekleri uvallara doldurmaya balamt. Ne var ki Halit Paa'nn silhl adamlaryla i f t l i e geldiini gren bir Rum rgat, hemen tembihli olduu zere iftliin gneyindeki Papasl kyne koarak haber verdi. Papasl'nn her an tetikte bulunan Rum mil i s l e r i y le Yunan karakolu davrand. Be-alt yz evlik kocaman Papasl kynde binlerce kii oturuyordu. Btn erkekler, yediden yetmie silhlyd. Manisa'nn igalinde, T r k l e r i n boaltp karamad silh ve cephane depolarn yamalamlar, tepeden trnaa silhlanmlard. Silhlandktan sonra da bo durmayarak Papasl'nn dolaylarndaki Trk kylerine saldrmaya balamilard. Habercinin getirdii haber zerine btn ky ayaklanm, yzlerce silhl milis, birka koldan i f t l i i n zerine yrmeye balamt. i f t l i i , ok kalabalk bir milis gcyle kuatmay kararlatran Rum milisleri, on kiilik bir Trk milisine kar ok stn sayda milis karabilmek iin Mtevelli ve Koldere kylerinden gelen milislerle de birlemi, birka yz kiilik bir sava yn meydana getirmilerdi! iftlie giden btn yollar t u t u l mutu. iftliin yalnz bir yan serbest braklmt ki oras

da byk ve geilmez bir bataklkla evrilmiti. Bu yzlerce kiilik Rum milisi, geceleyin i f t l i e saldrmay gze alamam, tuzaktaki bu kk ve deerli avlarn i i yemek iin sabah beklemilerdi. Halit Paa mfrezesi, ie yarar pek ok eyi hayvanlara yklemi, afak skerken geri dnmek zereydi ki birdenbire epeevre t a r l a l a r ve aalklar arasndan bir 529 2/F. : 34 cayrtdr kopmutu. Halit Paa, sarldklarn, hem de ok kalabalk bir dmanla sarldklarn anlaynca evlerin i i ne saklanp ordan savunmay buyurmutu. Bylece, binde bir kurtulmay dnebilirlerdi. Gizlendikleri evin zerine yamur gibi kurun yayordu. Gne domu, aalarn, allklarn ve tmseklerin arkasndan durmadan kurun yadran Rum milislerinin balar iyice seilmeye balamt. Rum milisleri, Halit Paa'ya her kurunla b i r l i k te bir de sunturlu snt yolluyorlard. Halit Paa, milislerine, rastgele kurun atmamalarn, ancak her kurunda bir kiiyi vurabilmek uruna t e t i e dokunmalarn buyurmutu. Rumlar kardan : Halit Paa, t e s l im ol, ordan sa kamayacaksn! diye baryorlard. Halit Paa da : Yiitseniz gelip t e s l im aln! diye karlk veriyordu. Halit Paa le adamlar, geri dmana kar saatlarca dayandlar, birok Rum milisini yaraladlar ya da

ldrdler. Ne var ki dman, b i t ip tkenecek gibi deild i . G i t t i k e yapya daha ok yaklamlar, solumalar duyulacak duruma gelmiti. Halit Paa, birka yerinden yaralanmt. Yanbanda kanlar iinde birka da ehit yatyordu. Halit Paa, can alacak yerlerinden yaral olarak inlerken son cephanesi tkenmi ve sa kalm olan arkadalarna : ocuklar, dedi. Rumlar bataklk tarafn bo braktlar. Ordan kaiamayacayn s a n y a i a r . Burda tavan gibi lmemiz gerekmez. Bir kez talihinizi o yanda deneyin. Binde bir de olsa o yol kurtulua kabilir. Bataklkta gmlp gitmek, burda u canavarlarn eline dp derimizi yzdrmekten yz kez yedir. imdi, birer birer a l l k l a r n ardnda kaybolun. Yalnz, son kalan cephanelerinizi bana verin. Siz gidinceye dek dmann dikkatini buraya ekeyim. ok kan kaybediyorum. lmek zereyim. Bana yle geliyor ki bu bataklk sizi lmden kurtaracak. Haydi, Allah'a emanet olun. Alaya gidebilirseniz. 530 btn arkadalarn gzlerinden pn. Bizler iin dua etsinler. Sa kalan be milisle Halit Paa. Rumlarn zerine son kurunlarn yadrarak onlara savunmann sreceini anlatmak istediler. Sonra, birer birer batakl evreleyen sk st, ide aalar ve zerlerinde mosmor b r t l e n l e r i n grnd brtlen dikenlikleri arasnda gzden uzaklatlar. Rum milis kumandan o yan btnyle bo brakmt. undan ki ordan kalamayaca kansndaydlar.

Be kii, ide kokularyla burcu burcu kokan, kurbaa, ylan, leylekle dolu batakln kme kme ykselen tehlikeli yeillikleri arasnda uzaklat srada Hal i t Paa, hl parmaklarndaki son takatla tetie dokunuyor ve meydanda gzkmek yrekliliini gsteren tek t k dmana son kurunlarn yolluyordu. lmn sarholuu, gvdesindeki kurun yararalarnn zerine afyonlu bir toz serperken boynundan ve omuzlarndan ieri dal an birka dman kurunu daha, onu y i i t l e r i n daha yllarca dmana kurun ataca sava meydanlarnn canllar arasndan sonrasz ald gtrd. * mm Yzlerce Rum milisi, tfek seslerinin kesilmesinden sonra savunucularn cansz yatt yere girdiler. Be Trk m i l i s i y le Halit Paa'nn kanlar iindeki llerini, birer mezar soyguncusu dikkatiyle soydular. Tfeklerini, cephanesi tkenmi armalarn, baklarn, aklarn, tabanca'larn, paralarn, ttn tabakalarn, izmelerini, cepken ve pantolonlarn aldlar ve onlar orda don-gmlek brakp gitmeden nce Halit Paa'nn kafasn keskin bir bakla ensesinden kesip almay unutmadlar. Milislerin ou onu tanyordu. Hepsi, l l e r , a r a s n d a grnce sev i n lklar attlar. Halit Paa'nn ban! bir fasulye srna geiren Rum m i l i s l e r i , kk mfrezenin hayvanlarn da nlerine kat a r a k zafer arklaryla Papasi'ya yollandlar. zerinde

yeil sinek bulutlar vzldayan kesik ba, kyn sokaklarnda saatlarca gezdirerek sevinli naralar attlar ve 531 sonra, bu ba yakalayp g e t i r d i k l e r i bir Trk kylsne vererek Akhisar'daki alay kararghna gnderdiler. Halit Paa ile br ehit arkadalarnn cn almak i in and ien milli mfrezeler, abucak toparlandlar. Hazrlanan mfrezeler, Terke'ten Koyuncuali'ye gnderildi. Burca, iki taburlu bir milis alay rgtlendirilerek bunun bir t:buru Burunren'e y e r l e t i r i l d i . Alay kumandan Halit Pap'nn yerini Ali efik bey ald. Koyuncuali mill tabur kumandanlna Tirelizade smail bey. Burunren tabur kumandanlna da Murat bey atanmt. Daha sonra. Ali efik beyin yerini smail bey alm, onun yerine de Mehmet bey atanmtk Bu arada, alaya krk erlik bir de svari takm katld. Bu atllar i k i ye blnd. Yars alayn emrinde alkonarak br yars Burunren taburu emrine verildi. Bu babozuk milis r-, gtleri arasna yeniden yeniye karan Birinci Dnya Sava'nn usta ve tecrbeli subaylar, bunlara kala gz arasnda g e r e k l i . e i t im vermek iin alyordu. Geri plnda. Akhisar'n iindeki kararghta Osmanzade Hamdi bey, rgtn glenmesi iin abalyordu. Albay Avni bey de bu kararghn en alkan militanlarndand. Blge kumandannn yokluunda onun yerine bakyordu. Bylece gnden gne palazlanmaa balayan Akhisar mill alay, bir ay nce ehit edilerek ba kesilip kendilerine

gnderilen eski ve yiit kumandanlar Halit Paa'nn gnn dilerini gcrdatarak bekliyordu. Geri onlar, ba dman Yunanllar tepelemek iin hazrlanyorlarsa da hemen yanbalarndaki bu yerli dman krntsn, Papasl kynn bu yerli canavarlarn edebe armay ve bylece yiit kumandanlar Halit Paa'nn cn bir ayak nce almay da iyice kafalarna koymulard. yle ki hep bu dolaylarn ocuu olan bu savalar, sanki Papasl'dan almak iin yayorlard. Halk silme Rum olan bu ky, a kurt srleri barnan vahi bir ormana benziyordu. Yanndan, uzandan geen her Trk i i yemek istercesine zerlerine atlyor, vuruyor, kryor, ldryorlard. Bu ky milisleri, artk, yzde yz 532 dmandan yana, yzde yz dmand. On yiit Trk savasnn zerine yzlercesi birden varmt. Yalnz Papasl'da bir Yunan ktas da tnemi, karakol grevi gryor, dolaylarndaki Rum kylerinin milis rgtlerini eitiyor, sava ve byk idrm gn iin y e t i t i r i y o r d u . * * Halit Paa ile arkadalarnn i f t l i k t e ehit edilmesi zerinden bir ay, gn gemiti. 10 Austos 1919 gnn 11 e balayan geceV Burunren taburu iki makineli tfekle gerelenmi olarak gneye doru yrye g e t i ; bunlar, Papasl kyn kuzeyden kuatacakt. Burunren taburundan ayrlan kk bir fedai grubu

da bombalarla gerelenerek Alibey kynden geip al da zerinden dolaarak Papasl'nn yz metre gneyindeki tepelere yerleti. Koyuncuali blklerinden meydana gelen mrettep byk grup da Mihailli-Halit Paa i f t l i k l e r i ynnde yryerek Papasl'y doudan evirdi. Bombal fedai grubu sabahn alaca karanlnda hayaletler gibi birdenbire kyn nne kazlm dman si-, perlerine bombalarn savurdular. Meydana gelen byk karaklktan ve grltden yararlanan br byk sava gruplar, dman siperleri zerine atldlar. Siperierdeki Rumlar, az zaman iinde kurunlarla olduklar yere mhland. Sava gruplar, birka dakika sonra, kendilerini kyn sokaklarnda buldular. Btn ky halk, korkudan evlerine kapanm, kaplarn, pencerelerini smsk kapamt. Trk basknclarnn zerine damlardan, kebalarndan, pencerelere y e r l e t i r i l m i namlulardan kurun yayordu. Kediler, kpekler, tavuklar ve byk ba hayvanlar da can korkusuyla saa sola kayordu. Sokak sava sredursun, Manisa, Mtevelli ve Koidere'de yerlemi olan Yunanllar, seirterek Papazl Rum larmn ve ordaki Yunan karakolunun yardmna geldiler. Dman yardma gelecei yollar zerine y e r l e t i r i l e n engelleyici milis grubu, dmann byk stnlne dayanamayarak ekilmek zorunda kald. Ky ve dman siperlerini ele geiren Trk milisleri, gelen dman yar533

dmcsnn stnl altnda ezilmemek iin dman ll e r i n in silh ve cephanelerini yklenerek geri ekildiler. Yalnz, bu ekili dzgn olmad. Epeyce yiit. Yunan makinal tfeklerinin yamur gibi yaan bol mermili atlaryla ilk kurtulu ehitleri arasna katld. ehitler listesinde bir subay, on er vard. Yunan karakolunun btn atlarn ve katrlarn b i r l i k t e srkleyip gtren basknclar, yine de sevin iindeydiler. Alay kumandanlarn ehit eden bu azgn ve korkun dmana iyi bir ktek atmlard. lerinde byl y i i t l i k kevseri, grl grl akmaya balamt. Artk, Yunanllar yeneceklerine inanyorlard. Bir ay nce Akhisar, Manisa blgesini kasp kavuran korku rzgr, bir avu yiitin barnda krlp gerilemiti. Yunan askerleriyle azgn Rum m i l i s l e r i n in llerini ineyerek karargha dnen bu bir avu subayla Trk milisi, dmann nne durulmaz ve yenilmez bir canavar olmadn herkese gsterdi. Ulusal kurtulu savana giden krmz ve sivri granitlerle r t l yol, artk savalara altn ve gmle denmi cennet yollar gibi ekici ve dmdz grnyordu. * * Akhisar alay, evreye korku salan Papazl kynn Rum milislerine ve Yunan karakoluna ilk ktei attktan sonra, silhn alan yeni gnlller, er beer karargha damlamaya baladlar. Koyuncu mill alaynn erat abucak iki yz elliye ykseldi. Her gnll. Papazl'ya ind

i r i l en amarn yaratt prl prl bir umut damlasndan baka bir ey deildi. Elde edilen iki ar makinal tfek, yeni satn alnan hayvanlara yklendi; bylece meydana g e t i r i l e n yem bir takm. Burunren'deki milis gcne katlmak zere yola karld. Azimli kyndeki Mehmet bey mfrezesi, Papazl'ya i n d i r i l e n amardan yreklenerek Tatar'daki dmana Saruhanl zerinden saldrd. Ordaki Rum milisleriyie Yunan karakolunu darmadan etti. Mehmet bey, Tatar'da kar a r g h kurarak dman ynnde siperler kazdrd. Karaaa'taki byke dman birlii. Tatar'a doru birka kez keif kollar kardysa da Mehmet bey mfrezesi, 534 bunlar da nne katp kovalad. Blge kumandanl, bir i l e r i karakol durumuna gelen Tatar mfrezesini daha ok glendirdi. Burda Mehmet bey milislerinin balca grevi, dmanla srekli olarak temas korumakt. Blge kumandanl, yerlemi gibi grnen cepheyi daha o k daraltmak ve her zaman zehirli bir dikenlik gibi biraz tede srtp duran Papazl'y bir dman olarak haritadan silmek zere bir karara varmt. Birinci Papazl saldrsnn tad hl damaklarnda olan savalar, ikinci kez oraya saldrmak iin sabrszlanyorlard. Yalnz, Papazl'nn daha nce bana gelen felket, Yunanllar uyarmt; burdaki milis saysn baka yanlardan getirdii milislerle arttrd gibi 5/42 nci Efzun alaynn bir taburu, bir ar makinal tfek bl ve bir atl

takmyla Papazl'y glendirmi, kyn evresindeki egemen srtlara salam siperler kazdrmt. al da zerinden baskn yapacak Trk milislerini oyalamak, engellemek zere de al da zerindeki kaleyi makinal tfekl e r le tuturrhutu. 27 Austos 1919 gn. Burunren taburu, birinci Papazl saldrsndan sonra olduka glend i r i l m i olan Koyuncu Ali blkleriyie b i r l i k t e tpk eski dzende Papazl zerine yrd. Bu arada Tatar'daki Mehmet bey grubu Karaaa zerine bir artma saldrsna balad. Mtevelli ynnden gelmesi dnlen dman yardmn nlemek zere Papazl'nn batsna gnderilen bir m i l i s grubu da bu srada yerine gitmi bulunuyordu. 2728 Austos gecesini dmana yanamak ve saldrya hazrlamak zere geiren savalar, gn rken burunlarnn ucuna dek sokulduklar dmann zerine atldlar. Birinci Papazl saldrsnn kolaylnn verdii y r e k l i l i k le ve naralarla dman siperlerine arpan milisler, ok yo u n bir atele karlaarak ardlar. Btn piyade t f e k l e r i , ar ve yenik makinal t f e k l e r i n cayrts ve insan olgun buday baaklar gibi bien saysz kurunlar yannda Mtevelii'nin dou srtlarna yerletirilen dman t o p l a r da savalarn zerine korkun bir salvo atei pskrmeye balamt. Bu srada al dandaki Yunan 535 ' ar makinal tfekleri de gneyden saldran milislerin

zerine lm yadryor ve onlara gz atrmyordu. Savalarmz, ilk anda ok stn dman hazrlyla karlatklar n anladlar. Yalnz, Papazl'nn batsndan saldran savalarmz ilk siperlerdeki dman m i l i s l e r i n i t e m i z l e n i ve onlar nne katp kovalamaya balamt. Bu siperlerden sklen dman, kyden karak Mtevelli ynne doru kamak istediyse de orda da Trk m i l i s l e r i y le burun buruna gelince aalad. Dman, yle darack bir yere sktrlarak kuatlmt ki bir kdavran yapmas da beklenemezdi. Milis kumandanl, hakl olarak bunlarn t e s l im olmasn beklediyse de tesl im olmadlar. Dmanla milislerimiz birbirine pek yakn bulunduundan Mtevelli'nin dou srtlarndaki dman toplar da artk grlemez olmutu. imdi, yalnz piyade t f e k l e r i ve ara sra yenik makinal tfekler, gevezelik^ edip duruyordu. Saatlar, en deerli saatlar, bouna geip gidiyordu. Bizimkilere kar alan saatlar, dmann ekmeine ya sryordu: Dman yardm btn ldrc aralaryla nerdeyse gelmek zereydi. En nemlisi de m i l i s l e r i m i z i n fieklerinin bitmek zere olduuydu. yle ki dman yardm y e t i t i i n d e ellerindeki tfekleri ancak birer sopa olarak kullanmak zorunda kalacaklard. u da vard ki kuat mi olan Rum milisleriyle Yunan askerleri, bu srada ecel teri dkmekteydiler. Bu durumda bir asker birlii ancak teslim olabilir ve bylece belki dirimini k u r t a r a b i l i r d i . Ne var ki Yunan kumandanl,.

Yunan askerlerinin r ne her gn tayn gibi u propaganday sryordu: Trkler, teslim olan Yunanllar ldryor. Teslim olursanz ikencelerle ldrleceinizi bilin. Papazl'daki kuatlm Yunan gc, geri ecel f e r l e r i dkmse de saatlarn k3ndi hesaplarna altn da b i l i y o r l a r d . Biricik umutlar, gelecek olan yardmd. Saldr balayal saat olmutu. Gn, milislerimizin zerine devriliyordu. Kumandanlk, emir verdi, milislerimiz, yarallarn ve llerini de birlikte alarak ekildiler. 536 Rum milisler ve Yunan askerleri, alnlarnda nohut gibi ecel terleriyle olduklar yerde kaldlar ve yaamann gzel olduunu bir kez daha anladlar. Eer milislerimizin t f e k l e r i n i n ucunda birer sngleri olsayd, dman askerl e r i , hi bir vakit yaamann gzel olduunu dnemeyeceklerdi. ERZURUM KONGRES 19 Austos 1919 Amiral Wehden Lord Curzon'a mektup, ...Amerika, Trabzon ve Erzurum'u da iine alan bir Ermenistan' koruyacak. Buna gre Wilson, Trk otoritelerinden Ermenilerin korunmasn istiyor, yoksa fena olur. diyor. 10 Temmuz, Kzm Karabekir iin olduka civcivli

bir gnd. Trabzon'daki tmenden kt bir haber gelmit i . Boztepe'deki krmz cephanelikte siyas olduuna kuku olmayan bir sabotaj yaplmt. Deirmendere ynndeki erzak ve gere ambar yklp km, komu mahallelerjjekl yaplar ve evler ounlukla yklmt. Bir subayla er lm, bir subayla er yaralanm, halktan da on yedi kii lm, yetmi be kii yaralanmt. Bunlarn bei ar yaralyd. Ayrca drt orju hayvan lm, on drt hayvan da yaralanmt. Ruslardan kalma bin beyz sandk dinamit, epeyce barut, onbelik yz top mermisi yok olmutu. Kzm Karabekir, artk, kukulanmyor, yedii ekmek gibi biliyordu: Bu sabotaj da, dou snrnda Ermenilerin bir katliam kampanyasna girimeleri de Mustafa Kemal'in douya gelmesi dolaysiyle ngilizlerin yaptrd rezaletlerdi. Mustafa Kemal'in evresindekileri k o r k u t a r a k onu bu blgeden kartmak dncesinde olduklar belliydi. 537 Bu kuru grltye pabu brakacak kimse de yoktu. Yarbay Rawlinson bunu anlamaktan uzakt. ngilizler, kongrenin yaplaca gn olarak hl 10 Temmuz'u biliyor ve bu srada aadan ve yukardan bask yaparak kongre yeleri ve onlar seen halk zerinde panik yaratmak istiyorlard. Kzm Karabekir'e gre Boztepe'deki patlamay yapanlar, yzde yz Pontoslu Rumlard. Yalnz, stnkr bir aratrmayla bunlar bulunup meydana karlmazd.

Bu arada Yarbay Rawlinson, Erzurum Kongresi'nin yaplmamas, yaplrsa Mustafa Kemal'in buna alnmamas iin btn gcyle ve her t r l silh kullanarak alyordu. Kongre yaplr da Mustafa Kemal de bu kongreye alnrsa ilerin ok ktleeceini, yani, dounun igal edilecei tehdidini savuruyordu. Ra/vlinson'un el altndan oynad btn bu oyunlarKzm Karabekir, btn dikkatiyle izliyordu. Rawlinson'un. dou snr zerinde Ermenileri Trk ve mslmanlara s a l d r t p onlar ynla ldrtmesi haberi, Erzurum halk zerinde kt bir etki yapmaya balamt. Halk birbirine : Aman, ne olur, ngilizleri darltmayalm. ngilizler, her t l l fenal yapabilirler! demeye balamt. Bu t r l lflarn dahi bir ngiliz propagandas olduunu anlayan Kzm Karabekir, bir kar propagandayla bu ngiliz zehrine bir panzehir yaratmaya alyordu : Ben, diyordu, Erzurum mill kararndan sonra Ermenilere lzm olan terbiyeyi vereceim. Bunu ngilizler de hakl gryor. Pontosulara gelince, onlarn ban kaldracak kuvveti yok. Sarkam' aldktan sonra ksz ocuklar kasabas yaparak binlerce yetimi orada toplayacam. Kars'n ormanlarndan Erzurum ve arkn odun ihtiyacn bedava vereceim. Sonra, Yarbay Ravvlinson'a bir yaz yazarak gnderdi. Bunda Pozat ve Mecitli kyleri halknn Ermenilerin eliyle nasl kesilip ldrldn, gidip gzleriyle grmesini.

Karakurt ynnden gelen makinal tfek ve tfek atei 538 s e s l e r i n i n herkesi nasl zdn ve kayguya drdn sylyordu. 12 Temmuz'da Beyazt blgesinde de bir Ermeni ke if kolu, bir postamza saldrm ve pskrtlmt. Yine 12 Temmuz'da, Erzurum'a gelmeye balayan delegelerden birka, kararghta Kzm Karabekir'i grmeye gittiler. Paa, onlara yreklendirici gzel szler syledi : Ktaatmz kongrenin emrine hadim olacaktr, ded i , memleketimizi ve istikllimizi kurtarmak iin esas siz kuracaksnz; itilf kuvvetleri, bir i yapacak halde deildir; en sonra Ermeniler ve Rumlarla kar karya kalacaz ve onlarla mcadele edeceiz; bunu da Trk milleti nasl olsa baaracaktr. En mhimi, kongre ile mill b i r l i k ve mill kuvvetin gsterilmesidir. Bunlar byk bir i l g i ile dinleyen delegelerin arasnda bu ara bir ba kmldad ve bir az k o n u t u : Orduya artk, lzum yoktur, dedi. Herkes silhn evinde tasn, harpllk i kalmamtr. Bunlar sabrla dinleyen Kzm Karabekir'in yz fkeden kpkrmz kesildi. Bu adam, hi grmemiti ve t a nmyordu. Gazap haline gelen fkesini glkle yenerek : Siz kimsiniz ve bu fikri nereden aldnz? diye sordu. Delege, yle karlk v e r d i : 4- Ben, Srmene murahhas avukat ve gazeteci mer

Fevzi yim. Harbi umumi oldu b i t t i . Artk, hl harp fikri memleketi tahrip eder. Kanaatimdir. Orduya lzum yoktur. Ordular datmal! Kzm Karabekir, iinden unlar geirdi: Erzurum Kongresi'ne gelenler arasnda byle bir zehirli diman bulunmas ne kadar vahim! Sonra, mer Fevzi'nin yzne kar, uzunca bir uyarc konuma yapt; e l b e t t e bu bir azarlamadan baka bir ey deildi. Sznn sonunu yle g e t i r d i : Hudut zerinde Ermeni toplar patlarken, Erzurum Kongresi'ne gelen bir murahhasn byle bir fikrini bir daha izhar etmemesi lzmdr. < 539 Paa, elinden gelse bu ylan tutup ayaklarnn altnda ezmek isterdi, ne var ki onu bir halk yn semit i , bu halka duyduu sayg yznden byle bir ey yapamazd. Kim bilir, adamcaz, belki de durumu henz kavramamt. Belki, gerei grdkten sonra akl bana gelebilirdi. Kzm Karabekir. 13 Temmuz'da delegelere bir kar ziyaret yapt ve onlarn moralini glendirmek iin yl ekonutu: Ne stanbul hkmeti, ne de itilf devletleri, korkulacak kuvvetler deildir; yaamak ya da lmek karar sizin ellerinizdedir. Karadeniz kys delegeleri de itilf devletlerinin donanmasndan korkuyorlard. Onlar yattrmak ve morallerini

gletirmek zere birka sz sylemek zorunda kald: ngiliz milleti, dou ilerine karmyor; karmak istemiyor; ngiliz hatipleri bir ngiliz neferinin dahi burnunu kanatmayacaklarn haykrmaktadr; bunun iin de bugn ngiliz donanmas, bostan korkuluundan baka bir ey deildir. Delegeler, dou blgesi kumandannn azndan byle gzel szler iitince pek sevindiler ve bu sevinlerini paaya duyurmaktan da ayr bir sevin duydular. Mustafa Kema ve Rauf bey, hl zgn ve ask yzleriyle dolamak ve grnmekten kendilerini olamyorlard. Kzm Karabekk, onlarn iindeki son znt ve kaygu krntlarn da silmek iin her ikisine de birer g verici yaz yazd. M s t a f a Kemal'e yazd yaz uydu : Hidemat ve fedakrl btn cihanca msellem olan ve ordu ve m letin mabeliftihar bulunan zat samilerinin istifaya mecburiyetlerinden dolay ahsm ve kolo r d um son derece mteessirdir. Yalnz, gayei mukaddesei milliyemiz iin mcadeleden hi bir an geri durulmayaca hakkndaki va'di samileriyle mteselli olduumuzu arz ile vatan ve milletimiz iin her trl mesaide Cenab Hak'kn muvaffakiyetler ihsan buyurmasn tazarru eder 540 ve kolordumun ihtiramat ve tazimat mahsusasn t a k d im eylerim efendim. 15. Kolordu Kumandan

Mirliva Kzm KARABEKR Eski Bahriye Nazr Rauf beye de unu y a z d : imdiye kadar vatana pek anl ve erefli hidemat ifasyla milletimize kymetli sahifeler yazdran zat samileri gibi bir recl hkmetin, vatan ve milletin saadet ve selmeti iin bir fert sfatyla almak zere btn varlndan vazgeerek Erzurum'u terif ve bu gayei mukaddese urunda her t r l fedakrl ihtiyar buyurmas, vatann istihls iin yrekleri arpan btn insanlara byk bir teselli ve mit bahsetmitir. Herhalde muvaffakiyetlerin ve mlk millete nfi hizmetler ifasna mazhariyetlerini Cenab Hak'tan temenni eyler, ihtiramat ve tazimat faikam takdim eylerim. 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm KARABEKR Kzm Karabekir, Mustafa Kemal ve Rauf beyle l bir konumada, snr zerinde kanl oyunlar oynayan Ermenilerden sz aarak yle d e d i : Ermeniler, ok sunardlar. ngilizler, mtareke mucibince diye toplayacaklar silhlar ve mhimmat Ermeni arazisinden geirmekle Ermenilerin maneviyatn ykselterek Erzurum'a yrtmeye alyorlar. Erzurum Kongresi esnasnda bir taarruza maruz kalmaklmz da dnerek icap eden hazrlklar yaptm. 15 Temmuz'da hududa kadar giderek ktaat t e f t i ve tatbikat yaptracam.

Esas projem: Elviyel Selse'nin istirdad, Ermenilerin s i l h t a n tecrid ve Ermenistan'n rehine olarak igalini ilk f r s a t t a tatbik etmek. Mustafa Kemal: Bu hareketi muvaffakiyetle yapacana midin var 541 m? Ne kadar zamapda Ermeni ordusunu databilirsin? diye sordu. Geen sene emen ayn ktaatla ayn arazide muv a f f a k i y e t l e yapmtm. Ermeni ordusunu fena hrpalamtk. Geri, klliyetli silh, cephane almaktadrlar. Fakat, manen gerek ahsmdan, gerekse Trk askerinden ylgndrlar. Baka bir hkmetten yardm grmezlerse bir buuk - iki ayda meseleyi hallederim. Bugn iin bir taarruzlarn muvaffakiyetle defederim. Boleviklerin imal Kafkasya'ya girmesiyle Ermenil e r in mnferit kalacaklarn kat' gryorum. te, bu frsat, karlmamaldr. Eer ngiliz ktat kamilen Kafkasya'dan ekilirse, Bolevikler Kafkaslara girmeseler dahi Ermenilerin yine yalnz kalacan mit ederim. Grclerle anlaabiliriz; onlarn derdi Batum'dur. Mustafa Kemal, bu dnceleri doru bulduunu syledi. Kzm Karabekir'in imdilik karar, Ermeni saldrsn beklemekti. Ermeni ordusu, istil iin Trk snrlarndan ieri ilk admlarn atar atmaz hemen kolordusunu onlarn karsna dikecek ve hazrlad pln rahata uygulayacakt :

 Kzm Karabekir, 15 Temmuz'da otomobille birlikleri denetlemeye kt. Dokuzuncu ve on ikinci tmenleri gzden geirdi. Akamleyin de Horasan'da on ikinci tmen kararghnda kald. Ermenilerin korkun katliamlarna karn halkn moralini ykseltmeye alt. 17 Temmuz'da Erzurum'a and. 17-18 Temmuz gecesi daha nceleri hazrlad bir oyunu uygulad: Beyazt garnizonundan fedai drt subay ve erden meydana gelen Yzba Halil bey mfrezesini Nahcivan blgesine - szde asker kaa olarak - geirtti. Bunlar, Nahcivan'daki Trk ve mslmanlar kesip asan Ermenilerin korkun zulmlerine kar manev bir g yaratmaya gittiler. Ermeni zulm, snr blgesinde srp gidiyordu. Trkiye'ye snan yedi evlik Akakale gmenini Ermeni memurlar snrda tepeden trnaa soymulard. 542 ' Kzm Karabekir, kulana gelen btn bu olaylar Yarbay Ravvlinson katnda durmadan protesto ediyorsa da Ravvlinson, ks dinlemi gibi duruyordu. Paa, bununla da kalmayarak bunlar ak t e l g r a f l a r l a istanbul hkmet i y le beraber her yana yazp bildirmekte gecikmiyordu. Kzm Karabekir, her Cuma gn Kars kaps alannda yaptrd jimnastik oyunlarna yediden yetmie btn Erzurum halknn katlmasn salyor, bylece ehirde byk bir kmldama meydana getiriyor, halk da bylece b i r l i e altryordu. Byle gnlerde Erzurum, kendi kendine yeten bir site grn alyordu. Erzurum halknn

yapt bu canl jimnastik hareketlerine ve t r l oyunlara kongreye gelen delegeleri ve Mustafa Kemal'in kararghn da aryor, bylece yaklp yklm, ufuklarnda Ermeni toplar grleyen, banda trl ngiliz dolaplar dnen bu ileli ve rahatsz ehir f e l e k t e n bir gn alyor ve d e r t l e r i n i , kaygularn unutuyordu. Hele 18 Temmuz'da paann verdii msamere, yokluk iinde yaratlm bir varlk denebilecek gzellikteydi. Ancak, hrriyet ve bamszl iinde bir de elenmek isteyen bir ehirde byle sevinli ve hareketli bir gn geirebilirdi. Kzm Karabekir, bu elenceyi akamleyin de uzatmann yolunu buldu: Kolordu gazinosunda, Mustafa Kemal'in kararghyla btn delegelere enfes bir len ve mzik konseri verdi. | Bu gzel gn sanki bsbtn sevince bomak istercesine, stanbul'dan, Harbiye Nezaretinden gzel haberler de gelmiti: Bolevikler, Dobrice'ye girmiti. ki Fransz tmeni Boleviklere katlm, bu yzden Fransz makamlar br askerlerini de bu tehlikeli blgeden ekip gtrmlerdi. talyanlar da yenilmilerdi. Bulgarlardan Dobrice karlnda yardm istemilerdi. Macarlar Vidin'i igal etmilerdi. Bat Trakya'da bir Bulgar tmeni, Yunan tmeninin saldrsn pskrtmt. Amiral Kolar, Bolevikler karsnda yenilmi ve pek ok esir vermiti. lende ve konserde Mustafa Kemal, Rauf bey ve Kzm Karabekir, hep bu gzel ve umutlu haberler .ze-

543 rinde konuup trl yorumlarda bulundular: Trkiye'nin snrlarn bir ember gibi kuatan itilf ordularnn kalntlar, trl zorlayc nedenlerle ekilip gidiyor, bylece, Trkiye kylarna yaplmas akla gelen itilf ordularnn karma birlikleri g i t t i k e zayflyordu. Kzm KarabekirMn dedii gibi, kuvay milliyecilerle henz elde kalan Trk ordusu kadrolarnn yalnz douda Ermeni, batda da Yunan ordusuyla kar karya kalaca anlalyordu. Trk milleti, yalnz sopalarla bu iki kk saldrgan tepeleyebilirdi. M u s t a f a Kemal, henz hasta olduundan iemiyor, sandan solundan buram buram t t e n mis gibi anason kokusunu koklayarak sarho oluyordu. Evet. zaman, kim ne derse desin, Trkiye iin alyordu. Eh son zafer Trklerindi. Kzm KarabekirMn, Mustafa Kemal'in yerine 3. ordu (9. ordu, sonraki bir emirle 3. orduya evrilmiti) Mfett i l i i ne atanmasndan iki gn sonra. 23 Temmuz'da Erz u r um Kongresi, parlak enliklerle ve ordunun bsbtn gze arpan desteiyle ald. 23 Temmuz hrriyet devrimi bayram da mahsustan kongrenin al gnne rastlatlm ve yaplan byk e n l i k l e r i n merutiyet bayram iin mi kongrenin al dolaysyle m olduu su gtrr bir d u r um almt. Erzurum halk, bu enliklerin neden yapldn yakndan biliyordu. Onlar, bayram kongrenin al erefine Sapyordu. Kzm Karabekir, Sansaryan Ermeni okulunu day

a t p detmi ve kongrenin burda yaplmasn salamt. Kongrenin yaplmamas iin stanbul hkmetinin stste gnderdii emirler Kzm Karabekir'e vzgelmit i . Btn resm memurlar trene katld gibi, al treninde kolordu bandosu da neeli ve coturucu marlar almaya balad. Btn kongre yeleri Sansar/an okuluna girerken Kzm Karabekir'in ihtiram ktasnca selmlandlar. Bylece, Trk ordusu da halkn ihtill liderlerini saygyla selmlayarak onun yanbanda olduunu korkmadan ve ekinmeden herkese gstermi oldu. O gn Erzurum'un en gzel gnlerinden biriydi. Gk bulutsuz ve koyu mavi. Dumlu dandan esen serin bir 544 imal rzgr ovay yalyor ve bu bin yllk Trk ehrine bir tazelik veriyordu. Sabah saat on birde balayacak olan kongrenin yeleri erkenden imdiki yap-usta okulunun yerindeki pek mtevazi mektepsin bahesinde kurulmu adrlar altnda toplanmaa balamlard. Btn yzlerde esasl kararlar vermeye hazrlanm insanlarn ciddilii grnyordu. Erzurum Mdafaay Hukuk Dernei, bu yapnn kk bir odasnda geici bir bro kurmutu. Dernein cretli ktibi evri efendi, her zamanki c i d d i l i i y l e gzlerinde gzlkleri masasnn nne oturmu, yelerin bir cetvelini dolduruyordu. Pek mtevazi mektepsin takriben on iki metre geniliinde ve yirmi metre uzunluundaki salonun dou tarafna am tahtasndan bir reis, iki ktip krss yaplm

ve al gn iin bu krsler hali seccadelerle rtlmt. Salonun dier ksmna yzleri krsye doru gelmek zere basit ve yine am tahtasndan mektep sralar d i z i l m i t i . Duvarlar, pencerler plakt. Gz ve gnl oyalayacak ne bir resim, ne de bir yaz vard. Btn delegeler, mrlerinde ilk kez ok nemli bir ile karlam k i i l e r i n dncelilii ve arball iindeydiler. Bahede grup grup toplanp teden beriden konuuyor, sonra kongre salonunu grmek iin ieri giriay ve kahveleri okulun bahesinde ayakta ierek yaaylarndaki en nemli ie girimek zere hazrlanyordu. Bu srada, birka i f t atn ritmik ayak sesleri iitildi ve gzel araba, okul bahesinin nndeki yolda durdu. En nde kolordunun muhteem denecek kadar gzei ve ssl arabas duruyordu. imdi, btn delegelerin gzleri o yandayd. Soluk almadan bekliyorlard. ncelmi, uzam, sarn yz, mavi gzleri ve stndeki mirliva niformasyla Mustafa Kemal, ilk nce arabadan indi. Arkasndan krmz, yuvarlak yz ve grbz vcuduyla Kz m Karabekir, inerek onun yanbanda yrmeye balad. Arkalarndan da bir yaver inmi, onlar izlemeye balamt. Arkadaki arabalardan da Rauf beyle b i r l i k te herkes, kendilerine ikram olunan 545 2/F.: 35 Mazhar Mfit, brahim Sreyya beyler ve paalarn ma iyetinden bir iki kurmay subay inmiti.* Mustafa Kemal'in paa niformas zerinden sarkan

Fahri yaveri Hazreti ehriyar kordonlarna btn delegeler deiik duygularla bakyorlard. Uzun boylu, ok yakkl ve kara gzl Rauf beyin srtndaysa, kendisine ok yakan koyu renkli sivil bir giynek vard. Mdafaay Hukukular, hemen koarak Mustafa Kemal'le Kzm Karabekir ve Rauf beyi bahenin ortasnda karladlar. Btn delegeler, iki sra olarak kongre salonuna giden kapya ak bir koridor braktlar. Mustafa Kemal, bu koridordan geerken hepsinin ayn ayr elini skyor ve gerekince alak sesle bir eyler konuuyordu. Yz. iine girdii iin nemince sertti. Salona giden ka, pnn yanndaki aalarn altnda bir grupla konumaya dald. Kongre, on birde balayacakt. Dakikalar hzla akyordu. Bu srada Kzm Karabekir ve arkasndaki kurmay subaylar, Mustafa Kemal'i ve delegeleri selmlayarak arabalarna bindiler ve g i t t i l e r . Saat tam onbirde Mustafa Kemal bata olmak zere Rauf bey, Amasya delegesi Sreyya Yiit ve btn delegeler salona girerek yerlerini aldlar. Mustafa Kemal Paa, n sralardan birinde oturan Erzincan delegesi eyh Hac Fevzi efendinin yanna oturdu. Delegeler arasnda en yals Trabzonlu Eyp oullarndan zzet beydi. zzet bey, Erzurum Mdafaay Hukuk'una bir cemile olmak zere bu hakkn Raif efendiye brakmt. Raif efendi, krsye geldi. Bir iki sz ile kongrenin aldn ve bir bakan seilmesi gerektiini bild i r d i . Seimden nce iran delegesi mft Hasan efend

i , ok gzel Trke bir dua okudu. Bu da kongreye manev bir hava getirdi. Kongreden nce birok mrn krn edildii halde y i ne de Mustafa Kemal, oy birliiyle bakan seildi. Bakanlk krssne kt. Al nutkunu okumak zereydi. zerinde yine paa giynei vard. Askerlikten resmen ayrld halde srtndaki paa giyneini ve padiahn fahri yaveri olduunu gsteren atafatl kordonlar henz tkarp atamamt. Bunun iki t r l nedeni vard: Bir kez, s r t na giyecei bir kat sivil giynei yoktu. Sonra, kendisindeki pek kkl bir dncenin emrindeydi; bu trl resm niformalarla byk etki yaplabiliyordu. Ama iin de her ey meru olduuna gre birka gn daha bu byk etkili giynekten yararlanmak gnah m olurdu? Mustafa Kemal, ne yazk ki, daha azn ap bir i f t sz sylemeden ilk kafa tutma ve kar gelme olayyla karlat: Gmhane delegesi Zeki bey ona : Paa, evvel arkanzdaki elbisenizi ve gsnzdeki kordonunuzu karn da sonra riyasete balayn. Tahakkmden korkuyoruz, dedi. Bu szler, koca salonda buz gibi bir hava yarattysa da yaay sresince pek ok i r i k y m hasmlarn ve rakiplerini kolayca gslemesini bilmi olan Mustafa Kemal, ufak bir duraklamadan sonra fkelenmenin yeri olmadn anlad ve derin sesiyle elindeki kttan al nutkunu okumaya balad. Muhterem murahhas efendiler! Kongremiz heyet riyasetine cizlerini intihap eylemek

s u r e t i y l e gsterilen asar itimat ve tevecche hassaten teekkr ederim. Bu mnasebetle baz maruzatta bulunmak isterim. Efendiler! T a r i h ve hadisatn evkiyle, bilfiil iine dtmz bugnk kanl ve kara tehlikeleri grmeyecek ve bundan mteheyyi ve mteessir olmayacak hi b i r ' v a t a n p e r v e r tasavvur, edilemez. Harbi umuminin sonlarna doru milliyetler esasna mstenit vaadler zerine hkmeti Osmaniyemiz de dilne bir sulha nail olmak emeliyle mtarekeye t a l i p oldu. s t i k l l urunda namus ve ehametiyle dven milletimiz, 30 Terinisani 1334 te (1918) imzalanan mtarekename ile silhn elinden brakt. Devletlerin ahsiyeti mneviyesi ve vazilimza murahhaslarn namusu zatileri zaman ve kefaletinde bulunan ibu mtarekename ahkm bir tarafa braklarak i t i l f devletleri kuvay askeriyesi payitaht saltanat ve mak a m c e l i l i k i l f e t olan stanbul'umuzu igal e t t i . Gn ge547 t i k e artan bir iddetle hukuku hilfet ve saltanat, haysiyeti hkmet, izzeti nefsi millimiz tecavz ve taaddilere urad. Tebaay Osmaniye'den olan Rum ve Ermeni anasr, grdkleri tevik ve mzaheretin netyiciyle de namusu millimizi cerihadar edecek taknlklardan balayarak nihayet hazin ve kanl safhalara girinceye kadar kstahane tecavzata k o y j l d u l a r . Fakat, derin bir telehf

ile itiraf etmeliyiz ki, bu cretler, sekiz aydanberi. b i r b i r i n i takiben mevkii iktidara gelen, murakabeyi milliyeden azade hkmat morkeziyenin, birinin dierinden daha fena olarak gsterdii zaaf ve ciz asarndan ve p a y i t a h t t a ve baz matbuatta grlen pek mezmum iht i r a s a t t a n ve vicdan millnin inkr, kuvay milliyenin ihmal olunmasndan ni vs'at bulmutur. S a l i f l a r z esbap ve payitaht saltanatn da mahsur ve tamamiyle murakabeye tbi kalmas yznden artk, bu vatanda mukaddesat ve mukadderata sahip bir kud-" ret ve iradei milliyenin mevcut olmad zehab btl hkmran olmu ve cansz bir vatan, kansz bir millet nelere mstahak ise bimuhaba onlarn t a t b i k a t n a itilf devl e t l e r i n c e balanmtr. nkisam vatan mevzuu bahis ve karar olarak vilyat arkiyemizde Ermenistan, Adana ve Kozan havalisinde Kilikya namlarna Ermenistan, garb Anadolu'nun zmir ve Aydn havalisinde Yunanistan, Trakya'da payitahtmzn kapsna kadar kezalik Yunanistan, Karadeniz sahillerimizde Pontos krall ve ondan sonra kaian bakiyei aksam vatanda da ecnebi igal ve himayesi gibi a r t k 650 senedenberi mstakilen saltanat srm ve tarihi adl celdetini . v a k t i y l e Hindistan hududuna, Afrika'nn ortasna ve Macaristan'n garbine kadar yrtm olan bu milletin esarete, klelik payesine indirilmesi ve nihayet, bu devletin sahifei tarihini kapatarak mezar ebediyete defnetmek gibi insaniyet ve medeniyetle ve alelhusus

milliyet esasatiyle kabili telif olmayan emeller, cay kabul ve tasvip bulmu ve grlyor ki tatbikat devresi de balamtr. . Bu tatbikat, bu anda gzmzn nnde hazin bir 548 s u r e t t e cereyan ediyor. zmir, Aydn, Bergama ve Manisa havalisinde imdiye kadar b i n l e r l e analarn, babalarn, kahramanlarn, ocuklarn revan olan hnu pki. Aydn gibi Anadolu'muzun en gzide bir ehrinin Yunanllarn zal im ve atein t a h r i b a t n a kurban oluu, muhtelif aksam memleketin talyan ve saire igali altna aln ve dahile d o r u e l im bir s u r e t t e muhaceret yaplmas, elbette gayreti Allah'a ve gayreti j n i l l i y e y e dokunmutur. Efendiler! M a l m hakayktandr ki: Tarih, bir milletin kann, hakkn, varln hi bir zaman nkr edemez. Binaenaleyh, byle bir nikab batln arkasndan vatanmz ve m i l l e t i m i z aleyhinde verilen hkmler, kanaatler, muhakkak mahkmu iflstr. Ve te btn bu menfur zulmlerden ve bu bedbaht tacizlerden, tarihimize kar reva g r l e n hakszlklardan mtessir olan vicdan, mill, nihayet sayhay intihakn ykseltmi ve mdafaay hukuku m i l l i y e ve muhafazay hukuku milliye ve mdafaay vatan ve Reddi lhak gibi muhtelif namlarla ve fakat, ayn mukaddesatn temini syaneti iin tebarz eden mill cereyan, btn vatanmzda artk bir e l e k t r i k ebekesi haline g i r m i bulunuyor. te, bu ebekeyi azimkranenin vcuda

g e t i r d i i ruhu c e l d e t t i r ki, mbarek vatan ve mill e t i n mukaddesatn tahiis ve himayeye mstenit son sz syleyecek v e hkmn t a t b i k e t t i r e c e k t i r . Efendiler! Vaziyeti umumiye ve hususiye h a k k n d a , c m l e n i z ce m a l m olan baz hususat burada tekrar hatrlatmay faideden kli b u l m u y o r u m : A) Drt aydan beri Msr'da istikbali m i l l i n i n temin ve i s t i r d a d i i n pek kanl vakayi ve i h t i l a l t d e v am ediyor. Nihayet, ngilizler t a r a f n d a n blttevkif Malta'ya gt r l m murahhaslar t a h l i y e olunmu ve Paris sulh konferansna azimetlerine muvafakate mecbur olmulardr. B) Hindistan'da istikll iin vasi mikyasta ihtilller oluyor. Maksad milllerine vusul iin bankalar, Avrupa messesat. demiryollar bombalarla t a h r i p ediliyor. C) A f g a n i s t a n ordusu da ngilizlerin milliyeti imha 549 s i y a s e t i n e kar- harbediyor. ngilizlerin bel baladklar hudut kabailinin dahi A f g a n l l a r a itirak ettiini ve bu yzden ngiliz askerlerinin dahile ekilmeye mecbur olduunu ngiliz gazeteleri itiraf etmilerdir. D) Suriye'de ve Irak'ta ngilizlerin ve ecnebilerin tah a k k m ve idaresinden tekmil Arabistan hali galeyandadr. Arabistan'n her yerinde ecnebi boyunduruu reddolunuyor. Yalnz refah ve saadeti memleket iin ecnebiler in iktisad, mran. meden vesaitinden muavenete nza gsteriliyor.

Badat ve am itimai umumleri her tarafa bu karar neretmitir. E) Ahiren, devletler arasnda hasl olan rekabet m-' nasebetiyle ngilizlerin Kafkasya'dan kamilen ekilmesine karar verilmi ve t a t b i k a t bir mddettenberi balamtr. talyan kuvvetlerinin Batum t a r i k i y l e Kafkasya'ya gelmesi mukarrer ise de talya'daki ve Kafkasya'daki ahval i ' dahiliye mnasebetiyle bu kararn tatbikinden korkuyorlar. F) stiklli millilerini tehlikede gren ve her t a r a f t a n i s t i l ya maruz kalan Rus milleti, bu tahakkm umumiye kar btn efrad milletinin kudreti mterekesiyle arpp ve umumun malmu olduu vehile bu kuvvet kendi memleketleri dahilinde galebe alm ve kendi zerine musallat olan milletleri de dairei nfuz ve sirayetine almakta bulunmutur. G) imdi Kafkas, Azerbaycan ve Grcistan birbirl e r i y le i t t i h a t ederek mevcudiyeti milliyeleri aleyhine yrmek isteyen Denikin ordusunu harben tazyik ve Kara eniz sahiline srmtr. H) Ermenistan'a gelince: Bir f i k r i istil perverde eden rmeniler, Nahcivan'dan Oltu'ya kadar btn ahalii islmiyeyi tazyik ve baz mahallerde k a t l i am ve yomagerl i k te bulunuyorlar. Hudutlarmza kadar isimlan mahva mahkm ve hicrete mecbur ederek vilyat arkiyemiz hakkndaki emellerine doru emniyetle takarrp etmek ve bij" t a r a f t a n da drt yz bin olduunu iddia eyledikleri Osmanl Ermenisini bir i s t i n a t k h olmak zere memleket

i m i z e srmek istiyorlar. 550 Karadeniz'in garp tarafndaki vakayie gelince: Mac a r ve Bulgarlar memleketlerinin mhim bir ksmn istiJ etmek isteyenlere kar btn mevcudiyeti milliyeler i y l e arpyorlar. Meri nehri garbinde, yani Balkan Harbi'nden evvel devletimizin maliknesi olan garb Trakya'nn Bulgarlard a n alnarak Yunanllara verilmesi dveli i t i l f i y e c e karargir olmasndan nai harekt t a t b i k i y e balam ve Yunan igal kuvvetlerine kar Bulgar kuvay milliyesi tarafndan takviye edilen Bulgar kuvvetleri, garb Trakya mntakas dahilinde verdikleri muharebat neticesinde mteaddit Yunan frkalarn defetmitir. Vaziyeti hususiyemize gelince: Daha dersaadetten kmadan evvel vatan ve milletin arei tahlisi hakknda b i r o k ricali mes'ule ve muktedire ile grlmt. Pay i t a h t t a k i mneverann ve din ve devlete hizmetleri mesbuk zevat liyenin mesaii masrufeleri kymettar olmakl a beraber tesir ve murakabe altnda mahsur bir muhit, kendilerini daima tehdit ve akametle mteessir etmektedir. Her halde mukadderata hkim bir idari milliyenin mdahaleden masun bir surette zuhuru ancak Anadolu'dan mntazardr. Buna istinadendir ki bir ray millnin vcudunu ve ancak kuvvetini iradel milliyeden alacak mes'ul bir hkmetin mevcudiyetini talep etmek, bilhassa s o n zamanlarda payitahtn hemen tekmil tabakat mt

e f e k k i r i n i iin bir f i k r i sabit halini almtr. urada ackl bir hakikat olmak zere arzedeyim ki memleketimizde klliyetli Ermeni paras ve bir ok propagandalar cereyan ediyor. Bundaki gaye pek aikrdr ki hareketi milliyeyi akm brakmak, amali milliyeyi f e l ce uratmak. Yunan, Ermeni amalini ve baz aksam mhimmei vatan igal gayelerini tekil etmektir. Bununla beraber, her devirde, her memlekette ve her zaman zuhur ettii gibi bizde de kalp ve asab zayf, gayr mdr i k insanlarla beraber vatansz ve ayn zamanda refah ve menfaati ahsiyesini vatan ve milletinin zararnda arayan esafil de vardr. ark umurunu tedvirde ve zayf nokt a l a r arayp bulmakta pek mahir olan dmanlarmz, 551 memleketimizde bunu adet bir tekilt haline getirmilerdir. Fakat, mukaddesatnn gayei necatiyle rpnan bt n millet, ibu tariki azim ve mcahedesinde her t r l mevanii muhakkak ve mutlaka krp sprecektir. Btn bu gayeleri istihsal iin vakf amal eyleyen milleti necibemizin iinde bir ferdi mill gibi almakt a n mtehassl zevk ve mubahat burada kran ve mefharetle arzeylerim. En son olarak niyazm udur ki Cenab Vaciblaml hazretleri, habibi ekremi hrmetine bu mbarek vatann sahip ve mdafii ve diyaneti celilei Ahmediye'nin il yevmlkyam harisi esdak olan milleti necibemizi, makam saltanat ve hilfeti kibriyay masun ve mukaddesatmz

dnmekle mkellef olan heyetimizi muvaffak buyursun!.. Amin! * Mustafa Kemal'in nutku, birok yerlerinde alklanmsa da bittikten sonra, genel bir alk, okunan nutkun dorulandn gsterdi. Sonra, birka komisyon seildi. Bu cetvelleri, dernein sekreteri olan Dursun olu Cevat bey kaleme ald. Bu srada, bir delege Tekiltta kaza idare heyetler i n d e kaymakamlarn reislik ve askerlik ube reislerinin i k i n c i reislik, vilyetlerde valilerin reislik ve ahz-asker d a i r e reislerinin ikinci reislik vazifelerini grmelerini nerdi. Oysa, Mdafaay Hukuk, halkn barndan fkrm bir r g t t . Bu delegenin ileri srd dnceyi benimsemek, rgt daha imdiden brokratlarn ya da Osmanl devletinin eline vermek demekti. Belki de dalgnla geldiinden Rauf bey de bu dnceyi benimser grnnce iin rengi deiti. Rauf bey, kongreye kendini ok sevdirmiti. Hal ve tavr, mtevazilii, azalara sayg ve sevgi telkin etmiti. in derinlerini dnemeyen birka delege daha bu dnceyi benimsemekte gecikmedi. Bunun zerine Er552 zurum ve Trabzon r g t l e r i , ipin ucunu elden karmamak iin davranmak zorunda kaldlar. Hemen her iki rgtn hatipleri sz alarak krsye

ktlar. Birinciler, tezlerini ylece savundular: Onlarn rgt bir halk rgtyd ve b biimde korunmalyd. Sonra, kaza ve vilyetleri yneten yksek mlkiye memurlar, hep stanbul hkmetinin adam ve onun emrindeydi. Bunlarn eline verilen rgtn yozlaaca ve ilk sahiplerinin elinden kurtulaca belki de ilk sahiplerine kar dnecei meydandayd. Bu, en sonra yava yryen bir ihtill davranyd. Hi bir ihtill rgt ba ama tutulan kimselerin adamlarna emanet edilebilir miydi? Bu, rgtn daha ilk admnda lm demek deildi de neydi? Mdafaay Hukukularn karsndakilerin de bir tezleri vard: Eer dedikleri gibi yaplacak olursa Anadolu'daki -hkmet memurlar daha imdiden rgte balanm olacaklard. Sonra delegeler hep halktan seileceinden ve ounlukta da bulunacaklarndan bir tehlike dnlemezdi. ki grup, bylece sert bir tartma srdrmekteydiler ki Mustafa Kemal, duruma el koymann gerektiini anlad ve hemen oturuma bir saatlna ara verdirdi. Ufak bir operasyonla kongrenin gvdesinde kangren olan bu kk paray kesip atmakta gecikmedi. Bu sorunun yalnz Rauf, Servet, Kzm, Necati ve Dursunolu Cevat bey arasnda konuulmasn istedi. Bunlar, ii komisyon odasnda tartmaya baladlarsa da bir adm ilerleme olmad. Her iki grup da dncesini iddetle savunuyordu. Mustafa Kemal, bu srada komisyon odasna girdi:

Rauf beyi aradan karmakla bu iin tavsayacan biliyordu. Bunun iin tartmay biraz dinledikten sonra Rauf beyi odann bir kesine ekti ve yine de Cevat beyin iitebilecei bir sesle ona yle dedi Raufcuum, srar etme, bu mesele bana o kadar ehemmiyetli grnmyor. Biz, bir iken be, be iken bin olmak istiyoruz. Tekliflerini kabul et, krlmasnlar. Bundan sonra, tartma yeniden balad. Mustafa 553 Kemal, biraz d a h a d i n l e d i k t e n sonra ortaya : Ltfer abuk b i t i r i n d e toplanalm! diyerek odadan kt g i t t i. Rauf bey de ii tatlya balamann gerektiini anlam ve tartmada sivri bir u olmaktan kmt. Bylece, Mdafaay Hukukularn korktuktan tehlikeli dnce de karar d u a m u n a gelmeden grleyip g i t t i . Cevat bey ve arkadalar da durumu kurtarmak iin kimi szck ve tmcelerde ufak tefek deiiklikler yaparak nizamnameyi ortaya sundular ve bu olduu gibi benimsendi. Nizamname konuulduu srada nemli bir olay daha meydana geldi. mer Fevzi bey, Giresun delegesi Doktor Naci bey ve birka arkadayla b i r l i k t e kongreye Mdafaay Hukukularn hazrlam olduu nizamnameyi baltalayc bir tasar sundular. Bir siyas parti tzn andran bu tas a r , Toplayc olmaktan ok datcyd. Mdafaay Hukuku

ar gibi Mustafa Kemal ve arkadalarnn da dnd gibi, bu tasar, salt kongreyi baarszla uratmak zere eytanca dnlmt. Bunu dndrecek nedenler de eksik deildi. O gnlerde Yarbay Ravvlinson da Erzurum'da bulunuyordu. Bir dolaplar evirdii kuk u s u n ! uyandryordu. Kongre delegelerinden kimisiyle konuup grt de gzden kamamt. Mustafa Kemal'in, kendisinden kukulandn anlayan mer Fevzi ve arkadalarnn karmak istedikleri grlt. Mdafaay Hukukularn iddetli kar koymalaryla bastrld; kongre, y i n e normal gidiine balad. mer Fevzi bey, avukat ve gazeteciydi ve korkun bir ttihat dmanyd. Dnya sava iinde Rumlarn srlmelerine, Ermeni aznlnn srlp ldrlmesine kar pek ok atp tutmu ve ttihatlarn dmanln stne ekmiti. Delimen tabiatl bir adam olan mer Fevzi bey, ttihat dmanlnda o denli ileri gitmiti ki memleket uruna olumlu bir sz syleyen, dmana kar direnmek isteyen her yurtseveri bir ttihat ve vatan haini olarak gryordu. mer Fevzi bey, btnyle 554 istanbul'un etkisi altnda ve onlarn gizli grevlisi olarak Erzurum'a gelmiti. Btn niyeti delegeler arasnda propaganda yapp panik yaratarak kongreyi datmak, Kzm Karabekir'le Mustafa Kemal'i elleri brnde ortada brakmakt. Daha ilk gnlerde Kzm Karabekir'in karsnda yapt kla mimlenmi, imdi de kongreyi baltalamak

zere birka arkadayla sunduu uursuz neri i le Mustafa Kemal'ce mimlenmi bulunuyordu. Kurtulu Sava sresince mer Fevzi'nin daha birok oyunlar grlecektir. Yalnz, bu nerinin kongreye sunuluu, Must a f a Kemal'i .hemen uyarmt. Bu zehirli mantarn trn ve gcn renmek merakna derek hemen o ak am mer Fevzi'nin yatp kalkt odann penceresine vararak cam t k l a t t . mer Fevzi, Mustafa Kemal'in geldiini grnce ard. Etekleri zil alarak kalkp kapy a t . Mustafa Kemal, durgun ve bir eyler belli etmeyen sesiyle:' Bir ayn imeye geldim, mer bey! dedi. . Buyurun, paam; ho geldiniz. Mustafa Kemal, odaya girip bir keye oturdu. Hal hatr sordu. Havadan sudan konutular. mer Fevzi de b i r tartma kaps amaktan dikkatle saknd. Demli aylar geldi, itiler ve karlkl sigaralarn t t t r d l e r . Must a f a Kemal de dikenli bir konu zerinde durmadan konukluun bitmesini bekliyordu. O, bu z i y a r e t t e n ok bir ey beklemiyor, yalnz, niteliini, dn yapsn ok derinden sezdii bu tehlikeli adam, ufak tefek tanklk afyonuyla uyuturup pek zararl o l m a k t a n karmaya alyordu. ki eski dost gibi karlkl konutular. mer Fevzi, elden geldiince sayglyd. Mustafa Kemal'in uzun tebihi dakikalar boyunca tek bana sessizlii bozmak zere sakrdyordu. Konutuklar konular pek dikenli olmamakla birlikte yine de epeyce eyler zerinden kvlcmlar

kararak getiler. Ge vakit, Mustafa Kemal, yatakhanesine dndnde konutuu adamn ba ezilec e k zehirli bir ylan olduunu anlamt. Ertesi gn de mer Fevzi bey kongreyi dinamitlemek isteyen arkadalaryla sunduklar nerinin tartmasn 555 g r l t ile yapmaktan ekinmediler. Mustafa Kemal, hi sesini karmadan onlarn patrtsn uzaktan uzaa dinledi. Yine, gecenin karanlnda mer Fevzi'nin camn taklatt: mer Fevzi bey, bir bardak ayn imeye geldim. Buyurun, paam! Yine karlkl oturan iki adam, ilerindeki fkeyi ve hric gizleyerek aylarn itiler, havadan sudan konutular. Mustafa Kemal, krk yllk ahbap gibi onun elini skarak ayrldnda horoz sesleri Erzurum'un koyu karanl n scak sesleriyle kl bir rmcek a gibi ryorlard. * ** Kongre yelerinin dinlenmesi iin okulun bahesinde kurulan adrlardan birinde hararetli bir konuma vard. Mustafa Kemal, adrlarnda oturup dinlenen, ay-kahve ien ve salonda konuulan konular zerinde rtular, dorulamalar yapmakla vakit geiren kongre delegelerini kaplarndan ban uzatarak selmlyor, gnl alc, ho szler syleyerek dolayordu. Bylece her t o p l u l u k l a k i mi sorunlar zerinde ayakst yle bir iki lf ederek geiyordu.

Her t r l konumada ruhunun derinliklerinde gizlenmi gereklerden ve dorulardan birkann tohumunu serpmekte de kusur etmiyordu. Bylece dolap duran Mustafa Kemal, Mdafaay Hukukularn topluluuna da urad. Birisi yeni ajans haberlerini okuyor, brleri de dinliyordu. Bu haberler iinde onlar en ok ilgilendiren biri vard ki zerinde oka durmak zorunda kaldlar. . Erzurum'a yeni bir vali daha geliyordu. Ajans, stanbul'dan yola ktn sylyordu. Bunun ad da Sivas v a l i s i n in ad gibi Reit Paa'yd. Reit Paa, yola kmadan nce padiaha kabul edilmi ve ondan direktif almt. Erzurum'a her halde babasnn hayrna gelmiyordu. Bir eyler yapmak iin rpnaca belliydi. Mustafa Kemal, tam haberin zerine gelmiti. O, artk, Anadolu'ya her yeni gnderilen valiyi kendisini yakalamak, yapaca ileri aksatmak zere yola km bir dman, bir cellt 556 o l a r a k dnyordu. Baka t r l de olamazd. imdi, artk, sarayla baa ba, die di dvlyordu. , diplomasi alanndan km, eldeki gleri ve kozlar kullanmaya gelip dayanmt. Saray, onu bir eline geirirse a r t k ne olaca, zerinde oka dnmek gerekmezdi. Hoca Zeynelabidin'le Nemrut Mustafa Paa, onu ilk tesl im alacak c e l l t l a r o l a c a k t . Bunun in M u s t a f a Kemal, bu ilerde Kzm Karabekir gibi liberal dnemiyordu. Kendisi, artk su gtrmez bir i h t i l l c i y d i . Kzm Karabekir ise, hl, yapacaklarn legal yollarla yapmay dnyordu.

Bunun iin de Mustafa Kemal'le aralarnda g i z l i d e n gizliye ve kyasya bir mcadele balamt. Bunu ikisinden baka bilen de yoktu. Kzm Karabekir, onun eskiden etkisi altnda kald o t o r i t e s i n i krp atacak g c kendinde bulamyordu. Must a f a Kemal de Kzm Karabekir'in elinde bulundurduu a s k e r i gc ve onun bu blgedeki kkl prestijini hie saymak tehlikesini gze alamyordu. Zaten bu denli sama bir ey de olamazd. Her iki lider de kendisini dvann ampiyonu olarak gryor ve tekini kendi hesabna ve en elverili biimde, en verimli biimde kullanmann a r e l e r i n i aryordu. Her ikisi de birbirinden korkuyor ve b i r b i r i n i gz hapsinde bulundurmaya alyordu. Must a f a Kemal'in Kzm Karabpkir'den olan korkusu akt. O. insan ruhunun kanunlarn ovucunun izgileri gibi yakndan biliyordu. Btn bu kark mekanizmay yalnz b i r kmencik dmeye basarak kmldatabilir, altr a b i l i r d i n i z . Bu dme, hrs denen manivelann ucundan baka bir ey deildi. Pek ok iyi huylara ve erdemlere s a h i p olan Karabekir, kendisini tutup stanbul hkmet i n e teslim edebilirdi. O, Rumelili olduundan biraz da komiteci gibi dnmek zorundayd. En. yakn arkada, uykuda ban tala ezebilirdi. Mustafa Kemal, nceden beri Kzm Karabekir'in, hrslarn maskelemek ve frenlemekteki b e c e r i k l i l i i n i yakndan biliyordu. Hi. douda ayr bir devlet kurmak isteyen ve bunun iin eline kimi o l a n a k l a r geirmi olan bir adam. bu olanaklar ve hkmetme

aralarn, kendisinden daha yksek erdemlere 557 sahip olsa bile. t u t u p bir bakasna kendi eliyle verir miyd i? Kzm Karabekir. Mustafa Kemal ve Rauf bey gibi iki ar skleti Erzurum'a, ayana dek getirmi ve dvasnda kullanmak iin ilk adm atmt. Yalnz, kendisinden daha stn glere sahip olduklar hemen anlalan bu i k i adam, daha ok Mustafa Kemal'i nasl idare edec e k t i ? O, olup b i t t i l e r i y le tannm bir kumandan, ele avuca smaz bir zekyd. Bunun iin bir g n l k yaayn t a m bir kontrol altna aldrmak istedii Mustafa Kemal'in hizmetine Ali avu diye birini vermiti. Mustafa Kemal'in yle ok tecrbeleri vard ki daha ilk gnden bunu. kendisini gzetlemek iin yanna verdiklerini anlam ve rkmt. Hem ihtillci, hem cesur, hem de biraz rkek ve korkak olmak zorundayd. En yakn arkadandan kukulanmak ve herhangi bir komploya kar her zaman uyank ve hazrlkl bulunmak gerekiyordu. Kzm KarabekirMn hkim olduu blgede Mustafa Kemal'e srasnda destek olacak hi bir kuvvet yoktu. Binde bir belki ile bir komploya ya da bir tehlikeye kar kendisini koruyacak hi bir kuvvetinin olmay, bir ihtillci b i l i n c i y l e , onu dndrmekten uzak kalmyordu. Deli Halit beyin, Bayburt'ta saklandn renince ondan yararlanmay dnd. Onu eski ikinci ordudan tanyordu. Bu son derece atak ve yrekli adam, stanbul hkmetince

t u t u k l u olarak istendiinden Kzm Karabekir, onu Bayb u r t ' t a gizlenmeye kandrmt. olarak orada bekleyip duruyordu. Bylece yararsz bir adam grmek istediini Kzm Temmuz'da onu Erzurum'a Mustafa Kemal, Halit beyi Karabekir'e sylemi, o da 10 a r t a r a k Mustafa Kemal'le gcrtrmt.. Mustafa Kemal, sonradan Halit Paa olan bu Halit beye salt can kaygusuyla yle d e m i t i : Sen de, ben de menkbuz. stanbul hkmeti bizi istiyor. Gnn birinde Karabekir bizi tahtelhfz stanbul'a gnderebilir. kimizin istikbali ayn dnmeye ve ayn almaya bizi mecbur ediyor. Karabekir'e itimat etme. u ifreyi al, icabnda arkta vaziyete hkim olman t e m i n et. cabnda talimat ve ileri sana yazarm. Mustafa Kemal. Deli Halit denen bu yiit askerle yle byle anlam gibiydi. Tam o srada azledilen Erz u r um Valisi Mnir beyin yerine Mithat bey adl yeni bir valinin yola karld renilmiti. Mustafa Kemal, artk, stanbul hkmetinin Anadolu'ya gnderdii her i n sanda bir suikast hayali grmeye balamt. Bunun iin bu yeni valinin, ilerini bozmaya geldiini dnmeye ve bunu atlatmaya karar vermiti. Kzm Karabekir, onun i i n iyi bir icra arac deildi. O, birok ileri normal bir devlet ve hkmet mekanizmas iinde alyormu gibi

dnyor ve yapyordu. Bunun iin, Mustafa Kemal, Hal i t bey, Erzurum'dayken Mithat beyi Erzurum'a varmqdan t u t u p ters yz stanbul'a gndermesi iin emir vermiti. Halit bey, st olarak Kzm Karabekir'e bal olduundan bunu hemen ona tlatm ve Mustafa Kemal'in vermi olduu emri uygulamas iin ondan emir almt. Mustafa Kemal'in buna krlmamas ve kzmamas dnlemezdi. Askerlikten ayrlmakla beraber o hl kendini hepsinin st olarak gryordu. lerinde Rauf ve Kzm K a r a b e k i f i n de bulunduu nemli bir t o p l a n t da hepsinden bu sz almt. O, rtbesiz de hepsinin ba ve kumandan saylacakt. Oysa, imdi Karabekir Paa, st bir kumandan grevini Mustafa Kemal'e kar da uygulamak iin kararl grnyordu. Kendi haberi olmadan Halit beyle. Vali Mithat bey iinin konuulmas, onu yalnz fkelendirmemi, gazaba getirmie benziyordu. Henz, bunlarn, paada uyandrd gazap dinmeden Mustafa Kemal, hepsinin stne ty diken bir yeni pot (!) daha krmt. Halit beyin kendisine salklad nl Ebulhindili Cafer bey etesi eliyle Elaz Valisi Ali Galip'i ldrtmeye kalkmt. Cafer bey, Erzurum'dan Harput'a doru yola kmken bunu haber alan Kzm Karabekir'ce geri dndrlmt. Mustafa Kemal, bir valiyi l d r t m e k i i n tek bana nasl karar verebiliyordu? te. bunu Kz m Karabekir'in akl bir t r l almyordu. Ordu mfettilii sorumluluu kendisindeydi. Bunun 559

i i n her eyin ona danlmas gerekliydi. Mustafa Kemal, neden bundan yan iziyordu? Mustafa Kemal, Ali Baavu'un resm bir espiyon olduunu anladktan ve doruluuna inanarak verdii emirlere Kzm Karabekir'ce kar durulduunu grdkten sonra kalbine stste koyduu mimler g i t t i k e artmaya ve midesi adamakll bulanmaya balamt. Kendisini ldrmek iin ta Sivas'tan beri hi olmazsa dnceleriyle hazrlanan ve yarn bana byk bir i aabilecek kratta bir adam olan Vali Ali Galip'i ldrmek, onun en doal hakk deil miydi? Bu herif, bal gibi Damat Ferit'in polis kpeiydi. Damat Ferit, u sr a d a Mustafa Kemal'i eline geirse asmayacak myd? Demek ki Kzrm Karabekir, kendisi zerinde o t o r i t e kurmaya ve akas onu gtmeye hevesleniyordu. Bu da h i bir vakit olmayacak bir iti. te, Dursunolu Cevat ve Necati beylerin ajans ha-" herlerini okuduklar adrda Mustafa Kemal'in ald Val i Reit Paa haberi, kendisini bu nedenlerden dolay der i n d e n ilgilendirmiti. Bu da yeni bir kaygu kaynayd. adrdakiiere: Bu Reit Paa'y iinizde tanyan var m? Ne bi im bir adamdr? diye sordu. Necati bey, onu tandn syledi. Reit Paa 1328 ylnda Erzurum'da valiydi. O zaman bile tkenmi bir ihtiyard. Niin sordunuz bunu paam? Mustafa Kemal:

 Eer iimize zarar verecek bir adamsa Trabzon'dan stanbul'a iade edelim, bamza i amasn! dedi. Bu srada Rize delegesi Necati Hoca a t l d : Paam zlmeyin, dedi, icap ederse Kop danda temizlenir.] Bu adam, eski b i r i y d i . Piyerlermit ;eteci ve tekilt mahsusaclardan lakabyla tannyordu. Yalnz, Piyer ler r r i i t ' in sev inc i yar da kald . Mu s t a f a Kemal: Hoam, ne "diyorsun? dedi. Kuttai t a r i k l i k ederek 560 adam m vurduracaz? Bu memlekette hkmsz adam ldrlmez. Vatanda ancak mahkeme kararyla cezalandrlr. Devlet adamnn byle dnmesi lzmdr. Bir i h t i l l c i , hele, peinde c e l l t l a r dolap duran gerek bir ihtillci iin bu szler, kukusuz, bykaltndan glnecek eylerdi. Hi kimse buna bykaltndan olsun gimedi. Hi kimse onun, iriyar, yiit, gen bir adam olan kuvay milliyeci ve eski tekilt mahsusac Ebulhindiii Cafer beyi, Harput Valisi Ali Galip'i ldrtmeye gnderdiini bilmiyordu. Yalnz, Kzm Karabekir Paa, bu sahnedeki dinleyiciler arasnda bulunsayd, bykaltndan glebilir ve legal bir devlet adam gibi valiyi korumak zere hemen tedbir almaya kalkard. *

Mustafa Kemal, kongrenin ilk gnlerini bir baar z i n c i r i y l e kapam gibiydi. lk nce Kzm Karabekir'in, bir Generalin isyan olarak dnlmemesi iin rgtlenmenin, bir halk hareketi olmas tezini gizlice evreye yaymas ifls etmi ve Mustafa Kemal kongreye bakan s e i l m i t i . mer Fevzi bey ve arkadalarnn kuku uyandrc tasars pskrtlm, hocalarn asri szcne kar kyam nlenmi, bylece kongre onun bysne kaplmt. Yalnz kongreden ayrlp da en yakn arkadalaryla bulutuunda vicdann gizliden gizlice acyla burkan bir ii aa vurdu. Bu, elbise meselesiydi. Gmhane delegesi Zeki beym kar at stnden u paa elbisesiyle padiah yaveri kordonlarn, biz tahakkmden korkuyoruz! szleri hl kulaklarnda n n tyordu. Bu sz bir y i i t l i k , bir mertlik havas tamyordu. Bu, aka bir h a k a r e t t i . Daha dorusu, gizli, rakipe ve dmanca niy e t l e r nnde bir paravanayd. 'Bu, bir klikten geliyordu. Yaknda hepsi anlalacakt. Haydi padiah yaveri kordonlaryla birlikte paa giyneini de karp atsn, ne giyecekti? Bu, imdiye dek h i dnmedii bir eydi. u srada yeni bir kat giynek d i k t i r m e k ok g bir iti. Arkadalarnn kendisine verebilecekleri gzel bir kat giynekleri de yoktu. Byle konu561 2/F. : 36 ulup dururken eski Erzurum Valisi Mnir beyin aklna trenlerde giydii resm giynei geldi. Bu bir jaket a t a y i le bir raye pantolondu. Mustafa Kemal, iinde byk bir

ac ile paa giyneini kard ve bir kenara att. Ksack donu ve gmlei ile artk her insan gibi bir insand. Vcudunu skca saran ve ona gven ve kiilik veren hava, birdenbire dalm ve koca asker, kendini bir bol u k t a bulmutu. Ne byk bir mucizeli emeklerle kazand bu gzel paalk giyneiyle btn madalya ve nianl a n , artk mzelik olmaya mahkmdu. Arkadalarnn yannda trenle ilkin pantolonu ayana geirdi. Pantolon bol g e l m i t i . Biraz da uzundu. Kara jaket atay da srtna geirdi. i bir mizah duygusuyla doldu. Caket, uzun y o l c u l u k l a r , kaygular, tasalar ve hast a l k la daha ok zayflayp incelmi gvdesi zerinden s a r k a r gibi bir d u r um ald. Viyana'da ve Paris'te kendisini rezil eden cier gibi krmz fesi de kafasna yerletirin-" ce aynada kendini pek g a r i p buldu. Bu fesi de ona eski Harbiye arkada Mazhar M f i t bey vermiti. Bu giynein, bu vcudu yadrgad daha ilk bakta anlalyordu. Kara sakall, iri yar bir a d am olan Mnir bey, Mustafa Kemal'den biraz da uzuncayd. Buna da krd. Yoksa, koca Erzurum'da don-gmlek kalmak iten bile deildi. stanbul'da avu dolusu para vererek ve zenerek dikt i r d i i kz gibi paalk giyneiyle padiahlk kordonlarna bir daha bakt ve padiahlk kordonlar dnda, bunlar y i n e daha byk erefle yeniden giymeye iinden and it i . Evet. onlan bir daha giyecekti. Kimbilir, belki de pek yakn bir gelecekte! inde byle syleyen bir sr nedenler kaynayordu.

Mustafa Kemal, paalk giyneini soyunduundan ber i , artk, kaderi bir Yrk Ali Efe, bir Demirci Mehmet Efe ya da bir akrcal'dan ayrdedilmez olmutu. stanbul hkmeti, ona Bai ve Celli gzyle bakyordu. Bunlarn ise her yakalandklar yerde boyunlar vurulabil i r d i ; kanlar helldi. O, hem devlete, padiaha ba kaldrm, hem de elinden bsbtn gc kuvveti alnmt. B i r k a arkada hesaba katlmazsa, yapayalnzd. Btn. 562 gcn kendisi yaratmak zorundayd. Bu da zaman isteyen bir iti. O da artk, Aydn dalarnn mavi dumanlar arasna karan zeybeklerden biriydi. stanbul'dan get i r d i i kzanlaryla burdan kendisiyle katlan dadalar, iyi direnecek olurlarsa kendisinin de bir efe rtbesine eriecei dnlebilirdi. Nitekim Mustafa Kemal, tam bir yl bylece sembolik glere hkmeden bir durumu srdrmt. Bu yzden de Demirci Mehmet Efe ile bj efe ve zeybekler, on Byk San Ef - Sar Zeybek adn takmlard. Byk Sar Efe demelerinin nedeni vard: Bat cephesinin kuvay milliye savalar arasnda Must a f a Kemal gibi sansn, mavi gzl bir y i i t sava daha vard ki bu jandarma yzbas Edip beydi. Zeybeklerden byk bir mfrezenin banda bulunduundan ona Sar Efe ad verilmi, Mustafa Kemal'i ondan ayrt edebilmek i i n de Byk San Efe denmiti. te, bu da gsteriyor ki Mustafa Kemal, asker giyneini soyunup bir yana att k t a n sonra bir halk adam, bir efe olmutu. Efeler, hemen

onu sahiplenmiti. Artk, Anadolu, bir efeler meydanyd. Her sava orda kendi gcne, zeksna, tekil t l k dehasna gre boy atacak ve kahramanlk dereceleri alacakt. Mustafa Kemal'in Vali Mnir beyden ireti olarak l p giydii bol resm giynek bile onun bir Sar Zeybek olmasn nleyecek gte deildi. O, artk bakumandanlk niformasn srtna geirecei gne dek b i r Sar Zeybek, bir Byk Sar Efe olmak erefini t a y a c a k t . Onun iin de dada kzanlaryla geen ve kafas istenen bir efenin igds ile davranacak, btn yanbana dek sokulan tehlikeleri vaktinde yakalayp y e r e vurabilmek iin bir efe gibi uyank bulunacakt. Ba kzan durumundaki Rauf beye sonsuz gveni varsa da ayr bir efe durumunda olan Kzm Karabekir'den kukulanmas Erzurum'dan ayrlncaya dek srp gidecee benziyordu. Ali Baavu'un kiiliinde. Kzm Karabekir ve onun yakn subaylar yatt oday dzinelerl e gz olarak kuatm bulunuyordu ve bu kukulu eski kumandan da esen rzgrdan hiyle sezen zeksyla onl a r n abalamalarn boa karyordu. 563 Mustafa Kemal'le Kzm Karabekir arasndaki g4zli sava srp gidedursun, stanbul hkmetinin Erzurum'a atad Vali Reit Paa da bir gn kageldi. in tersliine baknz ki 30 Temmuz. 1919 tarihli bir stanbul hkmeti emri de Mustafa Kemal'le Rauf beyin viiyete yakalanarak stanbul'a gnderilmesini istiyordu. in ho

yan uydu ki bu iki millet kahramann tutup stanbul'a gnderecek bir babayiit henz anasnn kamndan kmamt. Mnir beyin v i l y e t t e n ayrlmasndan sonra yer i n e Kad Hurit Efendi bakyordu. O da stanbul'un gnderdii ifreye yle bir karlk yazm ve grmesi iin Mustafa Kemal'e g e t i r m i t i : Kendilerinin derdest edilerek mahfuzen izamlarna kyamn beynelahl heyecan ve vukuat azime zuhurunu mucip olaca muhakkak ve binaenaleyh imknn gayr mevcut bulunduunu anlatyordu. Bu yaznn banda ise, iki byk i h t i l l c i y i ven satrlar vard. stanbul'dan gelen t e h l i k e l i i f r e ve ona verilen karlk, unutulmak zereydi ki Reit Paa, birdenbire daha nce Mustafa Kemal'in karland Ilca'da grd ve orda sersemce bir nutuk ekti. Yeni vali, birka eski ahbabyla birka kk memur ve birka da kylce karlanmt. Vali verdii nutukta halka padiahn selmlarn bildirdikten sonra Erzurum'da meydana kan Celli ekiyalarnn kellelerinirj vurulacan da szlerine katmt. Mustafa Kemal ve kzanlarnn karlayclar arasna gizlice katt adamiar, iitt i k l e r i n i , vali ehre girmeden nce, atlarn drt nal srerek onlara ulatrdlar. Reit Paa'nn korkusu olmad grlyordu. Akama doru ehre varnca, hkmet kona nnde ayn szleri bir kez daha sylemekten ekinmedi. Bunun zerine Mdafaay Hukukular, hemen toplanarak bir karar almak zorunda kaldlar. Yeni valiye

ilk nce bir gzda verilecek, bu olmazsa baka tedbirler dnlecekti. Mdafaay Hukuk, Dursunbey Zade Cevat beyle Necati beyi vali ile kozlarn paylamak zere seti. ki gen adam, ertesi sabah valiyi hkmet konanda gsleyerek sert bir d i l l e : 564 Vali paa, dediler, dn gerek Ilca'da sizi karlayanlara, gerekse hkmet kona nne toplanan halka Cellilerden bahsettiniz. Bununla neyi ve kimleri kasdettinizi ltfen bize syler misiniz? Eer, devletin istikllini ve milletin hayatn korumak iin toplanan ve millet iradesine dayanan kongreyi ve onun erknn kastediyorsanz bunu iddetle protesto ederiz ve buna kar tedbir almak zorumda kalacamz da arzederiz. Bu dediini yapacaa benzeyen iki aydn gencin gl konumas, daha dorusu ltimatomu karsnda Reit Paa, yelkenleri suya indirdi. Arslan postu birdenbire srtndan dt. Bunun altndan zavall bir insan harabesi meydana kverdi. Bu adam, biroklar gibi i t t i h a t ve T e r a k k i c i l e r i n tekmesini yeyip posa gibi bir kenara atlm oian eski valilerdendi. Ynn yresini anlayp dinlemeden ok ileri g i t t i i n i anlama benziyordu. Sonra akamleyin onu ziycret eden eski dostlar da onun kulan bkm olmalydlar. Erzurum'da halkla ordunun el ele ve omuz omuza olduunu bu konumalar srasnda renmi olduu da

anlalyordu. Bu durum karsnda ya Erzurum'daki deveyi gdecek ya da ordan son valilik hevesini almadan ekip gitmek zorunda kalacakt. Vali Reit Paa, tkrdn yalamaktan korkanlardan deildi: Efendim, dedi, size benim szlerimi nakledenler, beni yanl anlamlar. Ben, vaka bu havalide treyen Cellilersden bahsettim. Fakat, bununla, banda devlet i m i z in eski bir ordu kumandannn bulunduu mnevvern memleketin topland heyeti muhteremeyi kastetmedim. Siz de biliyorsunuz ki vilyetin tesinde' b e r i s i n de birok ekiya tremitir. Memleketin asayiini ihll ediyorlar; ahalinin huzurunu selbediyorlar. Ben bunlarn temizlenmesini k a s t e t t im ve padiahmz efendimizin iradesi de budur. 565 Vali. bu szleriyle teslim bayran ekmiti. Bu da imdilik yeterdi. Necati bey, sz alarak: Bendeniz, zatalinizi ta ilk valiliinizden beri tanrm, dedi, ne kadar vatansever olduunuzu da bilirim. Bunun iin de size ok saygm vardr. Vatanseverliiniz gereince imdi de sizden mill harekete yardm bekleriz. Sonra stanbul'daki hkmete artk zerrece gvenimiz kalmamtr. Padiahmz efendimizi aydnlatmanz bilhassa rica ederiz. Sonra, valiyi aknlyla babaa brakarak ayrldlar.

Dursunbey Zade Cevat bey ve arkadalar, valiyi bu kadarla da brakmadlar: Akamst Cevat beyin kardei Stk beyi vali paann yanna gnderip ii perinlemek istediler. Stk bey. ta stanbul'dan beri ayn vapurla ve sonra ayn arabada vali ile ahbaplk ederek Erzurum'a gelmiti. Onun zelliklerini ve dncelerini olduka renmiti. Stk bey. yeni vali ile derin konuup grt; onu adamakll uyard. Valinin yanndan ayrlarak doruca Mdafaay Hukuk'a kotu. Konuulanlar anlatt. Buna gre. vali artk ellerindeydi. Onu zararsz duruma getirmilerdi. Reit Paa. ertesi gn, hemen Kzm Karabekir'i ziyaret etmekte kusur etmedi ve onunla iki saat grt. Artk, ihtiyar vali, Karabekir Paa'nn direncinin demir emberine girmiti. stanbul'la yapt btn yazmalar ilk nce Kzm Karabekir'e gsteriyor, sansrden sonra yolluyordu. Reit Paa, bundan sonra tam bir-birbuuk yl. Erzurum Kuvay Milliyesine gerekli bir memur gibi alacakt. Her balangcn bir sonu olduu gibi Erzurum Kongresi de balad. ok yararl ve salam kararlar alp dounun durumunu aydnla kavuturduktan sonra bitti. Kongre srd srece Mustafa Kemal liderliini herkese kabul ettirmi, sivillere ba olabilmek gcn de gstermiti. Birok yerden gelen kar koyma ve tehlikeler, elbirliiyle savuturulmu, kongre huzur iinde srp gitmiti. Kongre bittii gece

Rauf bey olmak zere ok sevinliydiler. ok zor gibi btn delegeler, bata paalar ve grnen bir ii baarmlard. Erzurum'un birdenbire ken yayla karanl, grevlerini bitirmi olan delegeleri ku t y bir yatak gibi koynuna almt. Hemen hepsi bir gnl rahatlyla yataklarna uzanm, sevinen insann b i r a z da kukulu uykusu ile uyuyorlard. Mustafa Kemal'in karargh personeli, eski Alman konsolosluu olan konaa yerlemiti. Eski Vali Mnir bey burasn boaltp stanbul'a gittikten sonra Mustafa Kemal ve arkadalarn Kzm Karabekir buraya yerletirmiti. Gece epeyce ilerledii halde Mustafa Kemal, brahim Sreyya beyle oturmu, sigara ve kahve iiyor, donuk lmba nda parlayan gzlerinin mavisi daha koyu grnyordu. Yar ak pencereden Erzurum yaylasnn gece s e r i n l i i giriyor, koyu sigara dumanlarn bir yandan alp gtryordu. Mustafa Kemal, bir ara kapdaki e m i r e r i n e : abuk, git bana Mazhar Mfit beyi ar, dedi. Paa, Sreyya beyle oturuyor. Eer uykunuz yoksa sizi de istiyorlar; kahve ieriz diyorlar, dersin! Mazhar M f i t bey, biraz sonra odaya g i r d i . Btn gn a l t k t a n sonra gece uykusunu da fedadan ekinmeyen paann hastalanmasndan korkan eski vali, bunu ahbapa kr gibi ona syleyince, p a a : Sen, bunlar brak, korkma, dedi, ben bu hayata alm. Bak, Sreyya ile oturuyor ve kongrenin mukadderat hakknda konuuyoruz. Kahve de smarladk. Sen

de bir tane iersin deil mi? Eski vali de paa kadar tiryakiydi. Mis gibi kahve burnunda tutmutu. Tabi! dedi. Paa: Syle bakalm, kongre kararlarn sen nasl buluy o r s u n ? diye sordu. Mazhar bey, hemen dnmeden : Muhakkak, ok iyi, dedi. Ancak, ark v i l y e t l e r i n e mahsus bir program halinde. Bakalm, Sivas'ta ne olac a k , ne ekil alacak? Bunun zerine Mustafa Kemal, ayaa kalkt. Bir eliyI 567 le byklarn burarken brn de pantolonunun cebine sokarak: Evet, dncen dorudur, dedi. Ancak, umum mill kongre mahiyetinde bir bnyeye sahip bulunacak olan Sivas Kongresi iin bir esas hazrlam olduk. Bu esaslar, Sivas'ta ilenecek ve geniletilecektir. Fakat, ana dva ayndr. Erzurum Kongresi, her eyin banda ark v i l y e t l e rinde muhtelif m i l l e r l e teekkl etmi bulunan cemiyetleri (ark Vilyetleri Mdafaay Hukuk Cemiyeti) sakaf altnda bir araya toplam oldu. Bu, ok mhim bir noktadr. Sivas'ta da ayn hedefi tahakkuk ettirmek, memleket mdafaasna ait olarak teekkl etmi bulunan btn

cemiyetleri tenkit etmek muvaffakiyetini elde etmek lzumu var. Biliyorsunuz ki bugn muhtelif yerlerde kuruiu olarak faaliyette bulunan ondan fazla cemiyet vardr. M n f e r i t almalar yerine toplu mesaiyi ikame etmekle hem muvaffakiyet gcmz artacak, hem de mill irade ve mill mcadele ruhunun sevk ve idaresi bir dima noktasna balanm olacaktr. Erzurum Kongresi'nin en bariz vasflarndan bir de, mill iradeyi her eye hkim ve her eye stn klmak karardr. Vatann mdafaasn ve mill istiklli , iradei milliyeye tabi klmak ve kuvay milliyeyi bu hkm altnda tutmak prensibi, belki birden ehemmiyeti kavranamayacak basit bir ifade zannolunur. Hakikatte bu, byk, her trl zan ve tahminin zerinde byk bir dvadr. Mustafa Kemal, bunlar syledikten sonra odada bir aa bir yukar dolat. Sonra, Mazhar Mfit beyin karsna dikildi ve gzlerini onun gzlerine d i k e r e k : Memlekette iradei milliye hkim olacak, dedi. Kuvay milliye de bu iradeye tbi! Hakikat bu olunca neler olmaz? Sonra daha durgun bir sesle szlerini yle u z a t t : Asri kelimesi, hoca efendilerin taassubuna dokundu. Yanl t e f s i r ve mlhazalara kapldlar. O kelimeyi karmakla iyi ettik. Asri kelimesi u mnya m, bu 568 mnya m gelir? diye saatlar harcamann ve yanl tefsirlere yol amann mns yoktu.

Kongrenin, siyas partiye inklb hakkndaki teklifi reddetmesi de mkemmel oldu. Ben siyas partilerin bugnk vaziyet iinde aleyhindeyim. Biz, siyas partilere deil, mill birlie muhtacz. Byle felketli anlarda siyas partiler, millet beraberliini bozar. mer Fevzi ve, bir arkadann takriri Boleviklik yolunu ayordu. Onun da ittifakla reddi ok iyi oldu. Bunlar, kk sanlan, hakikatte mhim olan noktalardr. Demin de syledim: En mhimmi, iradei milliye prensibinin kavranmas ve benimsenmesidir. radei milliyeyi millet ilerinde hkim klmak birinci gayemizdir. Bu uur, kongrede btn hkimiyetiyle kendisini gsterdi. Erzurum'da ve kongrede grdm samimiyet, mertlik ve fedakrlk, azim ve iman, beni, dorusu, ok cesaretlendirdi, memleketimi kurtarmak yolundaki cesaretimi arttrd. Erzurum'a ilk geldiim gnk vaziyetimi biliyorsunuz. Ben burada rtbemi, yaveri Hazreti ehriyarilii, resm mevkiiml, niformam attm ve btn kinata sinei millette bir fert olduumu iln ettim. Arkadalarm da byle. niformalarn, memur olanlar memuriyetlerini terkettiler. Hepsine minnettarm ve hepsinin takdirkrym. u halde, ihtirassz, yalnz vatan ve memleket selmetini gaye edinen insanlar olarak alyoruz. Allah koruyucumuzdur. Mutlaka muvaffak olacaz. Sreyya bey: r, Muvaffak olduktan sonra dahi i bitmiyor, paam,

memleketin namtenahi almaya ve inklplar vcuda getirmeye ihtiyac var! dedi. Bylece de konu daha derinlemi oldu: Mustafa Kemal, memleketin kurtuluundan sonra yaplacak ilerin banda Cumhuriyet ilnnn geldiini anlatarak, bunun nedenleri zerinde uzun uzadya aklamalarda bulundu. Sonra, Mazhar Mfit beye: Mazhar, not defterin yannda m? diye sordu. Hayr, paam. 569 Zahmet olapak ama, bir merdiveni inip kacaksn. Al, gel. ehrin koyu sessizlii iinde horoz sesleriyle tek tk kpek havlamalar i i t i l i y o r d u . Sabah yaklayordu. Cephe yaaynda uykuyu, tpk Napolyon ve daha baka byk askerler gibi yenmeye alm oian Mustafa Kemal iin gece ile gndzn snrlar birbirine karyor ve bunlarn nerde balayp nerde bittii pek iyi anlalmyordu. * Mustafa Kemal iin gece ve gndzden nce balanm olan bir iin bitip bitmemesi vard. O, evresindekilere de uykunun pek yle nemli bir ey olmadn davranlaryla sk sk anlatyordu. Mazhar Mfit bey de onun uykuya pul vermeyen dnyasna girmenin tatl serveni indeydi. Hemen, defteri getirmek iin aa indi. Eski v a l i . bir fatura defteri tutuyor ve nemsedii olaylar gn gnne bu deftere aktaryordu. Mustafa Kemal de onun bu geleneini biliyordu. Gnn birinde ok nemli e y l e r i n uup gideceini pek iyi bilen paa, yakn bir arkadann

bu defter tutuundan ok holanyordu. Kimi zaman, arkadalar arasnda yle diyerek akalamaktan da kendini alamyordu : Hafzalarmz zayflad zaman, Mazhar Mfit'in d e f t e r i ok iimize yarayacak. Mazhar Mfit bey f a Kemal, sigarasn Ama, bu defterin y e c e k s i n . Sonuna kadar reyya, bir de sen bileceksin Mazhar Mfit beyi i n defteri getirmesi zerine Mustajstste birka kez ekerek : bu yapran kimseye gstermemahrem kalacak. Bir ben. bir S a r t m bu, dedi. Sreyya bey d e : Buna emin olabilirsiniz, paam, dediler. Mustafa Kemal: yleyse nce t a r i h koy, dedi. Mazhar M f i t bey, u tarihi koydu: 7-8 Austos 1919. Onun, tarihi, sayfann bana yazdn gren Mustafa Kemal: 570 Pekl, yaz, dedi, zaferden sonra ekli Hkmet Cumhuriyet olacaktr. Bunu size daha nce de bir sualiniz mnasebetiyle sylemitim. Bu, bir...

 k i : Padiah ve hanedan hakknda zaman gelince icap eden muamele yaplacaktr. : Tesettr kalkacaktr. Drt: Fes kalkacak, meden milletler gibi apka giy ilecektir. Mazhar Mfit bey armt. Kalem elinden dt. akn akn Mustafa Kemal'in yzne bakt. O da anl am dolu baklaryla onun gzlerine bakyordu. Neden sonra: Neden durakladn? diye sordu. Mazhar Mfit bey, paa ile senli benli konuacak kadar iten bir a r k a d a t : Darlma ama paam, dedi. sizin de hayalperest t a r a f l a r n z var. Mustafa Kemal bunun zerine: Bunu zaman tayin eder. Sen yaz! dedi. Be: Latin hurufu kabul edilecek. Paam, kfi kfi! Mazhar M f i t beyin aknl daha ok artm ve dud a k l a r n d a n istemeyerek bu szler dklvfermiti. Sonra sznn gerisini yle g e t i r d i : Cumhuriyet ilnna muvaffak olalm da, st taraf yeter. Bunu der demez de defteri kapayarak koltuunun a l t n a ald. akann bylece bitmesini istedii meydandayd : Paam, sabah oldu. Siz oturmaya devam edecekseniz hoa kaln. Mazhar Mfit bey, bunu diyerek Mustafa Kemal'in

yanndan ayrld. Yatak odasna g i t t i . SUYUN BAINDA EJDERHALAR Amiral Robeck'ten Lord Curzona mektup: Mustafa Kemal'in etkisi gittike yaylyor.' Sultan, ngiliz otoritelerinden, kuvvet kullanarak milliyetileri durdurmalarn istedi. Sivas Valisi Reit Paa'nn ba, t am anlamyla beldayd. stanbul hkmetinin yeni Dahiliye Nazr Adil bey, i f r e stne i f r e gndererek Mustafa Kemal'le Rauf bey zerine bilgi alyor, vilyet snrlarndan ieri g i r d i k l e r i anda t u t u l u p stanbul'a gnderilmelerini emrediyordu. Son g n l e r d e stanbul'dan yle komik t e l g r a f l a r g e l i y o r d u ki, paa kr sakaln kayarak bunlar okuyor, glmekten kendini alamyordu. Ayn Nazr, Erzurum Kongresi srp g i t t i i srada gln t e l g r a f l a r y l a oray da bombardman e t m i t i . Kongre b i t i p de Sivas Kongresi'nin alma zamannn yaklamas zerine Adil bey. hml t e l g r a f l a r y la imdi de Reit Paa/y dvmeye balamt. Reit Paa. Dahiliye Nazrnn son t e l g r a f n a u anlamda bir karlk vermi, ii de epeyce r a h a t l a m t : Erzurum'da toplanan Mdafaay Hukuku Milliye Kongresi grmelerini bitirmi, dalmaya balamtr. M u s t a f a Kemal ve Rauf beyler (!) btn dou v i l y e t l e r i d e l e g e l e r i y l e b i r l i k t e Sivas'ta almas k a r a r l a t r l a n i k i n ci

bir kongrede bulunmak zere Erzurum'dan yola kmak zeredirler. Her ne kadar Mustafa Kemal ve Rauf b e y l e r i n (bu t e r im Dahiliye Nazrndandr) tutulmas sizce emrediliyorsa da buna Erzurum'da imkn bulunmad gibi burada da imkn yoktur. Bana brakrsanz ben Siv a s ' t a bu ii akllca ynetmeye ve memlekete zararl bir sonuca varmamasna alrm. Bundan baka buraca yaplacak bir i yoktur. 14 Temmuz 1919 gn stanbul'a yollad bu t e l g r a f n anlamn dndke keyifleniyordu. Bu. s t a n b u l 'u 572 a k l a , manta ve gerei anlamaya armak deil de neydi? stanbul'un gz dnmt. Bunun ne dediini anlayamazd. Reit Paa, henz bu t e l g r a f yollamak zereyken kend i s i n i grmek zere b i r k a Cizvit papazyla de Fransz subay gelmiti. Kendisini makamnda ziyaret eden Franszlar, bouna gelmemilerdi. Dnya savanda Fransz Cizvit papazlarnn b o a l t a r a k gitmek zorunda kaldklar Fransz okullarn geri i s t i y o r l a r d . Bunlar, sava iinde d e v l e t i n eline gemiti ve okul olarak kullanlyordu. Fransz subaylar, papazlar desteklemek zere stanbul'daki Fransz igal kumandan Franchet D'esperey'ce gnderilm i t i . Reit Paa, ok nem verdii telgrafn t e l g r a f h a neye gnderdikten sonra Cizvit papazlaryla Fransz subaylarna bir kar ziyaret yapt. Paa. papazlar ve gen s u b a y l a r l a grp, kahveler

i i l d i k t e n sonra bir zamandan beri Sivas'ta bulunan Fransz jandarma binbas Bruno'ca gizli ve ayr bir konumaya arld. Bruno, Sivas'ta grevli bir jandarma m f e t t i i y d i . Ona t e r c m a n l k yapmak zere yanna Zeki adl bir de Trk jandarma subay katlmt. Cou zaman postane gieler i n d e slk alarak vakit geiren bu Fransz subay, Trk halknca pek de t e r b i y e l i bir adam olarak g r l m y o r d u . Szde T r k jandarma r g t n t e n s i k l e g r e v l e n d i r i l e n bu Binba, bir i t i l f devletleri casusundan baka bir ey deildi.. Valiyi baka bir odaya alan Binba Bruno, kendisiyle zel olarak grmek istediini syleyerek ufak t e f e k bir b a l a n g t a n sonra hemen ie g e l d i : Sivas'ta t o p l a n a c a k kongre, hern devlete, hem de ahsnza' f e l k e t g e t i r i r , dedi. Bu szleri Dahiliye Nezareti de zaten o k t a n beri gev e l e y i p duruyordu. Bu. Fransa hkmeti namna yaplm t e h l i k e l i bir t e h d i t t i . Hem de bunu kuru bir t e h d i t saymak a p t a l l k olurdu. Adana, Franszlarn igali altndayd. Vali. bu szlerden ok heyecanlandysa da Msy Bruno karsnda belli etmedi. Reit Paa'nn heyecan t a m bir kay573 gu ve tel anlam tayordu. Bu kaygulu dncelerle daireye dnen Vali, civcivli gnlerin gelip attna inanarak kt bir gece geirdi. Binba Bruno, Valinin arkasn brakmak niyetinde deildi. Mustafa Kemal'in yznden Reit Paa birdenbire nemli insanlardan biri olup

kmt. Binba, bu sefer Reit Paa'ya unlar s y l e d i : Eer kongrede Fransa aleyhinde kararlar alnmazsa ve bana da mzakere hakknda doru ve drst oloirak bilgi verirseniz muhtemel tehlikenin nne geebilirim. te, bu sefer iyi yrekli Valide afak a t t . Bu aalam dn ne denli doru konumusa bugn de o denli eri konuuyordu. Bu szlerin arkasnda bir pilik gizleniyordu. Binba Bruno, Reit Paa'nn dncesine gre Kongrenin toplanmasn temin etmek ve sonra Adana'dan anszn gelecek Fransz kuvvetlerine kongre azasn t u t u k l a t m a k ve vilyeti igal ettirmek istiyordu. Reit Paa'nn heyecan, bu dnceyle korkuya d n - ' mt. Binba Bruno, mill hareketi sndrmek iin bir komplo mu hazrlyordu? Sivas, bu sra suyun ba farzolunabilirdi. O da bu suyun ban bir ejderha gibi kesip Trk milletinin son umudunu yok etmek iin mi hazrlanyordu? Hemen bir polis memuru gndererek eski mebus arkada Rasim beyi artt. Rasim bey, yarm saat sonr a geleceini syleyince onu geri gnderip hemen gelmesini rica e t t i . Sabrszlktan atlyordu. Rasim bey, neml i bir i olduunu anlayarak hemen geldi. Ona durumu ve btn kaygularn anlatt. Rasim bey durgun bir sesle Mustafa Kemal Paa'ya dncelerinizi yaznz. Onun verecei emre gre hareket ediniz, dedi. Sonra da szlerine unlar k a t t : O, iyi dnr, iyi grr ve musip olan eyi syler. Reit Paa, bu dnceyi benimsemekle b i r l i k t e , Ras

im beyi de bu ie o r t a k etmek i s t e d i : O halde, dedi, telgrafhaneye beraber gidelim, paaya yazlacak telgraf b i r l i k t e kaleme alalm ve b i r l i k t e imzalayalm. Eski mebus yine sakin sesiyle yle d e d i ; Fransz Binbasyla konuan sizsiniz. Vilyetin idaresinden mes'ul olan da sizsiniz. Benim iitmediim bir muhaverenin hikyesine itirak e t m e k l i im v i l y e t i n igali ihtimalleri zerine mlhaza y r t m e k l i im abes olur. Yalnz u var: Siz telgrafnzda benim dahi vaziyetten tela dtm yazabilirsiniz. Ben de mebuslukta tanp sevitiimiz Erzurumlu Hoca Raif efendiye bir iki satr yakarm. Mustafa Kemal Paa'nn bu meseleye azam derecede alka gstermesine dellet etmesini rica ederim. Reit Paa: Peki! dedi ve merkez telgraf mdrlnden haberleme odasn: bir sre iin boaltmasn istedi. Sonra Rasim beyle oraya g i t t i . Erzurum'u buldurdu. Mustafa Kemal Paa'nn makina bana gelmesini istedi. Erzurum'dan Mustafa Kemal'in. Kzm Karabekir'le Sankam'a g i t t i i n i , nerdeyse dnmek zere olduunu bildirdiler. Reit Paa, bunun zerine bir t e l g r a f msveddesi yazmaya balad. Bu srada Erzurum'dan bekledii haber de geldi. Mustafa Kemal, t e l i n br uundayd. Reit Paa, u anlamdaki telgraf hemen makineye v e r d i : Erzurum'da Mustafa Kemal Paa H a z r e t l e r i n e : : lknce sizi rahatsz ettiimden dolay beni balamanz

diler, salnz sorar ve rahatsz ediimin nedenl e r i ni aklamak isterim. Grnrde Franszlara ait messeseleri yeniden almak, gerekten buralarn durumu zerinde incelemelerde bulunmak zere Cizvit papazlar y la beraber stanbul'dan nceki gn gelerek vilyet makamn ziyaret eden Fransz subaylarna kar ziyaret iin yanlarna gitmitim. Ziyaret vd grmemin sonunda orada hazr bulunan Fransz binbalarndan jandarma mfettii Msy Bruno biraz ze! grmek istei gstererek bendenizi baka bir odaya ald. Syledii szleri olduu gibi nakled i y o r um : Mustafa Kemal Paa ile kongre heyetinin Sivas'a g e l ip burada da bir kongre yapacaklarn iittim. Bunu stanbul'dan gelen Fransz subaylar sylediler. Sizinle bu 575 k a d a r samim grr ve ahsnza kar pek ok sayg beslerken bu ii benden saklamanza ok zldm, dedi. Bendeniz de gereken karl vererek kendisini kandrmaya altmsa da son sz. olarak : Eer Mustafa Kemal Paa Sivas'a gelir ve burada kongre yaplmaya allrsa, be on gn iinde buralarn igal altna alnacan iyice biliyorum. Sizin ahsnza kar beslediim sayg gerei olarak bunu haber veriyorum. nanmazsanz olup bitti durumuna geldiinde inanrsnz. O zaman vatannzn felketine sebep olanlar arasna siz de girmi olursunuz.

Szlerini syledi. Dahiliye Nezaretinden daha nce alm olduum ifreli telgrafta baka biimde yazlmakla beraber ayn kany verecek gibiydi. Yeni gelen Fransz subaylarndan biri de dn kolordu kumandanyla uzun uzadya grerek kongre zerinde kumandan beyefend i n in dncesini almaya alt gibi bu sabah da Msy Bruno bana gelerek saat alafranga te br Fransz subaylaryla beraber kongre zerinde grleceini ve fakat, kendisinin aradaki samimiyet dolaysyla daha nce ayrca grmek istediini syledi. Bir sre konu u l d u k t a n sonra sonu olarak unu s y l e d i : Ben dnden beri bu sorun zerinde pek ok dndm. En sonra una karar verdim ki, eer Mustafa Kemal Paa ile kongre heyeti Sivas Kongresi'nde itilf devletleri aleyhinde kkrtmada bulunmazlar ve onlar zerinde tecavz edercesine dil kullanmazlarsa kongrenin toplanmasnda hi bir saknca yoktur. Ben Franchet D'esperey'e yazar, Mustafa Kemal Paa zerindeki tutuklama emrini geri aldrr ve kongrenin toplanmasna engel olunmamas iin Dahiliye Nezaretinden size emir verdiririm. Fakat, u artla ki, siz de benden hibir ey saklamayacaksnz. Ve samim dostluumuzdan dolay her zaman birbirimize kar ak bir dil kullanacaz. Yahut, kongrenin ne zaman toplanacan renmek gerekiyor. dedi. Ben de kendisine bunun zerinde kesin bir ey bilmediimi ve rendiimde kendisini haberdar edecei576

mi ve aradaki dostluk dolaysiyle hibir ey saklamayacam syledim. Binbann, igal sorununda dn szleri ok kesin olduu halde bugnk yumuaklnn nedenini oka incelemek gerekmez sanyorum. Bu hususta uzunca yazmay gereksiz buluyorum. Aynen anlalyor ki bunlarn dncesi, kongrenin Sivas'ta toplanmasn ister grnerek kongre delegeleriyle sizi burada toplatmak ve e! altndan kkrtmalarda bulunarak btn arkadalar ele geirmekten ve ayn zamanda igal iini de oiup bitti durumuna getirmekten ibarettir. Dn akam Dahiliye Nezaretinden aldm i f r e t e l g r a f d a ' b a k a biimde olmakla beraber ayn anlamda idi. te, ben her gerei - gizli t u t u l m a k dileiyle - efendimize bildiriyorum. Bundan sonr a yaplacak ileri dnmek size aittir. Entrikal bir t e h l i k e n in bu denli yakn ve sanki elle tutulacak kadar gz nnde olduunu bilip dururken, bundan size bilgi vermemeyi ve bunun iin de Sivas'ta kongre toplamaktan vazgeilmesini sylemeyi vicdanma sdramadm. te bunun iin sizden ve orada bulunan br saygdeer arkadalardan d i l e im udur ki, ikinci bir kongren i n toplanmas kesin olarak gerekmiyorsa vazgeilsin. Varsa, drt yandan igali pek kolay olan Sivas'n, toplanma merkezi olmasndan vazgeilerek igali ihtimali pek uzak olan Erzurum'da, ya da uygun grlrse Erzincan'da toplanmasna allmasn memleketin selmeti namna dilerim.

Kolordu Kumandan Salhattin beyefendi de bununla ilgili dncelerini ayrcc yazacaklardr. imdi yanmda bulunan eski Sivas mebusu Rasim bey de eski Erzur um mebusu Hoca Raif efendi hazretlerine bu konudaki bilgi ve dncelerini kapsayan bir telgraf ekecektir. Okuduktan sonra Hoca Raif efendi hazretlerine ltfen yollarsnz. te efendim, durum byledir. Herkese bilinen yksek yurtseverlik duygularnza kar sizi daha ok t e d i r g i n etmekten saknr ve emir ve cevabnz beklerim efendim. Reit 577 2 / F . : 37 Reit Paa, Rasim beyle telgrafhaneden ktnda kendini anlatamam olmann kark psikolojisi iindeydi. Mustafa Kemal'e: iyi dn! demekten de ekinmemiti. Caddede yrrlerken Rasim bey birdenbire duraklad : Mustafa Kemal Paa'ya kar ayp oldu! dedi. Ortada ne fol. ne yumurta varken yaygara kopardk. Daha arbal davranabilirdik. Reit Paa iini dkebilmek iin bir frsat yakaladn anlayarak : Birader, dedi; Farnszlar Sivas' igal ederiz, diyorlar. Bunu, bu tehdidi Mustafa Kema! Paa'ya haber vermek lzmdr. nk, kongre kurmay kararlatran odur ve bu halde Franszlarn savurduklar tehdit evvel ona rcidir. Sonra; bu ie stanbul da son derece ehemmiyet veriyor; Sivas'da kongre almasna msaade etmemekliimi

iddetle ihtar ediyor. htarla kalsa yine iyi. Kongreye gelecek azann - bata t a b i a t i y l e Mustafa Kemal Paa olmak zere - tevkif edilmelerini istiyor. Bu vaziyette, tel etmemek benim iin mmkn m? Rasim bey glmseyerek: Tel etmek belki zarur idi. Lkin bu teln yersiz olduu, ite anlald. Artk bu bahsi kapamak icap eder, dedi. , Reit Paa kendini t u t a m a d : Ortada, kongrenin men'i, azann tevkifi emri var. Buna kar ne buyurulur? Erzurum Valisini taklit etmenizi tavsiye edebilirim. Ayrldlar. Rasim ey evine, Reit Paa da daireye g i t t i . Dirseklerini masaya dayayarak, o aprak dnce andan kurtulmann yollarn aryordu. Olduka g, ted i r g i n edici bir durumda olduunu anlyordu. mrnde rastlad en g durumla kar karya bulunuyordu. Bu srada kapda bekleyen polis ieri g i r d i : Paa hazretleri, Emir Paa ile eraftan birka kii sizi grmek istediklerini sylediler. Reit Paa : 578 Gelsinler! dedi. Balarnda uzun boylu, krmz ince yzl, cesur bakl bir a d am olan konuklar ieri gird i l e r ve maroken k o l t u k l a r a yerletiler. Elebalar olan Emir Paa: Paa hazretleri, dedi; Sivas' Franszlarn igal

edeceklerini haber aldk. Zat linizin byle bir f e l k e t i nlemek iin neler dndnz bilmiyorsak da, sabk mebus Rasim beyle mavere ve mzakere halinde bulunduunuzu duyduk. Halbuki, Sivas, sade Rasim beyden ibaret deildir. Biz de Sivaslyz. Memleketimizin muk a d d e r a t y l a alkadarz. Onun iin ehir namna hatt v i l y e t halk namna zat linizden soruyoruz: Sivas'n igali i i n Franszlar t a r a f n d a n teebbse g i r i i l d l i . zat l i n i z e resm t e b l i g a t yapld doru mudur? Doru ise bu mhim haber neden Sivas halkndan ve onu hakkyla temsil edebilecek kimselerden saklanyor da yalnz Ras im beyle grlyor? Bu, karlk verilmesi olduka zor bir soruydu. Must a f a Kemal'e ektii gizli t e l g r a f t a n sonra iinde ufak da olsa bir umut aydnl belirmeye balamt. Onun i i n Emir Paa'ya yuvarlak bir karlk vermekte gecikmedi : Franszlar uurlu bir millettir. Baaramayacaklar i e el vurmazlar, dedi. Emir Paa, bu karlk karsnda afallamt. Yine de t o p a r l a n a r a k : ' Sivas' igal meselesinin koca Fransz devleti iin baarlmaz bir i olduu nerden malm? Her hamiyetli Trk bu kanaatte olsa gerektir. Ltfen ak syleyiniz, paa hazretleri! ' Szm aktr paa hazretleri; ^ y a l n z izah edeyim, vatann seven her Trk elde kalm olan y u r t paralarn

kanyla, canyla mdafaaya azmetmitir. Sivas da o cmledendir. Her i s t i l ve igal teebbsne kar md a f a a olunacaktr. Franszlar, bu hakikati kavram old u k l a r n d a n yeni bir macera ardna dmezler, arslan azndan lokma kapmaya kalkmazlar. Reit Paa, bunu hesapl konumak istememiti. Yl579 ne de pek hesapl dmt. Emir Paa'nn azn mhrlemek iin bundan daha gzel sz bulunamazd. Val i , szn bitirip de Emir Paa'ya yle bir d i k k a t l i ce baknca onun ezilip bzldn, eski yiit grnn btn yitirdiini grd. Sonra da bilmeden bunca gzel lf ettiini anlayarak sevinmekten kendini alamad. Emir Paa. Cerkezdi. mrnn her devresinde de erkez kalmt. Reit Paa'nn ruhunun derinliklerinde, Mustafa Kemal'in yakt ldan gizli prltlar pr pr edip duruyordu. O bunu anlamazlktan geliyordu* te, Emir Paa'ya verdii karlk da bugn meydana kmt. Vatann her t r l igal teebbsne kar savunulacan sylerken, Mustafa Kemal'in yaratt inan kayasna dayandn seziyordu. Reit Paa'nn Vatann seven her Trk sz. Emir Paa'y cin gibi arpmt. Reit Paa'ysa, bu sz hi de Emir Paa'nn erkezliini yzne bir sumu gibi vurmak iin sylememise de, o bundan, alnmt. V a l i n i n : Trklere ait ilere karma! dediini kurarak renkt e n renge giriyor, akn akn yutkunuyordu. Emir Paa'nn

yanndaki figranlar, yerli Sivas Trklerindendiler ve paann szlerinden gerek olarak heyecana kaplmlard : Evet. Paa hazretleri, hepimiz lmeye hazrz! demeye baladlar. Reit Paa. btn y n e t im yaay sresince, hi bir insan zmreyi birbirinden stn, ya da aa tutmamt . Irklar ve milletler de bu dnce iinde yer alyordu. Emir Paa'y istemeyerek a f a l l a t m t , buna da gizlice seviniyordu. Trk vatan ve ehirlerinin kurtuluu iin lmeye hazr olduklarn syleyen br konuklara bol bol gler yz gsterdi. Her zaman erkeziiiyle vnen Emir Paa, o akn durumuyla orackta kalakald. Reit Paa, tekilere unlar sylemeyi de u n u t m a d : Byle dedikodulara kulak asmaynz, halk her f a s i t dman propagandasna kar tenvir ediniz. Ayn za580 manda vatan iin fedakrlklar gstermeye hazr bulununuz! Arkadalarnn birdenbire kendi dncelerinden kopup ayrlma eilimi gsterdiini gren Emir Paa, yie bir direnmeyi d e n e d i : Btn bu rivayetler, Sivas'tc alacak kongre yznden kyor. Acaba hkmeti seniyye, bu gibi teebbslere kars kaytsz kalacak m, msamaha gsterecek mi?., Reit Paa, serte bu karl v e r d i : Oras size gerekmez!

Sonra, Emir Paa'nn azn mhrlemi olmak iin, sznn gerisini yle g e t i r d i : ayet sizi kongreye davet ederler veya za seerlerse! Reit Paa z i y a r e t i l e r i n e yol vermek isteyince, eskiden beri bir det edinmiti. imdi de yle yapt. Eline bir kt alarak okumaya balad. Bunu gren Emir Paa ile arkadalar, kendilerine yol grndn anlayarak kalkp kapya yneldiler. Bu adamlarn kalkp gitmesiyle Reit Paa'nn derdi bitmemiti. Bunlar, Binba Bruno'nun kendisine gizli olarak syledii eyleri nereden ve nasl renmilerdi? Eer Mustafa Kemal'e ektii gizli telgraf da renmi ve stanbul'a duyurmularsa, hali dumand. Bunun iin imdi tedbir almak zorundayd. Reit Paa iin en byk tehl i ke iten el e k t i r i l m e olabilirdi. Babli, onun kendi kirl i ilerinde kullanabilecekleri aalk tiplerden lmediini anlama benziyordu. Reit Paa, byle iki yandan gelen bask arasnda hem insanln, hem haysiyet ve erefini, hem de vatan ve millet sevgisiyle ekmek paresini korumak durumundayd. I\ie yapacan arm deildi. ok skmt. Ve btn bu saydklarmz kurtarabilecek tedbrierin ne olabileceini dnerek kafa patlatyordu. Sivas'n havasn kaplayan Austos'un boucu frn scakl, ak yksek pencereden ieri doluyordu. O, byle bir karara ynelmi dnceleri iinde bocalayp dururken, eski mebus arkada Rasim bey ieri g i r d i . V a k t i y le

o Ergani'den, Rasim bey de Sivas'tan mebus seilmi ve bylece dost ve ahbap olmulard. Onu adamakll tanyordu. Bu yzden de Sivas'ta srda olarak konutuu bir tek adam oydu. Reit Paa, onun Doktor Albay brahim Tali ve kolo r d u kumandan Albay Refet beylerle pek skfk olduunu, Mustafa Kemal'in i h t i l l c i dnceleri evresinde ib i r l i i yaptn yakndan biliyordu. Sonra, Mustafa Kemal'in ihtillci dncelerini Sivasllar arasnda yaymaya alan en gayretli m l i t an da oydu. Reit Paa, onunla duyua birse de dnce ynnden ayr olduunu anlyordu. Mevkii dolaysyla ondan ayrldn biliyor, onu gittii yoldan ayrmaya almak da h i bir vakit aklndan gemiyordu. Aralarnda byle bir san uyandracak en ufak b i r konuma bile gememiti. Bugn, onun byle birdenbire kageliine Reit Paa bir anlam verememiti Sivasl i h t i l l c i n i n yz som u r t k a n d . Bu, valiyi d n d r d : Hayrola Rasim bey mhim bir haber mi var? d i ye sordu. Aziz dostu, sitem etmek ister gibi derin derin ve i n yzne b a k t i Erzurum Kongresi beyannamesinin ve kararlarnn villyet matbaasnda baslmasn menetmisiniz. Dostunun dedii doruydu. Orta apta iki sayfa t u t a n on maddelik bir beyanname ile kongre mukarreratn

muhtevi iki sayfalk bir brorn - Mdafaay Hukuk Cemiyeti namna - istendii basmevi mdrnce b i l d i r i l m e si zerine Reit Paa : Olamaz! demiti. Vali, ihtill beyannamesinin vilyet matbaasnda bastrlmak istenmesini ok t e h l i k e l i bulr mutu. Reit Paa, Rasim beye tatl dille bunu neden olamayacan a n l a t t k t a n sonra yle d e d i : Hem, canm efendim, vilyet matbaalaryla alkzgn kzgn Reit Paa'n Haber, dedi, sizde, 582 veri u srada pahalya mal olur. Siz kendi maksatlarnza ait evrak mstensihle oaltrsanz krl karsnz. Rasim bey, donuk bir yzle bunlar dinledi, daha ok direnmedi, yalnz Mustafa Kemal Paa ile arkadalar Erzurum'dan ayrlmak zeredir. Eski v a l i l e r d e n Bekir Sami bey de kongreye katlmak zere Sivas'a gelecektir, dedi ve ekilip gitti. Reit Paa, gr ve krl sakallarn kartrarak uzun ooyu ile odada dolayor, ilerin gnden gne deil, saa t t e n saate daha aprak bir durum aldn dnyordu. Austos, btn hzyla sonuna doru srkleniyor, Erzurum yaylasndan kalkan karanlk kongre bulutlar, Sivas ilinin ufuklarna g i t t i k e yaklayordu. Evet, Sivas ili ve onun valisi iin her saati srprizle dolu, heyecanl,

srasnda tehlikeli gnler balamak zereydi. stanbul'dan gelirken sakin, sessiz ve rusta bir ke olarak dnd Sivas'n banda meer ne bell bir kader kuu dolap duruyormu. Bunca tecrbesi vard ; sk duracak, ak vermeyecekti. Akln, zeksn ve soukkanlln bir an kullanmaktan uzak kalacak olursa memleket iine ne byk f e l k e t l e r e yol aacan anly ordu. Yksek pencereden dar bakt. Pek uzakta, sararm bozkr d z l k l e r i y l e e f l t u n renkli kel da z i n c i r i n in b i r l e t i i yerden ylankavi akan Kzlrmak, gne altnda sert bir elik parltsyla parlyordu. Ufuklar, bombo, kmltsz ve insanszd. Uzun boylu yemyeil kavak d i z i l e r i , bu sapsar, l ve durgun yayl a dekoru ortasnda yine de bir para dsel bir dnya yaratyordu. Bu denli bo, ssz ve yalnz doa parasnn, birdenbire ok heyecanl olaylara sahne olabileceini bir t r l akl almyordu. Civcivli gnler gelip atmt. 26 Austos 1919 yeni bir t e d i r g i n l i k g e t i r m e k t e gecikmedi. O byle dnp d u rurken kap vuruldu, posta ve telgraf bamdr ieri g i r d i . Ltf bey, cebinden kard telgraf Reit Paa'583 ya uzatt ve bunu okuyan valinin mimiklerini seyre dald. Bu telgraf, Mustafa Kemal ve adamlarnn Sivas'a mutlaka gelip bir kongre de burada yapacan anlayarak stanbul'a kap giden Osman Paazade Haiit beyden

geliyordu. Valiyi ok g durumda brakma benzeyen bu t e l graf u anlamdayd: Sivas'ta Evliya efendi eliyle mft. Emir Paa, Z i h ni efendi hazretlerine ve saygdeer eraf ve ilen gelenlere : Sivasllar, yksek hilfet ve saltanat makamna candcn bal ve padiahn emri aitndaki hkmetin emirlerine btn kalbiyle inanan sadk bir kitle olduklarn ve bu sarslmaz istei genel arzuya kar koyacak her tri teebbs hep b i r l i k te ezerek yok edeceklerini bildirmelidirler. Btn bilginler, eyhler, eraf ve esnaf hep b i r l i k te padiah makamna, sadarete, Dahiliye Nezaretine hi vak i t geirmeden bunu bildirmelidirler. Makine banda karlnz bekliyorum. Osman Zade Halit. Reit Paa, ilkin gzlerine inanamad. Sivas'ta Hrriyet ve tilf Partisi'nin liderliini yapt sralarda bu adamn evresinde iki- doru drst ye bile yoktu. imdi bu adam, padiahla Sivas arasnda bir arabulucu rol oynamaya alyordu. Ellez Zade Halit beyin bu yapt, gerekten byk bir kstahlkt. Sonra Sivas'ta onun szn dinleyecek tek bir akl banda adam kacak myd? Bu, gln bir iti. Bu da bir yana, nemli olan, syleyerek padiahla Sivasllar kar karya getirmesi ve bylece yaratt olup b i t t i idi. Halit bey gibi megaloman bir sarhoun szleriyle harekete gelen Babli adamlar, demek ki, kendilerini denize

dm bir durumda gryorlard. Haiit bey gibi bir adamn Babli'yi kkrtabilmesi, artk devlet adamlarnn ne kerte aalk mallar olduunu gsteriyordu. Bu durum, Reit Paa'nn yreini szlatmaktan uzak kalmad. Bu telgrafn, Sivas halk zerinde bir etki yapmayacan biliyordu. Byle olduu halde 584 bu telgraf iini ele almaya ve zerinde durmaya karar verdi. lkin Mft Abdrruf efendiyi ccrarak fikrini sordu. Mft, derin bir bilgisi olmayan ok namuslu bir adamd. Telgraftan haberi yoktu. Vali teigrafn suretini ona okudu: Ne dersiniz? diye sordu, byle bir telgraf yazmak imdilik doru olur mu? Mft Abdrrauf efendi hi dnmeden karlk verdi: Halit bey Hrriyet ve itilf reisi deil mi, nal kadar mhr tamyor mu? istedii eyi kendi yazsn, kendi mhrlesin, kendi eliyle de gtrp uraya buraya assn. Ben onun szyle sigaramn kln bile silkmem. Reit Paa, mftden sonra Emir Paa'y ard. Emir Paa geldi ve Halit beyin telgraf dolaysyla arldn grnce yz rahat ve geni bir glmseyile aydnland : Kargann klavuzluunu kabul edecek adamlardan deilim, dedi. nk burnumun temiz kalmasn isterim. Reit Paa, ondaki bu deiiklie amad. undan

k i . Emir Paa, bugnlerde memleket ve milletsever bir byk adamla yakndan ahbaplk ediyordu. Bu eski valilerden Bekir Sami beydi. Ve Mustafa Kemal, Rauf bey, Albay Bekir Sami beylerin gittii yolun yolcusuydu. Geni grl ve ok tecrbeli bir adamd. Sivas Kongresi'nde bulunmak zere o gnlerde Sivas'a gelmi, erkez Ziya beyin evine yerlemiti. Onun geliiyle Sivas erkezleri hemen hemen hep kuvay milliyeci oldular. Bekir Sami bey de erkezdi ve Rauf beyin Sivas'a gelmesini drt gzle bekliyordu. Emir Paa'dan sonra srasyla arlan eraf, Halit beyin telgrafna pu! vermediklerini sylemekte acele ettiler. Bir vali olarak Sivas'n padiaha si tantlmasn ve bunun iin de ona sadakat yemini etmesini hi doru bulmuyordu. Halit beyin bu t e l g r a f t a n bekledii ok melunca bir sonu vard: Sivas halkn kongrecilerin ze585 r i ne ullandrmak istiyordu. Vali, en sonra Halit beyin en yakn akrabasnn bile bu telgrafa gler yz gstermed i i n i anlad ve ii rahatlad. Bu znt de bitmiti. Ne yazk ki, zntlerin arkas gelecee benzemiyordu: 28 Austos'ta gelen stanbul gazetelerindeki bir haber Reit Paa'nn aznn tadn karacak gibiydi. Gazeteler, az birlii etmiesine Reit Paa'nn Sivas val i l i i n d e n alndn yazyorlard. Paa, zaten aylardan beridir bu haberi bekliyor g i b i y d i . stanbul'daki Hrriyet ve tilf Partisi'nin kodamanl

a r , onu byk umutlarla Sivas'a uurladklar halde o, o n l a r a ufack bir i y i l i k te bile bulunmamt. Demek ki Damat Ferit, en sonra kzm, onu idareci kadrosundan tekerlemeye karar vermiti. Reit Paa'y ok zen bir tek ey vard. imdiye dek birok v a l i l i k l e r d e bulunmu, mebusluk bile etmi," b i r kulbeye sahip olmak mutluluuna eriememiti. oluk ocuk yine akta kalacakt demek! Bri emekliye ayrlsayd, hi olmazsa b i r k a kuruluk bir gelir demek olan bu para ile sokaa dmezdi. Elli lira tutarnda olmas gereken bu para, onun ailesini yoksulluktan kurtaramazd. imdiye dek Reit Paa'ya trl cambazlklar yaptran korkunun kayna ite buydu. imdiye dek Dahiliye Nezaretini en ar t e l g r a f l a r l a bombardman edemeyiinin b i r i c i k nedeni ite buydu. olacana varyordu. Bt n kurnazl, d i p l o m a t a dil dkmeleri boa g i t m i t i . Bt n bu korkularn kaynan elinden karan Reit Paa, b i r d e n b i r e gnlnn rahatladn duymaya balad. Geim kaygusundan doan byk korkusunu yenen Reit Paa, imdi Dahiliye Nezaretine kar dozu gittike artan bir fke duymaya balyordu. Btn mrnce namus ve erefiyle memleket hizmetinin yksek basamaklarnda bulunmu bir idare adam nasl olur da byle eski bir uval, bir paavra gibi tutulup bir kenara atlab ilirdi? Reit Paa, uzun bir fkeli dnten sonra Dahi586

ye Nezaretine u anlamda bir telgraf e k t i : Valilikten uzaklatrldm gazetelerde okudum. stanbul'dan da bu haberi dorulayan t e l g r a f l a r aldm. Val i l i k t e n atld herkese i i t t i r i l en bir valinin byle buhranl bir zamanda i banda bulunmas doru olamayacandan Sivas'tan hemen ayrlmak zere yeni vali gelinceye dek vali vekilliini kime brakmam uygun grlyorsa bildirilmesini dilerim. Reit Nazr Adil beyden gelen karlkta gazete haberine kulak asmayarak yine grevinde kalmas Reit Paa'ya b i l d i r i l d i . Reit Paa'nn anladna gre, grevini bir bakasna braktktan sonra Sivas'tan ayrlmak istemesi, onun yine v a l i l i k t e kalmasn salayan bir psikolojik neden olmutu. ORTA YAYLADA YANAN ME'ALE 17 Eyll 1919. Sir F. Robeckten Lord Curzon'a mektup .zmir'in Yunanllarca igali zerine, Mustafa Kemal'ce Erzurum'da balayan, Kastamonu ve Sivas'a yaylan bi harekete gre, Anadolu'da zgr bir cumhuriyet kurulmak zeredir. Anadolu'nun yksek yaylasndan birer ikier ayrlan i h t i l l c i l e r , orta yaylaya yollanyorlard. Sivas Kongresi

Eyll'n drdnc gn toplanacakt. Yaylann yksek, masmavi ve dupduru gnde kuzeyden gelen byk leylek srleri yle bir dolayor, sonra yava yava gneye doru iniyorlard. Mdafaay Hukukular da uzun ve t o z i u yollara dklerek gneye gitmeye alan ihtillci delegeleri ellerinden geldiince selmetlemeye alyordu. Austos'un son gnleri gelip atmt. Alacak kon587 g r e n i n lideri hl Erzurum'dayd. Bo da durulmuyordu. Bir yandan Mdafaay Hukukular, bir yandan Mustafa Kemal, durmadan teye beriye propaganda mektuplar yazyorlard. Bu almalar Mdafaay Hukuk konanda, ya da Mustafa Kemal'in yannda t o p l a n l a r a k yaplyordu. M u s t a f a Kemal, ikinci ordu kumandanln yaparken tanm olduu airet reislerine, eyhlere uzun ve tatl m e k t u p l a r yazarak onlar dvaya balamaya ve Krt Taali Cemiyeti ile ngiliz I n t e l l i c e ns Servisi'nin o r a l a r a samakt a olduu ok tehlikeli z e h i r i n etkisini yok etmeye alyordu. Mustafa Kemal, bununla Erzurum'da son almalarn yapyordu. O da Sivas yaylasna inecei gn ve saati iple ekiyordu. Yola klaca gn anlalmt, ama, en nemli engel olan paraszlk zmlenmemiti. Erzurum Belediye Bakan Zakir efendi, drt yaylnn Sivas'a dek yzerden d r t yz liraya t u t u l a b i l e c e i n i sylemiti. Bu drt yz l i ra ntsrden bulunacakt? Bir a k am yemeinde M u s t a f a Kemal, a r k a d a l a r n a :

 Hazr myz? diye sordu. Mazhar Mfit b e y : Elimizde rk ark otomobil var. Karoserileri berbat. Krkleri yrtk prtk. Lmbalar da yok. Karpit ya<acaz. Geceleri yola devam etmek m e c b u r i y e t i n de ka rsak karpit de yanmaz. Burada karpit t e d a r i k etmenin de imkn yok. rk ark, lmbal lmbasz gideceiz. Ancak otomobil hepimizi ve eyamz nakle kfi mi? Tabi kfi deil. Rauf, Sreyya, Hsrev, Raif beylerle sen, Cevat Abbas ve Muzaffer o t o m o b i l l e r e t a k s im oluruz. eyh Fevzi efendi iin de yer ayrlr. Kendisini Erzincan'dan alrz. Recep Zht, Hayati, Memduh ve dier zabit a r k a d a l a r l a eyalarmz da arkadan araba ile gelirler. Gzel, paam. Ben de byle dnyordum. Ancak, -drt arabaya htiyacmz var. Bugn belediye reisi ile grtm, ucuza bize araba temin edecek. Fakat, d r t yz lira kadar bir paraya ihtiyacmz olacak. Tabi 588 yol boyuncc ve Sivas'ta da paraya ihtiyacmz olacak. Kasamzsa malm. Mustafa Kemal Kalarn atarak ve dilerini skarak, gzlerini masann zerinde duran kahve fincanna dikti ve hafif bir sesle ; Evet, bir de para meselemiz var! dedi. Paam, siz bu mevzu ile megul olmaynz. Elbette bir tedbir dneceiz.

Mustafa Kemal, birdenbire yerinden frlad. Yz kpkrmz kesilmiti: Ahmaklar, memleketi Amerikan mandasna, ingiliz himayesine terketmekle kurtuiacak sanyorlar. Kendi rahatlarn temin etmek iin btn bir vatan ve t a r ih boyunca devam edip gelen Trk istikllini feda ediyorlar. Mustafc Kemal'in be paras yoktu. Bir gn onun yanndan dnen Kzm bey, Mdafaay Hukukulara bu haberi verdi. Para bulmadka Mustafa Kemal, Erzurum'dan ayrlamayacakt. Zaten nizamname de temsil hey e t i n i n masraflarn karlamak devini Mdafaay Hukuk T e k i l t n a vermiti. O gn de Mdafaay Hukuk'un elinde ancak seksen lira kadar bir para vard. O zamana dek halktan yanlz bin be yz lira tutarnda birey toplamlard. Bu para da gelen delegelerin yerletirilmesine, telgraf haberlemelerine harcanm, suyunu ekmiti. Mdafaay Hukukular da be paraszd. Bu iyi insanlar, Mustafa Kemal'e yol parasn nereden bulacaklarn bir t r l kestiremiyor, arpac kumrusu gibi dnp duruyorlard. En sonra akllarna bir ey geldi: oluk ocuklarnn ss eyalarn satarak paraya evirmek. Kadnlar, sslerinin arkasndan i s t e d i k l e r i n ce alayabilirlerdi.. Baka hi bir are yoktu. yice hesaplaynca gmenlik gnlerinin, btn bu ss eyasn eritmi olduunu anladlar ve umutsuzlua dtler. Mdafaay Hukuk dernei olarak da para iin hi bir kimseye ba vuramazlard. Bu dernein ok gl

ve zengin grnmesi gerekiyordu. Skan kula Hzr yetiir, derler, ite, bu da yle 589 oldu. Heyeti Faale yelerinden emeKii subay Sleyman bey, hi kimsenin yapamayaca eyi yapt: Mustafa Kemal'e gerekli olan paray Mdafaay Hukuk yelerine verdi ve onlar dnyalarca sevindirdi. Bu idealist genierin umutsuzluk kuyusunda nasl bocaladn gren eski, mert ve iyi yrekli asker, onlara yle d e d i : ocuklar, ben bu iin aresini buldum. Benim tasarruf edilmi dokuz yz liram var. Ben altm yan gemi bir adamm. Allah'n rzasndan, milletin seimetinden baka bir d i l e im yok. Ben bu paray size veririm. Fakat bu paray verdiimi ne paa, ne de baka hi bir kimse bilmeyecek. leride Mdafaay Hukuk'un paras olursa verirsiniz. Olmazsa hell olsun. Ben devletin verdii tekat ayl ile geinir, giderim. - . Bu szleri dinleyen gen idealistlerin gzleri yasard. Sleyman bey, bu srada gerekten onlara ok byk bir i y i l ik yapmt. Bu hi bir lye vurulamayacak kadar byk bir i y i l i k t i. Gen adamlar, Sleyman beyin getirip verdii dokuz yz lirann stn, yz lira da kendi aralarnda toplayarak btnlediler. Kzm bey bin liray Mustafa Kemal'e gtrp verdiinde o, genler kadar sevindi. Yol paras olarak byle die dokunur bir ey bulunabileceini hi bir vakit aklna

getirmemiti. O zaman iin pek nemli olan bu paray eline alan M u s t a f a Kemal, ok sevinmiti. nk, bu parann bulunmay bile Trk ihtillini engeller, zorlatrr, geciktireb i l i r d i . Her ey olabilirdi, Mustafa Kemal, paray eline alr almaz hemen Mazhar Mfit beyi artt. Ona kasadarlk grevi veriyordu i Mazhar Mfit, tamam, yol paramz var. Al sana bin lira! deyince armak sras eski valiye g e l m i t i : Paam, nasl oldu bu? Parmaklarn dudaklarna gtren Mustafa Kemal: zmn ye, ban sorma! dedi. Bunu sylerken zor bir ii yenmi bir insann sevinciyle yz parlyordu. * 590 A r t k en ok bir hafta, on gn iinde Sivas Kongresi'ne doru yola klacakt. Bu srada en nemli ilerden biri de Sivas Kongresi'ne gtren yollarn gven altna alnabilmesiydi. Kzm Karabekir Paa, Erzurum'a yakn blgelerde ok sk ve etkili gven tedbirleri aldrm olmakla beraber Orta Anadolu'dan Sivas'a giden yollar ok byk tehlikeler altndayd. Ali Fuat Paa da bu. t e h l i k e l i yollan demir gibi bir gven emberi iine alm, buralardan hi bir yrtc ku uurtmuyordu. Bylece Sivas Kongresi'ne gidecek delegeler, her adm banda korunarak, Sivas'a iletiliyordu. 20. Kolordunun btn aralar, Sivas'a gidecek delegelerin

emrine verilmiti. Delegeler, kk gruplar olarak yola karlyor ve kongre zerinde gerekli bilgiler verilerek uyarlyorlard. Her grubun yolcu ediliinden sonra Erzurum'a, Mustafa Kemal'e telgraf eken Ali Fuat Paa, onlarn zel dnceleri zerinde de bilgi vermekt e n geri kalmyordu. Mustafa Kemal, bu telgraflar aldka evresindeki arkadalarnq da yksek sesle okuyor ve arkasndan bu en eski okul arkadan vmekten de kendini alamyordu : Bravo, Fuat, arslan gibi alyor! diyordu. Ali Fuat Paa'nn gzel telgraflar ve ald tedbirler yznden vglere boulduu bir gn, zc bir haber o r t a l alt st etti. Sivas Kongresi'nin banda bir kara dumann dndn bildiren bu haber grnrde heyecan vericiydi. Mustafa Kemal: 29 Austos'ta Erzurum'dan ayrlmalyz! diye kes in emrini vermiti ve herkes buna gre hazrlanmaya balamt. Arkadalarnn iinde yine en sabrsz Must a f a Kemal'di. Mmkn olabilse kongreyi hemen yarn toplamak iin ku gibi Sivas'a uacakt. Ne yazk ki btn engeller bunu nlyordu. Her ey bir yana, kongreyi istenilen gnde toplayabilmek bile tal i h in gler yzne balyd. Sivas Kongresi, Mustafa Kemal iin bir lm-dirim sorunuydu. Erzurum Kongresi geri Mustafa Kemal'i yle bir imek aydnl gibi parlat591

msa da bu daha ok Kzm Karabekir'e byk bir ans vermi, onu birdenbire byk bir g olarak millete kabul ettirmiti. Bir Sivas Kongresi ise Mustafa Kemal'in k i i l i i n i btn dnyaya duyuracak ve Kzm Karabekir'i glgesi altna alacakt. Ve ancak byle bir i h t i l l c i olarak milletin kaderine el atacakt. Sivas Kongresi, Erzurum'da Vesayet altnda toplanan kongreden anlam ve genilike ve yapaca etkice ok daha byk olacak ve btn psrklklara duyulan korkulara erkeke son verecekti. Onun iin Mustafa Kemal, gerekten kanatlar olsa uarak Sivas'a gidecek ve hrriyet asasn gnee doru kaldracakt. Mustafa Kemal bir de, stanbul'dan Anadolu'ya geecei gnlerin a r i f e s i n d e byle sabrsz ve heyecanlyd. Buradaki engeller de bir o denli tehlikeliydi. Btn i ve d dmanlar el ele vermi, Sivas Kongresi'nin toplanmamas i in grnr grnmez tedbirler almakta, tuzaklar hazrla-" maktaydlar. Evet, bu, sabrtann cartadak atlayaca gnlerden bir gnd. le yemeindeydiler. Mustafa Kemal, vaktiyle gnll olarak Enver Paa ve daha birokl a r y la gidip talyan emperyalistleriyle arptklar gnleri anyor, bu arada Sreyya (Yiit) beyin de o savalarda gsterdii yararlklar vyordu. O da gnll saflarnda ve Mustafa Kemal'in kumandas altnda arpanlar arasndayd. Tam bu srada emir avuu Ali, soluyarak ieri g i r d i : Paa hazretleri, bir telgraf memuru hemen sizi

grmek istiyor. Hangi telgraf memuru? Cevat Abbas'la yaver Hayati hemen dar frlamt. Cevat Abbas'n getirdii haber uydu : Sivas Valisi Reit Paa, zat devletinizin hemen telgraf makinas bana terif buyurmanz rica ediyormu. Hayati beyin getirdii haber de aynyd: Telgraf memuru, Sivas Valisi Reit Paa'nn ok acele ve hemen iareti ile telgrafhaneye terif etmenizi rica ettiini haber vermek zere gelmi, paam. 592 Mustafa Kemal, birdenbire kalarn atm, ciddilem iti: Garip ey, dedi. Acaba Sivas'ta bir hdise mi var? Bu derece isticale neden lzum grld? Herkes meraklanmt. Sreyya bey: Paam, herhalde merak edilecek bir ey deildir. B i l i r s i n i z Reit Paa ok hassas ve ok venhamdr. Herkes bunda bir bit yenii olduunu sezmi, t r l b e l k i l e r zerinde kafa yormaya balamt. Bir ihtillcinin, en kk belkilere nem vermesi, onlar yabana atmamas gerekti. Mustafa Kemal, yeme i n i yarda brakarak dalgn, merdivenlerden aa indi. Mustafa Kemal'le arkadalar telgrafhaneye vardklarnda telgraf memuru hl Reit Paa'nm uzun telgrafn almaya urayordu. Mustafa Kemal'in telgrafhaneye girmesiyle telgraf memuru telin br ucundaki Reit Pasa'ya

: Paa hazretleri geldi. imdi telgrafnz kendisine veriyorum, dedi ve telgrafn alnd ktlar Mustafa Kemal'e verdi ve ona : Sivas Vaiisi Reit Paa hazretleri makina banda efendimize muntazr bulunuyor, bu telgraf veriyorlar, dedi. Ve ona, oturmas iin yer gsterdi. Yeniden makinann bana geen telgraf memuru telgrafn, gerisini de almaya alt. Mustafa Kemal, oturduu yerde iinden telgraf okuyor, okuduu ktlar da evresinde dikilen arkadalarndan Mazhar Mfit beye veriyordu. O da okuduu kd hemen sradaki arkadana uzatyor, bylece hepsi t e l g r a f sessizce okuyordu. Herkes okuduu telgraf zerinde bir eyler dnyor, fakat hi kimse dncesini sylemeye cesaret edemiyordu. Kesin bir ey sylemek hakk yalnz Mustafa Kemal'indi. Telgraf bitmeden ortaya bir dnce atmak da doru deildi. Bu telgraf, kestirilebilecei gibi Reit Paa'ya Sivas'ta kukulu haberler veren Fransz subay Bruno'nun iiyle ilgiliydi. Yalnz, evresindekiler, dikkatle Mustafa Kemal'in yzne bakyorlar, onun bu konuda neler dndn y593 2/F. : 38 znn mimiklerinden anlamaya alyorlard. Onun ne dndn anlamak ok gt. Son kerte k r i t i k bir haberi okurken ara sra glyor, tek szck sylemiyordu.

in bir noktasnda bu gller, Mazhar Mfit beye pek garip gelmeye balamt. Reit Paa, t e l g r a f n bir y e r i n d e ok heyecan ve endie verici szler sylyordu : Kongreyi burada atracaklar, hepinizi toptan yakalayacaklar! Evet, bu haber bsbtn yersiz olamazd. Yaplamayacak bir ey deildi. Telgrafn alnmas bitince Mustafa Kemal, telgraf memuruna: Paa hazretleri, ltfen biraz intizar buyursunlar, hemen kendilerine cevap arzedeceim! dedi ve sonra evresini merakla sarm olan arkadalanna dnd ve hepsinin gzlerine b a k a r a k : ocuklar, verin bana u ktlarn hepsini! diyerek herkesin elindeki ktlar toplad. Bir daha d i k k a t l e hepsini okudu. Telgraf tamamiyle okuyup bitirdii ana dek, hepsinin gzleri gayri ihtiyar paaya ve yzndeki m i m i k l e r i tetkike dalmt. Telgraf okurken vali paa, sanki karsnda imi- de konuuyormu gibi yzndeki h a t l a r ve renkler devaml ekilde deiiyor, kh hiddet, kh nefret arz ve ifade ediyor, kh istihfaf ve istihza bel i r t e n izgiler yzne yaylyordu. Fakat, heyeti umumiy e s i y l e paann sinirlendii ve Reit Paa'nn izahatn kaytszlkla karlamad ak ak grnyordu. Mustafa Kemal, telgraf bu biimde ikinci kez okuyup bitirdi ve sonra, kendine dikilmi olan arkadalarnn sorucu gzlerinde baklarn gezdirdi. Arkadalarnn yzlerinde zmlenmesi ok g bir bilmecenin derin merak okunuyordu. Bu bilmecenin anahtarn karp o r t a y a

atmaktagecikmedi: Gln! dedi ve sonra oturmu kendisine merakl a bakan telgraf memurlarndan da saklanacak bir eyi olmadn gsterircesine yksek sesle Mazhar Mfit beye nledi: Azizim, Mazhar Mfit, dedi. Bunlar hakikaten g ln eyler. Franszlar Sivas' igal edeceklermi. Kongren in toplanmasna msaade etmeyeceklermi. Sonra, bu 594 f i k i r l e r i n i deitirmiler, dveli itilf iyi aleyhine tezahr a t t a bulunmamak artyla kongrenin toplanmasna ms a i t bir hal almlar. Beni tevkif ettireceklermi, uymu, buymu. Fakat, vali paann kanaatine ve Dahiliye Nazrndan Fransz Binbasnn beyanatna uygun olarak ald ifre telgrafnn mnderecatndan edindii f i k r e nazaran kongreye msaade etmeleri bir tuzakm. Bu ves i le ile hepimizi bir arada yakalayp, mill mcadele ruhunu da boacaklarm. Kongreyi Sivas'ta deil Erzincan'da toplamal imiiz. Reit Paa da btn bunlara inanm olarak bizi dnceleri istikametinde harekete sevketmek iin vicdan bir vazife yaptna kani bulunuyor. Mustafa Kemal, bunlar, iinde birok duygu t r l e r i bulunan byk bir fke ile sylyordu. in sonu henz gelmemiti. Telgraf, eski Sivas mebusu Rasim beyin. Raif Hoca'ya ektii telgraf almaya alyordu. Mustafa Kemal'in hz kesiimemiti.

: Teessf ederim ki, diye yeniden grledi. Reit Paa da, Rasim bey de manev bir tezelzle uramlar. imdi paaya gereken cevab vereceim. Fakat bu ne gaflet, ne bilgisizlik ve ne gr ktl. Bir Fransz Binbasnn geliigzel atp tutmasndan ibaret szler. Sivas'n igali kolay m? Franszlar bunu hangi kuvvei seferiye i le hemencecik yapabilecekler? Arkadalar, buna nasl inanabiliyorlar? Alelade bir propaganda ve blf karsnda arkadalarmzn maneviyat krklna uramalar ayan hayrettir dorusu! Mustafa Kemal, bu szleri syleyip b i t i r d i k t e n sonra bir moral graniti biimini almt. Birer kahve ielim de vali paaya cevap arzedeHm, dedi. Bir sigara yakarak oturduu sandalyeden kalkt ve muhabere salonunun iinde sert admlarla dolamaya balad. Sigarasn b i t i r d i k t e n sonra kahve ile yeni bir sigara yakt ve : Ne Sivas' igal edebilirler, ne de kongreye mani olabilirler. Ancak her ne olursa olsun bizim bir an nce Sivas'a gitmemiz iktiza ediyor. Hareketimizi mmkn 595 o l d u u kadar tacil etmeliyiz. Greceksiniz, biz Sivas'a g i t m e d e n nce Fransz Binbas Bruno efendi ve arkadalar Sivas' terkedeceklerdir. G r a n i t t e n bir moral heykeli gibi ortada dolaarak b u n l a r syleyen Mustafa Kemal, kendisini merak ve s e v

i n l e dinleyen arkadalarn da birer moral kayas bi iminegetirmiti. Mazhar Mfit bey, bunun z e r i n e : Haklsnz, paam, dedi, bize hibir ey yapamazlar. Karmzda m i l l e t i n iradesini nleyecek hi bir kuvvet yoktur. Reit Paa'y makina banda, fazla bekletmemeniz mnasip olacaktr. Mustafa Kemal: Doru sylyorsun, zaafmza hamledebilirler, dedi ve Reit Paa'ya verilecek karl yazdrmaya balad. Bu gerek Vali Reit Paa'nn, gerekse Rasim beyin b t n gereksiz kuruntularn ykacak gte bir karlkt. Mustafa Kemal, kendi istei ve Mdafaay Hukuk u l a r n da daha byk isteiyle Erzurum hemehriliine kabul edildikten sonra artk gnl rahat olqrak Sivas'a g i t m e y e hazrlanyordu. Mustafa Kemal, Rauf bey, Raif Hoca, karargh erknnn ounluu, Mazhar Mfit bey, Sreyya bey, 29 Austos gn otomobille yola kacaklard. 28 Austos akam heyeti temsiliye yeleri bir kez daha Kzim' Karabekir'in evinde toplandlar. Konuulup grld. Son i siyasetin alm olduu yn ylece yorumland: Padiah ve onun yardaklar olan hkmet a d a m l a r , Trkiye'nin blnmesine karar vermilerdir. st a n b u l ile memleketin bir blmnn ngiliz mandas alt n a girmesine raz olmulardr. zzet Paa ilde kimi namuslu kiiler buna kar direnmekte ve Amerikan mandasn ktln daha yeni

olarak grmektedir. Erzurum'da toplananlar ise i ve d dmanlarn btn zorbalklarna sonuna dek kar k o y a r a k milleti esarete dmekten korumak istemekted r. En sonra, hi bir k u r t u l u aresi kalmazsa yaplacak 596 i memleketin btnlne dokunulmamak zere Amer i k a n mandas altna girmektir. Sivas'taki 3. Kolordu Kumandan Salhattin beyden gelen ifre telgraf ilerin yolunda gittiini gsteriyordu. Sivas'ta yaplacak kongreyi her trl grnr grnmez tehlikeye kar korumak zere tedbir alnyordu. Atl ve katrl svari mfrezeleri meydana getirilerek btnlenmekte ve Sivas'a toplanmaktayd. Amasya'deki istihkm taburu ile kolordu oncu alay Sivas'a doru yola karlmt. Bu topu alayndan bir takm, b v a s a varm bulunuyordu, inzibat blnn bana en gvenilir subaylar verilmiti. Yine gvenilir kimi polislerle jandarma erat , sivil giydirilerek kongre emrine verilmek iin aleste bekliyordu. Sivas'n belli bal giri ve k yerlerine postalar dikilmiti. Halkn morali her trl yoldan y k s e l t i l meye allyor, bir yandan da kongre emrinde almak zere bir gazetenin karlmas iin hazrlklar yaplyordu. Kzm Karabekir, Mustafa Kemal ve arkadalarnn Sivas Kongresi iin yola kacan Erzurum yolu zerindeki btn kumandanlklara bildirdii gibi Sivas'taki 3. Kolordu Kumandan Salhattin beye de yazm ve parlak bir karlama treni hazrlamasn, yolcularn Erzurum'dan

da ayn parlak trenle uurlanacan bildirmiti. 29 Austos sabah. Kzm Karabekir'in hazrlatt binek otomobiliyle birka yayl. Mustafa Kemal'in kararghnn nnde bekliyordu. Mustafa Kemal. Rauf bey, Raif efendi, Erzincan eyhi Fevzi efendi ile onlara yoldalk edecek iki kumandan, be subay, eski Bitlis Valisi Mazhar Mfit, eski zmit Mutasarrf Sreyya beyler yerlerini almaya hazrlanyorlard. Hepsi, birka gn nce bir otomobil kazasnda sakatlanan aya yznden merdivenleri inemeyen ve evinin penceresi nnde oturan Kzm Karabekir'le helllatlar. Mustafa Kemal'le Rauf bey. Kzm Karabekir'e sarlarak ptler ve aada bekleyen otomobillerine bindiler. Otomobillerle eyalar tayan arabalar grltlerle yola kt. Btn Erzurum halkyla kalabalk bir asker ktas, onlar stanbul kapsndan uurlarken parlak bir 597 yayla gnei, gerek yolcularn, gerekse halkn yznde b i r umut aydnl gibi parlyordu. Kzm Karabekir, drbnn gzlerine yerletirerek bu umut k a f i l e s i n i n arkasndan sevgiyle, efkatle, sevinle uzun uzun bakt. Kilometrelerce, onlar baklaryla kovalad ve onlara hayrl yolculuklar dileyerek dualar etti. Ruhunda bir mutluluk, bir sevin denizi kaynyordu. Evet, g l n yars yenilmi saylabilirdi. Her balang, gl k l e r l e doluydu. Mill kurtulu kavgas ise hepsinden g olacakt elbet!

Erzurum, btn dost ve dman dnyaya u parolay haykrmt. Ya bamszlk, ya lm! Trk, hr yaayacak, lrken dahi hr lecekti. M u s t a f a Kemal gibi, Rauf gibi iki kahraman bu imanla gidiyorlard. Kzm Karabekir, arkadalarnn gittiinden ve ehr e s i n i n boaldndan zgnse de, amaca biraz daha yaklaldndan sevinliydi. Sonra, aylardr sregelen gr l t l patrdl bir y o r g u n l u k t a n da kurtulup, yle sereserpe birka gn dinlenecekti. O, bu duygular iinde dinlenmeye hazrlanrken, yaveri ieri girdi ve ona kt bir haber tayan bir t e l g r a f uzatt. Bu, Harbiye Nezaretinden geliyordu. Harbiye Nazr, kuvay inzibatiye denen gerici kuvvetlerin kurucusu Sleyman efik Paa'yd. Sleyman efik Paa, Ali Fuat Paa'y grevinden uzaklatryor ve yerine reaksiyoner bir paann vekil olarak atandn b i l d i r i y o r d u . ifreli yazlmas gereken byle bir telgrafn a k t a n aa her yana ekilmi olmas, Karabekir'i ok zd. stanbul, Anadolu'da bir tek ie yarar kumandan brakmamak iin byk admlar atyordu. Bilinmez, gnn birinde byle bir emir kendisi iin de gelebilirdi. Erz u r um Kongresi'nin kendisinin himayesi altnda yapldn dnya biliyordu. Bu, Ali Fuat Paa'y rktecek, sindirecek mi sanyordu stanbul? O, apraz fieklii sarnacak, f i l i n t a s n eline alacak ve batda dmana kan kusturmaya balayan kuvay miliyecilerin yannda Yunanllarn karsna bir umum kuvay milliye kumandan olarak dik

i l m e k t e gecikmeyecekti. * a* 598 hurda otomobil ve yayl araba bir dizi olarak y o l a koyulmu, tangr tungur gidiyordu. Austos sonu olduundan gkyz artk bulutlanmaya balyor, yamur yamadndan otomobillerin kaldrd toz bulutlar gn e t e daha ok sarararak geriye, arabalara doru srkleniyordu. Alnan karara gre her ara gidebildiince sr p gidecek ve hep beraber mola verilecek yerlerden sonr a ilk toplanma yeri Hafik olacakt. Ondan sonra, t am b i r k a f i l e olarak yola klacak ve Sivas'a bylece girilec ekti. Mustafa Kemal'in Erzurum halknn, kendisini ehr i n dna dek -uurlayarak: Allah muvaffak etsin, hayrl olsun! diye dua edil e r i n i dndke minnet duygularyla gzleri yaaryordu. O, Erzurum halkyla tanal az olmusa da bu halk, ona inanyordu. Bundan dolay onun geip gittii yol boyunca kl bir kurtulu umudu da uzuyordu. Halk Sivas'ta ve ondan sonra ok yararl iler baarlacana da inanyordu. Kafile, Erzurum'dan epeyce uzaklamt. Bu, yaya yolcularn iki- saatte kestirebilecekleri bir yoldu. M u s t a f a Kemal, kendi hlyalarna gmlmt. Gzleri hep, geecekleri yol zerindeydi. Sivas'a dek kim bilir o n l a r ne tehlikeler bekliyordu? Elz Valisi Ali Galip de

h i aklndan kmyordu. Kzm Karabekir de sanki neden onun temizlenmesine engel olmutu? Ebulhindili Caf e r ' i n 30-40 kiilik kuvay milliye etesi, onu ldrmek iin emir almken, Karabekir sanki niye onun ldrlmesini istememi ve onlar yolundan alkoymutu? nk, tehlikede olan Karabekir deildi de ondan. Mustafa Kemal, bu srada arkadaki otomobilde ey gaziler marnn sylendiini iitti. Dnd, bakt: Bunu syleyen Mazhar Mfit beydi. Daha yksek sesle! diye bard. Bunun zerine btn arkadalar hep bir azdan : Ey gaziler, yol grnd yine hudut boyuna, oktan beri hasret idik tatl Tuna Suyuna!.. arksn sylemeye baladlar. , Uzaklardaki mavi, mor ve erguvan renklere brnm dalarn zerinde ak bulut ynlar toplanyor, yu599 kardan vadilere doru g i t t i k e serinleen bir rzgr e s i yordu. Gkyz de iyice bulutlanmaya balamt. Gne, bulut ynlarnn ardndan uraya buraya altn oklar yadryordu. Bodur stler ve gen kavaklar a l t n da kaynayan bir pnar banda yemek molas v e r i l d i i n de v a k i t leyi geiyordu. Eyll'n drdnde Sivai Kongresi alacakt. Zaman ok deerliydi. Makinalarn. a t l a r n ve insanlarn da dinlenmesi gerekiyordu. Mustafa Kemal, inip su banda e l i ni yzn ykayarak yolun

bir yere iliti v e : Yemeimizi yiyelim, lnce le yemeinin pek banda daha nceden yer van azklarn yemekteydiler tozlarn temizledikten sonra dedi. Nevaleler ortaya dkyavan olaca anlald. Su alm kyl yolcular da yaPeynir, zeytin ve kuru ekmekle yaplan le yemeine kyller de birka ba k u r u soan . katarak zenginletirailer. Yolculardan hi biri bu yoksul yemei yadrgamad. Pnarn buz gibi suyunu katk ederek a kurt gibi yediler. Hepsi, bir lenmi gibi, itahla ve zevkle yemeklerini yedikten sonra, yine. otomobillere ve yayllara duldular. Konuarak, glerek yol alyorlard. Gkyz, g i t t i k e bulutlanyor, serin rzgr, yolcularn yzn yalayp geiyor, yol boyundaki kavaklarn sk yapraklarn gr l t y le rpndryordu. kindiye doru gk grlts ve imekle iddetli bir sanak, bir yaz sonu yamuru boanmaya balad. nden giden otomobilin krkleri her ne kadar rtldyse de bunlar yrtk prtk olduundan yamur ieri geiyor ve yolcular slatyordu. Sular, paann yznden, byklarnn ucundan aa szlyordu. ine ekilerek bzlen Mustafa Kemal, sanan iddetine bylece kar koymaya alyordu.

O da otomobillerdeki arkadalar gibi tepeden trnaa slanmt. Yayl arabalarda yolculuk edenler onlardan daha anslyd. Perdeleri indirilmi olan arabalarn damlarnda trampet alan yamur, bir t r l ieri yol bulamyordu. Geceyi geirecekleri kye vardklarnda ortalk iyice kararmt. Yamur da hl yap duruyor, yamurun ve 600 karanln zifir gibi kara perdesi, ara sra keskin imeklerle paralanyor, den yldrmlar, dalan sarsyor, yollardan seller gidiyordu. Kye vardklarnda daha nceden onlarn geleceini bilen ve yollarn bekleyen kyller, bu Tann konuklarn nereye koyacaklarn bilemediler. Mustafa Kemal'i n kim olduunu ve ne yapmak istediini onlar da Erzurumlular gibi b i l i y o r l a r d . Kyn en byk evi. iki toprak yer odal olanyd. Bu evi olduu gibi Mustafa Kemal'e ayran kyller, br arkadalarn baka evlere yerletirdiler. Mustafa Kemal de en yakn arkadalarn bu odalardan birine ald. Yolc u l a r n adamakll slandn gren kyller, ocaa bol odun atarak parlattlar. Herkesin ilk yapt i soyunupdknp snmak ve kurunmak oldu. Kyller biraz sonr a ellerindeki en gzel yiyeceklerini konuklarn nne getirdiler. Mustafa Kemal ve arkadalar evlere yerleirken bir baskna uramamak iin nbet tertibat da aldlar. Karnlarn doyurup kurundular ve scak odalarda erken kalkmak zere uyumaya, altlar. Yerlere serilen

yataklardan bit almak korkusuyla rahata bir uyku ekmekten de yoksun kaldlar. Mazhar Mfit de Mustafa Kemal'in yerletii evin teki odasnda bir sandalyeye oturup brne de bacaklarn uzatarak kestirmek zereyken Mustafa Kemal'in odasndan bir ses g e l d i : Muzaffer, Muzaffer! Giyneiyle yataa uzanm olan yaver hemen kalkp br odaya kotu. Biraz sonra da dnd : Paa biraz rahatsz, dedi. Atei var, ne yapalm? Mazhar Mfit bey hemen yerinden frlad. Mustafa Kemal'in yanna gitmeye davranarak: Hemen Doktor Refik beyi artalm! diyerek onun odasna girdi. Ona da Refik beyin anlmasn syledi. Odirendi: Refik beyi rahatsz etmeyin, doktorluk bir eyim oktan Refik beye haber salnm ve gen doktor 601 yok. koarak gelmiti bile. Refik bey, hemen paaya derece koydu. Arkadalarna : Atei 37,5, bir ey deil, biraz tm! dedi. Hemen ocakta ay kaynattlar. Paa scak ayla bir iki aspirin ald. Anlalan bu, gndzn yedii yamurun bir azizliiydi. Refik bey onun yanndan ayrlrken : ' Gemi olsun paam, dedi. Sabaha kadar arslan

gibi olursun! Yatmaya giderken de Yaver Muzaffer beyle Mazhar Mfit beye yle salkta bulundu : Paann zerine biraz kalnca bir eyler rtn ve terletmeye gayret edin. Denildii gibi Mustafa Kemal'in stn skca rttler ve ekildiler. Paa sabaha dek uyku ile uyanklk arasnda saatlan glkle bitirerek yerinden kalkt. Odann ii karanlkt. Ocaktaki ate kl balamt. Akamki yamurun serinlii bir yerlerden odaya szyordu. Erkenden yola klacakt. Herkesten nce kalkmas gerekiyordu. O biliyordu ki. bundan sonra, en kk davranlarda bile rnek olmak zorundayd. Bu dva, ancak byle yryecekti. Bu dvay sonuna dek ciddiye alan bir tek kendisiydi. Herkes, her eyde ba ekmeyi ondan bekliyordu. Mazhar Mfit beyle tekiler, hasta paann herkesten nce kalkmi olduunu grerek atlar, onlar da sandalyelerinden inerek yataklarndan kalkm oldular. afakla beraber yine yola koyuldular. Bu akam. Erzincan'da olmalar gerekiyordu.. Yollar ok bozuktu. ukurlardan atlaya. sraya giden, otomobiller ikide bir arza yapyor, onlarn onarm srasnda ok deerli dakikalar, belki de saatlar yitip gidiyordu, le olmutu. Erzincan'a da daha ok vard, Mustafa Kemal, arkadalarna : Hi bir yerde mola vermeyelim, dedi. Zaten peynir, ekmek, zeytin yiyecek deil miyiz? Arabalarda yenilsin.

Emir kesindi. Arabalarn arasra. bozulmalar yznden yitirilen zaman kazanmak iin elden geldiinde hzl gidilecek ve olur olmaz yerde durulmayacakt. Erzincan'a bir saat kala aalk bir su banda Mus602 t a f a Kemal'i arkadalarn bekleyen Erzincan mutasarrf , askerlik ubesi bakan ile daha birka kii, onlan a r a b a l a r n d a n inmek ve bir kk mola vermek zorunda braktlar. Banda indikleri bu su, gazl bir suydu. Belki de t a h l i l i yaplmam olduu iin ismi ve hususiyeti memlek e t e mehul en nefis bir madensuyu idi. Yolcular bu i f a l sudan bol bol itiler. Erzincanllar, bu suya Ekisu diyorlard. Yolcular, Ekisu'yun bandan ayrlarak Erzincan'a vardklarnda akam olmutu. Erzincanllar, Mustafa Kem a l ' l e arkadalarn bir lenle arladlar. Mustafa Kem a l , orda toplanan Erzincan ileri gelenlerine byk ve k u t s a l bir savaa atlm olduklarn anlatt. Erzincanll a r da yurtlr yaklp yklm yurttalard. Onu anlamakt a gecikmediler. Bu savata onunla b i r l i k t e olduklarn ve bu uurda son damla kanlarn aktmaktan geri durmayacaklarn sylediler. Mustafa Kemal, dvasna inanan i n s a n ynlar arasnda kendini pek mutlu duyuyor, sev i n i y o r d u . Onun dvasna inanan insanlar, her gn g i b i byyordu. Erzincan'n sabahnda sereler barp armaya

balarken Mustafa Kemal ve arkadalarnn otomobil ve yayl arabalar da batya doru Sivas yoluna dizildi. Kaf i l e her iki yandan sarp da paralarnn b i r b i r i n e ycjnamasyla meydana gelen dar boaza vardnda garip bir o l a y oldu. Boaz birka jandarma subay ve onlarn emr i n d e k i jandarmalarca kapatlmt. Mustafa Kemal, jandarma subaylaryla jandarmalar n otomobillerin yolunu kestiklerini grnce biraz irkilmekle beraoer armad. Bu adamlarda aumanik deil de itene benzer bir tel, bir tehlike karsnda gster i l e n bir koruma psikolojisi gze arpyordu. Mustafa Kemal, onlarn bu ruh durumunu anladktan sonra sordu : Nedir, ne oluyor? Subaylar, hep bir azdan : Efendim, Dersim Krtleri boaz tutmulardr, tehl i k e var, geilmez. Merkeze kuvvet gnderilmesini yazdk. O kuvvet gelince t e r t i b a t alarak hcum edeceiz ve e603 kiyay pskrterek yolu aacaz. Ancak o zaman g e e bilirsiniz. ..' Peki, bu ekiyann kuvveti nedir? Neresini ve nasl tutmu? Ne kadar kuvvet ve ne zaman gelecek? diye sordu. THi birini kesin olarak bilmiyoruz. Biz yalnzca haber aldk. . ' Mustafa Kemal, ya tahtaya basamazd: Fakat, biz bu muamma zlnceye kadar bekleyemeyiz.

Erzincan'a dnsek kim bilir ne kadar zaman orada bekleyeceiz. Bizim iimiz pek acele, biz her eye ramen yolumuza gitmeliyiz. Mustafa Kemal, bir yandan konuurken, bir yandan da ekiyaca tutulmas akla gelen tepeleri gzleriyle taryordu. Uzakta Mercan dalarnn kl rengi ve plak manzaras, bir ekiya klah gibi ykseliyor, yakn tepelerdeki amlk ve meeliklerde doal olmayan hibir ey gze arpmyordu. Dersim ekiyas, geri eskiden- beri bu boazlarda adi soygunlar yapp duruyorsa da Mustafa Kemal'in bu kez aklna gelen belki bunlardan baka bir renk tayordu. Elziz'e vali olarak gnderilen ve kendisini Sivas'ta fena halde faka bastrm olan Ali Gaip namussuzu. Dersim ekiyasnt kkrtm ve rgtl bir baskna hazrlanm olabilirdi. u srada Kzm Karabekir'e yle ierliyordu ki, imdi karsnda olsa onu adamakll azarlayabilirdi. te bylece Ebulhlndili Cafer beyi yolundan alkoymakla, Kzm Karabekir dvaya ok byk bir ktlk yapm oluyordu. Cafer, bir ayak nce bu hergeleyi temizlemi olsayd, imdi u geidin kapanmas akla gelebilir miydi? Evet, bu ekiya ii siyas bir yn tayordu. Belki de ortada hibir ekiya filn yoktu da Ali Galip byle kuku verici bir haber, bir balon uurmu olabilirdi. Frat rma, biraz teden al al akp gidiyordu. St ve kavaklarla rtl rmak boyundaki bahe ve tarlalar bombotu. Oralarda ne bir hayvan, ne de bir insan

kmldyordu. Cok ykseklerden lklar atarak turna katarlar ceiyor, ar ar gneye doru iniyorlard. Yamurdan tozlar bastrlm, hava da biraz serinlemlti. Gneye 604 doru koan kaln yorgana benzer bulut ynlannn arasndan gne bir kyor, bir kayboluyordu. Frat boyunda ince bir duman uzuyor, kavaklarn ve stlerin gvdeleri bu sis iine bir batp bir kyordu, hava sndka bu duman ykselerek dalara yaylmaya balamt. Be dakikann yitmesi bile Mustafa Kemal'i dndryordu. Sivas Kongresi'nin mutlaka bilinen gn ve saatte toplanmas gerekiyordu. Erzurum-Sivas yolunu hesaplanm olan s a a t t e kestiremez de gecikir, yollarda kalrlarsa ok tehlikeli sonular meydana gelebilir, btn iler alt st olab ilirdi. Dersim ekiyas yznden yollarda kalmalar. Ali Gal ip namussuzunun prestijini arttrr, stanbul'u umuda drebilirdi. Bu da yeni yeni balam olan moral ykselmesini birdenbire nler ve meydana gelmi olan da ykabilirdi. anakkale'de, Anafartalar'da tpk bunun gibi tehlikeli, hatt korkun bir geidi koarak nasl getiini ve arkasndan o biimde geen kuvvetlerle dman nasl s i l ip sprdn bir kez daha and. Buras da yle bir yerdi. Burasn da ylece olanakszlk dnce ve duygularna meydan okuyarak geecekti. Onu ancak kendi yreksizlii ve rkeklii durdurabilirdi. Bunlar da kendi nitelikleri arasnda bulunan nesneler olmadndan boazdan

geilmesi demek ki kesinleiyordu. <tO halde karar? Tehlikeyi gze alp yola devam etmek. Baka-aremiz yok. diye dnerek gei tertibat zerinde kafasn altrmaya balad. Osman (Tufan) beyin balarnda bulunduu hafif makinal tfeklerle gerelenmi birka arkadan bulunduu otomobil ne srld. Sadan soldan gelecek uzak mesafedeki atelere ehemmiyet vermeyerek otomobiller seri hareketle ose zerinde ileri yrmeye devam edecekler, vurulan, len olursa onlarla megul olunmayacak, tam ose zerinde ve yaknndan oseyi kapayan ekiyaya temas edilirse hep otomobillerden atlayacaklar ve sa kalanlar salam otomobillere binerek ve hzlca ileri uzaklaarak yollarn srdreceklerdi. te, Mustafa Kemal'in imek gibi, dnerek verdii buyruk buydu. 605 Mustafa Kemal, jandarma subay ve erlerinin aknlktan bir kar alm azlarna aldr etmeyerek yry emri verdi. Otomobiller, homurdanarak doann sessizliini dattlar. Mustafa Kemal/boazn Krtlerce tutulacana yzde elli inanyordu. Bunun bir blf olduunu da bir o denli seziyordu. Ne yakn, ne de uzak tepelerden silh sesi geldi. Yzba Osman (Tufan) beyin otomobili, sessizliin kaln barajn aarak Mustafa Kemal'in otomobiline de yol at.

Btn konvoy, Hafik kazasna doru gven ve sevin iinde ilerlemeye balad. Frat rmann alts, bir sre daha onlara yoldalk etti. Artk 2 Eyll akam Sivas'ta bulunmaktan onlar hibir ey alkoyamazd. I'* * Mustafa Kemal'le arkadalar otomobil ve yayllarla Sivas'a doru hzla ilerlerken Sivas vilyetinin bir milyon kiiyi barndran geni snrlar iinde bu ilerleyii byk yrek arpntlar, trl kart duygular ve dnceler ve byk bir kaygu ile bekleyen bir adam vard ki o da Vali Reit Paa'yd. yle tertibat almt ki, Sivas'n snrlar iinde sinek usa haber alyordu. Kocaman ta yapnn, ikinci katndaki yksek ve geni pencerelerin nnde oturup bo ufuklar kolluyor ve dnyordu, rsle balyoz arasnda kaldn anlyordu. Harbiye Nazr Adil bey, adamakll banda ekimiti. Buna kar yine de vali olarak bulunuyordu ama, gnleri, diken stnde geiyordu. Kongrede bulunacak delegeler Sivas'a geldike onlarla da yakndan ilgileniyordu. Btn Sivas'ta garip etkiler yaparak yaylan br haber onun kulana da geldi: Bu. kongreciler hesabna kt bir haberdi. Kongreye katlmak zere gelmi olan delegelerden biri, birdenbire ortadan silinmiti. Ne oldu, ne oldu derken, adamcazn korkudan svp gittii anlald. Ondan baka bir tabansz daha kmadndan ba gsteren panik abucak yatt.

Reit Paa'nn dikkatine arpan ok nemli bir ey vard: Mustafa Kemal, rtbesini, padiah yaverliini ve hatt askerliini feda etmek ve sonu mehul, muazzam - 606 bir maceraya atlmak yznden yeni ve byk bir deer kazanma benziyordu. Bir nizam ordu paas, vakt i y l e Enver ve Niyazi beylerin olduu gibi, birdenbire bir halk kahraman olup kmt. Artk, Mustafa Kemal ad, Anadolu halknn aznda erefli bir ad oluvermiti. Halkn ba yava yava ondan yana dnmeye balyordu. Halk, Sivas Kongresi'nden, byk srprizler bekliyordu. Sivas Kongresi'ni hazrlayan ekibin banda Albay Doktor brahim Tali bey, eski mebus Raslm bey, Mft Abd r r a u f efendi ve Emir Paa vard. Kongrenin byk bir gven iinde yaplabilmesini salamak iin ellerinden geleni yapyorlard. M f t Abdrrauf efendi, btn Sivas halkn yediden yetmie karlayc olarak hazrlamak grevini byk bir a k l a yapyor; cbbesinin eteklerini toplayarak ev ev, d k k n dkkn dolayordu. Emir Paa, kongre heyet i n i n kendi ahs hakknda hrmetkar bir fikir edinmesi in neler yapmak lzm geldiini t a s a r l a m a k l a oyalanyordu. nk, o, Sivas'ta bir varlk olarak tannmak kaygusundan baka bir ey dnmyordu. Bu k o n g r e n i n neml i bir simas olmak iin plnlar hazrlyordu. Kongreyi hazrlayanlarn banda bulunan Abay Refet bey, t am Mustafa Kemal'le arkadalarnn Sivas'a gelecekleri

gnlerde birdenbire o r t a l a r d a grnmez olmut u . Sivas'tan ayrlp bilinmeyen bir yne g i t t i i syleniyordu. Bu, Reit Paa'nn kafasna bir t r l anlayamad bilmece gibi taklp kaldysa da bunda yalnz deildi. l g i l i herkes, bu karanlk gidiin arkasnda kafa p a t l a t yordu. 20. Kolordu Kumandan Ali Fuat Paa, babas ismail Fazl Paa, elilerden Rstern bey. Kurmay Albay Kara Vasf bey, Bekiraa Bl'nden yeni kurtulup hemen , kapa Sivas'a, eski arkada Mustafa Kemal'in yanna a t o n Manastrl mehur Hsrev Sami bey, Memleket gazetesi sahibi smail Hami Daniment bey, gze arpanlar arasnda bulunuyordu. Bunlardan baka, Ankara'da l k in Ali Fuat Paa'yla bir konuma yapm olan Amerikal gazeteci Mr. Edgar Brown da gzlemci olarak Sivas'a gelenler arasndayd. Bu Brown, AH Fuat Paa'ya Kara607 deniz'de iki takann, ii silhl ngiliz askeriyle dolu bir y o l c u vapurunu nasl soyduunu - nk kendisi de soy u l a n l a r arasndayd - anlatm ve gerek subaylardan, gerekse bine yakn askerden hi b i r i s i n i n bu soyguna kar koymadn anlatmt. Amerikal gazeteci, bu olayn hik a y e s i y l e zeki Trk Generaline psikolojik bir ipucu vermek istemiti: tilf d e v l e t l e r i n askerleri artk sava ist e m i y o r l a r d . Yani, byk devletler, Trkiye'ye bir karma yapamazlard. Gen paa iin bu dnce ok deerl i y d i . Bu, Mustafa Kemal, Kzm Karabekir, Rauf bey ve kendisi arasnda balangtan beri tartlan ve henz

t am anlamyla zmlenemeyen bir sorundu. Brown, imd i , Sivas'ta Amerikan mandasnn, Trklerce kabulne belki de zemin hazrlamak iin bulunuyordu. Bu srada General Harboard heyetinin de Sivas'a gelecei haberini alan Reit Paa, t a l i h i n e ksmek mi, sevinmek mi gerektiini anlayamayacak hale gelmiti. u srada yalnz Trkiye'nin deil btn dnyann gzleri onun zerindeydi. Herkes, bu ehre kendine zg bir ilgi ile bakyordu. te, byle nemli bir ehrin valisi olmak da o denli kaygu verici bir i oluyordu. Reit Paa'nn bir t r l karar veremedii sorun uydu: Sivas'a nerdeyse ayak basacak olan Mustafa Kemal'i k a r a r g h olarak kullanlacak olan Sivs lisesinin kapsnda karlayacakt. Bylece, hem onu oka krmam, hem de stanbul hkmetine aktan aa meydan okumam olacakt. Bu karara vardktan sonra ii biraz olsun d u r u l m u t u . leden sonra, ikindiye doru pencerenin nne oturarak Mustafa Kemal'in geliini bekledi. Onun o t o m o b i l i grnnce admlarn yle dzenleyecekti ki t am lisenin cmle kaps nnde yz yze gelmi olac a k l a r d . Yine de ok nemli bir olayla kar karya old u u n u biliyor, heyecandan yerinde duramyor, kalkp odada bir aa, bir yukar geziniyor, sonra, yine gelip eski y e r i n e oturuyordu. KNC KTABIN SONU 608