Yazan : L O H A N Z A D E M U S T A F A NURETTN

*
Gnmz Trkesine eviren : MEHMET AL A K D L

*
HUBB- S T K L L N B D E S GAZANTEP MDAFAASI simli 1924 Basm Aslndan Tam Metin Gnmz Diline evrilmitir

uluslararas Standart Kitap No. ISBM 975-7639-08-7

Yaynlayan Kapak Resim Kapak Film Kapak Bask

Nurettin Uycan Cilt

* * * *
Ve

KASTA A.. Aykut zbay Renk Ajans Sena Ofset

Basm Sanayii A..

Dizgi - Bask - C i l t

Birinci Bask Mays 1989 STANBUL

MUSTAFA NURETTN

GAZANTEP SAVUNMASI

K A S T A A.. Y A Y I N L A R I Bamusahip Sokak Talashan 16-101 34410 Caalolu stanbul T e l : 520 59 70

AIKLAMA

ukurova Facialar ve Urfa'ntn Kurtulu u isiml eser, gnmz Trkesine evirerek yaynlandktan sonra, stikll Savann G ney Dou Cephesi iyice ilgimi ekti. Aratr malarm sonunda Gaziantep savunmasna biz zat blk komutan olarak katlm temen Mustafa Nurettin'in yazd ve 1924 ylnda ya ynlad .Hubb-i stikllin bidesi Gaziantep Mdafaas adl kitabn ela gnmz trke sine evirmeyi milli grev bildim. Gerek bir kahramanlk destan olan bu eserde; onbir aydan fazla Fransz kuvvetleri ne, onun tank, uak, makinal ve ar toplar dan oluan binlerce k'ilik ordusuna kar ko yan, bu uurda binlerce ehit veren, namusu nu inetmeyen, ala gs geren Antep halknn mcadelesi anlatlmaktadr . Eserin banda ayrca Gazianteplin Fran szlar tarafndan igaline kadarki gemii hak knda da bilgi verilmektedir. Pek ok belge ile zenginletirlmi bu eser aratrclara da kay nak tekil edebilir niteliktedir. Gaziantep savunmas, kahramanlklarla dolu olan anl Trk tarihine bir altn yaprak daha eklemitir.
Mehmet Ali AKDL Nisan 1989 ankr

SUNU anl ve erefli tarihte Gaziantep Mdafaas Trkn vatanseverliini ve hrriyet akn anlatan nemli bir blmdr. Savunmaya katlan mcahitle rin yapt almalar, yle k'isel gayretlerle mey dana gelmitir ki onlarn toplam Trk cesaret, y i itlik ve zeksn oluturur. Bugn Trkiye Cumhu riyeti adyla bu kadar dman arasnda an ve e refle yeniden doan hr ve bamsz - daha ncele ri yabanclara verilmi imtiyazlardan da kurtulmudevletimiz de o zek ve cesaretin eseridir. Vatan yaatan ey, vatan iin hayat hie say ma; mill meziyetlerin en yksei de istikll s e v g i sidir. Grnte ocuklar yetim, analar dul brakan harp dmann saldrsn nlemek iin olunca farz olur, ondan yz evirenler vatanda unvanna lyk olamazlar. Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paa Hazret leri bir mnasebetle bir Anteplinin gzlerinden pe rek iltifat ederken Ben nasl Anteplilerin gzlerin den pmeyeyim, Antepliler yalnz Antep'i deil, Anadoluyu da kurtardlar. Mill Mdafa'da nc ol dular buyurmulardr. Genelkurmay Bakan Fevzi (akmak) Paa Hazretleriyse Antep'i ereflendirdiklerinde cephele ri gezerken, Antep savunmasn incelemek, her s u bayn ve herkezin mill kahramanlarn yaratt ha rikalar bilmesi iin lzmdr buyurmulardr.

Bu kadar nemli olan bu tarihi destan imdiye kadar yazlmam grnce acizliime bakmayarak, insanlarn hafzalarndan silinmemesi iin elimdeki belgelere dayanarak, mmkn olduu kadar ayrnt ya girerek yazmaya altm. Antep savunmas, dediim gibi btn Anteplilerin katlmasyla meydana gelmi bir kahraman lk menkbesidir. Bu yazdklarmsa ancak benim bildiklerimdir. Benim bilemediim, gremediim daha ne fedakrlklar, ne yiitlikler, ne kahramanlklar ol mutur. Benim bunlarn hepsini grmeme imkn yoktur. nk ben de ancak kendi vazifemin, kendi birliimin banda bulunuyor, kendi grevimin a resine bakyordum. Hi bir kimse, byle bir tarihi olayda hatasz olduunu syleyemez. Fedakrlklar, hizmetleri gr len kiilerin isimlerini byk bir hrmetle yazdm. Bilemediim ve fotorafn elde edemediimden do lay adsz kalan kahramanlardan affedilmemi temen ni ve grlecek eksikliklerin iyiniyetime yorulaca n mit ederim. Feneryolu 1924 Mustafa Nurettin

ANTEP'N S E D A S I Dmanlar inerse kadn kz,.. Mslman kalbine dolmaz m sz?.. Koymayn Antep'e u Fransz'! Snmesin slm'n aziz yldz! Dumanl dalar, ey!., deli rzgrlar!. Syleyin Antep'ten ne haberler var Gnlm ki Hak'tan isteyip alar, Snmesin Trkln aziz yldz!. Secdeye varp ta dilerim senden k a c a k s a ksn bu can da tenden Kahret Fransz' kahret erkenden Snmesin islm'n aziz yldz! Dnme arkada Allah byktr, Alamazlar bir ta Allah byktr, S e n a l , ura Allah byktr! Snmesin Trkln parlak yldz! Dmann maksad dini kaldrmak, Gzel camilerde anlar aldrmak, Onu gstermesin Kdir-i Mutlak, Snmesin slm'n aziz yldz! lmez mslmanlk herkes inand. Antep'i kinat hayretle and. n verdi cihana anlar kazand. Snmesin Trkln parlak yldz. Ey kahraman yurdu! sevgili Antep!.. O l s a da snen harap ve trb, Okunur gsnde ezanla kitap, Snmesin slm'n parlak yldz. 8

GAZANTEP'N

C O R A F A I D A N NEM

Gaziantep Halepin kuzeydousunda ve A n a dolu - Badat demiryolunun tahminen onbe yirmi km. 90unda gzel bir ehir olup, mkemmel bir o seyle Akakoyunlu istasyonuna baldr. Kilisten gelirken Kzlhisar boyun noktas alr almaz arazinin manzaras birden bire deiir. n celikle zarif kkler, iyi mahsl veren sebze bahe leriyle sarl sayfiyeler gze arpar. Yaklatka zm rtten cennet misali balar baheler ortasnda g rnen bu ho ehrin sergiledii manzaraya insan hayran olmaktan kendini alamaz. Kasabaya girilirken, iki kilometre mesafeden balayarak iki tarafta nefis dut aalar bulunan bir cadde ehrin iine kadar de vam e d e r : Antep : Trk Tepe, Kayack st, Ak Yol isimli tepe zerine ina edilmi fevkalde gzel ve irin bir kent olup, binalar genellikle be kat olmak zere tatan yaplmtr. ehrin etraf olduka yk sek kayalkl tepelerle evrilmitir. Havas gayet g zel olup istisnasz her evde su vardr. ehrin bu genel ve lzumlu ihtiyacn karlamak iin nceleri ok masraf ve fedakrlkla Antep'in yir mi kilometre batsnda bulunan Sof dandan g e tirildii gibi ehrin eitli mahallelerinde de gayet temiz ve shh su kaynaklar vardr. Hele hkmet konandaki (eyh C a n ) yahut (Belediye Suyu) di erlerinden ok daha gzeldir. ehrin en havadar yerinde biri Trk, biri Ameri kan olmak zere iki byk hastane vardr. (Bu hasta nelerden Trk hastanesi son Kurtulu Sava'nda Fransz toplaryla tamamen yklmtr.)

 e h i r daha nce bamsz mutasarrflkken (*) daha sonra B.M.M.'nin kararyla vilayet merkezi s a ylmtr. B a l c a iskelesi skenderunsa da, Ankara anlamas uyarnca buras g e i c i olarak Franszlara verilmi olduundan (**) imdilik yararlanmak mm kn deildir. e h i r hlen ithalat ve ihracat merkezi saylan Mersin'e slahiye istasyonuna kadar bir o s e ve ora dan da trenle baldr. ehrin ok yaknndan balayarak be saatlik yerlere kadar drt taraf ok gzel balar ve sebze baheleriyle, fstk, ceviz, dut, zerdali, zeytin, incir, elma, kavak, st ve nar aalaryla doludur. Bal ca mahsl-: Fstk, zm, incir, zeytin, pekmez, bu day, arpa vesaire olup senede iki sefer mahsl verecek derecede verimli arazisi vardr. ehrin iin den geen Kvk a y Halep'in balca suyunu olu turur. Bundan baka ehrin Kuzey Batsndan Gney Dousuna doru akan Sacur isminde bir ay daha vardr. S a c u r vadisi halen akan sular sayesinde sebze yetitirmeye uygun bir arazidir. Bu ayn her iki ta raf da zmrt misali trl meyva aalaryla sslen mitir. ehrin yirmi km. batsnda 1496 rakmnda su ve havasyla mehur Sof isminde bir da vardr ki Antep ileri gelenlerinden bazlar yazn aileleriyle birlikte buraya giderek haftalarca vakit geirirler. S o f u n ok yaknndaki arpn yresi, civarnda bulu nan pek ok ve dnyann hi bir tarafnda bulunma yan kymetli bir eit krmz mermer ta ocakla ryla mehurdur. Bu mermerden ok gzel grnen masa talar, mermer stunlar, cami minberleri ve (*) l'Ie tle aras bir ynetim. (**) 1921 ylnda. 10

demeler yapld gibi en ince ilemelere, oymala ra bile uygundur. Rengindeki gzellii tarif etmek im knszdr. Antep bu mermeri ileyen sanatkrlara da sahiptir. te bu mmur gazi yurdumuz son mukaddes kur tulu mcadelesinde harp sahnesi olmu ve aada okunaca gibi Franszlarn yzbinlerce gllelerine hedef olarak yerle bir olmakla beraber, bu uurda binlerce evldn feda ederek Gazi unvann hakkyle kazanmtr. Antep'in Mslmanlar Tarafndan Fathi Ve Antep'te Arap daresi " E m e v i l e r zamannda Halep, Antakya ve Antep Mslmanlarn idaresine gemiti. Mara ve Antep kalesini ilk tamir eden kii tarihin Mervan'l-Hma unvann verdii son Emev halifesidir. Halep valisi tayin edilen Velid bin Abdlmelik Antep'i Halep'e bal olmak zere idare ve tahkim ederek ,bu ehir leri Bizans mparatorluuna kar slmiyetin salam bir snr boyu yapt. 718 Mildi 80 Hicri tarihindeyse hilfet ve hkmet Emeviler'den Abbasiler'e ve mer kezi idare am'dan Badat'a geince Mara ve A n tep'in nemi azalmad. Hatta Halife Harun Reit u kurova'ya kadar gelerek orada (83 Hicri) Haruniye kasabasn kurarak surlar iine alm ve demir kap larla gl bir yer haline getirmiti. Antep'in eski ismi Hamtab idi. Kuzey tarafn da ve alt yedi kilometre mesafede Dlk isminde bir yer de vardr. Bunun ismi de Doliche idi. Riva yete gre buras Harun Reid zamannda mmur bir ehirmi ve Antep'te o zaman kaleden baka bir e y yokmu. Daha sonra Dlk nemini kaybederek harabolmu, sakinleri de Antep'e tanmlar. Antep ve Dlk isimlerini Araplar vermilerdir. Dlk'te pek11

ok eski eser vardr. zellikle yer altnda oda ek linde oyulmu maaralar grlr. (*) Gaziantep Ne Zamandan Beri Trktr Trklerin Antep ve Halep havalisinde yerlermeleri Abbasiler zamannda balar, z e l l i k l e Seluklular zamannda ehir ve evresi tamamen Trk olmutur. Bugn harebeleriyle mehur olan Antep kalesi Hal Savalarnda dman saldrlarna set eken nemli bir direnek olmutur. Kalenin birinci kaps zerinde Kanun Sultan Sleyman Hazretlerinin ismi yazldr. Kale tamamiyle ehrin ortasnda bir tepe zerinde yaplm olup her tarafa hkimdir. Ksmen yklmken Kuzey tarafn da henz salam gzel ta stunlarla s s l birka ta ne bur ve yap vardr ki bunlardan sonraki mcade lelerde yararlanlmtr. Franszlar onbe buukluk toplaryla ortal tahrip ederken savunanlar bu kale duvarlar etrafnda rtl yollar, siperler meydana getirerek o mthi top ateinin iddetine dayanm lardr. O kadar ki gnlerce devam eden bombard mandan bazen bir kimsenin burnu bile kanamamtr. Antep V I I . ve VIII. yzylda bir bilginler ehriydi. Trkler zamannda da bu nemini kaybetmedi. Ancak IX. yzylda getii yerlerde kandan ve harabeden (*) Hititlerce kurulan bu ehrin smi Hantap di. Hz. mer zamannda islm ordular tarafndan fethedilen bu ehrin evresindeki pnar ve sulara izafeten Pnar ehri : (Parlak Pnar) manasna gelen Ayntb ismi verilmitir. Trkler bu ehri fethedince kendi dilimize uygun olarak Antep de diler. Kurtulu Savandan sonra Gazi unvann almtr. Bat kaynaklan Anadolunun her ehrinin ismini kendi kltrlerine gre deerlendirmiler dir. Antep'in de Anthapt (Kralie Ani'ye adan m topraklar) dan geldii de sylenti halinde kalmtr.

12

baka bir eser brakmayan Timurlenk bu taraflara da musallat olunca Antep'i, Kilis'i ve Aziz kasabalarn da yakp ykt. Yavuz Sultan S e l i m zamannda Antep idaresi Dulkadiroullar hanedanndan ehmusvarzde Ali Bey'e brakld. Knn Sultan Sleyman Badat seferini yapar ken Antep'e de uram ve kaleyi tamir ettirmitir. Yozgatl apanoullan'ndan Antep'in Grd Zulm 1812'de Halep valisi olan apanoullarndan Cabbarzde Cellettin paann zulm Antep halkn htill ve ayaklanmaya evketti. 1813'de merkeze bal yerleri gezerken Antep'e urayan paa ehri beenerek oraya kendisi iin bir saray yaptrm ve bununla da kalmyarak Urfa'dan dnne kadar yirmisekiz bin kuru hazrlanmasn emretmiti. Halk bunu vermek istemediinden paann Urfa'dan d n srasnda isyan ederek paay ehre sokmam ve Akyol mahallesinde yaptrd saray da yakm lardr. Daha sonra apanolu kurnazlk ederek s a vunanlardan bazlarn ve zellikle yenieri aas To puz Aa'y kandrarak ehre girmi ve bu ekilde ehrin aydnlarndan biroklaryla savunanlardan ba zlarn idam ettirmitir. apanolu'nun daha sonra Topuz Aa'y kalkndrdn ve hainin bundan yararlanacan umarken sonunda lyk olduu feci akibete uradn syle meye bile gerek yoktur . Antep ve Msrl Mehmet Ali Paa Sultan Mahmud- Adl (*) zamannda Msr v a lisi olan (Kavalal) Mehmet Ali Paa Yunanistandaki hizmetlerine mkfat olarak Mora valiliini de alm-

(*)

n. Mahmut. 13

t. Fakat Mora'nn kurtarlamamas ve Yunanistan'n bamsz bir devlet ekline gelii zerine bundan mahrum kalnca Mora'ya karlk Suriye valiliinin olu brahim Paa'ya verilmesini istedi. Geni olarak tarihte grld gibi Mehmet Ali Paa'nn bundaki gayesi Padiah tarafndan bilindii iin istei kabul edilmedi 1831. Mehmet Ali Paa almasnn ve talihinin yar dmyla MSsr'da kuvvetli bir hkmet kurmutu. n ce Klemenleri bastrp daha sonra Fellahlar perian etti. Fellahlarn bir ksm Akka'ya snarak vali A b dullah Paa'nn yanna gittiler. Mehmet Ali Paa bun lar A k k a valisinden istedi. stei reddedilince zaten byle bir vesile arayan brahim Paa otuzbin kiilik orduyla Suriye'ye girdi. nce Akka'y (28 Mays 1836} da alarak am' igal etti. 9 Maysta Halep valisinin ordusunu Humus civa rnda yenerek "Hseyin Paa komutasnda bulunan daha kuvvetli bir ordumuzu Antakya ile skenderun arasnda Toros geitlerinin Gneyinde malup ede rek geri ekilmeye mecbur etti. Hseyin Paa'nn e kilmesinden sonra Msr ordusunun bir ksm Haleb'i alarak K i l i s , Mara, Antep zerinden Osmaniye'ye yrd. Dier bir kol da Payas zerinden hareketle Toprakkale'yi igal ederek Osmaniye'ye girdi. Msr ordusu burada birletikten sonra ileri hareketine de vam ederek Adana'y da ald. Bu yenilgiler zerine Padiah, brahim Paa'nn zerine Mehmet Reit Paa komutasnda kuvvetli bir ordu gnderdiyse de sava srasnda etraf kaplayan sisten dolay Reit Paa yanndakilerle beraber esir olarak ordusu Konya'da tamamen yenildi. Yolunda artk bir engel kalmayan brahim Paa, stanbul zerine yryerek Ktahya'y igal etti. s tanbul hkmeti artk tela dmt. Uygun bir 14

tedbir alacak kimse bulunmad iin Sultan Mahmut Ruslardan yardm istedi ki bu Denize den ylana sarlr ataszne tam bir uygulama grlmelidir. Ruslar stanbul'a on iki bin asker gnderdiler. Bunun zerine Avrupa devletleri telaa derek Mehmet Ali Paa'nn isteklerinin kabul edilmesini Bb- li'ye bildirdiler. Sultan Mahmut 5 Mays 1833'da Ktahya anlamasn imzalayarak btn Suriye ve Adana bl gesini Mehmet Ali Paa'ya verdi. Rus askerleri de 10 Temmuz'da stanbul'dan ekildi. Gaziantep'in Msrl brahim Paa Tarafndan gali brahim Paa, Sultan Mahmut'un ordusunu Ni zip'te yenerek Antep zerine yrd zaman, Antep ve civar halk toplanp brahim Paa'nn askerini e h re sokmamak iin savunma dzeni alarak Nizip ve Urul taraflarnda kar koymularsa da sonunda yeni lerek ehre dnmlerdi. brahim Paa, Antep'lilerin bu hareketine kzarak ehri tamamen yakacana ye min etmiti. Msr ordusu Antep'e yaklat zaman Antep limlerinden Kk Hafz Mehmet Efendi ile Hoca Timur Efendilerin ve ehrin baz ileri gelenleri nin iki saat mesafede brahim Paa'y karlayarak ehrin yaklmamasn istemeleri zerine brahim Paa ehri yakmaktan vazgemi yalnz birka bahe ve bostann yama edilmesi ve bir iki yerin yaklmasyla yeminini yerine getirmiti. brahim Paa 10 Temmuz 1833'de Antep'i igal ederek kaleye asker yerletir di. Paa halka olduka yardm etmi ve ehrin asayi ini salayarak kalenin baz taraflarn tamir etmi ve bir de kpr yaptrmtr. brahim Paa Adana'ya ha reket ettikten sonra adamlar halka ve zellikle esir lere ok kt muamele etmi bir ok zulm ve iken celer altnda memleketi inletmilerdir. Msrllarn zulmlerine en birinci deil esirler arasnda bulunan Antep'li Sefil Alinin o zaman yaz d aadaki destandr: 15

Bizden selm eyle Antep'e hme De ki onlar ok ok figan ettiler Ne demi vezniyle elimde hme Yazarken gzya revan ettiler Baladlar sra sra elimiz Halep ehbaya dnd yolumuz Tuttular Araplar s a , solumuz Derek kocay civan ettiler imdilik bir derde olduk giriftar Rz u eb iimiz oldu h u zr Elimize g e s e girerdik mezar Zulm bize gayet yaman ettiler Anneler alyor, dkerler ya Hamza Bey sat snmez atei Kale kapsna koydular ba Cennet gibi ehri viran ettiler e y h Bekir'de mahbus olduk ki gn Neler yaparm bu erh-i gerdn Simden sonra gmn olmaz memnun Cihan gzlere zindan ettiler Haleb ehb'dan ktk bilerek Ayamz yaln diken delerek Gz yan dkp gh silerek Yakp cierimi pryn ettiler Handak kalesine dndk yrdk Birbirimiz elin tutup srdk On gn bu yollarda kaldk rdk Sanki bamza ferman ettiler Yolun amuruna battk geberdik Merkub izmeyi attk geberdik Samanl neciste yattk geberdik kz ahrna mihman ettiler Kaykla getik s i suyundan Yldk Fellahlarn kt huyundan Ayyalk onlarn vardr suyundan Z i r a bizi suya kurban ettiler

Bu destan Antep'ten esir edilip Halep ve daha sonra baka yerlere sevkedilen ve bir ok ikence den sonra s i nehrine atlan bir esirin haykrlar dr. brahim Paa daha sonra bu zulme katlmam deildir. Antep ve civarnda vergi, asker toplamak bahanesiyle yaptklar azdan aza dolaarak bize kadar gelen hikyeler bunu aka isbat eder. [ M s r askerleri zorla evlere girerek delikanllar asker diye esir etmilerdir.] Bu olaylar dokuz sene devam et mitir. Aadaki iir de keza brahim Paa'nn A n tep'teki zulmne ikinci bir d e l i l d i : Sabahleyin drt yanmz evrildi Antep artk senin kln savruldu A a karda cierleri kavruldu y Bir garip blblm yavrum yitirdim Sabahleyin er beer tutulduk Koyun kuzu birbirimize Katldk Bilmeyiz acep esir mi ekildik Bir garip blblm yavrum yitirdim Cmlemizi gtrdler kaleye Sabahleyin kardlar alaya Msumcuklar yalvarsnlar Mevlya Bir garip blblm yavrum yitirdim Camilerde namazlar da klnmaz mam mezzin aramzda bulunmaz Mbarek ramazan olduu bilinmez Bir garip blblm yavrum yitirdim Drt yanmz gelip gelip gezerler er beer kendirlere dizerler Trl trl defterlere yazarlar Bir garip blblm yavrum yitirdim Kadir Mevlm bu ne ekil yazlar On yanda tutsak gitti kuzular Anneleri ard sra szlar Bir garip blblm yavrum yitirdim 17

Antep dokuz sene brahim Paa'nn igali altnda kaldktan sonra tekrar Trk idaresine gemitir. K s a c a Antep ehri asrlardan beri ok felket lerle karlatktan sonra I. Dnya Savanda da yir mi binden fazla evldn eitli cephelerde feda et mitir. Antep'ln ngilizler Tarafndan gali 1918'de imzalanan Mondros atekes anlamas btn Suriye'yi tilf devletlerinin igaline terketmi fakat Antep bu igal snrnn dnda kalmt. Maalesef ok gemeden zellikle ngilizler an lama artlarna uymadan (15 O c a k 1919) da Antep'i igal ettiler... ngilizler Antep'i igal ettikten ksa bir sre son ra yanlarnda altrdklar Ermeni tercmanlarn ve zellikle Antepli tercmanlardan Devonyan Ador'un kkrtmasyla Trklere kar kin ve dmanlklarn gnden gne arttrdlar. Bundan yararlanarak g et mi olan yerli ve yabanc Ermeniler de karlatklar yerde Trkleri tahrik ediyor hatta saldrda bulunu yorlard. Bu konuda yaptmz bavurular sonusuz kald. 23 Ocakta bir miktar askerle hkmet konan bastlar, ilk nce memleketin ileri gelenlerinden ve aydnlarndan baz kiileri otomobile bindirip, ailele riyle bile grmeye izin vermeden doruca Halep ve oradan Msr'a gnderdiler. Bu kiilerin yolda ve Msr hapishanelerinde grdkleri zulm ve hakaret anlatlacak olursa ayrca bir kitap olur. Bu mesele zerine halkn manevi kuvveti krld. stisnasz kim se ngilizler hakknda bir kelime sylemeye cesaret edemiyordu. Birka gn sonra ikinci defa olarak makinal tfekler kuanm ngiliz askerleri hkmet ko nan sararak Ermenilerin g hakknda bulunan btn evrak ve vesikalar gasbederek Msr'a gtr dler. 12 Mart'ta skynetim iln ederek ehirde ne 18

kadar silah v a r s a yirmi drt saat iinde ngiliz igal kuvvetleri kumandanlna teslim edilmesini, aksi taktirde kimde silah bulunursa derhal idam edilece ini ve ailesinden ayrca yz madeni altn pein ceza alnacan aklayan beyannameler yaynlayarak b tn mahalle kelerine yaptrdlar. O gn Ermeniler byk altndan glyor, Trkler de iin iin alyordu. Zaten manev kuvvetleri krlm olan halk her trl zulm ve hakarete dayanmaktan baka are bulam yordu. nk o zaman bulunan askerler edilmi, Antep'te yalnz kadrosu ok tar jandarma kalmsa da onlar da yok saylabilirdi, hatta silahlarn bile ya cesaret edemiyorlard. tamamen terhis eksik, bir mik ngilizlere kar aka tama

ngilizlerin basks zerine memleketin uyank ileri gelenleri bir araya toplanp, elde bulunan silah larn teslim edilip edilmemesi hakknda grtler. Sonunda teslim etmeye karar verdiler. Ertesi gn ngilizler ehrin eitli mahallelerinde makinal t fekleri kurarak halk tehdit edip silahlarn teslimini istediler. Antep halk ruhlar gibi sevdikleri silahlar n birer birer getirip ingilizlere teslim ettiler. Kimse evinde bir tek bo mavzer kovan bile bulunduramyordu. Toplanan silahlar mavzer, martin, gra, revol ver, bomba, kln, sng, kasatura, dinamit vesaireden ibaretti. O gn akama kadar ondrt araba silah ve cephane teslim edildi. Halkta bir fiek bile kalmamt. Ermenilerin ko lej mektebi mdr olup aslnda Trk dman olan Mr. Meril Antep'te daha yirmialt bin silah olduunu, teslim edilen silahlarn saysnn drtte bir olduunu ngilizlere tekrar haber vermesi zerine ikinci defa bir beyanname yaynladlar ve memleketin ileri g e lenlerinden bazlarn hapsederek bir ksmn da Halep'e gnderdiler. Yine btn caddeler zerine ma kinal tfekleri yerletirerek Trkleri tehdit etmeye, 19

phelendikleri evleri aramaya ve zrhl arabalarla ehir iinde her gn sabahtan akama kadar silahl devriyeler gezdirerek terr estirmeye baladlar. Ermenilerde binlerce mavzer varken bunlardan bir tek silah almadlar. Bununla da yetinmeyerek e h rin btn dkkn ve maazalarn kapattlar. Yalnz ekmeki dkknlar ak kald. Dier dkknlardan bi ri alacak olursa sahibi derhal kurunlanyordu. n gilizler bir beyanname le daha nce iln edilen s k ynetim hkmlerini arlatrarak ezan saat onikiden sonra kimsenin dar kmasna izin vermediler. A y r c a gndzleri de iki kiinin bir araya gelmesi phe douracandan yasakland. Herkes sohbet et mekten deil selmlamaktan bile kanyordu. Z a n nederim tarihte byle zlimce bir igal grlmemitir. Bu bask ve terr onsekiz gn devam etti. Kasap gibi baz esnafn dkknlarndaki maln kokumasn dan sokaklar geilemez oldu. Sonunda ngiliz kuman dan bu manasz basknn lzumsuzluunu ve Trkler de silah kalmadn anlad ve dkknlarn almas na izin verdi. Y i n e bu srada Antep'in yerli Ermeni lerinden Somon isminde bir Ermeninin ihbar zeri ne Antep'in batsnda ve alt saat mesafede olan Lohan blgesine bir blk svari gnderildi. Bu kuv vet erkenden ky sard. O srada ngilizlerin terc man olan Antep Ermenilerinden Levonyan Ador (*) balarnda olarak muhtar, Hasan ve l i a n aalarn kafalarn izme altnda ezerek kyde bulunan ne ka dar silah v a r s a hepsini topladlar. (**) (*) Ador daha sonra Ador Paa namyla Antep'in b tn Ermeni cephesini fiilen dare etmi sonunda Msr'a kamtr. (**) Lohan blgesi halk ingilizlerden grdkleri zul mn acsn daha sonra Franszlardan kard. yle kl : Balarnda Muhtar Hamdi, Hasan, kke Aalar ile Kirvem ky muhtar kke Aga olduklar halde; balangta merhum ahin Bey"in yannda daha sonra bir ksm ehirde ve bir ks-

20

Ermenilerin edepsizlikleri gittike artyor ve ngilizlerde Trklere kar yaplan her hakarete gz yu marak aka tevik ediyorlard. K s a c a dnyann en meden kavmi olduklarn iddia eden ngilizlerin insaniyet denen eyle asla il gisi olmadn bu durumlar ksaca ispat etti. Bu s rada ngilizlerin ekilecei yerlere Franszlarn gele cei haberi yayld. galin mezaliminden son derece znt ierisinde olan halk bu sylentiden kolera giderse veba gelecek diyerek daha ok karamsar la dt. 1919 Ekiminde ilgili devletler arasnda yaplan bir anlamadan sonra Suriye ve Adana'daki ngiliz k talarnn Fransz ktalaryla deitirilmesine karar verilmi, bundan dolay Antep te Franszlara teslim edilmeye balamt. 5 Kasm'da son ngiliz mfrezesi Antep'i terk ederken Franszlarn bir ksm da ehre girdi. Franszlarn igali Franszlarn ve bunlara katlan Ermenilerin A d a na blgesinde Trklere kar yaptklar alakl (*) ok iyi bilen Antepliler bu teslimden fena halde rktler. m ehir dnda kolordu ile birlikte defalarca cep helerde cansiperane arptlar. Bu uurda bir ok yaral ve ehit braktlar Franszlar Antep ci varnda istisnasz uramad ky brakmad ve her urad yerde bir eit ktlk yapt. Fakat Lohanllar savunarak katiyyen dman kyleri ne sokmadlar.. Ksaca Antep'in dnden son ra bir ok ky Franszlara teslim olmusa da burann halk cesaretini muhafaza ederek sonuna kadar dayand. Dmana teslim olmak yle dur sun her trl mahrumiyetler iinde Kilis'ten Antep'e geen Fransz kuvvetlerine hcum edip, dman defalarca perian ederek sonuna kadar dayandlar. (Yazar) Bkz. ukurova Facialar ve TJrfann Kurtuluu, Ali Salb, Gnmz Trkesine eviren Mehmet Ali AKDL, Kasta Yaynlar, ist. 1988. 21

(*)

Franszlarn lk Yolsuzluu 5 K a s m 1919 C u m a bn Akyol polis karakolu na ekilen Trk bayran bir Fransz subay polisi kullanarak indirtmiti. Bunun zerine Mslmanlar ayaklanarak grevini ktye kullanan polisiz grev den alnarak bayran tekrar ekilmesini hkmetten istediler. Bunun zerine bayramz tekrar karakol zerine ekildi. Bunu daha sonra haber alan Fransz lar, bundan sonra Trk bayrann hi bir ekilde res m yerlere ekilemiyeceini hkmete bildirdiler. Bu, tabii Trklerin hi bir ekilde hazmedemiyecei bir zulm ve hakaretten baka bir e y deildi. Franszlarn Hakszlna Kar Protestolar 23 Kasm'da Antep'te byk bir miting yapld. A t e k e s i n imzasndan iki ay sonra sebepsiz olarak igal edilen Antep halknn yzde doksan Trk ve Mslman olduu ve ngilizlerin bunu bilerek kta larn geri ekmekle stikll ve hukukumuza sayg gsterdiklerini, bundan dolay tilf Devletleri Vilson prensiplerini dikkate alarak Suriye ile hi bir ilikisi olmayan Antep'i, Trk illerini ngilizlerin gidiinden sonra memleketin hi bir ekilde igal edilmesine msade etmiyeceklerini iln ettiler: Antep'te Yaplan Byk Bir Miting Mtarekenin imzas srasnda Antep ehri hi bir hkmet tarafndan igal edilmemitir. Fakat m tarekenin imzasndan iki ay sonra ngilizler, Halep'te ki ngiliz ktalarnn emniyetini salamak iin buraya bir mfreze gnderdiler. ngilizler bizzat gzleriyle grdler ki biz Antep halk kanunlara itaat ediyor, asayii seviyor ve Gayri mslim vatandalarmzn namus ve hayatlarn Mslmanlarnki gibi koruyup savunuyoruz, ingilizlere te ekkr ederiz. nk ktalarn geri ekmeleri bizim 22

bamszlk ve hukukumuza gsterdikleri saygnn bir neticesidir. ngilizler kendileri de tastik ederler ki : S a n c a k ahalisinin yzde doksan Trk ve Mslmandr. S a y s bin, hatta daha fazla olan kyler, Mslman ve Trk kydr. Genel olarak tanamayan mallar Trklere aittir. Bundan dolay tilf Devletleri hkmetleri Wil son prensiplerini dikkate alarak Suriye ile ilgisi ol mayan ehrimizi bize terk etmelidirler. ngilizlerin gidiinden sonra memleketimizin hi bir ekilde tekrar igaline msde etmiyeceiz. Arzu ve isteklerimizin konferansa bildirilmesini insanlk ve medeniyet adna sizlerden rica ediyoruz. Antep Belediye Reisi M. Ltf Miting srasnda iyarbakr'da bulunan Onnc Kolordu Komutan Cevdet Bey 1 Ekim 1919'da Fransz igal kuvvetleri komutanlna ektii bir telgrafla hi bir hakka dayanmayarak Franszlarn Antep'i igal etmelerini protesto ediyordu. Diyarbakr 1 Ekim 1919 Antep Fransz gal Kuvvetleri Kumandanlna, Mtareke maddeleri hilfna Antep blgesini i gal etmek suretiyle byk bir hakszlk yapan ngiliz kuvvetlerinin, bu blgeden ekildiini byk bir s e vinle haber aldk. Fakat ayn zamanda reniyoruz ki, ngilizler ekilmezden nce bu blge Franszlara teslim edilmitir. Fransa ile Trkiye arasndaki iliki asrlardan beri ok dosta gemitir. Trk llmleriyle dnrlerinin hemen hepsi Fransa'da eitim gr m ve memleket adna her zaman iin Fransa'dan yararlanlmtr. Maliyemizde meydana gelen g e l i me iin Fransa'ya kran borluyuz. 23

Bu sebeplerden dolaydr ki, Franszlarn da Trk lere kar bir hogrs olduuna phe yoktur. O halde Franszlar dost grr ve bununla da iftihar ederiz. Fakat Trkiye ile yaplacak anlama iin gr meler devam ett'i bir srada ngilizler tarafndan g e ici olarak igal edilen bu blgenin Franszlar tara fndan teslim alnmak suretiyle igali ve bu haberin Msr ve Suriye gazetelerinde yayn kamuoyunda bir galeyan ve hareket meydana getirdi. Bu haber btn blgem iinde yaylm ve tilf Devletlerini ikyet etmek zere her yerde mitingler yaplmtr. Hi bir hakka dayanmayan bu i g a l , gerek anla ma maddelerine gre olsun, gerekse bir tedbir ola rak yaplm olsun, Mslman ve Trk olan halka resm olarak ikyette bulunmak hakkn verecek bi imdedir. Halkn hakszla kar bu ikyetine ben de ka tlyorum. Asletmeab kumandan (!) igal ettiiniz araziyi boaltmak suretiyle Franszlarn hrriyede olan saygsnn gsterilmesini ve sonuta yaplan adaletsizliin tamir edilmesini bekliyorum. Bununla beraber dikkatinizi dier bir noktaya ekmeye msaade buyurmanz rica ediyorum. A A d a n a vilyetindeki Ermenilerin haddini aan taknl bu konudaki fikrimi tastik etmek iin y e terlidir. Antep Ermenilerinin de byle bir maksatlar o l duunu rendim. Gayrimslimlerin kuvvetleriniz arasna girmesi bu topraklarn sahibi olan Mslman halka kar bir ok fenalklarn yaplmasna ve onla rn ok kt olarak tannmasna sebep oldu. Geri Franszlarn adaletinden eminsem de bu sonu olarak eitli unsurlar arasnda bir ayrlk do24

uracak ve aralarndaki dayanmay da yok edecek tir. gal ve onun dourduu olaylar Mslman o unluun kalbini yaraladndan dolay er ge sizin menfaatinize hi te uymayacak zc olaylar olacak tr. Ltfen hrmetlerimi kabul ediniz. 13'nc Kolordu Kumandan Albay Cevdet Franszlarn igali dolaysyla yerli Antep Erme nileri de gittike maryor, Trklere kar ellerinden gelen her ktl yapmaya urayorlard. nk Fransz kuvvetleri arasnda bir ok Ermeni gnlls vard. Aslnda bunlar Trklerden intikam almak iin, gnll olarak, Adana ve civarn igal eden Fransz lara katlmlard. Bir oklar da Badat ve Filistin cephelerinde silahlaryla beraber dman ordusuna kaan hainlerdendi. Franszlarn Antep'e gelmesine Ermeniler daha ok memnun oldular. 29 Kasm'da Antep'e gelen bir Fransz kuvvetini gsterili bir e kilde karlamlard. nk Fransz kuvvetlerinin drtte bu gibi Ermeni kaaklarndan olumutu. Bu Ermeniler Adana'da Trklere kar bir ok meza lim ve insann tylerini rpertecek bir ok fecaat yaptktan sonra Antep'e gelmilerdi. Byle bir Frsat bekleyen yerli Ermeniler taknlklarn artrdlar. Karlatklar Trklere hakaret ederek Allah'a, Pey gambere kfrettiler. Fakat bu taknca hakaretler s a br ve tahamml tketmeye ve gnllerdeki nefreti artrmaya balad. 10 Kasm'da bir Trk kadn yoluna giderken Er meni askerleri tarafndan hcuma urad ve rzna geildi. Buna mdahele eden Trk polisleri tehdit edildi. Ermeni askerleri Adana'da yaptklarn A n tep'te de uygulamaya baladlar. Byle rezaletlerin nn almak iin mutasarrflk kanalyla bir protesto daha verildiyse de ncekiler gibi cevapsz kald. 25

Protesto sureti : Antep'teki Fransz Kuvvetleri Komutanlna, 12 Kasm 1919 S e k i z aylk bir ngiliz igalinden sonra memle ket Franszlarn igaline girdi. ngilizlerin igali sra snda mill ve din hisleri yaralayacak lde hi bir olay meydana gelmemitir. Btn dnyada bilinen Fransz adalet ve medeniyetine(l) dayanan bizlerin kalbinde bu igal dola ysyla bir deime olmad. Fakat ounluunu Adana ve civar Ermenilerinin meydana getirdii igal kuvvetleri geldiklerinin erte si gnnden itibaren Mslmanlar hakknda byk bir dmanlk gstermekten ekinmediler. Bunlarn yaptklar iler, polis raporlaryla sabit olduu gibi Fransz ve ngiliz Kumandanlar tarafndan da gzle grlmtr. ledikleri sular a a d a d r : a Ermeniler sokak ve arlardan geerken karlatklar Mslmanlarn dinine kfretmektedir ler. Bu arada kisvesine hrmet gsterilmesi gereken bir hoca saldrya uramtr. b Uzun hamam civarnda toplanan silahl Er meniler zavall Mslman kadnlarn araflarn srt larndan almaya teebbs etmitir. Bunlarn imdad na koan Hac mam, Sait Efendi, Gaffar Kabulolu Osman isminde Mslman bunlar tarafndan dip ik ve kurunla ar ekilde yaralanmlardr. Ayn zamanla medrese zerine ate ederek Z l fikr avu Olu Hseyin'i ehit ettiler. c Mslmanlar katledip kadnlarn alacakla rn kla yolu zerinde bara bara iln ettiler. d Tarafnzdan verilen gvencenin arkasn dan bir Mslman gmen ldrld. Byk bir o unluun yannda aznlkta kaldklarn ve kendilerine gereken dersi verebilecek bir kuvvet ve kudrette bu lunduumuzu bilen bu canavarlar, mill ve din duy26

gularmza saldrarak Mslmanlarn ldrlmesine varacak kt olaylarn kmasna hizmet ediyorlar. Fakat bunlara ramen Mslmanlar, soukkanll koruyarak karlk vermeye tenezzl etmiyorlar. Biz asayii tamamen salamakla beraber adgeen olaylarn galeyan douracan mill hkmet ve igal kuvvetleri komutanlna haber verdik. Kuman dan verdii cevapta bir daha bu gibi olaylarn tekrar etmiyeceini bildiriyordu. Byle sylenmesine ramen igal kuvvetleri ara snda bulunan Ermeniler yine cinayet iliyorlar. Bu eit olaylar hergn devam edip duruyor. Bundan baka Mslman halkn namus ve haysi yetinin emniyette olmadn dnmek hakkna s a hip olduumuzu sayglarmzla arz ederiz. Bu siteklerimiz dikkate alnmad taktirde ma sumluumuzu ve ikyetimizi byk meclise duyura caz. Cevabnz bekliyoruz. leri gelen memurlar Antep Mutasarrf Vekili Sabri Artk halk her neye malolursa olsun, buna bir are dnyordu. 30 Kasm'da Fransz kumandan Trk polis ve jandarmalarnn kendi idaresine veril mesi hakknda mutasarrfla bildirimde bulunduysa da halk bunu nefrette karlad ve kesinlikle itaat etmiyeceklerini bildirdi. Bu mesele Diyarbakr'daki 13'nc Kolorduya aksedince ad geen kolordu ku mandan Cevdet Bey, ikinci protestosunu Fransz ku mandanlna gnderdi. Protesto s u r e t i : Diyarbakr 5 Aralk 1919 Antep Fransz gal Kuvvetleri Kumandanlna, Anlamann ekteki maddelerine gre polis ve jandarmann emrinize verilmesini hkmetten istedi inizi rendim. 27

Benim bildiim bir anlama vardr ki o da Mondros'ta imzalanmtr. Ek madde diye birey bil miyorum. Eer byle bir ey olsayd hkmetim bu nu bana bildirirdi. Bundan dolay ngiliz kumandann da katlmasyla 31 Ekim 1919'da imzalanan ve bir s u reti Antep'te yaynlanan anlamaya aykr olarak bu hareketi iddetle protesto ederim. ngilizler igal sresince i ilere karmadlar. Tarafnzdan yaplan igalin ayn ngiliz igali gibi olacan Antep'te iln etmitiniz. O halde beyanat nza aykr hareket etmemeniz gerekir. Osmaniye'den geerek Mara'a giden Andre i s minde bir yzbann idari ilere katlmak iin Mara mutasarrfna teklifte bulunduunu duydum. stanbul'daki fevkalde komiseriniz bu igalin bir karar sonucu olmayp sradan bir deiiklikten ibaret olduunu Trk hkmetine bildirmitir. Bal bulunduum hkmete teminatl bir taahht kabul edilen bu szlerin sylendii srada Antep, Mara ve Urfa'da bulunan Fransz kumandan ve subaylar bun lara aykr hareketlerde bulunuyorlard. Trklerle henz anlama yaplmad. Her iki taraf Mondros atekesine gre harekete mecburdur. Mta rekeye aykr olan her istek ve mdahele tarafmz dan kabul edilemez. Zorla yaptnz hareketleri me den dnya nnde protesto ederiz. Trkiye asrlar dan beri Fransz fen ve edebiyatnn sald bir Do u memleketidir. Trkiye Fransz mliyesinden yarar land. Fransa mliye bakmndan Trkiye'nin en eski dostudur. Trk mil'etinin kalbini krarak onu kar hareket lere sevkedecek olaylardan uzak durmanzn menfaa tiniz gerei olduunu size arz ederim. ilere karlmamas, gerekenlere gerekli emirlerin verilmesini rica ederek hrmetlerimi arz ederim. Onnc Kolordu Kumandan Cevdet

30 Aralk 1919'da stikll-i Osmani sebebiyle Franszlar ve Ermenilere ramen Trkler, her zaman hr yaamay arzu ettiklerini belirtmek iin bir prog ram dahilinde btn esnaf ve belde halknn katldk lar olaanst bir miting yapt. O gn yaplan bu mitingte istikll ve hrriyet hakknda ateli nutuklar sylendi. Zaten Franszlarn igali srasnda Erzurum kongresi yaplarak Sivas'ta Anadolu ve Rumeli Mdfa-y Hukuk Cemiyeti kurul mu, stanbul Hkmeti ile haberleme kesilmiti. Bu srada Mara olay ortaya kt ve orada s a v a balad. Antepliler kylerdeki mill tekilttan Mara'a imdat kuvveti olarak Beylerbeyi, C e g i d e , Araplar blgelerinden gnlller gnderiyor, ayn z a manda Franszlarn Antep'ten Mara'a yollad takviye'kuvvetlerini yollarda perian ederek Mara'a gnderiliyorlard. Antep'te lk Tekilt Kuran Kimlerdir? Antep'in btn milliyetileri bir araya gelerek bu mill tekilt geniletmeye karar verdiler. Bu srada Antep halk milliyeti ve muhalif olmak zere ikiye ayrld. Mutasarrf C e l l Bey de dahil olduu halde mu haliflerin ou Antep ileri gelenleriyle limleri ve bunlarn etrafnda olan bir takm aklsz cahillerdi. Mllliyetllerse halk ve hakiki limlerden ve avamdan meydana gelmi olup, reisleri de o srada Antep mil letvekilliine seilen Ahmet Muhtar Bey'di. Bu kii balangta tekiltta ok hizmet etti. Kendisi vatan sever, bilgili, muktedir bir kiiydi. Bu srada S i v a s ' t a bulunan Mustafa Kemal Paa Hazretlerinden mutasarrfla gelen ikinci bir mek tup zerine Ragp Bey tarafndan Antep'te Mdfa-y Hukuk Cemiyeti kurulmaya baland. Mdfa-y Hukuk Cemiyeti'nin Heyet-i Merkeziyesi adnda bir temsilciler meclisi vard. yeler tak ma ad tarlar ve toplantlarn gizli yaparlard. 29

Cemiyet s a d e c e geceleri olmak zere gayet giz li bir ekilde toplanarak gnden gne genilemeye muvaffak oldu. Antep halk memleketin namusunu savunmak konusunda fedakrca davrand. Antep'te ilk mill tekilt kuran muhterem kii leri: Tahrirat mdr Ragp Bey ile Jandarma Yzba s Esat Bey, Doktor Hamit Bey, Ahmet Muhtar Bey, Alay Ktibi Maral Avni Bey, Meclis dare Baktibi Eref Efendi, Maral Hoca Hamdi Efendi, Kevkebzde Abdrrezzak Efendi, Merakzde erif A a , Krkzde Ahmet Efendi di. Tekiltn gelimesi konusunda A l a y Ktibi Avni ve o zaman akta bulunan Doktor Hamit ve Jandar ma Esat Beylerle Kevkebzde Abdrrezzak ve Mec lis Baktibi Eref Efendiler, ad geen Ragp Bey'e ciddi bir ekilde yardm ellerini uzattlar. o k byk yararllklar da gsterdiler. Bu topluluun grevi : S i v a s ' t a bulunan Heyet-i Temsiliye ile haberlemek, merkez ve etraf idare he yetlerine talimat vermek, mill tekiltn genileme sine almak, gelecekte olmas beklenen harbi sevk ve idare etmektir. Yine merkez heyetine bal ola rak ileri gelenlerden Pazarbazde Nuri (*) Bey'in (*) Nuri Bey aslnda Antepli olup Franszlarn igali srasnda Kuva-y Milliye tekiltna pek ok hiz met ederek harbin balangcndan sonuna kadar kendine den grevi hakkyla yerine getirerek bu uurda madd be bin lira harcad. Anteplilerin gzbebei olan bu kii maarifi sever, misa firperver ve vatansever muhterem bir ahs olup memleketine kar olaanst ball vardr. Harp srasnda dman gllelerine gs ge ren mcahitlerden yardma muhta yzlerce aile nin yiyeceini salamak ve merkez kumandan Arslan Bey'in yannda bulunan kk mcahit lere silah ve elbise almak ve bunlara benzer b yklkler gstermitir. Mfetti olarak Gazian-

30

bakanl altnda idare heyeti kuruldu. yeliklerine Hocazde Ferit Bey, Hac merzde Mehmet Ali Bey, Kahramanzde Hac Mehmet Efendi Klisli Komi ser Halil Efendi, ncizde Hseyin Efendi Mahmut Bedri Efendilerle isimlerini hatrlayamadm baz ki iler tayin edildiler. Bunlarn grevleri; Halkn yapt yardm tahsil darlar vastasyla teslim etmek, cephelerde bulunan personel ve halk.a, geride braktklar ailelerinin ihti yacn karlamak, savunma iin gereken btn harp malzemesini salamak ve datmaktan ibaretti. K s a c a s bu tekilt ok ksa zamanda Antep'in btn mahallelerine yaylarak vekil heyetler yoluyla kylere kadar geniletilmeye baand. Kyller bu konuda byk ballk gsterdiler. Tekilta yardm konusunda Krkzde Ahmet Efendi ve Marakzde e r ' f A a ile Posta Ahmet Pehlivan'n fedakrca hizmetleri gerekten taktire a yandr. Bu tekiltn reis ve yelerinden bir ou da ha sonra eitli sebeplerle geri ekilmilerse de bu gn (kitabn yazld ylda) Antep milletvekili olan Reis Bey, Hac merzde Mehmet Ali Bey !le K a h ramanzde Hac Mehmet, Kevkepzde Abdrrezzak, tep'i ziyaret eden Erkn harbiye-yi Umm Reisi Fevzi Paa Hazretleriyle yanndakiler ve eyh Sunusi Hazretleri bu kiinin evinde misafir ol mulardr. Hatta eyh Sunusi Hazretleri hediye olarak ona el yazsyla yazlm bin Mushaf- e rif ile bir altn saat ve baz bunun gibi kymetli eyler vermek lutfunda bulunmulardr. Nuri Bey Antep olaynn bandan sonuna ka dar sebat etmi, son zamanlarda cephe kumanda n zdemir ve Merkez kumandam Arslan Beylerin srar zerine alayarak ailece Antep'i terketmi fakat yine memleket yararna almtr. Nuri Bey halen (kitabn yazld ylda) Antep'te bulunan harp malllerine ve bu harp dola ysyla servetini kaybeden birok kimselere yar dm ederek bykln defalarca gstermitir. 31

inczde Hseyin, Mahmut Efendiler de yeliklerini Antep'in dne kadar devam ettirdiler. Yemin Sureti dare heyeti Antep'i yirmiyedi ksma ayrp her birine bir semt ismi vermi ve bunlara o semtin ile ri gelenlerinden birini bakan tayin etmiti. Cemiyette her kii dinine, vatanna, milletine malyla canyla hizmet edecei ve cemiyetin karar ve maksatlarn darya s z d r m a y a c a n kabul ede rek cemiyete alnrd. Tekilt son bulurken yaptrc g olan Heyet-i Merkeziyeyi korumak iin bir kuv vete ihtiya vard. Balangta gizli olarak kurulan bu cemiyet z a man bulduka aka herkesi davet ediyordu. Ayn zamanda memlekete iddetle lzm olan silahlar ve cephane salanmas iin gereken tedbirleri dn yordu. Adgeen kurulu bir taraftan da harp hlinde bulunan Mara'a gerekli olan mhimmat ve erzak gndermeye gayret ediyordu. Mill Tekilt - Semt ve Mahalle Tekilt nceleri tekilt u ekilde balad : Birbirine yakn olan birka mahalle halk bir araya toplanarak ilerinden doruluuna gvendikleri bir kiiyi Semt Bakan setiler. (Semt bakannn grevi persone lin ihtiyacn karlamak ve ayn zamanda silahl ma halle halkna kumanda etmek) Her semtte yz silahl adamla bunlar idare edecek ihtiyat subaylarndan bir kumandan vard ki, bunlara ksm kumandan deniliyordu. Her ksm kumandannn emrine gereinde y nak yapmak zere yeterli derecede silahsz adam veriliyordu. Bu kuvvetlerin hepsi genel bakana ba lyd. Blge bakanlar balangta yiyecek iecek meselesini, her semtte kurulan ufak bir iae heyeti 32

'

. :

ile idare ederlerdi. Kurulu gerei cemiyete ye olan herkes silah almaya mecburdu. Fakir olup ta silah almaya gc yetmeyenlere, yardm suretiyle topla nan paradan silah salanrd : Herkes kendi payna den paray s e v e seve getirip makbuz karlnda zel memurlara veriyordu. Bu ekilde Halepbb, B i recik, Mara ve dier yerlerden ok miktarda silah ve cephane getirildi. Halk bir mavzeri yirmi yirmibe altna ve bir tek miei be kurua alyorlard. Her semtte geceleri bir hazr kta bulunuyor, btn Ms lman mahallelerinde silahl devriyeler gezdirilerek mntkalar arasnda balant salanyordu. (*) kylere heyetler gnderildi. Halk silah almaya davet edildi ve kylerde mill tekilt daha abuk uyand. Silah almaya gc yetmeyen kyller, kendi ailesinin

(*)

Antep savan idare eden Heyet-i Merkeziyenin idaresi altnda bulunan kahraman semt reisleri nin isimleri aadadr : tncizde Hseyin Efen di, Attarzde Abduh Efendi, Ali Velizde Ali Efendi, Bill Efendi, Uncuzde- Mehmet Aa, Ra mazan Efendi, narl Mahmut Efendi, Apo Aazde Hseyin Efendi, Kevkepzde Abduh Efendi, Baba Mustafa Efendi, Hac tbrahimolu Mustafa Efendi, Yeni Komunun olu Ahmet Efendi, Kanavat Mahmut Efendi, Debbahneli Hac Mah mut Efendi, Sakp Efendi, Bekir Efendi, Saati Mehmet Efendi, Kurt Hac Osman Efendi, Thir Efendi, Burnukaraolu Ahmet Aa, Turduzde Sleyman Efendi ve dierleri olup, bunlarn reisi de ncizde Hseyin Efendiydi. Ad geen Hseyin Efendi, Antep olaynn balangcndan sonuna kadar fedakrca alt. Bu uurda yzlerce lira harcyarak bir ok taar ruza flen katld. Son zamanlarda yanmdakilerle beraber k Surat tepesindeki dman kuvveti zerine geceleyin hcum ederek dman datt ve dmandan bir ok harp malzemesiyle bir de batarya drbn ald. Bundan sonra Salavat te pelerine yapt hcumda dmann sarg hatla rn yarp yanmdakilerle beraber dar kt. Bu srada Heyet-i Merkeziye yoluyla civar 33

ihtiyac iin elinde kulland ift kzlerini, merkep, beygir, davarlarn hatta iinde yattklar yataklarn bile satp silah aldlar. Halkta nemli bir deiiklik gren Franszlar, Trklerin bu hareketlerinden ku kulanarak kaldklar Kolej Mektebi binasnn etrafn tahkim etmeye baladlar. Bu tahkimat srasnda ok gerekli olan kereste ve hayvanlar iin fazla miktar da arpa, saman satnaldklarn haber alan cemiyet Franszlara byle malzeme satan esnaflar arark, bir dha Farnszlara bir ey satmamalarn ihtar ede rek aksi taktirde cezalandrlacaklarn bildirdi. Franszlar Trklerin bu durumundan hem korku yor hem de bu tekilta kar hazrlklar yapyorlar d. Bu srada Mara sava btn iddetiyle devam ediyor, Franszlar da Mara'a kuvvet gndermek iin hazrlanyorlard. Franszlar Antep'e kar dmanlklarn artr maya ve ok sayda asker getirmeye baladlar. Arabdr O l a y : Franszlarla lk atma 12 Ocak 1920'de dman, yars Ermeni gnl lleri gerisi Franszlardan oluan; iki top ve bir ?ok makinal tfekle donatlm dzenli bir kuvvetle, elli kadar svariyi Mara'a yardm kuvveti olarak gn derdi. Bu kuvvet Antep'ten hareket edip akamn yakn olmas dolaysyla yolun solunda bulunan Arabdr blgesine gelip orada kalr. inde bulunan yerli Er meniler geceleyin birleerek Adana ve civarnda yaptklar gibi blge halkna, zellikle her trl s a vunmadan yoksun kadnlara zulm ve ikence edip ev sahiplerini dar karrlar. O souk gnlerde z a vall kyller kar amur iinde kadnlarn, oluk ve ocuklarn alarak perian bir halde gecenin karan lnda civar kylere snarak olay anlatrlar. O ge ce kyde kalan dman kuvveti zellikle Ermeniler, kyllerin sandklarn krp kymetli eyalarn ya malayarak baz evleri yakarlar. Kaamayan ihtiyarlar 34

da zorlayarak; kuzu, tavuk kzartmas gibi bulunms zor eyleri isterler. Hatta baz kadnlarn rzna da tecavz ederler. Artk bak kemie dayanr. G e c e leyin yakay kurtaran kyller hemen civara haber vererek ne kadar silahl adam varsa toplarlar. Memik A a ve Yamaobal Dede Aa'nn yardm ve gay retleri sayesinde sratle toplanan bu kuvvet, sabah erkenden kyn etrafn evirip ate ederler. O gn akama kadar devam eden iddetli arpmada Fran szlar ksmen imha edilerek bir ksm ormanlardan yararlanarak kamay baarrlar. Silah ve cephanele ri de ksmen ele geirilir. Bu atmadan li Ermenilerden bir Fransz kumandan sarrfla mracaat glkle yakay kurtarabilen yer ka kiinin verdii bilgi zerine tella hkmete gelerek muta etti.

O gn Ermenilerin ve Franszlarn tel grl meye deerdi. Fransz kumandannn istei zerine olay daha yakndan grmek zere Trk ve Franszlardan meyda na gelen bir heyet kurularak 14 Ocak'ta Arabdr bl gesine gittiler. Bir ok incelemeden sonra Franszla rn sulu olduklar anlalarak olay sratle kapand. ete reislerinden Memik A a Antep'in yirmi ki lometre kuzey batsnda ve kendi iftlii olan Boyu nu obasnda oturmaktadr. Bu sra da Memik A a yirmisekiz otuz yalarnda olup I. Dnya Savanda a s kerliini Irak cephesinde yapm ve Ktlamare mu harebesinde bir ok fedakrlklar grlmtr. Ate kes zerine Memik A a Antep'e geldi ve Franszlarn memleketi igali zerine mill tekilta katld. D mann Mara'a gnderdii takviye ktalarn ilk defa kendisi bozdu. Daha sonra ahin Bey ile beraber K i lis yolunda gnlerce urat. Antep'in sarlmas s rasnda Dlk Baba tepesini igal eden beyzden fazla bir dman kuvvetine kar yalnz tfekleri bu lunan elli kiilik etesiyle hcum ederek bu tepeyi 35

geri ald. Bu hcumda omuzundan yaraland halde, hastahanede bile yatmak istemeyip ayakta tedavi olarak personelinin bandan katiyyen ayrlmad. A n tep savunmas srasnda yzba Fikri Beyle beraber darda olan btn muharebelere katlarak her s e ferinde emsallerinden daha fazla hizmet etti. Daha sonra Memik A a hizmetine karlk Fikri Bey tara fndan subay yardmclna terfi ettirilmitir. Arabdar olay zerine Franszlarn ve bunlara let olan Ermenilerin burunlar bir dereceye kadar krld. Mara Civarnda atmalar - Kara Ylanolu Olay 25 Ocak 1920'de Franszlarn bir kuvveti Mara'la Karabykl arasnda ve Pazarck ovasna inilen yerde; Trk ete reislerinden Karaylanolu Molla ve arkadalarnn kuvvetiyle karlatlar. Trk kuvveti Fransz kuvvetine anszn ate at. Sonuta Fransz lar silah bile patlatamadan darmadan oldu. Birka subay olmak zere bu kuvvet imha edilerek araba, hayvan ve arlklar da ganimet olarak alnd. (*) (*) Karaylanolu Molla, etraftan toplad bir mik tar kuvvetle Mara savana katlarak daha son ra Karabykl civarnda dmann bir kuvvetini pusuya drp imha etti. Molla'nn Akcakoyunlu'da gsterdii cesaret, fedakrlk harikulade olup ilk hcumda dmann kalbine ve hatta is tasyondaki vagonlarn iine kadar girdi ve Fran szlara ok zayiat verdirdi. Karaylanolu ahs giriimleriyle bu hizmetleri yaptktan sonra ete siyle beraber Antep savana katlarak narl cephesinde harikalar gsterdi ve btn Anteplilerin sevgisini kazand. Merhum 24 Mays'ta Samsak Tepe hcumuna katlp eine az rastlanr bir ekilde dmanla arpt. Saatlerce devam eden bu kanl muharebede kalbinden ald kurun ya rasndan be dakika sonra ehit oldu. (Allah Rah met eylesin) Kendisi lmden korkmaz demir y rekli bir gen feda olduundan ehitlii btn Anteplileri yasa bodu. ehit olduu Samsak Te pe daha sonra onun adyla Karaylan Tepesi ola rak anlacaktr.

36

Arabdr ve Karaylan olay zerine Franszlar ar tk hi bir yere serbeste gelip gidemiyor, hatta A n tep'ten yarmsaat olsun uzaklaamyordu. Bu srada Franszlarn Kilis'ten getirmesi ihti mali olan kuvvet ve mhimmat nleme grevi G a z i antepli Temen Said Efendi, (takma adyla ahin Bey) e verildi ve kendisi K i l i s civarna gnderildi. Franszlarn di Hareketleri ve Trklerin Ayaklanmas 21 Ocak'ta on onbe yalarnda bir Mslman ocuu annesiyle beraber evlerine giderken bu kad na saldran Fransz erlerine kar ocuk annesini s a vunmak ister; fakat ocuk ayn anda Franszlar tarafndan"snglenir. Mukaddesatnn en banda na musunu ve rzn gren Trk'n silaha sarlmas iin bu olay yeterli olur. Sonu olarak halk derhal ayak land ve btn dkknlar kapand. Fakat ileri gelen lerin ve zellikle e y h Mustafa Efendi'nin skneti koruma konusundaki son bir gayreti ve Fransz ku mandannn bir takm yalanc vaadleri halk bir dere ceye kadar sakinietirdi. A m a bu durum Franszlarn ve Ermenilerin zulmlerine dayanamyan Anteplllerin ok ksa bir zamanda tekiltlarn tamamlayarak s i laha sarlmalarna sebep oldu. 25 Ocak'ta Mara sava Franszlarn yenilgisiy le sonuland. Bu olay zerine herkesin ve zelikle Anteplilerin yz gld. Trk ve Mslmanlarn g e lecei iin camilerde dua edildi. 31 Ocak'ta bir Trk dkknndan ald maln rasn vermek istemeyen iki Fransz iyice dayak di, yine btn esnaf dkknlarn kapadlar ve bu zaletlere bir son vermek istediler. Fakat bu da ceki gibi bir takm ileri gelenlerin nasihatleriyle lendi. pa ye re n n

37

ahin Bey'in Kilis Yolundaki almalar Fransz kuvvetlerini engellemek zere Kilis yo lu zerine gnderilen ahin Bey ksa bir zamanda Lohan, Kirvem, C e l c e m e , Melik Karasakal, Kehriz, Mazraa, Ulu Mesare, Kazkl, Hicaz ve civarndan g nll personel toplyarak yz kiilik bir g olutur du. Bu ufak mill kuvvetle Kzlburun, Kertil isimli yerleri iyice tahkim ederek Antep ve Kilis igal kuv vetleri kumandanlarna Antep ve Kilis'in boaltlma s iin notalar yazmaya ve Fransz kumandann tehdit etmeye balad. 3 ubat'ta Antep'e gitmek zere yo la kan bir Fransz birliini K i l i s civarnda yenerek geri ekilmeye mecbur etti. Franszlarn ekilmesi halkn morali zerine byk etki yapt. Bu srada A n tep - Kilis arasndaki telgraf hatt tahrip edildi. A n tep mcahitleri bu srada ahin Bey'e cephane ve er zak gndermekle beraber bir taraftan da i tekilt dzenlemeye urayordu. 11 ubat 1920'de ahin Bey, Fransz kumandan na aynen u mektubu gnderdi. Fransz gal Kuvvetleri Kumandanlna, 11 ubat Mara isyan, Ermenilerle Trkler arasnda ayr lk tohumu eken General Geret'in hilekrl sonucu dur. Franszlar asayii korumak ve 11 ubat'ta drt Amerikalnn ldrlmesine engel olmak konusunda beceriksizlik gsterdi. Halen A n t e p - K i l i s yolunda syi salanmamtr. Franszlardan baka herkes, sorumluluum altnda tehlikesizce seyahat edebilir. Kilis Kuva-y galiye Kumandan ahin Bey 18 ubat 1920'de Antep'teki Trklerle Ermenile rin aras ald, bugnden itibaren Ermeni mahalle sinde bulunan Trkler Trk mahallesine; Trk mahal lesinde bulunan Ermeniler de Ermeni mahallesine ta nmaya baladlar.
38

Mahall hkmet her ne kadar bu meselenin nne gemek istediyse de baarl olamad. Bu s rada iki top ve birok makinal tfeklerle donanm bir Fransz birlii Antep'e gelmek zere tekrar yola ktlar, fakat bunlar da nceki gibi ahin Bey kuvve ti tarafndan yenilip perian edilerek Kilise kadar ko valand. Bu yenilgiler Kilis igal kuvvetleri kuman danna ok kt etki etmi olduundan apkasn ye re atarak sakaln da yolmu ve birlik komutann da tutuklatmt. Yollarn emniyetsizliinden ikyet ederek mu tasarrfla mracaat eden Antep igal kuvvetleri ko mutanlna ileri gelenler tarafndan 28 ubat'ta a a ya sureti alnan drt maddelik bir nota verildi. Eer Franszlar bu artlar kabul edecek olursa biz de a"sayii bozmyacaktk. 1 Halen Antep'te bulunan Ermeni ktalar e hirden uzaklatrlacak. 2 Trk idaresine Franszlar mdahele etme yecek. 3 Bundan sonra Antep'e takviye kuvvet getirilmiyecek. 4 A s a y i i salamak iin Antep blgesine iki Trk taburunun gelmesine msaade edilecek. Bu artlar Franszlarn houna gitmedii iin n ceki notalar gibi bunu da cevapsz braktlar. Gaziantep'in lk Kurban ve Muhterem ehld : 25 Mart 1920'de Andrea kumandasnda daha b yk, yni 8000 Piyade, 200 Svari, bir batarya top, onalt ar makinal tfek ve eitli otomatik tfek le silahlandrlm bir kuvvetle yola ktlar. Kahra man ve fedakr ahin Bey gerekten ahin gibi kuv vetiyle beraber Kzl Burun'da dmann karsna kt. Banda bulunduu ufak bir kuvvetle drt gn Sabahtan akama kadar savat. Dmana ok kayp verdirdi. Koca bir Fransz kuvveti bir avu kahrama39

nn karsnda ard kald. On saatlik bir mesafeyi drt gnde gelebildi. Drdnc gn lene kadar y i ne dmanla boaz boaza bir tek fiei kalmayncaya kadar dayand. Sonunda Ulu Masere kprs ze rinde yanndaki on sekiz kiiyle beraber ehit oldu. Allah Rahmet Eylesin. stikll Mcadelesinde Trkiye tarihine altn say falar katan Antep savunmasnda mill anmza lyk bir ekilde hizmet eden ahin Bey, aslen Antep'li olup I. Dnya Sava'nda S i n a cephesinde esir ola rak ngilizlerin eline dmt. Bir ok felketlerle karlatktan sonra memleketine dnen ahin Bey, bir gece evinde kalp Antep mcadelesine katld. Franszlarla defalarca arpt. O kadar asil bir ruha sahipti ki, tekilt iin hangi kye gitse herkes he men s e v g i gstererek canla bala harbe katlrd. Halka ne sylediyse kendisi bizzat szlere rnek ol du. Kahramanl derecesinde faziletli ahlaka sahip ti. Geceleyin yollarda nbet bekleyen personelin s h hatini dnerek ou zaman arkasndaki kaputunu karr verirdi. Yanndakileri can gibi severdi. ehit olmadan bir gn nce kendisine dman kuvvetinin okluu hatrlatld zaman; dman buradan g e e r s e ben Antep'e ne yzle dnerim, dman ancak benim vcudumun zerinden geebilir cevabn ver mitir. Gerekten de yle oldu. zerine hcum eden Franszlara kar tek bana son mermisine kadar dvt. Son hareket olarak tfeini yere arparak krd, akn akn gelen Fran szlarn karsnda ve kprnn zerinde bir ululuk ve kahramanlk heykeli gibi durdu. Gsn aarak son sz aynen Allahm vatan kurtar, alak d man! Gel sen de sngle haykrndan ibaret oldu. Kahramann arkadalarndan, bu olay anlatan Mus tafa avu'tan baka hepsi ehit oldu. Dman arablarnn tekerlekleriyle ezilen n daha sonra Melik karyesinde topraa verildi. Antep'te bir caddeye i s mi verilerek kadir-inaslk edilmitir. 40

Muhterem ehit ahin Bey'e, ahin Bey dmana ilk kurban oldu! Fransz kuvveti Antep'e doldu! Analar babalar salarn yoldu! Uyan ahin uyan gr neler oldu! Sevgili yurdum dmanla doldu) Uyan ahin uyan uyanmaz msn? Diz kp dmana dayanmaz msn? Al kzl kanlara boyanmaz msn? Uyan ahin uyan ah neler oldu Yaral vatana dmanlar doldu. ahin'i sorarsan otuz yanda Sngyle delindi kpr banda eteler toplanm alar banda Uyan ahin uyan gr neler oldu Sevgili Antep'e Fransz doldu. Uyan ahin uyan yaran ok mudur? Dmanndan intikam alan yok mudur? Saplanan barna yoksa ok mudur Uyan ahin uyan gr neler oldu Sevgili yurdum dmanla doldu. ahin Bey vuruldu yollar ald Antep'in stne matem sald Bir ok camilere anlar takld Uyan ahin uyan ah neler oldu Yaral vatana dmanlar doldu. eteler durmayp birden bozuldu anl bayramz kanla yazld aval11 vatana mezar kazld Uyan ahin uyan gr neler oldu S e v g i l i Antep'e Fransz doldu Kimi yaralanm kanlar sayor Kimi snglere barn ayor Kimi yavrusunu alm kayor Uyan ahin uyan ah neler oldu S e v g i l i yurdum dmanla doldu

Antep'in harbine onbir ay oldu Kanmz kurudu rengimiz soldu O masum yavrular acep ne oldu? Uyan ahin uyan ah neler oldu Yaral vatana dmanlar doldu Camiler ykld namaz klnmaz Minareler viran ezan okunmaz Tekkeler harabdr zikrolunmaz Uyan ahin uyan gr neler oldu S e v g i l i yurdumuz hep harap oldu. Ben bir Antepliyim perian hlim Dmana kald malm melalim Ayaklar altnda evld u iylim Uyan ahin uyan ah neler oldu Yaral vatana dmanlar doldu. ahin Bey'in ehit olmas zerine yanndaki kuv vetler tamamen dald. Balaban blgesindeki Kartal Bey'in kuvveti de silah patlatmadan geri ekildi. Andrea kuvvetleri artk tehlikesizce kuvvet ve ar ln dorudan doruya 28 Mart'ta Antep'e getirdi. Babas ehit olduktan sonra onbir yandaki olu Hayri u mukaddes vatan mdfasnda babasnn ha yrl halefi olmak ve intikamn dmandan almak zere gelip fedai yazld. Bu. ocuk daha sonra mer kez komutan A r s l a n Bey'in yannda btn harplere katlmtr. Kuva-y Milliye Kumandan Kl AH Bey'in Antep'e Gelii 28 ra'tan olmas tepliler (*) Mart'ta Kl Ali Bey bir miktar kuvvetle MaBur (*) blgesine geldi. ahin Bey'in ehit moral zerinde kt tesir yapt. Btn A n matem elbiselerine brnm bir haldeydi.

Bur tahminen Antep'in onbe kilometre batsndadr. (Yazar)

42

Franszlarn Antep'e gelmeleri zerine yerli Ermeni ler mardka mardlar ve karlatklar Trklere hakaret etmeye baladlar. 29 Mart'ta Kl A l i Bey'le grmek zere ileri gelenlerden bir heyet Burc'a gitti. 30 Mart Perembe gn ok heyecanl geti. Tekilt kuvvetlendirilmi, eller tetikte herkes bir iaret bekliyordu. Bir ok Ermeni dkknlar tama men kapal ve bazlar da yar ak hemen kamaya hazr bir halde bulunuyordu. Antep Harbi Nasl Balad ilk Silah Kullanan Kimdir? Kilis'ten Antep'e gelen Albay Andrea 1 Nisan 1920'de tekrar K i l i s ' e dnmek iin yola kt zaman, Mara'tan Bur blgesine gelmi olan Kuva-y Milli ye kumandan K l A l i Bey, yanndaki makinal t feklerle mcehhez bir kuvvetle Antep'e bir buuk saatlik uzaklkta Balaban blgesinde dman evirdi. yice devam eden bir atmadan sonra dman yine K i l i s ' e doru yoluna devam etti. te tam K l A l i Bey'in muharebeye tututuu ve top sesleri Antep'e aksettii srada hkmet hapishanesinden bir ka mahkmun ka ve muhafz nbetilerin de kaan lara kar bir ka el silah atmalar zerine bu silah seslerini Franszlarn ehirdeki Trklere saldrs zannederek hemen silahn kapan genler, bir a t ma durumunda tutulmak zere nceden bildirilen cephelere koarak savunma dzeni aldlar. Bunun zerine yerli Ermeniler islm mahallelerine kar tek tk atee baladlar. Bu ate o gn akama kadar de vam etti. Ayn gn Franszlardan bir subay yirmi er esir alnd. te bu olay Antep savann e s a s l bir balang c oldu. (*) O gn ilk silah patlatan ve ehir mu(*) Urfa'daki mcadele de buna benzer bir olayla balamt. (Bkz. ukurova Facialar ve TJrfa'nn Kurtuluu, 1988. tst. Kasta Yaynlar). 43

harebesi eklinde balayan savunma savann bes melesini eken de Krkzde Ahmet Efendidir. Franszlarn Trkler Tarafndan Birinci Kuatmas 1 Nisan 1920'de ileri gelenlerden Mftzde A b duh Efendi'nin evinde toplanld. ehrin btn ileri gelenleri, esnaf ve mcahit leri bu toplantya davet edildi. Mdfa-y Hukuk He yeti tarafndan Yedek Subaylara grevler verildi ve her subayn kumandasna yz kadar personel ayrla rak gereken yerlere yerletirildi. Ermeniler de bize kar cephe alp karlatklar Trkleri kurunluyor lard. S a v a n birinci gn bir ehit ve yaralmz vard. 2 Nisan 1920 Cuma gn her iki taraftan kar lkl ateler balad. Artk bir daha bu alevi sndr mek kimseyi skunete tevik etmek, nasihat etmek imkn yoktu. Cepheler subaylara taksim edildi. Yer li Trk halk, yediden yetmie kadar herkes harbe ka tld ve bugnden itibaren sokak ve mazgal harbi ba lad. Bugnk atmalarda yalnz kii yaraland. 3 Nisan 1920'de civar kylerden yardm iin g nll personel gelerek atmalara katld. Dardan gelen bu fedakr savalar byk bir saygyla halk tarafndan kabul edilerek er beer evlere bl trld. Ayn gn ehir zerinde uan bir Fransz ua iddetli atele karlat. Harbin balad 1 Nisan'dan 3 Nisan'a kadar eitli yerlerde 23 ehit veya yaral verdik. 4 Nisan 1920'de be yaral bir ehidimiz vard. Bugne kadar Bur blgesinde bulunan Kl A l i Bey yanndakilerle birlikte Antep'e geldi. K l Ali Bey'in yannda Arslan Bey de vard. Bu kiiler Antep'e geldii zaman halk tarafndan olaan st hrmetle karlanarak gzel bir otele misafir edildiler, idare heyeti Kl Ali Bey'in yanndakiler 44

iin derhal frnlar, mutfaklar; subaylar iin de lokan talar at. Kl Ali Bey'e ehrin durumu anlatld. Ermeni mahallesinde bulunan Ermeni millet meclisi ne : Vatandalar bizim sizinle kavgamz yoktur, bi zim dmanmz Franszlardr, Franszlara kanmay nz, Franszlar sizi aldatyorlar, onlara inanmayn, siz bizimle altyz seneden beri beraber yayorsunuz, bundan sonra yine yaayacaksnz, buna emin olu nuz. anlamnda bir mektup gnderilmise de Erme niler bu gibi nasihatleri kesinlikle kabul etmeyip Ya Ermenistan Ya Mezaristan eklinde cevap verdiler. Antep Ermenilerini yola getirmek, dmanlk tan vazgeirmek iin Kl Ali Bey defalarca ura t. Mara'tan bir de nasihat heyeti (bir iki papazla Ermeni ileri gelenlerinden bir ka kii ararak Ermenler'e gnderdi ve kendilerine lzumundan faz la gvence vereceini vadetti. Adgeen heyet Er menileri yola getirmek iin epeyce urat. Sonun da Ermenilerle Trkler arasnda silah kullanlmama s iin her iki taraftan teminat alnd. (Ermeniler tarafsz kalacaklard) Yazk!.. Bo yere emek!.. be saat gemeden Ermeniler tarafndan iddetli bir ate ald. yle cehennemi bir ate ki, o gne ka dar grlmemiti. Bugnk atmada yalnzca ehidimiz vard. Ermenilerin yapt bu alakla karlk tekrar tarafmzdan jandarma blk komutan yzba Esat Bey, ileri gelenlerden e y h Mustafa Efendi ve di erlerinden meydana gelen heyet, Ermeni mahalle sindeki Mardin A n a s Numune Mektebi'ne gitti. Er meni millet meclisi yelerinden Doktor epret ve kolej mektebi mdr Mr. Meril ve dierleriyle ko nuarak Ermenilerle dmanlk ortadan kaldrlm ken, bizim heyet buradan ayrldktan biraz sonra, Ermenilerin alaka suikastna urayarak yelere iki el silah atld. Bereket versin ki isabet ettiremediler. Bu ni durum karsnda kalan heyet yeleri 45

derhal siperlere geerek canlarn kurtarabildiler. Gittike iddetlenen ate, ogn akama kadar devametti. narl C a m i s i cephesine, Su Burcu Kara kolu zerinde bir ok patlama oldu ve bu ekilde Ermenilerle yaplan anlama yirmi dakikadan fazla srmedi. Trklerin gsterdii byklk ve tahamm l Ermeniler zayflmza yoruyorlard. (Trklerin mazlum olduunu undan anlamalyz ki, meru m dfaa hlinde olduumuz, Franszlar ve Ermeniler tarafndan saldryla kar karya kaldmz halde yine skneti korumaya altmz defalarca ispat ettik.) S a v a gnden gne iddetleniyor, balangta dzgn ynak ve siperler olmad iin hergn fazla lmler oluyordu. Cephelerde siper yapmak zere merkez heyeti bir ok kum torbalar s a l yarak datt. Sonra tahkimata daha fazla nem v e rilerek yerine gre ta ve topraktan mkemmel s i perler yapld. Bu srada darda dzenleme yapmak zere Kl Ali Bey, Arslan Beyi, vekil brakarak civar kylere gitmiti. Dman tarafndan gece gndz aralksz ate devam ediyor, yarallarmz stnkr kurulmu hastahanelere gnderiliyordu. G e c e Franszlarla Ermeniler Trk mahallelerine kar iddetli bir hcum yaptlar. Bu hcum dar da tekilt iin civar blgelere giden Kl Ali Bey'e Ermeniler ve Franszlar cepheyi yarp, slm mahal lelerini igal ederek Trklerin rzlarna tecavz et miler eklinde anlatlm olduundan Kl Ali Bey karargh ve personeli ile beraber tekrar kasabaya geldi. Bara'tan gelen nasihat heyeti de bo yere emeklerine acyarak Mara'a dnd. Harp gnden gne iddetleniyor, cephelerde ynak fazlalatrlyordu. O zaman Su Burcu cephesinde mntka ko mutan sfatyla Abduh Efendi'nin damad Zeki Bey bulunuyordu. Ben onun yardmcsydm. 46

narl cephesinde Temen Kmil Efendi; Ba lkl cephesinde Abdi Beyzade Mustafa Yavuz ve Ali Efendiler, Kzm Hoca; Mardin Yetimhanesi cephesinde Temen Fzl Efendi bulunuyordu. Kozanl cephesine de Kilisli Arslan Bey tayin edildi. Herkes personelinin bandan kesinlikle ayrlmayarak beraber savayordu. Her mntka kumandan emrinde, mahalle hal kndan birok gnll Antepliyle kyllerden yar dmclar vard. Dardan gelen kyller peyderpey zayf olan cephelere yerletiriliyor. ehir iinde yal nz mazgal sava oluyordu. Balangtaki Tekilta Gre Cephelerin dare ekli "Savunma iin cephede bulunan personel sray la yirmi drt saat nbet bekledikten sonra istirahatte bulunan dier personelle deitiriliyordu. Dman geceleri en ok narl ve Kozanl bl gelerine yklenerek, bomba ve otomatik tfeklerle sabahlara kadar taciz ateine devam ediyordu. narl cephesinin bat ve gneyi dmann elinde olduundan, Franszlarla Ermeniler daima narl cephesini tehtit ederek oradaki kuvvetimizi geri pskrtmek ve cephelerini dzeltmek istiyorlard. Fakat mntka komutan Kmil Efendi dmann bu kadar inatla hcumundan etkilenmiyordu. Bizzat ba larnda olduu halde personele siper ve mazgallar yaptryor, geceleri kesinlikle uyku yz grmiyerek sabahlara kadar ymakla urayordu. Ermenilerin oturduklar evler, narl'ya hkim bir yerde olduundan tahkimat yaplncaya kadar birka ehit ve birka yaral verildi. narl iephesi o kadar nemliydi ki, bu neminden dolay a nakkale'deki tcAr Burnu adn ald. te byle nemli bir yerde dman, bu Kmil Bey'in gayret leriyle bir santim bile ilerliyemedi ve defalarca y a 47

plan hcumlar sonusuz kald gibi bu hcumlar kendisine ok pahalya maloldu. O zaman Kozanl cephesinde bulunan Arslan Bey'in de ok byk kahramanl ve hizmeti grl d. Mill Tekilatn Dzenlenmesi 7 Nisan 1920'de ierideki kuvveti daha dzgn bir hle getirmek iin Kl Ali Bey, her semtten on be silahl insan istedi. Bunlardan ksa zamanda drder blkl Yldrm ve imek adlarnda iki dzenli tabur yapt. Bu taburlardan i m e k Taburu ksa zamanda dald. Yldrm Taburuysa Antep harbinin balangcndan sonuna kadar devam etti. Gerek personeli ve gerekse subaylar ok byk ya rarlklar gsterdi. lk tekiltta Yldrm Taburu ku mandanlna stemen Salih Efendi (takma ad Ildak B e y ) , birinci blk kumandanlna ste men Ethem Efendi (takma ad Kalkan Bey) ikinci blk kumandanlna Antepli Temen Kmil Efen di (takma ad Yldrm) nc blk kumandanl na Diizde Temen Hayri Efendi, drdnc b lk kumandanlna Temen Fzl Efendi tayin edil di. i m e k Taburu komutanlna da Antepli Gchlzde tm. Mustafa Efendi verildi. Bu taburlarn mevcudu drderyz kiiden ibaret olup eitli cins sTTah tamaktayd; ama cephanesi ok snrlyd. n F , r | B u srada tekilt tamamlanm olan Yldrm ! v' rrtek Taburlarnn eitimiyle uralyordu. ^"farFbu srada yni 14 Nisan 1920'de byk bi Fransz kuvvetinin Albay Norman kumandasnda Nizfp/liynndeurAntep'e gelmekte olduu haberi alncteh<BnHnrzerine Kl Ali Bey, ehir iindeki ceptrefiers birnfjiktli asker brakp, kalan personelle btrJlkteBMbrmabrfciNZvetiyle harbetmek ve ehre sok mamak sir hemen hareket etti. Kl Ali Bey 14 N i s a n p1 afiydi lAnfp 'e J yaklak iki saatlik bir yofdaoolrioNizip iyoluo'ierlnde Norman kuvvetiyle

kartJam ve atma balamt; fakat dman silaha ok stn ve askeri tehizat dzgn ve mkemmel olduundan bir ka saat devam eden bir atmadan sonra, mill kuvvetler dalm, K h IE f R ey de 3f D'fPtarafa ekilmeye mecbur olmutu^JPajba onja iKtfNrAli Bey'i desteklemek iin iec ^ e j g imek, JabysMi.^la, dar k m s a da bir s rj^alji^madajrjrOfiHSr dsrga.Bjn stn uvvetlerine on|ar-.da >dayanairjtyjaifak| heftjtbiL bir tarafa ekilip a^mjaji. ijl^lHip^liarfefiffcebgfeBBeniler; Kozanl, B ^ k ^ u r a * ^ ^n3r >j (^e^^jne | ^flddetli bir hfePsMaptHan. F ^ | t k ^ f i h e j ^ r a u z ^ i - p i i s k r t l d . Nefimafl ^Mfeteft ;k^arjmzi3^aj#Hfiani>aerra A n tedi fam&aGytitmii&aVa b 9 ^ J t e d a r B c A n t e p ' i n d/WmtyH JKrG?Bterhsfln sWm? irte^afclarHrz yrtmaya balamt. DqreRQYbjgHk^,^rtr!?b-PQw
S

n rombardirnana, b a l a d . , Ayn zamanda Antep n Bat ynnde Auunan Ermeni Kolej .Mektebi bnasndak Fransz, g a t , kuvvetleri komutan Albay, ieLu3 .uaunlg Tu>!b/-1 srYimrnGf .srTo nsoevofl Ahadi o, gne kadar Kullanmad toplarna ates em-jj|;a ebn-cna. nansonsmu Bjrun/n.jGDnep? sese rn verdi, Senr k ate arasnda kalmt ki;, p c e j-i9:J9Vvu>I .fruJbiBY .nelab RasoYpm risblc'uTvpM .nnn nennerru gunun dehetli .safhalarn tamamyle taspjifnua .TisbaaB 5raoLyp>L o. a. 19110. jfenoaea vr etmek mumkun deildir., u , kadar vark; imanla -I3G}/ muJ unuf, srTn >lsrrQ iepne snisismS ve kuvvetli azimle savunmaya,.karar veren gerek "ata'.21 !>1 S O V R T 3CT OD J 93 , rjJlD0 JSROB'JfU.. enfesi mcahitler asla ekinmedi. Zaten herkes dmana g ^ H t e S ^ ^ f g O T W v t W ^ birka gun nceki rneini goz onune getirerek avnas .Ta sv_ rnfLci .rrarT oft. lu>lQ. Ta ..TriBa. c mermisi Trk Tepe mahallesmdeK i l k o k u l l a isabet ederek okulu vta cvarmdai buluoar i * * e 3 ile baz eyleri ykt -srl asmjrjsdrriofl .ibv.j^sv. ibni>li 08t nseil4.8f

-t, S M n M s i i m

w b

e z

$ m

WfP

^^rir^^.hav^c^r^^ir,. ^jpe, ^ur o urmu r n R up. d y^zv m i?i?h v y ^ M ^ i P ^ r a $ % M retimine ayrlmt'. O gun bu binann zerine

den mermi sanki Anteplilerin kalbine arpm g i bi tesir etti ve herkese memleketimiz yreinden yaraland... dedirtti. Antep'in Franszlar Tarafndan Birinci Kuatmas Norman kuvveti Cnd tepesini igal ettikten sonra, toplarn korumasnda piyadelerini ileri srererek ehre hkim tepeleri tamamen igal etti. Alaturka saatla onda dmann otuz kiilik bir kuv veti ilk olarak S a m s a k Tepesini igal etti. Oradan da Mardin yetimhanesinde bulunan Fazl Efendinin bl zerine yrd. ehre kar her taraftan toplar, makinal tfekler, otomatik tfekler devaml iliyor, baz alaklar da frsat bulduka ehrin K u zeyinden yni henz dman tarafndan kapatlma yan yoldan kp kayorlard. Dman toplarnn gkleri yrtan uultularna, urada burada patlayan arapnelleri insan s e r s e m leten sesinin kargaas halk iinde byk bir korku yaratm ve bir sre sonra genel bir tereddt ve heyecan ehre tamamiyle hkim olmutu. Bu kar g a a srasnda, mntka kumandanlar emrinde bulu nan kyllerden meydana gelen yardm kuvvetleri personeli birer birer kylerine dndler. Bunlarn kamalarna engel olmak iin her trl tedbir v a s tasna mracaat edildiyse de ne fayda ki i iten gemiti. 15/16 Nisan bombardman srasnda 34 evle bir c a m i , bir okul, han, bir frn ve bir kahve ykld. Bundan baka bir ok kadn ve ocuk y a raland ve ehit oldu. En Fec Gn Heyecanl Dakikalar 16 Nisan 1920 ikindi vakt.ydi. Bombardman h l devam ediyor, btn halk s e s s i z l i k iinde mate me brnm sonunu bekliyordu. Bu s e s s i z l i i bo zan e y birbirini takib eden top ve mitralyz s e s l e 50

riyd . te tam bu srada Ermeniler evlerinin damna nceden hazrladklar Fransz bayraklarn birer bi rer ektiler. Btn Ermeni mahalleleri batan aa mavi-krmz bayraklara boyand. Hatta Ermeni ma hallelerinde kalan cami ve minareleri de bu bay raklarn uursuz glgesi altna aldlar. Franszlarn bu kuatmas zer ne Ermenilerin taknl dorua ulat. Kt szlerle saldrmaya baladlar. En din s i z kalpleri bile utandracak kfrler sylemekten ekinmediler. C e p h e yaknd. Hatta s e s duyurmak iin barmaya lzum yoktu. Toplarn dehet ve tahribi bize ba karttrmazken ve savunanlarn b yk ksm ehri brakp gitmiken, hlimizi dman bilmedi nden mid'r? Cepheye doru bu yalanc kahramanlardan birinin adm attn grmedik. Eer o aida dman bir hcum etseydi kolayca ehri alabilirdi. A k a m olur olmaz kyllerden kalm olanlar da kylerine katlar. Yldrm ve i m e k Taburlar da zaten darda bozularak herkes bir ta rafa ekilmiti. ehir bu ekilde bsbtn savun masz kalmt. A k a m olur olmaz bombardman kesildi. Mardin yetimhanesinde bulunan Fazl Efen diyle Sylemezzde Mahmut Efendi (*) blkleriyle bulunduklar yeri maalesef dmana terkederek ehir dna ktlar ve o geceyi civar kylerde g e irdiler. Kzanl cephesinde bulunan Kilisli Arslan Bey, beraberindeki -askerlerle gece karanlndan yararlanarak 16/17 Nisan 1920'de kinci Savunma hatt olan Musullu cephesine ekildi. Balkl cephesinde bulunan personelin de evle rine ve kyl olanlar da kylerine gitmilerdi. Y a l nz Abdi Beyzade A l i Efendi ile Mustafa Babazde Kzm Hoca ve yanlarnda bir miktar mahalleli kal(*) Bu kiiyle ilgili bilgi daha sonralar da verile cektir. Burada cepheyi terketmise de daha son ra kahramanhyla, kanyla bu hatasn tamir etmitir. (Yazar) 51

mt. Her ikisi de bugnn en kahramanlarndand. Bunlar hem yerlerini korudular hem de cephenin tehlikeli taraflarn gezip dolaarak sebat edenlere cesaret ve teselli verdiler. O gn akam, iyilikseverliine, cesaret ve tem kinine hayran olduum Marakzde erif A a hepi mizin yreine cesaret verdi. Hibir tehlikeye bak mayarak, kaanlar sokaklardan, evlerden birer bi rer nasihatla, tehtltle, vatanseverlik duygularn tah rikte cepheye gnderdi. Bu kiinin o gnk yardm ve kahramanl her Trk iin rnek tekil edecek bir soyluluktu. Ben bu uursuz gecede bir kere Heyet-i Mer keziye kararghna telefon ettim; oradan bana c e vap veren Tazde Hakk Efendi oldu. O da bize cesaret ve gayret verdi. isimlerini andm bu kahramanlar gerekten metin kalpli Trk olu Trk arslanlardr. O gn bi ze cesaret verdiler. Gayret verdiler ve bu ekilde Antep'e byk hizmet ettiler. Bunlar benim gzle grp bildiim kiilerdir. Vatanseverlik yalnz bu ki ilere mahsus deildir... Allah hepsinden raz ol sun. Kimbilir benim bilemediim dier kiiler de bin trl zorluk iinde sebat ve metanetle ayan dman karsnda geri ekmiyerek Allah'n rzas n Peygamber'in honutluunu, milletin sevgisini kazanmtr. Bu srada Su Burcu cephesinde ve be nim emrimde bulunan seksen kiilik Maho Paa kuvvetiyle krk kiilik Beylerbeyi muhtar A l i A a ' nn kuvveti de kendilerine dattm btn cepha neyi alarak geceleyin dar katlar. O gne kadar idaresi altnda olduum Zeki Bey de ortadan kay boldu. Cephede ancak be kyl ile Elbistanl Po lis Hac Efendi, daha sonra yararllndan dolay subay vekilliine terfi eden, balangta Yunan cep hesinde bulunan Obs Abdurrahman Efendi, Maydonazzde Tevfik Efendi ve ismini hatrlayamadm 52

birka kii daha bulunuyordu; fakat cephe g e n i o l duundan bu personel yok saylabilirdi. te byle tehlikeli bir gnde ben de bu gay retli arkadalardan kuvvet alarak sabahlara kadar nbet beklemi ve mazgaldan mazgala komutum. Elbistanl Polis Hac Efendi de personelle beraber nbet bekllyerek kendine den grevi tamamiyle ve mkemmel olarak yapt. Ayn gecede nar cep hesinde bulunan Kmil (*) Efendiyle, narl kah ramanlarndan Bekerci Ahmet A a da dierleri gibi byk tehlikelerle karlamtr. (*) Temen Kmil Efendi, aslen Anteplidir. I. Dn ya savanda istanbul talimgahnda eitim g rerek bir sre bu talimgahta retmenlik yapt. Daha sonra gnll olarak Kafkas cephesine gi derek defalarca harplere katlm ve I. Dnya Sava sonunda memleketi olan Antep'e gelmi tir. Franszlarn memleketi igal ettii bir sra da, kurulan tekilta katlarak ksm kumanda n oldu. 1 Nisan'da patlayan ilk silah zerine hemen cepheye koup, en nemli olan narl Cephesini ve Mektep Binasn igal etti. Btn tehlikelere nem vermiyerek soukkanllyla cepheyi salamlatrarak dman engelledi. Da ha sonra bu cepheyi daha da salamlatrarak; mazgallar, siperler, gizli yollar atrm ve ora sn sanki kale haline getirmiti. Sonra grlen lzum zerine Yldrm Taburu komutanln alarak hakkyla grevini yapt. Bu ekilde drt blk piyade ile inzibat ve makinal tfek b lklerini, istihkm, telefon mfrezelerini ine alan dzenli bir tabur oluturdu. 3 Nisan'da taburuyla beraber gney tepele rini igal ederek gnlerce dman kuatt. 22 Mays'ta mehur Akbaba harbine taburuyla be raber katarak grevini yapt. Antep'in son ku atmasnda tahkimat kumandanlna tayin edi lerek ehrin her tarafnda mkemmel tahkimat yaptrd. 26 Ocak'ta feda postalarla beraber dar kt. Durumdan kolorduyu haberdar ederek, 53

16/17 Nisan 1920 tarihinde Norman kuvvetleri kararghn Antep'in dousunda bulunan ve ehre ancak ikiyz metre mesafede olan Makus Maara sna indirip ehrin- dou ve gney tepelerini tama men kaplad. Ayn zamanda bulunduklar yerleri de salamlatryordu. Bu srada Norman, mutasarrfl a hitaben ar bir nota yazarak ehrin hemen t e s limini istedi. A k s i taktirde ehri ykacan bilirdi. Bununla beraber askerinin ihtiyac iin; un, buday, tavuk, yumurta, lmba i e s i ve bunun gibi baz eyler de istiyordu. Norman'n bu istei zerine il gili kiiler biraraya gelerek grtler ve durumun gerei olarak Norman'n isteklerini vermeye karar verdiler ve gnderdiler. Dmann bu isteini kar lamaktan maksadmz; kuvvet toplamak, vakit ka zanmak, siper ve ynak yapmaktan ibaretti. nk o zaman dmana kar koyacak derecede bir kuv vetimiz yoktu. Baz alaklar ellerindeki silahlarn kullanmak yle dursun saklayacak bir yer aryor du. Bu durum dolaysyla bir ka gn s e s s i z l i k oldu. Bereket versin dman durumumuzu bilmiyordu. Bu srada naftan herbiri terkettiler. Bu t etki yapt. Kilisli Arslan mtr. yle frsattan istifade ileri gelenler ve e s eitli bahanelerle maalesef ehri alaka hareketler halk zerinde k te memleketin bu felket gnnde Bey'in ok byk bir hizmeti grl ki : Arslan Bey ehrin bu kt g-

topu komutanlaryla beraber kar. amur iinde sabahlara kadar da balarnda kalarak, dma nn btn mevzilerini topulara gstererek, d man mevzilerini top ateine tutturup baskn ve yarma harektm kolaylatrd. ehrin dn den sonra kolorduya katlarak Bat cephesine gitti. Ayn vatanseverlik ve kahramanl ora da da gsterdi. Bu muhterem kii; cesur, zeki gen olup Gaziantep savanda olaanst ya rarlklar gstermi, btn hcumlara katlm tr. 54

nnde merkez heyetine gelerek baz semt bakan larn toplad. ehrin savunmasnn mutlaka lzm olduunu ve herkesin kendi semtinde bulunan s i lahl personelin cepheye gnderilmesini, cepheye gelmeyenlerin idam edileceini ve dardan ok yakn zamanda bir ok kuvvet ve byk apl top lar geleceini syliyerek halk coturdu. Yzba Arslan Bey aslen Kilisli olup auzde Ali Efendi'nin olu Yusuf Rza Bey'dir. A r s l a n ismi takmadr. Bu zat 1910 ylnda a m jandarma oku lunda tahsilini tamamlyarak karakol komutanlna tayin edilmi, daha sonra 1911'de talyanlarla mey dana gelen Trablusgarp Savana gnll olarak ka tlarak Derne'de Ayn'l-Mansur kararghnda Trab lusgarp mcahitleriyle beraber senelerce uram ve hizmetine mkfat olarak defalarca madalyalar la onurlandrlmtr. talyanlarla anlama yaplmasndn sonra 1912 ylnda a m jandarma alayna gn derilerek Suriye Valisi mehur Mardinzde Arif Paa'nn yaverliine getirilmitir. Daha sonra stan bul Jandarma Subay okuluna katldktan sonra Trablusgarp'taki olaanst hizmetine karlk 16 ubat 1914'te stemenlie terfi ettirilerek beinci dere ceden Mecd Nian almtr. eitli tarihlerde harp madalyas ve Kll Harp Liyakat ve Tun Do nanma Madalyalaryla dllendirilmitir. 1914 sene sinde a m Seyyar Jandarma Frkas Komutanl y a verliinde bulunmutur. 1918 zmir Jandarma A l a y'na gelerek Bornova Jandarma Komutanlnda a lt srada Yunanllarn zmir'i igali zerine g revi brakarak memleketi olan K i l i s kasabasna g e l mitir. Bu zat memleketine dnd zaman K i l i s ve civar Franszlar tarafndan igal edilmi, yerli Er menilerin Trklere kar yaptklar zulm ve haka retler gnden gne artmaya balamt. Bunun so nucu olarak Antep ve blgesinde Kuva-y Milliye tekilt balam ve bir miktar kuvvet de ilk ola55

rak Franszlarn kuvvet ve mhimmatn hafifletmek ve dman Antep'e sokmamak iin merhum ehit kahraman ahin Bey'in idaresi altnda K i l i s civarn daki Kzl Burun isimli yere gnderilmiti. Bu kii balangta ahin Bey'le beraber Antep harbine ka tlarak nemli bir cephe olan Kozanl cephesine ta yin edildi ve emrine bir miktar personel verildi. Burada haftalarca dmanla g e c e gndz arpt ve sonunda Fransz kumandan Albay Norman'n ehri ilk kuatmas olan 16 Nisan 1920'de ekilme hattnn kesilmesi zerine mecburen ikinci savun ma hatt olan Musullu cephesine ekildi. te byle tehlikeli bir gnde soukkanlln koruyarak savata sebatla, memleketin korunmas gerektiini, zayf kalplileri; namusumuz, rzmz olan evlt ve ailelerimizi gstererek cesaretlendiren A r s lan Beydi. Kendisinin bir nutku kadnlar bile savaa gtrecek etkideydi. Bundan ders almayanlara h i tap ederek, kendilerinin ya harp alannda erefle l meleri y o k s a saklanmaya devam edenler olursa on larn da birer birer yakalanp idam edileceini bil dirdi. Artk dmana stnlk salamaktan ve h cumu nliyerek ehri kurtarmaktan baka are o l mad herkese anlatld. Bunun etkisiyle derhal cepheler tutuldu. Diyebilirim k, Arslan Bey olmasa o gn ehir dmt. Bu kii balangta Kuva-y Milliye komutanl vekilliinde bulundu. Franszlar la yaplan anlama srasnda bir miktar kuvvetle c i var kylere kp Barak, llbeyli, Trkmen airetle rinden sekiz yz ksur mavzer tfeiyle, sekiz dokuzyz maden altn toplayp memlekete (Heyet-i Merkeziye'ye) gnderdi. Bu paralar ehit ailelerine datld. Arslan Bey Heyet-i Mlerkeziye'nin karar ve oluruyla mntka komutan Albay rfan Bey'in 8 H a ziran 1920 tarih ve 124 numaral emriyle- merkez komutanlna tayin edildi. Arslan Bey defalarca hastahaneleri ziyaret ederek yarallara sigara ve pa56

ra datmak ve gazilerin gnllerini almak gibi ltflarda bulunmutur. Arslan Bey'in yardm toplanmas, Heyet-i Merkeziyenin ve mcahitlerin ihtiyalar konusunda fev kalde hizmeti grlmtr. Uygunsuz hareketlerde bulunanlar da Heyet-i Merkeziyenin emriyle hapsettirmitir. Bu zat Kozanl, narl, Magaraba, S a m s a k Tepe, Musullu, ehir Kst muharebelerin de ok byk hizmetler yapm, karargh yapt Hac Bey Han ile iMHet Han'na yzlerce top mer misi isabet ederek, birinde kardei merhum e m Bey'l, dierinde yannda bulunan sekiz kiiyi ehit etmitir. A r s l a n Bey 6/7 ubat 1920 g e c e s i yap lan kma harektnda, yanndakilerle beraber d man siperlerine hcum ederek, saat sren kanl bir bo'umadan sonra, dmann eitli savunma hatlarn yarp, dar k m ve Mara'taki kinci Kolordu'ya katlmtr. Kolordu komutan Selahattin dil Bey'in 1 u bat 436 Numara ve 12.2.1921 tarihli emirleri gere ince Antep s a n c a , Birecik, Nizip, Rumkale ve blgesindeki kaaklarn yakalanmasna memur edil mi ve bir ok kaa yakalyarak kolorduya sevketmltir. Daha sonra Bat Cephesine gitmek zere Ankara'ya gittiklerinde, Antep'teki olaanst hiz metine karlk yzbala terfi ettirilerek, s e nelik toplanm maa da nakit mkfat olarak v e rilmi, ayrca bir stikll Madalyasyla dllendiril mitir. A r s l a n Bey Antep savunmasnda gsterdii kahramanlndan dolay, Antep Umm Meclisi ka raryla kendi memleketinde Arslan Bey adyla bir mahalle, Antep savanda ehit olan kardei mer hum ehit em' Bey'in adyla da yine bir mahalle isimlendirilmitir. Arslan Bey, Anteplllere kendisi ni ok sevdirmiti ve hatta Antep Heyet-i Merkeziyesi de kendisine ayrca bir taktirnme vermiti. Arslan Bey Merkez Komutan olmakla beraber, han57

gi cephe olursa olsun yanndakilerle beraber sava a katlrd. Antep harbinin birinci gnnden son dakikasna kadar savata bulunmutur. Kymetli ve vatanperver biriydi. En felketli gnlerde bile kesinlikle tel g s termiyerek soukkanlln korumu ve yanndaki lere rnek olmutur. Bu zat kitabn yazld sra larda stanbul skdar'da merkez jandarma blk komutanl yapyordu. em' Bey, 1889 doumlu olup, askerliini a m telgraf blnde, daha sonra anakkalede yapm tr. anakkale savalarnda eitli yerlerinden yara land. Sonradan stikll Savanda Antep savana katlmsa da Hac Bey'in evinde bir odada bulun duu srada, 24 Austos 1920 tarihinde Franszlarn ehri bombardmannda ehadet erbetini imitir. Allah rahmet eylesin. Arslan Bey'in Antep Kahramanlarna Syledii Nutuk Muhterem Arkadalar:

S i z , kahraman Anteplller, benimle onalt gn den beri en nemli yer olan Kozanl cephesinde bu lundunuz. Kuvvetimizin azlna bakmyarak, emsali grlmemi kahramanlklar yaptnza bizzat ahit oldum. S a v a n gerei olarak bu gece Kozanl cep hesini beraberce terkederek Musullu cephesine e kildik. Ali ve Abdurrahman avular ehirdeki duru mu rendiler ve baz alak kimselerin ehri terkettiini sylediler. Bu esef veric' duruma inanamyacam geldi. Bizzat yanmda Kara Hseyin ve Mahmut A l i a vula birka arkada olduu halde ehre indim. Dmann kararghn ikiyz metre mesafedeki bos tanlara kurmu olduunu malesef yrdm. Mahalle leri gezdiim srada Aman kardelerimiz, biz ne 58

olacaz? Gvurlar bir saat sonra ehre girip biz! keseceklermi. Eyvahlar ki rzmz, namusumuz d man elinde kalacaktr diye gz yalar dken bin lerce kzkardelerimizden baka kimseye rastlaya madm. te kapnn nnde grdnz yzlerce gen hanm kzlar, savarsak bizimle beraber evefle l meye ve kesinlikle dmana teslim olmamaya karar vererek geldiler. Arkadalar! S i z kahraman Antepliler Ya stikll ya erefle lmeyi gznze alarak namusumuzu kurtaracak s i laha sarldnz. Evinizdeki eyalarnz, kapnzdaki kzlerinizi feda ederek her silah yirmi Osmanl altnna, bir adet fiei de yedi kuru maden pa raya Halep'ten getirtmek suretiyle temin ettiniz. Arkadalar, balarnz kaldrarak bir de etraf nza bakarsanz pencerelerde hanmlar grrsnz; ite bu hanmlar yal gzlerini size evirerek, rz ve namuslarn kurtarmanz, mini mini yavrularn dmanlarn saldrsndan kurtarmanz boyunlar b kk olduu halde nce Allah sonra sizden istirham ediyorlar. Arkadalar, dman kuvveti herhalde altbin ki iden fazla deildir. Bizim kuvvetimiz ok azsa A l lah her zaman bizimledir. Evet, dmann topu, t fei, cephanesi, muntazam askeri olduu inkr edi lemez; fakat buna karlk bizim de sndmz bir ey varsa o da Allah'tr. Arkadalar, karmzda grdnz dmandan korkmaynz, Allah, melikeler bizimledir. Eer bu gn biz dmana kar s e s s i z kalarak savamazsak, memleket dm demektir. nk dman ehre ikiyz metre mesafedeki bostanlara kararghn kur mutur. ehre saldrmak iin hazrlk yapt mu hakkaktr. Banzda bu uurda ehitlik rtbesini e 59

ref sayarm. Ricam kabul ediyor musunuz? Benim le beraber lmeyi arzu edenler ellerini kaldrarak sa tarafa, lmeyi arzu etmeyip te dmana teslim olmay ve memleketin dmesini arzu edenler sol tarafa ayrlsn! Kilisli Arslan Halka Hitaben Yazlan Beyanname Sureti Kahraman Anteplilerl Ben bugn memleketin en fedakr kahraman laryla Kozanl cephesinden indjm. te silah s e s l e rini duyuyorsunuz; korkak dman ehre girmek zereyken yaptmz saldn zerine ift Surat T e pesi'nin arkasna ekildi, inallah bu gece de d mana bir baskn yapacaz. Dmann oradan da kaacan kuvvetle mit ediyorum. Ayn zamanda Kl Ali Bey'in darda, yann da bir top ve birok mcahit olduunu biliyorsunuz. Bu kiinin de tabiki bizi kuatmadan kurtaracana eminim. ehir iinde baz mcahitlerin maalesef saklandn haberaldm. Bu arkadalarma hi bir ceza vermeyeceim, u kadar ki; oniki saat iinde silahlaryla bana mracaat edeceklerdir. A k s i tak tirde evleri bizzat aryarak, aykr hareket edenleri merhamet gstermeden derhal idam edeceim. Dman ok korkaktr, Allah ta bizimledir. Korkma ya da gerek yoktur. Namusumuzu ve mill namusu muzu kurtaracak silahlarnzla sylenen zamanda cephede hazr olmanz hepinizden rica ederim kah raman arkadalar. Kilisli Arslan Muhterem Arkadalar, Blge bakanlar olan sizlerin, memleketin en cesur ve gl genleri ve harp balamadan nce tekilt kurmu memleketin z evltlar olduunuzu 60

bilirim; ve siz blge bakanlar, sizleri her zaman taktir ederim. Hele u skntl gnlerde etelere bol miktarda cephane yetitirmek konusundaki a lmalarnz herkese bilinmektedir. Cephelerde bl geniz personeliyle bizzat s a v a a katlmanz da tak tire ayandr. Kuatma dolaysyla Arslan Bey'in Kl Ali Bey'e yazd mektup s u r e t i : Kl Ali Bey'e, ehir iinde kimse kalmad, genel cephe ok az bir kuvvetle idare edilmektedir. ehrin kuatma snn devam bizim yok olmamza sebep olacaktr. nk elimizdeki cephane iki gn daha yetebilir. Kuvvetimle burada lnceye kadar ehri savunaca m . Bize yardm ve cephane gndermenizi nem le arzederim. Kilisli Arslan Cevap: Muhterem Mcahit Arslan Bey, 1 Mill mcadele menkbelerinde byk isim yapanlar arasnda sizin de isminizin olacan, te masta olduum kahramanlar arasnda erefli ismi nizi hi unutamayacam byk bir takdirle syl yorum. Memlekette gerek ilgiler arkalarna bakmyarak katklar bir anda siz kendinizden s a y c a ok fazla bir dmanla savayorsunuz. S i z e en samimi teekkrlerimi taktim ederim. 2 Byk bir kuvvet, mkemmel bir tertibat ve vastalarla ok ksa zamanda Antep'imizi kurta racamz kuvvetle mit ediyorum. Z o r gnlerin mr azalmtr. Antep sizin kahramanlk ve vatan severliinize braklmtr. Dayan, dayan, dayan kar deim. Kl Ali G1

kinci Mektup: Kl Ali Bey'e,

Beni ve btn kahraman arkadalarm ok s e vindiren sevimli mektubunuzu aldf ve Antep'te bu lunan mcahitlere okudum, hepsi ok sevindiler. iddetle ihtiyacmz olan cephane ve yardm drt gzle ve sabrszlkla beklemekteyim. nk be gn ve gecedir cephane ve bomba kullanyoruz. Cephane ve yardmn biran nce gnderilmesini tekrar rica ile Antep'te kalm olan arkadalarmla dmana sevgili Antep'i terketmiyeceimi tekrar arz ederim efendim. Kilisli Arslan Cevap: Gayretli Mcahit Arslan Bey'e, 1 Raporunuzu aldm. Byle nemli bir z a manda gayret ve fedakrlk gsterdiinizden dolay btn mill kuvvetler adna teekkrlerimi beyan ederim. 2 Halka yaptnz tebliler ok uygundur, bu konuda kahramanlk gsterenlerle alaklk g s terenleri hi bir zaman unutmayacam. Herkese hakk olan eyi fazlasyla vereceim. 3 Dmanla haberlemeyi, anlamay, iliki yi kesinlikle yasaklyorum. Bu tr hareketleri vata na ihanet sayar, ona gre uygulama yaparm. 4 Her gece yzlerce Antepliyi ehre gn dermekteyim, bunlar cephelere gnderiniz. K i m s e ye bu konuda hogrl davranmayn. 5 Baskn ve taaruz hazrl da tamamlanma ldr. S i z herkese sebat ve dayankllk telkinine a lnz, sknt ve zorluk gnlerinin ok az kaldn herkese syleyiniz. Dayan, dayan kardeini. Kl Ali 62

Takti mme Muhterem Mcahit Arlar Beyefendiye, Dmanlarn amansz hcum, dmanlk ve tehditi bu gzel memleketin sakin ufuklarnda btn iddet ve ykclyla nlad bu gndeydi ki s i z , Suriye'nin kuzeyinden Kafkas eteklerine ve Anado lu ilerine uzanan bir yolun zerinde, demirden bir pene, krlmaz bir azim ve ululuk, sarslmaz bir iman ve kanaatle dmann hcumu nnde durdu nuz. Toplarn tehdikr sesleri karsnda mill hayat ve namusu kurtardnz. Bunun sonucu dman kah roldu ve perian bir halde kat, gitti. Byk Millet Meclisi'ne gidecek yeler arasnda anl A l i Paa hazretleriyle sizin de seilmenizi size bir kran hediyesi olarak dndk. Biri bir kahramanlk kl c , biri bir cesurluk rnei olan gayretli ve feda kr iki byk askerin elimizden kmas ihtimaline ve Ali Paa hazretlerinin Millet Meclisi'nden gven alaca dncesinden dolay fahr hemehrilii ad geen kiiye verdik. Siz zaten bu ehrin z olu ve bizim ezel ve ebed hemehrimizsiniz. Hizmet leriniz millet kalbinde unutulmaz hatralar brakt. Taktir ve teekkrlerimizi size borcumuz olarak ka bul ediniz muhterem Arslan Beyefendi. Antep Heyet-i Merkeziyesi Bakan Mdf-y Hukuk Cemiyeti Ferit Kolordudan Yazlan Emir Sureti 1 Gaziantep savunmas kahramanlarndan ve eski merkez komutan Arslan Bey 9'ncu ve 5'nci Frkalarn mntkasndaki kaak personeli takip ede rek ve halka nasihatla dman emellerine alet ol malarn nlemek ve onlar ikaz greviyle, yanndaki yirmi kadar gnll atlyla dolaacaktr. Mahall h kmete ad geenin grevini halka iln ve kendi63

diine yeteri kadar .jandarma verilecektir. Frka mntkasnda bulunduu srece, personel ve hay vanlarn ihtiyalarn salamak ve kendisine her ko nuda gereken kolayln gsterilmesini rica ederim. 2 Bu emir 5'nci ve 9'ncu Frkalara, Antep mutasarrflna ve Arslan Bey'e bildirilmitir. kinci Kolordu Komutan Albay Salahattin dil Mill Harekt Kahramanlarna En evvel Mara ekti k l n a Bu anl dnde kt birinci Kalpleri doldurdu zafer sevinci Yr Trkolu aferin sana En byk eref budur insana Urfal yiittir, merttir, yenilmez Dmann nnde lr de dnmez Meydanda hner inkr edilmez Yr Trkolu buyurdu snn Gsnde duruyor senin niann Y a a Antepli binlerce yaa sminiz yazld tarihte baa Fransz askeri dt tela Antep kahraman Trk olu yr S r klla dman geri Antep'i etmiti dman abluka stedi oraya burnunu soka Fikri Bey yetiti att bir sopa Aferin Arslan Bey kahraman ktn Bu anl dnde pehlivan ktn Boyunu Memik eteler ba Karaylan gidiyor dman kar Ne yaman olurmu Trk'n sava Yr ahin Bey atn kiniyor Dmana tekrar akn istiyor. 64

Hanefi avuun intikamn Mehmet Ali avu almtr an Rumelili Hac srd dman Yr gz yurdun kahramanlar Kovdunuz buradan Franszlar eride ok az kuvvet kalm, kuvvetin ou K l Ali Bey'le birlikte dar kmt. Kuvvetin az l, durumun fenal, o srada Dlk, Peder Ky, Beylerbeyi kyleri civarnda bulunan K l Ali Bey'e A r s l a n Bey tarafndan yazld. Bunun zerine K l Ali Bey, toplayabildii kyl eteleri para para ehrin kuzey tarafndan geceleyin ehre gnderdi. Bylece cepheleri tamamen idare edecek sayda personel topland ve gerekli yerlere yerletirildi. Biz de ieride epeyce kuvvetlendik. Nizip yolundaki savata K l Ali Bey kumandasnda olan Yldrm ve i m e k Taburlar, bozulmu olduundan tabur ko mutan Ildak Bey'le Gvelizde stemen Mus tafa Efendi darda kalm, taburlarn paralanm personelinden bir ksm da ehre dnmt. Bu personeli bir araya toplamak lzmd. te bu grevi de narl cephesi komutan Kmil Efendi yapt. Bu kii nce Yldrm ve i m e k Taburlarn da vekleten ynetti. Daha sonra asaleten Yldrm Taburu komutan oldu. i m e k Taburu datlarak personelinden drdnc blk adyla, tabura bal bir blk kurularak Lohanizde Temen Mustafa Nurettin Efendi (*) emrine verildi. Grlen lzum zerine ehrin i cepheleri do u , bat, kuzey, gney adyla drt blgeye ayrld. narl cephesine Temen Maral Nuri Efendi, B a lkl cephesine Antepli Temen Fehmi Efendi, Musullu cephesine Antepli Temen Emin ve D i i z d e (*) Hubb-l stikllin Abidesi Gaziantep Mdfas ' istanbul 1342, kitabnn yazar.

Hayriye ve Hasan Efendiler, Aydn Baba ve Ahmet elebi cephesine Antepli Temen Mustafa Yavuz Efendi, Dou cephesine Lohanzde Mustafa Nuret tin Efendi, Kuzey cephesine Antepli k k e Bahri Efendi ve Temen Kara Ali Efendiler tayin edildi ler. A d g e e n cephelerden Musullu ve Balkl ayr olmak zere btn cepheleri, Yldrm Taburu'nun birinci, ikinci, nc ve drdnc blkleri idare ediyordu. O zaman Balkl cephesinde Abdi Beyzade Ali Efendi, Musullu'da da Kaleaaszde Emin ve Dii Hayri Efendiler bulunuyordu. Norman birlikle rinin ehrin kuzeyinden ehre saldrmas ihtimaline kar taburun emriyle drdnc blk Maarabana hareket ederek cepheyi teslim ald ve gereken yer lerini salamlatrd. 16 ile 25 Nisan'a kadar olan dokuz gn iinde taraflar arasnda birok atmalar meydana geldi. Fransz topular ehrin eitli yerlerini bombard man etti. 17 Nisan'da Albay Debiyor komutasnda nemli bir askeri birlik Antep'e gelip ehrin gney ve bat tepeleri olan Mardin, Dztepe, A z i z Yoku, Battal Hyk adl tepelerle taczdelerin grafn (*) igal ederek ksa bir zamanda tam faaliyet le mkemmel siperler yaptrm ve bu yerleri s a vunmaya Franszlarn ynak ilerine kadnlar da dahil olduu zere Antep'in yerli Ermenileri ola anst abayla yardm etmilerdi. ehrin dou ta raf i s e zaten Norman kuvvetleri tarafndan sarl m, daryla olan balant kesilmiti. Fakat g e c e nin karanlndan yararlanlarak, darda tekiltla uraan K l Ali Bey'le haberleiliyor ve Fransz ileri karakollarnn gafletinden yararlanarak mill kuvvetler para para Antep'e geliyordu. (*) Graf bir eit su deirmeni demektir. Fakat bu rada byk bir bina olup, Franszlar bu binaya yzden fazla asker yerletirip, savunma d zeni aldrmlardr.

66

23 Nisan C u m a gn btn halk camilerde na maz klarken, Boyac, Hac Nasr, Musullu camileri dman tarafndan bombaland. Bu bombardman medeniyet iddasnda bulunan Franszlarn savata medeniyet fikrine ne dereceye kadar bal kaldk larn ispat edecek delillerdendir. urasn akla yacam ki; tam bir ynelile Cenab- Hakk'a farz namazn klan ve el ap dua eden Antep halk a s la namazn bozmayarak ibadetine devam etti. Bir yreksiz kp ta Allah'n evini terketmedi; bu da halkmzn ne dereceye kadar gerek tevekkle s a hip olduunu gsterir. Franszlarn Antep mntka kumandan olan Kaymakam Flaysenmari'yi deitirmek zere kay makam Abadi yirmi be Nisan'da Antep'e geldi. Bu srada Kl Ali Bey Fransz kumandanlna ehri terketmeleri iin iddetli bir mektup gnderdi; F a kat Franszlar hi aldr etmediler. Bu sre iinde nemli bir olay olmadysa da hergn aralksz kar lkl piyade atei alyordu. Bombardman srasn da bir ok evler ykld. Ulemdan Bayramzde H a c Abdullah Efendi'nin evi Ermeniler tarafndan i gal edildi. 25 Nisan'da bir dman ua ehrin ze rinde bir sre keif yaptktan sonra halka iddetli makinal tfek atei atysa da ok kr kayp verdirmedi. Fransz seyyar kuvvetler kumandan Norman'n ehri kuatt 17 Nisan 1920'den 27 Nisan'a kadar geen zamanda iyice zaman kazanlm ve bu frsat tan yararlanlarak, dardan gelen kuvvetlerle zayf olan cepheler tamamen doldurulmutu. Norman kuv vetlerinin hareketlerinden ehre kar bir hcum yapaca anlalyordu. Bu srada Rumkale ileri g e lenlerinden olup eski Gaziantep milletvekillerinden olan Yasin Bey'in s e k s e n kiilik bir kuvveti de dr dnc blk emrine verilerek bu cephe daha fazla salamlatrld. 67

Norman kuvvetleri hergn ehrin eitli yerleri ni ve zellikle Maaraba cephesini makinal t fek ateiyle taryor, ehrin teslimi iin de ara sra tehlit dolu notalar gndermekten geri kalmyordu. Norman'n eitli tehtitlerle dolu mektuplar alayla karland. Dman ehrin yle olur olmaz eylerle teslim olmayacan anlad. lk Fransz Hcumu ve Maaraba Sava 25/26 Nisan 1920 tarihinde sabahleyin erken den Norman kuvvetleri Makas Maaras civarna yerletirdii 7,5 ve 10,5'luk toplaryla Maaraba cephesini bombardmana balad. Ayn zamanda bi ri Nizip o s e s i zerinden, biri 4,5'luk top, dieri ar makinal tfekle donanm dmann iki adet tank, takviye kuvvetleri olmak zere drtyzden fazla piyade eitli ynlerden ehre hcum etti. Bu tanklar inat savunmamz nemsemeyerek doru ca oseden gelip ehrin iine girdiler ve siperleri mize tam on metre yaklatlar. Ayn zamanda byk siperlerdeki mazgallarm z drt buukluk topla ykp, ar makinal tfekle de her taraf taryordu. Tanklarn ve zellikle Makas Maarasndaki topularn korumas altnda dman piyadesinin bir ksm ehre girerek bir ka evi igal etti. iddetli bombardman kesintisiz devam ediyor ayn zamanda ehre hkim olan S a m s a k , Suret te pelerinden slm mahallelerine kar iddetli ate ediliyordu. Yldrm drdnc blk derhal kar atee balad. a t m a srasnda tarafmzdan patlatlan zel mermilerden (*) etkilenen tanklardan birinin moto ru bozuldu. indekiler tamamen yaralandlar veya ldler. (**) br de iddetli ateimiz karssnda (*) Tanklar ve zrhl arabalar iin yaplm bir e it elik mermi. (**) Abdi, adl yazarn Trk Verdunu isimli kita bnn 37. sayfasna mracat.

68

kamaya mecbur oldu. O gn olaanst yardm ve cesareti grlen blge bakan Attarzde Abdullah, bln takm komutan. Zenelbidln Efendiler le, (*) Ali Osman avu, bln takm avuu Hanefi a v u , Hseyin Karakuyulu A a di. Ad g e en Abdullah Efendi savunma srasnda Arslanlar gibi kkryor ve memleketin byk ve muhterem hocalarndan pederi Hac Mahmut Efendi de o s r a da halk harbe tevik ve sevkediyordu. Cephenin her bir tarafndan karlkl atee de vam ediyor, inatla savunma yaplyordu. Kadnlar, kk ocuklar da dman karsnda savaan mcahitlere su ve cephane tayor, dn lerinde de yaral ve ehitlerimizi gtryorlard. S a v a baladktan tahminen iki saat sonra zehirli gaz yayan bir mermi Abdullah Efendi'nin bulunduu s i pere dt ve bu zatn gzleri kapand. Bu halde bile yine dman tarafna ate etmekten geri dur muyordu. Blk komutannn srar zerine zorlukla siperden kaldrlarak evine gnderildi. Fakat gs intikam duygusuyla kabarm olan bu muhterem kii on dakika gemeden tekrar yine cepheye kotu. Bu savata bln birinci takm komutan Zenelbidin Efendi'nin kahramanl ve hizmeti de ok bykt. Nianclyla bilinen Zeynelbidin Efendi, cepheye en yakn olan Bekir Bey Cmi-yi erifinin minaresi ne kp elindeki mavzerle grd dmana ate (*) Zeynelbidin Efendi Anteplidir. I. Dnya Sava nda Sn cephesinde vatan grevini yaptktan sonra Antep savana katld. Maaraba, narl, Kurban Baba, Samsak Tepe saldrlarnda herkesten fazla hizmet etti. Antep savann balangcndan sonuna kadar canm diine taka rak savat. Antep'in dmesinden sonra Suriye mill tekiltna katlarak Antakya, Cebel-i Za viye taraflarnda birok fedkrlklar gsterdi. Bu kii vatansever, cesur ve fedakr bir asker dir. 69

ederek yere s e r m i ve dmann balantsn k e s miti. Kendisi minaredeyken iki glle isabet etti; Bereket versin glleler minareyi ok az tahrip ede rek deldi geti, ykmad. Aadan barp tehlikeyi anlatarak kendisini zorla indirdik. Bombardman hl devam ediyor, top tarakalar kulaklar nlatyordu. Bu srada Arslan Bey'le ta bur komutan vekilliini yapan Temen Kmil Efen di bir miktar kuvvetle cepheye yetitiler. Fakat ne faydaki i iten g e m i , dman ileri hatta bulunan evlerin bir ka tanesini igal etmiti. Fakat gerek Arslan Bey'in ve gerekse Kmil Efendi'nin cepheye gelmeleri manev kuvvet zerinde byk etki yapt. O gn Arslan Bey ve Kmil Efendi bizzat dmana kar silah kullandlar. Yeniden kuvvet bulan halk tekrar coarak byk siperin sa ve sol kanadndaki evlerden dman kuvvetini yan ateine alarak d mana nemli kayplar verdirdi. Takm avuu Hane fi avu ta dmann igal ettii evleri dier taraf tan delip iine bomba atarak Franszlar kamaya mecbur etti. Kaan dman askerleri Zeynelbidin Efendi'nin minareden att kurunlarla birer birer yok edildi. Kalan dman askerleri de ekilmeye mecbur olarak zorlukla yakay kurtarabildi. te byle yar dm ve kahramanlklar sayesinde byle nemli ve kanl bir muharebe lene kadar devam ederek z a ferle sonuland. Bu atmada Dlkl Mustafa, Kara Ayvaz, Berber Mustafa a v u , Hoca Kurt A h met Efendi, Vanl Thir, kardei, S a l i h , Yolaasnn olu Mehmet A l i Efendi'nin olu merhum ehit s mail, nzibat Blk Komutan Mehmet Nuri Efendi lerin bir ok kahramanlklar grld. leyin ate kesildi, dmann birok leleri de yol zerinde, bahe aralarnda gzkp duruyordu. yi kindi vaktir dman topular yine ayn cephe bombardman etmeye balad. Toplar, makinal

tfekler, dolu tanesi gibi mermi yadryordu. Bom bardman srasnda, daha nce kaan tank, dman topularnn korumas altnda tekrar cepheye geldi. Bu sefer yine tarafmzdan iddetli piyade ateine tutulduysa da yamur gibi yaan Piyade mermileri arasnda br tanka yanat ve arkasna takarak s rkleyip gtrd. Bundan sonra bombardman bir iki saat devam ederek kesildi. A k a m olur olmaz karanlktan yararlanarak, drdnc blk personeli dmann terketmi olduu silah ve bombalar al mak zere br tarafa getiler ve on sekiz piyade iki svari tfeiyle otomatik, yz kadar dolu otomatik arjr, bir ok piyade cephanesi, ok mik tarda bomba, bin metre uzunluunda telefon teli ile bir miktar istihkm malzemesini alarak blk kararghna getirdiler. Otomatiklerle telefon telleri ni Merkez Heyetine gnderdik. Dier silahlar gerek li olduu iin blkte brakld. Dmana indirilen ilk darbe baaryla sonulanm ve bu durum d a rda bulunan K l Ali Bey'e raporla bildirilmiti. Bu saldr Franszlara ok pahalya maloldu, Trklerin de yz gld. Bunun sonucu olarak halkn morali bir kat daha artt. Norman'n kuvveti tabur piyade, bir blk svari, iki tank, iki batarya top bir blk makinal tfekten ibaret olup buna kar duran mcahitler yz kiiden fazla deildi. Kl Ali Bey'in Antep'e Son Gelileri Maaraba savandan nce durumun gittike ktletiini anlayan ve o zaman Dlk blgesinde bulunan Kl A l i Bey etraftan kuvvet istemiti. B u nun zerine Mara eteleriyle mevcudu drtyz k i iyi gemeyen dokuzuncu Kafkas Alay'nn birinci, ikinci taburlar, iki Rus iki nayder da topuyla do nanm olduklar halde bu srada Mara'ta bulunan Cemil Cahit Bey'in emriyle Antep cephesine geldi ler. 71

26/27 Nisan gecesi Norman kuvvetlerinin ze rine saldrmak iin gerekli dzeni almlard. Fakat Norman kuvvetleri Telabz'daki Fransz kuvvetlerinin imdadna yetimek zere mevzilerini brakarak 26/27 Nisan'da Nizip ynne gitti. Bu gece bu kuvvetin kanadnda bulunan Hamdi ve Kl A l i Bey kuvvet lerinin taarruz etmemeleri Norman' zor bir durum dan kurtard. 27 Nisan'da Kl Ali Bey kuvvetleriyle 9'ncu Alay 1'ncl Taburdan bir takm Rus da topu S a m s a k Tepenin gerisine getirildi ve gsteri kbilinden S a m s a k Tepe civarlarn dolatlar. Bu tabi ki hal kn manev kuvvetini daha da artrd. O gn Kl Ali Bey yanndakilerle ehir iindeki Hac Bey'in oteline misafir edilerek kendisine byk hrmet gsterildi ve buras Kuva-y Milliye karargh kabul edildi. Kl A l i Bey'in Antep'te bulunmas halk ze rinde byk etki yapt. Her emri derhal yerine g e tiriliyordu. 16 Nisan'da Maaraba zaferini kazanan dr dnc ble takviye olarak bir de makinal tfek takm ilve edilerek, S a m s a k Tepesi'ni teslim a l mak iin emir verildi. Derhal cepheyi teslim alarak gerekli yerleri salamlatrld. Bugn durum ok iyiydi. 27/28 Nisan gecesi Ermeniler narl cephesin de bulunan Naum Hayat'n eviyle etrafnda bulunan bir ka evi ve Kif Efendi'nin fotorafhanesini gaz l paavralar atarak yaktlar. 29 Nisan'da 9'ncu Kaf kas Alayndan iki 7,5'luk Rus da topu Gney T e pesi'nde mevziye girerek dman mevzilerine ate etmeye balad. lk defa olarak asker kuvvetler ta

rafndan dman zerine atlan toplar bunlard. Top

ularmz nce Mardin sonra Kurban Baba ve Erme ni mahallelerine kar bir ka mermi attlar. Fakat Kolej'de bulunan dman toplar bir sre sonra grup atei yaparak yzlerce mermi patlatmak suretiyle karlk verdiler. 72

Franszlan kinci Defa Kuatmamz 30 Nisan sabah Mardin Yetimhanesi'yle Kur ban Baba ve etecizde'nin Graf binas hari olmak zere Franszlarn etraf tarafmzdan sarlarak d man zerine iddetli ate balad. Bu srada Fran szlar da byk bir abayla ynak yapmaya a l yorlard; hatta Kozanl mahallesiyle Mardin Yetim hanesi arasnda bulunan 1,5 km'lik ak bir yere, yerli Ermenilerin yardmyla iki gecede byk iki duvar yaparak ehirle balant saladlar ve Mardin binasna mkemmel magallar, makinal tfek y u valar yaptlar. Bundan baka gerek Trk Hastahanesi ve g e rekse Beyazzde oteli binas yine iki byk irtibat hencfei ile Kolej'e ve Fransz mntka karargh olan erdalilik'e balanmt. Norman kuvvetleri gittikten sonra Antep etra fndaki Fransz kuvvetleri tamamen e k i l m i ; e t e cizde Graf binasyla, Kolej'de, Kurban Baba'da, Er meni Mahallesinde iki bin kadar kuvvetleri kal mt. Hele ehre hkim olan Kurban Baba'daki d man kuvvetinin orada bulunmas bizim iin ok z a rarl olduundan mutlaka onlarn oradan karlmas gerekliydi. Fransz kumandan, Trk kanndaki kahramanlk zelliinin nasl olduunu bildiinden; ehri, hkim noktalardan gzetlemeye ve ayn zamanda ehre kar tehdit edici bir durumda olmaya karar vermi ti. Norman ve Debiyor'un gitmesinden doan zayf l hkim noktalar elinde tutmakla savunmaya a lan Albay Abadi; bir blk piyade, iki ar ve iki hafif makinal tfekle Kurban Baba'y, bir blk pi yade iki ar makinal tfekle Mardin Yetimhanesi'ni ve ehir cephesinde Ermenileri takviye etmek zere Fransz K i l i s e s i y l e , su burcuna birer Senegal bln yerletirmi ve Graf'a da Senegal bl73

gnden bir mfrezeyle, iki blk piyade iki ar makinal tfek koymutu. Piyadenin byk ksm ve drt sahra topundan oluan topusunu da Kolej'de bulunduruyordu. Franszlar Trklerin mill kuvvetleri karsnda her an saldrdan korktuklarndan her tarafta boy s i perleri yaptlar. Yerlerinde kalmak iin mutlak s a vunmaya karar vermilerdi. Antep blgesine gelen 9 ' n c u A l a y 1'ncive2'nci Tabur en fazla drt yz piyade eriyle sekiz makinal tfek kuvvetindeydi. te bu alay mensup olduu millet fertlerini de etrafnda kendisine yardma ha zr bulunca cret ve cesaretini artrd ve milletin anl erefli ncleri olmakta tereddt gstermedi. Kurban Baba Muharebesi ve Franszlarn kinci Yenilgisi Antep'teki Franszlarn, durumlarnn kesin bir savunmay gerektirdii inancnda olan Alay komuta n, ncelikle ehri dardan kuatmak iin bir keif yaptrd. Karata denilen tepelerin Kurban Baba, Dz Tepe'ye hkim olacan anlayarak alay, bir ksm Maral ve Antepll mcahitle Antep'in gneyindeki Karata'a ekti. Buradan bir g e c e yryyle 2/3 Mays'ta Kurban Baba'ya yaklat ve makinallar Ta ocaklarna yerletirdiyse de arazinin birok ta ocayla delik deik olmas gece harektn imkan s z l a r d . Gndz saldrsnda ok fazla kayp v e rilecei dnlerek ertesi gn afakla birlikte top ve ar makinal tfeklerle ate hazrl yapld ve dmana hcum edildi. leden sonra kat ve i d detli hcumlar balad. Alayn kahraman personeli nin ileri atlarak ehit olacaklarn veya yaralana caklarn gren Antep kahramanlar derhal kendile rini ileri atarak bu fedakr arkadalarna siper ol may yaamaya tercih ettiler ve bu ekilde vatan severliin ne olduunu ve Franszlarn hrsl istek74

lerine nasl engel olacaklarn insanlk lemine g s terdiler. leden akama kadar- devam eden bu kanl mcadelede dmana yzden fazla kayp verdirerek sng hcumuyla dman siperleri tamamen igal edildi; ve hatta komutanlarna varncaya kadar sn gden geirildi. Trk sngsnden kurtulabilenlerden birka ta nesi zorlukla Kolej'e ve birisi de Mardin binasna kaabildi. Kurban Baba Antep'in kahraman evltlarfla alayn kahraman personelinin birlikte darbesiy le elegeirilebildi. Fakat Fahmi de orada ehitlik erbetini ierek btn alayna o gn matem tuttur du, ite Franszlarn ikinci defa yedikleri darbenin anl etkisi byle bir olumlu sonu dourdu. Bu kanir muharebede, ayak stnde personelini sevk v e idare edip onlar coturan 9'ncu Alay 1'nci Tabur subaylarndan kahraman ve fedakr Grnl Te men Rahmi Efendi'ye biraz nce dmann iddetli makinal tfek atei karsnda biraz ihtiyatl davranlmas hatrlatld zaman, vatann kurtuluu urunda lmeye, ben daha ngiliz penesinde esir ken karar verdim, hrsl istekleriyle asrlarca hr yaam bir milleti, zellikle Trkl esir etmeye gelen dman kovmak iin yere yatmak bana y a k maz... diye karlk vermitir. Allah rahmet eyle sin. Franszlarn Trkleri savunmac olarak dn melerinde ne derece doru karar verdiklerine bu saldrmzdan daha gzel bir cevap verilemez. (*) Bu muharebede dmandan iki otomatik tfekle bir ok piyade tfei, on drt sandk bomba ve cepha ne, ok miktarda istihkm ara ve gereci alnd. Bu ikinci parlak zafer ve kanl arpma keza dma na ok pahalya malolmu ve moralleri bu sefer bsbtn s a r s l m t . (*) llustratias, 19 Mart 1921, 19. say 75

Kurban Baba Harbinden Sonra Gnderilen ltimatomlar Kurban Baba igal edildikten sonra Mardin'de bulunan dman kuvveti zerine taruz hazrl b a lad. Drdnc blkten bir miktar kuvvetle Boyunu olu Memik A a kuvvetleri S a a k l mevkini tuttularsa da gerek dmann Kolej'den at iddetli top ve makinal tfek atei ve gerekse akamn karanl bu giriime engel oldu. Bu srada bir de milletvekili seimi meselesi ortaya km olduundan, o zaman Antep halknn hrmetini kazanm olan Kuva-y Milliye kumandan Kl Ali Beyle, Tahrirat Mdr Ragp Bey, Rumkaie ileri gelenlerinden Y a s i n , Kilisli Abdurrahman Lmi ve Antep'in muhterem hocalarndan Hafz a hin Beyefendiler milletvekili seildiler. 3 Mays 1920'de K l Ali ve Seyfullah Beyler tarafndan Fransz kumandanlna, ehri terketmeleri iin iki iddetli ltimatom gnderildi. Antep 2 Mays 1020 Antep'te Yzba Msy Abadi'ye, Sizden nce bulunan Albay Flasent Mari'ye, y a nndakilere beraber ehri terketmesini tavsiye et mi ve halkn arzularn da bildirmitim. Bu kii tavsiyemi kabul ederek kuvvetlerinin bir ksmn ehirden uzaklatrmt. Zannederim bu konuda size aklama yapmamtr. A a d a bildiri len zaman iinde ehri terketmenizi tebli ve teklif ederim : 1 Halk yabanc askeri kendi memleketinde grmek istemiyor. Bundan dolay yarn ehri terkettiiniz taktirde (Maysn nc gn saat on iki) Kilis'e kadar hi bir saldrya uramyacanz g a ranti ederim. 76

2 S i z e resmen ihtar etmeye mecburum ki : Hi bir hakka dayanmadan igal ettiiniz ehri terketmiyecek olursanz dklecek kanlarn (ki bunu arzu ettiiniz grlyor) sorumluluu sizin olmak zere igal ettiiniz yerler toplar tarafndan tahrip edilecektir. Seyyar Kuvvetler Komutan Seyfullah Antep 2 Mays 1920 Antep Mntka Kumandan Msy Abadi'ye, Milletten doan bir kuvvetin reisi olmak ve o miletin gvenine sahip olmakla mesut olduumu s i ze bildirmekle vn duyarm. 1 Kendi topranda yaayan bir millet, ya banc kumandasn ne kabul eder ne de ister. 2 Milletin bu konudaki niyet ve karar ke sindir. 3 Mays 1920 saat on ikiden nce ehri terketmezseniz Mslman halk ehri kuatacak ve her tarafa giden yollar kesecektir. Bu ekilde ok i d detli hcumlara urayacaksnz. Bu konuda dkle cek kann sorumluluu s i z e aittir. 3 ehri terkettiiniz taktirde hi bir rya uramayacanz s i z e garanti ederim. sald

Antep ve Blgesi Kuva-y Milliye Kumandan Kl Ali Franszlar tabiiki buna hi nem vermediler. Bunun zerine 3-4 Mays 1920 gecesi Kolej'le Fran s z karargh zerine tarafmzdan ate baskn y a pld. 2 ile 5 Mays 1920 tarihine kadar nemli bir olay ve deiiklik olmad. Yalnz her iki taraf ara snda karlkl topu ve piyade atei devametmi olduundan bir ok kii yaraland, bir ok ev de ykld. 77

8 Mays'ta byk bir dman kuvvetinin Kilis' ten karak Antep'e gelecei haber alnd. Bunun zerine Antep'te de hazrlk balad. 9 Mays tari hinde dmann bin kiilik piyade, iki yz svari, drt sahra, drt da topundan oluan kuvveti bin araba kadar erzakla ykl Antep'e gelmek ve A n tep'te a ve mahsur kalan kendi kuvvetleriyle Er menileri kuatmadan kurtarmak zere Kilis'ten ha reket etmiti. Bu kuvvet geceyi Kazkl kprsnde ve derenin kenarnda geirdi. Fransz kuvvetlerinin Kazkl'da geceledii sra da Antep'in gneyinde bulunan 9'ncu Kafkas Alay 1'nci Tb., 2'nci Tb., Marallar, Rumkaleliler ve A n teplilerden meydana gelen 1500 kiilik piyade ve svari ile drt Rus da topu Uluma'sere, Elmal c i varnda dman karlamak zere 9/10 Mays'ta g e celeyin hareket etti. Antep kuatmasnn idaresi iin Yldrm Taburuyla yerli tekilttan bir ksm kuv veti Antep'te braktlar. Binba Hamdi Bey komutasnda, bulunan bu kuvvet gece yars Ulu Masere'ye ulatysa da A k baba, Elmal tepelerini savunmaya uygun bulmad n ve dmann yaylmasn ve cephesinin dalma s sonucunu douracak bir ekilde kalmasn d nerek Kk Kzlhisar ve Grgn'n batsndaki te peler hattn bekleme mevzii olarak seti. 10 Ma ys'ta Kazkl'dan sabahleyin hareket eden dman, ilerdeki mcahitlerle arparak Akbaba, Elmal te pelerini igal etti. Daha sonra sahte tanklar ve Svarisiyle Akbaba Grgn tepleri arasna saldrdysa da tam bir sessizlikle saldry yakn mesafeye kadar bekleyen alayn cephesine yaklamayarak mevzide kald ve Grgn ynne taaruz eden kuv vetleri de piyade ve makinal tfek ateiyle dur durdular. Dman geceyi Akbaba, Ulu Ma'sere hattnda geirdi. 11 Mays 1920 tarihinde sabahleyin arlk78

larnn geri gitmekte olduu grlerek takibe ba lamak zere emir verildi. O gn dman ksa bir yryle Kazkl'ya dnd ve tarafmzdan topu ile sktrld. 12 Mays'ta dman Kazkl ve c i v a rndan hareket etti ve tarafmzdan topu ve svari ile K i l i s civarndaki kprye kadar takip edilerek Antep'e dnld. Dmann Kilis'e dnnden sonra Kl Ali Bey 12 Mays 1920'de Ankara'ya gitti. Bu kii 5 Ni san ile 12 Mays tarihleri arasnda Antep cephesin de bulundu. Kendisinin kurduu Yldrm Taburu harbin sonuna kadar devam etti. Kl Ali Bey Ankara'ya gittikten sonra bir mddet Arslan Bey ona veklet etti. Daha sonra Alay Komutan Hamdi Bey, Kuva-y Milliye Kuman danln ald. Hamdi Bey'in zamannda civar kyl halktan Mill Merkez Taburu adyla bir tabur daha kurularak Antep'li Hac merzde Temen Fehmi Efendi kumandasnda olarak ierdeki cephelere tak s i m edildi. Yldrm Taburu da Alayn nc tabu ru adn alarak, dorudan doruya Alayn emrine girdi ve Antep'in gneyindeki tepelere yerleip d man kuatt. Bu tabur daha sonra Kmil Efendi ve fedakr arkadalarnn yardm ve gayretiyle btn eksikleri ni tamamlayarak drt blk piyade ile inzibat, makinal tfek blkleri, istihkm, telefon mfrezele rinden meydana gelen dzgn bir tabur oluturul du. Hamdi Bey bir sre Antep'te kaldktan sonra 9'ncu Alay 1'nci Tb. Komutan Binba Recep Bey'i yerine tayin ederek Antep'i terketti. Yldrm Tabu runun alaydan ilk ald emir aadadr. Mtareke artlar Ankara'da Msy Ki ile Mustafa Kemal Paa arasnda yaplan anlamaya gre atma 20 Mays'tan itibaren yirmi gn iin durdurulmutur. 79

Bu anlama aadaki artlar ierir. 1 Pozant ve S i s (Kozan) boaltlacak, bu radaki ktalar Mersin - Adana hattna sevkedilecektir. 2 Antep ehri boaltlacaktr. Buradaki kta lar Fransz ordughna gidecek ve Ermeni mahalle lerine kar yeni hi bir hcum yaplmayacaktr. 3 Esirler ve siyasi tutuklular Franszlarla Ankara A s k e r i Hkmeti arasnda kararlatrlan e kilde deitirilecektir. Bu deiim ilk on gn iin de yaplm olacaktr. 4 Yukardaki konular yerine getirmek iin 1'nci ve 2'ncl Frka Komutanlaryla irtibat salaya cak subaylara emir verecek olan hkmet memur laryla Adana Valisi arasnda serbeste ak mu habere yaplabilecektir. 13 Temmuz 1920 Yldrm Taburu'nun Genel Kuvveti Erler Subaylar Ktip Esnaf 664 Muhtelif C i n s S i l a h 24182 Alman F i e i Osmanl Fiei 19656 ngiliz Fiei 12165 2550 Rus Fiei 5055 Fransz Fiei ngiliz Otomatii 3 3 Fransz Otomatii 1 Maksim Makinaltfek 1 Fransz A r Hockins 12 Sabit Masa Telefonu

18 1 4

Piyade Bl nzibat Bl Makinaltfek Bl. Telefon Mfrezesi stihkm Mf.

4 1 1 1 1

Alayn emriyle Yldrm Taburundaki personel den 1894-1899 doumlulara kadar toplam 114 er ad geen alayn emrine verildi. Maaraba, Kur ban Baba zaferlerinden sonra Yldrm Taburu e h rin gneyindeki hkim btn tepeleri tutmu gerek Ermeni ve gerek Franszlar tamamen kuatm bu lunuyordu. 80

Bu kuatma srasnda Franszlar, Antep'tekl kuvvetlerine imdat yle dursun, bir frkalar (T men Urfa ve Birecik taraflarnda malup ve ierde ki Ermeniler de alk ve sefalete mahkm olmu lard. Her naslsa Franszlar da yiyecek konusunda onlara yardm edememiti. Bunun sebebi. O srada Franszlar her tarafta sarlm olduklarndan dar dan erzak gelme imkn yoktu. Fransz uaklar her iki gnde, bir gelerek kuatlm kuvvetleriyle ha berlemek ister, fakat Yldrm Taburunun makinal ve piyade ateiyle karlayp giderdi. 10 Mays'ta Antep zerinde uan be adet d man ua ehir zerinde bir sre dolaarak S a m s a k Tepe, Kurban Baba, A z i z Yokuu ve civarnda bulu nan kuvvetlerimiz zerine bir ok bomba att. Bu bombalarn patlamas sonucu Kurban Baba'da , S a m s a k Tepe'de iki almak zere toplam be asker yaraland. Yldrm Taburu bu durumda bir sre kaldktan sonra Alaydan ald emir zerine Antep'in kilo metre gneyinde bulunan Dutluk'a hareket etti. B u lunduu cepheyi de Nizamiye ktas ile A l i Efendi mfrezesine teslim etti. Yldrm Taburu Dutluk'ta bir ka gn kalarak eitimle uram eksiklerini ta mamlamt. 20 Mays 1920 tarihinde byk bir dman kuv vetinin Albay Debiyor kumandasnda drt bin piya de, iki blk svari, batarya sahra, iki batarya da topusundan oluan kuvvetin korumasnda bin arabalk erzak Killsten yola kard ve Antep'e gelecei haber alnd. Antep'in gneyinde Dutluk'ta bulunan 9'ncu Alay 1'nci Tb. ile Antep Mill Taburundan iki blk, Yldrm Taburu 21 Mays 1920 gecesi taburlar di erini takibederek Mazmahor blgesi zerinden g e ip sabahleyin erkenden Ak Baba srtlarn tuttular. 81

Ak Baba S a v a : Dmana Kar Alnan Dzen Durum u ekildeydi: 9'ncu A l a y 1'nci Tb. dan bir piyade bl, iki makinal tfek, Yldrm Tabu ru, Antep Mill Taburu'ndan iki blk; iki Rus, iki nayder da topu Ak Baba srtlarnda, yni AntepK i l i s yolunun dousunda; 9'ncu A l a y 1'nci Tb., ki blk piyade, bir makinal tfek takm, bir Rus da topu, osenin batsnda Grgn danda bulunmak zere bekleme mevzilerine girdiler. Franszlar Elmal Da ve Mzmz tepeleri ara snda alarak merkez arlklarn Gineyik dana doru ileri srmeye baladlar. Alay komutan da aslnda kuvvetinin en ruhlu ksmn o tarafta tuttuu halde Ak Baba tepelerinde sabit bir durumda kala rak dman karlyordu. Franszlar hem Gineyik ynne ilerliyor hem de Ak Baba Dan igal et meye alyordu. Sabahtan akama kadar savap sayl cephanesini harcayan mcahitler ve askerle rimiz son mermilerini attktan ve bir de Senegal bln sng hcumuyla uzaklatrdktan sonra mecburen ekilerek Mazmahor zerinden Antep'in kuzeyine geldiler. Bu savata : bilgili, namuslu gen subay arka dalarmzdan Yldrm Taburu yareri Antepli S y l e mezzde Temen Mahmut Efendi bir dman mer misiyle ehit oldu. (*) Ad geen Mahmut Efendiy(*) Sylemezzde Temen Mahmut Efendl'nin o gn nasl olaanst kahramanlkla savatn ta rif etmek mmkn deildir. Bundan nceki say falarda durumu anlatlan kusurunu kanyla te mizleyeceine sz veren Mahmut Efendi her za man ehitlii aramakla beraber hayatn dma na pahalya satmak istiyordu. Sonunda o gn istedii ehitlik rtbesine erierek kahramanlk ta kinci ahin Bey oldu. Cenazesi bir ka gn sonra da balarnda bulunarak Antep'e getiril di ve trenle topraa verildi. 82

le birlikte harp meydannda bir ok ehit ve yaral mz kalm nakillerine bile frsat bulunamam tr. (*} Ak Baba Muharebesinde Yaplan Hatalar Bu durumda hatann by: Alayn tek elde ol mayndan ileri geldii gibi sevk ve idare a s n dan askeri kurallardan uzaklamak nedeniyle olmu tur. nce geri dndrlmeyen Fransz Kuvvetleri K i l i s ' e kadar takip edllmiyerek Antep'e dnmekte ne bir mecburiyet ve ne de bir fayda vard. D man yenmi bir ordunun, o tehlikenin yokedilmesine kadar takip etmesi kesin kuraldr. Bu hususu g e rek Hamdi Bey gerekse Recep Bey pekl biliyor lard Bunlardan Hamdi Bey, K l Ali Bey'le gitti, da ha dorusu C e m i l Cahit Bey'i takip ettiler; Recep (*) Ak Baba ekilmesi srasnda garip bir olaya rastladm. yle ki: Yldrm Taburu'nun makinal tfek takmndan Lohanl Abdlkdir'in o lu Ali isimli asker muharebe srasnda yaralan m, gznn biriyle yzn ve kulamm birini top misket paras paralamt. Bu kii bu ya raya nem vermiyerek arkadalarmdan geri kal mamak iin yznn gznn kanyla top gl leleri ve mitralyz atelerinin yamur gibi ya d bir zamanda kan kendsini sarsm olduun dan gitmeye hali kalmayp topu mekkri hay vannn kuyruunu yakalam, topu neferleri hayvann yk ardr, brakn diye devamd tfekle drttkleri halde dman ateinin eriemiyecei bir yerde olan Mazmahor blgesine kadar geldi. Bu neferi oradan bulduumuz bir merkeple Antep hastahanesine gnderdik. Daha sonra iyileerek hastahaneden kt. Yine cep heye koarak Antep'in dne kadar alt ve intikamn ald: Hastahanede tedavi altnadyken kendisini ziyaret eden arkadalarna bir gzm gittiyse memleket, millet saolsun, bana bir gz de yeter diye karlk vermitir. 83

Bey de bu konuda asker fikirlerine deil, halkn yapt gsteriye eilimli grnyordu. kincisi: Ma demki geri dnld ve tekrar ayn durum karsna klmayacakt hi bir dman daha nce yenildii bir duruma bir daha der mi ki: ayn durumda kar lald. u halse biz dman Ak Baba, Grgn cephe sinde igal ve Mzmz ynlerinden geerek doru dan doruya arlklaryla gerisine saldrm olsay dk, bu sefer o kadar geni cephede yaylan dma n durdurur hatta perian edebilirdik. Her iki konu da ihmal edilerek, az kuvvet ve yetersiz cephane ile srekli bir harbi kabul ettik; sonuta on gn nce kovduumuz dmana yenil dik. 23 Mays'ta dman bir kol ile K i l i s - A n t e p yolu ve dier koluyla Grgn ve ifak Boaz yoluy la Antep'e gelerek say ve silah stnlne daya narak Kurban Baba ve Dz Tepe'ye tekrar saldrd ve buralar igal ederek ehre hkim bir duruma geti. Bu ekilde ehirdeki a ve sarlm kuvvet leriyle Ermenileri kurtard. Ermeni halk da Hurra!.. sesleriyle Franszlar karladlar, ve hemehrileri Trklerin intikam ate ve hrsn bir daha alevlen dirdiler. Antep'in kuzeyine ekilen Alay ar ballkla Dlk blgesine ekilerek topland. 24 Mays 1920 tarihinde brahimli ynne geen 1'nci Tabur ko mutan tarafndan Kolej ve gneyindeki Fransz ar lklar topu ateiyle darma dan edildi ve bylece ok marur ve galipe ordugh kurmu olan Fran szlara, Trk'n varl bir daha iln edildi. ehir deki savunanlarn mill gururu kuvvetlendi. O gece Battal Hyk ynne bir gece baskn da yaplarak her tarafta sa ve hazr olduumuz duyuruldu. Bu muharebede gerek Antepliler ve gerekse 9'ncu Kafkas Alay kahramanlar hereyi insan st 84

bir gayretle yaptlar. Ancak kuvvetin azl, cepha nenin snrl olmas bunlar bir gnlk malubiyete uratt. Fakat Anteplilerin fedakrl ve Trkln Allah vergisi azmi karsnda dmanlarmzda s o nunda anladlar ki, Trk, vatann sever, esirlii ka bul etmez. Bu gnn kahraman ehitlerini ve muh terem gazilerini saygyla hatrlamak herkese bor tur. Ak Baha'dan e k i l m e Sonras Antep'in Durumu ekilen Alay ayn yoldan Antep'in kuzeyine g e mi, Yldrm Taburu da paralar hlinde hznle Antep'e girmiti. Personelin bu zntl durumu Antep halkna fena halde etki etmi, herkesi matem kaplamt. Ak Baha'dan ekilmemiz zerine kahraman A n teplller yine azim ve gll elden brakmyarak ehir iinde hemen dzen almaya baladlar. Yldrm Taburu subaylaryla blge bakanlarnn gerekten yldrm hzyla cephelere komas henz durum mitsiz olacak derecede olmad kanaatini vermi, halk ve savunucularn moralini kat kat yk seltmiti. 24 Mays 1920 gn sabahleyin btn cepheler, yni Antep'in dman atei altndaki yerleri, blge lere ayrld. Birinci blge, narl cephesinden Musullu C a m i s i civarna kadar uzayp ube Reisi Bin ba Abdurrahman Bey'in idaresine ikinci mntka Musulludan e y h Camisine kadar olup Yldrm T a buru emrine, e y h Camisinden Depo evresine ka dar olan nc mntka da Kasabnolu Mustafa a v u idaresine verilmi ve her blge komutan em rine, o cephenin geniliine gre silahl personelle beraber ynak yapmak zere yeter derecede kii verilerek, her taraf ok kuvvetli bir ekilde salamlatrlmaya balanmt. 85

Ak Baba harbini kaaznan dman kuvveti 23 Ma y s 1920'de nce btn kuvvet ve iddetiyle Cnud srtlarn, daha sonra Samsak Tepe, Mardin Binas ve Dlk Baba tepelerini tamamen topa tuttu ve ehre yaklatka makinal ve piyade tfekleriyle cepheleri tehtit etmeye ve ar toplarla da ehrin e'tli yerlerini ykmaya balad. Ayn zamanda dier taraftan da dman uakla r ehir stnde ve etrafnda keifler yapyorlard. Franszlar yine ehrin etrafn s a r m , iddetli bom bardman akama kadar devam etmiti. Dman b tn cepheleri top atei altna alarak kuvvet ve ar ln, S a m s a k ve Dz Tepe arkasndan ve A z i z Yo kuu yoluyla, Fransz karargh olan Kolej binasna kolaylkla indirdi. 23 Mays tarihine kadar geen zamanda nemli bir deiiklik olmadysa da; dman tarafndan cep helere kar iddetli topu atei ile bir ka hcum yapld. Bu bombardman srasnda yklan evlerin s a ys harp raporlarnda gsterilmitir. 23 Mays'ta brahimli blgesi srtlarnda mevziye giren dardaki topularmz dman karargh ile Kolej binas zerine be on mermi attlar. Kar lk olarak dman topular yzlerce mermi ata rak topularmz susturdular. A y r c a ehirdeki onalt ev, bir okul iki han, bir un fabrikas ve hkmet konayla bir de dkkn yktlar. Bombardmanda ehit drt yaral verdik. Samsak Tepe Saldrs Hakknda Geni Bilgi ve Onun Dourduu Sonu 2 3 - 2 4 Mays gecesi Albay Deblyor komutasn da Kilis'ten gelen Fransz kuvveti S a m s a k Tepe ar kasndan geceleyin arln geirirken Yldrm Taburu, 4'nc Blkten bir miktar kuvvet kararak zerlerine ate ettirildi. Gecenin karanlnda neye

uradn anlayamayan dman, yalnz araba hay vanlarn kurtarp arabalarn dolu olduu halde yol zerinde brakp kat. Sabahleyin bu arabalar aldr mak zere ufak bir mfreze gnderildi. Arabalar a s kerler tarafndan srklenmek suretiyle ehre geti rildi. Daha ilerdeki bir ka arabay da getirmek ze reyken meseleyi sonradan haber alan 1'nci Blk Komutan Halit Efendi'yle silahl ve silahsz bir ta km babozuk kimseler bu baarnn neesiyle S a m sak Tepe civarna kotular. Bu gibi durumlarda nti kam hrs ve ateini sndrmek sevdasyla kendile rini tehlikeye atan Antep kahramanlarnn bo yere kayp vermemesi iin yaplan uyarlar fayda verme di, nk vatan ve istikll herkesin sevgilisiydi. Hal kn dzensiz bir biimde Samsak Tepe'ye hcum et mesini gzetleyen Fransz ktalar hemen siperlere dalarak atee baladlar. Bu srada Karaylanolu Molla ve Boyunolu Memik A a kuvvetlerinin harbe katlmalar, bu dzensiz atmay bir kat daha i d detlendirdi. Bu atma iki saat kadar devam etti ve sonuta bo yere yirmiden fazla ehit ve y a ral vererek piman olup geri ekildik. a t m a sra snda en sekin ete reislerinden Karaylanolu Molla kalbinden vurularak ehit oldu. Allah rahmet eylesin. Harpte personeli ve zellikle halk oraya bura ya eref, hret uruna tevik etmek, hatta galibi yet derecesine varan atmalar bile yenilgiye e virdii ve bo yere kayplara sebep olduu tecr beyle sabittir. Arballk zor zamanlarda deil, byle kolay kazanlara kar bile korunmaldr. 2 4 - 2 9 Mays arasnda geen gnler sresince ehrin eitli yerleri dman tarafndan aralksz g e ce gndz bombardman edildi. Bu srede 19 ev, bir cami, han ykld; ve be yaral ile ehit verdik. 87

Atekes Devri S e v r anlamasnn dzeltilmesi sebebiyle T.B. M.M. ile Fransa'nn Suriye ve K likya olaanst ko miseri Msy Ki arasnda bir anlama yaplmt. Anlama artlar nce Antep'te bulunan Fransz ko mutanlna bildirilmi, bu konuda bize de ayrca bilgi verilmi ve bu meselenin zm iin de eski Antep Askerlik ubesi Bakan Kaymakam rfan Bey grevlend'rilmiti. Anlama artlarn anlamak iin rfan Bey'le mutasarrf vekili Sabri Bey Fransz ka rarghna gittiler. Kolej binasnda anlama artlarn rarghna gittiler. Kolej binasnda anlama artlar n renip dndler. Fakat atekes anlamasnn ikinci maddesi her iki tarafa baka baka yorum landndan bir ok grme ve tartmaya sebep oldu. Hatta bunun iin rfan Bey'le Antepli Gcvel'zde stemen Mustafa Efendi Kilis'e kadar gitti ler. Anlamann 'kinci maddesi gereince Franszlar Antep'te igal ettikleri btn yerleri ve Ermeni ma hallelerini boaltarak ehirden biraz uzakta buluna caklard. Bu ise Franszlarn kesinlikle iine gelmi yordu. Sonunda rfan Beyi'n zekasyla mesele bir dereceye kadar lehimize zmlendi. ( A t e k e s s resi yirmi gndr) Anlama artlar gereince 30 Mays 1920'de atma durduruldu, btn cephelerden top tfek sesleri kesildi. Fakat geceleyin Ermeniler tarafndan anlamaya aykr olarak bizim cephelere kar bir ka el silah atld. Atlan mermilerden biri Hamurkesenli Dedeolu Hamza'y^ yaralad. Bu mesele Franszlarla Trkler arasnda birok haberlemeye sebep oldu. Bizimle can dman, kan dman olan mayas bozuk bu millet, yaln.z harp meydannda s i lah atarak deil, ellerinden gelen her trl fesad kararak, bizi bir an bile rahat ve huzura kavu turmak istemediklerinden bylece anlama artlar n bozarak yine atei kztrmak istiyorlard. 88

Yazk ki!., zek (!) irfan (!) ynnden kendi lerini insanlarn en yksei gren avrupallar da bun larn elinde oyuncak oluyorlard. Atekes artlar uyarnca Franszlar Ermeni mahallesini, Trk Hastahanesinl, Beyaznolu Han ve Otelini, Mardin Binasn ve Kurban Baba'y bo alttlar, fakat i f i z d e Grafi ile Kolej mektebi ve civarn vermediler. 9 Haziran leden sonra Franszlarn boalttk lar yerleri Yldrm Taburunun birinci ve ikinci (*) blkleri teslim ald. 30 Maystan 8 Haziran'a ka dar olan grme sresi sakin geti. Fakat yine Er meniler rahat durmayp anlama artlarnn aksine nin kubbesini kanca ile delmek ve Balkl cephesin deki- askerlerimiz zerine talar atmak gibi adilikten vazgemediler. (Kubbeyi delmekteki maksatlar tek rar sava balarsa camide savunma ile uraan m cahitlerin zerine bomba atmak iindi.) 10 Haziranda gln bir olay oldu. Olay gln olmakla beraber olduka anlamldr. Dima itii arabn sarholuuyla, Ermeni kz larn arasnda geirdii elenceli hayat ve hayallerin etkisi altnda kalan bir Fransz subay Ermeni ma hallesine gemek iin bizim nbetiye bavurur. N beti Yasaktr cevabn sngsnn ucuyla doru lar. Sonunda ikinci blk komutan Temen k k e Bahri Efendi'ye bavurulur. Ermeni tercman Fransz subaynn szlerini doruca tercme etmek istemez fakat bu suvayn hareketleri tercmann yalancln ortaya karr. k k e Efendi ise Y Rabbi biz vatan derdindeyiz bak bu herifler neler peinde!.. dedik ten sonra Haydi Msy!., sadan geri; (bu gn (*) Blk komutanlar Temen Kara Ali Efendi ile kke Bahri Efendi olup, bu kiilerin o gnk hizmetleri taktire sayandr. 89

Ermenilerin namusu bize emanet) biz harp meyda nn nefs ehvetleriyle kirleten milletlerden dei liz... Toprak gal etmekten nce nefsinize hkim olun der. Ermeni Dostluu (!) 30 Mays 1920 A t e k e s artlar uyarnca, gerek Franszlarla, gerek Ermenilerle aramzda ate kesil m i , snrlar belirlenmiti; ve herkes kendi hudutla rnda serbest gezebiliyordu. Fakat Yldrm Taburu nun birinci ve ikinci blkleri Trk Hastahanesi c i varn teslim ald zaman tabii olarak Ermeniler Franszlardan ayrlp bizim hudutlarmz iinde kal dndan Franszlarla Ermenilerin ilikileri kesilmi ti. A l t m gnden beri bizimle savaan Ermeniler, yiyeceksizlik yznden ok perian olmular, ekmedkleri sefillik kalmamt. Franszlarn Ermenilere verdii erzak ok az olduundan yetimemiti. (Eski Ermeni vatandalar dan birinin ifadesine gre bu srede Ermenilerin biroklar bir para erzak elde edebilmek iin kadn ve kzlarn Franszlarn kucana atmlard.) . Ermeniler siper ve ymak yapmna gnderil dikleri zaman kadnlar ve kzlar da Fransz subay lar ve personelinin ev ve oda hizmetlerinde altrlrlarm. Bu millette Trk dmanlnn, hatta rz ve namus dncesinden daha kuvvetli yer tuttuu nu bu durum da ispat eder. Aslnda Trk terbiyesinde byyp, imdiye k a dar byle irkin durumlara almam baz Ermeniler bu kt davrantan son derece etkilenerek Fransz lardan nefret etmilerdi. Franszlarla beraber Trklere kar aylarca de vam eden savata silah kullanan Ermeniler! Fransz larla yaptmz anlamadan sonra biraraya toplana-

rak gya Trk Trklerle daima iyi geinmek karary la* bir toplant yaparlar. Bu kararlar kabul edildii taktirde sakin yaayacaklarn bildirdiler. Daha son ra yalanc bir ciddiyet ve samimiyetle Trklerin ku cana atldlar. Bunlar Franszlardan grdkleri na mussuz hareketlerden ve hakaretlerden ikyeti ol duklarm ve bir daha Trklerin idaresi altndan ayrl mayanlarn, devaml karde gibi yaayacaklarn ve Trk bayra altnda can vereceklerini birok yemin ve andlarla bildirdiler. Yaratltan hogrl ve merhamet sahibi olan biz Trkler, Ermenilerin bu kandrmacasna yine aldanarak, daha dorusu gz yumarak onlar iyi ekilde kabul ettik ve sava sra snda a kalan, sefil ve perian olanlarna bol bol yiyecek verdik, yazk!. Ne onlarn kalbinde mertlik, minnet yer tutar ne de rz ve namusun bir para s olur. Ermenilerde artk Trk dmanl bir din mezhep yerini almt. Ufack bir frsat ellerine g e ince yine Franszlara av kpeklii yapmaktan vaz gemediler. Kpektir zevk alan sayyd- b-insfa hizmet ten (insafsz avcya hizmetten zevk alan, kpektir.) Trklerin Hogrs - Ermenilerin Alakl Savan balangc olan 1 Nisan 1920 tarihinde ilk silah patlad zaman Ermeni mahallesinde bulu nan Mslmanlar btn eyalarn brakp hemen c a nn kurtarabilmi, bu ekilde binlerce Trk evi Er menilerin elinde kalmt. (*) Trk mahallesinde oturan Ermenilerin biroklar daha sava balama dan nce eyalarn Ermeni mahallesinde oturan ak rabalarnn yanna t a m , fakat bazlar baaramyarak ylece brakp gitmiti. (*) Sava balamadan nce Trkler Mslman ma hallesine gemek istemilerse de mahall hk met izin vermedi. 91

S a v a n balamasndan sonra Heyet-I Merkezi ye byle Ermeni mal ve eyalarn bir tanesi bile kaybolmakszn komisyon yoluyla toplatarak koruma altna aldrd. Daha sonra yaplan anlama zerine bir ineleri bile kaybolmayp tamamen ellerine tes lim edildi. Evlerinin de bir ivisi bile karlmayp korundu. Buna karlk Ermeniler kendi taraflarnda kalan binlerce Trk evinin eyasn tamamen yama ettiler. Evleri de genellikle ta temelinden ykp, ta larn siperlere ydlar. Tahta ve dierlerini de mut faklara gtrp yaktlar. ki binden fazla evli, K o zanl, A k y o l , Paa S o k a , Kurt Mahallelerinde bir tek oturacak ev brakmadlar. Bu ykm ihtiya ze rine olsa yrek yanmazd, fakat srf zarar vermek dncesiyle yapld. Byle zel yaplan zararlar, savan zararndan bykt. Bu szlerim savatan dolay abartmal zannedilebilir, ama bir tek kelimesi bile mbalaal de ildir. Evet, biz tamamen onlarn kini verdik, onlar, bizimkilerini yktlar. Demlerdir, demlerdir, demler!.. Franszdan beterdir, ERMENLER!.. (den: alak) Ermeni ve Franszlarn bu s a v a srasnda yap tklar btn ykm ve hasarlarn 40 Milyon mdeni paraya eritii ve yalnz Kozanl mahallesinde 2657 evin de oturulamayacak bir ekilde tahrip edildii zel komisyon tarafndan hazrlanan rapordan anla lmaktadr. Atekes Srasnda Ermeni Tuza Franszlarla yaplan 20 gnlk atekes srasnda a kalan Ermeniler posta posta, kadn erkek gelip bizden aldklar yiyecekleri evlerine gtryorlard. Ermenilerin istei zerine Trk ve Ermenilerden meydana gelen bir inzibat birlii kuruldu. Bu birlik 92

Ermeni mahallesinde bulunan Gaziantep Mebusu Ali Cenani Bey'in evinde oturuyor, gerektiinde her iki tarafn mahallelerinde devriye geziyor, yiyecekleri de bizim tarafmzdan alyorlard. Bu srada Erme niler bize kar son derece alak gnll ve s a y g l davranyorlar, gizli gizli el altndan hile ve fesat dzenlemekten de geri durmuyorlard. Ermenilerin kalbindeki ktl silmek ve Trklerin ciddi, mert ve gerek bir insan evld olup, Ermenilere kar kalplerinde kesinlikle ktlk beslemediklerini an latmak ve ispat etmek iin, Ermeni komite reisi olup, savata btn Ermeni cephelerini idare eden, Levonyan Ador, Felemkr Ohannes, Fstkyan ve arkadalar erefine Yldrm Taburu su baylan ta rafndan ok gsterili ve mkellef bir ziyafet v e rildi. Trk Ermeni her ikisi birlikte karde gibi (!) yaamak, birlikte almak fikirlerini aklamak iin her iki taraftan konumalar yapld. Bir ka gn son ra da karlk olarak Ermeni genleri tarafndan Y l drm Taburu subaylarna mkemmel bir ziyafet e kildi ve yine her iki taraftan etkili konumalar y a pld. Fakat ne fayda, kalplerinde daima ktlk bes leyen bu hainler bu ekilde bizi aldatarak bir taraf tan yiyecek salayp gtryorlar, dier taraftan da cephede bulunan baz mcahitleri vatan mcadele sinden geri dndrmek iin parayla alyorlard. 23 Temmuz 1920 Pazartesi gn Ermeni ma hallesinde bulunan, fakat bizim tarafa daha yakn olan Ibn Eyyb C a m i s i iinde 30 kiilik bir kuvvet bulundurulmaya gerek duyulmu olduundan, ad g e en yeri teslim olmak iin, Yldrm Taburu nc ble emir verilmiti. Blkten 30 kiilik bir kuv vet camiyi teslim almak zere g e l m i s e de Kalpleri fesat dolu olan Ermeniler bundan kukulandlar ve silaha sarlarak engel oldular, askerlerimizi de c a miye sokmadlar. Ayn zamanda btn kendi cephe lerine haber vererek daha nce Mslmanlarla y a 93

plan anlama zerine yktrlan btn siperleri onyedi dakika iinde tamamen yaparak, silahlarn alp mazgal arkasna getiler. Bir ayda yaplmas mm kn olmayan bu cephelerin onyedi dakikada yapl mas hayret verici bir olayd. O gn papazlarn, gen kzlarn, gebe kadnlarn arkalarnda ta ta yarak altklar hayretle grlmtr. Ermeniler Krk yllk Kni olur mu Yni ata sz uyarnca meydanda hi bir e y yokken bir an da atma durumuna girdiler. Bu mesele her ne kadar ciddiyet kazandysa da Ermeni mahallelerinde bulunup, her iki taraf dman olan Yldrm Tabu ru 1'nci ve 4'nc blkleri soukkanll koruya rak tehlikeyi nlediler, ufack bir tela ve heyecan eseri gstermek, telfisi mmkn olmayan bir fe lkete sebep olabilirdi. nk Ermenilerin bu ni hazrl (bir olaya ihtimal vermedikleri iin tedbir siz ve hazrlksz duran) askerimizin ate altnda kalmas sonucunu dourabilirdi. Bu srada Askerlik ubesi Bakan rfan Bey'le Mutasarrf Vekili Sabri Bey ve Heyet-i Merkeziye bir toplant yaparak derhal Ermeni Millet Meclisine bir yaz yazdlar. Trklerin Ermenilere kar hi bir zaman bir ktl olmadn ve olmayacan bildirmeleri zerine tehlikenin n alnd. Bir anda bin zorlukla yaptrlan siperler tamamen yktrld ve eskisi gibi herkes kendi iiyle urat. Atekes Srasnda Dardaki Kolordunun Durum ve Tekilt A t e k e s srasnda Gney cephesi komutan S e lahattin dil Bey ile Kurmay Bakan Albay Hayri Bey Mara'ta tekiltla uraamya baladlar. nce Antep'te bulunan 9. Alay 1. Tabur, Antep Merkez Taburu, Yldrm Taburlarna Yirmi Beinci Alay; 94

Marata bulunan 9'ncu Alay 2'nci Taburla buna bal zmir, stanbul Taburlarna Yirmi Altnc Alay; Mara'ta bulunan depo taburlaryla dier kurulacak taburlara Yirmiyedinci Alay nvn verilerek, orta dan kaldrlm, 9'ncu Frka tekrar kurulmaya ba lanmt. Antep blgesi komutanlna Albay rfan Bey tyin edildi. Franszlar daha atekesin onuncu gn Erikli'yi igal etmek suretiyle anlamay boz duklarndan Antep blgesinde hazr duruma g e i l di. Urfa civarnda 20 Ocak'ta balayan ve henz bitmemi mcadeleye Onnc Kolorduca nem verilerek Pehlivanzde Binba Nuri Bey komuta snda 5'nci Frka 4'nc Alayla bir batarya sahra bir batarya nayder da topu Telabyz'a gnderilmiti. Bu" alay Franszlar slatrarak Frat'n batsna at t ve Akakoyunlu istasyonunu kuatt. (Franszlar bu istasyonu hareket ss olarak ellerinde bulun duruyorlard.) Trklerle anlama yapan Franszlar aslnda kendi hesaplarna daha gzel hareket ettiler. n k Franszlar Suriye'yi henz tamamiyle igal et memiti. Burada ne ekilde karlanacaklarn da iyi biliyorlard. ngilizler Suriye'yi boaltrken Mara ve Antep'te yaptklar gibi Suriye'de de Fransz lar aleyhine pek ok propaganda yapmlar ve ok ucuz fiyatla ve hatta ba olarak silah ve cephane de vermilerdi. Bu durumu haber alan Fransz h kmeti Trklerle anlamann krl olacan pekl taktir etti. Balangta Telabyz'a Antep'e sevkettii kuvvetlerin byk bir ksmn K i l i s , Katma, Mslimiye'de toplayarak Halep'in igaline hazrlanyor du. General Delmot 22 Temmuz 1920 tarihinde Halep'i olaysz olarak igal edince Fransz kuvvet leri daha serbest bir durumda kalarak her tarafa yetimek kuralna uyarak harekete balad

Anlama Srasnda Antep'in Durumu Anlama sresi olan 20 gn 18 Haziran'da bitmiti. Her iki taraftak arzu zerine 29 Tem muza kadar devam etti. Bu sre iinde hi bir ola ya meydan verilmedi. Bizim hudutla Franszlarn aras ancak 200 metrelik bir mesafeydi. Gerektiin de Fransz neferleriyle yanyana gezebiliyorduk. Bu srada Kolordu Komutan Salahattin dil Bey'in Antep'i dmandan kurtarmak zere Antep cephesine gelecei haber alnd. Herkesi sonsuz bir sevin kaplad. zdemir Bey'in Antep'e l k , G e l i i 4 Haziran 1920'de Msrl Ali efik (Takma ad zdemir) Bey, beraberinde tm. Muharrem Bey ve Msrl Mahmut Efendi olduu halde Antep'e gelerek Kumruolu otelinde misafir olmutu. Ali e f i k Bey, nce Heyet-i Merkeziye ile g rm ve Mustafa Kemal Paa Hazretleriyle de S u r ye meselesi hakknda grmek zere Ankara' ya gideceini ilve etmiti. Hatta bu konuda Anka ra ile bir ka telgraf haberlemesi yaplmtr. Ali efik Bey Antep'te bulunduu srada bir meseleden dolay Yldrm Tabur Komutanlndan istifa eden tm. Kmil Efendi'nin yerine Heyet-i Merkeziyenin uygun grmesiyle Ali efik Bey'le beraber gelen tm. Muharrem Bey tayin edildi. Bu k i i 25 Temmuzda taburun idaresini eline ald. Anlamann Ortadan Kalkmas kinci Kolordunun lk Bombardman kinci Kolordu Komutan Selahattin dil Mara'tan hareket ederek 27 Temmuz 1920'de tep cephesine geldi. Antep'in kuzeyinde 6 km. safede bulunan S a m blgesine indi. Selahattin 96 Bey, An me dil

Bey'e 28 Temmuzda Antep'in zere blge komutan Yarbay Merkeziye Bakan Ferit Bey bazlar buraya giderek Antep bilgi verdiler.

durumunu bildirmek rfan Bey'le Heyet-i ve yanndakilerden hakknda dil Bey'e

Bu srada 25'nci A l a y : Franszlarn can alacak noktasna hcum ediyor ve alayn iki taburu ile topular brahimli, smahun ve civarnda bulunu yordu. Saldr balamadan nce 25'nci A l a y subay lar kyl kyafetinde Graf ve Kolej civarn kefe derek yaplacak hcuma uygun yerleri aratrdlar. Sonuta Franszlar Talimhane'de basarak Graf ele geirmeye, Kolej ve civarnda kalacak ksm da s ktrarak yoketmeye karar verdiler. Bu konu s e l a hattin dil Bey'e teklif edildi ve bu zat tarafndan uygun grlen bu hcuma 29 Temmuz 1920'de ezan saatle 2.00'de baland. 25'nci Alay 1'nci Tb. brahimli'den gece hareketle Graf civarndaki balar iine gizlendi. 2'nci Tb. Aziz Yokuu ve Kolej c i v a rndaki tepelere yerleti. 3'nc Yldrm Taburu da ehir cephesinde Trk hastahanesiyle Beyaz'n ha nnda bulunuyordu. A t e e balama zamann alay tespit etmiti. Topularmzn atee balamas zerine, her taraf tan Franszlara ate yadrlarak, zellikle Kolej'in gneyindeki Fransz kuvvetleri perian bir halde datld. Franszlar Kolej civarndaki siperlere s ndlar. Graf'taki kuvvet ise pusuda bulunan a s kerlerimizin saldrsndan nce binaya snd, kap aznda her iki kuvvet karlatysa da ierdekiler kapy kapattlar ve bir ksm Fransz askerleri de darda kald. Bunlar sngden geirildiyse de binaya girmek mmkn olmad. Burada kahraman Antepli Faik a v u l a blk komutan Temen Hik met Efendi ehit oldular. Fakat Franszlar da ikiyzden fazla kayp verdiler. Bu arada topularmz atelerini Graf'a yneltmilerse de rus bataryasn97

da mermi yoktu. Bir nayder da topuyla 10,5'luk obs topu binay sktrarak ksmen ykt. Her iki taraftan bombardman btn iddetiyle devam edi yordu. Bir sre sonra Franszlar toplarn Kolej'in arkasna geirdiler. Bylece ancak 150 m. mesafe de olan Trk Hastahanesindeki 4'nc bl bom balamaya baladlar. Dmann btn topu atei bu cepheye y neltilerek makinal ve piyade tfekleri de i m e k gibi ldyordu. Bu hastahaneye bir biri arkasna atlan yzlerce mermi btn siper ve mazgallarm z tamamen, hastahaneyi ise ksmen ykt. Beyazolu otelindeki 1'nci Blk te bombar dmandan uzak deildi. Hastahanenin kap ve pen cereleri tamamen haraboldu, 4'nc ble ait ne kadar erzak, cephane, bomba varsa hepsi ta top rak altnda kald. Bombardman aralksz btn iddetiyle devam ediyordu. a t m a srasnda Yldrm'n 4'nc takm komutan Antepli Hayri Efendi de yaraland. Yld rm Taburu drdnc blk subaylar ve persone linin o gnk kahramanlklarn burada kranla ha trlarm. A l l a h hepsinden raz olsun. Saatlerce de vam eden bu iddetli muharebede perosnel d man bir adm bile ilerletmedi. Hastahanenin top mermilerinden harap olan duvarlar da bize siper grevi yapyordu. Bu sava srasnda aada isim leri geen neferler enkaz altnda saatlerce savun ma yaparak dayandlar. Hele ilerinden alts, enkaz altnda kalmalarna ramen, yine kendilerine s nacak bir yer bulmular, oradan ate etmek iin bir delik aarak son fieklerine kadar kullanmlar d. a t m a son bulunca kendilerini aramaya ktk; sanki yer altndan gelir gibi seslerini iittik ve kaz ma krekle bulunduklar duvar delerek dar kardk. 98

Birinin ilk syledii s z : Fieimiz kalmamt, gelmeseydiniz halimiz fena olacakt! Allah akna bize fiek yetitirin ol du. te byle merte kar koyan kahramanlar bu savatan sonra Heyet-i Merkeziye tarafndan nakit mkafatla dllendirildiler ve mntka komutan r fan Bey tarafndan onbala terfi ettirildiler. 4'nc blk komutan tarafndan bunlarn hizmetlerine karlk birer ay izin verilerek kylerine gnderil di. (*) 29 Temmuz'da anlamann bozulmas ve harbin balamas zerine epeyden beri bizimle dost olan Ermeniler bundan frsat bularak hemen silahlaryla mazgallara, siperlere kotular; Trkleri kendi ma hallelerine sokmak deil hatta o gnk yarallar mz hastahaneye geirmemize bile izin vermediler. Yldrm birinci blkle drdnc bln bulun duklar cephe, yer olarak Franszlarla Ermeniler arasndayd. Ermeniler de bizimle Trk mahalleleri aras girmi olduundan bizdeki yarallar hastaha neye geirmek iin Ermeni mahallesinden gemek mecburi idi. Yarallarn bir ka zamannda doktora gtrlemediinden vefat etti. Dier yollar Fran szlarn atei altnda olduundan oradan gemek mmkn deildi. Ermenilere o kadar rica ettik, bu gne kadar riyakrca dostluk gsteren bu hainler(*) Bedir Kyl erif avu, Osmanolu Halil Urguca, Mehmet olu Mehmet G. Antep, Ali o lu Ahmet Ylan Ky, Emin olu Mehmet G. Antep, erif olu Osman Cbegir, Meh met olu Memik ekide, Hac Mehmet olu Mustafa Cbegir, Hseyin olu Memik Cbe gir, kke olu Bayram, Abdurrahman olu Mustafa, Ali olu Mustafa Cbegir, Ahmet olu Abdlkadir, Memik olu kir, Mustafa olu kke G. Antep. 99

asla kabul etmediler. Sonunda bombardman kesi lince karanlktan yararlanarak bu yarallar hastahaneye tadk. Biz ne yapsak mmkn deil, Ermenilerden zerre kadar insafl muamele grmyorduk. Ermeni lere gsterdiimiz hogr her zaman boa gidi yordu. Anlamann bozulmasndan nce Ermenilerin bize olan sz, tekrar sava balarsa tarafsz kal mak ve seyirci olmakt. Fakat s a v a balaynca g ya tarafszlk yapyorlard (!) yle bir tarafszlk ki fiilen harbe girmedikleri halde yukarda arzettiim gibi yarallarmz bile geirmediklerinden ba ka, yksek yerlere karak nbetilerimizin zerine ta toprak atmaktan geri durmayp eli silahl fr sat kolluyorlard. Bu tarafsz dmanlk eklinde grdmz zarara kar da gz yumacaktk; ne are ki haddi a t ! Ermeni millet meclisine haberci gnderildiy se de ne yapalm Ermeni genlerini engelliyemiyoruz cevab alnd. 29 Temmuz 1920'de Fransz topular Trk hastahanesini, Beyazzde Otelini top ateiyle ykm olduklarndan, yklan bu yerleri mmkn mertebe siper hline getirebilmek iin 30/31 Temmuz 1920 g e c e s i , Heyet-i Merkeziye'nin yardm ve gayretiyle yzlerce amele gnderilmi ve ie balanmt. Dman her naslsa bunun farkna varr var maz ayndan yararlanarak hastahaneyl yeniden bombalad. S a d e c e hastahaneye yzlerce mermi att; ayn zamanda Beyazzde otelinde bulunan 1'nci Bl de top atei altna almt. Bununla da y e tinmeyerek kalktysa da, Yldrm 4'nc Blk kahramanca bir kar truz yaparak hcumlarn pskrtt. 100

2'nci Kolordunun Yapt lk Harekt ve Sonucu 29 Temmuz da Graf'a defa saldr yapldy sa da Kolej'den alan ate sebebiyle bir sonu al namad. 2'nci Kolordu, bir ok ehit ve yaralya malolan hcumunu baaryla sonulandramad iin, Antep'in kuzeyindeki Dlk, Beylerbeyi blgesi c i varna ekilmeye mecbur oldu. Aslnda bizim Kolor du adn verdiimiz bu kuvvet tahminen yzelli ni hayet iki yz kiiden ibaretti. Gerekte Selahattin dil Bey souk s c a k demedi, gece gndz devaml urat. Halk devaml harbe, Antep'e yardma te vik etti; defalarca cepheye geldi. Hizmeti inkr edilemez, fakat dmann kuv veti, says bu gayretle karlanamayacak derecede fazlayd. Yine harp btn arlyla Antep savunu cularnn omuzlarna kald. Fakat Franszlar da s kca olduklar yerde kalarak tarafmzdan kuatld. Halep'i kolayca igai eden General Delamot, Ha lep'ten Akakoyunlu'ya kuvvet gndermeye ve fr kasn (tmenini) burada toplamaya balad. 29 Temmuz'dan 11 Austos'a Kadar erideki Durum 1 A u s t o s 1920'de blklerin yerlerinin d e i tirileceine dair taburdan alnan emir zerine, o zaman ehrin gney tepelerini igal etmi olan Yldrm 3'nc Blk komutan Mustafa Yavuz Efen di ile Trk Hastahanesinde bulunan 4'nc blk yer deitirdi. Bu blk Mardin, Kurban Baba, Aziz Yokuu'nu teslim ald. Franszlarn etraf 1 Nisan'da olduu gibi tekrar tarafmzdan kuatlarak s k trld, fakat bu kuatma maalesef ok az devam etti. Franszlarn Trkler Tarafndan kinci Kuatmas 30 Temmuz'dan itibaren Franszlarn durumu ktlemi, drt taraflar sarlm bulunuyordu. 101

Dmann btn mevzileri tarafmzdan iddetli ate altna alnarak rahatsz edildi. Bu ancak on gn devam edebildi. Kuatlm Fransz komutan Abadi; kendilerini kuatmadan kurtarmak iin, Akakoyunlu stasyonunda Albay Andrea kuvvetlerinin toplandn ve 8 Austos'ta byk bir kuvvetle Antep'e hareket edeceini tel s i z telgrafla haber aldndan, 9/10 A u s t o s g e c e si Kolejden bir kma harekt y a s t . Bu kuvvet ka ranlktan yararlanarak Yldrm 4 ' c Bln otuz kiilik bir takm bulunan A z i z Yokuu cephesinde ki ileri karakolumuza yaklayor ve nbetinin gaf letinden yararlanyorlar. Uykudan uyanan personel derhal silaha sarlarak savuruyorlar. Bir saat boaz boaza arptktan sonra son mermilerini de yakp, bunlar kayp vermeden Kurban Baba'ya ekildiler. Daha sonra dman kuvvetlendirildi, sabah olur o l maz btn kuvvetleriyle Kurban Baba cephesine yklendiler. Her iki taraftan tekrar iddetli ate balad. Bu atmada 4'nc Bln en sekin a vularndan Mustafa avuun ehit olmas btn blk personelini mateme bodu. (*) Bu srada Kolordu tarafndan tek giriim, K i l i s ve Akakoyunlu yollarn gzetlemek zere grgn (*) Mustafa avu, cesaretine son olmayan yiitler dendi. Cesaretine kurban gitti. Siper arkasnda ate etmek nefsine ar gelir, hemen meydana kp kurun atard. Kurundan hcumdan, gl leden gzn bile krpmazd. ehit olduu gn blkte alamayan bir arkada kalmad. Sava tan sonra annesi geldi, alad bizi de alatt. Zavall kadn, ah Mustafacm bir kere mem leketin kurtulduunu grseydin dedi ve ilve etti. Yavrum sen ldn, arkadalarn intikam n alacaktr, millet, memleket sa olsun. diye rek hepimizi tekrar tekrar alatt. ehit Mus tafa avu'un Maara Ba savanda ok b yk yararl grlmtr. smini hl gz ya yla yazyprum. Allah rahmet eylesin.

102

blgesine bir tabur gndermek oldu. Sonra rfan Beyle alayn birinci taburu da Grgn'e gitti. e h rin savunmas ve kuatmasn Yldrm Taburuyla blge kuvvetlen stlendiler. Akakoyunlu stasyo nunda toplanmay tamamlayan Albay Andrea 11 Austos 1920'de Sabahleyin 4 tank, eitli zrhl otomobil, iki bin piyade, drt batarya sahra, iki ba tarya da topu, iki onbelik top, iki blk svari den meydana gelen kuvvetle hareket ederek kiz Kuyu'ya geldi. Burada blgenin batsndaki srtlar da bulunan gzetleyicilerimizi uzaklatrarak ordu ghn kurdu. (Bu kuvvetin karsnda yerli perso nelle kuvvetlendirilmi er yz mevcutlu iki tabur ile kmak ve i yapmann nasl mmkn olaca n dnmek lzm.) 12 Austos sabahleyin hare ket 'eden Fransz kuvvetleri Saygn blgesinden ye dikleri atele durarak, tank topularyla blgeyi bombardmana baladlar. Alay Sazgn'a brakt kuvvetlerden baka btn kuvvetini alarak Kara o mak Tepesiyle Grgn dana ekilmiti. Maksad yenemiyecei bu kuvvetin yan ve gerilerinden ra hatsz ederek Franszlara kayp verdirmekti. Fran sz kuvvetleri ikiz Kuyu ile Saygn arasnda s k k bir haldeyken Kara omak'tan alan top ve makinal tfek ateiyle nemli kayba urad ve sonuta Franszlar btn kuvvetiyle Antep zerine yrd. 25'nci Alay da dmann yan ve gerisini zorlyarak Zemke Mahraman yoluyla brahimli ve evresine geldiler. rfan Bey Nifak Boaznda kar koymak istediyse de dmann Sazgn blgesinden at youn topu atei dolaysyla kar koymann g e reksizliini anlayarak geri ekildi Antep'e dnemiyerek kuzey taraflardaki kylere gitti, irfan Bey'le beraber giden kuvvetlerden yalnz altm kii k a dar bir kuvvet Antep'e dndyse de kalanlar rfan Beyle beraber darda kald. Andrea kuvvetleri 15 Austos'ta Nifak Boaz yoluyla Karata'tan grn d. 103

Dman kuvveti toplarn Karata blgesine mevzilendirerek nce 4'nc Bln bulunduu Kurban Baba cephesini iddetli bombardman etti. ki ate arasnda kalan Yldrm 4'nc Blk artk barnmak imkn kalmad iin mecburen Mardin binasna ekildi. Bu ekilde boaltlan Kurban Ba ba cephesini be dakika sonra Franszlar igal etti. Dmann Nurgana ynnden gelen dier ksm da nce Cnud Da'n igal ederek, A k Suret on dan sonra da Perili Kaya ve Salavat tepelerini gal etti. Oraya mevzilendirdii ar toplaryla e h rin eitli yerlerini ve zellikle S a m s a k Tepe'de bulunan kuvvetlerimizi iddetli top atei altna a l d. Bu sayede dman piyadeleri eitli ynlerden ilerliyor, arln da doruca Halep o s e s i zerin den, S a m s a k Tepe gerisinden Kolej'deki karargh larna geirlyorlard. Dman topular S a m s a k Tepe zerindeki kuvvetlerimizi iki saat devaml topa tuttu, yzlerce mermi yadrd. Sonunda oradaki kuvvetlerimiz bir ok yaral verdikten sonra paralar halinde ehre ekildiler. Bu savata Yldrm Taburunun en s e kin kahramanlarndan makinal tfek avuu Antepli Arabnolu Tevfik avu ile bir ka er ehit oldu. Allah rahmet eylesin. {*) (*) te ismi anlnca yrekte kaynar kanlar duyu lan bir kahraman daha: ngiliz eline Sina cep. hesinde esir olmu. Esir oluunu arkadalar yle anlattlar : ngilizler Trk ordusunu bozar, her taraf kaplar fakat Tevfik avu gz ilerde olduun dan maknah tfe devaml altrrm. Sonun da bir ngiliz Svari Subay arkasndan yanma kadar gelmi elindeki krbala hafife drterek aretle : Trk, Trk artk yeter demi. Tevfik a vu o zaman arkasna bakm ve ngilizlerin h cumuyla esir olmu. Fakat bu subay esir karar-

104

Dman S a m s a k Tepe'yi igal ettikten sonra toplarn Mardin binasna evirerek yzlerce mermi atmak suretiyle binay ksmen tahrip etti. S i p e r ve mazgallar datt. Orada bulunan makinal tfek paraland. Artk orada barnmak imkn kalmad. Oradaki personel perian bir halde ekilerek bir ok yaral pe ehit brakt. Andrea kuvvetleriyle sarlm Abadi kuvvetleri birleerek ehrin her tarafn sk bir ekilde ku att. Uursuz Gnn S o n u l a r : 15 Austos 1920 Sal Bu uursuz gnde Mardin binasnda bulunan kilitli erzak, cephane, onbeten fazla silah, iki s i yah adr, bir telefon makinas ile birok yaral ve ehit vermek suretiyle ekildik. Keza S a m s a k Tepe'de bir ok kayp verdik. Yine ehrin her taraf n bir s e s s i z l i k kaplad. Yalnz top patlamalarndan baka s e s duyulmuyordu. Bu durumu seyreden Er meniler yine marmaya ve bize kar olan cephe lerini salamlatrmaya baladlar. Drdnc Bln Mardin binasndan ekilme si zerine Ermenilerle Franszlarn arasnda bulu nup, o srada ekilme hatlar kesilmek zere olan ghna kadar bu k&hraman kimseye ' vermeye rek yannda alm gtrm ve eziyet ettirme mi. Esirlikten kurtulunca hemen cepheye dn d. Makinal tfei bir subaydan daha iyi kul lanyordu. Sanki evlt gibi sever, her gn te mizlerdi. atma olduu zaman hemen omuz lar, bir mevziye yerletirir. Haydi dman se lmla bakalm diye atee balard. Son Samsak Tepe savanda dmana ok kayp verdirdikten sonra, bir top gllesi tfekle sehpasn krar ve kendisini de ehit eder. Yanndaki arkadalarn dan Antepli Ahmet yalnz namluyu kurtarabilir. Bu gibi kahramanlarn Allah cmlesinden raz olsun. 105

Sar Hastahanedeki 3'nc Blkte Beyazolu Oteli b ! nasnda bulunan 1'nci Blk, iki dman atei ara snda kaldklarndan, her ihtimale kar bunlarn geri alnmas uygun grlerek hemen boaltma ve dzgn ekilde ekilme tamamland. Zaten kalpleri, fesatla dolu olan Ermeniler, byle bir frsat gani met bilerek, yine Franszlarn kucana atldlar. Derhal kendi taraflarna Fransz bayra ekip, bi ze kar vaziyet aldlar. te bu ekilde ikinci ola rak Ermenilerle iliki koparld. 1'nci ve 3'nc Blklerin de geri alnmas ok isabetli oldu. Y o k s a , her iki taraf dman olan blkler kurtulamyacaklard. zdemir Bey'in erdeki Durumu Ele Ald 11 Austos - 8 ubat 1921 Andrea Frkas Antep'i kuatt zaman rfan Bey darda kalarak ehre dnememiti. Bunun iin her halde bir komutana ihtiya vard. ite epey zamandan beri Antep'de bulunup, Heyet-i Merkeziyenin gvenini kazanm olan z demir Bey, Mutasarrf Yardmcs Sabri Bey'le, He yet-i Merkeziye'nin ve blge reislerinin kararyla ierideki cephelere komutan tayin edildi. Bu kiiye her trl yardm yapacaklarn da bildirdiler. Bu srada cephelerde dzgn ynak yok, cephanemiz ise ok snrlyd. Dman kuvvetleri devaml etrafta ynakla urayor, topular da aralksz ehrin her taraf n bombalyordu. Gerek zdemir Bey'in gerekse Heyet-i Merkeziye'nin yardm ve gayretiyle yedi yandan yetmi yana varncaya kadar herkes s i lah altna davet edildi. (Zaten davete gerek yoktu ki, herkes ufak bir iaret bekliyordu.) Bunlara gcne gre grevler verildi. ihtiyar, gen, kadn, oluk, ocuk binlerce kaz ma krekli cephelerin her tarafna datlarak mt106

hi bir ekilde almaya balad. te bu felket zamannda emir komutay alan zdemir Bey halk coturuyor ve cepheleri dolayordu. 11 Austos leyin top bombardman s r a s n da bir kylnn elinde, dman tarafndan verilmi bir beyaz bayrak, ehre Kst cephesinden k a s a baya girmek iin barmakta olduu grld ve ieri alnd. Kylnn getirdii zarf Albay Andrea ve Albay Abadi imzalaryla bir ltimatomdan baka birey deildi. Dman komutanlar ehrin kendilerine tesli mini istedikleri bu ltimatomda kuvvet ve silahla rnn byklne dayanarak fervaszca szler kul lanarak isteklerini bildirmilerdir. K s a c a bu lti matomda ehrin kaytsz artsz iki saat iinde kendilerine teslim edilmesini, kale zerine derhal bir beyaz bayrak ekilmesini, bu zaman iinde b tn hkmet memurlaryla Kuva-y Miliye komuta n, Heyet-i Merkeziye yeleri ve ehrin ileri g e lenlerinin derhal Fransz kararghna gelmelerini istiyorlard. A y r c a Fransz komutanlndan af ve merhamet istemelerini, ehirdeki btn mcahit ler, jandarma, polis ne kadar eli silahl varsa bun larn esir olarak silahlaryla beraber teslim olma larn, Antep ehir halknn Franszlara isyan ettik lerinden dolay ceza olarak bir buuk milyon altn lira harp tazminat vereceklerini, bunun iin ileri gelenler ve tccarlarn rehin alnaca bildiriliyor du. A k s i taktirde ehir halknn o zamana kadar duymad obslerle amansz ekilde bombardman edileceini, byk kuvvetler ve tanklarla kasaba iine hcum edilecei, bundan doacak vahet ve katliamlardan dolay kendilerine hi bir sorumluluk kabul etmeyeceklerini de ayrca bildiriyorlard. Ayn zamanda uaklarla bir ok bildiri ehrin eitli aada sureti yazl yerlerine atlyordu. 107

Gerek ltimatom ve gerek bu bildiriler zerine ba z kiiler byk bir tel ve endieyle Heyet-i Mer keziye dairesinde toplanarak ne gibi tedbirler al naca hakknda grme yaptlar. Sonunda dma nn ltimatomlarna kahramanca bir cevap yazmaya karar verdiler. Bu konuda Heyet-i Merkeziye yeleri ve ba kasnn halka kar gsterdikleri byklk gerek ten her taktirin stnde ve ok yce bir manzara gsterir. Mutasarrf Bey ve Kuva-y Milliye komutan imzasyla dman komutanna verilen cevap ok kahramanca ve kzgn yazlmt. z udur: Antep halk sizden alaka af isteinden ok, siperi altnda kalarak lmeyi kendine eref bilir ve bun dan da byk zevk alr. Sizin bayranzn uursuz glgesi altna girecek bir tek Antepli yoktur ve d nemiyoruz. Antep halk ya lmeyi yahut vatann kurtarmay kendisine kanun kabul etmi bir halk ktlesinden ibarettir. Bundan dolay Antep'te bir canl fert olduka ve ta ta stnde bir duvar bu lunduka s i z kesinlikle bu kente giremeyeceksiniz. kinci Kuatma Srasnda Uaklarla Atlan Bildiri Mttefik devletlerle Osmanl Devleti arasnda yaplan bar anlamas hkmetlerine gre, K i l i s , Antep, Rum Kale, Urfa, Mardin Fransa'nn himayesi (mandas) altna braklmtr. Fransz byk bir millettir (!) Kuvvetli, mert, yilikseverdir. Fransa kendi kuvvetiyle, mecbur k a lrsa, bar anlamas hkmlerine ve artlarna uymayan ehir ve kasabalar zorla idaresi altna alacak ve kendisini bu azim ve karardan hi bir kuvvet dndremeyecektir. A s i l e r (!) er ge teslim olmaya mecburdur. Fransa kendi himayesi (mandas) altna giren b108

tn halkn emniyet ve ahs hrriyetlerini garanti eder. Aileye, din ve mezhebe, mahall detlere ke sinlikle saldrmaz. Antep ehri, Fransa'nn kontro l altnda blgedeki mahall memurlar tarafndan idare edilecektir. Fransa'nn: Halkn refah ve memleketin s a a detinden baka hi bir gayesi yoktur. Antep'liler; vatansever postuna brnen entrikaclar, s i z e sabr, dayanma ve kuvvetli olmay tavsiye etmekle hepi nizi yok olmaya srklyorlar. Bunlar Osmanl Dev letini Almanlarn tarafnda Dnya Savana srk lemekle Trkiye'yi ykp perian ettiler. Bu biyleziler, harp dolaysyla karlksz gaspettikleri erzak ve paralarnzla geindiklerinden, s i z e sabr ve s e bat tavsiye etmeleri menfaatleri gereidir. Gzlerinizi anz! Merhametle adaletin hangi tarafta olduunu grnz; sizi gittike ykma hat ta lme gtren u kt adamlardan kendinizi kur tarn; gelin, boyun ediiniz Fransa sizi merte ka bule hazrdr. A n c a k bu ekilde aziz ailelerinizle birlikte huzur iinde yaayabileceksiniz. Dini iba detlerinizi rahata yapabilecek ve mutlak emniyet iinde tarlalarnz srerek hayatnz devam ettire ceksiniz. Mukaddes yurdunuz zerine lm ve ykntla r saan bombardmanlara devam etmeye Fransz asker .kuvvetlerini mecbur etmeyin. yi dnn, t ve nasihat kabul edin, dncenizden ihtiras ve dmanl atn, Fransann bu uyarlarn dikkate aln. 10 Austos 1920 Abadi - Andrea kinci Kuatmada Cepheler ve daresi zdemir Bey ehrin i cephelerini alt blgeye ayrd. Birinci blge komutanlna: ube Bakan 109

Rub. Abdurrahmar Bey, ikinci blge komutanlna Jandarma stemeni Kemal Bey, nc blge ko mutanlna Antepli Temen k k e Bahri Efendi, drdnc blge komutanlna Antepli subay vekili Arif Efendi, beinci blge komutanlna blge ba kan ncuzde Hasan Efendi, altnc blge komutan lna Antep ileri gelenlerinden Ahmet Hurit Efen di (dier ismiyle Day A a ) tayin edildi. Merkez komutan Arslan Bey de grevinde kald. cepheler blgelere ayrldktan sonra her blge komutan emrine Yldrmdan bir blk ve blgelerden de ayrca yeterli miktarda personel ve rilerek cephelere yerletirildi. Andrea kuvvetleri nin ayn 10 ve 11'inde kentin etrafn sararak tek kiilik piyade tahkimat yaptn yazmtk. Byle ce Andrea savunanlardan ald red cevabndan son derece sinirlenerek btn iddetiyle ehir ve ehir halknn bombardman sonucunda teslim ola caklarna inanmt ki, 11 A u s t o s ezan saat drt te ehre hkim tepelerden ehir zerine ar ve hafif aptaki btn bataryalaryla youn bir grup atei at. Atein en iddetli olduu nokta hk met dairesinin bulunduu byk ve muhteem Be lediye Han ile Heyet-i Merkeziye'nin bulunduu Sabun Han'yd. Bu bombardman btn iddetiyle gecenin saat sekizine kadar aralksz devam etti. Kesilmesinin ardndan birdenbire dmann btn piyade kuv vetlerinin gecenin karanlndan yararlanarak ok yakn mesafeden sng hcumu ve youn bomba ateiyle ehre her taraftan ok iddetli hcumlar yapt. ehri savunanlarn byk ksmn oluturan ok gen ve ok ihtiyar savalarna! Dman yir mi otuz metreye kadar yaklamadka kesinlikle bo yere ate amamalar ve gereksiz yere cepha.110

ne harcamamalar daha nce sylenmi ve ona g re dzen alnmt. Gerekten savunanlar kendilerine verilen bu zor ve tehlikeli grevleri harfi harfine hakkyla yerine getirdiler. Hcum eden dman kuvvetleri tam yirmi otuz metre yaklamadan ate amaya rak dman beklediler. stenen uzakla dman piyadeleri ular ulamaz aldklar emre gre e h rin her tarafndan taruz eden dman zerine altyzden fazla silahn birden bire ok youn bir pi yade atei amas zerine Fransz kuvvetleri a kn bir halde yerlere kapanp olduklar noktalardan ne ileri ne de geriye bir adm bile atamadlar. Dman piyadesi ok kt bir durumda a r m , topular i s e atei yeni k e s m i bulunuyordu. Bun dan ""dolay dman piyadesi savunanlarn aralksz ateleri altnda olduka kayp verdi. Fakat ne y a zkki bu ate yarm saatten fazla devam edemedi. nk savunanlarn cephanesi bitmi ve tekrar a l mak zere Heyet-i Merkeziye'ye yaplan bavuru da anbarda cephane yoktur cevav ile karlanmt. Dman tamamen yere serdik, fieimiz kal mad, bitti!... Aman fiek, baka bir ey istemiyo ruz fiek istiyoruz, diyen mcahitlere hitaben z demlr Bey: Ne yapaym ocuklar fiek yoktur, dmana dipik ve kazma krekle karlk verin, sokak savanda bu daha etkilidir demitir. Bu c e vap personeli daha fazla coturdu. Heyet-I Merke ziye reisi ve yeleri bu konuda sabr ve dayank llk tavsiye ederek savunanlarn moralini son de rece ykseltmiti. Salnanlar tarafndan alan ate in zayflamasndan yararlanan dman piyadeleri de yaral ve llerinin byk bir ksmn tayarak g bel yerlerine dndler. ekilen dmana kar taruz dnldyse de, ncelikle btn kent s a vunucularnn say olarak altyz silahtan fazla ol mamas, bunlarn bir ounun ocuk ve ihtiyarlar111

dan olumas, savunanlarda hi sng bulunmama s dmana kar hcuma imkn brakmamt. Andrea'nn kumanda heyeti kasaba iinde ok az silah bulunduunu dnerek, ok az bir fedakr lkla ehri zor kullanarak ele geireceklerini tahmin ederek bir iki saatlik bombardmann arkasndan bir saldryla iin biteceini bekliyorlard. Halbuki yzelli mevcutlu Yldrm Taburu'na ocuk, ihtiyar olarak daha bir o kadar semt sakin lerinden ilave edilerek karlk verilmiti. Bundan dolay altyzden fazla silahn dman kuvvetleri ne umulmadk bir zamanda ok yakndan ve youn bir ate amalar Franszlar son derece hayrete drm, piyadesi de nemli kayba uramt. te bu kayplar ve iddetli karlk dman piyade sinin son derece moralini bozmu olmaldr ki: Son k g e c e s i mstesna Antep'in dne kadar bir daha byle gece hcumuna cesaret edemedi. Ayn gecede dmann ehre at gurup ateinden emekli askeri kaymakam Nfi Bey'in evinden ate km ve etrafa yaylmaya balamt. Atei sn drmek zere tulumbalarla koan personel ve halk zerine de dman topular arka arkaya ate edi yor ve bize kayp verdiriyordu. Bu yangn bir ka fedainin yardmyla sndrld. Dman sabaha kar ncekinden daha iddetli hcum ettiyse de bu da nceki gibi kar taruzumuyla pskrtld. 12 A u s t o s 1920 sabah dmann geceleyin verdii kayplarn acsn ok hunharca ehir hal kndan ve ehir yaplarndan karmak istedii an lalyordu. Dman yeni getirmi olduu 15.5, 10.5, 7.5'luk toplaryla ok insafszca ehir zerine i d detli bir gurup atei at. Bu ate aralksz saat onikiye kadar devam etti. Artk bu youn ate altnda kalan ehir yle mthi bir manzara gsteriyordu ki, dnyada bun112

dan daha fazla ac ve feci bir durumu anlatmak imknszd. zelikle 15'lik obslerin yapt ykm son derece etkiliydi. Bu obslerin elli kilo arl nda att mermiler; sar, siyah, yeil, krmz, kl renkleriyle ehir sokaklarnda boucu bir koku yayyor, obsler dt yerde canl diye bir ey brakmyordu. Keza bu ar obslerin patlad yer lerde her ne varsa yerlebir oluyor, iindeki eyay havalara savuruyor, bundan oluan ta, kiremit, tula paralar yzlerce metre uzaa yamur gibi yayor, bu ekilde birok kiinin yaralanmasna sebep oluyordu. Bombardmann bu ekilde byk apl 15.5'luk obslerle yaplaca tahmin edilmediinden halkn byk, ksm bulunduklar kargir evlerin zemin kat larnda saklanmlard. Fakat ar obslerin ykm ok iddetliydi. sabet ettii krgir ufak yaplar hemen dier komu binalarla beraber yerlebir edi yor ve byk konaklarda da byk hasar meydana getiriyordu. kat kemerli binalarda bile barnlamyordu. Genellikle oluk ocuk enkaz altnda pek feci bir ekilde, vcutlar parampara olarak l yorlard. Artk beyni, kafas dalm ehitlere; kolu, baca kopmu yarallara her tarafta rastlanyor, bunlarn feryatlarndan en kat yrekler yanyordu. A c i z kadnlarn, her trl savunmadan yoksun mini mini yavrularn feryadn, gklere ykselen yardm seslerini anlatmaya gerek duymuyorum. Camiler, mescitler, hastahaneler yarallarla doldu. u bir ka satrla akladm olaylarn deh etini tarif etmek iin sayfalar lzmdr. Bu gn bile hatrlanmas tyleri rpertiyor!.. Bir ehir ki; stnde yzlerce mermi patlar, yerden lm fkrr, oluk ocuk yer altnda a susuz, kendilerine snacak yer arar. Evld, baba 113

anasnn; baba ana, evldnn; hanm kocasnn bir dakika sonra ldn grr. uraya bir obs d m evleri, duvarlar darmadan ediyor. Buraya binlerce kurun yayor, tede enkaz altnda kal m cesetler,., beride inleyen yarallar!.. Meydan muharebesi deil ki; kadn, kz, oluk ocuk korun ma ister... llerimiz evlere, yarallarmz hastahanelere tanmak ister. Bunlarla beraber dmann hcumuna kar koymak lzm. Savamal m muh talara m bakmal? te mehur Fransz medeniye ti ve iledii alaka cinayetler. nsann dayanma gc, azim ve cesareti hereye yeterliymi!.. Her trl yoklua ramen her e y yapld. Bombardmann 12 A u s t o s sabahndan tam le zamanna kadar devam etmesinden says alt m bine varan Mslman halk, bu tehlikeye kar bu bulunduklar yerlerden sokaa kamyor, kanlarsa ta ve kiremit yamuru altnda ya yaralan yor ya da ehit oluyorlard. Dar grev gerei k mak zorunda kalan personel ve subaylarn hayatlar ise her an her dakika lm tehlikesiyle kar kar yayd. Hatta o gn cepheleri solamak zere giden zdemir Bey'in bana onbelik ar toplarn mer misinden meydana gelen ta paralarndan biri g e lerek hafife yaralanmt. Bu mthi bombardman saat 12.00'de durdu. Y i n e bir kyl elinde bir be yaz bayrak cepheden grnd. Bu mektup dma nn ikinci bir ltimatomuydu. z u d u r : Ey Antep halk, dndenberi yediiniz bu mt hi dayaktan aklnz banza gelip uslanmadnz m? Daha nce sylediimiz artlarla, bugn ak ama kadar kaytsz artsz teslim olduunuz tak tirde, belki hakknzdaki artlarmz biraz yumu atrz. Aksi taktirde bombardman ve hcumlar mz eskisinden daha fazla olarak aralksz devam edecektir. Pimanlnz gstermek zere, kalenin Fransz kararghna bakan eski burcuna bir beyaz 114

teslim bayra ekin. Bu beyaz bayrak ekildikten sonra size dn geceki karlnza ceza olmak ze re bombardman daha iki saat devam edip ondan sonra teslim olmanz bizce kabul edilecektir. Bu nun iin bo yere nfus ve servetinizin yok olma sna meydan vermeyip hemen Fransz mandasna, Fransz korumasna geiniz. Bu durum s i z e saadet ve refah getirecektir. Andrea - Abadi te bu ltimatom ekil bakmndan daha i d detliyse de Andrea ksmen yelkenleri indirmi ve kasabada umulmayan bir kuvvetin varl ve kendi kuvvetlerinin verdii kayp, kensisini son derece hayaj krklna uratm ve ikinci ltimatomda artlarn baz noktalarda hafifletilecei tabirini koy maya mecburiyet duyulmutur. Dmann bu durumunu yazdklarndan anla yan zdemir ve Mutasarrf Sabri Beylerle Heyet-i Merkeziye yeleri baz kar kanlarn anlamak konusundaki srarlarna ramen bir iki gn haberleerek zaman kazanmay ve bu zaman zarfnda da siper yapmay dier taraftan da darda kalan kuvvetler hakknda bilgi edinmeyi ve bu kuvvetle rin elinde bulunan cephaneden, birka sandk olsun kasabaya sokmak zere, dmann kuatma hatla rnn bizce bilinen baz gizli yollarndan geerek dar bir ka fedai karmay, mmkn mertebe ieri cephane getirmeyi dndler. Ayn zamanda da Antep'ln bu kt durumu hakknda B.M. Meclisi nin ne gibi bir tedbir dndn anlamay ve ona gre hareket etmeyi uygun grerek Albay Abadi ve Andrea ile bir haberleme kaps atlar. Bu e k i l de yirmi drt saat kadar kasaba halkna bombardmansz bir nefes aldrmay baardlar. Bombard man korkusuyla maaralara kaan halkn evlerinden erzak vesaire almalarn da saladlar. 115

Haberlemenin eklinden kukulanan Fransz komutanlar nc ltimatomlarnda derhal kasa ba halknn teslim olmalar hakknda kale burcuna bir beyaz bayrak ekmeleri ve o ekilde artlar hakknda haberlemenin devam edebileceini ihtar ediyorlard. Bu srada Ermeniler, baz ufak tefek ateleri ayr tutulacak olursa, kendilerine verilen gvence zerine drt be gn kadar tarafszlklar n koruyabilmilerse de, ilerinde bulunup ta harp zamanlarnda milletlerinin bana bel kesilen ba z ar Tanak genlerinin snrsz taknlklar, kin ve intikam arzular, dier taraftan Fransz kuvvet lerinin Ermeni mahallelerini fiilen igal ederek, Mslman mahallelerine hkim baz kiliselerin an kulelerine yerletirdikleri Nordenfil toplan ve makinal tfeklerinin tehdidiyle 15 A u s t o s 1920 de yani dmann nc ltimatomunun gnderildii ayn gnde drdnc bir ltimatom da Ermeniler tarafndan gnderilmiti. z u d u r : Bu gn akama kadar s i z Trkler kaytsz art sz Fransz igal kuvvetlerine silahlarnz teslim etmezseniz, biz Ermeniler; bu teslim artlarn s i ze kabul ettirmek zere bu akamdan itibaren b tn kuvvetimizle atma kapsn amay kendimiz iin mecburi gryoruz... Fstkyan Ador Bu ltimatom zerine durumumuz son derece ktlemi, savunanlardan bazlarnn maneviyatlar krlmt. Bunun zerine Karatarla Cmi-i erifinde, memleketin ileri gelenlerinden, btn hkmet me murlaryla mcahit reislerinden oluan bir toplan t uygun grlerek durumun ne olduunun anlal mas kararlatrlmt. Bu byk toplantda malesef kasaba kent g e lenlerinden bazlar, artlara gre anlap silahlar 116

testim etmeyi uygun grerek, dardan bizi kur tarmak iin bulunan kuvvetin ok zayf olduunu, ehir iindeyse cephanenin bsbtn bittiini, bu artlarda savunmann imknszln, dmann ikin ci bir hcumunda silah omuzda kasabaya girebile ceini ve bu ekilde olacak bir igalde Ermeniler tarafndan bir katliam yaplmasndan phe ediiemiyeceini sebepler olarak sylediler. Buna karlk gerek Heyet-i Merkeziye yeleri nin ve gerek ar savunma taraftarlarnn fikirleri i s e : Biz bir defa kefeni boynumuza taktk, dma nn dzenliyecei lrtlar kesinlikle bizim vicdanmzdaki ak ve imanmz tatmin etmiyor. Bundan dolay biz ne ekilde silahlarmz teslim edersek edelim elimizden silahmz alacak hain dman, Trk celld olan Tanaklarn intikam penesinde rzmz ve hayatmz ortadan kaldrmaktan ekin meyecektir. O halde kurunumuz bittiyse kazma krekle savaarak ya lr kurtulur yahut sonuna kadar savunuruz. Bunun aksine hareket edenlerin bizim iimizde yeri yoktur. sterlerse imdiden defolup dmana kendilerini teslim ederler aksi taktirde hayatlarndan da korksunlar, diyerek bar dlar. Tehtit olarak heyetten bazlar silahlarn ha vaya kaldrdlar. Tazde Hakk Efendi'nin Sava isteriz s a va diye barmas byk bir etki yapm ve s a v a a karar verilmiti. O gn kar kanlardan bazlar zdemir Bey'e yle bir soru sormulard : Biz vatanmz sevenlerdeniz, vatan haini deiliz, fakat bizim ne silahmz, ne kuvvetimiz ve ne de aracmz var. Bu duruma gre dardan bir imdat ye yardma imkn yoktur. Gerek Ermeniler ve gerekse Franszlar geen gn yaptklar gibi bir 117

hcum yaparlarsa ne yapacaz? Ne le hangi kuv vetle bu kadar cepheyi tutacaz? A t e k e s dolaysyla kuvvetimizin miktarn ok iyi bilen ve iki binden fazla silaha sahip olan Er meni Tanaklarnn katil tehlikesine kar ne d nyorsunuz? Her gn yzlerce evimizi bayku yu vasna dndren ar obslerin yaptklar ykma hangi arala karlk vereceksiniz? Bu soruya karlk evet hi bir vastamz, kuv vetimiz yok; fakat azmimiz, dayankllmz ve s e batmz var. lmemek iin lmek, lmek iin de lmemek var, Antep lr fakat vatan yaar!.. nmzde iki trl hareket ekli vard. Birincisi, bir tek neferimiz, bir tek evimiz ka lncaya kadar savunarak, bu yerleri dmana ehir halinde deil, kl yn hlinde teslim etmek. kincisi : erideki btn kuvvetle bir k y a pp dipik muharebesiyle (burada dipikten kast sng yerine dipik kullann demektir, nk bir tek kiinin bile sngs yoktu.) Fransz hatlarn yarp kmak ve anl hillimizi kurtarmaktr. Evet, ben de biliyorum, cephanesizlik savunucular iin byk bir felkettir. Biz bunun iin endie etmiyo ruz, dman dmann hlinden anlamaz. zellikle drt gn nce yedii ac darbe zerine tekrar pi yadesini lme gnderemez. Daryla balant kur mak zere fedai postalar karld. Bunun zerine savunanlar Ya stikll Ya lm, kahrolsun kar kanlar diye cokunluunu dile getirdi. Bundan sonra hem Franszlara ve hem de Ermenilere ok sert red cevab verilmekle bera ber dmann beyaz bayrak ekilmesini istedii kale burcuna olduka byk ay yldz ile anl bay ramz ekilerek yeniden vatan sevgisindeki ak ve imanmz gsterilmiti. Bunu gren dman ku118

durmu... gibi derhal btn bataryalarn bu m barek hillimize dndrerek binlerce mermi savurmusa da Allah tarafndan mbarek bayramzn, dmann youn arapnel dumanlar arasnda dal galanmasna engel olamad gibi daha ok ilh bir manzara gstermesini ve btn savunanlarn gz yalar arasnda gurur dolu gslerinin kabarma sn abyk hizmet etmiti. Ermenilerin bize kar bu sefer de aldklar dmanca tavra kar o cephede krk elli kiilik bir kuvvet bulundurmaya lzum grldyse de elde mevcut silah yoktu. Bunun iin de yle bir tedbir dnld. ehir iindeki polislere daha nce verilen s i lahlarla baz ileri gelenler ve hkmet memurlar kullanmadan tadklar silahlarn, jandarma daire sinde ve asker depoda bozuk, krk kullanlama yan silahlardan elli kadar silah bulunarak savunan lara datld. Ermeni cephesine yzden fazla silah l yerletirilerek, Ermenilere derhal karlk vere bilecek bir kuvvet bulunmu oldu. Ermeniler daha ikindiden itibaren youn bir ekilde kendi cephe lerinden Trk mahallelerine kar tfek, bomba, otomatik atei amaya baladlar. 15 Austos 1920'de Heyet-1 Merkeziye'nin yar dmyla baz hkmet memurlar ve ileri gelenler elinde bulunan cephaneyi mcahitlere verilmek zere istedi. Bu kiiler zaten byle bir gn iin sakladklar cephaneleri getirip teslim ettiler. O gn akama kadar on bine yakn fiek bulundu. 15-16 A u s t o s gecesindeyse zerlerinde yedi bine yakn fiek getirmiler ve bunlar derhal m cahitlere datlarak yeniden moralleri dzelmiti. 15-16 A u s t o s gnleri tamamen 17 A u s t o s ise lene kadar ok iddetli bir ekilde dman ba taryalarnn grup ateine tutularak, binlerce ev y 119

klp, yzlerce vatan evld ya yaraland veya e hit oldu. Bu durum ok ac bir manzarayd. Bir ta raftan ar obslerin meydana getirdii ykm ve kayplardan dehete den halk ve memurlarn ai lesi btn oluk ocuklarn ehirde yaygn bulu nan, birka yz senelik rutubetli ve kokulu ta ocaklarna balk istifi gibi doldurmaya mecbur kal dlar. Bu karanlk ve havasz maaralara ynlar hlinde yerletirilen kadnlar, ocuklar, ihtiyarlar, havadan, gneten, rahat uykudan mahrum olduk lar iin bir ka gn sonra gz a r s , dijanteri, tifo gibi korkun hastalklar ba gsterdi. Hastala rn tedavi edilmesi doktor yetersizliinden imkan s z l a m t . Bir taraftan evlerindeki erzakn bom bardman dolaysyla bozulmasndan maaralara ka an ou kiide bir alk tehlikesi ba gstermi, dier taraftansa ar yarallarn says ok fazlala m, hastahane yaplan iki cami azna kadar y a ral ile dolmu, sokaklarda bir ok vatan evldnn feryad, kanlar iinde rpnmalar yrekleri para lamaktayd. Bu feci sahneler yetmiyormu gibi bir de yarallar tedavi iin gereken illar, zellikle tentrdiyot ve klorc'orm gibi en hayati tbbi e c z a lar bile kalmam ve bu ac durumda doktorlar btn yarallarn hayat tehlikesinden ikyete b a lamlard. Baz gnler oluyordu ki kloroform yok luundan operasyon yaplmas gereken ar yaral larn kol ve ayaklarn iple balayarak zavalllarn mthi ac ve strapla kol ve bacaklar kesiliyordu. Yarallarn byk ksm, tetanoz kaynakl hum ma hastal ba gsterdiinden gerekli serum da hi yoktu. Ermeni mahallesindeki Amerikan hastahanesi batabibi Mr. Buyid'den zdemir Bey bir mik tar kloroformla tetanoz serumu istemi, dman komutan tetanoz serumu verilmesine raz olmu fakat kloroforma engel olmutu. Hastalarn tedavi sine ayrlan iki cami binasna ise Kzlay iareti 120

konulamadndan her dakika yarallarn hayatlar da bombardman tehlikesiyle kar karyayd. S e bebi; Fransz komutanlar, Antep Kuva-y Milliye'sini kendilerine kar si bir ete kabul ediyor, devlerler hukuku kaidesinin bunlar hakknda uygulan mas gereksiz grlyordu. Fakat bir ka gn s o n ra kendi hastahanelerine dardaki topularmzn karlk vermesinden korkup Kzlay iaretli hastahanelerimize sayg gstereceklerini resmen bildir diler. Hastahanenin oalmas aslnda yeterli olma yan doktorlar, ok zor duruma sokuyordu. Kasaba iinde Sahabettin, brahim, Fahrettin Beyler gibi iki doktor ve bir de operatr vard. Bunlardan Mecit Bey gnde aralksz krk elli yaral zerinde ar "ameliyat yapmaya mecbur kalarak gece gn dz durmadan, istirahatsiz alyordu. Dier doktorlarsa hem yarallara hem de hastalara bakmaya bir trl yetiemiyorlard. K s a c a : Bu ikinci kuat madaki felket ve yokluklar anlatlmakla bitmez. Kasabay savunanlar bu devaml aclar iinde yine bir dakika olsun muhalifleri karsnda zayflk g s termiyerek kahramancasna dmanlarna kar ko yuyor, darrdaki gelimeleri tevekklle bekliyor lard. 17 A u s t o s sabahndan itibaren, dmann zellikle ar apl obslerinin ehir binalarn ok ar bir ekilde hasara uratmasndan etkilenerek balarnda Jandarma Tabur Komutan Binba Talat Bey olduu halde baz ileri gelenler ve halk Heyet-i Merkeziye Kararghna gelip Yahu insaf edi niz kasabann hli bir mezbahaya dnd, bu du rum dayanlmaz bir hal ald, halk isyan edecek, bu iin sonu ne olacak? Dardan ise bir mit yok, bize artk gkten mi kuvvet gelecek. Herhalde dmanla anlamaktan ve ona silahlar teslimle boyun emekten baka re dnmek cinnetten 121

baka bir ey deildir. Her eyin bir snr olduu gibi kahramanln da bir derecesi vardr. Bunun iin sizin eliniz varmyorsa biz olsun teslim bay ran ekelim, diyerek barp armaya bala dklarndan gerek Heyet-i Merkeziye ve gerekse zdemlr Bey bu insanlar azarladlar. Jandarma Ko mutan Talat Bey de gn sonra grevden el ek tirilerek dar gnderildi. Bundan sonra ikinci bir olay oldu. yle ki : Debbahne mahallesi halkndan bir ksm mu halifler dmana teslim olunmasn salamak fik riyle kalenin burlarndan birine beyaz bir bayrak ekmek zere hazrlk yaparken Heyet-i Merkeziye tarafndan haber alnmas zerine derhal buna c e saret edenlerden yirmi kii kadar tutuklanarak i d detle cezalandrld. te birbirini izleyen uursuz luklar Kolordunun durumundan o gne kadar olum lu veya olumsuz haber alnamamas savunanlar zerinde de 4<t etki yapmaya balamt. Gecele ri dar karlan feda postalarn bazlar arkala rnda drt yz kadar cephane ile gizli dere yol larndan dnyordu. Fakat bunlardan bazlar da baaramyarak dman tarafndan yaaklanyordu. Nitekim bu fedailerden on iki yandaki smail ile dokuz on yandaki Gazi Mehmet dman tarafn dan yakalandlar. Antep, dmandan ne kadar bask grrse da yanklln o kadar artyordu. Bir dereceye kadar kadnlar, ocuklar bile kahraman kesilmilerdi. Cephelere kadar su gtren, gen, ihtiyar kzlar, kadnlar; elde silah cephede tfek atan on on bir yanda ocuklar, her gn karlalan anlatmad mz kahramanlardr. Biz bu ocuklardan bir kann kahramanlk menkbesini burada anlatmay uygun grdk. Abar tlm bir kelime bile eklemeyi ben Trk ocuklu unun saf ve masum yzne kar yaplm bir ha122

karet sayarak belki de gereinden daha sde bir ekilde yazacam. Babasnn ehit olmasndan sonra Mehmet A l i , dorudan doruya A r s l a n Bey'e mracaatla, vatan savunmas iin gnll olarak kendisinin kabul edilmesini, silah verilmesini, cepheye gnderilme sini ister. ocuun ifadesindeki azim ve cesaret dikkati eker, A r s l a n Bey ona, Yavrum sen daha kksn, savan ne olduunu geri s i z de bizim kadar rendiniz. Fakat bilirsin ki savata insan lr. S i z byyn biz savaalm, sizi kurtaralm sonra sra s i z e gelir, diyecek olur. Mehmet A l i azimle, Evet s a v a a girenlerin bir ounun ld n babamn ehitliinden anladm. Kksem de silah atabilirim. Deneyin. Ben de vaatnn kurtulma s iin hizmet edebilirim. Bir de babamn ruhu in tikamm al diye baryor cevabn verir. A r s l a n Bey ocua silah verir. Silahn ok kymetli oldu unu syler. Mehmet A l i elindeki silahla babasnn intikam n ald. Merhum kahraman ahin Bey'in olu Hayri de Mehmet Ali'nin bir eiydi. Fakat ehit smail ile Gazi Mehmet'in menkbesi Trk ocukluunun ere fini artracak eylerin banda yazlmaya deerdir. smail, Mehmet Gazi, Hayri, Mehmet A l i ; ufak tefek vcutlu, on bir nikl yalarnda elimsiz g i bi grnyorlard. Fakat ne azim ve sebat sahibi olduklarn hareketleriyle ispat ettiler. Kahraman lk duygusunun bu yataki ocuklarda bu kadar g l bir ekilde comas hayret vericidir. smail, Mehmet Ali ve arkadalar istisna deildir. A n a doluyu gezerken her kyde, her ehirde grd nz aya yaln ba kabak, ht dediinizde k a an emsallerden biridir, burada zikrettiimiz bu drt ocuk da normal hayatta onlara benzerdi. F a 123

kat sava gibi imtihan meydanlarnda Trk ocuk larnn da smail gibi olacana emin olmaldr. Ey Trk o c u u l . . . Seni Allah her trl gzel huylarla zenerek bezenerek yaratm, fakat dn yann olaylar, kemekeleri, felketleri, yaratl n d a n ycelii, zeky, kabiliyeti, kahramanl tam anlamyla gstermene asla msait olmamtr. smail, Trk ocukluu adna vnlecek biridir, i te ehit smailin ve Gazi Mehmet'in menkbesi : Antep kuatmasnn s k m olduu bir gnde Heyet-i Merkeziye, ehrin durumunu, darda bu lunan Albay Selahattin dil Bey'e yazmak gerei ni duydu. Bu arada herhalde bildirilmesi gereken baz eyler vard. Mektubun gtrlmesini s a l a mak in her trl vastaya bavuruldu. Fakat her kes cesaret edemedi. Sonunda A r s l a n Bey'in yannda bulunan kk feda kahramanlar, bu grevi yapacaklarn Arslan Bey'e bildirdiler. A r s l a n Bey balangta gerekten bu hizmeti yapmaya istekli olduklarna inanmak, sonra da bu iki kk ocuu byle tehlikeli bir greve gnder mek istemez. Fakat smail ve Mehmet srar ederler ve ken dilerinden bakasnn bu grevi yapamyacan sylerler. Kendilerine balangta teklif yaplm olsayd belki hizmetlerinin derecesi bu kadar bymezdi. Hayr! steyen onlard. Sonunda srarla rna kar konulamad. Baka bir vasta da buluna mad. Mektup, Heyet-i Merkeziye tarafndan elle rine verildi. Bu iki yavrucak silahlarn brakp, balarna kee klah giyerek bir dilenci klna girdiler, iin acillii zavalllarn geceyi beklemesine bile izin vermiyordu. Dnmeli ki bu yavrucaklar, her bir 124

kartk yerine bir t o p . g l l e s i inen, her noktasna bir kurun atlan bir cepheden gemek zorundayd lar. O srada iddetli atma da devam ediyordu. smail, Mehmet ate yamuru altnda yola k tlar. Saf saf dman iinden, tarla hendekleri, ba ktkleri arasndan geerler, fakat bu saflar ve s i perler bitip tkenecek eylerden olmad iin z a valllar dman erlerinin eline derler. Mehmet Gazi mektubu derhal bir ba kt altna gmer, dmana vermez. Franszlar c a s u s yakaladk diye bu zavalllar elden ele komutanlar Abadi'ye kadar gtrrler. Bunlarn azndan sz almak istenir. Bizim baba mz, anamz ehit oldular. Dilenmek iin ktk. e hirde yiyeceimiz yoktu. cevabndan baka bir ey duyamazlar. Sonunda komutan szlerinin doru ol duuna inanr ve tekrar ehre dnmek artyla bun lar salverirler. Zavalllar sevine sevine yola karlar. Fakat bu sefer cephedeki dman askerleri nin kasten atklar atele karlarlar. kisi de yaralanarak yere der. smail dokuz Mehmet drt yerinden yaralanr. Sabaha kadar mthi kan kay bederler. Sabahleyin tekrar yarallar topland z a man zaten kendi aralarnda vurulduu iin bunlar da bulup kendi hastahanelerlne kaldrrlar. Meh met'in hastahanede aya kesilerek hayat kurtarlr. smail de bir saat sonra ehitlik erbetini ier. Mehmet Gazi iyi olunca bizde esir olan ikiSenegalli er karlnda tekrar alnd. Bugn (kitabn yazld srada) Antep'te tek aya zerinde sekip geziyor. Zavall ocuk... Geldii zaman gz y a l a ryla Arslan Bey'e bavurarak ift gittik fakat tek geldim der ve ilk ricas silah ve cephanesini i s temek olur. Bunlar derhal verirler. te bu kk kahraman silahn aldktan sonra, bir ayayla ser e gibi sraya sraya yine cepheye kotu ve s o nuna kadar urat durdu. Bize, Franszlarn elin125

deyken geen gnlerini anlatr ve ok zaman gl drrd. Hastanede Franszlar defalarca resmini almlar, bir kere Fransz komutan Mehmet Gazi'nin ziyaretine gelmi. El iaretiyle beni a brak yorlar diye ikyet etmi. Sonra stten baka y e mek te vermi.er. Fakat kendisi iade olunursan ne yapacaksn, bize kurun atacak msn? soru suna daima: Hi pheniz olmasn!.. demi ve savamyacana sz vermemi. te bu drt o cuun durumu. Bu drt kahramandan Mehmet Ali'nin babas Ahmet, kardei Nuri, Hayri'nin babas ahin Bey; Mehmet Gazi'nin babas Kebap Sait A a , smailin de kardei ile ablas ehit olmulardr. Burada yine Antep ocuklarnn gsterdikleri cesarete rnek olmak zere unu hikye edeceim. iddetli bir atma, dehetli bir top atei altnda bir taraftan bir baka yere koarken birka ocu un bu kadar.grlt iinde bir yere toplanm o l duklarn grdm. Ellerine bir odun parasn geir miler, bir ka asker olmu, takr takr diye ba rarak ate taktidi yapyorlar ve ta toprak atyor lard. Gleceim geldi. O srada bir top gllesi c i varmza dt, derhal yere kapandm ve ocuklara da yere kapann diye bardm. Aldm cevap uy du! Efendi kalk, kalk... Bu on belik deil... Yedi buukluk!.. ocuklar ne siperlerini terketmiler ve ne de oyunlarn bozmulard. Yalnz yzlerinde yedi buukluk glleye kar yere yatacak kadar korkaklk gsteren bu adamn hline kar alayc bir tebessm vard. Antep'in Franszlar Tarafndan kinci Kuatmas zerine Dardaki Kuvvetlerin Durumu ve Kuatmann Kalkmas Franszlarn ehri kuatt tos gn lene kadar halkta 126 tarihten 17 A u s byk bir heyecan

domu, herkes bu iin sonu neye varacak diye dnyordu. Bu mitsizlik devresi leden sonra birden bire deiti. yle ki : Antep mntka komutan rfan Bey, 10/11 Austos g e c e s i Nifak Boaz'nda Andrea frkasyla bir sre arptktan sonra geri ekilmi ve gereken yerlere mracaat ederek kuvvet iste mi. Bu srada Antep'in kt durumu feda posta lar yoluyla rfan Bey'e yazlm. O zaman Antep'in kuzeyinde nce Su blgesinde bulunan kuvvetlerini derleyip toplamakla uraan rfan Bey ilk defa ola rak gvercin postasyla Antep halkna hitaben u mealde bir mektup yollam. zeti udur : Antep'in kt durumu B.M. Meclisini galeya na getirdi. Mustafa Kemal Paa btn evre vil yet ve kazalara Antep'in imdat ve yardmna ko malar konusunda emir verdi. Bundan dolay bugn k aldm bilgiye gre yarn akama kadar Ma latya, Mara, Birecik, Urfa taraflarndan S u r u bl gesindeki airetlerden meydana gelen binlerce ki ilik mill kuvvetler Antep'i kurtarmak zere gele cektir. ki gn daha sabredin. 18/19 A u s t o s g e cesi dardaki kuvvetlerle ehrin kuzey ve dou sunda bulunan Cnud ve Hac Baba srtlarna g e nel taarruz yapacaz. ehir kuvvetleri de ieriden yardm ederse kuatma kolayca yarlabilir. Gver cin postasn aldnz bildirmek zere gece yars kasabann yksek bir noktasndan arka arkaya adet havayi fiek atn. Gvercin postasnn getirdii bu sevin haberi savunanlara taze hayat verdi. Herkes gzyalar iinde Allah'a secde etti. Bu haber dier taraftan davul, zurna ve byk gsterilerle, dmann iddetli top atei arasnda kasabann her tarafna iln ediliyor, kadnlara v a rncaya kadar herkes ertesi gece yaplacak iddetli 127

ve kanl muharebeyi sabrszlkla bekliyor ve sonu cun lehimiz gelimesi iin Allah'a yalvaryordu. Dardaki kuvvetlerimiz, memleketin etrafna toplanmaya balaynca Franszlar nce Dlk T e pe'yi terkettiler. Bu srada Marallar brahimli bl gesine, Pazarcktlar ile 25'nci Alay (Fikri Bey) ve Ramazan Efendi kuvvetleri Beylerbeyi'ne, 24'nc Alay (Pehlivanzde Nuri Bey) kuvvetleriyle Arll Mehmet Ali a v u mfrezesi Rum olua gelmi lerdi. 18/19 A u s t o s 1920 gece yars kasaba kuv vetlerinin hcuma hazrlandklarn darya bildir mek zere adet iaret f i e i atld. Buna kar lk dardan Cnd ve Hac Baba gerisinden byk lde taarruz hareketleri balad. Bu taarruzu olaanst cesaret ve askeri be cerisiyle kendisini gstermi olan 25'nci Alay ko mutan Ahmet Fikri Bey dare ediyordu. Bu kuvvet nce Cnd tepelerine cebr hcum yaptktan sonra sng hcumuyla dman oradan kard. Bu srada Yldrm Taburu 4'nc Blk ba avuu Hanefi Efendiyle Rumevlikli Hac A a ve yanlarnda krk elli kiilik bir kuvvetle kuatma hattn yarp ieri girdiler. (*) Bir sre sonra ate kesildi. G e c e sabaha kadar aralklarla Ermeni Fran s z cepheleriyle piyade atei ald. 19 A u s t o s sabah, dardaki kuvvetler tekrar taarruza baladlar, ierideki kuvvetler de bunlara yardm ediyordu. (.*) Bu kahramanlardan Hanefi Efendi ile Hac Aa, bir ok savaa katlarak herkesten fazla hizmet ettiler. Daha sonra her ikisi de ar ekilde ya ralanarak aylarca tedaviden sonra iyiletiler. Yaptklar kahramanla mkfat olarak Elcezire cephesi komutan Nihat Paa Hazretleri ta rafndan gnderilen nianlar, kuatmada olaan st merasimle gslerine takld.

128

K s a c a , Debbahane cephesinde bulunan Yld rm 4'nc Blkten takm komutan Zeynelbidin Efendi, Nizipli Hanefi a v u , Karakakolu Musta fa a v u ve benzeri gibi bir ok savata hret kazanm en sekin kahramanlardan ufack bir mf reze, Hac Baba, k Surat tepelerine hcum ede rek dman oradan kardlar. Dmandan iki oto matik tfekle kullanlamyacak bir ar makinal t fei aldlar. Bu arada bir k a Senegalli Fransz a s kerini de esir olarak yakaladlar ve dmann par alanm kuvvetlerini Perili kaya siperlerine kadar kovaladlar. Bu srada Fransz kuvvetleri ehrin ku zey ve dou tarafndan perian bir ekilde karar ghlar olan Kolej'e sndlar. rfarv ve Fikri Beylerin idaresinde kuatmay yaran" kuvvetler de muzaffer olarak ehre girdiler. Bu kuvvet Antep halk tarafndan olaanst hr metle, hasret gzyalaryla karland, saygyla k a bul edildi. Antep o gn sanki dn bayram edi yordu. O gnk sevincin, cokunun derecesini tarif etmek imknszdr. Kadnlar, ocuklar ellerinde su testileri, sigara paketleriyle bu kahramanlar k a r lyor, teekkr ediyor, ikram iin ellerinden geleni yapyorlard. Ben Antep kadnlarndan ok az kahsediyorum. Zavalllar s e s s i z ve sabrla belki kocalarndan, kar delerinden fazla fedakrlk gsterdiler. En kk hizmetleri, hergn cephelere fiek, su tamakt. Bu gn de kendileri hergn yaptklar bir ii yap yorlard. o u cephede tfek atyordu. Bu kahra manlar da kurtardklar yerin kadnlarndan cesaret alarak bir kat daha gayretlerini oaltyorlard. Haf talardan beri kuatmada kalm, zntye dalm, mit kesilmi bir halkn byle anszn bir imdat kuv veti grmesinin etkisini dnmelidir!.. te Antep'in ikinci kuatmas, , aada ismi geen kiilerin kahramanl ve fedakrl sonun129

da almtr. manlardr.

(*)

Bunlar o gnn en byk kahra

kinci Kuatma Yarldktan Sonra Antep'in Durumu Antep'i kuatmadan kurtarmak zere her ta raftan Kuva-y Milliye yetimi, dman ehrin ku zey ve dou tepelerinden atmlarsa da yalnz bu nunla i bitmemiti. Dmann en byk ksm Kolej ile Gney te pelerde ve Garaf'ta bulunuyordu. Franszlar bura lar detleri zere fare gibi delik deik ederek m kemmel ynak meydana getirmilerdi. Dman k sa zamanda kendini toplad. 18 A u s t o s ' a kadar bombardman edildi. aralksz ehrin her yeri

Darda bulunan topularmz da arasna brahimli ve Erike blgelerine yerletirdikleri top larla dman kararghn bombardman ediyordu. 19 Austosta dardaki toplarmz tarafndan Antep'in gneyindeki tepelere yaplan bombard manda dman iyice kayp vermi olduundan Franszlar dardaki kuvvetleri uzaklatrmak iin (*) Kaymakam irfan Bey komutasndaki 25'nci Alay (Fikri Bey), (Ramazan Efendi) kuvvetleri, Urfa Kuva-y Milliye komutan Pehlivanzade Nu ri Beyin idaresinde Urfa - Suru blgesinden ge len Altyzden fazla mill svari kuvvetleri, Pa zarck Kaymakam Pao idaresinde bulunan Pa zarck ve blgesi halk, .yz kiilik Mara, mill kuvvetleri, Behsini ileri gelenlerinden Ha san Bey, Birecik ileri gelenlerinden Hasip Bey, Nizip ileri gelenlerinden Hac Mehmet Efendi, Hac Ahmet Efendi, Habe Efendinin komuta snda drt yz kiilik kuvvetler Suru airet reisi Mustafa Beyin svari kuvvetleridir.

130

20 Austos'ta iki koldan hareket ettiler. Bunlardan kuzeye giden kuvvet bir ka muharebe yaptktan sonra bizim kuvvetleri Mara ynne att. S a m ve civar blgelerden ok miktarda erzak tad. D o u ya giden kuvvet ise keza o civardaki kuvvetlerimizi Frat'n dousuna atarak Nizip'i igal ve ileri gelen baz kiileri esir etti. o k miktarda erzak gaspederek 28 Austos'ta Antep'e dnd. Franszlar bu kuvvetleri uzaklatrdktan sonra ynaa daha fazla nem verdiler. Suriye'den yeni personel g e tirmeye baladlar. A y n zamanda kasabann her tarafn aralksz bombardman etmekten de geri durmuyorlard. Dmann durumu bu ekildeyken biz de, Ma ra Nizip yollarnn almasndan yararlanarak, A n tep'in durumunu, feryadn gereken yerlere, duyur mak, ehrin ileri gelenlerinden bazlarn (*) birer grevle dar karmak, ierideki kuvvetleri olduk a dzgn bir e k l e sokmak gibi nlemler aldk. yle ki : 1 Mill mas, 2 Tahkimata lamlatrlmas, 3 Btn rulmas, 4 Askeri iae 5 Mlk genel 6 Mcahitler lthanesi, (*) Bunlarn grevleri! ehir iindeki erzak, yardm toplamak. Kaaklar tahkimat yapacak amele bulmakt. eyh Mustafa Efendi'nin ok byk rlmtr. mcahitlere yakalamak, Bu konuda hizmeti g komisyonu kurulmas, iae heyeti kurulmas, iin elbise ve ayakkab ima cepheleri telefon hattyla Heyet'i ku Merkeziye'ye balayarak bir de telefon birlii son derece nem verip sa kuvvetlerin asker bir ekle sokul

131

7 Dardan gelecek bir nakliye kolu kurulmas, 8 Yldrm Taburu nelle tamamlanmas.

erzak

tamak

zere

eksikliinin

kyl

perso

9 erideki btn kuvvetlerin buru'ndan yedirilip iirilmesi,

Yldrm

Ta-

10 Darda kalan dzenli Antep Taburu nun ieri alnp mevcudun yze karlmas, 11 25'nci Alay'dan Kartal Bey'in 120 kiilik kuvvetinin ieri alnmas. 1 2 , S i v a s tarafndan Mara'a getirilen silah lardan bir ka yz tanesinin Antep'e getirilerek mcahitlere datlmas, 13 Maho Paa'nn kardei Kurt Ali Bey, B u r d u Terzi Ahmet avu, Zlfikrl Ali Osman Olu Mehmet A l i , Karaylanolu Memik Aa'lar g i bi kahramanlarn komutasndaki kuvvetlerin mnt ka komutanlar emrine verilerek ehir iindeki kuv vetin iki bine karlmas vesaire... gibi tedbirler alnm, ve bundan baka da Heyet-i Merkeziye yeleriyle blge bakanlarndan bazlar tehizat imalathanesi, iae heyeti, erzak yardm toplanma s vesaire gibi baz heyetlere nezaret ederek, yol suzlua meydan verilmemesine gayret etmiler, en sakin zamanda bile kesinlikle grlmemi dzenli bir idare kurarak sonuna kadar dayanmlardr. Darya karlan memurlardan grevini kt ye kullanan ve istirahata ekilenler olduu gibi, alt m yetmi yalarnda, yrmeye gc olmayan ve ata binince on be yandaki delikanl gibi cesaret gsteren, vatann selmeti iin da balarnda e kiya ve kaak takibi gibi nemli grevleri hakkyla yerine getiren muhterem Day Bey (Day Ahmet A a ) gibi kiiler de yok deildi. 132

Day Ahmet A a , gayet cesur, vatansever, mi safir perver, vicdan sahibi bir kiiydi. Bu kii vak tiyle Halep Genel Meclisi yeliinde bulunup hiz metler etmi ve herkesin sevgisini kazanmtr. Daha sonra Antep Maarif mdrlne tayin edilerek ok hizmetler yapt. Yuna ismindeki ift likte kendi yardm kesesinden sarfettii parayla, kasaba okullarnn hepsinden gzel bir okul yaptr d. Oraya kymetli retmenler gndererek kyl ocuklarnn talim ve terbiyesi konusunda gerek ten byk fedakrlklar gsterdi. te bu demir yrekli muhterem ihtiyar Antep savana fiilen silahyla katlarak, emsallerine r nek olmak zere silahn ve sra fiekliini g e c e gndz., belinden indirmedi. Kendisine bu ar yk niin tayorsun? denildii zaman: Genler gr sn de gayretlensin diye tayorum cevabn v e rirdi. Antep'in Franszlar tarafndan ikinci kuatmas srasnda Debbahne cephesine altnc mntka komutanlna tayin edildi. Gece gndz cepheleri dolaarak tahkimat yaplmas iin gerekli yzlerce ameleyi evketti. Daha sonra mntka komutan Yarbay Hsn Beyin emri zerine Antep civarnda ki blgelerde kaak takibine grevlendirildi. Kylerden yakalad yzlerce asker kaa ile birok ameleyi frsat bulduka Antep'e yollad. Z a mannda darda bir tek kaak kalmayp hepsini toplad. Son zamanlarda Kolordu komutan Selahattin dil Paa Hazretleriyle birlikte Kolordunun Antep civarnda yayt btn savalara katld. Bu ihti yar hlinde kar, yamur, frtna bilmiyerek, A n tep'in d gnne kadar da balarnda alt. Antep'in dt gn gz yalarn seller gibi akta akta kolordu .ile Mara'a gitti ve orada yine memleket hesabna a l t . 133

Beinci Frkann Antep Cephesine Gelii kinci Ordu Komutan Nihat Paa Hazretleri tarafndan gnderilen Beinci Frka, Yarbay Kenan Bey komutasnda Antep cephesine geldii zaman zdemir Bey'le Kilis Kaymakam Cemal Bey ve Heyet-i Merkeziye yelerinden Kahramanzde Hac Mehmet Efendi, bu kiiyi ziyaret etmek ve mem leketin durumunu anlatmak zere Balkaya srtlar na kadar gitmilerdi. Kenan Bey, o gn Antep'ten Akakoyunlu'ya hareket eden dman kuvvetleriyle saatlerce ar pm ve nayder toplarndan biri de sakatlanm ve kendileri de yamur gibi yaan dman topu larnn arapnelleri altnda kalmlard. Dman bir sre sonra yoluna devam etmi, Kenan Bey de bu muharebeden sonra frkasnn ek siklerini gidermek iin Urfa'ya dnmtr. G Devri Dmann srekli bombardman artk dayanl maz bir hal ald. Dardaki kuvvetlerden de bir kurtulu midi beklemek botu. Kasaba iinde yer altlarnda korunan halkta her trl bulac hasta lk, alk sefalet bagsterdiinden ve zenginlerin her biri birer bahane ile ailecek dar kmaya te ebbs ettiklerinden zenginlerle fakirler arasnda byk bir huzursuzluk balad. Kar fikri krkleyenlerse, Kl Ali Bey z a mannda baz sebeplerden dolay Halep'e gidip Franszlara bavuran bir takm kiilerle Ferit Paa hkmeti adna halkn moraline gizliden gizliye dar be indiren baz kimselerdi. ite iddetli bombardman altnda kvranan ve her gn yzlerce evldn, vatann selmeti uru na feda eden Antep'te o srada altm binden faz134

la savamayan Trk bulunuyor ve bunlarn yiyecek ve iecekleri ise nemli bir yekn tutuyordu. Mevsimin sonbahar olmasndan kasaba halk, herzamanki gibi dardan erzak ve hububat getir meye ve ayrca unluk, bulgurluk gibi ihtiyalarnn byk ksm ise bombardmandan yerlebir olan ev lerin enkaz altnda kalmas dolaysyla kasabada mthi bir ktlk balad. Bu durum mcahitleri ok zor bir duruma drd. zdemir, Arslan Beylerle Heyet-i Merkeziye savunmann yegne imknn kasaba halknn g ettirilmesinde gryorlar, bu konudaki kanaatlerini halka anlatmaya alyorlard. Fakat, byk ksm fakirlerden oluan savunanlarn bu konuda silahla rn brakacaklar tehdidiyle bu arzularna kavuamyorlard. Fakirler genellikle bir silah ile cephe gerisinde brakt ailesine verilen az bir yiyecek karlnda deil, memleketin selmeti urunda hayatn feda ederek geceli gndzl kurun ya murlar altnda dmann gllelerine gs geren ve yurdunu savunan fakirler bu g meselesine kar kyor ve diyorlard ki: Biz fakirlerin u memlekette ne bir tek dikili aacmz ve ne de servetimiz yokken vatanmz mdafa ediyoruz, yine biz fakirler kadnl erkekli dman karsnda ka nmz aktrken bazlar rahat iindedir. Biz zeri mize rtecek battaniye bulamazken bazlar rahat yataklarnda yatmaktadr. Bu durumu bildiimiz halde yalnz kendimizi sununla avutuyoruz. Evet, biz fakirler cephelerde grev yapyorsak, onlar da hi olmazsa bizi brakp grrler de takdir ederler, diye onlar iimizde gr dke daha fazla cesaret alyoruz. Bu yzden hi kimse dar kmayacak diye itiraz ettiler. Genellikle fakir kimselerden oluan mcahit lerin dnceleri hakl olabilirdi. Ama-yalnz duygu 135

ile hareket ediyorlard. ehrin savunmas asn dan savamayanlarn dar kmas ve savunanlara yiyecek iecekkalmas lzmd. Bu srada kasaba halknn para para tan mas iin mntka kumandanl vastasyla Ankara' dan bir de gizli emir gelmiti. Bu emir dardan bir kurtulu midi olmayacan, herkesin kendi ba nn aresine bakmas, halkn kendi gbeini ken di eliyle kesmesi gerektii anlatlyordu. Bu emir tabii gizli tutuldu ve kimseye aklan mad. Yalnz savunanlarn kabul etmesi artyla s a vamayan zengin ve fakirlerin ailece dar karl mas areleri dnlyordu. Yneticiler bu mese leyi zmek iin defalarca toplant yaptlar. Sonun da mcahitleri u ekilde ikna ettiler: Evet, biz biliyoruz ki, bu memleket yalnz fakirlerin deil zenginleri daha fazla ilgilendirmek tedir. Fakat memleket iinde bugn altm binden fazla savamayan insan var. Bunlarn yalnz iki bi ni muharip, kalan ihtiyar, kadn, oluk ocuktan ibarettir. Gnler getike erzakmz bitiyor. Bom bardman dolaysyla maaralara kamaya mecbur olan halkn kalabalndan trl trl hastalk mey dana geliyor, bunlar tedavi edecek doktorumuz, verecek ilacmz olmadn pek al biliyorsunuz. Bundan baka bir top gllesiyle yerle bir olan aileler her gn grlmektedir. Bunlar dar kar larsa erzaklar bize kalr. Memlekette sadece m cahitler kalsn, fakir zengin savamayan kim olur sa olsun dar karalm. Memleketi son fieimiz kalncaya kadar savunalm. Baarl olursak ne al, olamazsak, btn kuvvetimizle bir cepheyi yarar geeriz, memleketi de ta toprak yn hlinde dmana terkederiz, denildi ve bir komisyon kurul du. 136

ehrin kuzeyindeki Debbahne mahallesi d man ateinden olduka uzakt. Akamdan sonra, komisyonca gitmesine izin verilenler vesikayla e ya ve ailesini dar karabiliyordu. k v e s i k a s fakirlere bedava, zenginlere parayla veriliyordu. Bu ekilde krkbinden fazla aile dar karak Mara, Nizip, Birecik, Rumkale, Urfa, Malatya, Harput Behisni taraflarna g ettiler. Bir ksm da Antep civarndaki kylere snd. ehrin tahminen yzde yetmibei dar k m, yalnz Antep'in demir yrekli, arslan bilekli kahramanlar ve her zaman yardma koan kaplan yrekli kadnlar kalmt. Bu g devrinden sonra da yine Antep'te iki bini cephede muharebeye katlan 20.000 nfus var d. 2 3 - 2 5 A u s t o s tarihine kadar, gece gndz, aralksz ehir zerine top ve mitralyz atei de vam ettii gibi bir ok evlrde ykld. 25 Austosta dman tarafndan uaklar v a s tasyla ehrin baz yerlerine birok fetva suretleri atld. Fakat bunlarn bizce bir kymeti yoktu. Hat ta nefret dourdu. (*) 26 Austosta nc blk komutan Hasan Efendi ki Kapl Han'a isabet eden mermilerden ehit oldu. 30 Austosta Musuliu ve narl cephelerine hcum yapldysa da yskrtld. Bundan baka dardaki topularmz Fransz karargh zerine ate ayorlard. G Srasnda Dardaki Kuvvetlerin Durumu

Bu srada 9'ncu frkann eksikleri Antep ve c i varndan salanmaya balanm ve mevcudu epey(*) Fetva u anlamdadr: Kuva-y Milliye ad altn da sizi kandran komutanlar padiaha isyan et mi bir kuvvettir. Bu savaa katlanlar ne gazi ne de ehit olamaz. Bunlar katil saylr. 137

ce artmsa da bunlar baz vatan hinlerinin tel kinlerine kaplarak silahlaryla beraber kayorlard. Bunlar harbe sevketmek konusunda Frka Komu tan Hayri, Alay Komutan Fikri Beyler ok zor du rumda kalyorlard. Bununla beraber bu kiiler A n tep civarndaki savalarn hepsine fiilen katlm ve dman defalarca malup ve perian etmiler dir. Bu srada Antep mntka komutan rfan Bey (gya aczinden dolay) alnarak Hseyin Hsn Bey tayin edildi. Dardaki ktalarn s a y s ok az olduundan Antep'i kurtarmak zere uzak ve yakn mill airet lerinden de yardm etmek mecburiyeti domutu. Bu daveti memnuniyetle kabul eden (Malatya muhterem milletvekili) ve airet kahraman Hac Bedir A a yz ksur sekin airet personeliyle Beinci Frka emrinde Antep'in imdadna komutu. Bir ok atmalara girdi. A m a o sadece hrs ve kskanlk yznden krld, incitildi. Mcahitleri, Mntka komutan Hseyin Hsn Beyin yanndaki Binba Mahmut Bey tarafndan yanl ekilde har be sevkedildi. Bunun zerine Hac Bedir A a z gn bir ekilde memleketine dnd. Dndkten sonra Antep savunanlarnn feda krlklarn ve ektikleri dayanlmaz hallerini arz ile Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerine hitaben bu gibi komutanlar i bandayken Antep iin kur tulu aresi aramak botur anlamnda bir telgraf vermitir. K gelmeden nce Antep'i kurtarmak iin her areye bavurmaktan ekinmeyen Kolordu Komu tan Selahattin dil Paa da o zaman Adana'nn s kk ve berbat durumunu dzeltmek zere yanndakilerle Adana cephesine acilen hareket etmek zorunda kalm olduundan Antep'in d durumun da Hseyin Hsn Bey hkim olmutu. 138

Samsak Tepe Hcumu ve Sonucu Kuatmann ald 18 Austos'tan 2 Eyll 1920 tarihine kadar her gece yzlerce aile devam l vesika alarak dar g ediyor, sabahlara kadar Nizip, Mara yollar karnca gibi iliyordu. Dman her halde haber alm olmal ki, akam olup her ta raf karard m ; top ve m'tralyzleri nceden tespit ettii yollardaki hedeflere eviriyor, bombardma na balyordu. K s a c a S a m s a k Tepe'de bulunan dmann makinal tfekleri bu yollara hkim ol duundan en ok bu grevi onlar yapyordu. S a m s a k Tepe'de bulunan dman kuvvetini ora dan atmak zere 2-3 Eyll 1920 g e c e s i bir Saldr dzeni alnd, bu saldrya katlmak zere semtler den "salanan yz kiilik kuvvetle, Yldrm Tabu rundan bir takm dzenli asker ayrlp, nc mn tka komutan k k e Bahri Efendi komutasna v e rildi. Yanna en sekin mcahitlerden drdnc b lk baavuu Nlzipli kahraman Hanefi a v u ile Antepli arslan yrekli Abdurrahman a v u dier ismiyle obs Abdurrahman Efendi ve ikinci blk takm komutan Dervi Efendiler verilmiti. Bu mfreze olduka iyi bir programla, dzenli bir ekilde, g e c e ezan saatle drtte hcuma ba lad. Bizim kuvvetlerden bir ksm Hayri Efendinin zeyt'nlii ynnden, dier ksm da S a m s a k Tepe'nin kuzey ve kuzey bat yn olan Narl Kule ta rafndan ilerlemesi zerine, dman tarafndan i d detli bomba ve mitralyzlerle karlk verilerek s a vunuldu. Ara sra da aydnlatma tabancas kullanl d. Bizim kuvvet cebr saldr ile dman siperle rine be metre kadar sokuldu. Dman siperlerden att. Bu srada drdnc blk baavuu Hanefi a v u hemen tel rgy keserek ieri atlar, fakat ayandan ar ekilde yaralanarak yere der. Z e y 139

tinlik tarafndan hcum eden semt personeli ace mi olup, iyi talim ve terbiye grmedikleri iin g e ce vakti balanty kaybederek dman siperlerini igal eden askerlerimiz zerine karanlkta ate aar. Bir ok kayp verdirirler. Bu hcum Hanefi a v u gibi ei bulunmaz bir mcahidin ve bir ka fedakr arkadann yaralan mas ve iki kiinin ehit olmasyla baarl olamad. Ayn gecede ikinci blk takm komutan Der v i Efendi de hcuma bile katlmadan ehir dna kt. Antep'in dne kadar bir daha dnmedi. 3-8 Eyll tarihleri arasnda dman devaml bombardmana byk apl toplaryla devam etti. Bir hcum teebbsnde bulunduysa da pskr tld. Mehmet Paa Camisinin bir taraf ykld. Bu anlatlan iddetli bombardmanlar arasnda Fransz komutan Abadi imzasyla gnderilen u mektup cepheden zel posta vastasyla tarafmza atld. Antep 9 Eyll 1920 Antep Mutasarrf Sabri Beyefendiye, 1 nce Trkiye tarafndan imzalanan bar anlamas Antep'i Fransz mandasna vermitir. H i bir Trk bunu bilmemezllkten gelemez. Gerek mes leki ve gerek askeri anlamann uygulanmasna kar kan sdir. 2 kinci olarak; bizim itaata davet eden y a zlarmz mlki ve askeri kiileri balar. 3 nc olarak; iinde bir ok masumun bulunduu ehri byk bir zntyle bombardman ediyoruz. Fakat bizimle savaan kuvvetlerin baka n zdemir, kuvvetlerinin byk ksmyla ehrin iinde bulunmaktadr. zdemir kuvvetlerinin byk bir ksmn alarak ehir dna kp, ak arazide sava kabul etsin, askerlerini kzlayn, camilerin glgesine sndrmasn. 140

4 Drdnc olarak; ehirde bir tek tfek atlmasn. Byle olmazsa bombardman kesilmez. Antep Kumandan Albay Abadi Fransz Ktalar Kumandan Albay Andrea

Fransz komutannn gnderdii bu mektup zerine Heyet-i Merkeziye topland. Sonuta veri len karar zerine zdemir Bey tarafndan u cevap yazld. 9 Eyll 1920 Antep Antep Fransz Ktalar Kumandanlna, Emir komutamdaki ktalarn; camilerin, kzlay n - g l g e s i n e snarak size kar mcadele ettii ni yazyorsunuz. o k ak bir hakikati alenen g i z lemenizi grmek istemezdim. o k vndnz Napolyon'un Msr'da muhterem ceddimle yapt mcadelelerdeki gibi soyumun rs kahramanlk duygusunu tayan ben yle bir rezillii kabul ede mem. Ayn zamanda mill erefi urunda ekinme den hayatn feda eden Antepliler yle bir durumu kabul edecek kadar adi deildir. ite arslanlar gibi ahidi olduunuz, yurdunun yzak olan mill kuvvetlerimiz, canlarn ortaya ko yarak memleketin btn cephelerinde s i z e kar s a vunma yapmaktadrlar. Arzu etmezdim ki; bugn medeniyetin beii (!) olarak bilinen Franszlar dnyada hi bir milletin tarihinde grlmedik e kilde bir soykrmn uygulaycs olsunlar. Dnden beri ar toplarla bir ok camileri ve ayn zamanda verdiiniz eitli gvencelere ramen Kzlay iaretli hastahanemizin her tarafn bom bardman ettiniz. Zanedersem Kzlha bayra a s p ta altnda bataryalar kurup ate etmiyoruz. Belki yarallarn tedavisinde kullanyoruz. Bu durumdaki teessflerinize hayret ediyorum. 141

Msadenizle urasn arzedeceim. Eer s i z ehre biraz hogr ile baksaydnz en masum ve gnahsz bir ehri ykp bir ok z a vallnn kanm aktmazdnz. ehrin tarafsz blge de braklmasn, sava blgesi dnda braklp, her iki kuvvetin davasn darda halletmesini Amerikal Doktor Mr. Buyid kanalyla s i z e teklif eden bendim. Madem ki kabul ediyorsunuz,, pekl, yirminci asrn tarihine bir utan sayfas ve alaklk yazdr mamak iin sizin bu kabulnz uygulamak zere her trl konumaya hazrm ve cevabnz bekliyo rum. zdemir Fransz komutan bu cevab aldktan sonra bir daha cevap yazmad gibi topu ateine daha fazla nem vererek 23 Eyll 1920 tarihine kadar aralksz ehrin her tarafn bombardman etti. 23 Eyll 1920'de slm mahallelerinden yk m incelemek zere Amerikallardan meydana g e len bir heyetin Trk blgesine g e e c e i ve bunlara kesinlikle silah kullanlmamas bizim cephelere bil dirilmiti. Bir sre sonra her iki taraftan ate ke sildi. Sonra bir Amerikal ile Ermeni papazlardan Nersis bizim tarafa getiler. C e p h e komutan z demir beyle birlikte bombardmandan yklan birok yeri ve camileri dolatlar. Bu iki kii tarafmzda bulunduu srece ehre kar Franszlar tarafndan top tfek atlmad. Bu heyet daha sonra cepheye geri gnderildi. (Franszlar bizim camilerimize a s ker doldurduumuzu idda ederek buralar bombar dman ediyorlard. Biz bundan ikyet edince bu iki kiiyi bize gnderdiler. Onlar da buralara kesinlik le asker yerletirilmediini grdler. A m a dman yine de onlarn dnnden sonra camileri bomba layp ykmay devam etti). 142

Bir sre sonra yine top bombardman balad. 18 Eyll 1920'den itibaren topu atei gittike iddetini artryor, gece gndz aralksz ate de vam ediyor, gnahsz, masum, zavall kadnlar, k k ocuklar ehit olup yaralanyordu. Vatann na musunu korumak iin arslanlar gibi arpan kah ramanlarn says gnden gne azalmaya balad. nk insafszca yaplan bu bombardmann vakti saati yoktu. Aralksz g e c e gndz devam ediyor du. Bir yere isabet ederse mutlaka kayp verdiri yordu. Hastahaneler, camiler yarallarla doldu. Yara llarn bir oundan kimsenin haberi olmuyor, ou kendi evinde kocakar Malaryla tedavi ediliyordu. K i m s e maaralardan dar kamyordu. Kimin l d bile anlalamyor, kayplar hakknda bilgi edinllemiyordu. Burada gece gndz devam eden, yorgunluk nedir bilmeden, yzlerindeki tebessm hi eksilt meyen salk ekibini anmadan geemeyiz. Bunlar: Batabib ehabettin Bey, Doktor Fahrettin Bey, Doktor Mcahit Bey, Eczac Nuri Bey, Doktor bra him Bey'dir. Hastabakc hemireler de yarallara bir ana gibi baktlar. 19-20 Eyll'de geep gnler devaml bombar dmanla geti. Dman bir ok evi daha ykt. Bu srada dman narl gedii ynnde bir yry yapmak istediyse de ete reislerinden Boyunolu Memlk A a tarafndan evrildi. Dman ynn e virerek S a m , Kve blgelerini basp, evleri ykp, eya ve hayvanlar gaspetti. Franszlarla birlikte yamaclk yapan yerli A n tep Ermenileri kyllerin sandklarn krp kz ve kadnlara mahsus elbise ve eyalar yama etmi lerdir. 143

Bu Ermeniler cephelerden bize yle batr yorlard. Ulan Mehmetikler, kzlarnzn eyizini getirdik, buraya gnderin gelin edelim. Daha ba ka edepsizce ne lflar \ sylyorlard. Ermenilerin yapt rezalet pek oktur. Hatta yazlacak olursa yzlerce sayfalk bir kitap dolar. 21-23 Eyll tarihinde bombardman devam etti evler ykld, insanlar ld. A y r c a casusluk suun dan kii idam edildi. Bu arada Fransz komu tanndan bir mektup geldi. 23 Eyll 1920 Antep Antep Kuva-y Milliye Komutan zdemir Beye, K a r koymanzn gereksizlii ve yapmak zo runda olduumuz bombardmandan etkilenen gnah s z kurbanlardan dolay sizin vebal ve sorumlulu unuzu anlamamanz mmkn deildir. Birka gn nce Fransz komutanna teslim olan Polat Paa'nn yanndaki subay Osman Bey'den anladma gre Trk hkmeti Antep ehrini kendi kaderine terketmi. Trkiye ile yaplan anlamaya gre bu blge nin Fransz mandas altna verildiini ve bu anla ma artlarn yrrle koymaya Fransa'nn kararl olduunu aka anlamsnzdr. Anlamann imzalanmasndan nce atekes h kmlerine uymak istemediinizden dolay nemli askeri harekta sebep olduunuzu ve son sz bi zim syleyeceimizi ok iyi bilirsiniz. O halde i m diki hareketlerinize ne gerek var? Kendi menfaa tini anlamaktan ciz bir halk kar koymaya sevketmek nedir? Niin insanlarn kanna girmeli? nk yarn br gn herhalde bize teslim olma ya veya bir tarafa gitmeye mecbur olacaksnz. A s kerce sizden bunu istiyorum. 144

Byk devletlerin uygun gormiyeceine emin olarak nemli harektta bulunmamaya karar verdi imiz bir devrede sava talihi bir para yznze glmse bundan gururlanmayn. te o bu gn b yk eitsizlik gsteriyor. Halep, a m , Arap Trk birok personelin anlamaya yanamakla sizin du rumunuz ve kuvvetleriniz gittike zayflamaya mah kmdur. Bizimki ise gittike artacaktr. Her eye ramen sevdiimiz (!) Trk milletinin, menfaatini erefli bir ekilde kapatarak birlikte memleketin saadetine alabilmemiz iin bize gelmelerine inanmalsnz. Herkese tam bir hrriyet verileceini, kesin likle ailelere dokunulmayacan, h bir ekilde mal ve mlke iliilmeyeceim, detlere uyulaca n, hukukun korunacan size bir Fransz vadediyr. Ona niin inanmamal? leme lm saan bir direnmeyi niin devam ettirmeli? Her kimiz de meslekten yetime asker olduumuz iin s i z e u mektubu yazmaya karar verdim. mit ederim ki onu size yazmama beni sevkeden asl sebepleri anlarsnz. Onlar da ncelikle insanlk duygularm, i k n c i olarak Fransz mandasna verilmi olan hal kn hayr iindir. Antep Fransz Ktalar Komutan Albay Andrea Andrea'nn bu mektubu bize bir muhabere ka ps amaya v e s i l e olmutu. Durum ve zaman do laysyla bir sre olsun dman oyalamak ve bu frsattan yararlanarak mmkn olduu kadar da rdan erzak getirmek ve kasabadaki savamayan halk dar karmak ve hergn yklan siperleri mizi tahkim etmek dncesiyle aadaki mektup yazld. Bu mektubun: D grnte Fransz manda sna bir istek ve meyil gsterdii anlalrsa da; 145

gerek kesinlikle bunun dman

aksidir.

Aslnda fikrimiz

aldatmaktan baka birey deildir. 24 Eyll 1920 Antep

Antep Fransz Ktalar Komutan Albay Andrea Cenaplarna Muhterem Albay,

23.9.1020 tarihli mektubumuzu aldm. nsanlk duygularnzla yazdnz ve samimiyetinizi gster diiniz iin minnettarm. Samimiyetiniz bizce gzel ekilde karlanm, insanlk adna iyilik istekleri nizden memnun olunmutur. Rica ederim, sizin g i bi bir asker ciz meslektalarnn beyanlarn y lece kabul etsin. Msadenizle muhterem Albay hep u yazacaklarm yorum kabul edilmesin. Her biri bir grme konusu olacak eyler olduunu iyice dnmenizi sonuta bu aklamam s i z c e kabul edilirse, u duruma son vermenin mmkn olduu nu sylemekten eref duyarm aziz dostum. 1 Polat Paa'nn yanndaki subaylardan Te men Osman'n Trk Mill Hkmeti'niz Antep e h rinin kaderine terkettiine ait sylediklerine inan mayn. Bu yalan syleyen insanoluna teessf ede rim. nk Antep eskisinin yz misli fazla olarak Trk Hkmetine balanmtr. Bu szlerimi vata nna ihanet eden Osman gibi adamlar yalanlayamaz. Gerek ortadadr. 2 Bombardmandan dolay akan masum kanlarnn sorumluluunu bana yklyorsunuz. Ha yr bu gnah bana deil, 9 Eyll 1920 ve 63 numa ral mektupla ve Amerikan Hayr Cemiyeti mdr Mr. Buyid ile yaptm teklifi kabul etmeyen size aittir. nsafla dnn yle deil mi? ehrin evlt larnn masumluunu size daima yazdm. Devann 146

darda halledilmesi teklifini nce kabul edip son ra susmanz doru mudur? Byk gnahlarn nere lere vardn akan masum kanlarna bakp ta an lamal. S i z yarallara kloroform bile gndermiyor sunuz, demek ki bu insanlara acmyorsunuz. 3 Kendi menfaatini anlamaktan ciz bir halk s a v a a srklediimi ve bir gn ya teslim olacam veya bir tarafa kaacam yazyorsu nuz. A z i z dostum dnceniz ok yanl! Menfaati ni bilip bilmediini anlamak keski mmkn olsa da bu halkla iliki kursan anlarsn. Hr yaamak kymetini bilen bu halk savaa ben deil - seni temin ederim ki - onlar beni srklyorlar. Bunun neden' byle olduunu aadaki aklamamdan an layacaksnz. Grevin mukaddesliini bilirim. Gr me gre teslim olmak lmle birdir. Hayatn bence asla kymeti yoktur. Sizin gibi muhterem bir askerin kalbi de eminim ki benim gibi duygularla arpmaktadr. Tabi beni hogrrsnz. 4 S a v a talihinin yzmze bir para gl dn bundan sonra size dndn vnerek ve gururla yazyorsunuz. Hasret ve felket dakikalarnda bile ne aladk ve ne de gldk. Antep'ln bugn gittike kuvvet kazanan glerinizin nnde deceini yazyorsu nuz. Savan talihi bilinemez ama Antep'in d Trk milletinin azim ve kararn deitirmeyecek tir. 5 Fransz mandasnn herkese tam bir hr riyet getireceini, dine hrmet edeceini, kesinlik le ailelere dokunulmayacan, hi bir ekilde mal ve mlke dokunulmayacan, detlere uyulacan, hukukun korunacan yazyorsunuz. Milletimizi he yecana srkleyen bu nemli mesele byle kat lar zerine yazlacak kadar az eyler deildir. Mm147

kn olsa da sizinle bir sohbetle bunlar s i z e anlatabilsem. Grmemizi bozacak unsurlar bulunma mak kaydyla yalnz sen ve ben grebiliriz. Fran s z mandas bu kadar dil hrriyetler verecekse saldrmanza gerek yoktur. Mandadan maksadnz bizi yoketmek ise, ite gzel ykyor, her yeri viran, evltlarmz da imha ediyorsunuz. Getiiniz yer lerde braktnz sava izleri ve yaptklarnz or tadadr. Biz s i z e daima ok anlaml bir cmle kul landk, anlamadnz, zor ve iddetten ayrlmadnz. Milletler top, tfek, zulm ile deil tatllk ve in saniyetle balanr. Durumumuzla yaptklarnz ara snda hi bir balant yok. Malesef mandanza g e en halkla gemeyen halkn mutluluk asndan hi br fark grlmyor. te Cebel-i Lbnan, ite a m , ite Halep. Bundan baka halk herkese teslim ol mak artn getiren mektuplarnz grdklerinden beri titreyip btn varlklaryla silaha sarldlar. S a vunmann iddeti bundan ileri geldi. Bakn, halkn iinde bulunduu ruhhali u d u r : Bunlar sz deil birer gerektir. Sizin buna inanmanz askerlik e ref ve namusu adna garanti ederim. Franszlara teslim olursak; nce ocuklarmz Kuva-yi Milliye askeridir diye s a v a esiri kabul edecek. Bir oklarmz si diye tutuklayp idam edecek. Jandarma polis kuvvetlerimizi datp yer lerine Ermeni sokacak. Aydnlar yoketme yoluna gidecek, ayrca ar bir s a v a tazminat isteyecektir. Bunu bahane ede rek servet sahibi kimselerin malna el koyacak, baskyla btn servetimizin kaynaklarn kurutarak biz Trklerin son cellad ve hi bir zaman gven mediimiz Ermenileri, bizden toplad silahlarla donatacak. Bizi Tanaklarn kanl programn izle yen Ermeni maceralarnn elinde esir yaatacak, Trk memuru diye hkmet dairelerine Ermeni me148

murlar dolduracak, ksaca bizim yedi asrlk mill varlmz bir avu Ermeninln elinde yokedecek. Fransa bize yardm deil, yazd mektuptaki artlaryla esir edecek. Niin bu alaka hayat k a bul edelim. lelim, taki Fransa bizim namusuna bal bir millet olduumuzu anlayp btn teklifle rinden vazgetiini hareketleriyle gsterdii daki kaya kadar arpalm duralm... S i z e soruyorum aziz dostum bunlar yalan m? Herhalde olacak eylerdir. Teslim artlarn bildi ren mektubunuz buna delildir. Neden vatann s a vunanlar si diye tutuklanmaya, sava esiri olma y a , her trl teklifi kabul etmeye mecbur edilsin, neden?. Bunlar yapmayacanz bize nasl garanti edebilirsiniz!.. Hele Ermeni Tanaklarnn snrsz soykrmna nasl engel olacaksnz? nce onu d n sonra garanti ver. Zannederim halk, bu dn celeriyle kendi yararn bildiini ispat ediyor. S i z e bunun iin gs geriyor. Y o k s a bir tek ocuunu bile sava esiri veremez. Sulu diye cezalandra maz. Sayn Albay, biz Franszlarn her trl madd, manev insan yardmlarn reddedemeyiz. Tarihi dostluklar yok edilmemeli. Fransa Trklere kar gemite olduu gibi anlama masasnda da mad di yardmn gstermeliydi. nk bu kadar byk bir tarihe sahip ve insanlarn kesin hrriyetini v e ren bir milletin o kahraman (!) neslin evlad olan Fransa nasl oluyor da dier madur bir milletin hrriyet ve istikllini gaspetmeye tenezzl ediyor. Yazk ki, Dnya Harbinde gcyle kendine hayran brakan Fransa bugn s i y a s e t dnyasnda ngilte re'nin elinde bir oyuncak ve slm lemini ldr mek iin bir let oluyor. slm leminin gznden dp akln bana toplayan talya kadar politik bir varlk gsteremiyor. 149

Sayn Albay biz Franszlarn madd manev ve insan yardmlarn reddedemeyiz. Fakat bu yardm gsterdiiniz manda eklinde olamaz. Ne fayda her cevabnz devaml onbelikle bombardman, hcum. Bundan baka yaptnz ve anlamak istediiniz bir ey yokki... Rica ederim artk bu gerei anlay nz. Bombardmann banda, mallarnn yok olma sndan rken yzde belik halk kitlesi mandaya doru bir eilim gsterirken, imdi evinin ykld n grnce neden korksun. Dncesi savunmadan baka bir e y mi olur? Ykma devam etmek s a vunma fikrini oaltmaktan baka bir ie yaram yor. Halkn bata yazdm ok hakl dncesini topunuzun banda bir kere daha dnp hakl olup olmadmz taktir ediniz. Eer Antep'e a c yor, bu faciann yaratcs olmak istemiyorsanz, bu ac olay sndrmek ok kolaydr. O da insani h i s lerle yaplacak konumalarla mmkndr. Fakat yal nz sizinle grmek isterim, tercmana gerek yok, biz birbirimize derdimizi anlatabiliriz. Bu facialar durdurabilirsek belki tarihte bir yer kazanacak ka dar insanla hizmet etmi oluruz. Suriye ve baz Trk blgelerinde size teslim olanlara aldanmayn, iki seneden beri oradaki tekiltn dzenleyicisi bendim. Benim dnceme gre teslim olduunu zannettiiniz o Suriye'nin yarn br gn aleyhini ze yapaca harekt grdnzde hayrete de ceksiniz. Btn bildirdiklerim ciddi ve gerektir. Sayglar. ehir Cepheleri Komutan zdemir Bizim buraya ekleyecek bir eyimiz yok. Fakat benim kafamda cevap bulamadm baz sorular var. Biz burada vatanmzdayz, ey Franszlar sizin burada iiniz ne? Biz vatanmz savunup, koruyo ruz; sizi bu savaa yollayan his ve dnce nedir? Biz vatanmz iin lyoruz, sizin bizi ldrmeniz 150

neden? Kendimizi kendi rakmak istiyoruz, bizim oluyorsunuz?

talih ve hrriyetimize b bamza neden musallat

Bu tleri bize veren Fransz komutan a c a ba gerekten bizim burada iimiz ne? bizimki bi ze yeter; onlar da kendi memleketlerinde kalsn dese, hrstan, byklenmekten kurtulsa daha insan hareket etmi olmaz m? 25 Eyll 1920'ye kadar geen gnlerde dman aralksz ehri bombardman ederek yine birok evi ykt. Geceli gndzl bombardman kesmiyor, herhalde her dakika teslim artlarn tayan mek tubu bekliyordu. Fakat yazk ki bunda ok aldanyordu. nk herkesin kula top tfek s e s i n e a l m" bunlar hep sinek vzlts gibi geliyordu. Halk ne olursa olsun dman ehre sokmamaya yemin etmitir. 25 Eyll 1920'de tekrar Franszlardan bir mek tup daha geldi. te aynen aaya alyoruz. 25 Eyll 1920 Arrtep Antep Kuva -y Milliye Komutan Albay zdemir Beye Aziz meslektam,

Mektubunuzda bildirdiiniz duygularnzdan do lay size teekkr ederim. Fransz mandasnn Trk halkn bomak demek olmayp, aksine memleketin ve insanlarn refah iin onunla beraber almak demek olduunu tekrar size bildiririm. Bundan do lay korkmaya ve kuruntuya gerek yoktur. Trkiye Franszlara ve tilf Devletlerine kar savamam olsayd snrlarn koruyacakt. Franszlarn Trklere arka kmasn istiyorsunuz; Fransa elinden gelen her eyi yapt. Bugn Sultan stanbul'da kalmsa, 151

bu ancak Fransa sayesindedir. Trkiye yenildi, bun dan dolay anlama artlarna uymaya mecburdur. S i z 1914 senesindeki yneticilerin hata ve g nahn ekiyorsunuz. Her milletin kendi tarihinde hem galibiyetleri hem yenilgileri vardr. Yenilenle rin galiplerden sayg beklemeye hakk vardr. Fran sa'nn bu saygy daima gsterdiini tereddtsz syleyebilirim. O halde mektubunuzda Fransz man dasnn alaca ekli neden bu kadar siyah bir tab lo hlinde resmediyorsunuz! Cezayir'deki, Tunus' taki, Fas'taki yaptklarmz gelecek iin bir gster ge olamaz m? imdiye kadar bu memleketlerde hi dine, ailelere, emlke, mill kurumlara dokun duk mu? A k s i n e bu memleketlere hrriyeti, refah (ne hrriyet ne refah ama) getiren biz deil mi yiz? Ben de sizin gibi ilerin halledilmesi iin bir grmeyi arzu ediyorum. Grme yeri olarak n giliz Yetimhanesini size teklif ediyorum. Orada hem mnasebetsizliklerden hem de halkn gznden uzak olmu oluruz. Grmenin devam ettii srece atma du racaktr. O halde gelmek istediiniz taktirde yarn 26 Eyll 1920 Fransz saatiyle saat 14.00'te ngiliz Yetimhanesine gelin. Sayglar. Fransz Ktalar Kumandan Albay Andrea Bu mektup zerine be saat atekes oldu. Bu artlar zdemir Bey kabul etmi ve geleceini de bildirmiti. Fakat bundan haberi olan Merkez K o mutan Arslan Bey ile halktan bir ksm toplanp belki bir hile ile seni isteyip idam edeceklerdir diye onu brakmadlar. Bunun iin zdemir Bey 26 Eyll 1920'de Andrea ile gremedi. Onun gelmiyeceini anlayan dman leden sonra tekrar top ateine devam etti. zdemir Bey Fransz kuman152

danna gelemedii iin bir zr mektubu gnderdi. Bu mektupta; kendisinin gitmek zere ata bindii srada halkn kendisini atn nne atarak bizi i ne yle git dediklerini, (nk daha nce Gene ral Gered ve Albay Fili Sent Mari'nin burada yap tklarndan sonra halkn Franszlara gveni kalma mtr.) ve kendisini gndermediklerini syledi. Ay rca Mara'ta, K i l i s ve skenderun'da byle gr meye gidenlerin tevkif edilmesinin bu dncede srar etmelerine sebep olduunu bildirdi. Gr me yeri olarak snrda bir yerin seilmesini istedi. Fransz komutan yazd cevapta, halk z d e mir Bey'in propagandayla korkuttuunu, kendileri nin kt hi bir e y yapmadn, nceleri kendi lerinden ekinen halkn imdi onlara yanatn sylyordu. Hi bir zaman Ermenilere bir ayrcalk tanmayacan, Antep'in Trk memurlar tarafn dan ynetileceini, Trk blgesinde Trk jandarma snn Ermeni blgesinde Ermeni jandarmasnn g rev yapacan, her ikisine de Trk komutann g e tirileceini, savaanlar vazgetikleri taktirde onlar affedeceklerini, dine, aileye, ahslara, mal ve ml ke sayg gstereceklerini, kanun nnde herkesin eit olacan, esirlerin sorgudan sonra serbest b raklacan bildiriyordu. Bu haberlemeden bir sonu kmad gibi be saat aradan sonra dman bir dakika bile kay betmeden atee balad. Bir ok evi ykp yzler ce kiiyi ehit etti. Grme yaplamyaca ve ehrin byle ko numalarla teslim olmayacan anlayan dman, ncekinden daha fazla artrarak btn cepheleri aralksz ate altnda tutmaya devam etti. Camileri, evleri ve her yeri insafszca yakt, ykt. Gnlerce sren bcrbardmann bir etki yapmadn gren dman bu sefer bir takm bildirilerle halk kandr153

maya alyordu. Halk subaylara isyana tevik edip Fransz kararghna snmay tevik ediyor lard. Bunlar halkn eline geince aksine herkesin nefretini artrd. Buna en ok zlen zdemir Bey'le Heyet-i Merkeziye oldu ve bir cevap yaz dlar. 3 Ekim 1920 Antep Fransz Kuvvetleri Komutan Albay Andrea Artk siz de anladnz ki Trk azmini ne bom ba tarakas, ne top atei, ne de mitralyz vzlts kramyor. Kuvvetle elde edemediiniz ehri, mil leti aldatarak ele geirmek istiyorsunuz. Biz Franszlar nce meden bir millet olarak tanrdk. Fakat Franszlarn Antep komutan bize ispat etti ki; o yalanc bir hrettir. Biz, ehre uygulanacak olan mandann ne demek olduunu bi liriz. Sultan kabul etti diye onu meru gstermek istiyorsunuz. Evet Padiahmz yer yzndeki b tn mslmanlarn halifesi olarak iimizde mukad des bir yere sahiptir. Hakann ahsna her Trk maddi ve manevi kuvvetli bir ba ile baldr. Byk bir milletin dnce ve hareketleriyle ayn fikirde olan padiahmz, sizin kaba kuvvetiniz le sarlarak vicdansz, alaka isteklerini tatmin iin vekil sfatyla getirilmi ve biz mslman Trk lerin idam olan bar o ekilde imzalanmtr. Ama hi bir hin kuvvet bunu uygulayamyacaktr. nk adaleti altnda bir ok milleti yaatan Trk milleti, hi bir milletin korumasnda yaama ya raz olamaz. Milletin fikirlerini savunan Mustafa Kemal Pa a, Trkn an, eref ve istikllinin ortadan kald154

rlamyacam aklam, bu ekilde mcadele meydanna atlmtr. Bu yzden Mustafa Kemal askeri gibi ayr bir kuvvet tasviriniz ok glntr. te btn bir ktle oluturan bu Trklk mu kaddes halifesini ve atalarndan miras kalan bu memleketi kurtarmak iin silaha sarlmtr. nceleri fesat politikaclarnz Hristiyan Mslman vatandalarmz birbirine drd. i m di de babay, evld, akrabalar birbirine drmeye alyorsunuz. Ancak bu szlerinize hayvan sr s gibi ynettiiniz senegalli vahi kabileler ina nr ve onlar kandrabilirsiniz. Sizin hi duygusuz zannettiiniz Trkler, lm, esir alarak yaanacak ekilde yaplan anlamaya bin kere tercih ederler. "Biz Franszlarn verecei hrriyete muhta de iliz. Hrriyetimizi kendi silahmzla korumaya muktediriz. Yaptklarnzla vadettikleriniz arasnda o kadar eliki varki. Kendinizde var olduunu zan nettiiniz medeniyetle hi bir ilikisi yoktur. Papazlarn kovarak kendi dinine saygszlk gsteren mmetten, bakasnn dinine s a y g ; ve sefahet irkefine gmlen bir milletten, bakalar nn inan ve namusunu korumasn beklemek b yk saflk olur. Mal ve insan hakkn korumak ko nusundaki kabiliyet dereceniz, getiiniz yollardaki kylerde tavuk alarken ve zahirelerini hayatnz srdrmek iin gaspederken, en aydn olmas gere ken komutanlarn zevk duyduunu grdmz u sefil ve di yamaclnzla her ey ortadadr. Bizim azmimizin ne derece metin ve sarslmaz ve davamzn ne derece hakl ve yklmaz olduunu anlamyacak kadar gaflet gstererek bizi ellerimiz de beyaz bayrakla kararghnza davet edip bir ta km vaadlerde bulunuyorsunuz. Evet Trk askeri kararghnza gelecektir. F a kat ciz ve zavall olarak beyaz bayrak ap deil, 155

gsterisiyle krallarnzn bile snd anl kr mz sancamzla gelecektir... Biz mukaddes cihad yaparken, kendi ilerimiz le, ziraatimizle uraamyarak zarara urayacam z sylemek ve dnmek kadar gln bir ey ola maz. Biz bu uurda btn varlmz seve seve yokettiimiz gibi bizim iin de btn Anadolu b tn varln feda etmitir. yi biliniz ki btn Kafkasya'daki kazanc Antep'in kalknmas ve Antep Trklerinin sava da Edirne'nin, Bursa'nn, zmir'in mutluluu iindir. Trk yumruunun dehetini s i z bilirsiniz. Bu mcadelenin dnya tarihine yle bir sayfa braka can bilmelisiniz ki, bu sayfa emperyalist millet ler gibi Fransz milleti iin byk bir yz karas, Trk mcahitleri iin de iftihar, an, eref ve kah ramanlktr. ehir Cepheleri Komutan zdemtr 4 Ekim 1920'de dman byk toplarla bom bardman yapt. kiyzden fazla mermi att. Ayn gn dardaki kuvvetlerimiz de Franszlara topu atei at. Birinci narl Hcumu 5 Ekim 1920 Cuma gn Franszlar saat ondan onbire kadar tam bir saat aralksz natl cephe sini bombardman ettikten sonra nceden hazrla m olduu Ermeni ve Franszlardan oluan olduk a nemli bir birlikle narl cephesine hcum et tiler. Burada Kartal Bey bulunuyordu. Kartal Beyin bl sadece Antep'lilerden ve en sekin kahra manlardan olumutu. Bu blkteki bilgili, mukte dir idareli avularn ve onbalarn sayesinde saatlerce devam eden inat savunma zerine d man birok kayp verip kahrolup kat. 156

6 Ekim sakin geiyordu ama darda bulunan kolordunun toplarnn Fransz karargh, A z i z Yo kuu, Kurban Baba, Mardin, Leylek Deresi'ni bom balamas zerine dman Yahudi mezarlna mevzilendirdii ar toplaryla ehri saat bombala d. 7-8 Ekim'de bombardmanla geti. 8 Ekimde dmann Akakoyunlu'dan gelen bir birliine bah eler arasnda pusu kurularak ok kayp verdirildi. 9-13 Ekim tarihlerinde nemli bir e y olmadysa da dman devaml bombardman yapt. 11 Ekim'de S a m s a k Tepe zerine iddetli ate aan topular mz dman topusunu susturdu. kinci narl Taruzu - Byk Hcum ..narl cephesi zaten cephelerin en nemlisiydi. Buradan dman atei eksik olmazd. Onun iin buraya anakkaledeki mehur yere benzetile rek Arburnu ismini veriyorduk. A a d a anlatlacak hcumdan birka gn nce bu cephede bulunan Karta! Bey blyle birlikte Yldrm Taburu 4'nc blkle yer deitirdi. 4'nc blk zaten s e m e kiilerden oluuyordu. Blk yerine geince siperlerini, mazgallarn, gizlenme yerlerini gzden geirip rendi. Personeli de uy gun ekilde yerletirdi. Sanki orann bir ka gn sonra kanl bir atmaya sahne olaca iimize domutu. Bu hcum Franszlar iin bir erefsizlik, bizim iinse ebediyyen bir vn olacaktr. 16 Ekim 1920 leden sonra dman ar top larn etecizde Graf evresine yerletirerek iddetli grup ateine balad. En ileri hatta Ziraat ve Ticaret Mektebinde Lohanl brahim a v u var d. Atein merkezi buras olmakla beraber arkasn daki narl camisi de bu ateten uzak deildi. Zeynelabidin a v u bir ka neferle brahim a v u 157

a takviye gnderildiyse de top ateinden ona ula amad. brahim a v u ve arkadalarndan hi ha ber yoktu. Top mermilerinden bir de etrafa siyah zehirli gaz yaylyordu. Gz gz grmez gibiydi. Gzleri mizin nnde okul binas, Cami kyordu. Buras iine bazan insanlarn kol, bacak ve kafalarn ka tan korkun bir yknt frtnasyd. Her taraftan silahn alan gen ihtiyar cephe ye kouyor, mcahitlere yardma alyordu. Bir sre sonra okul da, cami de yerlebir oldu. C a miye ismini veren asrlk narlar da yok oldu. Hl brahim avutan haber yok, biz hl bek liyoruz. A k a m a doru dman bu top atei altn da bir canl kimse kalmamtr diye hazrlad s a l dr birliklerini harekete geirdi. Fransz kilisesin den Fransz ve Ermeni erlerinden meydana gelen bir mfreze ziraat mektebine, brahim avuun yal nz alt kiiden ibaret arkadalarna hcum etti. Biz orada ne olduunu bilmiyoruz. Fakat bu hcum b rahim avuun bulunduu yere gelince top ateinin yerini bomba, otomatik tfek atei ald. Dmann bir mfrezesi de Hamam Dam denilen yerden oku lun sol tarafndan ilerliyordu, bu da brahim a v u un zerine... a t m a balar balamaz, imdiye kadar s e s siz duran bu kahramanlar saldrganlara iddetle kar koymaya balad. Bu kadar top atei bir tek kalbi susturamam, bir yrei korkutamamt. brahim a v u ve be alt kiilik arkadalar, bir Fransz subay komutasnda okula atlayan yirmi kiilik birlikten bir teki kurtulmamak kaydyla hep sini yere serdi. Antep'in arkyan mahallesinde olup ibrahim avuun biraz gerisinde bulunan Mah158

mut Hoca'nn kulland Yldrm Yusuf (*) isimli makinal tfek te saldran dman bir taraftan ta ryordu. Dman bereket versin bunun yerini bulup topla susturamad. imdi artk top meydan, er meydan olmutu. Aramz fiek getiren su tayan kadn ve ocuklarla doluydu. Bylesine bir direnme grnce dman kestii top ateine yeniden balad. Fakat bir ka mermi kendi saldran askerlerini yokedince yeniden top lar sustu. Kayalara arpan dalgalar gibi saldrgan lar para para olarak geri dnd. Tekrar hcum etti tekrar dnd. Saldr lehimize dnmt. l lerin tfek ve cephaneleri ganimet olarak topland. Bu arada birok bomba da vard. narl saldrs dmana ok pahalya malolduu gibi dman A n tep'in dne kadar bir daha oraya yanamad. A m a gece gndz ate etmekten de vazgemedi. Bu savaa katlanlardan birou, brahim a v u ve arkadalar nakit mkafatla dllendirildi. En mo dern silah ve tehizat, azmimiz karsnda burada yenildi. 14 Ekim'den 28 Ekime kadar dman merha metsizce bombardmana devam etti. Dman bu arada baz cephelere iddetli hcumlar yaptysa da tarafmzdan pskrtld. 28 Ekim'de Akakoyunlu'dan Antep'e gelen dmann erzak ve cephane birlii ile dardaki kolordu kuvvetleri arasnda atma balad. D man ok kayp verdi. Dman uaklar yoluyla A n (*) Makinal tfek ngilizlerden ganimetti. Fiei bitti, kullanlamaz oldu. Antepli Hac Abduh Aa'nn olu Yusuf Usta tfei Trk fiei ata cak ekle soktu. Yldrm gibi iledi. Yusuf'un ismi tfee, tfein sfat da Yusuf'a verildi. Yusufun ve tfeinin ok byk yarar grld. 159

tep'te bunu renince dar iki tabur piyade, bir blk svari, bir batarya top gnderdi. iddetli ar pmalardan sonra kuvvetlerimiz ehrin kuzeyine ekildi. 31 Ekim 1920'de Fransz kuvvetleri tank korumasnda bir tabur piyade yz kadar svari ile ehri kuzey taraftan kuatarak kolordu ile olan te lefon hattmz kestiler. Dmann gayesi ehri kuatmakt. Bunu ger ekletirdi. A m a kuatmadan gz korkmu olan halk ne ekilde olursa olsun dman buradan at maya karar verdi ve bir saldr birlii kuruldu. S a n ki topumuz varm gibi ierideki eski topu patlat maya baladk. narl cephesindeki makinal tfek ile Debbahanede bulunan Hokis makinal tfei dma n ok iyi taryordu. Bu arada ikinci kolordu kuv vetleri dman arkadan sktrd. Bu ate bir iki saat devam etti. ki ate arasnda kalan korkak dman orap sk gibi telala Kolej binasna kat ve bu kuatma da bylece sona erdi. Kahraman telefoncularmz top bombardman altnda daha nce kesilen telefon hattn tamir et tiler. I Ekim'den 11 Kasm'a kadar nemli bir ey olmad. Yalnz dman top ateine devam etti. II Kasmda dmann Akakoyunlu'dan gelen kuvveti 'Antep'in be kilometre gneyinde bu lunan Nifak boaznda kolordu birlikleri ile at maya tututu. yice bir arpmadan sonra bizim kuvvetlerimiz dald ve dman btn gcyle A n tep'e yklendi ve Kolej binasna girdi. Bu kuvvet Antep'e geldikten sonra 12 K a s m ' da bombardman daha da iddetlendi. Gece gndz btn iddetiyle devam ediyor, siper ve mazgallar 160

tamamen yklyordu. Zaten bir an bo duramayan mcahitler bir taraftan savayor, bir taraftan s i per ve mazgal ina ediyordu. Bundan sonra siper ve mazgallara daha fazla nem verilerek buralarn yeniden dzgn bir ekilde yaplmasna karar veril di. Bu i ok nemli olduu iin kadnlar bile s i per kazmaya, ta tamaya yardm ettiler. Bu yeter li olmaynca dar bildirildi. 25'nci A l a y komutan Fikri Bey kylerden salad yzlerce ameleyi e h re gnderdi. 25'nci Alay komutan Ahmet Fikri Bey S i v a s ' l olup, silahla, fikirle, kahramanlk ve fedakrlkla yapt hizmetleri anlatmak mmkn deildir. A n tep milis mcadelesine ilk defa gelen asker 9'ncu Kafkas Alay adyla Fikri Bey komutasndaki asker di. Kurban Baba savan kazanan, K i l i s ve A k a koyunlu yollarnda defalarca Franszlar perian eden Karata, kiz Kuyu savalarnda merte ura an, kazanlan zaferlerde nemli rol oynayan, ikin ci kuatmay yarmaya byk hizmeti olan hep bu kiidir. Antep'in dmesinden sonra da mcadeleyi b rakmad. Franszlarla dididi durdu. Bu sayede yz elli para kyn aar vergisi kurtuldu. Fikri Bey olmasa dman hem bu kylerin vergisini alacak, hem de halkn dncelerini zehirleyecekti. Daha sonra bu kahraman Bat cephesinde de savat. 12 Kasm'da grlen gerek zerine bir Tah kimat Komutanl kurularak Yldrm Taburu y a veri olan Antep'li Temen Kmil Efendi Tahkimat komutanlna, Yldrm Birinci Blk komutan Temen S a i d Efendi de naat Blk Komutanlna getirildiler. Bu kiiler ksa zamanda geceli gn dzl alarak eskisinden gzel mevziler yaptlar. Antep'in dnden sonra buralar gezen Albay Andrea ile yanndakiler hayret iinde kalmlard. 161

Bu gzel siper ve koruganlar sayesinde halk binlerce askere sahip gl dmana kar tfekle kar koydu. Bombardman balaynca nbetiler hari herkes bu koruganlara snyor, bombard man bitince yeniden yerlerini alyorlard. Bunun iin son zamanda dmann yapt bombardman yalnz evlerimizi ykmaktan baka ie yaramad. 16 Kasm'da Binba Gots komutasnda A k a koyunlu'dan Antep'e gelen bir dman kuvveti kizkuyu'da dardaki kuvvetlerimiz tarafndan durdu rulmu ancak atmadan sonra kuvvetlerimiz ye niden geri ekilmitir. Bu kuvvetler de 17 K a s m ' da Antep'e gelmiti. 17-18 K a s m gecesi Temen Antep'li Fevzi Efendi komutasnda 145 kiiden meydana gelen bir kuvvetle Cnud Tepesinde bulunan Fransz kuvvet lerini oradan karmak zere bir mfreze kuruldu. Bu birlik karanlktan yararlanarak dmann burnu na kadar sokuldu ve derhal hcum etti. iddetli ate balad. Buradaki kuvvet biraz kar koyduysa da, yaplan iddetli hcumla olduklar yeri brakp katlar. Daha sonra byk bir destek alan d manla uzun sre son fieklerine kadar atan m cahitler, dmana bir ok kayp verdirdikten sonra dzenli bir ekilde ekildiler. Antep mcahitleri yalnz savunmuyor ayn zamanda saldryordu da. Bunun iin depolardaki fiek says olduka azal mt. Mntka komutan Yarbay Hsn Bey'e defa larca yazld halde hi oral olmuyor, hatta d arda yaplan atmalar Antep mcahitlerine ha ber bile vermiyordu. Bu Hsn Bey'den adeta z a rar gryorduk. S o n saldrda olduka fazla cephane harcanma s zerine zdemir Bey, Hsn Bey'e bir mektup yazd. Bu mektupta mcahitlerin hislerine tercman 162

olarak bu mektubu yazdn syliyerek unlar ya zyordu : Aylardan beri savaan mcahitler, dardan gelecek yardm midiyle yaamaktadrlar. A k a k o yunlu yolu zerindeki atmadan, muhalif grupla rn kt konumalarna ramen, bundan etkilenmiyerek rapor beklemektedirler. Ermeniler cephelerden toplarnz esir ettik, gelin kamalarna bakn diyorlar. Cephedeki perso nelin moralini bozmaya alyorlar. gnden be ri rapor bekleniyor. Gerekleri renmek istiyoruz. Bilgi sahibi olursak personel daha bir gle sava acaktr. Ltfen gelecei deil, imdiki durum ve g e mii bildirin. Bylece mcahitler bir teselli bulsun. eride de dardan haberdar olarak ona gre ha reket edelim. Cephanemiz kalmamtr. Elimizdeki cephane cephelere deil, gerei halinde kullanmaya bile yetmez. Silahlarn yarsnn Alman olmas ve f i e inin de bulunmamas beni dndryor. Cephane, yok. Yok. Beyefendi ltfen bu durumu dikkate aln. ehir iinde yaptmz iki top mevzii d man iin iyi bir bel olmu, atei ekerek k a s a bay rahatlatmtr, diyor, ayrca zdemir Bey ka sabadaki Ermeni ve Franszlarn kulland tek un fabrikasn bombalamak ve dman rahatsz etmek iin bir da topu istiyordu. Hsn Beyin daha n ce ald ve cephelerin bo kalmasna sebep olan Hac Baba, k Surat tepelerindeki mfrezelerin de geri gnderilmesinin uygun olacan bildiriyordu. A y r c a bir ok amelenin dar katn ve amele gnderilmesini istiyordu. Gnderilen ameleler Fikri Bey tarafndan gn derilmiti. Tevik olsun diye Hsn Bey'e teekkr yazlmtr. Fakat Hsn Bey'e ne lf etki ediyordu 163

ne rica. Yazlan bu mektup ta ncekiler gibi sonu vermemi ve cevap bile alnamamtr. 19'la 23 Kasm na devam etti. arasnda dman bombardma

Burada herey aleyhimizeydi. Erzak daha ba langta yokluunu duyurmaya balamt. Cephane hemen hemen tkenmek zereydi. Fakat biz yine yoklua da are bulduk. Ekmek yerine ' acbadem ekirdei yedik, fiei, bombay kendimiz yaptk. malathanemiz Fransz fabrikalaryla rekabet etti. Ta toprak ynlar tanklara kar koydu. Trk y rei Fransz hrsna bu aresizlik iinde stnlk salad. Sonunda Antep'i verdik, fakat Trk korkusunu da kalplerine yerletirdik. Alkla aldlar elleriyle teslim ettiler. Fakat bir sz daha var, bu gn Antep kurtuldu. Anladm ki emeklerimiz boa gitmedi. Kurtaran b tn Trk ktlesiydi. Biz Antep'i savunurken yalnz kendimize deil bu genel varla hizmet ediyormuuz. O kurtulunca biz de kurtulduk. Kars'ta bir ta, Meri sahilinde bir avu kum, Antep'in stnde kan dktmz topraktan farkl deilmi. Oray kurtaranlar da bize yardm ediyor mu. Trk'n byk z sa olduka millete lm yokmu. Anep yalnz kendini deil, Trk namusu nu, Trk vakarn savundu ve Trklk te Antep'i kurtard. General Gubo Frkasnn Gelii

Adana blgesinden harekt yapan General G u bo (Goubeanu) sekiz aydan beri devam eden A n tep kuatmasn iddetlendirmek zere 19 K a s m da Kilis'ten hareket etmiti. 164

Bu srada Antep civarnda bulunan 5'nci ve 9'ncu Frkalar olduka kendilerini toplyarak d man Antep'e sokmamak zere Karaburun ve kizkuyu taraflarna hareket ettiler. (Frka denilince akla tam mevcutlu frka gelmesin! Bu frkalarn mevcudu en fazla drt be yz kii olup buna kar lk Gubo Frkasnn says 7500 kiiden az deil d i ) . Burada iki kuvvet arasnda iddetli atma ol du. Her iki taraf olduka kayp verdi. Sonuta bi zim kuvvetler dmann stn kuvvetleri karsnda savaa savaa ehrin kuzeyine ekildi. Gubo Fr kas da 21 Kasm'da Antep'e geldi. Bu kuvvet Cnud, Tepesinden balayarak, Hac Baba, k Surat Tepelerinde bulunan kuvvetlerimizi iddetli topu atei altna alp beyzden fazla mermi attktan sonra, nce K u u Da'n sonra k Surat, Hac Baba srtlarn igal edip Kolordu ile balantmz salayan telefon hattn kestiler. ehri tam bir kuatmaya aldlar. ehrin etrafna iki sra siper kazarak tel rg ektiler. Dman duru munu artk iyi anlyordu. Siperleri hem ieriden hem dardan gelecek saldrlara gre yapmt. S e k i z aydan beri bombardmanla bir ey elde ede memi bu sefer her trl balanty kesen bir ku atmay hedef almt. Nitekim baarl oldu. Dmann bu sefer yapt kuatma drt taraf tan gayet sk ekildeydi. Gubo frkasyla yaplan savatan sonra 9'ncu Frka komutan Albay Hayri Bey, zdemir Bey'e hitaben 22 Kasm'da bir mek tup gndermiti. z udur:

Uzun bir sre ne bizden ne de 5'nci Frkadan yardm beklemeyin, nk kuvvetlerimizin byk ksm dalm, elimizde ok az bir mevcut kalm tr. Bununla s i z e yardm imkn yoktur. Ermenilerin katliamna meydan vermemek iin baz artlarla ka165

sabay dmana teslim etmekle size bir sorumluluk gelmez. Antep'in kaderi savunanlarn dncesine kalmtr. Ben buraya bir ey eklemeyi lzumsuz gr yorum. Bu haberin yamur gibi yaan mermiler a l tnda herkesi nasl etkiledii dnlebilir. Fakat bu uursuz haber gizli tutuldu. Bombardmana nem verilmeyerek tahkimatn yenilenmesine baland. 23 Kasm'da byk bir Fransz kuvveti S a c u r vadisinde toplanp 5'nci ve 9'ncu Frkay civardan uzaklatrd. 30 Kasm'da tekrar Antep'e dnd. (*) Fakat Frat'n dousuna geen 5'nci Frka ken dini toparlayarak 25 Kasm'da Gubo Frkasna kar lk verdi, bir ok kayp verdirdikten sonra bir de topunu tahrip etti. Antep'te bombardman daha da artmt. 23-24 Kasm'da kuatmay yarmak iin tarafmzdan bir hcum birlii kurularak Cnud Tepesindeki d manlara saldrdysa da baarl olunamad. Yamur gibi yaan top gllelerinden bu birlik kendini g lkle mevzilere att. Bu arada daryla irtibat yine posta gver cinleri ve kahraman fedai posta Burlu Mehmet a vu yapyordu. Muhasarada dar on yedi sefer yapt, son olarak ta k g e c e s i cephe komutan zdemir Bey'le Heyet-i Shhiyeden ve devlet me murlarndan bazlarn ve bir ok silahl ve silahsz halk da emin yollardan dar kard. Bundan baka Burlu Him ve arkadalar ile Antep'M posta kke Aann ve Elbistanl Hoca Efendinin hizmetleri taktire ayandr. (*) 30 Kasm'da kuvvetler, otuz tabur Piyade krk adet irili ufakl top tahmin ediliyordu.

166

Antep 27 Kasm 1920 , Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paa Hazretlerine, Son derece zgn olduum aadaki mesele leri dikkatlerinize, son gnlerini yaayan mazlum Antep'ten arzediyorum. yle ki : 1 Antep'in Cnud Tepesi'nin igalinden sonra Antep'in fedakr mcahitlerinin erzaksz, cep hanesiz kalmamalarn salamak iin mntka komu tan Hsn Bey'e yzlerce defa mracaat ettim. Cephane konusundaki feryatlarma cevap vermedi. Meseleyi kolorduya arz ve istirham ettim. Kurmay bakannn yardmyla alt sandk Alman, yirmi s a n dk Osmanl cephanesi geldi. Bu meseleyi 5'nci Frka komutan Kenan Bey'e mracaatla anlattm. Bu zatn kasaba halk iin gn derdii elli sandk cephaneyi bile bu zat bize ver medi. Tekrar tekrar istediim halde cevapsz b rakt. 2 ehirde erzak bulunmadn syliyerek hi olmazsa Rum kale ve civarndan getirtilerek ieride bir ambar kurulmasn istedim. Buna ra men Hsn Bey bilkis darda kasabaya ait erza k bile tutarak brakmad. Bugnk erzakszlk hep bundan ileri gelmektedir. 3 Antep'in bugnk keder verici hali ieri de bir topun bulunmamasndandr. Geri bin istir hamla ieri bir top gnderildiyse de kullanlamyarak geri gnderildi. Sebebi merminin snrl olmas ve asl kendi mermisi bulunmamasyd. Top Antep'ten alndktan sonra ehre bol mer mi ve dier bir topun getirilmesi iin defalarca mracaat ve rica ettim, gndermedi. Gndermi ol167

sayd mmkn deil dman ehri yakndan kuatamazd. Uzaktan yaplacak bir kuatmay da yar mak kolayd. 4 Bugn, her dakika katliamla kar karya yirmi bin ksur nfus, dul kadnlar, ocuklar, aciz ler, yetimler arasnda lm veya esirlikle sonula nacak bir ekilde savamaktaym. Son dakikaya ka dar dayanacam. 5 lrsem de kalrsamda yksek makam nzdan unu istiyorum: Aylarca mthi bombard manlar altnda inleyen bu kahraman ehrin elem verici sonundan, dmesinden mntka komutan Hsn Bey sorumludur. 6 Antep, gcnn stnde yaptklar- kahra manlktan sonra bu feci akibet ve yasl sonula karlamamalyd. Rica ederim tedbirsizlikleriyle bu sevimli bel denin dmesine sebep olan kiileri imdiden mah keme ediniz, adalet ortaya k s n , mdafasn yap tm u grevden namusumla, hakkyla altm; gece gndz dinlenmeden uratm, diditim. Bundan dolay gerek insanlk huzurunda gerek Allah huzurunda vicdanm rahattr. Yalnz sizden temenni ederim ki, bu mazlum ehrin tarihe yaz drd bir siyah sayfa arasnda buna sebep olanla rn layk olduklar ceza da yer bulsun. Bu ke derli satrlar yazmak bahtszlna urayan zdemir'den ve Antep halkndan hepinize hznl say glar. ehir Cepheleri Komutan zdemir Bu mektup fedai postalarla dardaki ktalar komutanlna gnderildi. Bundan sonra ehrin ka ytsz artsz yirmi drt saat iinde teslim olmas iin General Gubo'nun ltimatomu geldi. ,168

Bu ltimatomda Gubo, kendisinin anlamay uygulamaya memur olduunu, Antep'in etrafndaki btn Kuva-y Milliye'yi Frat'n dousuna attn, Mara'tan yardma gelen alayn yine ayn akbete uradn, ehrin daha fazla bombardman edilece ini, Fransa'ya itimat eden hi kimsenin piman ol madn, ehri yklmaktan kurtarmak istediini, buna zldn, hi bir harp tazminat istemedi ini, Fransz mandasnn tannmasn, Trk asker ve Jandarmasnn s a v a esiri olacan, istihkmlarn yklarak silahlarn teslim edilmesini, hkmete ait kasalarn Franszlara teslimini, isimleri verilecek tahrikilerin kendilerine teslim edilmesini istiyor du. .2 Aralk lene kadar cevap bekliyordu. iddetli bombardman, erzak ve cephanenin az l ve bu bombardman bizi ok zor duruma sok mutu. zdemir Bey ile Heyet-i Merkeziye Bakan Ferit Bey ve yeleri bu tehlikeli duruma are bul mak zere ileri gelen hkmet memurlar ile blge komutanlarndan oluan bir sava meclisi kuruldu. Mnakaalardan sonra dardaki ktalarn du rumu belli olasya kadar, grmelere Gubo'nun oyalanmasna karar verildi ve bir mektup yazld. ' Bu mektupta bir ok konu belirtilirken, zellik le Trk asker ve jandarmasnn silahlarn brakp s a v a esiri yaplmas ve isimleri verilecek tahrik ilerin kendilerine teslimi konusuna itiraz edildi. nk burada asker denilen kiilerin hepsinin bir ailenin ocuu olduu, tahrikilerin burada bulun mad, nk btn halkn istiyerek vatan savun masna katld, bu artlarda srar edilirse erefli bir ekilde lmn en gzel son olaca belirtildi. Bu artlarda srar edilmezse grmeler yaplarak sonu alnabilecei tarafmzdan 1 Aralk 1920'de Gubo'ya bildirildi. 169

Birka gn vakit kazanmak amacyla yazlan bu mektub zerine Gubo derhal bombardman ha fifletti. zdemir Bey'den bir grme istedi ve ikinci olarak bir mektup yazd. Bu mektupta fazla uzun yazma yapmak iste mediini, bizlerin milli hislerle davrandmza inandn, 3 Aralk 1920 saat 14.00'te Fransz ka rargahna zdemir Bey'in gitmesini, orada grme srasnda emniyette olacana askerlik erefi ze rine sz verdiini, bu arada atmann durdurulma s gerektiini yazyordu. 3 Aralkta tekrar General Gubo'ya mektup y a zld. Bu mektupta, zamann msait olmamas sebe biyle cevabn bir gn sonra verilecei bildirildi. Bu na verilen cevapta bu durum kabul ediliyor, g rmenin 4 Aralk 1920 saat 14.00'te olabilecei bildiriliyordu. zdemir Bey'in verdii cevap biraz zayf ve hatta dmanla anlamaya meyilli grlse de d man kandrmak iindi. Bir dereceye kadar baarl olundu. Bombardmann azalmasndan yararlanla rak cepheler yeniden tamir edildi. Daryla haberleildi ve halka biraz nefes aldrld. S o n defa ola rak bir mektup yazld. Bu mektupta oyalayc teklifler ve gvence i s teniyordu. Gubo ancak be gn sonra iin farkna varm olacak ki son mektuba cevap vermeye bile gerek duymadan en ar toplarla cepheleri, zellikle s a vamayan halkn oturduu Trk mahallelerini gn aralksz bombalad. Bombardmana aldr ettiimiz yoktu, bizi en ok dndren erzak ve cephane meselesiydi. Er170

zak meselesini dzene koymak iin bir ae-yi Umum Heyeti kuruldu. Bu heyetin bakan ube Reisi Binba Abdurrahman Bey, yeleri, Belediye Bakan Yardmcs Mftzde Mehmet s i m Efen di, Hamudzade Hseyin Efendi, Fazlolu Tahir Efendi, Alay Ktibi Hac Mustafa Efendi, Bakkal Ha c kir A a y d . Bu heyet, evlerden erzak toplaya rak bir iki aylk ihtiyac depolad. 28 Kasm'da Kolorduya gnderilen fedai posta lar ve gvercin postas gzel haberlerle dnd. Kolordudan gelen cevapta; ifrenizi derhal Mara telgrafhanesinden Ankara'ya gnderdik, Antep bulunduu durumla milletler tarihinde kahramanlk ve .fedakrlk asndan birincilii alacaktr; Hristiyanlk leminin slm lemine her zaman nderlik etmi Trkleri yeryznden silme arzularnn nc ln yapan Fransz ordusunun her trl aracna kar namusunu ve mill varln korumaya alan Antep'liler ve Antep ehri milletimizin gzbebei dir, millet sizin iin her trl fedakrl yapmaya azmetmitir, Antep erefle yaknda kurtulacaktr, mitsizlie dmeyin, memleketimizin her tarafn dan kuvvetler toplanmaktadr, Cenab- Hak bize yar dm edecek ve yaknda arzumuza kavuacaz, da yanmaya devam edin deniliyordu. Albay Selhattin Bey harektn duyulmamas iin fazla bilgi verme diini ve kk byk btn Antep'lilerin gzlerin den ptn bildiriyordu. Bu mektup hepimizi sevindirdi, mitsizlikten kurtard. Geri ierii vaadden ibaretse de Hsn Bey'den onu da grmemitik. 2-3 Aralk'ta zdemir Bey General Gubo'nun ltimatomuyla buna verilen cevab fedai postasyla Selhattin Adil Bey'e gnderdi. Bir miktar cephane istedi. Gvercin postasyla cevap geldi. 171

5 Aralk 1920 zdemlr Bey'e, General Bubo'nun notas ve cevab alnd. A n tep'in btn kahraman z Trk evltlarna millet adna teekkrlerimi arzederim. 5'nci Frka'nn Frat'n dousuna atlmadn ve 9'ncu Frka'nn yok olmadn Franszlar yakn da grecektir. ehrin dayanmas sresince dardaki kuvvet lerden yardm midini kesmiyerek, her ekilmeden sonra daha kuvvetli olarak yardma koacamzdan emin olmanz rica eder ve bir ka gne kadar ye niden harekta balanacan mjdelerim. Cenab- Hak, yolunda uraan bizlere yardm etsin. kinci Kolordu Komutan Albay Selahattin dil 5 Aralk'ta Franszlar, Ermeni mahallesinden talara balayarak bir sr bildiri frlattlar. Bildiri Antep halknayd. Burada; aylardan be ri kuatldnz, Urfa'dan, Mara'tan sizi kurtarmaya gelecek kuvvetler yenilip kamlardr, artk size dardan hi bir yardm gelemez; evleriniz, ailele riniz top atei altndadr, kurtulmak istiyorsanz s i lahlar brakn, Fransz kararghma gelin, gzel muamele greceksiniz, kabul etmezseniz daha fazla bombardman ve hcuma urayacaksnz, anlama Fransa ile Trkiye arasnda imzalanmtr, niin kar -kyorsunuz? S i z i kkrtan komutanlara kar kn, malnz ve cannz kurtarn denmekteydi. Kolorduya yeniden mektup gndererek bize atlan bu bildirileri ulatrdk. A y r c a yeni cephane ve dardaki durum hakknda bilgi istedik. Gelen cevapta Selahattin Adil Bey, bu bildiriden Fransz larn propaganda amacyla ehri anlama yoluyla 172

almak istediklerini, buna engel olunmasn, tahrik i diye bildirdikleri kiilerin ayet kimler olduu tahmin ediliyorsa bunlarn kurtulmas iin uygun yoldan dar karlmalarn, yeni takviye kuvvet lerin gelmekte olduunu bildiriyordu. Bu srada Genelkurmay Bakan Fevzi Paa Hazretleri tarafndan gnderilen aadaki mektup kolordu vastasyla Antep'e ulatrld. 2 Aralk 1920 Ankara zdemir Bey'e,

General Gubo'nun notasyla Antep cephesi ko mutanlndan verilen cevap incelendi. Dileri B a kanl tarafndan gerekli protesto ekilecektir. Kahraman Antep mcahitlerine Genelkurmay en derin kranlarn sunar. Bu kahraman arslanlarn destanlarna bir an ve eref sayfas ekliyecek olan cevaplar byk millet meclisine arzedilecektir. Genelkurmay Bakan Orgeneral Fevzi Yazlan C e v a p : N o : 514 Antep 1920 Ankara Genelkurmay Bakan Orgeneral Fevzi Paa Hazretlerine

Yurdunun kurtulmas, milletinin hrriyeti iin lm kk grerek dmann cehennemi ateine gs geren Antep mcahitleri hakknda gsteri len samimi ilgiden dolay btn Genelkurmay ye lerine btn mcahitlerin sayglarn ve teekkr lerini arz ederim. Dmann kuatmadaki kararll:

173

gna be adet eitli apta obsle, her gn beyzden fazla mermi atmasyla ev ve siperlerimizin her gn yklmasna ramen son fiek ve son ne fese kadar dmanla arpmaya, mukaddes ve sevgili Antep'imize dman sokmamaya kararlyz ve yemin ettik. Byk Millet Meclisimizin bizi unut mayacana ve ne ekilde olursa olsun kurtulma mz iin uraacana eminiz. Gayret, alma, s a br ve sebat bizden, baar Cenab- Hak'tandr. S a y glarmn kabuln rica ederim efendim. ehir Cepheleri Komutan zdemir 7 Aralk'ta 9'ncu Frka komutan Hayri Bey'in mektubu geldi. Bu mektupta 5'nci Frkann cepheye hareket ettiini, Kafkasya'daki Ermenilerin istekleri mizi kabul ettiklerini bildiriyordu. Bunun zerine mcahitler biraz nefes ald. Dman bildiri, yazma vesaireyle Antep'in teslim olmayacan anlaynca ehrin her tarafnda ki cami, ev, hastahane ne grdyse hepsini bom bardman etmeye devam etti. Bunun zerine B.M. Meclisine halk tarafndan mutasarrflk yoluyla mektup yazld. Bu mektupta : itilf devletlerinin milletleraras hukuk ve in sanlk kaidelerini ayak altna almaktan zevk duy duu, 9 aydr devam eden Fransz Trk mcadele sini herhalde btn insanln duyduunu, kanlarn aktn, Antep'te deil cami, ev; ba sokacak bir yap kalmadn bildirdik. Ayrca daima Trk yurdu olan Antep'te Fran szlarn hi bir hakk olmad, manda kelimesinin M sini bile kabul etmediimizi, erefli bir l mn bundan yzkere daha hayrl olduunu, insan lk tarihinin bir gn bu feci sayfalar aacan; 174

sancana, rkna, dinine, milletine, mukaddesatna ebediyyen bal olan Anteplilerin her ne olursa ol sun haksz bir karar kanmzla sileceimizi syle dik. Biz byle dnrken bir yerde de mitsizlie dyorduk. nk dardan bize bir takm vaadler gelmekte ama filiyata gememekteydi. Daha k ts her geen gn cephane ve erzakmz tamamen yok oluyordu. MALT-I HARBYE FABRKASI

Bu mitsizlik ve aresizlik iinde zdemir Bey'den daha nce konutuumuz bir konuda emir aldm. Bir imlt- Harbiye Fabrikas kuracaktm. Derhal bl takm komutan Temen Zeki Efen diye teslim ettim. Bu dnceye bir ok kii hay retle bakyor, hatta glyordu. Bunca imknszlk ve ate altnda cephane imaltn nasl yapacaktk? Dman ateinden uzak bir yer dnld. Sonunda sadece Yldrm Taburu karargahna bitiik Sabun Han yer olarak kabul edildi. Buras nisbeten s a lam, beton ve fabrika kurmaya elveriliydi. Bir gnlk emirle Yldrm Taburunda, semt personeli arasnda ne kadar sanatkr varsa toplan d. Bunlar iinde Yldrm Yusuf, Tevfik, Kara A l i , Hac ustalar vard. Cepheden ekildiime zlyordum. Ama cep hane imalt daha nemliydi. Bu konuda herkes b yk gayret sarfediyordu. Her trl vastadan mahrum olduu halde ye nilik fikri ve sanayinin hakim olduu dimalarda yer bulan bomba, fiek, kapsl imalt gerekten az zamanda gerekleti ve 10 Aralk'ta resmi a l yapld. Bu al Kolorduya bir mektupla (gvercin postas) bildirildi. Bu mektupta imalathanenin i m 175

dilik silah tamirhanesi, baruthane, bomba dkm hanesi, her trl fiek imalathanesi, kapsl imalt hanesi demirhane, marangozhane ve araba tamirha nesi blmlerinden olutuu; Lohanizde Mustafa Nurettin Efendinin gayretleriyle oluan fabrikann her trl cephane ihtiyacn karlamaya doru nemli bir adm att bildirildi. Ayrca ihtiya du yulan eczalar istendi. Bu fabrikada fieklerin kapsllerini tenekeden kendi icadmz olan makinada yapyorduk. Cafer A a , ise duvarlardaki asrlardr toplanan kfleri eritip bir takm eczalarla kartrp barut imal et miti. imdi herkes maaralardan duvarlardan kf topluyordu. Bunu gherile olarak kullanyorduk. Toplanan her torbann fiyat ocuklara aferin, byklere bir Allah raz olsundu. Yaptmz bom balara sonradan Franszlar bile hayret etmiti. Bektai Ali Baba isminde bir zat, daha nce bizim kaleden indirdiimiz, kimbilir kimlerden kal ma 42'lik dediimiz topla urap, adam etti. Bu topa kundak, tekerlek yaptk. Etraftan topladmz kompoz ismindeki yuvarlak gllelerine de dina mit doldurup Ermeni mahallesine ateledik. Glle Ermeni mahallesine dp orada patlad. Ama to pun da ne tekerlei kald ne kunda. Her seferin de tekerlek ve kundak yaparak bu topu kullandk. Franszlar daha sonra bu topu Paris'teki askeri m zeye gtrp koymular. Fabrika nfusu son zamanlarda sekizyz kiiye kadar kt. Vardiya ile gece gndz alyorlar d. Amele creti; birer avu fstkla, arpa ve a c badem ekirdeinden yaplm yirmibe dirhem ek mekti. iler genellikle ehit ocuklaryd. zdemir Bey ne kadar ehit ocuu, fakir, kimsesiz kadn lar kzlar varsa hepsini fabrikaya ald. Yiyecekleri176

ri salad. Bunlardan okuyabilecek olanlara yine fabrika iinde bir sanat okulu at. Be erkek iki kadn retmen getirerek bo zamanlarda okutup, yazdrp, yedirip iirdi. Dier zamanlar fiek yaptr d. Bu kadar gayret sarfederek mhimmat yap yorduk, ama yiyecek sknts had safhadayd ve buna are bulamyorduk. A l n dehetini arttran bir ey daha var... Kadnlar, ocuklar. Onlara ne yapmal? Kendi al n insan unutabilir, fakat yiyeceini ieceini salamaya mecbur olduumuz yavrularn bu aclar la kvrandn grmek yaraya tuz biber dkmek de mekti. Bir midimiz dardayd. Bununla ilgili y a z malar buraya almyorum. A m a anlalan bu mitte boayd. Bu arada bizi tevik eden bir telgraf, douda Tanak belasn defeden Kazm Karabekir paadan geldi. Biz de bir teekkr cevab yazdk. 16-17 Aralk 1920'de kolorduya gnderilen mektubun z e t i : Dn imalathanede Mdr Musta fa ile ikimiz kaza sonucu yandk. Trl zorluklarla halkn bir haftalk yiyecei saland. A l k artk or taya kt. A z diye etrafma toplanan yzlerce ki inin feryad beni ok zyor. Biran evvel bizi kur tarn. zdemir Bundan sonra askere gnde yz dirhem fstk ve zm vermekle yetiniliyor, dier halk ta yiyecek olarak ne bulursa birbirinden satn alyorlard. F a kirler ise alktan hergn Heyet-i Merkeziyeyi ve cephe komutanln makamlarnda rahatsz ediyor, aciz diye baryorlard. Darya Heyet-i Merke ziye tarafndan yazlan mektupta dayanma azimleri177

nin ve kararllklarnn devam ettii, parolalarnn ya istikll ya lm olduu, ama aln son saf hada bulunduu, bu hafta iinde bir yiyecek yar dm gelmezse alktan herkesin lecei bildirildi. Dardan gelen postalardan 19-20 Aralk g e cesi kolordunun saldraca renildi. Dardaki kuvvetlere yardm etmek iin mcahitler de hazr landlar. A m a her nedense taarruz yaplmad. Ertesi gn alaturka saatle ikide beklenen hcum bala d. Bizim topularmz arka taraftan k Surat ve Hac Baba cephelerini bombardman etti. Fakat d man bu kuvvet zerine binden fazla mermi yad rnca kuvvetlerimiz dald ve malesef sonu al namad. Artk dman toplarn ehre evirmi, her za man olduu gibi her yeri bombardman ediyordu. Hatta hastahaneyi bile bombardman ediyor, yara llar, yeniden yaralanyor feryatlar ortal kapl yordu. 22-23 Aralk'ta dman her taraf bombalad, evleri ykt, insanlarmz ehit etti. Ayn gn fedai postann getirdii aadaki mektup bizi gerek ten zerek alatt ve saatlerce gz ya dktrd. ok gizli ve zeldir. Kolordu Karargh 23.12.1920 zdemir Bey'e,

Antep'te kalan dman bugn btn cephelere yaylm en fazla 2000 askerle by Kolej'de Mardin binasnn gerisinde olmak zere drt top tan ibarettir. 20.12.1920 taaruzunun ilerlemesi, igal edilen dman siperlerinden personelin rkmelerinden baka bir ey deildir. Savunanlardan iki yz 178

kahraman gece dman gerisinden gelerek gerek Hac Baba'y gerek k Surat' igal etmeleri mm kndr. Dman topusu zayf olduundan hi bir teh like yoktur. Dman yeni kuvvet olmazsa bu her zaman yaplabilir. Bugnk kuvvetle dmann ku atmay uzatmas aklan ve fennen mmkn deil dir. 25-26 Aralk 1920'de Hac Baba, Dier A z a z . Kurban Baba'ya iki ynden taruz yaplacaktr. Bu zamana kadar ala dayanlabilirse ve baarl olu nursa ne al... Olmad taktirde artk bu birlikler le Antep'in kurtarlmas mmkn olamyacandan kesin karar verilmelidir. Bundan dolay imkn var sa bizim teebbs gnlerimizden evvel veya sonra savunucularla baskn yaparak siz de yolu amaya ve H a d Baba, k Surat'ta yerlemeye almanz zaruri gryorum. o k ac ve uygunsuz tekliften dolay gerekten utanyorum. Ne are ki hak ve hakikat budur. Eer dman bu sefer de yeniden kuvvet getirirse kurtulu mmkn deildir. Personele itimatszlm yznden vicdan aza. b iinde yazdm u gereklerden sonra karar s i ze brakyorum. kinci Kolordu Komutan Albay Selahattin Adil Musullu Cephesi Taaruzu 23 Aralk'ta dman kk byk btn top larn Musullu cephesine evirerek grup atei at ve ikiyzden fazla mermi atarak en ileri hatta bulu nan un fabrikas binasn ve civarndak' evleri ta mamen ykt. Fabrika ile Musullu cephesi arasndaki irtibat hendei doldu ve ileri hatta bulunan askerlerin ula m kesildi. Dman hl bombardman kesmiyor, glleler, arapneller yamur gibi yayordu. Bu s 179

rada telefonlar vastasyla dier cephelerden tak viye b'rlikleri getirildi, fakat bombardmann i d detinden kimse ileriye gidemiyordu. leri hatta ise siper adna bir ey kalmam, savunanlar ta yn lar arasnda dayanmaya devam ediyorlard. Blk komutan Mustafa Yavuz Efendi ileri hattaki mca hitlerin geri ekilmesi iin emir verdi. Personel aresiz geri ekildi. Bu srada dman topu ateini kesmi ve Ermenilerle beraber Fran szlardan bir mfrezeyi geri ekilen bir mfrezenin yerini tutmak zere ileri srmt. Kyamet gibi olan byle bir atmada be on admlk yerlerin dman tarafndan tutulmu olmas nemsiz s a y labilirken bizim ekilen personel Ermenileri grr grmez adeta tehlikeyi unutarak, gerisin geriye sanki toptan frlam tane gibi yle hcum etti ki byle bir hucmu ne emir ile ne de kumanda ile yaptrmak mmkn deildi. Terkedilen yerin Erme ni ve yabanc eline gemesi yle bir zamanda bile mcahitlerin kalbini titretmi ve lm unuttur mutu. Hatta tfek atmaya bile gerek duymadan sng hcumu ile braktklar yerleri tuttular. Top ateinin korumasnda kabaday kesilen Atv'ik (*} ocuklar neye uradklarn bilmeden kuy ruklarna bakarak katlar. kinci Kolordunun Harekt Aylardan beri bizi kurtarmaya sz veren kolor dunun nihayet 28 Aralk'ta taarruzu balad. nem li bir harekt yapld, dman topusu susmaya mecbur edildi. Bir cephanelikleri tututu. A m a in san yetersizliinden geni cephede piyade taaruzu yaplamad ve hcum sonusuz kald. Dman se bundan sonra geceli gndzl bombardmana de vam etti. (*) 180 Ermeni kz.

Daha sonra herkes kendine ait yiyecei son derece iktisatl kullansa da sonunda kalan ok az miktar da yiyip bitirmiti. 1 Ocak 1921'den itibaren dehetli alk ve s e falet balad. Evlerdeki erzak son damlasna, son tanesine kadar topland. Bir gnde yenilen yiyecek le bir kedi bile doymazd. ehirde bir aratrma yaplarak kolorduya mektup yazld. Mektupta ehirdeki at, eek ve her trl yiyecek ok idareli kullanmak artyla on be bin nfusa ancak on be gn yetecei ondan s o n ra hi bir yiyecein kalmyaca saldrnn bir haf ta iinde yaplmas gerektii bildirildi. Gelen cevapta ellerinden bir ey gelmediini, dman gafil avlamken bile geen taarruzda bir sonu alnamadn, ellerindeki personelin nicelik ve nitelik asndan yetersiz olduunu, bize erzak gndermeye alacaklarn, Antep civarndan ayrl mayacaklarn ve son kararn yine bize ait olaca n bildiriyorlard. 10 Ocak'tan itibaren askerin ekmeine acba dem ve zerdali ekirdei katlmaya baland. Bu s u retle bir ka gn daha dayanlaca mit ediliyor du. A m a bir zaman sonra bundan zehirlenmeler balad ve krk elli kii vefat etti. Bundan sonra bu ekmein yedirilmemesi iin batabip rapor ver di. Baka yiyecek olmadndan yine de herkes bu nu yiylyordu. Bazlar lyorsa da bazlarna da do kunmuyordu. A m a bu da bitti. Son k hareketine kadar artk personele yz gram fstk yz gram zm vermeye baladk. Kolorduya yeniden mektup yazdk. Onlardan gelen cevapta kolordunun nce, dmann A k a k o yunludan gelen kuvvetleriyle arpaca sonra C nud ve S a m s a k Tepelerine saldraca bildiriliyordu. Bu arada 16-19 Ocak 1921 tarihlerinde bir ka ta ne dman ua ehir stnde uup bomba att. 181

kinci

Kolordunun Son ve Kesin Harekt kizkuyu Meydan Muharebesi

Karta taarruzunun baarszlkla sonulanma s zerine kolorduca yle bir ey dnlmt. Antep'te bulunan Fransz Kuvvetlerinin erzak ve cephanesini salamak zere Akakoyunlu'ya gidip gelen seyyar kuvvetlerini yolda yokedip, Antep'e tekrar taaruz edilmesi. 16 Ocak'ta 5'nci ve 9'ncu Frkalar Antep'in gneyine hareket ederek 5'nci Frka Tilbaar kalesi gerisine, 9'ncu Frka kizkuyunun batsndaki srtlara, Sivas'tan gelen atl piyade taburu da Bedel ynne yerleerek mevziye gir diler. Dman kizkuyu civarna yaklancaya kadar, ileride bizim kuvvetlerin olduunu haber alamaz. Fransz kuvvetleri kizkuyu ile Kinie arasna gelir gelmez her taraftan iddetli topu, piyade atei balar, dman, neye uradn arr ve bir ks m kizkuyu kyne snr. Darda kalanlar imha olmu denilecek kadar periah olarak ikiyzden fazla yaral ve l verirler. Dmann btn er zak ve cephanesi alnr; arlk, araba ve hayvanla rnn bir ksm yok edilerek bir ksm kullanlmak zere el konup ve blgenin etraf da sarlr. Sonuta Fransz kuvvetleri sndklar kizku yu kynn ta binalarndan yararlanarak biraz ken dini toplar. Bizim kuvvetler de akamn yaklamas ve tehizatn eksiklii dolaysyla yamur ve amur da slanmalar yznden geceleyin dalr. kiz kuyuda mahsur kalan Fransz kl art da ertesi gn Antep'ten gelen yardm kuvvetiyle kurtarlr. Bu savata dmana son olarak nemli bir dar be vurulduunu ve dmann ok kayp verdiini sonradan rendik. 182

30 O c a k 1921'de dman dehetli bir topu ateinden sonra artk orada insan kalmamtr diye tanklar, mitralyzler desteinde yeniden taarruza kalkt. iddetli arpmalarda dman ok kayp verdi sonuta tanklarnda saf d edilmesi zerine ekilmek zorunda kald. Bir daha da hcuma kalk mad. Sonucu her gn yzlerce top mermisi atma ya brakt. 31 Ocak'tan sonra alk son dereceye ulatf Eldeki fstk ve zm de bitti. At ve eek eti yen meye balad. Kolordunun bizi kurtaramyaca her kesin iyice kafasna yerleti. Ne olursa olsun son bir fedakrlk yapp kuatma hattn yarmak iin karar verildi. Eer bu taarruzda baarl olunursa yollar koruyarak ieri erzak sokulacak, aksi taktir de herkes dar km olacakt. Bunun zerine kolorduyla haberli olarak taarruz dzeni alnd. Kolordu da bu taarruza katlacak topularmz da piyademizi koruyacakt. Hazrl tamamlayan ierideki kuvvetlerimiz 30-31 Ocak g e c e s i aldklar emir zerine Hac Ba ba, k Surat Tepelerindeki dman kuvvetlerine houm etmek zere dmann burnuna kadar sokul dular ve dardaki kuvvetlerin ate amasn bek lediler. Saatlerce beklendii halde bir hareket eseri grlmedi. Kuvvetlerimiz daha fazla sabredemiyerek ezani saat 08.00'de saldrya geti. Kahramanlar ilk taaruzda k Surat Tepesindeki siperleri tamamen igal ederek dman kartp bir ounu sngden geirdi. gal ettii siperleri tam be saat korudu. Bu srada dardaki kuvvetden hi bir taarruz eseri grlmemi yalnz brahimli tarafndan zayf bir topu Fransz karargah zerine ate ediyor, arasra 15,5'luk ar obsler Ermeni mahallelerini, Fransz kararghn bombar dman ederek nemli tahribat yapyordu. 183

 k Surat siperlerinin tarafmzdan igai edil diini anlayan dman bir sre sonra ay ndan yararlanarak bu kuvvetler zerine piyade mermisi yerine top glleleri yadrmaya balad. Bu siper lerde kesinlikle barnma imkn kalmad. Kuvvet lerimiz siperleri terkederek bunun gerisinde bulu nan srtlarda, kaya diplerinde kendilerini muhafaza edebildiler. Saatlerce devam eden bu kanl at ma srasnda dardaki piyadelerden bir ate a l mad. Artk ortalk aydnlanm sabah olmaya ba lamt. Bunun zerine kuvvetlerimizden bir ksm d man hatlarn yarp dar ktlar. Geri kalan e h re geri dnd. Bu muharebe gece meydana gelmi olduun dan dmann ne kadar kayp verdii bizce bilinmi yorsa da herhalde bizden eksik deildi. Fakat bu saldr bize de pahalya maloldu. 79 yaral ve 18 ehit verdik. ehitler arasnda kymetli kiiler var d. Kuvvetlerimiz geri ekildikten sonra dardaki topularmz faaliyetini artrd. A r onbe buukluk toplarmz Fransz Erkn- Harbiye Dairesini, Kolej'i, Ermeni mahallelerini iddetli bir ekilde bom bardman etti. Bu iddetli ate drt be saat devam etti. Fransz topularn tamamen susturdu. Kolej iinde bulunan benzin deposunu patlattlar ve binlerce metre havaya ykselen dumanlar ok uzaklardan grnyordu. Bir sre sonra bizim topularmz ate kesti. Bunun zerine dman topular nce olduu gibi fkesini yine ehirden almak zere btn toplaryla ehrin bir ok yerini ykt. Bu malubiyet zerine dar bir mektup yazl d. Bu mektupta kolorduya gvenilerek harekta J84

baland, hatta K u u Dann bile igal edildii ama beklenen topu ve piyade yardmnn gelme mesi zerine ok sekin evltlar ehit verilerek ge ri ekilmek zorunda kalnd bildirildi. Eer mm knse ya bu gece ya da perembe g e c e s i kurtu luumuz iin son yardm istendi. Bu arada Selahattin Adil Bey ve Kenan Bey'le yazmalar yapld. 2 ubat 1921'den itibaren yiyecek olarak ne de askerde bir ey kalmad iin bugnden itiba ren acbadem ekirdeinden ekmek yapan frnlar da kapand. Bu sefer de szl olarak anlatmak zere He yeti Merkeziye yesi olan Mehmet Ali Efendi 2-3 u b a t . g e c e s i postalar ile birlikte dar kt. Ayn gnde Franszlar sabahtan akama kadar dardakl birliklerin zerine yzlerce mermi att. Y i y e c e k olarak hibirey braklmadndan herkes geceleyin siperlerden dar karak ehir dndaki baheler den ot, patlcan yapra kurusu, pancar kkleri ve buna benzer ne bulurlarsa alp getiriyorlard. Her kes alktan lmemek iin her trl areye bavu ruyordu. Hatta lm at-eek ne bulursa yiyordu. Fakat onlar da kalmad. Aylarca kar, amur iinde kalm, dallar zerinde kurumu adeta ekil ve bi iminden km patlcan, birer kurularn dma nn her trl atei altndaki bahelerden her sani ye lrm tehlikesi karsnda binbir zorlukla top lanp scak suda bir para halanyor ve iine bir miktar ac biber ilavesiyle yiyecee benzemeyen bireyler yaplp satlyordu. Yenmesi kesinlikle mmkn olmayan, yiyecekten baka hereye benze yen bu ot karmn alabilmek iin herkes birbirini tepeliyor, eziyordu. [lm bir atn lei zerine hcum eden bir ok kadn bir para et kesmek iin birbirini tepe ledikleri defalarca grlmtr.] 185

zdemir Bey'in yazd bu Kolordu kumandannn cevab :

mektuptan zlen

Cephe Karargh 1/2 ubat 1921 zdemir Bey'e, Kymetli zdemir Bey, o k ar sulamalarla yazlan 29.1.1921 tarihli ifrenize bu defa da yeni lerini ilve ediyorsunuz. ahsnza ve arkadalar nza kar duyduum sevgiden dolay, yenilgi kar sndaki duygularnz saygyla karlyor ve syle yecek sz bulamyorum. Yalnz unu arzedeyim k i ; varln, kymet ve kabiliyetini sizden saklamaya rak ok zaman nce yazdm kolordu, 70 gn ie risinde (15) subay (600) askerden oluan kayp larmza 13.1.1921 gn Hac Baba'da (3) subay ve says henz tesbit edilmeyen miktarda insan ila ve edilmitir. Antep'i kurtarmaya alan birliklerin erinden komutanna kadar hepsinin btn gayret lerini sarfettiklerine emin olunuz. Bir ksm s i z c e bilinmeyen eitli sebeplerden dolay maalesef A n tep'in fedakrlna, arzu ettii lde hizmet ve yardmla karlk vermeye imkn bulamamtr. Bu ac sonula sulanan fert veya ahslar deildir. Kasabann teslim olmas Trklk adna ok znt ve ac verici durumdur. Fakat kaderimizi deitirme imkn yoktur. Millet bugn yapamad n yarn yapmaya kararldr. iddetli direni ve savunmadan dolay sizi ve arkadalarnz sulama ya kalkacak az saydaki kimselere karlk, sizleri takdir eden koca bir millet ve lmez bir tarih ol duunu unutmaynz. Plevne Rus toplar altnda ha rap olurken belki Osman Paa'y ayplayanlar da vard. Yine neticede Osman Paa lekelenmedi. B i lakis an ve erefle anld. 186

Dardan yaplacak yeni bir saldr giriiminde yzde bir baar midi grsem emir vermekte te reddt etmem. Ne are ki, artk Antep iin imdilik kaderine terkedilmekten baka yaplacak bir ey kalmamtr. Bu ac ve zntl gerei dayanlmaz bir vicdan azab ile yazdm anlaynza brakyo rum. Anteb'in dmesi ile Trklk lecek deildir. Milletin bugn yapamadn yarn yapacana ve yaadka Antep'i Trk olarak yaatacana phe yoktur. Franszlarn kasaba halkna saldrma ihti mali vardr. Ermeni mahallelerinin bir ksm gze tim altnda tutulursa ktlk yapmalarna frsat ve rilmemi olur. Yalnz sizin iin ve Franszlarca da bilinen en sevdiim arkadalarm iin endie ede rim. " erde kalmanz bu yzden doru bulmuyorum. Sonsuz hrmet ve zntlerimle hepinizi selm larm. kinci Kolordu Kumandan Selhattin Adil 3 ubat 1921'de Franszlarla, dardaki kuvvet ler arasnda atma oldu. Dman yine ehri bir sre bombalad. Alktan son derece muzdarip olan halk gece gndz dnp, ellerini kaldrarak Cenab- Hak' tan yardm ve kurtulu bekliyordu. 4 ubat'ta Fran szlar tarafndan Balkl cephesinde bulunan mca hitlerin zerine aada yazlan beyannameler atl d. 4 ubat 1921 Antep Halkna Duyuru, 1 _ Fransz Asker Birlikleri komutan, Antep halk ve savunucularna iln eder ki: ehir teslim olduu takdirde askerlere Kuva-i Milliye reislerine, 187

etelere, babozuk ahaliye hibir fenalk yaplma yacaktr. Fransz askerleri evlere girmeyecektir. Er meniler Trk mahallelerine girmeyecektir. 2 Herkese yiyecek datlacak, hasta ve y a rallarn tedavisi yaplacaktr. Franszlar halkn s e faletini aratrmak ve Trk halkna gerekli yardm da bulunmak iin vazifesini yerine getireceklerdir. Onlar, Franszlarla, Trkler arasnda bar olmasn arzu ederler. 3 Franszlara gveniniz. Teslim olunuz. Hi kimseye kar bir saldr yaplmayacaktr. Herkes kendi malna sahip olacaktr. Hi bir yama hareke tine izin verilmeyecektir. Franszlarla Trkler Antep ehrine refah ve mutluluk getirmek iin beraberce alacaklardr. S a v a esirleri konusu byk bir iyiniyetle grlecektir. Trkler kendilerinde bulu nan Fransz esirlerini geri verdikleri anda Trk esir leri de serbest braklacaktr. 4 Yukardaki hususlar, asker liderler ve Antep halkna salayacam erefim zerine temin ederim. Antep Fransz Asker Kuvvetleri Komutan Andrea 5 ubat'ta: Sulh ve Selmet Cemiyeti ileri g e lenlerinden bazlar tutukland. 6 ubat'ta: Sabahtan akama kadar topu atei eskiden olduu gibi devam etti. Kesin bir harekt yaplmas iin kolorduya yazlan mektuba karlk bu gece dnen postann getirdii ifre aa dadr : Cephe Karargh 6 ubat 1921 Harektmz 6/7-2-1921 Pazartesi g e c e s i ,

Btn kuvvetle A c e m Kayas ve askerlere s a l dr eklinde olacak. Yalnz bir ksm kuvvetle ar 188

toplarmz Mara yolunda kalacaktr. Topular iste nen hedeflere srekli ate edeceklerdir. Harekt saat alaturka (6) da tarafmzdan topu ateiyle balayacak ve A c e m Kayas ve askerlerin igaline allacaktr. Savunanlarn bir ksmn salavat T e pelerine kar brakarak Beberge ynnden veya uygun grrseniz Hac Baba, k Surat ynnden dar karlar. Bir ksm kuvvet koruyuculuunda ailelerin sizin tarafnzdan Graf ile Battal Hyk arasndan ve eitli ynlerden brahimli'ye kma lar gerektii uygun grlmtr. Saat (6) da k kuvvetlerinin kuatma hattnn hemen gerisinde bu lunmalar gerekir. k esnasndaki hareket ekli 2/3 ubat 1921 tarihli ifrede belirtilmitir. Beberke, Gveniz, Erike'de yiyecek, shh malzeme ve nakliye arac hazrlanmtr. Ben Gveniz'deyim. ifremi aldnz bildiriniz. Gzlerinden pe rim, hepinize baarlar dilerim. kinci Kolordu Komutan Selahattin Adil E k : Antep'e gelmek zere Gubo frkas Katma'da toplanmakta olduundan harektn bir daha ertelenmesine imkn kalmamas ihtimali byktr. Selahattin dil Paa Hazretleri 30 Mays 1920'de yni Franszlarla Trkiye arasnda yaplan anlamann son gnlerinde Antep'e geldiler. Bu kii Antep cephesine geldii zaman ok az bir kuvveti vard. Diyebilirimki btn kolordunun mevcudu emir erleri ve seyisler dahil yz elli kii yi gemezdi. Paa, Antep'i dman penesinden kurtarmak iin ok az bir zamanda ok fazla fedakrlk yapa rak Elcezire, Antep, Mara, Nizip, Birecik blgesin den toplad kuvvetlerle kolordunun mevcudunu oaltarak, olduka dzenli ve techizatl iki frka 189

meydana gelirdi. Bu frkalar Antep'in son kuat mas srasnda ok az gnlerini s a v a s z geirdi. Paa Hazretleri, g e c e gndz istirahati dn meyerek frkalarnn bandan ayrlmad. Souk, s cak demedi yamur, kar, amur bilmedi. Sonuna kadar Antep'i kurtaracam diye urat durdu. 27 Aralk 1920'de Karata, 18 Ocak'ta kizkuyu'da yap t muharebelerde parlak zaferler kazand. Antep cephesinde yzlerce yaral ve ehit ver diyse de arzusuna kavuamad. Fakat orada bulunduu srede almasnn so nucu olarak hi yoktan on bin kiilik mkemmel bir kolordu yetitirdi. Antep'in dnden sonra Bat Cephesine hareket etti. Yunanllara kar n ce Haymana ovasnda sonra Sakarya Meydan Mu harebesinde parlak zaferler kazand. Hele son z a manlarda tilf Devletleri askerlerinin igalinde olan stanbul. komutanln yapt en nazik bir zamanda, vatan grevini hakkyla yerine getirdi. Bu zat gerekten ismi gibi dil, nazik, alak gnll, yanndakileri sever, ama grevde en ciddi komutan olup daima kalplere ve zellikle emrindekilere sayg ve sevgi alamtr. Son Heyecanl Dakikalar Gerek Heyet-i Merkeziye'nin gerekse zdemir Bey'in odas nne toplanan yzlerce kadn, ihtiyar, oluk ocuk, az diye baryor, alyor, para syla olsun yz dirhem ekmek, bulgur ne gibi g da olursa olsun istiyorlard. Ne fayda ki, yiyecek namna bir e y bulunmuyordu. Bunlardan her biri bir ekilde bu gece dardan hcum olacak, cep heler alacak ieriye yiyecek gelecek. Bu gnde sabrediniz. Yarn mutlaka kuatma alacak. Dar da bizim iin birok yiyecek hazrlanm, ite bu 190

gece geliyor, gibi trl masallarla oyalanyordu. Zavall halk ne yapsnlar, yalan olduunu bildikleri halde, yine inanyorlard... te byle en mthi bir gnde kolordu kumandannn son mesaj geldi. [Gvercin Postas] Cepfe Karargh 6/7 ubat 1921

5/6-2-1921 tarihli ifrenizi aldm. inde bulun duunuz durumdaki isteklerinize ramen, kasabay savunanlarn dar kmas bize gre mecbur g rlmektedir. Bu gece de kuatmay yarp kmad nz takdirde dardaki kuvvetlerin bir daha yar dm imkn olmayacan mutlaka bildirmeye mec burum. Hareket saat (6) da topu ateimizle ba layacaktr. Yiyeceklerinizi ierde kalacaklara bra knz. Sizin mutlaka kmanz ve duygularnza esir olmamanz rica eder, Cenab- Hak'tan baarlar dileyerek hepinize hrmetlerimi arzederim. kinci Kolordu Kumandan Albay Selhattin Adil Bu uursuz ac haberin ilgililerin zerinde ne kadar kt etki yaptn sylemeye gerek grm yorum. Ne fayda ki, bundan baka are yoktu. a resiz kabul edildi, bunun zerine, Heyet-i Merkezi ye reisi ve yeleri, btn semt reisleri biraraya toplanarak ierdeki silahl kuvvetlerle, her neye malolursa olsun bir taraftan yarp kmaya, katiyyen dmana teslim olmamaya karar verdiler. a yet cephe yarlp da yol alacak olursa yollar e l de tutularak erde ne kadar aile varsa hepsi de darya karlacakt. 6/7 ubat 1921 g e c e s i Erme ni ve Fransz cephesine bir miktar kuvvet brakla rak ne kadar silahl kii varsa topland ve her s u baya yapabilecei greve dair talimat verildi. B191

,tn kuvvetler tam olarak (Ahmet elebi) yani eh rin dou tarafna topland gibi, hkmet memur lar ile dar kacak aileler de buraya toplandlar. Bizim taraftan taarruz iin ate ald gibi dardakl topularmz da aldklar emir gereince d man mevzilerine topu atei aacakt. Bu taarruza merkez kumandan Arslan, Kartal Beylerle ]Birinci Blk Kumandan Mustafa Fevzi, ncizade Hseyin ve Saati Mahmud Efendi ve isimlerini bilemediim baz kiiler katlmt[ ierdeki kuvvet, karanlktan faydalanarak Salavat ve Perllikaya taraflarndaki dman siperlerinin burnuna kadar sokuldular ve dardaki kuvvetlerin ate amasn beklemeye baladlar. Bir saat kadar beklenildii halde dar dan maalesef hibir hareket grlmedi. Artk d ardaki kuvvetlerden yardm beklemeye lzum grlmeyerek sabahn erken saatlerinde hemen taar ruz emri verildi. nce bizim taraftan mthi bir piyade atei balad. Dar kan kuvvetin bir k s m sandaki S a m s a k Tepesi'ni yalnz oyalama ate iyle rahatsz ederek, dier ksm ise kk ve b yk Salavat tepesindeki dman siperlerine nem li bir taarruz yapt. Dier sol taraf ksm da: Perilikaya siperlerinde bulunan dman kuvvetlerine kar oyalama atei yapyordu. A t e gitgide i d detleniyor, kar taarruz yapan birliklerimiz adm adm ilerliyordu. Salavat siperlerine hcum eden kuvvet kahramanca oray zapdederek dman ps krtt. Bu esnada Dz tepe ile S a m s a k tepe bl gesindeki dman topular atee baladlar. D a r klacak mevkiin tam evresini iddetle bom bardman etdiler. ki taraf arasndaki iddetli a tma saat kadar devam ederek, gerek ierden, gerekse dardan binlerce mermi atld. Bu esnada dardaki bizim kuvvet de askerle rin olduu tepeye taarruz etmiti. Nihayet gece pek karanlk olduundan birleme harekt gerekle192

medi. Ynn ve irtibat kaybeden birliklerimizin bir ksm dar kt. Dier bir ksm geemeyip geri dndler ve evvelce tarafmzdan igal edilen siperler daha sonra dmann getirdii takviye kuv vetleri ile doldurulmu ve byk zorluklarla alm olan kuatma hatt dman tarafndan tekrar kapa tlm di. te bu gece yine birok ehit ve yaral verildi. Sz edilen nceki gecede merkez kuman dan Arslan Bey'le beraber, Yldrm Taburu'nun Birinci bl kumandan Mustafa Fevzi Efendi, ikinci blk takm komutan Kara Mahmut Efendi, ncizade Hseyin Efendi ve dier isimlerini hatr layamadm birka subay ile beraber, semt reisi Durduzade Sleyman A a ve (500) kadar kahra mandan, ibaret bir kuvvetimiz kanl bir muharebe den sonra dmann defalarca tehlikeli hatlarn tepeliyerek cepheyi yardlar, getiler... 6/7 ubat 1921 gecesi saldrdan zgn olarak dnen kiilerin dardan gelecek yardmlardan ke sin olarak midi kesilmiti. erde ok az miktar daki insanlarla bir daha saldr imkn da yoktu. Artk son bir hareket olmak zere gerek halk ve gerekse askerden arzu edenler her kim olursa ol sun dmann, en zayf bulunduu bir noktadan sessizce [mecbur olmadka silah patlatmamak artyla] dar kmaya karar verildi. Fakat bu k a rar daha sonra deiti. Yalnz Franszlarca bilinen kiilerin kmas uygun grld. 7/8 ubat 1921 aramba gecesi Hkmet erkn ile, polis memur lar, Heyet-i Merkeziye yeleri, jandarmalarla, sivil halktan bir ksm ve baz aileler gitmek zere ha zrlanmlard. Bunlar ehrin gneyinde bulunan ve cepheye en yakn olan Day Ahmet Aa nn evinde gece ezan saat dokuzda toplanacak ve oradan kacak lard. Bu konu kar kabilecek olanlar dnerek, her ne kadar gizli tutuldu ise de, her naslsa bu 193

haber elektrik hzyla her tarafa yaylm olduun dan gece saat ikide, sz edilen yerin etrafna yz lerce kii toplanm, bekliyorlard. te tam bu s rada : On aydr devam eden mcadele esnasnda bile katlyyen bir rnei grlmemi bir top bom bardman balad, yle ki : Btn cephelerden ehre kar dman toplarnn otuzu, krk birden patlyor, makinal tfekler ve otomatikler bu hare kete katlarak memleketi zelzeleye veriyor, altst ediyordu. Bir saat kadar devam eden ve binlerce glle ve dolu tanesi gibi kurun yadran sz edi len bombardman zaten canndan bkm olan halk zerinde mthi bir heyecan dourdu. Dar k mak zere hazrlanan kiiler de, korunabilecekleri yerlere snyordu..! G e c e yarsndan sonra, zdemir Bey ile Hk metin ileri gelenden ibaret ikiyz kiilik bir kafile posta, Burlu Mehmet avu'un klavuzluu ile T a bakhane ynnden ehir dna doru s e s s i z c e k tlar. Bu kiilerin ehri terk ettiklerini sonradan renen ehir halk tela dt. Herkes ilerde ne olacan dnyor ve son kararlar dar kmak oluyordu. Bu kiilerin hareketinden yarm saat son ra Elbistan'l posta Hocann klavuzluu ile polis, jandarma, halk ve kadnlardan ibaret 200 kiiyi a kn bir k kuvveti de ehrin bat tarafndan yani ifcizade Graf ile Maanolu kprs arasndan ve Fransz tayyare hangarndan geerek ve hibir teh likeyle karlamadan dar ktlar. Bundan sonra ehrin dier tarafndan 200 kiilik bir k kuvveti daha bu ka katld. Hibir tehlike ile karla madan kabilmilerdi. [ Bu k kuvvetine rastla yan Fransz kuatma birlikleri, grmezlikten gele rek birtarafa gittiler... Buna karlk k kuvveti de, rastgeldii Fransz askerlerine katiyyen ate etmeyerek yoluna devam etti.] Gzyalaryla ehri terkeden bu kuvvetden, hkmet memurlar ile, po194

lis, jandarmalar Rumkalede bulunan Antep hk metine dierleri de o gece dar kan ailesinin yanna ve bazlar da ikinci kolorduya katlmak ze re Mara'a gittiler... IKI HAREKETNDEN S O N R A ANTEP'N DURUMU

k hareketinden sonra, ierde pek az mik tarda silahl kii kaldndan bunlarn bir ksm, s i lahlarn brakarak evlerine gitmiler, kalanlar da vatansever demir kollu mcahidler cephelerde s a baha kadar nbet bekleyerek dmana hallerini katiyyen belli etmemilerdir. Savunucularn en b yk ksmnn dar kt sonradan renen Sulh ve Selmet Cemiyeti ileri gelenleri gece bir ara ya toplanp grrler, baz artlarla dmana tes lim olmaya karar verip durumu Fransz kumandan lna yazarlar. Fransz kumandan (Andrea) derhal kabul eder. lk olarak ehre kar ate edilmemesi iin btn cephelere acele emir verir. Bunun zerine ate kesilir. 9 ubat 1921 senesinde ileri gelenlerden Nuri Bey, Fahrettin Hoca, Doktor Mecid ve tercman Mecdeddin Efendilerden oluan bir heyet teslim artlarn grerek tamamlamak zere Fransz larn kararghna giderek gelecekteki oluacak art larn ne olacan kararlatrdlar. ZDEMR BEY zdemir Bey Msrl erkez Beyleri ailesindendir: smi (Ali e f i k ) takma adyla zdemir'dir. Ad geen ahs 4 Haziran 1920'de yani Franszlarla yaplan mtareke zamannda Antep'e geldi. nce Heyet-i Merkeziye ile temasta bulunarak svari tekilt reislerinden olduunu ve Mustafa Kemal 195

Paa ile svari tekilt meselesi hakknda gr mek zere Ankara'ya gideceini syledi. Hatta bu mesele hakknda Ankara ile birka telgraf haberlemesi de olmutu. K s a c a : Bu muh terem kii Antep'te bulunduu bir iki ay ierisinde her Antep'linin ve bilhassa hkmet reisleri ile Heyet-i Merkeziyenin sevgisini ve takdirini kazan m ve herkese kendini sevdirmi olduundan ve bu srada (Andrea)nn byk bir kuvvetle Antep'i kuatmas sebebiyle heyeti merkeziyenin grle rine hizmet edecek byle bir kumandana ihtiya grldnden halkn tamamnn istei zerine ad geen kii ierdeki cephelere kumandan tayin edi lerek 11 A u s t o s 1920 tarihinde idareyi eline ald ve 8 ubat 1921 tarihine kadar vatan vazifesini hakkyla yapt. Yukarda anlatld ve haberleme sinden de anlalaca gibi Antep'in dman i g a linden kurtarlmas iin arkadalaryla beraber alt ay devaml olarak urat, didindi, her tarafa yar dm arlar yadrd. Neticede baarl olamayarak kolordunun bu konudaki gizli ifresi zerine 7/8 ubat 1921 gecesi Hkmet memurlar, asker ve halktan oluan 200 kiilik bir kuvvetle dmann kuatma hatlar arasndan ve Fransz askerlerinin, dalgnlndan faydalanarak Antep'i terk ederek Mara'a gitti. Ad geen ahs Mara'ta bir iki ay kaldktan sonra Kolordu'nun emriyle (Svari Mill Hareketi Kumandanlna) tayin edilerek emrinde bulunan birka yz svari ile ilk olarak (Men) sonra Antakya ve civar harektnda Franszlara nemli darbeler indirdi. Daha sonra Ankara Anla mas gereince svar birliinden geri alnarak Musul ve Revandiz harekt ile grevlendirildi. Ad geen ahs Antep'te bulunduu sre ie risinde iyi niyetle almt. Namusuyla, erefiyle hizmet etti. Sakin, alak gnll, vatansever, muh terem bir kiidir. 196

ANTEP'N TESLMNE AT T U T A N A K L A R Halk tarafndan seilen ve tam yetkiye sahip Antep kasabas geici hkmet yeleri Fransz h kmetine ballklarn bildirerek aadaki artlar kabul ederler. 1 ehrin tamamen Franszlara teslimine ve 10 A u s t o s 1920 tarihinde (Sevr) de imzalanan an lama gereince Antep kasabasnn Fransz manda s altna girmesini kabul edecek ve bunu tanyacak. 2 Askerlik daireleri ile Trk jandarmalar sava esiri saylacak ve Kemalistler elinde bulunan Fransz esirleri iade olunduu andan itibaren bun lar da silhsz olarak askerlik erefi zerine yemin verdirilerek serbest braklacak. Antep'in yerlisi olan askerlik dairesi grevlileri ile dier Trklerin kimlikleri tesbit edildikten sonra serbest brakla cak. Antep kylerinden olan Trkler kylerinin itaat etmesine kadar harp esiri saylacaklar. Yemin et tirme durumu, subaylar balarnda bulunan asker lik dairelerine, dier bir ifade ile subaylar bulu nan ancak niteliini kaybetmi birliklere de uygu lanacak. 3 Tfekler, toplar ve her eit mhimmat Fransz memurlarna teslim edilecek ve btn s i lahlar ve cephane teslim olunmak artyla, Trk mahalleleri iin hibir teklifte bulunulmayacak, eer Fransz memurlar silhlarn saklandna p he ederse beraberinde Trk memurlar bulunmak suretiyle arama yaplacak, 20 ubat tarihinden son ra her ne eitten olursa olsun silahlar bulunacak olursa sahipleri iddetli bir ekilde cezalandrla cak. Trk subaylar silhlarn teslim etmeyecek. 4 Trk mahallelerinde yaplan btn tah kimat ve engeller hemen yklacak, Fransz memur lar tarafndan gsterilecek nemli tahkimat 20 u b a r a ve dier blmleri de 28 ubat'a kadar ykl m olacak. 187

5 Harp tazminat istenmeyecek, Harp za rarlar ile tamirat iin yaplacak harcama anlama komisyonu tarafndan daha sonra belirlenecek. 6 ehrin idaresi ve asayiin korunmas iin igaline lzum grlen yerlerde ( K a l e , Hkmet Kona evresi, Trk Tepe, k yerleri) Fransz birlikleri bulunacak, silahl hibir Ermeni, bu bl geye giremedii gibi, silahl hibir Trk, Ermeni mahallelerine girmeyecek. 7 Fransa hkmetince atanan yerli memur lar tarafndan Franszlarn kontrol altnda olarak emirler yerine getirilmek artyla Trk idaresi y e niden kurulacak. 8 Kasaba ve evresinin dzenini korumak iin yerli polis ve jandarma tekilt kurulacak. 9 Yukardaki artlar tamamen uygulanma d takdirde ehirden altn olarak nakit ceza al nacak, ileri gelen kimseler hapsedilecek ve yiye cek verilmeyecek. 10 Halen ehirde bulunan Antep'li Mill re isler ile bunlar kkrtanlar affedilecek, kiilere ve dine hrmet gsterilecek mallarna asla doku nulmayacak. 11 Bu artlar bugn (9 ubat 1921) olunduu tarihten itibaren geerli olacaktr. Antep : 9 ubat 1921 Saat 11 leri gelenlerden Nuri Doktor brahim ntep Tercman Mecideddin Klnk Kmil Antep Blge Kumandan Andrea imza

Geici Hkmet Reisi Mecid Antep Fransz Kuvvetleri A badi 198

Bu tutanak imzalandktan sonra Franszlardan bir heyet gelip, btn Trk cephesini gezer ve Trk cephesindeki siperlere hayret eden Fransz heyeti, Antep savunmasn takdir ederek biz imdiye ka dar birok cephelerde bulunduk, fakat byle nem li tahkimat hibir yerde hatta Alman cephesinde bile grmedik, der. Bu heyet daha sonra hastahaneyl ziyaret ederek, hastalarn hatrlarn sormu ve lzum grlen ilalarn Amerikan hastanesin den verilmesi iin ilgililere emirler vermitir. D a ha sonra ehirde ne kadar Mill Kuvvet mensubu kiiler varsa hepsini ve Yldrm Tabur Kumandan olup ierde kalan stemen Muharrem Nuri Bey'den Taburun defterini istemitir. Defterde yazlan ne kadar kyl, Antep'li kii varsa hepsi toplattr lp TJIbeyliolu Han) na hapsedilmi. Bundan son ra ehirde bulunan ne kadar silah varsa hepsinin teslim edilmesi istenmitir. Herkes aresiz bulu nan silah ve cephanesini tamamen teslim etmi ler... Bundan sonra Franszlar kendilerini halka sev dirmek iin ehrin eitli yerlerine frnlar yaptrp ekmek karm ve Hkmet Kona nne otomo billerle ok miktarda un, eker gibi eitli gda maddeleri getirerek fakir halka dattrmtr. Daha sonra ne kadar hapsedilmi kii varsa hepsine bi rer numara verilerek Antep'in yerlisi olanlar ser best braklm, kyl mcahitler ile Antep'li olma yan birka subay braklmamtr. (*) Daha sonra Sulh ve Selamet frkasnn teviki ile Antep'li subaylardan Hac mer olu Temen Mehmet Fehmi Efendi ile baz kiiler koruma al(*) Franszlar bunlar esir alp, btn Trk cephe sindeki siperleri (balarnda sngl askerlerin basks ile) kapattrmtr. 199

alnarak gtrlm ve hapsedilmilerdir. (*) Franszlar ehrin dmesi zerine hibir a s kerini ve hatta Ermenileri bile kesinlikle islm ma hallelerine sokmamtr. Franszlarn uygun grme siyle Mecid Bey, mutasarrfla tayin edilerek, d i er dairelere de baz memurlar tayin edilmi, Er meni ve islmdan mrekkeb bir jandarma bl ile yeteri kadar polis memurlar tayin edilerek h kmetin idaresine balam, pek az bir mddet de vam eden Doktor Mecid Bey, idaresindeki hk met olduka iyi idare edilmi hi bir kii incinmemitir. Antep'de Fransz Mandas: Yaplan Rezalet: Doktor Mecid Bey'in Hkmetten ekilmesi zerine Haleb'de bulunan Antep ileri gelenlerinden Seyfzde Abdlkadir Efendi derhal Antep'e gele rek hkmetin idaresini eline alm idi. bu mer kezde iken Londra'da Kilikya meselesine dair or taya kan bir anlama uyarnca K i l i s ile Antep'in belli bir zaman ierisinde Trklere geri verilecei haberinin kmas zerine mutasarrf Abdlkadir (Abdo Efendi ile, Doktor Mecid Bey ve arkada lar Ermenilerle beraber hicrete hazrlandlar ve Haleb'e gittiler. Abdo Efendi'nin Haleb'e kamas zerine izdrabzade C e l l Kadri, mutasarrflk makamn igal ettikten sonra jandarma kumandan Yzba Kel Ahmed ve avanesi, ermenilerle yanyana beraber a larak dindalarna kar yapmadklar fenalk b rakmam yzlerce, masum gnahsz Trk birer (*) Bunlardan Mevakzde erif Aa bir frsat bu larak Kolej'den kamt. Dierleri aylarca Franszlarn zincir esaretinde inledikten sonra Ankara Anlamas zerine serbest brakldlar.

tna

200

bahane ile hapishanelerde inim inletmilerdir.

dayaklar

altnda inim

Hkmeti idare ettikleri srada islm ve Er menilerden oluan 400 kiilik bir Jandarma kuvveti kurularak civar kyllerin en zenginlerini birer ba hane ile Antep'e getirterek [gya Kuva-y Milliye'ye erzak verdikleri iin] servetleri lsnde para cezasna mahkm edildi. Bir oklarndan (50) ile (5C0) madeni altn alnd. Byk iftlik sahibi baz zavall kiilerin evleri yklarak ve birok kylle rin mallar ve hayvanlar zorla alnarak Anteb'e g e tirildi. (*) Bundan sonra Ankara anlamas uyarnca A n tep ve Kilis'in Trklere teslim edilmesi ve Fransz larn ehri boaltmaya balamas zerine vatan ha inleri olan bu adamlar derhal ErmenUerle beraber Haleb'e katlar ve halen oradadrlar. On bir ay sekiz gn iddetli bombardman a l tnda binlerce binas bayku viranesi olan ve on ay on yedi gn esarette inleyen ve bu uurda yzbinlerce lira sarf ederek (11.000) onbirbinden fazla ehid ve yaral vererek aktt kanyla, kahramanlyla Gaz unvann hakkyla alarak kazanan bu Gaziantep 20 Aralk 1921 tarihinde Trk askeri, Trk hkmeti tarafndan kurtarlarak anavatana k a vumutur. Ey kitabm okuyan kimseler.. Onbir ay devam l olarak bir taraftan dmanla, bir taraftan cephaneszlikle, en sonunda alkla mcadele ede ede malup olduk, ve gzel Antep'imizi, S e v g i l i yurdu muzu dmann igaline terk ettik. Kendim iin (*) Meden Fransa Mandaterlli, yaplan bu reza letleri, geriden seyretti ve mandann ne (...) olduunu fiilen lsbat etti.

deil; fakat beraberimde bulunan kadn, erkek, ya yan yapldak, alktan dizleri titreyen, kucaklarnda ocuklarn tayan analar, babalar iin ve onlarn adna sylyorum... Niin terk ettik? Niin orada lmedik? Niin o gzel topraklarn dmann kirli ayaklar altnda kalmasna raz olduk?. O kadnlar, o ocuklar bizimle beraber kalrlard, bizim gibi kanlarn damla damla aktrlar, vcutlarn Antep'ln tana toprana kartrrlard. Niin ktlar..? Bizi ne top malup etti, ne tfek; Ne dmann kuvveti bizi kard, ne mhimmat? Ne tank ve ne tayya resi? Bizi yalnz birisi ezdi, bzd, gzlerimizden kanl yalar dktrerek yurdumuzdan kard. O da: (Alk)... Antep galibiyetinden dman utand. Biz ma lubiyetimizden utanmyoruz, ve utanmyacaz. nk erefimizden, namusumuzdan baka hereyi kaybettik, hereyi feda ettik... Fakat onu kurtardk. Antep bugn cihann en zor harbi olan sokak sava nda Franszlar hayrete drd. Dmann son model toplarna, makinal tfeklerine, tanklarna, zrhl otomobilleri, tayyare ve sairesine yalnz az miyle imanyla karlk verdi. Gsn siper etti. Kesinlikle unu da diyebiliriz ki, Antep bunu kud ret, kuvvet ve gc itibaryla kendi evladna bor ludur. Halk kendi gbeini kendisi kesmitir. Ey Gaziantep'in gerek savunucular.! Ey Mil letin hatrasnda yaayan ehidler..! Bizden size binlerce fatiha hediye olsun... Ruhunuz bize kr gn olmasn... Biz sizin tuttuunuz yolu takip ede medik. S i z bizden daha bahtiyar imisiniz. S i z o gzel topran altnda olsa da terk etmeyeceksiniz. Biz o topran stnde kaldmz iin uzaklayo ruz. Ey yaral yurdun gerek savunucular, adsz kahramanlar!... Ey ismiyle unutulan gaziler, mcahldler, herbiriniz bir kar toprak stnde onbir ay 202

e kaldnz, susuz kaldnz, barnza ta baladnz, gz nuru ocuunuz zavall aciz kadnlarnz cephe lere su gtrd. Fiek tad. Nihayet kolunuzu, ayanz ebediyyen kaybettiniz. Buna kar bu gn belki bir ounuzun ismi bile hatrlara gelmiyor. Sefalet iinde yzyorsunuz... Fakat Gaziantep Savunmas denilince emin olunuz ki, sizin isminiz, hayaliniz hatrlara gelir... S i z ne eref, ne rtbe ve ne de mevki midi ne kaplmakszn harbin balangcndan, bitimine kadar uratnz. Kan dktnz. Can verdiniz. Haki ki eref sizindir. Antep'in gerek klc sizsiniz... Gerek arslan, arslan yrekli mcahidleri sizsiniz... Demir bilekli, elik peneli kahramanlar yine s i z siniz!... Eer sizin kuvvetiniz azminiz olmam ol sayd mmkn deil bu eref kurtulamazd. S i z hibir yerden yardm, kuvvet grmediiniz halde yine savatan yz evirmediniz. midiniz vatann kurtuluu, erefiniz vatann hrriyeti, mkfatnz da vatan atlas id. S i z bu fedakrlnza kar hi bir karlk aramadnz, istemediniz, istemiyorsu nuz!... Ey vatann temiz savalar!... Bizden size yzbinlerce minnet ve kran!.. ahin'ler, Yavuz' lar, Sylemez Mahmud'lar, Karaylan'lar, Tevflk'ler, Mustafa a v u ' l a r l . . . Yksek omuzlarnza rtlen kanl kefenlerinizle Allah'n huzurunda Peygamberi mizle beraber sizi u mukaddes Trk yurdunun yk selmesi in efaati kabul ediyoruz. Lohnizde Mustafa Nurettin

203

FOTORAFLARLA GAZANTEP SAVUNMASI VE KAHRAMANLARI

Gaziantep savunmasnn ana unsuru Garnizon K. Kilisli Arslan Beyefendi

208

Nofman'n ilk hcumunda minareden ate ederek dman durduran 4. Takm Komutan Zeynel Abidin

Arslan Bey'in kardei mcahit ehit Semi Bey

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Garnizon K. Arslan Bey Kardei Ahmet Milis reisi Mako Paa Mako Paa'mn kardei Ali Bey Milis reisi Yusuf Aa Reis Hac Aa brahim Aa

Magaraba'm savunan Ali Osman avu

Blge savunma K. Abduh Efendi

Norman ktalarnn tm hcumlarna kar inatla savunanlardan bir grup

210

Franszlara yataklk yapan Kolej binas

Bu resimde grlen Kozanl ve Kurt mahalleleri, Ermeni ve Franszlar tarafndan tamamen yklp yaklarak enkaz haline getirilmi, oturacak bir ev bile kalmamt

211

Savan bandan sonuna kadar yarallarmz tedavi eden Bahekim Sahabettin Bey

Fedakr Eczac Nuri Bey

Trk hastanesi'ni dmana kar avunan kahramanlar

213

Yldrm 1. Tabur 2. 4. Bl. 3. 2. Bl. 4. 3. Bl.

Taburu subaylar K. Temen Kamil K. Temen Mustafa Nurettin K. Akba Bahri K. Hasan

219

221

Sava ara ve gereleri yapan 1. Sleyman 2. Hac 3. Hseyin 4. Yldrm Yusuf 5. Tesefik Usta'lar

"

fa. Musullu
222

Cephesi'nde eli tetikte dman gzetleyen kahraman Mcahitler

Stfah ustas Msrl Mahmut Efendi

Merkez Taburu tae Subay Antep'li Temen Fazl Efendi

Sanatkr Bombac Sait Efendi

Antep savunucularndan isimsiz bir kahraman

223

Fransz'larn son taarruzunda mevzilerini azimle savunan mcahitlerden bir grup

Kolejde mevzilenen Fransz Topusunun ehri bombardman ettii yer 224

Gaziantep savunucularndan zdemir Bey

Muhasarada aylarca dman kuvvetleri ile savaan Ahmet Fikri Bey

Akakoyunlu yolunda Franszlan pusuya d ren Hac Aga

Balkl Cephesinde azimle savaan Hanifi Efendi

Fedai postalardan Haim avu 226

Mermi Atelyesi'nin Mdr Mustafa Nurettin Efendi

Franszlara esir den Gaziantep Heyeti Merkeziye Reisleri ve subaylar

1920 ylnda Antep'in genel grn

227

Savunmada birer ayaklarn kaybeden kahraman gazilerimiz

Savunmada birer kollarn kaybeden kahraman gazilerimiz

2. Kolordu K. Selahattin Adil Paa

narl taarruzu kahramanlarndan Kartal Bey

Savunmann bandan sonuna kadar savaan Yldrm Taburu subaylar 1. Tabur K. Kmil, 2. Yaver Abdullah, 3. tae Subay Ahmet, Blk K. lan, 4. Sait, 5. Mustafa, 6. Hasan, 7. kke Bahri, 8. Mustafa, 9. Salih, 10. Tevfik 229

2.

Kolordu ile

Antep'in felaketli gnlerinde yardma koan Malatya Mebusu Hac Bedir Aa

haberlemeyi salayan Bor'iu Mehmet avu

narl Maaraba Ahmet elebi cephelerinde savaan kahramanlar 230

Baarl savunmann kahramanlarndan Ferit Bey

Gaziantep cephesinde kahraman Bedrettin

ve bat savaan Antepli Efendi

Gaziantep kahramanlarndan bir grup

231

232

Franszlar

tarafndan

ylnlan

Musullu

Camii

233

Franszlarn

tahrip ettii camilerden biri Tahtani Camii

234