1920'li Yıllarda Türk-Sovyet İlişkileri - Kronolojik Bir Çalışma - Çağatay Benhür

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 277
1920li Yllarda Trk-Sovyet likileri: Kronolojik Bir alma
Turkish Soviet Relations in 1920s: A Chronological Study

aatay BENHR * ZET Birinci Dnya Savanda dman taraflar olarak kar karya gelen Trkiye ve Rusya, savan sonunda Trkiyede balayan Milli Mcadele ve Rusyada meydana gelen Bolevik devrimin neticesinde birbirlerine yaklamlardr. Birinci Dnya Savann sonundan Trkiye Byk Millet Meclisinin alna kadar olan srede, karlkl olarak Trk ve Rus heyetleri gidip gelmi; siyas, asker, ekonomik ve kltrel pek ok alanda iyi ilikilerin temelleri atlmtr. 1922 ylnda Sovyetler Birliinin ve 1923 ylnda da Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan sonra, 1920li yllar boyunca iki lke arasnda srekli gelien ve karlkl iyi niyete dayanan ilikiler yaanmtr. ANAHTAR KELMELER 1920ler, Trk-Sovyet likileri, Sovyetler Birlii, Rusya, Trkiye Cumhuriyeti. ABSTRACT Turkey and Russia, who were enemies during the First World War, got a warmer relations towards the end of the war. This change was due to the National Independence movement in Turkey and the Bolshevik Revolution in Russia. From the end of the World War to the opening of the Turkish Grand National Assembly, there was a good diplomatic relationship between Turkey and Russia. Several political, military, financial and cultural steps were taken in this period. Following the establishment of the Soviet Union in 1922 and the Republic of Turkey in 1923, Turkish and Soviet relations developed continuously based on good relations. KEY WORDS 1920s,Turkish-Soviet Relations, Soviet Union, Russia, Republic of Turkey.
Ar.Gr. Dr., Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.
278 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS
Giri I.Dnya Savanda dman olarak savaan Trkler ile Ruslar, savan sonlarna doru meydana gelen gelimelerle birbirlerine yaklamlardr. Rusyada 1917 ylnda meydana gelen Bolevik ihtilali, ar II. Nikolann tahttan ekilmesi ve monarinin ortadan kalkmas ile sonulanmtr. arn yerini nce Menevik, ardndan da Bolevik Hkmetler almtr. Monarinin yklmas, Rus corafyasnda nemli deiikliklere de neden olmu; birok blgede merkezden ayrlmalar balamtr. 29 Aralk 1922 tarihinde Sovyetler Birlii kuruluncaya kadar Bolevik hkmetin en nemli meselesi, ayrlan paralarn tekrar toparlanmas konusu olmutur. Rusyada bu deiiklikler olurken, Trkiyede de savan kaybedilmesinden sonra Trk ordusu kltlm; silahlar elinden alnm ve lke topraklar dman kuvvetlerce igale balanmtr. gale kar merkez hkmetin yetersiz kalmas ile lke apnda Kuv-y Milliye olarak adlandrlan mill direni birlikleri ortaya kmaya balamtr. Mustafa Kemalin 19 Mays 1919da Samsuna k ile birlikte, Trk Mill Mcadelesi resmen balamtr. Mustafa Kemal ve arkadalar ksa srede birbirinden bamsz olarak ortaya kan Kuvy Milliye glerini tekilatlandrmlar ve merkez bir idare altnda birletirmilerdir. Gerek Trk gerekse Rus tarafnn iinde bulunduu durum, 1917 ylndan itibaren iki lkenin birbirine yaklamasna sebep olmutur. Trkiye Byk Millet Meclisi alncaya kadar olan pek ok Trk ve Rus heyeti karlkl ziyaretler gerekletirmiler; para, silah, malzeme, salk ekipman ve yiyecek gibi kalemlerde de karlkl yardmlar yapmlardr. Bu dnemde yardmlarn arlnn Rusyadan Trkiyeye olduu grlmektedir. Bu almann konusu, 23 Nisan 1920 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisinin (TBMM) alndan 1930 ylna kadar olan Trk-Rus (Sovyet) ilikilerini kronolojik olarak incelemek olacaktr. TBMMnin alnn balang noktas olarak kabul edilmesinin sebebi ise, Trk Mill mcadelesinin kurumsallatnn simgesi olarak bu aln bir dayanak noktas grlmesidir. almada ikili ilikilerin siyas noktalar zerinde durulacak ve yeri geldike asker konular da ayrntlara girilmeden ele alnacaktr.
2 Eyll 1919da toplanan Sivas Kongresi, mill mcadelenin en nemli admlarndan birisi olmutur1. Sivas Kongresi sonrasnda da Halil (Kut) Paa, Mustafa Kemal tarafndan Moskovaya yollanr. Ama Sovyetlerle ilikileri gelitirmek, silah, cephane ve para yardm salamaktr. 1920 baharnda vard Moskovada Trkiyenin iinde bulunduu ar durumu anlatan, ksa bir sre sonra kurulacak mill hkmetten ve bu hkmetin Sovyetler ile dostluk ve bar anlamas imzalama niyetinden bahseden Halil Paa kar taraftan da olumlu cevap alr2. Halil Paa Moskovaya gitmeden nce, zaten Sovyetler Birlii tarafndan Mahmudov adl bir temsilci Sivas Kongresine gzlemci olarak gnderilmitir3. Sivas Kongresinden TBMMnin alna kadar olan Trk-Rus (Sovyet) ilikileri iin, iki lke ve iki kltrn birbirini tanmaya balamas ile karlkl yardmlarn gidip geldii dnem diyebiliriz. 23 Nisan 1920 tarihinde TBMMnin aln izleyen 26 Nisan 1920 tarihinde, Atatrkn Lenine yazd nl mektup TBMM hkmetinin ilk d politika almalarndan birisi olarak ortaya kar. Atatrk bu mektubu TBMM Bakan sfat ile yazm ve Moskovaya gndermitir. Mektupta en dikkat ekici nokta emperyalizm aleyhine giriilecek ortak mcadele iin Sovyetlerden balang olarak 5 milyon altn, asker, silah, cephane ve malzemenin gnderilmesinin istenmesidir4. TBMM ilk Bakanlar Kurulu toplantsn 5 Mays 1920 tarihinde gerekletirmitir. Yeni Meclisin vekiller heyetinin ilk ii bat alemine kar durmu olan Trk milletinin bu mcadelede bsbtn yalnz kalmamasn salamak ve bu yolda ilk adm da ayn dmanlarla uramakta olan Bolevik Rusya ile temasa gemektir5. Zaman zaman ilgisiz ve yetkisiz kiilerin, kendi adlarna Anadolu hareketi temsilcileriymi gibi Sovyetlerle temas etmeleri Ankarada artk ho karlanmamaya balam ve bir nlem alnmas yolunda karar alnmtr. Bu nedenle oluturulan heyet 11 Mays 1920de Ankaradan ayrlr6. 19 Temmuz
1
2 3 4 5 6
M. Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, C.I., s.210-252. Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Mill Mcadele, s.513-590. M. Taylan Sorgun, Bitmeyen Sava Ktulamare Kahraman Halil Paann Anlar, s. 276 304. Erol Kaymak, Sultan Galiyev ve Smrgeler Enternasyonali, s. 78. Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri, s.304-305. Yusuf Hikmet Bayur, Trkiye Devletinin D Siyasas, s.48. Alev Cokun, Kuvay Milliyenin Kuruluu, s.322. Heyet yeleri: Bakan: Bekir Sami (Kunduh), yeler: Yusuf Kemal (Tengirenk ktisat Vekili), Dr. brahim Tali (ngren), Osman Bey (Lazistan Mebusu), Seyfi (Dzgren Erkan Harbiye Kaymakam). Heyet Moskovaya vardnda karlamaya hi kimse gelmez. Grmeler boyunca heyete verilen yiyecek miktar heyete yeterli gelmez. Ayrca Sovyet yetkiler grmeler boyunca Ermeni yanls bir tutum izlerler. Bkz. Bill N. imir, Bizim Diplomatlar, s.29. Fahri Belen, Askeri, Siyasal ve Sosyal Ynleriyle Trk Kurtulu Sava, s.181. Heyet bakan Bekir Sami Bey ancak 31 Ocak 1921 tarihinde Trki-
1920de Moskovaya varan heyet Lenin de dhil nemli Sovyet yetkilileriyle grr ve taraflarca 24 Austos 1920de paraf edilen bir antlama tasla ortaya kar7. Trkiye-Ermenistan arasndaki gerginlik yznden kapanm olan TrkRus karayolu da, Boleviklerin Moskovada bulunan Ermeni heyeti ile yaptklar grmeler ve arabuluculuk tekliflerinin kabul edilmesi sonucunda, 1 Temmuz 1920 tarihinde alm ve o sralarda Moskovada bulunan Halil Paa Sovyet yardmlaryla bu yoldan Anadoluya dn yapmtr8. Halil Paa gelirken yannda Sovyet Dileri Komiseri ierinin 2 Temmuz 1920 tarihli mektubunu da getirmitir. Bu mektubunda ierin iki lkenin karlkl iyi ilikilerini vmekte ve gelecee ilikin olumlu dileklerde bulunmaktadr9. 10 Austos 1920de Trkiyeyi ilgilendiren iki antlamann imzalandn gryoruz. Bunlardan ilki Moskovada, Ermeniler ile Bolevik Hkmeti arasnda imzalanan antlama olup, Trkiyeyi ilgilendiren ksm Ruslarn, Ermenilere Nahvan ve Culfadan ahtahtna kadar olan demiryolunun kontroln brakyor olmasdr10. kinci antlama ise aslnda Osmanl Devletinin fiilen sona erdiini syleyebileceimiz Sevres Antlamasdr. Bu antlamada Trk-Rus ilikilerinin kesitii noktalar; Trk-Rus snrlarnn eski snrlar olarak braklmas (madde 27)11 ve Dou Anadoluda, denize k olan bir Ermenistan Devletinin kurulmas (madde 88) ile Brest-Litovsk Antlamasnn kaldrldnn (madde 132) kabul edilmesidir12. Ayrca 40. madde ile Rusyaya, Milletler Cemiyetine katlmas ve kendi istemesi durumunda oluturulacak Boazlar Komisyonuna katlma hakk tannmtr13. Tam bu noktada Trk-Sovyet ilikilerine nc bir pencereden bakacak olursak karmza 24 Austos 1920 tarihli Fransz istihbarat raporu kmaktadr. Bu rapora gre, stanbulda bir Bolevik Komitesi kurulmu; Rus ve on
7 8 9 10 11 12 13
yeye dnebilmitir. Gottard Jaeschke, Trk nklab Kronolojisi 1918-1923, C.I, ev.Niyazi Recep Aksu, s.56. Yusuf Kemal Tengirenk, Vatan Hizmetinde, s.172. Serpil Srmeli, Trk-Grc likileri 1918-1921 s.560. Dokument Vreney Politiki SSSR, C.3, s. 14. Serpil Srmeli, age., s.561. brahim Sdi ztrk, Mondros, Sevr, Lozan Andlamalar, s. 42. Rifat Uarol, age., s.517. Milletler Cemiyeti 28 Nisan 1919 tarihinde kurulmutur. Ayrntl bilgi iin bkz. Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, s.137-147.
Trkten oluan bu komite Anadoluda eitli ubeler am ve hatta Azerbaycan, Grcistan, Ermenistandaki Bolevik komiteleriyle de temasa gemitir14. Bu arada Halil Paa ve Sovyet Eli Vekili Upmal bakanlndaki Trk ve Sovyet Heyetleri 8 Eyll 1920de getirdikleri altnlarla Erzuruma varrlar15. 200 kilosu Dou Anadolu ordusu iin alkonulan bu altnlarn kalan Ankaraya ulatrlr ve zellikle subay ve memurlarn maalarnn denmesinde kullanlr16. Ayn dnemde Trk halk da alk eken Rus halk iin eitli yardmlar toplam ve gndermitir. 1921 Moskova Antlamasna Kadar Trk-Sovyet likileri 1921 Antlamasnn grmeleri iin Moskova heyetinde bulunan Yusuf Kemal (Tengirenk) Bey, paraf edilen taslak ile kendi izlenimlerini ve Bekir Sami Kunduh Beyin raporunu, vapurla geldii Trabzondan 18 Eyll 1920de telgrafla Ankaraya iletmitir17. Aslnda Yusuf Kemal Beyin de aralarnda bulunduu bir heyet Moskovada ierin ve Leninle eitli grmeler yaparken bir yandan da iki lke arasnda eitli yazmalar gereklemitir. Grmeler srasnda ierin daha sert ve inat bir tutum sergilerken Lenin daha lml bir tavr taknmtr. Bu grmelerin ana tkanma noktas Ruslarn Ermeniler adna yaptklar istekler olmutur. Yine de grmelerin sonucunda iki hkmet arasnda bir antlama tasla 24 Austos 1920 tarihinde paraf edilmitir18. Mustafa Kemalin 26 Nisan 1920 tarihli mektubuna 3 Haziran 1920de cevap veren ierin (bu cevap Trk tarafna 15 Haziran 1920 tarihinde ulamtr) Ermenistann da iinde olduu eitli blgelerde referandum yaplmasndan yana olduklarn bildirmitir19. TBMM Reisi sfat ile ierine 20 Haziran 1920de cevap veren Mustafa Kemal, zellikle Ermeni meselesi ve Sovyet arabuluculuu
14
15 16
17
18
19
MAE, Serie E Levant Turque, Vol. 93, 24 Austos 1920 tarihli Trkiyede Bolevik Propagandas balkl istihbarat raporu, s.225ten aktaran Bige Yavuz, Kurtulu Sava Dneminde TrkFransz likileri, s.75. M.Perinek, Atatrkn Sovyetlerle Grmeleri, s.59. Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, C.II, s.591. Burada Kansu maalarn demesine ilikin bilgiyi tam tarih vermeden belirtmise de genel kan ad geen dnem ynndedir. Bekir Sami Bey raporunda ierinin Ermenilere Mu ve Vanda nfuslaryla orantl bir yer verilmesi konusunda srarc olduunu, buradaki Mslman ahalinin de baka yerlere sevk edilerek blgenin sadece Ermenilerden oluturulmasn ve istiklallerinin tam olmas gerektiinde srar ettiini yazmtr. Yusuf Kemal Tengirenk, age., s.162. Stefanos Yerasimos, Kurtulu Savanda Trk-Sovyet likileri (1917-1923), s.237-238. Y. Kemal Tengirenk, age., s.178-180. Dokument Vreney Politiki SSSR, C.2, s. 404.
zerinde durmutur20. 24 Haziran 1920de, Erzurumdan ierine bir telgraf yollayan Bekir Sami Bey, Mustafa Kemale gelen mektuptan bilgi sahibi olduktan sonra ad geen telgraf kaleme alm ve ierinden, Ermenilerin kapal olan yolu amalar hususunda arabulucu olmasn istemitir21. Trkiyeye atanan ilk Sovyet elisi alva Zurabovi Eliava idi. Fakat kendisi hastal nedeniyle Trkiyeye gelememi ve yerine Y.Y.Upmal veklet etmitir. Sovyet elilik heyeti 4 Ekim 1920 gn Ankaraya varm22 ve 9 Kasm 1920de de Sovyet Bykelilii almtr23. Moskovaya giden Trk heyeti geri dndkten sonra Bekir Sami (Kunduh) Bey, bir sre daha Moskovada kalmtr. Bekir Sami Moskovada iken, 16 Ekim 1920 tarihinde Mustafa Kemal tarafndan kendisine bir mektup yollanmtr. Mustafa Kemal bu mektubunda Ruslarn Ermeniler adna yaptklar toprak verme teklifine deinerek bu durumun samimi bir ilerleme gsteren Trk-Rus ilikileri ile elitiinden sz etmi ve Ermenilere kesinlikle herhangi bir toprak parasnn verilmeyeceini bir kez daha belirtmitir. Atatrk mektubun devamnda, Ruslar eer Ermeni konusunda Ankara hkmetinin isteklerini kabul ederlerse 24 Austos 1920de paraf edilen anlamay imzalamas iin Bekir Sami Beye yetki vermi, aksi taktirde gelimeleri takip etmesi iin bir sre daha Moskovada kalmasn istemitir24. 11 Kasm 1920 tarihinde ierin, Moskova Radyosunda Trk-Sovyet ilikilerini ilgilendiren nemli bir aklama yapmtrr. Trk ve Ermeni tarafna ar yapan bu mesajda ierin, Rusyann Ermeni hkmetinin ricas ve Trk hkmetinin kabul ile Trkiye ile Ermenistan arasnda arabuluculuk grevini zerine aldn aklamtr25. ierinin Trk-Ermeni meselesinde arabuluculuk grevi verdii Budu Mdivani, 28 Kasm 1920de Gmrye gelerek TrkErmeni grmelerinde arabuluculuk rol stlenmek ister26. 3 Aralk 1920de durumu Kzm Karabekir Paaya bildiren Mdivani, Rusyann Trkiye ile siya20
21 22 23 24 25 26
Ermenistan ve ranla snrlarmz saptamak iin Rusya Sovyet Cumhuriyetinin aracln sevinle kabul ve siyasi grmeler ile bugn varolan glklerin zlmesi yolunu yeleriz vedi nlemlerden olmak zere Elvile-i Selse iinde baz yerleri igal iin askeri harekat yapmak zorunluluunda kalm iken, mektubunuz zerine harekat erteledik. Halkmza kar Ermeni saldrlarnn durdurulmasn ve arabuluculuk iin ne srlecek nerilerin acele olarak ortaya konmasn dileriz Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s.357-359. Stefanos Yerasimos, age., s.232-233. M.Perinek, age., s.67. A.M. amsutdinov, Mondrostan Lozana Trkiye Ulusal Kurtulu Sava Tarihi 1918-1923, s.201. Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri, s.375-377. Dokument Vreney Politiki SSSR, C.3, s. 209. Serpil Srmeli, age., s.600.
s bir ahidnme ve asker bir ittifaknme imzalamak istediini de belirtmitir27. Her ne kadar Ermeniler ile anlald iin Rus arabuluculuuna gerek kalmam idiyse de Trk-Rus ilikilerinin yeniden olumlu bir ivme kazanmas acndan bu olay nemli bir yer tutar. 22 Kasm 1920de Byk Millet Meclisi, yaplacak olan Kominterne bir heyet yollama karar alm ve zellikle Dr. Tevfik Rt Aras Beyin bu heyete dhil olmas konusunda kan tartmalara ramen Ali Fuat Paa, Dr.Tevfik Rt Bey, Besim (Atalay) Bey, Fuat (Carm) Bey, smail Suphi (Soysallolu) Beyden oluan heyetin Komintern toplantsna gnderilmesi benimsenmitir28. 9 Aralk 1920 tarihinde Trkiyenin Tiflis Elisi Kazm (Dirik) Bey, Sovyetlerin Tiflis Elisi eynmanla bir grme yapm ve kendisine Kars, Ardahan ve Batumun Trkiyeye ait olduunu sylemitir29. 10 Aralk 1920 tarihinde ise Bolevik Ermenistandan Trkiyeye bir ar gelmitir30. Yine 9 Aralk 1920 tarihinde ierin imzal bir Sovyet notas Trkiyeye yollanm ve Moskovada Trkiye, Rusya, Azerbaycan ve Ermenistann katlaca bir konferansn yaplmas istei ile karlkl iyi ilikilerden ve gerekletirilecek konferans ile tm toprak sorunlarnn giderileceinden bahsedilmitir31. 14 Aralk 1920 tarihinde Meclis Bakan sfat ile Staline bir mektup gnderen Mustafa Kemal, kendisini Boleviklerle Mslmanlar kaynatrmak iin yapt almalardan tr tebrik etmi ve bu almalarn iki lke arasndaki ilikileri daha da ileri gtreceini belirtmitir32. 15 Aralk 1920 tarihinde ise dnemin Dileri Bakan Vekili Ahmet Muhtar (Mollaolu) Bey imzal notada Trkiye, Trk-Rus dostluundan bahsetmekte, Trk-Grc ve Trk-Ermeni iliki ve sorunlarnda Rusyann grlerini sormakta, Sovyetleen Ermenistann gelecei konusunda bilgi edinmek istemekte ve imzalanmas gndemde olan Sovyet-ngiliz Ticaret antlamasna atf yapa27 28 29 30
31 32
Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, C.IV, s.68. Heyetin gnderilmesi ilgili tartmalar iin bkz. T.B.M.M Zabt Ceridesi, C.VI, s.11-18. Serpil Srmeli, age., s.602. Ad geen tarihte Bolevik kontrolne girmi olan Ermenistann gnderdii bu arnn Moskovadan habersiz gerekletii elbette dnlemez. arda Ermenistanda Tanak hkmetinin ykldn, artk eski dmanlklarn yerini dostluun alacan ama Tanak hkmeti ile yaplan Gmr Antlamasnn geersiz saylarak yeni bir grme yaplmasn istenmekteydi. Bu ar Trk tarafnca kibar bir dille reddedilmitir. T.B.M.M Zabt Ceridesi, C.VII, s. 150-152. Dokument Vreney Politiki SSSR, C.3, s. 333. S. Yerasimos, age., s.259. Stalin, Atatrkn kendisine ad geen mektubu gnderdii sralarda Dou Halklar Siyasi Komiserlii grevini yrtmekte idi ve oklukla da Bolevik-Mslman ilikileri zerine almaktayd. Bu almalarndan dolay olsa gerektir ki Atatrk kendisine bu mektubu yollam olsun.
rak, ad geen grmeler hakknda Rus hkmetinden bilgi edinmek istemektedir33. 18 Aralk 1920 tarihinde de Meclis Bakan sfat ile Lenine bir telgraf eken Mustafa Kemal, Sovyet Rusyann Dastann bamszln tanmas konusunda memnuniyetini dile getirmi ve bu durumun Bolevik dnya ile Mslman dnya arasnda olumlu ilikiler douracan belirterek Lenini tebrik etmitir. Bu arada Trkiyenin 18 Aralk 1920 tarihli notasna 19 Aralk 1920de cevap veren Rusya, karlkl iyi ilikilerden bahisle balad metinde daha sonra Trk-Ermeni ilikileri konusuna deinmi ve Sovyetleen Ermenistann artk Trklere ve Mslmanlara kar dmanca bir tavr taknmayacan, TrkErmeni snr sorunlarnn zleceini belirttikten sonra Trk-Grc ilikilerinin ve snr sorunlarnn da ncelikle dzeltilmesi iin Rusyann elinden geleni yapacan belirtmitir. ngiltere ile Rus heyetinin Londrada bir ticaret antlamas yapmak iin grtnden bahseden Rus notas bu grmelerde zellikle Trkiyeyi rahatsz eden bir politik antlamann olmayacann garantisini vermitir. Notann sonunda ksa olarak Rus-talyan ve Rus-Fransz ilikileri hakknda da Trk hkmetine eitli bilgiler sunulmutur34. Bu dnemde alt izilmesi gereken bir dier olay da, 10 Ocak 1921 tarihinde kazanlm olan I.nn zaferidir. Bu zafer, o tarihe kadar hl mill mcadelenin baar kazanp kazanamayaca konusunda kafasnda soru iaretleri olan kii ve lkeleri bu konuyu tekrar dnmeye sevk etmitir. Bu arada Sovyetlerin yeni elisi Polikarp Gurgenovi (Budu) Mdivani 15 Aralk 1920 tarihinde atanmtr. 19 ubat 1921de Ankaraya ulaan Mdivani, 5 Mart 1921 tarihinde gven mektubunu Mustafa Kemale sunarak resmen grevine balamtr. Ancak Mdivaninin Trkiyedeki grevi salk nedenleri ile uzun srmeyecek ve kendisi 2 Haziran 1921 gn Trabzon zerinden Trkiyeden ayrlacaktr. 21 Kasm 1920de Mecliste gerekletirilen mzakereler sonucunda Ankara Milletvekili Ali Fuat (Cebesoy) Paa Trkiyenin Moskova Bykeliliine atanmtr35. Ali Fuat Paa maiyetiyle birlikte yola ktktan sonra Yusuf Kemal
33 34 35
Dokument Vreney Politiki SSSR, C.3, s.334. Dokument Vreney Politiki SSSR, C.3, s.146-148. T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt 5, s. 439-469. Ayn celsede elilik heyetinin maalar ve elilik btesi de karara balanmtr. Heyet yeleri: ktisat Vekili Yusuf Kemal (Tengirenk) Bey, Maarif Vekili Dr. Rza Nur Bey, Katip Mehmet Ali Bey ve heyete katlacak olan Moskova Bykelisi Ali Fuat Paa (Ali Fuat Paa Ankara Hkmetinin yurt dna atad ilk bykeli olmutur, B. imir, age., s,54) ve Moskova Askeri Ataemiz Saffet (Arkan) Beyden olumutur. B. imir, age., 40-42.
Tengirenk bakanlnda bir baka heyet daha Trkiyeden Moskovaya doru yola kar36. Bu iki heyet 7 Ocak 1921 tarihinde Karsta buluurlar37. Karsta bulunan Ali Fuat Paa burada Ankaraya gitmekte olan Mdivani ile bir grme yapar. Bu grmeye gemeden evvel unu belirtelim ki; 3 Aralk 1920 tarihinde Trkiye uzun yllar sonra ilk kez galip sfat ile Ermenistan ile Gmr (Alexandropol) Antlamasn imzalamtr38. Antlamann ikinci maddesi ile Trk-Ermeni snr izilmi; sekizinci maddesi ile tamamen insan sebepler ile Ermenistandan sava tazminat istenmemesine karar verilmi; onuncu madde ile Ermeni hkmeti Sevri tmyle yok sayarak Avrupada bulunan ve srekli Trkiye aleyhine tahrik grevi yapan temsilcilerini geri ekmeyi kabul etmitir. Antlama ile 1877-78 Osmanl-Rus Sava ile kaybedilmi olan Artvin, Posof, avat, ldr, Kars, Idr, Tuzluca, Sarkam ve Oltu yeniden anavatan topraklarna katlmtr. Ali Fuat Paa ile Mdivani Karsta bulutuklar srada yukarda bahsettiimiz gelimeler oktan gereklemi ve Ruslarn Ermeni meselesi ile ilgili 1920 Austosunda takndklar olumsuz tavr artk yaam alann kaybetmitir. Rusyaya grmelere gitmekte olan Trk heyeti, 19 ubat 1921de Moskovaya varm ve asker trenle karlanmtr. Hemen ilk akam ierini ziyaret eden heyet 21 ubatta grmelere balar ve sras ile Sovyetlerin o dnemdeki eitli yetkilileri ierin, Karahan ve Stalin ile grrler. 26 ubat 1921 tarihinde Sovyetlerin nerisi ile iki heyet arasnda Moskova Konferans ad verilen bir toplant balar39. Grmelerde garip bir tutum izleyen ierin, Trk heyetine Moskovaya neden geldiklerini bile sorar. ierinin garip tavrlar karsnda sklan Trk heyeti daha sonra Stalinle grr. Stalin daha lml ve yapc bir tavr sergiler. Ardndan yeniden ierinle gren heyet, onun da tavrnn tamamen deitiini gzlemler. Sonuta 16 Mart 1921 tarihinde Trkiye-Sovyet Rusya Dostluk ve Kardelik Antlamas imzalanr40. ki lke ilikilerinde nemli
36
37 38 39 40
Ayn dnemde aslnda Trkiyeden Sovyet Rusyaya 4 ayr heyet daha yola kmtr. Heyetlerden ilki 8 kiilik bykelilik personeli, ikincisi Dr. Tevfik Rt Aras, Fuat Carm, Besim Atalay ve bir katipten oluan Sovyetler Birliini incelemeye giden mebuslar heyeti, ncs drt kiilik askeri ataelik personeli ve drdncs de imali Kafkasya Mmessili Albay Bekir Sami (Kunduh), Azerbaycan Mmessili Mehduh evket (Esendal), Tiflis Mmessili Albay Kazm (Dirik) Bey ve heyetin dier yeleriyle birlikte 19 kiiden oluan Mmessiller heyetidir. Detayl bilgi iin bkz. Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatralar, s.101-104. M.Perinek, age., s.96. Mahmut Gololu, nc Merutiyet, s. 285. Andrei Kohnovich, mperiya Stalina, Bee, Moskva 2000, s. 203-204. smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, C.1, s.27-38. Anlamann metni ayn zamanda metni imzalayanlardan birisi olan Yusuf Kemal (Tengirenk) Beyin anlarnda da vardr. Bkz. Yusuf Kemal Tenginenk, Vatan Hizmetinde, s.346-358. Ad geen antlama 21 Temmuz 1921
bir yeri olmas nedeniyle anlamann nemli maddeleri ksaca yorumlanrsa: Birinci maddede, Sovyetler Birlii Byk Millet Meclisini ve Meclisin setii hkmeti Trkiyenin yasal hkmeti olarak tandn beyan etmekte ve Misk- Milli snrlarn Trkiye snrlar olarak tanmaktadr. kinci maddeye gre, Batum Grcistana braklm; fakat Batumda yaayan Mslman halka baz zerklikler tannmas kabul edilmitir. nc maddeye gre, Nahvan zerk bir statde braklm ve kontrol Azerbaycana verilmitir. Beinci maddeye gre, Karadeniz ky rejimi ve boazlar meselesi daha sonra toplanacak bir konferansa braklmtr. Bu konferansa Karadenize kys olan dier devletlerin de katlmas ngrlmtr. Altnc maddeye gre de, iki lke arasnda yaplm olan eski anlamalar iptal edilmi ve Trkiyenin arlk Rusyasna olan mali ykmllkleri ortadan kaldrlmtr. Anlamann yedinci maddesi uyarnca kapitlasyonlar kaldrlmtr. Sekizinci maddeye gre ise, her iki lke dierinde faaliyet gsteren zararl rgtleri desteklemeyeceini belirtmekte ve Kafkas cumhuriyetleri zerinde ortak ykmllkler stlenmektedir. On ikinci maddeye gre, eski Rus topra iken Trk topra, Trk topra iken Sovyet topra hline gelen blgelerdeki halk serbest bir ekilde ana vatanna g etme hakkn elde etmi ve bu g esnasnda eya, mal ve para nakline serbestlik tannmtr. On nc maddeye gre, taraflar arasnda esir dei tokuu yaplacaktr ve bu deiimin esaslar daha sonra yaplacak zel bir szleme ile belirlenecektir. Bu maddelerin dnda genel olarak deinmek gerekirse iki lke arasnda veraset, iletiim, ulam ilikilerinin dzenlenmesi, ileride karlkl anlamalar yaplmas kararlatrlmtr. Grld zere anlama metni pek ok nemli karar iermektedir ve iki lke lideri tarafndan da memnunlukla karlanmtr. Lenin konferansla ilgili yapt aklamada: Moskovada Trk delegeleriyle balayan grmeler zellikle memnunluk uyandran bir olgudur. nk Trk hkmetinin temsilcileriyle aramzda dolaysz grmelerin balamas, birok engelle karlamtTrkiye, emperyalist devletlerce yama edilmeye yle bir iddetle kar koydu ki, ilerinde en kabaday olan bile elini ondan ekmek zorunda kald. Trk hkmetiyle yaptmz grmeleri byk bir baar saymamzn nedeni budur41 derken, ayn konuda Mustafa Kemalin gr yledir: Rus ralar Cumhuriyetiyle mevcut iyi mnasebetlerimiz ve balarmz bu geirdiimiz sene zarfnda, en mkemmel bir surette gelimesinde devam etmitir. 16
tarihinde Byk Millet Meclisinde onaylanarak yrrle girmitir. 16 Mart 1921 Antlamas iin ayrca bkz. A.D. Bogaturov, Sistemnaya storiya Mejdunarodnyh Otnosheniy, Moskovskiy Rabochiy, Moskva 2000, s.73 ve sonras. Dou Perinek, Lenin Stalin Maonun Trkiye Yazlar, s.136.
41
Martta Moskovada bir dostluk antlamas yaptk. Bu antlama ile, emperyalizmin ihtiraskr saldrsna hedef olan iki devlet arasnda tabii etkenlerden meydana gelen dayanma, hukuki bir ekil ile de tespit edilmi oldu42. Moskovada yukardaki gelimeler olurken ayn zaman dilimine denk gelen gnlerde Londrada da ehrin adyla anlan bir konferans gerekletirilmekteydi. Aralarndaki anlamazlklar artan tilaf Devletleri Trkiyeye kar siyasetlerini deitirme karar alarak ad geen Konferans dzenlemilerdi. 21 ubat 12 Mart 1921 tarihleri arasnda gerekleen konferansta43 eitli ak ve gizli anlamalar imzalanrken, alma konumuz itibaryla konferansa damgasn vuran olay Trk heyetindeki Bekir Sami Beyin Sovyetler Birliince beenilmeyen tavrlar sergilemesi ve Sovyet topraklar ile alakal ttifak Devletleriyle baz tasarruflara girimesidir. Bu durum Sovyet yetkilileri olduka rahatsz etmi ve ierin, 12 Mart 1921 tarihinde Moskova Bykelisi Ali Fuat Paaya bir nota vererek bu durumu protesto etmitir44. 1921 Moskova Antlamasndan Leninin lmne Kadar kili likiler Hastalanan ve greve devam edemeyecei anlalan Mdivaninin yerine Sergey Petrovi Natsarenus 3 Mays 1921 tarihinde Sovyetler Birliinin yeni Bykelisi olarak atanr. 27 Haziran 1921 de Atatrke gven mektubunu sunan Natsarenusu kabulnde Atatrk yine Moskova Antlamasna deinmi ve 16 Mart 1921 Moskova antlamas, ayn zamanda mill prensipleri dhilinde mcadele eden, tam bamszln temin etmek isteyen Trk Milletini hakiki simasyla dost Rus milletine tantacak bir belgedir demitir45. Bu arada 22 Ekim 1921 tarihinde ierin dnya devletlerine bir nota gndererek Sakarya Sava sonras Yunan vahetini knamtr46. Sovyet Rusya ile olaylar bu ynde geliirken Sovyet Azerbaycannn elisi brahim Abilovda 12 Ekim 1921 tarihinde 25 kiilik elilik heyeti ile birlikte Ankaraya gelmi ve gven mektubunu 14 Ekim gn Mustafa Kemale vermitir47. 1921 Ekiminde gerekleen bir baka olay da Trkiye ile Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri arasnda imzalanan Dostluk Antlamasdr. 13 Ekim 1921 tarihinde Karsta imzalanan antlamaya Rusya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti de bir temsilci yollamtr. Trkiye Byk Millet
42 43 44 45 46 47
Atatrkn Btn Eserleri, C.12, s.285. Selahattin Tansel, age., C.IV, s.27 ve ilerleyen sayfalar. Dokument Vreney Politiki SSSR, C.3, s. 605-607. Atatrkn Btn Eserleri, C. XI, s.210. Dokument Vreney Politiki SSSR, C.4, s. 401. Atatrkn Btn Eserleri, C. XII, s.36 ve 50 ve ilerisi.
Meclisi Hkmeti adna Kzm (Karabekir) Paa, Muhtar, Veli ve Mahmut evket Beylerin imzalad antlamaya Ermenistan adna skinaz Maradya ve Bouz Makizyan, Azerbaycan adna Behbut ah Tahtineski, Grcistan adna alva lyava ile Aleksandr Svanidze, Rusya adna da Jak Halski imza koymulardr48. Be nsha olarak imzalanan antlama 16 Mart 1922de Byk Millet Meclisince onaylanm ve onay belgeleri 11 Eyll 1922 gn Erivanda yetkililere teslim edilince yrrle girmitir49. 26 Kasm 1921 tarihi ise Ukrayna Bolevik Partisi Merkez Komite Delegelerinden Mihail Vasilyevi Frunzenin Trkiyeyi ziyaret tarihidir. Ukrayna Sovyet Cumhuriyeti adna gerekleen bu ziyarette ama Trkiye ile Sovyetler Birliine dhil olan her cumhuriyet arasndaki ilikileri gelitirmektir. Krk kiilik heyeti ile 21 Kasm 1921de Trabzona deniz yolu ile gelen Frunze ve heyeti ehirde drt gn kalr50. Aralk aynda Ankaraya ulaan Frunze ve heyeti 25 Aralk 1921 gn Yusuf Kemal Bey, Mnir Bey, Yusuf Akura, Hikmet Bey, Mustafa Abdlhalik Bey ve Miralay Kazm Beyden oluan Trk heyetiyle UkraynaTrkiye konferansn balatr. 2 Ocak 1922 gn taraflar arasnda Trkiye Ukrayna Dostluk ve Kardelik Antlamas imzalanr51. P. Moisseyev ve Y. Rozalinakn ariv belgelerine dayandrd kitaplarna gre de Frunze, Trkiyede kald sre ierisinde Sovyet hkmeti adna babas cephede lm ocuklara para yardm yapm; mermi ve sava malzemesi retimi iin hammadde ve tehizat vermitir52. Frunze heyeti ile birlikte daha sonralar Atatrk ve dier Trk yetkililerle eitli defalar grm; eitli konularda fikir alveriinde bulunmulardr53. Bahsetmekte olduumuz tarih dilim ierisinde Trkiyeyi ziyaret eden bir baka Sovyet heyeti de Buhara Sovyet Halk Cumhuriyeti (BSHC) temsilcileri-
48 49 50
51
52
53
.Soysal, age., s.39-47. Age., s.40. Frunzenin Trabzonda geirdii gnler iin baknz: Sami Sabit Karaman, Trabzon ve Kars Hatralar 1921-1922 stikll Mcadelesi ve Enver Paa, s.65 ve ilerisi, Yakov liev, S Dobroy Missiyey, Zvezda, No:4, Moskva 1963, s.152. T.C. Dileri Bakanl, Trkiye Cumhuriyetinin Andlamalar, C.I s.61-69. Anlama 2 Ocak 1922 tarihinde imzalanm olup 16 Mart 1922 tarihinde 206 sayl karar olarak Mecliste onaylanm ve yrrle girmitir. Anlamann Rusa metni iin ayrca bkz. Dokument Vreney Politiki SSSR, C.5, s.9. Anlama ile ilgili az da olsa bahsedilen Ukrayn dilindeki kaynak ise: O.V. Gisem Martinyuk O. O. , storiya Ukraini, Navalna Kniga-Bogdal, Ternopil 2003, s. 342 ve sonras. P. Moisseyev Y. Rozaliyev, K storii Sovyetsko-Turetskih Otnoeniy, Gospolitizdat, Moskva 1958, s.28. Atatrk ve Frunze arasnda geen grmelerin detay iin bkz.Yavuz Aslan, Mustafa Kemal M. Frunze Grmeleri / Trk Sovyet likilerinde Zirve, s.108 ve ilerisi.
dir. 31 Aralk 1921 tarihinde Ankaraya varan heyet iin ayrca 7 Ocak 1922de Mecliste bir tren dzenlenmitir54. Bu heyetin geliinden sonra Galip Paa Trkiyenin Buhara Elilii grevine atanm, Rahmi Apak Ataemiliter, Ruen Eref Beyde Elilik Bakatibi olarak Buharaya gnderilmilerdir55. Ancak bu heyet Enver Paann Sovyetlerdeki faaliyetleri gereke gsterilerek Batumdan geri evrilmi ve Trabzona dnen heyeti Ankara hkmeti geri armtr56. 26 Ocak 1922 tarihi ise yeni Sovyet Elisi Semyen vanovi Aralovun Ankaraya geldii tarihtir. 16 Mart 1922 tarihinde ise, Trkiye ile Ermenistan Azerbaycan Grcistan arasnda Karsta Transkafkasya Muahedenamesi imzalanmtr. Antlama ile taraflar arasndaki snr ihtilaflar giderilmeye allmtr ve taraflar 1920 Misak- Milli snrlarnda anlamlardr. Taraflar ayn ekilde, 1921 Moskova Antlamasn tanmay da kabul etmilerdir57. 10 Nisan 1922 tarihinde Avrupa lkeleri genel durumu deerlendirmek amacyla Cenovada bir konferans toplarlar58. Toplantya Sovyetler Birlii davet edilirken Trkiye davet edilmez. Konferansta Trkiye ile ilgili konulara da deinilmez. Sovyet yetkililer konferans boyunca eitli temaslar yaparak Trkiyenin de konferansa katlmasn salamaya almlardr59. Sovyetlerin bu abalar sonuta baarsz olsa da Trk-Sovyet ilikilerinin durumunu gstermesi asndan nemlidir. Cenova Konferans nemli sonular alnamadan sona ermitir. Btn bu gelimeler olurken 22 Nisan 1922 gn Moskovadaki Trk Askeri Ataelii EKA Polisi tarafndan baslarak arama yaplr, baz belgelere el konulur ve kimi personel snr d edilir. Bu basknn nedeni baz personelin casusluk yapt iddiasdr60. Yine de diplomatik kurallar inenerek yaplan bu baskn Moskova Bykelisi Ali Fuat Paa ve Ankarada byk memnuniyetsizlik meydana getirir. Baz personelin snr d edilmesine ok kzan Ali Fuat Paa, Sovyet D leri Komiser Yardmcs Karahann grme isteini reddederek Moskovadan ayrlr ve Ankaraya dner. Ali Fuat Paaya gre olay k-
54 55 56 57 58 59 60
M.Perinek, age., s.129-130. Rahmi Apak, Yetmilik Bir Subayn Hatralar, s.260. M. Perinek, age., s.147. T.C. Dileri Bakanl, Trkiye Cumhuriyetinin Andlamalar, C.I s.71-85. Mehmet Gnlbol Cem Sar, Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919-1938), s.39. Dokument Vneney Politiki SSSR, C.5, s.63. Bill imir, Bizim Diplomatlar, s.64-65.
krtmadr61. Ali Fuat Paa daha sonra anlarnda, 2 Temmuz 1922 gn Sovyet Hkmetinin resmen zrlerini bildirdiini ve konunun tamamen kapandn sylemitir62. Ali Fuat Paa bu olaydan sonra Moskovaya dnmez ve yerine Ahmet Muhtar (Mollaolu) atanr63. 15 Austos 1922 gn Sovyetler Birliinin Ankaradaki elilik binas yanar. Olayn kundaklama olduundan phelenilir ve ortada pek ok itham dolar. Mustafa Kemal Paa yangn sndrme almalarn bizzat yerinde denetleyerek olaya olan ilgisini ortaya koymutur64. 26 Temmuz 1922 tarihi Trk ordusunun Byk Taarruzu balatt gndr. Byk Taarruz esnasnda Yunan Komnistleri ve Bolevik ajanlar Yunan ordusunun moralinin bozulmas iin almalar yapmakta ve geni bir propaganda kampanyas yrtmekteydiler. Balkan Komnist Federasyonu btn komnistleri Anadoludaki Yunan seferine kar kmaya armt. Bu arya karlk olarak 1921 Maysnda zel bir komite kurularak Anadoluda Yunan ordusu iinde sava kart faaliyetler yapma fikri benimsenmi idi65. Byk Taarruzun baar ile sonulanmas ile Ege ve Marmara da ilerleyiini srdren Trk birlikleri karsnda artk asker zafer mitleri tkenen tilaf Devletleri, bir atekes antlamas imzalanmas konusunda almaya balamlardr. Trk tarafnn da scak bakt bu antlama iin Mudanya ilesi merkez seilmi; 3 Ekim 1922 gn baz general, uzman ve gazeteciler Mudanyada yaayan Rus tccar Aleksander Ganyanoffun villasnda toplanmlardr66. Toplantnn bir Rus tccarn evinde olmas dnemin Trk Rus ilikilerine baka rnek tekil etmektedir. 11 Ekim 1922 tarihinde imzalanan metin ile Mudanya Atekes Antlamas tamamlanm ve Anadoluda Trk askeri zaferi ilan edilmitir67. Zafer Sovyet Rusyada da yank bulmu ve eitli etkinliklerle kutlanmtr. Trkistan SSC Sovyeti Merkez Yrtme Kurulu, Byk Millet Meclisine bir kutlama telgraf
61
62 63 64 65 66 67
Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatralar, s.428. Daha sonra olay deerlendiren Ali Fuat Paa Ataemiliterlerin esasl vazifelerinden bir tanesinin, nezdinde bulunduklar devlet ordularn her trl gizli ilerini mmkn olduu kadar renmeye almalar idi. Fakat bu vazifelerini yaparlarken asla bir crmmehuda sebebiyet vermemeleri zarureti aikrd. Maateesf yeni Ataemiliterlerimiz, bu ite tecrbesizliklerinin kurban olmulard. Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatralar, C.I, s. 8. A.F.Cebesoy, Moskova Hatralar, s.452. Dileri Bakanl Bilgi Edinme Birimi, ENFD.0.0-321.20-2005/401596. A.Glebov, Liniya Drujbt, Sovyetski Pisatel, s.79. Blent Gkay, Bolevizm ile Emperyalizm Arasnda Trkiye, s.169. Salahi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, C.II., s. 281. S.Tansel, age., C.IV, s.212 ve sonras.
gndermi, 12 Ekimde Buhara da byk bir miting dzenlenmi ve katlmclar tarafndan Mustafa Kemale bir telgraf ekilmitir. 16 Ekimde ise Hivede toplanan mitinge byk bir kalabalk katlm; miting sonunda Trk halkna bir kutlama telgraf ekilmitir68. 17 Ekim 1922 tarihinde Mdivani tekrar Trkiyeye gelir, bu ziyaretin olduu gnlerde Avrupada hummal bir alma srmektedir. Bu almann amac Trkiye ile bir bar antlamas imzalamak ve Avrupadaki gerginlii sona erdirmektir. Konferansn toplanaca yer olarak svirenin Lozan kenti seilir. Lozan Konferansna Sovyet Rusyann katlmas da Trkiye asndan ayr bir muamma olmutur69. Sonuta Trkiye, Sovyet Rusyann Konferansa katlmasn istemi ve gerek Trk ve gerekse Rus tarafnn yapt almalar sonucunda Sovyetlerin konferansta kendilerini ilgilendiren oturumlara temsilci gndermeleri kabul edilmitir70. Konferansn balamasna ok az bir sre kala Lenin baz ngiliz gazetelerine yapt aklamada kinci olarak, programmz, Boazlarn bar zamannda olsun, sava zamannda olsun btn sava gemilerine kapatlmasn ngrmektedir. Bu, btn devletlerin, sadece topraklar Boaza bitiik olanlarn deil, btn tekilerin dolaysz ticari karnadr 71 diyerek konferansta izlenecek Sovyet stratejisinin ipularn vermitir 72. 20 Kasm 1922 tarihinde balayan ve bir kez ara verilen Lozan Konferans, 23 Temmuz 1923 gn imzalanan nihai senet ile sona ermitir. Ksaca sylememiz gerekirse Lozan grmeleri boyunca Trk ngiliz Sovyet istekleri arasnda eitli strateji savalar yaanm; sonuta her devlet istedii sonuca ulamaya almtr.
68 69
70
71 72
M. Perinek, age., s.151. Bu konuda gzden geirdiimiz telif eserler iki ayr ana grte toplanmaktadrlar: Birinci gr Sovyetler Birliinin iyi bir mttefik olarak konferansa katlmak istemesi ve orada da karlkl karlar korumaya ynelik sonular aldrmak istemesidir. Bkz. Blent Gkay, age., s. 180 ve sonras. TC Dileri Bakanl Yay., Montreux ve Sava ncesi Yllar, s.37 ve sonras. kinci gre gre ise Sovyet Rusya konferansa tamamen kendi karlarn korumak amal katlmak istemekte; burada Trkiyeyi kullanarak eitli kazanmlar elde etmeyi ummaktadr. Bkz. Salahi R. Sonyel, age., s. 290 ve sonras. Aslnda bizim burada dikkat ekmek istediimiz nokta; gerek Gkay ve gerekse Sonyelin eserlerinde akladklar grleri ngiliz Ariv belgelerine dayandrarak vermeleridir. Ayrca Lozan Konferans srasndaki ngiliz-Rus mcadelesi iin bkz. Ali Naci Karacan, Lozan, s.147 ve sonras. Tm bu oturumlarn detaylar iin bkz. Lozan Bar Konferans Tutanaklar Belgeler, eviren: Seha L. Meray, C.I, s. 131-156, 162-179, 229-259, 269-294. C.II., s. 50-59, 119- 122. Dou Perinek, age., s.176. Konferans ncesi Sovyet tarafnn gr asn ksa bir zetle anlatan metin iin baknz: (15.09.2007) http://www.i-u.ru/biblio/archive/gromika_istorija/05.aspx. Ayn konuda Ukrayn dilindeki bilgi iin baknz: http://kimo.univ.kiev.ua/WW/24.htm (15.09.2007).
Lozanda grmeler srerken Trkiye sava sonras yeni atlmlar yapmakta, hzla dnya konjonktrne uymaya almaktadr. Bu balamda zmirde 17 ubat 1923 tarihinde zmir ktisat Kongresi dzenlenir73. Kongreye ilerinde Aralov, Abilov ve Astanovun da aralarnda bulunduu Sovyet temsilcileri de katlr. Kongre boyunca eitli temaslar gerekletiren heyet, 23 ubat 1923 gn Azerbaycan Bykelisi Abilovun lm ile sarslr. Abilovdan sonra Azerbaycann Trkiye Elilii kapanacak ve tm Sovyet Cumhuriyetlerinin almalar SSCB Bykelilii ats altnda toplanacaktr74. Bu arada Moskovaya geri arlan Aralov, 1923 Nisannda Moskovaya dner ve yerine bir sre iin Rozenberg vekalet eder75. Aralovdan sonra Sovyetler Birliinin Trkiye eliliine Y. Z. Surits atanm ve haziran aynda grevine balamtr. 1923 yl Haziran ay ile Ekim ay arasnda iki lke arasnda siyas alanda (Temmuz aynda Lozan Antlamas imzalanm ve her iki devlet de bu antlamaya imza koymulardr) nemli bir gelime yaanmam ve 29 Ekim 1923 tarihinde Trkiyede Cumhuriyet ilan edilmitir. Bir yanda bu gelimeler srerken dier yanda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin kurucusu Vladimir li Ulyanov (Lenin) rahatszlanm ve ynetimi eklen srdrse de aslnda Sovyetler Birlii ynetiminden uzaklamtr. 27 Mart 1923 tarihinde Leninin salk durumu hakknda Ankaraya telgraf eken Moskova Bykelisi Ahmet Muhtar Bey, Leninin fel geirdiini, doktorlarn gayretleri sonucunda iyileme ynnde tepkiler verdiini belirtmi ve Sovyetler Birlii Bakan Kalinine bir telgraf ekilmesinin uygun olacan belirtmitir76. Bunun zerine de Atatrk, 4 Nisan 1923 gn Kalinine bir telgraf gndermitir77. Moskovada olumlu karlanan bu telgrafa Kalinin bizzat cevap vermitir78. Rahatszl artan Lenin, son gnlerini Moskova yaknlarndaki
73
74 75 76
77
78
Ayrntl bilgi iin baknz: Tevfik avdar, Trkiye Ekonomisinin Tarihi (1900-1960), s. 148-164. A. Afetinan, zmir ktisat Kongresi. M. Perinek, age., s.162. S.. Aralov, Bir Sovyet Diplomatn Trkiye Hatralar, s.220. DBA-Mt. 1/118 Moskova Bykeliliinden Dilerine ifre tel. 27.3.39 (1923), No.317den aktaran Bill imir, Bizim Diplomatlar, s.114-115. Yolda Leninin salk durumunun iyilemekte olduunu byk bir memnuniyetle rendim. Kendisine acil ifa dileklerimi iletmenizi rica ederim. DBA-Mtden aktaran, B.imir, age., s.115-116. Sovyet Rusya ile dou halklar arasnda dostluun gerekli olduu dncesinin koruyucusu Yolda Leninin salk durumunun gnden gne iyiye gittiini sevinle haber verdikten sonra, bu dosta dilek iin Lenin adna ve Rusya Cumhuriyeti adna itenlikle teekkr ederim. Bunu halklarmz birletiren ban yeni bir gstergesi olarak selamlarm. DBA-Mtden aktaran, B.imir, age., s.116.
Gorki kentinde geirmi ve burada 21 Ocak 1924 gn lmtr79. Leninin lm Trk-Sovyet ilikilerinde hareketli gnler yaanmasna neden olmu ve Trk tarafndan Sovyet tarafna pek ok taziye mesaj gitmitir. Trkiye Cumhuriyeti Cumhurbakan Mustafa Kemal, Sovyetler Birlii Bakan Kalinine 23 Ocak 1924 tarihinde ektii taziye telgrafnda: rtihali ziyadesiyle ayan- teessf olan Leninin ahsnda Rusyann duar olduu mucib-i elem ziyan hasl ettii hakiki teessratm kabul buyurmanz rica ederim demitir80. Yine ayn gn smet Paa, Rus Dileri Bakan ierine ve Meclis Bakan Ali Fethi Bey de Kalinine birer taziye mesaj gndermilerdir. Bu telgraflarn Moskovaya ekildii gn Ahmet Muhtar Bey de Ankaraya bir telgraf ekmi ve Leninin cenazesine bir elenk gnderilmesinin lkemiz adna olumlu olacan belirtmitir81. Ankara tarafndan kabul edilen bu neri zerine cenazeye elenk yollanm; ayrca Ahmet Muhtar Bey ierine bir mektup yazarak Leninin lm nedeniyle kendisi ve Trk hkmeti adna basal dilemitir. Derin bir hissiyatla yazlm bu mektuba ierin de ayn itenlikle bir cevap yazm ve zor gnlerinde yanlarnda olan dost Trkiyeye teekkr etmitir82. Lenin Sonras Trk-Sovyet likileri Asl ad Iosif Vissarionovi ugavili olan ve genlik yllarnda Rusa da elik Adam anlamna gelen Stalin takma adn kullanmaya balayan83 Stalin, Leninin yataa bal geen son dneminde, Komnist Parti ierisinde etkisini arttrmaya abalam ve Leninden sonra iktidar koltuuna oturmak iin zemin hazrlamtr. 1922de Parti Merkez Komitesi Genel Sekreterlii konumunu ele geiren Stalin, parti ii atamalar kendi amalar dorultusunda kullanarak nemli bir g sahibi olmu ve daha sonra elde edecei diktatrlnn temellerini atmtr. Leninin lm ile hemen harekete geen Stalin, radyo ve gazetelerde Lenin hakknda yapt aklamalar ile bir anda n plana kma-
79
80 81
82 83
Leninin hayat ve lm iin bkz. Georg Von Rauch, Lenin, Seriya storieskiye Siluet LeninStalin, s. 9-164. Ana Britannica, Lenin, C.XIV, s.385-388. Byk Sovyet Ansiklopedisi nternet Adresi: http://www.ezi.ru/1/42/164.htm (15.09.2007). DBA-Mtden aktaran, B.imir, age., s.117. DBA-Mt Moskova B.Eliliinden Dilerine ifre tel.23.1.1924, No.53ten aktaran, B.imir, age., s.117. Age., s.118. http://www.cnn.com/SPECIALS/cold.war/kbank/profiles/stalin (04.07.2005).
y ve gerek halkn gerekse partinin nemli kiilerin beenisini kazanmay baarmtr84. Stalin, Lenin ldkten sonra iktidar devralmak iin lke ierisinde bir takm siyas manevralar yaparken dier yandan da kafasndaki d politika stratejilerini Sovyetler Birliinin devlet politikas hline getirmek iin ura vermekte idi. Stalinin ilk yllarndaki d politikasnn temelini bat lkeleri ile siyas ilikiler kurmak ve Sovyetler Birliine ynelik ittifaklarn kurulmasn nlemek oluturmutur85. I.Dnya Sava sonrasnda Avrupa da sular durulup da talar yava yava yerine oturmaya baladktan sonra, Sovyetler Birliinde, batda kendilerine kar bir ittifak kurulma olasl zerine endieler belirmeye balamt. Aslnda sava sonrasnn galip devletleri de Avrupadaki durumdan tam olarak emin ve honut deillerdi. zellikle Fransa, sava sonrasnda Almanya zerinden elde ettii karlar korumak adna birtakm endieler tamakta idi. Savatan galip kmasna ramen urad byk ekonomik kayp da ngiltereyi rahatsz etmeye devam ediyordu. Almanya ise hi phesiz Versailles Antlamasnn kendince ar hkmlerinden kurtulmak iin frsat kollamaktayd86. Tm bu rahatszlklar zerine ilk harekete geen lke Fransa oldu ve 1919 ylnda ngiltere ve Amerika Birleik Devletleri ile karlkl saldrmazlk anlamalar imzalad. Bu anlama, Almanyann olas bir saldrs karsnda ABD ve ngilterenin Fransaya askeri yardm vermesini ngrmekteydi87. Fakat Amerika ile yaplan anlamann onaylanmamas bu ittifaklarn geersiz olmasna neden oldu. Bunun zerine Fransa, 7 Eyll 1920de Belika, 19 ubat 1921de Polonya ve 25 Ocak 1924de ekoslovakya ile ayr ayr ittifak anlamalar imzalayarak Kk Antant meydana getirdi88. 28 Nisan 1919da kurulmu olan Milletler Cemiyeti de, Avrupa da istenilen gven ortamn o gn iin salayabilmi deildi. 1925 ylna gelindiinde Fransa hl Almanyann Alsace-Lorrainei alma giriimi olaslndan endie duymaktayd. ki lke arasnda sava tazminat ve onarm almalar konusundaki giriimlerden dolay gelien olumlu hava, Alman Babakan Gustav Stresemannn 1925 ubatnda Fransaya ngiltere ve talyann da katlmyla ortak bir saldrmazlk pakt teklifiyle bir anda ok olumlu bir noktaya gelmitir. 5 Ekim 1925 tarihinde Locarnoda toplanan
84 85
86 87 88
P. Kosolapov, Slovo Tovarishi Stalinu, s.11. aatay Benhr, Stalin Dnemi Trk-Sovyet likileri, Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S.15, .326. R.Uarol, Siyas Tarih, s.521. Fahir Armaolu, 20.yy Siyasi Tarihi, s.153. R.Uarol, age., s.522.
konferansa Almanya, Fransa, ngiltere, talya, Belika, Polonya ve ekoslovakya katlm ve 16 Ekim 1925te hazrlanan antlama 1 Aralk 1925te Londrada imzalanmtr. Locarno Antlamasna gre, Almanya bat snrlarnn srekliliini ve herhangi bir anlamazlk hlinde Milletler Cemiyetine bavurmay kabul etmi; ayrca tm taraflarca btn anlamazlklarn bar yolu ile zmlenmesi kararna varlmtr89. Grld gibi Locarno Antlamas ile Almanya bat snrlarna gvence verirken dou snrlar sz konusu edilmemitir. Bu durum da I. Dnya Sava ve ncesindeki gelimeleri ok iyi bilen Almanya, dou snr komularn ve Sovyetler Birliini endieye drmek iin yeterli ortamn olumasna zemin hazrlamtr. 1921 anlamas ile Lenin dneminde resm bir ekle brnm olan TrkRus (Sovyet) ilikileri, 1922 ylnda Sovyetler Birliinin kurulmas90 ve Leninin lmnn ardndan, Trkiyede Cumhuriyetin ilan ve bata Cumhurbakan Mustafa Kemal ve Sovyet tarafnda ise Stalinin nderliinde devam etmitir. Dnyadaki deiiklikleri dikkatle izleyen ve zmleyen Atatrk, 1 Mart 1924 tarihinde Mecliste Trk-Sovyet ilikilerini deerlendirerek unlar sylemitir: Rusya ralar ttihad Cumhuriyeti ile mnasebatmzn dostane mahiyette muhafazasna ve fiilen inkafna halisane atf kymet ediyoruz. Baz mkilt ksmen ameli olarak halledilmitir. Hemen neticeye takarrubetmi olan konsolosluk mukavelesinin imzas teehhur etmiyecektir midindeyiz91. Atatrk 1 Kasm 1924te Mecliste yapt al konumasnda da Kadim Dostumuz Rusya Sovyet Cumhuriyetiyle mnasebatmz dostluk vadisinde her gn daha ziyade inkiaf ve terakki etmektedir. Hkmet-i Cumhuriyetimiz Rusya Sovyet Cumhuriyetiyle hakiki ve vsi hsn mnasebat, mazide olduu gibi, iar siyasi addetmektedir eklinde Trk-Sovyet ilikileri ile ilgili yorum yaparken ayn zamanda dnyada gelimekte olan siyasi durumu deerlendirmi; Avrupann geleceine k tutmutur92. Avrupa ve Sovyetler Birliinde bu gelimeler olurken, henz yeni kurulmu olan Trkiye Cumhuriyeti de baz sorunlarla uramaktayd. Yeni devlet ve sistemin oturtulmas, ekonomik ve sosyal sorunlarn giderilmesi, siyasi arenada Musul sorunu, nfus mbadelesi ve Gneydouda kan isyanlar bu sorunlarn en bata gelenlerini oluturmaktayd. Grld zere i ve d pek
89 90 91 92
Age., s. 525-526. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii, 29 Aralk 1922 tarihinde resmen kurulmutur. Atatrkn Milli D Politikas, C.II., s.43. Age., C.II., s.45.
ok sorunla kar karya olan Trkiye ve Sovyetler Birlii, Lenin sonrasndaki dnemde de nceki gibi youn bir ikili iliki sreci ierisinde olacaktr. 23 Haziran 1923 tarihinde Yakov Zaharovi Surits, Mustafa Kemale gven mektubunu sunarak Aralovun yerine Sovyet Bykelisi olarak Trkiyedeki grevine balamtr. Bu deiiklik, Lenin sonrasnda Trk-Sovyet ilikilerinin ekillenmesinde ve devamnda olduka etkili olacaktr. nk Surits, Sovyetler Birliinin en etkili ve bilgili diplomatlarndan birisidir93. Trkiye, 24 Temmuz 1923de Lozan Atlamasn imzalayarak Milli Mcadele sonrasnda dnya konjonktrnde kendisine yer am ve mill devlet yolunda hzla ilerlemeye balamtr. Cumhuriyetin ilan ile yeni yaplanma artk resmlemi ve Trkiye Cumhuriyeti Devleti tarih sahnesinde yerini almtr. Devletin ilk Cumhurbakan da, Mustafa Kemal olmutur. Mustafa Kemal bu arada kendisine tebrik telgraf yollayan Sovyetler Birliinin cra Komitesi Bakan (Bu grevin karl, SSCB Cumhurbakan sfatdr) Kalinine 4 Kasm 1923 tarihinde bir teekkr telgraf yollamtr94. Bu arada 1924 ylnn Eyll ayndan itibaren ileride imzalanacak olan TrkSovyet Dostluk ve Saldrmazlk Paktnn temelleri atlmaya balamtr. Sovyet Bykelisi Suritsin, Babakan smet Paaya eski Moskova Antlamasnn95 hkmlerini yenileyerek gelitirme nerisi ile balayan grmeler zaman zaman kesintilere urasa da 1925 ylnn sonunda tamamlanacaktr96. Grmeler devam ederken ierin, 19 Eyll 1924te Suritse bir telgraf ekerek, ileride yaplacak ittifak anlamasna askeri tarafszlk ve bir dierine kar askeri oluumlara katlmama artn Trk tarafna teklif etmesini istemitir97. Grmeler 1925
93
94
95 96 97
1882 Dvinsk doumlu olan Surits Berlin niversitesinde Uluslar aras likiler eitimi alm, Trkiye Bykeliliine atanmadan nce de Sovyetler Birliinin Afganistan Bykelilii, Trkistan Sorumluluu ve Norve Bykelilii grevlerinde bulunmutur. Ayrntlar iin bkz. K.A. Zalesskiy, mperiya Stalina, s. 434-435. Trk Milletinin kaderini dorudan doruya ve tam bir hkimiyet dairesinde bizzat ynetme hakkn kesin bir surette tesbit eden ve gemite son derece zarar grd istibdada ilelebet son veren Cumhuriyetin ilan dolaysyla vaki olan tebriklerinize Trk milleti ve hkmeti adna temiz yrekle ve itenlikle teekkr ederim. Cumhurbakanlna seilmem mnasebetiyle yaptnz tebrikler ve hakkmda gsterdiiniz hissiyattan dolay son derece mtehasss oldum. ki millet ve hkmetlerimizi birletiren dosta balarn zlmez olduu hakkndaki gveninize ve ibu balar gittike glendirerek ve pekletirerek her iki devletin gelimesine ve iki milletin mutluluuna hizmet edeceine kaniyim. Hkimiyet-i Milliye (05.11.1923). Eski Moskova Antlamasndan kast 1921 ylnda imzalanandr. M. Perinek, age., s.168. Dokument Vreney Politiki SSSR, C.8, s.766.
Aralnda sone ermeden nce, 1 Kasm 1925te TBMMnin al konumasnda Atatrk yine Trk-Sovyet ilikilerine atfta bulunmutur98. Lozan Antlamasnda zlemeyen Musul meselesi, uzun dnem Trkiye ile ngiltere arasnda sorun olmu ve iki lke arasnda zaman zaman gerginlik yaanmtr. eyh Sait isyan, Avrupadaki gelimeler ve Trkiyenin ierisinde bulunduu sosyo-ekonomik koullar Trk hkmetinin Musul meselesindeki tavrnda etkili olmutur. O dnemde Cemiyet-i Akvam olarak adlandrlan Milletler Cemiyeti, tamamen ngilterenin etkisi altndayd ve oradan ngiltere aleyhine bir sonucun kmas olas grnmemekteydi. Bu durumu analiz eden Mustafa Kemal, Trk d politikasn buna gre dzenlemitir99. Ayn dnemde Sovyetler Birlii, yukarda da d politikaya genel bakn zetlediimiz ekilde, kendisine kar ittifaklar kurulmasndan endie etmekteydi ve bu yzden Trkiye ile sregelen dostluk grmelerine ok nem veriyordu. Bu nedenle de Sovyetler Birlii, Musul grmeleri boyunca batya kar Trk tezini savunur bir tutum sergilemitir. Bu dnemde Batllarn da Trk-Sovyet ilikilerini sekteye uratmak iin baz abalar olmusa da bunlar bo giriimler olmaktan teye gidememitir100. Sovyetler Birliinin yukarda bahsettiimiz gibi gerek Musul meselesi ve gerek eyh Said ayaklanmas sebebiyle Trkiyeyi destekleyen tutumu ile elien bir olay ise 3 Mart 1925 tarihli Pravdada yaymlanan Trkiye haritasdr. Haritada, Dou Karadeniz ve Dou Anadolu, Ermenistan snrlarnda, Gneydou Anadolu ise Krdistan olarak gsterilmitir101. Sovyet basnnn bahsettiimiz ekilde yapt yaynlara ramen, Musul meselesinde Sovyetler Birliinin desteini kaybetmek istemeyen Trkiye, Tevfik Rt Aras eliyle Suritse Musuldan gelen komisyon raporlarn gstermitir. 7 Austos 1925 tarihinde Aras ile yapt grmenin de kendisinde uyan-
98
99
100
101
Komumuz ve dostumuz Sovyet Cumhuriyetiyle mnasebetimiz samimanedir. Yekdiere kar emniyetbah bir hatt hareket zerindeyiz. Atatrkn Milli D Politikas, C.2, s.46. Musul meselesindeki vaziyet-i hukukiyemiz Cemiyet-i Akvam Komisyonu mahsusunun mahallinde tetkikiyle bir daha tezahr eyledi.Bu hakikate ramen meselenin halli yeniden duari teahhur oldu. Bizim bu meselede vaziyetimiz pek byk fedakarlklarla istihsl olunan Lozan Muahedesiyle muayyendir. En nihayet ahd icabn ve hakk eldin teslim olunmasna emniyetle muntazrz. Age., s.46. Bu giriimlerden en ok ses getiren ikisi: SSCBnin talya ile Trkiye aleyhine gizli bir askeri antlama imzalad ve SSCBnin Trkiyeye saldrmak amacyla Trk snrna askeri ynak yaptdr. Bkz. Dokument Vneney Politiki SSSR, C.8, s.673 ve M. Perinek, age., s.170. Pravda, 03.03.1925. Harita, ayn gazetenin 28 Austos 1925, 29 Austos 1925, 1 Eyll 1925 ve 29 Ekim 1925 tarihli saylarnda eitli deiiklikler ve giderek gerek haritaya doru dzeltmelerle tekrar yaymlanmtr.
drd intibalar ile Moskovaya bilgi veren Sovyet Bykelisi, Trkiyenin Musul meselesinde ok kararl olduunu sylemektedir102. Ayn dnemde Trk-Sovyet ilikileri ile ilgili Trk basnnda eitli makaleler yaymlanmtr. zellikle bir ksm basnda Trk-Sovyet ilikileri hakknda olumsuz tavr sergilenirken dier bir ksm da bunun tam tersini vurgulamtr103. Sovyetler Birlii d politika belgelerine gre, Trk-Sovyet ttifak Antlamasn istemeyen ngilizler, bu antlamann bozulmas iin eitli uralar vermiler; hatta bir ara (Kasm ay ierisinde) Yunanistan da planlarna dhil etmeye almlardr. Fakat ngilizlerin tm abalar sonusuz kalm ve anlama gereklemitir104. Kasm 1925 tarihi ierisinde Trk-Sovyet ilikileri asndan gerekleen bir baka olay da, talya da yaanmtr. SSCB ile talyann Trkiye kart bir ittifak yapt duyumunu alan Trkiyenin Roma Bykelisi Suat Bey, burada ziyaret ettii Sovyet Bykelisine durumu sormu ve ondan kesinlikle byle bir oluum yoktur cevabn almtr105. 16 Aralk 1925 tarihinde Cemiyet-i Akvam, Musul sorunu konusunda Trkiyenin aleyhine bir karar alr. Bu zc sonucu biraz olsun hafifletecek bir d politik atak ise ertesi gn yani 17 Aralk 1925te Pariste106 ierin ile Tevfik Rt Aras arasnda imzalanan Trk-Sovyet Tarafszlk ve Saldrmazlk Antlamasdr107. Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti ile Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii, taraflar birbirine balayan srekli dzgl ilikilerin ve iten dostluun glendirilmesine yararl koullarn ak biimde belirlenip saptanmasnn her iki tarafn karlarna uygun olacana inanarak eklinde balayan metin her iki lkenin imzalad ilk saldrmazlk anlamas olmas nedeniyle de ayrca nemlidir108. 17 Aralk 1925 Trk-Sovyet Tarafszlk ve Saldrmazlk Antlamas109,
102 103
104 105
106
107
108 109
Dokument Vreney Politiki SSSR, C.8, s.317. Cumhuriyet, 15.06.1925. Makalenin ad: Trkiye-Rusya: Rusya ile Trkiye Arasnda Mtekabil Teminata Mstenit Bir Dostluk Vardr. A.V. Berezkin .N. Zemskov .F. vain, storiya Vneney Politiki SSSR 1917-1945, s.225. Dokument Vreney Politiki SSSR, C.8, s.651. Trk ve Sovyet Bykelilerinin konumas iin ayrca bkz. Raid Tacibayev, Kzl Meydandan Taksime, s.39. Antlama ierinin uzun deniz yolculuu yapamayacak kadar hasta olmas ve Arasn da ayn dnemde Cenevrede bulunmasndan dolay Pariste imzalanmtr. Ad geen antlama Sovyet literatrnde Sovyet-Trk Dostluk ve Tarafszlk Antlamas olarak anlmaktadr. M.A. Gasratyan P.P. Moyseyev, SSSR i Turtsiya 1917-1979, s.65. Kmuran Grn, Trk-Sovyet likileri, s.117. smet nn hatralarnda gerek ad geen antlamay ve gerekse dnemin Avrupa siyasi gelimelerini mkemmel bir ekilde yorumlamtr: 1925 Antlamas Ruslarn devrimden sonra izledikleri genel politikann tabii bir neticesi olarak, bize daha yakn bulunmak arzularndan domutur. Rusya, Batl devletler tarafndan kuatlmaktan kurtulmak iin yakn komular ile dostluk ilikileri iinde bulunmak ve Almanyann ngiltere ve Fransaya yaklamasn nlemek istiyordu. Politikasnn esas bu idi. Fakat, Fransa ve ngiltere, Almanyay da yanlarna
TBMMnde 11 ubat 1926 tarihinde onaylanm ve bunun zerine ierin, gnderdii bir telgraf ile Trk tarafn tebrik etmitir110. 22 Aralk 1925 tarihinde ise Sovyet TASS ajans, hem Trk-Sovyet ilikilerinin iyiliinden bahseden hem de ortalarda dolaan, Trkiye kart Sovyettalyan ittifaknn aslsz olduunun belirtildii bir aklama yapmtr111. 1925 Antlamas Sonrasnda Trk-Sovyet likileri Trk-Sovyet ilikileri bahsettiimiz ekilde ilerlerken, Musulun 1925 sonlarnda ngiltere mandasna braklmas ve ardndan da Lahey Uluslararas Adalet Divannda Trkiyenin itiraznn reddedilmesi sonucunda, Trk-ngiliz ilikileri gergin bir hl almtr112. Bu gerginlik ksmen de olsa 5 Haziran 1926 tarihinde Ankarada imzalanan Hudut ve yi Komuluk Antlamas ile giderilmeye allmtr113. I. Dnya Sava sonras ve Lozanda zlemeyen sorunlar tek tek ele alp sonulandrmaya balam olan Trkiye Cumhuriyeti, Franszlarla olan Suriye sorununu da 26 Mays 1926 tarihinde imzalanan Ankara Antlamas ile byk lde zmlemitir114. Avrupa Devletleri ile bu gelimeler olurken, Trk-Sovyet ilikilerine ve 1926 ylnn ubat ayna dnecek olursak, 18 ubat 1926da Ankarada SSCB Eliliinde yaplan grmede Atatrk, 1925 Dostluk ve Tarafszlk Antlamasnn iki lke arasndaki ilikilerin sadece balangc olduunu, daha ok zerinde allmas gerektiini ve niha hedefin Trk-Sovyet ittifak antlamas yaalarak, talya, Polonya ve ekoslovakyann da iinde bulunduu Lokarno Antlamasn yaptlar. Bu antlama, Sovyetlerin izledikleri politikaya aykr idi. Bizim politikamza da uygun dt iin, Lokarno Antlamasndan hemen sonra, aralk aynn ortasnda, Ruslarla Pariste zel bir tarafszlk antlamas imzaladk. Bu 1925 Antlamas, Lokarnodan hemen hemen iki hafta sonradr ve ona yant anlamndadr. Sovyetler, ilk zamandan itibaren, Almanya ile dier devletler arasnda yaplan antlamalar ve yaknlama giriimlerini daima endie ile karlamlardr. 1925te bizim antlamamzla ona cevap vermek istediler. Sovyetlerle ilikilerimizin emniyet zerinde bulunmas ve araya bir phe girmeksizin devam etmesi, bizim iin ilk gnden beri nemli bir dikkat konusu olmutur. Bu bakmdan 1925 Tarafszlk Antlamas bizim politikamza da uygun dyordu. smet nn, Hatralar, C. II, s.243. Atatrkn Milli D Politikas, C.II., s. 123. Ayrca 17 ubat 1925 Trk-Sovyet Tarafszlk ve Saldrmazlk Antlamasnn onaylanmas srasnda yaplan konumalar ve onaylanan 3 madde hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Age., s.123-127. Dokument Vreney Politiki SSSR, C.8, s.754. Hasan Kni, Trkiyenin Bat le likileri, Atatrkn D Politikas Sempozyumu, s.5. Antlamann ayrntlar iin bkz. smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Antlamalar, C.I, s.313. Bu antlama ve ncesinde imzalanm olan 14 Mart 1925 Ayrcalk Szlemesi Trkiyenin Irak petrolleri zerindeki birtakm haklarn ve kazanmlarn da dzenlemekte idi. Bu bakmdan ayrntl bilgi iin bkz. Hikmet Ulubay, Petropolitik, s.517-519. Bu antlama ile taraflar nc bir devletin saldrs karsnda tarafsz olmay stlenmilerdir. smail Soysal, Trk Fransz likileri, Belleten, C. XXXXVII, S. 188, s. 977.
110
111 112 113
114
plmas olduunu sylemitir115. 19 Nisan 1926 tarihinde Sovyetler Birliinin Ankaradaki yeni elilik binas almtr. Dzenlenen resepsiyona katlan Atatrk ile Sovyet Bykelisi Surits arasnda zellikle Balkanlarn durumu ile ngiliz ilikileri ekseninde, Trk-Sovyet ilikileri konuulmutur116. 1926 ylnn Nisan aynda Trk-Sovyet ilikilerinde grlen bir baka gelime de Ziraat Bakan Sabri (Toprak) Bey ve heyetinin gerekletirmi olduu Moskova ziyaretidir117. 9 Eyll 1926 tarihinde ise Trk-Sovyet snr arazisinin kesin tespiti ile ilgili snr dzenleme protokol imzalanarak snr son hlini almtr118. 11 Kasm 1926da Dileri Bakan Tevfik Rt Aras, Hamidiye Zrhls ile Odessaya giderek Sovyetler Birliini ziyaret etmitir119. ierin bu ziyaretin konusuna ilikin yapt aklamada, iki dileri bakannn hkmetlerini ilgilendiren konular gzden geirdiklerini belirtmi ve daha sonra yapt baka bir aklama ile de ayrnt vermitir: Yaklak bir yl evvel Pariste (Arasla) bulutuk ve iki memleket iin ok nemli bir tarafszlk antlamas imza ettik. ki hkmeti ilgilendiren birok konuyu konutuk. Ancak zamanmz yeterli deildi ve aradan bir yln olaylar geti. Bunlar yeniden gzden geirmek gerekti Gemite Sovyetler Birlii ile Trkiyenin gelimesi paralel olmutur. imdi de iki memleket snrlar iinde bar uralara girimilerdir. Sovyetler Birlii ile Trkiye dnya kapitalizminin memleketlerine szmalarna kar mcadele etmektedirler120. Odessa grmelerinde iki Bakan arasnda Trkiyede yaayan arlk mensuplar ve onlarn SSCB aleyhine gerekletirdikleri faaliyetler konusunda da bir konuma gemi ve ierin bu faaliyetlere son verilmesini Trk tarafndan rica etmitir121. Trk heyeti Odessada olduka iyi karlanmtr. Hatta 13 Kasm 1926 gn Trk heyetini Odessaya gtren Hamidiye Zrhlsnn denizcileri iin de bir ziyafet verilmitir122. Odessa grmelerinden sonDokument Vneney Politiki SSSR, C.9, s.118. Dokument Vneney Politiki SSSR, C.9, s.248 ve sonras. BCA, f.030.18.1.1., y.16.69.15. Fahri Belen, Askeri, Siyasal ve Sosyal Ynleriyle Trk Kurtulu Sava , s.306. Ziyaretin detaylar ve Ruslarn karlamalar ile ilgili olarak dnemin Moskova Bykelisi Zekai Bey tarafndan Dileri Bakanlna gnderilmi telgraf grlmeye deerdir. Zekai Bey Moskovadan Odessaya ierinle birlikte gelmitir. Ayrntlar iin bkz. Atatrkn Milli D Politikas, CII, s.138-139. Tevfik Rt Beyde ayrca 14 Kasm 1926 tarihinde bir telgraf ile Odessa intibalarn merkeze bildirmitir. Bkz. Age., s. 141. J.Degras, Soviet Documents on Foreign Policy C.II den aktaran Ahmet Suat Bilge, G Komuluk Trkiye Sovyetler Birlii likileri 1920-1964, s.101. ierinin bahsettiimiz konumas ayrca zvestiya gazetesinde de yaynlanmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. zvestiya, 24.11.1926. Dokument Vneney Politiki SSSR, C.9, s.543. zvestiya, 14.11.1926.
115 116 117 118 119
120
121 122
ra aralk aynda Berline giden ierin, burada Odessa grmeleri ile ilgili olarak yapt aklamalarda, Trklerle konu zerinde konutuklarn belirtmi ve bu konular: Ticaret antlamas, Trkiyenin Milletler Cemiyetine girmesi ve talya meselesi olarak belirtmitir123. Bu arada belirtmemiz gereken bir nokta da, gerek Trk ve gerekse Sovyet yetkililerin karlkl olarak Trkiye ve SSCBnde gelien olaylar, ortaya kan bulular vb. takip etmeleridir. Buna bir rnek olarak Trkiyenin Moskova Bykelilii Kasm 1926da Sovyetler Birliinde gerekleen yeni bte konumalarn ve vergi kalemlerini bir rapor hline getirmi ve incelenmek zere merkeze gndermitir124. 1927 ylnn Ocak aynda Trkiye, 3 Mart 1924 Trk-Alman Dostluk Antlamasndan sonra Almanya ile ikinci bir anlama olarak Karlkl kamet Antlamas adn tayan bir metin imzalam ve ilikilerini gelitirmitir125. Trkiye bu antlama ve bu dnemde gerekletirdii dier giriimler ile Avrupadaki yerini gn getike salamlatrmakta ve artk zerinde mcadele edilen bir devlet olmaktan kurtulmaktadr. Bu dnemde Trkiyenin uluslararas politika sahnesinde daha aktif bir rolde olduunu sylememiz olasdr. Ayrca 1927 ylnda Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda ekonomik ilikileri gelitirmek amacyla, 11 Mart 1927 tarihinde Ankara da Ticaret ve Seyrisefarin Antlamas imzalanmtr. 12 Mays 1927 tarihinde ngiliz Polisi Londrada bulunan ngiliz-Rus Kooperatif irketi ARCOSun brosunu basm ve birtakm evraka el koymutur. Daha sonra yaplan incelemeler sonucunda bu firma ierisinde alan bir Sovyet casus ebekesi ortaya karlm ve 24 Mays 1927 tarihinde ngiltere, Sovyet Rusya ile ilikilerini kesmitir. Bu olayn Trk-Sovyet ilikilerini ilgilendiren blm ise, baskn ve sonras hakknda sert tepki veren Rus basnnda Tevfik Rt Arasn adnn gemesidir. Habere gre Tevfik Rt Aras, Rus Maslahatgzar Potemkine, ARCOS basknnn nceden hazrlandn ve Pekin Bykeliliinin baskn ile ilikili olduunu sylemitir126. Avrupadaki tm bu siyas gelimelerin yannda Trkiye Cumhuriyeti ve Atatrk, Sovyet ihtilalinin onuncu yl dnmn unutmamlar ve Sovyetler
123 124 125
126
A.S.Bilge, age., s.101-102. BCA, f.030.10., y.247.673.23. Yavuz zgldr, Trk-Alman likileri 1923-1945, Genelkurmay Bakanl Yay., Ankara 1993, s. 36-39. Kmuran Grn, Trk-Sovyet likileri, s.121-122. ARCOS Londradaki Sovyet ticar ilikilerini dzenlemek amal kurulmu bir irket idi. Rus basnnn Tevfik Rtnn olay ilikilendirdiini syledii in baskn ise, Nisan 1927 tarihinde inli yetkililerin Pekinde bulunan Rus Bykelilik binasn basmalarndan ibarettir.
Birlii Bakanlar Kurulu Bakan Kalinine 17 Kasm 1927 tarihinde bir tebrik mesaj gndermilerdir127. Ayn tarihte Ankaradaki Sovyet Eliliinde dzenlenen kutlamaya da bizzat itirak eden Atatrk, burada bykeli ile yapt grmede hem Trk-Sovyet dostluundan bahsetmi; hem de Trk-ran ilikileri hakknda grlerini aklamtr. Atatrke gre gelecek dou milletlerinin ellerinde ykselecektir128. 28 Kasm 1927 tarihinde smet Paa ile Sovyet Bykelisi Surits, Ankarada grm ve smet Paa ngiliz-Sovyet ilikilerinin genel gidiat ve Avrupann durumu hakkndaki yorumlarn Suritse aktarmtr129. 7 Aralk 1927de ierinle gren Trkiyenin Moskova Bykelisi Tevfik (Byklolu) Bey ile Sovyet Dileri Bakan arasnda Cemiyet-i Akvam, Polonya-Litvanya gerginlii, Trk-ngiliz-talyan ilikileri, Boleviklere muhalif olanlarn durumlar, ticari konular ve Trkiyenin demir yollar konular konuulmutur. Burada dikkat eken nokta ierinin Trkiyeden zellikle yiyecek ithal etmek istediklerini belirtmesi ve Trkiyede kurulan demiryollarnn Alman imtiyaznda olup olmayacan sormasdr. Tevfik Bey, cevabnda Trk Demiryollarnn mill olacan ve yabanc lkelere sadece mteahhitlik grevi verilebileceini sylemitir130. 1917 ihtilali sonrasnda gelien olaylar ve dnya konjonktr nedeniyle batl devletler uzun sre Sovyetler Birliini tanmak istememiler ve bu tutumlarn 1920lerin sonlarna kadar srdrmlerdir. Zamanla Sovyetler Birliinin i ve d politikalarnn oturmas, sistemin anlalmas ve Avrupada da savan izlerinin kllenmeye balamas ile birlikte, Sovyetler Birlii bat sahnesinde kendisine daha fazla yer bulmaya balamtr. Bu gelimeler sonucunda, Sovyetler Birlii Milletler Cemiyetinin arka kmas ile Cenevrede toplanan Silahszlanma Konferansna davet edilmitir. Sovyetler Birlii bu konferansa Trkiyenin de katlmas iin teklifte bulunmutur131. Silahszlanma Konferansnn Hazrlk Komisyonunda grevli bulunan Sovyet temsilcisi Litvinof, Trkiye Cumhuriyeti dnya siyasetinde oynamakta olduu mhim rol ve corafi durumu sebebiyle komisyon almalarna katlmaldr aklamasnda bulunmutur. Sovyetler Birliinin teklifi zerine, Mart 1928de Trkiye, Cenevreye davet
127 128 129 130 131
Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri, s. 591. Dokument Vneney Politiki SSSR, C.10, s.480 ve ilerisi. Dokument Vneney Politiki SSSR, C.10. s.63. BCA, f.030.10., y.247.673.36. Bu toplantnn organizasyon komitesinde yer alan Litvinof, Trkiyenin stratejik yeri ve nemi dolaysyla toplantya itirak etmesi gerektiini belirtmitir. Ayrntlar iin bkz. Dokument Vneney Politiki SSSR, C.11, s.136.
edilmitir. Bu toplantda Trk temsilcisi tam silahszlanma konusunda Sovyet tezini desteklemitir132. 1928 Martnda Trkiyeye gelen bir in heyeti Sovyetler Birlii yetkililerinde telaa sebep olmutur. Trkiye ve Mustafa Kemalden etkilenecek heyetin Sovyet kontrolnden kacan dnen SSCB yetkilileri telaa kaplmlardr133. Bilindii gibi o dnemde in, etkin bir Sovyet nfuzu altndadr. 10 Mart 1928 tarihinde talyann Trkiyeye sunduu, eitli ittifak ve ibirlii konularn ieren anlama taslana ve talyann Yunanistan da ibirliine katalm arsna ramen Trkiye, anlamaya Sovyetler Birliinin katlmasn teklif etmitir134. ierinin 20 Nisan 1928de Suritse gnderdii telgrafta da aa yukar ayn konular mevcuttur. ierin, Balkanlar da glenecek talya ve Yunanistann Polonya ve Romanya konularnda SSCBni rahatsz edebileceini, ayn ekilde bu durumun Trkiye iin de eitli olumsuzluklar ortaya karabileceini belirterek, Trkiyenin yaplacak antlamalara Sovyetler Birliinin de katlmasn istemesinin Surits tarafndan Trk hkmetine bildirilmesini istemitir135. Bu arada Locarno Antlamasndan beri Avrupadaki gcn gelitirmek iin ura veren ve bu nedenle de Amerikaya yakn bir izgi sergileyen Fransa, 1927 ylnda Amerikaya aralarnda hibir zaman sava yapmayacaklarna dair bir ebedi bar antlamas nermitir. Fransann bu nerisine Amerikann cevab, bu tr bir barn sadece Fransa ile snrl kalmasn istemedikleri, btn dnya lkeleri ile byle bir paktn yaplmasn ve savan yasa d ilan edilmesini arzu ettikleri eklinde olmutur. Bundan sonra Fransa Dileri Bakan Briand ile ABD Dileri Bakan Kellogg arasnda bir mektup trafii balamtr. Ortaya kan gelimeleri dier Avrupa lkeleri ile de paylaan Kelloggun nerisi zellikle dier lkelerde hemen olumlu yank bulmu ve 27 Austos 1928de Pariste, ABD, ngiltere, Almanya, talya, Japonya, Polonya, ekoslovakya ve Belika arasnda Kellogg pakt imzalanmtr136. Bu antlamaya Trkiye 8 Eyll 1928 tarihinde katlmtr. Batl devletlerin saldrsna uramaktan
132
133 134 135 136
Mehmet Gnlbol Cem Sar, 1919 1939 Yllar Arasnda Trk D Politikas, Olaylarla Trk D Politikas, s.85-86. Mehmet Saray, Atatrkn Sovyet Politikas, s.87. Dokument Vneney Politiki SSSR, C.11, s.249. Dokument Vneney Politiki SSSR, C.11, s.274. R.Uarol, age., s.527-528.
ekinen Sovyetler Birlii ise pakta katlmakla kalmayp bu belgeyi tasdik eden ilk devlet olmutur137. 13 Mays 1928de Moskovadaki Trk Bykelisi, ziyaret ettii ierin ile stanbulda bulunan Sovyet Mlkleri, arlk dneminden kalan Rus mallar ve Molokan kyllerinin durumlar hakknda bir grme yapmtr138. Sovyet vatandalarnn, Trkiye Cumhuriyeti snrlar ierisindeki mallar ve onlarn durumlaryla ilgili olarak verilen bir Sovyet notas da 22 Mays 1928 tarihinde Trk makamlarnn eline ulamtr. Notada, ikili anlamalarla belirlenen Sovyet vatandalarnn mal edinme ve bunlarn korunmas konularna Trk Hkmetinin ihtimam gstermesi vurgulanmtr139. 15 Haziran 1928 tarihinde Idrda bulunan Trk askeri mfreze raporuna gre, Rus snr direinin dibinden alan ate sonucu Vahid adnda bir Trk vatanda hayatn kaybetmitir. Atein snrn dier ucundan yaplmas nedeniyle, ate edeni yakalamak mmkn olmamtr. Durumu Dileri Bakanlna bildiren Dou Snr Komutan Hsn Bey, ilgili bakanlka olaya mdahale edilmesini ve takibinin gerekletirilmesini ilgili makamlara arz etmitir140. 21 Temmuz 1928 tarihinde Ankarada Saraolu ile Sovyet Elilii alanlarndan bir heyetin grt konu, yine Trkiyede bulunan Sovyet uyruklularn mallarnn durumu olmutur141. Bu konu 7 Austos 1928 tarihinde taraflarn anlamas ve konuya binaen bir metin imzalamas ile sona ermitir142. Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunun beinci yl nedeniyle Trkiyeyi kutlayan Sovyet yetkililere Atatrk tarafndan 31 Ekim 1928 tarihinde bir telgraf ekilerek teekkr edilmi ve her iki lkenin dostane ilikilerinin kendilerine ve dnyaya getirdii olumlu ve bar havadan sz edilmitir143. Yine Atatrk tarafndan 7 Kasm 1928 tarihinde Sovyet ihtilalinin 11. yldnm nedeniyle Kalinine bir telgraf ekilmi ve onun ahsnda Sovyetler Birlii tebrik edilmitir144. Trkiyenin Moskova Bykelisi Vasf nar Bey, 7 Ocak 1929 tarihinde merkeze gnderdii bir telgraf ile Sovyet Dileri yetkililerinden Stomanyokof
137 138 139 140 141 142 143 144
Mehmet Gnlbol Cem Sar, agm., s.86. Dokument Vneney Politiki SSSR, C.11, s.315. Dokument Vneney Politiki SSSR, C.11, s.327 ve sonras. BCA, f.030.10., y.247.673.40. Dokument Vneney Politiki SSSR, C.11, s.427. Dokument Vneney Politiki SSSR, C.11, s.472. Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri, s.599. Age., s.599-600.
ve Rotetayn ile grtn bildirmi ve merkezden talimat istemitir. Grmede zerinde durulan konular, Romanya ve Lehistann Trkiyeden destek almak ve Sovyetler Birliine kar faaliyetler gelitirmek amacyla yaptklar giriimler, Macar-Romen olas birlemesi, Lehistandaki saldrgan emeller gden politikaclar, Baltk devletlerinin olas bir savataki pozisyonu, Franszlarn Lehistandaki Sovyet, kart faaliyetleri, Trk-Bulgar, Trk-Yunan, Trk ngiliz, Trk-Fransz, Trk-ran ve Trk-talyan ilikileridir. Vasf Bey konumada Trk-Sovyet ilikilerinin dostane olduunu, Trkiyenin Sovyet kart herhangi bir giriimin iinde olmayacan belirtmitir145. Stalin rakiplerini alt ederek 1927 ylnda Sovyetler Birliinde l ynetimi sonlandrm ve lkenin tek hakimi olmutur. Stalinin dnya gr ve d politika yaklam, srekli phe ve Sovyetler Birliine kar olas ittifaklar engellemek zerine kurulu idi. Bundan dolay Kellogg Paktna olumlu yaklaan Sovyetler paktn Dou Avrupa lkelerinde daha abuk uygulanmas amacyla 9 ubat 1929da Moskova da Polonya, Romanya, Letonya ve Estonya ile Litvinof Protokol diye bilinen bir protokol imzalamtr146. Trkiyenin de bu protokole katlmasn isteyen Ruslar, Ankara elileri Surits aracl ile metni Dileri Bakan Tevfik Rt Beye ulatrmlardr. Trk yetkililer metne olumlu yaklanca, TBMM 1 Nisan 1929 tarihli oturumunda Litvinof Protokolne katlm kabul etmitir147. Trkiye ile birlikte Litvanya ve ran da protokole katlmlardr148. Bu arada, 12 ubat 1929 tarihinde, Leninin nemli dostlarndan ve dnemin Kzl Ordu komutanln da yapm olan, Leninden sonra Sovyet iktidarnn en nemli varisi olarak grlen ancak Stalin tarafndan ustalkla tasfiye edilen Troki stanbula gelmitir149.
145
146 147
148 149
BCA, f.030.10., y.247. 674. 3. Sovyet yetkililer zellikle Macaristandaki faaliyetleri iin Trkiyeden yardm istemilerdir: Macaristanda sefaretimiz yoktur, aldmz malmat ok azdr, sizin gibi merkezi Avrupada ve Bdapetede uzun zeman kalm ve ora ahvaline yakinen vakf olduunu anladmz kymetli bir dostumuzdan ok istifade olan siyasetimizde sizin (conseil) lerinize ok ihtiyacnz olacaktr, bunlar sizden daima reca edeceiz. Agb., s.3. Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, C.II, s. 423-424. Mecliste protokol grlrken konu hakknda T. Rt Arasn szleri yledir: Meclisi linin tasdikine arzolunan Protokol esas Byk Meclisin tasvip ve tasdikine iktiran etmi olan Kellog paktnn bir an evvel ark Avrupada mer,iyete gemesi iin komumuz ve dostumuz Sovyet Hkmeti tarafndan yaplan bir teebbs zerine muhtelif alakadar hkmetler meyannda Trkiyenin de itirak ettii bir paktr. Mehmet Gnlbol- Cem Sar, agm., s. 8687. Bu konumalar topluca takip etmek iin ayrca bkz. Tevfik Rt Aras, Lozann zlerinde 10 Yl, s.63 ve ilerisi. SSSR i Turtsia, s.75. Trotzkiy, Moja jizn, s. 177.
17 Austos 1929 tarihinde Trkiyenin Moskova Bykelisi Hseyin Ragp Bey, Sovyet Dileri Bakan Yardmcs Karahanla makamnda grmtr. Grmede Trk-Fransz, Trk-Yunan ilikileri hakknda yzeysel bilgi al veriinde bulunulmu, Trk-Sovyet ilikilerinin iyiliinden bahsedilmitir. Bykelinin istei zerine Karahana, Trk-Sovyet ticari ilikilerindeki skntlar anlatlm ve zlmesi yolunda ricada bulunulmutur. Son olarak da Karahann yaknda Trkiyeye yapmay planlad ziyaret hakknda gr alveriinde bulunulmutur150. 17 Ekim 1929 tarihinde ise Trkiye-Sovyetler Birlii Karadeniz Silahlarnn Snrlandrlmas Antlamas imzalanmtr. 12 Aralk 1929 gn Sovyet Dileri Komiser Yardmcs Karahan Trkiyeye resm bir ziyarette bulunmutur. Ziyaretin ana konusu 17 Aralk 1929da sona erecek olan 1925 Trk-Sovyet Dostluk ve Saldrmazlk Paktnn yenilenmesi ve ek protokollerle geniletilmesidir151. stanbuldan Ankaraya geen Karahan, 13 Aralk 1929da enternasyonal mar eliinde Dileri Bakan Tevfik Rt Aras tarafndan karlanmtr. Tevfik Rt, smet nn, Kazm zalp gibi devrin nemli kiileri ile gren Karahan, 16 Aralk 1929 tarihinde de Cumhurbakan Atatrk tarafndan kabul edilmitir152. Babakanlk Cumhuriyet Arivi dosyalarnda bulunan bir ifrede smet nn, 14 Aralk 1929 tarihinde Atatrke; Karahan, kendisi ve Tevfik Rt Bey arasnda geen konumada edindii intibalar iletmitir. Buna gre Karahan, smet Paa zerinde samimi ve iyi bir intiba brakmtr. nnye gre, sresi dolan protokollerin uzatlmas, demiryolu ve denizyolu ile ilgili eitli anlamalar imzalanmas olasdr153. Antlamann ncesinde Trk basnnda da Trk-Sovyet ilikilerini ven yazlar yaymlanmaya balam; ilikilerin ne kadar iyi olduundan dem vurulmutur154. 17 Aralk 1929 tarihinde ise 1925te imzalanm olan Trk-Sovyet Dostluk ve Saldrmazlk Pakt yaplan ek bir protokolle iki yllna uzatlmtr. Karahann Trkiye ziyareti ile ilgili Sovyet basnnda eitli makaleler yayn-
150
151
152 153 154
BCA, f. 030. 10., y.247. 674. 21. Bu grmede Karahan, Trk hkmeti hakknda, Sovyet hkmetinin yegane dostu sfatn kullanmtr. Agb., s.2. 1925 Trk-Sovyet Dostluk ve Saldrmazlk Pakt yaps gerei imzalayan taraflar alt ay nceden fesih kararlarn bildirmezlerse otomatik olarak bir yl sre ile uzamaktayd. Bu madde 1928de iletilmi ve antlama bir yl uzamt. Karahann ziyareti antlamaya yeni maddeler eklemek iin her iki tarafn gr ve dncelerini almak amaldr. M. Perinek, age., s.180. BCA, f.030. 01., y. 1.5.32. Hkimiyet-i Milliye, 15.12.1929.
lanmtr. Bunlardan protokoln uzatlmasndan sonra kan bir makalede, anlamann uzatlmasnn ok faydal olduu fakat kalc bar iin kapitalist devletlerin de bara katlmas (hatta devre d kalmas) ile mmkn olabilecei, bu devletlerin gerek Lokarno ve gerekse dier protokol ve anlamalarla daima Trk-Sovyet ilikilerini bozmaya altklarn yazlmtr155. Trk-Sovyet ilikileri bu ekilde ilerlerken, zaman zaman bahsettiimiz gibi, Trkiye, gerek komu gerekse Avrupa ve dnya lkeleri ile ilikilerini gelitirmeye devam etmitir. Bu almalardan birisi de 30 Mays 1928de Romada imzalanan Trk-talyan Tarafszlk, Uzlama ve Adli Tesviye Antlamasdr. Bizzat Mussolini ve Tevfik Rt Aras arasnda imzalanan antlama ile Trkiye ve talya karlkl olarak sonuna kadar diplomasiyi kullanmay kabullenmilerdir156. 1929 ylnn SSCB ve dnya tarihi asndan bir nemli olay da; ierinin yerine Litvinovun Sovyetler Birlii Dileri Bakanl grevine gelmesidir157. Sonu 1920li yllara lkesi igal edilmi, Mill Mcadele sava veren, tarm ve sanayisi yaralanm, ekonomisi km bir durumda giren Trkiye ile rejim deiiklii sonras i sava hlinde olan, ekonomik ve sosyal ynden karmaa ierisinde bulunan ve byk toprak kayplar yaayarak giren Rusya, gerek bahsettiimiz artlar ve gerekse corafi yaknlklar nedeniyle ksa srede birbirleriyle temasa gemi ve ilikilerini artrmaya gayret gstermilerdir. ki lkenin mevcut meselelerinin zmnde karlkl iyi ilikiler ok nemli bir yer tutmutur. 1922 ylnda SSCBnin ve 1923 ylnda Trkiye Cumhuriyetinin kurulmalar ile iki lke gerek d ve gerek ite verdikleri mcadelenin sonucunu almlar ve dnya sahnesinde yerlerini almlardr. Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu Mustafa Kemal Atatrk ile Sovyetler Birliinin kurucusu Lenin arasnda, Mill
155 156
157
Pravda, 19.12.1929. Mehmet Gnlbol- Cem Sar, agm., s.89. Trk-talyan Antlamas, Trkiyenin dier lkelerle yapt antlamalarn dnda ayr bir neme sahiptir. Trk-Sovyet ilikilerinde srekli bir gerilim noktas olarak grlen Sovyet-talyan yaknlamas ve talyann (zellikle 1922den sonra Mussolininin iktidara gelmesinden sonra) Balkanlar zerindeki bilinen emelleri Trkiyeyi daima tedirgin etmitir. Her ne kadar Sovyet yetkilileri talyan-Sovyet ilikilerindeki gelimelerde Trkiye aleyhine herhangi bir unsurun olmadn defalarca Trkiyeye bildirmilerse de Trkiye bu konuda daima bir soru iaretine sahip olmutur. 1928 Antlamas ile Trk-talyan ilikilerinin imza altna alnmas ve antlamann ieriinin daima bar ilkesine dayanmas Trkiyeyi olduka rahatlatm ve bu durum Trk-Sovyet ilikilerine de olumlu bir ekilde yansmtr. Tacibayev, age., s.72.
Mcadele dneminden kalma iyi ilikiler, iki lke ilikilerinin de iyi ynde gelimesinde nemli etki yapmtr. Leninin 1924 ylnda lmesinden sonra Sovyetler Birliinde grnrde oklu fiiliyatta ise Stalinin etkisinde bir ynetim olumutur. 1927 ylnda Stalinin tm yetkileri zerinde toplamasna kadar devam eden bu srete TrkSovyet likileri nceki dnemde olduu gibi dostane ve iyi ekilde srmesine ramen, Stalinin genel d politika ilkeleri ve Sovyetler Birliine kar kurulmas muhtemel ittifaklar paranoyas, Trk-Sovyet ilikilerini de etkilemitir. Stalin, batl lkelere kar Sovyetler Birliinin d politikasn daima kukular ve olas Sovyet kart ittifaklar nlemek eklinde planlam ve dier lkelerle olan ilikilerini de hep bu erevede gelitirmitir. Ayn dnemde batc ve statkocu bir politika izleyen Trkiye ise, tm lkelerle dostane ilikiler kurmak ve yeni cumhuriyeti dnya kamuoyuna kabul ettirmek istemitir. Sovyetler Birliinin batya kar kukulu politikalar hi phesiz batc bir politika izleyen Trkiye ile olan ilikilerini de etkilemitir fakat dnya konjonktr Trkiye ile Sovyetler Birliinin birbirinden uzaklamasnn 1920li yllar boyunca olmasn engellemi, iki lke arasndaki en iyi ve ileri ilikiler bu zaman dilimi ierisinde gereklemitir. 1920li yllardaki Trk-Sovyet d politika ilikilerinin temelini yeri geldike nc lkelere kar uluslararas platformlarda birbirini destekleme ilkesi oluturmutur. D politika alannda mevcut olan Trk-Sovyet ilikileri, ticari ve kltrel alanda ayn ekilde geliememitir. Bahsedilen konularda eitli ilikiler yaanmsa da bunlar siyasi ilikilerle kyaslanamayacak kadar azdr. 1921 Moskova Antlamas ile 1925 ylnda Pariste imzalanan Trk-Sovyet Dostluk ve Tarafszlk Antlamas sadece 1920li yllarn deil; Trk-Sovyet ikili ilikiler tarihinin en nemli antlamalarndandr. Bu antlamalar ile II. Dnya Savanda dnya konjonktr deiinceye kadar olan Trk-Sovyet ilikileri dzenlenmi ve sonrasndaki tm siyasal gelimeler bu ereveye oturtulmutur. Bu almann kapsad sre ierisinde dikkat eken bir baka durum da, iki lkenin nemli mevkilerindeki yetkililerin karlkl olarak gerekletirdikleri ziyaretlerdir. Bu ziyaretler ve etkileri, basn ve radyo yoluyla iki halka da yanstlarak iki milletin birbirine yaknlamas da salanmaya allmtr. Bu dnemde grlen sosyal etkiler bu abann ksmen baarl olduunu gstermektedir. zellikle Trk taraf yeni kurulan baz kurum ve kurulularda Sovyet modelinden olduka fazla yararlanmtr.
Sonu olarak 1920li yllar iin, Trk-Rus ilikileri olarak balayan temaslarn Trkiye-Sovyetler Birlii ekline dnd, karlkl iyi niyet ierisinde olduu, d politikada tarih boyunca ulat en st noktaya geldii ve ticari, kltrel, eitim gibi konularda da ilikilerin gelitirilmeye alld bir zaman dilimidir diyebiliriz. 1920li yllarda oluturulan Trk-Sovyet politik temeli etkisini uzun yllar kaybetmemi, yine ayn dnemde balanan dier ilikiler de ilerleyen yllarda gelierek devam etmitir.
KAYNAKLAR A.ARVLER Babakanlk Cumhuriyet Arivi f.030.18.1.1., y.16.69.15. f.030.10., y.247.673.23. f.030.10., y.247.673.36. f.030.10., y.247.673.40. f.030.10., y.247. 674. 3. f. 030. 10., y.247. 674. 21. f.030. 01., y. 1.5.32. B.KTAPLAR VE MAKALELER AFETNAN, A., zmir ktisat Kongresi, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1989. APAK, Rahmi, Yetmilik Bir Subayn Hatralar, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1988. ARALOV, S.., Bir Sovyet Diplomatn Trkiye Hatralar, Burak Yaynevi, stanbul 1995. ARAS, Tevfik Rt, Lozann zlerinde 10 Yl, Akam Matbaas, stanbul 1935. ARMAOLU, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, Alkm Yay., stanbul 2005. ASLAN,Yavuz, Mustafa Kemal M. Frunze Grmeleri / Trk Sovyet likilerinde Zirve, Kaynak Yay., stanbul 2002. Atatrkn Btn Eserleri, C.12, Kaynak Yay., stanbul 2003. Atatrkn Milli D Politikas, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1981. Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara 2006. BAYUR, Yusuf Hikmet, Trkiye Devletinin D Siyasas, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1995. BELEN, Fahri, Askeri, Siyasal ve Sosyal Ynleriyle Trk Kurtulu Sava, Babakanlk Kltr Mstearl, Ankara 1973. BENHR, aatay, Stalin Dnemi Trk-Sovyet likileri, Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S.15, Konya 2004. BEREZKN, A.V. Berezkin .N. ZEMSKOV .F. VAN, storiya Vneney Politiki SSSR 1917-1945, Nauka, Moskva 1966. BLGE, Ahmet Suat, G Komuluk Trkiye Sovyetler Birlii likileri 1920-1964, Trkiye Bankas Kltr Yay., Ankara 1992. BOGATUROV, A.D., Sistemnaya storiya Mejdunarodnyh Otnosheniy, Moskovskiy Rabochiy, Moskva 2000. CEBESOY, Ali Fuat, Moskova Hatralar, Temel Yay., stanbul 2002.
COKUN, Alev, Kuvay Milliyenin Kuruluu, ada Yay., stanbul 1996. AVDAR, Tevfik, Trkiye Ekonomisinin Tarihi (1900-1960), mge Kitabevi, Ankara 2003. Dokument Vneney Politiki SSSR, C.2-3-4-5-8-9-10-11, Gospolizdat, Moskva 19591967. GASRATYAN, M.A.P.P. MOYSEYEV, SSSR i Turtsiya 1917-1979. zdatelstvo, Moskva 1981. GSEM, O.V. O. O. MARTNYUK, storiya Ukraini, Navalna Kniga-Bogdal, Ternopil 2003. GLEBOV, Anatoli, Liniya Drujbt, Sovyetski Pisatel, Moskva 1960. GOLOLU, Mahmut, nc Merutiyet, Banur Matbaas, Ankara 1970. GKAY,Blent, Bolevizm ile Emperyalizm Arasnda Trkiye, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1997. GNLBOL, Mehmet Cem SAR, Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919-1938), Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara 1997. GNLBOL, Mehmet Cem SAR, 1919 1939 Yllar Arasnda Trk D Politikas, Olaylarla Trk D Politikas, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yay. No:279, Ankara 1969. GRN, Kmuran, Trk-Sovyet likileri (1920-1953), Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1995. LEV,Yakov, S Dobroy Missiyey, Zvezda, No:4, Moskva 1963. NN, smet, smet nnnn Hatralar, Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yay. A.., stanbul 1998. JAESCHKE, Gottard, Trk nklab Kronolojisi 1918-1923, C.I, ev.Niyazi Recep Aksu, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul 1939. KANSU, Mahzar Mfit, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1997. KARACAN, Ali Naci, Lozan, Nokta Kitap, stanbul 2006. KARAMAN, Sami Sabit Karaman, Trabzon ve Kars Hatralar 1921-1922 stikll Mcadelesi ve Enver Paa, Arma Yay., stanbul 2002. KAYMAK, Erol, Sultan Galiyev ve Smrgeler Enternasyonali, rfan Yay., stanbul 1993. KOHNOVCH, Andrei, mperiya Stalina, Bee, Moskva 2000. KOSOLAPOV, P., Slovo Tovarishi Stalinu, Eksmo, Moskva 2002. KN, Hasan, Trkiyenin Bat le likileri, Atatrkn D Politikas Sempozyumu, Trk Atlantik Antlamas Dernei, Ankara 1981. Lenin, Ana Britannica, Ana Yaynclk, C.XIV, stanbul 1989.
Lozan Bar Konferans Tutanaklar Belgeler, eviren: Seha L. Meray, Yap Kredi Yay., stanbul 2001. MOSSEYEV, P. Moisseyev Y. ROZALYEV, K storii Sovyetsko-Turetskih Otnoeniy, Gospolitizdat, Moskva 1958. Montreux ve Sava ncesi Yllar, TC Dileri Bakanl Yay., , Ankara 1973. ZGLDR, Yavuz, Trk-Alman likileri 1923-1945, Genelkurmay Bakanl Yay., Ankara 1993. ZTRK, brahim Sdi, Mondros, Sevr, Lozan Andlamalar, Ankara Ticaret Odas Yay., Ankara 2004. PERNEK, Dou, Lenin Stalin Maonun Trkiye Yazlar, Kaynak Yay., stanbul 1992. PERNEK, Mehmet Bora, Atatrkn Sovyetlerle Grmeleri, Kaynak Yay., stanbul 2005. RAUCH,Georg Von, Lenin, Seriya storieskiye Siluet Lenin-Stalin, Feniks, Rostov Na Donu 1998. MR, Bilal, Bizim Diplomatlar, Bilgi Yaynevi, Ankara 1996. SONYEL, Salahi R., Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Trk Tarih Kurumu Yay., C.I, Ankara 1995. SORGUN, M. Taylan, Bitmeyen Sava Ktulamare Kahraman Halil Paann Anlar, 7 Gn Yay., stanbul 1972. SOYSAL, smail, Trk Fransz likileri, Belleten, C. XXXXVII, S. 188, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1983. SOYSAL, smail, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, C.1, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1983. SRMEL, Serpil, Trk Grc likileri (1918-1921), Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara 2001. AMSUDDNOV, A.M., Mondrostan Lozana Trkiye Ulusal Kurtulu Sava Tarihi, ev. Ataol Behramolu, Epsilon Yay. stanbul 2007. TACBAYEV, Raid, Kzl Meydandan Taksime, Truva Yay., stanbul 2004. TANSEL, Selahattin, Mondrostan Mudanyaya Kadar, Milli Eitim Bakanl Yay., stanbul 1991. T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt V, T.B.M.M. Basmevi, Ankara 1981. T.B.M.M Zabt Ceridesi, C.VI, T.B.M.M. Matbaas, Ankara 1943. T.B.M.M Zabt Ceridesi, C.VII, T.B.M.M. Matbaas, Ankara 1944. TENGRENK, Yusuf Kemal, Vatan Hizmetinde, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1981. TROTZKJ, Lev, Moja Jizn, Vagrius, Moskva 2001. Trkiye Cumhuriyetinin Andlamalar, Derleyen: Ahmet Yavuz, T.C. D leri Bakanl Yay., Ankara 1992. Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, C.II, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara 2006.
UAROL, Rifat, Siyasi Tarih (1789-1994), Filiz Kitabevi, stanbul 1995. ULUBAY, Hikmet, Petropolitik, Ayra Yaynevi, Ankara 2003. YAVUZ, Bige, Kurtulu Sava Dneminde Trk-Fransz likileri, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1994. YERASMOS, Stefanos, Ekim Devriminden Milli Mcadeleye Trk-Sovyet likileri, Gzlem Yay., stanbul 1979. ZALESSKY, K.A., mperiya Stalina, Vee, Moskva 2000. C.GAZETELER Cumhuriyet Hkimiyet-i Milliye zvestiya Pravda

1920&#39;li Yıllarda Türk-Sovyet İlişkileri - Kronolojik Bir Çalışma - Çağatay Benhür

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1920&#39;li Yıllarda Türk-Sovyet İlişkileri - Kronolojik Bir Çalışma - Çağatay Benhür

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 277

1920li Yllarda Trk-Sovyet likileri: Kronolojik Bir alma

Turkish Soviet Relations in 1920s: A Chronological Study

Ar.Gr. Dr., Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.

278 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 279

280 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 281

282 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 283

284 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 285

286 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 287

288 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 289

290 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 291

292 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 293

294 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 295

296 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 297

298 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 299

111 112 113

300 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

115 116 117 118 119

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 301

302 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 303

133 134 135 136

304 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 305

306 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

152 153 154

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 307

308 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 309

310 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 311

312 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 313

You might also like

1920'li Yıllarda Türk-Sovyet İlişkileri - Kronolojik Bir Çalışma - Çağatay Benhür

1920'li Yıllarda Türk-Sovyet İlişkileri - Kronolojik Bir Çalışma - Çağatay Benhür