ANA ZGLERYLE TRKYE'NN YAKIN TARH 1789-1980 1.

CLT

Dizgi - Bask - Yaymlayan: Yenign Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Temmuz 1997

ANA ZGLERYLE

TRKYE'NN YAKIN TARH

l.CLT PROF. DR. SNA AKSN

GAZETESININ OKURLARNA A R M A A N D R .

Cumhuriyet

NDEKLER I. II. III. IV V VI. VII. VIII. IX. X. XI. XII. XIII. XIV XV XVI. XVII. Osmanl ncesi Trkler Klasik Osmanl Toplum Dzeni Klasik Osmanl Dzeninin Deiimi Osmanl-Trk Kltr Hayatnn Baz Sorunlar Tanzimata Gidi ve Tanzimat Islahat Ferman ve Yeni Osmanllar I. Merutiyet ve Byk Bunalm Abdlhamit Dnemi ttihat ve Terakki'nin Yap zellikleri, 31 Mart Olay 31 Mart'tan 1913'e Dein T'nin Denetleme ktidar II. Merutiyet Dneminde Balca Dnce Akmlar T'nin Tam ktidar ve I. Dnya Sava'na Giri Tam Bamszlk Mcadelesi I. Dnya Sava'nda Olup Bitenler Savan Sonu ve Brakma (19 Mays 1919'a dein) Samsun'dan Damat Ferit Hkmetinin Dmesine-Dein nc Merutiyet 24 27 39 45 52 63 79 96 103 113 118 129 146 163 7 13 18

I. Osmanl ncesi Trkler Trklerin Yurdu: Trklerin ilk tarih sahnesine k malar Hun Hkmdarl ile olmutur. Bu kurulu iin ve rilen ortaya k ve son bulu tarihleri M.. 220 ile M.S. 216'dr. Bu tarihlerden ortaya kan bir ey var. O da Trk lerin tarih sahnesine 'ge' km olduklardr. Yani Trkler bu bakmdan grece 'gen' bir halktr. u tarihlere bakar sak bunu daha iyi anlarz: M.. 9000-8000: Tarmn balamas, hayvann evcille tirilmesi M.. 6250: Anadolu'da atalhyk kenti kuruluyor M.. 3500: Msr'da yelken ve tekerlein icad M.. 3000: Mezopotamya'da Smer yazsnn icad Hun Hkmdarl doduunda eski Yunan uygarl, skender mparatorluu olmu bitmi, Roma mparatorluu 3. yzyln yayordu. Hun Hkmdarl'ran ortaya kt blgeye (1. ana yurt) bizde "Orta Asya" denirse de aslnda buras in'in ku zeyindeki blgedir. Hun halk gebe hayvanclk yapyor du. Yani, yurt denen adrlarda yayor, hayvanlarn mev simine gre otun bol olduu yerlere gtryorlard. Yazn yaylalar ve dalara gidiliyor, kn dzlere iniliyordu. Hun boylarnn gebe hayvanclk yapmalarnn nedeni, bulun duklar blgede topraklarnn tarma elverili olmamas, ve7

rimsiz oluuydu. Yani, gebe hayvanclk bir zorunluluk tu. Tarma evlerili topraklar gneyde, in'deydi. Ama g ebelerin oraya gemesi kolay deildi, zira inliler verimli topraklarn bittii yerde in eddi ad verilen 6000 kilomet relik bir savunma hatt kurmulard. in eddi basit bir sur deildi. Belirli aralklarda burlar olan, stnde araba yo lu bulunan hayli karmak bir yapyd. Uzunluu konusun da bir fikir vermek iin Edirne'den Ardahan'a Trkiye'nin uzunluunun 1500 km. dolaynda olduunu hatrlataym. Yani in eddi 4 Trkiye uzunluundadr. Hunlar gebe hayvanc olduklar iin kent hayatlar yoktu. Yazlan da yoktu. Bu durumda kimi tarihiler Hun Hkmdarl'nm devlet saylamyacam, buna ancak kabile (boy) konfederasyonu denilebileceini sylemektedirler. Hun Hkmdarl'nm dalmasndan sonra Trk boy lan uzun bir sre st rgtlenmeye gitmediler. M.S. 552'de Trklerin 1. anayurdu olan blgede Gktrk Hkmdarl kuruldu ve 745'e dein srd. Gktrkleri Hunlardan ay ran nemli bir zellik, Gktrkler dneminde, ama sonuna ok yakn bir tarihte, yaznn ortaya kmasdr. (tken, 730). Ama genelde, Hunlar iin sylediklerimiz Gktrkler iin de geerlidir. Bundan sonra byk apta, uzun mesafe li gleri gryoruz. Gebe hayvanclk yapanlann neden ge zorlandklan konusunda eitli tahminler sz konusu dur. rnein kuraklk, hayvan hastalklan, olaan d n fus art... Tik glerle Trklerin I. anayurtlannm biraz batsnda ilk drt ba mamur devlet kuruldu: Uygurlar (745-940). Uygurlarda yaz da vard, kentler de vard, tanm da. Ama g ebe hayvanclk yine egemendi. Uygurlar aman dininden Budist dinine gemilerdi. Bir ksm Trk boylannm daha
8

da batya gyle Trkler 2. anayurtlarna geldiler. Buras kabaca Hazar Denizi'nin dousu, Aral Gl'nn gneyi oluyordu. Maverannehir diye de bilinir. Buradaki Trkler 900-1150 tarihleri arasnda yava yava Mslmanla ge mee baladlar. nemli devlet kuruldu: Karahanllar (940-1211), Gazneliler (963-1186), Byk Seluklular (1038-1157). Karahanllar dneminde nemli bir edebiyat balangc gryoruz. 1070'deYusuf Has Hacip'in Kutadgu Bilik yapt, 1074'te Kagarl Mahmut'un Divan- Lgat-it Trk' ortaya kyor. Byk Seluklular ve Malazgirt zaferiyle birlikte Ouz Trklerinin 3. anayurt olan Anadolu ve Rumeli'ye gnn baladm gryoruz. Anadolu'daki ilk Trk devleti Ana dolu Seluklu Devleti'dir. (1077-1308). 3. anayurt ilk ikisin den ok farklyd. 2. anayurt 1. anayurda gre tarma elve rili alanlar bakmndan daha verimli bir aland. Ama yine de burada birok alanlarn orak olduu, byk llerin yer ald grlyor. nc anayurtta ise hi l yoktu. B tn dzlklerde yamurla buday tarm yaplabiliyordu. Bylece buralara yerleen Trk'Tn geni apta yerleme ye baladktan, tanm yaparak kylletikleri grlyor. Yal nz Anadolu'nun Rumeli'den nemli bir fark vardr. Ana dolu ok engebeli bir alandr, yani dalan, yaylalan oktur. Onun iin gebe hayvancl srdrmek isteyen oymak ve boylar (airet ve kabileler) buna elverili meknlan bulabi liyorlard. stelik zaman zaman Anadolu'da kanklk ve asayisizlik younlat zamanlar, yama edilmekten bkan kyller, kylerini terk edip dalarda ekyala ya da g ebe hayvancla balamlardr. Demek ki kimi dnemler de ve kimi yrelerde kylln oaldn, kimi dnem ve yrelerde gebe hayvancln ar bastn gryoruz. 9

rnein 1865'te Osmanl hkmeti Frka-y islahiye adn da bir ordu gndermek zorunda kald ukurova blgesine. Ama, daha nce de birka kez "oturtulmu" olan Avar ve dier oymaklar yeniden oturtmakt. Sylendiine gre g ebeler yznden Trkiye'nin en verimli oyalarndan u kurova'nn Adana dousunda kalan blm bu srada ya ban bitkileriyle rtlym. Trklerin Anadolu'ya yerlemesiyle ilgili bir konu u dur: Tarihi Zeki Velid Togan'a gre Trkler byk l de bo bir Anadolu'ya yeletiler, zira Arap aknlar sonucun da Anadolu'nun Hristiyan halk kylara kamt. Byle bir grten kan sonu, Trklerin Anadolu'nun Hristiyan halkyla karmam olduklardr. Baka bir deyile, Trk ler karmadklar iin rk saflklarn byk lde korumu lardr. Oysa Hristiyanlardan ne kadarnn kylara kat n saptamak kolay deildir. Bana yle geliyor ki, evlenme, slamiyeti kabul, devirme, klelik gibi yollardan Trkler yerli halkla byk lde kaynamlardr. Trklerin Orta Asyal soydalanyla fazla benzememeleri, Trkiye Trk lerinin de kendi aralarnda birrnek fiziksel zellikler ta mamalar, karmann kant gibi gzkyor. Byle olmak la birlikte, rk durumu ne olursa olsun Trkenin, Hristiyanlar bile ksmen iine alarak Anadolu'nun ortak dili ha line gelmesi, bu halk Orta Asya'ya balayan nemli bir ba saylabilir. Tarih alar zerine Bir Not: zellikle Fransa'da yaygn olan ve bizi de etkilemi olan anlaya gre tarih a lar (yani yaznn kmasndan sonra insanlk tarihi) drde ayrlr: M.. 3000-M.S. 476 (Bat Roma'nm ykl)- lka 476-1453-Ortaa
10

1453-1789-Yenia 1789 sonras- Son ya da Yakna. Burada hemen belirtmek gerekir ki, bizde bu a ay rmn benimseyenler 1453 ' Fatih'in Rnesans prensi kim liini ve/ya da fethin slamiyet, Trklk bakmndan ne mini vurgularlar. Bu yaklam doru ve Osmanl Devleti'nin stanbul'un fethiyle beylikten imparatorlua diye zet lenebilecek ok kkten bir dnm geirmi olduu mu hakkak olmakla birlikte, bunu Trkler bakmndan bir a deiiklii olarak deerlendirebilir miyiz? Ben sanmyo rum. Ballar 1453' a deiimi noktas olarak deerlen dirirken Osmanllara ok da olumlu saylamayacak bir rol veriyorlar. Buna gre fetihle birlikte stanbul'dan talya'ya kaan Bizansl bilim adamlar orada Hmanizmi ve Rnesans balatmlardr. Yani, bu gre gre, Osmanllarnla bir tr "iteleme" ilevinden ibarettir. Prof. brahim Kafesolu a ayrmnn bizim bakm mzdan dorudan bir aklaycl olmadn ilk' syleyen lerdendir. Gerekten de, Bat Roma'nn son bulmasnn Trkler bakmndan dorudan (o srada) bir nemi olmu mudur? 1789 Fransz htilali Trkler iin de ok nemlidir ama Trkleri, Osmanl Devleti'nin etkilemesi iin belli bir zaman aralnn gemesi gerekmitir. Oysa Bat ve Orta Av rupa bakmndan 1789 'un adeta annda bir etki yapmas sz konusudur. Bana gre Trkiye, yani Anadolu ve Rumeli Trkleri iin daha anlaml saylabilecek bir a ayrm yle olabilir: M.. 220-M.S. 1071-lka 1071-1839-Ortaa 1839-1908-Yenia 1908 sonras- Son ya da Yakna 11

Byle bir ayrmn Trkiye Trklerinin toplumsal r gtlenme evrelerine iaret etmek bakmndan anlaml oldu unu dnyorum. lka Trklerin gebe hayvanclk dnemidir. Ortaa Trklerin yerleiklie, tarma, kyll e geii dnemidir. Yenia ciddi biimde Batllamaya, hukuk devletine adm atldn bize gsteriyor. Sona, Trkiye Trklerinin yaygm kentlemeye, kapitalizme ynel me noktasn belirtmektedir.

12

II. Klasik Osmanl Toplum Dzeni "Klasik" dediimiz Osmanl toplum dzeni, Osmanl Devleti'nin en gl olduu yaklak 1450-1550 yllan ara sndaki dzendir. Hemen batan okullarda Osmanl Devleti'nin dnemlendirilmesiyle ilgili bir uyanda bulunmak yerinde olacak tr. Bilindii gibi bu yledir: 1300-1453 Kurulu dnemi 1453-1579 (Sokullu'nun lm) Ykselme dnemi 1579-1699 Duraklama dnemi 1699-1922 Gerileme dnemi Aslnda bu dnemlendirme yalnzca arazi miktan ba kmndan, aynca belki Osmanl devlet aygtnn gc, etkin lii bakmndan anlamldr. rnein halkn, zellikle Trk halknn refah ya da uygarlk ve kltr dzeyi bakmndan pek de anlaml olmayabilir. Zira genellikle btn insan top luluktan ilerledikleri gibi, kural olarak Trklerin de ilerle dikleri kabul edilmelidir. Aratmlsa, belki de Trk insann 19. yzylda Kanun dnemine gre ortalama mrnn da ha uzun, ya da okur-yazarlk bakmndan daha ilerde oldu u ortaya kacaktr. Aynca mimarlkta ykselme dnemi ne rastlayan Mimar Sinan gibi bir dhi varsa da, edebiyatta 18. ve 19. yzyllarda pek byk isimler vardr. Klasik Trk mziinin asl 17. yzylda ve ondan sonra gelitii syle nebilir. Byk dnr-yazarlar Ktip elebi ve Evliya e13

lebi 17. yzyldadr. lk ktphane binalar 18. yzylda ya plmtr. Arazi miktar bakmndan ii ele alrsak, en "yok sulu" Trkiye Cumhuriyeti'dir. Ama biliyoruz ki bu dnem de iktisat, kltr, uygarlk ve hemen her alanda Osmanl Devleti zamanndaki Trk toplumundan ok daha ileriyiz. Bugn ok hzl bir gelime sreci iindeyiz. Klasik Osmanl toplum dzeni yle zetlenebilir: I. Ynetenler (askerler) snf A. cra Askeriler 1. Maallar 2. Zaimler ve tmarl sipahiler B. Ulema II. Ynetilenler (reaya) snf A. Kentliler 1. Lonca esnaf 2. Tccar ve sarraflar B. Kyller C. Gebeler Bu dnemde kimlerin bu snflara dahil olduklar, ne za man ve artlarda br snfa geecekleri devlet tarafndan belirlenen iki ana snf vard: Ynetenler, ynetilenler. Ynetenler, askerlikle dorudan ya da dolayl bir ilgi leri olmasa da, (rnein, ulema) asker saylrd, zira devlet bir fetih ve sava makinesi olarak rgtlenmiti. Bunlara y netilenlere oranla yksek bir yaama dzeyi salanrd. Kural olarak lkenin en zengini padiah, ikinci en zen gini sadrazam olurdu, Tccardan ok zenginleen biri olur sa, msadere yoluyla durumun 'icabna' baklr, hizaya ge tirilirdi. Ynetenlerin ikinci bir ayrcalklar, vergi demek le ykml olmamalaryd. Ba padiah olan asker snfa ulema ile icra (yrtme ile ilgili) iler gren ve kul stat14

sndeki askerler dahildi. Sz edilen icra ilerin balcalan ynetim ve askerliktir. Yenierisinden, sipahisinden sad razamna kadar bu ileri grrlerdi. Bunlarn kul statsn de olmalar boyunlarnn kldan ince olmas anlamna geli yordu. Bu, muhakeme edilmeden padiahn buyruu ile "si yasetten katledilebilmeleri" demekti (siyaseten katil). Kul olmann ikinci bir sonucu, kullarn lmnde miraslarna elkonmasyd ki buna, msadere denirdi. Herhalde msadere daha ok msadereye deer serveti olan yksek grevlilere uygulanyor olmalyd. Fakat bunlarn, lmlerinden sonra varislerini gzetmek iin kullanabilecekleri bir imkn var d. Cami, medrese vb. gibi hayr ileri yapp, bunlarn sr drlmesi iin vakf kurduklarnda, varislerini vakf mte vellisi atayp onlar bu yoldan gelir sahibi klabilirlerdi. Zi ra vakflar msadere edilemezdi. Ynetenler snfnn ikinci kolu ulema idi. limler dev letin din, yarg, eitim ilerini grrler, icra ilere fazla ka ramazlard. Asker snfn ayrcalklarndan yararlanrlar d, yani yksek gelir sahibiydiler ve vergi demezlerdi. Bu nunla birlikte, icra asker snf yeleri gibi kul statsnde olmadklar iin, muhakeme edilmeden pek cezalandnlmazlard, yani rnein siyaseten katledilmezlerdi ve malla r msadere edilemezdi. limler, mahalle mektebinden son ra medreselerde okuyarak yetien Mslman ocuklaryd. Oysa kullar, ok kez devirme idiler, yani ocukken Hris tiyan olan kiilerdi. Yksek ulema byk servet sahibi ola bildii gibi, bu serveti ocuklarna intikal ettirebiliyorlard. Yksek ulemann da ocuklar ulema olduklar takdirde ki genellikle byle olmutur, ortaya bir ulema aristokrasisi ya da soyluluu (zadegnlk) ortaya kyordu. Yksek ulema nn ocuklarn kayrmak iin daha ocukluunda rtbe ve rilmeye balanr, bylece kolayca ykselmeleri salanrd.
15

Niyazi Berkes, Ziya Gkalp'in bir sz zerinde duru yor. Gkalp devirme ocuklarn yksek ynetici olmak iin devam ettikleri Topkap Saray'ndaki Enderun Mektebiyle medreseleri karlatrrken, birincisinin Trk olmayan alp Trk yaptn, ikincisinin Trk' alp Trk olmayan (Arap) haline getirdiine iaret ediyor. Gerekten de ynetim ve En derun Mektebinde dil Trke iken, ilim ve medrese dili Arapayd. Bizim bakmzdan gariplikler bununla bitmiyor. Dine dayal olduunu ilan eden bir lkede cedbeced Ms lman olanlar askerlik ve ynetim ilerine kartrlmyor lar, fakat cedbeced Hristiyan olan bir ailenin ocuu o l kenin yazgsn ynetiyordu. cra asker yneticiler kapkullar ve dier maallar ile tmarl sipahiler ve zaimler (zeamet sahipleri) diye ayr labilir. Bu, anlaml bir ayrmd, zira maallar, parann ok kt olduu, onun iin kylnn vergisini rn olarak (r, aar) dedii bir iktisadiyatta ayrcalkl idiler. Fakat maa larn zamannda verilmedii, ya da zyuf (ayan dk) ak e ile verildii dnemlerde bunlar, isyana hazr bir honut suzlar kitlesiydi. Tmarl sipali ve zaimlere gelince, gelirle rini byk lde dirliklerindeki kyllerden ayn olarak topladklan, topran hukuken maliki olmasalar da, ban da oturduklan iin, fiilen ona egemen olan, tbir caizse fi il feodallerdi. Sipahi ve zaimlerin dirliklerindeki kyller den rn olarak topladklan balca vergi aard. Ynetilenler snfna gelince, bunun zgn ad reaya idi. retim reayaya ait bir iti. Ayn zamanda sava iine de yardmc olurlard. Vergi, reayaya ait bir ykmllkt. Os manl Devleti "platonik" bir devlet olduu iin ynetenle rin, ynetilenlere gre daha mreffeh (gnenli) bir hayat yaamalan asld. Devlet ynetilenler iin deil, ynetenler iindi.
16

Kentli reaya deyince akla nce lonca esnaf gelir. Bun lar hem imalat, hem satc, ya da yalnzca satc olan, lon calarnn sert ve kstlayc erevesi iinde alan kk ik tisad birimlerdi. Usta-kalfa-rak ilikileri iinde alan bu birimlerin bymemesi, gelimemesi hem loncalarn, hem devletin zen gsterdii bir konuydu. Baka bir deyile lon calardan kapitalizme bir kap yoktu. Loncalarn dnda, b yk i yapan sarraflar ve ehirleraras ya da uluslararas l ekte alan tccarlar vard. Bu servet sahiplerine izin ve rilmesi, yaptklar iin lonca leinde yaplmasnn ola naksz olmasndan kaynaklanyordu. Osmanl Devleti kylleri gebelere tercih eden bir devletti. Nedeni ak: Kyller, yeri yurdu belli, vergi de yen, gerektiinde asker veren bir kesimdi. Gebeler ise ad resi belli olmayan, vergi ve asker vermek konusunda istek siz, stelik silahl ve seyyar, stne fazla varlamayan bir ke simdi. Osmanllar gebeleri oturtmak, kylye dntr mek iin hep abalamlardr.

17

III. Klasik Osmanl Dzeninin Deiimi "Klasik" dediimiz Osmanl dzeni 16. yzyln orta larndan itibaren deiime urad. (Zaten karncalar ve an larn dzeni nasl deimezse, insann kurduu dzenlerin -ve insann kendisinin- nemli bir zellii deimedir). De iime yol aan etkenler yle sralanabilir: 1- Avrupa 'dan Gelen Enflasyon Sreci ve Tfein Ge liip Yaylmas: Szn ettiimiz yzyllarda kullanlan pa ra, altn ve gmten baslan paralard ve bunun dnyadaki miktan grece snrlyd. Bu miktann artmas gm^ ve al tn madenlerinin altnlmasma bal idi. Yeni dnyann kefinden sonra spanyollar Aztek, Maya, nka imparatorluklanna son verip ellerindeki altn ve gm yamalad lar. Bu lkelerde bulduklan altn ve gm madenlerini i lettiler. Bylece spanya vastasyla Avrupa'ya ve ardndan btn ktalara, eskisine oranla daha ok altn ve gm pa rann girdiini gryoruz. Para miktannm byk lde art mas genellikle her yerde lke iktisadiyatlannda eskiye g re parasallamann artna ve fiyatlann ykselmesine yol at. Bu sre tabii Osmanl Devleti'nde de yaand. Osman l iktisadiyatnn bir miktar daha parasallamas, kyly pa ra (pazar) iktisadiyatna sokmu olmuyordu. Ama yle bir olanak tanyordu: ltizam denilen usul sayesinde kylnn rn olarak dedii ayn vergiler paraya evrilebiliyordu. 18

ltizam usul yle aklanabilir: Bo kalan bir dirliin aan yeniden bir sipahi ya da zaime tahsis edilmiyor, artr maya kanlyordu. En ok demeyi vaat eden mltezim o dirliin iltizamn (genellikle 3 yl iin) alm oluyordu. Ml tezim devlete para veriyor, fakat kylden aan rn olarak alyordu. Aan pazarda satarak paraya dntrmek mlte zime ait bir i oluyordu. Dikkat edilirse bir dirliin iltizama verilmesi, orada sipahi ya da zaim bulunmamas demektir. Oysa sipahi ve zaimler yalnzca vergileri toplayp karln da sava hizmeti sunan kimseler deillerdi. Srekli dirlikle rinde oturan, asayii koruyan, hkmetin o yredeki gz, kula, eli olan kimselerdi. Oysa mltezimler dirlikte otur mayan, ancak hasat zaman aar toplamak iin oraya gelen, ok kez bu ilikileri 3 ylla snrl olan kimselerdi. Bu durumun nemli bir sonucu sipahi ya da zaimin or tadan kalkmasyla dirlikte bir yetke (otorite) boluunun domasyd. Boluu mutlaka birilerinin doldurmas gere kiyordu ve mltezimler (oraya yerlemi olmadklan iin) bunu yapacak durumda deilerdi. Yetke boluunu doldu ranlar ayan denilen orann yerlisi bir kesim oldu. Ayanlar paralanyla, nfuzlanyla, askeri gleriyle yrelerine egemen olan bir zmre oldular. Artk devlet vergi ve asker toplama konulannda onlann yardmlanndan yararlanmak durumun da kald. Gleri artan ayanlar Avrupa'daki feodal snfa benzediler. Ayanlk, merkezin tara zerindeki denetimini yitirmesi, tmar sisteminin salad merkeziyetilikten adem-i merkeziyete (merkezsizlie) bir kay anlamna geli yordu. Hemen belirteyim ki, tmar sisteminin tasfiyesi, ye rini iltizama brakmas, yzyllar alan yava bir sre oldu. II. Mahmut zamannda (19. yzyl balannda) hl tmarlar vard.
19

ltizam sistemi devlet hazinesine daha ok parann gir mesini olanakl klyordu. Bunun hkmete salad en nemli yararlardan biri Yenieri ya da benzeri, kentlerde bulunan piyade askerini oaltmakt. Bu, ateli silahlarn, zellikle tfein gelimesi ve yaylmasnn bir sonucuydu. Atl askerler, ki tmarl eyalet ordusu atlyd, tfek kullana myordu. Tfek piyadenin silahyd. Demek ki sava tekno lojisindeki gelime, tmar sisteminin tasfiyesini, piyadenin arttrlmasn zorunlu klyordu. Hazineye iltizam sayesin de daha ok para girmesi, piyade askerinin oaltlabilmesi demekti. 2. Avrupa 'da ve zellikle Akdeniz Blgesi 'nde Nfus Art: Kapitalist ncesi iktisadiyatlarda nfus art ok olumsuz sonular dourabiliyordu. Zira yle bir sistemde nfus artna kout olarak retimi arttrmak bugnknden ok daha zor oluyordu. Nfus art demek, sefalet ve alk ile bunun yol at kanunsuzluklar, ekyalk demekti. te 16. yzylda Akdeniz Blgesi'nde, ihtimal byk salgn hastalklarn uzun sre grlmemesi yznden, nemli bir nfus art oldu ve sz edilen sonulan dourdu. Osman l'da, Anadolu'da ortaya kan kanklklara "Celali syanlan" denir. En youn olarak, 1590-1650 yllannda yaand, 17. yzyln sonlanna doru, muhtemelen nfus basksnn azalmas sonucunda, nihayet buldu. Kanun dneminde l kenin nfusu 12 milyondan 22 milyona ykselmiti. 3. Uluslararas Kervan Yollarnn nemsizlemesi: De nizden Hindistan yolunun kefedilmesinden sonra ticaret, pek Yolu gibi uluslararas kervan yollann gitgide terk ede rek denize kayd. Kervanclm zayflamas, geimini buna balayan birok kent ya da kasabann canlln yitirmesi-

20

ne yol at. Kapitalizm ncesi toplumlarda bu tr gerileme ler ok kez baka yollardan, baka etkinliklerle giderilemi yor, k srekli bir hale dnyordu. 4. Fetihlerin Azalmas ve Durmas: nsan ve hayvan enerjisiyle (organik enerjiye) dnen geleneksel imparator luklarn genilemesi, imparatorluklar bydke zorlayordu. nceleri Osmanl Devleti ok baarl bir sava ma kinesiydi. Btn lkeye egemen bir devlet aygt her zaman on binlerce kiilik ordular sefere gnderme yeteneine sa hipti. Nitekim balarda Osmanl ordusu sefere kt zaman yalnzca kent, kasaba, kaleleri deil, byke blgeleri ko layca fethediyordu. Fetih her bakmdan krl bir iti. Avru pa'ya feodal yap egemen olduundan ve feodallar de ge nellikle balarna buyruk olduklarndan, Osmanl ordular na kar Avrupa'nn ayn byklkte ve gte ordular topar lamas ok daha zordu. Zaman getike durum deiti. Bu kez imparatorluk b ydke Osmanl ordusunun snr boylarna gitmesi fazla za man almaya balad. Unutmamal ki ordunun ilerleme hz n yaya giden piyadeler belirliyordu. Sava yazn yapldn dan, zamannda snr boylarna ulamak iin bahar yamur lar altnda yola kmak gerekiyordu. mparatorluk bydk e, zamann yollarda geiren Osmanl ordusunun savaabi lecei sre ksalm oluyordu. kinci olarak, Osmanl'nn karsndaki Avrupa devletleri zaman iinde merkezileme ye, gl ve byk ordular kurmaya baladlar. Sava baa rlar eskisi kadar kolay ve byk olmamaya balad. Fetihlerin azalmas ve zorlamasnn nemli bir sonu cu savaa olan ilginin azalmas oldu. Zira fetih, manevi tat minler dnda, nemli maddi karlar da salyordu. Bu ma21

nevi ve maddi tatminler olmaynca savaa ve sava yapa cak orduya ilgi azalmaa balad. Ordunun "bozulmas" byk lde bu yzden oldu. Savaa koullanm bir devletin ve bir toplumun birden bire bara kendini uydurmas ok da kolay deildir. htimal Celali syanlar denen kanl mcadelede, da ynetemeyen sava alkanlklarnn bu sefer i savaa ynelmesinin pay da bulunabilir: 5. bn Haldun "Yasasnn"Etkileri: 14. yzylda M sr'da yaam olan ve kimilerince toplumbilimin babas sa ylan Tunuslu bn Haldun, Mukaddime adl yaptnda s lam tarihini inceleyerek ok dikkate deer sonulara ula mtr. Ona gre bu toplumlar iki dzenin atmasna sah ne oluyordu: Medeniyet (medine, kent anlamndadr) ve bedeviyet (oymak ve boy olarak rgtlenmi gebe kanda topluluklar). Bedeviler asabiyet denen yksek bir dayan ma duygusu iindedirler. Savakan, drst, kaba insanlar dr. Medeniler yerleik, tarma dayal, kentleri olan toplum lardr. Zayf dtkleri zamanlar bu saldrlar yenik der ler, Bedeviler devleti ele geirirler. Bylece Bedevi reisinin hkmdar olduu yeni bir devlet ortaya km olur. Bede viler, yktklar devletin lkesinde, kentlerinde yava yava medeniyeti renirler. Medeniyetleri arttka, savakanlklanm ve asabiyetlerini yitirirler. Drt kuak sonra, 100-120 yl sonra devlet, yeniden Bedeviler'e yenik decek derece de yumuam olur. Tarih bylece tekrarlanp gider. Niyazi Berkes'e gre Osmanl Devleti "bn Haldun ti pi" bir devletti. Buna gre, 100-120 ylda yklmas gere kirken, blgede yeterince gl bir akm yapabilecek bir Be devi topluluk kalmad iin "doal" bir sonu olamamtr. 22

Osmanl Devleti'nin karsndaki Avrupa devletleri stanbul ve Boazlar' ilerinden birinin kapmasn istemedikleri iin Osmanl Devleti'ni ykmamlar, smrmekle yetinmiler dir. Bylece Osmanl Devleti, bir trl lemeyen yatalak ih tiyarlar gibi varln srklenerek srdrmtr. Hikmet Kvlcml da Osmanl Devleti'nin "bn Hal dun tipi" bir devlet olduunu kabul etmektedir. Ona gre Os manl Devleti 1402 Ankara Muharebesi'yle bn Haldun mo deline uygun bir sona ulamtr. Osmanl Devleti'nin Meh met elebi tarafndan canlandrlmas ise "yeni" ya da "ikin ci" bir Osmanl Devleti'nin kurulmas anlamna gelmekte dir. Osmanl aydnlan bn Haldun kuramn biliyorlard. Karlofa ve Pasarofa antlamalanndan sonra devletin sa vaacak hali kalmadn, yalandn dnerek, kltr ha yatna daha fazla nem vermee baladlar. Lale Devri ile balayarak Osmanl padiahlan kltr hayatnn gelimesi ne nclk ettiler.

23

IV. Osmanl - Trk Kltr Hayatnn Baz Sorunlar Osmanllarn ok baarl saylabilecekleri alanlar ol mutur. Mimarlk, iir, minyatr, musiki bunlar arasndadr. Osmanl Devleti'nin esas halk Hristiyan olan Balkanlar'da 400 yldan fazla hkm srebilmesi bir rgtleme ve yne tim baarsdr. Bugnk llerimizle belki Osmanllar ok hogrl saylmazlar ama o ada zellikle dinsel hog ry temsil ettikleri muhakaktr. Yalnzca hogr de deil, Osmanllar Ortodoks Kilisesi'nin koruyucusu da olmular ve Katolik Avrupa karsnda Ortodoksluun ezilmesini de nlemilerdir. Muhtemelen tmar sistemi de yerini ald fe odal dzenden daha az baskc, daha az smrcyd. Din ve dil bakmndan halka bu derece uzak olan bir ynetimin yzyllarca Balkanlar' salt kl zoruyla tuttuunu sylemek ne insafa, ne de manta sar. Bunlar Osmanllarn lehinde saylabilecek nemli noktalardr. Bu baarlar yannda kltr hayatnda baz nemli ye tersizlikler sz konusuydu. Bunlardan biri kitap anlayy d. Osmanllara gre kitap, hal gibi, elle retilmesi gereken "lks" bir eya saylyordu. Ancak varlkl insanlar ona sa hip olabilirlerdi. Matbaada baslp herkesin ulaabilecei harclem bir ey olmas arzu edilmiyordu, byle bir talep yoktu. Eitim, byk lde kitapsz yrtlyordu. Bilin24

dii zere, matbaa 1450'lerde Gutenberg tarafndan icat edildi. 1493'te Yahudiler istanbul'da, 1495'te Selanik'te, Er meniler 1567'de, Rumlar 1627'de stanbul'da birer matbaa kurdular? Osmanllarn matbaas ise Sait elebi ve brahim Mteferrika tarafndan 1729'da kuruldu. Demek ki matba ann icadndan 279, stanbul'da alan ilk matbaadan 236 yl sonra. Fakat herhalde matbaaya yine de byk bir gereksin me yoktu ki 17 kitap bastktan sonra 1742'de kapand (orta- lama ylda bir kitap gibi). Duyulan gereksinme zerine ay n matbaa 1784'de almaya balad. Dolaysyla 17 basl m kitap dnda, gecikmemiz 334 yla kyor. Matbaas ol mayan bir toplumun bilim ve kltrde ileri adm atmakta ne denli zorlanaca aktr. Osmanl kltr hayatndaki nemli bir baka aksaklk mahalle (cami) mektebi-medrese sisteminde gze arpmak tadr. Mslman-Trk ocuklarnn gittii mahalle okulla rnda genellikle durum uydu: Arapa bilmeyen ocuklara, Arapa bilmeyen bir hoca Kuran okumasn, dualar ve bi raz aritmetik retiyor, dinbilgileri veriyordu. Bu okullarda Trke okuma ve yazma retilmiyordu. retilecekse ba ka yerlerde (evde, devlet dairelerinde usta-rak ilikisi iin de) retiliyordu. Mahalle mektepleri ile medrese arasnda bir ortaretim basama yoktu. lk dnemlerde kimi med reselerde matematik, tp, astronomi gibi fen bilimleri oku tuluyor idiyse de, sonradan bu da kalmad, Medreseler ar tk hemen yalnz din bilimleri okutuyordu. Burada da re tim dili Arapayd. Medreselerde de Trk olan renci ve mderrisler arasnda Arapa bilgisinin ileri dzeyde olma d ve en ok da ezber bilgilerle yetinildii anlalyor. Medresenin bu durumuna karlk Topkap Saray'ndaki Enderun Mektebi'nde ve dier baz saraylarda verilen 25

eitim ok daha verimliydi. Zira burada din bilimleri yann da Arapa, Farsa, edebiyat, tarih, corafya, mzik, resim, askerlik gibi ok eitli konular retiliyor ve retim dili olarak da Trke kullanlyordu. 19. yzyl ncesinin Os manl dncesinin iki doruu Ktip elebi ve Evliya elebi'nin Enderun'da da renim grm olduklar dikkati e kiyor.

26

V. Tanzimata Gidi ve Tanzimat Osmanl-Trk toplumunun Batllamaya, adala maya ya da modernlemeye kesin adm atmas Tanzimat ile dir. Bu ayn zamanda insan haklarna, hukuk devletine, z grlk ve demokrasiye doru atlan bir admdr. Bana gre Trk toplumunun ortaadan kp yeniaa geiidir. Tan zimat' ele almadan nce o noktaya nasl gelindiini ana iz gileriyle anlatmaya alacam. Islahat denilen dzeltimler (reformlar) Lale Devri'yle balayp 18. yzyl boyunca srmtr. Ama bunlar zayf ha reketlerdi. rnein Mhendishane adyla alan kurumlarn (III. Selim dneminde alan Mhendishane-i Berri-i H mayun dahil) gerekte okul deil, kurs gibi olduklar anla lyor. Asl slahatn balamas 1789'daIII. Selim'le birlik tedir. Bir yandan bu padiahn kiisel olarak dzeltimden ya na olmas,.bir yandan 1789 ihtilalinin Avrupa'da dourdu u byk sonular ve altstlklerin nceleri zayf da olsa yansmalar bunu salamtr. III. Selim tahta ktnda Osmanl Devletinin karsn da iki byk sorun bulunuyordu. Birinci sorun yanlama srecinin doruk noktasna varmas ve artk lkenin birlii ni tehdit eder duruma gelmesiydi. Ayanlar, irili ufal her d zeyde belirginlemiti. Byk ayanlar, ki bunlara hanedan deniyordu, balarna buyruk yneticiler olabiliyorlard. H27

kmet asker ve vergi toplama iini ancak onlarn aracl ile yapabiliyordu. 19. yzyl balarnda bamszla yakla an iki byk ayan gze arpyordu. Biri Yanya Ayan Tepedelenli Ali Paa, br de Msr Ayan Mehmet Ali Paa'yd. kisi de askeri glerini pekitirmek zere Avru pa'dan subay getirmilerdi. Mehmet Ali bir Fransza harp okulu kurdurmu, Klemen beylerini kltan geirerek M sr'a tam egemen olmu, eitim, sanayi ve tarmda dikkate deer byk atlmlar gerekletirmiti. Her iki ayan, resmi dzeyde olmasa da Avrupa devletleriyle ilikiler srdryor lard. Bylesine bir yanlamanm padiahn yetkisini snr lad ve imparatorluun paralanmasna yol aabileceii akt. kinci nemli sorun Yenieri ordusunun ie yaramaz halde oluuydu. Devletin fetih siyasetinden vazgemek zo runda kalmasndan sonra, ordu ihmal edilmiti. Ulufeleriyle geinemeyen Yenierilerin esnaflamasma gz yumul mutu. Esnaflk yapt iin yenierilerin talime, eitime ayracaklar zamanlan yoktu. Oysa ateli silahlardaki geli me, talimin nemini ok arttrmt. Sava srasnda ordular henz ayakta kar karya gelip savatklan iin, kar tara fn ateiyle yan balannda devrilen askerlerin grnts r knt yaratyordu. Talim grmeyen asker ne denli kahraman ya da iyi niyetli olursa olsun, bu manzara karsnda daha kolay ve daha nce bozguna uruyordu. Bu durumda Yeni erilerin esnaflk yapmayp vakitlerini klada eitim yapa rak geirmeleri gerekiyordu, ama bunun iin onlara yeteli dzeyde ulufe vemek artt. Byle bir askeri slahat yalnz ca yabanc ordulara kar deil, ayn zamanda yanlan hi zaya getirebilmek iin de lzumluydu. III. Selim devlet adamlanna ne yaplmas gerektii ko28

nusunda danp, onlardan bu konuda "layiha" denen rapor lar aldktan sonra ordu slahatna balad. 1793'te Nizam- Cedit adiyle talimli bir ordunun ekirdei oluturuldu. Nizam- Cedit adnn Fransa'da ihtilal dzeninin benimsedii Yeni Dzen adyla ayn oluu dikkati ekiyor. III. Selim Ye nierileri ktmemek iin ok dikkatli ve yava hareket edi yordu. Yeni ordunun masraflarn karlamak zere rad- Cedit Hazinesi diye ayr bir mali kaynak oluturuldu ve bu nun iin yeni vergiler kondu. Bu da vergi verenler bakmn dan iin sevimsiz ynyd. Napolyon karsnda Akk'da (Filistin) kazanlan zaferden soma Nizam- Cedit'in says 10.000'e karld. 1805'te padiah talimli askerin ilk kez Ru meli'de, Edirne'de de oluturulmasn buyurunca Rumeli ayanlarnn bir blm buna isyan ettiler (1806). syan bas trmak iin Nizamclar yola kacakken, Tekirda'n da ayaklanmas zerine Padiah askerini geri ekti. Ertesi yl stanbul'da Yenieriler ayaklandlar (Kabak Mustafa sya n), III. Selim Nizam- Cedit'e harekete gemesi iin emir vermekte gecikince, i mdan kt ve tahttan ekilmek zorunda kald (1807). IV Mustafa tahta kt (1807-8). Ni zam- Cedit datld. Sened-i ttifak: Fakat Islahatlar stanbul'dan kap Rusuk Ayan Alemdar Mustafa Paa'ya snmlard. Bir bahaneyle stanbul'a gelen Alemdar, III. Selim'i tahta kar mak zere Topkap Saray'na geldi. Alemdar'n niyetini son anda farkeden IV Mustafa, sarayn kaplarn kapattrp Os manl hanedannn kendisi dnda son erkekleri olan III. Se lim ve Mahmut'un idamlarn buyurdu. III. Selim'i bodu lar, fakat II. Mahmut kaarak vakit kazand ve zorla saraya giren Alemdar tarafndan kurtarld. II. Mahmut (1808-39) padiah, Alemdar sadrzam oldular. Alemdar padiah tah29

ta karm, kendine bal askeri kuvvetleri olan bir sadra zam olarak ok glyd. nce Nizam- Cedit'in benzeri olarak Sekban- Cedit Oca'n kurdu. Ayan sorununu z mek zere balca ayanlar stanbul'a ard. Ayanlara hak ve grevler vererek resmiyet kazandrmak, bylece devle tin dalmas tehlikesini nlemek istiyordu. stanbul'a gelen ayanlarla grmeler yapld ve so nunda ayanlarla merkez arasndaki ilikileri dzenleyen Sened-i ttifak adn tayan bir belge dzenlendi. Buna gre (zet olarak): 1) Ayanlar padiaha sadk olacaklar ama ka nunsuzlua kar direnme haklan olacakt. 2) Ayanlar ge rektiinde asker toplamaya yardmc olacaklard ve yeni bir ordu kurulacakt. 3) Vergiler ar olmayacakt, dzenli top lanacakt, devletin vergisine dokunulmayacakt. Yeni vergi dzenlemeleri byk ayanlarla hkmet arasnda grlp kararlatrlacakt. 4) Suu aka belli olmadan ayan ve devlet adamlanna ceza verilmeyecekti. Burada dikkati e ken nemli noktalar var. Senet uygulama alan bulsayd yanlk resmiyet kazanacakt. Senedin kendisi bir eit ana yasa niteliini kazanacak, Osmanl Devleti'nin ilk 'anaya sas' olacakt. Senette tarihteki demokratik ihtilallerin en nemli konusu olan vergi adaleti ve vergilerin danlarak belirlenmesi ilkesi yer almaktadr. Nitekim danarak vergi koymann parlamenter bir balang niteliinde olduu da sylenebilir. Ayan ve devlet adamlarnn cevazalandnlmasyla ilgili esas, insan haklan bildirgelerinin, hukuk devleti iin mcadelenin konusunu oluturur. Sz edilen zellikleri ile Senet'le 1215'te ngiltere'de dzenlenen Magna Carta arasnda nemli benzerlikler bu lunduu sylenebilir. Magna Carta Kral John ile feodal bey ler arasnda yaplm, karlkl hak ve grevleri saptayan bir 30

belgedir. Sz konusu olan, zellikle beylerin haklan olmak la birlikte, ngiltere'de Magna Carta zgrlk ve demokra si mcadelesinin balangc saylr, zira vergiler olsun, ce zalar olsun, bunlarla ilgili birok hkmleri ierir. Tarihi lerimiz genellikle yanlan ve Sened-i ttifak olumsuz de erlendirirler, nk Osmanl'da 19. yzyln banda fe odal bir dzen kurulmas, Avrupa'nn gidiine ters, onun iin de geri (hatta gerici) bir olay olarak ele alnr. Ama unu da dnmek gerekir ki, II. Mahmut Msr Ayan Mehmet Ali ile kendi gcyle baedemedii iin, onu hizaya getirmek iin Avrupa'ya muhta olmu, Osmanl Devleti'ni yar ba ml duruma drmtr. Oysa Sened-i ttifak gibi bir er eve iinde belki Mehmet Ali'yle uzlaabilir ve bylelikle devletin da kar bamszl korunabilirdi. Fakat bu dnceler kurgusaldr (speklatif) ve dolay syla bilimsel tarihilik bakmndan da makbul deildirler. Alemdar'm sadrzam olmasndan 3.5 ay sonra Yenieriler tekrar ayaklandlar. Alemdar' konanda kuattlar. Saatler ce sren bir mcadele sonucunda Alemdar kahramanca l d. Bu srada II. Mahmut Sekban- Cedit'i harekete geir medi. Demek ki Alemdar'm gcnden ve Sened-i ttifak'tan rahatszd. Yenieriler Alemdar'dan sonra Saray'a saldrd lar. II. Mahmut, Osmanl hanedannn tek erkei kalmak iin IV Mustafa'y idam ettirdi. Yenieriler aresiz Mahmut'u ka bullenmek zorunda kaldlar. Ama Sekban- Cedit-i ortadan kaldrdlar. Nizam- Cedit'in kurulmasna, gelimesine nayak olanlar bir bir yakalanp ldrldler. Askeri slahat ii bylece 1S26 'ya dein gndemden km oldu. Yunan htilali, Msr Sorunu: Bundan sonraki yllar da Mahmut her yntemi deneyerek yanlann gcn krma ya alt ve bu konuda genellikle baanl oldu. Ne var ki, 31

1820'de Yanya Ayan Tepedelenli Ali Paa'ya saldrdn da bu ayan etin ceviz kt. Osmanl ordusu ancak 17 aylk bir kuatmadan sonra Paay dize getirebildi, bunu da Paa'y aldatarak yapabildi. Ona affedildii bildirilince diren mekten vazgeti, o zaman da ldrld. Fakat Osmanl or dusu Tepedelenli ile urarken, bundan yararlanan Mora Rumlar ayaklanp bamszlk mcadelesine baladlar (1821). Mora'daki Mslman halk isyanclar tarafndan k ltan geirilirken Mahmut, Paa'ya kar mcadeleden vaz- * gemedi. Yanya dtkten sonra Osmanl ordusu gneye yneldiinde hem Mora, hem de Atina gibi yerler ihtilalci lerin eline gemi bulunuyordu. Yenieriler 3 yl boyunca ne Atina'ya, ne de Mora'ya girebildiler. Bunun zerine Mah mut Msr Valisi Mehmet Ali'den yardm istedi (1824). Pa a, olu brahim komutasnda bir ordu gnderdi ve ksa za manda ihtilali bastrd. (ngiltere, Fransa ve Rusya donan ma gndererek Osmanl-Msr donanmasn Navarin'de yak tklar iin bu basan bir ie yaramad. kan Osmanl-Rus savann sonunda 1829 Edirne Antlamasyla sonunda Yu nanistan, Srbistan, Memleketeyn (Romanya) zerklii ka bul ettirildi. 1830'da Yunanistan bamsz hale getirildi.) Bu gelimeler Yenieri Oca'nm sonunu getirdi. Yeni bir talimli ordu kurma giriimi oldu. Yenieriler tekrar is yan edilince buna hazrlkl olan hkmet, br askerlerin ve halkn katld kanl bir harektla Oca ortadan kaldr d. (Vaka-i Hayriye). Kap gizlenemeyenler ldrldler. Yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye adl talimli bir or du kuruldu. Vaka-i Hayriye ile slahat yolu alm oldu. Bu hususta Msr'daki slahat rnek alnd. 1827'de Avrupa'ya ilk renciler gnderildi ve Tbbiye (ilk Bat rneinde yk sekokul) kuruldu. 1831 'de ilk gazete, Takvim-i Vekayi, k32

maa balad. 1933'te Babli Tercme Odas kuruldu. Yu nan ihtilaline kadar Trkler yabanc dil olarak yalnz Arap a (ilim dili) ve Farsa (edebiyat dili) renirlerdi. Devletin Bat lkeleriyle olan ilikilerinde o lkelerin dillerini bilen Fenerli Rumlar evirmenlik yaparlard. Ne var ki, Yunan h tilali Rumlara gveni sarstndan evirmenlii Mslmanarstlenmeye baladlar (1821). Tercme Odas'nm kurul mas, Franszca renme iinin usta-rak ilikisi iinde r gtl bir hale getirildiini gsteriyordu. 1834'te Harbiye (Harb okulu) kuruldu. Daha sonra 1859'da Bat rneindeki nc yksekokul, Mlkiye ku rulacakt. Bu okul ve onu izleyen dierlerinden mezun olanlar, Osmanl-Trk adalamasnn nderliini yapa cak, 'tabann' oluturacaklard. II. Merutiyet devrimini bu gibi okul mezunlarnn (mekteplilerin) siyasal rgt olan ttihat ve Terakki gerekletirecekti. Mslman Osmanl eitiminin yetersizliini belirtmek bakmndan ilgintir ki, yeni yksekokullarda okuyabilecek yeterlikte genler bulu namad iin, bu okullar kendi orta, hata ilkretim birim lerini oluturmak durumunda kalmlardr. yle ki, 1834'te kurulan Harbiye ilk mezunlarn ancak 14 yl sonra 1848'de verebilmitir. Yunan htilali'nin bastrlmasndan sonra Osmanl-Msr srtmesi balad. Sonu olarak 1831 'de Mehmet Ali is yan ederek ordusunu Filistin'e gnderdi. Msr ordusu Os manl ile yapt meydan muharebesinden muzaffer k t. Bu srada Msrllar Ktahya'ya gelmiler (1833), k Bursa'da geirmeye hazrlanyorlard. II. Mahmut bu du rumda ya Mehmet Ali ile uzlaacakt, ya da yabanc yard mna bavuracakt. II. Mahmut ikinci yolu seti. O srada n giltere ve Fransa birbirleriyle uratklar iin bu olup biten33

lerle ilgilenemiyorlard. Bu yzden tuttu Ruslar yardma a rd. Hem de nl ataszn syleyerek: "Denize den y lana sarlr". Oysa "ylana" sarlacak yerde Mehmet Ali'ye sarlabilirdi... Ruslar byk hevesle geldiler, Boazii'ne yerletiler. Olay Bat'da byk tela uyandrd. Fransz ve nglizlerin araya girmesiyle Ktahya'da bir anlama salan d. Mehmet Ali'nin olu brahim, Cidde valiliinin yann da am, Halep valilikleriyle Adana Muhassll'n elde et ti (1833). 1838 Antlamas: Mahmut gibi etin kiilii olan bir padiah iin, bu durum mutlaka 'dzeltilmeliydi'. Nitekim ertesi yllarda, bir blm yukarda aklanm olunan hay li youn bir slahata giriildi. Islahatn lkeyi glendirece i ve Avrupa'nn desteini elde etmeye yarayaca umulu yordu. Bununla da yetinilmedi. ngiltere'nin yardmm ke sinletirmek iin 1838 Osmanl-ngiliz Ticaret (Balta Lima n) Antlamas yapld. Bununla ngiltere, kapitlasyon d zeninde sahip olmad ayrcalklar elde ediyordu: 1) ngi lizlerin getirdii ya da gtrd mallar bir kez belirlenen gmr (ithalatta yzde 5, ihracatta yzde 12) dedikten sonra, artk i gmrklerde vergilendirilmeyecekti. Oysa i gmrkler yerli tccar iin devam edecei iin bunlar aley hine bir haksz rekabet durumu sz konusuydu. 2) Baz rn ler iin Osmanllarn uygulad yed-i vahit yerine ngiliz tccarlar ve adamlar tek tek reticilerden alm yapabilecek leri iin fiyatlar artk daha ok onlar belirleyeceklerdi. 3) ngilizler Osmanl lkesinde i ticaret de yapabileceklerdi. Doan Avcolu'ya gre bu antlama geleneksel lonca sanayisinin yklmasna yol aarak, Osmanl toplumunun kapitalizme ve sanayi devrimine gemesini nlemitir. Bu bir "idam fermandr". 34

Kimileri ise Osmanl geleneksel sanayisinin bu antla ma olmadan da Avrupa'nn sanayi devrimi rnlerine daya namayacan ileri srerler. ki taraf da iddialarn ispat ede cek durumda deillerdir. Gene de, antlamann en azndan geleneksel sanayinin yklmasnda bir pay olduu sylene bilir. 1839'da Osmanl ve Msr ordular drdnc kez" Ni zip'te karlatlar ve Osmanl ordusu tekrar yenildi. Avcolu'nun gr kabul edilirse, Balta Liman Antlamas so nucunda Osmanl'nn iktisadi bir iflasa srklendii syle nebilecei gibi (iktisadi iflas), Nizip yenilgisiyle Osmanl Devleti'nin askeri bir iflas yaad sylenebilir (askeri if las). Zira Osmanl Devleti'nin askeri bir arl olmad ortaya kmt. Buna bal olarak uzun zaman ordunun i sayesette de bir etkisi kalmamtr. Artk devlet yneticisi olan paalar, genellikle askerlikten habersiz, fakat Fransz ca ve diplomasi bilen kiilerdi. Devleti ayakta tutan asker lik deil, bu gibi diplomatik becerilerdi. Osmanl ordusu Ni zip'te yenilirken Osmanl donanmas Msr'a kayor ve II. Mahmut lyordu. Bu feci durum uzun srmemitir. Yeni padiah Abdlmecit yanma slahat Mustafa Reit Paa'y alm bulunuyordu. te yandan ngiltere yardma gelmi, Nizip'teki sonucu tersine evirmi bulunuyordu. Sonunda Mehmet Ali, babadan oula gemek zere kendisine kalan Msr Valilii dndaki dier yerleri yitirdi. Tanzimat Ferman: Bu srada Mustafa Reit, Avrupa kamuoyunun desteini elde etmek amacyla padiaha Tan zimat Ferman 'n (br ad Glhane Hatt- Hmayunu) ilan ettirdi. Ferman, doru nlemler alnrsa 5-10 yl iinde l kenin dzeleceini bildiriyordu. Yaplacak eyler 1) Can, rz (eref), mal gvenliini salamak, 2) ltizam usulnn kal35

dmlmas, 3) Askerlik grevinin dzene sokulmas ve 4-5 se ne ile snrlandnlmasyd. Ferman faydal, nizami kanunla rn yaplacam, rvetin yasak olacan, Mslman ve Mslman olmayanlara eit olarak uygulanacan bildiri yor ve Avrupa devletlerinin bu belgeye tank olmalar iin kendilerine resmen bildirilmesini ngryordu. Can ve mal gvenliinden sz ediliyordu, zira sradan uyruklarn az ya ok bir gvenceleri olmakla birlikte, dev let adamlar hl kul- statsndeydiler. Dolaysyla bunlar iin siyaseten kati ve msadere sz konusuydu. Geri m sadere 1826'da kaldrlmt ama Mustafa Reit'i yetitirmi ve korumu olan Pertev Paa bir kzgnlk sonucunda Mah mut tarafndan siyaseten katlettirilmiti. Demek ki Tanzimat Ferman kul statsne son veriyor, devlet adamlarna can ve mal gvenlii getiriyordu. ltizam usulnn kaldrlmas an cak iki yl srebildi. Bir yandan mltezimlerin engelleme leri, bir yandan devletin rgtszl yznden devletin aan toplama ii yrtlemedi. ltizam ve aan ancak Cum huriyet ynetimi kaldnlabilmitir (1925). Askerlie gelin ce, Tanzimat ncesinde kimi yerden asker almyor, kimi yer den alnmyordu ve askere gidenler de ok kez artk mr lerini asker olarak tamamlyorlard. Bu i biraz dzene sokulabildi. Fermanla Mslman-Mslman olmayan eitliinin getirilmesi de ok nemli, devrimci saylabilecek bir dei iklikti. Mslman olmayanlara ilk yzyllarda Osmanl hogrl davranmt ama, 17. yzyl sonunda yenilgilerin balamas zerine bunlara aalayc muameleler gndeme gelmiti. Ferman'n Avrupa devletlerine resmen bildirilmesi Ferman'm uygulanmasnda onlann da bir etkisi olacan, da36

ha dorusu onlarn Fermann yrtlmesini garanti edecek lerini bize anlatyor. Tanzimat dneminde Avrupa'nn b yk devletlerinin oynayaca bu rol nl Tanzimat paala rndan Fuat Paa tarafndan yle aklanmt: "Bir devlet te iki kuvvet olur. Biri yukardan, biri aadan gelir. Bizim memlekette yukardan gelen kuvvet cmlemizi eziyor. Aa dan ise bir kuvvet hsl etmeye imkn yoktur. Bunun iin pabuu mutas gibi yandan bir kuvvet kullanmaya muh tacz. O kuvvetler de sefaretlerdir." Paann szn ettii "yukars" Padiahtr. "Aas" ise halktr. Osmanl siya set dinamiklerini ok gzel anlatan bu szden, padiahn ne denli gl, halkn ne denli edilgin, devlet adamlarnn ne denli aresiz olduklar anlatlyor. Onun iin paalar, padi aha kar bir arlk oluturabilmek iin zaman zaman "dvel-i muazzamaya" (byk devletlere) yaslanmak durumun da kalmlardr. rnein Mustafa Reit, Mithat, Hseyin Avni paalar daha ok ngiliz, li ve Fuat paalar daha ok Fransz, Mahmut Nedim daha ok Rus desteinden yarar lanmlardr. unu da belirtmek gerekir ki, 1839 askeri iflasndan sonra Osmanl Devleti tam bamsz bir devlet olmaktan k m, yan baml (ya da smrge), yan bamszbir devlet durumuna dmtr. Osmanl'nn ilgin yn, u ya da bu devletin deil, ama byk Avrupa devletlerinin ortak yan smrgesi olmasyd. Bu durumun tek bir devletin yan s mrgesi olmaktan daha iyi olduu aktr. nk byk devletler arasndaki rekabetten yararlanarak Osmanl'nn nispeten serbest manevra alanlan bulabilmesi olanaklan kabiliyordu. Yalnz Rusya, zaman zaman Osmanl Devleti'ni salt kendi uydusu haline getirmek iin giriimde bulunmu (1833, 1853, 1878) ama karsnda br Avrupa devletleri37.

ni bulunca gerilemek zorunda kalmtr. ark Meselesi (Do u Sorunu) denen ey, bir yandan Avrupa devletlerinin Os manl Devleti'nde daha ok sz, kar ya da toprak sahibi olmak iin kendi aralarnda ve Osmanl'yla yaptklar m cadelenin, bir yandan Balkan ve dier ulusuluklarn Os manl'ya kar bamszlk mcadelesinin yksdr. Sonu olarak da Osmanl Devleti'nin tasfiyesinin yksdr. Tanzimat, Osmanl'nn yan smrge durumuna dme siyle birlikte geldii iin, birokulusu yazarlarmz onu pek de ho bulmazlar. Gerekten de Osmanl Devleti'nin ok dkn bir zamanna denk gelmitir. Ama Tanzimatn hal kmzn nsan haklan, hukuk devleti, demokrasi mcadele sinin balangc olduunu da unutmamak gerekir. Baka bir deyile "papaza kzp oru bozmak" durumuna dmeme liyiz. Kim olursa olsun, herkesin insan haklanna ve hukuk devletine (hatt demokrasiye) gereksinimi vardr.

38

VI. Islahat Ferman ve Yeni Osmanllar 1853 ylnda Kuds'te kutsal yerler sorununu bahane ederek Rusya, Osmanl Devleti'ni Avrupa'nn ortak uydu su durumundan karp kendi uydusu yapmak istedi. Buna Fransa ve ngiltere'den destek alan Osmanl hkmeti dire nince, Krm Sava denen sava kt. Bir yanda Rusya, br yanda Osmanl Devleti, Fransa, ngiltere, Sardunya vard. Rusya yenildi ve bar yapmak zere Paris Kongresi topland. Osmanl Devleti'ni Rusya'ya kar salamlatr mak iin, Paris Antlamas, Osmanl'nn Avrupa devletler hukukundan yararlanmasn (bylece "Avrupallam" olu yordu) ve toprak btnlnn gvence altna alnmasn ka rarlatrd. Buna karlk Osmanl Devleti de Islahat Fermam'm kard (1856). Ferman, Tanzimat Fermann dorulu yor, fakat bunun tesinde Mslman olmayanlar Msl manlarla eit klacak ayrntl birok somut hkmler ieri yordu. Aslnda Osmanl Devleti'nin Avrupal sayld, top rak btnlnn gvence altna alnd pek de doru de ildi. Daha Kongre srasnda Osmanl temsilcisi Ali Paa, Osmanl, Avrupa hukukuna girdiine gre kapitlasyonla rn kaldrlmas gerektiini syledii zaman, tekiler bu s z duymazlktan gelmilerdi. Btnlk ii de u anlama ge lecekti: Osmanl Devleti pekla paralanabilirdi, yeter ki btn byk devletlerin oluru alnabilsin. 39

Mslman olmayanlara getirilen haklar, Mslmanlar da tepkilere yol at. Ferman, "Gvura gvur denmeyecek" tarznda ac alaylara konu oldu, hatta ngiltere ve Fransa'nn mdahalesini davet eden, Hristiyanlara ynelik toplu sal drlar oldu (Cidde, Lbnan, am olaylar). Mslmanlar kendilerini devletin sahibi olarak gryorlard. Oysa Ms lman olmayanlardan bir kesim, Bat sermayesinin emrine girerek ya da ticaret, serbest meslek, hatta sanayi alanlarn da alarak zenginleiyor, gze batan bir Avrupai hayat tar zyla bir aznlk burjuvazisi oluturmaya balyorlard. Bu yetmiyormu gibi, imdi de eitlik haklan elde ediyorlard. Tepkilerin nedenleri bunlard. Yeni Osmanllar: Yeni Osmanllar hareketini deerlen direbilmek iin nce basn hayatndaki gelimelere bakma mz gerekir, zira hareketin iinde yer alanlann ou ya da en nemlileri gazetecilerdi. lk gazete, devletin resmi gaze tesi olan Takvim-i Vekayi idi (1831). Ondan soma sahibi ngiliz olan Ceride-i Havadis 1840'ta kuruldu. Bu gazetein de yar-resmi bir nitelii vard. Gazeteciliin asl balan gc 1860'ta apanzade Agh Efendi'nin Tercman- Ah val gazetesidir. Gazete haftalkt. inasi de burada alyor du. 1860'tan soma gazete saysnn arttn gryoruz. Ga zete tiraj lan. dkt, fakat o devirde akamlan mahalle kah velerinin bir eit kulbe, ya da "kraathaneye" (okuma odas) dnt, zaman zaman gazetelerin yksek sesle mahalleliye okunduu dnlrse, gazetelerin etki alan nn tirajlarndan ok daha fazla olaca dnlebilir. Ga zetelerin oalmas, rekabetin balamas demekti. lgi emek iin eletirinin balamas, oalmas gerekiyordu. Bu da hkmetin honutsuzluuna yol aacakt. Hkmet, 1864'te Matbuat Nizamnamesi'ni kard. Artk bu nizam40

nameyle basn mensuplar iin gazete kapama, para ve ha pis cezalan gndeme geliyordu. Ertesi yl li Paa hkme tine kar Meslek adnda gizli bir rgtn kurulmasnda her halde nizamnamenin bir pay olsa gerekir, zira rgt iinde Nmk Kemal gibi gazeteciler de yer alyordu. (Sonralan, ye says 245 'e ykselen bu rgte ttifak- Hamiyet ad yaktmlmsa da, gerekte adnn Meslek olduu anlalyor). Bu zamana kadar hrriyet szc yalnzca kle olma ma durumunu anlatrken, imdi yava yava siyasal bir an lam kazanmaya balyordu. Nmk Kemal gibi gazeteciler iin hrriyet ncelikle basn zgrln antnyordu. Bizde kimileri Bat'dan gelen her eyin, kravat ve blucin gi bi basit bir taklit olduunu eletiri olarak ne srerler. Ger i dedikleri gibi kravat ve blucin basit bir taklittir, ama, bu anlatlanlardan, siyasal zgrlk anlaynn, Bat'dan esinlense bile bir ihtiyatan doduu ortaya kmaktadr. 1867'de byk olaylar kt. Mustafa Fazl Paa Msr' yneten Kavalal slalesinden ve o sradaki Vali smail Paa'nm kardeiydi. Onun valilii bitince sra kendisine gele cekti. Fazl stanbul'da devlet adaml yaparken, Fuat Paa ile anlamazla dm ve sonu olarak grevinden azle dilip Avrupa'ya srlmt. Bundan bir sre soma da M sr valiliinin veraset usul deitirildi. Buna gre smail Pa a'dan sonra yerine kardei deil, olu geecekti. Fazl Pa a byk kzgnlkla Osmanl Devleti'nin sorunlann ince leyen uzun bir mektup yazd ve yaymlad. Mektupta Tkiye'de "Gen Trklerin" varlndan sz ediyor ve Osmal dertlerinin zmnn merutiyette olduunu belirtiyordu. Bylece basn zgrl anlamnda hrriyetin tesinde, merutiyet talebini de ieren bir hrriyet kavram ortaya k m oluyordu (Genlik szc Fransz htilali lklerine 41

(zgrlk, eitlik, kardelik) ball, feodallie, mutlak monariye kartl belirtiyordu. O dnemlerde Gen tal ya ve Gen Almanya hareketleri vard. Atatrk de cumhu riyeti genlie emanet ederken herhalde bunu amalyordu.) (Merutiyet, mutlak hkmdarln kart, demokratik h kmdarlktr. Bu dzende hkmdarn yannda seimle ge len, yasalar yapan, hkmeti denetleyen bir Meclis olur.) Fazl'n mektubu byk yanklar uyandrd. Hkmet, aleyhindeki zgrlk akmn farkna vard. Nmk Kemal, Ziya Bey (Paa), Al Suavi stanbul'dan uzaklatrldlar. Meslek'in bu srada tezghlad bir hkmet darbesi boa karld. Ad geenler Fazl Paa'nn ars zerine Fran sa'ya katlar. Paris'te 8 kii (Fazl Paa, N.Kemal, Ziya, Ali Suavi v.b.) Yeni Osmanllar Cemiyeti'ni kurdular ve gazete yaymlamaya baladlar. Bu kiiler, Avrupa'nn zgr orta mnda yaptklar yaynlarla dncelerini gelitirmek olana n buldular. Yeni Osmanllar iindeki en nemli kii Nmk Ke mal'dir. Onun yazlar ve zellikle iirleri yalnz kendi ku an deil, kendisinden sonraki kua da -ki Atatrk de bu kuan iindedir- ok etkilemitir. N. Kemal "vatan ve hrriyet airi" diye tantlr. Hrriyeti grdk. Vatan kavra m zerinde duralm. Daha nce vatan yalnzca insann ne reli olduunu ("memleketini") anlatrd. N. Kemal'le bir likte bu kavram kiinin uyruu olduu devletin btn lke sini kapsad gibi, duygusal bir anlam da ykleniyordu. Vatan, basit bir toprak paras deil, sevilen, urunda feda krlklar yaplacak, hatta lnecek bir topraktr. Oysa bun dan nce lke, padiahn topraklan diye bilinirdi. Bu, 'pa diahn iftlii' kavramndan ok da farkl deildi. nsanlar bu topraa deil, padiahn ahsna balydlar. Gerektiin42

de padiahlar (ya da ayn zamanda dinleri) iin kendilerini feda etmeleri beklenirdi. lke (vatan) iin deil. N. Kemal 1870'te stanbul'a dnd. 1873'te Vatan ya hut Silistre oyunu sahnelendi. Seyirciler oyunda anlatlan vatan kavram karsnda couyorlar, oyundan sonra sokak larda da devam eden heyecanl gsteriler yapyorlard. Bu nun zerine oyun yasakland ve yazan Magosa'ya srgn edildi. Abdlaziz'in ve hkmetinin kafasndan geenleri tam bilmiyoruz, fakat denebilir ki vatan dncesi onlan ra hatsz etmi olmaldr. Zira vatan sevmek, padiah ihmal etmek anlamna geldii gibi, bu sevgi lkeyi sahiplenmek anlamn da ierir. Padiah ne denli lkenin sahibiyse tek tek uyruklar da bu anlaya gre lkenin sahibidirler. Sahiplen mek, bir katlmay, benlikli ve demokratik bir dnceyi ifade eder ki, mutlakiyeti anlay bunu kabul edemez. Bir de u var. Avrupa'da en koyu mutlakiyetlerde bile devletin ad hanedanla ilgisiz lke ad iken (Rusya, Prusya, Fransa gibi) Osmanl Devleti hanedan ad tayordu. "Trkiye" ad nce Avrupallann takt, resmen ilk kez Milli Mcadele srasnda Byk Millet Meclisi'nin benimsemi olduu bir lke addr. N. Kemal Fransz htilali'nin ideolojisini alp Msl manlara! benimsemesi iin ona slami ya da yerli giysiler giydirmitir. 'rnein J. J. Rousseau'nun toplum szleme si kuramn alp, bunun biat treninde varolduunu syle mitir. Yani biat treniyle uyruklar padiah tanmak kar lnda, padiahla zulm yapmamas, adaletli davranmas iin bir szleme yapm saylyorlard. Bundan, zulm ya plrsa o zaman direnme, isyan hakknn doduu anlam kyordu. Siyasal haklan, parlamento usuln ise Kuran'daki "dannz" (meveret) emrine balyordu. N. Kemal'den ilgin baz dnceler: 43

- nsanlar hr doar. - "Devletin halktan ayr bir vcudu yoktur. Kendisine mahsus hibir menfaati olamaz". - Eitim Trke olmaldr. Avrupa Latinceden kurtula rak kalkmd. Osmanl Devleti de Arapadan kurtularak kal knacakt. "Geleceimiz gven altndadr, nk 'Zamann de imesiyle hkmler de deiir' fkh kuralna gre dnya nn her cihetinde zuhur eden ilerleme rnlerini kabul et mekle ykml olduumuz iin bize gre gemie dnmek ya da imdiki zamanda durmak caiz deildir." ("stikbali miz Emindir") N. Kemal'e gre Osmanl vatannda yaayan herkes va tandatr. Dini ve dili ne olursa olsun. Buna "ittihad- ansr" (unsurlarn birlii) denirdi. Osmanl ulusuluu da diyebi liriz. Cumhuriyet dneminde bu anlay kimilerince alay konusu olmutur. Oysa alay edilecek bir yan yoktur. svi re'de 3 (hatta 4) dil konuulmaktadr. Almanca konuan kan tonlar (iller) Almanya ve Avusturya'ya, Franszca konuan kantonlar Fransa'ya, talyanca konuan kantonlar talya'ya bitiiktir. Ama bir svire ulusu vardr, herkes bunu kabul eder. Bildiim kadaryla lgn Hitler bile svire 'nin Alman ca konuan kantonlarn "kurtarmak", ilhak etmekten sz etmemitir. Dier bir rnek Belika'dr. Demek ki ulus, ulus uluk olay dil, din, lke ile ok da ilgisi olmayan, kafalar daki bir olaydr. Bir insan X ulusundan olduunu dn yorsa, o ulusa balysar onun X'e konumamas, o lkenin dininden olmamas ok da nemli deildir. ngiliz tarihisi A. J. P. Taylor, Avusturya-Macaristan ve Osmanl impara torluklarnn kark etnik yaplarndan deil, I. Dnya Sava'nda yenildikleri iin daldklarn sylyor. Bu, ze rinde durulmas gereken bir dncedir. 44

VTI. I. Merutiyet ve Byk Bunalm I. Merutiyet'in kapsn aan nemli bir etken mali bu nalmdr. Bu, ok ilgintir, zira Bat'daki zgrlk mcade lelerinde nemli dnmlerin mali bunalm ortamnda ve byk lde bundan dolay gerekletiini gryoruz. n giltere'de 1640 htilali'nin kmasnn ardnda, Stuart kral larnn halktan aldklar vergileri arur etmeleri, srekli vergileri arttrmak ya da yeni vergiler koymak istemeleri, parlamento uysallk gstermeyince onunla mcadeleye gir meleri vardr. Fransa'da da Etajenero (Etats Gnraux) adn daki Meclis 1614'ten beri toplanmyordu. 1789'a doru Fransz kral para bulmak iin btn areleri tketmi, so nunda Meclis'i toplantya armaktan baka yolu kalma mt. htilali balatan bu Meclis oldu. Amerikan ihtilali de mali nedenlerle patlak vermiti. Osmanl Devleti 1854'ten balayarak Avrupa'dan bor almaya balad. Borlanma mali kurumlarn rgtleyip kardklar tahvillerin borsalarda tasarraf sahiplerine satlma s suretiyle oluyordu. Bugn de Trkiye darya borlan maktadr. Ne var ki, bugnklerden farkl olarak, o dnem de alman borlarn pek az demiryolu yapmna giderken, ou Saray'n lks harcamalar, silah alm gibi verimli ol mayan alanlarda kullanlyordu. Abdlaziz dneminde Os manl donanmas tonilato alarak Avrupa'nn ikinci donan45

mas durumuna gelmiti. Abdlmecit'in 12 ocuundan bi ri olan Fatma Sultan, M. Reit Paa'mn olu Ali Galip'le ev lenirken 15 gn dn yaplm ve 2 milyon altn harcan mt. Bir sre sonra bor deyebilmek iin bor alnmaya baland. Osmanl Devleti'nin maliyesine gvensizlik art tka, borlanma daha ar artlarla yaplyordu. Resmi ola rak Saray'a devlet gelirlerinin 1/4' ayrlyor grnyordu, ama gerekte Saray'n 1/7'sini harcad syleniyordu. Kr sal kesimde ktlk (rnein, Ankara blgesinde alktan in sanlar lmt) herhalde kanlmaz grnen sonucu abuklatrd. Sadrzam Mahmut Nedim Paa devletin iflas-, m ilan etmek zorunda kald. {Tenzil-i Faiz Karar, 6 Ekim 1875). Buna gre 5 yl sreyle faiz borlarnn ancak yans denecek, denmeyen faizlere karlk yzde 5 faizli tahvil ler verilecekti. Bylece Osmanl Devleti iktisadi ve askeri iflastan son ra bir de mali iflas yaam oluyor, daha da baml hale ge liyordu. Bu karar muazzam bir tepki dourdu, zira Osman l tahvilleri, birou ngiltere ve Fransa'da olan ok sayda tasarruf sahiplerinin elindeydi. Kararla birlikte bu insanlann gelirleri yzde 50 azalm oluyordu. Kamuoyu Osman l'nn aleyhine dnd. O zamana kadar "adam olmak iin gayret ediyor" gibisinden sempati ile baklan Osmanl Dev leti, artk barbarln somut biimi olarak deerlendirilme e baland. Nitekim daha nceki aylarda Hersek'te Hristiyan ky lleri ayaklanmt (1875). Balkanlar'da genellikle, ad olan Osmanl ynetimi dayanlmaz bir boyunduruk olarak grlyordu. Rusya bu gelimeyi krklemek iin elinden geleni yapyordu. Avusturya-Macaristan bu durumu endi eyle karlyordu. Zira gneye,, Selanik'e doru yaylmak 46

emeli besliyordu. Bosna, Srbistan'a katlrsa, Karada da bu lkeye katlabilecekti. Bylece hem pek ok Slav nfus barndran, Avusturya'y rahatsz edecek byk bir Srbis tan ortaya kacak, hem de Avusturya'nn Selanik ynnde ilerlemesi tkanm olacakt. Onun iin Avusturya, BosnaHersek'i eline geirmek istiyordu. Hersek'teki isyan da bu amala o kkrtmt. syan ksa zamanda yaylnca, Avrupallar slahat talebiyle mdahale ettiler. Ertesi yl mays banda (1876) Bulgarlar da ayaklan dlar. Birok Mslmanm ldrlmesinden sonra ayaklan ma kanl bir biimde bastrld. Bizim kaynaklar 1000 Trke karlk 4500 Bulgarin ldn, Batllar ise len Trk leri ok kez grmezlikten gelip 15.000 kadar Bulgarin l dn ileri srerler. ngiltere'de muhalefetteki Liberal Parti'nin nderi olan Gladstone, kamuoyunun Tenzil-i Faiz Ka ran dolaysyla ortaya km olan Osmanl aleyhtarlndan yararlanarak, iktidardaki Muhafazakr Parti'ye kar bir kampanya balatt. Zira Muhafazakrlar Osmanly destek liyorlard. 30 Mays 1876'da yeni iktidara gelmi olan Mtercim Rt Paa hkmeti, Abdlaziz'i tahttan indirdi. (Abdlaziz 4 gn soma intihar etmitir). Bu padiah kt ynetim den, zellikle mali iflastan sorumlu tutuluyordu. Yeni padi ah V Murat't. Hkmet yeni dnemde sarayn harcamalanm denetim altna almak isterken karsnda iki yol grn yordu. Hkmet yesi olan Mithat Paa'ya gre merutiye te gidilmeliydi, zira seilecek Meclis sarayn israfn nle yebilirdi. te yandan, yine nazr olan Hseyin Avni Paa'ya gre, are padiah kuklalatrmak, btn yetkileri hkme te vermekti. Merutiyet bize gre deildi. Hkmet nce ikinci gr benimsedi. Ne var ki Hseyin Avni'yi Abd47

laziz'in yaveri ldrd. V Murat da ldnnca merutiyet yo lu ald. Mithat Paa ile yapt bir grmede Veliaht Abdlhamit, tahta geerse merutiyeti getirmeye sz verdi. Bu nun zerine V Murat tahttan indirildi (tahtta ancak 3 ay ka labilmiti). Tersane Konferans: Yeni padiah II. Abdlhamit, Kanun-u Esasi 'nin (anayasa) hazrlanmasn buyurdu. Byle ce hem vaadini yerine getirmi, hem de Avrupa mdahale sinin yolunu kesmi olacakt. Btn Osmanllar siyasal tem silcilerini seerek Meclis'i oluturacaklar, Meclis gereken dzeltimleri kendi yapacakt. Bu srada byk bevletler Balkanlar'da yaplacak dzeltimleri grmek zere, stanbul'da uluslararas bir konferans dzenlediler. 23 Aralk 1876'da Tersane'deki konferans almak zereyken, Kanun-u Esasi'yi, yani merutiyeti duyuran top atlar balad. Harici ye Nazn Saffet Paa, sz alarak durumu aklad ve Osman l halk merutiyeti sayesinde kendi ynetimini stlendii ne gre, artk konferans iin yapacak bir ey kalmadn bil dirdi. Temsilciler bu olupbittiyi pek souk karladlar ve almalann merutiyeti dikkate almadan yrttler. Sonun da Konferans, Bosna-Hersek ve Bulgaristan' zerklie do ru gtrecek geni bir slahat plan ortaya koydu. Plan red dedilirse elilerin stanbul'dan aynlaca, muhtemelen Rus ya'nn sava aaca uyans yapld. Osmanl hkmeti zel bir meclise dantktan sora pla n reddetti. Eliler stanbul'u terk ettiler. Sadrazam Mithat Paa, konferansn son bulmasndan 16 gn sonra Abdlha mit tarafndan hem azledildi, hem lke dna srld. Fa kat artk ok yaydan km olduu iin meruiyetten dnlemedi. Seimler yapld ve 20 Mart 1877'deilk Meclis top land, 2 ay kadar sren dnemden soma, yeni bir Meclis 1877
48

sonu ve 1878 banda 2 ay kadar sren bir dnem daha top land. Kanun-u Esasiye gre Meclis 2 blmden oluuyor du: ki dereceli seimle oluan Mebusan Meclisi ve yeleri padiah tarafndan atanan Ayan Meclisi Osmanl toplumu nun ta 1877'de seimle gelen bir Meclis toplayabilmi ol mas, bu lkedeki demokrasi mcadelesinin nemli bir ola ydr. rnein, Rusya'da seimle oluan Meclis ilk kez an cak 1906'da toplanabilmitir. Mebusan Meclisi, ilk kez demokrasiyi deneyen bir l ke iin dikkate deer bir olgunluk gsterdi. yesi bulunan ok sayda gaynmslime ramen (yanya yakn), sava kar snda genellikle ideal olarak beklenebilecek Osmanlc bir dayanmann iyi bir rneini verdi. Tutanaklar incelendi inde, hkmet ve idarenin cehalet, yolsuzluk, rvet, becerisizlik, keyfilik, bask ve zulm uygulamalan iinde bo calamakta olduu izlenimi aka ortaya kmaktadr. Mec lis, genellikle, hkmet ve idarenin kusurlann grebilen ve eletiren, ilerlemeden yana, zgrlk, ada, aklc, hu kuk devletinden yana bir tutum iinde grnmektedir. Bu eletirilerin devlete ballk anlay iinde yapldn g ryoruz. Byk devletler Tersane Konferans kararlannm reddi zerine Londra'da toplandlar. Kararlan biraz yumuattlar. Abdlhamit ve hkmeti bunlan da reddettiler. Meclis h kmetin tutumunu onaylad. Oysa iin Rusya'yla savaa doru gittii aka belliydi. Hkmet her halde orduya ve eninde sonunda ngiltere'nin, Kmm Sava'nda olduu gi bi, yardma geleceine gveniyor olmalyd. lkede adeta ulusu denebilecek bir hava esmekteydi. 24 Nisan 1877'de Ruslar "93 Harbi" diye de bilenen 1877-78 Osmanl-Rus Savam balattlar. Sonunda Osmanl ordusu yenildi ama, 49

buna ramen yapt iki baarl savunmayla 1839 askeri if lasnn geride kaldn gsterdi. Bu baarl savunmalar Bulgaristan'da, Plevne'de (Gazi Osman Paa ve Erzurum'da (Gazi Ahmet Muhtar Paa) yapld, Rus ordusu stanbul nlerindeyken Ayastefanos (Yeil ky) Antlamas batland. Romanya, Srbistan, Karada zerklikten bamszla ykseldiler. Bulgaristan Ege 'de k ylan olan zerk bir prenslik oluyor, bylece Osmanl'nn Arnavutluk ve evresiyle kara balants kopuyordu. Ruslar aynca Kars, Ardahan, Batum blgesini, Avusturyallar Bosna-Hersek'i alyorlard. Bu artlar ngiltere'ye fazla ar g rnd, ngiliz donanmas Marmara'ya girdi. Onun zerine Almanya araya girerek Berlin'de bir kongre toplad. Bura da yaplan ban antlamasna gre zerk ve kk bir Bul gar Prenslii, bir de zel stats ve merkezi Filibe olan ark Rumeli eyaleti kuruldu. Makedonya Osmanl'ya geri veri lerek, lkenin toprak btnl saland (1878). br ko ullar aynyd. Rusya Osmanl Devleti'ne sava ilen ederken, belki de Osmanl ile ilgili geleneksel amalanmn tesinde, bir de Os manl meruiyetine de sava ilan etmi oluyordu. Zira Fran sz htilali'nden beri Rusya mutlakiyet dzeninin koruyu culuunu yapm, bu uurda ordulanm harekete geirmek ten ekinmemiti. Rus ordusu stanbul nlerindeyken Abdlhamit Meclisi tatil etmiti. Fakat bunu Merutiyet'in so nu saymak zordur, zira Nisan 1880'e kadar Abdlhamit, Meclis'i toplamamakla birlikte Merutiyet devam edecek mi gibi davranmtr. Bu tarihe kadar kanunlar, "Meclis top landnda grlmek zere" diye kanlm, Ayan Meclisi'ne atamalar yaplmtr. Fakat Nisan 1880'de ngilte re'de genel seimler yapld ve Gladstone'un partisi iktida50

ra geldi. Parti aka Trk dman olduu iin, anlalan, Abdlhamit Merutiyet'i yaatacakm gibi grnmenin artk gereksiz olduunu dnm olmaldr. Bylece 1880'den soma Osmanl Devleti yldan yla koyulaan bir mutlakiyete, hatta bir polis dzenine doru kaymaya ba lad.

51

VIII. II. Abdlhamit Dnemi Abdlhamit, 33 yl gibi ok uzun bir sre padiahlk yapmtr. Padiahl bir polis devleti olarak tannr. Bu doru olmakla birlikte, yukarda iaret edildii zere, reji min bu duruma gelmesi yava yava olmutur. Abdlhamit baskclnn ilk byk icraat Mithat Paa'nm yok edilmesidir: Mithat Paa, Tuna (Bulgaristan) ve Badat valiliklerinde kalknma yolunda pek ok iler baa ran byk bir vali olarak biliniyordu. Bunun iin bugne ya da yakn zamanlara dein devam etmi olan Ziraat Banka s, Emniyet Sand, Sanat Mektepleri (Endstri Meslek Li seleri) gibi kurumlan da balatan odur. Daha sonra Mithat, Merutiyet'in simgesi haline gelmiti. 1877'de Abdlhamit onu snr d etti. 1878'de affetti, yurda dnmesine izin ver di. Daha sonra Suriye'ye vali atand. Orada kendini gster mesine, yararl iler yapmasna izin verilmedi. 18 80'de z mir Valilii'ne getirildi, ardndan da tutuklanarak Abdlaziz'i ldrmekle suland. Yldz Saray'mn bahesinde ku rulan bir adrda zel bir mahkeme oluturuldu. Uydurma bir mahkeme sonunda idama mahkm olduysa da, Avrupa kamuoyunun basks sayesinde cezas hafifletildi. Bugn Suudi Arabistan'da bulunan Taif kentinde hapisteyken bir gn hapishane grevlileri tarafndan bouldu. Abdlhamit bundan habersiz olduunu ileri srerse de en azndan siya52

sette sorumlu olduu phesizdir. Bylece bu padiah siya seten katil cezasn el altndan hortlatm oluyordu. Abdlhamit dneminde mali iflasn dourduu kark l zme kawtumak gerekiyordu. 1881 Muharrem Kararnamesi'yle belirli baz vergiler yeni kurulacak ve eitli lkelerdeki alacakllar temsil eden bir Dyun-u Umumiye (Genel Borlar) daresi'ne verildi, Dyun-u Umumiye by lece Maliye Nezareti gibi vergi toplayan, fakat toplad ver gileri dorudan alacakllara datan bir rgt oldu. te yan dan, Abdlhamit, yeni bir iflasla karlamamak iin Sa ray'n harcamalarn denetim altna ald. Bilinli bir politi kayla kiisel servetini byk lde arttrd, lkenin en zen ginlerinden biri oldu. Abdlhamit dneminde eitim alannda byk ilerle meler oldu. rnein 1867'den 1895'e, 28 ylda, rtiye ve buralarda okuyan rencilerin says 4 kat artm bulunuyor du (33.469). Ama bu arta ramen, Mslman olmayanla rn rtiyelerindeki renci says 2 kat fazlayd (76.359). Mslmanlarn Mslman olmayanlara gre kabaca 3 kat fazla olduu dnlrse, Mslmanlarn Mslman olma yanlara gre 6 kat geri durumda olduklar sylenebilir. De mek ki eitimde nemli ilerlemeler olmutur ama, bunlar ye tersiz kalmtr. Demiryollarnn uzunluunda nemli artlar oldu. Ge nellikle demiryollarn yabanc sermaye yapmakla birlikte zellikle haclara kolaylk olmak zere kurulan am-Hicaz demiryolunu Osmanl hkmeti yapmtr. Zamanla demir yolu yapmmda Haydarpaa-Badat-Basra projesini stle nen Almanlar ar basmlardr. Abdlhamit ruh hastal derecesinde an kukulu, ku runtulu bir insan olduundan gizli polis rgtne ok nem
53

verdi. nsanlarn kukulu durumlar Saray'a haber vermele ri tevik edildi. Gizli polislere hafiye, ihbar mektuplarna da jurnal denirdi. Jurnalleri aslsz bile ksa, jurnalciler dl lendirildi. Herkes glgesinden korkar oldu. te yandan ba sma an baskl bir sansr uygulanyordu. Mizah, karika tr yasakt. Gazeteler akamdan btn haber ve yazlann sansre gnderirlerdi. Sakncal blmler atlr ve ok keza gazetelerde beyaz boluklar halinde kard. Sansr memurlan, ne olur ne olmaza dncesiyle Abdhlamit'ten de da ha kuruntulu davranmak zorunluluunu duyuyorlard. Pa diahn burnu byk diye, burun kelimeleri iziliyordu. Pa diah mnasebetsiz duruma dren bir bask yanl y znden devletin resmi gazetesi olan Takvim-i Vekayi 1890 'da kapatld, 1908' e kadar bir daha kmad. Devlet res mi gazetesiz kalm oldu. ttihad- Osman Cemiyeti: 1889 ylnda stanbul'da bulunan Askeri Tbbiyeli 5 renci ttihad- Osmani Cemiyetfm kurdular. Bu kuruculardan en nlleri Abdullah Cev det ve brahim Temo'ydu. Kurulan gizli rgtn balca et kinlii, zaman zaman kendi aralannda toplanp Namk Ke mal ve benzeri zgrlk yazarlann yaptlann okumakt. Bir eit gizli fikir kulbyd. 1895'e doru yeler Paris'te bulunan Ahmet Rza ile temas kurdular ve onun telkinleri sonucunda rgtn adn Osmanl ttihat ve Terakki Cemi yeti (T) diye deitirdiler. Ermeni Hareketi: Cemiyetin kurulu yl Fransz htilali'nin 100. yldnmne rastlar. 1895 ise stanbul'da Er meni sorununun patlak verdii yldr. Berlin Kongresi'nden sonra Osmanl lkesinde olup da zerklik ya da bamsz lk elde etmemi, Ermeniler dnda, bir halk kalmamt. Oysa Anadolu'nun pek ok yerinde okul ve hastane am 54

olan Amerikan misyonerleri Ermenileri bu ynde tevik edi yorlard. stelik Ayastefanos Antlamas'na Dou Anado lu'da bulunan ve 6 vileyati (o gnk ok geni smrlariyle Van, Bitlis, Mamuretilaziz-Elaz, Diyarbakr, Erzurum, Si vas') kapsayan, tarihte Ermenistan diye tannm blgede, byk devletlerin gzetimi altnda slahat yaplmas iin h km konmu, bu hkm aynen Berlin Antlamas'na da ge miti. Ne var ki Ermenilerin dier Osmanl Hristiyan halk larna gre iki zorluklan vard. Biri, "Ermenistan"m jeopo litik konumuydu. Blge, byk devletler iin ulalmas ok zor, ok engebeli bir yerdi. kincisi, Ermeniler ticaret ve za naat uruna lkenin her yanma dalm olduklan iin, ta rihsel Ermenistan'n hibir yerinde ounluk oluturmuyor lard. En kalabalk olduklan Bitlis'te bile nfusun ancak 1/3'i Ermeniydi. Ermeniler 1887'deHnak, 1890'daTanaksutyun ihti lal rgtlerini kurup harekete getiler. "Bulgar modeli" di yebileceimiz bir yol izliyorlard. Kanl bir ayaklanma d zenliyorlar, soma da ayaklanmalan yine kanl biimde bastnlmca, byk devletlerin dikkatini ekip yardm ve mda halelerini salamaya alyorlard. 1890^ Musa Bey, Er zurum, Kumkap, 1892-3'te Merzifon, Kayseri, Yozgat, 1894'te Sason olaylanm kardlar. ngiltere ve Rusya'nn Ermeniler iin hazrladklan slahat plan reddedilince, s tanbul'da kanl olaylar kt. Abdlhamit hkmetinin poli si sokaklardan ekmesiyle 3 gn boyunca kanl bir Mslman-Ermeni kavgas yaand. Adeta Osmanl Devleti'nin so nuna iaret eden bu olaylar karsnda T fikir kulb kim liinden karak eyleme geti. ki bildirge (beyanname) ha zrlayarak duvarlara yaptrd. ttihatlar, Ermenilerin Ab dlhamit ynetimine kar kmakta hakl olduklanm, fakat
55

bunu tek balarna deil, btn Osmanl halklar ile birlik te T bayra altnda yapmalar gerektiini ileri sryorlar d. T bu biimde ortaya knca, zgrlkler ve genel ola rak aydnlar zerindeki basklar younlatrld. Birok tti hat lke dna, zellikle Fransa'ya kat. Kalanlar 1896 ve 1897'de iki darbe tasarladlarsa da, her iki sefer niyetle ri ortaya kt ve baarsz oldular. T 1895 ylnda ilk nizamnamesini (tzn) hazrla d. Nizamnameden baz ilgin zellikler ortaya kmakta dr. Polis bir yeyi yakaladnda, btn rgt ele vereme mesi iin hcre tarznda rgtlendiini gryoruz. T'ye kar kanlarn "vatan dman" olarak deerlendirilmesi, daha bandan T'nin kendini "cemiyet-i mukaddese" (kut sal dernek) olarak grdn, kendisine kar kanlara ho gr, olmadm gstermektedir. Yine dikkati eken bir nok ta, nizamnamede kadnlarn ye yazlabilecekleri, erkekler le ayn haklara sahip ve ayn grevlerle ykml olacakla r yolundaki hkmdr. Oysa o srada kadnlarn kaglerini salamak iin hkmet tarafndan alman nlemler ileri bir noktaya vardrlmt. Bir kadn, kardei, kocas, babas dahi olsa sokakta bir erkekle birlikte grnemezdi. Byle bir toplumda kadnlarn bir ihtilal rgtne erkeklerle eit olarak ye olmalarn ngrmek, T'nin ne denli acl bir ideolojiye sahip olduunu gsterir. Ahmet Rza ve Pozitivizm: 1889'da T kurulurken, Ahmet Rza adnda bir gen, Paris'te Fransz htilali'nin 100. yldnmn kutlamak iin alan Dnya Sergisi'ni gezmek zere buraya geliyordu. O, dnmeyecek ve 1908'e dein yurtdnda kalacakt. Ahmet Rza Paris'te ba Auguste Comte (1798-1857) (Ogst Kont) tarafndan ekilmi olan pozitivist harekete katlacaktr. Fransz htilali aklcl56

, bir ara onu resmi bir din durumuna ykseltecek derece de yceltmi, kendisine iar edinmiti. Daha sonra Napolyon'un 1815 yenilgisiyle Fransa'da ihtilal ncesinde dn yaplnca, aklcla kar da tepki gsterildi. te Comte aklclkla ihtilalciliin birbirine kantrlmamas gerektii ni, toplumbilim (sosyoloji) sayesinde toplum yasalarnn renilebileceini, bu sayede ihtilal olmadan toplumlara bilim sel olarak biim verilebileceini, ileriye gtrlebileceini sylyordu. Nitekim Pozitivizmin iki dsturu "dzen ve ilerleme" idi. (Osmanlca olarak sylendikte, "intizam ve terakki"). Yani, dzen iinde ilerleme ngrlyordu. Pozi tivizmin "terakki" dsturu zgrlk hareketi etkileyerek, ttihad- Osman olan rgt adn ttihat ve Terakki'ye d ntrmt. Ahmet Rza'ya gre Osmanl toplumunu kur taracak olan, Kanun-u Esasi, merutiyetten ok, yeni bir in san tipi yetitirmekti. Yeni insan "Ekmeini alnnn teriyle kazanan, menfaatini kimsenin zararna aramayan adam" ola cakt. Bu, bilim ve eitim yaygnlatrlarak salanacakt. zgrlk hareket 1897'den soma bir ara tavsad. Dar be giriimlerinin boa kartlmas bir yandan, 1897 Osman l-Yunan savanda Osmanl ordusunun kazand zaferin Abdlhamit'e salad prestij br yandan, hareketi bir durgunlua soktular. Hatta Ahmet Rza'nn yerine T'nin Pa ris rgtnn bana gemi olan Mizanc Murat, Abdlhamit'in af nerisi ve baz kuru vaatler karlnda "mtare ke" yaparak kalkt, stanbul'a dnd. T'nin yeniden can lanmas Prens Sabahattin sayesinde oldu. Prens Sabahattin: Sabahattin'in babas Damat Mah mut Paa Abdlhamit'in kz kardeiyle evliydi. Almanlarn yrtmekte olduu Badat demiryolu Konya'ya ulat s rada, ngilizler skenderun-Badat-Basra demiryolunu st57

lenmek zere devreye girmek istediler. Bu iin takibini Mah mut Paa'ya havale etmilerdi. Oysa Alman imparatoru Kayzer II. Wilhelm 1898'de Osmanl Devleti'ne resmi bir ziya ret iin gelmiti. Bu bile Almanlarn Konya-Badat-Basra imtiyazm almalarna yeterdi, nk br Avrupa hkm darlar Ermeni sorunundan tr Abdlhamit'i boykot edi yorlard. Damat Mahmut bylece umduunu bulamaynca tep ki olmak zere iki olunu alp Fransa'ya kat. "Padiahn enitesinin ve yeenlerinin zgrlk yok diye kamalar Av rupa'da gazete balklarn bir sre doldurdu. Abdlhamit ye enlerinin karldn iddia etti. Olay zgrlk hareke ti biraz canlandrd. 1902 ylnda Prens Sabahattin ve kar dei Paris'te 1. Jn Trk Kongresi'ni topladlar. eitli yer lerden gelen 40 kadar delege sorunlar tarttlar. Arnavut luk erafndan smail Kemal o gne dein yaplagelen pro paganda ve yayn faaliyetiyle bir yere varlamayacan, as keri kuvvet kullanmak gerektiini ileri srd. Ermeni dele geleri ise bunun da yetmeyeceini, Avrupa devletlerinin m dahalesinin gerekli olacan sylyorlard. Prens Sabahat tin her iki gr benimsedi, fakat d mdahalenin demok rat devletler tarafndan (yani ngiltere ve Fransa) yaplmas artn kotu. Bu kararlara Ahmet Rza ve arkadalar (Dr. Nazm, Yusuf Akura gibi) kar ktlar. Bylece Jn Trk hareketi blnm oldu. Sabahattin ve arkadalan Kongre kararma uygun olarak bir askeri ha reket de hazrladlar. Trablusgarp Valisi Recep Paa bir as keri birlii Abdlhamit'i devirmek iin onlara vermeyi ka bul etti. ngilizlerin yardmyla salanacak gemilere bu as kerler bindirilecek ve stanbul'a getirilecekti. Recep Paa bu iten vazgeince, tasar suya dt. Sabahattin dikkatini bi58

lime evirdi. Le Play'in kurucusu olduu bir toplumbilim akmna bal E. Demolins adndaki yazarn dncelerini benimsedi. Demolins'e gre iki tr toplum vardr; tecemmi (topluluku), infiradi (bireyci). nfiradi toplumlara en iyi rnek ngiltere'dir. Orada ocuklar giriken ve hareketli bir hayat iin yetitirilirler ve byynce yaman i, hatta ma cera adamlar olurlar. O tr toplumda ynetim de adem-i merkeziyetidir. Kyler, kentler ihtiyalarm kendileri kar larlar. Tecemmi toplumlarda ise ocuklar "muhallebi o cuu" olarak yetitirilirler, byynce de memur olurlar. Orada ynetim merkeziyeti olur. Kyler, kentler ihtiyala rn kendileri karlamazlar, bunu merkezden beklerler. Sa bahattin'e gre Osmanl toplumunun kurtuluu infiradi bir topluma dnmesiyle olanakl olacaktr. Bir sre sonra Sa bahattin Paris'te Teebbs- ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'ni kurdu. Japon - Rus Sava: Bu yllarda Uzakdou'da nemli gelimeler oluyordu. Rusya ile kalknma sreci iinde olan Japonya arasnda Manurya ve Kore'de nfuz rekabeti ba gstermiti. Bu rekabet savaa yol at (1904-5). Dnyann hayret dolu baklar altnda Japonya hem karada, hem de nizde Rusya'y yenilgiye uratt. Bir Asya lkesinin bir Av rupa lkesini yeneceine ihtimal verilmemiti. Rus yenilgi si ite ilk Sovyet ihtilaline yol at (1905). ar, ihtilali bas trabilmek uruna liberalleri, yani burjuvaziyi yanma almak zorunluluunu duyduu iin merutiyet ilan etmek yoluna gitti. 1906'da seilmi ilk Rus Meclisi, Duma, topland (1906). Rusya teden beri mutlakyetin savunucusu ve jan darmas olduu iin, oradaki dzen deiikliinin uluslara ras yanklan oldu. 1906'da ran'da, 1908'de in'de meru tiyet ilan edildi. Osmanl Devleti'ndeki 1908 merutiyetini bu uluslararas hareketin bir paras olarak da grebiliriz. 59

1905 banda Mustafa Kemal Kurmay Yzba olarak mezun oldu ve karargh am'da bulunan 5. Ordu'ya atan d. Orada Dr. Mustafa (Cantekin) adnda birinin bakan ol duu Vatan adl gizli bir rgt buldu. Onlara katld ve ad n Vatan ve Hrriyet diye deitirerek bana geti. Fakat am bu tr faaliyetler iin ok elverili olmadndan, mem leketi olanSelanik'e gidip rgtn bir ubesini kurdu. Ora da uzun kalamadndan Vatan ve Hrriyet gelime gste remedi. Rumeli'deki asl rgtlenme Eyll 1906'da Talat, Rahmi ve smail Canbolat'm 7 arkadalaryla kurduklar Osmanl Hrriyet Cemiyet oldu. Kurucular ve yelerden ki mileri asker, kimileri sivildi. Hcre tarznda rgtleniyorlard. ye olmak isteyenler gece vakti 3 maskeli kii karsn da Kuran ve tabanca zerine yemin ediyorlard. Yeni ye ye ihanetin lmle cezalandrlaca zenle belirtiliyordu. 1907'de bu cemiyetle Paris'teki T, birletiler. Birleik rgt T adn ald. 1907 ylnda Paris'te II. Jn Trk Kongresi topland. Ahmet Rza ve arkadalar, Sabahattin ve arkadalar, Er meniler katldlar. Bu kongre Ahmet Rza'nn egemenlii al tnda cereyan etti. Hazrlanan bir beyanname, Abdlhamit ynetiminin kusurlarn sayyordu. Kongre, silahl ayaklan ma yntemini de benimsiyordu. Makedonya Sorunu: 1908 ihtilali Makedonya'da k t. Onun iin Makedonya sorunu zerinde biraz durmak ge rekir. Avrupallarn Makedonya dedikleri yer yaklak ola rak 3 Osmanl ili olan Kosova, Selanik ve Manastr'm kap sad aland. Blgedeki nfus yleydi: 1.5 milyon Msl man, 900.000 Bulgar, 300.000Rum, 1000.000 Srp, 100.000 Ulah (Eflakl). Osmanl istatistikleri Mslmanlar etnik ba kmdan ayrt etmezdi. Onlar ounluktaydlar, fakat Balkan
60

ulusuluu ve genellikle Avrupa kamuoyu, Mslmanlar, yzyllardr, oray yurt edinmi de olsalar, "istilac", "son radan gelmi" diye niteledii iin, grmezlikten geliyordu. Bu adan baknca Bulgarlar ounluktaydlar ve Ayastefanos Antlamas blgeyi Bulgaristan'a vermiti. Ne var ki Berlin Antlamas bu dzenlemeyi bozmutu. stelik sz edilen gruplar az ok belirgin blgelerde toplanmamlar, i ie, karmakark durumda oturuyorlard. Buna ramen Bul garlar "komita" denen eteler kurarak ve tedhi (yldn, te rrizm) yntemleri kullanarak Bulgar olmayanlan sindirme ye, ya da blgeden kartmaya ("etnik temizlik") alyor lard. Bu durum karsnda Rumlar ve Srplar da komitalar kurup mcadeleye girmilerdi. Osmanl kolluk gleri de ordan oraya koarak asayii salamaya alyorlard. (unu da belirtmeli ki, somadan ortaya konan grlere gre Ma kedonya'da o dnemde "Bulgar" diye nitelendirilen insan lar, aslnda Bulgar deil Mekadondur). 1902'de Bulgarlar 1 ay sren bir genel ayaklanma d zenlediler. Bunun zerine 3 vilayete Hseyin Hilmi Paa ge nel mfetti atand. 1903'te kardktan ikinci ayaklanma 3 ay srd. Bunun zerine Rusya ve Avusturya bir slahat program hazrladlar. Buna gre Makedonya'da her byk devlet, kendisine ayrlm bir blgeye jandarma subay lan gndererek Osmanl kolluk kuvvetlerine danmanlk yapa cakt. Bu plana, Osmanl'ya irin grnmek istedii iin, Al manya katlmad. Abdlhamit blgeye mektepli subaylan tercihan gnderiyordu. Hem asayii daha iyi salayabilmek iin hem de kendi gvenlii bakmndan mektepli subaylan stanbul'dan uzaklatrmak iin. bylece Rumeli'de bir mektepli subay younluu ortaya kt. Ancak 2 ayda bir ma a alabilen, yabanc subaylann lks yaantsna imrenen,
61

komitaclarn ulusuluk uruna insanlara (bu arada kendi dindalarna da) yaptklar kanl eylemleri gren bu subay larn bylece ilgin deneyimleri oluuyordu. Hrriyetin lan: 3 Mart 1908'de ngiltere br byk lere bir genelge gndererek 3 vilayete tek bir vali atanmas n, Osmanl askerinin azaltlmasn istedi. TbunuMakedonya'nn kopmas ynnde ok tehlikeli bir gelime olarak de erlendirdi ve Manastr'da Rus Konsolosluu dndaki kon solosluklara birer genelge gndererek, istibdada T'nin son vereceini, desteklenmesi gerektiini bildirdi. Bylece T ortaya km bulunuyordu. Abdlhamit hareketi bastrmak iin birtakm davranlarda bulunduysa da, beyhudeydi. Manastr'da Kolaas Niyazi Bey, Belediye Reisi ve Polis M dr dahil, 200 sivil ve 200 askerle daa kt. Bu hareketi bastrmak iin yola karlan emsi Paa ldrld. Firzovik'te Arnavutlar kandrlarak onlara Merutiyet'i istedik lerine dair Abdlhamit'e tel ektirildi. ler bu kerteye gel dikten sonra Rumeli'nin byk merkezlerinde, ayn gn, 23 Temmuz 1908'de (Rumi takvime gre 10 Temmuz 1324) hrriyet ilan edilerek hkmete teller ekildi (67 tel). Zaten Abdlhamit baka are olmadm anlam bulunuyordu. Birka gn nce Sadaret'e Sait Paa'y getirmiti. 24 Tem muz gn gazetelerde seimlerin emredildiini bildiren bir duyuru kt. Bylece Osmanl Devleti II. Merutiyet dne mine girmi oluyordu.

62

IX. ttihat ve Terakki'nin Yap zellikleri, 31 Mart Olay II. Merutiyet'in bana gre Trklerin son aa giriini temsil ettiini, yani bir eit Franszlarn 1789 'una denk gel diini yukarda belirtmitim. Byle bir a ayrmn temsil ettii kabul edilmese dahi, II. Merutiyet'in byk nemi phe gtrmez. Tark Zafer Tunaya'ya gre bu dnem Cumhuriyetin "siyaset laboratuvandr". Yani Cumhuriyetin baard pek ok eyler, II. Merutiyet dneminde tartl m olan konulardr. Mustafa Kemal'in bu dnemde faal olarak siyasetle ilgilendii, T hareketinin iinde yer ald dnlrse, sz konusu dncenin isabeti de anlalr. Bu noktada T'lilerin 5 zellii zerinde durabiliriz: 1. Trklk, yani Trk ulusuluu ideolojisi. T ye leri arasnda Mslmanlar byk ounluktadr. Az sayda olan Mslman olmayanlar, ou Hrriyet ilanndan nce Cemiyete girmi olan ve ayrlk, ulusu iddialar olmayan baz Yahudi ve Ulahlardr. Mslmanlarn byk ounlu u Trktr ya da etnik bakmdan Trk olmasalar da, kendi lerini Trk sayan ve Trk eilimler besleyen kiilerdir. 2. Genlik. htilalci bir rgtte genlerin egemen olma s olaandr, zellikle yasad bulunduu zamanlarda. ntilalciliin tehlike ve sorumluluunu genellikle "delikanl" ve zellikle bekr olan genler stlenirler. 63

3. Ynetenler snfndan olmak. T'liler genellikle me mur ve subaydlar. 4. Mekteplilik. T'liler ounlukla Bat tipi yksekokul rencileri ya da mezunlarydlar. 5. Burjuva zihniyetli olmak. T'lilerin amac Osmanl toplumunu ve ncelikle Trkleri, Avrupa'nn gelimi lke leri dzeyine ykseltmekti. Bu lkelerin toplumlar kapita list olduuna gre T'nin amac da Trk toplumunu kapita list (burjuva) toplumuna dntrmekti. Osmanl toplumu geleneksel bir toplumdu ve bu tr toplumlarda genlerin baa gemesi yadrganr. Bu yzden T, Merutiyet'in ilanndan sonra hkmeti kuramad. Za man zaman Talat, Cavit gibi T'liler nazr (bakan) olabildilerse de 1913'e dein sadr izamlardan hibiri T yesi de ildi. Ama T iin iktidarda deil de denemezdi. nk h kmete "unu yap", "bunu yapma" tarznda talimat verebi liyordu. Buna ben tam iktidardan farkl olarak denetleme ik tidar diyorum. te yandan T'nin Rumeli'de Hrriyeti ilan etmi ol masna karlk, stanbul, Anadolu ve Arap lkelerinde Merutiyet'i Abdlhamit ilan ettirdii iin, T Abdlhamit'in pa diahln srdrmesine raz olmak zorunda kalmt. Bu durumda T yllarca Abdlhamit istibdad aleyhinde srdr m olduu kampanya ile tutarsz duruma dyordu. T bu amazdan kurtulmak iin "eraf" kuramn benimsedi. Bu na gre Abdlhamit iyi bir padiaht, fakat evresindeki bir takm insanlar ktyd, onu onlar kandrdklar iin baz k tlkler yaplmt. T bu kurama snarak bu gibilerden kaamam olanlar cezalandrd (genellikle ykl "balar" olarak). Merutiyet'in gelmesiyle birlikte toplum yaamnda
64

byk bir canlanma oldu. 24 Temmuz 1908 'de gazeteler ya zlarn sansre gndermediler. Gazete, dergi, kitap olarak byk bir yayn furyas balad. Kadn hareketleri (rgtler, yaynlar), ii hareketleri (rgtlenmeler ve grevler) ortaya kt. Bu arada Prens Sabahattin de Avrupa'dan dnd. T ile prensin rgt olan Teebbs- ahsi ve Adem-i Merke ziyet Cemiyeti Hrriyet'in ilanndan hemen sonra birlemi lerdi. Fakat Sabahattin T'de umduunu bulamaynca, onun adamlar Ahrar Frkas'n (Partisini) kurdular. Seimler ba lad. Bunlar 2 dereceli seimler olduu iin vakit alyordu. 17 Aralk 1908'de Meclis parlak bir trenle ald. Ahmet Rza Mebusan Meclisi Bakan oldu. Seimlerde T'nin listeleri genellikle "silme" kazand lar. Bu listelerde Mslman olmayanlar da yer alyordu. T bu aznlklarla pazarlk edip onlara ayrlacak mebus says zerinde anlamt. Adaylar ise o cemaatler saptam, T onlar kendi aday listelerine yerletirmiti. T, Mslman T adaylarna oy verilmezse oylarn blneceini, aznlklarn haklarndan fazla mebus karacaklarn duyurmutu. Bu durumda Ahrar Frkas 'nm seim baarszlna amamak gerekir. Patrikhaneler, Hahamhane nasl Rum, Ermeni, Ya hudi cemaatlerinin tek temsilcisiyse, bu durumda T de Ms lmanlarn (zellikle Trklerin) tek temsilcisi durumuna geliyordu. Fakat T'nin bu byk seim baars grnts aslnda aldatcyd. nk T'nin Rumeli'deki rgtlenme si genellikle salam olmasna karlk, kalan yerlerdeki r gtlenme byk lde Hrriyetin ilanndan sonra alelace le gereklemiti. T, Rumeli dnda "ttihatym" diye or taya kan herkesi yamna alp, mebus adaylarn da bunla rn arasndan semek durumunda kalmt. Oysa bu kiile rin pek ou T'nin be zelliini tamayan frsat kimse65

lerdi. Dolaysyla, Meclis ounlukla ancak etiket olarak t tihatyd. Hrriyetin ilanndan ksa bir sre sonra T, Sait Paa'y istemedi ve yerine Kbrsl Kmil Paa geldi. Bu iki yal pa a Abdlhamid dneminin "ngilizci" diye tannan vezirle riydiler. Kmil, T'nin kendisine talimat vermesine ierli yor, bana buyruk iler yapyordu. Bunun zerine T'nin n de gelen mebuslarndan ve Tanin gazetesinin bayazar H seyin Cahit, Paa aleyhine gensoru nergesi (istizah takriri) verdi. Ama sonra, ttihatlar Kmil'i devirmekten vazge tiler ve Paa, oybirliiyle gvenoyu ald. Bu sefer Kmil a r bir gvene kaplp T'ye sormadan Harbiye ve Bahriye na zrlarn deitirdi. ttihatlarn durumlarn pekitirmek iin Rumeli'den bakente getirmi olduklar baz askeri bir likleri yerlerine iade etmeye kalkt. T telaa kapld ve ye niden gensoru verdi ve byk ounlukla (53 ekimser var d) gvensizlik oyu alan Kmil ekildi (13 ubat 1909). Bu oylama yaplrken birok subaylar Meclis' e geldiler, baz do nanma gemilerinin svarileri nazrlarnn deimesini pro testo- ettiler. Bylece Meclis'in askeri bask yznden K mil'i devirdii izlenimi dodu. Bundan sonra 31 Mart Olay'nm ktn gryoruz. Olayda, muhalefet, subaylarn ttihat olmalar durumunu gz nnde tutmu, er ve erbalan ayaklandrarak Meclis'i etkileyip Kmil'i geri getirmeye almt. Subaylarn tti hat olduunu syledim. Hrriyetin ilanndan hemen son ra ttihatlar ordudan alayl, yani Harbokulu mezunu olma yan subaylar tasfiye ettirdiler. rnein yalnzca karargh stanbul'da bulunan 1. Ordu'dan 1400 alayl subay kadro d na karlmt. Harbokulu 1848'den itibaren mezun ver meye balamt, ama mlkiyede (sivil demokraside) olsun, 66

orduda olsun, mekteplilik (yani yksekokul mezuniyeti) ve alayllk atba gidiyorlard. Alayllk, yani okul grmemi olmak deyimi ncelikle orduda kullanlyordu. Yetenekli, ie yarar erler onba, avu olabiliyor, sonra da "tezkere bra kabiliyorlard". Tezkere brakanlarn yeteneklerine, stleri nin takdirlerine ve ltfuna bal olarak, nlerinde subaylk yolu alyordu. Sonu olarak doru drst yaz yazamayan lar bile paa olabiliyorlard. Padiah ve yaknlar mektepli lerin daha iyi subay olduklarm bilseler de, daha sadktrlar diye alayllar yeliyorlard genellikle. Daha sadk olduklar varsaylyordu, nk 'hi yoktan', ltufla, bulunduklar mevkiye gelmi bulunuyorlard. Mlkiyede de buna benzer uy gulamalar vard. ttihatlar bir hamlede orduda mekteplilii tmyle egemen klarak bir devrim yapm oluyorlard. 31 M a r t Ayaklanmas: Ayaklanmann yakn nedeni 6 Nisan 1909 gecesi sert muhalefetiyle tannm Serbesti ga zetesi bayazar Hasan Fehmi'nin Galata Kprs'nde ldrlmesiydi. Saldrgann srtnda bir subay pelerini bulun duu ileri srlyordu. Kprnn iki ucunda da karakollar bulunduu halde, kimse yakalanamamt. Muhalefet, ola ya ok byk tepki gsterdi ve cinayeti T'ye mal etmekte tereddt etmedi. T de kendini savunmak iin fazla bir a ba gstermeyerek sanki cinayeti kabullenmi oldu. (Yllar sonra cinayetin ttihatlar tarafndan ilendii ortaya ka cakt). Hasan Fehmi'nin cenazesi byk bir kitle gsterisi halini ald. Cenazeden 5 gn sonra, 13 Nisan 1909'da (ya da Rumi takvime gre 31 Mart 1325'te) ayaklanma kt. O gn sabahn ok erken saatlerinde Taksim civarnda bulunan Takla'daki 4. Avc Taburu Hamdi avu ve di er avu ve onbalarn komutasndaki erler, subaylarn tu tukladktan sonra, baka klalar da ayaklandrdlar. Daha 67

sonra Sultanahmet'te bulunan Mebusan Meclisi'nin nn de toplandlar. Ayaklanma, "eriat isteriz!" sloganyla ya plmt. Daha somut olarak asker, 1) kendilerine ayaklan madan tr bir sorumluluk gelmemesini, yani affedilme yi, 2) HMmetin, Mebusan Meclisi Reisi Ahmet Rza ve di er baz ttihatlarn istifasn, 3) Baz komutanlarn dei mesini istiyordu. Baz istek listelerine gre Kmil Paa'nm sadrazam, Nazm Paa'nm harbiye nazr, smail Kemal'in Mebusan Meclisi reisi olmas da isteniyordu. Ayaklanma karsnda Hseyin Hilmi Paa hkmeti klasik Osmanl nasihat yolunu denediyse de baarl olama d. Tersine, ayaklanma gittike yaylyordu. Bu durumda h kmet, Ahmet Rza, I. Ordu Komutan Mahmud Muhtar Pa a istifa ettiler. leri gelen ttihatlar saklanp stanbul'dan Rumeli'ye katlar. Askerin Sultanahmet'te toplanmas Me busan Meclisi'ni muhatap kabul etmesi demekti. Oysa o gn Meclis'e nde gelne ttihatlar kadar, ortalama mebus lar da gelmeye ekindiler. smail Kemal ve dier baz mu halif mebuslar, saylar yetersiz olduundan, duruma egemen olamadlar. Ortaya kan bu yetke (otorite) boluunu Sa ray, yani Abdlhamit doldurdu. Askere, yeni sadrazamn Tevfik.Paa, Harbiye Nazn'nm Gazi Ethem Paa olduu, onlarn da affedildii mjdesi verildi. Gazi Ethem Paa 1897 Osmanl-Yunan savann kahraman, herkesin sayg duydu u biriydi. En nemlisi de affedilmekti. Asker affedilmenin sevinciyle akn akn gitti, Yldz Saray'nda Abdlhamit le hinde gsteri yapt. O, burada bir hata yapt, balkona kp onlara grnd. Bu hatayd, nk isyanc askerlerle birlikmi gibi bir izlenim verebiliyordu. Daha sonra asker btn gece sokaklarda dolap havaya kurun skt. syann kim tarafndan karld konusunda 3 akla68

ma vardr. Birincisine gre iin sonunda, T, iktidarn per inlediine gre o kartm olmalyd. ktidarlarn kendi aleyhlerine komplolar dzenleyip, sonra bunlar gereke gstererek bask nlemleri almalar grlmemi ey deil dir. Ama byle eyleme geen ve baarl olan bir komplo d zenlemek herhalde akl kn olmasa gerek. Zaten iin T'den kaynaklandn gsterir ciddi kantlar da yoktur. kinci g re gre ayaklanma Abdlhamit'in iidir. Bence bu gr de doru deildir. Geri oluan iktidar boluundan Abdlhamit yararlanmad deil. Hareket Ordusu gelmeseydi, Abdlhamit hem tahtta kalacakt, hem de glenmi olacakt. Bu olana istibdada dnmek iin kullanp kullanmayaca kestirilemez. Ama btn bunlar ayaklanmadan onun sorum lu olmas demek deildir. Bence ayaklanmay karan bata Prens Sabahattin, mu halefetti. O zaman sormak gerekir, neden muhalefet ayak lanmay sahiplenmedi? Sahiplenemedi, nk muhalefet as kerin disiplinli bir g gsterisi yapacan ummutu. Oy sa, dzenli bir g gsterisi yerine, kanl bir isyan hareketi gereklemiti. 31 Martlar 2 gn iinde, ou mektepli su bay olan 20'den fazla insan ldrdler. ldrlenler arasn da Hseyin Cahit'e benzetilen bir mebus ve Adliye Nazn Nazm Paa da vard. syan kontrol altna almak iin Prens Sabahattin'in bir giriimi oldu. Abdlhamit'i de tahttan in dirmek niyetiyle ie girimi olan Sabahattin, tersine onun glenmekte olduunu grnce, 2. gn donanma gemileri nin svarilerinden Saray topa tutma tehdidiyle padiah tahttan indirmelerini istedi. Onlar da bunu olumlu karladlarsa da, hibiri -Asar- Tevfik svarisi Bnb. Ali Kabuli dnda- 3. gn harekete gemedi. Ali Kabuli hazrlklara gi riince, isyanclarla temasta olan bahriyeliler onu tutukla69

yp Yidz Saray'nm nne getirdiler. Abdlhamit yine bal kona kp askere, Ali Kabuli'nin karakola teslim edilmesi ni iaret ettiyse de, asker onu orada lin etti. Bu olayn da yanl anlalarak Abdlhamit'in aleyhinde kullanlmaya el verili olduu phesizdir. syann asl dzenleyicisinin kim olduu pek ak ol mamakla birlikte, kimlerin askeri kkrtt belliydi. Bir kez Dervi Vahdeti'nin gazetesi Volkan vard. Dervi Vah deti Kbrsl olup Nakibendi tarikatine mensup iken, ngi liz ynetimi iin alm biriydi. Muhalefete mensup a da bir slamc diye tanmlanabilir. Askerlerin yazdktan i kyet mektuplann gazetesinde yaymlyordu. Volkan yazarlanndan Said-i Krdi (somadan Said-i Nursi olarak Nurcu luun kurucusu olacaktr) ile birlikte ttihad- Muhammedi Cemiyeti' ni kurdu. Bu mnasebetle 3 Nisan 1909 gn Ayasofya Camii'nde mevlit okunmutu. Askeri kkrtan ikinci bir grup softalar, yani medrese rencileriydi. Hrriyetten nce stanbullu erkeklerle sof talar askerlik yapmazlard. Tarallar iin askerden kama nn yolu softa olmakt. Medreseler srf bunun iin medrese ye girmi insanlarla doluydu. T bu dzensizlie kar ka rak, snav getirdi. Snavda baansz olanlar askere alnacak t. Tabii bu, softalan T'ye dman etti. 3. olarak kadro d na kanlm alayl subaylan sayabiliriz. 4. olarak Arna vut ulusulann gryoruz. Onlar T'nin Arnavutlara kar gtmeye balad Trkletirme siyasetinden yakmyorlar d. Sonradan bu gibi kkrtclardan birou divan- harp ta rafndan cezalandnld. Bu arada Dervi Vahdeti asld. Prens Sabahattin tutuklandysa da, ngiliz elisinin mdahalesiy le salverildi. Sonu olarak ayaklanmann kim tarafndan balatld resmen belirlenmedi. Muhtemelen bu, T'nin

70

iine geldi. Ayaklanmadan Abdlhamid sorumlu tutulsa, muhalefet aleyhindeki kovuturma ve basklar haksz gr necekti. Muhalefet sorumlu tutulsa, bu sefer Abdlhamit'in tahttan indirilmesi haksz grnecekti. Yani bu belirsizlik sa yesinde T "bir tala iki ku vurmu" oluyordu. syann Bastrlmas: imdi de isyann nasl bastrl dn grelim. syan duyulur duyulmaz arl henz Ru meli'de olan T kesin tavr almakta gecikmedi. nk T kendini Merutiyet'le zdeletiriyor, kendisine kar yap lan darbeyi Merutiyet'e kar yaplm darbe sayyordu. Selanik'te Hareket Ordusu'nun kurulmas, bana 3. Ordu Komutan Mahmut evket Paa'mn, Selanik'ten katlacak frkann (tmenin) komutanlna Hseyin Hsn, Edir ne'den (2. Ordu) katlacak frka komutanlna evket Tur gut Paa'mn getirilmesi kararlatrld. kinci gn Selanik'te btn unsurlarn (milliyetlerin) katld byk bir miting dzenlendi. Meclis'e, hkmete, Saray'a protesto telleri yadrlmaya baland. Oysa stanbul'da farkl havalar es mekteydi. Saray, hkmet ve muhalif basn frtnann gelip getii, ilerin 'normale' dnd grndeydiler. stan bul'da T'siz bir kurulu dzenden (statkodan) fazla bir i kyetleri yoktu. 3 gn toplanabilen Mebusan Meclisi de n celeri yeni duruma ayak uydurma yanls oldu. Oysa gnler getike Ayastefanos'ta (Yeilky) Selanik ve Edirne'den ge len Hareket Ordusu birlikleri oalyordu. syanclarla Ha reket Ordusu arasnda atma kmasn nleyebilmek iin Mebusan Meclisi 'nin gelenlerin geri dnmelerini tavsiye etmek zere gnderdii heyetler Ayastefenos'ta karlatk lar kararl ve ihtilalci tutumdan etkileniyorlard. Etiket ola rak da olsa ttihat olduklarn hatrlayp orada kalyorlar ve arkadalarm yanlarna anyorlad. 20 nisanda stan bul'da Meclis'te yeter say salanamad.

71

Artk Meclis Ayastefanos'ta toplanyordu. Ama farkl bir isimle. Kanun-u Esasiye gre Ayan ve Mebusan Mec lisleri Meclis-i Umumiyi oluturuyorlard. Meclis-i Umu mi ise yalnzca her toplant ylnn banda padiahn a sylevini dinlemek zere toplanan, tabir caizse, trensel bir kurulutu. Ayastefanos'ta mebuslar ve gelen birka ayan yesi ise birlikte toplanarak "Meclis-i Umumi-i Milli" diye Kanun-u Esasi'de yeri olmayan, srf oradaki toplantlara z g bir kurul oluturdular. Eklenen "milli" szc bu ksa sreli grnten sonra ortadan kalkp, 23 Nisan 1920 'de ku- ' rulan Trkiye Byk Millet Meclisi 'nde "millet" szc ve kavram olarak yeniden su yzne resmen kacakt. As lnda, Ayastefanos'taki 2 Meclis'i birletirme ii, ilhamn ok muhtemelen Fransz htilali'nden almaktayd. Hatrla nrsa, o ihtilalin ilk adm 3 Meclis'li Etats Gnraux (Etajenero) denilen Fransz parlamentosunun, krala ramen Ulu sal Meclis ad altnda birleik bir Meclis oluturmasdr. Bil diim kadaryla hibir ttihat bu ilham kaynan akla mamtr, nk o dnemde lkenin zihniyeti byle bir et kilenmeyi ho grmezdi. 24 nisan gn Hareket Ordusu stanbul'u igal etti. Abdlhamit direnilmemesi iin askere emir vermi olmasna ramen, yer yer isyanclarla kanl atmalar kt. 27 Nisan'da Meclis-i Umumi-i Milli son toplantsn stanbul'da yapt. eyhlislamn verdii fetvaya dayanarak Abdlhamit tahttan indirildi, yerine V Mehmet olarak Veliaht Mehmet Reat padiah oldu (1909-1918). Sultan Reat merutiyet iin uygun bir padiaht, nk genellikle siyasete pek ka rmyordu. yi niyetli, babacan bir insand. Bylece Abdlhamit'in 33 yllk uzun saltanat noktalanm oluyordu. Bun dan sonra onun Selanik'te oturmas uygun grld. Hare72

ket Ordusu'nda grev alan gen subaylarn birou Kurtu lu Sava'nda nemli roller oynayacaklard. rnein H seyin Hsnmn kurmay bakan Mustafa Kemal, evket Turgut'unki Kazm Karabekir'di (Mahmut evket'in Kurbay Bakan Enver Bey'di). Yeni dnemde Hseyin Hilmi Paa yeniden sadrazam oldu. Meclis ksa zamanda olaanst bir etkinlik gstere rek, ada bir hukuk devletinde gerekli birok temel yasa lar kartt. Bunlarn nemli bir blm Cumhuriyet dne minde de yllarca yrrlkte kalacaklard. rnein timaat- Umumiye (Toplant), Matbuat (Basn), Matbaalar, Taatil-i Egal (Grev), Cemiyetler yasalar. Bu arada Abdlhamit'in muazzam servetine el kondu, sarayn harcamalar adamakll ksld, yksek grevlilerin maalar azaltld, memurlar arasnda byk bir tasfiye yrtld. Beyaz esir lerin de, zenci esirler gibi, alm ve satm yasakland. ok nemli bir i de, Kanun-u Esasimin geni apta deitiril mesi oldu. Bilindii gibi 1876 Kanun-u Esasisi'ne gre h kmet Meclis'e deil, padiaha sorumluydu. Meclis'in ya sa nerme yetkisi yoktu. Bu ve benzeri hkmler batan aa deitirildi, anayasa demokratikletirildi. O derecede ki, Profesr Orhan Aldkat, bunun artk yeni bir anayasa, 1909 Kanun-u Esasisi saylmak gerektiini ileri srmektedir. Yeni dnemde nemli bir gelime de 'gl' bir ada mn ortaya kmas oldu. Bu, Hareket Ordusu Kumandan Mahmut evket Paa'yd. Kendisine 1., 2. ve 3. Ordular Mfettii Umumilii diye zel bir grev verildi. Daha nem lisi, stanbul'da 3 yl srecek skynetim ilan edildi ve o da skynetim komutan oldu. Bylece stanbul'da olup biten her eye kanabilme olana buluyordu. Anlalan T orta la ekidzen vermek iin bu yolu semiti. Bylece o73

unlukla genlerden oluan T kendisine bir 'aabey' hatta 'baba' bulmu oluyordu. Bir bakma bu, 27 Mays Devrimi'nde ounlukla genlerden oluan Milli Birlik Komite si nin bana Emekli Orgeneral Cemal Grsel'i getirmesi gi bi bir olaydr. O da bir 'aabey' ya da 'baba' bulma abasyd. Mahmut evket'in ya, rtbesi genellikle herkesin saygsn uyandryordu. Onun bir anlamda T'nin 'bana' gemi olmasnn dourduu nemli sonular oldu. Birin cisi, T iinde askeri ve sivil kanatlar vard. M. evket'in 'bata' olmas askeri kanad glendiriyordu. kincisi, M. evket, Abdlhamit dneminde silah almlar ve Almanlar la temaslar gibi ilikiler dolaysyla Almanya'ya yakn bir kiiydi. Dolaysyla Paa'mn varl T'de Almanc etkileri glendiriyordu. unu da belirtelim ki, ngilizler genellikle 31 Mart' olumlu deerlendirmeye almlar, Hareket Or dusu'na souk bakmlardr. Almanlar ise bunun tersi bir ta vr gstermilerdir. ncs, Paa T'ye gre daha tutucuy du. Dolaysyla T'nin baz ataklarm, sivriliklerini nlyor du. Hseyin Cahit'in, padiahn bayramn kutlarken tahtn saan pmek yerine temanna etmesi, basnda tartma ko nusu olduunda, Paa bu konunun tartlmasn yasak et miti. Son olarak unu belirteyim. Paa mektepli olduu iin T'ye yaknd, ama hibir zaman T yesi olmamt. Gnmzde 31 Mart olay, yldnmlerinde tipik bir gericilik olay olarak anlr, Menemen olay, Sivas olay gi bi. 31 Mart olaynn gerici bir olay olduu kukusuzdur. s yanclarn eriat isteriz diye barmalar, bir ortaa hukuk dzeninden yana olmalar, bal bana bir gericilikti. Yal nz unu belirtelim, eriatn en nemli hkmleri -kiilik, ev lenme, miras, borlar hukuku gibi hkmler- zaten yrr lkteydi ve 1926'ya dein (Medeni Kanun'un kabul edilme74

si) yrrlkte kalacakt. Muhtemelen askerin eriat isteriz derken istedii, biraz da eski ordunun geveklii, dinsel ge rekleri yerine getirmek gerekesiyle talimden kama olanak laryd. Ama yeni ordu disiplinine kar kmak da bir geri cilikti. Yine askerin eriat derken istedii bir ey de, herhal de, mekteplilik ilkesinden alayllk ilkesine dnlmesi, by lece kendilerine subaylk yolunun yeniden almasyd ki, bu da nc bir gerilikti. Daha genel ve kapsayc bir anlam da denebilir ki, o srada adaln, son an en gl dev rimci rgt olan T'nin iktidarna kar kmak dahi, bal bana bir gericilik saylabilir. nk grdmz zere, ku surlar ne olursa olsun, T'nin ortadan kalkmas durumun da, oluan boluu, eski dzenin kurumlan dolduruyordu. T'nin denetleme iktidan dediim bir modeli uygula dn sylemitim. Bu modelde iktidann, hele devrimci iddialan olan bir iktidann ne denli kstland aktr. Onun iin T tam iktidar olmak iin baz hazrlklara balad. Bunlann banda siyasi mstearlk tasans gelir. Bilindii ze re, lkemizde bakanlk mstearl idari bir mevkidir. Oy sa ngiltere'de hem idari, hem siyasal mstearlar vardr. Si yasal mstearlar (parliamentary undersecretary) Avam Kamaras yelerinden olur. te T mebuslara siyasi mste arlklar vererek onlann ynetimde ve kabine toplantlanna katlacaklanndan, hkmet katnda tecrbe kazanmalanm salayacakt. Bu tasanya nce Mahmut evket kar kt. Anlalan bundan cesaret alan hkmet, ardndan da bizzat mebuslar, kar ktlar. Muhtemelen btn bu evreler T'nin tam iktidar olmasn, u ya da bu bakmdan kendile ri iin sakncal buluyorlard. Mahmut evket arln duyurabildii srece ve kendisine yakn olan Meclis'teki 'eti ket' ttihatlanndan g alarak (1912'ye dein) mebusla75

nn nazr olmalarn, dolaysyla T'nin tam iktidar olmas n engelledi. T kabineye ancak birka nazr sokabiliyor, bu da ona tam iktidar olmasn salayamyordu. T ' n i n Baz zellikleri: T'nin baka, 'normal' siya sal partilerde grlmeyen birtakm zellikleri vard. yele ri arasnda birok subay olduuna, dolaysyla sivil ve aske ri kanatlarndan sz edilebileceine yukarda deindim. Ba ka bir zellik ikili yapdr. Bir yanda T Cemiyeti vardr, bir yanda T Frkas. Cemiyet her yerde yeleri, kulpleri olan, yerel ve merkezi kongreleri yaplan rgtt. Grn ola rak bir kltr ve toplumsal dayanma rgt gibiydi. Oysa asl T buydu. Frka "parti" demek olduu halde, yalnzca Mebusan Meclisi'ndeki T mebuslarndan ibaretti, yani T'nin parti grubuydu. Mebuslarn ou etiket ttihatlar olduu iin (1912'ye dein), T Frka'y kendine uzak tutu yordu. rnein Cemiyetin Umumi Kongresi'ne Frka ancak 3 temsilci ile katlabiliyordu. Dikkati eken baka bir zel lik T'deki ortaklaa nderlik (kolektif liderlik) anlayyd. Belki baz kiilerin fazlaca bir arl vard: rnein sivil kanatta Talat, asker kanadnda Enver. Ama "tek adam" hi olmad. I. Dnya Sava'nda Talat'la Enver ne denli sivrilseler de, karar alma organ olarak Merkez-i Umumi hep arln korumutur. T'liler "tek adam" olmasn diye T'te 1913 ylma dein bir bakanlk mevkii yaratmamlardr. s ter 1913'e dein ktib-i umumiler, ister 1913'ten sonra, reis-i umumiler, bunlarn bugn Trkiye'deki siyasal partile rin genel bakanlaryla karlatrlabilecek bir arlklar olmamtr. Yine artc olan bir zellik Cemiyetin Umumi Kongreleriyle ilgili gizlilikti. 1908, 1909, 1910, 1911 Umumi Kongreleri Selanik'te basma ve kamuoyuna kapal olarak ya76

plmtr. 1908 Kongresi'nin setii Merkez-i Umumi'nin kimlerden olutuu dahi gizli tumlmutur. Herhalde kamu oyunun bu kadar gizlilii tuhalf karlayaca tahmin edil dii iin, Cemiyetin iki yesi "kahraman- hrriyet" olarak halka sunuldu. Her yere bu ikisinin (Enver ve Niyazi) resim leri asld, bylece T 'somutlam' oluyordu. Baka bir zellik, T'nin tedhi (terr, yldn) yntemlerini kullanmasyd. Yasad bir rgtken T'nin bu yntemi kullanmas belki anlalabilir. Ama 1908'den sonra bunu yapmasn an lamak zordur. 1908'de Abdlhamit'in ba hafiyesi smail Mahi Paa'y, 1909'da Hasan Fehmi'yi, 1910'da Ahmet Samim'i, 1911'de Zeki Bey'i ldrdler. Son sert muhalefetleriyle tannm gazetecilerdi. Ahmet Samim'in ld rlmesi Yakup Kadri'nin H k m Gecesi romanna konu ol mutur. T neden gizlilie ve tedhie bavuruyordu, zellikle 1908'den soma? Bunun nedeni T'nin 1918'de kendini da tmak iin yapt son kongrede akland sanyorum. T, 1908'den sonra dahi kendini ada bir toplum yaratma he definden henz ok uzakta bir devrim rgl olarak gr yordu. Hedefine ulaamamt, nk ordu elinde olsa da, tatucu ve cahil halkn byk ounluunun desteine sahip deildi. 31 Mart Olay, durumunun ne denli zor olduunu gstermiti. Gizlilik ve tedhi T'nin gc deil, gszl n gsteriyordu. 1908 programnda T toprak reformu, ya ni topraksz ya da az toprakl kyllere toprak datm n grd halde, sonraki programlanndan bu hkm kar mak zorunda kalmt. nk tarada topraa egemen olan ayan snfnn desteine gereksinimi vard. Ayn biimde aslnda Trk bir rgt olduu halde, T program ve sy leminde Osmanlc grnmek zorundayd. Sanyorum 77

T'nin iinde gl bir laiklik akm da vard, ama bunu T iinde bile dile getirmek tehlikeliydi, nk T slamc ei limleri de saflarnda barndryordu. Son olarak T ile ilgili olarak ok kez merak edilen bir hususa deinmek istiyorum: T'nin Masonlukla ilikisi. Ma sonluk, o dnemde genellikle feodalizmin, mutlakiyetin, dinsel banazln kart liberal, pozitivist, ilerici, sekinci bir rgtlenmeydi. Hrriyetten nce Osmanl Devleti'ndeki Mason localarnn hepsi yabanc kurululard, dolaysy la da kapitlasyon ayrcalklarndan yararlanyorlard (rne in, Osmanl polisi arlmadan buralara giremezdi). Gizli rgt olarak T'nin buralarda yuvalanmas kolayd. stelik Masonlar, ideolojileri gerei, T'ye ye olabilecek kiiler di. Ayrca Mason rgtlenmesinin T'nin rgtlenmesine birtakm etkiler yapm olduu da aktr. Bunlar syledik ten sonra, btn ttihatlarn ya da byk ounluunun Mason olmadn da belirtmek gerekir. rnein Kemal Atatrk, Celal Bayar bir zamanlar ttihat olduklar halde, Mason deillerdi. Bektailiin T ile ilikisi de bunun gibi dir. Bektailerin 'liberal' diyebileceimiz dnya grleri, onlar bakalarna gre T yeliine daha ak klyordu. Sonu olarak da 1908 ncesinde birok T'lilerin ayn za manda Bektai olduklarn gryoruz.

78

X. 31 M a r t ' t a n 1913'e Dein T ' n i n Denetleme ktidar 1909 ylnn sonuna doru nemli bir d olay Hseyin Hilmi kabinesini sarsmaya balad. Frat Nehrimde, devle te ait Hamidiye irketi'yle ngiliz Lynch irketi gemicilik yapyorlard. Bu srada Lynch'in ayrcal bitmek zerey di ve iki irketin yzde 50'er hisseyle 75 yllk ayrcal olacak yeni bir irket kurmalar hkmet tarafndan neril mekteydi. Badat mebuslar ve Mahmut evket ise Lynch'in iliiinin kesilmesini istiyorlard ve bu konuda sert bir tar tma balamt. tiraz edenler ulusuluk mu, Almanclk m yapyorlard, bence ok ak deildir. Sonunda hkmet Meclis'ten gven istedi ve ezici bir ounlukla gvenoyu al d. Buna ramen Hseyin Hilmi istifa etmek gereini duy du. Yeni hkmeti kuran Hakk Paa, Lynch ayrcaln ye nilemedi. Bu davrann ne denli isabetli olduu tartlabi lir. Zaten ngiltere, T'ye souk baktn 31 Mart vesilesiy le belli etmiti. Lynch olaynn ngiltere'yi bsbtn kzdr d tahmin edilebilir. Dolaysyla somaki aylarda kan is yan ve savalarda ngiltere'nin Osmanl'ya kar olumsuz davranlarn etkilemi olabilir. Hakk Paa kabinesinin iki zellii vard. Birincisi, es kisine gre ok sayda ttihat grev ald: Talat (Dahiliye), Cavit (Maliye), smail Hakk (Maarif), Hayr (Evkaf). kin79

cisi Mahmut evket de Harbiye Nazr olarak hkmete gir di. Bylece herhalde paann denetim altna alnabilecei umulmutu. Hi de yle olmad. Maliye Nezareti'yle byk sorunlar kt. Cavit bte birlii ilkesini uygulamak iin a balarken, Paa, Yldz Saraymda Harbiye Nezareti adma el koyduu 550.000 liray vermeyi reddediyordu. Btede Harbiye'ye 9.5 milyon lira ayrlmken, bte Meclis'e geldi inde 5 milyon daha istiyordu. Cavit'in btn itirazlarna ramen mebuslar paann dediini yaptlar. Bylece bte allak bullak olunca Cavit bor almak iin Fransa'ya gitti. Fakat, artk ada bir h kmet olduklar gerekesiyle daha nceleri kabul edilen Dyun-u Umumiye teminat ve Osmanl Bankas denetimi gi bi artlan kabule yanamaynca, Osmanl Bankas bor ver meyi reddetti. Cavit borcu istedii koullarla baka banka lardan salad, fakat bu sefer de Fransz hkmeti engel koydu. Fransa T'nin bamszlk heveslerine dur demek is tiyordu. Fransa tavnn koyunca, ngiltere de olmazland. Ca vit istedii koullarda borlanmay Almanya'da yapabildi. Mahmut evket Harbiye btesinin Divan- Muhasebat (Saytay) denetimine girmesini de kabul etmiyordu. Israr edince Paa istifa etti. Yalvar yakar bundan vazgeirildi. Fa kat bunun iin Harbiye Nezareti'nin Divan- Muhasebat de netiminin dnda kalmas kabul edildi. 31 Mart olayndan sonra muhalefetin durumu zordu. T, bizden olmayan 31 Martlar havasn estiriyor, skynetim kimseye gz atrmyordu. Yine de etkinlik gstermee a lan baz kurulular vard. Biri Osmanl Demokrat Frka'yd. Kuruculan daha nce T'yi kurmu olan Dr. bra him Temo ve Abdullah Cevdet'ti Temo'nun niyeti uygar, sa dk bir muhalefet oluturmakt. Oysa Frka'nm gazeteleri s80

kynetim tarafndan srekli kapatlyordu. Temo'nun iddi asna gre Mahmut evket, Frkann Ktib-i Umumisi Fu at kr'ye baston sallayarak "Sizi sopa altnda geberti rim" demi. Frkann sosyal demokrat eilimleri olduu sylenebilir. kinci bir frka Kasm 1909'da Mebusan'daki Arnavut ve Arap mebuslarnn kurduklan Mutedil Hrriyetperveran Frkas'yd, Bu frkanm fedoal eilimleri olduu sylenebi lir. Programna gre toplum ve uygarlka geri kalm yre ler "tedricen" uygarla sokulacakt. Ayrca vilayet meclisi umumileri (il genel meclisleri) bu amala yresel yasalar hazrlayabileceklerdi. Frkann bakanln nce smail Ke mal, sonra da smail Hakk Paa yapmlardr. Skynetim yznden bu frka da Meclis dnda geliememitir. nc bir frka ubat 1910'da kurulan Ahali Frkas'yd. Bunu 20-30 kadar Trk ulema mebuslar kurdular. nde gelen isimler Konya Mebusu Zeynelabidin, Karesi (Balkesir) Mebusu Vasfi, Tokat Mebusu Mustafa Sabri idi. Dinci bir parti saylabilir. Programnda ticaret ve ziraat odalarnn yaygnlatrlmas, medreselerde gnmze uy gun fenlerin okutulmas, ii haklan gibi ada talepler ya nnda, alayllann ie alnmasnn kolaylatmlmas, medre selerde Arapaya zen gsterilmesi, mebus adaylannn en az 5 yl sreyle temsil edecekleri blgeye yerlemi olmalan ve ileri gelen memurlann memuriyette bulunduklan yer de bu art yerine getirmi saylmamalan gibi beklenebile cek tutucu talepler yer alyordu. 9 Haziran 1910 gecesi, muhalif Sada-y Millet gazete sinin bayazan Ahmet Samim ldrld. Mahmut evket, 31 Mart olaynn nasl ktn gz nnde bulundurarak ha rekete geti. Paa'y ve Talat' ldrmeyi amaladklan ile81

ri srlen Rza Nur ve 50 kadar muhalif tutuklandlar. Ger i sonunda bunlar aklandlar ama, ortalk sorgulama srasn da yaplan ikencelerin ykleriyle alkaland. Bu sralar Arnavutluk, Suriye ve Yemen'de ou askerlik ve vergiyle ilgili merkeziyeti uygulamalara tepki niteliinde isyanlar yaygmlayordu. Ayrca 1911 banda T'nin iinde ba Mi ralay Sadk Bey ve Mebus Abdlaziz Mecdi Efendi tarafn dan ekilen bir Hizbri Cedid (Yeni Hizip) hareketi balad. Bunlar tutucu talepler ieren 10 maddelik bir program hazr ladlar. Taleplerden biri, mebuslardan birinin nazr olmasn T Frkas'mn 2/3 oyuna balamasyd. Hareketi ve Sadk Bey'i Mahmut evket destekliyordu. Bu olaylar olup biter ken kabinedeki T'li nazrlarn says birer birer azalyordu. Trablusgarp Sava: Asl felaketler Trablusgarp Sava'yla balad. talya, Berlin Kongresi'nden (1878) elleri bo dnmt. Fransa'nn bu sralar Fas' ele geirmesi, ttihatlann?talyanlann Trablusgarp'taki stn konumlarn sars mak iin admlan atmalan, talya'y harekete geirdi. B yk devletlerin onayn aldktan soma, 23 Eyll 1911 tari hinde Osmanl hkmetine bir nota verdiler. lgintir ki bu, zellikle T'yi sulayan bir belgeydi (yani talya Osman l'nn i siyasetine kanm oluyordu). 29'unda talya sava ilan etti. Osmanl Devleti'nin Trablusgarp arasnda ngiliz ynetimi altndaki Msr vard. Dolaysyla Trablusgarp' savunmas pek zordu, nk Osmanl lkesiyle Trablusgarp'la askeri balant ancak deniz yoluyla salanabilirdi. Oysa talyan donanmas Osmanl donanmasna gre ok glyd. anakkale Boaz'n tkad, Ege'de bata Rodos olmak zere 12 aday igal etti. Beyrut gibi kimi limanlan topa tuttu. stelik az nce Mahmut evket Trablusgarp'tan 4 tabur askeri ve birok silah ve cephaneyi ekerek Yemen'e 82

gndermiti. Neyse ki Trablusgarp (imdiki Libya) halk sa vakan bir halkt. talyanlar donanma desteinden de yarar lanarak kylara egemen oldular, ama ete sava yapan Be devilerden tr lke ilerine giremediler. Bu direnii rgt lemek ve daha etikli klmak iin birok ttihat subaylar g nll olarak Trablusgarp'a kotular (sivil kyafetle, Msr zerinden). Bunlarn arasnda Enver, Mustafa Kemal, Fethi de vard. Bu gen subaylar ve tabii btn T, Merutiyet'i "hasta adamn" dzelmesi, dirilmesi olarak grmek istiyor lard. Oysa Trablusgarp gibi bir olay, fazla bir eyin dei mediini, imparatorluun batma srecinin devam etmekte olduuna iaret saylabilirdi. Trablusgarp Sava knca, Hakk Paa istifa etti. Ye rine Abdlhamit dneminin nl veziri, Kmil Paa dere cesinde olmamakla birlikte "ngilizci" tannan Sait Paa geldi. Sait Paa'mn Mahmut evket' i dengeleyecek bir ar l vard. Zaten Trablusgarp'ta iledii hata yznden evket'in sngs dkt. Savan balamasndan 50 gn kadar soma 21 Kasm 191 l'de Hrriyet ve tilaf Frkas (zgrlk ve Anlama) ku ruldu. Bu frka btn br frkalar- Mutediler, Ahrar, Bul garlar, Ermeniler, Sosyalistler gibi- birletiren bir eit stkurulutu. Bu denli farkl anlaylar birletiren tek ey, T'ye muhalefetti. Frkann bakan Damat Ferit Paa, 2. bakan Sadk Bey'di. D. Ferit'in kaynbiraderi ehzade Vahdettin'in de frkayla yakndan ilgili, hatta fahri bakan olduu syle niyordu. unu da belirtelim ki, Hareket Ordusu'ndan ka makta olan Dervi Vahdeti, Vahdettin'e snmak istemi ama yz bulamamt. Saflarnda demokrat ve sosyalistleri ba rndrmasna ramen, Hrriyet ve tilafn (H) T'ye gre sada bir kurulu olduu akt. Hatta eitli belirtilerden bu83

nun bir eit saray frkas saylabilecei anlalyor. Program 2 dereceli seimin ve Ayan Meclisi yelerinin padiah tara fndan atanmasnn "imdilik" muhafazasnn uygun olaca n syledikten soma, Ayan Meclisime yasalarn, btenin yaplmasnda, hkmetin denetlenmesinde bir rol verilme sini ya da yetkilerinin arttrlmasn ngryordu. Ayrca, pa diaha yaplanlarn hesabn sorma ve yasalar veto yetkisi nin verilmesi isteniyordu. Sopal Seimler: 11 Aralk 1911 'de bir mebusluk iin stanabul'da ara seimi yapld. Seimi 1 oy farkla H kazanad. H bunu byk bir zafer olarak deerlendirdi. T'de bozgun havas esiyordu. Hkmete bir nazr sokmak istedi, M. evket engelledi. T'nin sabr, artk tat. Erken seim lere gitmek kararn ald. Fakat 1909 Kanun-u Esasi dei iklii ile Meclis'i datmak ok zorlatnlmt. Bunun iin bir Kanun-u Esasi deiiklii nerildi. Nihayet uzun ve ha raretli mcadelelerden soma 18 Ocak 1912'de mebusan da tlabildi. Meclis datlnca, bata Talat ve Cavit, 4 T'li nazr hkmete girdi. T yaplan bu genel seimlere ok da ha dikkatle seilmi adaylarla girdi. Seimlerde bask da yapt. O derecede ki, 1912 seimleri "Sopal Seimler" di ye tannr. Seilen 270 mebustan ancak 6's muhalifti. Mu halifler, biri hari, Arnavutluk'ta seilmilerdi. Bir de Kay seri erafndan ve subay olan Ali Galip vard (daha soma Si vas Kongresi'ni basma grevini stlenen kii). Yeni Mec lis'te bakanl Halil (Mentee Bey) stlendi. T ile aras souduundan, Ahmet Rza Ayan Meclisi yeliine atand. Fakat ara seim zaferinden sonra, genel seim sonulan mu halefeti byk d knklma uratmt. Dolaysyla, mu halefet yine darbe dnmeye balad. Mays banda, Arnavutluk'ta yeni bir ayaklanma ba84

latld. Haziranda 12 subay Manastr'da daa ktlar. Yeni seimler, yeni hkmet, Trablusgarp'n sorumlularnn yar glanmas isteniyordu. Bu arada orduda gizli bir subay r gt kuruldu. T aleyhinde bildirgeler yaymlanmaya ba land. Ad Halaskar Zabitan (Kurtarc Subaylar) grubuydu. Aslnda 5 subayn kurduklar bir rgtt, ama birok subay adna konuuyor gibiydi. talya ile sava srerken bir ayak lanma balatlmas, subaylarn daa kp gizli rgtlerle si yaset yapmalar, seimlerdeki yolsuzluklar ne olursa olsun ibret verici bir manzarayd. Her siyasal toplumu btn tar tmalara ramen bir arada tutan temel anlamann olmad n, ya da anlamann bozulduunu gsterir. (Toplumdaki temel anlamaya oydama (concensus) denir.) 2 temmuzda askerin siyasete karmasn yasaklayan bir yasa karld. Aslnda byle bir yasak zaten vard, ama T, hrriyetten son ra dahi subaylarn kendi bnyesinde etkin siyaset yapmaya devam etmelerine izin vererek, kendisi bu yasa inemi ti. T'nin 1909 Umumi Kongresi'nde Mustafa Kemal, su baylarn siyasete karmasnn sakncalarna iaret etmi, fa kat kabul edilmesine ramen, bu gr uygulamada ok da etkili olmamtr. Bu srada, Meclis'teki gcnden yararlanmak isteyen T, Mahmut evket'in vesayetinden kurtulmak iin hareke te geti. Paa'nm Harbiye Nezareti'nden istifasn istedi. Paa bu konuda hibir zorluk karmad, ama bundan son ra T, Harbiye Nezareti'ni nerdii 4 dier paayla da anla amad. Grne baklrsa, bu paalar, Mahmut evket'le bir eit "dayanma grevi" yapyorlard. Sait Paa 15 tem muzda gvenoyu istedi ve 4'e kar 194 oyla gven ald. Bu na ramen 2 gn sonra istifa etti. Padiah grevi Tevfik Paa'ya nerdi ama o, Meclis'in hemen datlmasn art ko85

tuu iin, onun sadareti olmad. T, "partiler st" bir h kmete razyd, ama Halaskar Zabitan grubunun istedii gi bi Kmil Paamn sadarete getirilmesi halinde, i sava kaca tehdidinde bulundu. Sonu olarak 1877/8 OsmanlRus savanda Erzurum'u savunan Gazi Ahmet Muhtar Pa a sadrazam oldu. Kabineye girenler arasnda Kmil, Ferit (Avlonyal), Hseyin Hilmi, Nazm, Mahmut Muhtar (Ga zinin olu) paalar da vard. Bu kadar ok "ar topun" bu lunmasndan tr buna "Byk Kabine" ya da baba-oul muhtar paalarn grev almasndan tr "Baba-oul kabi nesi" dendi, Sait Paamn istifa etmesi, yerine Gazi Muhtar'm gel mesi, T'nin denetleme iktidarmm son bulmas demekti. Bu kesinti Babli basknna dein srecekti. T Mebusan Mec lisi'ndeki gl durumuna ramen, neden byle bir eye ra z olmutu? Kendisine kar her ynden ykselen protesto ve yaknmalardan m yklmt? Bunun etkisi olmu olabi lir mi, ama sanrm asl neden, T'nin Trablusgarp ' talya'ya teslim edecek olan bir bar antlamasn imzalamak ayb n stlenmek istememesiydi. nk Trablusgarp'ta mca dele devam ediyordu ama, umutlu bir mcadele deildi bu". 12 ada igalinin gsterdii gibi, talyabaka yerlerde de Os manl'ya zarar verebilecek gteydi. T, Trablusgarp' tes lim etmeyi, o kadar propagandasn yapt kurtarc roly le badatramyordu denebilir. Ayrca, Meclis elinde oldu u iin istedii anda iktidara dnebileceinin hesabn ya pyor olmalyd. Olaylar baka trl geliti. Hkmet gn getike K mil ve Nzm paalarn etkisiyle T aleyhtar bir tanma kay maa balad. 24 temmuzda Halaskar Zabitan Grubu mebu san reisine bir ltimatom gnderip, Meclis'in 48 saat iin86

de feshini istedi. Bu sra hkmet Meclis'e programn sun du ve 45'e kar 167 oyla gvenoyu ald. Gvenoyunu alan hkmet, T aleyhtarlna balad. Hseyin Hilmi bunu protesto ederek hkmetten ayrld. T'nin szcs Tanin gazetesi kamaz hale getirildi. Austos banda Mebusan Meclisi datld. T'nin Meclis'i kolay datmak iin giri tii Kanun-u Esasi deiiklii, imdi kendi aleyhinde ile tilmi oluyordu. I. Balkan Sava: 1911 ylnn son ve 1912'nin ilk ay larnda Balkan ittifaknn rgs Bulgaristan, Srbistan, Yu nanistan, Karada arasmda rld. Bunda Rusya ve ngil tere nemli arac roller stlendiler. Austos aynda Bulgar komitaclar baz yldn eylemleri yaptlar. Eyllde olaylar savaa doru trmand. Islahat kounsunda Babli'nin ver dii dnler faydaszd. 30 eyllde Balkan devletleri, 1 ekim de Osmanl seferberlik ilan ettiler. 13 ekimde mttefikler ta leplerini sundular: 1) Vilayetler zerk olacak, balarnda Belikal ya da svireli valiler olacakt, 2) Hristiyanlar as kerliklerini kendi vilayetlerinde, Hristiyan subaylann komu tas altnda yapacaklard. Bu subaylar yetiinceye dek, H ristiyan halk askerlik yapmayacakt. 3) Yerel yasama mec lisleri kurulacakt. 4) Islahatn gzetimine byk devletle birlikte Balkan Devletleri de katlacaklard. 5) Islahat 6 ay iinde yrrle girecek. Osmanl seferberlii tek yanl ola rak sona erdirilecekti. Bu olaylar ve talepler karsnda Os manl kamuoyunda ateli bir ulusuluk rzgn esti. Hk metin olumlu yant vermesi olanakszd. Balkan ittifaknn da zaten byle bir beklentisi pek yokta herhalde. 17 ekimde Bulgaristan ve Srbistan sava ilan ettiler. 15 ekimde talya ile alelacele ban yapld. Ard ardna yap lan meydan muharebelerinin hepsinde Osmanl ordusu ar 87

yenilgilere urad. 22 ekimde Srplarla Kosova, 23 ekimde Bulgarlarla Krkkilise (Krklareli), 24 ekimde Srplarla Komanova, 31 ekimde Bulgarlarla Lleburgaz meydan muha rebeleri yapld. Bulgar ordusu stanbul'un savunma hatt olan atalca'y ve Gelibolu yarmadasn tutan Bolayr hat tna kadar geldi. 18 kasmda Manastr muharebesi durumu perinledi. Kale- kentler olan Yanya, kodra, Edirne kent leri kuatma altna alndlar. Rumeli'nin yazgs 2 haftada belli olmutu. Bu ar yenilginin nedenleri ne olabilir? Sanrm Os manl silah ve tehizat bakmndan karsmdakilerden ok da geri deildi. Mahmut evket bu uurda birok harcama lar yapmt. Ama yle anlalyor ki, iletiim ve ikmal ba kmndan, sevk ve idare (komutanlk) bakmndan, sava az mi bakmndan onlar stnd. Yenilginin ba sorumlusu bakumandan vekili ve Harbiye Nazar Nazm Paa'yd. Ta bii genel, siyasal sorumluluk Nazm' o mevkiye getiren ve tutan Ahmet Muhtar ve Kmil paalarndr. u bakmdan da sorumludurlar ki byle bir lm-kalm mcadelesinde bile T'ye kar kavgadan vazgeilmemi, bir ulusal birlik hava s, bir oydama yaratlmamtr. Trablusgarp Sava dolay syla lkede bir oydama krlmas olduundan sz etmi tim. Oydama krlmasna urayan bir ulus, bir halkn sa vata baarl olmas ok zordur. Bu arada T'nin Arnavut lara kar gtt ve onlar isyan ettiren acemi siyasetin, Bal kan yenilgisinde, oydaama krlmasnda nemli payna ia ret etmek gerekir. 29 Ekim 1912 gn Ahmet Muhtar istifa ettirildi. K mil Paa sadrazam oldu. 1 kasmda Nazm siyasal bir zm istiyor ve atalca hattnn dayanabilecei konusunda karamsarlk gsteriyordu. Fransa da bu durumda Osman88

l'nm toprak btnln koruyamayaca grn ileri srerken, Osmanl hkmeti (3/11) byk devletlerin top rak btnl artyla mtareke salamak zere araclkla rm istedi. 9 kasmda Tanin'de Hseyin Cahit, ordunun ba na Mahmut evket'in getirilmesi gereini yazd iin ga zete kapatld ve baka bir adla karlmasna da izin veril medi. 11 kasmda T'nin etkinlikleri yasakland. Bir gn n ce H yetkililerden ald iaretle kendi kendini kapatmt. Tutuklu TTlerin says 55 'e kt. Byk devletler araya gir meyince, Babli dorudan Bulgar Kralma bavurdu (12/11). Bulgarlar atalca hattna yklendilerse de, sonu alamaynca mtarekeye raz oldular. (3 aralk). Buna gre, Londra'da bar konferans toplanacakt. Londra Konferans 16 aralkta balad. Balkanllar Te kirda'n dousu ile Midye'nin dousu arasndaki bir iz ginin dousu ve Gelibolu yarmadas dnda btn Rume li ve Ege adalarnn kendilerine verilmesini istediler (23/12). Bata Osmanl temsilcileri yalnzca Arnavutluk ve Make donya'nn zerkliine raz iken, daha soma Edirne vilayeti (Mesta-Karasu snrna dein) Osmanl'da kalmak zere, Arnavutluk ve Girit statsnn byk devletlerce kararla trlmasn, Ege adalarn da byk devletlerle grmeyi ka bul ettiler. (1 Ocak 1913). Balkanllar Edirne kenti, Girit ve Adalardan vazgeilmezse grmelerin kesileceini syle diler ve yle de oldu (6/1). Bunun zerine byk devletle rin Londra elileri babaa verdiler. 17 ocakta Osmanl h kmetine verdikleri ortak notayla Edirne'den ve Adalardan vazgeilmesini istediler. Durum aresiz grnyordu. Mebusan Meclis'i datlm olduuna gre, alnacak kararn sorumululuunu paylamak zere geleneksel yola bavurul du. Devletin ileri gelenlerinden oluan bir ra-y saltanata 89

danma karan alnd. 22 ocakta sarayda toplanan bu ra da, Kamil, Edirne ve stanbul'un kuatlm olduunu, sa va ya da bana karar vermek durumunda olduklann bil dirdi. Sonu olarak ezici bir ounluk ban karan ald. Bu, Edirne'nin gzden kanlmas demekti. Babli Baskn: te bu durumda 23 Ocak 1913 gn T Babli Baskn denen darbeyi yapt. ttihatlar byk bir kalabalk halinde Edirne iin sloganlar bararak Bab li'ye yrdler. Muhafzlar gelenlere engel olmadlar, n k kumandanlan elde edilmiti. Girie engel olmak isteyen iki subay ve bir komiser vuruldu. Bu srada, Nazm Paa kf rederek "Siz beni aldattnz" diye krken Yakup Cemil tarafndan ldrld. Sylentiye gre TNazm' sadrazam yapma szyle desteini elde etmiti. Gerekten de son zamanlannda Nazm T'li subaylan gzetmee balam ve T'ye kar baz nlemlerin kaldnlmasn ya da yumuatl masn salamt. Enver, Babli'de doru Kmil Paa'nm yanma vard ve istifasn yazdrdr. Yazy alp padiaha git ti ve sadarete Mahmut evket'in atanmasn salad. Paa Harbiye'yi de stlendi. Sait Halim Hariciye, Hac Adil Da hiliye Nazn, Ahmet zzet Paa bakumandan vekili, Cemal Bey stanbul Muhafz (Merkez Komutan) oldular. Yeni hkmet bir milli birlik havas estirmee alt. Tutuklanan muhalifler ksa srede salverildiler. 11 ubatta siyasal genel af ilan edildi. Yalnz Balkan yenilgisinde d mana maddi ve manevi yardmda bulunanlar istisna edildi. Bir Mdafaa-i Milliye Cemiyeti kuruldu ki, vatan iin uza nan her eli pmeye hazr olduunu belirtiyordu. Prens Sa bahattin ve nde gelen muhalif gazeteciler ziyaret edilerek davaya kazanlmaa alldlar. Avrupa kamuoyunda T bir eit veba olarak deerlendirildii iin, Babli baskn da 90

ok fena karlanmt. 28 ocakta Balkanllar Londra Kon feransna son verdiklerini bildirdiler. 30 ocakta Bulgar Ba komutanl, 3 gn sonra sona erecek mtarekeye son veril diini aklad. 30 ocakta Babli byklerin notasna cevap verdi. Bunda Edirne'nin 2. Osmanl bakenti ve bir Msl man kenti olduu, ancak kentin Meric'in sa kysndaki top raklarnn verilebilecei, Adalar'm yazgsnn Anadolu'nun gvenlik gereksinmesi gz nnde bulundurulmak zere, byklerin kararma braklabilecei belirtildi. Ama bunlar yannda gmrk bamszl, ticarette eitlik, Osmanl'da oturan yabanclarn vergiyle ykml tutulmalan, bunlar oluncaya dein ilk azda gmrk vergilerinin yzde 4 art trlmas, yabanc postanelerin, genel olarak da kapitlasyon larn kaldrlmas isteniyordu. te bunun iin Avrupa T'ye "illet" oluyordu. Trklerin Rumeli'den byk lde kovul mas, Edirne'nin Osmanl'dan alnmas sz konusuyken, on lar kalkp bir de iktisadi bamszlk istiyorlard. Bulgarlar sava yeniden balatmlard. T'li gen su baylar Edirne'nin kuatlmas iin bir taarruz harekt isti yorlard. Babli Baskn Edirne'yi kurtarmak iin yapl mt. Ne var ki, ne Mahmut evket, ne de Ahmet zzet, Os manl ordusunun bir harekt yapabilecei kansnda deil lerdi. Osmanl Bankas da avans vermiyordu, yani para yok ta. Ama T'li subaylarn srar zerine, Bolayr'da bir hare kt yapmaya karara verildi. Gelibolu Yarmadas'nda bulu nan Mrettep Kolordu taarruza geerken, 10. Kolordu da arky'e, Bulgarlarn gerisine denizden karma yapacak t. Bylece Bulgarlar iki ate arasnda kalacaklard. Mret tep kolordu, kararlatrld gibi, 8 ubatta taarruza getii halde, 10. kolordunun karmas gecikti, ancak akam vak ti gerekleebildi. Bylece Bulgarlar nce 1., sonra da 2. ha91

reketi durdurabilidler. Mrettep kolordunun kurmay baka n Fethi idi, kurmay heyetinde arkada Mustafa Kemal de vard. 10. kolordunun kurmay bakan ise Enver'di. Baar szlk karsnda iki kolordunun birbirini sulamas, Enver'le Fethi ve Mustafa Kemal arasndaki bir sulamaya dnt. Ufukta bir umut kalmamt. Bundan somaki haftalar insan larn Edirne'den ayrlmak dncesine "alma" haftalar ol du. 26 martta Edime ok kahramanca ve ile dolu bir dire niten soma (insanlarn aa kabuklarm bile yemek zorun da kaldklar sylenir) teslim oldu. Bykler Edirne'yi d layan Midye-Enez snr zerinde srar ediyorlard. 1 nisan da bu snr kabul edildi ve buna uygun olarak 30 maysta Londra Bar Antlamas imzaland. Edirne'nin kayb kesinleince T iinde Babli basknn yaptrtan Enver'in yldz snd. T Ktib-i Umumilii'ne Fethi Bey'in gelmesi bu durumu somutlatran bir gelimeydi. Edirne'nin kayb yeniden gndeme gelince, muhalefet de yine darbe dnmeye balamt. T'liler, Edirne'yi kurtaramamlar, stelik Avrupa kamuoyu onlar hi de mak bul saymyordu. lk komplo Prens Sabahattin'in zel Kti bi Satvet Lutfi'nin ban ektii ve adem-i merkeziyeti bir hkmetin kurulmasn ngren bir darbe giriimiydi (mart ba). Biroklar tutuklanmakla birlikte, T kurmaya al t ulusal birlik havasn bozmamak iin lml davrand. r nein, Sabahattin'i bulatrmamaya dikkat edildi ve ancak onun yalsnda bir arama yapld. kinci darbe giriimi Lond ra barndan 12 gn sonra, 11 haziran gn yapld. Fakat muhalefetin br darbe giriimleri gibi, bu da iyi planlan mamt, herhalde. Harbiye Nezareti'nden Babli'ye git mekteyken, otomobilinin yolu kesilen Mahmut evket, Yz ba erkez Kzm ve arkadalar tarafndan ldrld. Ne 92

var ki, darbe giriiminin br admlan ele geirilemedi. Yal nzca Mahmut evket ldrlm oldu. Kazm ve arkadalan Beyolu'nda ngiliz uyruklu bir kadnn evinde kalyor lard. ngiliz eliliinin gereken arama iznini vermemesine ramen, Kazm ve arkadalan 2 saat sren bir atmadan soma yakalandlar. Kazm ve 11 dier kii idam edildiler. Bunlar arasnda hem Damat, hem Fransz uyruklu olan (Tu nuslu) Damat Salih Paa da vard. T artk ne Saray, ne ka pitlasyon hukuku dinliyordu. ngiltere ve Fransa'nn bu davranlan ne denli kt karladklanm anlatmaya gerek yoktur herhalde. Suikast zerine T "birlik ve beraberlik" havasn terk etti. Gyaben idama mahkm edilen 11 kii arasnda Saba hattin ve eski Stokholm elisi Krt erif Paa da vard. s telik 200' akn muhalif tutukland ve Sinop'a srldler. Daha nce, 28 maysta, Msr'dan stanbul'a dnen Kmil Paa, ngiliz elisinin protestosuna ramen ev hapsine aln m ve stanbul'u terk etmesi salanmt. ok nemli bir deiiklik ise, ilk kez bir T yesinin, Sait Halim Paa'nm, hkmeti kurmakla grevlendirilmesiydi. Geri Paa, T'nin nde gelen nderlerinden saylmazd, ama onun sadrazam l ile T'nin denetleme iktidan son buluyor ve tam iktidar dnemi balyordu. Denetleme iktidar Dneminin Bilanosu: Bu nokta da T'nin denetleme iktidannm genel bir bilanosunu kar mak uygun olacaktr. Srf siyasal olaylara, olup bitenlere ba knca, Osmanl Devleti'nin grlt patrt iinde yerinde sayd, hatta Rumeli'nin byk lde elden kmas do laysyla, geri gitmi olduu bile savunulabilir. Bir lde bu doru olmakla birlikte, bu dnemde yine de devrimsel bir takm admlar atld ve Tk toplumunun burjuva de93

mokratik ihtilali srecine, bir baka deyile son aa adm attn gryoruz. Deiik alanlarda bunun nasl gerekle tiini grelim. nce eski dzenin tasfiyesi, yeni dzenin yer lemesi iin yasama alannda gerekletirilen deiiklikler var. Bunlar meruti slahat diye tanmladk ve yukarda gr dk. kinci bir alan dnce hayatndaki gelimedir. T siya set alannda ne denli kskan ve baskc olursa olsun, dn ce alannda zgrlk bir mtum vard. Yllarca dnce nin bask altnda tutulduu Abdlhamit dneminden soma, yayn hayatnda adeta bir fkrma oldu. Gazeteler, dergiler, kitaplar bir furya halinde ortal kaplad. Birok dnce akmlar geliti, serpildi, rn verdi. Bu zgrlkten eitim de byk bir pay ald. Tarih dersleri eitlendi, slamiyet ve Osmanl tarihi dndaki alanlara yayld. Toplumsal ierik li dersler, felsefe okutulmaya baland. Cumhuriyet dne minde gelitirilecek olan Halkevlerini andrrcasna, T'nin kulpleri, yani ubeleri, birok yerde kltr ve toplumsal etiknlik merkezleri olarak nemli bir ilev stlendiler. Bu d nemde geliip, sonraki dnemlerde de devam edecek olan balca dnce akmlarn aadaki blmde ele alacam. nc bir gelime olan iktisadi aland. Burada tzel kiilere gayrimenkul edinme hakknn tannmas, geniletil mesi; gereksiz ya da harap vakf gayrimenkullerinin satl masna olanak tanmak; i gmrklerin kaldrlmas; sana yi yatrmlar iin ithal edilecek makine ve tehizatn gm rkten muaf tutulmas gibi nlemlerin alndn gryoruz. 1911'de Ege'de ncir Himaye-i Zrra (itfi) irketinin, 1912'de yerli malnn kullanlmasn zendirmek iin stihlak- Milli Cemiyeti'nin kurulduunu gryoruz. 1886-1908 arasndaki 23 ylda toplam sermayesi 40.2 milyon kuru 94

(ylda ortalama 1.75 milyon kuru) olan 24 milli sermayeli sanayi irketi kurulduunu, oysa 1909-13 arasndaki yllar da toplam sermayesi 79.2 milyon kuru (ylda ortalama 15.9 milyon kr.) olan 27 milli sermayeli sanayi irketi kurulmu tur. irket says bakmndan 5 kat, sermaye bakmndan 9 kat bir art sz konusudur. Ayn dnemlerde yabanc ser mayeli sanayi irketlerinde say ve sermaye bakmndan yal nzca iki kat bir art sz konusudur. Sanrm 1908 ncesin de Mslmanlarn irket kurmalar ancak yan-resmi irket ler iin sz konusuydu. Rastgele insanlarn irket kurmala r kukulu ve hukuken olmasa da fiilen olanaksz bir davra nt. Tarmda da T'nin denetleme iktidar dneminde re tim art hz arpc bir ykselme gstermektedir. Drdnc bir alan eitimdir. 1904-8 yllarnda yllk maarif btesi 200.000 lira civarndayken, 1909'da 600.000, 1910'da 940.000,1914'te 1.230.000 liraya kmtr. Bu sa ylan karlatnrken, bu arada imparatorluun kld n de hesaplamaldr. Hrriyetin ilannda 79 idadi ve sulta ni (lise) varken, 1914'te 95 olmutur. renci ve retmen saylannda, ncesine gre, nemli artlar olmutur.

95

XI. I I . Merutiyet Dneminde Balca Dnce Akmlar slamclk: Tank Zafer Tunaya'ya gre II. Merutiyet'in Cumhuriyetin "siyaset laboratuvan" olduunu gr mtk. imdi balca dnce akmlarn gzden geirelim. nce slamcla bakalm. Abdlhamit slam Birlii ve hi lafet dncesini belki daha nceki hibir padiahn yapma d kadar, etkin olarak savunduu, ve dneminde slamc ln Srat- Mstakim diye bir dergisi bulunduu halde, yi ne de kendi denetimi dnda bir dnsel gelime olmama sna dikkat etmitir. Dolaysyla slamcln asl gelimesi II. Merutiyet'te olmutur denebilir. slamclk, Bat emper yalizminin dnya apndaki yayl karsnda, lkelerinin smrgeletirilmesine kar tepki gsteren Mslmanlann duygu ve dncelerim dile getiren, buna slamiyette are arayan akm olarak tanmlanabilir. slamclann bir blm, slamiyetin adalk bayrana sanlarak bu iin stesinden gelebileceini dnmlerdir. Bunlann ilki Namk Ke mal'dir. Hemen belirtmek gerekir. Kemal yalnz ada s lamcln deil, ayn zamanda Osmanlcln (Osmanl ulusuluunun) da babasdr. ada slamcln ikinci is mi Cemalettin Efgani'dir (1839-97). O, yalnz Osmanl dev letinde deil, baka Mslman lkelerde de etkili oldu. Aynca Msr'da Muhammet Abduh, Kazan'da Musa Carullah, 96

Hindistan'da Seyyit Ahmet Han, Muhammet kbal gibi isim leri sayabiliriz. Merutiyet'te slamcln dergisi Sebilrread olmutur. Osmanl ada slamclar arasnda Sa it Halim Paa, M. emsettin (Gnaltay), smail Hakk zmir li, ehbenderzade Ahmet Hilmi, Mehmet Ali Ayn gibi isim ler saylabilir. ada olmayan slamclara rnek olarak Ahmet Naim ve Mustafa Sabri'yi gsterebiliriz. Garplk: kinci olarak garplk (Batclk) akmn gryoruz. "Bu devlet nasl kurtarlabilir" sorusunun yan tm Bat'ya benzemekte bulanlardr bunlar. Hilmi Ziya l ken Garplk akmn 4 kmede ele almaktadr. 1) Tanzi mat medeniyetileri. Bunlar, tanzimatn temel retisi olan Osmanlcla inanan ve gerei olan ittihad- anasn sala mak iin Garpl isteyenlerdi. Yani, Osmanl halkn olu turan eitli din, mezhep ve milliyetler garp, "kalknma c" olarak ortak bir zeminde buluarak, birlik olacaklard. lken, eitim yoluyla, Osmanlcl salamak isteyenleri bu kmeye sokuyor: Sat Bey ve Emrullah Efendi gibi, Os manl devletinin dalmas istenmiyorsa, okullarda Osman lcln telkin edilmesi kanlmazd. 2) Kabahati toplum yapmzda bulup, burada Anglosak son toplum yapsn gelitirmek isteyenler ki, bunlann ban da Sabahattin ve evresi geliyordu. Daha nce bunu grdk. 3) Servet-i F n u n ve Ulum-u ktisadiye ve timiye dergileri evresinde toplanan pozitivistler. Grdmz gi bi, pozitivizm, T hareketinin temel dnya gr olmu ve bu durum daha soma CHP'de de belirgin bir nitelik olmu tur. (Taner Timur). Ahmet Rza, ak ve seik olarak poziti vizme balanm, fakat dier T'liler (ve CHP'liler), ok bi linli olarak olmasa da, bunu temel dnya gr edinmi lerdir. 97

4) Bat'ya hayran kktenci (radikal) Garplar. Bunla rn en nls ve ars, ttihad- Osman adyla T'yi kur mu olan be Askeri Tbbiye rencisinden, tihat dergi si sahibi Abdullah Cevdet'tir. Cevdet, Latin harflerini savun du, eiyile birlikte Sirkeci'de apka giydi, hatta bir ara geri lik emberim bir an nce krlmas iin Avrupallarla melez lemeyi savundu. Cevdet denli ileri gitmemekle birlikte, onunla saylabilecek kiiler Celal Nuri, Klzade Hakk, ksmen Rza Tevfik'tir. Trklk: nc olarak Trkl ele alabiliriz. Birok ulusuluk akmlarn incelerken yapld gibi, Trk ln balanglarn dil, edebiyat ve tarih alanndaki a lmalarla balatmak olanakldr. Bu almalarn'birou Avrupa'da Trkolojinin douu ve gelimesi ile ilgilidir. Abel Remusat, Silvestre de Sacy, Deguignes, Arthur Lumley Davids gibi isimler anlabilir. Leh dnmesi Mustafa Celalettin Paa'nm, Leon Cahun'un eserleri, Arminius Vambery'nin eser ve temaslar etkili olmutur. Fuat ve Cevdet paalarn Kavaid-i Osmaniye (1851), Ahmet Vefik Paa'nm Lehe-i Osman, Hikmet-i Tarih, Sleyman Paa'nm Tarih-i Alem, Trke Sarf, eyh Sleyman Efendi'nin Lgat-i aatay, emsetin Sami'ninKamus- Trki gibi eser leri Trklk bilincini yaymlardr. Edebiyat alannda inasi'nin sade Trkeyle yazlm bir denemesini, Ziya Paa ve zellikle Ali Suavi'nin Trkeyi savunduklarn, nihayet i irde Mehmet Emin ve Rza Tevfik'in, nesirde Ahmet Hikmet'in sade Trke yazdklarn gryoruz. Trkln Trk ulusuluuna dnmesi, T ile ol du. Fakat grdmz zere, T imparatorluun tasfiyesini savunamayaca iin, bu konuda son derecede ihtiyatl dav ranmak zorunluluunu duymu ve bu amacm uzun zaman 98

kendinden bile gizli tutmutu. T'nin zamanla Trkln si yasal rgt olduu bilincini gelitirdii sylenebilir. Bu bilinlenmedeki nemli gelimelerden biri herhalde Yusuf Akura'nm Tarz- Siyaset kitap olmak gerekir. Akura, Kazanl (Rusya) bir sanayicinin oluydu. Ailesi Tr kiye'ye gmt. Kendisi harbokulunda renciyken T'ci etkinliklerden tr Trablusgarp'a srld. Oradan Fran sa'ya kaarak Paris'te siyasal bilimler renimi yapt. Me zun olduktan soma Rusya'ya dnd ve buradan ad geen uzun makalesini Kahire'de Ali Kemal'in kartmakta oldu u T r k gazetesine gnderdi (1904). Yazda Osmanl dev leti iin Osmanlclk, Trklk, slamclk siyasetleri gt mesinin yarar ve sakncalarn soukkanl bir yaklamla in celedi. Bylece ilk kez bu alman bulunduu ak se ik Osmanl aydn kamuoyunun dikkatine sunulmu olu yordu. Burada unu da iaret etmek gerekir ki, Trkln siyasal bir renk almasnda Yusuf Akura, Hseyinzade Ali, Ahmet Aaolu gibi Rusya Trklerinin nemli pay olmu tur. Bunu Rusya'nn daha gelimi iktisadi-toplumsal orta mna ve Trklerin orada bask altnda bir topluluk olmala rna balayabiliriz. ttihad- Osman'nin 5 kurucusundan bi ri olan Hseyinzade Ali dahi, 1905 'te Tiflis 'te kard Ha yat dergisinde, daha soma Ziya Gkalp'in ne kavutura ca ve ilk kez Ali Suavi'de bulmak mmkn olan, Trkle mek, slamlamak, Avrupallamak (ya da adalamak) formln savundu. Trklerin ilk rgtlenme giriimi Hrriyetin ilann dan soma olmutur. 7 Ocak 1909'da Trk Dernei kurulmu tur. Bu bir kltr derneiydi ve yeleri arasnda Ermeniler, Avrupal baz doubilimciler de vard. 31 Austos 1911 'de Trk Yurdu Cemiyeti kuruldu ki, amac Trk rencilerine 99

yurt salamakt. Dernek, Trkln gelimesinde nem li yer olan T r k Yurdu dergisini de kartmtr. Trablusgarp savayla, Osmanl iin felaket gnlerinin balamas, Trklk hareketini hzlandrmtr. Trk Oca 3 Tem muz 1911 'de T'nin kurulmu olduu askeri tbbiyede etkin lie balamtr. 1910'da stanbul'a dnen ve T'nin Merkezi Umumi yesi olan Hseyinzade Ali'nin tp profesr ol mas, Yusuf Akura'nm Harbiye Mektebinde siyasi tarih dersi okutmas da bu balamda ele alnabilir. Trk Oca'nm resmen kuruluu 25 Mart 1912'dir. Bu srada Trablusgarp Sava 6 aya yakn bir zamandr devam etmete, 3 gn nce ise talya, anakkale Boaz'na saldr mtr. Bavuranlar, Trkln "ar toplan" Mehmet Emin (Yurdakul), Ahmet Ferit (Tek), Aaolu Ahmet, Dr. Fuat Salih'tir. Trk Oca, zellikle stanbul'da, her cuma verilen konferanslan, kadnl erkekli temsilleri, ocan ya yn uzvu haline gelen T r k Yurdu'ndaki byk ilgi ile iz lenen yazlan, milli iktisat alanndaki davranlanyla ok canl bir etkinlik gstermitir. Balkan Sava'nm patlamas, Osmanl Rumelisi'nin hemen tmnn elden kmasyla Osmanlclk ideolojisinin iflas, somut olarak, fiilen orta ya kt. Bylece Trkln aa kmasnn nemli bir engeli ortadan kalkt gibi-zira, Trk ulusuluunun geli mesinin ya da gizli kalmasnn en nemli nedeni, ok ulus lu imparatorluktan vazgemi grnmek endiesiydi- Edir ne gibi Trk anayurdu saylacak blgelerin de artk elden k maya balamas ya da tehlikeye girmesi, Trklk bilincinin etkili bir savunma silah olarak yaylmas gerektiini gste riyordu. Fakat, T'nin Trk ulusuluunun rgt olduu nu aklamasndaki sakncalar, hafifletilmi de olsa, devam ettii iin, Trk Oca gibi rgtlerin varl yine de nem100

li oluyordu. Ne var ki, Trk Oca'mn Mtareke'ye kadar lke iinde ancak 28 ubat aabilmi olmas, faaliyet mer kezinin daha ok stanbul olduunu gsterir. stanbul'daki merkez ocanda ye says 2743'e kadar kmt. Balkan olaylarnn insanlarn ideolojik tutumlarn ne denli ksa zamanda deitirebildii konusunda bir anya bu rada yer vermek istiyorum. Mlkiyeli besteci Mnir Mazhar Kamsoy'un bana anlattna gre, Trk Oca'mn yk sekretim kurumlan iinde ilk kurulduu yerlerden biri mlkiye imi. Kendisi gibi baka baz skdarl Mlkiye rencileri kurduklan Trk Oca'nda kendilerine yol gste recek bir aabeyin bulunmasn istemiler. Vapurda sk sk rastladklan Hamdullah Suphi 'yi bu ie uygun grmler ve bir gn yanma gidip dncelerini amlar. Ksa bir sre soma Trk Oca'na girip yllarca onun bakanln yapa cak olan H. Suphi, onlara olumsuz yant vermi. Demi ki, "Trkler Trklk yaparsa bu, br etnik kmelerin de ay n eyi yapmalanna yol aar, imparatorluk dalr. Zaten ben de erkezim, davanzla ilgili deilim." Tahmin edilebilece i gibi, yukarda sz edilen dnce akndan genellikle in sanlarda saf bir biimde gereklemiyordu. rnein ana yneliiyle slamc olan bir kii, bir lde Garp, bir lde Trk de olabiliyordu. Namk Kemal' in, slamc (ama hep, sanyorum, ada-slamc) yazlan yannda Osmanlc, Garp, hatta Trk yazlan ya da dnceleri de vardr. ada-slamc olanlann ayn zamanda ve nemli lde Garp saylabilecekleri aktr. Garplann Bat'da ulusu luu grdkleri iin bir lde Trk olmalan ya da en azndan Trkl "doal" saymalan beklenebilirdi. Garplann bir ou kiilik ya da din yitiminden rktkleri iin "ambargolu", ksm Batllamadan yana olmulardr. 101

Bylece Bat bir eit gmrk kapsndan geiriliyor, "iyi" eyler (teknoloji, bilim gibi) kabul ediliyor, "kt" eyler (an bireycilik, gevek aile balan gibi) geri evriliyordu. Aslnda Bat en yksek felsefi dzlemde hmanizm ve ay dnlanma olarak yorumlanrsa, i insan fikrinin snrsz z grlne indirgenmi oluyordu. O zaman da kiilik ya da din yitiminden korkmamak gerekiyordu. Ama bu gerek Batllamaya ulaabilmek iin ok esasl bir kltr biriki mi ve bunu yayacak nitelikli ve etkili bir eitim dizgesi ge rekirdi. Bizde birok ulusular ambargolu, gmrkl bir Batlamadan yana olmulardr. Atatrk'n izgisi ayn za manda hem ok Batc, hem de ok ulusu bir izgidir. Ata trk anlay bir bakma byle zetlenebilir: leri derece de Batclk, ileri derecede ulusuluk. Sosyalizm: Drdncl bir akm olarak sosyalizmi g ryoruz. Eyll 1910'da Osmanl Sosyalist Frkas kuruldu. Daha nce ubatta tirak dergisi kmaa balamt. Bu ii yrten Hseyin Hilmi idi (Sosyalist Hilmi). Fakat hareket, zayf bir hareketti. Bu genel olarak Osmanl ve zellikle Trk toplumunun toplumsal-iktisadi bakmdan azgelimi lii ile aklanabilir. Baka bir deyile, sanayi geliemdii iin ii snf da gelimemiti, sosyalizmin gelimemi ol mas temelde buna balanabilir. Tabii toplumsal kltrel ek siklikleri de hesaba katmak gerekir. rnein, o dnemde i i says Selanik'te stanbul'dakinden az olmasna ramen, toplumsal ve kltrel bakmdan daha gelimi olduu iin, oradaki ii hareketi ve dolaysyla sosyalist hareket daha canlyd. Sosyalist hareketin zayflnn bir gstergesi de belki bunun, sac-gerici Hrriyet ve tilaf hareketine katl masdr.

102

XII. T ' n i n Tam ktidar ve I. Dnya Savama Giri II. Balkan Sava: Mahmut evket'in ldrlmesindeh 19 gn sonra, 30 haziran tarihinde Osmanl Devleti ve Trk ler iin bir "mucize" gerekleti. Balkanllar Osmanl'dan aldklar topraklan paylaamaymca, Bulgaristan mttefik lerine saldrd ve yenilgiye urad. II. Balkan Sava denen mcadele srasnda Bulgarlar Dou Trakya'y boaltmlar d. Osmanl ordusu nce Londra Antlamas'na gre hakk olan Midye-Enez hattna ilerledi. Ondan soma ordunun Edir ne'yi geri alp almamas tartmas balad. T bunu istiyor du. Yallar ise bunun beyhude bir aba olacan "Salibin (han) girdii yere hilal geri gelemez" ilkesinin Avrupa diplomasisinin amaz bir ilkesi olduunu, Edirne alnsa bi le Osmanl'da braklmayacan ne sryorlard. Ama T'nin dedii oldu ve 22 temmuzda ordu Edirne ve Krklareli'ne girdi. Edirne'ye ilerleyen birlikler iinde Enver ve Mustafa Kemal'in birlikleri yanyorlard. Yans Enver'in birlii kazand. Byk devletlerin itiraz ve tehditlerine ku lak aslmad. Hatta T'nin gizli harekt kolu olan Tekilat- Mahsusa'nm adamlan, bata Sleyman Askeri, Bat Trak ya'daki Trk ounluuna dayanarak Garbi Trakya Hkmet-iMstakilesi'ni kurdular. Sonu olarak29 Eyll 1913'te imzalanan stanbul antlamalanyla Bat Trakya Bulgaris103

tan'a verildi. Meri snr oldu ve Edirne Osmanl devletin de kald. Bulgarlar, "daha Bulgar" saydklar blgeleri Sr bistan ve Yunanistan'a kaptrdklarm dndkleri iin bu iki lkeye kar Osmanl ile ittifak kurabileceklerim d nyorlard. Hatta bu ynde baz grmeler yaplrd. Zaten bata Rusya, byk devletler dururken Bulgaristan'n Do u Trakya, hele Boazlar ve stanbul zerinde emeller bes lemesi gereki olamazd. Edirne'nin geri alnmas lkede byk bir sevin yarat t. Babli basknnn kahraman Enver, bylece hakl k m oluyor, T iinde durumu gleniyordu. Nitekim 1913 gznde Fethi'nin Sofya'ya eli, Mustafa Kemal'in askeri atae olmas, Enver'in yeniden glendiini gsteriyordu. siyaset bakmndan Sofya grevi bir srgnd. Enver ve yandalar ise Harbiye Nezaretini istiyorlard. Trablusgarp ve Balkan savalanndaki hizmetleri dolaysyla Enver'e er yl kdem verildi ve bylece mirliva (tugeneral) yani paa oldu. Mustafa Kemal ve Fethi devre d kalnca Enver'e ye ni rakip olarak Cemal ortaya kt. O da 2 rtbe verilerek pa a oldu ve Nafia (Bayndrlk) Nazn olarak kabineye girdi. Enver'in ykseliinin bir yn de saraya damat oluuyla ilintili saylabilir. Hrriyetin ilanndan sonra, T, saray de netleyebilmek iin iki yesinin saraydan kz almasn uygun grm, bunun iin grevlendirilenlerden biri Enver olmu tu. 1909'da Enver, Sultan Reat'n yeeni Naciye Sultanla nianland. O srada Enver 30, Naciye 12 yandaydlar. 1911 'de nikahlan kyld. Edime alndktan soma Enver ev lenmek iin srar etti. Naciye bulua erince, 1914'te evlen diler. Osmanl lkesinin Paylalmas: Osmanl'nn Bal kan Sava'nda ksa zamanda urad ar yenilgi byk bir 104

maneviyat kntsne yol amt. Bunun bir belirtisi Mi zanc Murat'n Kasm 1912'de yazd bir yazda, Osman l'nn ancak byk devletlerden birisinin himayesinde ya ayabileceini ve bu durumun eyrek yzyl srmesi gerek tiini sylemesiydi. Kmil Paa da bu sralarda Osmanl Devleti'ni ngiliz gdmne vermek istiyordu. Ayn hava, ii askeri yenilgi asndan alan Mahmut evket'te de varr d. evket, o gne dek uygulanm olan askeri danman mo delinin yrmediini, ordunun adam olmas iin fiilen Al manlarn komutasna verilmesi gerektiini dnyordu. Bunun iin 24 Nisan 1913 'te Alman Bykelisi'ne bavur mutu. Sonu olarak kasmda general Liman von Sanders ile 5 yllk bir szleme yapld. General stanbul'daki 1. Kolordu'nun komutan, Askeri ra yesi, her trl askeri okul ve eitim yerinin amiri, terfi snavlarnn dzenleyici si, kurmay subaylarn kuramsal eitimlerinin sorumlusu ola cakt. stanbul'daki kolordu bylece Almanlarn "eline" ge ince, Rusya kyametleri kopartt. Bunu "dengelemek" iin ngiltere'nin zmir'i, Fransa'nn Beyrut'u, Rusya'nn Trab zon'u igal etmesini nerdi. Almanya geri adm atmam ol mak iin Sanders'i mareal yapt ve bylece onun kolordu komutam olmas olanaksz oldu. Sanders genel mfetti un vanm ald. Mahmut evket bu tr bir tepki tahmin etmi olduu ve bunu nlemek iin, ngilizlere "bir parmak bal" olmak ze re, Almanlara bavurduu gn, onlardan yeni Vilayetler Kanunu'nun uygulamasna yardmc olmalarn istedi. Dahili ye nezaretine bir mavir, bir genel mfetti ve Dou (Van, Bitlis, Mamuretlaziz, Diyarbakr vilayetleri) ile Kuzey Anadolu (Erzurum, Sivas, Trabzon) blgeleri genel mfet tilikleri iin birer adliye, birer tarm ve orman, birer baym105

dirlik mfetttii, ayrca bu 7 ildeki jandarma birliklerine bi rer komutan istenmekteydi. Dou ve Kuzey Anadolu, bu gnk deyimle "pilot blge " olacak, uygulama yava yava btn lkeye yaylacakt. Bu tr bir iliki, daha nce de Lynch ayrcalnda yaplan "yanl" da dzeltmi olacak t. Durum iki bakmdan hayli acklyd. Bamszlk ilkesin de gsterdii titizlik yznden ksa bir sre nce Fransa'dan bor almaktan vazgeen T, imdi ordusunu Almanya'ya, iilerini ngiltere'ye teslim etmee hazrlanyordu. Ulusla raras iliiklerin "ac gerekleri" onu bu noktaya getirmi bulunuyordu. Bununla birlikte T, kapitlasyonlarn kald rlmas iin mcadele etmekten vazgemedi ve bu konuda baz mesafeler alnmad deil. Ne var ki, bykler, kapit lasyonlar kaldrmay ilke olarak kabul etseler bile, sonun da^ "tekiler de kabul etmek" artna smyorlard ki, bu "kmaz ayn son arambas" anlamna gelebilirdi. in ackl ikinci yn uydu ki, orduyu Almanlar eliyle adam etmek iin ngiltere'ye verilen sus pay, ancak bu lkeyi sustarabilirdi. br 4 byk devlet ne olacakt? Nitekim onlar da sraya girdiler. Bylece herhalde Mahmut evket'in hesap edemedii bir durum geliti. Byk devletler kendi aralarnda anlaa rak, ve sonra da anlamalarn Osmanl Devleti'ne onayla tarak, Osmanl lkesinin byk bir blmn kapsayan bir nfuz alanlar paylamn (ok kez demiryolu yapm ve i letme haklan olarak maskelenen) gerekletirdiler. Oysa o zamana dein bykler, jeostratejik deeri dolaysyla, Os manl lkesini bir trl paylaamamlard. imdi bu, nem li lde gereklemi oluyordu. Tabii stanbul ve Boaz lar gibi en byk baz "lokmalar" anlamann dnda kal mt. Babli 24 nisan nerisiyle kendisince bir kurnazlk 106

yaparak ngiltere'yi Dou Anadolu'da Rusya'nn karsna dikmek istemiti. Tabii Ruslar bunu kabul etmediler ve n ce ngiltere ile anlaarak, sonra da bunu Osmanl'ya kabul ettirerek, Dou Anadolu'ya kendileri oturdular. 8 ubat 1914'te Ruslarla yaplan antlama Dou Anadolu'yu (Av rupa'nn gznde "Ermenistan") Berlin Kongresi'ndeki Avrupallar aras niteliinden kararak, Ayastefanos antlamalanndaki gibi bir Osmanl-Rus sorunu haline getiriyor du. Baka bir deyile Rusya Ermeni sorununun adeta tek, ya da en nemli denetliyicisi durumuna geliyordu. Asker lik yerel olarak yaplacakt. Dou Anadolu'da Ruslar demir yolu yapmazlarsa, bakasnn yapmas olana byk l de kstlanyordu. ngilizlere nerilen Dou Anadolu ve Ku zey Dou Anadolu mfettilikleri bir Norveli ve bir Hol landalya verildi. Ancak I. Dnya Sava patlak verdii iin bunlar ie balayamadlar. Bylece emperyalizm ile "birlikte yama" dersini ac deneyimlerle renmek zorunda kalan T, ayn lde ac deneyimlerle ok-uluslu bir imparatorluu ynetmenin de gereklerini renmi bulunuyordu. T'nin 20 Eyll 1913'te yaplan 5. kongresinde ilk ve ortaretimin yerel dillerde ol mas, Trkenin ancak dil olarak okutalmas ngrlyor du. 1908 ve 1909 programlarnda ancak ilkretimin yerel dille yaplmas vard. Bundan nce Araplar arasnda baz k prdanmalar olmutu. Ocak 1913'te Beyrut Vilayet Mecli si, Arapanm resmi dil olmas, yerel askerlik ve genel ola rak ademi merkeziyet ynnde bir karar almt. T iktida ra gelince bunlar reddetti. Fakat mart ve nisanda baz d zenlemeler, ademi merkeziyeti ynnde kimi rahatlamalar getirdi. Arap blgelerinde Arapa mahkemelerde kabul edil di, okullarda Arapa esas dil yapld. Haziranda Paris 'te top-

107

lanan bir Arap kongresi yeni istekler ne srnce, T'nin bir temsilcisi onlarla grmeye gitti. Austosta Arapa ve Arapa bilen memurlar konusunda dzenlemeler oldu, Kongre Bakam ve 4 dier Arap, Ayan meclisi yesi yap larak i tatlya balanm grnd. Sylendiine gre, Sait Halim Paa'nm sadrazam yaplmas biraz da Araplar g zetmek iindi. Kimi aydnlarn, Balkan savalarndan soma Osmanl devletinin artk esas itibaryla Trk ve Araplardan olutuuna bakarak, Avusturya-Macaristan modelinde oldu u gibi, bir Trk-Arap imparatorluu haline getirilmesini d ndkleri anlalyor. Yine ayn mantkla T'nin iinde s lamln vurgulanmas gerektii konusunda bir dnce be lirdi. Nitekim 20 Mart 1913'te Ziya Gkalp'in Trk Yurdu dergisinde "Trklemek, slamlamak, Muasrlamak" di ye bir yaz dizisi balad. Sylemeye gerek yok ki T'nin bu slamcl ada nitelikteydi. Enver'in Harbiye Nazn olmasndan sonra orduda ye ni ber tasfiye hareketi balatld (Ocak 1914). Hrriyetin ila n ertesinde alayl subaylar tasfiye edilmilerdi. imdi tas fiye edilenler yal mektepli subaylard. Herhalde Balkan ye nilgisinden bunlar sorumlu totuluyorlard. Sanders'e gre sa ylan 1100' buluyordu. Bylece Osmanl Ordusu adama kll genlemi oluyordu. Aynca orduda nemli bir yeni den rgtlenme almas balatld (ubat 1914). T iin deki arlma ramen, Enver'in (Mahmut evket'in tersi ne) bunu Harbiye btesini iirmek iin kullanmad g rlyor. 1911'de Harbiye Nezareti btenin yzde 24.8'ini olutururken, 1914'te Harbiye'nin paynn yzde 17.6'ya indii grlyor. Bunu, lke kalknmasnn ordunun gl olmasndan daha nemli olduu ya da ordunun ancak kal knm bir toplum sayesinde gl olaca konusunda bir bi lin olarak yorumlayabiliriz. 108

I. Dnya Sava: imdi de I. Dnya Savama nasl gi rildiini grelim. Bilindii zere, 19. yzyln sonlarna do ru Avrupa'da cepheleme balad. Bir yanda Almanya, Avusturya-Macaristan ve talya'nn oluturduu ttifak cephesi, br yanda Fransa, Rusya ve ngiltere'nin oluturduunu ti laf (anlama) cephesi. Bu lkeler yllardr sava iin hazr lanyorlard. Savaa giden zincirleme sre, 28 haziran 1914'te Saraybosna'y ziyaret etmekte olan Avusturya Ve liahd ve einin Srp ulusular tarafndan ldrlmeleriyle balad. Byk bir Slav nfusu olan ve Srbistan'n bu Slav larla ilgisini kendisi iin tehlikeli gren Avusturya-Macaristan, suikast Srbistan'a haddini bildirmek iin kullanmak istedi. Srbistan Awsturya'nm ar taleplerini reddedince, sava ilan etti (28/7). Fakat Srbistan Ortodoks-Slav bir l ke olarak, Rusya'nn bir eit korumas altndayd. Onun iin Ruslar seferberlik ilan ettiler. (29/7). Ancak seferberlik hem Avusturya'ya, hem Almanya'ya kar ilan edilmiti. Alman mparatoru bundan tedirgin olarak durumu arkada ve ak rabas olan ara ikyet etti. Rus genelkurmay ara mtte fik olduklarndan, seferberlik planlarmm her iki lkeyi he def alacak biimde yapldn, bu aamada yalnz Avustur ya'ya ynelik bir seferberlik yapmann olanaksz olduunu bildirdi. Almanya'nn sava planlan da iki lkeye greydi. nce seferberliini hzla tamamlayabilecek olan Fransa'ya saldracakt, onu yendikten sonra Alman ordusu arln Rusya'ya yneltecekti. Onun iin Almanya 1 austosta Rus ya 'ya, 3 austosta Fransa 'ya sava ilan etti. 5 austosta n giltere Almanya'ya sava ilan etti. Bylece 1. Dnya Sava balam oldu. Srbistan'la sava ufukta belirince, Avusturyallar Os manl'yla ittifak konusuna ilgi gsterdiler. Fakat Avusturya 109

ynetimi ve hkmetinde, ve zellikle Alman ynetim ve hkmetinde, Balkan yenilgisi dolaysyla, Osmanl'yla itifakn yarar getirmeyecei, yk olaca dncesi egemen di. Buna ramen Osmanl ile ittifaka karara veren Alman im paratoru oldu (23/7). Osmanl'nn Almanya ile ittifak g rmeleri Sait Halim, Talat, Enver, Mebusan Meclisi Reisi Halil (Mentee) tarafndan br kabine yelerinden gizli tu tularak yrtld. 2 austosta imzaland. Alman Askeri He yeti Osmanl ordusunun sevk ve idaresinde fiili bir nfuz sa hibi olacakt. Almanya da, Osmanl btnln gerekirse silahla savunmay stlenecekti. Dikkat edilirse, Osmanl it tifak antlamas sava baladktan soma imzalanmt. Yani imzalayanlar, lkeyi yalnzca ittifaka deil, savaa da sok tuklarnn bilincindeydiler. ttifak antlamasn renince dier hkmet yeleri tepki gsterdiler. Hi deilse, savaa mmkn olduunca ge girilmesini, ittifakn gizli tutulma sn istediler. Hatta bu amala, onlarn kukularm yattr mak zere tilaf devletlerine ittifak nerileri gtrld. On lar, ittifak nerilerini souk karladlar. Osmanl Devleti'nin tarafszlk siyaseti gtmesinin kendilerince yeterli ol duunu sylediler. Paylamay tasarladklar bir lkeyi mt tefik almak istememeleri doald. Osmanl hkmeti acaba neden ittifaka (ve savaa) bu denli hevesliydi? Anlalan en nemli etken, Balkan Sava'nn kayplarn gidermek umuduydu. Edirne'nin, kesin olarak elden ktktan sonra, yeniden geri gelmi olmas, bu umudu besleyen bir durumdu. Btn lkede, klalarda, okullarda Balkan Sava'nm intikam parolas yrrlktey di. Baka etkenler de akla geliyor. Bir tarafla mttefik olun mazsa, byklerin Osmanl lkesini aralarnda paylaacak lar korkusu bunlardan biriydi. Bir dieri paraszlkt. Sava 110

bittiinde Cemal Paa, Yakup Kadrimin neden savaa gir dik sorusuna "aylk vermek iin" diye yant vermiti (ER. Atay, Zeytinda). Sava boyunca Almanya Osmanl'y bor parayla destekledi. Sava baladnda Almanya'nn Amiral Souchon ko mutasndaki Goeben ve Breslau adl son model sava ge mileri Akdeniz'de bulunuyorlard. ngiliz donanmasnn pe lerine dmesi zerine anakkale'ye gitme buyruu aldlar. 10 austosta gemiler anakkale Boaz nlerine geldiin de, Enver, hkmete danmadan, gemilerin ieri alnmas n emretti. Hkmet, tarafszlk grnmn srdrebilmek iin, gemilerin silahszlanmasn ya da lkeden ayrlmasn istedi. Osmanl devleti ilkbaharda savaa girecekti. Alman ya gemilerle ilgili neriyi reddedince, Osmanl hkmeti ge mileri satn aldn aklad. Bylece gemilerin adlan Ya vuz ve Midilli oldu, direklerine Osmanl bayra asld, Al man bahriyelileri balanna fes giydiler. 9 eyllde Souchon resmen Osmanl donanmasnn komutan oldu. Souchon de nizcilere ak deniz eitimi yaptrabilmek iin Karadeniz'e kmas gerektiini sylyordu. Enver bu izni, Bahriye Na zn olan Cemal Paa'ya danmadan verdi. Cemal Paa bu nu mesele yapnca, Alman elisi Yavuz ve Midilli'nin Al man gemisi olmaya devam ettiklerini bildirdi. Almanlar Ba t ve Dou cephelerinde umduklan baanlan elde edeme yince, ekimde Osmanl'nn savaa girmesi iin srarl bir is tekte bulundular. Osmanl donanmas Ruslara baskn yapa cak, sonra da Kafkasya'da ve Svey Kanal'nda cephe a lacakt. Enver bunlan kabul etti, Talat ve Cemal ona uydu lar. 27 ekimde donanama Karadeniz'e ald. 29 ve 30 ekim de Svastapol ve Odesa topa tutuldu. Hkmetin br ye lerinin olanlardan haberleri yoktu. Bu yzden Cavit ve di111

er 3 nazr istifa ettiler. 2 kasmda Rusya, 5 kasmda Fran sa ve ngiltere Osmanl'ya sava ilan ettiler. Herhalde En ver, bir Alman zaferi halinde, Osmanl iin daha ok pay ala bilmek umuduyla, onlarn her dediini yapyordu. Dolay syla Osmanl hkmeti Almanya'nn tutsa gibiydi. 11 kasmda Osmanl Devleti tilafa sava ilan etti. 23 kasmda trenle Cihad- ekber ilan edilerek slam lemine duyuruldu, ya da duyurulmaya alld. Bunun fazla bir et kisi olduu sylenemez. ngilizler ve Franszlar Osmanl ordusu karsnda Mslman smrgelerinden askerler kul landlar. O bir yana, Osmanl uyruu Hicazllar ve daha ba ka pek ok Araplar Osmanl ordusuna silah ekmekten e kinmediler.

112

XIII. Tam Bamszlk Mcadelesi. I. Dnya Sava'nm balamasndan bir ay sonra, Os manl hkmeti, emperyalistlerin grtlaklamalarndan ya rarlanarak, tarihi bir karar ald. 9 Eyll 1914 gn (daha son ra zmir bu tarihte kurtulacakt) ilan edilen karara gre ma li, iktisadi, adli ve idari kapitlasyonlar tamamen kaldrl yordu. 1838 iktisadi ve 1839 askeri iflasndan sonra Osman l Devletimin yan baml bir hale dtn grmtk. Bamllk, yabanclara tannan ve bir blm imparatorlu un ilk yzyllanndan sregelen, kapitalsyon denen birta km ayncalklarla somutlayordu. mparatorluun gl dnemlerinde ticareti kolaylatrmak ve zendirmek iin benimsenen sistem, dknlk dnemlerinde smrnn, bamlln, Avrupa hegemonyasnn bir arac haline gel miti. Osmanl Devleti yabanclardan istedii vergiyi, gm rklerinden geen mallardan istedii gmrkleri alamyor du. Avrupa devletlerinin kendi postaneleri, konsolosluk mah kemeleri, hapishaneleri vb. vard. Osmanl Devletimi a dalatrmak karanndaki T, kapitlasyonlan 1 numaral bir engel olarak gryor ve imdi frsat bulunca, sisteme son veriyordu. Yani, tam bamszln ilan etmi oluyordu. Tabii kapitlasyonlara son verdim demek yetmiyordu. Bir de bunu kar tarafa kabul ettirmek gerekiyordu. Oysa birbirlerinin milyonlarca evladn ldrmeye balam olan 113

Avrupa devletleri, bu kanl mcadeleyi unutarak, stan bul'daki temsilcileri vastasyla bir rnek protesto notas or- taya karp, Babli'ye verdiler. Bunda Osmanl Devleti'nin bu tek yanl davrann kabul etmediklerini bildirdiler. By lece garip bir durum ortaya kt. Sava boyunca Osmanl ordular tilaf devletlerinin ordularyla cephelerde arpr ken, Osmanl diplomasisi bata Almanya, kendi mttefik lerine kapitlasyonlarn kaldrlmasn kabul ettirmek iin urap didinmek zorunda kald. Byk abalardan sonra 1917'nin Ocak aynda Almanlar kapitalsyonlarn kalkma sn kabul ettiler. Ama savatan soma tilaf devletleri de ka pitlasyonlar kaldrmay kabul etmezlerse, Almanlar yeni den bunlardan yararlanabileceklerdi. Bunun fazla bir dee ri olmad akt. Yine byk abalar sonunda Kasm ayn da (1917) nihayet Almanlar yaplan bir antlamayla, Os manl'da kapitlasyonlar ngren hibir antlamay imza lamamay ykmlendiler. Kapitalistlemenin Gelitirilmesi: Tam bamszlk hedefine yaklaabilmek iin, bir de toplumun toplumsal-iktisadi yapsnn da ada olmas, yani kapitalizme geme si gerekiyordu. Bu alanda da, denetleme iktidar zamann da balayan abalar arttrlarak srdrld. Denebilir ki, sa van olaanst koullan bu srece birok bakmdan yar dmc oldu. nce irketleme srecine bakalm. 1913'te iki tane T'li, Kazm Nuri ve TpuoluNazmi, Kooperatif Ay dn ncir Mstahsilleri (reticileri) irketi'ni kurdular. Ku rulan anonim irketlerin saylan yledir: 1909 'da 3,1910 'da 13, 1911'de 22, 1912'de 8, 1913'te 5, 1914'te 15, 1916'da 15, 1917'de 29. Kurulan anonim irket saysnn yldan yla oalmas aka grlyor. 1912 ve 1913 'teki d Bal kan Sava'yla aklayabiliriz. Dikkati eken nokta, I. Dn114

ya Sav^s'na ramen, irketlemenin canlln srdrmesidir. Tabii bunun yannda anonim olmayan irketler vardr. Bunlardan da biroklar kuruldu. Sava srasnda gda ile rinden sorumlu olan Kara Kemal, birok esnaf irket ola rak rgtledi. 1908 'de irket sermayesinin yalnzca yzde 3 ' yerli iken 1918'debuoranyzde38'ekmt. 1913 'te Ada pazar slam Ticaret Bankas (bugnk Trk Ticaret Banka s), 1914'te Milli Aydn Bankas (Kazm Nuri ve Topuolu Nazmi tarafndan), 1917'de Manisa Baclar Bankas ku ruldu. 1 Ocak 1917'de byk bir banka, tibar- Milli Ban kas kuruldu. Bu bankaya yalnz Osmanllar hissedar olabi leceklerdi. Bir ticaret bankas olarak kurulmutu, fakat da ha soma Fransz-ngiliz sermayeli Osmanl Bankas'nm y rtmekte olduu Merkez Bankas ilevlerini stlenmesi n grlyordu. stanbul igal edildiinde, tilafn ablanndan biri, bu bankay baltalamak olmutu. Trk toplumunun kapitalistlemesine katkda bulun mak zere birtakm nlemler alnd. Daha nce, 1913 'n so nunda Tevik-i Sanayi Kanunu karlmt. Bunda sanayi iin parasz arazi, vergi baklklar, hkmetin satn al malarnda ncelik tanmak gibi kolaylk getiriliyordu. Ka pitlasyonlara son verildii iin gmrk vergileri az ok is tendii gibi dzenlendi. 1916 Mart'mda Osmanl lkesinde alan btn irketlere yazma ve defter kaytlarnda Trk e kullanmak zorunluluu getirildi. Bylece irketleri denet lemek kolaylaacak, ayrca Trkler irketlerde i bulabile cek, Trk olmayanlar Trke renmek zorunda kalacak lard. Ege'deki demiryollarnda Trk memur yoktu. Buna olanak salamak zere, T'nin zmir'deki yetkilisi Celal Bey (Bayar) Haziran 1915 'te imendifer Memurlar mektebi di ye bir okul at. Savan getirdii ktlk artlan Trk kapita115

stleri yetitirmek iin kullanld. Trenler genellikle askeri gereksinimlere ayrldndan, vagon tahsisi alanlar byk krlar elde edebiliyorlard. Vagonlar Trklere ve zellikle T'ye yakn Trklere tahsis edildi. Trklerin kapitalistleme srecine sava dolaysyla kat kda bulunan bir durum da Dou Trakya ve Anadolu'dan bir ok Rum ve Ermeninin g etmesi ya da ettirilmesi olmu tur. Sylendiine gre Balkan Sava'ndan nce Ege Blgesi'nde Rum olmayan bakkal yok gibiymi. Pek ok yer de ticaret ok byk lde, zanaatkrlk da nemli lde Rum ve Ermenilerin elindeydi. Bunlarn gitmesi, zorunlu olarak ilevlerinin Mslmanlar tarafndan stlenilmesini gndeme getiriyordu. Vehbi Ko'un anlarnda Ankara'da kapitalistleme ve irketlemenin yksn okuyabiliyoruz. Savan banda Osmanl donanmas Karadeniz'e egemenmi. Ruslar baz yeni gemiler hizmete sokunca egemenlik onlara gemi. O zaman Karadeniz ticaretinin karadan yaplmas zorunluu km. Mallar trenle Ankara'ya geliyormu, soma kervan la Samsun'a ve kydan douya sevk ediliyormu. Bu saye de Ankara'da iktisadi bir canlanma olmu. Ankara'da Ko 'un da kimi zaman iinde bulunduu ve anlalan ok kez T'nin emsiyesi altnda birtakm irketler kurulmu. Biraz da iktisadi dncenin gelimelerine bakalm. Trkiye'de geni sat olan ilk iktisat kitabn Ahmet Mit hat Efendi Ekonomi Politik (1880) ad altnda yazmt. k tisatta himayecilii savunmutur. Fakat Mlkiye'de retim yelii yapan Sakzl Ohannes ve Mikail Portakal serbest ti caretin savunuculuunu yapyorlard. te yandan Ohannes'in rencilerinden ve bir Rus lisesinden mezun olan Kazanl Musa Akyiit, Mlkiye'yi birincilikle bitirdikten 116

sonra 1910'a dein Harbiye ve Erkn Harbiye (Harp Aka demisi) mekteplerinde iktisat dersleri verdi. O, Alman ikti sats List'e dayanarak, himayecilii savundu. List'e gre yerli sanayiinin geliip tutunabilmesi iin bir sre korunma s gerekirdi. Hrriyetin ilanndan sonra serbest ticaret d ncesi egemen oldu. ktisat hocas ve T'nin Maliye Naz r olan Cavit de bu kafadayd. 1910 'da Parvus takma adn kullanan ve bir Alman Yahudisi olan Alexander Helphand geldi ve be yl kadar Tr kiye'de kald. T'nin danmanln yapt, yazlar yazd. Parvus Marksyd. lk kez Trkleri emperyalizm, smr kavramlaryla tantrd. Dyun-u Umumiye, Reji gibi ku rumlarn lkeyi nasl smrdklerini aklad. Ayrca kyn kalknmasnn nemini vurguluyordu. Sava srasnda esnaf rgtlenmesini, kooperatifilii, hatt devletilii savunan akmlar T'nin iinde filizlenme ye balad. Kara Kemal'in almalar bu ynde saylabilir. ok daha anlaml olan zellikle savan son yllarnda ser pilen devletilik akmyd. Tesantlk (dayanmaclk, solidarizm) grlerinden g alan bu akmlar ve zellikle devletilik, Almanya'daki gelimelerden besleniyordu. Zi ya Gkalp ve Tekin Alp (M. Cohen) bu ynde faal olmu lard. Gkalp, Manchester iktisadiyatna saldrrken, Tekin Alp "itimai (toplumsal) Darwinizm"i mahkm ediyordu.

117

XIV. I. Dnya Sava'nda Olup Bitenler Savan Ana Olaylar: Burada sadece savan gelime ve olaylarna, ayrntya girmeden deinilmekte yetinileektir. 2 Kasm 1914'te Rusya, gn sonra da ngiltere ve Fran sa'nn sava ilanyla, sava hareketleri balad. 11 kasmda Osmanl Devleti sava, 23'nde ise Cihad- Ekber ilan etti. Bylece, btn slam lemi tilaf Devletleri'ne kar yr tlecek savata ttifak devletlerim desteklemeye arlm oluyordu. Almanlar ve Avusturyallar, Avrupa'daki cephe lerin yknn hafiflemesi iin, Osmanl'nn bir an nce ta arruza gemesini istediler. Enver, yardm salamak iin Dou Anadolu'da Ruslara kar Sarkam, ngilizlere kar da Kanal harekatn planlad. Birincisinin kumandasn biz zat stlendi. 18 aralkta balayan ve parlak sonular verme si beklenen, cretli Sarkam harekt 10 Ocak 1915'te fe ci bir fiyaskoyla sonuland. Katlan Osmanl birlikleri ne redeyse yok oldular. l saysnn 60.000'den az olmad tahmin edilmektedir. lenlerin birou muharebe sonucu deil, souktan, yolsuzluktan, alktan, hastalktan lm. lerdir. Sonu belli olmaya balad srada dahi, Enver, ta arruzda srar ediyordu. Enver, sonucu kamuoyundan gizle yerek, stanbul'a dnd. Ayrca, Almanlarn istediklerinin tersi oldu ve Ruslar, karlarnda Osmanl kuvveti kalmayn ca, birok birliklerini Avrupa cephesine naklettiler. 118

Enver, Sankam'a gelirken Trabzon'a Yavuz zrhls tarafndan getirilmiti. Yenilgiden sonra dnmek iin yeni den Yavuz'u istemiti. Talat, gemiyi tehlikeye atmamak ba kmndan Yavuz'un tahsis edilemeyeceini telleyince, En ver, srtn Almanlara verdii halde tedirgin oldu. O zaman bir sredir Sofya'dan kendisine bir komutanlk iin bavur makta olan Mustafa Kemal'i hatrlad. Aleyhinde bir akm varsa, Mustafa Kemal'i krmak pek akllca olmazd. Em retti, ona kurulmu halinde bulunan 19. Tmen Komutanl'm verdiler. Rastlant sonucu, Gelibolu'ya karma yapan ngiliz kuvvetleri Anafartalar'da bu tmenle karlaacak lard. Tmen komutan olarak anakkale Sava'na bala yan Mustafa Kemal, daha soma burada kolordu, ordu ve or dular grubu komutanl da yapacaktr. te yandan, Cemal Paa da byk hayallerle Kanal ha rektna giriti. Bahriye Nazrl grevi devam etmekle bir likte, am'daki 4. Ordu Komutanlma atand. Msr' fethedecekmi gibi konuuyordu. yimserler, Trk ordusu S vey Kanal boylarnda grlnce Msr'da isyan kaca n ummaktaydlar. 3 ubat'ta Kanal' ama giriiminde bu lunulur, fakat baarlamaz. Zira, 35.000 kiilik birlik Sina l'n amak iin develerden baka bir tata malik deil di. Bereket ki, iin umutsuz olduu anlalnca, Cemal Pa a geri dnme emrini verdi. Ruslarn, Sarkam muharebesi srasnda Osmanl'nn baka bir yerden sktrlmasn istemesi zerine, ngiltere, anakkale harekatm planlad. Franszlarn da yardmyla 19 ubat 1915 'te anakkale 'ye kar denizden taarruz balad. Bu arada Ruslar, stanbul zerindeki iddialarnn ngiltere ve Fransa tarafndan tannmasn istiyorlard. stanbul ve Boazlar dahil, Midye-Enez ile Sakarya Nehri snrlan ara119

smda Marmara Blgesi'nin Rus olmas kabul edildi. Bu ko nuda rekabete tahamml olmayan Rusya, Yunanistan' m tmen gnderme nerisini, hatta bir ara talya'nn tilafa katlmasn veto etti. Grlyor ki, Osmanl Devleti'nin son saatinin geldiine hkmeden Yunanistan ve talya, parsa toplamak iin kollarn svyorlard. talya, 26 Nisan 1915 Londra Antlamas'yla tilafa katld. Bulgaristan ve Ro manya da anakkale'deki gelimelere gzlerini dikmi bu lunuyorlard. Bu iki lke bu srada tarafsz olduklarndan, Almanya'dan Trkiye'ye gelen sava malzemesi pek azd. Trkler, anakkale'de ok zor koullarda, bulgur yiyerek ve yetersiz silah ve cephaneyle bir lm-kalm sava verdiler ve baarl oldular. Bylece Rusya 'daki arlk rejiminin yar dmsz kalarak kmesine, savan uzamasna yol atlar. Ay rca, Trklerin bamszlk iradesi, smrge olamayacakla r kantland. Nihayet, emperyalizmin yenilmezliinin bir ef sane olduu pek arpc bir biimde ortaya kondu. Avru pa'nn smrge imparatorluklar bundan iyice sarsld. 18 Mart'ta (1915) tilaf donanmasnn denizden anakkale'ye girmek giriimi baarszla urad. Onun zerine Gelibo lu yarmadasnda 25 Nisan'da karma yapld. Donanma toplarnn bombardman desteine ve ok kanl muharebe lere ramen, tilaf kuvvetleri Aralk 1915 ve Ocak 1916 ta rihleri arasnda Gelibolu'yu terketmek zorunda kaldlar. zellikle Austos 1915'te Anafartalar Muharebeleri'nde gsterdii parlak ve yrekli komutanlkla, Miralay Musta fa Kemal, stanbul'u kurtaran adam olarak tannd. Trkle rin, anakkale'de salam durduklarna kanaat getiren Bul garlar, 6 Eyll 1915'te ttifak'a katldlar? Sonu olarak, Srplar sava d edildiler ve 17 Ocak 1916'da Orta Avru pa'dan ilk tren Sirkeci'ye gelebildi. 120

29 Nisan 1916 'da Trk Ordusu ok byk bir basan da ha elde eder. Irak'ta Kutlamare'de bir sredir ngiliz Gene rali Townshend komutasndaki bir orduyu kuatm bulunan Osmanl ordusu, bunlan teslim olmak zorunda brakr. Bu olayn da Trk maneviyatn ne kadar kuvvetlendirdii tah min edilebilir. Fakat bu basan geici olacaktr, zira Enver, lkenin kendi topraklan yeterince dank deilmi gibi, ran'da da askeri harekt yaptrmaktadr. Sonu olarak ngi lizler toplanrlar ve 11 Mart 1917'de Badat' alrlar. Dou Anadolu'da da durum hi parlak deildir. 11 Ocak 1916'da Rus taarruzu balar. Birka ay iinde Erzurum (16 ubat), Rize (8 Mart), Trabzon (18 Nisan), Erzincan (25Temmuz) der. te yandan, 1-2 Haziran 1916'da, gizlice ngilizlerle anlam bulunan Mekke Emiri erif Hseyin, Osmanl'ya isyan eder. Mekke'yi ele geirir. Bylece Araplann bir b lmyle yollann aynlm olduu, ttihat ve Terakki'nin ise Trk ulusuluunun rgt olduu daha da vurgulanm olur. Savan Trklerce ne denli zor artlarda yrtld n gsteren en iyi olaylardan biri, Osmanl demiryollannm durumuydu. Sava baladnda Badat demiryolu ancak Tel Abiyat'a (Akakale) kadar yaplmt. Daha kts, t nel yapmm gerektiren, Toroslar'da 37, Amanoslar'da 97 ki lometrelik iki blm eksikti. Buralarda eya ve yolculann baz geici da yollanndan ve daha ok hayvan srtnda ak tarma edilmesi gerekiyordu. stanbul'dan Badat'a en iyi artlarda 22 gnde gidilebiliyordu. Mtareke'den ancak 21 gn nce, 9 Ekim'de Halep ile stanbul arasnda dorudan tren seferleri balayabilmiti. Dou Anadolu'da ise hi de miryolu yoktu. Dou cephesine tamalar, Ulukla'dan son ra karayolu (!) ile yaplmak zorundayd. Ruslann yeni sava 121

gemilerini hizmete sokmas dolaysyla Karadeniz egemen lii ksa bir sre soma onlara gemi ve deniz yolundan pek yararlanlmaz olmutu. Savan son yllarnda Osmanl as keri gney cephelerinde genellikle a ve yalnayakt. Hay vanlar da genellikle a olduundan svarilerden ve koum hayvanlarndan gerektii gibi yararlanlamyordu. Buna ramen, yine Almanlarn Avrupa'daki ykn ha fifletmek iin, Alman von Kress komutasnda Austos 1916 banda ikinci bir Kanal seferi yaplr ve hayli kayp verile rek bir sonuca ulaamadan geri gelinir. te yandan, en se me askerler, en iyi ara ve gerelerle Romanya (3 tmen), Galiya (2 tmen), Makedonya (2 tmen) cephelerine Trk birlikleri gnderiliyordu (1916 'nm ikinci yansnda ve 1917 balanndan itibaren). Kendi cepheleri dna hibir yere as ker vermeyen Bulgarlar, Enver'in oradaki birliklerimizi tef ti etmesine bile izin vermemilerdir. Gittike ktleen bu tabloda birdenbire bir k parlar. Mart 1917'nin ilk yansnda Rus bakenti Petersburg ya da br adyla Petrograd'da savan biriken aclan sokak kanklklanna dnr. Bu sefer ihtilal rzgrlan ok kuvvet lidir: 15 Mart'ta ar tahttan ekilir. Byk Dk Misel' in tah ta gemeye yanamamas yeni bir dnemin baladna ia rettir. Kurulan yeni hkmetler, Rusya'y tilaf Devletleri sa fnda ve savata tutmaya abalarlar. Yeni Dileri Bakan Miliukof'un akl fikri stanbul ve Boazlar'dadr. Onlan el de etmek iin sava srdrmek gerekir. Oysa, Rus halknn canna tak demitir. 16 Nisan 1917 'de Lenin, Almanlann yar dmyla Rusya'ya gelir ve ban, halkn gda, kyllerin toprak ihtiyalanm dile getirir. 7 Kasm 1917'de Bolevik ler, yaptklan bir darbeyle iktidara gelirler. Bolevikler ilhaksz, tazminatsz ban istediklerini, tilaf Devletlerinin 122

gizli paylama antlamalarn reddettiklerini duyururlar. Bu nunla da kalmazlar, bu gizli antlamalar yaymlayp hemen mtarke grmelerine balarlar. 15 Aralk'ta Brest-Litovsk'da Ruslarla mtareke yaplr. Daha mtareke olurken, Rus askeri, bazen silahm satarak, cepheden ayrlp ky nn yolunu tatmu bulunuyordu. Bu gelimelerin mttefik lere derin bir nefes aldrd phesizdir. Ne var ki, bu gei ci bir rahatlamayd. nk, bir byk tilaf Devleti sava tan ayrlrken, ok daha gl baka bir devlet, ABD de sa vaa giriyordu (6 Mart 1917). Geri, ABD'nin savaa hazr lkszl ve bu lkeyi Avrupa'dan ayran Atlas Okyanusu, ABD'nin arln hemen duyurmasna engeldi. Ama bu da bir zaman meselesiydi. Akbet kanlmaz saylmak gerekir di. Almanya 'da Nisan 1917 'de balayan grevler ve Temmuz 1917 'de donanmada bir ayaklanma, sava bkknlnn ora da da etkili olmaya baladn gstermekteydi. Fakat bir sre iin olsun, ttifak'm Dou cephelerinde enlik vard. 12 ubat 1918'de Trk ordusu ilerlemeye ba lar, o ay Erzincan ve Trabzon; martta Erzurum, Ardahan; ni sanda Sarkam, Van, Batum, Kars alnr. Alnd diyorum, nk Rus ordusunun yerini Ermeni birlikleri alyor ve inat bir direnme gsteriyorlard. 3 Mart 1918'de imzalanan Brest-Litovsk Bar Antlamas'yla 93 Harbi'nde kaybedi len Kars, Ardahan, Batum sancaklar geri almyordu. Fakat, Osmanl ordusunun harekt bununla kalmaz. 28 Mays 1918'de Azerbaycan bamszln ilan eder. Kurulan h kmet, kendini Ermeniler, Ruslar ve ngilizler ynnden tehdit altnda grd iin, Osmanl hkmetinden yardm ister. Bylece, Osmanl ordusu sancakla yetinmez, Azer baycan ynnde ilerlemeye devam eder. 15 Eyll'de Bak ngiliz igalinden kurtarlr. Osmanl ordusu bununla da ye123

tinmez. Daha kuzeye, Dastan'a mdahale edip, 6 Ekim'de Derbent'e girer. Oysa, savan sonu gelmiti. 14 Eyll'de Avusturya, ti l a f a bar iin bavurdu. 18 'inde Bulgar cephesi yarld. Al manya'nn Bat cephesinde ve lkenin iinde durum kty d. 20 Eyll 'de Almanlar 14 madde esaslarna gre Wilson'a bavurmay kararlatrdlar. 30 Ekim'de Osmanl Devleti, Mondros Mtarekesi'ni imzalad. Osmanl ordusunun Kafkasya'daki baarlarna karlk, Gney cephelerinde durum bir sredir hayli ktyd. Irak cephesinde ngilizler Badat' aldklarndan beri (11.3.1917), yava yava Musul ynnde ilerlemekteydiler. Sina cephesinde de ngilizler demiryolu ve su borular deyerek ve esasl hazrlklar yaparak ilerle meye koyuldular. 21 Aralk 1916'da El Ari'i aldlar. Mart ve Nisan 1917 'de Osmanl Ordusu Gazze 'de ngiliz taarruz larn durdurdu, fakat 6 Kasm'da cephe yarld. 9 Aralk 1917'de Kuds dt. Buna ve bu cephede ekilen byk yokluklara ramen, 18 Eyll 1918'e dein Filistin cephesi dayand. O tarihte ngilizlerin byk taarruzu balad. Araplarca da desteklenen ve stn kuvvetlerle yaplan bu taar ruz, Osmanl cephesini allak bullak etti. Yeni cephe ancak Halep'in kuzeyinde ve mtarekeden birka gn nce Mus tafa Kemal'in komutanl altnda oluturabildi. O noktada Anadolu'nun savunmas balyordu artk. unu da belirtme li ki, 1918 ylnda Enver, Osmanl ordusunun hemen btn olanaklarn Kafkas cephesine tahsis etmi bulunuyordu. Almanlarn birok szlanmalarna yol aan bu tutum, her halde geici dahi olsa, Araplar gzden karan ulusu bir karan yanstyordu. E r m e n i Tehciri: Cihan Sava balaynca ve Trkiye de buna kanmca, Ermeniler arasnda byk umatlann uyan124

d anlalyor. Balkan Sava'nda Balkan ordular karsn da bile zlveren Trk ordularnn Rus, ngiliz, Fransz ordular karsnda hi tutunamayaca, sava sonucunun ksa zamanda alnaca hesap ediliyor olmalyd. Nitekim, 10 Ocak 1915'te Sarkam hezimeti vukubuldu. Ertesi ay anakkale vurumalar balad. 18 Mart zaferine ramen, 25 Nisan'da Gelibolu'ya karma yapld. Fakat, Ermenile rin hesaplan bir kez daha yanl kt. Ruslar, baanlanna ramen, Dou Anadolu'nun igalini ok ardan aldlar. Trk ordusu da anakkale'de zlmedi. stelik sava 4 uzun yl srd, 3. yl Rusya'da ihtilal oldu ve Rus cephesi tamamen kt. Btn bunlan hesap edemeyen Ermeniler, Ruslara yardmc olmak iin 15 Nisan'da Van blgesinde ayaklandlar. 18'inde Bitlis, 20'sinde Van iinde kanl ayak lanmalar dzenlediler. Van'daki Ermeni mahallesi uzun s re direndi ve mays ortasnda Rus-Ermeni birlikleri kenti ele geirdiler. Burada da Mslmanlar, toptan kltan geiril di ve Rus himayesinde bir Ermeni devleti kuruldu. Van bl gesine 250.000 kadar Ermeni topland. Austos banda Van bir kez Osmanl eline getiyse de, tekrar Ruslar geri aldlar. Trkiye, bu lm-kalm mcadelesindeyken Ermenile rin bu davranlan, savan baanlmas iin onlann zararsz hale getirilmesi gerektii kansn verdi ttihat ve Terakki'ye. Bylece Ermenilerin sava sresince cepheleri etki leyebilecek blgelerden, yani zellikle Dou Anadolu ve Mersin-skenderun blgesinden kanlarak, Irak ve Suri ye'nin ilerine yerletirilmeleri (tehcir) tedbirlerine bavu rulmaya baland. Ermeni isyan nisan sonlannda balad na gre, maysta tehcir balatlm olmaldr. 27 Mays 1915'te kanlan bir muvakkat kanunla orduya tehcir yetki si verildi. 30 Mays gnl Meclis-i Vkel (Bakanlar Kuru125

lu) kararyla tehcir sresiz oluyordu. Ermenilerin boaltt yerler muhacirlere verilecek, buna karlk Ermenilere mal ve mlklerinin karl denerek, yerletirildikleri blgede eski dzeylerini bulmalar salanacak, yoksul olanlara da is kn imknlar salanacakt. Fakat daha sonra, 26 Eyll 1915 'te kan dier bir muvakkat kanuna gre tehcir edilen lerin mal ve mlkleri komisyonlarca hazrlanacak mazbata lar zerine mahkemelerce tasfiye olunacakt. Tanmazla rn evkaf ve hazinece bedelleri denecek, tanrlar satla cak, elde edilen paralar sahiplerine verilecekti. Ermeni tehcirinin en kt yn, yolda balarna gelen lerdi. Alk, hava artlan, hastalk, sefalet yznden birok lenler oldu. Aynca, yamaclk ve intikam gibi amalarla baz yerlerde kendilerine ktlkler yapld, ldrldler. len Ermenilerin says konusunda ok eitli tahminler vardr. Ermeniler ve yandalan bu sayy adamakll abarta rak, bir milyona kadar vardnyorlar, Shaw'lar ise 200.000 olarak hesaplyorlar. Sava Srasnda Toplumsal Deimeler: Sava sra snda ttihat ve Terakki diktatrlnn varl, daha nce de deinilmi olduu gibi, ttihat ve Terakkimin program nn birok ynlerinin serbeste uygulanmasna imkn ver di. Yalnz muhalefetten ekinilmedii iin deil, din taassu bunun da bask altna alnmas sayesinde bu serbestlik elde edildi. Hele erif Hseyin isyan bayran aktan ve genel olarak, Araplann savaa kar tavrlannm pek olumlu olma d anlaldktan sonra, dinsel duygulan incitmekten ve bu yzden sava gayretini krmaktan ekinilmemeye baland. slamc Sait Halim'in ekilmesi ve Musa Kzm gibi geni fikirli bir eyhlislmn varl da herhalde bu gelimeyi ko laylatrm olmaldr. Savan sonraki yllannda haftalk 126

Sebilrreat dergisinin iki yl kapal tutulmas bu diktatr ce tavrn bir rneidir. Bylece, 1916 ttihat ve Terakki Kongresi'nin karan zerine btn er'iye mahkemeleri Me ihattan (eyhlislmlk) aynlp Adliye Nezareti'ne ba land (25.3.1917'de kanun kt). phesiz ki bu, laikleme ynnde ok nemli bir admd ve ttihat ve Terakki'nin ada, burjuva zihniyetinin bir sonucuydu. Yalnz una ia ret etmek gerekir ki, iin bu yn kadar, bu davranta kapi tlasyon dzeninden kurtulmak abasn da hesaba katmak gerekir. Zira, lkede din mahkemeleri devam ettike, Avru pallara bunu ileri srerek Trk mahkemelerinin yetkisine itiraz etmeleri kolaylayordu. Buna benzer cesur bir uygu lama, Hukuk-u Aile Kararnamesi'dir (7.11.1917). Kararna me, Mslman olsun olmasn, btn Osmanllann aile hu kukunu dzenleyen bir sistem getiriyordu. Bu, eriatn d nda saylmazd, zira alman bir fetvaya gre hareket edile rek, drt Snni mezhepten ada hayata en uygun olan ku rallar derlenmiti. Zaman zaman, kadn kayran yeni kural lar da getiriliyordu. Mslman olmayanlar iin ise, baz zel hkmler konmutu. nemli olan dier bir deiiklik, b yk tartmalardan soma 1917 ubat'nda kabul edilen bir kanunla, Rmi takvimle Mildi takvim arasnda varolan 13 gnlk farkn kaldnlmasyd. Bylece, 1 Mart 1917'den iti baren, Mildi ve Rmi takvimin gn ve aylan zdeleiyor, fakat Rmi yl muhafaza ediliyordu (1 Mart 1917 'nin 1 Mart 1333 olmas gibi). Baka bir slahat hareketi, 2 Nisan 1917'de karlan Medaris-i lmiye Hakknda Kanun'du. Bu kanun ve ona ba l nizamnameyle medreselerin ada din eitimi kurumlan haline dnmesi iin bir sistem getirilmeye allyor du. Ders programlanna mspet ve doal bilimler, Bat dil127

leri giriyordu. Nihayet, eski Trke harfleri Trkeye daha uygun klmak iin gsterilen abalar anlabilir. 191 l'de Trk Oca evresinde Islah- Huruf Cemiyeti kurulmutu. H seyin Cahit ise Latin alfabesine gidilmesi fikrindeydi. Sa vatan az nce Enver, ordu iinde, eski Trke harflerin bi tiik deil de, Latin harfleri gibi ayr ayr yazld bir dene meye giritiyse de, bu pek benimsenmedi ve barta yeni den ele alnmak zere terk edildi. Kadnlarn hayatnda da nemli deiiklikler oldu. Ba knca, aradaki ilikinin "gnah" olup olmad saptanamayaca iin, kadnla erkein sokakta birlikte gezemedikleri bir lkede, savan getirdii zorunluluklar yznden kadn i hayatna girdi. Fabrikalarda, dairelerde, sokakta (mesela, stanbul'da plk), tarlada, kadn ister istemez almak durumundayd. Ayrca ttihat ve Terakki'nin de bunu tevik ettiini sylemeye hacet yok. Ordunun himayesi altnda Ka dnlar altrma Cemiyeti kuruldu. Cemiyet, ordu iin ni formalar, amar, kum torbalan dikiyordu. Atelyelerinde 6000-7000 kadn gnde 10 kuru yevmiye alyor ve yemek yiyorlard. Zaman zaman 7000-8000 kadn da evlerinde Ce miyet iin alyorlard. Cemiyet, para kazanr durumday d. Dahas var. 1. Ordu'da bir Kadn Taburu kuruldu. Bun lar tamamen asker gibi yayorlard, yalnz evli olanlar haf tann 43 akamn evlerinde geirebiliyorlard. Cemiyet, 1917 'nin sonunda bekr iilerinin evlenmesini zorunlu yap t ve bunlann mnasip kocalar bulabilmeleri iin sistem ge tirildi. Kadnlarn bu yllarda birok okullara ve Darlfunun'a (niversite) girdiklerini de biliyoruz. stanbul gibi byk bir merkezde araf ve pee devam etmekle birlikte, kadnlar ok kez artk peelerini rtmyorlard. Bir sre soma Darlbedayi sahnelerinde ilk Mslman kadn tiyat ro oyunculan rol almaya baladlar. 128

XV. Savan Sonu ve Brakma (19 Mays 1919'a Dein) Cephede Yenilgi: 1918 gznde tilaf kuvvetleri sava a artk son verecek bir hamle yaptlar. 18 Eyll 1918 'de Fi listin'de ngilizler byk bir taarruz balattlar. Zaten En ver'in btn arl Kafkasya'ya vermesi yznden gney deki cepheler adamakll zayflamt. ngiliz taarruzu ze rine Osmanl cephesi parampara oldu. Cephe Komutan Von Sanders ekilmeyi ve Suriye'nin gney snrna yakn olan am'n gneyinde cephe oluturulmasn emretti. Bu nun olamayacan grnce, Humus'ta toparlanlmasm is tedi. Oysa emri altndaki VII. Ordu Komutan Mustafa Ke mal, Suriye'nin kuzey snrna yakn Halep'e ekilmek ze re emir veriyordu. Von Sanders bu ak itaatsizliin nedeni ni sorunca, Mustafa Kemal Suriye'nin bir Arap lkesi oldu unu, nemli olann Trk olan Anadolu'yu savunmak oldu unu syledi. Von Sanders bu tr bir gerekeyle bir ilgisi olamayacam syleyerek Cephe Komutanl'ndan ekil di. Komutanlk nce fiilen, soma resmen Mustafa Kemal'e kald. Halep'e gelen Mustafa Kemal, evlerden Osmanl as kerinin zerine ate edildiini grnce, yeni cepheyi Halep'in de kuzeyine ald. Hatay' iine alan bu cephe ngiliz saldrlarna dayand. Bu, Atatrk'n deyimiyle, "Trk sn glerinin izdii snr" olacaktr.

129

Filistin taarruzunun balad gn (18/9) tilaf kuvvet leri Bulgar cephesine yklendiler. Cephe yarld. Durumu aresiz gren Bulgaristan, 26 Eyll'de mtareke (brakma) istedi, 29 Eyll'de mtareke yapld ve Bulgaristan savatan ekildi. Osmanl iin de durum artk umutsuzdu, nk onun bat armas Bulgar cephesiydi. O cephe kalmayn ca tilaf kuvvetleri Trakya'dan stanbul'a fazla zorlanmadan yryebilirlerdi. Bu durumda ilkokullarda ocuklara belle tilen "anakkale"de byk bir zafer kazandk, fakat mtte fikimiz Almanya yenildii iin Osmanl Devleti de yenik sa yld" formlnn ocuksu gerekdl zerinde durmak gereksizdir sanyorum. O sralar Almanya da tkenmi du rumdayd. Alman Genelkurmay, Alman kuvvetleri henz Fransz ve Belika topraklarnda savarken (bar srecin de bunun ona bir stnlk salayaca umuduyla) ban ya plsn istiyordu. 4 Ekim'de Osmanl Devleti, Almanya ve Avusturya-Macaristan, ABD Bakan Wilson araclyla ban istediler. 1917 banda Sait Halim'in sadrazamlktan ekilmesinden beri o mevkide bulunan Talat Paa da o gn istifiasm Vahdettin'e sundu. 3 Temmuz 1918'de Sultan Reat lm, yerine Vahdet tin (VI. Mehmet) gelmiti. Vahdettin, Reat'n tersine, siya setle yakndan ilgili ve T'ye dman bir padiaht. Abdlhamit derecesinde olmamakla birlikte, o da onun gibi ku kucu ve kuruntalu bir insand. rnein, sarayda cebinde ta bancayla dolat sylenmitir. ABD, I. Dnya Sava'na katlrken lkc bir tavrla bunu yapm, emperyalist amalan reddeden ve bundan byle uluslararas anlamazlklann savasz zlmesini salayacak bir rgtn (League of Nations, Milletler Cemi yeti) kurulmasn ngren 14 maddelik bir program ilan et130

misti. ttifak Devletleri, bar isterken, Wilson'un aracl n istemilerdi. Wilson bu bavuruyu olumlu karlarken, karlarndaki militarist, yetkeci (otoriter) hkmetler yeri ne demokratik hkmetler olduu takdirde, bunun o lke lerin lehinde olacan syledi. Bu szler, savan bouna e kilmi byk aclan dolaysyla halklann zaten kinlendikleri bu hkmetlerin iinde bir yaprak frtnas gibi esti. Za ten Bulgaristan'da Kral Ferdinand tahttan ekilmi, yerine olu Boris gelmiti (4/10). Almanya'da mparator II. Wil helm tahttan feragat etti, fakat bu da yetmedi, cumhuriyet kuruldu (9/11). Avusturya-Macaristan mparatoru Kari fe ragat etti, yerine Avusturya (13/11) ve Macaristan (16/11) cumhuriyetleri kuruldu. Demek ki saltanat dzenleri teker lenip gidiyor, cumhuriyetler kuruluyor ya da en azndan taht deiiklii oluyordu. Her iki ihtimalin de Vahdettin iin son derece tatsz olduu akt. Herhalde Vahdettin, 1918 'de, sa van sonundan ancak birka ay nce tahta gemi olmak iti baryla, sava ve sava srasnda olup bitenlerle iliii olma mak bakmndan kendini teselli ediyor olmalyd. Ama so nunda, byk bir lde Vahdettin'in yanl siyaseti yzn den, hem Vahdettin tahtndan olacak, hem de Trkiye'de cumhuriyet kurulacakt. izzet Paa Hkmeti: 14 Ekim'de zzet Paa Hkme ti kuruldu. Bu hkmette iki T'li, Cavit ve Hayn Beyler ve iki eski T'li, Rauf (Orbay) ve Fethi (Okyar) grev almt. Bu bir eit denetleme iktidan modeline dn saylabilir di. Gneyde cephede bulunan Mustafa Kemal, stanbul'a telgraf ekerek yine zzet Paa bakanlnda ve aa yukan ayn adlardan oluan bir kabine nermi ve Harbiye Ne zareti iin de kendini uygun grmt. Oysa kurulan kabi nede zzet Paa Harbiye Nezareti'ni kendisi stlenmiti. z131

zet, Mustafa Kemal'i avutmak iin ektii telde, bulundu u grevin can alc nemini ve bartan soma birlikte a lmak umudunu dile getiriyordu. Anlalan, Vahdettin Mus tafa Kemal'i istememiti. Mustafa Kemal ise rakibi Enver'in artk devre d kald ortamda herhalde kendisini Harbiye Nazrl iin doal aday gryordu. Byle dnmesinin bir nedeni de, Vahdettin'le olan ilikisiydi. Sava srasnda (1917 sonu), henz Veliaht iken, Almanlar Vahdettin'i cep heleri gezmesi iin armlar ve Mustafa Kemal de bu ge zi srasnda yaverlikle grevlendirilmiti. Bu yaknlktan ya rarlanan Mustafa Kemal, Almanya dn srasnda, Al man prenslerinin komutanlk yapmalarn rnek gstererek, onun da bir komutanlk, hem de stanbul'a egemen olan I. Kolordu Komutanl'n istemesini telkin etmiti. Vahdet tin bu iten anlamadn syleyince (Almanya'daki prens ler, Harbokulu dahil, doru drst renim gryorlard), Mustafa Kemal bunun sakncas olmayaca, kendisinin ko lordunun kurmay bakanlm yapabilecei yolunda yant vermiti. Bu, gereklemedi, fakat belki aradaki yaknln bir gstergesi saylabilecek bir sylentiye gre Vahdettin Mustafa Kemal'in kz Sabiha Sultan'la evlenmesini ner mi, Mustafa Kemal kabul etmemi. Bu srada ngiltere'de, Osmanl Devleti iin ok olum suz hesaplar yaplmaktayd. Britanya mparatorluu "ze rinde gnein batmad" (nk dnyann her kesinde s mrgesi vard) bir imparatorluktu. Yalnz Hindistan smr gesinin nfusu, ngiltere nfusunun yaklak 10 katyd. Byle bir imparatorluu ayakta tutabilmek iin ngilizlerin (ya da genel olarak smrgecilerin) kullandklar yntem ler vard. Bir yntem "bl ve ynet" yntemiydi. rnein Hindistan'da Hindu ve Mslman, Filistin'de Arap ve Ya132

hudi, Kbrs'ta Trk ve Rum birbirlerine dman ediliyor du. Dier bir yntem, youn bir "Size uygarlk getiriyoruz, biz olmasak gerilik iinde ve kt ynetim altnda olurdu nuz" propagandas yapmakt. nc bir yntem en ufak bir kprdan ar biimde cezalandrarak smrge halknn g zn yldrmakt. Osmanl gibi "Avrupal olmayan", "smr ge olmaya aday" bir lkenin ngiltere'yi anakkale ve Kutlamare'de iki ar yenilgiye uratm olmas, o imparator luun fiyakasn fena halde bozmutu. Onun iin Osmanl larn ar bir biimde cezalandrlmas gerekiyordu. Trkiye'de ise bu tutumdan habersiz, bambaka ve iyim ser havalar esmekteydi. Kimileri anakkale zaferi sayesin de arln ktn hatrlatyor ve demokrasiye yaplan bu "hizmet" iin aferin bekliyordu. Oysa, arln yerine ge len Sovyet dzeni kapitalist dnya tarafndan arlktan be ter grlmekteydi. Ama asl Osmanl iyimserliinin gerek esi u oluyordu. Osmanl Devleti, Almanya ile ittifak kur muta, nk Rusya kar taraftayd. Yoksa Osmanl'nn ge leneksel yaknl ngiltere ve Fransa ileydi. imdi Alman ya yenilmiti, Rusya da komnist olduu iin btn Avru pa tarafndan reddedilmiti. Artk geleneksel ngiliz ve Fran sz dostluunun, hatta Krm Sava'ndaki gibi bir ittifakn (Sovyetler'e kar) zamanyd. Saray'n Hesaplar: imdi de Saray'n durumuna ba kalm. Vahdeddin daha ehzadeyken siyasetle yakndan il gilenmiti. Onun ttihad- Muhammedi Cemiyeti ve Dervi Vahdeti ile ilikili olduuna dair iaretler vardr. Ayrca Hr riyet ve tilaf (H) hareketiyle de ilikili olabileceini tah min etmek zor deildir. Vahdettin'in kz kardei Mediha Sultan Damat Ferit Paa ile evliydi ve enite-kaymbiraderin bir zaman yakn ilikileri olmutur. H'nin ilk genel baka133

nmn D, Ferit olduu yukarda sylenmiti. Muhalefetle olan bu yakn ilikiler Vahdettin'in T kartln gsteriyordu. Hemen belirtelim ki, Osmanl hanedan iinde T'den yana kimse yoktu. Sultan Reat T'den yana deildi. Yalnzca si yasetle pek ilgili deildi ve ekingen bir insand. Tabii u nu da syleyebiliriz. Osmanl hanedan iinde demokrasi yanls kimse olmamtr bildirim kadaryla (en azndan 1922 ncesinde). Vahdettin'in T'ye kartl ve muhalefe te yaknl da demokratik bir e iermiyordu. O, muhalif lii 'siyaset gerei' T'ye kar olmak iin yapyordu. Yok sa btn hanedan gibi temel tercihi mutlakiyet dzeniydi. Vahdettin T kart olmasayd da yle grnmek zo rundayd. Avrupa ve zellikle tilaf kamuoyu T'ye ncele ri smrge imparatorluklar iin dinamit olan tam bamsz lk tutumu yznden dmand. Sonra bu byk 'gnaha' Ermeni tehciri de eklendi. Byle ttihatlk komnistlik gi bi byk bir bela olarak grlmeye baland. Vahdettin bu nedenle hem tahtta kalabilmek, hem de Osmanl iin hafif bar artlan elde edebilmek iin olduunca T kart g rnmek zorundayd. Yukarda Vahdettin'in kukucu ve kuruntulu tabiatna deinmitim. Bunun sonucu olarak, herhalde, o akraba dev let adamlanyla almay yelemitir. Bunun iindir ki, lm l bir siyaset gtmek istedii zaman, dnr Tevfik Paa'y grevlendirmitir. Paa'mn olu, padiahn kz Ulviye Sultan'la evliydi. Sert siyaset gtmek istedii zaman da enite si D. Ferit'i ne srmtr. Eer Sabiha Sultan sylentisi doruysa, ihtimal Vahdettin damatlk ilikisini Mustafa Ke mal'le almann art ve gvencesi olarak gryordu. Vahdettin'in neler dnmekte olduunun bir belirtisi, Ayan Meclisi yesi olan D. Ferit'in 19 Ekim 1918 gn 134

Meclis'te yapt bir konuma olabilir. Paa, o konumada iki trl hkmet olduunu sylemekle sze balamt: Hkmet-i avam (halk hkmeti) ve hkmet-i havas (sekin ler hkmeti). Paa'ya gre birincisi kt bir hkmet y netimiydi, ikincisi de ok iyi. Paa'ya gre 1909 Kanun-u Esasi deiiklii Osmanl'y paralayan sreten sorumluy du. Dikkat edilirse, Paa merutiyet ilkesine ve 1876 Kanunu Esasisi'ne dorudan itiraz etmiyordu. Bunun pek iten ol madn, yani merutiyete herhangi bir ballktan kaynak lanmadn sanyorum. Wilson'un demokrasi rzgrlar es tirdii bir zamanda merutiyeti topyekn hedef almak, hi de akllca olmazd. Grlyor ki, I. Dnya Sava'nm sonunda Trkiye ya da Trk toplumu iki trl takvimi geriye evirme abasyla kar karyayd. Saray, savan sonucu dolaysyla ttihat ln lkede ve dnyada gzden dm olmasndan yarar lanarak, merutiyeti en azndan esasl biimde budamak, baarabilirse tmyle kaldrp mutlakiyete dnmek niyetin deydi. Yani bir kar-devrim sz konusuydu. te yandan, marur galipler olarak Osmanl'ya gelmeye hazrlanan ti laf Devletleri de kapitlasyonlar, belki daha da arlatra rak, geri getirmek istiyorlard. Yani, Osmanl Devleti yeni den yan-baml hale drlecekti. Birincisi takvimi 1908'e, hatta 1907'ye, ikincilerde 1913'e, hatta 1907'ye d ntrmek istiyorlard. Oysa takvimler kolay kolay geri dn mez, olmuu olmam yapmak kolay deildir. stelik ki Trk toplumu 1908'den 1918'edein, balang niteliinde de olsa, devrimsel deiiklikler yaamt. 1918 'de Trk top lumu artk baka bir yere gelmi bulunuyordu. Kurtulu Sa va'nm konusu, karlalan bu iki takvimi geri evirme ha rektm kan ve atele durdurmak olmutur. 135

Mondros Brakmas: 4 ekimde bar istenmiti. 30 Ekim 1918 gn Limni Adas'nm Mondros Limanmda b rakma (mtareke) anlamas imzaland. (Mtareke szc nn z Trke karl brakmadr. Bence mtareke karl atekes szcn kullanmak uygun deildir, n k atekes, dman taraflarn anlaarak her trl atei kes meleri durumunu anlatr. rnein, ortak dinsel bayramlar da, ylbanda, l askerleri gmmek gibi nedenlerle ate kes yaplabilir. Oysa mtareke ya da brakmann, bar yapmak amacyla yaplm bir atekes olmak itibaryla bir zellii vardr.) Osmanl tarafn Bahriye Nazr Rauf, tilaf adna ngiliz tarafn ise Amiral Calthorpe (birok Trk kay naklarnda Galtrop) temsil ediyordu. Antlamann birok maddesi vard. En nemlileri, Boazlarn almas ve tila fn gvenlii iin Osmanl lkesinin istedii noktalarn i gal edebilme hakkyd (md. 7). Boazlarn almas demek, Osmanl bakentinin tilaf donanma (ve ordularnn) dene timine girmesi demekti. Rauf stanbul'a gelecek tilaf do nanmasnda Yunan gemilerin bulunmamasn istediyse de, bunu antlamaya sokamad. tilaf, gereke gsterme gerek sinmesini bile duymadan, bata stanbul olmak zere Dou Trakya, Boazlar, Musul, ukurova blgesi ve evresi, Ha tay, Antalya gibi yerleri igal ettikten baka, nemli nokta lara kk birlikler ve/ya da denetim (kontrol) subay adn tayan grevliler yerletirdi (Eskiehir, Samsun, Konya, Trabzon, Erzurum gibi yerler). Osmanl ordusuna youn bir terhis ve silahszlandrma uygulamas yapld. Silah ve cep haneler koruma altmdaki depolara konuluyordu. Bazen de tfek mekanizmalar, top kamalar sklerek ie yaramaz ha le getiriliyordu. zellikle ilk zamanlarda ngilizler ve Franszlar Trk136

lere smrge halk muamelesi yapmaya altlar. Zaman za man Trklere kstaha davranmakta birbirleriyle yartlar. Kamu binalarnn, hatta zel evlerin boaltlmas iin 24 sa at gibi sreler tamdlar. Aznlklardan yana olduklarn bel li etmek iin, onlarn Trklere kar lsz davranlarn zendirdiler. Onlar Trklere kar da kullandlar (ukuro va blgesinde Fransz hizmetinde Ermeni Lejyonu, stan bul'da ngiliz polisi iin altrlan aznlklar gibi). Oysa bu, aznlklara da ktlkt. nk kendileri bir gn ekip gi deceklerdi ve bu topraklarn insanlar yine ba baa kalacak lard. talyanlar'n igali daha uygarcayd, hatta kendilerini Trk halknn gznde sevimli gsterecek davranlar gs termeye altlar. Franszlar, ngilizlerden yollan aynlnca nceki davranlanndan vazgetiler. Sanyorum, ngilizler, zellikle Sakarya zaferinden soma, daha lml davranlar benimsediler. Yunan igali ise yeri geldike iaret edilecei zere, ok zalimceydi. Mustafa Kemal stanbul'da: Mondros Mtarekesi im zalannca 1 kasm gecesi T'nin A takm' diyebileceimiz, Talat, Enver, Cemal paalar, Dr. Nazm, Bahaettin akir gi bi kiiler bir Alman gemisiyle Rusya'ya katlar. Muhale fet, kamalanndan hkmeti sorumlu tutarak byk tepki gsterdi. Vahdettin de zzet Paa hkmetinin tilaf kar layacak uygun bir hkmet olmadn dnyordu. T 'den nce kopmu olan eski komusu Ahmet Rza'y araya ko yarak, hkmetin istifas iin youn bir bask balatt. zzet bu baskya dayanamayarak istifa etti. Yerine partiyle iliki si olmayan, yallardan oluan bir Tevf ik Paa hkmeti ku ruldu (11/11). Tevfik'in kendisi bu sra 73 yandayd. 13 kasm gn Yunan Averof zrhls dahil, 100 kadar byk sava gemisinden oluan bir tilaf donanmas stanbul'a ve 137

Osmanl'ya gvde gsterisi halinde geldi. Rastlant olarak, Trkiye'nin kurtuluuna nderlik edecek adam da o srada Haydarpaa'da trenden inmekteydi. Cepheden yeni gelen komutana, donanmann gelii dolaysyla vapur seferlerinin durdurulduu bildirildi. Bir sandalla zar zor Rumeli yaka sna geti ve ayann tozuyla zzet Paa'y ziyarete gitti. Mustafa Kemal'e gre zzet'in istifa etmi olmas byk bir yanlt. Bu bunalml dnemde hkmet 'eskilerin' elinde olmamalyd. zzet yeniden hkmet olmal, kendisi de Har biye Nazn. zzet bu gr kabul etti. 18 kasmda Meclis'te Tevfik Paa hkmetinin progra m okunacakt. Sivil giyinen Mustafa Kemal Meclis'e gele rek birok mebuslarla grt ve onlara gvenoyu verilme mesi gerektiini anlatt. Grtkleri, ona hak verir gibi g rnyorlard. Ne var ki, oylamada hkmetin gvenoyu al d grld. Bu Meclis 1914 seimlerinde olumutu ve tah min edilecei zere T'li bir bileimi vard. Fakat belki Mus tafa Kemal'in sand gibi 'sahipsiz' bir Meclis deildi. T 5 kasm 1918'de son bir kongre yapp kendini datm ve yerine Teceddt Frkas kurulmutu (9/11). Frkann ban da da Cavit vard. Bundan sonra Mustafa Kemal'in Cavit'le ibirlii yaptn gryoruz. Bu sayede bir istizah (genso ru) nergesi hazrland. 21 aralkta gensoru grlecekti. O gn Tevfik Paa gelip hkmetin yapp etmelerini ak layan bir konuma yapt. Sonunda tartmaya frsat verme den Padiahn bir iradesini okudu. Padiah Meclis'i dat yordu. Herkes dehet iinde kald. Anlalan, byle bir ey hi tahmin edilmiyordu. nk 1914'te seilen Meclis 1914 Osmanl lkesini temsil ediyordu. Btn Anadolu'dan ve b tn Osmanl Arap lkelerinden (Yemen, Hicaz, Filistin, Su riye, Irak) mebuslar vard. Yeniden yaplacak bir seimle 138

Arap lkeleri ve byk ihtimalle (nitekim yle oldu) Ana dolu'nun igal altndaki yerlerde seimin yrtlmesine izin verilmeyecekti. Baka bir deyile, 1914 Meclis'i 'datlamayacak', datlmamas gereken bir Meclis'ti, meer ki Padiah ve/ya da hkmet merutiyete kar olsun. Ne ya zk ki, bu son k doruydu. Ama hemen herkes o zamana dein bu durumdan gafildi, zira Vahdettin gerek niyetleri ni gizlemek hususunda pek ustayd. Vahdettin ksa bir zaman sonra, Tevfik Paa hkme tinden honutsuz kalmaya balad. Kabine beklendii den li ngilizci deildi, T aleyhinde (savaa girmek, yolsuzluk lar, tehcir balca sulamalard) kovuturmalarn yeterince canllkla yrmesini salayamyordu, iktidar ve intikam hevesleri iinde bulunan Hrriyet ve tilaf Frkas'nm (H) pek ok ikyeti vard. Bylece Vahdettin hkmetin ekil mesini salad ve yerine iinde baz H 'lilerin bulunduu ve H'nin destekledii bir Damat Ferit Paa hkmeti kuruldu. Yeni hkmet hem ngilizlere yaranmak, hem T'lilerden nefret ettii iin geni apta tutuklamalar yapt, T'liler aley hinde kovuturmalar hzlandrd. Sonu olarak Ermeni tehcirindeki davranlarndan tr eski Boazlyan (Yozgat) Kaymakam Kemal Bey asld (10/4). Bu hkmet zamann da Karadeniz'e asayi sorunlarn zmek iin Mustafa Ke mal'in gnderilmesi sz konusu oldu. Bylece hem sorun lar zlr, hem de hkmet bakmndan 'sivri' bir kiilik stanbul'dan uzaklatrlm olurdu. Mustafa Kemal de za ten stanbul'da bir ey yaplmayacan anlam bulunuyor du. Arkadalar Kzm Karabekir ve Ali Fuat (Cebesoy) bir sredir Anadolu'daydlar. Karabekir, karargh Erzurum'da bulunan 15. Kolordu'nun (KO) komutanyd ki, Osmanl kolordular iinde sava gcn koruyabilmi tek kolorduy139

du. Ali Fuat, karargh Ankara'da bulunan 20. KO komuta nyd. Karadeniz'deki sorun uydu: Blgede Rum've Trk ekya eteleri geziyordu. Trk etelerini yakalamak ya da datmak byk bir sorun deildi. Rum etelerini temizle mek ise nazik bir sorundu, nk iin iine ngilizler de gi riyorlard. 9 Mart 1918'de ngilizler Samsun'a 200 askerlik bir birlik karmlard. Mustafa Kemal'e verilen grev 9. Ordu Mfettilii'ydi (yeni bir ordu rgtlenmesi dolaysy la ksa sre soma grevi 3. Ordu Mfettilii olacakt). 15 Mays gn, hareket etmeden nce, veda etmek zere Ba bli'ye gittiinde, orann altst durumda olduunu grd. Yunanllar zmir'e kmlard. zmir'in gali: Gerekten de Paris Bar Konferan s'nda bu karar alnmt. O srada talyanlar Konferans boykot ediyorlard, nk umduklar paylan Konferans on lara vermiyorlard. talyanlar olsayd, Yunanllann zmir'e karlmasna herhalde itiraz ederlerdi, zira zmir'de onlann da gz vard. Bu i ngiliz Babakan Lloyd George'un ite lemesiyle olmutu. ngiliz ynetimi Osmanl'nn rnek bir cezaya arptnlmasn istiyordu, fakat zmir'i Trklerden al mak fazla ileri gitmek olurdu. Bu durumda Trkler ayakla nabilir, Hint Mslmanlan (ve onlarla dayanma yolunu yeleyen hindular) honutsuzluk gsterebilirlerdi. Kald ki, oradaki ngiliz demiryolu irketi de Ege 'nin Yunanllara ve rilmesiyle pazann blneceini, bundan zarar greceini sylyordu. Ne var ki George, bu ite adeta kiisel bir dava gdyordu. Genliinde hayli sofuydu, papaz olmak istemi ti. Sonra Gladstone'un Liberal Partisi'ne balyd ki, Trk dmanl o partinin belirgin niteliklerindendi. Aynca, bir ok Rumlarla ilikileri var. Bunlardan biri Sir Basil Zaharoff 'tu. Mula kkenli bu adam, tam anlamyla "keyi d140

nerek" dnyann sayl silah ve sanayi irketlerinden Vickers Armstrong'un bana gemiti. Savan ilk blmnde GeorgeOrdu Donatm Bakanl yapm, o srada da Zaharof'la esasl iler yaplmt. te George, ngiliz olmaktan okkiisel bir siyaset gderek, Bar konferans'nda Atina'da bulunan bir arkadann mektubundaki, gya Ege'de Trk lerin Rumlara eziyet ettikleri dedikodusunu ne srerek bu karan aldrmt. Karann Trkleri gafil avlayarak uygulamaya sokulma s iin Amiral Calthorpe izmir'e gitmiti. Damat Ferit ikti dara geldiinde orada bulunan 17. KO'nun komutan ve Va li Vekili Nurettin Paa'yd (Sakall). Nurettin gayretli, kii likli bir insand. Ferit onu her iki grevinden alarak komu tanla T'lilerin zamannda ie yaramaz diye emekli edil mi olan yal Ali Nadir Paa'y, valilie de Tevfik Paa ka binesinde nazrlk yaparken hkmet toplantlannda olup bi tenleri ngilizlere yetitirdii sylenen zzet Bey'i (Kambur) getirmiti. Calthorpe zmir limannda bulunan ngiliz donan masnn komutan olarak 14 mays sabah zzet'e bir nota vererek zmir tabyalannn tilaf kuvvetleri tarafndan igal edileceini bildirdi. zzet buna olumsuz tepki gstermedii gibi, olumlu saylabilecek bir bimide karlad. Calthorpe ilk ii przsz zdkten soma, akam daireler daldk tan sonra, ikinci bir nota vererek ertesi sabah Yunanllann zmir'i igal edeceklerini bildirdi. Birinci notay normal kar layan zzet, bu sefer telaland. Ama telgrafla ulaabilece i stanbul'da da daireler kapanmt. zet'in bir Yunan i galine direnmek iin ne kiilii, ne de ideolojisi elveriliy di. Ali Nadir'in de yle. Nurettin Paa'nm her iki grevden alnp yerine bu tr adamlann gnderilmesi zmir'i bir igal durumunda 'yumuak' bir hedef haline getirme niyetini sez141

diriyor. Evet, muhtemelen zmir bu biimde 'yumuatlmak' istenmitir, ama bir tilaf igali iin mi, yoksa bir Yunan i gali iin mi? nce zzet'in, sonra Ferit'in telalan, ikinci ola sl pek beklemediklerini gsterir gibidir. Yunan igalinin nemi abartlamaz. Gneyde ngiliz, Fransz, talyan, Dou Trakya'da Fransz, stanbul'da ortak bir igal durumunu Trkler grmlerdi. Ne denli smr c ve haysiyet kinci olursa olsun, Avrupallann igalleri, hat ta smrgeleri genellikle yerli insanlann yaam haklanm ve ilerisi iin kurtulu umudunu tmden kaldrmyordu. Oysa Yunan igali ya da ynetimi bambaka bir eydi 19. ve 20. yzyl Balkan ulusuluu tarihi, bu ulusuklann glgesin de Mslmanlann yaayabilmelerinin, bannabilmelerinin ne denli zor olduunu ok eit rnekleriyle gstermiti. (G nmzde "etnik temizlik" uygulamalan blgedeki ayn zih niyetin uzants saylabilir.) Trkler bunlan yaamlard ve ne denli sava yorgunu olurlarsa olsunlar, byle bir tehdit onlan yeniden silaha sanlmaya gtrebilirdi. Atatrk'n z mir'in igalinden nce ne gibi planlar kurduunu bilemiyo ruz. Ama u muhakkaktr ki, bu olay, btn kurtulu sre cini hzlandryor, durumunu, tabir caizse, 'olgunlatnyor du'. zmir'in igali olmasayd herhalde ok daha sabrl ve uzun vadeli bir mcadele yolu seilecekti. Necip Fazl Ksakrek'in Vatan Haini Deil, Vatan Dostu Vahidddin adl kitabnda yazm olduu bir iddia vardr. Gya Vahdettin, Mustafa Kemal'i ulusal bir mca dele yrtmek iin grevlendirmi, hatta eline bir hatt- h mayun ve 20.000 lira vermi. Bir kez hatt- hmayunu g ren yok. Olsayd, Mustafa Kemal Ulusal Mcadele'nin zel likle ilk dnemlerinde, bundan yararlanmaz myd? Atatrk ve arkadalannm bol paralan olduuna dair bir iaret de 142

yoktur. Nitekim Erzurum'dan Sivas'a giderken para bul makta zorlanmlardr. kincisi, Vahdettin sylenenleri yap m olsa bile bu onun kiiliini ne denli kurtarabilir? Zira daha sonra yaptklar meydandadr. Ziya Paa'nm dedii gi bi "yinesi itir kiinin, lafa baklmaz." Atatrk, Vahdettin'e 15 mays gn veda iin gittiinde, kendisine "Paa, bu memleketi sen kurtaracaksn" dediini anlatr. Bunu, Mustafa Kemal'in Karadeniz'de asayii salayarak oraya da bir Yunan kartmasnn yaplmasn nleyebilecei bii minde anlamak gerekir sanyorum. 15 mays sabah Yunanllar zmir'e ktlar. Bir yunan birlii Kordon boyunda yrmeye balyor. Konak Meydan'na geldiinde Hasan Tahsin (asl ad Osman Nevres) bir liin banda yryen sancaktan vuruyor, kendisi de orada vurulup lyor. Hasan Tahsin eski Tekilat- Mahsusac bir silahordu. Balkan devletlerinin ittifak kurmalan iin al m olan ngiliz Buxton kardeleri Romanya'da vurup yara lamt. Hasan Tahsin kendini feda ederek, herhalde, silah l mcadeleden baka yol olmadm anlatmak istemiti. Fa kat Yunan askeri onu orada ldrmekle kalmad. Her trl disiplini bir yana atarak, zmir'in Mslman mahallelerine dald, iki gn sreyle her eit rezaleti yapt. O gn 2000 ka dar Trkn ldrld ne srlmektedir. Ali Nadir btn askerini klaya toplam, bekliyordu. Yunan askeri geldi, klay atee tuttu. Kladan beyaz teslim bayraklan kanld halde uzun zaman atei srdrdler. Ondan soma, ba ta Ali Nadir, askeri elleri havada Kordon boyundan yrte rek bir geminin ambanna attlar. Yolda Trk subaylara "Zito Venizelos" (Yaasn Venizelos) diye bartyorlard. Barmad iin, Kurmay Albay Sleyman Fethi Bey'i dipik ve sngyle ldrdler. Btn bunlar Hasan Tahsin yzn143

den mi olmutu, yoksa Yunan askeri bunlar yapmak zere mi artlandnlmt? kinci olaslk daha baskn grnyor. zmir olaylarn dan sonra Yunan igalinin Ege Blgesi'ne yayl srasnda bir sre byk olay kmad. Hatta baz Akhisarllann, ihti mal Yunan igalinde hayatlarn, ilerini glerini eskisi gi bi srdrebilmek umuduyla igal askerini Yunan bayrakla ryla karladklar sylenir. Ama Yunan askeri Bergama'ya gelince, orallar silahla kar koydular ve kasabalarna sok madlar. Yine zmir'deki gibi bir tepki oluta. Yunanllar o hrsla Menemen'e gidip, orann erafndan 10 kii bulup l drdler. Kentte de birtakm rezaletler yaptlar. Menemen lilerin Bergama'yla, Sleyman Fethi'nin ve zmir'de ld rlen insanlarn Hasan Tahsin'le ne ilikisi vard? Galiba Yu nan askerinin gznde hepsi Trkt ve hepsi en kt mu amelelere layktlar. Bu birok bakmdan rk saylabilecek bir davrant. (Yunan davrannn u ya da bu lde din sel yobazlktan kaynaklanm olabileceini de hesaba kat mak gerekir.) zmir uluslararas ticaretin nemli bir kentiy di. Limanda tilaf devletlerinin gemileri vard. Olaylar dn yann gz nnde cereyan ettii halde, ngiltere'nin en cid di gazetesi saylan The Times gnlerce bu olaydan hi sz etmedi. tilafn tepkileri sonucu Yunanllar bir disiplin so ruturmas amak gerei duyunca, ancak bu haber The Ti mes'da yer ald. Bu da rk bir darvan saylabilir. Egeliler Yunan igaline kar rgtlenmek ve silahla mcadele etmek gerektiini anlamlard. Alaehir ve Bal kesir'de kongreleri yaplan Redd-i lhak Cemiyeti ve ube leri kuruldu. Erafn giriimleri ve maddi katklaryla Kuva-y Milliye (Ulusal Gler) birlikleri kuruldu. Ayvalk'ta Ali (etinkaya) komutasndaki 172. Alay, Nazilli'de efik 144

(Aker) komutasndaki 57. Frka (Tmen) gibi birlikler, biz zat savaarak, ya da Kuva-y Milliye'yi destekleyerek, nem li roller oynadlar. Yrk Ali Efe gibi efeler de mcadeleye katldlar. Yunanllarn igal edebildikleri yerlerin karsn da bir Kuva-y Milliye cephesi kuruldu. zmir'in igali zerine lkenin birok yerlerinde bala m olan mtafaa-i hukuk (haklan savunma) rgtlenmesi hzland ve yayld. zmir'in igalini protesto etmek iin bir ok yerlerde mitingler yapld. tilaf stanbul'da birka mi ting yaplmasna ses karmamay daha doru buldu. stan bul'daki mitiglerin en by Halide Edip'in de konutuu nl Sultanahmet Mitingi'dir (23 Mays 1919). Damat Ferit de istifa etti, yeniden kurduu hkmette H'nin adamlan yoktu.

145

XVI. Samsun'dan D a m a t Ferit Hkmeti'nin Dmesine Dein Atatrk B a n d r m a vapuruyla Samsun' a giderken, gr dmz zere, memleket zmir'in igali haberiyle alka lanyordu. Bu arada Ferit, Meclis olmad iin, ra-y Sal tanat toplamak gereksinimini duydu (26 mays). Bilindii zere bu, eitli kesimlerden arlan 'ileri gelenlerden' olu uyordu. Herkes derin zntlerini dile getirdi. H temsil cisi Sadk Bey ise byk bir devletin korumas altna gir mek gerektiini bildirmiti. Balkan yenilgisinin maneviyat dknlnn bir devletin korumas altna girme dn celerine yol at gibi, imdi de buna benzer tutumlar orta ya kyordu. Saray ve H ngilizlere snmann yandal n yaparken, merutiyeti kesimin kimi evreleri de, de mokrattr diye ABD'ye sarlyorlard. Atatrk Samsun'a ktnn ertesi gn, 'ayann to zuyla' Ferit'e zmir igalinin dourduu tepkileri dile geti ren 4 cmlelik bir tel ekti. Bu 4 cmleden 3'nde "millet ve ordu", 1 'inde "devlet ve ordu" deyimleri geiyordu. Fe rit bu ifadelerden rahatsz olmu olmaldr. Kemal daha son ra Havza'ya geti. Karabekir, Ali Fuat, Refet'le haberletik ten sonra 3 haziranda 5 komutan, 6 vali ve mutasarrfa (mu tasarrf, vilayetten kk, kazadan byk bir ynetim biri mi olan sancak ya da livann yneticisiydi) bir genelge gn146

dererek Ferit'in, gstermi olduu baz tutumlar dolaysy la Bar Konferans 'nda lkenin karlarn temsil edeme yeceini ileri srd. Geri yalnzca gvenilen 11 kiiye gn derilmiti ama, bunun gizli kalmas zordu ve beklenemez di. Herhalde Atatrk de bunun bilincindeydi. Dolaysyla Atatrk bu davranyla bayrak am bulunuyordu. Nitekim ngilizler de Mustafa Kemal ve arkadalarnn gitmesine izin verdikleri iin piman olmular, Babli'den geri arl masn istemilerdi. Buna uygun olarak hkmet de ona 8 haziranda geri dnmesini emretti. Hkmetle mcadele ba lad. ki gn sonra (10 haziran) Atatrk bir genelge daha kartt. Bunda, eitli Mdafaa-i Hukuk ve Redd-i lhak r gtlerinin kendisine ulusal mcadele hareketinin nderlii ni nerdiklerini, kendisinin artk bu yola ba koyduunu bil dirdi. Atatrk, bylece nderlik konusunda "Ben varm" de mi oluyordu. Ayn gn baz komutan arkadalarn Amas ya'ya toplantya ard, kendisi de Havza'dan oraya hare ket etti. Atatrk, kutsallna inand davasna ba koydu u srada 38 yandayd. Amasya Tamimi: Amasya Toplants 19 haziranda ba lad. Atatrk dnda 3 kii daha katlyordu: 20. KO (Anka ra) Komutan Ali Fuat (Cebesoy), 3. KO Komutan Refet (Bele), Rauf (Orbay). Ayrca btn grmeler boyunca telgrafla danlan, bu bakmdan toplantya katldklar varsaylabilecek 2 kii daha vard: 15. KO (Erzurum) Komuta n Kzm Karabekir ve Konya'da 2. Ordu Mfettii Cemal (Kk, ya da Mersinli Cemal Paa). 21 haziranda Amasya Kararlan olutu. zet olarak, kararlarda unlar dile getirili yordu: Vatann btnl ve ulusun bamszl tehlikede dir, fakat hkmet sorumluluklanm yerine getirmemekte dir. Ulusun bamszlm yine ulusun azim ve karar kur147

taracaktr. Bu amala en ksa zamanda (belli bir tarih veril miyordu) Sivas'ta her livadan seilecek er temsilciden oluan ulusal bir kongre toplanacaktr. Fakat ondan nce Er zurum'da bir blge kongresi yaplacaktr. Amasya Kararla r 'nm bir blm bir gn somaki (22/6) tarihi tayan Amas ya Tamimi'nde (genelgesinde) yer alm, lkenin drt bir yanma gnderilmiti. Ama kararlarn son iki maddesi, zel likle en son olan 6. madde Tamimde yer almam ve gizli tutulmutur. Bu son maddeye gre a) asker ve ulusal rgt ler kaldrlmayacak, srdrlecekti; b) asker birliklerin ko mutanlklar hibir suretle devredilmeyecekti; c) silah ve cephane kesinlikle elden karlmayacakt; ) bir yerin d man igaline uramas, yalnz oradaki asker birlii deil, tm orduyu ilgilendirecekti. Demek ki, 6. maddeye gre hkmetin bir asker birli i datma ya da ulusal bir rgt kapatma kararma kar gelinecekti. Hkmetin birlik komutanlklarna yapaca atamalar geersiz saylacakt. Brakma gereince tilafn el koymak isteyecei silah ve cephaneler teslim edilmeye cekti. Ordu bir btn halinde davranacakt. Grlyor ki, 6. madde Osmanl hkmetine ve Mondros brakmasna, ya ni tilaf devletlerine kar bir isyan maddesidir. Bir ey da ha var. Amasya'da bir rgt kurulmutar. Biri bahriyeli, be i karac olan asker bir rgt sz konusudur. Buna Amas ya Asker rgt diyebiliriz. Cemal Paa dnda rgtn rtbe ve kdemce en stn Mustafa Kemal'di. Zaten Cemal Paa herhalde bu duruma tahamml edemedii iin ok k sa bir zaman sonra, Konya'daki grevini terk ederek stan bul'a gitmi, dolaysyla rgtten ayrlmtr. Rtbe ya da k dem bir yana, Mustafa Kemal' in zek, kltr, irade gc ba kmndan brlerinden stn olduu muhakkaktr. 148

Ulusal mcadelenin somaki yllarnda 5 kiilik rgtn yeleri arasnda ayrlklar bagstermiti. Atatrk Nutuk'ta cumhuriyeti bir devrim dncesini batan aklamas ha linde baarsz olunacan, onun iin bunu bir "mill sr" ola rak saklayp sras geldike bununla ilgili admlar aklad m, o zaman da kimi arkadalarnn ufuklar elvermediin den kendisinden ayrldklarn sylyor. Burada ncelikle Amasya Asker rgt'ndeki arkadalarn amalad ak tr. Ayrca arkadalarnn katklarnn da sanld denli ok olmadn sylyor. Buna kar Karabekir, stiklal Harbi miz kitabnn balnda kulland 1. oul ahsla muhte melen byk lde Amasya Asker rgtm amalamak ta ve bata kendisi, Atatrk dndakilerin katklarnn ne mini vurgulamak istemektedir. Hatta Karabekir'in iddias na gre, Fevzi Paa (akmak) Bursa'da ona smet Paa ve kendisinin (Fevzi'nin) Mustafa Kemal'i diktatr yapacak larn sylemi. Burada Atatrk'n, srf arkadalarn devre d brakmak ve diktatr olmak iin devrimi yapt ima edilmektedir. Devrimin kapsam ve bykl karsnda, byle bir iddiann en azndan nemsiz, hatta ocuksu oldu u sylenebilir. Bu tartma bir yana, belki sorulabilecek bir soru da u dur. Acaba Amasya Asker rgt bir cunta mdr? nk asker kiilerden oluan, iktidar olma niyetleri tayan gizli bir rgt var karmzda ve bu da cuntann tanmna uymak tadr. Bence buna ramen rgt cunta saylmamaldr, zira Erzurum, Sivas gibi kongrelerde kendine demokratik bir ta ban arayan, Meclis seimlerinin yaplmasn isteyen ve bu nu yaptrtan bir kurulutur. Cuntalar hibir zaman iktidara gelmeden nce, demokratik bir destek peinde olmazlar. Ancak, kimi cuntalar iktidar aldktan sonra halkn destei149

ne talip olabilirler. Demek ki Amasya Asker rgt'nn cuntaya benzer zellikleri olmakla birlikte, iktidar almadan nce demokratik taban edinmek istedii iin cuntalardan ayrlr. unu da syleyebiliriz: Amasya Asker rgt cun ta saylsa da, mutlakiyeti (ve feodal) bir Padiah'a ve Sa ray'a kar zgrlk ve eitlik adna mcadele etmesi, onu kendiliinden 'daha demokratik' bir hareket klar. Damat Ferit Bar Konferans'nda: Bu sralarda ti laf cephesinde Osmanl'dan yana baz kprdanmalar oldu. Franszlar Yunanllarn zmir'e kartlmasyla ileri gidildi ini dnyorlard. Ayrca Hindistan halk da honutsuz ol mutu. Bu yzden br Mttefik devletlere tannmam olan bir olanak, Osmanl'ya tannd. Gelip grlerini Paris Ba r Konferans'nda aklayabileceklerdi. Bunun zerine ha ziranda Damat Ferit Paris'e gitti. Burada yapt konuma da birok bakmdan sakncal kimi grler aklad. Toros Dalan'ndan Trkln snn diye sz etti. Arap lkeleri zerinde iddialarda bulundu. ttihatlan Boleviklerden da ha kt diye nitelendirdi, Ermeni tehcirindeki l saysn Ermenilerin o sra ileri srdkleri rakamdan bile daha abar tl olarak verdi. Zaten Lloyd George Osmanl'nn anlmasmdan yana deildi. Franszlar ilerki dnemlerde bir Al man intikam savama kar bir ngiliz garantisi peindeydi ler ve o srada henz bunu elde edebileceklerini umuyorlar d. O yzden ngilizlerin kendileri iin uygunsuz birok is teklerine boyun eiyorlard. rnein, sava iinde Arap l kelerini aralannda paylatran Sykes-Picot Antlamas'nda Musul Fransa'ya dt halde, sonradan ngiltere'nin ora y sahiplenmesine ses karamamlard. imdi de George'un isteine uygun olarak Fransz Babakan Celemenceau, Ferit'e hakaret dolu sert bir cevap verdi. Trklerin gir150

dii her yerde uygarln gerilediini, tehcirinde olup biten leri ttihatlara ykarak sorumluluktan kaamayacaklarn syledi. Sonra da Osmanl heyeti Paris'ten kovuldu. Bir sre sonra, belki Osmanl'ya yaplan muamelede kantarn topuzunu kardklarn dnm olduklarndan, 18 temmuzda iki karar ald Bar Konferans. Birincisine g re Yunan igalinin snrlan yeniden saptanacakt. Aslnda Yu nanllar zmir' e ktktan srada baz snrlar saptanmt. Ama Yunanllar bunlara hi aldrmamlard. Bir de Osman l'nn Yunan zulm ile ilgili iddialan sruturulacakt. kin ci karann uygulamasnda stanbul'da ABD Yksek Komi seri (temsilcisi) olan Amiral Bristol bakanlnda, bir tal yan, bir Fransz, bir ngiliz subayndan oluan bir komisyon kuruldu. Komisyon Ege'ye gitti, herkesi dinledi. Sorutur ma sonunda kan yazanak (rapor) 15 mays ncesinde Rum lara herhangi bir bask uygulanmadn, Yunanllar'm asa yii salayacak bir g olarak deil, bir istila ordusu gibi dav randn saptad. Fakat George'un Yunanllan Ege'ye gn derirken ileri srd gerekeyi aka yalanlayan Bristol Yazana'nn, gebildiim kadanyla, Konferansn almalan zerinde hibir etkisi olmad. E r z u r u m Kongresi: Bundan sonra Atatrk' Erzu rum'da gryoruz. Arada, hkmetin onun geri dnmesini isteyen buyruklan yinelenmiti. Mustafa Kemal'in sz din lemek niyetinde olmad anlalnca, devreye Padiah gir di. 2 Temmuz 1919'da ektii telde, Mustafa Kemal'in 2 ay hava deiimi izni kullanmasn istiyordu. Bu srada resmi ilerle megul olmayacakt. Bu zm Mustafa Kemal'in de aklna yatmken, 8 temmuzda gelen tel onun grevinden azledildiini bildiriyordu. Ordu Mfettilii arl, etkisi olan bir mevki ve sfatt. Fakat azledilmi bir paann ne ar151

l olabilirdi? stelik aclarla dolu bir savan yenilgiyle so nulanmas, subaylarn toplumda olumsuz olarak deerlen dirilmelerine yol ayordu. Bu yzden kararn verdi ve as kerlikten istifa etti. Asker oca ile ilikisini kesmek herhal de duygusal bakmdan zor bir karard. stanbul'daki hk met acaba neden hava deiimi zmnden vazgeti diye merak edilebilir. Bunun bir nedeni Refet'in Samsun'a ge len ek ngiliz birliini karlama biimiydi. Refet Trk as kerlerini kentten ekmi ve eer hkmetin izni olmadan Samsun'dan ieri girmeye kalkrlarsa, kar koyacan bil dirmiti. kincisi, Sivas'ta toplanacak milli kongre, milli Meclis biiminde duyulmuta. Mustafa Kemal ve arkada larnn bu davranlar muhtemelen stanbul'da lgnlk, ma ceraclk diye alglanarak, ona kar yumuak davranlarn yersiz olaca dnlm olmaldr. Erzurum Kongresi'nin 10 temmuzda balamas ng rlmt. 10 temmuz rastgele bir tarih deildir. Rumeli'de Hrriyet Rumi takvime gre 10 Temmuz 1324'te ilan edil mi ve en byk bayram olarak yerini almt, gnmzde ki 29 ekim gibi. Ne var ki, Vahdettin'in kar-devrim hare ktnn bir paras olarak, bayram olmaktan karlmt. Dolaysyla kongrenin balang tarihi ok anlamlyd. Fa kat 10 temmuz gn geldiinde delegelerin bir blmnn henz gelmemi olduklar grld. Onun zerine bir erte lemeye gitmek gerei dodu. Byle bir durumda erteleme birka gn olur. Oysa Erzurum Kongresi 13 gn, yani he men hemen iki hafta sonraya, 2 temmuza ertelenmitir. Za mannda ya da az soma gelen delegeler, onlar arlayan ko nuksever Erzurumlular iin kolay olmayan bir durum! Pe ki, neden? Tahminim o ki, 23'n 10 temmuz gibi anlaml bir tarih olmasndandr. nk Hrriyet'in ilan Miladi Tak152

vim'e gre 23 Temmuz 1908'dir. Bu simgesellik zerinde bu denli srar edilmesi, Vahdettin'in kar-devrim niyetleri nin anlalm ve buna kar demokrasi bayran ama ge reinin duyulmu olduunu bize anlatr sanyorum. Salt bu na bakarak, Erzurum Kongresi'nin demokratik-ulusu bir ideolojiye sahip olduunu, bu bakmdan da T'ye benzedi ini syleyebiliriz. Mustafa Kemal de, bu ideolojinin iin de olmakla birlikte, onun sol kanadnda ve kktenci bir nok tadadr. nk o, dierlerinden farkl olarak cumhuriyet ve laiklik yandadr. imdi Erzurum Kongresi kararlarn zetleyelim: 1) Vilayat- arkiye Mdafaa-i Hukuk-u Milliye ve Trab zon Muhafaza'i Hukuk'u Milliye Cemiyetleri birletirilerek ark Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmutur. 2) Dou Anadolu birbirinden ve Osmanl camiasndan ayrlmayacak bir btndr. Btn Mslmanlar z karde tir. Brakmann imzaland gnk snrlar iinde yaayan larn ezici ounluu Mslmandr, blnemez. Her trl igal ve mdahale Rumluk ve Ermenilik tekil etmek ama cna ynelik saylacaktr. 3) Hristiyan unsurlara siyasal egemenlii ve toplum sal dengeyi bozacak yeni ayrcalklar tannmayacak, nce ki haklarna saygl olunacaktr. 4) 30 Ekim 1918 brakma snrlan iinde milliyet esaslanna uyan ve lkemize kar istila emeli beslemeyen her hangi bir devletin fenn, sna, iktisad yardm memnunluk la karlanacaktr. 5) Hkmet bask sonucunda Dou Anadolu'yu terk ve ihmal zorunda kalrsa, geici bir ynetim kurulacaktr. Os manl hkmeti dalrsa, br illerle, olmazsa tek bana savunma ve direnme yoluna gidilecektir. Bu Kongre karar153

lamia kar kt yorum ve telkinler millete ve vatana ihanet saylacaktr. 6) Bu bir ttihat hareket deildir. Seimler en ksa za manda yaplp Mebusan Meclisi toplanmaldr. Bu kararlarda gerekirse bir ynetim (yani hkmet) kurma, savunma mcadelesi dncesi dikkati ekiyor. Ay rca, igallerin iyi ya da kt diye ayrlamayacan, hepsi nin kt ve Rumluk ve Ermenilik kurmak olarak alglana can gryoruz. Bir baka nokta, seimlerin yaplmas ve Meclis'in toplanmas, yani demokrasi talebinin ne srlmesidir. Son olarak imparatorluun Arap topraklan ile ilgi li bir talebin dile getirilmemesi, tersine brakma smrlannn belirtilmesi de gze arpyor. Bu, imparatorluktan vaz geme karardr. Ne yazk ki Erzurum Kongresi'nin zet ola rak da olsa, tutanaklan yoktur. Kongremin, o denli uzun bir ertelemeden soma, 2 hafta srm olmas artcdr (23 Temmuz-7 Austos 1919). Gnmzde parti kongrelerinin 1 ya da en fazla 2 gn srdklerini hatrlayalm. Kongrenin byle uzamas, ok hararetli ve uzun tartmalann cereyan ettiine iaret saylmaldr. nk imparatorluk kltryle yetimi bu insanlann imparatorluktan vazgeme karan almalan kolay i deildi. Ama ar bir yenilgiye uram ve paralanmak, smrgeletirilmek istenen bir devletin tam bamsz olabilmek iin mutlaka ar bir fedakrlkta bulun mas gerektii dnlm olmaldr. Hem tam bamszl , hem Arap lkelerini istemek gereki olamazd, ciddi bir talep de saylamazd. Zaten Wilson ilkeleri Arap lkelerinin Osmanl'dan kopanlmasm ngrm, Damat Ferit Arap l kelerini istedii iin ar hakarete uramt. Ama ne olur sa olsun, duygusal olarak bu karan almak uzun ve ac tar tmalara yol am olmaldr. Atatrk'n Kongre bakanl154

nn ve stn yeteneklerinin verdii olanaklarla Kongre kararlarnn olumasnda ok nemli bir pay bulunduunu varsayabiliriz. Kongre ark Anadolu Mdafaa-i hukuk Cemiyeti'nin ynetim kurulu niteliinde bir Heyet-i Temsiliye (Temsil Kurulu) semi, bakan da Mustafa Kemal ol mutur. Atatrk ve arkadalaryla yani demokratik-ulusu ha reketle Vahdettin, yani Saray arasndaki farkn basit bir g r fark olmayp, derin bir anlay ve ideoloji, hatta a far k olduunu gsterebilmek iin 30 Mart 1919 tarihinde Da mat Ferit'in Vahdettin adna Amiral Calthorpe'a sunduu bir bar plann zet olarak vermek istiyorum: 1) Arap olmayan lkeler dorudan Padiaha bal ola cak. Arap lkelerine geni bir zerklik verilecek ama din ba kmndan Halife'ye bal olacaklar, Padiahn paras kulla nlacak, hutbe Padiah adna okunacak, Osmanl bayra kullanlacak. Hicaz eski yneticilerinin elinde olacak ama yannda 100 askeri olan bir Osmanl temsilcisi Hicaz d si yasetinin Osmanl ile uyumunu salayacak. Medine'de bir Osmanl generalinin komutasnda bir garnizon bulunacak. Yemen, sava ncesindeki gibi ynetilecek. Ermenistan b yk devletlerin kararma gre zerk ya da bamsz bir cum huriyet olacak. 2) 15 yl boyunca ngiltere, i asayii salamak ve da kar Osmanl bamszlm korumak zere, gerekli gr d noktalan (zerk blgeler de dahil) igal edecek. 3) Avrupa'da snrlar Burgaz yakmlannda Emine Balkanlar'dan balayp Samakof'a, oradan Enez'in batsnda Ege Denizi'ne kavuacak. 4) Karadeniz ve anakkale boazlannda btn istih kmlar yaklacak, Boazlar' ngiltere igal edecek. 155

5) Ynetimde, ngiltere, Padiah'm gerekli grd ne zaretlere ngiliz mstearlar atanmasn kabul edecek. Her vilayete 15 yl sreyle, valilerin yamnda mstearlk da ya pacak olan ngiliz bakonsoloslar atanacak. Yerel ve Mebusan seimleri ngiliz konsoloslarnn denetimi altnda yap lacak. 6) Bakent ve tarada ngiltere maliye zerinde dene tim kuracak. 7) Dou halklarnn yeteneklerine uygun olarak Kanun-u Esas yalmlatnlacak (Damat Ferit'in 15/2/1910 'da Ayan Meclisi'ne sunduu yazanak erevesinde). Mebusan Meclisi bteyi oylayp merkez hkmete yerel gereksinim leri duyuracaktr. 8) D siyaseti ynetmekte Padiahn "mutlak" serbes tisi olacak. ngiliz arivlerinde bulduum bu prorgam ok ilgin tir. Bir kez, mparatorluk arazilerinin klmesine kesinlik le raz-deildir. Arap lkelerinin ve hatta ngiltere'nin sev gili Hicaz'nn dahi yakasn brakmamak istemektedir. En umutsuz olan Ermenistan konusunda bile bir zerklik alma ngrlmtr. stelik Bulgaristan'n dknlnden yararlanarak, onun aleyhinde geni bir arazi geniletmesine gitmek istenmektedir. Buna karlk ngiltere'ye her eit ay rcalk tannmaktadr. Boazlar (dolaysyla stanbul) ve l kenin maliyesi, ynetimi (nezaretlerde mstearlar, vilayet lerde konsoloslar) onlara teslim edilmekte, 15 yl sreyle is tedikleri noktalan igal etme hakk tannmaktadr. Btn bunlardan sonra Padiahn d siyasette mutlak serbesti sa hibi olmak istemesi hayli ilgin bir"elikidir. Bu arada me rutiyet konusunda da herhalde adamakll bir kstlama n grlmektedir. Ne yazk ki, Ferit'in sz konusu raporunubu156

lamadm. Ama btenin tartlmas ya da yaplmas yerine oylamasndan sz edilmesi, yasama ve hkmeti denetleme etkinliklerinden hi sz edilmeyip yerel gereksinimleri du yurmaktan dem vurulmas, neler dnldnn bir iare ti saylabilir. unu da belirteyim ki, Vahdettin'in milliyet so runu hi sz konusu olmadan toprak zerindeki bu srar fe odal bir tatumdur ve btn Osmanllar iin tipiktir. Toprak uruna kapitlasyonlar srekli klma (1740), Msr' alt edebilmek iin ngilizlere ok kapsaml ticaret ayrcalkla r tanma (1838), padiahlarn sregelmi tutumlan olmu tur. Burada da topraklan muhafaza edebilmek urunda Vah dettin bamszlktan tamamen vazgeebilmektedir. Erzurum Kongresi 'nin, demokratik-ulusu hareketin yaklam ise ok daha ada, kapitalist zihniyetine uygun bir yaklarmdr. (nk kapitalizmin, yani kapitalist bir s nfn bamllk erevesinde gelimesi olanakszd, bunu deneyimler gstermiti). Tam bamszlk uruna Arap topraklanndan vazgeebilen bir anlay sz konusudur. Yine leyelim, arada bir gr fark deil, bir zihniyet, bir a far k vardr. Sivas Kongresi: imdi de Sivas Kongresi'ne bakalm. Kongre 4 Eyll 1919 gn balad, 11 eyllde son buldu. Kongre bakanlna Atatrk getirildi. Daha Kongre balar ken ilerin yolunda gitmedii anlalmt. Bir kez Amasya Tamimi'ne gre bir an nce toplanmas ngrlen Sivas Kongresi gecikmiti. Atatrk ve Heyet-i Temsiliye Erzurum Kongresi bittikten soma Erzurum'da 3 hafta kadar kalm lard. kincisi, delege (murahhas) says pek azd. Erzurum Kongresi yerel bir kongre olmasna ramen, 56 kiiyle top lanmt. Sivas yurt apnda bir kongre olmasna ramen, 3 8 kiiyle toplanmt. Bunun balca nedenlerinden biri, Bat 157

Anadolu'daki (Ege ve Marmara blgeleri) ulusal rgtlerin tutumuydu. Onlara gre ulusal rgtlerin yurt apnda bir lemesi gereksizdi, nk sorunlar farklyd. Doudakilerin banda Ermenistan, batdakilerin banda Yunanistan so runu vard. Soma doudakiler her trl igale kar kar ken, batdakiler Yunanistan olmamak kaydyla itilaf devlet lerinden birinin igaline razydlar. Nihayet doudakilerin se imlerin yaplmas, Mebuan Meclisi'nin toplanmas yo lunda demokratik talepleri varken, batdakilerin byle bir so runlar yoktu. Bu gr farkllklarnn biraz da douda n derliin arlkl olarak subaylarn, batda nderliin ar lkl olacak erafn elinde olmasndan kaynakland tahmin edilebilir. Batdaki ulusal hareketin doudakine gre lm lln gren Babli, birinciye scak bakmaya balamt. Aslnda her sancaktan 3 temsilci hesabyla Sivas 'ta 183 murahhas bulunmas gerekirdi (61x3). Eer ark Anadolu MHC'nin Heyet-i Temsiliyesi'nin douyu (21 sancak) tem sil ettiini dnrsek, o zaman dounun dndaki sancak lardan 120 murahhas gelmesi gerekirde (40x3). Bu denli az katlm grnce Mustafa Kemal ve arkadalar baarsz olunduuna hkmederek, yeni bir kongre toplamaya karar verdiler ve "Byk Anadolu Kongresi" diye adlandrdkla r bu kongre iin arlar gnderdiler. Ne var ki, olaylar y le bir geliti ki, baarsz olarak balayan Sivas Kongresi b yk bir baarya ulat ve Byk Anadolu Kongresi'ne ge rek kalmad. Gelen murahhaslarn bir blm de Amerikan manda s dncesini Kongre'ye kabul ettirmek iin gelmilerdi. B rakmann ilk zamanlarnda stanbul'da Wilson ilkeleri di ye bir grup olumu, fakat arkas gelmemiti. Yunan igali nin yaratt okla merutiyeti kesimde ABD mandacl 158

dncesi tutunmaya balad. (Saray ve H evrelerinde ngilizcilik revatayd. Sait Molla bakanlnda ngiliz Muhipler (Sevenler) Cemiyeti kurulmutu.) ABD Yksek Ko miseri olan Bristol bu gibi kimseleri elilie arp onlar bu ynde zendiriyordu. Baz Osmanl aydnlan iin -bunlann bamda Halide Edip (advar) ve Ahmet Emin (Yalman) gibi kimseler vard- ABD mandasnn ekicilii Suriye ve Irak gibi birtakm Arap lkelerini elde tutabilmek umudun dan kaynaklanyordu. Bunlar, imparatorluk hayalinden vaz geemeyenlerdi. Yalnz, ABD'nin boyunduruuna girince, Dou Anadolu'da bir Ermenistan'n kurulmasn sineye ek mek gerekiyordu. BristoPn davran aslnda pek drst de ildi, nk Trkiye'yi mandas altna almak konusunda ABD hkmetinin henz bir karan yoktu. Bu, daha ok Bristol'n kiisel dncesiydi. Mandaclar birbiri ardna Kongre'de krsye gelerek ABD mandasnn gzelliklerini ve kanlmazln anlat yorlard. Halide Edip de bunu destekleyen bir mektup yaz m, Filipinler'in ABD ynetimi altnda nasl adam olduu nu ballandrmt. (Gerekte ABD ynetiminin Filipinler'i adam ettii sylenemezdi.) in ilgin yn, Mustafa Kemal ya da yakmlan bu dnceye kar kmamlar, yalnz Er zurumlu Raif Hoca, Doulu olduu iin, itiraz etmiti. Mus tafa Kemal ve Rauf dorudan kar kmaktansa ilgin bir soru sorarak konuyu 'atlatmlard'. Soru uydu: Biz belki ABD mandasn istiyoruz ama, acaba ABD bizim manda mz istiyor muydu? Anlalan kimsenin aklna bu soru gel memiti. Bunun zerine ABD Senatosu'na, bu konuda ABD'nin niyetini soran bir mektup yazlmas kararlatnld. Manda nerisine neden cepheden kar klmadnn aklamas, Kongre'de bir Chicago gazetesinin muhabiri 159

olan Brovme'un hazr bulunmas olabilir. Saray ve H ngi liz destei peindeyken, cepheden bir kar kn ABD'ye sevimsiz geleceinden ve bu yzden desteinin yitmesinden ekinilmi olabilir. Kongrede alman bir karara gre, igal ve istila hareket lerine kar dzenli ordu deil, fakat Kuva-y Milliye kar kacakt. Bu sayede brakmay bozmak sulamasndan kurtulunmu olacakt. 9 Eyll'de alman kararla Ali Fuat Pa a Umum Kuva-y Milliye Kumandan oluyor, yani btn Kuva-y Milliye'nin bana gemi oluyordu. Kongre balad sralarda hkmet, Sivas Kongresi'ne kar bir fesatlk planlyordu. Sivas Kongresi yasal bir Kongre'ydi, fakat hkmet bunu datmak ve murahhaslar ya kalamak iin yasad bir zorbalk planlyordu. Bunun iin yaman bir muhalif olan ve o sra Mamuretlaziz ya da Harput (Elaz) Valisi olan Ali Galip'ten yararlanlacakt. Bu amala Ali Galip Malatya'ya gelmi ve orada ngiliz Bin bas Noel'le bulumutu. Noel ok iyi Krte bilen bir Krt uzmanyd. Yannda Krt hareketin mensuplarndan Celadet Ali Bedirhan, Kmuran Ali Bedirhan ve Ekrem Bey vard. Ali Galip Krt airetlerinden 150 kadar atl ile Sivas' basacak ve Sivas Valisi olacakt. Basknn etkili olmas iin Ankara Valisi Muhittin Paa da Bat'dan harekete geirilmi ti. Fakat Ali Galip'in hkmetle pazarl vard. Olaans t ve yasad hizmetine karlk asker paalk ve para da istiyordu. Bunun iin de stanbul'la telgrafla haberleiyordu. Fakat hat, Sivas'tan geiyordu ve durum telgraflarn dikkatini ekmiti. Geri teller ifreliydi ama bu, devlet ifresiydi ve Sivas'ta zlebilirdi. Sonu olarak 7 eyllde Mustafa Kemal komplodan haberdar oldu. Sorumlularn ya kalanmas iin asker nlemler alnd. Muhittin Paa yaka160

land, dierleri kaabildiler. Atatrk olan biteni 9 eyll g n Kongre'ye bildirdi. Kongre, yasal bir toplantya kar zorbalk olan bu ir kin davrana byk tepki gsterdi. Padiaha hitaben yaz lan yazda, Damat Ferit'in bu marifeti anlatlarak grevden alnmas istendi. Telgrafla gnderilen yazya, Padiaha bu nun sunulmayaca yolunda yant geldi. Bylece Padiah du rumdan 'habersiz' olduu iin bir ey yapmas gerekmiyor ve Ferit hkmeti yerinde kalyordu. Bunun zerine Kong re ar bir karar ald. Ferit hkmeti ekilinceye dein ta rann stanbul'a resmi telgraf haberlemesinde son verile cek, bakent yerine Sivas geecekti. lkenin drt bir yan na bildirilen bu kararn asker ve mlk (sivil) grevlileri ne denli zor durumda brakt dnlmelidir. Karara uyulur sa hkmete bakaldnlm oluyor, uyulmazsa Ferit'in dav ran onaylanm oluyordu. Svas-stanbul mcadelesi 3 hafta srd. Btn KO Komutanlar Sivas'tan yana oldular. Karara muhalefet eden Trabzon, Konya valilerine, Eskie hir Mutasarrfna kar zor kullanld, mcadelede sonuncu su ld. Bu arada Browne'a iki mektup verildi. Biri ABD Senatosu'na manda konusunda yazlm olan mektuptu. kincisi, Padiah'a olan ikyetnameydi. Browne bu son mektubu stanbul'a gtrnce Vahdettin'in "haberim yok" diyecek hali kalmad. 20 eyllde bir bildirge kararak iki yann anlamasn salk verdi-. Araya birtakm insanlar so kulmak istendi. Ferit Eskiehir'e 2000 asker gndereyim di ye ngilizleri yoklad, fakat bu umutsuz bir davrant ve za ten ngilizler kargaalk istemiyordu. Umudu kalmaynca, Ferit 30 eyll gecesi istifa etti. Bylece baarsz balayan Sivas Kongresi parlak bir baarya ulam oldu. Byk Anadolu Kongresi'ne gerek 161

kalmad. Sivas Kongresi Erzurum'da alman kararlan aynen benimsedi ve yurt lsnde bir rgt kurdu: Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti (ARMHC). Erzurum'da olduu gibi, ynetim kurulu ileviyle, bakam Mustafa Ke mal olan bir Heyet'i Temsiliye oluturuldu. ARMHC seim leri yaptrtacak, seimlerde arln koyacak ve Mebusan Meclisi'nin toplanmasn salayacakt.

162

XVII. nc merutiyet Neden nc Merutiyet? nk Vahdettin Mebusan Meclisimi dattktan sonra, Kanun-u Esasimin 4 ay iinde seimlerin yaplmas ynndeki hkmn de ineyerek Merutiyet'ten adamakll uzaklamt. 31 Mart'ta olup bi tenler, T'nin arln duyuramad zaman, merutiyetin Saray'n gdmne gireceini iaret etmiti. Vahdettin bel ki merutiyeti toptan kaldrmaya cesaret edemezdi (bu, n gilizlere sevimsiz grnrd). Ama onu kua evirmek, ta mamen gdmne almak isteyecei muhakkakt. Dolaysy la Vahdettin'in duruma egemen olmasyla birlikte II. Merutiyet'in son bulduunu kabul edebiliriz. Sivas'n bastrma s sonucunda, merutiyet yeniden douyordu. Fakat bir yl kadarlk farkl bir ara rejim (mutlakiyet) olduu iin, buna nc merutiyet diyebiliriz. lk kez tarihi Mahmut Gololu, 23 Nisan'da kurulan Trkiye Byk Millet Meclisi'ni "III. Merutiyet" diye tanmlamt. TBMM Padiah tan d ve onu kurtarmak amacn gtt iin, ilk nceleri bu tanmlamay benimsemitim. Fakat imdi, Padiahla olan i sava durumunu, TBMM ve onun byk nderlerin devrim ci niteliklerini hesaba katnca, bunun biraz zorlama olduu nu dnyorum. Buna karlk, stanbul'daki son Mebusan Meclisi'yle bir III. Merutiyet yaandn sylemek bana olanakl grnyor. 163

Yeni hkmeti Ali Rza Paa kurdu. ARMHC asn dan Paa "zararsz"d. stelik yeni hkmetin Harbiye Na zr bir ara Amasya Asker rgtne ye olmu olan Mer sinli (Kk) Cemal Paa'yd. Bahriye Nazn da, mektepli olmak itibanyla demokratik-ulusu harekete yatkn sayla bilecek Salih Paa'yd. Atatrk yeni hkmete Erzurum ve Sivas kararlannm benimsenmesini, Mebusan Meclisi olu uncaya dein lkenin yazgsyla ilgili hibir ykmlle girilmemesini, Ban Konferans'na gidecek temsilcilerin ulusun isteklerini bilen ve onun gvenine sahip kiiler ol masn art komutu. Hkmetle ARMHC arasndaki an lamann aynntlanm saptamak zere Mustafa Kemal'le Sa lih Paa Amasya'da bulutular (Amasya Mlakat, 20-22 Ekim 1919). Aralarndaki uyuma 5 protokol halinde somutlatnld. Grlen en nemli sorun Meclis'in nerede top lanaca konusuydu. Atatrk'e gre stanbul dman iga li altnda olduuna gre, Meclis 'in orada toplanmas ok sa kncalyd. Salih Paa bunu kabul etti. Ne var ki, stanbul'a dndnde, hkmetin de, Padiahn da byle bir zme kar olduklan ortaya kt. Onlara gre, Meclis'in stanbul dnda toplanmas, Meclisin hkmetle ilikilerini ok zorlatrabilecei gibi, bu durum Osmanl'nn stanbul'u terk etmeye hazr olduu izlenimini verebilirdi. Byle bir zorluk knca Mustafa Kemal ARMHC'nin geniletilmi bir Heyet-i Temsiliye toplantsn dzenledi. Bata Karabekir, Amasya Askeri rgt'nn yeleri bu top lantya katldlar. Atatrk herhalde bu yzden, bu toplant y Nutuk'ta "Kumandanlar Toplants" diye anar (16-28 Ka sm 1919). Sonu olarak Heyet-i Temsiliye de Meclis'in s tanbul'da toplanmasn uygun grd. Yalnz, stanbul tehli keli olduu iin Mustafa Kemal ve Rauf, mebus da olsalar, 164

stanbul'a gitmeyeceklerdi. Seilen mebuslar ynlendir mek ve egdm salamak iin bunlar stanbul'a gitme den nce Anadolu'da toplanacaklard. Seimler 2 dereceli olduundan, uzun srd ve hemen hemen tmyle ARMHC'nin egemenlii altnda cereyan etti. Mslman ol mayanlar ve H seimi boykot ettiler. Hkmet eliik bir tutum sergiliyordu. Bir yandan ARMHC'nin seimlere ka rmasn istemiyor, bir yandan da tilaf karsnda zor du rumda kalmamak iin eski T'lilerin seilmesinin nlenme sini (yani seimlere karlmasn) istiyordu. 27 Aralk'ta Mustafa Kemal ve Heyet-i Temsiliye stanbul'a ve Meclis'e daha yakn olabilmek iin Ankara'ya geldiler. Atatrk'n Ankara'ya gelmesinin ve orada kalmasnn baka bir nede ni vard. O gelmeden de nce kent, demokratik-ulusu iz giyi benimsemi ve Padiahn yneticilerine kafa tutmutu. (Ankara yzyllarca Osmanl egemenlii altnda kalm ol masna ramen, belki de Ahi Cumhuriyetiliinin ruhunu yaatt iin bu tutamdayd.) Seilen mebuslarla tek bir toplant yaplmad. Seilenler Ankara'ya geliyor, Atatrk bunlar gruplar halinde toplayp onlarla konuuyordu. Atatrk mebuslardan unlar istiyordu: 1) Demokratikulusu hareketin bar hedeflerini belirleyen ve ad Misak- Mill olacak olan programn kabul edilip iln edilmesi. 2) Mebusan Bakanl'na kendisinin seilmesi. Geri kendi si stanbul'a gelmeyecekti ama, sand gibi, Meclis'in ba na bir ey gelirse, o zaman bakan sfatyla Meclis'i stan bul dnda toplantya armas kolay olurdu. 3) ARMHC'den seilenler, yani byk ounluk, Mdafaa-i Hukuk Grubu diye bir Meclis grubu kurmalydlar. 4) Ali Rza Hkmeti demokratik-ulusu harekete birok zorluk lar karyordu. Onun iin hkmeti devirip harekete daha 165

yakn bir hkmetin oluturulmasna allmalyd. Meclis 12 Ocak 1920'de ald. Vahdettin hasta olduunu ileri s rerek ala gelmedi. Misak- Mill: 28 ocakta Misak- Mill kabul edildi. yle zetlenebilir: 1) Mtereke snrlan iinde ve dndaki yerler bir b tndr. Arap lkelerinde, Kars, Ardahan, Batum blgesin de, Bat Trakya'da halk oylamasna bavurulabilir. 2) stanbul ve Marmara Denizi'nin gvenlii salanmak artyla, Boazlar'm dnya ticaretine ak olmas iin b tn ilgililerce karlatnlacak esaslar kabul edilebilir. 3) tilafn mttefik devletlerdeki aznlklar iin kabul ettii esaslar, ayns komu lkelerdeki Mslman halka uy gulanmak artyla kabul edilebilir. 4) Ulusal ve iktisadi gelimemiz iin tam bamszlk gerekir. Onun iin kapitlasyonlara karyz. Hissemize d en Osmanl borlanmn denmesi de bu esasa uygun ola caktr. Atatrk'n mebuslara hazrlad metinde, Erzurum ve Sivas kararlanna uygun olarak, mtareke snrlan iindeki yerlerin bir btn olduu belirtilmiti. Oysa, stanbul 'da me buslar, imparatorluk hayalinin ekiciliine dayanamamlar ve brakma imzalandnda dmanigali altndaki yerler de de hak iddia etmilerdir. Somaki yllarda birok tarihi lerimiz Misak- Millyi Arap lkeleri (mtareke snrlan d ndaki yerler) zerinde hak iddia edilmemi gibi gstermi lerdir. (Bunun bir eit sansr olduu ve bilimsel tarihilik le pek badamayaca aktr). Misak- Mill demokratik-ulusu hareketin dnyaya du yurulan program olmutur. Arap lkeleri zerindeki iddia dnda (fakat buralarda ngrlen halkoylamasyla bu yan166

l hafifletilmitir) gereki, cidd, arbal bir programdr. Meclis bunu kabul etmekle, Atatrk'n isteklerinden birini yerine getirmi bulunuyordu. Fakat ilgintir ki, Atatrk'n isteklerinden br yaplmamtr. ARMHC'den seilen mebuslardan byk bir blmnn oluturduu gruba, ne sebini reddeder gibi, Mdafaa-i Hukuk ad verilmemi, fa kat bambaka bir isim, Felah- Vatan ad verilmitir. Reis ola rak Mustafa Kemal deil, fakat Felah- Vatan yesi bile ol mayan Reat Hikmet ve o lnce yine Felah- Vatan dn dan Celalettin Arif seilmilerdir. Son olarak hkmete g venoyu verilmitir. Oysa somadan alman bir kararla, mebus lar ekip evirmek iin Rauf stanbul'a gelmiti. Anlalan o, stanbul'daki havaya uymu ya da onu mebuslar umursamamlardr. Somadan Nutuk'ta Atatrk, mebuslarn bu tutumunu ar bir dille eletirmitir. Onun da belirttii gibi, yle grnyor ki, mebuslar stanbul'daki Saray, tilaf ve H arlkl havadan etkilenmilerdir. Bu yzden ARMHC'ye ball an, macerac, tehlikeli bir tutum olarak deerlen dirmiler ve bylece rgtlerini ve dolaysyla nderleri Mustafa Kemal'i umursamamak, hatta reddetmek noktas na gelmilerdir. Mustafa Kemal belki an bir noktadayd ama, onun anl durumdan, karsmdakilerin anlmdan kaynaklan yordu. 22-23 Aralk 1919'da Londra'da ngilizler ve Fran szlar Osmanl ban konusunda bir toplant yapmlard. Toplantda stanbul'un da Trklerden alnmas kararlatnlm ve i, yeni Osmanl bakentinin neresi olabilecei nok tasna kalmt. Franszlar Konya'y uygun grrken, ngi lizler donanma gcyle eriilebilir bir kent olmas bakmn dan Bursa'y daha uygun grmlerdir. Karar basma szd ve 4 ocakta stanbul basnnda yer ald. Bunun nasl bir ma167

tem havas yaratt tahmin edilebilir. Vahdettin bile buna isyan etti. Amerikallara, Franszlara yaknlklar gsterme ye balad. Bu srada tilaf (ngilizlerden kaynaklanan bir gi riimdi bu), Kuvay Milliye'ye yardm ettikleri gerekesiy le Harbiye Nazn Cemal ve Genelkurmay Bakan Cevat paalann istifa etmeleri iin bir ltimatom verdi. Paalar, An kara'ya danmadan istifa ettiler (21 Ocak). Durumu ren diinde, Mustafa Kemal byk tepki gsterdi. Ona gre is tifa edilmemeli, direnilmeliydi. Bir yandan stanbul'u Trkler'den almak karan, bir yandan ltimatom, Mustafa Kemal ve arkadalarn kar hamleler yapmak iin harekete geir di. 25 Ocak'ta ukurova Blgesi'nde genel gerilla savama giriilmesi iin emir verildi. Mara, Antep, Urfa'da etkili bir mcadele balad. 11 ubatta Franszlar dayanamadlar ve Mara' terk etmek zorunda kaldlar. te yandan Biga'da bu lunan Kuvay Milliyeci Kprlm Hamdi Bey, 27 ocak ge cesi Gelibolu'da Fransz korumas altndaki Akba cepha neliini basarak pek ok silah ve cephaneyi Anadolu'ya ka rd. tilaf bir kez daha ileri gittiini anlad. Yine bir Lond ra Konferans topland ve stanbul'un Trklere braklaca akland (14 ubat). Bunun zerine Vahdettin yeniden n giltere'nin safna dnd. 16 ubatta, stanbul'un Osmanl olacann aklanmasndan 2 gn soma 2. Anzavur Hare keti (isyan) balad. (Ahmet Anzavur, erkez kkenli, alay l bir subayd. eriat ve "Frka-y Muhammedi" -ttihad- Muhammedi gibi?- adna hareketettiini sylyordu). An zavur yandalan Kprll Hamdi ve arkadalann yakala yp ldrdler. Cesetlerine hakaretler ederek Biga'ya geti rip halka tehir ettiler, ngilizlere gsterdiler. Daha soma Ak ba'tan getirilmi olan silah ve cephanelerin bulunduu Ye168

nice'ye saldrdlar. stn kuvvetler karsnda Hamdi'nin ar kadalar silah ve cephaneyi imha edip kamak zorunda kal dlar. Oysa bunlarla Yunanllara kar bir taarruz harekt ya plmas dnlyordu. Bylelikle Vahdettin'in Bat Ana dolu'daki Kuvay Milliye'yi arkadan Luaklam olduunu sylemek abartma olmaz sanyorum. Saraydan, tilaftan, Ankara'dan gelen basklar karsn da akna dnen Ali Rza Paa 3 Mart 1920'de sadaretten istifa etti. Ankara'ya adeta srtn dnm olan mebuslarda imdi, ya Vahdettin Damat Ferit'i i bana getirirse diye bir tela balad. G kayna Anadolu'ydu, ARMHC idi. Ni tekim, Atatrk'n deyimiyle, Heyet-i Temsiliye yurt apn da bir "telgraf frtnas" dzenledi. ok sayda telgrafla bas k kurma teknii Hrriyetin ilannda, 31 martta da kullanl mt. Muhtemelen bu bask sayesinde Vahdettin demokratik-ulusu harekete ters bir darvan gsteremedi. Hayli te reddtten sonra, Sadarete Salih Paa'y getirdi (8 mart). Har biye Nazn Fevzi (akmak) Paa'yd. stanbul galinin iddetlendirilmesi: Bu srada Os manl banmn hazrlklan ilerliyordu. stanbul gya Osman l'da kalacakt ama, ban artlan ok ar olacakt. Onun iin demokratik-ulusu hareketin nn kesmek, ona ar bir darbe indirmek, bu sayede Trkleri yldnp sindirmek, ok ar bir ban kabule hazr hale getirmek gerekiyordu. De mokratik-ulusu harekete vurulacak darbeyle dolayl olarak Padiah glendirilmi, desteklenmi olacakt. Bu amala 16 Mart 1920'de stanbul'da ngilizlerin yrtt bir darbe dzenlendi. stanbul zaten igal altnda olduundan, buna "stanbul'un igali" ya da "resmen igali" demek zordur. " galin iddetlendirilmesi" denebilir belki. Ama baskn ya da darbe tarznda dzenlendii muhakkaktr. Gemiler o gn er169

ken saatte toplarn kente evirdiler, kimisi Galata Kprs'ne yanat, binalarn stne makineli tfek yuvalan yer letirildi, bata Harbiye Nezareti olmak zere o gne dek i gal edilmemi baz binalar igal edildi. Asl nemlisi, siya set adam, gazeteci o/an nceden belirlenmi demokrat-ulusular, sabahn ok erken saatlerinde evleri baslarak, ok kez gecelik kyafetleriyle tutuklanp gtrldler. Bu bildir geyle halka, idam cezas tehdidiyle gzda verildi. Bu ara da ehzadeba Karakolu basld. atma kt ve kimi len ler oldu. O gn tilaf, Saray'a adam yollayarak, Vahdettin'e darbenin kendisine ynelik bir yan olmad gvencesini verdi. Bu kadar zorbalk yapan ngilizler, hkmeti ya da Meclis'idorudanhedefalan davranlar gstermediler. Yal nz Salih Paa hkmetine dayattktan koul, Kuvay Milliye'yi knayan bir bildirge karmasyd. Hkmet, ekildi i takdirde byk ihtimalle Damat Ferit'in geleceini tah min ettiinden, ekilmemeyi, iktidara aslmay bir yurtse verlik grevi bildi. Oturdu, Yunan zulm karsnda meru savunma haklann kullanmak zere halkn silaha sanldn ama bu arada birtakm anlklann, kanunsuzluklann ya pld yolunda bir bildirge hazrlad. tilaf temsilcileri bu bildirge metnini hafif bularak, reddettiler. Hkmet daha ann kaleme ald, yine reddedildi. Hkmetle tilaf ara snda bildirge, tenis topu gibi, fakat gitgide arlaarak bir ka kez gitti geldi - istifaya dein. Evlere, dairelere sabah karanlnda dipikle giren n gilizler, Meclis'e leden soma ve "terbiyeli" bir biimde geldiler. Bata Rauf olmak zere, baz mebuslan gtrmek istediklerini kapdan bildirdiler. Rauf ierdeydi. Mustafa Kemal darbenin istihbaratn 170

alm ve Rauf'tan kap gelmesini istemiti. Oysa Rauf Mec lis'ten sngl askerler tarafndan, ngilizlerin parlamento ya, demokrasiye saygszlklarn, tecavzlerini belgeleyen tarihsel bir sahne sonucunda, belki yaka paa gtrlmeyi arzu ediyordu. Bunun iin kamamt. ngilizlerin terbiye li gelileri onun bu tasavvurunu bozmuta. Sonu olarak ge len memurlara, kendisini zorla gtrdklerine dair bir bel ge imzalattktan sonra, teslim oldu. Oysa o anda dahi ka mas ok zor deildi. Atatrk, herhalde bu yzden, kimile rinin uygar bir lkenin hapishanesini ulusal bir mcadele nin tehlike ve belirsizliklerine yeledikleri yolunda bir s z N u t u k ' a yazmaktan kendini alamayacakt. Daha nceki saatlerde iki kme mebus, birinin ban da Hseyin Kzm, tekinin banda Rauf, Damat Ferit'in sadarete getirilmemesini Padiaha sylemek zere Saraya gitmilerdi. Vahdettin ikisini de terslemiti. Hseyin K zm'a "Ben istersem Rum patriini de Ermeni patriini de getiririm, Hahambay da getiririm!" demiti. Rauf'a sy ledii uydu: "Rauf Bey! Bir millet var, koyun srs. Ba na bir oban lazm. O da benim." Yani Rauf'a, siz kim olu yorsunuz diyordu. Bu, tipik ortaacl devletlilerin ya da din nderlerinin grdr. Halk, cemaati koyun srsne, ken dilerini obana benzetirler. Zaten "reaya" szc hem s r, hem halk anlamna gelir. Mebusan Meclisi tilafn davranlarn protesto etmek iin genel kurul almalarna ara verdi. Fakat ilgintir ki, bu davran, Sarayc ve muhaliflerin ar bast Ayan Meclisi'nde, hi anlay grmedi. Byle bir darvana gerek yok ta, onlara gre. Hatta ngilizlerin tutukladklar bir Ayan ye si iin giriimde bulunulmasna Rza Tevf ik kar km, b yk bir devletin hakszlk yapamayaacn sylemitir. En 171

basit bir dayanma duygusunu dlayan b tutum, Trk hal knn kutuplaarak iki cepheye blndn, oydamanm yitirildiini gsterir. Bu artk bir i sava ortamdr. Nitekim i sava balam, ya da balamak zereydi. Atatrk darbenin gelmekte olduunu biliyordu. Zaten ok nceden byle bir tehlikeye iaret etmiti. Hemen hare kete geti ve 7 genelge kartt, bir "tel frtnas" balatt. Bunlarda tilaf protesto ediliyor, Meclis'in yeniden Anka ra'da toplanmas iin nlemler almyor ve Sivas Kongresi s ralarndaki, Anadolu'nun stanbul'la resm telgraf haber lemesini kesmesi isteniyordu. Ne var ki, bu son istek zor luklara urad. Zira yurtsever saylan Salih Paa hkmeti daha 17 gn ibanda kalacak, bu dnemde genel kurul toplantlar yaplmasa da Mebusan Meclisi yan alr du rumda olacakt. Bu yzden Harbiye Nazn Fevzi Paa, or dunun Nezaretiyle ilikiyi kesmemesini istedi. ki KO Ko mutan bu istee uydu: 12. KO Komutan Fahrettin (Altay) ve 14. KO (Bandrma) Komutan Yusuf zzet. Bylece Ey ll 1919'da sorunsuz kurulabilmi olan KO Komutanlan cephesi, Mart 1920'de kurulamyordu. te yandan, 1909'da 31 Mart olayndan sonrasn hatrlatrcasma (Hareket Ordusu'nu stanbul'a girmekten vazgeirmek iin Mebusan Meclisi'nin Ayastefanos'a gnderdii heyetler) haberlemenin kesilmemesi iin hkmetin giriimiyle 4 kiilik bir mebus heveti (Heyet-i Tenviriye, yani Aydnlatma Heyeti adnda) gnderildi Ankara'ya. Aykr davranan KO Komutanlann yola getirmek iin zor kullanld. Ama zaten Salih Paa 2 ni sanda daha fazla dayanamayp istifa etti. Baz Hkmet ye leri dayakla tehdit ediliyor, tilaf, hkmetin Kuvay Milli ye'yi knayan bildirge metinlerini bir trl yeterince kuvvet li bulmuyordu. 4 nisanda Damat Ferit sadrazam oldu. By172

lece ak koyun kara koyundan ayrlm oluyor, insanlar iki cepheden birine katlmak zorunda kalyorlard. Bu arada Fevzi Paa da Anadolu'ya kayordu. 11 nisanda Mebusan Meclisi datld. Zaten birok mebuslar stanbul'dan ka m bulunuyorlard. Ksa sren III. Merutiyet bylece son buldu.

Birinci

Cildin Sonu

173