BLMSEL ARATIRMA YNTEMLER

M. Cneyt BRKK

NDEKLER

I.SOS YAL BLMLERD E ARA TIRMA YNTEM VE TEKN KLERNE GEN EL BAKI ........................................................................................................................................ 3 Bilimsel Aratrma.................................................................................................................. 3 Sosyal Bilimleri M etodolojik zellikleri ................................................................................ 5 Bilimsel Dnme ve M etot Problemleri ................................................................................ 6 II.BLMS EL ARA TIRMA YNTEMLERNDE TEMEL KAVRAM, LKE VE YAKLA IMLAR ...................................................................................................................... 7 A.BLGNNN KAYNAI VE PROBLEM ZM ENN PRATK DAYANAKLARI...... 7 B.BLM SEL YNTEM VE ARATIRMA........................................................................ 12 III.ARA TIRMA S RE VE TEKNKLER ..................................................................... 13 A.PROBLEM N TANIM I.................................................................................................... 13 B.ARATIRM ANIN AMACI, NEM , VARSAYIM LARI VE SINIRLILIKLARI.......... 17 C. ARATIRMADA KULLANILAN TEM EL KAVRAM LARIN TANIM LANMASI..... 18 D.YNTEM ......................................................................................................................... 21 E.ARATIRMA MODEL................................................................................................... 23 F.EVREN VE RNEKLEM................................................................................................. 28 G.VERLERNN TOPLANMASI........................................................................................ 28 H.VERLERN LENM ES ZM VE YORUM LANMASI...................................... 28 I.BULGULAR VE YORUM ................................................................................................ 28 J.ZET, YARGI VE NERLER........................................................................................ 29

I.SOSYAL BLMLERDE ARATIRMA YNTEM VE TEKNKLERNE GENEL BAKI Bilimsel Aratrma Geleneksel olarak bilimler iki grupta toplanmaktadr. Fizik, kimya, biyoloji gibi sahalarn oluturduu guruba tabii bilimler, sosyoloji, psikoloji, ekonomi, siyasal bilimler gibi dier sahalarnkine de sosyal bilimler ad verilmektedir. Bu ayrm, on sekizinci yzylda Newton mekaniinin bilimin temeli olarak kabul edilmesine dayanmaktadr1 . Sebep- sonu ilikileri anlamn ieren pozitif sosyal bilimlerde, bu dnemden itibaren Newton modelinden etkilenen pozitif sosyal aratrmalar istihdam edilmektedir. Tabii bilimlerde olduu gibi, sosyal bilimlerde de toplumun ve kurumlarnn sistematik bilgisi deneysel olarak sebep sonu ilikileri erevesinde snanabilmektedir. Genel olarak pozitif sosyal bilimler, ortaya yeni bilgiler koyan, yaratc olan disiplinler anlamnda kullanlmaktadr. Matematik bilimler tmdengelime dayal tekrarlanmakta olan bilgiler retirken, pozitif bilimler tmevarm metoduyla yeni bilgiler retmektedir2 . Btn bilimlerin ortak zellii, olgularn gzlemiyle genelliklere ulamaktr. Bu genellemelere tek bir gzlemin mantk karmyla ulalamaz. Sosyal bilimler metodolojisinde, tabii bilimlerden farkl olarak, baka metodolojik unsurlar da sz konusudur. zellikle yirminci yzyln balarndan itibaren bilimin hzl geliimiyle birlikte ortaya kan yeni paradigmalarda, artk pozitivizmin yan sra rlativizm de kabul edilmektedir. nceleme alan insan davranlar olduu iin, iradi bir etki sz konusu olmakta ve sosyal olaylardaki aklamalar mutlak determinizmin ve tek sebepli izahlarn dna karmaktadr. Sosyal deimenin kanunlarn arayan, sosyal oluumlarn prensiplerini inceleyen bir sosyoloji metodolojisi, baz problemler hl sryor olmakla birlikte, zaman ierisinde oluturulmutur. Zaten realitenin tam olarak kavranabilmesi mmkn deildir; realite ancak belirli zamanlara ve bak alarna zg olarak ksmen kavranabilmektedir3 . te yandan, sosyolojinin ilk ortaya kt dnemlerde insan davranlarnn veya sosyal olaylarn llebilirlii konusunda tartmalar yaplmtr. Sosyal bilimler metodolojisindeki temel problem insan davranlarnn llmesi meselesidir. Gnmz sosyal bilimlerinde, dier bilim dallarnda kullanlan metotlar kullanlmaktadr. Bunlar genel olarak gzlem, istatistik lmleme, veri toplama ve insan ekolojisinin incelenmesidir. Bu metotlarn hepsinde de esas problemdeikenlerin kontrol edilmesidir. nk insann dndaki varlklarn davranlarn gzlemlemek, laboratuar artlarnda kontrol etmek ve geleceklerini tahmin etmek daha kolaydr. Bir gurubun iindeki veya ferdi olarak insan davran, dierleri gibi kolaylkla ne tahmin edilebilmekte ne de kontrol edilebilmektedir. Bu bakmdan, sosyal bilimlerde, dier bilimlerde olduundan ok daha fazla sayda ve mulak deikenler olduunu sylemek yanl deildir. Sz konusu artlar altnda sosyal dnyann kanunlarn ya da sosyal hayatn kurallarn kefedebilmek ve ortaya kan problemleri giderebilmek iin nasl bir yol takip edilecei sorunu aadaki blmlerde ele alnmaktadr.

Sosyal bilimler metodolojisi genel olarak temel soruya verilen cevaptan kaynaklanmaktadr. Bunlar, sosyal bilimlerin ne tr bir gerek veya bilgi salad, nasl salad ve karlat problemleri veya eksikleri nasl giderdiidir. 4 Kullanlan metotlar bu sorulara giderek daha iyi cevaplar verilmesiyle olumaktadr. Bu erevede sosyal bilimcinin temel amac, teorik modeller gelitirerek ve deneyerek eitli sosyal fenomenleri aklamak iin sosyal dnyada aratrma yapmaktr. Gzlemledii alan sosyal hayat, incelenen konu ise insann tutum ve davranlardr. Bulgularn eitli metotlar kullanarak, mesela tiyatro yazar perspektifiyle5 tm sosyal olaylar canl bir sahnede yaanyormu gibi anlatarak, bilimsel kamuoyuna aktarmaktadr. Bilimsel inceleme, dier bilim dallarnda olduu gibi sosyal bilimsel aratrmada da sistematik olarak yrtlmektedir. Sistematik olarak yrtlmesi, sebep sonu ilikilerinin tespit edilebilmesi anlamna gelmektedir.6 Dier bilim adamlar gibi sosyal bilimciler de almalarna kendileri iin nemli olan sorular hedefleyerek balamakta ve aratrma sorularna cevap bulmalarn salayacak bir aratrma projesi dzenlemektedirler. Tpk kimyaclarn kendi disiplinlerine zg deney dzenekleri kurmalar veya sosyal psikologlarn yine kendi disiplinlerine zg renim deneylerini farelerle yapmalar gibi, sosyologlarn da kendilerine gre nemli olan sorulara verilen cevaplar ke fetmek iin zel yntemleri vardr. Mesela bir sosyal bilim olarak sosyoloji, organize ve metodiktir ve amac bilgiyi zenginletirmektir. Bilimsel bir almada ana hatlaryla olaylarn gzlenmesi ile bunlar arasndaki ilikilerin belirlenmesi eklinde iki ayr faaliyet yrtlmektedir.7 Sosyologun almas esasen, dier insanlarla arasnda her ynyle bir iletiim kurmaktr. almasnn ilk aamasnda fertlerle iletiim kurarak onlarn tutum ve davranlarn tespit etmekte, ikinci aamada ise bulgularn yine bir tr iletiim kurarak bilimsel hayata, entelektel evreye veya dier ilgili kiilere sunmaktadr. Bilgiyle aratrmac arasndaki iletiim szl veya yazl olmaktadr. Ama bir problemin nemini, aciliyetini ve zmn kamuoyuna duyurmaktr. Sosyal bilimlerdeki aratrma sreci genel olarak be safhada tamamlanmaktadr:8

Aratrma sorusunun seimi ve erevelendirilmesi, Uygun metodun tespiti ve alma programnn yaplmas, Verilerin toplanmas, Malzemenin analiz edilmesi, Sonucun karlmas. Bu safhalar aadaki emada aklanarak gsterilmektedir. ARATIRMA SRECNDEK ADIMLAR

Sosyal Bilimleri Metodolojik zellikleri Sosyal Bilimlerde mutlak gerek ve ona bal deimez sebepler zinciri yoktur; bunun yerine toplum gerei ve onun izafi mant ve kanunlar vardr. Toplumdaki gerekler derlenerek bal olduklar kanunlar bulunur. Bu tmevarm adyla bilinen metodudur. Tmevarm bizi olgularn bilgisinden bu olgular idare eden kanunlarn bilgisine geiren ilemdir.9 Bu genel ereve iinde, olaylar gerekte var olduklar gibi anlamak bilimsel dnmenin temel zelliidir. Aada genel metodolojik prensipler olarak da adlandrlabilecek bu zellikler tartlmaktadr. Herhangi birinin ihmal edilmesi durumunda ulalacak sonu eksik veya hatal olmaktadr. lk prensip olanbtnclk bir fenomeni tm sebepleriyle birlikte kavramaktr. Sosyal olaylar ancak btnc bir bak asyla anlalabilirler. Ksmi sebep sonu ilikilerinin izah edilmesi olayn tmnn kavranm olduu anlamna gelmemektedir. Mesela, ehirleme olgusu ele alnrken sanayinin emek talebini karlamak iin bulunduu blgede nfus birikimi salad sz konusu edilebilir, fakat ehirleme sadece sanayinin i gc ihtiyac deildir.Objektiflik prensibi sosyal bir olay ele alnrken herhangi bir nyargda bulunmamaktr. Pein hkmler realitenin grlmesini engelleyen sahte grntlerdir. Keza baka ya da benzeri olaylara dayal olarak elde edilmi olan yarglar incelenilen olay iin geerli deildir.phecilik ise bilimsel almann her safhasnda elde edilen verileri mutlak gerekler olarak kabul etmemektir. Verilerden emin olmayarak phe etmek, aratrmann temel nedenlerinden biridir ve hatalarn giderilmesini salamaktadr. Mevcut unsurlar eitli ekillerde snanmal ve doruluu kontrol edilmelidir. Keza bir konu hakknda phe yoksa aratrma yapmaya da gerek yoktur.Delillendirme prensibi bilimsel bilgilerin herkes tarafndan kabul edilmi ve genel geerlii olan somut delillere dayal olmasdr. Dayanaksz olan izafi hkmlerin veya kanaatlerin hibir nemi yoktur. Herhangi bir hkm mutlaka istatistik sonular, tarihi belgeler, anketler veya dier bilimsel metotlarla elde edilmi olan verilerle delillendirilmelidir.Olumsuzlamak ise eldeki bilginin mantnn yeniden kurulmasdr. ntikal etmi olan bilgilerdeki sebep-sonu ilikisinin kabul edilmeyerek ya da yetersiz grlerek baka ilikilerin aranmas

gerekmektedir. Bylece yeni veya baka illiyet balarnn ortaya karlabilecei gibi hatalarla birlikte eksiklikler de giderilebilmektedir. Aksi taktirde yaplan aratrma ncekilerin bir tekrar olmaktan teye geemez. Sistematik olmak ya da almann hibir safha ihmal edilmeden dzenlenmesi bir sonraki bilgiye ulamay salamaktadr. Bilimsel Dnme ve Metot Problemleri Genel olarak sosyal bilimler metodolojisinde bir ok metot problemleri sz konusu edilmektedir. Sosyolojik dnmeye yklenen ama, hibir etki altnda kalmadan, kritiini yaparak ve tm muhtemel alternatifleri deerlendirerek sosyal olaylar gerekte olduklar gibi anlamasn salamak olduuna gre metodolojik problemi byk lde objektivite olarak ortaya kmaktadr. Bu problemin zm iin yukarda izah edilen bilimsel perspektiflerin glendirilmesi ve muhtemel eksikleri gidermek iin temel prensiplerin net bir ekilde ortaya konulmas gerekmektedir. Bu prensipler zihnin, herhangi bir sosyolojik olguyu kavrarken bal olaca temelleridir. Ayn zamanda serbest bir dnme tarzn salayarak herhangi bir mecra iin yol gstericilerdir. Bylece, tarihi sre boyunca ortaya karlm bilgi birikiminin zorunlu kld mecburi istikamet de ksmen kaldrlabilmektedir. Bilimsel dnme, aslnda, bu anlamda bir serbest dnebilme metodolojisidir. Bilimdeki genel metodoloji kurallarnn tmn kapsamaktadr. Durkheim, bilimsel anlamda sosyoloji metodolojisinin karakteristik zelliinin olduunu kabul etmektedir.10 Bunlardan ilki sosyolojinin felsefi doktrinlerden ayr, kendini tanmlayabilen ve mkemmel bir ekilde pozitivist, evrimci ve maneviyat (spiritualist) olduudur. nk sosyoloji rasyonel mecburiyetten deil ampirik deerlendirmelerle nedensellik prensiplerini sosyal fenomene uygulamaktadr. Bylece Durkheima gre sosyal bilimler metodolojisinin ikinci karakteristii olan sosyal olgularn sadece baka sosyal olgularla ve sosyal evrenin prensipleri erevesinde aklanabilecei gerei ortaya kmaktadr. Sosyal evrenin kendine has tabiatndan kaynaklanan sosyal bilimler kltr sosyal olgularn anlalmasn salamaktadr. Bu nedenle bir sosyal bilim herhangi bir dier disiplinin eklentisi veya uzants deil otonom bir bilim daldr. Dier bilim dallar gibi metodolojisi objektiftir. Bu nc karakteristik aslnda sosyal bilimci iin byk bir problemdir. nk sosyal bilimci, bir fert olarak, iinde yaad toplum tarafndan sosyalletirilmitir. Objektif deerlendirmeler yapabilmesi iin nyarglarn bir tarafa brakarak toplumsal olgularla karlamas gerekmektedir. Daha nceki bilimsel bulgularn kritik edilmeden kabul, aratrmacnn konu hakkndaki n yarglar veya metodolojinin dier snrllklar sosyal realitenin olduu gibi anlalmasn nlemektedir. Aratrmacnn realiteyi grmesini ve anlamasn salayan aratrma tekniklerinin gerei tam olarak aktarabildiini iddia etmek mmkn deildir. Verilmi olan pein bir hkm aratrmann bir blmn gereksiz klarak fenomenin gerekte olduu gibi anlalmasn engellemektedir. Otoritelerin dnceleri de elbette nemlidir, fakat realite onlara bal deildir. Bu nedenle bir kalplamaya izin vermemek gerekmektedir. Aratrmacnn belli bir sonuca ulama arzusu da buna uygun delillerin alnp dierlerinin gz ard edilerek gerein anlalmasn veya ortaya kmasn engellemektedir. Bilginin kritiini yaparak ve dier alternatifleri deerlendirdikten sonra bir hkme varmak gerekmektedir. Bu nedenlerle sosyal realitenin olduu gibi anlalmasn salayan aktif bir dnme tarz kurmak gerekmektedir.

Bu metotlarn sosyal bilimlere gre nasl ele alndn ortaya koymak iin onlara yklenen amalardan hareket etmek gerekmektedir. nk metodoloji, bir amacn gerekletirilmesi iin kurulmu prensiplerdir. Sosyal bilimler, genel olarak insanlarn sosyal davran, tavr veya hareketlerinin incelenmesini amalamaktadr. Bir yazara gre sosyoloji insan dnyas hakknda bir dnme biimidir.11 Temel faraziyesi, insanlarn dncelerinin ve yaptklarnn, yesi olduklar gruplar tarafndan etkilenmekte olduudur. Bu erevede sosyologun vazifesi, fertlerin sosyal gruplar tarafndan, nasl ekillendirildiini ve gruplarn fertler tarafndan nasl yaratldn ve ynetildiini kefetmek, fert ve sosyal boyut arasndaki ilikiyi ve etkileimi anlamaktr. Bu amac salamak veya sosyal olguyu grebilmek iin hibir etki altnda kalmayan bir bak asna, metoda ve dnce tarzna ihtiya vardr. Yukarda sz konusu edilen toplumun insan zerindeki etkilerinden biri de bilgi birikiminin aratrmac zerindeki etkileridir. Toplum, ferdin nasl davranmas ve dnmesi gerektii empoze etmektedir. Sosyal bilimlerdeki bulgular ou kez belirli zaman ve mekan boyutlaryla ve hatta aratrmacnn kiisel zellikleriyle snrl kalan aklamalardr. Oysa sosyal hayat dinamik bir sre iinde srp gitmektedir. Bu nedenle sosyal yap ve sosyal deime (sosyal bilimler), sosyologlarn ve sosyal bilimcilerin aratrmalar, bulgular, grleri, yorumlar veya deerlendirmeleriyle ayn ey deildir. Bu bilgilerin deimez temeller olarak kabul edilmesi, baka anlaylarn da ortaya kmasn ve bylece geree giderek daha ok yaklamay nler. Sosyal bilimlerin dinamik bir ekilde uygulanmasna, bir dnme tarz olmasna ihtiya vardr. II.BLMSEL ARATIRMA YNTEMLERNDE TEMEL KAVRAM, LKE VE YAKLAIMLAR A.BLGNNN KAYNAI VE PROBLEM ZMENN PRATK DAYANAKLARI Sosyal Bilimlerin Bilgi Kaynaklar Dnme, bilgi, dnme tarzlar (realisttik ve idealisttik), objektif ve sbjektif bilgi incelenerek bu genel ereve iinde sosyal bilginin ne olduu aamasna ulamak mmkndr. Yukardaki bilgi kaynaklarndan farkl olarak sosyolojik bilginin nereden ve nasl edinildii de aratrlmaldr. Temelde iki ayr soru ortaya konulmaktadr. Acaba bilgimiz nereden kaynaklanmaktadr ve bu disiplini oluturan veriler sosyal bilimci iin nasl bir anlam ifade etmektedir? Bu soruya verilecek genel cevap, sosyal bilginin kaynann insann tutum ve davranlar olduudur. Sosyal iliki esnasnda meydana gelen etkilenme de mevcut artlarn dnda farkl bir bilgi kaynadr.12 Sosyolog, inceledii davranlar eitli aralar kullanarak kavrar ve yorumlamaktadr. Bu davranlarn sosyal realitede nasl iseler ylece anlalabilmesini salayacak belirli bir tarz, bak as, teknik veya metot ihdas edilmelidir. Amaca hizmet eden muhtelif metotlardan ilerdeki blmlerde bahsedilmektedir. Bilim gelitike metodolojik eksiklikler giderilmekte ve yeni almalar yaplmaktadr. Sosyal bilimlerle ilgili formel veya informel tm veriler iinde bulunduumuz sosyal realitede eylem olarak veya daha nceden kaytl bir hale dntrlm olarak mevcuttur. Eylem ve kayt sosyal realitenin gzlemlenebildii iki temel kaynaktr. Sosyal bilginin kayna ise insanlarn sergiledikleri tutum ve davranlardr. Ancak, bu bilgi daha nce baka aratrmaclar tarafndan tespit edilmi olabilir. Bu durumda bir sonraki aratrmac

iin bilgi kayna olmaktadr. Bu nedenle yeni bir bilgi olmamakla beraber, kaydedilmi bilgiyi de sosyolojide bir kaynak olarak almak mmkndr. rnek olarak tarihi bilgileri dnmek mmkndr. Bilimsel bir almada her iki kaynan kombineli bir ekilde kullanmn salayarak yeni bilgiler retilmektedir. Sosyolog bu iki ana kaynaktan ampirik veriler toplamakta ve toplum aklamasn yapmaktadr. Bu veriler, szl, yazl, eylem biiminde veya baka herhangi bir tarzda vcut bulmu olabilir. Genel olarak tutum ve davranlarn gzlemlenmesi, deneyler, raporlar, kayt ve dokmanlarn analizleri, mlakat ve anketler sosyologlar iin bilgi edinme yollardr. Vapurdan kan insanlarn davranlarn gzlemlemek, gnlk gazeteleri taramak kadar sosyolog iin bir veri kaynadr. En nemli veri toplama teknikleri sosyal davranlarn bir tr mahedelerinin gerekletirildii mlakat ve ankettir. Ksaca sosyal bir aratrmann bilgi kaynaklar teknik bakmdan eitli isimlerle anlmakla beraber, genel olarak sosyal fenomenler arasndaki ilikiler ve bunlarn genellemeler yaplarak ortaya karlabilecei almalardr.13 Bilgi kaynann yan sra, bilginin doruluu da nemli bir sorundur. Bir bilginin veya daha somut ifadeyle mesela bir rakamn doru olup olmad nasl anlalmaktadr? Bilginin doruluu konusunda iki kriter vardr. Ayn sonucu iaret eden verilerin youn olmas bilginin doru olduu ynndeki ilk kriterdir. Bir deer ne kadar younsa o kadar inandrc olmaktadr. Ne kadar gl bir iliki olduu tespit edilirse, o kadar doruluuna hkmedilebilir. Hangi miktarda verinin toplanmas gerektii ayr bir sorundur. Veri miktar, kullanlan metoda baklmakszn almann amacna gre belirlenmektedir. Bir yol gsterici olarak hipotezlerin ka kiilik rnekleme gurubuyla snanabilecei veya itirazlarn giderilmesi iin hangi lekte bir aratrmann gerektii dnlmelidir.14 te yandan baz bilgiler belirli artlar altnda doru olduundan, younluu ne olursa olsun doruluk konusunda bir sonuca gtrmemektedir. Mesela 1967 ylnn nfus istatistikleri o dnem iin dorudur fakat gnmzde bu rakamlara dayal yaplacak yorumlar hatal olacaktr. Dier kriter sebep sonu ilikisinin gl olmasdr. lliyet ba ne kadar glyse varlacak hkmn de o kadar doru olduu sylenebilir. Ama gl gzken ilikiler sahte, taklit veya dzmece olabilir. Ayrca bunun tersi olarak zay f gibi gzken ilikiler ise, teorik bakmdan nemli olabilir. Bu bakmda doruluk kavramsal (teorik) veya ampirik olarak iki ekilde incelenebilmektedir. Bir bilginin kavramsal bakmdan doru olup olmad iin, mevcut literatre ne kadar uyduuna baklmaktadr. Mesela retim hattnda alanlarn rettiklerini kontrol edenlere gre kendilerine daha ok yabanclatklar eklindeki literatr bilgisine aykr yeni bir iddia ne srlyorsa, o bilginin kavramsal (teorik) olarak doru olmad sz konusudur. Ampirik olarak da bir bilginin doru olup olmad tespit edilebilir. Ancak, pozitif ve negati f hatalara dmemeye dikkat etmek gerekmektedir. Pozitif hata, yaplan aratrmada (veya hesaplamada) gerekte var olmayan bir sonucun bulunmas, negatif hata ise, yaplan aratrmayla (veya hesaplamayla) gerekte var olan bir sonucun bulunamamas durumudur. Bilimsel ve Eletirel Dnme Baz yazarlar dnmeyi iki mecrada ele almaktadrlar. Dier bir deyile btn kavramada iki temel dnce tarz bulunmaktadr. Her iki dnce tr de tecrbeyle snanm, net ve doru bilgiler tarlar.Bilimsel olarak adlandrlan sadece dorulanabilir gereklerden,eletirel olan ise, inandrc ve iyi yaplanm fikirlerden

mteekkildir.15 Eletirel dncede bilimsel gereklere ek olarak baka deerler de sz konusudur. Bilim srekli gelimekte olduu iin nihai dorular yoktur. renme yoluyla yeni bilgiler eklenmektedir. Eletirel dncede ahsi grler arlkldr. Bununla birlikte her iki dnme tarznda esas olan ey bir fenomenin aklanmasdr. Yani kritik (eletirel) dnmede de bilimsel dnmede de es asen bir olgu aklanmaktadr. Dnme fiili bir aklama yapma olarak ele alnd takdirde konu biraz daha sadelemektedir. Aklamak, bir eyin baka eylerle ilikisini kurmaktr: dzene sokmak, bir dizide, durumda veya kategoride uygun bir yere yerletirmek, baka eylerle kyaslamak, farklarn ortaya karmaktr. Aklama yaptmz zaman, bir fenomenin nceki haliyle olan farkllklarn tespit ederek imdiki haline nasl dntn inceleriz. eitli vehelerini inceler, bir btn olarak zelliklerinin, paralarnn veya fonksiyonlarnn neler olduunu ve birbirleriyle ilikilerini, btn nasl meydana getirdiini deerlendiririz. Btn incelememiz ilikilerin aratrlmas ve bilim de bu ilikiler sisteminin bilgisidir.16 Bilgimiz arttka ilikiler sistemi hakkndaki genel anlaymz da artmaktadr. Realisttik ve dealisttik Dnme Tarih boyunca grlm olan dnce sistemlerini realisttik ve idealisttik olarak iki mmkndr. Aada bu sistemlerin baz zellikleri gsterilmektedir.

guruba ayrmak

Realisttik dncede maddi ve somut unsurlar nem kazanmaktadr. dealisttik dncede ise manev, ruhsal veya soyut unsurlar sz konusu olmaktadr. Biri geici, zaman ve mekanla snrl veya greceli hususlarla urarken, dieri ebedi veya mutlak dncelere ynelmektedir. Her iki dnce tarz da farkl olmakla birlikte birbirleriyle elien veya birbirlerini yalanlayan sistemler deildir. Nitekim, bn-i Haldun'a gre olmas gereken (idealisttik), en az olan (realisttik) kadar geerlidir.17 Realisttik dnme sadece halihazrda var olan aklamakla yetinmektedir. Fakat bunlar birbirinden ayrlmal, birbirine kartrlmamaldr. Realiteyi kefetmenin hassasiyeti burada gizlidir. te yandan realisttik dncenin snrlar, var olan var olduu iin kabul etmeye, hakl grmeye kadar uzanabilir. Realitenin doruluu veya yanll konusunda bir tartma yaratabilir. Bu nedenlerle ayr eyler olmalarna ramen birlikte kullanlmalar gerekmektedir. Ayrca realisttik dnce tarznn mutlaka seklarize olmas gerekmemektedir. Sosyal bilimlerde sekler kavram dnyev, din olmayan anlamnda kullanlmaktadr. Kutsal olmayan, ateistlik, inanszlk, itikatsizlik,

kafirlik, zndklk, itaatsizlik, tanrtanmazlk, kfr veya benzeri dine kar tavr ieren herhangi bir anlam tamamaktadr.18 Esasen u anda bize intikal etmi olan gelenekteki dini unsurlarla dnyevi unsurlar birbirinden ayrmak da mmkn deildir.19 Genel bir ifadeyle kltr olarak adlandrlan yap, zaman iinde her iki dnce tarznn da katklaryla yaratlmtr. Bilgi Kaynaklar ve Objektivite Problemi Dnrler arasnda, bilginin kayna veya elde edilmesiyle ilgili gr ayrlklar olmakla birlikte, mahede ve tecrbenin temel olduu herkes tarafndan kabul edilmektedir. zellikle renme konusunda bu temel kaynaklarn somut dayanaklar vardr. Grme, iitme, koku, tat ve dokunma duyular ile gzlem ve deney yaplarak realite alglanmakta, baka bir deyile bilgi edinilmektedir. Bu duyularn olmamas halinde onunla ilgili bilgi edinmek mmkn olamamaktadr. Mesela, grme duyusu olmayan bir insan renklerle ilgili bilgileri asla edinemeyecektir. Gzlem ve t ecrbe, bilginin elde edilmesinde bilimin kabul ettii iki objektif yoldur ve herkes iin ayn sonular dourur. te yandan baz dnrler, be duyunun dnda baka bilgi edinme yollarnn varln kabul etmektedirler. zellikle sezgi ve ilham bunlardan en yaygn olandr. Vahiy de bir bilgi kayna olmakla birlikte inan faktrne bal olarak kabul edilmektedir. Her de genel olarak duyulara dayal olmayan sbjektif bir kaynaktan bilgi alma yollardr. Bu noktada bizi asl ilgilendiren konu dorudan kaynak veya bilgi alma yolunun kendisi deil, alnan bilginin doruluunu salayan bir metot olarak bunlarn niteliidir. Objektif bir gzlem katlan herkesin ayn ve snanabilir sonular mahede etmesini salamaktadr. Sezgi ve ilhamn tm insanlara, vahyin ise sadece seilmi kiilere ak olduu kabul edilmektedir. Burada sz konusu edilen vahiy bilgisi, kutsal kitaplardaki ayetler anlamnda deil, genel prensipler eklinde ortaya kan ilahi bilgiler olarak anlalmaktadr. Vahiy bilgileri bilimsel metotlarla ispatland takdirde objektif bilgi nitelii kazanmaktadr. Bu kabuln temel nedeni, bilginin kaynann vahiy olmas deil, daha sonra bilimsel metotlarla snanm olmasdr. Gerekte "slamn ana kaidesi olan tevhit inanc, kainattaki zaman ve mekan itibariyle mevcut btnln ilim yoluyla ispatna elverili bir inantr."20 Vahinin bu ekilde ilimle ispat edilebilmesi onun da bir bilgi kayna olarak kabul edilmesini gerektirir. te yandan vahiy yoluyla aktarlan bilgi tm insanla aktr ve deimemektedir. Somut olarak her zaman deerlendirilme imkan vardr. Sezgi ise baka insanlar tarafndan somut olarak mahede edilebilirlikten uzak kiisel bir anlaytr ve her zaman ne anlama geldii ak deildir. Sezgi (intuition), mevcut ama zeri rtl bir hakikatin ani bir ruhi hamleyle ke fedilmesi, ilham (inspiration) ise kiinin iine doan yaratclk olarak tanmlanabilir. A. Kurtkan Bilgisevene gre bir eyi bilmek baka, yapabilmek bakadr. Yapabilmek iin hem metot bilgisine hem de sezgici akla ihtiya vardr.21 Bergson'a gre ruhun keyf vasf, sadece zihnin ince bir melekesi olan sezgi ile kavranabilir. Bir takm vasflar sezginin dnda, hele be duyu ile asla anlalamaz. Baz manev hakikatlere ve bilgilere akl yrtme, be duyu gibi vastalarn dnda ancak sezgi yoluyla ulalabilir. Sezgi, elde edilen bilginin kontrol edilmesi artyla bir bilgi kayna olarak kabul edilmektedir.22 Bu durumda, tartmal olmakla birlikte, iki tr bilginin varl kabul edilmektedir. Bunlar deney ve gzlemle ortaya konabilen objektif bilgi ile ilham, sezgi ve vahiyle edinilen sbjektif bilgidir. Bilimsel bilgi ise, kayna ne

olursa olsun snanabilir ve objektif hale dntrlm bilgidir. Objektif (nesnel) bilgi, mahede ve deney yoluyla, sbjektif (znel) bilgi ise ilham, sezgi, vahiy gibi vastalarla edinilir. Sosyal bilimin amac objektif gerei aramaktr. Sosyal zellikler hibir ekilde anlam kaymalarna uratlmadan realitede olduklar gibi anlalmaldrlar. Realite bir eyin naslsa yle olmas halidir ve bu nedenle de objektiftir. Ancak sosyal bilimlerde en nemli metodolojik problemlerden biri objektivitenin ne olduu ve nasl salanacana ilikindir. Mesela, aratrmac bir sosyal olay incelerken, nyarglarnn gerei glgeleyen ve olan olduu gibi anlamasn engelleyen etkilerinin nasl farkna varacaktr ve bunlardan kurtulacaktr? Daha belirgin olarak objektiflii engelleyen unsurlar grupta toplanabilir. lk grupta, teorilerin kaynakland bilgi birikimi vardr. Bir miras olarak nceki nesillerden intikal etmi olan bu birikim, aratrmacnn zihnindeki dnce sistemini normatif olarak ekillendirmekte, bir nosyona dnmekte ve dolaysyla bundan sonra nasl dnmesi gerektiini empoze etmektedir. kinci grupta, aratrmacnn yaad an, kltrn, statnn veya hayat artlarnn etkileri sz konusudur. nc grup etkiler aratrmacnn ahsi zelliklerinden, kiiliinden ve gemiinden kaynaklanmaktadr. Bir aratrmada ksaca, gelenek, evre ve ahsiyet olmak zere grup etki de sz konusudur.23 Objektiviteyi engelleyen bu etkilerin sistematik olarak kontrol edilerek ortadan kaldrlmas metodolojinin esas amalarndandr. Buradakiobjektiflik kiiye gre deimezlik veya izafi olmamak anlamnda kullanlmaktadr. Bourdieu, realitenin modele gre deieceini ve bundan dolay bu realitelere ait objektivitenin de deieceini sylemektedir. Mesela, 'tren her zaman iki dakika ge gelir' ile 'tren kural olarak iki dakika ge gelir' arasnda kabul edilmi olan model bakmndan fark vardr. Her iki cmlede de ayn olay anlatlmasna ramen, ikinci cmlede bir politika veya plann sz konusu olduu anlam kmaktadr.24 Bu durumda objektivite, kabul edilmi olan kurallara gre deimektedir. Modern insann dnce unsurlar, kendi kiiliinden ve sosyal glerin, tarihi mirasn, d kltrn ve hayat tekniinin meydana getirdii toplum iindeki varlndan kaynaklanmaktadr.25 Bir eyin ne olduu onu anlayan insann kabul ettii deerlere baldr. Olaylar referans alnan deerlere gre bir anlam kazanmaktadrlar. Referans noktalar objektif veya sbjektif olarak deitikleri gibi bilim dallarna veya disiplinlerin bak alarna gre de deimektedirler. Bilim dallar kendi yaplanmalarna uygun olacak bir ksm zellikleri n plana kararak ya da bu zelliklerde younlaarak belli bir olay aklamaktadrlar. Bylece objektif realite karsnda bilimlerin de kendilerine has bir tavrlar olmaktadr. Ancak bu tavrlar hibir zaman sosyal realiteye aykr olmamaldr. Olaylara ve kavramlara sosyal realitede olduklar gibi anlamalar atfetmek gerekir. Mesela, felsefede, hukukta ya da iktisattaki anlamlarndan kanmak gerekir. Felsefeden farkl olarak mutlak veya nihai gerei aramadan, doru veya yanl olduuna hkmetmeden, doruluu veya yanll tespit edecek genel kurallar edinmeye almadan, bunlar sadece bir sosyal fenomen olarak deerlendirmek gerekmektedir. Mesela Durkheim'a gre yanl din yoktur; hepsi kendi tarznda dorudur. Realite hakknda verilmi olan btn cevaplar veya dnceler insan varlnn deiik tarzlardr. Sosyolojik bak asna gre mantk izafidir ve dncenin kanunlar da sosyal davran normlar gibi birer sosyal rndrler. Sosyal meseleler, olaylar

ve ilikileri itibariyle yere zamana ve toplum yapsna gre (itibari olarak) deerlendirilmelidir. Genel sonular engelleyici bir ar zelcilie dmemeye dikkat edilmelidir.26 Dnce ve davranlar, sosyal normlarn etkisi altnda gelimekte ve standartlamaktadrlar. Kendine yol gsterici olarak nedensellii kabul eden bir felsefi dnce, mesela baz dini inanlar irrasyonel veya mantksz bulabilir. Halbuki bunlar sosyal sistemin ilerlii olan paralardr. Sosyal normlarn anlamsz bulunarak ortadan kaldrlmas toplumu kaosa srkleyebilir. Bu durumda 'sebep' insann elinde herhangi bir sistemin lehinde veya aleyhinde kullanabilecei bir silah olmaktadr. B.BLMSEL YNTEM VE ARATIRMA Bu almada sosyoloji, metodoloji ve felsefeden yararlanlarak bilimsel aratrmann teknii incelenmektedir. Ama, dnme veya aratrma yapma gibi entelektel bir alma esnasnda bilimsel dogmalar, dnce kalplar veya dier metodolojik hatalara dmeden ya da engellere taklmadan sosyal olaylarn anlalmasn salayacak aratrma metodu oluturmaktr. Bylece aratrmacnn herhangi bir sosyal olgu hakkndaki bilgisi, sadece bakalarnn o konuyla ilgili daha nceki anlaylaryla snrl kalmayarak olayn hakikatine baka ynleriyle de nfuz edebilecektir. almada dnme ve metodolojinin nemli noktalar birletirilerek bilimsel metodolojinin temel erevesi kurulmaya allmaktadr. Aratrmadaki teori ve pratik ban koparmamak iin konular mmkn olduu kadar birlikte ele alnmakta ve uygulama rnekleriyle aklanmaktadr. Bu amala sk kullanlan baz aratrma tekniklerine de yer verilmitir. Vurgulanmas gereken bir husus da metodolojinin aratrma tekniklerinden ok daha tede ve en az aratrmann kendisi kadar nemli olduudur. Bilimsel bir almada her admn dnlerek atlmas gerekmektedir. Aksi takdirde elde edilmi olan sonular geersiz olacaktr. Sosyal konularla ilgilenen herkesin, bilimsel dnceyi hem bir dnce tarz hem de dnme metodu olarak kullanmas yararl olacaktr. Bylece sosyal olaylar daha kolay, anlaml ve gerekte olduklar gibi deerlendirilebilecektir. Gnmzde her kesimden insann en ok ihtiya duyduu ey kendisinin dndaki dnyada ve kendi benliinde olup bitenleri anlamasn salayacak dnsel bir nitelik kazanmak; bylece, nnde bulduu bilgilerden bu amala yararlanabilmek iin gelikin bir dnce dzeyine kabilecek duruma gelebilmektir.27 Bilimsel dnme pratik bir metot salayarak sosyal olaylarn anlalmasn kolaylatrmakta, belli bir disiplinin kalplarnn dnda, gerekte etkili olan baka faktrleri de hes aba katarak daha da netletirmektedir. Bylece sosyal hadiseler gerekte olduklar gibi deerlendirilebilmektedir. Zaten sosyal bilimlerin amac da budur. Sosyal bilimlerin tahsili, zaman iinde bilimsel bir dnme tarzn salamakla birlikte, mevcut standartlarn tesine geecek bak tarzlarn gelitirme mecburiyeti vardr. te yandan, sosyal bilimler sahasndaki dier aratrmaclarn kendi disiplinlerindeki almalarna katk salamas bakmndan sosyolojik dnmeyi dikkate almalar gerekmektedir. Bilimsel dnebilmenin yararl olaca bir baka kesim de sosyal politikalarla uraan veya karar verme grevindeki yneticiler, yetkililer ve siyasilerdir. Doru kararlarn alnmas sadece mevcut teknik imkanlarn en uygun kombinasyonunu salamakla deil, mevcut olan tm faktrler karar verme srecine dahil edilmesiyle gereklemektedir. zellikle sosyal determinantlar esas faktr olarak deerlendirmeye katlmaldr. Bir toplumun kendine has artlar ihmal edilerek yaplan faaliyetler hem eksik hem de bilimsellikten uzaktr.28 Bu nedenle gnmz insan iin mmkn olduu kadar geni bir yelpazeyi dikkate alan ve srekli gelitirilen sosyolojik bir dnce biimi salanmaldr.

III.ARATIRMA SRE VE TEKNKLER A.PROBLEMN TANIMI Aratrma Problemi Bu blmde bir aratrma iin probleminin nemi ve nasl ele alnaca tartlmaktadr. Genel olarak herhangi bir bilim daln ynlendiren faktr, o brana ait bak as ve problemleri ortaya koyu tarzdr. Problem bir kere ekillendirilince, meydana getirilmi olan erevesi artk baka bilgilerin dahil olmasna izin vermemektedir. 29 Bu durumun, problemin formle edilmesi iin gerekli olan tm verilerin hesaba katlmamas gibi olumsuz bir etkisi vardr. Gzden karlm olan verilerin eksiklii problemin zmne de yansmaktadr. Ayrca problem ortaya konduktan sonra konuyla ilgili yeni veriler teekkl edebilmektedir. Bu nedenle problemin formlasyonu esnasnda tm verileri deerlendirmeye alabilen ve gerektii takdirde yeni verilere ak bir metodoloji oluturmak gerekmektedir. nsan ancak problemlerle bilinli olarak karlatka ilerlemekte ve ykselebilmektedir. Byk problemlere maruz kalan insan, iinde o problemi telafi eden daha byk bir gc aa karmaktadr. Mesela Beethoven en byk bestelerini sar olduktan sonra yapmtr. Problemlerin ok mkemmel eyler yaplmasna sebep oluunun iki gerekesi vardr. 1. Bir problem dnme prosesinin balamas iin gerek arttr. Hi kimse ''zorluk'' hissetmedii takdirde dnmee balamamaktadr. 2. Problemler insan medeniyetleriyle yakndan ilgilidir. A. Toynbee'ye gre her medeniyet belli bir probleme verilmi akllca cevaplar tarafndan retilmitir.30 H. Bergson'a gre ilkel topluluklar muhtemelen yaamann ok kolay olduu, zlmeyi bekleyen veya zihni megul eden bir problemin olmad toplumlardr.31 Problem, insan ve medeniyetin gelimesinin arkasndaki byk dinamodur.32 Bu nedenlerle sosyolojik dnmede problemin varln objektif bir tutumla ele almak gerekmektedir. Tespiti Bir almada nce bir eyin problem olup olmadn veya neden ve nasl olduunu ortaya koymak gerekmektedir. Madem ki bir problem olmadan dnme prosesi balatlamamakta, o halde nce problem bulunmal, anlalmal ve net bir ekilde, aka ortaya konmaldr. Eer problem ak bir ekilde tespit edilemezse konunun anlalmas, aklanmas ve ilenmesi mmkn olamamaktadr. te yandan problemin nemini, ciddiyetini ve deerini de bu tespit erevesinde belirtmek gerekmektedir. Mevcut durum iindeki yerinin ne olduu, kltre ve medeniyete etkilerinin neler olduu ortaya konarak boyutlar aka tasvir edilmelidir. Problemi belirtmede ve zelliklerini ortaya koymada baz hususlar deerlendirilmektedir. Bunlardan ilki problemin zaman boyutunun belirlenmesidir. Konunun belli bir zamana has ya da her zaman grlebilir olup olmad ortaya konulmaldr. Mesela, insann tabiat nedir, toplum nedir? gibi sorularda herhangi bir zaman boyutu sz konusu edilmemitir. Deerlendirilmesi gereken dier bir husus problemin farknda olunabilirliidir. Baz problemler toplumun tm deil sadece kk bir kesimi tarafndan farknda olunabilirler. Bu tr problemler net olarak grlmemekte, ancak bilim adamlar veya sanatkarlar tarafndan ortaya atlmaktadrlar. Daha sonra filozoflarn, psikolog ve sosyologlarn konusu olmaktadrlar. Mesela insan hayatndaki mekanikleme 1900'lerin

banda nce kbist ressamlar ve besteciler tarafndan yanstlm, sonra Kafka ve Wells gibi yazarlar hayatn anlamszlamas ve gayri insan olmasn tasvir eden romanlar yazmlar ve daha sonra da yzyln ortalarnda baz egzistansiyalistler ve fenomonolojik filozoflar modern hayatn insan yalnzla ve kntye itiini gstermilerdir. Ksa sre sonra sosyologlar ve psikologlarn kendi alarndan problemi incelemeleriyle daha nce toplum tarafndan farknda olunmayan bu problem tedricen tannmaya balanmtr. Bu tr problemlerin tespiti iin ncelikle yaygn olmayan duyarlln yanstld sanat ve mzii takip etmek gerekmektedir. Bu problemleri mahede eden gncel eserleri takip etmek konunun uuruna varlmas iin atlmas gereken ikinci admdr. Daha sonra problemi bizzat ferdin kendi gzleriyle toplumda veya kaynanda mahede etmek mmkn olmaktadr. Deerlendirilecek olan bir baka husus ise problemin niteliidir. Bir problem geici olabilmekte, varln biteviye srdrebilmekte veya giderek byyebilmektedir. Yaadmz srece kar karya kaldmz hava kirlilii gibi canl problemler vardr. Bunlar daima canlln ve nemini korumakta ve tehlikelerini artrmaktadrlar. Problemi yazl veya szl olarak etkin bir ekilde ele almak iin bir tehlike kayna olduunu, ke ve de sebep olduunu, dorudan veya dolayl olarak insanlar yaraladn, belli bir mecra dorultusunda bydn ve hareket ettiini, temel olduunu ve baka problemler yarattn, bakalar tarafndan da mahede edildiini, problemin toplumu veya kurumlar etkileyerek olmas gerekenden daha az etkin iletmekte olduunu gstermek gerekmektedir. 33

zm Problemin zm iki ekilde olabilmektedir. Sebeplerin ortadan kaldrlmasyla kkl bir zm salanabilmekte, ya da sebepler ve sonular zerinde iyiletirmeler yaplarak ksmen zlebilmektedir. Sebeplerin kaldrlmasna ynelik almalara nedensel zm, belirtilere ynelik almalara ise semptomatik zm ad verilmektedir. Acil mdahalelerin gerektii veya sebeplerin kaldrlmasnn uzun zaman alaca durumlarda semptomatik zm ncelik kazanmaktadr. te yandan her iki zm eklini ayn zamanda uygulamak da mmkndr. Bir yandan problemin belirtileri ve sebepleri iyiletirilirken te yandan es as sebepler tamamen ortadan kaldrlabilmektedir. zm, problemin belirtilerini (semptomlarn) drmekte, sebeplerini azaltmakta veya ortadan kaldrmaktadr. Her iki zm tipinin de etkili ve snrl taraflar vardr. Semptomatik zm, su ileyen birine verilen cezadr. Suun temellerini bulup ortadan kaldrarak su ilememeyi salamak ise sebepsel zmdr. Yksek ateli bir hastann ateini ila vererek veya buz koyarak drmek semptomatik zm, hastaln sebebini bularak ortadan kaldrmak ise sebepsel zmdr. Semptomatik zmn iki avantaj vardr. Birincisi kolaylkla ve hemen uygulanabilir olmasdr. kincisi ise, problemin esas sebeplerinin bilinmedii durumlarda belirtilerle uramaktan baka yolun olmamasdr. Dezavantajlarnn ilki semptomlarn (belirti) ou kere bir deer ifade etmekte olulardr. Bu durumda belirtiyi ortadan kaldrmak aslnda faydal deildir. Mesela yksek ate aslnda vcuttaki zararl bakterileri ldrd iin faydaldr. kinci dezavantaj ise, orijinal sebeplerin hala etkinliklerini srdrmeleri nedeniyle semptomatik zmn iyiletirme ynnde etkili olmamasdr. zm konusunda ncelikle bir problemin sebeplerinin ya da belirtilerinin dzeltileceine karar verilmelidir. Bu konudaki tercih aslnda

problemin niteliine gre deimektedir. Belirtileri dzeltme metodu daha kolay ve abuk uygulanabildii gibi, sebeplerin belirlenemedii kompleks durumlarda daha da kolaydr. Ancak, her zaman iin kkl bir zm esas amatr. 34 Problemin zm, sebeplerin analiz edilmesiyle balamaktadr. Bir problemin sebepleri analiz edildiinde, muhtelif sebepler mantki bir srayla ortaya kmaya balamaktadr. Dnlen sebeplerin says arttka, daha az makul olmaya balarlar. Mesela, otomobil motorunun almamasnn sebepleri, mantk olarak analiz edilmeye balandnda, ilk olarak, mesela buji kablolarnn km olabilecei dnlr. Kablolarn salam olduu grlnce sebep analizleri devam eder ve baka sebepler dnlr. Fakat yeni sebeplendirmelerin her baarszlnda mantk ve aklclk oran gittike der ve nihayet insan kendi kendine veya otomobille konumaya balar, sonunda aresizlik iinde arala kavga etmeye ve ona bir yumruk indirmeye kadar ii vardrabilir. arlan tamirci kirlenmi olan bujileri temizleyerek motoru altrdktan sonra gerek sebebin ne kadar basit olduu fark edilir. Problemin sebebi kefedildiinde, zm genellikle ok kolay ve basittir. Sebepleri analiz etmenin, sebeplerden sonuca ve sonutan sebebe gitmek eklinde iki temel yaklam veya metodu vardr. rnek olarak enslinin diyabetik semptomlar drmesini her iki metodu kullanarak aklayalm. Birinci metoda gre artlar zinciri veya bir zincirleme reaksiyonun nasl meydana geldii ve sonucun nasl retildii anlatlmaktadr. Enslinin enjekte edilmesi, kan hcrelerinin eker ihtivasn artrmakta, bylece zarar gren blgeler iin daha fazla kan ekeri salanmakta ve sonu olarak mahede edilen biyolojik hata giderilmektedir. Sebep sonu zinciriyle, belli bir sebebin belli bir sonucu nasl rettii ortaya konmaktadr. kinci metoda gre, enslin almakla diyabetik belirtilerin dt gsterilir. Bunu ortaya koymak iin hastann enslin aldnda diyabetik semptomlarnn dt belirlenir. Bu metotta, semptomlarn neden ortadan kalkt bilinmemektedir, fakat sonu kesindir. Her iki metotta kullanl ve tatminkardr, ancak birlikte kullanldklar taktirde daha kesin ve etkilidir. Aada her iki metot da snflandrlarak aklanmaktadr. I) Sebeplerden sonuca gitme metodu: Sebebin, belli bir sonucu nasl ve niin rettiini tasvir edilerek aklanmaktadr. Bu durumda mahede edilen problem ya geriye doru sebepler zinciri kurularak ya da sebepleri listelenerek aklanr. Aada her iki durum da rneklerle izah edilmektedir.35 Sebepler Zinciri: Belli bir sebep belli bir sonucu retmektedir. Bu sonu da daha sonraki bir baka sonucu retmekte ve sebepler zinciri, ortaya konmak istenen sonuca kadar uzanmaktadr. Bylece problemin dayand ya da zlmek istenen sebepler tespit edilmi olmaktadr. Aadaki rnekte, (A) zm istenen problemi, (Z) ise problemi douran sebebi temsil etmektedir. Fakat (A) problemini zmek iin sebep-sonu ilikisiyle birbirine bal aradaki tm sebepleri (B, C,...X, Y) ortadan kaldrarak (Z) sebebine ulamak gerekmektedir. Sebep-sonu zinciri: Sebep A------------------------------------->Z nk; A----> B----> C.... X----> Y----> Z

oklu Sebepleri Listelemek: Baz olaylar basit veya tek bir sebeple aklanamamakta birinci dereceden ve dorudan etkili pek ok neden saylabilmektedir. Bu durumda sebeplerden birini seerek geriye doru nedensellik

ban aklamak yerine, sebeplerin tmn listelemek daha anlamldr. Aadaki rnekte Atina medeniyetinin kmesi bir sebepler listesiyle aklanmaktadr. oklu Sebepler: Atina Medeniyetinin k: | ----> Sava | ----> Fuhu | ----> Romann Birlii | ----> Kaynaklarn Tkenmesi II.) Sonutan sebeplere gitme metodu: Sebep ve sonucun birbiriyle ilgili veya birlemi olduunu gstererek bir sebebin etkinlii aklanmaktadr. Bu metot, yine kendi iinde yer alan aadaki ayr grupta deerlendirilebilir.36 a)Uyuma - Birleme Metodu: Bu metodu bir rnek ile aklayalm. Bir gurup insann mide sancsndan ikayet ettiini varsayalm. Sancnn sebebini tespit iin grubun tmnn de yaptklarndanortak olan bir eyin bulunmas gerekmektedir. Mide ars sz konusu olduu iin gda ile ilgili bir aratrma yaplmaldr. nce nerede yemek yedikleri soruturulabilir. Ayn lokanta yediklerini renmek srpriz olmaz. Sonra ne yediklerine baklarak mesela, bir ksmnn hamburger dierlerinin ise sosisli sandvi yedikleri belirlenir. Bu durumda tekrar her yeninortak taraf aranarak, hepsinin de, mesela hardal, yemi olduu bulunur. Bunun zerine hardaldaki bir maddenin midelerini bozmu olduuna dair bir hipotez gelitirilir. Buna gre yapm olduklar ortak (uyuan) bir ey midelerindeki arnn sebebidir. Uyuma metodu ksaca, her ne zaman tespit edilmi bir sebep mevcutsa, onunla ilgili sonu vuku bulur eklinde ifade edilebilir. Mesela belli bir faktrn sua sebep olduunu gstermek iin, o faktrn olduu olaylarda suun da bulunduu iaret edilir. Her ne zaman retim yk azaltlrsa daha iyi bir eitim sonucu alnmaktadr. Bu rneklerde fark edildii gibi uyuma metodunda sebep ve sonu daima bir arada grlmektedir. Bundan dolay sebep (faktr) ve sonu birlemektedir. Ancak bu metodun da baz zorluklar vardr ve tmdengelim metodundaki mantk hatasyla kartrlmamaldr. Midem aryorsa hardal yemi olmalym eklindeki bir karsama yanltr. Ayrca ayn hardaldan yiyen herkesin de mutlaka midesi aryacak eklindeki karsama da yanltr. nk sonucu meydana getiren faktrler deiebilmektedir. Aadaki rnekte, deiik ikilerle birlikte su iilmekte ve vcutta toksik zehirlenme gzlemlenmektedir. Bu durumda ortak faktr sudur. Baka bir deyile, ayn sonucun bulunduu her yerde su da vardr. O halde su toksik etkiye sebep olmaktadr eklinde bir hipotez retmek gerekir ki bu yanl olur.

viski + su = toksik etki cin + su = toksik etki bira + su = toksik etki arap + su = toksik etki
b)Fark Metodu: Yukardaki yanlln olmamas iin analizin doruluuna ve mantk hatalarna dikkat edilmelidir. Bu da fark metodu kullanlarak yaplmaktadr. Fark metodu yukardaki rnek kullanlarak yle aklanabilir: Su hari tutularak toksik etkinin olup olmadn incelenir. Su olmad halde toksik etki hala varsa, sebep olarak viski, cin, arap ve biradaki ortak olan baka bir faktr olduu sonucuna varlr. nk, sebep mevcut

deilse, sonu da olmamaldr; eer sonu mevcut deilse, sebep de bulunmamaldr. Uyuma metodunun eksikliklerine bir baka aklayc rnek alk konusunda verilebilir. Alk sebebiyle midenin bzld mahedeyle tespit edilebilir. Bunun iin mideye bir balon yerletirilerek iirilir ve daha sonra bir gstergeye balanarak denek alk hissettiinde, gstergedeki artan basnla midenin bzld gzlemlenebilir. Bu durumda birleme metoduna gre sebep ile sonu arasnda illiyet ba vardr. Oysa bu deney gelitirilerek midesi alnm insanlar incelendiinde, onlarn da alk hissettii bulunabilir. Bylece mide bzlmesi ile alk arasndaki illiyet bann olmad, birleme metoduyla nerilen bir ilikinin bulunmad ortaya kar. Eer uyuma metodu her zaman doru olsayd, midenin bzlmesi sonucu alk sebebinden bamsz olurdu. Ayrca, iddia edilen sebebin gerek olmad placebo kullanlarak da gsterilebilir. Eer ila verilenlerle placebo verilenler arasnda bir fark yoksa, iddia edilen sebep geersizdir. Ksaca, sebep, sonutan bamsz olmaldr. Sebep, sonucun ayrlmaz bir paras olmamaldr. Sebep bamsz bir deiken olmaldr. Sebep sonucun tabii bir paras olduu taktirde bal bana bir sebep olarak baka sonularn teekklnde rol sahibi olamamaktadr. c)Karlkl liki Metodu: Bu metot, karlkl bir iliki ve denge esasna baldr. Temel faraziyesi, ok miktarda sebep varsa, ok miktarda da sonu olmaldr; az miktarda sebep varsa, az miktarda sonu olmaldr eklinde formle edilebilir. Yukardaki hardal rnei bu metoda gre tekrar kullanlrsa, fazla hardal yiyen kii daha ok hastadr, az hardal yiyen ise daha az hastadr sonucuna varlr. Eitim ve gelir ilikisinde renim hayatnda daha baarl renci daha ok para kazanr, daha az baarl renci daha az para kazanr denebilir. Bu durumda, daha ok para kazanan daha iyi bir renci olur. Sebep ile sonu arasnda birbirlerini retmeleri eklinde karlkl bir iliki sz konusu olmaktadr. Bu metodun da tehlikeli ve hatal taraflar vardr. Birinci hata, iki eyin birbirine nedensel olarak bal olmad halde niteliksel olarak ilikili olabilmesidir. Mesela iki ayr saat, yapsal olarak birbirinin ayndr, fakat sebep olarak birbirlerini etkilememektedirler. kinci hata, karlkl ilikiyi yorumlamada ortaya kmaktadr. Mesela sosyologlar, ocuklardaki sosyal davran bozukluklarnn, sanldnn aksine, okuduklar izgi romanlarn bir sonucu deil, aslnda davran bozukluklarndan dolay bu romanlar okuduklarn ortaya koymulardr. nc tehlike, grlen karlkl ilikinin tesadf veya kazayla olmasdr. Problemlerin sebeplerinin analizinde ve ortadan kaldrlmasndaki baarszln maliyeti byk olmaktadr. Sk sk dlen bir hata problemi zmek iin problemlerin semptomlarn iyiletirmeye almaktr. Problemin belirtilerini zmek, problemin kendisini zmek deildir. Orijinal sebep, problem retmeye devam etmektedir. Bu durumda problemin sebebini bulmak ve ortadan kaldrmay renmek mecburiyeti vardr. Hatta bazen problemin semptomlarn iyiletirmeye karar verilse bile, sebebin ne olduunu bilmeden veya idrak etmeden byle bir seim yapmak mmkn olmaz. Sebep renildikten sonra ortadan kaldrlmamas gerektii veya kaldrlamayaca anlalabilir. Bu sebeple problem zm analizle balamakta ve sebepten sonuca veya sonutan sebebe giden teknikler kullanlmaktadr. B.ARATIRMANIN AMACI, NEM, VARSAYIMLARI VE SINIRLILIKLARI Amac.

Yukarda iaret edilen genel sebeplerinin yan sra, aratrmacnn bu aratrmay yapmak iin kendisine has zel nedenleri ve problem konusunda belirledii sebepleri vardr. almay meydana getiren bu Orijinal hususlarn ortaya konmas gerekmektedir. nemi Amalanan aratrmann, ilgili brann (bilim dalnn) alanna olan katks veya bu dal iin neminin ne olduu belirlenir. Snrlar Aratrmann snrlar. Kullanlan genel (mesela genel bir sosyoloji teorisi olan yapsalc) teoriler ve bu aratrmaya has zel teoriler ne lde veya ne ekilde kullanlmtr? Mesela yazar bu almasnda sosyal psikolojiyi de ksmen kullanm olabilir. Bu ksmliin snrlarnn da izilmesi gerekmektedir. Hangi konularn hangi gerekelerle aratrma kapsam dnda tutulduu belirtilmelidir. C. ARATIRMADA KULLANILAN TEMEL KAVRAMLARIN TANIMLANMASI Konu hakknda arka plan (bekraund) enformasyonu bulunarak kavramlarla ilgili terminoloji

tanmlanmaktadr. Ansiklopediler veya genel kaynaklardaki bilgiler hazrlk amacyla kullanlabilir. Bu aamada konu veya tez, ana noktalar ortaya koyucu tarzda zet bir ifade haline getirilebilmektedir. Bu ilemden sonra konu snrlanarak yeniden tanmlanmaldr. Mesela, evre kirliliiyle ilgili bir konunun snrlandrlmas kimyasal atklarn deniz suyunu kirletmesi eklinde yaplabilir. Bu ayn zamanda ele alnan problemi bir ynyle ortaya koyma anlamn da tamaktadr. Konu belli bir ereve ile snrlandrlmal fakat derinliine ele alnmaldr. 37 Dnrken veya bir konuyu ifade ederken, aslnda sz konusu olan eylemin eldeki standartlara gre geni anlamyla bir deerlendirmesi yaplmaktadr. Baka bir deyile elde, standartlam ve somutlam bir l bulunmaktadr. Deerler ise daha nceki tecrbelerle salanm olan bir grup standartlardr. Tercihler, bilinli veya bilinsiz olarak bu standartlarn zerinde ve yine ayn standartlar kullanarak yaplmaktadr. Bu nedenle herhangi bir objeyi alglarken veya deerlendirirken, baka bir deyile dnrken, yaplan eylem aslnda birtanm lamadr. O bakmdan, nasl dnldn fark etmek iin bir konu zerinde almaya balarken, nasl tanmlama yaplacann da aklanmas gerekmektedir. Sosyal bilimlerde Aristocu, Platocu ve Operasyonel olmak zere tr tanmlama ele alnmaktadr. 38 Aristocu tanmlama, eyalar uygun kategorilere koyup snflandrarak yaplmaktadr. Esasen her ey mutlak varln paralardr.39 Bu sebeple bir eyi belirlerken onu tasnif etmek gerekmektedir. Bir terimi tanmlarken de mutlaka onun en azndan iki snflandrlmas yaplmaldr. Birincisi, terimi byk veyagenel bir snfa veya guruba yerletirmektir. Fakat bu tek bana yetmemektedir. Mesela, bir daireyi tanmlarken 'kapal bir eri izgi' diyebiliriz. nk, tanma uyan baka ekiller de, mesela elips, vardr. Bu sebeple daha ileri gitmeli ve tanmlanan terimin genel snflandrmann teki yelerinden nasl ayrld da gsterilmelidir. Bunu baka bir snf daha ekleyerek yapmak mmkn olmaktadr. Buna ekil, tr, d grnm veyaeit denir. kinci snflandrma daha zel ve dardr. Bir daireyi tanmlarken, 'kapal bir eri izgi' snflamasna ek olarak, 'merkezden eit uzaklklardaki noktalarn

oluturduu izgi' deyimitr olarak getirilir. Bir tanmlama, ihtiya duyulduu kadar alttrlere (snflamalara) sahip olabilir. Ancak, anlamay kolaylatrc ve mmkn olan en az sayda snflandrma olmaldr. Ksaca Aristonun metodu, genelden zele giden bir snflandrma yapmaktr. Mesela, oturulan sandalyeyi tarif ederken, nce mobilya snf, sonra tahta mobilya, tek kiilik tahta mobilya, vs... eklinde eitli snflamalar yaparak sadece belli bir sandalye kalncaya, baka hibir snflandrma imkan kalmayncaya kadar devam ederek ort aya kanlar iaret edilmelidir. Bu metot esasen tmdengelim metodudur.40 Plato'ya gre ise iki ayr varlk alemi vardr. lk alem, normal olarak alglanan gnlk dnyadr. Bu dnyay grlmekte, hissedilmekte, duyulmakta ve bu nedenleduyular la alglanan dnya olarak adlandrlmaktadr. Dier alem, ideler dnyas, daha temel ve daha nemlidir. Bu alemde, duyular aleminde alglanan her objenin veya her idenin modeli veya orijinal numunesi bulunmaktadr. Mesela, ideler dnyasndaki sandalye bir modeldir, duyular dnyasndaki btn sandalyeler ise sadece bu modelin birer taklididir veya benzeridirler. deler dnyasndaki orijinal model mkemmeldir ve dnyadaki her ey bu mkemmeliyeti yakalamaya almaktadr. Tpk oturulan sandalyenin, sandalye idesinin sadece mkemmel olmayan bir taklidi oluu gibi dnyevi objeler mkemmel olmayan taklitlerdir Ksaca, bir idealler alemi vardr bir de somut alem. Bu somut alemi somut olarak hissederiz. Somut alemdeki her ey ideal alemdeki idealin birer eksik (yani ideal olmayan) taklidinden ibarettir. Derin ve en kullanl bilgi ideler aleminden gelmektedir. Mesela, zgrlk dnyada snrl ve eksiktir. Hepimiz evrenin kanunlarna ve artlarna balyzdr. zgrl anlamak iin mevcut dnyamzdaki kusurlu taklitlerden kurtulmamz gerekir. Bylelikle bir kere zgrl anlarsak onu nasl elde edebileceimizi de anlayabiliriz. deler alemindeki gerek bilgiye sahip olmadan veya sadece duyular alemindeki taklit bilgiye sahip olarak zgrl, ona sahip olmay ve korumay ok az anlayabiliriz. Bylece bir Platocu tanmlama saf ve mkemmel ideyi ortaya koymaya teebbs etmektedir. Byle bir tanmlama bir kere ortaya konduunda artk zaman ve mekan dlktan uzak, gerek ve tam bir tanmlama yaplm olur. Ancak, her eyin tabiat deitiinden dolay bylesi mkemmel bir tanm zaman ve mekan st olarak ortaya koymak mmkn deildir. Ayrca her ey de, mesela elektrik, ideler aleminde yoktur.41 Alfred Weber, Platocu ve Aristocu felsefeleri maddenin inkar ve dncenin ilahlatrlmas olarak eletirmektedir.42 Operasyonel (Fiili, ilemci) tanmlama ise, yukardaki her iki tanmlama metodunun da kullanlamad durumlarda yaplmas gereken tanmdr. Mesela, psikolojiyi tanmlarken, Platocu adan psikoloji idesi ortaya konulamamaktadr. Ayrca psikolojiyi net kategorilere de koymak veya ayrmak da mmkn deildir, eer teebbs edilirse baz yaklamlar veya gelecekteki yaklamlar gz ard edilmi olur. Bu sebeplerden dolay baz durumlarda operasyonel tanmlama yaplmaktadr. Bu tr durumlarda, bir ey zamansz ve mekansz bir hale konamyorsa (Platocu), te yandan kat ve net bir kategoriye de konamyorsa (Aristocu), yaplacak olan bir eyi yaptklaryla, sahip olduklaryla, tutum ve davranlaryla ksaca olduu ekliyle tarif etmek gerekmektedir ve buna da operasyonel tanmlama denir. Mesela, operasyonel tanmlamayla psikolojiyi tarif ederken, kendini psikolog olarak adlandran insanlarn psikoloji olarak adlandrdklar almalarda ne yaptklarn tasvir ederek bir tari f yaplabilmektedir. Elektrii operasyonel metotla tarif ederken de, sadece onun ne yaptn syleyerek tanmlamak gerekmektedir, nk henz tabiat da idesi de anlalm deildir.

Operasyonel tanmlama, bir bakma Platocu ve Aristocu konseptlerin zdddr. Bir eyin ne deimez idesini ortaya koymakta ne de sn flandrmakta, pragmatistlerin bir ey naslsa yledir, baka bir ey deildir fikrini takip etmektedir. Bu nedenle operasyonel tanmlamada, tanmlanan eyin reaksiyonlarnn veya insan onu kullandnda ne yaptnn aklanmas mecburiyeti vardr. Bu nedenle operasyonel tanmlama daha artl ve deneyseldir. Bu sebeplerden dolay bir terim hakknda almaya balarken ilk olarak Plato'nun iaret ettii ekilde terimin idesi ifade edilmeli ve sonra Aristo'nun tercih ettii gibi ana trlere ve alt gruplara doru snflandrmaldr. Daha sonra eer bu kombinasyon tanmlama tekniini kullanmak mmkn deilse operasyonel tanmlama -ok dikkatlice- yaplmaldr.43 yi bir tanmlama, olgunun tm karakteristiklerini kapsamal, ilgisiz veya tesadfi karakteristiklerden uzak ve kullanlan kelimeler, kavramlar, fikirler anlalr ve bilinir olmaldr. Budizm, Buda'nn retisine dayal dindir tarifindeki Buda'nn retisinin ne olduu bilinmedii iin tanm hataldr. Ayrca sandalyeyi tarif ederken aatan yaplma mobilya gibi karakteristik bir ifade kullanlmaldr. nk metalden imal edilmi sandalyeler de vardr. Ksaca bir tanm yaplrken konuyla ilgili en nemli karakteristikler tanma katlmal, yzeysellikten kanmaldr. lgisiz veya genel zelliinden olmayan karakteristikler ve anlam ak olmayan terimler tamamaldr.44 Yaplm olan bir tanm desteklemek de, tanmn doruluu asndan nemlidir. Tanm yaplan konuyu aklamak iin mmkn olduu kadar net destekleme verileri kullanlmal ve ilgili olan snfa konmaldr. Tanm destei iin aadaki prensiplere dikkat edilmelidir. 1.rneklendirme: tanm iin ok sayda rnek verilmelidir ve mmkn olduu kadar net ve eitli olmaldr. 2.Zddn gsterme: konunun neolmadn gstermek iin negatif rnekler vermelidir. 3.Benzetme yaplmas: Szl veya ekilli benzetmeler konunun anlalmasna yardm etmektedir. 4.Tekrarlama ve tekrar ifade etme: Tarifler yenilenerek ifade edilmeli veya sk sk kullanlmaldr.

5.Blme: Bir konunun paralarna veya unsurlarna blnmesi rahat anlalmasn salamaktadr. Ancak bir fayda veya netletirme salamayacaksa blnmemelidir. 6.Eanlamnn kullanlmas: Bir kavramn e anlamnn kullanlmas anlalmay kolaylatrmaktadr, fakat iaret edilmek istenen anlam iyi ifade etmiyorsa kullanlmamaldr. 7.Etimoloji: Genellikle etimoloji zayf bir yardmc olmakla beraber, kelimenin orijinal anlam veya baka dillerdeki anlam verildii takdirde bir konsept daha rahat anlalabilmektedir. Ksaca tr tanmlamadan ilki olan Platonik tanmlama, herhangi bir terimin idealinin ifade edilmesi; ikincisi Aristocu tanmlama, terimleri byk bir guruba koyarak ve gurubun dier yelerinden nasl ayrldn daha alt gruplara ayrarak gsteren bir snflandrlmas; son olarak operasyonel tanmlama ise bir terimi yaptklaryla veya insanlarn onu uygulamak veya takip etmekle ne yaptklarn belirtmek eklinde aklanabilmektedir

D.YNTEM Bu blmde, almada kullanlacak olan yaklamn veya metodolojinin tam bir tasviri yaplmaktadr. Esas ama, kullanlan metot takip edilerek aratrmann aynsnn tekrarlanabilmesidir. Bu bakmdan metodoloji ksm almann en nemli safhalarndan biridir. Bilimsel bilginin temeli olan tekrar edilebilirlik artn salamaktadr. Tpk bir yemek tarifinde olduu gibi, yaplan alma bu blmde tm ayrntlaryla aklanr. Bu blmde aratrmada kullanlacak olan deikenler ve aralar seilerek gelitirilir. Veriler toplanarak aralarndaki ilikiler kurulur. Sz konusu aratrma iin hangi metodun, hangi sebeple seildiinin aklanmas gerekmektedir. Aadaki aratrma metotlarndan biri veya birka tanesi birletirilerek kullanlabilir.45 Srvey ve Anket Aratrmas Saysal (veriye dayal) aratrma metotlarndan biridir. Srvey aratrmasnda metodolojik saha birlikte kullanlr. Bunlar anket, soru dzenleme ve mlakattr.46 Srveyde bir araya getirildiinde aratrmacnn arad yaplar (veya ilikileri) ifade edebilecek belirli sorular sorulur. Srvey aratrmas bittiinde aratrmac, inceledii davran (veya fenomeni), anketten ald cevaplara gre analiz edebilir ve bylece anlayabilir. Srvey aratrmasnn yazl anket, gzlemci anket, postayla anket, ahslarla yaplan grme, telefonla grme gibi bir ok tr vardr.47 Srvey aratrmas, bir araya getirilip deerlendirildiinde, incelenen konunun yapsn temsil eden bir grnm ortaya karacak ekilde belirlenmi sorularn sorulmasna dayal bir metottur. ncelenen fenomen belirli unsurlarn paralarna (sorulara) blnr. Bunlarn her biri, fenomeni anlamak iin (tm tabloyu grmek iin) gerekli olan paralardr. Ak ve tm bir resim ancak resmin tm paralar varsa ve hepsi de doru yere yerletirilmise grlebilir. Mesela, Avusturya'daki Trk iileri hakknda yaplm bir aratrmada, yerli halkn Trk toplumuna kar tutumlar anket sorularyla anlalmaya allmaktadr. Sorulardan biri Avusturyallarn Trk iilerine kendi vatandalar gibi davranp davranmadklaryla, dieri ise yabanc iilerden en ok hangilerine yaknlk gsterdikleri ile ilgilidir. lk soruya %37 evet cevab, ikinci soruya ise %21 Trk iilerine yaknlk gsterildii cevab verilmitir.48 Her iki cevap da %15'lik bir farkla lm amalanan olguyu yaklak olarak teyit etmektedirler. Buradan anlalan sonu, aratrmann yapld dnemde ve yerde Trk toplumunun en az drtte birinin yerli halkn kendilerine iyi davrandn dndkleridir. Srvey aratrmasnda aadaki safhalar srasyla uygulanr: 1. Deikenleri kullanmaya hazr (operasyonel) hale getirmek. Anket veya dier hazrlayc aralar gelitirilerek uygulamaya hazr bir hale sokulur. 2. llmek istenen ana konseptler seilir. Her biri iin birer ''ilem (kullanm) tanm''yapl r. 3. Tanm iin uygun olan ''gstergeler dizisi'' belirlenir. 4. ncelenecek veriler veya gstergeler iin bir dizi soru gelitirilir. Bu sorularn, toplanan verilerin aratrma ile dorudan ilgisine ok dikkat edilmelidir. 5. Hazrlanan sorular (anket veya veri elde etme sorular) birka kii zerinde denenir (n test). 6. Sonular analiz edilerek bulgular nda anket veya aratrma sorular rafine edilir. lenerek inceltilir ve anlam ifade eden mamul bir hale getirilir. Eer ikinci elden veriler kullanlyorsa, kullanlan kaynak, mevcut problemler ve aratrmaya uygunluu ve balants gsterilir. Verilerin gvenilir olduunun nasl tespit edildii iaret edilir.

Bundan sonraki safha aratrma sonularnn alnmas ve yazlmasdr. nceki almalar sonucu elde edilen bilgilerin bir rapor haline dntrlmesi aamasdr. Metin zl bir ekilde yazlr. Teknik malzemeler ise ekte verilir. Gzlem Aratrmas ou kere insan davranlar veya bir fenomen ankette olduu gibi bir sorular zincirine dayal olarak elde edilmi cevaplarn analizinden anlalamaz. Baz fenomenler, insan davranlarnn kendi tabii sosyal evresindeki etkileiminin gzlemlenmesiyle anlalabilir. Byle bir durumda gzlem aratrmas yapmak gerekmektedir. Gzlem veya s aha aratrmas en yaln anlamyla bilgi toplamak demektir. Aratrmacnn bir sosyal gurubun iine girerek, nasl fonksiyonel olduunu, kurumlarnn neler olduunu ve hangi deerlere sahip olduunu grmesi demektir. Daha sonra bir aklama sistemi kurarak grdklerini bilimsel evreye aktarr. Esasen tm bilimsel aratrmalar birer gzlemdir. Fen bilimlerine ait laboratuar artlarnda da gzlem yaplmakta, sosyolojinin laboratuar olan sosyal dnyada da gzlem yaplmaktadr. Bununla birlikte gelitirilen metodolojik teknikler snflarda veya zel olarak teekkl ettirilmi laboratuar artlarnda sosyolojik ve sosyal psikolojik deneylerin yaplmasn mmkn klmaktadr. zellikle grup dinamiklerinin lld kk lekli dzenlenmektedir. Ancak deneye katlanlar, deneyin farknda olduklarndan dolay iradi faktrlerini devreye sokarak davranlarn deitirebilmektedirler. Bu problem esasen dier tekniklerde de sz konusudur. Mesela anket sorularna verilen cevaplarda da iradi bir modifikasyon olabilir. Bu bakmdan aratrmalardaki deiken miktarn mmkn olduu kadar snrl tutmak gerekmektedir. Bylece bir aratrmann baars ve doruluu deiken saysnn azlyla orantl olmaktadr. Ne kadar az deiken olursa hara riski o kadar azalmaktadr. Etnografik aratrma, katlmc gzlem adyla da bilinen Niteliksel (niteliksel) bir aratrma metodudur. Bu aratrmada sosyolog, insanlar ve davranlarn tabii ekliyle gzlemlemek iin alana (gerek dnyaya) iner. Anket kullanlmaz, formel bir sorgulama veya grme yaplmaz. Herhangi bir deneysel evre kurgulanmaz ve gzlemlenen olguya mdahale edilmez. Gzlem grubuna giren bir baka tr de ekolojik aratrmadr. Sosyoloji aratrmann ekolojik metotlar zellikle sosyal yap haritas karlmak iin kullanlmaktadr. Mesela, nfusun mesleklere, sanayiye, su oranlarna, aile yaplarna, psikolojik bozukluklara veya etniklie gre coraf blgelerdeki dalm tespit edilir. Ksaca belli bir coraf blgenin sosyolojik zellikleri ortaya konulmaktadr. erik Aratrmas Bazen sosyologlar insan davranlarn ve hareketlerini incelemek yerine somut kltrn bir ksm unsurlarn incelerler. Bunlar nemli kitaplar, dergiler, gazeteler, mektuplar, televizyon, filim, mzik videolar, arklar, reklamlar vs. gibi kaynaklardr. erik aratrmas, yazl veya szl malzemenin sistematik olarak incelenmesi tekniidir.49 te yandan istatistik veriler de bir toplumun ne olduunu yanstan rakamlardr. Bunlar

incelenerek mevcut artlar, tutumlar, ynelimler, eilimler, deimeler ve toplumun dier zellikleri ortaya konabilmektedir. erik aratrmalarnda eitli bilim dallarna gre farkl aratrma metot ve teknikleri kullanlabilmektedir. Genel olarak aratrmacnn yapt alma ile ilgili olarak kulland teoriye bal bir objektif yorum ve karsama amalanmaktadr. erik aratrmas yaplan metnin muhteviyat objektif, nicel ve sistematik olarak belirlenmektedir. Sosyal psikolojideki ierik analizleri sylemin grnen veya ilk bakta alglanan ierii yerine, gizli ieriini ortaya karmay hedeflemektedirler. Aratrmacnn yorum ve karsamalarna dayand iin sbjektif yanlar tamaktadrlar.50 erik aratrmalar belli hipotezler dorultusunda yazl bilgiler zerinde yaplan aratrma tr olarak zetlenebilir.

E.ARATIRMA MODEL Aada, bir sosyolojik dnme modeli kullanlarak mobilitenin akrabalk balarn nasl etkiledii rnek olarak incelenmektedir.51 Modelin ana safhalar srasyla: 1.Problemin mahedesi, 2.Konunun sosyolojik kavramlarla ele alnabilirlii ve problematik olmas, 3.Literatrn gzden geirilmesi, 4.Hipotezlerin kurulmas, 5.Deikenlerin operasyonel hale getirilmesi, 6.Uygun aratrma teknii kullanlarak veri toplanmas, 7.Verilerin yorumlanmas ve sonucun karlmasdr. Problemin belirlenmesinden itibaren yukardaki safhalarla akrabalk ba konusunu inceleyelim. 1. Problemin mahedesi. Bu ilk safhada aratrmaya konu olan problem herhangi bir ekilde ortaya kmaktadr. Mesela aratrmacnn, ailesinden birinin baka bir ehre g etmesiyle ya da bir roman, gazete veya sosyoloji kitab okurken akrabalk ilikilerinin ne olaca dikkatini ekmi olabilir. Bu durumda ortaya kan sorunun cevaplandrlmas iin bir aratrmann dzenlenmesi gerekmektedir. 2. Konunun sosyolojik kavramlarla ele alnabilirlii ve problematik olmas. Merakn kayna ne olursa olsun, iki kriter saland takdirde herhangi bir konu hakknda sosyolojik aratrma yaplabilir. lk kriter konunun sosyolojik olarak tartlabilir olmasdr. Bu kriter nadiren bir problemdir nk hemen hemen her ey bu kritere uymaktadr. Ancak, temkinli hareket etmek iin ilgilenilen konunun yaygn sosyolojik deikenler ve kavramlarla deerlendirilebildii kontrol edilmelidir. Mesela sosyal yap, cinsiyet, kltr, sosyal proses, vs gibi sosyolojik kavramlarla konu deerlendirilerek baka bir brann sahasna kaylmas nlenir. kinci kriter ise konunun problematik olmasdr. Bu husus hem ok nemli hem de ok daha zordur. Buradaki problematik kelimesi, ocuk sululuu, ya da uyuturucu alkanl gibi herhangi bir sosyal problem anlamnda kullanlmamaktadr.

Problematiin anahtarbelirsizliktir. Bir konu belirsizse, ayn zamanda problematiktir. Ya da soruya verilen cevaplar birbirinden ok farkl olabilir. Belli bir konu hakknda bir tek mmkn, makul ve mantk bir cevaptan baka bir aklama dnlemiyorsa problematik yoktur. Ancak, birka cevabn doru olabilecei belirlenmise problematikten sz edilebilir ve bir aratrma konusu olarak alnabilir. Aksi takdirde yaplan alma net ve kesin olan bir eyi gsterme veya tasvir etme eylemi olur ki bunun halihazrdaki bilgi birikimimize veya problemin zmne bir katks yoktur. Bir konuyu problematik hale dntrmek iin kltrel artlara, sosyal beklentilere ve kurallara uyma eilimi normal grlmemeli ve problematik olarak ele alnmaldr.52 Bunlarn hepsi grndkler gibi kabul edilmeyerek aklanmas veya kefedilmesi gereken olgulardr. Toplum byk bir organizma gibi dnlerek orada mahede edilen her unsurun bilim adam tarafndan ke fedilmesi gereken bir problematik olduu kabul edilmelidir. Bir konunun problematiini kefetmek, genellikle, o konu hakknda okumakla salanr. Baka pratik yollar da vardr. Mesela bir eyin zaman iinde ya da mekana veya guruba gre nasl deitiini sorgulayarak herhangi bir konunun problematie dnmesi salanabilir. rnei kullanarak her iki kriteri biraz daha aklamak mmkndr. Mobilitenin akrabalk ilikilerini etkilemesi konusunda, hem sosyolojik hem de problematik olma kriterleri kolaylkla gereklemektedir. Hatta sadece yeni bir yere tandktan sonra akrabalk ilikilerinin nasl olacan gstermeyi amalamak bile, konunun problematik olmas iin yeterli bir sebeptir. Yeni bir zaman diliminin ve yeni bir mekann, yeni ilikileri sz konusu etmesi nedeniyle akrabalk ilikilerindeki bulgularn farkl olaca aktr. Fakat deimeden sonraki bulgularn neler olaca ak ve net deildir. te tam manasyla problematikten kastedilen ey budur. te yandan konunun sosyolojik olmas iin kullanlan kavramlar da deerlendirilmektedir. Mesela rnek almada kullanlmakta olan mobilite kavram tartlarak netletirilmelidir. Sosyal mobilitenin coraf mobiliteden farkl bir ey olduu, ikisinin de bir arada bulunma mecburiyetlerinin olmad ve her birinin akrabalk ilikilerine kendine has etkilerinin sz konusu olduu ortaya konulmaldr. te yandan mobilitenin yn baml deikene gre farkl da olabilmektedir. Mesela meslek mobilite terimleriyle ifade edildiinde, baar yukarya doru, baarszlk ise aaya doru bir hareketlilik anlamn kazanabilmektedir. Corafi mobilite terimleriyle ifade edildiinde ise uzak ve ksa mesafeli mobiliteler arasnda nemli farkllklar ortaya kmaktadr. Mesela bir st sokaa tanmakla bir baka ehre tanmak arasnda akrabalarn ziyaret skl bakmndan byk farklar vardr. te yandan mobilite kavramyla ilgili olarak ailenin zellikleri ve tavrlar da son derece nemlidir. Destekleyici ve cesaret veren tavr ve tutumlar sz konusu ise mobilitenin akrabalk ilikilerini bozmayaca, mobilite ailenin istei hilafna gereklemise bu ilikilerinin bozulaca hkmne varlabilir. Byle bir durumda ailenin tavr mobilitenin kendisinden ok daha fazla etkileyici olmaktadr. Netice itibariyle, mobilitenin ebeveynin engellemesine ramen olduu takdirde etkileimi azaltarak ailevi ilikileri bozduu eklinde bir hkme balayabiliriz. Bu safhada aratrmac ksaca, konuyu sosyolojik kavramlarla tartmal, problematiini kefetmeli ve tam olarak almadan ana hatlaryla nasl bir sonu beklediini ve sebebini aklamaldr. Bunu gerekletirmek iin konu ile ilgili literatr tamamen incelenerek elde edilmi bulgular tespit edilmelidir. Anahtar kavramlarn nasl tanmland, terimlerle ilgili temel noktalarn neler olduu ve nasl lld belirlenmelidir. Bu ekilde her aratrma ncekinin zerine bina edilmektedir.

3. Literatrn gzden geirilmesi, konular ve kavramlar netletirmekte, fikirlerin boyutlar ve problematiklii konusunda uyarmaktadr. Ayrca dier aratrmaclarn eldeki sorunun hangi ynlerini aratrdklarn da gstermektedir. Dier bulgu ve yorumlar verdii gibi, mobilitenin akrabalk balarn etkilemesi srecini ve mekanizmasn da anlatmaktadr. Bir alma bu noktadan itibaren yazlmaya balanmaktadr. Safhalar ksaca zetlenmekte ve dier almalar ksaca deerlendirilerek yanstlmaktadr. Aratrma sorusuna cevap bulmak iin literatr kullanmak gerekmektedir. Bu durumda aratrma bir lde bakalarnn almalarna da dayanmaktadr. Onlar yeniden analiz etmek, bir almay baka bir almayla kritik etmek, alternatif yorumlar nermek ya da zt grleri birletirmek mmkndr. Dier almalarn teferruatyla yanstlmas gerekmemektedir; zellikle karmak istatistik hesaplarn fazlaca nemi yoktur, nk her aratrmada konuyu ele al tarz farkldr. te yandan renilenlerin nda bir aratrma yapmak iin bakalarnn tm almalarn anlama mecburiyetimiz de yoktur. 4. Hipotezlerin kurulmas. Bu ana kadar yaplan almalar giri mahiyetindedir ve kaynaklar (konu ile ilgili yazlanlar) kritik ederek gzden geirmenin bir sonucu olarak konu daha da netlemi, ilikiler ak bir ekilde ortaya km (anlalm) ve daraltlmtr (snrlar belirlenmitir). Mesela incelenmek istenen konu yukarya doru hareketliliin yakn akraba ilikilerinin niteliine ve sklna olan etkileri olsun. Bu noktadan itibaren belirli birhipotez formle edilebilecektir. Hipotezler, iki veya daha fazla deiken arasndaki belirli ilikilerin test edilebilir ifadel eridir. Daha basit bir deyile, deikenler arasndaki ilikinin bir cmleyle zetlenmesidir. almann ve hipotezlerin uygun olup olmadn grmek iin nasl test edilebileceinin, her bir deikene ait eitli deerlerin neler olduunun ve sonuta hangi belirli ilikinin beklendiinin aklanmas gerekmektedir. Bu sorular cevaplandrmak almay bir sonraki safhaya tayacaktr. Terimleri ilem yapabilecek bir hale dntrmek ve bir aratrma dizayn izmek gerekmektedir. 5. Deikenlerin operasyonel hale getirilmesi. Bu ilemde genel anlamyla incelenilen deikenler llebilecek bir ekle dntrlmektedir. Bunun iin deikenler tanmlanmakta ve aralarndaki iliki belirlenmektedir. Bilimsel bir aratrmada en nemli nokta llecek fenomeni ya da hipotezlerde i fade edilen deikenleri operasyonel hale getirmektir. Sadece bu ekilde ele alnan olay genel tablo iinde belirli bir anlam ifade edebilmektedir. Her almann kendine has operasyonel tanmlamas yaplmaktadr. Hibir operasyonel tanm sorunsuz deildir. Bu nedenle sosyal bilimler her bir anahtar terim iin birok i ie gemi lt kullanmaktadrlar. Bir almadan elde edilmi olan sonu ancak kendi operasyonel tanmlar erevesinde dorudur. nk farkl operasyonel tanmlar, baka bir deyile farkl ltler, ayn konularda bile farkl sonular karmaktadr. Ayrca bu tanmlar erevesinde elde edilmi olan sonularn ne kadar genelleme yaplabilecei konusuna da dikkat edilmelidir. Bilimsel aratrmada szel ve operasyonel olmak zere iki tr tanmlama yaplmaktadr. "Szel tanmlar, bir kavram dier szel kavramlarla anlatan, ampirik veya gzlenebilir nitelikler vermesi zorunlu olmayan tanmlardr. Operasyonel tanmlar ise, bir kavram bir ilemle veya ilemler dizisiyle anlatan tanmlardr. Bir krenin yarap szel olarak 'kre zerindeki herhangi bir nokta ile kre merkezi arasndaki dorusal uzaklk' ifadesiyle

tanmlanabilir. Krenin yarap, operasyonel olarak u ilemler ynergesiyle tanmlanabilir: 'Kreyi birbirine paralel iki dzlem levha arasna sktrnz. Levhalar arasndaki en ksa (dorusal) uzakl dzlemlerle dik bir ubuk zerinde lnz. lme sonucunu iki ile blnz. Bulduunuz say krenin yarapdr.' Bu rneklerde grld gibi, szel tanmlarda, bilinmeyen bir kavramn bilinen dier kavramlarla ifade edilmesi, operasyonel tanmlarda ise, bilinmeyen bir kavramn yaplabilir ve gzlenebilir ilemlerle anlatlmas esastr. Operasyonel tanmlarn ilemleri ampirik ilemler olup gzlenebilir sonular verir. Bu ilemlerde olay veya eyann gzlenen nitelikleri say veya sembollerle elenebilir. Bylece ampirik nitelikler say veya sembollerle i fade edildiinde olaylarn veya eyann elemanlar arasndaki ilikileri de kuramsal ilikilere (matematiksel eitliklere) dntrme imkn doar."53 Deikenlerin operasyonel hale getirilmesindeki ilk husus aralarndaki ilikinin belirlenmesidir. Bu ilikinin ortaya konmasnda bir ok problem vardr. Bilimsel bir aratrmada doru lmn salanabilmesi iin deikenlerin eitli verilere dayal olmas ve nedensellik bann doru kurgulanmas gerekmektedir. Sebep sonu ilikisinin kurgulanmas kolaym gibi gzkmesine ramen, aratrma dizaynnn yaplandrlmas esnasnda deikenlerin sadece bir tek veriye bal olmas eklinde ok sk yaplan bir hatadr. Mesela farkl etnik gruplara mensup insanlar arasndaki boanma sebebinin dorudan etnik deerlerle (zellikle tatil ve ritellerdeki) ilikili olduu hipotezini ele alalm. Bu durumda baka etnisiteden evlilikler yapm ve boanm insanlarla mlakatlar yaplacaktr. Boanma gerekesi olarak bulunan ortak sebeplerin etnik deerler atmas olduunu varsayalm. Ancak bu bulgular etnik deerlerin gerekten boanmaya sebep olduunun bir gstergesi deildir. nk rnekleme ve mlakat ne kadar mkemmel dzenlenmi olursa olsun aratrma ile ilgili birok problem vardr. Bu problemler aratrma dizayn, nedensellik ilikisi ve deikenleri sabit bir hale getirirken yaplm olan hatalarla ilgilidir. Sadece boanm iftlerin incelenmesiyle boanma sebepleri bulunamaz. Halen evliliklerini srdren farkl etnisiteden insanlarn durumu kltrel farklln boanmaya sebep olmadn ortaya koymaktadr. Bu nedenle etnik evliliklerde boanm olanlarla olmayanlar arasnda da kyaslamalar yaplmaldr. Bylece muhtemelen etnik deer atmasnn her iki grupta da mevcut olduunu grlebilir. Sonu olarak etniklik bir boanma sebebi olmaktan kmaktadr. Bir baka rnek nedensellik kurgusunun nemini daha iyi aklayabilecektir. Uyuturucu alkanlklarnn sebepleri konusunda yaplm pek ok aratrma vardr. Aratrmaclardan bir ksm olgunlamam olmann uyuturucu bamllndaki en yaygn faktr olduunu iddia ederken, dierleri fazla kromozomlarn, uyuturucu bamls ebeveynin veya daha nceki alkanlklarn balca sebepler olduunu iddia etmektedirler. Ayrca ecinsellik, krtaj vs gibi baka sebeplerin bulunduu aratrmalar da vardr. Ancak tm bu yaygn faktrlerin ke fedildii aratrmalar asla uyuturucu bamllnn sebeplerini ispat etmemektedir. Bir korelsyonun (balantnn) olmas, nedenselliin (sebebiyetin) de olmasn gerektirmemektedir. Yani korelasyon nedensellik deildir. Mesela btn bamllar ocukken st imilerdir. Fakat hi kimse byle bir ortak olgunun, ocukken st imi olmann, uyuturucu bamllna neden olduunu iddia etmez. Ayrca bir nedenselliin gsterilmesinde baka eksiklikler de sz konusu olabilir. Mesela btn bamllarn marihuana itikleri eklindeki bir bulgu bize baml olmayanlarn iip imedikleri konusunda bir ey sylememektedir. nk yaplan aratrma sadece bamllar konusundadr.

Deikenlerin operasyonel hale getirilmesindeki ikinci husus bu deikenlerin tanmlanmasdr. Operasyonel tanmlar aslnda birer tarifnamedir. Deikenlerin tanm herhangi bir bilim adamnn buna uyarak aratrmann aynsn tekrar edebilecei ekilde dzenlenmelidir. Mesela, akrabalk ilikilerinin g dolaysyla etkilenmesi rneinde, yukarya doru sosyal mobilitenin, sklnn ve etkileimin niteliinin nasl lleceini belirlemek gerekmektedir. Bu lmler iin eitim, aile geliri ve meslek prestij verileri kullanlabilmektedir. Sosyal mobilite ls olarak bu ayr tr veriyi birletirerek olduka gl bir gsterge oluturmak mmkndr. Ancak tm bu unsurlar rakamla ifade edebilecek bir hale getirmek, baka bir deyile kavram operasyonel olarak tanmlamak gerekmektedir. Bu almada sadece baba ile olu inceleme alan olarak seerek almamz snrlandrabiliriz. ncelenilen gruptakilerin ve babalarnn meslekleri, meslek prestij cetveline gre sralanarak yukarya doru olan mobilitenin llmesi salanabilir. Oullar ile babalarnn meslekleri arasndaki elli puanlk bir artn yukarya doru mobiliteyi ifade ettii kabul edilebilir. Ayrca sadece elli puanlk bir farklln sz konusu olduu vakalar almakla bir baka snrlandrma da yapmak mmkndr. Bu arada dier muhtemel durumlar inceleme alanna alnmad iin aratrma sonucunun doruluu ve genellii konusunda nemli birer kayptr. te yandan yakn akraba ile ilgili terimleri de tanmlamak gerekmektedir. Aile ziyaretinin ne anlama geldii veya akraba ilikilerinin nitelii gibi bir ok terim tanmlanmaldr. Bu tr bir ziyaretin nasl tespit edilecei de belirlenmelidir. Ham lt olarak belirli bir sredeki ziyaret skln negatif bir etki eklinde tanmlayabiliriz. Ayrca aile yelerine kimin evinde veya nasl grld gibi sorular sormak mmkndr. Ksaca tm sorular erevesinde neyin nasl llecei tespit edilmelidir. Bir sonraki aamada kavramsal hipotezin operasyonel terimlere gre yeniden kurulmas gerekmektedir. Bylece hipotezin test edilmesi iin ne tr veri toplanmas gerektii ortaya konmaktadr. Byle bir alma erevesinde rnek olarak yle bir hipotez kurmak mmkndr: Baba ve oul arasndaki meslek prestij puan oul lehine arttka olun aile yeleriyle iliki skl azalr. Eer bu ekilde kurulmu olan bir hipotez kavramsal olarak yaplm olan deerlendirmeleri aklyorsa, test etmek iin aratrmaya balamak, aksi taktirde baka bir tanmlama yapmak gerekmektedir. Terimleri lmek iin yaplacak her seim bundan sonra yaplacak ilemlerde de farkllklar yaratmaktadr. Mesela hipotezi u ekilde de kurmak mmkndr: Mesleki prestij puanlar babalarnkini elli puan geen oullarn dier oullara gre ailevi ilikiler frekans daha dktr. Bu durumda oullar birbirleriyle kyaslanmaktadrlar. nc bir hipotez versiyonu da yle olabilir:Son on yl boyunca meslek prestij puanlar artan oullarn on yl ncesine gre ailevi ilikiler frekans der. Byle bir hipotezde de zaman boyutu itibariyle mesleki deimelerin akraba ilikilerine etkileri deerlendirilmektedir. Terimleri tanmlama aamasnda bir ok seim imkan vardr. Mesela yukarya doru mobilitenin ailevi ilikileri azalttn varsaymnda, kimden daha az bir akraba ilikisinin sz konusu edildii belli deildir. nk sosyoloji, bir eyi dorudan ya da dolayl olarak mukayese etmek demektir. Bu nedenle dierleri de anlaml grnse dahi konu erevesinde en uygun hipotez birincisidir. 6. Uygun aratrma teknii kullanlarak veri toplanmas. Deikenlerin teekkl ve hipotezlerin belirlenmesinden sonra aratrma iin gerekli tm elemanlar hazrdr. Bu aamada bir planlama yaplarak tezin hangi metotla test edilecei veya bulgularn hangi tekniklerle derlenecei kararlatrlmaldr. Konuya uygun bir tekniin seilmesi son derece nemlidir. Mesela 1876 anayasasnn kamuoyunda yaratt siyasi

tutum deiikliini belirlemek iin dokmantasyon metodu kullanarak dnemin yaynlarn incelemek gerekmektedir. te yandan sosyal mobilite ve yakn akraba ilikilerini sorgulamak iinse grme veya anket hazrlanmaldr. Bu anket sonucundaki beklenti, mobil olanla olmayan aile yeleri arasnda akraba ziyareti frekansnda bir farklln olduudur. Beklenen sonu elde edildii taktirde, yukarya doru sosyal mobilitenin negatif nedensel etkisi olduu sylenebilir. Ancak bu aamada kar hipotezlerin de hesaba katlmas gerekmektedir. Bu nedenle veri toplamaya balamadan nce muhtemel itirazlar veya eksiklikleri bertaraf edecek ekilde bir dzenleme yaplmaldr. Mesela mobilitenin hangi mekanizmayla akraba ilikilerini negatif etkiledii ortaya konulmaldr. Bu konuda mobil olanlarn bulunduklar yerde daha az s ayda yakn akrabalar oturduu iin daha az iliki iinde olduklar eklinde bir deerlendirme yapmak mmkndr. Byle bir deerlendirmenin dayana olarak ankete katlanlara bulunduklar yerde veya bir gnlk mesafede ka tane akrabalarnn oturduunu da sormak gerekmektedir. Eer ayn akraba saysna sahip denekler arasnda farkl frekanslar bulunabilirse hipotez glenir. te yandan akraba ilikisinin akraba saysna bal olduu da bulunabilir. Bu durumda Mobilitedeki Art => Akraba Saysndaki Azal => Mnasebet Frekansnda Azal eklinde bir hkme ulalmaktadr. Ancak mobil olanlarn mesela etnik bir grup olduu durumda, dk mnasebet frekans mobilitenin etkilerinden ziyade etnik farkllklarn zellikleriyle ilgili olabilir. Byle bir ey sz konusu olduu taktirde aratrmann yaplaca kesimin etniklikleriyle ilgili bilgileri de ankete katmak gerekmektedir. 7. Verilerin yorumlanmas ve sonucun karlmas. Uygun metodoloji kullanlarak elde edilmi olan veriler toplandktan sonra hipotezlerin nda deerlendirilerek yorumlanmaldr. Bu deerlendirme esnasnda aratrmada kullanlm olan hipotezler ksmen veya tamamen dorulanabilmekte, yanllanabilmekte ya da daha nce farknda olunmayan yeni bilgiler ortaya kabilmektedir. Byle bir durum ortaya kt taktirde tez ve hipotezlerin bulgular dorultusunda eksiklikleri giderici tarzda yeniden dzenlenmesi gerekmektedir. Daha sonraki aamada varlm olan sonular ilgili bilim dalnn literatrne entegre edilmelidir. Her bir aratrma dierlerinden farkldr ve incelenen konuya yeni bir k tutmaktadr. O nedenle ortaya karlm olan sonu bir yolun sonu olmamal, her alma kendini aan ynler izmeli ve neriler eklenmelidir.38 F.EVREN VE RNEKLEM Aratrma evreni, tm unsurlarn bulunduu aratrmann yaplaca alan ifade eder. rneklem ise istatistiksel olarak btn yanstmaya yeterli seilmi aratrma unsurlardr. G.VERLERNN TOPLANMASI Aratrma verileri, tercih edilen metotlara uygun yntemlerle toplanr. H.VERLERN LENMES ZM VE YORUMLANMASI Aada aklanmaktadr I.BULGULAR VE YORUM Bu ksmda ilk drt blm ksaca zetlenir. Aratrmann sonular dorultusunda hipotezin deitirilmesine veya yeniden kurgulanmasna ihtiya duyuluyorsa bu ilem yaplr. Elde edilmi olan yeni bilgilerin bu sahaya katks ifade edilir. Bu blmde son olarak gelecekte yaplacak aratrmalar iin gerek grlen tavsiyeler yer alr.

Sonu blm, giri blmnn te ikisi kadar olabilir. Hacim bakmndan kesin bir kural yoktur. Ana fikir ve bir final notu iaret edilir. Tm fikir bir arada ele alnarak bir tamamlanmlk vurgulanmaldr. Yeni bir hususa gidilmemelidir. nk sonu blm esasen ana metnin bir erevelendirilmesi ve bu dorultuda varlan neticenin deerlendirilmesidir. Dayanaklar ksaca ortaya koyulmal ama detaylardan kanlmaldr. fadeler ksa ve z olmaldr. Uzun cmleler sralandnda karklk doabileceinden yanl bir fikre ulama ihtimali artmaktadr. Sonu blm slup ve tavr itibariyle adeta unlar syler: 'Hereyi tamamladm, hereyi duydunuz, geekleri biliyorsunuz, hkmnz veriniz.'

J.ZET, YARGI VE NERLER ou zaman yaplan almann bir zetini karmak gerekmektedir. zet, nemsiz detaylar atlanarak almann ana noktalarnn belli bir anlam ierecek ekilde ksaca i fade edilmesi demektir. Szl sunumlarda zellikle vakit snrlamas almann tmnn anlatlmasn engellemektedir. te yandan dinleyicilerin teferruatlar arasnda kaybolarak vurgulanmak istenen esas dnceleri karmasn nlemek iin de zet yaplmaldr. Bilimsel yayn organlar genellikle almann bir zetini de istemektedirler. Bylece okuyucu almann tmn okumak yerine zetini inceleyerek arad bilgilerin olup olmadn renebilmektedir. zette almannz ortaya karld iin yazar asndan da son derece yararldr. Bylece eksiklikler grlebilmekte ve derli toplu bir ereve kurulabilmektedir. zet, aratrmann yapsna paralel olmaldr. Eer baka bir ama tanmyorsa almann ksmlar ayn zamanda zetin de blmleri olabilir. Bir konuyu erevelendirmek veya perspektif kurmak amacyla hazrlanan zette genel olarak aadaki hususlar bulunmaldr: 1.Giri: Genel olarak konunun veya almann ne olduu bildirilir. 2.Kaynaklarn Deerlendirilmesi: Bu blmde konu hakknda dier yazarlar tarafndan yazlm olan grlerin bir zeti sunulur, bu konunun neden nemli olduu ve aratrma sorusuna dier yazarlarn cevab incelenir. Baka bir deyile, aratrma konusunun (veya sorusunun) ne olduu ve neden bir problem olduu ksaca tartlmaldr. 3.Tez ve Hipotezlerin fadesi: Bu blmde, yukarda genel olarak ele alnan konu, aratrma boyunca ispat edilecek olanhipotezlere veteze indirgenir. Bir veya birka cmleyle net olarak hipotezler ve tez belirtilir. 4.Metot: Bu blm kullanlm olan aratrma yntemini, ilemini bildirir. Verilerin nereden elde edildii aklanr; yani, deikenlerin nasl lld, verilerin ne tr bir analizle deerlendirildii belirtilir. 5.Sonular: Bu blm, almann hangi bulgular elde ettiini bildirir. Bulgularn yaln olarak bir dkm yaplarak hipotezlerin ve tezin dorulanp dorulanmad deerlendirilir. Hangi konularda hangi rakamlar veya bulgularn elde edildii sorusuna cevap olmaldr.

6.Deerlendirme: Bu blmde bir nceki blmde bulunmu olan sonular hkme balanr. Genel olarak eldeki bulgulara aratrmac tarafndan ne anlam atfedildii aklanr. Genel karsamalar ve sonular ifade edilir.

1-A. B. Levison, (1974). Knowledge and Society: An Introduction to the Philosophy of the Social Sciences. USA: The Bobs-Merrill Co., s. 1-6. 2-M. Sencer ve Y. Sencer, (1978). Toplumsal Aratrmalarda Yntembilim. Ankara: Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstits, s. 17. 3-A. Kurtkan Bilgiseven, (1998). lm-i Ledn (Genel Teoloji). stanbul: Gzde Matbas, s. 15-7 4-P. Diesign, (1992). How Does Social Science Work?: Reflections on Practice. (2. Bask), USA: University of Pittsburgh Press, s. 303. 5-M. Lester, (1984). "Self: Sociological Portraits. " The Existential Self in Society. (Ed.by. J. A. Kotarba ve A. Fontana), USA: The University of Chicago, s. 30. 6-B. Balolu, (1997). Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemi. stanbul: Der Yaynevi, s. 11. 7-N. Erder, (1976). "Sosyal ve Siyasal Bilimlerde Kuram ve Yntem Konusunda Tartlan Balca Sorunlar",Toplum Bilimlerinde Aratrma ve Yntem. (Ed. R. Kele), Ankara: Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstits Yaynlar, s. 11. 8-J. B. Johnson ve R. A. Joslyn, (1986). Political Science Research M ethods. (3. Bask), USA: Congressional Quarterly Press, s. 31. 9-J. Lachelier, (1986). Tmevarmn Temeli Hakknda. (3. Bask), (Terc. H. R. Atademir), stanbul: Milli Eitim Basmevi, s. 3. 10-E. Durkheim, (1982). The Rules of Sociological Method. (Ed.by S. Lukes and Trans. by W. D. Halls), N.Y.: The Free Press, s.159-63. 11-Z. Bauman, (1998). Sosyolojik Dnmek. stanbul: Ayrnt Yaynlar, s.16 12-E. Goffman, (1959). The Presentation of Self in Everyday Life. N.Y.: Anchor Books, s. 248. 13-D. Jaros ve L. V. Grant, (1974). Political Behavior: Choices and Perspectives. N.Y.: St. Martin's Press, s. 11-16. 14-D. Sternberg, (1981). How to Complete and Survive a Doctoral Dissertation. N.Y.: St. Martin Press, s. 113. 15-L. Bryson, (1960). "The Uses of Knowledge", An Outline of Man's Knowledge of the modern World. (Ed. by. L. Bryson), N.Y.: McGraw-Hill Book, s. 5. 16-R. M. MacIver, (1964). Social Causation. USA: Harper Torchbooks, s. 97-8. 17-bn-i Haldun, (1982). Mukaddime. (Haz. S. Uluda), C.1, stanbul: Dergah Yaynlar. s. 161. 18-Martin, D., (1979). A General Theory of Secularization. New York: Harper Colophon Books, s. 273. 19-Durham, N. C., (1950). Through Values to Social Interpretation. N.C.: Duke University, s. 275. 20-A. Kurtkan Bilgiseven, (1985). Din Sosyolojisi. stanbul: Filiz Kitabevi, s. 13. 21-A. Kurtkan, (1978). Sosyal limler Metodolojisi, ..ktisat Fakltesi Yaynlar, stanbul Faklteler Matbaas, s. .335 22-G. C. Helmstadter, (1970). Research Concepts in Human Behavior: Education, Psychology, Sociology USA: Meredith Corporation, s. 8-9. 23-G. Myrdal, (1969). Objectivity in Social Research: The 1967 Wimmer Lecture, Pennsylvania. N.Y.: Pantheon Books, s. 3- 5. 24-P. Bourdieu, (1990). Outline of a Theory of Practice. (Trans. R. Nice), Cambridge: University Press, s. 29. 25-G. Simmel, (1960). "The Metropolis and Mental Life." Images of Man: The Classic Tradition in Sociological Thinking. (Ed.by. C. W. Mills), N.Y.: George Braziller, s. 437. 26-M. E. Erkal, (1993). Sosyoloji (Toplumbilimi), stanbul: Der Yaynevi, .24. 27-C. W. Mills, (1979). Toplumbilimsel Dn. (ev. .Oskay), Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, s.10. 28-E. ksz, "Bilgi Toplumu ve Trk Kltrnde Vasat Amak." Yeni Trkiye. Say: 19, (Ocak-ubat 1998), s. 587.

29-R. S. Lynd, (1964). Knowledge for What? (2. Bask), N.Y.: Grove Press, s. 202. 30-A. Toynbee, (1954). A. Study of History. (abr. by. D.C. Sommmervel), N.Y.: Oxford Press, s. 172. 31-H. Bergson, (1954). The Two Sources of Morality and Religion. N.Y.: Anchor Books, s.172. 32-H. Bergson, (1954). The Two Sources of Morality and Religion. N.Y.: Anchor Books, s.172. 33-O. M. Walker ve R. L. Scott, (1962). Thinking and Speaking: A Guide to Intelligent Oral Communication. N. Y.: The Macmillan Company, s. 128. 34-O. M. Walker ve R. L. Scott, (1962). Thinking and Speaking: A Guide to Intelligent Oral Communication. N. Y.: The Macmillan Company, s. 134-47. 35-O. M. Walker ve R. L. Scott, (1962). Thinking and Speaking: A Guide to Intelligent Oral Communication. N. Y.: The Macmillan Company, s. 137-7. 36-O. M. Walker ve R. L. Scott, (1962). Thinking and Speaking: A Guide to Intelligent Oral Communication. N. Y.: The Macmillan Company, s. 142-7. 37-T. Atav, (1982). Bilimsel aratrma El Kitab. Ankara: Sava Yaynlar, s. 2 38-O. M. Walker ve R. L. Scott, (1962). Thinking and Speaking: A Guide to Intelligent Oral Communication. N. Y.: The Macmillan Company, s. 162-6. 39-A. Weber, (1938). Felsefe Tarihi. (ev. H. V. Eralp), stanbul: Devlet Basmevi, s.64 40-O. M. Walker ve R. L. Scott, (1962). Thinking and Speaking: A Guide to Intelligent Oral Communication. N. Y.: The Macmillan Company, s. 164-5. 41-O. M. Walker ve R. L. Scott, (1962). Thinking and Speaking: A Guide to Intelligent Oral Communication. N. Y.: The Macmillan Company, s. 163-4. 42-A. Weber, (1938). Felsefe Tarihi. (ev. H. V. Eralp), stanbul: Devlet Basmevi, s.45-70. 43-O. M. Walker ve R. L. Scott, (1962). Thinking and Speaking: A Guide to Intelligent Oral Communication. N. Y.: The Macmillan Company, s. 167. 44-O. M. Walker ve R. L. Scott, (1962). Thinking and Speaking: A Guide to Intelligent Oral Communication. N. Y.: The Macmillan Company, s. 170-1. 45-H. Klein, (1992).So ciology. USA: Baron's, s. 54-62. 46-F. J. Fowler, (1988). Survey Research Methods. (2. Bask), USA: Sage Publications, s. 12. 47-E. Babbie, (1989). The Practice of Social Research. (5. Bask), California: Wadsworth Pub.Co., s. 235-58. 48-M. F. Gezgin, (1994). gc G ve Avusturya'daki Trk ileri. stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar, s. 275-6. 49-R. Sommer ve B. B. Sommer, (1986). A Practical Guide to Behavioral Research. N.Y.: Oxford Uni., s. 152. 50-N. Bilgin, (1995). Sosyal Psikolojide Yntem ve Pratik almalar. stanbul: Sistem Yaynclk, s.95. 51-S. Goldenberg, (1987). Thinking Sociologically. USA: Wadsworth, s. 146. 52-E. Chinoy, (1968). Sociological Perspective. (2. Bask), N.Y.: Random House, s. 129. 53-F. Turgut ve Y. Baykul, (1992). lme Teknikleri. Ankara: SYM Yaynlar, s. 4-5.