Hz.

Musa ve Tektanrclk
Sigmund Freud I. M USA, BR MISIRLI Kahraman dediimiz, babasna kar gz peklikle bakaldran ve sonunda onu savaarak yenilgiye uratan kiidir. Bir sandkk iine konularak suya b raklma motifi, do um olay nn simgesel yoldan ak seik bir anlat mdr ve bu anlatmda sandkk ana rahminin, su ise rahimdeki amniyon suyunun yerini tutar. Musa belki soylu bir aileden gelen bir M srlyd da, efsane taraf ndan Yahudi yaplmak istenmiti. te bizim vardmz sonu da budur. Bu durumda suya braklma motifi, efsanede ye rli yerine oturur. II. MUSA MISIRLI DYSE... Msr'daki Yahudi kavmi elbette her trl dinsel inantan uz ak yaayan bir toplum deildi ve bu kavme yen i bir din getiren Musa M srl idiyse, yeni dinin Msr dini olmas ihtimali pek yadsnamaz. Musevilikte tanr nn gerek ya da hayali heykelinin yaplmas kesinlikle yasaklanm tr. Msr' ilk kez dnya apnda bir lke durumuna kavu turan o parlak 18. slale zaman nda milattan nce 1375 ylnda gen bir firavun tahta km , nce ad babas gibi Amenhotep (IV.) iken sonradan ad n deitirmitir. Ama gen firavun yal nz bu kadarla yetinmemi , binlerce y l sregelen geleneklere ve ya amsal alkanl klara aykr den yeni bir dini Msrl halkna benimsetmeye kalkmtr; ilgili din de kat bir tektanrclk (monoteizm) idi ve bilindii kadar dnya tarihinde bu yolda giri ilen ilk denemeydi, tek tanr ya inanma konusunda nceki alarn tan mad, sonraki alarn da uzun sre tan mayaca bir ho grszl ister istemez beraberinde getirmiti. Ne var ki, Amenhotep 17 y l sren bir hkmdarl n ardndan 1358'de lm, o lr lmez getirdii yeni din de kald rlp bir kenara atlm, kafir gzyle baklan kraln an s lanetlenip aforoz edilmi tir. Her yeni, kimi haz rlk evrelerini geride brakarak kar ortaya, her yeni daha ncelerde kalm kimi ko ullarn varln zorunlu klar. Msr tektanrlln da gerilere do ru izleyip kt kayna a doru az buuk bir kesinlikle biraz yaklaabilmekteyiz. Amenhotep bu kadarla kalmam, bunun ok tesine taan bir eyleme bavurmutur. Aton dinine birtak m yeni eler katm , ancak bu elerledir ki evrensel tanr retisi gerek tektanrla dn mtr; bu e de Tanrnn teklii ve biricikli i dncesidir. ... Ey biricik Tanr m! Senden baka tanr yoktur! . ... Yeni retiye ilikin bir deer yargsna var rken, bu retinin yalnz yaplmasn 1

istedii olumlu eyleri bilmek yetmez, yasaklay p lanetledii eylemleri de tan mak nerdeyse ayn lde nemlidir. Yeni dinin ... bir rpda drt ba mamur olarak dnyaya gzlerini atn sanmak bir yan lgdr. Elde bulunan kan tlar, bu dinin Amenhotep'in saltanat dneminde yava yava glendi ini ve giderek daha byk bir akla, tutarl a, katla ve hogrszle ulatn gstermektedir. ... Devrimci firavun, kt gzl e baklp aalanan Tanr nn adn yalnz kendi adndan deil, ne kadar yaz t varsa hepsinden, hatta babas Amenhotep II I.'n bile ad ndan silip atmtr. lkenin drt bir buca nda tap naklar kapatlm, ayinler yasaklanm, tapnaklarn mal varlna el konmu tur. ... Aton dini halk arasnda tutunmam , firavunun evresindeki dar bir topluluk dna ta amamtr. ... Daha khnaton'un damad Tutankhaton, Teb'e dnmeye ve isminin sonundaki Aton'u atp yerine Amon'u geirmeye zorlanm tr. Bunu bir anar i dnemi izlemi , ama 1350'de bakumandan Haremhab lkede dzeni yeniden kurmay baarmtr. Aton dinince yasaklan m eylemlerden birkan imdi burada aklarsak ... efsane, sihir ve byyle ilgili her eyin bu dinin kapsam dnda tutulduudur. Bir baka nokta, gne tanrsnn tasvirinde Aton dininin izledii yoldur; gne tanrs artk eskisi gibi kk bir piramit ve ahinle deil, adeta nesnel diye niteleyebileceimiz bir tutuma bavurularak bir yuvarlakla belirtilmekte, yuvarlaktan drt bir yana salan nlar insan elleriyle son bulmaktad r. lm tanrs Osiris'ten ve ller lkesinden Aton di ninde tek kelimeyle sz almaz. ... Bu da Aton dininin bir halk dinine ne kadar kart nitelik tadn aka ortaya kor. Btn bu anlat lanlardan yle bir sonu karabilece imizi sanyorum: Musa bir Msrl olup Yahudilere kendi dinini ilettiyse, bu din khnaton'un kurdu u din, yani Aton diniydi. Yahudi tektanrcl kimi noktalarda M sr tektanr clndan ok daha kat bir tutum izler, rnein Tanrnn tasvir yoluy la anlatmn yasaklar. Tanr adn saymazsak, her iki dini birbirinden ay ran balca zellik, Musevili in gne kltne tmyl e srt evirmesi, oysa Msr dininin henz bu klte dayanyor olmasdr. ... Musevilikte br dnyaya ve lmden sonra yaamaya asla yer verilmeyi i bizi hakl olarak artmt; nk byle bir reti en kat bir tektanr clkla badaacak bir eydi. ... Bu nemli noktada Musevilikle Aton dini arasnda bir uyu mann varl, bizim tezimizi destekleyen gl bir kan ttr. Musa, Yahudilere yalnz yeni bir din getirmemi tir; snnet adetinin de onun tarafndan Yahudiler aras na sokulduunu ayn kesinlikle ileri srebiliriz. ... Snnet adetinin Yahudilere nereden geldii sorusuna verilecek tek bir yant bulunmaktadr. Msr'dan. Tarihilerin Babas Herodotos, snnet adetinin M sr'da uzun sredir yaadn anlatr. ... Ortadou'da yerleik baka hi bir ulusta grlmeyen bir adetti snnet.

Musa Yahudilere yalnz yeni bir din getirmekle kalmayp, onlardan snnet buyruuna da uymalar n istediyse, o zaman bir Yahudi de il, bir Msrlyd; o zaman Musevilik belki de bir M sr diniydi ve M sr halk diniyle arasndaki kartlktan tr dar bir evreyle snrl kalm Aton diniydi bu da. Bu durumda yeni bir devlet kurmak, yeni bir kavim bulup M srllarn ayak alt etti i dini bu kavme mal etmek, yeni kavmin o dini ba tac etmesini sa lamak, Musa'nn enerjik mizacna uygun d en bir pland. Gn hedefi, Kenan elinden baka bir yer olamazd. Msr egemenlii yklr yklmaz Ermeni sava lar kme kme bu topraklara girmi, sa solu zaptedip yamalam, bylece becerikli bir kavmin kendisine nerede yeni topraklar edinebileceini pratik bir rnek zerinde gstermi ti. Onu tan yp uygulamayanlar bu adet (snnet) pek yadrgatmakta, biraz dehet duygusuna srklemektedir. Snnet adetini benimseyenler ise bundan gurur duymakta, ilgili adete uymak la kendilerini ycelmi , adeta bir soyluluk aamasna erimi hissetmekte, cenabet saydklar snnetsizlere kmseyerek yukardan bakmaktadrlar. Gzel konuamayan biridir Musa. ... Bu yzden, firavunla y apld ne srlen pazarlklarda kardei olduundan sz a lan Harun'un (Aaaron) yardmna bavurur hep. ... Sz konusu zellik Musa'nn Yahudi dilinden ayr bir dil konutuu, nderliini stlendii Semut rkndan Yeni M srllar ile tercmans z anlaamad ... tezini dorulayan yeni bir kan t olarak grebiliriz bunu. Cinayette glk, eylemin i lenmesinde de il, izlerinin ortadan kald rlmasndadr. Kade'te yeni Tanr Yehova'nn baa geirilmesiyle bu Tanr y ululama zorunlu u ba gstermitir. ... Kendisini Midyan ve Kade'e gtrp yerle tirmek, din kurucusu Yehova rahibine dn trmek, bu rahiple zdeletirmekle Musa'nn ii grlm tr. Snnet adetinin vatan nn Msr olduu gereinin, Tevrat metnini yaratp ortaya koyan sraillilerce bilinmemesi d nlemez. Bir zaman atalar nn ellerindeki topraklar Tanr Yehova'nn kendilerine geri vereceine ilikin szler, uydurmalardan baka bir ey de ildi. Musa tenezzl buyurup Yahudilere el uzatm, onlar kendi kavmi yapm t; Yahudiler Musa'nn sekin kavmiydi. Midyanl Musa tarafndan o vakit kendisine yeni bir kavim getirilip sunulmu Tanr Yehova'nn belki hibir bak mdan sekin bir varl yoktu. Kaba, dar grl yerel bir tanryd belki; zorba ve kana susam biriydi. srail tarihinin bilinen ikiliine bir araya gelerek -bir ulus olu turan iki halk kitlesi bu ulusun ilerde da lyla ortaya kan iki devlet, Tevrat'taki anlatlarda karlalan iki Tanr ad- biz de yeni bir ikilik kattk; bu da, birincisi ikincisi taraf ndan nce bir kenara itilmi ancak sonradan ikincisini yenilgiye uratarak onun gerisine boy 3

gstermi iki din ve her ikisine de a yn isim kullan larak Musa denen, ancak bizim birini brsnden ay rmamz gereken iki din kurucusudur. Btn bu ikili kler de bir ilk ikiliin, yani halk n bir bl nn bandan travmatik diye nitelenecek bir yaant gemiken, brsnn byle bir, yaantdan uzak kalmasnn sonulardr. III. M USA KAVM ve TEKTANRILI DN almalarmzn bizi ulatrd sonu, dini insanln bana musallat olmu bir nevroz durumuna indirgedi ine ve ondaki muazzam gc hastalar mzda rastladmz nevrotik saplant diye akladna gre, elbet yaadmz toplumda egemenlii elinde tutan kurumlar n gazabn zerimize ekeceiz. TARHSEL NKOUL lgimizi zerinde toplayan olaylarn tarihsel arka plan buna gre yledir: 18. slalenin gerekle tirdii fetihlerle Msr bir imparatorlu a dnr; bu imparatorluk btn halk n olmamakla beraber, egemenli i elinde tutan d nsel bak mdan aktif st snfn dinsel gr lerinde kendisine yans yacak bir zemin bulur. On'daki (Heliopolis) gne tanrs rahiplerinin abas sonucu belki Asya'dan gelen tanr larn etkisiyle evrensel tanr Aton d ncesi doar, bu tanr artk belli bir lke ve belli bir kavmin tanrs olmak ze lliini tamaz. Byle bir tanr dncesini gelitirmekten daha yce ama tan mayan gen Firavun Amenhotep IV. gibi bir kii devletin bana geer, Aton dinini bulundu u aamadan al p ycelterek devletin resmi dini yapar. Evrensel tanr bu firavunla tek ve biricik Tanr aamasna eriir; baka tanrlar konu alan anlat lara ise yalan ve dz en gzyle bak lr. Gen Firavun olaanst bir amanszlkla sihirsel (majik) d ncelerin ayartsna kar durur, lmden sonra yaamak gibi en ok Msrllar iin byk nem tayan bir d kald rp bir kenara atar. Sonradan bilimin ortaya karaca gereklerin alacak bir nseziyle gne nlarnn enerjisinde yeryzndeki tm ya amn kayna n kefeder ve kendi tanrsnn gcnn bir simgesi olarak bu enerjiye tapar. Yaradlmtan tr kvan duyar, Hakikat ve Adalet tanr s Maatn isteine uygun ya ad iin kendi kendisine vgler d enir. Tarih bilimi asndan saptanabilen bilgilerin hepsi ite bu kadar; bundan sonra bizim var saymmz balyor. Msr'dan k tarihi olarak ..1350'den sonraki firavunsuz d nemi grmemiz gerekmektedir. Dindarlarn bugn de yapt gibi tanr nn sual olunmaz hikmetine i arette bulunularak sorun zmlenmeye al lmtr. Msr'da ise tektanr clk, bizim anlad mz kadar emperyalizmin bir yan rn kimli iyle kendini a a vurmutur. Tanr, byk bir imparatorlua kaytsz artsz egemen olan firavunun bir da yansmasyd. ... Byle olunca bu mini cik ve gsz kavim kendisini ulu rabbin kay rd gzde evlat diye grmek cretini nereden almaktayd? Yahudilerde tektanrcln douu sorunu bylece yan tsz kal yor ya da

tektanrcln bu kavme zg dinsel dehan n bir rn oldu u gibi beylik bir yan tla yetinilmesi zorunlulu u do uyordu. Rahiplerin anlatm ... Musa'nn koyduu yasalarla, sonraki Yahudi dini arasnda bir boluun varln ve bunun Yehova ya tapnmakla ancak sonradan yava yava kapatldn kabule yana maz. Eldeki btn arelere bavurarak bu olay yadsr, oysa tarihsel do ruluu btn ku kularn zerinde bir olaydr bu. BENZERLIK (ANALOJ) Psikopatoloji, bireysel psikoloji kapsam na giren bir alandr, dinsel fenomenlerin ise kukusuz kitle psikolojisi kapsamna sokulmas gerekmektedir. Nevrozlarn etiyolojisinde kendilerine pek byk nem verdi imiz, ilkin yaanp da sonradan unutulmu olaylar travmalar diye nitel iyoruz. I. a) Btn travmalar, be yana kadar olan erken ocukluk yllarnda grlr. Konu ma, yetene indeki geliimin ilk evresine ilikin yaantlar, zellikle ilgin bir karakter tar. Dolay syla, 2-4 yalar aras en nemli evredir. ... b) Nevrozlara yol aan travmatik yaantlar genellikle bsbtn unutulur; anmsamalara ak de ildir; hepsi de, paravana anlar dediimiz an kal ntlaryla ok vakit yer yer aralanan ocuksal unutma (amnez i) evresine rastlar. c) Bu travmalar, cinsel ve saldrgan nitelikteki yaantlarla, ama te yandan kukusuz Benin erkenden urayaca hasarlarla (bensevisel incinmel er) ilgilidir. Bu konuda unu da belirtelim ki, szn ettiimiz kk ya taki ocuklar, cinsel davranlarla dpedz saldrgan davranlar, ileri ya lardaki gibi kesinlikle birbirinden ayramamakta, rnein cinsel eyleme yanl olarak sadistik eylem gzyle bakmaktadr. Her nokta, yani travmalarn ocukluun ilk be yl iinde erkenden ortaya k, unutma (amnezi) olay ve travmalardaki sald rgan ierik, s msk birbirine ba ldr. Sz konusu kurama gre, harc alem kannn tersine insanlar n cinsel ya am ya da ocukluk sonrasnda bunun karl saylacak etkinlik aa yukar be yanda son bulan bir erken ieklenme evresinden geer; arkadan uyuklama evresi denen bir evre balayp bulua kadar srdrr varln; sz konusu evrede cinsellik bir gelime gstermez; hatta eri ilmi aamadan bir geriye dne rastlanr. reme organlarnn geliiminin anatomik incelenme si de bu retiyi do rular; byle bir inceleme, insan n, be yanda erginlie ula an bir hayvan trnden geldii sansna gtrr bizi, cinsellikteki bu gecikmeli geliim ve iki zamanl balangcn insan olmann tarihine sk skya bal saylaca kukusunu bizde uyandrr. nsan, cinsel geliiminde bir uyuklama evresinden geen ve bir gecikme gsteren biricik hayvandr adeta. ... ocuksal unutman n (amnezi) cinselliin bu erken dnemiyle ayn zamana rastlamas psikolojik bak mdan umursanmayacak bir durum deildir. Belki de byle oluu, nevrozlarn domas iin gerekli koulu haz rlamaktadr.

II. Nevrotik olaylar n ortak zellikleri: Burada iki noktay belirtmek gerekiyor. a) Bir travma, onu ya ayan kiide olumlu v e olumsuz iki ayr tepkiye yol aar. Birincisi, vaktiyle yaanm travmay yeniden geerli k lmaya ... bir vakit ya anm travmaya taklp kalma (fiksasyon) ve yineleme saplant s deyimleri alt nda zetleyebiliriz. ... ocukluunu bugn kendisince unutulmu ar bir anne baml l iinde geiren bir erkek, kendisine baml durumda yaayaca, kendisi tarafndan bak lp beslenecei bir kadn mr boyu aray p duracaktr. lk ocukluunda cinsel bir ayartlmann objesi olan bir kz ise, ilerdeki cinsel ya amnda bir zamanki ayartya benzer ayartlara konu olmaya bakacak, bunun i in erkekleri kkrtc bir tutumu sergileyecektir. Travmann olumsuz tepkileri ise olumlu tepkilere kart bir ama gder, unutulmu , travmalardan hi bir parann anmsanmamas ve hi bir paran n yinelenmesine alr. Bunlar da savunu tepkileri ad altnda toplamaktayz. Sz konusu tepkiler, en bata tutukluklara ve fobilere kadar varabilen kanma eylemleriyle aa vurur kendini. b) Btn bu fenomenle r, yani gerek semptomlar, gerek be nsel fonksiyonlardaki snrlandrmalar ve kalc nitelikteki karakter de iiklikleri saplant nitelii tar; yani ruhsal iddetlerinde bir art belirdi mi, reel d dnyann gereklerine uygun d p mantksal dn yasalarna boyun een br ruhsal olaylar rgtnden geni apta bamsz nitelik kazanr. D realitenin etkisinden kaar ya da bu etkiye ye teri kadar ak tutmazlar kap larn. Nevroza yakalanm ki ilerde gzlemlenen ya amsal tutukluk v e gszlk, toplum iin pek nemli bir etken roln oy nar ve ilgili tutuklukla gszlk sz ko nusu kiilerin gemi lerindeki bir paraya tak lp kalmalar nn da vurumundan baka bir ey deildir. Nevrozlularda genellikle savunu abas nn ar bast grlr. ... Ancak ileride ba gsterecek bir deiim sonucu travmann ge kalm bir rn niteli iyle kesin nevroz, ya buluun ba lamasyla ya ondan k sa sre sonra, manifest (belirgin) bir zellik kazan r; buluun balamasyla ilgili zelliin kendini aa vurmasnn nedeni, fiziksel olgunlamayla glenen igdlerin bensel savunuyl a balangta boy l emedikleri savaa yeniden tutu acak aamaya ulamalar, buludan bir sre sonra byle bir zelliin kazan lmasnn nedeni ise itepilere kar kendini savunmada retilen tepkilerin ve Ben'deki deiikliklerin bireyin yeni ya amsal devlerle baa kmasn engelleyici rol oynamas , zahmetle kurduu dzeni korumak isteyen Ben 'le d dnyann istekleri arasnda ar bir atmann domasdr. ... Hastalk, bir iyileme giriimi, travma sonucu Ben'deki dalp paralanm blmleri Ben'in geri kalan blmyle uzlatrma ve d dnyaya kar bunlar yine gl bir btn halinde birle tirme abas diye grlebilir. Olan, kendisiyle zde lemekten vazgeti i babasndan ekinmeye ba lam, ona kar pasif bir tutum tak nm, zaman zaman birtak m yaramazl klara kalkp babasn kkrtm ve kendisi iin cinsel anlam tayan bedensel cezaland rmalara bavurmasn salam, bylece babas tarafndan kt davranlyor grd annesiyle zdeleme olanana kavumutu. 6

Buluun ba lamas manifest nevrozu beraberinde getirmi ve bu nevrozun ikinci ana belirtisi, yani cinsel iktidarszl da (impotens) a a vurmu tu. ... Bulu a kendini gsteren erkeksilikteki gl at Im, babaya kar kasp kavurucu bir kin ve bakaldrnn hizmetinde kullan lyor, hibir eyi umursamayan ve kendini helak etmelere kadar varan bu a r fkeli tutum o landa baarszlklara ve d dnyayla srtmelere yol a yordu. alt meslee babas tarafndan zorla itilmi ti; dolaysyla hayatnda hi bir baar salayamamaktayd. Ayrca, kendisine dostlar ve arkadalar edinemiyor, amirleriyle hi iyi geinemiyordu. UYGULAM A Erken yata bir travma -kendini savunma- uyuklama evresi - nevrotik rahats zln patlak verii- geriye itilmi nesnenin ksmen dnp gelii: ite bir nevrozun oluumu iin saptadmz forml budur. Ortaya koyaca m kuram Darwin in bir gr nden yola koyulmakta, Atkinson'un bir varsaymn da kapsam na almaktad r. Bu varsay ma gre, ilk ada insanlar, her biri gl bir adam n egemenli i altndaki kk srle r halinde ya amaktayd. Gl bir adam vard, tm srnn efe ndisi ve babasyd lk ada. Elinde s nrsz bir otorite bulunduruyo r ve bu otoriteden yararlanarak zorbaca davran lara, bavuruyordu. Srdeki btn di iler kendi mlkiyetindeydi; bunlar arasnda kendi srsndeki kadn ve k zlar oldu u gibi; ihtimal baka srlerden karlan kad n ve kzlar da yer alyordu. Sr iindeki erkek evlatlarn etindi yazgs; babalarnn kskanl n uyandrr uyandrmaz ya ldrlyor ya i di ediliyor ya da srden atlarak kk gruplar halinde bir arada yaamak, zor ve karma yoluyla kendilerine bir e salamak zorunda b raklyorlard. Aralarndan baz s tekilerden ileri geebiliyor, srde babasnn igal ettii gibi yksek bir mevkiye ulaabiliyordu. Kimi doal nedenlerden tr en kk oullar iin ayr calkl bir durum sz konusuydu; en kk o ullar anne sevgisinin koruyucu kanatlar alt nda byyor, babalarnn yalanmasndan kendilerine kar salayabiliyor ve babalar ldkten sonra onlar n yerini alabiliyorlard. Bu tr toplumsal bir dzenin deitirilmesi yolundaki ilk kesin adm, sr iinden kovulup bir arada yaama zorunda kalan oullarn el ele vererek babalarn yenilgiye uratmas ve o zamanki ade tlere uyarak kendisini i i yemeleri oluturmu tur. ... Yani bu ilk insanlar babalarndan nefret edip korkmuyor, ayn zamanda kendileri iin bir rnek diye bakp ona sayg besliyor, gerekte onlar n yerini almak isteini duyuyorlard. Dolaysyla, yamyaml k izlenimi uyand ran eyleme, o ullarn babalarnn bir parasn kendi vcutlarna mal ederek onlarla bir zde lemeyi gerekletirme abas diye baklmas gerekmektedir. Babalarn ldrdkten sonra karde lerin baba miras urunda uzunca sre birbirleriyle boutuunu, her birinin bu mirasa tek ba na sahip kmak istedi ini kabul etmek gerekiyor. Sz konusu bo umalarn bir baar salamay ve kardeler iin birok tehlikeli durumlara yol amas ortaklaa gerekletirilen kurtulu eyleminin ans ve srden kovulduktan sonra bir arada ya ama sonucu 7

oluan duygusal ba lantlar nihayet karde ler arasnda bir birlik ve beraberliin, bir eit toplumsal sz lemenin do masn salamt. Bylece igdsel vazgeiyle birlikte toplumsal rgtlenmenin ilk ekli karlkl ykmllklerin benimsenmesi, yklmaz (kutsal) ilan edilen kurumlar, yani ahlak ve adaletin temelleri geli ip ortaya km, sonunda kardeler babalarnn mevkiini ele geirmek, anne ve kz kardelere sahip olmak lksnden vazgemitir. Bu da yasak sevi tabusunun ve d evlenme (egzogami) yasasnn konmas sonucunu dourmutur. Babann ortadan kaldrlmasyla serbest kalan otorite nin byk bir blm kad nlara gemi, toplum yaamnda anaerkil bir dnem almtr. Babann ans bu kardeler birlii dneminde de varln srdrm, ihtimal ba langta kendisinden srekli korkulan gl bir hayvan, baba yerine geirilmi tir. Byle bir seim, belki yad rgatc izlenim brakabilir zerimizde; ama insano lunun daha sonradan kendisiyle hayvanlar arasnda at uurum ilkeller iin sz konusu deildi; nitekim kendilerindeki hayvan fobilerinin baba korkusundan baka bir ey olmadn saptadmz ocuklar mz da byle bir uurumdan habersizdir. ... Bir yandan totem klan n bedenle mi atas ve koruyucu ruhu diye grlm , dolay syla el stnde tutulup korunmu , te yandan bir gn belirlenerek bir vakit ilk baban n bana gelen akbetle kar karya braklm, yani btn klanda lar tarafndan el birli iyle ldrlp yenmi tir. Sz konusu olay Robertson Smith (1894) totem leni diye niteler. Bu byk bayram gn, gerekte, birleen kardelerin babalarna kar kazandklar zaferi kutlamak zere dzenledikleri bir lendi. Baba yerini tutan bir nesneye gsterilen sayg, totem leniyle a a vurulan ambivalens, ansal trenlere yer verip uyulmamas lmle cezalandrlan yasaklar iermesiyle totemizme insan toplumunda dinin ilk ekli diye bakabilir, onun sosyal kurumlar ve ahlaksal ykmllklerle bandan beri ili kisi bulundu unu benimseyebiliriz. Totemizmden sonra dinsel geliimde karlalan ilk ileri adm, kendisine taplan varln kiiletirilmesidir. Zamanla hayvanlarn yerine, kaynan aka totemden alan insan tanrlar geirilmitir. Bu tanrlar ilerde de eskisi gibi hayvan suretinde yaplyor, en az ndan hayvan yzyle donatlyor ya da hayvan, totem tanr nn en nde gelen elikisi durumuna geiyor, ondan asla kopup ayrlmaz bir konumu elinde bulunduruyordu. ... Derken byk bir sosyal devrim olmu , anaerkil dzenin yerini tekrar dirilip canlanan ataerkil dzen alm t. Ne var ki, yeni babalar, asla ilk babann mutlak, otoritesi ne sahip olamam t; saylar oktu bunlarn ve ilk srden daha kalabalk topluluklar halinde yayorlard; ister istemez birbirleriyle iyi geinmek zorundaydlar, gleri toplumsal yasalarla snrlyd. ... oktanr clktaki erkek tanrlar ataerkil dnemdeki durumlar yeniden yans tmaya balar; saylar kabarktr, birbirlerinin glerini karlkl k stlar, bazen stn bir ba tanrnn buyruunda kar mza karlar. Ancak dinsel geliimde bundan sonra gzlemlediimiz ilk ileri adm bizi burada zerine eildiimiz soruna, yani kaytsz artsz egemenlii elinde tutan bir biricik Baba Tanr nn yeniden dnp geli i sorununa gtrr. Gemie ilikin daha ba ka elerin ise mkemmel repliklerde varln korudu unu grmekteyiz. rnein Tanrnn kan ve etini mminlerin simgesel yoldan kendi

vcutlarna mal etti i komnyon(*) treninin ne byk bir sadakatle o eski totem leninin anlam ve ieri ini tekrarlad...
(*) (Rabbani Yemek) Hemen btn Hristiyan kiliselerinde ayinlerin doruk noktas; sa'nn simgesel bedeni ekmek ve simgesel kan arapla yaplan kutsama. Aln yiyin, bu bedenimdir, al n iin bu benim kanmdr. szlerini sylemi, havarilerinden bunu ileride kendi ansn ayakta tutmak iin yapmalarn istemi tir.

nsanln ilk tarihine ilikin anlat mza genelde inanlr bir gzle baktk m, dinsel reti ve seremonile rde iki tr enin varln saptarz; birincisi eski aile yksne taklp kalmalar (fiksasyon) ile bunlarn kalntlar; ikincisi gemi in yeniden diriltimi (ihya), unutulmu nesnelerin uzun aralardan sonra yeniden dnp gelii. Bu dnce uzun bir uyuklama evresinden sonr a Yahudi ulusuna egemen olmu , en deerli bir nesne diye bu ulus taraf ndan zerine titrenmi, beri yandan ilgili dnce de seilmi lik onurunu kendisine armaan ederek Yahudi ulusunu hayatta tutmu tur. Zion - Balangta Kudsn tepelerinden birine ve bu tepe zerindeki kaleye verilen isim. ... Zion'un k z deyimiyle de srail halk anlat lmak istenmi tir. Nihayet Yahudi ulusunun ba rndan biri km, siyasal-dinsel bir propagandistin hakllyla yeni bir dinin, yani H ristiyanln Musevilikten kopup ayrlmasna yol amt. Tarsus'lu bir Roma Yahudisi Paulus (*), sz konusu sululuk bilincini alarak ona ... byk gnah adn vermiti. Bununla, Tanrya kar ilenip ancak lmle temizlenebilen bir gnah anlatlmak isteniyordu. ... Bu d leme, bir kurtulu mesaj (Evangelium) gibi insanlar taraf ndan kucak ald. Tanrnn olu susuz yere kendini ldrtm , tm insanl n suunu stlenmi ti. Bunu bir o lun yapmas gerekiyordu, nk cinayet baba zerinde ilenmiti.
(*) Paulus; on iki havariden biri. Zamann Yunan bilim ve kltr merkezi olan Tarsus'ta dodu ve Yahudi-Helenistik adeti uyarnca doumunda Saulus (branice) ve Paulus (Yunanca) ikili adn ald. ... Paulus yasalarn geersizliini ilan ederek, llerin kyamet gnnde dirilecekleri, tanrsal hkmdarln kurulaca; Messias'n insan suretine grnerek yeryzne indii inancn yayarak putperestlerin yeni dini benimsemelerini salamtr. ... Paulus, Yahudi dininin yasalara uyulmasn istediini, Hristiyanln ise bir yarglama (inayet) dini olduunu savunur; Hristiyan kilisesinin gerek kurucusu ve ilk tanr bilimcisi (teolog) saylr.

Baba ilikisine egemen olan d uygusal eliki (ambivalens), dinsel devrim sonucu kendine ak seik bir d a vurum sa lam, szde Baba-Tanryla bir barmay amalayan bu devrimi Baba Tanr nn taht ndan indirilmesi ve v arlna son verilmesi olay izlemi tir. Musevilik bir baba diniydi. Hristiyanl k ise bir o ul dini kimli iyle ortaya kt, sa karsnda eski Baba Tanr arka plana ekildi, oul sa onun yerine geti ve bylece tpk tarih ncesinde her olun zledii bir eylemi gerekletirdi. ... Kukusuz, ilk planda baarsn, kurtulu dncesiyle insanlarda bir sululuk bilincinin do masn salamasna, beri yandan kendi ulusunun Tanrca seilmi bir ulus olduu inanc ndan ve bunun grnr ni anesi snnetten el ekmesine, dolaysyla yeni dinin tm insanlar kapsam na alan evrensel bir din nitelii 9

kazanabilmesine borludur. ... Yeni sahibine, yani Yahudi ulusuna geerken bu din e gelip kat lan snrllk zellii ortadan kald rlmt. Hristiyanlk, Museviliin trmanp kt dnsel aamay koruyamam, kat tek tanrc karakteri zerinden syrp atm t; komu uluslardan ok sayda sembolik dinsel trenleri kapsam na alm, o byk ana tanr l yeniden diriltmi , ok tanrclktaki bir y n Tanry az buuk bir kamuflaja ba vurarak, alt kademelerde olmakla beraber bnyesindeki belli yerlere yerletirmitir. Her eyden nce Aton dini ve bunu izleyen Musevilik gibi batl majik (sihirsel) ve mitolojik elerin kendi iine szmasna kar kaplar kapamam, sz konusu eler ise ilerdeki iki bin yllk bir dnemin dnsel geliiminde ciddi bir engel oluturmu tur. Ama Yahudilerde iki zellik vardr ki bir trl ba lanmak istemez: Birincisi, kendilerini barndran ev sahibi uluslara gre baz bakmlardan ayr karakterde olulardr. ... kinci zellie gelince, birincisinden daha nemlidir; yani Yahudilerin btn bask ve zulmlere kafa tutmas, en kanl kymlarla bile kklerinin kurutulamay , ticari yetenekleri ve f rsat tannd zaman uygarl k almalarna deerli katklarda bulunabilmeleridir. Ayrca Yahudileri br uluslardan ayran adetler arasnda snnet, br uluslar zerinde tats z ve rktc bir izlenim uyand rmtr, bu da san rm sz konu su adetin idi korkusunu anmsatmasndan ve bylece ok eski bir gemi e ilikin, unutulmas memnunluk verecek bir ya anty canl tutmas ndandr. ... Bugn Yahudi dmanl yla ne kan uluslarn hepsinin, ancak tarihin yakn dnemlerinde Hristiyanl benimsedii, okluk kanl zorlamalar sonucu benimsemek z orunda brakld unutulmamal dr. ... Kendilerine zorla kabul ettirilen yeni dine kar duyduklar hnc bir trl yenememi , bu hnc Hristiyanln kp geldii kayna n zerine aktarmlardr. ... Onlarn Yahudi dmanl gerekte bir H ristiyanlk dmanl ndan baka bir ey deildir. GLKLER Mslmanln da Museviliin ksa bir tekrar gibi grnd , Musevilie bir yknme olarak ortaya ktdr. nk anlaldna gre, Reslullah ba langta Musevili i btnyle benimsemek gibi bir ama ta maktayd. Dounun grnrde ussal dinleri, ekirdekleri bakmndan bir atalar kltdr. Kanmca, bireyle kitle arasnda gelenek bak mndan adeta eksiksiz bir uygunluk bulunuyor, kitlelerde de gemiin izlenimi bilinsiz an larda srdryor yaamn. Birey sz konusu ya antnn tpk geriye itilmi bir nesne gibi her vakit fark nda olmutur. ... Unutulan, bir nesnenin k k kaz nmayp salt geriye itilmektedir; ansal izleri ileride de tm tazeliiyle varln korumakta, ne var ki kar yklemler ile yaltlm bir duruma sokulmaktad r. Bir nesneyi simgesel yoldan bir baka nesneyle anlatmak -ayn ey seremonilerde de sz konusudur- btn ocuklarn yaamas bulunduu ve pek doal karladmz 10

bir davrantr. Bu konuda, erikinlerce sonradan unutulan bir ilk bilginin sz konusu olduunu grmekteyiz. ... Anlalyor ki, dilsel simgeler dilin geliim dnemine ilikin arkaik bir mirasla kar karya bulunduumuzu gvenilir biimde kantlamaktad r. Erken yaam dnemindeki travmalara kar bireysel tepkileri incelediimiz zaman okluk hayretle saptadmz ey, ilgili tepkilerin pek bireyin gerek yaantsndan kaynaklanmad , daha ok soy yaamsal (filogenetik) olay modeline uygun decek ve genellikle yalnz byle bir etkiyle a klanabilecek bir nitelik taddr. dipus ve idi kompleksinde, nevrotik bir ocu un anne ve babas yla ilikisinde, bireysel bakmdan hakl bir temele dayanmyor grnen ve ancak soy yaamsal yoldan, daha nceki kuaklarn yaantsyla bir iliki kurularak kavranabilecek olan tepkilerin pek bol rneklerine rastlyoruz. Dier arkaik mirasta bu e it ansal izlerin varln srdrdn kabul edersek, bireysel ve kitle psikolojisi arasndaki uurumu kapat r, uluslar tek bir nevrozlu gibi ele alabiliriz. Hayvanlarn daha do utan ba layarak yeni yaam koullarnda sanki sz konusu koullar oktan ainas bulunduklar eylermi gibi davranmalar n salayan igd dediimiz gleri, hayvanlardaki bu igdsel yaam aklayacak bir neden varsa, hayvanlar n kendi trlerinin deneyimlerini do uta birlikte ta yp getirmeleri, yani atalarnn yaantlarnn anlarn ilerinde saklamalar dr. nsan-hayvanda da aslnda baka trl olamaz durum. Deiik bir kapsam ve ierik ta masna kar n, hayvanlardaki igdlerin karl, insanda arkaik mirast r. Yalnz bildirimlere dayanan bir gelenek, dinsel olgularda grdmz saplant karakterini do uramazd. ZET ve TEKRAR SRAL KAVM Eski ada Akdeniz evresinde yaam uluslardan srail'in bugn gerek isim, gerek z bak mndan hala ya amn srdren hemen tek ulus olduunu bilmekteyiz. Yahudiler kendilerine pek de er verir, kendilerini dier uluslardan daha soylu, daha yce ve daha stn tutar, zaten adetlerinden o uyla br uluslardan ayrlrlar. Yahudiler kendilerine gerekten Tanr tarafndan seilmi bir kavim gzyle bakmakta, Tanr ya zellikle yak n bulunduklarna inanmakta, bu da on larn iini bir gurur ve zgven duygusuyla doldurmaktad r. Eldeki bilgilere gre henz Hellenizm dneminde bugn nas lsa yle davranmtr Yahudiler; yani daha o zamanlar geliimini tamamlam , bugnk kimliklerini kazanm lardr. ... Bir baba evlatlarndan birini tekilerden stn tutuy or, ona gzde evlad olarak bak yorsa, br kardelerin kskanl a kaplmas bizi artmamaldr. ... Zamanla dnya tarihinin ak , Yahudilerdeki byklk savnn nerdeyse hakl bir temele dayand n ortaya koymutur; nk ileride Tanr insanlara bir Mesih ve kurtarc yollamay kararlatrnca, onu yine Yahudi kavmi iinde n semitir. 11

Yahudilerdeki zgven duygusu Musa'nn nayak olmas yla dinsel bir temele kavumu, dinsel inancn bir parasna dn mtr. Onlar seen ve kurtarp Msr'dan karan Tanrnn arkasnda, szde bu ii Tanr adna gerekletiren Musa'nn bulunduunu bildi imiz iin, Yahudil eri yaratan bir tek ki i yani Musa'dr demeyi gze alabiliyoruz. Bu ulus direncin i, ama beri yandan baka uluslardan grd ve hala da grmekte oldu u d manl , ite bu kiiye yani Musa'ya borludur. BYK ADAM Tektanrcln douu iin daha nce szn etti imiz nedenlerden baka bir neden gremiyoruz, ilgili gelime eitli uluslar aras nda sk ilikilerin kurulmas ve byk bir devletin olu turulmas yla balantldr. Byk adam, biri ki ilii, ikincisi u runda savat dnce olmak zere hemcinslerini iki yoldan etkiler. ... nsan toplumunda kendisine hayranl k duyulacak, kendisine boyun e ecek, kendisi tarafndan egemenlik altnda tutulacak, hatta belki kt davran lara konu yaplacak bir otoriteye kar gl bir gereksinmenin yaadn bilmekteyiz. ... Herkesin ocuklu undan ba layarak yreinde duydu u baba zlemi, efsane kahraman nn yenilgiye uratmakla vnd babann zlemidir bu. Byle bir durumda byk adamda grdmz zellik baba zellikleri olduunu, byk adam byk adam yapan ve bizim bouna arayp durduumuz enin bu uygunlukta sakl yatt n anlamak, sanrm artk g de ildir. Dnce ve iradedeki gllk, eylemlerdeki arlk, ama hepsinden nce byk adam n zgrlk ve bamszl, kimsenin gznn ya na bakmazla kadar varan o tanrsal umursamazl, baba tablosunda karlaacamz zelliklerdir. Kendisine hayran kalmadan yapamaz, kendisine gvenebiliriz byk adamn; ama ondan korkmamak da elimizden gelmez. Musa kendi ahsndaki gazap ve amans zl k gibi karakter zelliklerini Tanrsnn karakterine mal etmi tir. ... Yahudi kavmi aralarndaki bu byk adam gnn birinde katletmi se, bunu insanl k tarihinin ilk zamanlarnda bir yasa olarak Tanr sal hkmdara ilenmesi buyurulan ve bildiimiz gibi kk insanl k tarihinin ilk alarnda sakl yatan bir modele uygun bir cinayeti ilemilerdir yalnz. Musa'nn savundu u byk dinsel d nce, bu ara trmada belirtti imiz gibi, kendi mal deildi; Musa, hizmetinde bulunduu Firavun khnaton'dan alm t bunu. DNSELLKTE LERLEME
Paa Yortusu(*) srail kavminin Msr'dan klarnn ansn tazelemek zere Yahudilerce her yln ilkbaharnda ilk dolunay zamannda kutlanan kuzu eti, mayalanmam ekmek, baharatl otlarn yenildi i hamursuz bayram.

lkel kabilelerde rastland gibi, ocuklarda ve erikin nevrozlularda dnsel her eye gc yeterlik diye niteledi imiz bir fenomenle karlamaktayz.

12

nsan genellikle tinsel (manevi) glerin, yani duyularla zellikle grme duyusuyla alglanamayan, ama etkileri hi ku kuya yer b rakmayacak gibi, hatta a r belirgin kendini hissettiren glerin varln benimseme zorunluluunu duymutur. Dilsel kantlara inanacak olursak, tinsellik (manevilik) devingen havay model alm tr kendine. nk ruha ad n veren rzgar esintisidir (branice: ruach, esinti). GDDEN ELEK Es, (o) insan n karsna cinsel (erotik) ve saldrgan (agresif) bir igdsel istekle kt zaman d n ve kas mekanizmasn emrinde bulunduran Ben'in sz konusu istei bir eylemle doyurmaya al mas, en kestirme ve do al bir durumdur. gdsel iste in doyurulmas Ben taraf ndan haz olarak alglanr. ... Ama bazen yle olur ki, Ben d engelleri gz nnde tu tarak, igdsel istei doyurmaya yanamaz, doyurma eyleminin kap l iin ciddi bir tehlike olu turacan sezdii zaman byle bir yola sapar. ... Enerji kaydrmalarna bavurularak igdnn dinamizmini azaltman n stesinden gelinemeyii, igdden yz eviren organizmada srekli bir elem gerginlii dourur... Bireysel geliim srecinde d dnyadaki nleyici glerden bir bl ie aktarlr, yani iselle tirilir; bu iselle tirici gler Ben'de ayr bir mekanizma ol uturur, gzlemleyici, ele tirici ve yasaklay c bir tutumla davranarak Ben' in br parasnn karsna dikilir. Bu yeni merciye stben adn vermekteyiz. stben'in kurulmasyla Ben, Es'in kendisinden bekledii igdsel doyumlar gerekletirmeye girimeden nce d dnyan n tehlikelerini dikkate almakla kalmayacak, stben'den ykselecek itiraz lara da kulak verecektir. ... D nedenlerden kaynaklanan bir igdsel vazgei salt elem duygularna yol aarken, i nedenl ere, yani stben'e itaatten do an vazgeiler daha deiik bir ekonomik sonu dourur. Bu eit bir vazgei, Ben'de kanlmaz bir elem duygusu uyand rd kadar, ona stlenecei elem duygusuna karlk bir haz, adeta yerde bir doyum da sa lar. Byle bir vazgeinin sonunda Ben, kendisini ycelmi hisseder, nemli bir i i baarm gibi igdsel vazgeiden tr kendini bir k van duygusuna kapt rr. ... stben, bireyin ilk yaam dnemindeki davranlarn gzetim altnda tutmu , anne ve baban n (ve eiticinin) uzants ve temsilcisi roln stlenmi bir sz geen ki ilerin ilevini hemen hi deitirmeden srdrr. Ben'i reddine srekli bamllk durumunda tutar, zerinde aralksz bir bask uygular. Ben, tpk ocukluk dnemindeki gibi efendisinin sevgisini el den karmamaya aba harcar, bu efendinin takdirini bir zgrlk ve doyum olarak hisseder, sulamalar n ise vicdan azab olarak duyumlar. stbene igdsel bir iste i kurban eden Ben, zverisine karlk stben tarafndan daha ok sevilmeyi bekler. Bu sevgiyi hak etme inanc iinde bir gurur duygusu uyand rr. ... Anne ve babaya kar beslenen sevgi dolaysyla igdsel bir istekten el eki, bir doyum ve gvenlik duygusunun domasn salar. Otorite Ben'in bizzat bir parasna dntkten sonrad r ki, ilgili duygu gurur denen nesnedeki o kendine zg bensevisel (narsistik) karakteri kazanr. Byk adam ise babaya benzerli inden yararlanarak bir etki gc ortaya koyabildi inden, kitle psikolojisinde stben'in roln stlenmesini yadrgamamak gerekir.

13

k noktasn Tanrnn bir suretini yapma yasa ndan alan din, yzyllarn ak iinde giderek daha ok bir igdsel vazgeiler dinine dn mtr. ... Ahlak igdsel snrlamadan baka bir ey deildir. Bizim bulgulayabildiimiz kadar, dinin ilk ekli olan totemizm, totemda lar nne bir yn buyruk ve yasak karr, igdsel vazgeilerden baka bir anlama gelmedi i kukusuz olan buyruk ve yasaklara totemizmin zorunlu eleri diye baklr. Toteme zarar vermek ya da onu ldrmek yasa , devlilik, yani sr hayat ya ayan kabiledeki iddetle arzu edilen anne ve kz kardelerden el ekilmesi, ayn hakk n kardeler birliinin btn yelerine de tan nmas, yani kardeler arasnda zorba rekabet eiliminin snrlandrlmas Totemizmin vazgeilmez eleridir. lgili yasak ve hkmleri ahlaksal ve topl umsal bir dzenin ekirdekleri diye grmemiz gerekmektedir. Burada iki de iik motivasyonun rol oyn ad gzden kaabilmektedir. Yasaklardan ilk ikisi ortadan kald rlm babann amacna uygun nitelik tamakta, adeta onun istemini sr drmektedir; nc yasa a, yani kardeler birlii yelerinin e it haklarla donatlmasna gelince, baban n istemine aykr dmekte, babann ortadan kaldrlmasndan sonra domu yeni dzeni srekli ayakta tutabilmek gibi balatc bir nedene dayanmaktad r. Yoksa eski duruma dn kanlmaz bir ey olurdu. Bu noktada toplumsal yasaklarn, bizim dinsel ilikilerden dolays z kaynakland n syleyebileceimiz yasaklardan ayrld grlmektedir. ocukta usluluk ve yaramazlk diye baklan ey, ileride toplum ile stben anne ve babann yerini aldnda iyi ve kt, erdemli ve erdemsiz diye nitelendirilir; ama bu durumda da, baban n yerini al p onu srdren otoritenin basksyla salanm ayn igdsel vazgei sz konusudur. Kutsal denilen ey, besbelli kendisine iliilmesine cevaz olmayan bir nesnedir. Kutsal yasakta pek gl bir duygusal vurgulann varl seilir, ama do rusu ussal (rasyonel) bir nedene oturtulmaz y asak. Szde bizim en kutsal duygularmz inciten durum esk i Msrllarn ve onlardan da nce yaam br baz kavimlerin hanedan ailelerinde genel adet hkmndeydi, hatta denebilir ki kutsal bir grenekti. ... Bu durum biz i, erkek karde le kz karde arasndaki yasaksevinin normal lml lerden esirgenip Tanr larn temsilcisi hkmdarlara tan nm bir ayrcalk sayld grn benimsemeye zorlamaktadr. ... Bizim yksek soylular snfnda da birbirinin dengi olma ilkesinin titizl ikle korunmas nn bu eski ayrcalktan kaynakland n dnebilir ve toplumun en yksek s nflarnda kuaklar boyu sregelmi yasaksevisel ilikiler nedeniyle Avrupa'nn bugn yalnz bir ya da iki hane dana mensup ki ilerce ynetildi i saptamasnda bulunabiliriz. Olumsuz davurumu yasaksevide dile gelen d evlilik, baban n istemine uygun dmekte ve baban n etkisiz k lnmasndan sonra da onun iradesinin hkmn yrtmekteydi. te yasaksevide sakl duygusallk, onun ussal bir nedene dayandrlmay, yani kutsall buradan gelmektedir. Yasaksevideki gibi daha baka kutsal yasaklar ze rinde yaplacak bir aratrmann da, ayn sonucu salayacana, yani kutsal gzle baklan nesnenin balangtaki lk Baba'nn 14

isteminin srdrlmesinden baka bir ey saylamayacan ortaya koyacana gvenle bakabiliriz. ... Snnet adetini ortaya atmakla Musa'nn kavmini kutsadn iittiimiz zaman, bu savda sakl yatan derin anlam imdi daha iyi kavramaktay z. Snnet, i diin yerini tutup elindeki o kat ksz otoriteye dayanarak lk Babann oullarna zorla benimsettii simgesel bir ilemdi. Bu simgeyi benimseyen kii, kendisini o elem verici zveriyle ykml k lmasna bakmayarak babann istemine uymaya raz oldu unu ilgili tutumuyla a a vuruyordu. Ahlak kurallarnn bir blm, toplumun haklarn bireyin haklarndan, bireyin haklarn toplumun haklarndan, ayrca bireyin haklarn baka bireylerin haklar ndan ayrmak gibi zorunluluktan do mu olup, ussal bir nedene dayanmak tadr. Ancak, ahlakta bize muazzam, gizemsel, mistik bak mdan pek doal grnen ey, kendisindeki bu zellikleri dinle ilikisine ve babann isteminden do mu olmas na borludur. DNN KAPSAMINDAK GEREKLK Kavmin bugne dek ayakta kalmas n salayan ... ilgili karakteri onlara kazandrann Musa oldu unu, Musa'nn bu ii Yahudi kavmine bir din getirerek gerekletirdiini ve ilgili dinin kendilerini baka uluslardan stn hissedecek kadar Yahudilerdeki zgven duygusunu pekitirdiini grm tk. Yahudi kavminin varl n srdrmesini sa layan bir ba ka etken de, onun kendisini br uluslardan uz ak tutmasyd. Kan kar mlar pek engellememiti bu ii, nk Yahudileri bir arada tutan dnsel bir gt, baz entelektel ve emosyonel deerleri ortaklaa ellerinde bulundurmalaryd. GERYE TLM'N YENDEN IKIP GEL Anneyle kz ve babayla oul arasndaki kartlk ne denli glyse, szn etti imiz fenomen o denli belirgin nitelik tar. ... uras unutulmamal dr ki, bu e it bir geliim srecinin ba nda her zaman babayla erken ocukluk dnemindeki bir zde leme (identifikasyon) yer alr. Ancak, zdeleme ileride bir kenara itilip st rtlmekte, ama sonunda kendine yeniden bir davurum sa layp tutunmaktad r. ocukluun ilk be ylndaki yaantlarn bireyi gl biimde etkiledii, sonradan bireyin bu etkiden yakasn bir trl kurtaramad nicedir herkesin bil dii bir gerektir. TARHSEL GEREKLK inde yaadmz zamann insan da ilkeller gibi davranmaktad r. O da, erikinlik dneminde bile ocuksalln ve korunmaya gereksinim durumunu yitirmeme kte, Tanrsnn deste inden yoksun kalamayaca kansn iinde ta maktadr. Buraya kadar sylenilenler, tartma gtrmeyecek gibi aktr; ama neden bir tek Tanrnn varolmas gerektii, neden ille de ok tanr clktan (henoteizm) tektanrcla (monoteizm) doru bir gelimenin egemenlii ele geirii o kadar kolay anla lacak gibi deildir, ... elbet Tanrya inanan kii inand Tanrnn byklnde pay sahibi olacakt r ... Ancak, Tanr gcnn zorunlu ko ulu onun biricikli i deildir. ok kavim 15

kendisinden baka tanrlarn kltc bir durum saymam tr. ... te yandan, kendisine tap lan bu Tanrnn evrensel bir Tanr ya dn p tm lke ve uluslara kucak amas , nihayet ona ilk inananlar iin Tanryla aralarndaki mahremiyetin elden karlmas anlamn tamaktayd. Yeni durumda Tanr adeta yabanc larla paylalyor, bunun kar lnda onun taraf ndan kayrlacaklar gibi bir szveriyle yetinmek gerekiyordu. Yani unu demek istiyoruz ki, bir tek byk Tanrnn bugn varolduuna de il, tersine ilk alarda bir kiinin yaad ve o vakitler insanlarn gzne ar nem ve byklkte grnen bu k iinin sonradan insanlarn belle inde Tanrlk aamasna yceltilerek dnp geldi i inanc ndayz. Darwinden, insanlar n balangta kk srler hal inde yaadn, srlerden her birinin srdeki btn kad nlarla kzlara sahip kan, kendi oullar da iinde olmak zere gen erkekleri cezalandran ve gerektiinde ortadan kaldran ya lca bir adamn zorbal altnda yaad varsaymn, Atkinsondan ise, anlatnn ileriki blmnde, babalarna kar birleen, onu alt edip hep beraber etini yiyen o ullarn bakaldrsyla ataerkil dzenin kapand varsaymn aldm. Robertson Smith'in totem kuram na dayanarak, baba srsnn sonradan kardeler klanna yerini brakt grn benimsedim. Birbirleriyle bar iinde yaayabilmek iin babalarn yenilgiye uratan kardeler, aslnda babalarn kendilerine sahip olmak iin ldrdkleri kadnlardan el ekmi ve d evlilik yasasn benimsemi lerdi. Bylece babann otoritesi yklm, anaerkil hukuk dzenine dayanan aileler kurulmu tu. Babalarna kar o ullarn eli ik duygusal (ambivalent) tutumlar, btn sonraki geliim boyunca varln korumu tu. Babann yerine belli bir hayvan - totem geirilmi, ilgili hayvana kabilenin atas ve koruyucusu gz yle bak lm, kendisine herhangi bir zarar verilmesi ya da ldrlmesi yasaklanm t. Ne var ki, y lda bir kez kabilenin erkekleri dzenlenen bir lende bir araya geliyor, baka vakit kendisine taptklar totem hayvann para para dorayp hep birlikte yiyordu. Kimse bu lene kat lmazl k yapamazd; toplumsal dzenin, ahlak yasalar nn ve dinin kaynan olu turan baba katlinin trensel bir yinel eniiydi bu. TARHSEL GELM Kardeler klannn olumas, ataerkil dzenin, devliliin ve totemizmi n benimsenmesi, yava yava geriye itilmi in dnp gelmesi diye niteleyeceimiz bir geliimi ba latmt. Burada insann kukusuz do utan beraberinde getirdii, dilsel geliim dneminden kaynaklanan, kendilerine retilmesi gerekmeksizin tm ocuklar n ainas bulundu u ve dillerdeki eitlilie karn btn uluslarda birbirinin ayn olan simgeleri an msatmak isteriz. ... Bu verilerden rendiimize gre, ocuklarmz nemli pek ok durumda ya antlarna uygun d en bir tepki gstermemekte, t pk hayvanlar gibi soy ya amsal bir mirasla aklanabilecek igdsel bir davran sergilemektedir. Baba zamanla yine aile reisliini ele geirir, ama hanidir o ilk srdeki baba gibi snrsz bir otorite sahibi de ildir artk. Totem hayvan, daha bir belirgin olarak yerini 16

Tanrya brakr. nce insan suretindeki Tanr, totem hayvannn ban tar; sonralar ilgili hayvana dn r, daha sonra bu hayvan ke ndisi iin bir kutsall k kazanr ve en sevdi i elikisi durumuna ycelir ya da Tanr hayvan ldrp ad n kendisine lakap yapar. Totem ile Tanr arasnda, okluk tanr latrman n n basama olarak kahramanlarla karlalr. ... Kabile ve kavimlerin bir araya gelerek daha byk topluluklar oluturmas sonucu, tanr lar da aileler ve hiyerarik diziler halinde rgtlen ir. ok vakit, ilerinden biri ba tanrla yceltilip br tanrlarn ve insanlar n bana getirilir. Derken ... tanr lar arasnda yaln z bir tekine tap nmaya ba lanr. Ve nihayet btn g ve kudret ayr ayr tanrlardan alnarak bir tek Tanrya verilir ve o biricik Tanrdan baka tanrlarn varlna gz yumulmaz. Ancak bu son ad mla ilk srnn babasndaki grkem yeniden diriltilir ve ona kar vaktiyle aa vurulmu duygular yeniden sahnede boy gsterir. Baba ilikisinin znde bir duygusal eli ki (ambivalens) sakl yatar; dolaysyla, hem hayranlk duyup hem de ken disinden korktuklar babalarn ldrmek iin bir vakit oullar harekete geiren o dmanl k, zamanla ruhlarda uyanmadan kalamazd. ... Babaya kar ite beslenen d manl ktan tr sululuk bi linci, Tanrya kar bir su ilenmi ve hala ileniyormu gibi bir vicdan azab . Peygamberlerin durup dinlenmeden uyank tutmaya alt ve ok gemeden dinsel sistemin bamsz bir paras durumunu kazanan sululuk bilincinin gerek kaynan ustaca maskeleyen bir baka yzeysel neden daha vard . Yahudi kavminin durumu iyi de ildi. Tanrnn yarI gamasna (inayet) balanan umutlar bir trl gereklemek bilmiyordu ... doymak bilmeyen ve ok derin bir kaynaktan kp gelen sululuk duygusuna doyum salamak iin, Tanr nn koyduu yasaklar giderek daha kat , eza verici ve daha hogrsz duruma sokuluy ordu. Sonraki dnemde sululuk bilinci salt Yahudi kavminde grlmekten kal hayli zaman gemi , belirginlikten uzak bir rahatszlk, ileride baa gelecek olup nedenini kimsenin kestiremedi i bir felaketin nsezisi kimliiyle tm Akdeniz uluslar n sarmt. ... Tarsus'tan Saulus ad nda bir Yahudi km, Romal bir vatanda olarak PauIus adn alan bu Yahudinin kafas nda herkesten nce u bilgi akm tr: Bizim bu denli mutsuzlu umuzun nedeni Baba-Tanry ldrmemizdir. ... Bizi gnahlarmzdan kurtarmak iin aramzdan birinin ya amn feda etmesiyle suumuzdan kurtulduk. Geri bu szle rde Tanrnn ldrlmesi diye bir eyden sz almyordu, ama insann yaamn feda ederek karln dedii crm ancak bir katil eylemi olabilirdi. Hezeyanla tarihsel gerek aras nda kurulan ba lant kurbann Tanrnn olu oldu u konusunda bir kesinlik sa lad. Tarihsel gereklik kaynandan ald gle bu yeni inan tm engelleri ykp geti; o mutlu k lc, seilmilik inanc gidip onun yerine zgr klc, kurtulu inanc geti. ... Daha gl bir biim deiikli ini de sineye ekmesi gerekiyordu. Bylece, ad edilmeyen crmn yerine gerekte silik bir ilk gnah d ncesi geirildi. lk gnah ve sa'nn kendini kurban ediiyle gerekleen kurtulu inanc , Paulus tarafndan kurulan yeni dinin temel direklerini olu turdu. ... Geri bu dinin ana ieriini Baba-Tanryla bir uzla ma, ona kar ilenen suun kefaretini deme oluturuyordu; ama ayn duygusal ilikinin br taraf da kefareti stlenen o o lun 17

Babann yannda bizzat Tanrla yceltilmesi, Tanrlkta baban n yerini almasyd. Baba dininden kan Hristiyanlk bir oul dinine dn m, Babay ortadan kald rma yazgsndan kendini kurtaramam t. Yahudi ulusunun yalnz bir paras yeni retiyi benimsedi. Buna yanamayanlar ise, gnmzde de Yahudi ad n tamaktadr. Bu ayrm, Yahudileri btn di er ayrmlardan daha ok br kav imlerin sulamasna konu yapm , Msrllar, Yunanl lar, Suriyelileri, Romallar ve nihayet Germenleri de iine alan yeni dinsel cemaat mensuplar tarafndan Tanry ldrdkleri sulamas nn kendilerine yneltilmesine yol amtr. ... Onlar Tanry ldrdklerini kabul etmiyor, bizse bunu itiraf ediyoruz ve dolay syla bu sutan ar nm bulunuyoruz.

18