100 UNLU TURK

DOUM TARHLER ESAS ALINARAK SIRALANMITIR

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 33. 36. ?j7. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. OUZ HAN ATTIL FARAB BNI SINA ALPARSLAN KAGARLI MAHMUT CENGZ HAN MEVLNA HACI BEKTA VEL NASRETTN HOCA OSMAN GAZI YUNUS EMRE KARAGZ TMUR SLEYMAN ELEB YILDIRIM BAYEZT HACI BAYRAM VEL AKEMSETTN ULUC b e y AL KUSCU ULUBATLI HAAN FATH SULTAN MEHMET KARAMANLI MEHMET BEY YAVUZ SULTAN SELM MMAR SNAN BARBAROS TURGUT RElS FUZUL KANUN SULTAN SLEYMAN PR RES SOKOLLU MEHMET PAA PR SULTAN ABDAL BAKI KROGLU KPRL MEHMET PAA KARACAOGLAN
k t ip elebi

rl

T
me

mi k
t

m
ba

EVLYA ELEB IV. SULTAN MURAT HEZARFEN AHMET ELEB NAMA BRAHM MTEFERRKA LEVN NEDM ALEMDAR MUSTAFA PAA III. SULTAN SELM SMAL DEDE EFEND 11. SULTAN MAHMUT BYK RET PAA L PAA

51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 6Q. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 1QD.

KEECZADE FUAT PAA MTHAT PAA AHMET VEFK PAA UZUN MEHMET ZYA PAA NASI AGH EFEND GAZ OSMAN PAA NAMIK KEMAL OSMAN HAMD BEY II. SULTAN ABDLHAMT AHMET MTHAT EFEND ABDLHAK HAMT TARHAN KOCA YUSUF NENE HATUN HSEYN RAHM GRPINAR AHMET RASM HALT ZYA IJAKLIGL TEVFK FKRET MEHMET AKF ERSOY TALT PAA HSEYN CAHT YALIN ZYA GKALP FEVZ AKMAK ENVER PAA ATATRK BRAHM CALLI KZIM KA'RABEKR CELL BAYAR SMET NN HALDE EDP ADIVAR MAZHAR OSMAN USMAN YAHYA KEMAL BEY ATLI MER SEYFETTN REAT NUR GNTEKN NAST MUHSN EftTORUL IK VEYSEL CEMAL GRSEL KZIM TAKENT SEDAT SMAV ADNAN MENDERES CEVDET SNAY VEHB KO CEMAL NADR GLER KUBLAY SAT FAK ABASIYANIK KERMAN HALS ECE ORHAN VEL KANIK YASAR DOGU

TERTP ve B A S K I: HRRYET MATBAASI

Bu eser Hrriyet Tarih Aratrma Grubu tarafndan hazrlanmtr.

Ouz Han

TRK - HUN mparatorluunun kurucusudur. Babas, Bulcar Han'n olu olan Teoman Han, anas Ay Han'dr. Kahramanlk ve zaferleri Ouz Han Destan ile Trk milletine mal olmu bir hkmdardr. vey anas, taht z evldna kazan drmak iin, onu kendisine tasallut etmekle su lad. Uzun mcadeleden sonra, kurduu orduyla vey anasm ve kardeini malp etti. Byk Trk - Hun mparatorluunu meydana getirdi.

NUN hayat hikyesini de, zaferlerini de Ouz Han Destanndan reniriz.. A y Han'n dn yaya getirdii ve Teoman Han'n Mete adn ver dii ocuk, kara sal, kara kal, gk gzl, kzl du dakl idi; perilerden bile gzeldi. Anasndan yalnz bir defa st emdi, baka emmedi. Konumaya ba lad; i et ile kmz istedi, ilk a yediinin krkn c gn yrd; gremeye, ata binmeye, geyik av lamaya balad. Bu bir ocuk deil, sanki frtnayd. Ele avuca smak bilmiyordu. Gnler ve gecelerden sonra bilei bklmez bir yiit oldu. Samur omuzlu, kurt belli, nur yzl ve avucu nun ii kan gibi kpkrmz olan bu yiit, delikanl lk ana geldii srada, civar ormanlarda barnan ve etrafa dehet saan bir canavar tremiti. Orman da tek bana bu canavar bekledi. Onu zerine e kip dt. Bu amansz bouma sonunda canava r ldrp ban kesti. Civardaki airetlerin hepsi bayram ettiler. Sonra airet beyleri bir araya geldi ler. Kendilerini bir bayrak altnda toplayacak kahra mann nihayet ortaya ktna karar verdiler. Onun etrafnda, onun gk bayra altnda toplanmaya ba ladlar. Ouz Han adyla anlan Mete br gn Buzda zerinde otan kurmutu. Sabah tan yeri aa rrken otan iine gne gibi bir k girdi. O k tan boz tyl, boz yeleli byk bir erkek kurt k t. Bu boz kurt kendisine Ey Ouz, artk ben nde yryeceim dedi. Ouz Han ordusunu toplayp Bozkurt'un peine dt. Ouz Han, Bozkurt'un peinde bir ok diyr do lat, pek ok savalar verdi. Bir ok lkeler fethet ti. Kurduu byk Trk devletinin snrlarn Japon Denizi'nden Volga rmana kadar uzatt. inlileri byk br yenilgiye uratarak byk zafer kazand. Ouz Han btn Trk boylarn da bir araya toplamt. Trkler kendisine, gk kudreti anlamna gelen Tanr Kut dediler. Beylerinden olan Kpak* Karluk, Kala ve Kankl'y ald lkelere vali yaptktan sonra memleketine dnd. Ouz Han iki kez evlenmiti. lkin Tanr'ya yal varrken, birden etraf zifir karanlk kesilmi ve gk ten sanki bir nur inmiti yeryzne bu karanl par

alayarak. Aydan da gneten de ok daha parlak olan bu nurun iinden bir kz kvermiti Ouz Han'n karsna. Bir ay paras kadar gzel olan bu kzn yzndeki ben bir elmas gibi klar sayor du. Glnce sanki mavi gkler de glyor, alayn ca btn TrKeli alyordu deta. Bu kza vuruluverdi Ouz Han. Onu hayat arkada, e seti. Bu gzeller gzeli kza Ik Han adp verdi. Ik Han'dan erkek evld dnyaya geldi. Sonra, yllar sonra bir gn ormanda avlanrken bir gln kenarndaki aacn kovuunda gzel mi gzel bir kzla karlat. Salar rman o billur ak na. gzel gzleri ise gkyznn o esiz mavilii-' ne benziyordu bu kzn. O anda yreine sanki bir od dverdi Ouz'un. Gnl bu gzel kza akver di. Ve onu da hayatnn ikinci kadn olarak seti Bu kza Ay-Su Han adn verdi. Ondan da erkek evld dnyaya geldi. Ouz Han'n yanndan eksik etmedii Ulu Trk adnda, ak sakall bir bilge vard. Her iinde, pek sayd Ulu Trk'e fikir danrd. Ak sakall bilge, bir gece dnde, bir altn yay ile gm ok grd. Altn yay, gndousundan gnbatsna doru uzanyordu. gm ok da kuzeye doru gitmekte idi. Ulu Trk ertesi sabah bu dn Ouz'a anlatt, t verdi. Ouz Han oullarn top lad; byk olu olan Gn, Ay ve Yldz' dou ya, kk olu olan Gk. Da ve Deniz'i batya doru yola kard. Gn Han, Ay Han ve Yldz Han yolda bir altn yay; Gk Han, Da Han ve Deniz Han da gm ok buldular. Alp babalarna getirdiler. Ouz Han bundan sonra Ulu Kurultay' toplad. Halk ard. Artk kocam bulunan ulu hkmdar, bir bayrak al tnda toplad 24 Trk boyu ite istil ettii bunca yerden meydana gelen usuz bucaksz lkesini alt olu arasnda pay etti. Ey oullar, ok yaadm. ok savatm. ok ok attm. ok kl salladm. Dman larm alattm. Dostlarm gldrdm. Artk ben Gk Tanr'ya kar olan borcumu dedim. Szlere yur dumu veriyorum. Bu topraklar zerinde bilgelik ve esenlikle yaayn. Gk Tanr'nn buyruundan da d ar kmayn, dedi ve gk renkli gzlerini fni dnyaya yumdu...

Attil
395 - 453

BYK Trk - Hm mparatoru'dur. Hurt devleti nin kurucularndan Muncuk'un oludur. 434 yln da, kardei Bledu ile birlikte mparatorluun ba tma geti. Bir sre sonra kardeinin ldrlme siyle, Tuna kylarndan in Seddine kadar uza yan imparatorluun tek hkimi oldu. 750 bin kii lik ordusuyle Galya ehirlerini altst etti. Orleans' kuatt. Kuzey talya'y silindir ibi ezip geti. Av rupa'y titreten bir cihangir oldu. 453 ylnda ld.

IPKI Byk skender gibi, btn dnyaya h kim olmak ihtiras ile dopdolu bulunan Attil, bu byk emelini tamamen gerekletiremedi ama, ta rihin tand en nl cihangirlerden biri oldu. Genliini bar iin rehine olarak Roma'da ge irmi, bu yzden Roma kltrnn yansra, zaafla rn ve karakterlerini incelemi, ltinceyi de anadili gibi renmiti. Hkmdar olduktan sonra, Romal lar hakkndaki btn bu bilgilerini en iyi ekliyle de erlendirmeyi baard. Attil, nce Dou Roma'y hedef ald. Bizans zerine yrd. Kendisinden aman dileyen mpara toru yllk vergiye balad. Bir sre sonra vergisini demeyen imparatora, bunu pek pahalya detti. Bal kanlardan Mora'ya, oradan stanbul kaplarna kadar olan blgeyi ele geirdi. Bizansllar vergiyi K mis line kartarak stanbul'u kurtardlar. Fakat, bu arada Bizans mparatoru III. Valentinianus, bir suikasti gndererek Attil'y ldrtmeye teebbs etti. Bu te ebbs akim kald. mparator bu kez kendi emriyle, suikasti hazrlayan adamn kafasn kestirip Attil'ya gndermekle, kendisini temize kartmaya kalkt... Bu arada III. Valentinianus'un. hayat boyunca evlen memeye mahkm ettii kzkardei, rahibe olarak ka patld manastrdan Attil'ya bir nian yz gn dererek kendisiyle evlenmeye hazr olduunu bildir di. Btn Avrupa'ya dehet saan Attil, Bizans mparatoru'na daha sert bir mesaj gndererek, nianl snn kapatlm bulunduu manastrdan serbest b raklmasn ve mstakbel eine eyiz olarak Bat Ro ma imparatorluunun yarsnn verilmesini istedi. III. Valentinianus, Byk Trk-Hun mparatoru'nun bu yeni teklifi karsnda kara kara dncelere dald. Bunun verdii huzursuzluk btn Bizans' kaplad. Bitip tkenmek bilmeyen korkulu gnler ve aylar balad Dou Roma mparatorluu snrlar iinde... Attil'nn btn emeli Bat ile Dou Roma im paratorluklarnn kendisine kar birlemelerini nle mekti. iki cephede birden savamak istemiyordu. Dou Roma'y bu huzursuzluun iinde braktktan sonra ni bir kararla Bat Roma'ya yrd. Bir hal la pamuu gibi att Bat Roma mparatorluu'nu. Ro ma'ya girmesinin gn meselesi hlini ald bir sra da, Papa III. Leon, bizzat Attil'nn kararghna gi

derek Roma'y inememesi iin ricada bulundu. Hat t bunun iin kendisine yalvard. Papa'nn bu yalva r karsnda istily durdurmay kabul eden Attil, Romallar ok ar bir vergiye balad. Sekiz yl iinde btn Avrupa'da ei grlmemi lde byk bir istilda bulunan Attil, korku ve dehet ifade eden tek isim oluvermiti. Bu yzden son derece dil bir hkmdar olmasna ramen, b tn Avrupa kendisini barbar gzyle grd. Onun, etrafna sat byk korku ve dehetin psikolojik bir sonucu olmutu bu yanl tehis... Atill yalnz byk bir istilc ve yaman bir ko mutan deil, mkemmel bir hkmdard. Tarih onu, milletine meden bir dzen veren ve dnyada pos ta tekiltn kuran ilk kii olarak tanr. Attil'nn ilk ei ve bakadn Arkan idi. l mnden sonra yerine geen olu lek'in anas olan Arkan'dan baka birka kadn daha almt. 453 y lnda, Byk Trk-Hun mparatorluu'nun bakenti olan Etzelburg'da (Bugn Macaristan snrlar iinde bulunan Attil ehri) lldiko adnda gen bir kzla evlendi. Elli sekiz yanda olmasna ramen son de rece din ve kuvvetli idi. Zifaf gecesinin sabahnda, btn Avrupa'y tir tir titreten buyuk cihangir yata nda l bulundu. Azndan, burnundan boanan kanlarla, btn yatak kpkrmz olmutu. lmnn iddetli bir burun kanamasndan m, bir hastalktan m, yoksa bir suikast sonucu mu meydana geldii kesinlikle anlalamad. Cenazesi lmnn ertesi gn yaplan ok b yk bir trenle kaldrld. Cesedi altn bir tabuta ko nulmutu. Bu tabut nce gm, sonra da demir bir mahfazann iine yerletirilmi ve bylece topraa verilmiti, Attil, lmnden sonra, kimse tarafndan rahatsz edilmeden ebedi uykusunu uyumak isterdi Bunu, byle vasiyet etmiti. Bu nedenle mezarm kazp kendisini topraa verenler okla vurulmak su retiyle hemen orackta ldrld. Sonra mezarn ya nndan gemekte olan bir ayn mecras deitirildi, sular baka tarafa, ok muhtemel olarak mezarn ze rinden verilen yeni mecradan aktld. Bylelikle b yk cihangirin son arzusu yerine getirilmi oldu. Ne yazk ki bugn mezarnn yeri dahi bilinmez...

Farab

BYK mtefekkir ve nl musiki staddr. Tr kistan'n eyh m rmaftt kenarndaki Farcb kasa* basnda do0du. Anl ad Ebu'Nasr Muhammed'dir. ilk renimini Farabda. yksek renimini ise Haydut'ta yapt. Mantk. /eisiij*, matematik, lp ve musiki zerinde byk vukuf sahibi idi. Bu kenti tar zerinde OO'den fazla eser verdi* bu ara da ArtSsO'nun biitiin eserlerim de erYelt. am da \tat etti. Babiissuoir mezarlnda yatmaktadr

AADIGI devirde ilim dilinin Arapa olmas yznden btn eserlerini Arapa kaleme alan F rab, dou leminin ve Trkln ilk byk Fikir adam saylr. Ayn devirlerde bat dunyasnd ilim dilinin Greke ve Ltince olmas yznden btn batl ilim adamlarnn eserlerini bu dikerle yazdk lar gznnde tutulursa, Frab'nin Trk olduu hal de Arapa eser yazmasn knamak doru olmaya caktr. stn bir zek ve kabiliyete sahip bulunan Frab, Badat'ta yapt yksek renimi srasnda Arapa, Farsa, Greke ve Ltince'yi anadil gibi renmi, bu lisan zenginliini eitli dallardaki almalanyle bir kal daha deerlendirmiti. Bu arada Yunan felsefesini de inceledi. Bu konunun byk stad Aristo'nun eserlerini, aslndan ok daha nlalr ekilde erhetti. 8u yzden yalnz dou le minde deil, bat lemi de kendisini, Aristo'dan son ra gelen Hoca-i sn i olarak kabul etti. Frabi, eski felsefeyi yeni felsefeye aktarrken gsterdii byk ustalkla da dikkati ekmiti. Bu - nedenle Montesquieu ve Spinoza gibi nl fikir adamlar da onun etkisi altnda kaldlar. Felsefeye mantk yolu ile giren Frab, genel likle metafizik zerinde durdu. Din ile felsefeyi birbirinden ayranlara kar dururken bu iki kavra mn birbirinden ayrlmaz bir btn olduu tezini savundu. Hayat boyunca dini felsefenin temel ta sayd. Bu arada slm dinine felsefe anlaym da sokarak slm felsefesini ortaya kard. Frab'nin tek ve amaz ilkesi Varln ilk se bebi idi. Ona gre in*an, geree varabilmek iin mutlak surette d lemle ilgisini keserek mnevi lemini arndrabilirdi. Ak ise felsefede ite byle bir ifdenin gereklemesinde yardmc etkendi. Ak. insan benliinin geici bir eylemi deil, bt nyle geree, yni Tanrya balanmakt. Varlk larn z Tanr'dan geliyordu. Daima yle derdi: Evrenin tmn kavramak isleyen bir kii, n ce insana bakmaldr. nk btnyle varlk kav ram ruhta belirmitir. Tanr, varlklarn en by ve en son kademesidir. Btn insanlk onun znde birlemektedir. Varl baka varlklarla kyaslanma yacak kadar mkemmeldir. Akl, Tanr'nm znden gelir. Ahlkn ise temeli bilgidir...

Akl, edindii bibilerle iyiyi/ gzeli, kty ayrr. nsan iin en yksek erdem bilgi olduuna gore, en yce kat'tan gelen akl, davranlarmzda gerekli doru yargy verebilecek gtedir. Bu byk ilim adam, ilimleri iki bolmde ince ledi. Bunlardan birincisi teorik ilimlerdir ki, iinde metafizik, mantk ve biyoloji bulunur. Dieri pra tik ilimlerdir. Bu grupta da ahlk, siyset, musiki ve matematik yer alr, frabi, Aristoteles'in ilim de dii hitabet ve iiri bu snrn dnda brakr. 941 ylnda Halep'c* gelen Frab orada hkm srmekte olan Hamdanoullar'ndan Seyfddvle Ali adl bir Trk B^yi ile tant, ilminin nn iit mi bulunan Trk Beyi, onun engin ahsiyetine de hayran kald. Frab*yi arlamakta kusur etmeyen Bey, onun Halep'e yerlemesini salad. Fakat ken disine vermek istedii yksek maav kabul ettiremedl. mr boyunca son derece mtevaz bir hayat sren Frab, yevmiye olarak ancak drt dirhem gm ald. Halep Beyi'nin byk hayranln kazanmas, bu byk kltr merkezi ile civarnda bulunan yer lerdeki bilginlerin olanca kskanlklarm krkledi ve pek kmsedikleri bu byk bilgin ile imtihan olmaya kalktlar. Bey'in huzurunda yaplan bu e tin imtihanda Frab, btn konularda biiyCik s tnln ortaya koydu. Bunu kendisiyle imtihan olmak isteyen kiilere de kabul ettirdi. O kadar ki, imtihana gelen ve kendilerini bilgin zannedenlerin hepsi, bu imtihan sonunda rencisi olarak Frab' nin yannda kaldlar. Frab ayn zamanda musiki alannda da byk bir stat idi. Kanun ad verilen mzik leti onun buluudur. Ayrca rbap denilen algy da geliti ren ve bugnk eklini veren yine odur* ark mu sikisinin nazariyelerini Kitab l Musikiyl Kebr yni Byk Musiki Kitab adl eserinde gsterdi i gibi, birok besteler de yapmt. Arap lkelerinde yaamasna ramen mtevaz hayatnn yamsra Trkistan mitti kyafetini de asla terketmedi. Hep bu kyafet iinde grnd. Seyfd dvle Ali Bey'in am' fethetmesi zerine Frab de onunla birlikte am'a gitti, m rnn son gnlerini orada geirdi. 80 yanda am'da vefat etti.

Ibni Sin

BYK TiLrk bilginidir, bitesi Belh'ten gelerek Buhara'ya yerlemiti. bni Sin, babas Abdullah. mliyeye ait bir grevle Afandayken. orada do du. Olaanst bir zekA sahibi olduu iin, daha 10 yandayken Kurrti Kerim'i ezberledi. 18 yamdta. atmn btn ilimlerini rendi. 57 yandayken Hemedan'da ld zaman 150'den fazla eser brakt. En nlleri unlardr. E-if, EnNect (Kurtulu), El-Kanun Fi-l-Tb (Hekimlik).

BN SN, daha ocukluunda, evresini hay retlere dren bir zek ve hafza rnei gster mitir. Kk yata ann btn ilimlerini ren miti. Gndz ve gece okumakla vakit geirir, mum nda saatlerce, ou zaman sabahlara kadar a lrd. Pek az uyurdu. Kafas ylesine doluydu ki, uyankken zemedii br takm meseleleri uykusun da ozer ve uyand zaman cevaplandrlm bulur du. Devrinin byk bilginleri gibi o da, her alanda okumu, renmiti. Bir keresinde, Aristo metafiziini inceliyordu. Defalarca okuduu halele bir lrl esasn kavraya mamt. Buhara arsnda gezerken yaymacda bir kitap grd. Mezat telll, bunu satn almasn, bu sayede birok meseleyi kolayca halledebileceini syledi. Bir mezat telllnn bildii kitab bilememek, Ibni S n'ya ok g geldi. Onun okuma huyunu herkfcs rendii iin, bilhassa kitap satclar ken disini tanyorlard. bni Sin, kendisine tavsiye edi len Frab'nin Aristoya ait erhini satn ald. Bir defa okumakla, o zemedii noktalarn byk bir ak la kavutuunu grd: kr sana Yarabbi! di ye secdeye kapand ve Frab'nin yolunda fukara lara sadaka datt. Oysa, Ibni Sin doduu zaman Frab otuz yandayd ve bu olay getii srada da hayattayd. Ibni Sn, Smn devleti hkmdar tarafn dan, Buhr'daki devlet kitapl memurluuna tayin edilmiti. Bu sayede pek ok eseri elinin altnda bul duu iin vaktini kitap okumak ve yazmakla geir di. Hkmdar ld zaman o, h en yirmi yan dayd ve Buhr'dan ayrlarak Harzem'e gitti. El-Brni gibi byk bir hret ve deerin, onun al kanlna, bilgisine deer vermesi, kendisini yan na kabul etmesi, beraber almas, hakknda ks kanla yol at. Bu yzden takibata bile urad. Harzem'de barmamayarak yeniden yollara dt. e hirden ehre dolaa dolaa nihayet Hemedan'a ka dar eldi ve orada karar kld. bni Sn, ou fizik, astronomi ve felsefeyle ilgili olarak yzden ok eser yazmt. Farsa olan birka dnda bunlarn hepsi Arapa'dr. nk o devirde ilim eserlerini Kur'an diliyle yazmak detti. Arapa'ya bu bakmdan deer verilirdi. Bilhassa tp

ilmine dair aratrmalar son derece orijinal ve do rudur. Bu yzden dou ve bat hekimliine kelime nin tam anlamyle, 600 yl, hkmetmitir. Kendisin den sonra yetien Gazali, Frab'yi ondan renmi tir. Dnce ve anlay bakmndan Ibn-i Sn, F rab le mam Gazali arasnda bir kpr vazifesi g rr. Yunan felsefesini slm ilmi olan Kelm ile, y ni Tanr bilgisiyle badatrmaa uramtr. Eer o gelmeseydi, FrabF'nin kurduu temel Gazli'nin yorumuyle geliemeyecek, arada byk bir boluk hasl olacakt. Eserleri bat dillerine Ltince yoluyle evrilerek Avicenna diye hrete ulaan bni Sn, yanl ola rak bir sre Avrupa'da ranl hekim ve filozof ola rak tannmtr* Bunun da sebebi, eserlerini Trke yazmam olmasndandr... Bununla beraber, batllar da kendisini Hkim-i Tb, yani hekimlerin piri ve hkmdar olarak kabul etmilerdir. 16 yandayken pratik hekimlie balayan bni Sn, resmi saray doktorluu da yapmtr. Ama hreti her ne kadar tp ilmiyle ilgiliyse de asl kiilii, Ortaa'da uzun sre tartma konusu olan Tanr varlnn mutlak bir zorunluluk olduu konusundaki Kelm meselelerine getirdii kesin zm yolundan ileri gelmektedir. Matematik, astronomi, geometri alanlarnda geni aratrmalar vardr. nsan bilgisinin Tanrt'y ve kinat mutlak ekilde anlamaa elverili olmad n sylerken, akln varlm kabul eder, insandan bamsz bir ruhun varoluu, bni Sn'ya gre Tanr'dan yansyan bir v delildir. bni Sn, tp aratrmalar yaparken baz has talklarn bulamasnda gze grnmeyen birtakm yaratklarn etkisi olduunu, yani mikroplarn varl n sezmi ve bu bilinmeyen mahlklardan eserle rinde sk sk bahsetmitir. Mikroskopun henz bi linmedii bir devirde byle bir yargya varmak ok ilgintir. ibni Sina'y kfir saymak ve kfrnden dolay cezaya <^arpUrmak sleyenler de vard. Onun arap itiini ileri srerek svp sayanlar da oktu. Bu it hamlardan zlen bni Sna, gzel bir iirle d manlarna meydan okumu ve kendini ho bir e kilde mdafaa etm'Yir.

Alparslan

DYK Tiirk - Seluk Hkmdardr. Horasanda dodu. Babam lnce. onun yerine Horusun Vali liine geti. 2 yl sonra da, amcas Seluk Hkm dar Turul Bey'in lm zerine ve onun vasiye timle hkmdar oldu. 1U 64 ylndan itibaren b yk fetihlere giriti. BizanslIlarn. zerine gnder dii byk orduyu Malazgirt ovasnda yenen Al parslan Anadoluyu Trklerin yurdu haline getirdi. 1072 ylnda bir suikasta kurban giderek vefat etli.

dan Turul Bey, 1063 ylnda hayata gzlerini yu marken, tahtn, pek sevdii ve byk bir kabiliyet grd yeeni Alparslan'a brakmt. Byle vasi yet etmiti. O zamanlar Alparslan, 33 yanda, yiit yrekli bir er kiiydi. Tahta kn nce, taht sras kendisinde olan amcas Sleyman Bey, sonra da b yk vezir ho karlamad. Alparslan, nce onlarla mcadele etmek zorunda kald. Yendi, yola gelirdi onlar... ve balad bu si davranlarn. Sonra kar sna kardeleri, yeenleri, yakn akrabalar kt. Onlarn hepsiyle savamak zorunda kald. Teker te ker hepsini yendi. Esir etti. Sonra onlar da ba lad. Affetme, onun en bariz karakteri idi. , meselelerini halleden Alparslan, 1064 yln dan itibaren seferlere balad. Ordusuyle nce Buhara'ya girdi. Sonra da Harzem'i fethetti. Bu byk Trk istils BizanslIlarn gzn kor kutmutu. Ne pahasna olursa olsun onu durdurmak, bu topraklardan atmak, tehlikesiz hle getirmek, hatt ortadan silmek gerektiine inandlar. Bizans Imparatoresi Odoksya bu yzden, cesaretiyle n yapm kumandan Diyogenes Romanos ile evlendi. Bylelikle hem tahtnda sorumluluu beraber pay laacaklar yrekli bir insan, hem de ordularn y netecek kahraman bir bakumandan kazanm olu yordu. Alparslan'n 1071 yl baharnda gneye do ru yeni bir sefere hazrlandn haber alan Bizans lIlar, bunu karlmaz bir frsat bildiler. General Di yogenes Romanos, 200 bin kiilik muazzam bir or du kurarak Alparslan'n zerine yrd. Tarihin seyrini deitirecek iki ordu Van gl nn kuzeyindeki Malazgirt ovasnda kar karya geldiler. Alparslan her eyden nce bar taraftar idi. Bu yzden en yakn adamlarndan olan Sevk Tekin'i sulh elisi olarak General Romanos'a gnder di. General Romanos, Alparslan'n kendisinden kork tuu iin sulh istediini sand. Bunun markl iinde, Sevk Tekin ile deta alay etti: Biz sfahan'a gidiyoruz. urada atlarmz biraz dinlendirelim, dedik. Sulh rrteselesini ise artk Horasan'da grrz. Fazla vaktimiz yok. Sizi Ho rasan'da bekleyeceim... dedi. Sava artk kanlmaz bir hl almt. Horasan'a

S,.. .

kadar btn Trk topraklarn alacan syleyen bu Bizansl mark generale haddini bildirmenin zaman gelmiti. Alparslan, o gn beyazlar giymiti. Harp meclisini toplad: - Sulhu kazanamadysak. sava kazanacaz. Ok ve yaylarmz brakp yakn savaa gireceiz... Dmana klcm, klcm olmazsa penem yeter. te ehitlik kefenimi giydim. ehit olursam, beni d tm yere gmnz ve olum Melik ah'n etraf na toplannz. dedi. Alparslan'n imam Buharal Muhammed bin Abdlmelik: - Sen slmiyet uruna bir cihda giriyorsun Sultnm. Btn Mslmanlarn dua ettikleri mbarek cuma gn savaa bala. Allah zaferi senin ad na yazsn,,. diyerek zafer iin dua etti. Trk ordusu, 26 Austos 1071 gn yaln kl dmann zerine atld. Bizansllar kar tepelerin eteklerine srtlarn vermi beklemekte idiler. Alpars lan ok isabetli bir kararla dman zerine ekmeyi beklememi, bilkis kendisi sayca ok daha kalaba lk olan dmann zerine yrmt. Trk olu, ta rihinin en yaman bir savan verdi Malazgirt ova snda. Harbin talihi ksa bir zamanda Alparslan'n tarafna dnd. Bizans'n o gl ve marur ordusu darmadank oluverdi. lenler ld, kl artklar ise esir edildi. O dev ordu mahvolup gitti. Esir edi lenler arasnda marur ve mark kumandan Roma nos da vard. Alparslan, huzuruna getirilen General Romanos'a sayg ve yaknlk gsterdi. Kendisini te selli etti. Bir sre konutular, sonra Alparslan: Beni esir etseydin ne yapardn? diye sor du Bizansl Bakumandan: - Belki ldrr, belki de sokaklarda tehir et mek zere seni stanbul'a gtrrdm. cevabm verdi. Muzaffer kumandan, acyan nazarlarla Roma nos'a bakt: Benim cezam ise daha ar olacak... Seni balayacam. Serbestsin1 . dedi... Alparslan, ertesi yl Horasan'da Merv ehrinde bir suikasde kurban gitti. Orada topraa verildi. Tr besinde u kitabe vardr: Alparslan'n gklere ykselen azametini g renler baknz. imdi o, u kara topran altndadr..

Beyaz! Devlef Ktphanesinden

ALPARSLAN

Kagarl Mahmut
ONBRNC ASIR

Xi YZYILDA yaayan Trk dil bilginidir. Di van Lgat-it-Trk adl eseriyle nldr. Karahanllar soyundandr. 1072 ylnda yazmaca ba lad eserini U)74'te . tamamlayarak Badat 'ta A b basi Halifesi El'MuktCd Billha sunmutu. El yazmas tek kopyesi Fatih Millet Ktphanesinde ki eser 1910'd bulundu* 1915 - 1917 yllarnda ret men Kilisli Rif'at Efendi nin evirisi . Be sini Atalaym evirisi ise be cilt oiarak basildi.

en ve Kagar'da domu olan Mahmut'un hayat zerine pek az bilgi vardr. Ama btn Trk illerini gezdii ve alt blmde toplad Trk lehelerini dou-bat leheleri diye gruplandrd eserine yaz d nszden anlalmaktadr. Mahmut, bu seyahat lerini tamamladktan sonra Maverannehir'den k m ve Badat'a kadar gelerek Abbasi saraynda ken disine gsterilen itibara karlk, Trke renmek isteyen Araplar iin szlk hazrlamaa balam tr. O alarda Araplar, din yoluyla Asya ilerine doru otoritelerini geniletiyorlard. Buna karlk, Mslmanl kabul edeli henz yzyl bil olmayan Trkler, silhlar, asker ve ilim gleriyle bu kabul ettikleri dinin yaylmasna yardmc olmaktaydlar, ite Kagarl Mahmut, Trk lkelerinde baarl ol malar ve beraber altklar Trklerle anlaabilmeleri iin o zamann Arapasndan ok daha zengin ve renkli olan kendi ana dilini Araplara retmek iin eserini meydana getirmitir. Divn lgat-it-Trk, bir nszle szlk ks mndan meydana gelmitir. nszde yazar Trk di linin tarifini, lehelerinin zelliklerini sayar ve dil bilgisi kurallarn, Ara pada kilere kyasla gsterip tespit eder. Ana dilinin Arapcadan ok stn oldu unu syler ve rnekler verir. Bu arada, o bilgileri nasl elde ettiini, nasl btn memleketleri gezip dolatn da anlatr. kinci, yani szlk blm, Trke kelimelerin Arapa izahlarn kapsar. Bu sebeple, eser, Arapa yazlm bir Trke szlktr. Ya da Trkeden Arapaya szlktr. Arapa dilbilgisindeki ekillerine g re sralanm 7500'den fazla kelime hakknda ak lama yaplmtr. Byk bilgin bu aklamalar yaparken kelime lerin nerelerde ve hangi anlamlarda kullanldn gstermitir. Bu esere ve onu izleyen baka eser lere kadar yazl edebiyat rneklerimiz bilinmedii iin, daha nceki yzyllara ait szl edebiyat r neklerini Kagarl'nn kitabndan renmekteyiz. Sagu denilen atlar, kouk dedii komalar, sav de dii ataszleri ve nazm ekillerinden baka verdii destan rneklerine bakarak mesel Alp Ertuna adn daki destanlam kahramann varln da yine Di

M .....

van Lgat-it-Trk'ten renmi bulunuyoruz. Bu sebeplerden dolay Kagarl Mahmut'un Divan Lgaf-it-Trk' hem dil, hem edebiyat, hem toplum ve sosyoloji tarihimiz bakmndan ok nemli bel geleri toplayan bir kaynaktr. Ancak bu kaynak 1910 ylma kadar bilinmiyor du. Geri Ktip elebi'nin Kefzznun adl bib liyografyasnda Kagarl Mahmut'tan da szedilmitir. Ama bu bilgi ok snrldr. Vanizade Nazif Paa'nn yaknlarndan bir hanm, 1910'da stanbul'da ki Sahaflar arsnda dolarken bu dev eseri tozlu raflarda bulmu, satn almak istemitir. Elindeki ga nimetin kadrini ancak o zaman anlayan kitap 25 al tna kadar fiyat ykseltmi, hanm da bunu alama mtr. Ama ii Maarif Nezaretline duyurmutur. Ne id belirsiz bir kitaba avu dolusu altun verileme yecei gerekesiyle Nezaret, eseri satn almay red detmitir. Haber kitap delisi merhum Ali Emiri Efend'ye intikal etmitir. Kitaplarn millete hediye ede rek Fatih Millet Ktphanesini kurmu ve ilk m drln yapm olan Ali Emiri Efendi, kitapy getirtmi, eseri tetkik ettikten sonra adam ktbpahaneye kilitleyerek para tedarikine kmtr. te byle bor har satn alnan Divan, uzun zaman Ali Emiri Efendi'nin kskan titizliiyle ktphanede saklanmtr. Efendi, eserin basmna ancak Sadrazam Talt Paa'nm ricas zerine raz olmutu. Eldeki yazma, Kagarl Mahmut'un el yazs ol mamakla beraber ondan 192 yl sonra aml Mehmet adnda usta bir hattat tarafndan yazlm yer yzn de tek nshadr. Kagarl, eserini Araplara kabul et tirmek iin iki yerde. Peygamberin iki hadisini zik reder ki, unlardr: Yce Tanr: Benim bir ordum vardr ki ona Trk adn verdim. Onlar douda birletirdim. Bir millete kzarsam cezalandrmak grevini onlara v e ririm.. buyurmutur. Yce Tanr: Trke reniniz, nk Trkenin uzun bir saltanat vardr.. diye buyurur. Divan Lgat-it-Trk dnyann her yannda, trkoloji ilmiyle uraan pek ok bilgin iin paha bi ilmez bir kaynak olmutur. zerinde imdiye kadar yerli, yabanc uzmanlar ok eitli incelemeler yap mlardr.

Cengiz Han

BL'YK cihangir, devlet adam ve kanun tatbiksi; kurduu kaidelere yasao adn veren h kmdardr. Asl ad Timuin'dir. Mool Oymak Beylerinden Bahadr (Yesukay Batr ad ile de anlr) Bevin oludur. mrn sava alanlarnda geirdi. 1202 ylnda Dou ve Bat Moolistan' zaptettikten sonra nce hkan, sonra Cengiz Un vanlarm ald. 25 yl sonra. 72 yandayken Dnya ya gzlerini yumdu. Mezarnn yeri belli deildir.

YMAK BEY Bahadr'n kars Ulun Hatun 1155 ylnda bir erkek evlt dnyaya getirdii zaman, be bein bir elinin yumruk gibi sk skya kapal olduu grlmt. Minicik yavrunun yumruu zor lukla ald zaman avucunun iinde phtlam ka n grenler Bu ocuk byk bir cihangir olacak, avucunun iindeki kan buna iarettir, dediler. Ancak Timuin ad verilen ocuk daha on iki yan doldurmadan babas hayata gzlerini yumdu. Bereket versin ki anas Ulun Htn zeki ve becerik li bir kadnd. Oyma dalmaktan kurtard, olu byyene kadar ii o idare etti. Ve Timuin delikanl ana geldii zaman oyman idaresini ona brak t. Babasndan kalan oymak ne kuvvetli bir devlet ti, ne de doru drst bir ordusu vard. Timuin'in ilk ii salam disiplin altnda kuvvetli bir ordu mey dana getirmek oldu. Bu uurda yllarn harcad, fa kat baard. nce evresindeki oymaklar emri altnda top lamak istedi, bu yzden ilk savalarn verdi ve ilk zaferlerini kazand. Sonra Moolistan'a hkim olma ya geldi sra. Yaman bir cengver ve iyi bir kuman dan olan Timuin bunu da baard. Uzun savalardan sonra Dou ve Bat Moolistan' egemenlii altna ald. Bunun iin 47 yana kadar i mcadele yap mak zorunda kald. 1202 ylnda btn Moolistan'a hkim olduktan sonra, btn Mool ve Tatar han larnn itirakiyle yaplan Kurultay'da kendisine Ha kan unvan verildi. Bylece Timuin, Karakurum'da hkmdarlk tahtna kt. 1206 ylnda yaplan Ku rultay'da bir aman (khin) kendisine Cengiz Han .adn verdi. Gkyznden geldiine inanlan bu isim Babular babuu anlamna gelmekte idi. Cengiz Han ite bu tarihten sonra geen yirmi yllk sre> iinde, dnyann en byk devletlerin den birini kurmay baard. Bu arada byk istil harektna da girimiti. nce in'i istil etti ve bu byk devletin merkezi Hanbalk' (bugnk adiyle Pekin) fethetti (1216). Yapt byk fetihler so nucu Uygurlar, Kalmuklar ve Karahitayllar da Cen giz Han'n emri altna girdiler. Bundan sonra emrindeki 200 bin kiilik Trk Mool ordusuyle batya dnd ve slm lemine doru yrmeye balad Cengiz Han. 1220 ylnda

Iran ve Trkistan'da Byk Seluklulara halef olan Harzem-ah Dou Trk Hakanln ykt, sonra O r ta Asya ve Anadolu'daki btn kk devletleri o kudretli istil ordusu ile ezip geti. Bylelikle kur duu devletin snrlarm in Denizi'nden Karadeniz'e kadar uzatmay baard. Cengiz Han daha sonra Kafkaslar'dan Rusya'ya geip orada dank hlde bulunan Trk oymaklar n bir bayrak altnda toplayarak tarihin en byk Trk devletini ortaya kard. Cengiz Han'n Brte, Kulan, Yesgen ve Yesy adlarnda drt Bakadn vard. Bunlarn sa ys kadar da karargh kurmutu lkesi snrlar iin de. Her kararghnda bir Bakadn bulunurdu. Uzun boylu, iri yapl, geni alnl ve sert bakl bir insan olan bu byk hakann drt olu vard. Ve eski bir Trk - Mool geleneine uyarak lkesini, daha salnda iken bu drt olu arasnda taksim etti. Kendi yerine nc olu Ugedey (veya debey)'i geirdi. Cci'yi avcba, aatay' rf ve kanun uygulaycs, Tulu (veya Tluy'u) da sava bakan yapt. Ksa bir sre sonra Cci ile Tulu'un aralar ald. Hafta Cci'nin babasna kar bir ih till hazrlad dahi sylendi. Ancak Cci'nin gen yata lmnn sebebi anlalamad. Cengiz Han, 1225 ylnda Hsia devletine kar bir sefer dzenledi. Bu onun son seferi oldu. Da ha Hsia dmeden byk cihangir, Knsu blgesin de hayata gzlerini yumdu. Cesedi Moolistan'a g trld. Orada. Kerlen ve Onon kaynaklarnn ya knnda, Burhan - Haldun dalarnn bir kesinde topraa verildi. Trk - Mool geleneklerine gre, mezar gizli tutuldu. Kendisinden sonra gelenler de bu dalarda eitli noktalara gmldler. Ne, byk cihangir Cengiz Han'n, ne de dierlerinin mezar larnn yeri belli oldu. lmnden sonra oullar lkenin ynetimini zerlerine aldlar. Ulus ad verilen lkeyi drde bl dler, onlardan sonra gelen ocuklar da yeni yeni devletler kurdular. Bunlarn en nlleri Cci'nin oullarndan Batu Han'n kurduu Altnordu, dier olu Togay Timur'un ocuklarnn kurduu Kazan ve Krm Hanlklar, Tulu'un olu HlagO Han ta rafndan kurulan lhanllar devletidir.

Mevlna

BYK mutasavvf ve mtefekkirdir. Horasan'n Belli .ehrinde dodu. Babas Sultan-l tetna ttdyte um ton Baiiaedd'sn Ve}e<i, annesi Mmine Hatun dur. Anadolu'ya ettikleri zaman. Seluk Hkmdar Aleddin KcykuhvVm d&eii zerine Konya'ya yerletiler. Sultan-id Ulema burada ders verdi. lmnden sonra yerini 1'nVde olu Cdleddin ald. Pek ok renci veritirdi. Unu her ta rafa yayld. 6 'ti yandayken Konya'da vefat eti:.

YK bir slm mderrisi olan Celleddin-l Rum'nin yaantsn kknden sarsan olay, 25 Ka sm 1244 gn Konya'da, tasavvuf dnyasnn ulu bir kiisi olan Tebrizli ems ile tanmasyla meyda na geldi. Tasavvufun iki byk denizinin birbirine karmas olarak nitelendirilen bu karlamadan sonra Celleddin-i Rmi medreseyi de, kendisine y rekten inanp balanm olan rencilerini de yz st brakp ems ile bilip tkenmek bilmeyen bir sohbete dald. Bu iki can dost adeta birbirini tamam lam ve irat etmilerdi. Bu sohbet ve sem bitmek bilmiyordu deta. Sem, klarn gdasyd, szden eyleme gei, ktlklerden arnmayd. Mutluluun en ulusuna erimiti ems ile sohbette ve semda.... Cotu, alad, tat, syledi ve syletti... Bu hl Mevlna'y seven rencileri arasnda bir kskanla yo) amt. Bu byk nsan^kendileryiffen uzaklatran ems'i tehdit ile on) Konya' dan uzaklamaya mecbur braktlar. ems'in gidii, Mevlna'y* yakp kavurdu. Onda ilahi bir gzellik ve zek buluyordu, bu ate iinde en gzel iirlerini terennm etti. En yakc feryatlar kopard. Bu du rum karsnda olu Sultan Veled, yanma ald yedi kiiyle diyr diyr dolat, nihayet am'da bulduu ems'i tekrar Konya'ya getirdi. Ancak bu dnten sonra Mevlna bsbtn tasavvuf denirinin iinde yuvarlanmt. Nihayet ems, aralarnda Mevlna Celledd'n-i Rmi'nin dier olu Ateddin'in bulun duu bir muhalif grubun hazrlad tuzak neticesi ortadan kaldrld. ems'in 5 Aralk t247 gn yedi kii tarafndan ldrlerek cesedinin bir kuyuya atld sylenir. Bir baka rivayete nazaran da ems kendiliinden Konya'dan uzaklamt. ems'in bu gidiinden ve ortadan kayboluun dan sonra perian hle elen Mevlna kendisini tamamen r, musiki ve semaya verdi. Yazdklarnda ems ile kendin ayn insan olarak gryordu. Vahdet-t vcut (Varlkla birlik) felsefesinin tabi bir sonucu olan bu gr ve gsteri, Mevlna'ya b yk bir lirizm kazandrd. Mevlna, ems'in lmne bir trl inanama d fakat onu grememenin, onun hasreti iinde Di vand Kebir adn tayan byk eserini yazd. Da

ha somalar kuyumcu Selhaddin'i hemdem edin mi, onun da vefatyle aknn zirvesine ulamt. fctrafna byk kitleleri toplayan Mevlna bundan sonra Konya Ahilerinin eyhi elebi Hsameddin'* naip olarak yanma ald. Mevlna alt ciltlik muh teem eseri Mesnevyi onun tevikiyle yazd ve byk bir ksmn ona dikte ettirdi, 1273 ylnda Sultanlar Sultam Mevlna Ce))eddin- Rmi, iddetli bir humma ile yataa d t. Seluk Sultan, sarayn en unlu iki hekimi olan Mevlna Kemleddin ile Gazafer'i ona bakmakla vazifelendirmiti. ki doktordan baka Hsameddin e lebi, olu Sultan Veled, eyh Sadreddin ve Kad Seraceddin bir an olsun bandan ayrlmyorlar ve so uk su ile alnn ayaklarm, kollarn ovarak harare tini gidermeye alyorlard. Mevlna iddetli ate ine ramen uurunu muhafaza etmekteydi ve ya nndakileri teselliden de geri kalmyordu: Ken dinizi zmeyin... Hastalmz, bizi bu lemden ay racak b r sebepten baka bir ey deildir... Sultanlar Sultan, 17 Aralk 1273 pazar gn hayata gzlerini yumduu zaman btn Konya hu dutsuz bir zntye garkoldu, cenazesi hi bir fniye nasip olmayan ulv br merasimle kaldrld. Ona ina nan, ona balanan insanlarn tek tesellisi. lmn bir ayrlk olmad grnde toplanyordu. Bu yz den o geceye ayrlk gecesi diyemediler; eb' trs - Gelin gecesi sfatn verdiler. 25.618 beyitUk M esn evisi, M divan ihtiva eden Divan- Kebiri ve saysz eserleriyle Trk ta savvuf edebiyatnda da lmszleen Mevlna Celleddini Rmi'ye inananlar onun grlerinin altnda Mevlevi tarikatn kurdular. Mzik ve rak
sa bnyesinde yer yeren M evleviliin m erkezi ise

Konya oldu. O , kapl arn her dinden kiilere am t, Mevlevi tarikatna da her dinden kiiler girdiler. G el, yine gel! Ne olursan ol, ster kfir ol, ister mecusi ster yz kerre tvbe etnv ol,

Umutsuzluk kaps deil bu kdp,

Yz kerre tvb en1 , bozmu olsan yin e gel*

Hac Bektai Vel

BEKTA tarikatnn nderidir. Horasan'n Niabr ehrinde dodu. Astl ad Mehmet, san ise Bekta'tr. Baba tarafndan mam Hseyin'in so yundan eldii ^e Hazret-i Ali nin on altnc batn torunu olduu sylenir. renimini Niabr'da yapt Sonra Krehir yresindeki Suluca Karahyk'e yerleti. buradan grlerini yayd. lmn den sonra tornu Balm Sultan. Bektai tarikatn kurdu. Trbesi de. bugn adiyle anlan ilededir.

ERYUZNDE hayli geni bir kitleye hitap eden Bektai tarikatnn nderi olan vc Bektailerin piri gzyle baklan Hac Bektai Vel, bir tarikat kur may ve pr olarak bana gemeyi asla dnme miti. O sadece bir mrit olarak ortaya karak in san sevgisini ve insanl dnyada her eyin stn de tutma inancn insanlara yaymaya alt mr boyunca. Bir gre gre, Hac Bektai Vel, Anado lu'ya yerlemi bulunan Trkleri irat iin, hocalar Ahmet Yesev'nin talebesi olan Lokman Perende ile Seyyid Muhammed tarafndan vazifelendirilmiti. zerine ayrca Trkleri birletirmek, aralarndaki ge imsizlii kaldrmak ve karde klmak grevim de alarak Horasan'dan kardei Mente ile birlikte ayrl mt. Hac Bekta'n Anadolu'daki ilk dura Sivas oldu, oradan Amasya'ya geti. Halifesi olduu Baba tarikat eyhi Baba Ishak'n vefatna kadar Amas ya'da kald. Sonra bugnk Krehir'in gneydou suna rastlayan Suluca Karahyk'e gitti. Buras, Sel uk Hkmdar Aleddin Keykubat tarafndan, sa valarda byk yararlk gsteren Horasanl Yunus adnda bir askere yurtluk olarak verilmi ufack bir konak yeriydi. Sadece 7 haneden ibaret olan ve bir obay andran bu konak yerine Horasanl Yunus'un olu dris'in konuu olarak yerleti. Hac Bektai Vel, bir din adam, bir yeniliki, bir dnr, bir sosyolog, bir maneviyat, bir ziraati ve tam .bir Trk idi. Btn bu zellikleriyle insanlarn gnllerine kolaylkla girmesini basard*. Hac Bekta, Suluca Karahyk' bir halk ni versitesi hline getirdi; bu arada gelecein birok mutasavvf ve bilginlerini de yetitirdi. Bu renci lerini eitli diyarlarda at Krk Ocaklara gn derdi, buralarda vazifelendirdi onlar. Grlerim etrafa yaymakta bu rencilerinin pek nemli rol oldu. Yunus Emre'nin hocas olan ve Hac Bekta'a Taptuk (bulduk) Padiahm dedii iin bu isimle anlai Taptuk Emre, Sar Saltuk, Geyikli Ahmet Ba ba, Abdal Msa, Ah Evren, Balkan lkelerinde b yk hizmetler gren Kzl Deli Sultan (nm- dier Seyyid A li), Kaygusuz Abdal ve Pr Sultan Abdal bunlarn arasnda idiler. Bekta inancna gre, Orhan Gazi ilk Osmanl

ordusunu kurarken Hac Bekta'n fikirlerinden fay dalanm, kurulan orduya dua etmi ve yenieriler de kendisini Pr olarak tanmlardr. Hatt elini bir askerin ba zerine koyup dua ettii zaman arkaya doru sarkan kol yeninin htrasna Yenieri serpu larnn arkas bir yen gibi uzatlmtr arkaya doru. Hac Bektai Vel, Yenieriliin kurulmasndan, hatt Sultan Orhan'n doumundan cok nce vefat ettii iin bunlarn doru olmasna imkn yoktur. Ancak Yenieri ocanda Bektaliin hkim olduu ve Ye nierilerin kendilerine Taife-i Bektaiyn dedikle ri gerektir. Ve Yenieri ocandaki bu eilime uyan Yavuz Sultan Selim'n de Bekta tarikatna girdii bilinir. Yavuz, Osmanl hnedn iinde Bektalii kabul eden tek padiahtr. Hararet nar'dadr, sac'da deildir Keramer ba'dadr, tac'da deildir Her ne arar isen kendinde ara, Kuds'te, M ekke'de, Hac'da deildir. Skin ol, kim senin gnln ykm a, Gerek erenlerin izinden kma, Eer adam isen lmezsin, korkma kurd yem ez, uc'da deildir. Diyen Hac Bektai Vel, vefatndan sonra daha byk nem ve deer kazand. Bu byk nem karssndadr ki, vefatndan yllar sonra torunlarn dan Balm Sultan tarafndan onun grlerinin altnda bir tarikat kuruldu ve adna Bektailik denil di. Bundan sonra Suluca Karahyk daha byk nem kazand ve Hac Bekta adiyle anlmaya ba lad. Hac Bektai Vel'nin kabrinin bulunduu yerin evresi bir ziyaretgh, bir Bektailik merkezi hline geldi. Hac Bektai Vel'nin medfun bulunduu ve Huzur-u Pr adiyle anlan trbe ise Yavuz Sultan Selim tarafndan yaptrld. nsanolu, btn mahlkat ve mevcudattan kutsaldr. Ulu Tanr, Hazret-i Adem'i yaratrken ken di nurunu ve cemlini ona vermitir. Tanr, insan- kmilin znde ve yreindedir. gr Bektali in ana prensibini tekil etmektedir. Allah' ve Pey gamberi tanyan ve Hazret-i Ali'ye bal olan Bektailer u 7 prensibe baldr: nsanlk, iyilik, adaJet hrriyet, msavat, alkanlk ve insanlk ak...

Nasrettin Hoca
ON KNC ASIR

Ar KNC asrda yaam olan. Dyiik Trk fi lozofudur. Doum ve lm tarihleri butli deildir. lk renimi. doduu ky olan Sivrihisar'a bal Horto kynde yapm, daha sonra Akehir'e y e r leerek medreselere devam enitr. Uzun sre Akehir Kadl grevinde ae bulunan Nasrettin'in nkteleri sadece ilOceTnizde deil. Ktn dnyada nldr. 90 yama kodar yaad tahmin edilmektedir. Trbesi. Akehir'de bir Ziyaret yeridir.

H LN az torba deil... Bir gn komular, Nas rettin Hoca'ya karsn ekitirmeye balad: Hocam, sylemek bize dmez ama, karn, o kap senin, bu kap benim, ok geziyor... Hoca, kalarn atf: Yok canm dedi Gezmez... Konu komu; Sen yle bil, ama geziyor,.. di ye diretince, Hoca fkelendi: Niye inat ediyorsunuz be insafszlar dedi. Benim btun bu kadar gezseydi, biraz da bizim eve urard... .... Akehir'e yolu denler. Hoca merhumun trbesini ziyaret etmezse Glmekten yana nasihi kesilir derler. Hatt yakn zamana kadar, dn dernek kurulurken, Hoca merhumun trbesine ge len, onun ruhunu da lene davet eden ok olurdu. Bu trbe, yle uzaktan baklnca adra ben zer. Etraf aktr ama, kapsnda koca bir kilit asl dr. Rahmetti yle istemi, yle yapmlar. Szn k sas, son nefesinde bile nkteyi brakmam. te Nasrettin Hoca, sekiz yzyldr bu trbede yatar. Hani, karsnn suratszlndan, eeinin ina dna kadar hayatn deta ezbere biliriz de, geni bir hl tercmesi bir trl elimize gememiin. Bu yz den Hoca merhumun doum tarihi de, lm tarihi de, btn aratrmalara ramen renilememitir. Hemen belirtmeli. Hoca merhum, Trk balknr, ince zeksnda ve ltif nktelerinde efsaneleen bir dhidir. Bunca nkteyi aklabanlk olsun diye yapmamtr. Niyeti, etraf elendirmek deildir. Her nktenin altnda, bir gerek gizlidir. Paray veren, dd alar, dedii gibi... Nasrettin Hoca'nn on ikinci yzylda yaad n, o devirde Sivrihisar Mfts olan Haan Efendi' nin Mecmua-i Maarif adl eserinden reniyoruz. Haan Efendi, tamamlayamadan vefat ettii bu eser de, Nasrettin Hoca'dan da bir nebzecik bahsetmitir. Buna gre, Nasrettin Hoca, Sivrihisar'n Horto kynde domutur. Babas, kyn imam Abdullah Hoca'dr. Kk Nasrettin, ilk derslerini babasndan alm, sonra Sivrihisar'da medreseye devam etmi tir. yi bir renim grd sanlmaktadr.

Babas lnce, ky imaml ona kalm ve Ho ca nvanin bylece kazanmtr. Fakat Nasrettin Hoca'nn ky imaml uzun srmemi, gidip gel dike pek sevdii Akehir'e yerlemeye karar ver mitir. Mecmua-i Maarifte, Nasrettin Hoca'nn Hor to ky imamln, ayn kyden Mehmet Efendi'ye devrederek, gen yata Akehir'e g ettii yazgdr. Nasrettin Hoca'nn Akehir'de ba-gz edildii ve grc usulyle evlendii karsnn, Akehir'e yakn Koza kynden olduu bilinmekledir. Hoca merhum, yzn ancak dnya evine girerken gre bildii karsndan ok ekmitir. Onun suratszl kadar aksiliini, hatt etei betinde ne kadar dotasa da savrukluunu anlatan pek ok fkras vardr. Bir gn, komu evden cenaze kar. Yaknlar, arkasndan alar, barrtar: Odsuz, ocaksz, o karanlk dnyaya nasl gersin! Ah, bizi brakp da nasl gidersin!.. Hoca bu atlara kulak verirken, bir de bakar ki kars kapy aralam, ban uzatm, olup biten leri seyre dalmtr. Pr tel seslenir: Aman hatun, kapa u kapy. Alaanlarn dediine bakarsan/rahmetli galiba bize geliyor... Nasrettin Hoca'nn doksanna kadar yaad ri vayet edilir. Kendini byk kk herkese sevdiren Hoca merhum, Akehir'de Kadnlk mevkiine kadar ykselmi, uzun yllar bu grevde kalmtr. Cbbesi hocalndan, krk kadlndan yadi grdr. Krkn hikyesini bilirsiniz. Lfn altnda az hikmet mi gizlidir?... Nasrettin Hoca'y byk bir ziyafete davet eder ler. alm satyor demesinler diye, krkn bra kr, gnlk esvabyle gider Ama, aldr edeo ol maz. Can sklr Hoca'nn. Ziyafet evinden usulca kar. Krkn giyer, gelir. Bu defa kaplardan kar larlar onu - Bir saltanat, bir ihtiam, ba keye otur turlar. Yemek balar. Hoca merhum, besmeleyi ekip, krknn eteini orbaya uzatverir. Sofrada kim varsa, hayretle bakarlar Hota'ya-. Hayrola Hocarp, ne yapyorsun?... Hi istifini bozmaz. Gene uzatr krkn ucunu: Bu iltifat bana deil, sana... der. Ye kr km, ye...w

Beya-t Devlet Ktphaae&uvien

Osman Gazi

OSMANLI Imvaratorlutju'nun kurucusudur. S t'te dodu. Kay aireti babuu Erturul Bey'in oludur. OSitan Gazi, ilk zaferini ne/l Tekfuru ile yapt savata kazand. Bizansn bu olii merkezini fethetti. Bunu Kohisar ve Kara,cahisar'n fetihleri izledi. Seluk Hkmdar tarafn dan. bu baarlarndan tilr kendisine Beylik un van verildi. 43 yllk saltanatm fetihlerle ssledi. Bursa da hayata gzlerini yumdu. Orada yatar.

11

UZ Trkleri'nin 24 boyunun en soylularn dan biri kabul edilen Kay aireti 400 adr ve ka dnl erkekli 4000 kii olarak Orta Asya'dan Trkis tan'a ve oradan da Anadolu'ya gelmi, buradaki ko naklama srasnda vukua gelen Yassemen Mey dan Muharebesi'nde Anadolu fatihi Trk - Seluk Sul tan Aleddin Keykubat'a byk hizmette bulun mutu. Kay airetinin bu hizmetinden ziydesiyle honut olan Seluk Sultan- onlara Kuzeybat Ana dolu'da bir yurt vermiti. Bilecik - Eskiehir - K tahya illerimizin snrlarnn birletii bu nokta Sel uk topraklan ile Bizans arasnda bir tampon blge id. Bylelikle Sultan Aleddin Keykubat, babas Gndz Alp'in lm zerine airetin bana geen Erturul Bey'e bu yurdu vermekle Bizansllara kar kendi gvenliini salayacak bir tabiye sahibi ol mutu. Erturul Bey, airetinin banda bulunduu yllar iinde stn bir gayret gstererek topraklarn yaklak olarak drt misline karm ve olu Os man'a byle bir yurt brakarak 1281 ylnda haya ta gzlerini yummutu. St'te oturan Osman Bey, komularyle iyi geinen, mert olduu kadar saygl ve sohbetine do yum olmaz bir insand. Bu bakmdan komularn dan olan eyh Edebali ile olduu kadar Bilecik Tek furu ile de gayet iyi dosttu. Ancak Edebli'nin, gen Osman Bey'i hakikaten ok sevmesine karlk Bi lecik Tekfuru yzne glmesine ramen Osman Bey'e kar hi de iyi hislerle dolu deildi. Hele onun ftuhata balamasndan zerrece hazetmiyordu. eyh Edebli'ye misafir olduu bir gece Os man Bey tuhaf bir ry grmt. eyhin kuan dan kan bir hill, Osman'n barna giriyor ve g snden bir aa fkrp dal budak salarak cihan kaplyordu. Dalar, ormanlar, dereler, rmaklar, e hirler, denizler hep bu aacn altnda kalyordu. Os man Bey ertesi sabah bu ryasn anlattnda eyh Edebli heyecana kaplm: Oul sen padiah olacaksn. Devletin cihan kaplayacak. Benim kzm Mal Hatun senin neslini retecek. Kzm artk se nin helalindir.. diyerek Mal Htun'u derhal Osman Bey ile nikahlamt. Mal Htn ile evlenen Osman Bey'in bir olu oldu, adn Orhan koydu. Osman

Bey, Bilecik Tekfuru ile olan iyi mnasebetle rini devam ettiriyordu. Bir gn Bilecik Tekfuru'nun, oluna Yarhisar Tekfuru'nun kzn alp b yk bir dn tertipleyeceini iittii zaman kom usu olan tekfura gitmi ve yaylalarda yetitirdik leri koyunlardan kendi eliyle ayrd en iyilerini dn armaan olarak sunarken Htunum da siz kardamn htunu ile tanmak ister, izin verirse niz onu da getirelim dne demeyi de ihml et medi. Tekfur, son zamanlarda Osman Bey'e kar iyice artan husumeti yznden bunu byk bir fr sat bildi ve orada adamlaryle yapt konumada bu dn srasnda Osman'n ldrlmesi kararla trld. Osman'n iyi dostu olan Harmankayas Tek furu bu fec tuzan hazrlandn haber alr almaz durumu kendisine haber verdi, dikkat etmesini sy ledi. Dn, ehrin dndaki akrpnar mevkiinde kr elenceleri hlinde yaplacakt. Trk beyi de dvet edilmiti dne. Ancak kendisine hazrlanan tuzaktan haberi olan Osman Bey, Bilecik Tekfuru'na kar bir tuzak hazrlamt. Htnlarmzla geliyoruz. Ancak sizden ri camz odur k, hatunlarmz akrpnar'ndan ayr br yere gnderilsinler ki, tekfurlar grp utanmasn lar. Arlklarmz da Bilecik'e yollarz. eklinde haber sald tekfura. Osman Bey'in Bilecik'e gnderdii arlk iki katar kz ykyd ve bunu gtren kadnlard. Aslnda arlk diye gtrlen, keelerin iine sa rlm askerlerdi. Kadn kl altnda akrpnar'na gnderilenler de ayn ekilde askerlerdi. Kaleye yk olarak giren askerler kllarna sa rlp oray hemen ele geiriverdiler. Osman Gazi'nin de dn srasnda birden yerinden frlayp atna atlayarak kamaya balamas tekfuru artm ve Trk kat, yakalayn! diye bararak adamla rn onun peinden gndermiti. Kadn kl altn daki cengverler hemen kllarn syrp pelerine dmler ve iki ate arasnda kalan tekfur ile as kerleri kltan geirilerek Bilecik, Trklerin mal ol mutu. Osman Bey bylelikle adn tayacak ve ktaya yaylacak byk devletin kuruluu yolunda ilk byk admn da atm oldu...

Yunus Emre

NLU halk airimizdir Sarkyl'dr. 9 yerde mezar, 15 yerde rftflkam i'ardr. Yedi asr aan bir zamandan beri iirleri* ilahileri yaamakta ve sylenmektedir. Yutu. nce Toptuk Emre der ghnda bir ite devri geirmi. sonra gurbete rkm. Konya'y, am, Azerbaycan' dolamtr. iirleri bir divan halinde toplanm? defalarca ba slmtr. UNESCO, 1971 - 1972 yln butun Dn yada Yunus Emre Yln olarak kabul etmitir.

| AKR YUNUS, gnlsz Yunus, yllardan beri Taptuk derghna dadan odun keser, tekkenin ya kacak ihtiyacn tek bana karlard. nk, ktlk gn Hac Bekta derghna vardkta buday iste mi, himmet teklif edilince budayda diretmiti. Yolda akl bana geldi ama, erenler himmetini ala mad. nk nasibi Bekta Veli'den Taptuk Emre'ye verilmiti. Taptuk derghna yx srd, krk yl bi tek eri odun getirmedi. Soranlara Taptuk derg hna odunun bile erisi gerekmez dedi. Kendini ylesine hie indirdi ki, sonunda muradna erdi. Ama nasl erdi? Bir gn Yunus, Ana Bac'ya: eyhim bana ruhsal verT mi? diye sordu. Taptuk Emre, ok ya lyd. Gzleri iyi grmezdi. Ana Bac, Yunus'a akl retti: Yarn sabah erkenden gel, derghn ei ine yat. eyh karken aya sana taklr, kim bu? diye sorar bana. Yunus, derim. Hangi Yunus? der se ilen tamam olmamtr. Bizim Yunus mu? der se elini persin, nasibini verir. Dervi Yunus, Ana Bac'nn szn tuttu. Er tesi sabah eyh, eikten atlarken aya takld. Sor du. Ana Bac Yunus deyince Taptuk Emre: Bi zim Yunus mu? dedi. O zaman dervi Yunus kalk t, eyhin eline sarld: Doruya varmaynca Mride yetm eyince Hak murd etmeyince Sen dervi olamazsn dedi. Dili zlmt. Bunun zerine eyhi ona se yahat izni verdi. Yunus da yollara dt. Ky ky dolaarak derghta rendii Kendini bili ilmini bakalarna da retmeye koyuldu# Ben yrrm yna yna Ak boyad beni kana Ne klem ne divana Gel gr' beni, ak n eyledi diye barn dverek Tanr akn iirletirmeye gi riti. Bir gn, ky hocas dervi Yunus'a: Sen na mazn kldn m? diye sordu. Tanr'y gnl g zyle gren k hemen dile geldi:

Bir kez gnl yktn ise bu kldn namaz deil,

Ye<mi iki millet dahi elin yzn yumaz dei\

Er odur ki alak dura, ayk odur yola vara Gz odur ki H ak'k gre, gndz gresi gz deil. Zavall ky hocas bu szler karsnda neye ura dn bilemedi ve Yunus'un eteine yaparak, onunla dag tepe yollara dt. Bu ne ilimdi? Bu ne Tanr sevgisiydi k, dnyada her eyi bir yana braktrabiliyordu?.. Canlar cann buldum , bu canm yama olsun Ass ziyandan getim, dkknm yama olsun Yunus ne ho demisin, bal ve eker yemisin Ballar baln buldum, kovanm yama olsun diyordu Yunus. Yine o: Dervi Yunus bu sz, e ri br syleme Seni sigaya eker bir Molla Kasm gelir diye iirlerinin bana gelecei nce den haber veriyordu. Gerekten de aradan yllar getikten sonra Yunus'un nnden bezmi olan bir Molla Kasm, onun deyilerinden bin tanesini yr tp suya sald. Bin tanesini yele verdi. ki bin birin* cii: Ben derviim deyene bir n edesim gelir di* y balyordu. Bu iiri sonuna kadar okuyup da so nunda kendi yaptn Yunus'un nceden haber verdiini grnce Molla Kasm kahrndan lecek raddeye geldi ve hemen bir dergha kapland. Ri vayet odur ki Yunus'un suya salnan lhilerini ba lklar, yele verilenleri melekler durmadan syle mektedir Btn Seluklu devrinde ve Osmanl devrinin b/k bir ksmnda Trk air ve fikir adamlar ede b dil olarak Farsa'y tercih edip ran edebiyatnn etkisi ve zevkiyle eserler verirken Yunus Emre, ba sit halk diliyle hakiki iir tad veren birok nefesler, lhiler meydana getirmi, aruz vezninde ve divan uslbuna benziyen iirlerinde bile halk lehesini ve ztrkeyi kullanmtr. Mal sahibi, m lk sahibi Hani bunun ilk sahibi Mal da yalan, mlk de yalan Var biraz da sen oyalan.

Karagz
o nd rdun cu

ASIR

TRK halk zeksnn bir ifade vastas olan Knraaz'n; eitli yazl kalmaklar, karagz oyna tanlar. ou sevimli kiinin yaadna manan Ana dolu hlkmn kuaktan kusaya syledikleri, ele binin Orhan Gazi (1326 - 1360 samannda yaad nda birleirler. Nereli ve kimin olu olduuna dair bilgimiz yoksa da alt.j yzyldan beri aramz da yaayan Karagziin mezar Bursa'da. ekirge ye giden yol zerindedir. ok zarif bir trbedir.

ALK ve Karagzcler arasndaki sylentiye gre, Sultan Orhan Bursa'da Ulucami'i yaptrrken, Karagz camiin kurun ilerinde, asl ad Hac Ehvat olan Hacivat da ta ilerinde alyormu. Man tn, zarafetin, elebiliin rnei saylan Hacivatla, kalenderliin, rintliin, doru szlln ve zl n timsali olarak tannan Karagz, bu yap iinde tanrlar. Birbirlerinin sohbetinden o kadar hola nrlar ki, ie gce bakmaz olur, akamlara kadar sohbet, akalama ve tekerlemelerle vakit geirir ler. Bunlarn elenceli sohbetlerine dalan dier i iler de alamaz olurlar. Bylece de inaat durur. Bir tefti srasnda durumu renen Orhan Bey, ga zaba gelir ve camiin inasnn aksamasna sebep olan bu iki iinin kafalarnn kesilmesini emreder. Yine bu rivayete gre Hacivat, Ulucami'in mihrap tarafnda bir ukura, Karagz de Bursa ekirge yo lu zerinde bir mezara gmlmtr. Karagz ile Hacivat iin ikinci rivayete gre de onlar idam ettiren Sultan Orhan deil, veziridir. Cami inaatnn teftiine vezir gelmi, herkesin ei gc brakp Karagz ile Hacivat' seyre daldn grnce hiddetlenerek orackta kafalarn kestirmi tir Karagoz'le Hacivat da kesik balarn, koltuk larnn altna alarak doruca Sultan Orhan'a ik yete gitmilerdir. nc sylentinin yeri deiik. Anadolu'da yzlere varan beyliklerin bulunduu devir. Sivrihi sar Beyi kendisine bir saray yaptrmak ister. Mima r ve nedimi olan Hacivat ie balar. Bir sre sonra dlger lzm olur. Hacivat ta, yz maymun kadar irkin, fakat gayet zeki, cerbezeli ve nkteli bir ki i bulup getirir. Bu adamn o kadar byleyici bir konumas vardr ki dier iiler, bunun szlerini dinlemekten ilerini ihmal ederler. Hatt geceleri, atein etrafna toplanrlar ve bu adama hayatn derinliklerine dair sorular sorarlar. Bu adamn ad Karagz'dr. Sivrihisar Beyi her cuma namazndan sonra iyerini kontrol etmektedir. Bir de gelir ba kar ki/ iler geen haftadan bir kl pay ilerlememi. Nedenini Hacivat'tan renince hiddetlenerek Karagz'n ban kestirir. Her sylentinin de sonu hemen hemen ay

ndr. Birincisinde, i acs ekmeye balayan padi ahn acsn dindirmek isteyen eyh Kteri, bir perde kurar, Hacivat ile Karagz'n deriden yapl m tasvirlerini perde arkasndan oynatp onlarn a kalarn tekrarlayarak padiah avutur, bu yzden Karagz oyununun beyaz perdeden ibaret sahnesi* ne Trkiye'de eyh Kteri Meydan da denilir. Hazref-i Sultan Orhan Rahmetullahtan ber Yadigra evh Kler'den becchr pederimiz. nc rivayette Karagz' sahneye koyan arkada Hacivat'tr. lmleri bir hicran yaratan insanlarn hayalle rini bir perdeye aksettirmek suretiyle doan Kara gz oyunu, Trke birok cmleleriyle hafzalarda yer etmi szlerle zengin, gzel ve ahenklidir. Bu esas itibariyle bir stanbul Trkesidir. Bu Trkede zaman zaman sevimli halk tekerlemeleri tekrarlanr. Karagz ve oyunu yzyllar boyu yaamtr. Evliya elebi de; Karagz ve Hacivat' Anadolu Seluklular zamannda yaam olduklarn yer gs* tererek ve fkralaryle anlatr. 18. yzylda nc Ahmet'in yedi yandaki kznn evlenmesi mna sebetiyle yazlan surname de, drt yerde perde kurulup hayal oynatld yazldr. Sullan Abdlaziz ile Abdlhamit devrinde Ka ragz gerek sarayda, gerek halk arasnda hayli ra bettedir. Abdlhamit devrinde Yldz Saray'nda ka ragz oynatldndan bahseden merhum Ahmet Rasim Bey, Mehmet Efendi adndaki bir karagzc nn bir ansn Muharrir Bu Ya da yaynlamtr. Bir gece karagz oynatlmas hakknda irade geldi. Perdeyi kurdum. Sra gelmiti, arksna ba ladk: A y'a bak, yldza bak, u karki kza bak diye okuyacaktm. Tam Ay'a bak dediim esnada bir de perdenin sa tarafna bakaym ki Sultan Hamit bizi seyretmiyor m\3?.. Bi anda hatrma uYtdz kelimesinin byle bir yerde aza alnmasn dan dolay sonunda karlaacam akibet geldi ve Aya bak, havaya bak, Karki tavaya bak! Dedim ve iin iinden syrldm.

Yedigun a r iv in d e n

K A R A G Z - H A C V A T

Timurlenk
1336
-

1405

4S7.4 fatihi diye hret yapm komutan ve dev let bakam. Semerkant yaknlarnda Yeilehir'de dodu. Cengiz soyundandn. Bir eli olak, bir ba ca da savatan tr topal olduundan Aksak Temr (Timurlenk) adiyle bilinir. 36 yl saltanat siirdii ve douda in'e. batda Bizans'a, kuzeyde Moskova'ya kadar gelip dayanan bir imparator luk kurdu. Ama lmnden hemen sonra da im paratorluu paraland. Trbesi Semerkanttadr*

14

mur, daha kk yatayken zeks ve cearetiyle evresinin ilgisini ekti. yi silh kullanr ve gzel ata binerdi. O yalarda kumanda etmesini sever ve kendisini saydrmasn bilirdi. Gayet zeki ve bijgili bir hkmdar olan Timur, dmanlarna kar zalim olmakla beraber bilim adamlarna, air ve sanatkr lara kar sonsuz hrmeti ve sevgisi vard. Dindar, cidd ve doru szlyd. Yalanclar ve kt in sanlar hi bir zaman affetmezdi. Timur, daha delikanlyken mr boyu izini tayaca iki yara alm, olak ve topal kalmt. Ama bu iki sakatlk onu Asya fatihi olmaktan geri komad. Cengiz mparatorluunu srdrd. Delhi'den z mir'e ve Moskova'dan Amman denizine kadar ya ylan bir imparatorluk kurdu. 1360 ylnda henz yirmi drt yandayken babas lnce onun evik kuvvetleri bana geti. Kuzeyde Horasan, gney de aatay hanlarna ba edirdi. ran'n direncini krarak merkezi Semerkant olan bir devlet kurdu. Dou ve batya ayn zamanda saldrd. 1381 de or dular-Moskova'y kuatt. Yaland sralarda Ana dolu'ya, Roma diyarna hcum etti. ki byk savann, yani Yldrm Bayezit ile Timur'un Ankara yaknnda savalar yaman oldu Yldrm: Ben dnyaya silh kullanmak ve benden nde olan mutlaka yenmek iin gelmiim diyor du. Timur ise Gkyznde nasl bir tek Tanr var sa yeryznde de bir tek hkmdar olacaktr, o,da ben'im diyordu. Timur'un filleri, Yldrm'n ordu sundaki Hrvatlarn ihanetiyle bir araya gelince A n kara Savan Asyal kazand ve I. Bayezit, kahrn dan ld. Bu yenilgiyi gururuna yedirememiti. Ti mur'un bu zaferi, Dou Roma, yani Bizans mpara torluumu Trklerin elinden ancak elli yl iin kur tarabilmi, Bizans'a elli yl nefes aldrmtr. Yenilgiden sonra Yldrm' kabul eden Timur, adrnda son derece sinirli ve kahrolmu bir hal deydi. nk yendii hkmdar kahramanlkla h ret kazanm bir dindayd. Timur'u mstehzi bir tebessmle kendisine bakar grnce Bayezit: Al lah'n bedbaht ettii bir insanla alay etrrek sana ya kmaz! diye bard. Timur, u cevab verdi: Alay

etmiyorum. Allahn bu dnyay senin gib bir kor le benim gibi bir topala brakmasna glyorum! Altmordu devletini ortadan kaldrmakla Asya' da Trkle en byk darbeyi indiren Timurlenk, Anadolu'yu paralayarak Trklk adna ikinci b yk ktl yapm oldu. nl tarihi Hammer eserinde ondan yle szetmektedir: Saltanat otuz alt seneyi bulduu halde 36 oul ve torun, 17 kz torun sahibi olarak dnyann hafzasnda ehirler ykan bir zalim ve insanlar lden en byk katil olarak ad yaamaktadr. Gerekten de Timurun hrs doymak bilmiyor du. Dnyay ele geirmek iin savatan savaa, isti ldan istilya kouyordu. Nitekim 1398'de Hindis tan'a saldrd. Ordular Delhi'yi ele geirdi. Timur, bununla da yetinmedi. in'e yneldi. Ama artk ya lanmaa balamt. Bu yorgunluklar, aksak vcu du kaldrmyordu. Hazrlklarn tamamlad srada ld. Semerkant'ta kendisine muhteem bir trbe yaptrmt. Bugn, o trbe bir sanat aheseri ola rak btn dnyada bilinir. Timurlenk, her ne kadar yakp ykan bir cihan gir olarak tannrsa da bu tamamiyle doru deil dir. Zaptettii lkelere gzda vermek iin ordu larnn meydana getirdii tahribat gidermee de alm, imar hareketlerine girimitir. Halk birta km ar vergi Ve basklar altnda ezdii muhakkak tr. Hatt, bir Nasrettin Hoca fkras, bunu gsterir: Bir gn Timur, beslesinler diye Akehir'e bir fil gndermi. Fakir halk, bu hayvann yedikleriyle ba a kamam. Nasrettin Hoca'dan, gidip Timur'la grmesini istemiler. Hoca Hep beraber gide lim demi. Ama yolda, arkadalar birer ikier sa vumular. Hoca tam otaa girerken peinde kim se kalmadn grnce arm ve Timur ne iste diini sorunca: Efendimiz, Akehir'e ihsan buyur duunuz fil yalnzlktan sklyor, bir de diisi iin emir buyursanz deyip lemerilerinin korkaklkla rn cezalandrm. Timur mpaatorluu, skender mparatorluu gib btn gllne ramen kiinin kudretine bal kaldndan, onun lmyle dalmtr.

HALK arasnda Sleyman Dede diye tannr. MevUt airi Sleyman elebinin doum tarihi kesin* likle bilinememektedir Ancak baz tarihiler 1360 yitim kabul ederler. BursalIdr. yi bir din eitimi grmtr. elebi ve Dede unvanlarna baklarak kendisinin bir Mevlevi dervii oldua sylenir. Genliinde eyh Emir Sultan Buhdri'den ders almtr. Trbesi Bursa da, ekirge yolu zerinde* dir. Her yl adna byk ihtifal tertiplenmektedir.

15

karakterini anlatanlara Siyer denir. Bunlar arasnda be yzyldanberi doum, lm, dn gibi vesile lerle halk arasnda okunan Sleyman elebi Mevli dinden baarls yoktur. Yzylllardan beri ehir ve kasabalarda, her snf halk, iyi veya kt vesilelerle Mevlit'in tamamn veya konuyla ilgili blmn okumaktadr. Oysa, btn Mevlit'in basls 47 say fa tutar, kk biv kitaptr. Ancak iindeki cokun anlatm ve iman dilindeki ahenk bu eseri yaatmak tadr. Sleyman elebi, Drdnc Osmanl Hkm dar Yldrm Bayezit devrinin tannm air ve bil gelerindendir. Salnda, sultana divan imaml yapm olduu da bilinmektedir. Padiahn lmn den sonra Bursa'daki Ulu Cami'e imam oldu. Ese rini hangi tarihte yazd bilinmiyorsa da sebebi hakknda pek yaygn bir sylenti vardr: Bir gn Bursa camilerinde, muhtelif din adamlarnn Hazreti Muhammed'i deiik yaayta anlattn grn ce zlm ve hi kimse deitiremesin diye bir Syer-i neb (Peygambcr'in hayat) yazmaa ka rar vermi. Siyer manzum olunca bunu elbette kim se deitiremezdi. Bunun zerine ok sade, ama ger ekten tesirli bir dille, Mevlid-i erf'i yazmtr. Eser aslnda alt blmdr: Mnacat (yakar). Veldet (doum), Risalet (peygamber olu), Mira, Rhlet (lm) ve Dua. Ama, halk arasnda, ellerde dolaan ta basks kopyalara daha birok olay kartrlm ve Hazret-i Ftma'nn vefat, geyik hikyesi, gvercin hikye si, brahim Aleyhisselm kssas, kesik ba hikye si gibi birok rnekler, bamsz blmler halini al mtr. Bunlardan Veldet blm, eskiden ocuk larn okula baladklar srada yaplan min alaylaryle doumlarda, Vefat blm, lmler dolaysyle okutulan mevlitlerde tercih edilirdi. Ama bilhas sa dinleyenleri ok tesir altnda brakan Vefat b lmnden ou zaman vazgeilirdi. Gnlk toplum hayatnn eitli safhalarnda Mevlitten blmler, ya da tamamn okumak gele nei daha ziyade Osmanl Trkleri arasnda ok yaygnd. stanbul'da ilk Mevlid-i erif, Ayasofya kilisesinin camie evrilmesi dolaysyle Fatih tara

D*... _ _ _ _

fndan okutulmutur. Buna karlk, baka slm l kelerinde, Anadolu Trkleri arasndaki kadar inan v cokunlukla Mevlit okunmazd. Musul'dan ge erken, Vali Ebubekir Hzim Tepeyran bir htra sn anlatr: Bir hana inmiler. Hann avlusunda bir yandan pilv yiyip yal ellerini koltuklarna silen Araplar, bir yanda davul, dmbelek alarak oyna yanlar, bir yanda da be on kiilik bir grup, hep biden avaz avaz haykrarak bir eyler okumakValarm. Hzim Bey ne oluyor diye sormu ve hay ret iinde Mevlit okunduu cevabn alm. Oysa byk gnlerde, gerek bir ailenin, gerek btn bir toplumun ne heyecanla Mevlit okuduu nu, romanc Halide Edip Advar, Sinekli Bakkal isimli eserinde gayet gzel tasvir etmitir. Allah dn zikr idelim evvel Vcip oldur cmle ide her kula beytiyle balayan Mevlit'in ilk msra, Besmele nin en gzel ve doru tercmesidir de. Sleyman elebi, gayet sade ve ahenkli bir dille yazd ese rinin kolayca hafzalarda yer etmesini bu ahenk sa yesinde salamtr. Allah dn kim ki en evvel ana Her ii sn ider Allah ana Bu yzden eseri en ok okunan kii olmutur. Aadaki para, byk eserinden alnmtr: Amine hatun Muhammed nesi Ol sedeften dodu ol dr dnesi Ol gice kim dodu ol hayrlbeer nesi anda neler grd neler Didi grdm ol habibin nesi Bir acep nur kim gne pervanesi Berk urup kt evimden nagehan Gklere dek nur ile doldu cihan Gkler ald ve fetholdu zulem U melek grdm elinde alem Yarlp divar kt nagehan U bile hOri bana oldu iyen Didiler olun pibi hibir oul Yaradlal cihan gelmi del. Sleyman elebi'nin Mevlid-i Nebevi'si, yzyllardanberi halk arasnda hem inanld, hem de gelenek halini ald iin yaamaktadr.

i o. liel

K a& raY

SLEYMAN E2T

YldrmBayezit

BYK cesareti ile n yapan ve savalardaki cmsulsiz srati yznden Yldrm unvanm alan Osmanl Padiahdr. Bursada dodu. Babas Mu rat H&avendigr'm ehit dmesi zerine. Kosoi zaferinin kazantldt sava meydannda padi ah oldu. stanbulu muhasara edip Anadoluhisarn yaptrd. Ankara civarnda Timur ile yap t sava kaybederek esir dt. 4 Mart 1403 g n Akehirde kahrndan ld. Trbesi Bursadadr.

AVA alanlarnda gsterdii emsalsiz sral yznden, ona daha ehzadelii srasnda Yldrm) ad verilmiti. Onun gibi hzl at sren bir padiah daha yoktu Osmanl hanedan iinde. Babas, byk cengver Murat Hdavendigr'n yannda yetimi, onunla birlikte katld savalarda byk kahra manlklar gstermiti. Nitekim Kosova Meydan Savas'nda da kumanda etlii birliklerin banda gs terdii byk kahramanlklar ve stn bir idareci lik gcyle zaferin tecellisinde pek nemli rol oy namt. Babas Murat Hdavendiqr'n yaral bir Srpl tarafndan hanerle vurulup, ehit edilmesiyle, sava meydannda padiah olmutu. Padiah olduktan sonra, bir rivayete gre ba basnn vasiyeti zerine, bir rivayete gre de etrafndakilerin tevikiyle, babasnn lmnden haberi olmayan ve asker tarafndan ok sevilen kardei Ykup elebi'yi adrna artarak orada boduran Yldrm Bayezit, Osmanl sllesinde karde katli ni balatan ilk hkmdar oldu. Yldrm, Kosova zaferi ile Balkan yarmadas zerindeki Trk egemenliini salamladktan sonra, gzlerini stanbul'a evirdi. Karadeniz Boaz'nn Anadolu yakasn ele geirdikten sonra Anadolu Trk birliini kurdu. Boaz zerindeki itk Trk ka lesi olan Anadoluhisar'n yaptrd. Sonra stanbul'un muhasarasna giriti. Bu muhasara sekiz ay srd Bizans'n Trkler eline gemek zere olduunu g ren Hristiyan lemi, yeni bir Hal Seferi iin ayak land. Kuvvetli bir ordu meydana getirilerek Tuna boyuna ilerleyen Hallar, Trklerin elindeki en nemli snr kalesi olan Nibolu'yu sardlar. Nibolu'nun sayca pek kalabalk olan bir d man ordusu tarafndan kuatldn haber alan Yl drm Bayezit, stanbul kuatmasn kaldrarak, b yk bir hzla Nibolu'ya kotu. Doan Bey'in ku mandasndaki Nibolu kalesi kahramanca dayan maktayd. Cesaretiyle n yapan, Yldrm Bayezit, Macar sipahisi kyafetine brnp gecenin (23 ey ll 1396) ge vakti, dman hatlarn tek bana ge derek kale kapsnn nne geldi: V Bre Doan, bre Doan!.. diye seslendi, k^an Bey bunu nce bir dman hilesi sanm, fa

kat padiahn sesini tanmt birden. Heyecanla bur ca kotuu zaman, gecenin karanlna ramen su run dibindeki o emsalsiz kr at grd. Yldrm: Hlin nicedir, bre Doan? diye soruyordu. Dman karadan ve nehirden kal'ay taz yik eder, fakat surlar salam, erzak boldur. Madem ki saadetl padiahm da yetimitir, ne ihtimaldir ki Nibolu de... dedi Doan Bey. Yldrm: Bir iki gn dayanasn, yetitik biz gayri diye seslendi. Bu sesleri duyan Hallar kalenin nnde duran kr atl ve Macar sipahisi klkl yabancnn zerine hcum edecek oJdular. Ancak Yldrm'n yldrm gibi giden atna yetiemediler... 25 eyll 1396 gn Yldrm Bayezit, Nibolu' yu saran o maher Hal ordusuna kar amansz bir hcuma geti. Uzun srmedi bu kanl sava. Yl drm, tarihlere nam salan mehur kska pln ile o muhteem orduyu imha etti. Hal ordusunun banda bulunan Korkusuz Jean esir dtkten sonra: Yemin ediyorum ki, bir daha Trklere kar elimi silhma atmam demiti. Bunu haber alan Yldrm Bayezit, onu huzuruna artt: Ettiin yemini sana balyorum. Git. erefini kurtarmak iin Hristiyanln btn kuvvetlerini bir daha topla ve yeniden gel. Bylelikle bana an ve erefimi ar tracak yeni frsatlar verirsin.. diyerek kendisini serbest brakt. Trk klcn Nibolu'da an ve ereflerin zir vesine asan Yldrm Bayezit, be yl sonra bu kez doudan gelen byk bir tehlike ile daha karla t. Trkistan mparatoru Timur, bir istil ordusu h linde zerine doru yrmekteydi. Tarihin iki b yk ordusu 20 temmuz 1402 gn Ankara civarn da ubuk'ta kar karya geldiler. Gen Yldrm'n 70 bin kiilik ordusu, Timur'un 160 bin kiilik ordu sunun karsnda eridi. Bayezit, yapt stratejik bir hatann yan sra iinden urad ihanetlerle sava kaybetti. Kama s iin ok frsatlar geldi ayana. Ama, buna tenez zl etmedi. lmek iin dvrken esir alnd. Ma rur ve onurlu bir insand. Bu yenilgiyi de, esareti de asla hazmedemedi. Yedi ay sonra kahrndan ld...

Topkap Sarayndan

YILDIRIM BAYEZT

Id U

D d y i d lll

v G l!

t$tirdi{/i bilginler arasnda. Fatih Sultan Mehmet' in hocas Akemseddin ve Bak mer Dede de vardr. Dncelerini temiz bir Trke ve hece vezni iirler hlinde yazan Hac Bajrarru Ankaradu ldii. Trbesi, balca ziyaret yerlerindendir.

rnda, Ankara'nn Solfasol kynde dodu. Asl U, Numan idi. Daha, dnyaya gzlerini ilk at in, ksmetini de beraber getirmi, Solfasol'un kuk toprana o gn doya doya rahmet yamt. Kk Numan, nur topu gibi bir ocuktu. B zdke, teki ocuklardan farkl, ok daha akll, lu olduu konu komunun gznden kamyordu, kumay, yazmay kendi kendine rendi. Byklar nz terlemeye balaynca, uzaklara gitmek, ilmi an nl medreselerde aramak istedi. inde, vazimez bir arzuydu bu. Bir bahar sabah, kyden lmetlediler onu. Hac Bayram Vel'nin hayat hikyesi brrada kor. Nerede okuduunu, kimden, ne zaman ders aln bilen yok. Kendi de hi bahsetmezdi. Soranra sadece Hak yolunda yrrz. Rabbim, yardmmz olsun derdi.,. Yl, 1387. Ankara'nn ad o zaman Engr idi gr'de bir medrese vard. Kara Medrese. Geri ykl orta karard ama, o yl yetmez oldu. nj, bu medresede ders okutmaya balayan gen liin tatl dilini, ho% sohbetini, derin bilgisini kim uyduysa komutu. Bu gen lim, Solfasollu Nuan'dan gayrisi deildi. Cevabna dudak bkt jal yoktu. hretten, itibardan yana ne gerekse ulmutu. Ama, bir hotu ii. Zaman zaman gnl bulanr, dnya gznde jlr, yaamak anlamsz, hatt bir hi oluverirdi, ayseri'den gelen eyh uca-i Karaman ile ite by1 bir gnnde karlat. Karamam ona, Somuncu aba adiyle pek nl. eyh Hmit Hamideddin'den ir davet getirmiti. Mridimiz seni ister diyoru. Akl ve bilgi yolu gzel yoldur diye buyurdu Ama, Numan bzm derghmzda bekleyen baa bir mertebe var. Gelsin... Bir gece nce grd rya doru kmt, ledresede bunca talebeyi toplad. Hepsiyle ayr ayhelllat, O gece yola koyuldular. Byk mrtlerin, byk mritlerle nasl bulutuu, neler koutuu daima srdr. Numan'n, eyh Hamidedin ile grmesi de sr oldu. O gnden sonra, Solfasollu Numan ile eyh lamideddin hi ayrlmadlar. Diyar diyar beraber

E _ ,_ _ _ _ _

dolatlar. Hicaz'a da beraber gittiler. Solfasollu Nu man okuyor, derinleiyor, rendike, bildikleri bir katre gb klyordu gznde. Nihayet, hocas eyh Hamideddin'i Aksaray'da topraa verdii gn, iinde bir alevin parladn hissetti. te, asl kiili ini o gn buldu. Hac Bayram Vel'nin ite o gn erdii sylenir. Artk grl grl alayan bir pnar gibi, ta savvuf denizine dklecekti. Aksaray'dan, tekrar Engr'ye dnd. Doruca Kara Medrese'ye gitti. Geldiini kim duyduysa kouyor, ayaklarna kapa nyor, hngr hngr alyordu. Onun etrafnda kendiliinden nl bir tarikat dodu. Adna Bayra* miye tarikat dediler Numan ad unutuldu. Herkes onu Hac Bayram Vel olarak tand, bildi. lk sosyal adaleti o getirmiti. Mritlerinin hep si i, g sahibeydiler. siz gszleri tarikata al-1 mazd. Bayramiye tarikatna girebilmek iirt mutla-, ka almak, ksmetini aln terinde aramak artt. An kara'da gzel bir det yaratmt. Sk sk dervilerini toplar, nde Bayramiye alemi, arkada kudmlerle ar pazar dolard. Esnaf, karnca kararnca, der vilerin srtna asl kekllere para atard. Hac Bay ram Vel, toplanan bu parayla hastalara, sakatlara bakar, yetimlerin yzn gldrrd. Bayramiye tarikat br gibi byrken, II. Sul tan Murat' endieye drd. Araya fitne girmiti. Yakalayn, getirin diye ferman buyurdu. Bu fer man, Hac Bayram Vel'nin iine domutu. Sarayn adamlar Ankara'ya yaklarken, onlar yolda kar lad. Bir hmla gelenler, nur yzl bu muhterem dedenin karsnda, deta bir trbe mumu gibi eri diler. Ellerine sarlp, ptler. Varalm, Hnkr'a ha ber edelim. Sen gazaba urayacak kii olamazsn dediler. Mtevekkil ban sallad. Hayr dedi Fer man, fermandr. Gidelim.... II. Sultan Murat da, onu grr grmez iledii hatay anlad. Gazaba gelmek yle dursun, ba k eye buyur etti. Hac Bayram Vel, o gnden sonra nice ulemann da hocas oldu, Bunlarn arasnda fa tih Sultan Mehmet'i yetitiren Akemseddin de vard.; Evliyalar babas, pek yalannca, Ankara'da derg' hna kapand. 1436'da orada vefat etti. Her gn pek ok kiinin ziyaret ettii trbesi Ankara'dadr.

Tablo: Vl Somali

HACI BAYRAM VEL

Akemseddin

FA ri fi devri mutasavvf ve lmlenndendir. 1300 ylnda am'da dodu. Kk yata babas eyh Hamza ile birlikte Anadolu'ya geerek Gynk'e yerleti. Burada medrese tahsili grd. mderris oldu. zellikle hekimlik alannda derin bir vukuf sahibi idi. Daha sonra tasavvuf yoluna girerek Ha c Bayram Veli'ye intisap etti. Sonra Edirne'ye geti, orada Fatih'in byk saygsn kazand. 145fi ylnda Gyjkte vefat etti Orada yatar.

ATH SULTAN MEHMET, stanbul'u kuatt zaman bilgisine olduu kadar ahsna da byk de er verdii ak sakall lim Akemseddin de berabe rinde bulunuyordu. yet-* kerimeleri ve hadsleri tefsir ederek askere gayret ve metanet vermeye a lan Akemseddin bu arada slm dnyasnn ulu kiisi Hazret-i Eyyb-l Ensar'nin stanbul surlar d i binde bulunduu bilinen kabrini de bulmak istemiti. Asl ad ve knyesi ile Hald bin Zeyd Eb Ey yb-l Ensar, Hazret-i Muhammed'i Mekke'den Medine'ye hicretinde evinde misafir eden, Hazret-i Peygamber'in btn gazalarnda yannda bulunan ve Resul- Ekrem'in sancaktarln yapan zt idi. Emevilerin ilk halifesi Muaviye, olu Yezd'in ku mandasndaki bir orduyu stanbul'u fethe gnder dii zaman, ok yal bulunan Hald bin Zeyd'i de uurlu kii olarak bu sefere memur etmiti. slm leminin bu nl kiisi stanbul'un muhasaras sra snda vefat etmi ve vasiyeti gereince surlarn di bindeki bir noktada topraa verilmiti. slm tarihinin verdii bilgi bundan ibaret ka lyordu ve eyh Mehmed Akemseddin, bu bilginin altnda Hazret-i Eyyb'un kabrinin stanbul sur lar dibindeki bir noktada olduunu biliyordu. Bundan sonrasn, Onyedinci Yzyl'n byk yazar Evliya elebi, nl seyahatnamesinde yle nakletmektedir: Fatih Sultan Mehmet stanbulu fethederken, yetmi yedi kibar ehlullah Eb Eyyb'un kabrini te cessse koyuldular, ilerinden Akemseddin: Beyim, Alemdr- Resulullah Eb Eyyb-l Ensri bu mahalde medfundur, diyerek bir hyban- orman ire girdi. Bir seccade yaydrp namaza dur du. ki rekttan sonra selm verip tekrar secdeye vard ve rahat bir uykuya dalm gibi ylece kald. Birok kiiler, Efendi Hazretleri, Eyyb'un kabrini bulamad iin hicbndan uykuya vard, diye ta rizler ettiler. Bir saat sonra Akemseddin Hazretleri seccadeden ban kaldrp, mbarek gzleri kan a nan andrr hlde Fatih Sultan Mehmet Han'a hitben: Hnkrum, hikmet-i Hd... Seccademizi tam Hazret'in kabri zerine sermiler! diye konutu. Bunun zerine seccadenin bulunduu yer der

hal kazldkta, zira (eski bir l) derinlikte, drt ke yeil bir somaki ta ortaya kt ve zerinde kfi yaz ile. Haz Kabri Eb Eyyb-l Ensar, diye yazlm olduu grld. Ta kaldrldnda, Haz ret-i Eyyb'un ter- tze vcudu safran ile boyan m kefeni iinde ortaya kt. Sa elinde tun bir mhr vard. Ta tekrar yerine kapatld, zeri r tld... te, asrlardan beri, stanbul'un balca ziya ret yeri olan Eyp Sultan*m kabri bylece bulun mutu. Sonra bu kabre, aheser bir trbe yapld. stanbul muhasarasnn ellinci gnnden sonra byk bir Hal ordusu ile donanmasnn yetimek te olduu haberi askerin morali zerinde menf bir tesir yapmaya balad zaman, ortayan kan ak sa kall Akemseddin, orduya hitben tarihi konuma sn yaparak mnevi gc tekrar yerine getirmesi* ni bilmiti: Ey asker... Biliniz ki, bu fetih, Cenb- Hak ka tnda size ve Sultan Mehmet Han'a takdir klnm tr. Kim ki bundan phe eder, imndan saptm olur... Hazret-i Eyyb'un kabrini kefettikten sonra mnevi deeri asker nazarnda pek bym olan Akemseddin'in bu szlerine, herkes imn ile inan m ve gn sonra tarihin en byk zaferine ula masn bilmiti. Deerli lim, byk mutasavvf ve stanbul'un mnevi ftihi Akemseddin, fethi mteakip Fatih Sultan Mehmet'in olanca srar ve ricalarna ramen stanbul'da kalmayp, kendisine memleket edindii Gynk'e dnd. mrnn son alt yln orada zi kir, ibdet ve fakir hastalan tedavi ile geirdi... Akemseddin'in derin tp bilgisi, bugn, Feylulah Efendi Ktphanesinin en nemli hzineleri arasnda yer alan, Kitab-l Tp 'yni Tp Kitab adl eseriyle ortadadr. Akemseddin bu by!< esp ri, gzel br Trke ile kaleme almtr. Onun stn tp bilgisine dair nemli bir misal den ekayk'ta uzun uzun bahsedilir. Akemseddin, II. Sultan Murat zamannda, vezirlerden Halil Paa'nn olu Kazasker Sleyman elebi'nin tutulduu bir hastal anlad, iyi tehis koyarak, zamannda tedavi ettii iin hayata kavuturduu yazldr.

Ulu Bey
1395
*

(449

DNYACA nl Trk matematikisi ve astronomi bilgini olan hkmdardr. Semerkant'ta dodu. Timurlenkin torunlannaan olup, hkmdar Muinddin ah Ruh'un oludur. Asl ad Mehmet Torgay dr. 1446 ylnda, babasnn lm zerine hkm * dar oldu. Saltanat yllar srasnda da matematik ve astronomi ile yakndan ilgilendi. Astronomiye ait tablosu yllar sonra ngiltere'de basld. Ken disine isyan eden olu tarafndan ldrld.

dran Byk Cihangir Timurlenk'in z torunuydu. Ama, dedesinden askerlik ve savalk olarak hi bir ey tevars etmemiti. Dedesi, olak eli ve topal bacana ramen, at zerinde kl sallayp, lkeler fethetmiti. Fakat, Ulu Bey'in yeryznde bir ka r toprak bile fethetmek gibi ihtiras yoktu. Onun btn merak ve hevesi, olanca ihtiras yeryznde deil, gkyzndeyd. lkeler fethetmekten ziyade, gkyz leminde aratrmalar yapmay, gk kub benin srrn zmeye almay tercih ediyordu. Ulu Bey'in ilim adam oluunda, yaradln) byk rol olduu kadar, babas ah Ruh'un da b yk pay vard. nk, ah Ruh, gzel sanatlara hayran bir kiiydi. lme ve bilginlere byk deer veirdi. Onun Horasan'n bakenti olan Mehea'de yaptrd cami bir aheserdi. Ulu Bey de, Herat'ta gzel bir kk yaptrm, bu kkn duvarlarn ve tavanlarn, birer sanat bi desi niteliindeki tablolarla ssle-tmiti. Ulu Bey, babas ah Ruh'un lmnden son ra, Timur'dan kalan imparatorluun en byk ks mnda hkmdar tannd. Hkmet ilerinden ziya de, ilme ve fenne nem veriyordu. Sarayn bir aka demi hline getirmiti. Devrin en nl ilim adamlaryle burada ilmi tartmalar yapyor, eserler hazr lyordu. Bu lm almalar desteklemek zere Senerkant'ta byk bir medrese kurmu, ayrca gene Se merkant'ta devrinin en byk rasathanesini ina et tirmiti. Kendisini btn dnyaya tantan astronomi ilmiyle ilgili eserlerini burada meydana getirdi. Bu arada gkyznn bir de haritasn yapmay baar mt. Bu gkyz haritas kendisinden sonra gele cek nice nesillere astronomi almalarnda k tuta cak, onlara rehber olacakt. Zyc-i Ulugi denilen cetveli, dier ilmi eser leri ve rasatlar, akademiden fark olmayan sarayn daki almalarnn sonucudur. Zyc-i Ulugi dier ad, Grgani Takvimi olan bu cetvel, o devrin lm esaslara dayanan yegne takvimi saylmaktadr. Zyc-i Ulugi 1655 ylnda ngiltere'de Oxford eh rinde basld ve eitli dillere tercme edildi. Kozmografya konusunda yazd bir kitap da

gnmze kadar, birok lm aratrmalara kaynak olmutur. Tarihin en lim olduu kadar en dil bir hkm dar olarak da tannan Ulu Bey, ayn zamanda en kt talihli bir hkmdard da. 1446 ylnda tahta ktktan sonra ilim ve fennin yansra memleketin i huzursuzluu ile de uramak zorunda kald. Olu Abdullah, babasna ba kaldrm ve gzn tahta di kerek ii bir i savaa kadar gtrmt. Bu savata arln ortaya koyan Ulu Bey, olu Abdullah'n kumandasndaki sileri yenmeyi baarmt. Bu i sa va sonunda Abdullah da esir dmt. Ulu Bey dedesi Timurlenk gibi kat yrekli bir insan da de ildi si evldn balad, kendisine nasihatte bulundu. Bu konuda bir hkmdar olarak deil de, yre i evlt sevgisiyle dolu hassas bir baba olarak d nm ve cna gre hareket etmiti. Gelgelelim olu Abdullah, o iyi yrekli, lim ve kmil babann olu deilmi gibi, Ulu Bey ile ta ban tabana zt karakterler tayan bir insand. Ba basna ba kaldrp yenilmesinden sonra, onun ver dii manev dersi alamamt bir trl. Serbest ka lr kalmaz derhal yeni bir darbenin hazrlklarna ko yuldu. Bu kez geen seferkinden daha kuvvetli bir ordu toplayp baar kazanmak iin ne lzmsa yapt Ve btn hazrlklarn tamamladktan sonra babas Ulu Bey'e tekrar ba kaldrd ve onun zerine tek rar saldrd. Bu ikinci i savata ans hi de Ulu Bey'e gl medi. Dorusunu sylemek gerekirse, affettii olu nun kendisine kar yeniden bir hcuma giriecei ne ihtiml vermiyordu lim baba. Ulu Bey fena halde gafil avlanmt. Emrinde ki kuvvetler yenildi. Her ey tamamen tersine tecelli etti; bu kez elli drt yandaki baba, si olunun eline esir dt. Ulu Bey, oluna gstermi olduu anlay ve merhameti ne re ki ondan gremedi. syankr ev lt, savan galibi kumandan olarak, babasn lme mahkm etti. Dnyann en nl bir matematikisi, bir astronomi bilgini olan Ulu Bey, bir hkmdar dan ziyade bir baba iin en ac son ile hayatn kaybetti.

--------------------

-S -

Tablo: Vl Somali

ULU BEY

Ali Kuu o

GRGN Emiri nl matematiki ve astronom Ulu Beyin kuubasnn oludur. Semerlcant ve Kirman'da eitimini tamamladktan sonra Ulu Beye yardmc ve rasathanesine mdr olmutu. 1449'da hacca gitmek istedi. Tebriz'de Akkoyunlu Hkmdar, Uzun Haan, kendisine byk sayg gsterdi ve Fatihle ban grmelerinde yard mm istedi. Ali Kuu, Uzun Hasanm szcln yaylktan sonra Fatihin dvetiyle stanbula geldi.

N BENC yzyln ilk yarsnda, Semerkant, dnyann en nemli bilim merkezydi. Ulu Bey Ra sathanesi, gk bilgisi aratrmalar iin en doru so nular alyordu. Rasathanenin gen mdr Ali Kuu, gece gndz demeden alyor, bilimsel ger eklere yenilerini katmak iin urap didiniyordu. Gkyz bilgisi, hem deimez kurallarn, kanunla rn tespitine yaryor, hem de gzlemlerle kontrol edilebiliyordu. Otuz yla yakn bu ite alan Ali Kuu, bir gn anszn her eyi yzst brakarak hacca gitmee karar vermiti. Buna da sebep, en ol mayacak bir zamanda, sevgili hkmdar Ulu Bey'in ldrlmesiydi. Grgn tahtnn bu bilgin ve kudretli hkmdara, kendi z olu AbdUtif'm iha netine uramt. Ulu Bey, Ali Kuu iin bambaka bir mn tayordu. Her eyden nce hocasyd. Ondan ma tematik ve astronomi dersleri alm, eserlerini uzun uzun incelemi, sohbetlerinde bulunmu, htt Doancbas olduu iin, adnn ucundaki Kuu lkab bile bylece yadigr kalmt. Ulu Bey, kendi kurduu rasathaneye de m dr olarak Ali Kuu yu lyk grm, henz tecr besiz bir adayken bu dev rasathanenin bandaki almalarda, ona bizzat yardmc olmutu. te Ulu Bey'in bir ihanete kurban giderek hayata veda et mesi Ali Kuu'yu canevinden vuran bir olayd.

Ali Kuu bu olayla ok krld. oluk ocuunu toparlayp Tebriz'e geldi. Uzun Haan kendisine o kadar sayg gsterdi ki, Konstantiniye Ftih'i, bir devri kapayp yenisini aan gen cihangirle ihtil fnda araclk etmesini diledi. Gen Ftih'in de bilgin olduunu, bilginlere byk sayg gsterdiini bni Kemal ve Ebussuut Efendi rneklerinden biliyordu. stanbul'da olup bitenler, ku kanadyle Tebriz'e ula yordu. iflerin casuslar ve habercileri yalnz padi ahn sava niyetlerine ve hazrlklarna dair haber ler ulatrmakla kalmyorlard. Bunun zerine Ali Kuu, kendisine bunca iti bar eden U un Hasan'm dileini krmayarak yol ha zrlklarn tamamlad. Semerkant'ta Kzl Elma olarak bilinen eski Bizantium'a ulat. Haberciler, onun ge leceini daha nceden saraya uurmulard. Huzura kabul edildii zaman Osmanl Hkmdarndan bek*

lemedii kadar iltifat grd. nk, kendisinden n ce, eserleri stanbul'ca biliniyordu. Ulu Bey Rasat hanesindeki almalarndan, Semerkant'a aylarca uzak bulunan stanbul'daki hkmdarn haberi vard. Osmanl tahtnda oturan Mehmet'lerin kincisi, gayet dikkatli, bilgili, uyank bir padiaht. det olan merasimle Uzun Hasan'n elisini kabul etmi, dilek lerini dinlemi, ama hemen geri dnmesine izin ver memiti. Ondan, gelip artk batya kaym olan ilim merkezlerini aydnlatmasn, bilgisiyle stanbul med reselerinde ilim heveslisi genleri yetitirmesini rica etti. Bu, Ali Kuu iin beklenmedik bir iltifatt. Ce lalli olduu kadar efkatli olduunu da bildii Fa tih'in istei, onun iin emir demekti. Ama, ahlk drst bir ilim adam olduunu u szlerle ispat et ti: Hnkrm izin verirlerse nce Tebriz'e dneyim. nk burada bulunuumun gerek sebebi, Akko yunlu Hkmdar'nn elisi olmaktr. Eliye zeval yoktur. Gerektir ki, hnkrmn ltfkr davetini kabul etmeden nce vazifemi iyi bir sonuca ulatr dm, beni gnderen, bana gvenmi olan insana bildireyim... Ali Kuu'nun bu mazereti, Fatih'e son derece akla yakn grnd. Padiah, iki eye birden sevin miti: Kuu, davetini kabul etmiti, gelip buradaki Talebei ulmu, ilim rencilerini yetitirecekti. kincisi ise, son derece mert ve ahlkl bir insand. Her haliyle, medreselerde yetitirecei genlere r nek olacakt. Bu sebeple, br mddet daha misafir ettikten sonra kendisine izin verdi. Deerli matematik ve astronomi bilgini Ali Ku u, szn tuttu. ki yl sonra, ailesini de alarak Teb riz'den hareket etti. Osmanl mparatorluu'nun s nrlarndan karlanarak ihtiam iinde stanbula ge tirildi. lmne kadar da genleri yetitirmekle urat. Ali Kuu'nun, hepsi de birbirinden deerli pekok eseri vardr. Bunlarn banda Risalet Fi-I-Hey'et gelir. Bu, nefis bir astronomi kitabdr. Ali Kuu, bu eseri Parsa yazm, sonra baz eklemelerle Arapa' ya evirmitir, Fatih Sultan Mehmet'e, Arapa olan nshay sunmutur. Ulu Bey'in, yldz hareketlerini inceleyen Ziy adl eserini de yorumlam, geni letmitir,

Topkap Sarayndan

AL KUU

Ulubatl Haan i

STANBUL Hurlan zerine ilk Trk sancan di kerken ehit den yiit askerdir. Bursann Ulubat kynde dodu. Fatih Suttan Mehmet'in ku mandasnda Orduyu Hmyn'a asker olarak. s tanbul muhasarasnda katld. Byk taarruz sra snda stanbul surlar iuerine ilk Trk sancan dierden ehit dt. Fethin bayraklam bir kah raman olarak ad. beyz yldan beri gnllerde yaar. Ulubat'ta adna dikilmi bir ant vardr.

STANBUL tam 53 gnden beri muhasara al tndayd. 23 yandaki gen padiah ve dhi kuman dan II. Mehmet Han, bu sre iinde gsterdii akl a/maz askerlik mucizeleriyle Blzansllar akna e virmiti. Koca Bizans mparatorluu atrdyordu. Son gnlerini yayordu. Artk belliydi bu. 28 mayts 29 mays# balayan gecenin sabah na doru, mehter glbanklar vurmaya koyulmu ve Bizans surlarnn karsndaki ordughta hummal bir faaf'yef balamt. U/u Hakan, hcum emrini ver miti. O akamki tarih nutku btn askerin kulak larnda nlyordu: Ey benm paa farm, aa farm, beylerim i Bu ehr-i Konstantiniye enginde silh arkadalarm, yi itlerim! Sizleri buraya, kararlatrdm umum taarruzda imdiye kadar gsterdinzden daha b yk fedakrlk ve cesaret istemek iin topladm. Ci handa n salm bir ehri zaptedeceksiniz. ehr-i Konstantiniye'de mahalle mahalle, bu ehri zapfeden kahramanlar olarak adnz an ve erefle anla caktr... Asker, Peygamberimizin, heda n en byk cennet makamn mjdeledii zafere ve bu zaferin urunda ehitlik erbeti imeye susamt. Beyaz atnn zerindeki gen kumandan, klc n ekmi, davud sesiyle deta grlyordu: EvJtlanm, yiitlerim, ahbazlarm, yr yn... Zafer szindir .. Asker, saflar halinde atlyordu. 53 gnden beri o mucize fopfarn dve d ve hamurlatrdt surla rn zerine doru yklenen bir insan seli vard. Allah Allah sesleri bir uultu halinde semy kap lyordu. On binlerce mealenin sar aydtnltt stne, henz gne domamt. Serdengetler surlarn, kalelerin zerine yaln kl atlyorlard. Kalelerden, surlardan ta yayordu. Ok yayordu. Kzgn ya ve aley alev yanan katran yayordu. Sultan Mehmet Han, kahraman ordusuyla ve olanca arlyla ykleniyordu Bizans surlarnn zerine... Serdengetileri fedaler, fedaleri Ba bozuk askerler takip etmiti... Tanyeri aarrken sra nc safa gelmiti. nc hcum kolunu, ordunun en sekin askerleri
tekil etm ekteydi.

Bursa'nn Ulubat kynden Haan da vard bu safn arasnda. Ordunun bayraktaryd. Br efnde k lc, bir elinde sanca ahlanmt... Ve kulaklarn da Sultan Mehmet Han'n bir akam evvel iradeltii byk nutkun szleri tane tane uufduyordu: Surlar vaka bir harabe haline gelmitir am ma. surlar zerine atlacak yiitler byyk bir tehlike ile karlaacaklardr. Maharetimiz ve cesaretimiz her eyin stndedir. Zafer rzgr bizden yana ese cektir. Konstantiniye bizim olacaktr... Bursa'nn Ulubat kynden bayraktar Haan da yaklamt surlarn zerine. ri parmaklaryle gn derini smsk kavrad anl bayra, elindeki o kutsal emaneti mutlaka surlarn zerine dikmeyi ak lna koymutu Haan. Hilalli sancan surlarn ze rinde dafgafand anda dman rrY her eyin bit mi olacana inanyordu. Bir frsatn buldu Ulubatl Masan. Elindeki kl cm savurarak sur harabefer zerine doru atld. Birka yiit de kendisini takip etmilerdi. Haan en nde idi. Bir yandan klcn sallyor, bir yandan da hilalli sanca gzlerini diktii burca doru ulatr maya alyordu. Bu cehennem ateinin ortasnda, koyiitler yiiti Haan, rikap tarafndaki burcun zerine k may baard. Sanca dikti o burcur zerine. Fakat ayn anda mancnkla atlan byk bir tan arl altnda dizleri stne dverdi. Dorulmaya al t. Fakat ayn anda stne belki otuz, belki krk ok bfrcter? yad/. Orackta yere ylverdi. Peev'nin nl tarihinde dem ejderhas ola rak vasflandrd dev csseli yiit Ulubatl Hasan'n diktii sancak, o anda Bizans'n tm midini yitirivermiti. Trkn bayra ve yenierinin serpu u artk surlarn zerinde idi. Elli gnlk direnii kknden tketen an gelmiti. te yandan sanca n Bizans surlar zerinde dalgalandn gren Trk askeri comu ve bir ok gibi atlmt ileri. Nihayet Hazret-i Peygamberimizin mjdeledii tarih ve kutsal an gelip atmt. 23 yandaki Sul tan Mehmet Han secdeye gelerek Ufu Tanr'y* k retti. O andan itibaren gen hkmdar ve kuman dan Ftih nvann da alm oluyordu...

Fatih Sultan Mehmet

1 4 3 2 - 1481

STANBULU alarak tarihte Yenia aan Trk hkmdardr. Edirne'de dodu. iyi bir renim grd. Babas saken, 15 yanda, onun istei ze rine tahta kt. Babas tl. Murat lnce 1451'de ikinci defa padiah oldu. kinci ylnda da stan bul'u fethetti. 28 yl tahtta kald. Bu sre iinde 2 imparatorluk. 14 deolct ve 200 .ehir zaptetti. 1481' de gene sefere karken Liebze civarnda zehirle nerek ld. Trbesi Fatih Camii arkasndadr.

432 ylnn 30 mart pazar sabah Sultan II. Murat. Edirne Saray'nda sabah namazn klm, sec cadesinde Kur'an okuyordu. Sre-i Muhammedi'yi bitirip Fetih suresine balamak zere idi ki bir olu nun dnyaya geldiini mjdelediler. Padiah, Ulu Tanr'ya krettikten sonra Ravza-i Murad'ta bir gl-i Muhammedi at dedi. Ertesi cuma, trenle cocuuna Mehemmed ad verildi. ehzade Mehmet, ocukluunda son derece ha aryd. Ancak Molla Grani gibi sert ve hatr gnl dinlemeyen hocalarn sayesinde ylesine eitildi kir ann en byk bilginlerinden Arapa, Farsa, L tince, Slavca ve Rumca rendi. II. Sultan Murat, Macarlarla 1444'te Szegedin bar anlamasn imzaladktan sonra salnda o lunun saltanatn grmek istemiti. Ancak, on iki ya nda bir ocuun tahta kmasn frsat bilen Macarlar, yemini bozarak bir hal ordusu hazrlamlard. Bu durum karsnda kk padiah Manisa'ya e kilmi olan babasn u szlerle greve armt: Eer hkmdar iseniz, ordunun bana geiniz. Eer ben hkmdar isem, size fermanmdr, geliniz ve ordunun bana geiniz... Sultan II. Murat, olunun bu daveti zerine derhal Edirne'ye geldi ve tahtna tekrar otururken ordularnn da bana geti. Trklerle olan yeminini bozan Macar Kral'nn idaresindeki Hal Ordusu'nu, Varna sahrasnda ar bir yenilgiye uratt. Bu sa vata, 12 yandaki Mehmet de babasnn yannday d. Yandan hi umulmayacak bir cesaret ve kah ramanlk gsterdi... Sutlan Murat 1451 ylnda hayata gzlerini yum duu zaman olu Mehmet tekrar Osmanl tahtna oturdu. Bu kez ikinci Kosova zaferiyle daha salam lam bir devletin bana geiyordu... On dokuz yandaki Sultan Mehmet tahta kar kmaz ocukluundan beri ryalarna kadar girmi olan stenbul'un fethi hazrlklarna balad. Geceli gndzl bir alma sonucu ortaya karlan 400 para gemiden ibaret byk bir donan ma, dnyann en byk toplarn dkecek olan b yk bir dkmhane ve nihayet Boazii'nin Rumeli yakasnda Boazkesen adiyle in ettirdii Rumelihisar'ndan sonra stanbul'un kuatmasna giriti...

Gemilerin karadan yrtlmek suretiyle Hali'e in dirilmesi bata olmak zere birok strateji dehs nn yer ald 53 gnlk bir muhasara sonunda s tanbul'u fethederek dnya tarihinde Ortaa'n ka panp Yenia'n almasna sebep olurken Ftih nmn ald. stanbul'u fethettii gnden itibaren Bizans halkna hmilik iini zerine ald gibi halka tam bir vicdan hrriyeti de tand. 29 mayis 1453 sal gn le zeri Ayasofya'da halka hitaben yapt konumada Sultan Mehmet olarak sylyorum ki, bu andan itibaren ne hayatnz, ne malnz, ne de hrriyetiniz iin gazb- hanemden korkmaynz. demiti. Ve bu szn de tuttu. Fatih Sultan Mehmet, bundan sonra btn Av rupa'y titreten byk ftuhatna devam etti. Atina Dukal, Srbistan, Mora, Giresun, Samsun, Trabzon, Sinop, Eflk, Bosna, Hersek, Karaman Beylii, Arna vutluk, Eriboz, em, Akkoyunlu, Krm, Arnavut luk, jkodra, Kuban, Anapa, Hersek ve talya'da Otranto birbirini rakiben Osmanl hkimiyeti altna girdiler. 1481 yl banda Fatih Sultan Mehmet, yeni ve byk bir seferin hazrlklarna giriti. Bu kez hede finin denizden talya ve Roma olaca, bu arada Venedkn de ortadan silinecei anlalyordu. 25 nisan 1481 gn Ordu-yu Hmayn'un ba nda yola kan Fatih Sultan Mehmet, skdar'a ge erek ilerlemeye balad ve bir hafta sonra Gebze civarnda konaklad. stanbul'dan yola kt gn den beri salk durumu birden bozulmu ve gnden gne de ktye gitmeye balamt. Aslen Venedik li bir yahudi olan zel hekimi Ykup Paa (Asl ad Maestro lacopo), ulu hakan tedavi etmek bahane siyle hareket gnnden itibaren vermeye balad zehirin dozunu artrmakta idi. Bu Venediklilerin Fa tih'e on beinci suikast teebbs idi. Bundan nce ki 14' hedefine ulaamamt. Venedikliler bu kez astronomik bir cret vaadi ile zel doktorunu elde etmilerdi. Fatih Sultan Mehmet, 3 mays 1481 gn Gebze'deki Ota- Hmayun'unda kan kusarak ld. Ancak Ykup Paa'nn foyas hemen meydana k mt. Venedik'in kendisine vaat ettii 250 milyonluk muazzam serveti alamadan, Trk askerleri tarafn dan lin edildi.

Karamanolu Mehmet Bey

n n

OUZLARIN Afar boyundan gelir. Karamanoullar Beylii'nin kurucusu Karaman Bey'in olu dur. Doum tarifti bilinmeyen Mehmet Bey, 1262'de babasmv vefat zerine beyliin bana gemi, 1277de Konya'y alnca, snrlarn bir btn ola rak kaynatrmak iin Trke'yi resmi dil iln et mitir. Mehmet Bey, ite bu fermanyle, Trk Tarihi'ne udini altn harflerle yazdrd. 1278'de, Ana dolu'yu istil eden Moollarla savata ehit oldu.

V URK Sluk Komutan Alpaslan'n Malazgirt' te, Bizans ordu Ur m hezimete uratarak kazand byk zaferden sonra Anadolu, Trk'lerin yurdu haline gelmiti ama, gerek Seluklu devletinin, ge rek Anadolu beyliklerinin resm dili Farsa idi. Din ve ilim (evrelerinde Arapa hkimdi. Bu yzden halk ile devlet ve devlet ile din evreler arasnda dil beraberlii yoktu. te Karamanolu Mehmet Bey. Anadolu'da Trk'lerin gnl birlii yannda, cHI birliini de baard. Bu byk hizmetiyle Trk Tarihi'ne adn altn harflerle yazdran nl hkm darlarn safna katld... Onnc asrn ikinci yarsyd. Anadolu Sel uklu devleti yklm, ama yerine, Ouzlar'n A f ar boyundan gelen Karamanoullar gl bir bey lik kurmulard. Karamanoullar Beyliinin snrla r, Nide, Kayseri, Nevehir, el, Ankara, Antalya ve sparta'y evreliyordu. Karamanolu Mehmet Bey, hkm srd topraklarn ortasnda kalan Konya'y almak, sonra da snrlarn bir btn haline getirerek hrsyla, kltryle, diliyle kaynam bir halk kitlesi mey dana getirmek istiyordu. Bu amacna 3 Mays 1277'de eriti ve dalma ya balayan Seluklularn elinden, ok nemli bir kltr merkezi otan Konyay ald. Bylece, byk tasavvurlarndan ilki gereklemiti. imdi sra ikin ci byk dncesindeydi. Konya'y ald gn, maiyetindeki divan air leri ona Farsa, Arapa kasideler sralyor, halk ozan* lan ise, Konya'nn alnndaki byk nemi, terte miz bir Trke ile dile getiriyorlard. Karamanolu Mehmet Bey'in Farsa ve Arapa syleyenlere ilti fat etmeyip, hatk ozanlariyle ilgilenmesi herkesin dikkatini ekmiti. Bunun sebebini, ancak pek yakn olan kim seler bitiyor, onun hazrland byk devrim iin, artk vakit geldiini seziyorlard. Nitekim, Mehmet Bey, Konyay fethinden ksa bir sre sonra, Kara manolu Beyliinin btn iteri gelenlerini, il,n adamlarn ve silh arkadalarn toplad. Onlara ka rarm aklad: Bundan sonra divanda, derghta, berghta,

mecliste ve meydanda Trke'den baka dil kulla nlmayacaktr... Arapa'y ve Farsa'y stn grenler, bu kara- ; rn karsnda direnmeye yeltenince Mehmet Bey'inl sert ve kararl tepkisi karsnda sustular. nk, bu ferman dinlemeyenler iin en ufak merhamei gostermiyeceini de belirtiyor, fermannn, Karaman olu Beyliinin her yannda ayni gnde okunaca n bildiriyordu.

bni Bibi'nin Tevarih-i li-i Seluk isimli ese rinde bu fermana ve fermann yazld gnlerdeki1 olaylara uzun uzun temas edilirken, kararn alnd \ meclisin dndan baz kimselerin hl Arapa ve Farsa'da srar etmeleri karsnda, idam sehpalar- \ nn bile kurulduu anlatlmtr. O gn, Mehmet Bey'in yazdrd ferman, k sa zamanda beyliin her yanna ulat. 2 haziran gn, gmbr gmbr v u n n davullarla, beyliin : en seme tellllar, bu ferman kyde, kentte btn halka duyurdular. Karamanolu Mehmet Bey, iyi bir komutan, ileri grl bir ynetici olduu kadar ilme ve ede- biyata ok nem veren bilgin kiiydi. Ona gre, bir milletin ykselebilmesi, halkn kendi diliyle okutulmas ve yetitirilmesiyle mmknd. Trke- ' yi resm dil olarak yerletirince, artk bu mmkn olacak ve her yanda Trke konuup, Trke oku- i tutacakt. Halk bundan son derece memnundu. Fer man duyanlar bayram ediyor, enlikler birbirini ko valyordu. Karamanolu Mehmet Bey'in byk dil * devrimi, o gnleri takibeden yllar, yzyllar boyun ca bir me'ale gibi Anadolu'nun drt bucanda parlad ve Anadolu, her eyiyle Trklerin ana yur du oldu. O yllarda, Anadolu, Hal seferleri ka- I dar tehlikeli bir baka istil karsndayd. Mool : istilsyd bu. Bu istildan Karamanoullar da b yk zarar gryorlard. Mehmet Bey, ordusunun banda iki defa Moollar yendi. nc kez, 1278 de gene Mool'lara kar drken, ehit oldu... Karamanolu Mehmet Bey'in htras, her yl 2 haziran gn Karaman'da byk trenlerle yd edilir O gn Dil Bayramndr. Ayrca Karaman'da, Karamanolu Mehmet Bey adna dikilmi ok zarif bir ant vardr.

Yavuz Sultan Selim

1470 - 1520

TRK tarihinin en byk cihangiri olan bir padi ahtr. II. Bayezit'in olu olarak Amasya'da do du. 1512 ylnda tahta kt. Sekiz yllk saltanat srasnda ran'dan Mtsra kadar uzayan Jetihleri ile dnya haritasnn eklini deitirdi. aldran da tarihin en byk zaferini kazanarak ah s mail'in kudretli ordusunu yendi. Msr' fethi s rasndaki Mercidbkda kazand meydan sava Trk tarihinin en byk zaferleri arasndadr.

I AVUZ SULTAN SELM'in kiilik karakteri hakknda tarih kesin bir fikre sahip olamamtr. Ba bas II. Bayezit ile harbe tutudan, onu ilerlemi bir yanda tahtndan indirtip srgne gnderen, hat t baz tarihilere gre onu yolda zehirlettirip l drten; z aabeyi ve tahtn vrisi olan Sultan Kor kut ile 7 yeeninin kellelerini vurdurtan Yavuz, ka t ruhlu bir insandr. Merdm-i ddem e bilm em ne fsun etti felek G irye m kld fzn ekim i hn etti felek rler pehe-i kahrm da olurken lerzn, Beni bir gzleri huya zebn etti felek. Diyen . > yzlerce yldan beri msralar dillerde dolaan, Hatay mahlasyle yazd iirlerde hal kn konutuu Trkey kullanan, Farsa divn ile bir edebiyat aheseri yaratan; Msr' fethederken ehit den Sadrzam Hadm Sinan Paa'nn lm haberi karsnda Msr' aldk amma, ne are k Sinan' kaybettik dye gzyalar d<en air ruh lu, hassas yaradll bir insandr. Sonralar adn Muhteem, Cihan Padiah gibi sfatlarla tarihe geirtecek olan sevgili olu Ka nun Sultan Sleyman'a, ktkken dnya haritas n gsterip: Bu Varita-i lem bir padiaha az gelir... di yecek kadar haris grnrd zaman zaman. Benim altn ile doldurduum hazine-i h mayunu benden sonra gelenlerden kim mangr lie doldurursa, hazine onun mhr ile mhrlensin. Bu byle olana kadar benim mhrm kullanlsn. em' rini verecek kadar marurdur da Yavuz Sultan Se lim. Fakat hazine-i hmynun, Topkap Saray m ze oluncaya kadar onun akk mhr ile mhrlen dii de bir gerektir. aldran Seferi srasnda, drt aydan beri yolda olduklar halde bir trl ah smail'in ordusu te karlaamamaktan huzursuzlanan orduda bagsteren geri dnmek arzusu karsnda atna atlayp: Er kek olan peimden gelsin, isteyen donunu bana geirip karsnn yanna dner. Ben ah smail'in or dusunu bulmaya gidiyorum!.. diyerek atn sre cek ve btn orduyu peinden srkleyecek kadar yiit yaradlldr da.

Msr Seferi srasnda, yolda, devrin ulemsn dan Ibni Kemal Ahmet emseddin Efendinin atnn ayandan srayan amur Yavuz Sultan Selim'in kaftanna yapp lekelemesi ve buna Ibni Kemal'in ok zldn grmesi karsnda: Ulemann at avandan srayan amur bizim iin bir ziynet tir. Bu kaftanm bu amur ile saklanp tabutumuz stne rtle. diyecek kadar da licenap ve say gl bir yaradla sahipti. Ve trbesinde bugn da hi bu amurlu be] rengi kaftan onun sandukasn rtmektedir. aldran zaferinden sonra, byk yararlk gs teren Hadm Sinan Pa$a, elini pmeye geldiinde: Hayr paa... Asl seni alnndan pmek gerek tir demek tevazuunu da gsteren insandr Yavuz. Msr'n fethi ile halifelii Osmanoullarna mal eden Yavuz Sultan Selim, adna hutbe okunurken kendisinden Hkiml Haremeyni - Serifeyn di ye bahseden hatibin szn kesip hkim deil, ha dimdir diye mdahalesi de onun tevazuunun bir dier ifadesidir. Srtnda kan bir ban tabibe dahi gstermek lzumunu hissetmeyen koca Yavuz, hamamda bunu telka sktrm ve bu patlatlma ameliyesinden sonra daha da azan bana nem vermiyerek Ma caristan seferine kmak zere ordu-yu hmayun ile birlikte Edirne'nin yolunu tutmutu. Ancak alelde bir ban olmayp son derece tehlikeli bir iripene olan bu rahatszlk ok gemeden fec br ekil alm ve cihan fatihini yola devam edemiyecek bir strap ve halsizlie drmt. ok tuhaf bir tesadf eseri olarak sekiz yl nce babas II. Bayezit'in vefat ettii noktada duruldu. Artk son demlerinin geldiini anlamt. Nedmi Haan Can ile aralarnda u konuma geti. Haan, bu ne haldir?.. Devletlm, Cenb- Hak'ka tevecch edile cek zamandr... ocuk!.. Sen beni bunca zamandr kimin le bilirdin?.. Ve arzusu zerine Haan Can, kulann dibin de Ysin okurken, ruh teslim etti koca Yavuz Sul tan Selm...

Mimar Sinan
1490 - 1588

BYK mimar. 29 Mays 1490 gn Kayserinin Kesi nhiyesine bal Arnas kynde dodu.. Bir devirme olarak Yenieri ocana girdi. 50 yan da askerden ayrld ve Hassa Sermimar oldu. 48 yl bu makamda Kald% SI cami-. 1 Q mescit, 55 med rese, 26 trbe, 17 imaret, 6 bent ve su kemeri, 9 kpr, 17 kervansaray, 33 saray, 6 mahzen ve 37 hamam ina etti. 9 Nisan 1588 gn stanbulda ld. Trbesi, Sleymaniye Camiinin avlusindadr.

I YASOFYA KlLSES'nin ald gn o muh nin altnda oturup nargile ierken grd zaman: Bre Sinan, neden benim camiim ile mukayyed teem kubbenin altnda duran mparator Jstinyen olmayp nargile ierek tatili evkat edersin?.. diye Hazreti Sleyman sana galebe aldm diye haykr grledi. Koca Sinan nargilenin tmbekisi bulunma mt. mparator, bu kubbeden daha muhteem bir dn gsterip Ol nargilenin fokurtusu ile kub kubbenin gk kubbenin altnda bulunamyaca inan bedeki aks-i saday dinlerim devletlm... cevab c iinde idi. Fakat Koca Sinan ustalk devremin ese ri dedii Sleymaniye Camii ile gk kubbenin al n verdi. Cidden o ufack nargileden kan fokurtu bu dev kubbede byk bir akustik yapmaktayd... tndaki kubbelerin en muhteemini kurup Ayasofya'y glgede brakan kii oldu... Ve bunca hd'se ile dolu sekiz uzun yln so nunda bir mimar aheseri olan muhteem cami ta Bu ylesine bir cami idi ki, Cihan Padiah Ka mamland. Sleymaniye adn tayan bu emsalsiz nun Sultan Sleyman Hn'n ulu adna lyk, dn mabet 16 austos 1556 cuma gn ibadete al ya durduka olanca ihtiam ile dimdik ayakta du d. Adna ina olunan camiin ihtiam ve gzellii racak bir aheserdi. naat tam sekiz yl srm, bu ne hayran kalan Kanun Sultan Sleyman, camiin yzden Kanun Sultan Sleyman, pek sevip takdir anahtarn Koca Sinan'a uzatrken: Bin eyle ettii Sermimar Sinan'a hayli kzd zamanlar da diin bu beytullah, sdk, safa ve dua ile yine senin olmutu. Yalnz temeller iin tam 6 yl harcamt. aman gerek.,. diyerek dhi Sermimarna erefle stanbul'da Ayasofya'y glgede brakacak hey rin en byn balad. bette bir camiin ina edilmekte olduu haberi b tn Islm dnyasnn gzlerini stanbul'a evirmi ehzde Camii raklmn, Sleymaniye kal ve inaatn bu derece gecikmesinin madd sknt falmn, Edirne'deki Selimiye de ustalk devremin dan olduu zehab dahi uyanmt. Bunun etkisi le eseridir diyen Mimar Sinan Yenieri ocanda ma dir ki, ran ah Tahmasb Hn, sefiri aracl ile Ka rangozlukla ie balam, Yavuz Sultan Selim'in Teb nun Sultan Sleyman'a ufak bir sandk dolusu m riz seferi srasnda Van Gl'n gemek iin ina cevher gndermi ve Camiin ikmlinde bizim de ettii gemi, yalnz bu gldeki ilk tekne deil, ayni hissemiz olduunu istedik demiti. Tarihe adn zamanda onun da ilk eseri olmutu. Sonra Arap ve Muhteem sfatyle yazdran Kanun, sand Mi Acem diyrlarina vki seferler srasnda hendese ve mar Sinan'a vererek Bu talar da harta kullanla mimar renmi; Kanun'nin Karabodan seferi s demi ve ran Sefirinin hayret dolu nazarlar arasn rasnda Prut suyu zerinde ilk kprsn ina et miti. 50 yanda Yenieri ocandan ayrlp saraya da bu mcevherler de akl ta niyetine harcn ii Sermimar (Mimarba) olarak geldikten sonra k ne atlmt. skdar'dan doan gnein ilk kla r ise Hali zerinden batan gnein son klar al taya yaylan o koskoca imparatorluu her biri bi tnda Sleymaniye Camii minarelerinin prl prl par rer mimar aheseri olan drt yze yakn eserle sslamasnn bu talardan olduu sylenir. lamifi. Tam 48 yl srmt Koca Sinan'n Mmarbal. Trk tarihinin bu en muhteem ve en zen Bu arada Koca Sinan' ekemiyenler trl tezgin devresini ina ettii camiler, medreseler, trbe virattan geri kalmyorlard: Bu binay kara amur ler, kemerler, kprler, saraylar, hamamlar, mah dan karmaya kaadir deildir diyenler camiin du zenler ve bentlerle dile getirdi. varlar olanca heybetiyle ykseldikten sonra bu kez Kubbenin durmasnda phesi vardr. Herif ona Doksan yan akn iken, ok sevdii ve himhayrandr, bu uurda gnlerini geirir... demeye yesine ald air Mustafa Si'ye Tezkiretlbnyan balamlard. ad altnda mufassal bir hayat hikyesini de kaleme Bu sylentiler padiaha kadar aksetmiti. Fena aldrd. Bylelikle devirme Sinan, ahs gayretiyle yaratt Koca Sinan' da yazl bir eser olarak b halde hiddetlenen Sultan Sleyman'n gazab- a hanesine uramasna ramak kald. Bir gn camie rakt tarihmize. Trbesi Sleymaniye Camii'nin avlusundadr. ni olarak gelen Kanun, Sermimar Sinan' kubbe

Tablo: Vl Somali

MMAR SNAN

Barbaros
1473 - 1546

XV I . YZYILDA Akdeniz'i bir Trk gl hline getiren nl amiralimiz Barbarosun usl ad H r zrdtr. Hayrettin ad kendisine sonradan Kanuni Sultan Sleyman tarafndan verilmitir. Barbaros ad ise, ona batllar tarafndan Krmz sakal an lamnda yaktitrtlmtUr, Kanun-' Ktszc Afrika lkelerini hediye simi olan bu yuyk karamai 73 yandayken Beikta'la lm ve vasiyeti ze rine deniz kenarndaki trbesine gmlmtr.

APTAN-I DERYA Barbaros Hayrettin Paa, A k deniz var olduka, btn dnyann, adn byk saygyle anaca esiz bir amiraldir. O f denizdeki tuz ve renk gibi hayatm denize vermi, hretini denizden almtr. Dnya tarihinde, baka hibir de nizciyle mukayese edilemez. Ingiliz'lerin Nelson'u, Japon'larn Togo'su bile, onun yksek ahsiyeti ya nnda snk kalrlar. nk gerek Nelson, gerek Togo, ancak devletin verdii muazzam donanma larla kahramanlk gstermilerdir. Oysa, Barbaros, donanmasn kendi yapan, bileinin gc, klcnn kudretiyle kendi kahramanln kendi yaratan bam baka bir ahsiyettir. Barbaros, 1473'de Midilli'de domutur. Baba s, Eceova'l sipahizade Yakup Bey'dir. Yakup Bey, Midilli'nin fethine itirak etmi, sonra bir ksm si pahilerle beraber oraya yerlemitir. Barbaros'un asl ad), Hzr'dr. Ishak ve Oru isminde iki aabeyi, llyas isminde bir kardei var d. Yakup Bey toprakla urama.y ne kadar sevi yorsa, oullar da, ishak hari, denize, denizcilie ylesine dkndler, ishak, topra, ba, tarlay daha ok tercih ediyordu. Nitekim, Yakup Bey'in lmnden sonra, shak, baba ocanda kald. Oru, Hzr ve yas denizcilie baladlar. Oru Reis, Msr taraflarna, Hzr ile llyas da Selanik dolaylarna gidip geliyor, ticaretle ura yorlard. Bu seferler srasnda bir gn, Hzr ile llyasn sahip olduklar gemiye, Rodos valyeleri h cum etti. Henz krpecik bir delikanl olan lyas' l drdler, Hzr 11 da yakalayp, Rodos zindanlarna attlar. Bu olay, Hzr'n btn hayatn deitirdi. inde, Rodos korsanlarna kar korkun bir kin ba lad. Kardeinin intikamn alacakt. Onu zindandan karp, bir korsan gemisine forsa olarak verdikleri zaman, gece gndz, nasl kap kurtulabileceini dnyordu. Nihayet bunu baard. Midilli'ye dn d ve yeniden bir gemi yaptrd. Bu gemi, artk bir ticaret gemisi deil, yelkenleri kinle, intikam hrsyle kabaran, yaman, denizci br tekneydi... Hzr Reis'i bundan sonra, aabeyi Oru Reis ile beraber, artk Akdeniz'de korsanlk yaparken gr yoruz. Ne var ki. Osmanl devleti, Trklerin, yakn sularda korsanlk etmelerine msaade etmedii iin,

iki karde Cerbe adasna gitmi, buray kendilerine s yapmlard Bu sse karlk, elde ettikleri gani metlerden Tunus Sultan'na bete bir hisse veriyor lard. ok gemeden iki karde, Ceneviz, Venedik, Fransz ve spanyol gemilerini, bunlarn gittikleri lim?- jr bir halla pamuu gibi atarak byk ser vet, byk hret kazandlar. Nihayet, 1516'da Cezayir Kales'ni de zeptetmeyi baarnca, ilk i, kk bir devlet kurdular. Baba Oru, bu hkmetin reisiydi. Bir arpma s rasnda ehit olunca, reislik Hzr'a geti. O sralarda Yavuz Sultan Selim, Msr' fetbetmiti, Hzr Reis, byk cihangire haber salarak Ce zayir'in de Osmanl snrlarna dahil edilmesini ve bir eyalet hline getirilmesini teklif edince, bu haber Osmanl mparatorluu' nda byk memnuniyet uyandrd. Barbaros'a, Beylerbeyi payesi verildi. ki bin yenieri ve pek ok sava malzemesi gnderildi. Barbaros , elindeki kuvveti, ok stn bir zek ve mkemmel bir komutan olarak byk dikkatle kullanyor, Trk denizcilik tarihine, pe pee anl sayfalar ekliyordu. Artk Akdeniz'in tek hkimi o'ydu. Kanun Sultan Sleyman zamannda, 18 kap tan ve koca donanmasyle stanbul'a gelip, sulta nn huzuruna kt zaman, Kanun, bu byk de nizciye Devlete hayrl olmas temennisiyle) Hay rettin adn ve Kaptan- Deryalk payesini vermiti. O gnden sonra Hrzr Reis, Kaptan- Derya Hayrettin Paa oldu. Krmz sakalyle, yabanclar onu Barba ros olarak biliyorlard ve Kaptan- Derya Barbaros Hayrettin Paa, bu grevde 13 yl kald, Osmanl donanmasnn banda, Akdeniz'i tam br Trk gl hline getirdi. O'nun, nl talyan amirali Andrea Dorya'y Preveze'de yenmesi, hretini, eriilmez bir zirveye ulatrd. Fransa Kral Franois I, Kanun'den Charles Ouinte kar yardm istemiti. Barbaros, donan masiyle Nis'e gitti. Bu ehri ald. Charles Quint'in do nanmasn perian ederek Fransz hkmdarn kur tard. Barbaros Hayrettin Paa, 28 Eyll 1546'da ha yata gzlerini yumduu zaman, arkasndan btn dnya denizcileri alyordu. Beikta sahilinde top raa verildi. Trbesi ve ant oradadr.

Turgut Reis
1485 - 1565

BARBAROS Hayrettin Paamla bcrabet Preveze Savaana katlan ve Osmanlz mparatorluu'nun genileme devrinde zaferden zafere koan nl bir Trk denizcisidir. Mula'nn Seraloz bucana bal bir sahil kynde domutur. Kanuni Sultan Sleyman devrinde. fendi jethetlii Trablus Beylerbeylii'nde 11 yl kalm ve ikinci Malta kuatmas srasnda ehit dmtr. Trbes Trablusgarpta, kendi yaptrd camiin avlusundadr.

UNYA Denizcilik Tarihi'ne adn altn harfler le yazdran byk Trk amirali Turgut Reis, 1485'te Mula'nn Seraloz bucana bal bir sahil kynde dodu. Babas, Veli adnda, fakir bir iftiydi, Tur gutu da a sapann banda, kendine yardmc bir renper olarak yetitirmeyi dnyordu. Oysa, da ha kk yatan beri o, sahilde kayklarn arasnda dolamaktan, palamarlarla oynamaktan, dmen ye kelerine oturmaktan zevk duyard, Turgut, bydke, denize kar ar dkn l de vazgeilmez bir arzu hlini ald ve denizci olmay kafasna koydu. O zamanlar, Ege'de, Akdeniz'de dolaan kor san gemileri arasnda, sk sk sahillere adam salp, levent toplayanlar vard. Turgut, bunlardan birinin araclyle, nihayet gl bir korsan gemisine gir meyi baard. nceleri, sradan bir leventken, ksa zamanda zeks, bilgisi ve cesaretiyle kendini gs' terdi. ki yl gibi gz ap kapamaya dek bir zaman iinde, leventlikten, kaptanla ykselen Turgut, k klkten beri hayallerinde yaayan nefis bir tek neye sahip olmay baard. Turgut Reis'in, tarihe an veren denizcilik ha yat, ite bu kk teknede filizlenmiti. nceleri tek bana koca gemilere saldryor, onlar talan edip, nne katyordu. Osmanl mparatorluu'nun ticaret gemileri, onun sayesinde dern bir nefes al dlar. spanyol, Ceneviz, Portekiz kalyonlar, ona rastlamak korkusuyle rotalarn bile armaya ba ladlar. Bylece Turgut Reis, ok gemeden korsan amirallie ykseldi. O sralarda, Barbaros Hayrettin Paa'nn nm da btn Akdeniz'de bir bayrak gibi dalgalanyor du. Preveze Deniz Sava'na yakn gnlerde, Tur gut Reis, emrindeki filoyla, Barbaros'a iltihak etti ve Preveze Deniz Sava'nda, ihtiyat kuvvetlere ko muta ederek, btn ustalm gsterdi. Turgut Reis, Akdeniz'deki baarlaryle dillere destan olurken, 1540 baharnda byk talihsizlie urad. Korsika adasnn Firolefo limannda demir lemi, gemilerinin kalafat ile urarken, mttefik Avrupa devletlerinin byk donanmas tarafndan

ani baskna uratld, Turgut Reis, nl Amiral Andrea Dorya tarafndan kstrldm ve onunla dmekte olduunu sanarak, arkada Salih Reis ile beraber, aresiz teslim olmaya karar verdi. Oysa, baskn yapan kuvvetlerin banda, Andrea Dorya' ntn yeeni Janetino Dorya vard. Turgut Reis ve Salih Reis bu tysz, krpecik hal komutann g rnce kahrland ve: Aman Ya Rabbim, u ocua m esir decek-' tik... diye byk teessrn gizlemedi. Turgut Reis'i ele geirmenin sevinci iinde maran hal komutanlar ona yapmadklarn brakmadlar. Barbaros Hayrettin Paa, Kanun Sultan Sley man'n emriyle Franszlara yardm etmek ve Franois Yi, Charles Ouinf'in elinden kurtarmak zere Fransa sahillerine gelerek, Toulon'da demirledii s rada, bir filo ile Genova'ya gitti. Ya Turgut Reis ile Salih Reis'i geri verirsi niz, ya da Genova ile beraber, btn Fransz sahil lerini serapa yakarm... diye haber sald. Bunun zerine byk korkuya d%en Cenevizliler, hemen Turgut Reis le Salih Reis'i iade etmekten baka a re bulamadlar. Turgut ve Salih Reis'ler, Barbaros tarafndan byk trenle karland. 1546'da Barbaros Hayrettin Paa vefat edince onun yerine Kaptan- Deryalk'a getirilecek en ehli yetli kimse olarak, hep Turgut Reisin ad dola yordu. Lkin Kanun, Barbaros'u hizmete arrken gsterdii basireti, Turgut Reis iin gsteremedi. s telik araya saray entrikalar da girdii iin 1551'de stanbul'a gelen Turgut Reis'e Kanun Sultan Sley man tarafndan sancak beylii verilmek istenildi. Oysa Turgut Reis, kendi fethettii Trablus Beyler beyliini istiyordu. Onun bu arzusu biraz ge ger ekleti ve Turgut Reis 11 yl Trablusgarp Beylerbeylii'nde kald. T556 ylnda alan Malta seferine katld. 80 yandayd. 13 gemi ile Malta adasna geldi ve kuatmann yanl balatldn grerek k zp kprd. Dn oimyacan anlayarak savaa olanca gcyle katld, 1565 yl hazirann 16. gn yaplan hcumda sava ynetirken St. Angelo Kule' sinden atlan gllenin paralad kayadan iri bir para srayp bana arpt ve Turgut Reis'i yarala d. Ancak 5 gn yaayabildi ve ruhunu teslim etti.

Fuzuli
1495 - 1556
M ,

BADATLIDIR. Hille Mfts Sleyman'n olu dur, Asi ad Mehmettir. mrn Badat ve her belda geirip I ra/c'tan dar kmad. Hazret-i Hseyin trbesinin kandilciliiyle geinirdi. Hocast Rahmetullah EjendVnin kzt Rahimeyle evlen di ve Fazlullah adnda bir olu oldu. Tasavvuf de nilen felsefe grne bal, dini btn, ok lirik bir airdir. Leyl ile Mecnun mesnevisi en deerli esendir, Bu deerli eser pek ok dile evrilmitir.

.............................................................

iirlerinde Fuzuli (fazlalk) adn kullanrd. Neye byle yapt sorulduunda Herkes bakasn m ii rini kendi mal gibi gsteriyor smim bu olunca kim se benimkilere tenezzl etmez, ya da bakasnn ii ri benim sanlmaz diye karlk vermitir. Fuzuli son derece bilgili ve alkan bir insan d. Olu Fazt (erdem)in de yle olmas iin ok a lmt. Ama, olmad. nk Fazlullah, gayet tem bel, kabiliyetsiz bir ocuktu. Bunun zerine zama nn airlerinden biri Farsa: Fazl peder- pser fuzuli yani, asl erdemli olan babas, olan tamamiyle faz lalk, msran sylemiti. Bln iirlerinde kendini Tanr akna adam olan Fuzuli, geim sknts inde kahroluyordu. Badat' Kanuni fethedince, onun komulamna, pa diah iin kasideler, vg iirleri sundu. Bu saye de Badat vakflarnn ziyadesinden, yani vakfa harcadktan sonra artakalan paradan gnde dokuz ake maa baladlar. Zavall Fuzul, hi bir zaman bu paray alamad iin, sonunda, Badat'ta bar namad, biraz d mahalle saylan Hille'ye ekildi. Hseyin Trbesinin bekiliiyle, yani trbeye bra klan adak paralarndan bakm fazlasyle geinmee alt. Ama, Kanun'nin fermanlarna tura basan Niancba Cell zade Mustafa elebi'ye de ika yetname diye n yapm, dokunakl bir yergi r nei olan mektubunu yollamadan edemedi. Bu eser, o zamann resm dairelerinde insanlarn nasl al madklarn gsteren dili sanalla, edebiyat deeri b yk bir belgedir. Mesel, hakkn istemee giden Fuzuli'nin: Selm verdim, rvet deildir dey al madlar sz, hiciv aheseridir. Daha nce, Safevi Hkmdar ah smail, Ba dat' zaptedince, ona da Beng bde (Afyon ve iki) adl bir mesnevi sunmutu. Bu eserde afyon la arab konuturur ve bunlardan her biri, kendini ver. Derler ki Fuzuli'nin bu mesneviyi yazmas, as lnda Yavuz'la ah smail arasndaki mektup del losuna bir edebi ekil kazandrmaktr. Bu bakmdan semboller yerini bulmutur: ah smail- Safevi, eser de afyonla, Yavuz ise arapla temsil edilmitir. Kerbel olayn anlatan Hadika-t-s-sedsn-

dan baka, airin en nemli eseri Leyl v Mecnun mesnevisidir. slm dinini kabul etmi toplumlarn edebiyatfarnda ortak konular ok grlr. Nitekim 15. yzylda Aliir Nevai gibi gerek Trk, gerek Arap veya Uanl birok air bu konuyu ilemitir. Ama hibiri, Fuzuli'nin ulat Neopltonik ak anlayna, tasavvuf grne ve ifade lirizmine ula amamtr. Denebilir ki, dnya edebiyatnda Fuzu li'nin Leyl ve Mecnun'u tektir: G ir, derdime- sen dev deilsin Bignesin, in deilsin +* * Grd ki bir avc dam kurmu Damna gazaller yz urmu Bir hu esir-i dm olmu Kan ya kar gzne dolmu Boynu burulu aya baglu ehl gz nem l can dalu Sctyyd sakn cefa yam andr Bilm ezsin mi ki kana kandr? gibi msralar bu eseri batan baa iir haline getirir. Leyl ile Mecnun, doduklarndan itibaren birbir lerini sevip ancak lmden sonra birleebilirler ki, burada Leyl Tanrsal gzellii, Mecnun da ona kar duyulan ekilii temsil etmektedir. Byk airimiz Fuzuli'yi, zaman zaman Araplar ve Iranllar kendilerine maletmek istemilerdir. O y sa, z be z Trk'tr. Ouzlar'm Bayat kabilesinden gelir. Farisi divannn gir blmnde, kendisinin hlis Trk olduunu gayet ak bir dil ile belirtmitir. Fuzuli, bu girite yle der: Aslm Trk, ana dilim Trke'dir. Arapa'y il mi mbahaseler esnasnda, Faris'yi de arzu ettiim zaman kullanrm. ocukluumdaki iirlerim, daima ana dilimle, yni Trke sadr olfiftutut'... Fuzuli, devrinin fen ve tp ile ilgili bilgilerini de iyi renmiti. Nitekim, onun Ruhname yahut Shhat ve Maraz isimli risalesi, airin hekimlik il miyle de uram bulunduunu gsterir. Fuzuli, sadece Trk Tarihi'nin iftiharla kaydet tii bir air deil, btn dnyann yakndan tand kiiler arasndadr. Onun Trke, Arapa ve Faris divanlarndan baka, Hadikatssadas da balca eserleri arasndadr.

Haya Koleksiyonundan

FUZUL

Kanun Sultan Sleyman

1494
-

1566

DNYNIN Muhteem, biz Trklerin ise Kanuni adiyle andmz nl Osmanl Padiah, 27 nisan 1495 gn. babas Yavuz Sultan Selim'in vali olarak bulunduu Trabzon'da dodu. 1520 yr lnda tahta kt ve en uzun sre saltanat sren Osmanl Padiah oldu. 46 yl iinde Osmanl Par diah oldu. 46 yl iinde Osmanl devleti en yksek noktasna ulat. Torununun olunu grdk' ten sonra 7 Eyll 1566'da Zigetvar muhasaras srasnda harp meydanndaki otanda ld.

AVUZ SULTAN SELM gibi bir babann b rakt tahta kan gen padiah Sultan Sleyman Hn, daha ilk icraat ile bir adalet siyaseti gdece ini gstermiti. Mesel Msr'dan babasnn bera ber getirdii nem kiileri serbest brakm ve ib riim yasan da kaldrmt. ran'a kar bir boy kot maksadyla konmu olan bu yasak ok tccar iin ikyet konusu idi. Bu nedenle, mallar msa dere edilmi olanlara da bunlar iade edilmiti. Bu arada ad saysz suiistimallere karm bulunan Do nanma Kumandan Cafer Bey'in muhakeme sonucu idam da halk arasnda gayet olumlu karlanmt. te bu gibi dil icraatnn yan sra dedesi Fatih Sultan Mehmet gibi bir de Kanunnme karm bulunmas, onun adn pek ksa bir zamanda Ka nun ye kartmt. mparatorluun snrlarn douya doru geni leten babas Yavuz Sultan SeJimn aksine olarak Kanun Sultan Sleyman imparatorluun Avrupa'da geniletilmesi siyasetini gtmt. Belgrad'm tek rar aln, Rodos'un ele geirilmesi, Fransz Kral Franois l'in Charles Ouint'in elinden kurtarlmas n Kanun'ye eli gndermesi ve bu sebeple yap lan deniz ve kara harekt, Macaristan seferi, Moha meydan muharebesi, Budinin fethi, kinci Ma caristan seferi ve Viyana'nn kuatlmas, nc Macaristan ve Atman seferleri hep bu siyasetin so nucu idi. Bu arada dou da ihmal edilmemi, ran ve Badat seferleri yaplm, Kzl Deniz'den Hint'e kadar her yere donanmalar gnderilmi, Aden ve Yemen de mparatorluk snrlar iine alnmt. Osmanl tarihinin en nl simalar da Kanun Sultan Sleyman'n saltanatna rastlayan bu altn a da grlmt. Bu altn a da, Osmanl mparatorluu hari tada en geni eklini alm ve ktaya kol salan Kanun Sultan Sleyman Cihan Padiah nmyle anlmaya balamt. 71 yllk muhteem yaantsnn onnc ve so nuncu seferi Zigetvar zerine oldu. Vergiye tbi tuttuu Alman imparatorumun szn yerine getir mediini gren Koca Kanun, yal, hasta ve bitkin haline ramen bu Sefer-i Hmayn'a kmt. Ken disini hi de iyi hissetmiyordu.

lk defadr ki bir Sefer-i Hmaynda araba iin de yol alyordu Koca Kanun. 46 yllk saltanatnn 10 yl 3 ay 5 gnn seferlerde at srtnda geir miti. 5 Austos 1566 gn, Macaristan toprakla r zerinde, Almanlarn elinde bulunan Zigetvar Ka lesinin muhasaras balad. Kanun Sultan Sleyman Hn, Ota- Hmayn'undan bu kuatmay izliyor du. Her geen gn biraz daha bitkilem ekteydi 71 yandaki Cihan Padiah. Kuatmann birinci ay do larken artk yatandan kalkamaz hale gelmiti. Bnbir an ve erefle dolu bir mr tkenmek ze re idi artk. Pri Mehmet Paa, Makbl brahim Pa a, Ayas Paa, Hadm Sleyman Paa, Rstem Pa a, Semiz Ali Paa, Sokollu Mehmet Paa gibi b yk sadrzamlar, Barbaros Heyrettin Paa, Aydn Reis, Pri Reis, Turgut Paa, Seyd Ali Reis gibi ya man kaptan- deryalar, Piyte Paa, Ulu Ali Reis gi bi naml denizciler. Devlet Giray, Lala Mustafa Pa a gibi nl kumandanlar, Koca Mimar Sinan, Karahsar, Nakka brahim, Fuzuli, Bki gibi lmsz eserler brakan dev sanatlar arasnda geen 46 yl-: lk saltanatn son demleri gelmiti. Halk iinde m uteber bir nesne yok devlet gibi O lm aya devlet cihanda b ir nefes shhat gibi Saltanat dedikleri bir cihan gavgaasdr Olmaya baht-0 saadet dnyede vahdet gibi lmsz msralarn da gl airi olan Cihan Padiah Kanun Sultan Sleyman Hn, 7 Eyll 1566 cumartesi gn sabaha kar harp alanndaki Ota- Hmayn'unda top sesleri, kl akrtlar, ks gm brtleri ve mehter nvbetleri arasnda son nefesi ni verirken Zigetvar Kalesi dmek zere idi. Bu nedenle byk Sadrzam Sokollu Mehmet Paa, Ci han Padiah'nn vefat haberini askerden saklad. Otada, Hekimba Kaysnzde Mehmet elebi ta rafndan tahnit ameliyesi yapld. Bu ameliye sra snda hazr bulunan Hnkr Baimam Dervi efen di din icaplar yerine getirdi. Ve ktaya hkmeden koca imparatorluun byk padiah, tesadfn garip bir cilvesiyle ayr yerde klnan cenaze namaz sonunda stan bul'da adn tayan camiin yanndaki trbesinde ebed istirahatghna tevdi olundu.

----------------------------------------------------------------------------------------------

Asker Mzeden

KANUN SULTAN ULEY

Pir Reis P

NL bir denizci. lim bir corafyacdr. Asl is mi Ahmet Muhittin olan Pir Reis, Geliboboluda dodu. nl denizci Kemal Reisin yann da yetiti. Bir sre Barbaros ile beraber alt. Trk sancan Hint denizlerine kadar gtrd. Akdenizin btn sahillerini anlatan corafya ki tab ile Kitab Bahriyye adl eseri ve ok b yk tarihi bir deer tayan mehur atlas vardr. 1554 ylnda Kanuni tarafndan boynu vurduruldu.

R RES'in iyi bir denizci olduu inkr ka bul etmez bir hakikattir. Ancak denizcilik tarihimiz de hi bir zaman bi Barbaros'un, bir Turgut Reis'in apnda yer igal edemedii de gerektir. Ona en byk n kazandran denizciliinden ziyde de nizcilik konusunda brakt byk eserlerdir. Co rafya kitabnda btn byk denizlerin sath, akn tlar, koylar, krfezleri, boazlar, limanlar birer birer btn teknik ve coraf ynleriyle ylesine izah edilmitir ki, yzlerce yl sonra en ileri teknik ve artlar altnda hazrlanan eserlerde dahi bu kitap tan geni lde yararlanlmt. Bu arada Pir Reis'in en byk eseri olan me hur Atlas'nda bugnn ilgin corafyasna benzer bir mkemmeliyet gze arpmaktadr ki, bu da onun byk bilginlik deerini ispat eden bir eseridir. Pir Reis'in bu byk eseri, Trk Tarih Kurumu tarafndan bastrlm, zerinde birok corafya bil gini nemli incelemeler yapmtr. nl denizci Kemal .Reis'in yeeni olan ve bu byk deniz kurdunun yannda yetien Ahmet Mu hittin, kahraman bir muharip olduu kadar deniz cilik bilgisi ile de bilhassa kendisini gstermi ve bir sre Barbaros Hayrettin Paa'nn yannda da vazife grmt. Days Kemal Reis'in yannda ka tld Fransa ve Venedikliler zerinde yaplan h cumlarda ilk kahramanlklarn gsteren Pir Reis, kinci Bayezit zamannda Inebaht ve Mondon se ferleri ile Mora sahillerinin alnmasnda denizcilik hayatnn en byk baarlarna ulat, Akdeniz'e dehet saan bir Trk denizcisi olarak i)n yapt. Hammer Tarihi'nde Pir Reis iin kinci Bayezit zamannda nmn dehetver bir marufiyetle sahip etmiti denilmektedir. Pirf Reis kahramanlklarnn yannda ilmi, irfanyla da ok sevilir, sohbetleri dai ma lm bir oturum hlinde cereyan ederdi. Birok kurt denizcinin ona eitli denizcilik meselelerini dant, fikirlerinden istifade ettikleri tarih kaytlarda sk sk geer Ayrca bu kaytlarda, bilgin denizcinin, gsterilen byk saygya gayet mtevaz ekilde mukabele ettii, hatta kendinden yal denizcilerin yannda ayaa kalkp, onlar ba keye oturttuu da belirtilmektedir. Yavuz Sultan Selim ve Kanun Sultan Sley

man'n devrinde Barbaros ile beraber alan Piri Re is daha sonra Kanun tarafndan Msr Donanma* s Kumandanl'na getirildi. Hadm Sleyman Paa'nn Kzldeniz ve Hini Okyanusu seferinde zaptetmi olduu Aden'i d a* ha sonra ahalisi Portekizlilere teslim etmiti. Ader ahalisinin bu hainliine fena halde kzan Kanuni Sultan Sleyman, ehir ve kalenin Portekizlileri elinden geri alnmas vazifesini Msr Donanmas Kumandan Pir Reis'e verdi. 30 para gemi ile yola kan Pir Reis, Arabi*, tan Yarmadas'nn Umman Denizi'ndeki kylarnda bulunan Portekiz kalelerini zaptettii gibi Aden K a lesi'ni ve ehrini de Portekizlilerin elinden kurtard buralardan pek byk ganimet ald. Donanma Bas ra'ya vard zaman Pir Reis kuvvetli bir Porteki filosunun Hrmz Boaz'n kapatmak zere yok ktn haber ald. Bu arada bir basiretsizlik de yapmt Pir Reis Aden krfezinde stratejik bakmdan pek nemli b i rol bulunan Hrmz adasn, ada ahalisinin ver. dii ok kymetli hediyeler karsnda zaptetmekten vazgemi, bylelikle byk bir s'den mahrum kal mt. Pir Reis, ikinci byk hatasn Portekiz g e milerinin Aden krfezini kapatmak zere bulundu u haber ald zaman iledi. Hi olmazsa bu sefer srasnda elde ettii ganimet ve serveti kurtarmak iin emrindeki 30 para geminin 27'sini mretteba tn datp Basra'da brakp, ganimeti ykledii para gemi ile sessizce ayrld ve Aden krfezin den kp Msr'n yolunu tuttu. Onun bu basiretsizlii, kendisini ekemiyenle iin byk bir frsat oldu. Muarzlar Kanun Sul tan Sleyman'a, bire bin katmak suretiyle tezvir v e iftiralarda bulundular. Koskoca bir donanmann boy leine terkedilmesi, stratejik nemi haiz bir adanij ganimet karl balanmas zaten Kanun Sultar Sleyman gibi byk bir cihangiri fena halde kz drmt. Daha donanmas Msr'a dnmeden Pir R e * is'in kellesinin vurulmas fermann Msr'a ulatr mt Kanun Sultan Sleyman. Trk denizcilik tarihinin en byk bir limi o la rak tannan Pir Reis iledii hatalarn cezasn k e leini vererek dedi.

Sokollu Mehmet Paa

1506 - 1579

BR devirme olan olarak gelip padiaha veziri zamlk yapt, Bosnann Sokolovi kasabasnda dodui. Edime Saraynda yetiti. Saray Kapcibail, Kaptan Derylk ve Rumeli Valilii yapt. Tamvar kalesinin alnmasnda gsterdii baardan tr vezir, 1564te de veziri zam oldu. Kanuni, II. Selim ve III. Murata veziri zamltk yapt. Deli olduu sylenen bir Bonak tarafndan hanerlenerek ldrld. Trbesi Eyp Sultandadr

adam ahsiyeti, tarihimiz sayfalarn kaplayan e itli nemli olaylar, yine tarihimize gemi byk szleri ile olduu kadar, gerekletiremeden ld iki byk projesi ile de grlr. Bu projeler, dnyann en byk iki kanalm ^clmasyle ilgili dir. Birincisi, Don ile Volga rmaklarn birbirine ba layacak olan kanald. Bu kanal alabilseydi, Kara deniz'deki Trk Donanmas'n kolaylkla Hazar Denizi'ne indirmek mmkn olacakt ki, bu da Trklerin tekrar Orta Asya'ya sarkmalarn gerekletire cekti. kinci proje ise Svey Kanal'nn almasyd. Bu takdirde Akdeniz'deki Trk Donanmas rahat lkla Hint Okyanusu'na hkim olabilecek ve dnya nn en zengin ticaret yolu Trk hkimiyeti altna gi recekti. Bu iki byk kanalla ilgili btn projeler hazrlanm, hatt Don - Volga kanalnn almas iine dahi balanmt. Ancak beklenmedik lm bu projelerin gereklemesine engel oldu. Sokollu Mehmet Paa, geceleri ok erken ya tar; sabah olmadan kalkp ibadetini yaptktan sonra ktibine zellikle tarih kitaplar okutarak bunu can kula ile dinler ve tarihte gemi her olaydan bir ibret dersi karmaya alrd. Bir sabaha kar k tibine Kosova harbini oku demiti. Ktip bu b yk savan hikyesini okumaya balam, sra Mu rat Hdavendigr'n zafer meydannda bir Srpl ta rafndan hanerlenerek ldrlne geldii zaman Sokollu hkrklarn tutamam ve ellerini ap, Yarabbim, bana da byle bir ehadet nasip ey le! diye dua etmiti. Ve o gn ikindi zeri Divan toplantsndan kt srada, oraya kadar nasl gir dii belli olmayan meczup bir dervi tarafndan hanerle kalbinden vurulmak suretiyle ldrld. Veziri zamla, Cihan Padiah olarak anlar Kanun? Sultan Sleyman tarafndan getirilmi ve bu ulu hkana iki yl hizmet etmiti. htiyar padiah, on nc ve sonuncu seferi srasnda Ordu-yu H myn Zigetvar nnde savarken hastalanp yata a dm ve Zigetvar dmek zere iken otan da son nefesini vermiti. Sokollu, zek ve diryetini bu kritik anda gstermesini bilmi ve hnkrn vefatn btn ordudan saklamay baarmt. Hatt

s _ _ _

asker phelenip de maneviyat bozulmasn diye, Kanun Sultan Sleyman'n kaftann giyerek otan nnde bile bizzat durduu olmutu. Sokollu, Kanun'nin olu II. Selim'in damad idi. Ulu hakann vtefatndan sonra, kendisinden onsekiz ya kk olan kaynpederinin stanbul'da tah ta kmas ve sonra Macar ovalarndaki Ordu-yu Hmayn'a yetimesine kadar geen 51 gnlk za man zarfnda Kanun'nin lm haberini askerden giz ledi. Bu srenin iinde Zigetvar fethedilmi ve Ma car ovalarndaki Trk hkimiyeti bu zafer ile perinlenmiti. Kaynpederinin hkmdarl srasnda koskoca imparatorluu yneten kii olan Sokullu, II, Selim'in vefatndan sonra tahta kan II. Murat'a da1 be yl vezir-i zamlk yapt. Kbrs adasnda etin savalar cereyan ederken Venedikliler Lepanto'da Trk Donanmasna ar bir darbe indirmilerdi. Veziri zamin bu srada hu zuruna kabul ettii Venedik elisine u szleri pek mehurdur: Biz Kbrs adasn almakla sizin bir kolunu zu kestik, si* ise Lepanto'da donanmamz imh elmekle bizim sakalmz kestiniz. Tra olan sakal da ha gr biter, fakat kesilen kol yerine gelmez... nebaht yenilgisinden sonra tersanede, Trk Donanmas'nn yeniden ihysna allrken, Kaptan- Dery Kl Ali Paa'nn byk bir bedbinlik iinde, gemiler yaplsa bile, bunlara lenger (apa), pala mar (halat) ve yelken teminine imkn olmadn sylemesi zerine Sokollu'nun byk bir hiddetle Kaptan- Dery'ya u haykr da tarihe gemitir: Bre paa... Sen henz bu devlet-i liyeyi bilmemisin. Byle itikat eyle. Bu devlet ol devlet tir ki, murd edinirse cmle donanmasn lengerle rin gmten, resenlerin ibriimden, yelkenlerin at lastan itmekte (etmekte, yapmakta) glk ekmez. Hangi geminin mutd zere alt ve yelkeni yeti mezse benden alrsn... Sokollu Mehmet Paa'nn bu szlerinde devle tin ihtiam olduu kadar kendi ahs servetinin d e bykl gizlidir. ki metreye yakn boyu ile Os manlI tarihinin en uzun boylu devlet adam olan Sokollu ayni zamanda devrinin en zengin insan olarak da tannmakta idi.

Pir Sultan Abdal

H A L T IJ ie j A S IR

' DOUM ve lm tarihi kesin olarak bilinmeyen aervi airlerimizdcndir. Sivas dolaylarnda yaa mtr. ii ve Kzlba'tr. Kz azndan yazlan bir destanda Kzlbalar ayaklandrmaa kalkm ol duu. yakalanp hapse atlarak sonunda asld sylenmitir. Bundan da bir veya birka deja ev lendii sonucu karlmaktadr. Bir iirinde aBelinii bkld\i$y>nii. Dilerimmi bkly de syler ki bu da ok yaadn gstermektedir.

OYU Yemen'den gelme olan Pir Sultanin asl ad Haydar'dr. Alev'ler, yani Hazreti Ali'yi Muham met'e tercih edenler genellikle soylarn ona ve Ye* men'e balarlar. Hasretin bir Kzlba tarikat olan Bektailik'teki mertebeleri at, unvanlarndan bel* tidir: Tarikatn en yaltlarmdan olduu iin Post a oturmu ve Pir unvann, Dede Sultan lkap larn haketmitir. Abdalla gelince, Bektalikte Be dii olan, yani mna leminden yeryzne kyafet deitirerek tebdil gezdiklerine inanlan krk ulu ya Abdal derlerdi ki yz veli, yani ermi ara sndan seilirlerdi ve kimler olduklarn yalnz ken dileri bilirlerdi. Krk Abdal'n yedisine Erkn (di rekler), ne fcvtad, yan balayclar denirdi. Bir tanesi de kutup rtbesini alrd. Pir Sultan, ite o krklara karmtr. Ancak, herne kadar Bektailik bir tarikatsa da Kzlbalk yle deildir. Eylem ve politika yoluyle dnyaya gerekli dzeni vermek Kzlbaln amndand. Bu sebep le Pir Sultan da eyleme kalkm ve Hzr Paa tara fndan Sivas'ta yakalanarak aslmtr. Yr bre Hzr Paa Senin de arkn k rlr G vendiin padiahn Ola ki bir gn d e vrilir drtlyle balayan iirlerde Pir Sultan'n Hzr Paa'yla dvas anlatlmtr. Evliy'nn ounda olduu gibi Pir Sultan'da da destan unsurlar hayatn gereklerden masal hava sna gtrmtr. Soyunun Ali'ye ve Muhammet'e dayandrlmas, Hzr Pasa'nn kendisine gelerek him met istemesi. Pir Sultan'n: Hzr, gn gele vezir olasn, ama yine beni arayasn diye paann gele ceini haber vermesi, paa, vezir olduktan sonra onu stanbul'a konana getirtip yemek ikram edin ce Sen zina ettiin, ikram ettiin yemei ben de il, kpeklerim bile yemez diyerek onu kzdrma s hep bu destan unsurlarndandr. Rivayete gore Pir Sultan'n asls da, Hzr Paa'nn kendisine U iir syle ki, iinde ah'n ad gemesin dedii halde de batan baa ran ah'na vg olan iirler sylemesindendir.

Hzr Paa bizi berdr etmeden kap\lar $ah'a v a v a U m Seyaset gnleri gelip yetmeden A ln kaplar Saha varalm Gnl km ak ister ah'n kkne Can boyanm ak ister A li mkne Pirim Ali, on iki imam akna A ln k a p la r $ah'a varalm diye balayan iiri de bunlardandr. PirSultan Abdal, yalnz dervie iirler deil, ak iirleri de yazmtr. u rnekte olduu gibi: Ben de u dnyaya geldim geleli Emanetten bir don giym ie dndm Sahibi kt da elimden ald Koru yerde koyun yayma dndm O yr geldi geti geri bakmad H endekler kazdrdm sular akmad ok yuva bekledim cck kmad Bo yu va beklem i yoz kua dndm Pir Suttan A b d a lm bu dnya fni Batan baa kim srd bu devran Yarin bir ift sz tt beni Yce da banda buymua dndm air, tabiata da son derece bal grnmekte dir. Onun: t benim sar tamburam Senin asln aatandr diye balayan talamas gibi pek ok iiri bugn h l dillerde dolamaktadr. Pir Sultan Abdal ile ilgili bilgilerin ounu, kz Sanem Hatun'un atndan reniriz. Dilden dile, g nmze kadar gelen bu at, onun daraacnda can verdiini, yank, ili bir ifadeyle uzun uzun anlatr: Uzundu, usuld dedemin boyu Ytldz'dr yaylas, Banaz'dr ky Yaz bahar aynda bulanr suyu Sular alar alar Pir Sultan deyu Pir Sultan kzydm ben de Banaz'da Kanl ya akttm baharda gzde Dedemi astlar kanl Sivas'ta Daraac alar alar Pir Sultan deyu.

ASIL ad Mahmut Abdlbki'dir. Bir mezzinin oludur. air Zatinin dkknnda sara rakl ederken zeks sayesinde medreseye verilmi, da ha sonra ilerlemitir. eitli kadlklarda bulun duktan sonra Anadolu ve Rumeli KazaskerliklerVns kadar ykselmise de. asl istedii eyhlislmltka eriemeden lmtr. 4 padiah devrinde gz deliini korumu. ama ok kskanlm bir airdir. En nemli eseri. Divan adiyle toplanan iirleridir.

f i
V K EFEND, konanda, sinirli sinirli dola yordu. Yetmiine yaklayordu. yleyken sska de necek kadar zayf, hafife ne eik, gzleri alev alev yanan, esmer, irkince ir adamd, ama dinti, iin de, en byk ilim ve di makam olan eyhlislm olamamann acsn tayordu. Ka padiaha hizmet etmi, ka devletlinin iltifatn kazanmt. Kendisi ni, ykseliini ekemeyenler ne iftiralar atmamlar d ki ona... Meyhaneler beytlharm, piri mugan eyhulharem (Meyhaneler Muhammet'in evi, onu yneten de meyhaneci) gibi srf gelenekte olduu ve daha ok dervilik taklidi saylmas gerektii hal de benzeri eyler syledi diye az kalsn kendisini ldrteceklerdi. Oysa Bki gibi bir din bilginin by le szleri belli bir maksat olmadan sylemesine im kn m vard? Kanun'nin ardndan yazd at, h l, Sleyman elebi'nin Mevlit'i gibi sylenmekte deil miydi? u iin kendisine Karga Bki denildiini bilirdi. Nev i Efendi, ktibi kavuunu geri iterek, pek hevessiz ve deta srgan bir sesle: Tebrik ederim, Efendi hazretleri, Tt'ye kon- I dunuz... deyince, air: Dudu dudu diye pek uurma birader, her halde o da benim gibi kargann biridir... deyip airi mahcup etmiti. Ama sonra, Nev'i, ayak st bunun cn alm:

Kahr- dehr ile olur blbl gurna hemniin Yine ekvay gurb eyler, garabet bundadr
diyerek, dnyann talihsizi bir blbl kargayla ayn yataa der de, sonunda asl karga ikyet eder, demee getirmiti. Bki Efendi, Tt'ye sokuldu. Criye gerekten ] gzeldi. Yal air, samur krkn srtndan att. El lerini rpt. Giren i olanna: Halvet dedi. Ar tk onlar kimse rahatsz edemezdi. Criyesini bile inden tutarak yanna oturtmak istedi. Ama, uzun boyuna, din grnne ramen bu gaga burun lu, esmer, gzleri korkutucu bir ekilde parlayan adam, kzcaz fena halde rktmt. Bir an ken- | diine sarayda, haremde retilen her eyi unuttu ve toy bir kheyln gibi geri ekildi. te ne olduysa o anda oldu. Neye uradn ; anlamayan air Bki, birden ayaa frlad. Hmla c riyesine bir tokat att ki, kapda duran i olan he men ieriye dald. Grd manzara uydu: 0$manii iirinin en byk std, beynine srayan kan : ! sebebiyle birdenbire yal bir ktk gibi mindere devrilmi, can ekiiyordu. Bki'nin lm, byle olmutu. ... Ve bylece Bki'den, bu kubbede bki ka lan bir ho seda oldu. Bki iin byk cenaze tre ni tertiplendi. Bu trene, devrin nl sanatlar, devlet adamlar katldlar ve gzyalar iinde top raa verildi. Bki, kendi kendini yetitirmi, medreselerde okumu, adn ok gen yata, devrin limleri ara snda duyurmutu. Halep, Mekke ve Medine kadlklar da yapan Bki'nin, divanndan baka, Mevahib-I-Lednniye ve Hdis-i Erbain tercmeleri ve Fezail-l Cihat isimli eseri nldr.

Ck olur yr, fakat yr-i vefdr olmaz

szn bouna sylememiti o. Elbette, cenaze na mazn Fatih Camii'nde kldracak olan rakibi ey hlislm Sunullah Efendi'nin, sanki olacaklar bili yormu gibi yazd:

Kadrini seng-i musallada bilp ey Bki Durup el kavuralar kuruna yrn saf saf
beytini okuyacan nceden kestiremezdi. Ne var ki, iirleri arasnda pek ou imdiden atasz dee riyle halk arasnda sylenegelmekteydi. Daha kimbilir ka yzyl da syleneceinden baka. Sras d tke her bezgin:

Bki kalan bu kubbede bir ho sada imi

deyip geecekti. Bki Efendi, sinirli sinirli dolayordu. Nihayet kap araland. Boylu boslu bir criye, ba nnde, elleri gs zerine kavumu, ieri girdi. Beni emretmisiniz efem? dedi. air glmsedi. Gl yanakl criyesine bakt: daha saraydan, haremden, hnkrn hediyesi olarak iki gn nce gnderilmiti. Yakla bakaym Tt... Bana gel yavrum... Ad Tt (Dudu kuu, dilbaz) olan criye iki adm daha att. Bki Efendi hl glmsyordu. n k, daha gn nce, kendisini hi ekemeyen air Nev'i ile atmalarn hatrlyordu. Bki, irkin oldu

(IMYtl)lNGl ASIR

NL bir destana konu olmu bir halk kahrama ndr. Bu isimde, XVI. yzylda yaam bir halk airi de vardr. Ama, tarihi kiilii bilinemeyen. asl Krolu, XVII. yzylda. Bolu havalisinde ya am, sonradan n btn Anadolu'ya yaylm tr Babas Bolu Beyi tarafndan gzlerine mil ek tirilerek cezalandrld iin Krolu diye tann mtr. Zulme kar ayaklanarak halkn hakkn ko rumas, onu destan kahraman haline getirmitir.

NYEDNC yzyl, Osmanl mparatorluu ta di. Krolu onun adnn Ayvaz olduunu, kervann rihinde mer1 ' bal olmayan tekiltn iyice mey da Bolu Bey'ine yk gtrdn renince Aydana kt, buna karlk, saraya bal, sadrzama vaz' yanna ald. Beraber yola ktlar. Bir Krolu, bal beylerin, valilerin de yer yer balarna buyruk bir Ayvaz, etraf kasp kavuran, fakir kyly ha olarak halka zulmedebildikleri bir devirdir. te by raca kesen zlim Bolu Bey'ini bulmaya ktlar. eh le bir devirde Bolu Beyi Sleyman Bey, kendisine re yaklatklar srada bir kale vard. Sabahn bir bunca yl hizmet etmi seyislerinden birine fena hal vaktinde kale mazgallarndan hazin bir ark duy dular. Bu arkiyle bir gen kz, kendisinin Bolu Be de kzarak gzlerine mil ekilmesini emretmiti. Bo lu Bey'i son derece kat yrekli, zalim bir adamd. yi'nin kz olduunu, babasnn srf kimseyi sevme Hernekadar kendisini sevenler araya girdilerse de sin diye kendisini oraya kapadn gz yalar iin de anlatyordu. Ald saz eline Krolu kza sabr dediinden dnmedi. Buyruunu vaktinde yerine ge tirmemi olan zavall uan gzleri kr edildi ve l olmasn, dnte kendisini kurtaracan nledi. sska bir ata bindirilerek kaleden dar atld. Bolu'ya vardklarnda byk bir alana halk top Yaral seyis at srtnda yolda kalnca, sesini ok lanmt. enlikler yaplyordu. Krolu tebdil giye iyi bilen hayvann kulana eildi ve: rek pehlivanlar arasna katld. Bir bir hepsini alt et Dnya bana zindan oldu, beni kyme g ti. Sonunda Bolu Bey'i huzuruna artt onu ve: tr... diye yalvard. Bre pehlivan, sen kimsin? Seni muhafzla Az gittiler, uz gittiler, dere tepe dz gittiler, rma bey yaptm... sonunda seyisin kyne vardlar. Uzaktan at srtn dedi. Krolu da: te ben o gzlerini kr ettirdi da yl babacnn geldiini gren onbe yan in seyisin oluyum diyerek klcn ald gibi daki olu, ermi yetmi bir insan gibi onun stra herkesin dehet dolu baklar nnde Bolu Bey'ibn anlad, koup attan indirdi, anasnn yanna nin kellesini uurdu ve halk bir zlimden kurtar getirdi. Seyis olanlar Hal ve keyfiyet byle byle d. Ondan sonra hemen Ayvaz' salp kaleden Bey'diye bir bir anlatt, oulcuundan cnn alnma in kzn getirdi. Allah'n emri, Peygamber'in kav sn vasiyet ederek orackta ruhunu teslim etti. liyle kendine nikahlad. O tarihten sonra Bolu Bey'i Krolu, onbe yanda atland. Babasna ve olarak halka adaletle muamele eyledi. rilen kr at canland, sskal gitti, ahbaz bir hay Bizden selm olsun Bolu Beyi'ne van oldu. Krolu, atna atlad gibi dalara kt. kp u dalara yaslanmaldr Kl kuand. Babasnn intikamn almak zere and Ok gcrtsndan, kalkan sesinden iti. Yolda rastlad bir obann sazn alarak ter Dalar sada verip, seslenmelidir. kisine asmt. Kime rastlasa hayvann durdurur, sa zn eline alr, tngrdatarak Bolu Beyi'nin zulmn Dman geldi tabur tabur dizildi anlatrd. Her yerde arad bu zlim adama gnn Alnmza kara yaz yazld birinde rastlayacan biliyordu. Giderek hayvan Tfek icat oldu, mertlik bozuldu rzgr kesildi. Klcn havale ettiinde Ali'nin ZlEri kl knda paslanmaldr fikr gibi sekiz arna kadar uzard. Nerde bir yol Krolu der mi yine anndan suzluk olsa kyl, Krolu'na haber salard. O da ge Ayrr ounu er meydanndan lir, ortal dzene kordu. Kr at kpnden, dman kanndan Bir gn amlbel'de konaklamt. Bir kervanc evrem dolup, alvar slanmaldr. nn, yolcularndan bir gen adam soyup dverek uuruma attn grd. Bir klta kervancnn ba Krolu'nun kars da ylesine cerbezeli, yle n uurdu. teki adamlar kendisine hayr dua et sine titiz bir kadnd ki, Kars da Krolu gibi s tiler. Uurumdan kard gen yolcu ise: Haya z halk arasnda ksala ksala byle kadnlara Kro tm kurtardn, gayri ben senin kulun klenim de lu demek det oldu.

Tab to - Vl Somali

krog lu

Koprulu Mehmet Paa

/

1578 - 16 6 f

OSMANLI mparatorltu'nu, tarihe Kadnlar Sal tanat diye geen en skntl gnlerinde Uurumun kenarndan kurtaran biiyk bir devlet adamdr. Samsun'un Vezirkpr ilesinde dodu. lenin ad o zaman Kpr idi. Kprl Mehmet Paa ve oul larnn hatrasyle Vezirkpr oldu. Gen yata saray hizmetlerine giren Kprl Hak ederek yk selmi ve sadrazamla getirildii zaman, devleti zor gnlerden aydnla karmasn baarmtr.

iine dmek zere bulunduu uurumun kenarn da yakalayp eken Kprl Ailesi, OsmanlI tarihin de balbana bir blm tekil eder. Kprller devri Mehmet Paa'nm sadrazamhyle balar. Kprl Mehmet Paa'mn kiiliini ve nasl etin artlar altnda bu grevi yerine getirdii ni anlamak iin o yllardaki OsmanlIlarn durumunu incelemek gerekir. 1655 ylnda IV. Sultan Mehmet hkmdard. stanbul, asker bir darbenin sarsnts iindeydi. Bu darbeden, Meydanaalar denilen soyguncu bir zmre peydah olmutu. Saray ve BablVyi kl ve kaba kuvvetle tehdit ederek, devleti ticarethane ha line koyan bu smrc aalar ortadan kaldrmak iin eitli tedbirlere bas vuruluyordu. Ama, nafile... Saray/ yllarca isyan bayran eken adamlar vezir, vali ve sadrazam yaparak yattrmaa alyordu. Ordu ve donanma tamamiyle rndan km vazi yetteydi. Sk sik kazan kaldrlyor bazen de yenie rilerle sipahiler birbirine silh ekiyorlard. Hazine bombotu. Asker maa alamaz duruma gelmiti. Sa rayda israf alm yrmt. Kaynanas Ksem Sultan' ldrten Turhan Sultan idareyi eline alm, d meni krk devlet gemisini yrtmee alyordu. Padiahn ad san okunmuyordu bile. te Osmanl mparatorluu Kadnlar Saltanat diye geen o s kntl gnlerdeydi. Venediklilerle harp, uzun yllardan beri devam ediyordu. Koca bir ordu Girit adasn zaptetmek iin yar a, yar tok direnip duruyordu. Bu bakmsz or duyu Venedikliler adadan karamayacaktan anla ynca 70 gemilik bir filo ile anakkale Boaz'na gel milerdi. Limni ve Bozcaada'y da zapteden bu d man filosunu pskrtmek iin gnderilen donanma deniz harp tarihinde ei grlmeyen bir yenilgiyi kabul etmi ve harbe girmeden batan kara etmek suretiyle sahile yanamt. Venedikliler de balk av lar gibi gemileri teker teker yakalayp memleketle rine gtrdler. O gnlerde sadrazam tayin edilmi olan Boynu Eri Mehmet Paa am valisiydi. stanbul'a gelmek te pek acele gstermiyordu. nk, Diyarbakrl bir tccardan dul kalm gzel bir kadnla yapt yeni

evliliinin ilk gnletini Halep'te geirmekteydi. Ne den sonra stanbul'a gelince de Venedik donanmas tehlikesine kar anak u sapk tedbiri alabilmiti. Surlar zerindeki evler yktrlm, oralara badana srlm, dman donanmasnn bylece harap s tanbul surlarn yeni ve muhkem sanaca d nlmt. te bu srada Mimar Kasm, Valide Turhan Sultan'a gelerek devlet gemisinin batmak zere oldu unu ancak bu durumdan yegne kurtulu yolunun Kprl Mehmet Paa'y sadrazam yapmak olduu- , nu syledi. Turhan Sultan onun devlete pek faydal olacan sanmyordu. 70 yandaki ihtiyar vezir Kprl Mehmet Pa a boylesine kark bir devirde, lke, i ve d bu nalmla kvr kvr kvranrken sadrazamlk mhr- 1 n Padiah Mehmet IV.'den ald. Ama, mhr alr ken, padiaha artlar oldu. Padiah, lkeyi kurtarr ken, onun iine hi karmayacak, hakkndaki dedi kodulara kulak asmyacakt. Btn artlar kabul edil di ve bir frtna gibi ie koyuldu. htiyar Kprl, ok sert balad. nce anak kale nndeki Venedik donanmasn bertaraf edip, adalar kurtard. Erdel'e (Romanya) sefer at. Sefer baarl oldu. Saray etrafndaki muhteris devlet adam larnn dalavereleri artk eskisi kadar etkili olmak- j tan kt. Zira, Kprl onlar teker teker zararsz hale gelirdi. Kprl ksa zamanda ok disiplinli bir dzen kurdu. Bu dzeni kurarken iddetli davranm, hat t fazlaca kan dkmt. Bu yzden onu knayan lar oldu. Ama o gnn artlar iinde, baka trl davranamazd. Anadolu isyanlar, onun iddeti sa yesinde snm, ekiyalar temizlenmiti. Kprl Mehmet Paa, okur-yazar bir insan de ildi. Ama, zeks, tecrbesi ve kurnazl sayesinde kmek zere olan Osmanl mparatorluu'nu kur tarmay baard. Tarihimizin mstesna kiilerinden biri oldu. 5 yl iktidarda kald ve 1661'de, 83 yan da ld. Hayata gzlerini yumarken yerine, olu Kprl Fazl Mustafa Paa'mn sadrazam olmasn vasiyet etmiti. Kprl Fazl Mustafa Paa da, en az babas kadar stn bir devlet adam olduunu gsterdi.

Karacaolan
V

ONY EDNC asrda yaam saz airlerinden. Bu airler. sazlarm boyunlarna asp ky ky dolar, kahvelerde, meydanlarda, dnlerde iir syler lerdi. Onun iin bunlara halk airi denirdi. Karccaolan da, gney illerinden kma bir halk a iridir. Adanann Fersak kynde domutur. Siloullar'ndandr. Bu aile o yrede hl yaar. K k yata saz alp iir sylemee balad. Yeni eri ocana girdi. Savalara fcatld. Divan vardr.

H ARACAOGLAN derlerdi adna. nk ok es merdi. Adana nn yank yzl, bar yank delikanllarndand. Bir de sevgilisi vard ki, gece gibi k mr gzl, kara sal, kara tenliydi. Karacaolan ona: Karakz derdi, o da ona Karacaolan derdi. Ky kzlar, Fersakllar, Kozanllar, Bahe ileliler, ekemezlerdi Karacaolan'la Karakz'n sevdasn. Sade onlar deil, Kozanoullar da ekemezler di Karacaolan'n bunca sevilmesini. Gnn birinde, gleri yettii iin onu ldrtmek istediler. Karaca olan bakt ki postu deldirecek, kalkt bir k g n, sazn boynuna ast: incecikten Tozar Elif Deli gnl Gezer Elif bir kar yaar Elif diye, hayran olmu Elif diye...

Eladr gzlerin karadr kan Aradm cihanda bulunmaz ein Yaylann karndan beyazdr diin Uzanp stne lesim geldi Karac'olan der ki bilirim seni Adadm yoluna kurban bu can Koynunda beslenen ayvay nar zp dmelerin deresim geldi diye duygularn dile getiren, ak sak, ama sami m, candan iirler syleyerek adlar hibir zaman bilinmeyecek olan bu gzellere kar apknca duy gularn dile getirdi, koma, trk, mni, varsa, ka yaba, leme, at, gzelleme, koaklama, destan gibi her trden iir sylemiti. En ok on birli he ceyle yazmt Bu, onun balamasna daha uygun geliyordu. Saz zerinde rpmay bir kere gezin dirdi miydi, arkas skn ediveriyordu. Kolay ve rahat syleyii yznden iirleri hemen halkn ha fzasna yerleiyor bir daha da silinmiyordu. Bu se beple itenlikle sylenmi olan bu deyiler, yzyl lar boyu halk arasnda Yunus lhileri gibi syle nir oldu. Baka airler ondan esinlendiler, hatt onun diline yatkn iirler sylemek iin yanp tututular. ou zaman beceremeyince de onun adnn yeri ne kendi adlarn koyuverdiler. Bylece, Karacaolan'n olup da bakasnn adna sylenen ok iir vardr. Karacaolan asla Divan ve Tekke iirinin etkisi altnda kalmad. Aruz veznine kulak asma d. Deyilerini daima sade, tertemiz bir Trke ile dile getirdi. Cotu, syledi. ald, dinletti. Gerek sa znn rpmas, gerek sznn inceliiyle, ad Ana dolu'nun drt bucanda efsaneleti. Elif kalarn atar Gamzesi sinemi yakar Ak elleri kalem tutar Yazar Elif Elif diye Asrlar sonra cnkleri ele geen Karacaolan'n asl kiilii zerine, ciltler dolusu kitaplar yazld. Karacaolan bugn de btn canll ile dile geti rilir ve halkn en sevdii ozanlar arasnda gnller de yaar. Gen mzik topluluklarnn, Karacaolan'* dan bat ritmine uyguladklar komalar, sadece lke mizde deil, Avrupa'da da ilgiyle benimsenmektedir.

szlerini diline dolayp yollara dt. k o k... Bir daha ne Karakz'n yzn grebildi, ne Fersak'a dnebildi. Ama Elif'in ak yreini yakar d. Her gittii yerde, her sevitii kzda Elif'i grr d sanki. Bazlar, Karacaolan'a Elif'te Allah'n, Tanr'nm mutlak gzelliini buluyordu diye dervi lik yaktrrlar. Oysa Karacaolan, byle bir gzel lii tabiatta da grrd, baka insanlarda da. O, ta biat gzel olduu iin severdi, Tanr yaratt iin deil. ktm, seyreyledim Nide'yi, Bor'u diye anlatt nice iller grd, gezdi. Van'a kadar gitti. Oradan Irak'a geti. Oradan Arabistan' do lat. Oradan ran'a girdi. Her gittii yerde korundu, her gittii yerde kadnlarn gzdesi oldu. Geceleri bu yzden sabahlara kadar uyumaz, ertesi gn sanki hi bir ey olmam gibi dipdiri yollara d erdi. El gzlerini sevdiim dilber, Seni grmeyeli gresim geldi Altn kemer skm ince belini Usul boylarn sarasm geldi Kksn gzel, etme bu nz Cierime bastn ateli kz Bana sokmusun gl, nerkizi Yzn yzme sresim geldi

Ktip Celebi V

BYK Trk bilgini ve bibliyograf. stanbul'da dodu ve ld. Bir silhtarn oludur. On drt ya nda saray kalemlerinden birinde ktiplikle haya tm kazanmaya balad. elebi ve ktip unvanlar buradan gelir. Sonralar yabanclar Hact Halife unvanm Hac Kalfaya evirdiler. Halifelik, onun ykseldii en ileri bro efliiydi. Birok sefere katlm. ordu ktiplii de yapmtr.' Yirmiden fazla eseri vardr. En nemlisi Kefzznun'dur.

L 1633 Halep arlarnda ktibi kavuklu, ince, yirmi drt yalarnda bir gen, cbbesinin etek lerini savurarak, yel yepelek, yelken krek, dolap duruyordu. Hacca gidecekti ama, nce yaplas ile rini bitirmesi gerekiyordu. Talebei ulmdand ken disi, yani medrese modasyd, ilim reniyordu. Ho, aslnda Yenieri ktibiydi ama, bu, geimini salamak iindi. teki mollalar gibi ky kasaba do lap on bir ayn bir sultan Ramazan'da klk g dasn, erzakn toplayacak kadar vakti yoktu. e lebi Mustafa, gerekten ilim istiyordu. Elindeki be kuruu kitaplara yatrmas bun dand zaten. Halep ars esnaf, bu tysz genci tanmlard artk. Gene geliyor dedikleri zaman hibir yazma eserin gerek deerine gitmeyeceini bilirlerdi. elebi Mustafa, bazan o kitaplar, bir ge cede okumak srtiyle kiralard. Gerekten, koskoca ciltleri okurdu da bir gecede... Btn masraf, iki akeye ald bir mumdan ibaretti. Onun ilim renmee kar bu istei ve bu kadar atele al mas, esnafta kr istei bile brakmamt. Molla Mustafa, Halep Medresesi'ne dnd zaman kolu, koltuu kitap dolu olurdu. Hemen yere ker, pencere iine yerletirdii mumunu ateler, divitini karr, kam kalemini czrdatarak mek ktlar zerine not almaa balard*. Hadikatssuad... eser-i merhum Fuzuli Muhammet Efendi... Kerbel Vak'as ve Hasan-Hseyin Kssas ve Pey gamber Efendimiz'le ilgili olaylar sonra sayfa say s yani yaprak (varak) ve nshay hazrlayan k tip... Molla Mustafa, btn bunlar yazard. Sorar lard kendisini yeni yeni tanm ve sevmee ba lam olan sahaflar: Kuzum Molla, yazan yazm, ya sen ne diye bunlarn knyelerini karrsn yeni den?. Ya da Halep M edresesinde okuyan baka mollalar taklrlard: Bre Yenieri ktibi? nedir zo run bu kitaplarla? Hibirisini almazsn, mlk edin mezsin, yazar bre yazarsn... Bakalarnn ilmini a larsn, geinmek midir muradn, yoksa eser mi te lif edersin? Ktip elebi Efendi, gerekten elebi huylu ve efendi olduu iin, sadece byk altndan glerdi bu

taklmalara. Ciddiye almazd. lmin satrda deil, sa drda (gste) olduunu o da bilirdi. Ama, onca kitab bir araya getirmenin imknszl karsn da, yzlerce, binlerce eseri okuyup unutmak tabi olduuna gre onlarn hi deilse konularn bir def tere kaydetmenin faydasn kendisi tecrbeyle bili yordu. Nitekim, geceler birbirini kovalayp defter ler birbiri stne yldkta muazzam bir cilt mey dana geldi. Bir zamanlar Halep arlarnda yel ye pelek yelken krek kouup duran Ktip elebi, a lt yerde halifelie kadar ykseldi. Meydana getir dii eserleri merak sahipleri Osmanl lkelerinin d ndan gelerek tetkik eder oldular. Ta bir medrese odasnda, mum nda gz nuru dkerek meyda na getitdii o koskoca Kefzznun, o zamana ka dar bilinen ilimler hakknda yazlm tekmil eserle ri zetleyen esiz bir kitap olmutu. yle ki, elden ele yazma kopyalar karlarak oaltlan kitap, k firler diyarnda Hac Kalfa diye anlr olan Hac Halife'nin, yani Ktip elebi'nin en deerli eserlerin den sayld. Kefzznun, yzden fazla fen ve bilim da lnda yazlm 1450 kitabn fihristini, ansiklopedik bir mahiyette sralayan, bu eserler hakknda, ksa ve zl bilgiler veren esiz bir bibliyografyadr. Ktip elebi'nin Cihan-nums, Fezlekesi, Tuhfet-lkibar, Mizn'-Hakk, Dustr'l-Ameli, Takvmu't-Tevarihi balca eserleridir. Vaktiyle kendisine Ne yaparsn bre Yenieri ktibi? diye takaza edenler imdi salar sakallar na karm, kadlklarda kalm, ilim yolunda ilerle yebilmek iin onun eserine bavurarak ancak ora da grdkleri eserlerin asllarn aramaa ve tafsil tn renmee mecbur olmu insanlar haline gel milerdi. Hac Kalfa, bildii yabanc dillerde de eserleri nin tercmelerini, zetlerini vcuda getirdi. Byle likle adm btn cihana d uyu rd u. limleri snflan drmak, o yolda yazlm eserlerin tekmilini zetle mek suretiyle Trk dilinin ilk bibliyografyasn, ki tap bilgisi ve listesini vcuda getirmek erefi, tari himizde ona nasip oldu. Ktip elebi, 1657 ylnda, 48 yandayken ve fat elti. Mezar Zeyrekledir.

Evliya elebi

ASIL ad Mehmet Zilli Bin Dervi otom Evliya elebi, stanbul'da, Zeyrek'te doru. Soyu, Ktahya' da. Germiyanoullarndan gelir. Zamannda, an cak orta derecede renim gren elebi, hafzdr. Musikiye de merak sarmtr. eitli devlet me muriyetlerinde bulunan Evliya elebi, byk h retini, tam yarm asr gezip dolamadk yer brak mayarak yazd 10 ciltlik. esiz seyahatnamesi ile yapmtr. Arapa. Farsa ve Rumca bilirdi.

bunca yeri gezip dolamasnda ve seyahata bunca merakndaki srr anlatrken, bir gece dnde Hazret Peygamberimiz's grdn belirtir. Onun nuru karsnda ylesine heyecanlanmtr ki, efaat Ya Resul- Allah... diyeceine, dili srm, Seyahat Ya Resul- Allah... demitir. Dua s kabul olunduu iin de, ksmetine bol bol Se yahat kmtr... Evliya elebi, kendi anlattna gre, daha 19 yandayken, stanbul civarnda, yrye yrye git medik yer brakmamtr. Gezip grdklerini, o tat l sohbetinde anlatrken, oturup bunlar yazmak ak lna gelmi ve o gnden sonra btn htralarn kaleme almaya balamtr. te, nl Seyahatnamesi bylece domutur. Sesi de pek gzel olan Evliya elebi, 163Q'da, bir Kadir Gecesi, Ayasofya Camii'nde Mukabele okurken, IV. Sultan Murat'n dikkatini ekmiti. Mai yetiyle camie gelen Sultan, sesine hayran kald bu genci sormu, hakknda bilgi alm ve Silhtar Melek Ahmet Paa'nn da tavassutuyle Musahip ola rak sarayda hizmete alnmasna irade buyurmutur. Asl ad, Mehmet Zll Bin Dervi olan Evliya elebi'nin soyu, Ktahya'ya uzanr. Seyahatnme'sinin altnc cildinde, aile kknn Ger miy an oullar'ndan Yakup Bey'e, onun sllesinin de Ahmet Yesev'ye ulatn yazar. Evliya elebi'ye devlet ka psnda memuriyet verilmesini tavassut eden Silh tar Melek Ahmet Paa, teyzesinin kocasyd. Evliya elebi, o gnden sonra, eitli seferler de serdarlarn, paalarn mezzinliklerini, imamlk larn yapm, gzel sesiyle, tatl sohbetiyle, her mi zac okayan yumuak tabiatyle daima gezmek ve grmek imknn bulmutur. Evliya elebi 70 yl yaam, bu yann 50 y ln seyahatlarda geirmitir yz yl nceki O s manlI mparatorluunun hemen btn ehirlerini ve kasabalarn gezen elebi'nin, yabanc lkelere de bol bol seyahat ettii, nl Seyahatnamesinden renilmektedir. Gittii balca yerler unlardr; Ana dolu, Rumeli, Suriye, Irak, Msr, Girit, Hicaz, Maca ristan, Transilvanya, Moldovya, Polonya, Avustur

VLYA ELEBl, nl

Seyahatnamesinde,

ya, Almanya, Hollanda, Bosna - Hersek, Dalmaya, Gney Rusya, Krm, Kafkasya ve Iran. Dolat yerlerin detlerini, yaaylarn, ar-pazar'btn binalarn, nl kiilerini, tariheleri ni ve lisanlarn kendine has, samim uslbuyle ve pek merakl bir biimde incelemi olan Evliya elebinin zaman zaman hurafe, efsane ve mbalala ra da geni yer verdii grlr. Zaten bunlar, onun esiz eserine bambaka bir renk katmtr. Mesel Evliya elebi, ziyaret ettii Van kalesi nin maaralarn yle anlatr: ... Kayann iinde kat kat alt yz det gar- azimler (byk maaralar) vardr ki, her biri, birer kervansaraydan nian verir. Bu garlardan nicesinin iinde haneler vardr ki, arklar ile statlar ibriim, iplik, top urganlar bkerler. Nice yz maaralarda top gllesi ylmtr ki, hesabn Allah- Teal bilir.. Hatt mahsus yz det maaralarda arpa, bu day, eltikli pirin, dar, bakla, mercimek, nohut vesair da gibi hububat vardr. Bir baka maarada dd btn btn hayvan kemikleri ylmtr. Bir maarann sarnlarndan birinde bezirya, birinde rlaan ya (susam ya) birinde don ya, birinde sar ya (sade ya) birinde katran, bi rinde zift vesair gnegn yalar vardr. Yedi det havuz ire sr derisinin ynlerini, camus (manda) derisinin kllarn kazyp, dilim di lim, kesim kesim edip doldurmular, zerine lebalep bal dkmler, sr ve camus deriliinden almet kalmayp, bir gne gzel reel olmu ki, adem, ye mesinden doyamaz... Sz gelii manda derisiyle bal kartrp reel yapan Evliya elebi trl trl mbalaalarnda pek sevimlidir. Fakat, eserinde, yaad devrin sosyal hayatn pek mkemmel bir ekilde dile getirmi, g nmze dev bir hazine brakmtr. Onun seyahat namesi, tarihilerin faydaland en nemli mehaz lar arasndadr. Evliya elebi, genliinde, yaknlarnn arzu larna uyarak biraz da musiki dersleri alm, fakat, gezmek, dolamak ona, musikiden ok daha cazip gelmiti. Gzel sesini dinledike herkes Usta bir hanende olacak derken, Evliya elebi, memuriye te girince, musikiyi brakmtr...

Hayat

Koleksiyonundan

E V L Y A ELEB

IV. Sultan Murat

1612 - <640

ANARST ve zorbalar ortadan kaldrmasyle Os manlI /mparatorltunun mukadderatnda pek nemli bir rol oynayan ve Badat Ftihi nmyle tarihe geen Osmanli Padiahdr, Babas 1. Ahmet' Ur. 11 yanda tahta kt. Anari ve zorbaln h km srd imparatorluu7i idaresini 21 yanda eline ald. ok iddetli tedbirlerle dzeni yerine getirdi. Revn seferi ile Tebriz'i ald, ikinci byk seferinde ise Badat' fethetti. 28 yanda ld.

0 SMANLI tahtnn onyedlnc padiah olan IV. Murat, 16 yl 4 ay 8 gn saltanat srmt. Bu md detin byk bir ksm anas Matpeyker Ksem Sul tanin niybeti altnda gemi bulunduundan ha kk saltanat sresi 7 yl, 9 ay 21 gnden ibaret tir. Ve bu ksa sre ise Osmanli tarihnin en renk li olaylar ile doludur. Zorbalarn tahakkm altnda geen annesinin natbelii yllarndan sonra Yeneriler'in Sadrzam Hfz Ahmet Paa'y gzleri nnde paralamala r ve ihtillin ba tevikisi Damat Topal Recep Paa'y sadarete getirmeler? Drdnc Murat'n sabr n taran son damla olmutu. Ablasnn kocas olan Topal Recep Paa, srtn zorba Yenieriler'e daya dktan sonra koskoca imparatorluu iftlik gibi ida re etmeye balamt. O kadar k. Drdnc Murata Pdihm abdest alp yle tara kn diye teh ditlerde bulunacak kadar ii ileri gtrmt. Eni tesinin sadaretinin nc ay dolmadan IV. Murat ilk kn yapmak zorunda kald. Marur Sadr zama Gel beri topal zorba ba diye hitap ettii anda Recep Paa onun baklarnda bir fevkalde lik olduunu anlam ve H pdihm diye in kra kalkacak olmutu. IV. Murat Bre kfir abde*t ali diye kkredii anda se sonunun geldii ni anlamt. Nitekim padiah arkasndaki zlfl baltaclara dnp Tez ban vurun u hainin de dii anda ilmik Topal Recep Paa'nn boazna ge irilmi ve orackta boulu vermiti...
Bu k ile idareyi fiilen eline alan IV. Murat byk bir zorba avna giriti. Bz tarihlere gre, memleketteki dzeni salamak in 50 bin kelle vur durdu, fakat neticede asayii iadeyi baard. Emsalsiz derecede kuvvetli bir bnyeye sahip olan IV. Murat, spora ar dknlk ve kabiliyeti ile de n yapmt. Tcpkap $aray'r\da demir br k9. py okla delmesi, Timurolu ah Cihn'n, Kl ve kurun kr eylemez diye hediye olarak gn derdii fil derisinden yaplma v e gergedan derisi ile kapl kalkan, elinin gzleri nnde mzrak ile delmesi, Eski Saray (Bugnk stanbul niversitesi merkez binas, Beyazt) bahesinden att crd Be yazt Camii minaresinin dibine drmesi, Halep Ka lesi zerinden frlatt okun ehir meydanna sap

lanmas ve nihayet Okmeydamnda 1070 gez mesa feye isabet kaydederek adna ta dikilmesi, onun ac kuvvetinin olduu kadar mzrak ve ok atmakta ki maharetinin de ifdesidir. Memlekette nifak tohumlarnn kahvehane gb umum yerlerde atldna kanaat getiren IV. Murat ehirdeki btn kahvehaneleri kapatt gibi toplan tlar da yasaklamt. Bu arada stanbulun byk bir ksmn kl eden yangndan sonra ttn iilmesini de menetti. Geceleri sokaklarda tebdil gezdii iin, ba na herhangi bir eyin gelmesinden ekinerek fe nersiz sokaa kma yasan da koydu. Btn h yasaklarn tatbikinde ylesine iddet gsterdi ki, t tn ienin de, tenersz dolaann da, meclis kurann da orackta kafalarn vurdurdu. Hatt bu ite da ha da ileri giderek, phelendii evlerin damlar na karak ocak bacalarn koklayp ttn veya kah ve iilip iilmediini dahi bizzat kontrol etti. Vehimler iinde bir insand IV. Murat. Bir za manlar pek sevdii ve yanndan eksik etmedii n l air Nef'i, Siham-t Kaza* isimli hicviyesini okur ken sarayn pek yaknna yldrm dmesini bir uursuzluk addedip Nef'iyi hiciv yazmaktan men etti. Bunun zerine byk airi ekemiyenlerden bi ri u beyti sylemiti:

Gkten nazire indi sihm- kazasna, Nef'i diliyle urad Hakkn belasna
Ancak Nef'i verdii szde fazla durmayp Sad* rzam Bayram Paa hakknda hayli ar bir hicviye yazmaktan kendini1 alamaynca, cezasn kellesiyle dedi. Nef'i'yi, sarayn odunluunda boduran )V. Murat, cesedini de denize attrd. IV. Murat, ikiye ar dknl ile de tan* nan bir padiahtr. Bu yzdendir ki, ayyal bu gn dahi dillerde dolaan Bekri Mustafa'ya saray da grev yerdii ve iret sofrasnda kendisiyle y renlik ettii sylenir. IV. Murat'n u beyti dahi renlik ettii sylenir. ikiye kar olanca dknlne ramen, iki yasa da koyan IV. Murat, Badat'n fethinden d nnde birden rahatszlanm, bz Osmanli ta rihilerine gre Goutte-Nikrs, bz tarihilere g re ise sirozdan, henz 28 yanda iken hayata gz lerini yumdu.

Hezarfen Ahmet Celebi

ONYEDINCI ASIR

TRK t> e iinya tarihinde ((lk uan odarn sfa tm kataan kiidir. Drdnc Murat devrindet yaad bilinir. Ne re ki onun hakknda gn mze yeterli bir bilgi vlaamamttr. Birok bulu ve yenilikleri sebebiyle Hezarfen adiyle anld. Galata Kulesi'nden kanat takp atlayarak skdar'a kondu. Bu maharetinden tr IV. Mu rat'n takdir u e ihsnnt kazand, ancak tehlikeli grld cihetle Cezayir'e srld. Orada ld.

ZGR kuzeyden hafif hafif esmekte idi, fa ka# hava yine de serin saylmazd. stanbul'da her zamankinden farkl bir fevkaldelik gze arpmak tayd o gn. Devrin Padiah IV. Murat, Sarayburnu'ndaki Sinan Paa kknn penceresi nnde oturmu, merak iinde kar sahilde ykselen Gala ta Kulesi'n seyrediyordu. Ne o bir ey konuuyor, ne de arkasnda sralanm duran vezrlerden bir ses kyordu. Fakat Galata Kulesi'nin tepesine takl ka lan btn baklarda bir merak ve heyecan okun maktayd. Trl icat ve yeniliklerinden tr halk arasnda Hezarfen adiyle anlmakta olan Ahmet elebi, o qn kanat takp Galata Kulesi'nden atlayarak uup skdar'a konacan padiaha arzetmiti. Bir insann umasnn zellikle o devirde ne ka dar inanlmaz ve ilgin olaca besbellidir. Bu yz den yalnz padiah ite saray erkn deil, btn s tanbul halk bu haberi renip deniz kenarlarna ve stanbul'un yksek tepelerine komu ve koca eh rin kylar ve srtlar bir maher yerine dnmt. Hezarfen Ahmet elebi, srtnda boyundan b yk kanatlar olduu halde Galata Kulesi'nin tepe sinde grld zaman ky ve srtlardaki kalabalk ta da, Sinanpaa kkndeki padiah ile vezirlerin de de heyecan son haddini bulmutu. Kulenin tepesindeki cretkr adam, srtna ya pk ve kollarna bal kanatlan birka defa ap ka padktan sonra kendini bolua kapp kayuvermiti. ehrin her yanndan heyecan dolu bir uultu yk seldi o anda. Beeriyet tarihinde ilk defa olarak bir insan ku olup umaya balamt gkyznde... Bir iki kanat rpndan sonra kardaki sahile, sk dar'a doru kanat ap szlmeye balamt Hezar fen Ahmet elebi... Olay gzleriyle grm bir hit edsyle Evliya elebi unlar anlatr nl Seyahatnamesinde: uHezarfen Ahmet elebi, iptida Okmeydam'nn minberi zere rzgrn iddetinden kartal kanatlaryle sekiz dokuz kerre havada pervz ederek talim etmitir. Badehu, Sultan Murat Han, Sarayburnu'nda Sinan Paa kknden temaa ederken Galata Ku lesi'nin t zirve-i lsndan lodos rzgr ile uarak skdarda Doanclar meydanna inmitir...

Bat kaynaklarndan Cook'un Havaclk, WM kins'in Yeni bir dnya buluu adl eserlerinde d e bu tarih uua <Jair ksa notlar vardr. Ama Hezar*] fen Ahmet elebi diye anlan bu ilk uan Trk, da ha dorusu insan iin fazla bir kayda rastla nam amaktadr. Evliya elebi, bu konudaki blmne satrlarla son vermektedir: Sultan Murat Han, kendisine bir kese altn ih san ederek, bu pek hevl edilecek bir adamdr, h er ne murt edinse elinden gelmektedir. Byle kim se^ lerin bekas caiz deildir, diye Cezayir'e nefyetmi tir, anda merhum oldu. Hezarfen Ahmet elebi bu byk teebbsn* hazrlanrken, smail Cevher'nin tecrbelerinden & yararlanmt. smail Cevheri, bir insann uup ua myacan uzun ettlerden sonra bizzat denemek istemi, ancak bu heves ve denemesi hayatna m al olmutu. Cevher, iki dz sath iple vcuduna k a * nat gibi baladktan sonra Nibur Camii'nin k u b < besine karak kendisini aaya brakm, ancak bi linmeyen bir sebeple, belki kanatlarnn arlndar belki de rzgrszlktan havada hi uamam, k u r-^ un hiniyle yere dmt. Bylelikle smail Cevher adndaki gen bilgin parampara olarak lmt. B d nedenledir ki Hezarfen Ahmet elebi her eyi k l krk yararcasna inceleyip hesaplam ve Cevher'nu dt hatalara dmemeye almtr. Bu nede ledir ki hesaplar daha doru km ve dnya tari hinde Uan ilk insan adn da bu sayede almt. Evet, Hezarfen Ahmet elebi, bu byk ii b a armt. Galata Kulesi'nin tepesinden kanat takp a t-! layarak skdar'a, Doanclar mevkiinde konmuta} Sultan IV. Murat, !: j byk icraat ile btl stanbul ehrinin takdir ve sevgisini kazanm H e zarfen Ahmet elebi'nin derhal huzuruna getirilm* sini emretti. Doanclar Park'nda, konduu yerdi kartal tynden yaplm kanatlarn zp Sinan Pt a kkne geldi. Padiah kendisine ihsanlarda bulundu. F a k a * Drdnc Murat gibi vehimli bir insann, kulan meydan okurcasna havada uan bir Trk delikanl snn tehlikeli bir insan olabilecei dncesiyt Hezarfen i srdrd. Dnyann uan ilk insan o tat Trk delikanls, nefyedildii Cezayir'de ld

S T

Naima
1652 - 1715

NAMA, ilk resmi vakaniivis ve Osmanli tarihi' leri arasmda en nl kiidir. Halep'te dodu. Ba' has. Halep erafndandt. lk renimini orada tamumlayan iVavma.jen yeto stanbul'a yeleli. Yk' sek renim grd ve Divan Kaleminde memur olarak hayata atld. Hayat ok dalgal geti. Ba' zan ok ykseldi, bozan gadre urayarak srgn yaad ve 63 yufndaykcn* Mora Yarmadasnn Patias kasabasnda vefat etti. Patias'ta gmld,

41
!

vis Mustafa Naima Efendi, ilk renimini, dodu u ehir olan Halep'te tamamladktan sonra, pek gen yata stanbul'a geldi. Kklnden beri okuyup, yazmaya, zellikle tarihe ve edebiyata b yk merak vard. stanbul'da Enderun'a devam et ti. Sonra, Divan ktipliinde grev ald. Prl prl zeks, fitiz almasyla kendini ksa zamanda gsteren Naima, Kalayl Koz Ahmet Paa'nn Divan Efendilii'ne ykseldi. Daha sonra, ilim ve sanat adamlarn korumakla tannm Amca zade Hseyin Paa'nn hizmetine girdi. te, Nalma'y Naima yapan o cidd almalar, Hseyin Pa a'nn yanndayken balad. Amca-zade Hseyin Paa, Naima'nn mkem mel tarih bilgisini renince, ona, nemli bir grev verdi. Paann ktphanesinde, arih eUmenatzde Ahmet Efendi nin yazd, fakat henz d zene konulmam, msvedde hlinde bir tarih ki tab vard. Bu kitap, 1591 il 1659 yllar arasndaki olaylar naklediyordu. Hseyin Paa, bu kitabn derlenip toplanmas ve yeniden kaleme alnmas iini Naima'ya verdi. Naima, almalarn ok sk tuttu. eitli kaynak lara dayand. Uzun aratrmalar yapt ve kitabn da ha ilk blmlerini henz tamamlarken, Hseyin Paa'nn byk takdirini kazand. Bu eser tamamland zaman, artk eski ms veddelerle ilgisi kalmam, batan baa Naima'nn aratrmas ve usta kaleminin ifadesi olmutu. Bu yzden, byk eser Naima Tarihi olarak bilinir. Naima Tarihi* ne konu olan yllar, Osmanli mparatorluu'nun en dkn zamanlarna rastlar. Na ima, canl ve zarif uslbuyla o yllar nmze se rerken, sadece tarihiliindeki ustal deil, yazar lndaki kudreti de ortaya koymutur. Osmanli tarihileri, genellikle saray dahilinde cereyan eden olaylara pek nfuz imknn bulama dklar ve kulaktan kulaa bir eyler duysalar bile, hayatlarndan korktuklar iin, sath kalmlardr. O y sa, Naima cesaretle davranm, hatt nc A h met'in, tahta geer gemez 19 erkek kardeini na sl idam ettirdiini bile ak ak anlatmtr: Padiah Cihanpenh'n biraderi olan on dokuz

L ..

nefer ehzadei bignh, nizam- lem iin, kemend-i cnistan ile heda zirvesine ilhak edilirlerken, ye tikin olmayanlarn, annelerinin kucandan alnp canlarna kylmasn harem-i hmyn vaveyla ve gz yalarna gark olarak seyreylemitir... stanbul halk da bu faciann znt ve tra* bn ekmitir. ehzadelerin en by Mustafa'nn son nnda u beyti sylemi olduunu da, Naima, eserinde rahata nakleder:

Nsiyemde ktib-i kudret ne yazd bilmedm

Ah, kim bu glen-i lemde herkiz glmedm. Naima Tarihi'nin bir baka blmnde. Sultan. nc Mehmet'in korkakl bile anlatlmtr. M a. ima'dan rendiimiz olay udur: Padiah III. Meh met zorla sefere karlm ve Osmanli Ordusu, H asova mevkiinde durmutu. Tarihe, Hasova Zaferi olarak geecek olan savalan nce, padiahn, Sad razam Damat brahim Paa'ya gnderdii tezkere pek yz kzartc oldu: Sen ki lalamsn, burda muharebe in seni serdar idp, ben buradan stanbul'a revane olsam olmaz m?... Naima, padiahn, ecdadnn anna yakma* yacak bir biimde nasl korkaklk gsterdiini, her* halde bu belgeden daha iyi belirtemezdi. Naima, devlet kapsnda, Anadolu Muhasebeci* lii'ne kadar ykseldi, fakat hakszla kar gz yummad ve devrin ileri gelenleri hakknda ten kit edici szler syledii iin 1706'da Hanya'ya s rld. Einin feryad zerine, srgn yeri Bursa olarak deitirildi ve srgnde, ok skntl gnle geirdi. Koca bir yl ekmedii ile kalmayan Nai ma, nihayet orlulu Ali Paa'nn msaadesiyle tek rar stanbul'a geldi. Tekrar devlet hizmetine aln d. Hatt orlulu Ali Paa, onun gnln almak iin Mora seferine beraberinde gtrd. Lkin bu sefer srasnda da tok szllnn ! cezasn eken Naima, bir ksm grevlerinden af fedildi. Haksz ve yersiz muamelelere maruz kald. Mora'nn Patias kasabasnda muhasebeci olarak g * revlendirildi. 63 yandayken, orada ld. Patias'ta bulunan tek camiin avlusuna gmld. Bir sre son ra ne o cami kald, ne de Naima'nn mezar...

brahim Mteferrika R

TRKYE'de ilk matbaay kuran ve ilk Jatoplar basan iiidir. Aslen Macar'dr. Kolojvar'da dodu. Ruhban mektebinde bir sre tahsil grd, nseki ya?7tdQ iken Trklerin eline esir diit ve s tanbul'da esir pazarnda satld. ok zlim bir adam tarafndan satn alvdi ve elinden ok ektii iin slmiyet'i mecburen kabul edip hrriye tine kavutu. Dergh- li mteferrikalarndan ol duu iin brahim Mteferrika adiyle tannr.

SLE) slmye adl eseriyle Damat Neve hirli brahim Paa'nn dikkatini ekmi ve o tarihler de Rikb- Hmayun Kaymakam bulunan bu hatrl kiinin delletiyle saray mteferrikalar arasna aln mt. brahim Efendi'yi Trk tarihinin unutulma? isimleri arasna sokan olay, Sadaret mektupuluu kaleminde ktiplik yapan Sait Mehmet Efendi ile ta nmasndan sonra oldu. Babas Yirmi sekiz Mehmet elebi'nin Fransa sefirliine tyini ile Paris'e giden ve orada bir sre kalan Sait Mehmet Efendi, yepyeni dncelerle yurduna dnmt. Paris'te grdkle ri arasnda zellikle kitap basan matbaa ilk sray i gal ediyordu. Bu matbaalarda baslan kitaplar pek ok sayda olabildii gibi gayet ucuzlukla herkesin eline geebiliyordu. brahim Mteferrikaym da bu ie akl yatt Ve Trkiye'de ilk matbaay kurmak ze re iki arkada paalar svadlar. Ancak bask makinesi le gerekli hurufatn te mini ile i halledilmiyordu. Muhafazakr ve mutaasp bir lkede, ayn fikrin etkisi altndaki bir toplumda yayorlard. Byle bir i iin izin lzmd... zin alabilmek kolay deildi. Her eyden nce, bu iin faydasn ve nemini anlatmak, kar kacak fi kirlere kar kuvvetli olmak, dayanmak, diretmek ge rekiyordu. ki arkada bunu ok iyi biliyorlard. brahim Mteferrika'nn hmisi bulunan Damat Nevehirli brahim Paa'nn o sralarda sadrazam bu lunmas ilerini ok kolaylatrd. Paa, uyank fikirli ve reformcu bir sadrazamd. Bu bakmdan brahim Mteferrika'nn Vesiletttbaa adl bir risale ile vki mracaatn derhal kabul etti. Ancak i yalnz onun kabul ile de bitmiyordu. Devrin mutaassp zihniyetini de hesaba kattlar. Paa, devrin eyhlslm' Abdullah Efendi'den de Din eser baslma mas art ile, matbaann almas yolunda fetva ald*. Sadrazamn msaadesi ve eyhislm'n fetvas ile Viyana'dan gerekli alt ve edevat* getirttiler. b rahim Mteferrika'nn Sultanahmet'teki evinin altn da ilk matbaay meydana getirdiler. Ve Viyana'dan gelen ustalarn nezaretinde, 1726 ylnda Trkiye'de baslan ilk kitab kardlar. Bu kilap, Vankulu Meh met Efendi'nin Shah Tercemesi adn tayan l gati olmutu. Bin nsha baslan bu kitabn grd olaanst ilgi karsnda iki kafadar bu kez Ktip

elebi'nin Tuhfetlkbar isimli eserini bastlar. Trk denizcilik tarihini hikye eden bu kitap da ola anst bir ilgi toplad. Bizzat brahim Mteferrika'nn tercmesi olan Tarih-i Seyyah, Emr Muhammed ibni Hasansstdi'nin Tarih-i Hind-i Garb* adndaki Amerika tarihi, Badatl Nazmizde'nin Timurlenk Tarihi, bu matbaann arka arkaya verdii dier eserler oldu. Ancak ne var ki ok gemeden Sait Mehmet Efendi ortaklktan ayrld. Sonradan sadrazam ola cak bu zt, byk devlet memurluklarna namzet ol duu cihetle, bu ie daha fazla devam edemezdi. Her ne kadar o ana kadar matbaa hakknda bir atlak ses kmam idiyse de yine bu i namzet olduu mevkilerle badatrlamazd... Sadrazam Nevehirli Damat brahim Paa'nn da kellesine mal olan 1730 irtica ihtillinde matbaa ka panmak zorunda kald. Ancak ok gemeden faht'a km bulunan I. Mahmut'un ihtillcileri sindirip du ruma hkim olmasyle brahim Mteferrika tekrar matbaasn faaliyete geirdi. Ve kitaplar sralamaya devam etti: Sheyl'ntn Eski ve Yeni Msr Tarihi, Badat l Nazmizde'nin Glsen-i Hlef adl eseri, bra him Mteferrika'nn Usul-lhikem f Nizmlmeni, yine brahim Mteferrika'nn Fyuzt- Mknatsyyesi, Ktip elebi'nin Cihannms, Ktip elebi'nin Takvim-t Tevrihi, Naima Tarihi, R$it Tarihi, elebizde sim Tarihi, Ferheng-i uuri birbiri ardndan basld. Bask ilerine bu konuda eni-konu ihtisas rahibi olmu bulunan brahim M teferrika bizzat nezaret etti. Bu kitaplar basarken ihtiyac olan kd temin etmek amacyle yeni bir teebbse giriip Yalova'da bir de kt fabrikas yaptrd ve bu fabrikadan elde ettii ktla kitap larn bast. Bir protestan papaz olmak iin ruhban mek tebinde tahsil gren, sonra kabul ettii slm dininin koyu bir mdafii olan ve nihayet Trkiye'de ilk mat baay kurmakla pek byk bir reform yapan brehim Mteferrika, 69 yanda stanbul'da hayata gz lerini yumduu zaman arkasnda sadece ilk Trk matbaasn brakmakla kalmyor, yzyllar boyu say g ile anlacak bir de isim brakyordu...

Hiyat

Koleksiyonundan

B R A H M M TEFER R K A

Levni
?- <732

X V III. YZYILIN byk minyatr sanats. As ad Abdlcelil elebidir. Resimlerinde Levnl (Renki) adm kullanrd, tfcgat hakknda ok az bilgi vardr. Edirnede domu, kk yata s' tembula gelmitir. Saray Nakhanesi'nc alnm* tr. Hevesi mzikle uramaktayd. Nakta, yani resimde ve iirde byk istidat gsterdi. Nakka? baltga ve padiah musahipliine kadar ykseldi. Eyp'teki Sadiler Tekkesinde. gatmufciadr.

ER ne kadar saray nakhanesinden yetime ise de Levni Abdlcelil elebi, ayn ramanda airdi de. nc Ahmet'e sunduu bir kasideden bu n l airin yeterince rahat bir hayal olmad, fakir lik ve sefaletten br trl kurtulamad anlalr. Mzikle uram olmas da ona fazla bir ey sa layamamtr. Talihsiz sanat, saray musahipliine, yani padiahn sohbet arkadalna, hatt nakkabala ykseldii halde bu rtbeler, bu payeler sa dece onun hretini artrm, ama ayn drmdaki lere salanan fayday getirmemitir. Nitekim, 1732'de lmnden sonra Levni'den bugne yalnz tezhip ve minyatrleri kalmtr. n k nak sanatnda gereklen esiz bir statt ve Ab dullah Buhri gibi, Fasih Dede gibi. Fenni ve Eyyub Dervi Haan gibi birok minyatrcler onun bu lularndan yararlanmlardr. Renki anlamna gelen Levni imzasyla sade ce Osmanli mparatorluu snrlar iinde deil, daha o zaman bile AvrupalIlarn iyi tand byk sanat , Minyatr sanatnda r am, minyatre, nc boyutu, yn derinlii getirerek, bat anla mndaki resme yaklamtr. Levni minyatrcle, tezhip altktan sonra gemitir. Kilap kenarlarn renk ve yaldzla ssle mek anlamna gelen tezhip (altnlarvva) sanat goznuru ve sabr isteyen bir hnerdi. Buradan insan fi grleri yapmaa geen sanat, ran minyatrcleri gibi sayfay alabildiine doldurmam, teferruata nem vermemi, tek figr yapmay tercih etmitir. Ancak bu tek figrn- teferruat?nda son derece ger eki davrand gibi, gelenekr minyatrn aksine, vcut hareketleriyle yz ifadesinde ruh durumunu yine geree uygun bir ekilde belirtmee dikkat etmitir. Levni'nin eserleri ounlukla Topkap Saray'rdadr. Srname minyatrlerinden baka albm ha linde eserleri de vardr ki, bunlarda, yaad gnle rin hayatndan sahneler ve figrler tasvir etmitir. Danszler, sipahiler, ehzadeler, kekler, sazendeler ve benzerleri gibi. Temiz renklerle dmdz boyanan bu yapraklar, sonradan dikilerek albm haline geti rilmitir. Her birinde Levni'nin ayr ayr imzasnn bulunuu bu fikri vermektedir. stelik, baz resim

lere kendisinin deil, o resmin Lvni'ye ait olduu* I nu bilen bir bakasnn imza att da tahmin edil* mektedir. Abdlcelil elebi'nin, XVIII. yzylda balayan Batllama hareketlerine yabanc olmadnn fcr delili, Topkap Saray Portreler Galerisi'nde buluna* nc Ahmet'le ehzadelerinden birini gsteren byk boydaki eserdir. Buna, bat resmi tarznda bir portre demekten ziyade byltlm bir minya tr elemek daha doru olur. Bu dev minyatrde ze min, duvar ve tahtn kuma, tpk bir tezhipinin yapaca ekilde sslenmi, ama gerek taht, gerek bunda oturan padiahta perspektif kurallarna uyul mutur. yleyken, ehzade, babasna nispetle ok kk gsterilerek t Hifitlerden, Smerlerden beri btn ilkel sanatlarda grlen boy hiyerarisi, kud retlinin iri, zayfn kk lde yaplmas zellii ne uyulmutur, Surnme minyatrlerine gelince, bunlar, devrin gnlk yaantsn, ehzadelerin snnet dnleri vesilesiyle yaplan enlikleri sahne sahne tespit ek mekte ve bu sahneler, olaylarn birbirlerini kovala y srasna uygun olarak gsterilmektedir. Teknik bakmdan deilse de gzlem bakmndan Levni'nin ne kadar gereklere bal olduu Srnme'den da ha iyi anlalmaktadr. Bu eser, stanbul niversitesi Trk Edebiyat Krss tarafndan batan sona ka dar renkli olarak dokmanter flim halinde tespit edilmitir. Levni'nin minyatrlerindeki bir baka zellik de yz karakterleridir. O zamana kadar insan yzleri kalplam olarak izilirdi. Minyatrcler, belli bir yz kalb renir,, onu tekrarlarlard. Oysa Levni, fi grn zelliine gre yzlerdeki biim ve ifadeyi deitirmitir. LevnF, 1732'de hayata gzlerini yumduu za man, btn sanat dnyas, onun arkasndan gzya dkm ve n', Otaklar Camii yaknndaki Sadi ler Tekkesi'nde topraa verilmitir. Hac Hseyin Ay* vansaray, Camiler Bahesi adl eserinde, onun kabrinin yerini tarif eder ve cenazesinin pek hazn | kaldrldn belirtir. Levni'nin minyatrleri, gnmzde, tarih ara trmaclar iin ok deerli bir kaynaktr.

n& *
STANBUL'da dodu. Asl ad Ahmet'tir. Medrese* de okuyup mderris (retmen) oldu. Sadrazam Damat brahim paa onu Korudu. Lle Devrini dile getiren arklaryla n sald. Zamannda hep ikinci derecede bir air sayld halde stanbul azn divan iirine sindirmek gibi byk bir s tnl vard. Patronal Isyannda Beiktataki evinden damdan dama kaarken dp ld. Trke ve Farsa divam, birka tercmesi vardr.

Nedim
1681
-

(730

44

W ULTAN nc Ahmet'in sadrazam Damat brahim Paa konanda, onun kitaplarn tasnif ve muhafaza eden, ayn zamanda air Nedim Ahmet Efendi, Mneccimba Tarihi tercmesini tamamlaya l epey olmutu. Lle soannn bir altna satld bir devir yaanyordu stanbul'da... air Nedim Ahmet Efendi, hafif iek bozuu yznden eksik olmayan glmseyile, Beikta'a yakn Hane-i virarina gelmi, samur krkn karm, kavuunu gulmna vermi, henz mindere kurulmutu. inden, o cuma gn iskeleden ifte kaykla nasl Ktha ne'deki Sa'dbd Kk'ne gideceini, yeni ahbap olduu civanlarla nasl eleneceini kura kura el rpt. Bunun anlam akt. Sazendeler ve sakiler, yer minderinin etrafn aldlar. Hele sadrazamn hediye si olan criye, ipek sars salarn omuzuna dkm, duru mavi mahmur baklarn kafesin ardndan de nize dikmi, oynama srasnn kendisine gelmesini beklerken Nedim, bsbtn ileden kyordu.

lk yreini delen bir tatl glmsemeyle teekkr ald. Hemen, kendisine iki sunan gzele seslendi:

Saki, duracak zaman deildir Kay bet mey el iYn dem-i ebb Bir hlete koy beni ki olsun Srlmdaki sof dahi arb...
Ama buna pek frsat olmayacakt. Birdenbire uzaktan uzaa bir uultu, yokuta koan ayak ses leri duyuldu. Nedim Ahmet Efendi: Ne oluyor? Nedir bu grlt? diye adam salndrd. Meseleyi rensinler istedi. Gnderilen edikli abucak dn mt: Aman Efendimiz, diye soludu, Patronal tayfas isyan etmi. Ne varsa yakp ykyorlar imi. Hali'teki kkler alev alev yanar, kzll bizim damdan bile grnr. brahim Paaya yakn olan larn hepsini topluyor, katlediyorlar imi. Ola ki efen dimize bir zarar irie... Bir an kaybetmeden firar idesiz... diyordu. eng egane berbat olmu, herkes cannn derdine dmt. Nedim'in canndan ok sevdii criyesi, ne yapacan arm, perian bir halde kalakalmt. air, derhal ortal toplatt. Kendisine lnceye kadar bal kalacan bildii adam Behll ile criyesini alp st kata kt. Levent takm oktan Beikta'a erimiti. Ellerinde palalar, nlerine ge leni doruyorlard. Mderris ve ktphane muhafz Nedim Ahmet Efendi, imdi cannn derdine d mt. Doruca, evin damna ktlar. Ortalk iyice kararmt. kinin tesiriyle airin elleri titrer olmu tu. Ba da dnyordu. nce criyesini karki evin, ok yakn olan damna atlatt. Sonra, onun uzatt eli tutarak kendisi de gemek istedi. Ama ne olduy sa o anda oldu. Karanlkta basaca yeri iyi greme yen Nedim Efendi, katl konann ats>ndan, sr tndaki sofun eteklerini yelpirdeterek lklar ara snda aaya utu. Dostlar, Nedim'in n'n yal gzlerle giz lice skdar'a gtrdler. Orada, Tunusba mezar lnda topraa verdiler. Hatt anlalmasn, bala rna bu yzden bir dert gelmesin diye, onun baucuna dikilen taa, airliini bile yazdrmadlar. Ne dim'in divann air Halil Nihat Efendi, birok emek le derleyip toplayarak bastrd...

Ayan saknarak basma, aman sultnm, Dklen mey, krlan e-i rindn olsun..
diyordu. Hemen divit ve kt getirtti. Orackta, son radan ark haline getiriverdii br nme dzenledi:

zn alp cm'a namazna dey mderden Bir gn uurlayalm erh-i sifem-perverden Dolap iskeleye doru nihan yollardan Gidelim serv-i revanim, yr, Sa'dbed'a...
Ve bunu hemen Serv-i revna yrtt. Vakit akama yakr-J. Nedim, hzn alamad iin elinde divit ve kam kalem, arky tamamlamay dn yordu. Sevdiini gle oynaya dnyadan km alma ya davet eden bir arkyd bu. Msralar birbiri ar dnca su gibi gelip diziliyordu. O bittikten sonra, eng egane balad. Criye, ince tller arasn dan pembe teni grnerek tef ve arklara ayak uy durmu, uarcasna dnyordu. air, dayanamad-.

Rakkas, bu halet senin oynunda mdr? klarnn gnh boynunda mdr?

diye iirle sordu criyesinden iin asln. Buna kar-

Alemdar Mustafa Paa

(750
-

1808

KNC Mahmut devri Sadrzamlartndandr. 7SO pihnda Rusuk'ta dodu. Bz tarihilere gre ise 1765 ylnda Hotin'de dnyaya gelmitir. Rusuk Yenieri aalarndan Masan Aanm oludur. Bayruktar olarak katld savalarda gsterdii yarar lktan Ciru. Alemdar lakuom ald. Hazergrad ve Rusuk ayantklarnda bulunduktan sonra Kaptcba ve Mtrahor rtbelerini ald. 1S06 ylnda Vezir, iki yl sonra Sadrazam oldu. 1808de intihar etti.

OPKAPI SARAYI'ndki A r* Odasnn kaps byk br grlt ile krlp alm ve ieri giren ler fec bir manzara ile karlamlard. Bbssaade hrasndaki byk kapnn nnde br ilte zerin de, nc Selim'in kanlar iindeki naa yatmak ta idi, Sa akann derisi, kafasna indirilen bir pala darbesiyle, sakal ile beraber enesine kadar inmiti. Aynca vcudu da kanlar iinde idi.

byk bir panie kaplm ve tahtn koruyabilmek ve tek Osmanolu kalmak amacyla amcas sabk Padiah nc Selim ile kardei kinci Mahmut'un ldrlmelerini emretmiti. nc Selim, Alemdar Mustafa Paa saraya varana kadar ldrld, kinci Mahmut ise birka yaknnn himmetiyle cann g lkle kurtarabildi. Drdnc Mustafa'y tahttan indirip kinci Mah Vah efendim benim... Seni tahtna tekrar mut'u tahta kartan Alemdar Mustafa Paa, 22 ya ndaki gen padiah tarafndan Sadrazamla getikarmak iin bunca yoldan geleyim de, gzlerim ri di. seni bu halde mi grsn?.. diye bouk bir ses yk nc Selim'in katliyle uzaktan yakndan ilgi seldi. Ve elindeki klc bir yana atan iri yapl ve si grlen binlerce kiinin kellesini vurdurtan Alem tok sesli br adam kanlar iindeki naan zerine dar bu arada Nizm- Ceddin devam olan Sekkapanp hkrarak alamaa balad. Bir yandan da bn- Cedd adl yeni bir ordunun hazrlna giriti. Btn Enderun halkn kltan geirip intikamn ok cesur ve mert olduu kadar iy kalpli bir almazsam bana Alemdar Mustafa Paa demesin insan da olan Alemdar Mustafa Paa, Yenieri Ocaler . dye haykryordu hkra hkra. ndan yetitii cihetle doru drst bir tahsil gr Bir yenieri aasnn olu olmasna ve bu oca memiti. Cahil bir insan saylrd. Bu yzdendir ki n iinden yetimesine ramen Yenieri Ocann zamann siyas cereyanlarn, entrikalarn kavrayaurad soysuzlama karsnda onlarn aleyhine bilecek ve muhtelif menfaatleri telif edebilecek bir dnm ve nc Selim'in orduda yapmak istedi zek, bilgi ve olgunlua sahip deildi. i byk slahatta kendisine en byk bir yardmc; Nitekim Drdnc Mustafa da yenierileri giz olmutu. Yenierilerin Nizam- Cedde kar ayak liden gizliye tevik ve tahrik etmekten geri kalm lanmalar sonucu nc Selim'in tahtndan indiril yordu. Nihayet 1808 yl Ramazannn Kadir Gece mesiyle Nizam- Cedd taraftarlarnn bir ksm is sine rastlayan 14 Kasm gecesi yenieriler Alemdar yann elebas Kabak Mustafa'nn elinden canla Mustafa Paa'nn konan bastlar. Sekbn- Cern kurtarp Rusuk'a kamlard. Orada nc Se* dd, Topkap Sarayn ve Sultan Mahmut'u korumak lim'e ve Nizam- Cedide inanm Tona Yals Serta olduundan Alemdar Mustafa Paa bir avu ada dar' Alemdar Mustafa Paa'ya snmlar ve Rus myla birlikte dayanmak zorunda kald. Saatler ge uk yaran adyla anlan bir grup tekil etmilerdir. tii halde dardan yardmn gelmekte geciktiini Balarnda Alemdar Mustafa Paa'nn bulundu gren Paa selmeti mahzene ekilmekte buldu. u Rusuk yaran, 15 bin kiilik bir orduyla Rus Bakadm ile Hadmaas kendisini brakmamlard. uk'tan stanbul'a yrmt. Maksatlar nc SeDurum ok vahimdi ve Alemdar Mustafa Paa'y lim'i tekrar tahta karmak ve Nizam- Cedd'i ye bir an nce ortadan kaldrmak isteyen Yenieriler, niden kurmakt. Sekbn- Ceddin Topkap Sarayndan hareket et 19 Temmuz 1807 gn stanbul'a gelen Alem tiini renince ii bitirmek iin dam delmeye dar Mustafa Paa nce Kabak Mustafann evini kalktlar. Tepesindeki kubbeden kazma seslerinin bastrp kellesini vurdurmu, sonra da zorbalar ara geldiini farkeden Alemdar, tabancasndaki son kur snda kanlj bir temizleme harektna girimiti. Bu unu mahzendeki barut fsna ateledi. Korkun bir arada Bbliyi basp Sadrazam elebi Musafa Paa'nn elinden Mhr- Hmayn'u alm, onunla patlama oldu. Dam, zerindeki 500 kada yenieri birlikte yobaz eyhlislm Ataullah Efendiyi de azile birlikte havaya utu. Alemdar'n hikyesi de boyletmiti. Alemdar'n Topkap Sarayna doru yr le fec br ekilde son bulmu oldu. imdi, stanbul' mekte olduunu haber alan Padiah IV. Mustafa da Sultanahmet'in yanndaki semt, onun adn tar.

III. Sultan Selim

OSMANLI Padiahlarnn yirmi sekizincisidir. 24 Aralk 1761 gn stanbulda dodu. Babas 111. Mustafa, annesi Mihriah Sultandr. Kudretli bir hkmdar olmaktan ziyade sanatkr ruhlu bir in san ve devrimci bir padiah olarak n yapt. l kesini bat uygarlna doru itmek isterken kar sna dikile7i dini taassubun kurban oldu. Kabak syan ile Yenieriler tarafndan katledildi (28 Temmuz 1808). Hkmdarl 18 yl srd.

NECCMLER, olu Selim'in bir cihangir ola can syleyince, Sultan 1 1 1 . Mustafa buna tam mnasyle itikat etmi ve ehzadesini gelecein byk bir cihangiri olarak grmeye balamt. Bu yzden onu yanndan ayrmam, devletin mhim ilerini, byk dertlerini hep ona anlatm, onun fikrini al dktan sonra kendi dndklerini sylemi ve olu Selim'i her bakmdan mkemmel bir padiah olarak yetitirmek iin kendisi de bizzat almt. Ancak ne vard ki, III. Selim 28 yanda tahta kt vakit ne Osmanl Ordusu artk eski gcnde bulunuyordu, ne de kendisi o kadar cesurdu. Bilkis tamamen tersine idi*. W. Setim gevek, yumuak ve halim-selim bir insand, can yakmaktan hi holanmazd. Musikiyi sever, ssl besteler yapar, iirler yazard. Osmanoullarnn arasndan pek ok bes tekr km fakat bunlarn hibiri 1 1 1 . Selimin kb na eriememiti. Engin musiki bilgisinin yan sra mkemmel ney ve tambur alard. Onun hmilii sa yesinde, saltanat yllar srasnda Trk musikisi bir altn devir yaam ve bata Hamamzade smail De de Efendi ile Sadullah Aa olmak zere birok b yk bestekr ortaya kmt. Kendisi de bestekrlk ynnden devrinin en nl bestecilerinden hi de aa deildi. 100'n zerinde bestesi bulunan III. Selim'in eserleri bugn dahi dillerde dolar:

ler getirtip yeni bir ordunun ekirdeini ortaya karrken yeterince hain davranmay pek aleyhine oldu. Gericiler bu devrimci padiah nce tahtn dan, sonra da bandan ettiler. Ayaklanma, Boaz'daki Karadenizli Yenieri ya* maklar arasnda balad. Kastamonulu Kabak Mustafa adndaki neferi kendilerine reis seen yamaklar nce Hriciye Nzn Mahmut Raif Efendi'yi, sonra Boaz Nazrn paralamlar ve kumandanlar Hase ki Halil Aa'y ehit ettikten sonra mrteclerin ger ek reisi olan Kse Musa Paa'dan emir beklemeye koyulmulard. III. Selim'in zerine titredii yeni or dusunu bu apulculara kar kullanmak istemeyii bsbtn aleyhine oldu. 28 mays 1807 gn Nizm- Cedd'i zorla ilgaya mecbur edilen III. Selim, Topal Atullah Efendi'nin fetvas ile tahttan indiril di. Ancak i bu kadarla da bitmiyordu. Gzn kan brm olan Yeneri'ler tahtndan indirilmi bulun masna ramen III. Selim'den ekiniyorlard. Devlet ilerinden elini-eteini ekmi olan bu sanatkr ruh lu insan ortadan kaldrmak gerektiine inandlar.

Otuz kadar si, skt padiahn Topkap Sara yndaki dairesini bastklarnda III. Selim ney almak la meguld. zerinde en ufak bir silh olsun yok tu. Bu yzden zerine hcum eden silere, elindeki kam ney ile mukabele ederek kendini korumaya alt. Bu arada haremi Refet Kadnefendi ile hiz b u tb ile bu eb hnem e cnan geliyor metisi Pkize Usta, gzlerini kan brm bu zotHalvet-i lfete bir em-i etosn geliyor balara kar III. Selim'i korumaya kalktlar. Fakat Peremi, zver-i du nigehi feti h bu iki kadn saf d brakmak hi de zor olmad Dil-i sevdzedeye silsile-cnbn geliyor isyanclar iin. Bu arada pek takdir ettii bestekr ve hanende Sonra hep birden, elindeki ney ile nefsini m Hac Sadullah Aa'nn, sarayda Mihribn adndaki en dafaaya alan III. Selim'in zerine ullandlar. 0 gzde criyesiyle ak karsnda hiddete gelip bu anda sa aka zerinde bir kl parlad. Sanatkar byk musiki stadn zindana attrmas hikyesi de ruhlu inan kanlar iinde yere yuvarland. O anda vardr. Ancak Hac Sadullah Aa'nn zindanda bul lmt 1 1 1 . Selim. duu Beyati-Araban makamyle yapt bir beste ile Talihin garip bir cilvesiyle III. Selim'i tekrar tah kendisini affettii gibi Msrl criye Mhriban ile de ta kartmak zere byk bir ordu ile stanbul'a ge evlendirmiti. lerek o gn saray igal eden Alemdar Mustafa Pa III. Selim'i byk yapan, devrin akm grerek a, Arz odasnn kaps nnde III. Selim'in para lkesinin artk eskimi bulunan dzenini deitirmek lanm cesediyle karlamt... isteyiidir. Onun Nizm- Cedd adn verdii Ye Lleli'de, babasnn trbesinde topraa verildi. ni Dzen memleketin batllama yolunda en b Arkasnda Byk reformcu, Byk bestekr ve yk hamlesidir. Yeni okullar ap, batdan retmen Byk air gibi lmsz namlar brakt III. Selim.,,

smail Dede Efendi

1778 - 1846

NL Trk bestecisi. stanbulda dodu, iyi bir renim grd. Yenikap Mevlevihanesnde, gen bir yata Dede payesini kazand. Daha ilk beste leriyle, devrin hnkr III. Selimin dikkatini ek ti. Uzun yllar, tam bir Musiki Akademisia anla mm tayan saray fasllarnda nemli mevkie sa hip oldu, hatt Bamezzinlie kadar ykseldi. Hac olmak zere gittii Hicaz'da vefat etti. Me zar ayni yerde. Hazrct-i Hatice'nin ayakucundadr.

OCAK 1778 gn stanbul'da dodu Hama* mzde smail Dede Efendi. O gn Kurban Bayram' nn ilk gnyd. Bu yzden smail adn verdiler. Babas Sleyman Aa Rumeli gmeni idi. Devlet kapsnda yetimi, bir ara Cezzar Ahmet Paa'nfn mhrdarln yapmt. Sonra memuriyeti brakp stanbul'a geldi, ehzdeba'ndaki Acemolu Hamam'n satn ald ve burasn iletmeye balad. s mail Dede'nin Hamamzdelii buradan gelir. Sesinin gzellii annesi Rkiye Hanm'a ekmi ti. Hekimolu Ali Paa Camii yanndaki amarc Mektebi'nde tahsile balad zaman gzel sesiyle ilhici oldu. Sonra da ilhicibalna getirildi. lk musiki bilgisini usta bir musikiinas olan Uncuzde Mehmet Emin Efendi'den ald. Bu derslerde gsterdii byk baar karsnda Mehmet Emin Efendi, kalkp babas Sleyman Aa'ya giderek O lunla iftihar edebilirsin. Musiki bahesinde nadide bir gl yetiiyor. Ancak dersleri bir nizama bala mak gerek dedi. Bundan sonra smail, cidd bir musiki renimine balad. Dersler tam 7 yl srd. Uncuzde, Maliye Nezaretinde hatrl bir me murdu. smail'i memur vekili olarak bu daireye ald. Ancak o memuriyet hayatna bir rl snamad. Bir gn Yenikap Mevlevihanesi'nde eyh Ali Nutk De de'nin semlarn grdkten sonra ona byk bir muhabbetle baland. Haftada iki defa bu dergha gelip ders grmek iin Ali Nutk Dede'den el pp izin ald. Ney almasn bu derghta rendi, mu sik bilgisini yine bu derghta kuvvetlendirdi. Ken dini tamamen bu, dergha verebilmek iin memuri yet hayatn brakt, dervi oldu. O yata kimsenin kolay kolay giriemeyecegi Binbir gn sren der vilik ilesini kabul etti. Bu ile hcresinde ken disini tamamen musikiye vermiti. Buselik maka mndaki nl sarknn orada besteledi: Zlfndedir benim baht- siyahm Sende kald gece gndz nighm Incidirm i seni meer ki ahm Seni sevdim , od ur benim gnhm Bu arky dinleyip pek beenen ve kendisi de usta bir bestekr olan devrin hnkr III. Selim, bes tecisinin huzuruna getirilmesini istemiti. Saraydan

derhal Yenikap Mevlevihnesi'ne haber salnm ve hcresinde dervilik ilesini doldurmakta bulunan 20 yalarndaki Hamamzde smail Efendi, derhal bir ata bindirilerek Topkap Saray'na gnderilmiti. Gen bestekr, o gnlerden kalma kaytlara gre Huzur da en gzide saz heyetiyle beraber mekettii ar ksn, hnkrn irdesiyle tam defa tekrarlad ve byk iltifata mazhar oldu... 21 yanda iken ilesini tamamlayp Dede un vann alan gen bestekr bundan sonra III. Selim'in musahipleri arasna katld. Haftada iki defa saray da, hnkrn huzurunda kurulan fasilara devam et ti, bir sre sonra da Bamezzin oldu. Tam krk yl sre ile saraydaki grevine devam etti Hamamzde smail Dede. Yzlerce beste verdi bu srenin iinde. III. Selim'den sonra tahtta kan II. Mahmut da Trk musikisinin bu byk ustasna zel bir deer verdi. Ancak II. Mahmut'tan sonra tahta kan I. Abdlmecit, bat musikisini tercih eden ilk hkmdar olmutu. Saraydaki musiki faaliyeti da ha ziyade bat musikisine dayanmasna ramen, o da babasyla amcasnn byk hrmet ve sevgisini kazanan usta bestekr meclislerinden ayrmad. Avrupa'dan gelen bir musiki heyetinin sarayda verdii konserde ald valslerden pek holanan Abdlmecit, yannda bulunan Dede Efendi'ye hitap la: Baka Dede, frenkler nasl makamlar bulup karrlar dedii zaman yal bestekr Kulunuzun da yabancs deildir bu makam cevabn vererek padiahn hayretini uyandrmt. Yabanc musiki he yetinin saraydaki almalar srasnda pencereden gelen melodileri dinleyen Hamamzde smail De de, valsi Trk musikisine mkemmelen adapte ede rek bir beste yapmt. Bunu okudu: Y ine bir glnihl ald bu gnlm Sim ten, gonca fem , bbedel ol gzel tein ruhleri yakt bu gnlm Pr eda, pr cef, pek kk, pek gzel Trk musikisinde ilk kez vals ika, bu rast ar knn namelerinde dile geliyordu Byk Dede Efendi, Trk musikisindeki bykln bir kez da ha gstermi ve Avrupa? melodi kuruluunu Trk mzii ile kaynatrmt.

II. Sultan Mahmut

1 78 5
-

<839

REFORMLARI ve tarihimize Vaka-i Hayriye adiyle geen Yenieri Oca'n ortadan kaldrmasyle n yapan Osmanl Padiahdr. Amcas n c Selimin ldrlmesi zerine tahta kt (1808). Otuz bir yl sren saltanat boyunca batllama hareketine nclk etti. birok yenilikler soktu yurda. Besteci ve ozan oluunun yansra mkem mel bir hattatt. 54 yandayken ue/ct etti. Trbesi stanbul'da Trbe adiyle anlan semttedir.

MCASI nc Selim'in ldrlmesi zerine tahta oturan 1 1. Mahmul, amcasnn balad devrim hareketine sahip kmaya hazrd, ama ne re ki karssnda devrin diktatr Alemdar Mustafa Paa ile sinmi gibi grnmesine ramen henz gcn den bir ey kaybetmemi olan bir Yenieri Oca vard. lke ise karma karkt. Arnavutluk'tan Yemen'e, Msr'dan Manisa'ya kadar btn yurtta mtegallibe deta birer hanedan kurmu gibiydi. Snr boylar ise savala doluydu. kinci Mahmut byle zor bir durumda kt tahtta, amcasnn ya rda brakt ii tamamlamasn bildi. Bu arada as kerlik sanatn bir yana brakp darda hamallk kayklk gibi ilerle uraan, ayrca devletten ulfe ( aylk maa) alan yenierilerin babo d zenlerini de datp bu ocan yerine muntazam ve batl anlay iinde bir ordu kurmay basard. kinci Mahmut, bata yenieriler olmak zere Kapkulu Ocaklar'n ortadan kaldrmak iin tam onyedi yl byk bir sabr iinde bekledi. Yunanis tan ayaklanmasiyle dahi baa kamayan ve ku mandanlarnn da tm gvenini yitfrm olan ye nierilerin pek yaknda bulunan bir harp vukuun da hi bir ie yaramyacaklar besbelliydi, kinci Mahmut bu ocan ortadan kaldrlmas konusun da amcasnn yolunu tuttu. Ancak ne var ki III. Se lim'in bana gelenler ona gyet iyi bir ibret dersi olduundan basiretli hareket etti. nce kumandan lklara, yeni bir ordunun kurulmasna taraftar kim seleri getirdi, sonra dolambal br yol seerek E kinci Oca ad altnda modern bir asker oca kurulacan ve bu ocaa yenierilerin de gnll olarak girebileceklerini iln etti (25 Mays 1825). Tam bir serkelik iinde bulunan yenieriler bunu bile ho karlamayp 14 Haziran 1825 akam ayaklandlar. Ertesi sabah Etmeydan'na karak ttlslemezk diye barp kazan kaldrdlar. Sadrzam Benderli Selim Paa, zzet Aa ve Hseyin Paa'lara emirlerindeki askerleriyle ehre gelmeleri emrini verirken. eyhlislm Tahir Efen di de Sultanahmet Meydan'nda Sancak- erf a t, etrafna belli bal btn ulema ile yksek med rese talebesini toplad. Kazan kaldran silerin aley hinde ateli nutuklar sylemeye koyuldu. Top

hane'den kartlan topu birlikleri de Etmeydan ile Aksaray'daki yenieri klalarna sevkedilmiti. Tarihte ilk kez yenieri klalar topa tu tuldu. Aa Hseyin Paa, emrindeki asker ve on dan daha kalabalk bir halk kitlesi ile klalara h cum etti. Aralarnda Tophane rnam Hac Hafz Ahmet Efendi'nin de bulunduu asker ve halk top luluu cebren klalara girdi. Kanl bir bouma balad. O gn daha gne batmadan her ey bit miti. 6000 yenieri ldrlm, en az 20000 yeni eri de tevkif olunup uzak yerlere srgn edildiler. Bylelikle Yenieri Oca tarihe kart. an ve e ref dolu yllardan sonra bir apulcu yata halini alm bulunan 465 yllk Yenieri Oca yerini Askir-i Mansure-i Muhammediye adn tayan yeni orduya terketti. Aa Hseyin Paa ilk Serasker (Savunma Bakan) olarak bu yeni orduyu kurmaya memur klnd. Eski Saray (Bugnk stanbul ni versitesi Merkez binas) seraskerlik, Sleyman iye'deki Yenieri Aalk Saray da eyhlislmlk bina s yapld. Vak'a-i Hayriye adiyle anlan bu hareket ile memlekette reformlar devri balam oldu, n celeri halk arasnda Gvur Padiah ad verilmesi* ne ramen ie kyafet kanunu ile giriti (3 Marf 1829). Din adamlar dnda kalan btn devlet memurlarna fes, ceket ve pantolon giydirtti. Sar , cppeyi ve kaftan ilk atan da kendisi oldu. Son ra bu yeni klk iindeki resimlerini resm dairelere astrd. Saray tekiltnn yansra devletin ileme dzeni de tamamen deitirildi. Yurtta badondrc bir imr hareketi balarken buharl gemiler ile makineler getirtildi. Yeni matbaalar ald, 1 Kasm 1831 gnnden itibaren devlet tarafndan Trke, Franszca ve Arapa olarak hazrlanan Takvim-i Vekyi gazetesi yaynlanmaya balad. Bat musi kisi, bando, orkestra, opera ve tiyatro yurda girdi. Harbokulu ile Tp Fakltesi kuruldu. Btn bunlar baard ve btn bir millete zor la da olsa kabul ettirdi. Fakat bunlarn baarlmas yolunda karlatt gaileler salk durum unu hayli bozmutu. Verem denilen o amansz illete yakalan d. Hekimlerin btn ihtimamna ramen, gnden gne eridi gitti. Nihayet 54 yandayken, hayata gzlerini yumdu.

II. MAHMUT

Reit Paa

ONDOKUZUNCV YzyVn en nemli ahsiyetlerin den biri. Tanzimat devrimini yapan bununla nl olan. devrimini canla bala tatbike alan devlet adamdr. Iblanbulda dodu. ok. iyi yetiti. Paris ve Londra Eliliklerinde bulundu, l836da Hariciye Nztr oldu. Abdlmccit in tahta knda Tanzi mat Ferman n kendisine kabul ettirmeyi baard. 1845 ylnda Sadrzam oIdt. Trkiye'de ilk ni versite ve akademiyi kurdu. stanbul'da vefat etti.

USTAFA Reit Paa, fevkalde zeki, gayet gzel konuan ve eline ald her ii en mkemmel ekilde YaPma yeteneine sahip yaradlta bir in sand. Btn icraatyle devrinin en byk bir dev let adam olduunu ispatlad. Tanzimat devrimini yaparken, koyu mutaassp bir tm reye kar lm bile gze alacak derecede medeni bir cesaret gs termesini bilmiti. te Mustafa Reit Paa'ya Ko ca' unvann kazandran ve adn Trk tarihine al tn harflerle yazdran da bizzat okuyarak iln etlii Tanzimat Fermandr. Osmanh Devleti'ne batl yn veren bu ferman, 3 Kasm 1839 gn Gulhane Park'nda toplanan maher bir kalabala hitaben okunduundan Glhane Hat-t Hmayunu adiyle de tarihimize geti. Trk tarihinin en byk gnlerinden birini te kil eden 3 Kasm 1839 gn Glhane Park'na mah er bir kalabalk toplanmt. Vekiller, devlet ileri gelenleri, hatt yabanc sefirlerin de hazr bulunduk lar bu nemli toplanty padiah da hemen orada ki kkten tkip etmiti. O gn stanbul en heye canl gnlerinden birini yaamt. stelik, Musta fa Reit Paa'ya den i ok bykt. Ancak kel le koltukta yaplmas gereken bir iti bu. Mustafa Reit Paa o tarihlerde Hriciye Naz r idi. Ve parkn bir kesine konulan krsye, va siyetnamesini de cebine koyup kmt. Tanzimat Fermm'nn getirecei yenilikler, muhafazakr ve mutaassp evreyi tatmin etmeyecek, karc zmre nin ise ine gelmeyecekti. Birisr kp da Hyvahlar olsun, din elden gidiyor diye barsayd, krk yandaki Hriciye Nazrnn orada lin edilmesi iten bile olmayacakt. stelik etrafta toplanan kala balk arasnda byle kimseler de oktu. Reit Paa bu bakmdan byk bir heyecan iinde fermam okudu. Osmanl devleti idaresi al tnda yayan insanlarn cins ve din fark gzetil meksizin kanun karsnda eit haklara sahip bulun duu o gn btn dnyaya iln edilmiti. Tanzimat Ferman ile Reit Paa ayrca yurda pek ok yeni likler getiriyordu. Su ve ceza, kanunlarla tespit edilecek, keyf olarak kimse kimseyi ldremiyecekti. Askerlik kur'a yoluyla celp ve belirli bir sreye balanacakt.

Vergi meseleleri birtakm esaslara balanacak, vergi borcundan tr kimse ikenceye mruz kal mayacakt. Yeni mektepler alacak ve belirli bir maarif sistemi kurulacakt. Kyafet ve yaayta b z deiiklikler olacak, devletin mliye ve dier te kilt kadrolarla tespit edilecekti. Her Osmanl va tanda tabi hak ve hrriyetlerinden faydalanabi lecek, irketler kurabilecekti... Koca Reit Paa, ayrca Vali Kavalal Mehmet Ali Paa'nn isyan ile balayan Msr meselesinde dirayetli ve basiretli politikasyle ngiltere ile Fran sa'y da lehimize evirmeye muvaffak olmutu. K rm Harbi'nde Rusya'nn Avrupa zerindeki siyas nfuzunun krlmasnda da nemli rol oynamt bir diplomat olarak. Tarihimize Koca lkabyle geen Mustafa Reit Paa alt kez sadarete getirilmiti. Son getiri* liinden ay sonra, Tarabya'dak sefarethanelere yapt ziyaret dnn mteakip o sralarda ye ni alm bulunduu bir odaln oturduu eve u ram, oradan da Emirgn'daki yalsna gelmiti. Y kanmak zere yaldaki hamama giren 59 yanda ki koca sadrzam orada bir kalp krizi sonucu haya* ta gzlerini yumdu. Grmek zere Paa'y beklemekte olan Sar raf Kamanto'nun elim haber karsnda byk bir teessre kaplarak Paa gitti, Paa gitti dye ba rp komas ve Paa'nn nereye gittiini soranlara da Cennete gitti, cennete gitti diye bararak de vam etmesi pek mehurdur. Yine ayn gn yalda bulunan Meclis- Vl Reisi Yusuf Kmil Paa, bu byk devlet adamnn vefat karsnda u kt'a ile tarih drmt: Onifc ytld elti de-Ta Sadr eyleyip terif

S S g e nihayet az mi ukb eyledi eyvah

^ . .de grdm, aladm. Km il, dedim tarih Reid Paa'y ch- adne s'ad eyleme Allah

Koca Mustafa Reit Paa, Beyazt Camii biti iindeki trbesinde medfun bulunmaktadr. Bu trbede ayrca Cemil ve Ali Galip Paalar ile Salih Bey de medfundur. Koca Reit Paa'nn ei dile Hanmefendi de trbenin hemen yannda demir parmaklk ile evrili mezarda yatmaktadr.

li Paa
1825

187 1

GEEN. yzyln Osmanl politikacarndandr. Be defa Sadrazam, yedi kere Hriciye Nazrlt etmi tir. Mehmet Emi l Pou, stanbul'da dodu, Babas Msrarl li Rza Ejendi'ydl. On be ya nda Divand Hmayun kalemine girdi. l&3$'te Viyana Elilii Ktipliine atand. eitli grevler de bulunduktan sonra veremden ld. Siileymani'ye Camimin yomndr biiyk trenle topraa verildi. Hayat, diplomasi tarihimizde nemle okunuyor.

V B fiHMET Emin, on be yanda devlet memur luuna balaynca ksa zamanda kendi kendine Fran szca renmitir. Adnn Mehmet Emin l'ye evri lii bu broda olmutur. Bir buuk yl Viyana'da el ilik ktiplii yapt. Hariciye Nazr Mustafa Reit Pa a kendisini koruyordu. li'nin yazd notalar Franszlar ok beeniyorlard. Kaligrafisi gzeldi. Divan- Hmayun tercmanlna alndktan sonra Londra'ya sefaret mstear olarak gnderilmitir. Daha sonra Hariciye Mstearlnda bulunmu, 1841'de, Londra Bykelilii'ne getirilmiti. yl bu grevde kald. Koca Reit Paa Sadrazam olunca 1846'da Hariciye Nzrl'na tayin edildi. Kaderi, Pasa'ya balyd san ki. Paa Sadrazam olunca li'ye de i veriyor, onun yerine bakas Sadrazam olursa li de iinden atl yordu. Nitekim, Reit Paa'nn koruyuculuunu gr m Keecizade Fuat Paa da, -inasi de ayn mua meleyle karlamlardr. ok gen yata ileri mevkilerde bulunan Ali Pa a, ayn zamanda Encmendi Dni adiyle kurulan bi lim kurulunda da grev almtr. Reit Paa lnce, henz otuz iki yandayken, 1857'de Sadrazam ol mutur. Bir yl sonra ise o zamann deti zerine. Sadrazamlktan azledilenlere valilik verilerek stan bul'dan uzaklatrldklar iin o da Bursa Valilii'ne getirilmitir. zmir Valilii, Tanzimat Meclisi Reisli i, Paris Kongresinde birinci murahhaslk gibi nem li ilerde bulundu. Abdlmecit zamannda bir daha Sadrazamla evrildi. Sultan Abdlziz tahta knca iki defa daha Sadrazam tyin olundu. Mehmet Emin l Paa, Osmanl mparatorluu' nun pek kritik gnlerinde Sadrazamlk yaparak gemi yi batmaktan korumaa alm deerli devlet adamlarindand. Ama bilhassa Sultan Aziz'in tam manasyle despot ynetimine kar balam olan merutiyet idaresi isteklerini badatrmay baaramam, gizli ihtill cemiyetlerinin domasna, Yeni Osmanllar'n mcadelesine yol amt. Aslnda bu hareket, asl, Msrdaki Hidivlik meselesindeki usul deimesin den domusa da hedef, gayet tabi olarak padiah ve Sadrazamd. li Paa, temkinle bunlara kar koy maa ve idare etmee, biimine getirip hepsini s tanbul'dan uzaklatrmaa altysa da Avrupa'ya kamalarm nleyemedi. stanbul'da yabanc, bam

sz postaneler vard ve yurt dndakiler, bu kanaldan ieriye her trl evrak sokuyor, buradakilerle balant kurabiliyorlard. Bu zntler, sonunda paay verem edip yataklara drmtr. Tarih kaytlara gre, veremden yz sapsar, zaman zaman ateler iinde yanarak gene iinin ba na gelen ve durup dinlenmeden alan li Pa a, bu enerjisiyle de, dier devlet adamlarna dai ma rnek oluyordu. Hatt, son nefesini verinceye kadar alt de, gerektir. Yabanc lkelerle yaplacak anlama ve kongre lerdeki siyas tutumu Paa'ya hakl bir politika h reti kazandrmt. Ama bu hret onun dinamik bir politikac olmasndan ok zeksn, bilgisini oyala yc yolda kullanmaktaki hnerinden ileri geliyordu. Yoksa Tanzimat Devrinin ikinci yarsnda verilen ta vizlerin byk ksmnda onun mhr bulunacakt. Mehmef Emin li Paa'y ypratanlar arasnda. Msrl fazl Mustafa Paa bata gelmektedir. Hdivlik midini kaybeden Fazl Mustafa Paa, servetini bu yolda harcayarak Padiah ve Sadrazamm de virmek maksadyle Avrupa'ya kaan Yeni Osman lIlar beslemekten bir an g eri durmamtr. ok bilgili bir insan olan li Paa, devlet idare sinde olduu kadar sava idaresinde de beceriksiz likler yapt. Girit'in elden kmasna yol aan isyan bir trl bastramad. Bu sebeple, Girit'i Yunanllara peke ekti diye aleyhte propagandalara hedef ot* du. Rakibi Ziya Paa: mrnde askerlik etmedii halde bakomutanlk klc kuand, bir yl Girit'i ab luka etti ama sonunda bir klstr Yunan gemisi esir alabildi gibi kltc szlerle dolu mkemmel bir hiciv eseri olan Zafernmeyi yazm, boyunun k salndan kinaye Allah boyu kadar mrn uzun et sin diye bir du ile iirini bitirmiti. Bu da, Mehmet Emin l Pa$a iin son darbe oldu. Bununla beraber Girit'e kadar kta kyamette gittii halde, Rusya'nn kkrtt isyanclarla bir trl anlaamamt. li Paa, son sadrazamlnda, kendisine muha lif olanlar hakknda af kartm, ama bunlarn bir ks m, o lmedike memlekete dnememilerdir. li Paa, 56 yanda yani en verimli anda veremden vefat ettii zaman Trk Diplomasi Tari hi, byk bir ahsiyeti kaybetmi oldu.

Tcpkap Mzesinden

Keecizade Fuat Pasa

1815
-

1868

TANZMAT devrinin en nl bir simasdr. K k l bir aileden gelmedir. stanbul'da dodu. Medrese reniminden sonra yeni alan Asker Tbbiyeyc girdi ve buradan mezun oldu. Askeri tabiplik yap t. ki kez Sadrazamlktan baka Seraskerlik, Ha riciye Nazrl, Bykelilikler gibi nemli vazi felerde bulundu. Osmanli mparatorluu nun son devrinin en byk devlet adamlarndan biridir. En verimli atndayken Fransa'da vefat etti..

KNC MAHMUT devrinin, zarafeti ve nkte danl ile mruf ulemasndan air Keecizade zzet Molla'nn olu olan Keecizade Fuat Paa, babasn dan zarafet ve nktedanln yat sra engin bir ze k da tevars etmiti. Gerek yabanc lkelerdeki temsilcilik grevleri, gerek Dileri Bakanl ve ge rek Sadrazaml srasnda dnya diplomasisinin birok nl ahsiyetini mat edii pek mehurdur. Onun yetimesinde en byk millerden biri de devrin byk devlet adam Mustafa Reit Paa olmutu. Bbli Tercme Kalemi'ndeki memuriyeti srasnda tand gen Keecizade Fuat Bey'de b yk bir zek ve kabiliyet sezen Mustafa Reit Pa a onu diplomaside yetitirmek istemi ve Londra Bykelilii Baktipliine tyin etmiti. Alt yl ka dar ngiltere'nin baehrinde kalan Fuat Paa'nn dnya gr burada tamamen deimi ve batlamann art olduuna inanmt. Ve mr boyunca bu uurda att. Beyrut'ta, sonra da am'da Mslmanlarla Hristiyanlar arasndaki geimsizlik kanl kavga eklini atp yamalar, yangnlar balad zaman Fuat Pa a Hariciye Nazryd. Bata Franszlar olmak zere btn batl smrgecilerin gzlerini diktikleri bu yurt blgesinde bagsteren i kargaalk bir d m dahaleye sebep olabilirdi. Bu yzden Hariciye Na zr Fuat Paa, yannda 3000 kiilik bir ordu olduu halde Ortadou blgesine gnderildi. Paa, burada ki sert davran ve amansz hareketleriyle ortal sindirmi, bu arada 150 kadar insann da idamn emretmi, neticede bir d mdahaleye frsat kalma dan ortal yattrmt. Ben ki mrmde bir tavuk kesmemi, bir ku vurmam insanm, Allah beni devleti kurtar mak iin nelere let etti... diye hayflanmaktan da kendini alamamt Fuat Paa, ltifecilii ve hazr cevapl ile d* mehurdu. Yabanclarla yaplan bir sohbet srasn da devletlerin kuvvet ve kudretlerinden bahsolunurken Fuat Paa, en kuvvetli devletin Osmanli mpa ratorluu olduunu ileri srnce orada bulunanlar biraz tebessm ve biraz da hayretle kendisine bak mlard. Zira koca imparatorluun elde kalan ksm da byk atrtlar iinde bulunuyordu. Yabancla

rn bu baklar karsnda Keecizade Fuat Paa ta rihe geen u mehur szn sylemiti: Elbette en kuvvetli devlet bizim devleti mizdir. Zira siz yabanclar dardan, bizler ieriden ykmaya altmz halde bir trl ykamyoruz... Sultan Abdlaziz'in Msr'a yapt gezide Pa diaha refakat etmekte idi. Msr Hidivi smail Pa sa kendisini artk bir vali gibi deil de deta bir sul tan gibi grmeye balamt. Bu nedenledir ki kar lama trenine at getirtmiti. Bunlarn birine Pa diah, tekilerine de Fuad Paa ile kendisi bine cekti. Fakat Fuat Paa, padiahn altnn yannda yaya yrmek istemi ve bylece Hidiv de Sultann yannda yaya yrmek zorunda kalmt. Uzun boylu, zayf, seyrek sakall bi zattu l d zaman henz 55 yanda olmasna ramen ar ve ok zc devlet hizmetlerinin altnda ezil dii iin seksen yandaym gibi gsteriyordu. Son derece bilgili, parlak zekl, iyi konuan, cesur, cer bezeli, tuttuunu koparr, ileriyi grr, doru ve namuslu bir devlet adam olan Fuat Paa'nm Franszcas, Franszlar bile hayran brakacak kadar m kemmeldi. Taassuptan uzak, devrimci ve ilerici ol duu iin ziyade alafranga lty: ile itham edilirdi, bu yzden talamalara mruz kalrd. stanbul cad delerine ilk Arnavut kaldrmlarn detirken, Bu yollan bana atan talardan yapyorum demiti. Sultan Abdlaziz'in Paris ve Londra gezilerin de btn seyahat boyunca padiahn bir.trl kap risini nlemeye atmak, hatt zaman zaman onun hakaretlerine bile mruz kalmaktan baka bunlar hazmetmeye de mecbur olmak onu pek bitirmiti. Esasen kalbinden rahatsz bulunan Keecizde Fuat Paa bu yzden yurda pek bitkin bir halde dn m ve derhal Yakack'ta istirahate ekilmiti. An cak durumunun ktye gitmesi karsnda hem din lenme, hem de tedavi maksadiyle Nis'e giden Fuat Paa orada hayata gzlerini yum dt. otanbul'a geti rilen cenazesi Divanyolu'ndaki trbesine defnedildi. Devrin Padiah Sultan Abdlaziz'e hitaben yaz d mehur vasiyetnamesinde Fuat Paa, Osmtnl Devletinin batmaktan kurtulmas iin bir an net btn messeselerinin ballatrlmasnn elzem ol duunu ok ak bir dille kaleme almtu

Mithat Paa I . . .

B Y K devlet adam, merutiyet inklbnn lide ri olan byk devrimci. stanbul'da dodu. Ule madan Kad Rusuklu Hac Eref Efendinin o ludur. Asl ad Ahmet Refiktir. Pek gen bir yata BabIlideki Divn- Hmayun Kalemi ne kiip ol du. 62 yanda Taif e srgn edilip orada boduruldu ve gizlice bni Abbas Mezarl na gmld. Kemikleri, 1950 ylnda anavatana getirildi. Hr riyet Tepesindeki ehififc Mezarlna defnedildi.

heyecan iinde idi. Merutiyetin lideri ve byk devrimc Mithat Paa'y Sadrazamlktan azlettii yet miyormu gibi, ok gemeden amcas Abdlaziz'in intiharna cinayet ss vererek, onu haledenlerin bu cinayeti ilediklerini ileri srm ve Yldz Saray'nda kurdurduu mahkemede Mithat Paa ile birlikte birka kiiyi daha lm cezasna arptrm t. Ancak Mithat Paa'nn ne kadar sevilen bir ah siyet olduunu bildii iin bana bir i almama s iin cezasn mebbet hapse evirtip kendisini Arabistan llerindeki Taif kalesine srdrmt. Fakat btn bu olup bitenlere ramen yine de ii rahat deildi; vehim iinde kvranyordu. Mithat Paa'nn ngilizler tarafndan Tif'ten karlaca vehmindeki Sultan Hamit, tek selmetin onun v cudunun ortadan kalkmasnda olduuna inand. 63'nc Alay Kumandam ve sdk bendelerinden Mehmet Ltf Beyi, Tif'e gnderdi. Hrriyet kahraman Mithat Paa, bu kaledeki odasnda mahpus iken yannda bir de sdk adam bulunuyordu. stanbul'dan Mithat Paa'nn vcu dunun ortadan kaldrlmas fermann alp gelen asker birliin yzbas brahim Aa, bu iin ses sizce halledilmesi iin nce Mithat Paa'nn sdk adam Arif Aa'y artm ve Paa nn zehirlenme si hususunda yardmn istemiti. Yzba: Mithat Paa'y bu gece bitireceiz. Sen odasnn kapsn bire aacaksn, amadn takdirde sonun pek fena olur! demiti. Ancak Arif Aa derhal Paa'ya va ziyeti bildirmi ve bunu gren askerler tarafndan alp gtrlmt. 7 mays 1384 aramba gnn perembeye balayan gece Mithat Paa'nn yatt odann kap s krlarak ald. 62 yandaki byk devlet adam gelenleri byk bir sknet iinde karlamt. Fn ufak bir mukavemet dah gstermedi. Edirneli Ber'b^r smail adndaki askerin boynuna geirdii il mikle orada ruhunu teslim etti. Mithat Paa'nn na' gizlice kaleden karlp civardaki bni Abbas Mezarl'nda sabah gne doarken topraa verildi. Yaynlanan resm rapor, Mithat Paa'nn ir-i pene ve kasnda kan hyar cktan vefat ettiini bildirmekteydi.

mparatorluun eitli eyletlerinde eitli grevlerde bulunan Mithat Paa, Tuna Valilii srasn da byk n yapmt. yllk grevi srasnda asnyii tesis etmi, yollar, kprler, kanallar yaptr m, islahevler amt. Emniyet Sand ile Ziraat Bankas da onun meydana getirdii byk eserle arasnda idi. Bylelikle tefeciliin nne gemiti. Tuna Valiliinden sonra Badat Valiliine atan d zaman ayni mspet icraat orada da gstermi ve 1872 ylnda Sultan Abdlaziz kendisini Sadr zam yapmt. ki buuk ay sonra azledilmi olmasna ramen lkede artk merutiyetin kurulmasn isteyen Ye ni Osmanllar Cemiyeti'ne mensup Namk Kemal ve Ziya Paa gibi deerli vatan genleri Mithat Paa'y kendi lkleri iin tabii bir lider sayyorlard. Ab dlaziz'in tahttan indirilmesinde olduu kadar akl ca hasta olan V Muratn yerine Abdlhamit'in ge tirilmesinde de barol oynayan Mithat Paa bu ara da ilk anayasay da hazrlayp^bunu tahta kard Abdlhamit'e kabul ettirmiti. Ancak ok gemeden Abdlhamit, kendisini tahta kartan Mithat Paa'y tasfiye etmek istemi ve Rusya savan bahane ederek kendi grlerine tamamen zt grlere sahip bulunan Sadrzamn vapura bindirtip Avrupa'ya srgn ettirmiti. Anayasa bir taraftan kazaya urarken, demok rasinin babas saylan adam da yurttan uzaklatrlmt. Ancak Sultan Abdlhamit, kendinden nce ki iki padiah tahttan indirten bu tehlikeli adam dan tam mnasyle kurtulabilmek iin yeni yeni hainlikler dnmekten geri kalmyordu. Sultan Abdlhamit nce kendisini affetmi sonra da Suriye'ye vali tyin etmiti. Fakat bu, fr tnalardan nceki sknetten baka bir ey deil di. Nitekim ok gemeden Abdlaziz'in intiharna cinayet ss vererek Yldz Saray'nda kurdurduu zel bir mahkemeye evketmi ve onu ortadan kal drtmay becermiti. Kemikleri 1950 ylnda Suud Arabistan toprak larndaki ibni Abbas Mezarl'ndan alnarak anava tana nakledilen Hrriyet Kahraman Mithat Paa, b yk bir merasimle stanbul'daki Hrriyet Tepesi e hitliinde topraa verildi.

Ahmet Vefik Paa

182 3
*

1891

DEVLET adam ve oyun yazar. Fransz sahre airi Molierein eserlerinden on altsn 1869'dan itiba* ren tercme ve adapte etmekle. Burma da tiyatro yaptrmakla hret kazanmtr. Ve/ifc Paa s tahsilini Paris'te tamamlam. orada ve Tahranda elilik, Londra'da sefaret ktiplii yapm, iki defa Maarif Nzu. iki defa Bavekil olmutur. Bave kil szn ilk olarak o kullanm. Tahran da elilik binasna bayrak ektirerek bu gelenei kurmutur.

HMET Vefik Paa, ok alkan ve tuhaf huy lu bir adamd. Franszca, ngilizce, talyanca, eski Yu nanca bilirdi. Arapa ve Farsa'y ok iyi okur, an lard. Trklk bilinci, ana gre onu yepyeni bir tarih ve dil anlayna gtrmt. ok okuduu iin yabanclar kendisinden Devrilmi ktphane diye sz ederlerdi. Onun iin en doru hkm Keecizade Fuat Paa vermi ve: O, binek ta byklnde bir prlantadr; ne yze taklr, ne kaldrm yap maya yarar! demitir. Vefik Paa, siyaset hayatnda defletin onurunu byk bir titizlikle korurdu. am ayaklanmalar s rasnda Fransa'nn asker karmak istemesi zerine Paris Elisi olduu iin orada yaplacak mzakerelere katlmas emredilmiti. Vefik Paa, hkmet, ayak lanmalar bastrmak iin am'a asker yettirinceye kadar, eli olduu halde, ortalarda grnmedi ve m zakerelerin gecikmesini salad. Bir toplantda nc Napolyon, Ahmef Vefik Efendi'ye: Osmanl imparatorluu kyor, atrt larn iitiyorum! demiti. Vefik Efendi, tam bir el iye yaraacak ssl cmlelerle: Bzim memleketi miz buraya uzaktr, iittiiniz atrtlar Fransa'ya ait olsa gerek... cevabn vermiti. Yine Paris'te, Mslmanlk aleyhine bir piyes oy nanacan renince bunu nlemek istemi, ama resm makamlar aldr etmemilerdi. Bunun zerine ilk gece tiyatroya giden Vefik Efendi, oyun bala madan sahneye kp eserin oynanmasn nlemiti. Ahmet Vefik Paa'nn garip sanlan huylar, aslnda, yaad zamann gereklerine gre ilerici ol masndan douyordu. Mesel Bursa'da tiyatro yaptr dktan sonra Fasulyacyan Topluluuna kendi ter cme ve adaptasyonlarn oynatmas, stanbulda ho karlanmamt. nk, koskoca vali, her gn pro valara gidiyor, bir rejisr gibi, oyuncular dinleyerek yanllarn dzeltiyor, ondan sonra hkmet memur larn bu oyunlar seyretmee mecbur tutarak tiyat ronun yaamasn salyordu. Hkmetin birok me muru deitirmek iin Bursa'ya tayin ederek gnder dii kalabalk brr memur topluluunu Benim size ihtiyacm yok dye vapura bindirip geri yollamt. Hatta yine hkmetin baka yere naklettii Vizental Efendi'yi: Ben senden memnunum, vazi

fene devam et diye Bursa'da alkoymutu. Sait Paa iileri Bakan olduu zaman bakanla ak bir tez kere yazarak: kide bir Sait imzal baz telgraflar ge liyor. Kimdir bu adam? diye sormutu. Bu gibi olaylar sonunda, Bursa Valilii'nden al nan Vefik Paa, stanbul'da, Rumelihisar'ndaki ko nana ekilerek tercmeyle uramaya devam etti. kinci bavekillii sadece iki buuk gn srmtr. Bursa Valilii'nden alndktan sonra yaptklar iin tahkikat almt. Yaplan sulamalardan biri de Ka dnlara mahsus matineler tertipleyerek rz ehli hatun* lar tiyatrohaneye doldurmakt. Bugn, yurt dndaki btn temsilciliklerimiz, bayramz eker. dettir bu. ite bu deti, ilk defa ihdas eden de Ahmet Vefik Paa olmutu. Tahran'da Osmanl Imparatorluu'nun Bykeli'si ola rak grevliyken, Osmanl topra olarak iln ettii elilik binasna, trenle Osmanl bayran ektirmi ti. Sonra bu deti dier elilikler de uyguladlar. Gerek siyaset hayatnda, gerek idare hayatnda memlekete byk hizmetleri dokunmu olan Vefik Paa, ilk defa Trk dilinin sln yapmtr. Trk tarihinin btnl, sanld gibi bu tarihin yalnz Osmanoullar soyuyle kurulup balamad fikrini de ilk ortaya atp savunanlardandr. Nitekim yllar son ra, Kagarlt Mahmut'un Divan Lgt-it Trk adl nl eseri bulununca Ahmet Vefik Paa'nn ortaya att iddialarda ne kadar hakl olduu ortaya kt. Ahmet Vefik Paa'nn Moliere'den yapt e viri ve adaptasyonlara gelince bunlardan bilhass3 ikinci gruptaki eserler, gerek birer telif eserdir, ya ni kendi mal gzyle baklmak gerekir. Nasl M oliere'in kendisi konularnn ounu Ltin, Ispanyol ve talyan sahne airlerinin eserlerinden alm, am a bunlara kendi damgasn vurarak kendisine maletmse, Vefik Paa da, adaptasyon diye bilinen eser lerini tamamiyle kendine zg hale getirmitir. Bu nun en gzel rnei ise Zor Nikbndaki skols tik dnceyi temsil eden std- Sni ile Hakim Seni'dir ki bunlarn Moliere'deki atlar Ltince konuan Ortaa kafal filozof ve bilginler olduu halde Vefik Paa, toplumumuzdaki karlklar ola rak medrese kafal, Arapa konuan bilgin ve filo zofu tercih etmitir.

Uzun Mehmet
1808

1829

TRKYE'cLe mden kmrn bulan kiidir. Zonguldak'a bal Karadeniz Erelisi'nin Kestaneci kyilndendir. Bahriyede askerlik yaparken grp tanzd maden kmrn ky evresinde arayp bulan ve yurdumuzun en byk bir tabii zenginli inin ortaya kmasnda barol oynayan kiidir. Bugn Zonguldak'taki en byk kmr oca onun ismini (amafctachr. Uzun Mehmet, hretini eke meyenlerin kurban oldu ve zehirlenerek ldrld.

NDOKUZUNCU Yzyl'n ilk eyrek yl iin de Trk bahriyesinde pek nemli bir yenilik olmu ve buharla ileyen lk gemi olan Serc- Bahri Os* manii filosuna katlmt. Buharla alan bu tek kal yon, Trk bahriyesinin gzbebei olduu cihetle en sekin kumandanlar ve en sekin askerler bu gemiye verilmiti. Dolaysyle Serc- Bahri kalyonunun da onun mrettebalnn da zellii pek bykt. Kaba yelken yerine buharla alan bu teknede bahriyenin en sekin askerleri vazife alabilirdi ancak. Serc- Bahpiyi yrten buhar, takmr ile elde edilmekte idi. Ve Kara elmas ad verilen bu cevher de yurt dndan ithl edilebilmekteydi ancak. Serc-t Bahr gemisinin gen ve ok deerli bir kumandan vard. Bu deerli kumandan, her ter his devresinde tezkere alan mrettebat geminin g vertesinde toplar, kendileriyle son bir konuma ya pp, bundan sonra atlacaklar hayatta onto ra Baba nasihati verirdi. Ve bu konumann sonunda da elinde tutmakta olduu o prl prl parlayan Kara elm asl tezkereci bahriyelilere gsterip: Arkadalar, u grdnz, gemimizi yr ten buhar temin iin suyu kaynatan takmrdr. Yalnz bu gemide deil, pek ok ide kullanlr bu kmr. Avrupa'nn pek ok yerinde vardr bu k mr. Topran altndan kar. Avrupa'da bu kadar bol bulunan bir kmr bizim memleketimizde neden bu lunmasn? te tezkerelerinizi alp kynze dn yorsunuz artk. Kylerinize gittikten sonra dalarda, bayrlarda, tarlalarda aratrn bakalm szler de. Mut laka ve mutlaka bizim memleketimizde de vardr bu kmrden. Ve elbette bir gn inizden biriniz bu lacaktr bunu... derdi. nanmt gen kumandan er ge bu memlekette fakmrnn bulunacana. Ve tezkereye gidenlere teker teker inceletirdi bu cevheri. yice grsnler ve grr grmez de tansnlar diye... Zonguldak'n Karadeniz Erelisi Kestaneci k ynden olup boyunun uzunluundan tr Uzun Mehmet diye anlan bahriye eri de Serc- Bahri gemisinden tezkere ald gn gvertede, kuman dann syledii bu szleri dinlemiti. Bu szler gen askeri ylesine bir etkilemiti ki, kyne dner dn mez paalar svayp aramaya koyulmutu.

Mehmet bu ie ylesine sar.lmt ki d lerine kadar girmeye, uykularn karmaya kadat varmt bu sevd. Yllar boyu arad. Byk bir sa br iinde kar kar gezmeye balad kynn ha valisini. Eline geen her esmer ta inceledi, kara gzl irin'ine kavumak isteyen bir Ferhat gibi da lar, talar deldi. Nihayet Kseaz mevkiinde kapkara br ta bul du Uzun Mehmet. Kumandann gsterdii ve Kara elmas dedii takmrne ylesine benziyordu ki. Onun gibi prl prl yanp snen bir hli vard bu tan. Acaba buldum mu? diye yreci hop etti ve nefes nefese kotu, elleri titreye titreye bu kara ta ocan iine att. ok gemeden o kara tan kp krmz kor hline geldii zaman sevincinden ldra cakt deta. Takmr bu... Takmr!.. Bul dum nihayet onu... diye yerinden frlad, Kseaz' na doru delice komaya balad. Kseaz'nda o karata bulduu yerden loplad, heybesine doldurdu yine byle kara kara tala r. Ve tuttu stanbul'un yolunu. Kumandann buldu nce. Serc- Bahrinin gen kumandam Uzun Mehmet*n getirdii o kara kara talar grnce, b yk br sevin ve heyecana kapld. Sarld pt bu yiit askerini: Buldun, baardn Mehmedim... diye kutla d onu. Talar derhal darphaneye gnderildi, tahlili yapld. Netice mspetti. Uzun Mehmet'in Ksea mevkiinde bulduu o kara kara talar maden km rnn ta kendisi idi. Zonguldak'ta maden kmr bulundu mjdesi tm yurdu sarverdi. Bu kmr bulan Uzun Mehmet de bir kahraman oluverdi tabi. Kynde krallar gib karland Uzun Mehmet. Yurdu bu byk zenginlie kavuturmakla kendisi nin de servet ve refaha kavuaca besbelliydi. An cak gelgelelim onu ekemyen bir ki vard ortada. Bu da Ereli'nin mtesellimi idi. Btn Ereli'nin sev gisini kazanan bu ahsn bir gn btn Ereli'ye de sahip kacan dnd. Selmeti, kendisini orta dan kaldrmakta buldu. Adamlarn ortaya srp ze hirletti o koca Uzun Mehmet'i. Bylece memleketimizde kara elmas bulan Uzun Mehmet, bulduu kmrn de tarihimizdeki ilk kurban oldu maalesef.

Ziya Paa
1825 - 1880

AR, tiyatro yazar ve devlet adam. stanbulda dodu, valilimi srasnda Adana'da ld. Medrese tahsili grerek yetiti. Arapa ue Farsa? ;? ok iyi bilirdi. Sonradan Franszca da rendi. Saray k tiplii yapt. Yeni OsmanlIlar gizli cemiyetine gir di. inasi ve Namk Kemalle arkaosh yznden stanbuldan vali muavinliiyle uzaklatrlmak is tenmeni iizerint Kemalle Fransa'ya kat. Londra'da Hrriyet gazetesini kard. 55 yanda ld

869 ylnn bir bahar gnyd. Cenevre'nin Leman glne bakan kr kahvelerinden birinde, ba nda bol pskll fesi, n boydan boya ilikli set resiyle uzunca yzl, esmerce, krk dokuz, elli ya larnda -kadar grnen bir yabanc oturuyor, ara sra gldeki tekneleri seyrediyor, zaman zaman da nn deki ktlar kartrarak notlar alyor, acaip bir ya zyla, alt alta msralar dzyordu. Garson, kendisini tand iin istediklerini verdikten sonra, yanna Hi uramamt. Patronuna: Monseur Lumiere yine masasnda demekle yetinmiti. Garson, Lumiere'in k, yani ziya anlamna gelen bir ismin karl ol duunu biliyordu. Bu sebeple, Ziya Paa'nn adn Franszca'ya evirmek daha kolayna gelmiti. Ara sra da kendi kendine glmsyordu Ziya Paa.. ki yl akn bir zamandan beri gurbet diya rnda dolap duruyorlard. Msrl Mustafa Fzl Paa'nn yardm kesilmiti. Arkadalarndan, yani Gen Osmanllar'dan bir ksm, affa urayacaklarn re nince memlekete dnmlerdi. Ama, Sadrazam Meh met Emin l Paa o mevkide kaldka Ziya'nn dn mesine imkn yoktu. Bu sebeple bir sreden beri Cenevre'de oturuyor, tercme ve benzeri eylerle u rayordu. Rouseau'nun mehur Emile adl eitim le ilgili eserini evirmi, ona benzer ocukluk htra larn bir deftere yazm ve adna Defter-i a'ml (lediklerimin defteri) demiti. imdi ise, kendisi ne en byk dman bildii, hrriyeti fikirleri y znden onu diyar diyar dolamak zorunda btrakmt olan l Paa aleyhinde zehir zenberek bir talama yazmaya balamt. l Paa'nn adamlarndan, ca hilliiyle tannm zmit Mutasarrf Mustafa Fzl Paa'ya kasideyi, karantina ktipliinden emekli Hayri Efendi'ye bunun belemesini, Zaptiye Miri Hs n Paa'ya da yorumunu, yani erhini yazdrarak ne fis bir mizah aheseri ortaya koymutu. Zafemme' yi ta basks olarak stanbul'a gndertti zaman Hsn Paa tela kaplm, sadrazama giderek bu nu kendisinin yazmadn sylemiti. l Paa, bil gisiz zaptiye mirine kar: zlme paa, zaten se nin byle bir ey yazamayacan biliriz demiti. Ziya Paa'nn, Nmk Kemal tarafndan ar h cumlara urayan ciltlik bir iir antolojisi de var dr Bu antoloji de pek nldr.

Kemal'in hcumlarna sebep, yenilik tarafls Zi ya Paa'nn bu eserde hep eski edebiyatlardan r nek gstermesidir. Ayrca, Moliere'den Tartuffe' ka fiyesiz hece vezniyle dilimize evirmi ve Vefik Paa'y rnek alarak baka tiyatro tercmeleri de yap mtr. Ziya Paa, hem eski edebiyat iyi bildii iin, hem de baty tand iin, sosyal adan ok deer li tenkitlerle dolu, ama eski tarzda iirler brakmtr Msralarnn ou, atasz deeri kazanmtr: A yin e s itir kiinin , lfa baklm az ahsn grnr rtbe- akl eserinde. A M ilyonla alan mesned-i izzette erefrz Birka kuruu m rtekibin cy krektir
t i

Nush ile yola gelm eyeni etmeli tekdir Tekdir ile uslanm ayann hakk ktektir * Y ld z arayp gkte nice turfa mneccim G aflet ile grm ez kuyuyu rehgzerinde (getii yerde)
*

Diyar-t k fr gezdim , be\de\er kaneler grdm Dolatm mlk-i islm bfn viraneler grdm. Ziya Paa'nn en nemli yazlarndan bir de iir ve n (Nazm ve nesir, dzyaz) adyla ya ynlanm makalesidir. Bu uzunca makale, yzyllardanberi dilimizi ve yaz tarzmz kemiren yle bir konuya ilk defa parmak basyordu ki Paa'ya He men hret salamaa, ya da hretini pekitirme e yetti. iir ve n makalesinde Ziya Paa dilimizin ve bilhassa dzyaznn sadeletirilmesi iin gerekli yollar gsteriyordu. rnek olarak da bizim asl ii rimizin halk iiri olduunu, asl yazmzn XV. yz ylda kullanlan yaz tarzna gtrlmesi gerektii ni ileri sryor, Bizde yaz bilmek baka, ktip (yazar) olmak yine bakadr diye dilimize kartm bol Arapa ve Farsa kelime ve iml kurallar, dilbilgisi kurallar yznden Trke'nin iinden klmaz bir hale getirildiinden yaknyordu.

Sinasi
1826

1871

LK Trk yazarlarndan vc dzyaz slhats, ga zeteci, ir, tiyatro yazar. brahim inasi Efendi stanbul'da dodu. Tophane Rtiyesinde okudu. Koca Reit Paa'nm korumasyla Parise Maliye tahsiline gnderildi. Dnte nemli grevler ald. Tercman- Ahval (18601den sonra yalnz kendi hesabna Tasvir-i Efkr gazetesini kard. Yeni Os manlIlar Cemiyetine girdi. 1865te Paris'e kat. li Paa nn lmnden sonra stanbul'a dndil.

ARIS'te bulunduu srada inasi, Voltaire rhtmna dikey olan Bac sokandaki bir evde otu ruyordu. Sabahlar sekizde kalkar, ie balar, Jacob sokanda Madam Berthe'in lokantasnda le ye meini yer, sonra Milli Ktphane'/6 giderek dil zerindeki aratrmalarna koyulurdu. Defterler do lusu notlar alr, bunlar yine ktphanedeki masas nn ekmecelerinde saklard. Oradan knca bir saat kadar Voltaire rhtmnda dolar, hava alrd. A k am zeri, Tuileries Bahesi'ne geerek orada n l szlk yazar Littre'yle buluurdu. Uzun uzadya, kelime trelimi zerinde grrler, sonra, yeni den kalkar, ertesi gn bulumak zere dil bilginin den ayrlr, akam yemeini Berthe'te yerdi. Bu ye mek. hemen hi deimezdi: orba, et ve salata. Memleketinden ve evinden yllarca ayr kal mak, inasi'yi epey rahatsz, etmi, karakteri xerinde iz brakmt. Gitgide politikadan kaar olu yor, kimseyle grmek istemiyordu. 1867 ylnda bir gn, kendisine Tasvir-i Efkar'n karlnda yazlaryle byk yardm etmi, manev rencisi olan Namk Kemal'in de, Reat Bey'le birlikte Paris'e katm rendi. O lam andan sonra da rahat bs btn kat. Zaten az konuan bir insand. Syliyecei her szn kendi aleyhine kullanlabilmesi ih timali, yardm grd insanlarla arasnn almas korkusu, beynini trmalayp duruyordu. Kemal Bey, Paris'e ilk geldii gnlerden birin de, Reat Bey de yanma alarak, inasi Efendi'nin Bac sokandaki adresine gitti. Grmeyeli birka sene olmutu. Kemal Bey, kendilerine kapy aan inasi'yi grnce hayretler iinde kald ama, hi belli etmedi. Geri arkadalar, inasi'deki deiiklii ona ha ber vermilerdi. Ama Kemal, bu kadarn tahmin et miyordu, edemezdi de... Onun kendisine sevgi ve teekkr borcu bir yana, grnndeki deiiklik, darsn grmyormu da kendi iine bakyormu gibi duran gzleri, Kemal'e rpertiler vermiti. Ruhsatnz olursa, ekilelim, nk grle cek ileriniz vardr, sizi daha ziyade rahatsz etme yelim... diye Reat Bey'le canlarn dar dar attlar. inasi, geri onlar krmak istememiti. Ama be dakikada bir kelime yleyen, sorulara cevap

P.

vermeyen, politika haberleri sz konusu olduka ye rinde kvranan bu heykelle Kemal'in bir al veri i olamazd. Paris'e indikleri zaman Reat Bey'e:

Comedie Franaise'de Moliere'in eserleri oy nandka hibirini karmadn iitmitm. inasi Efendi'nin bu miza ile Moliere'den nasl zevk al dna hayret ederim. Allah'lem, tiyatohanede glmesini bile unutmutur... demiti. Oysa, kendisinin air Evlenmesi adnd bir fasillik bir komedya kaleme aldn Kemal Bey biliyor ve o kk eserden holanyordu da. inasi o yolda da kendilerine yol gsterici olmutu. Btn grmeleri srasnda inasi Efendi'nin azndan evet yahut hayrdan baka kelime k mam gibiydi. ine gelmeyen veya holanmad szler karsnda ise kukulu kukulu ban salla m, glmsemeke yetinmiti. Byle bir adamn ni khl eine nasl tahamml edecei anlalr gibi de ildi. Zavall einin ona nasl tahamml ettii ise ak la bile gelemezdi. nk hatun, inasi Efendi'nin yzn grmyordu senelerdir. Yalnz bir ara s tanbul'a kadar gittii, kendisinin Paris'e kamasna yardm eden Courrier d'Orient yazar Jean Pietri' nin idarehanesinde kald, bir ahit ve imam getir terek krk bin kuru mihrini verip karsn boad duyulmutu. Onlar kar kmaz, inasi Efendi de, arkalarn dn frlamt. Kemal ve Reat Beyler'in boy te bir ta kibe ihtimal vermeyeceklerini bilmesine ramen, kendisi aleyhinde bir teebbste bulunup bulunma yacaklarn anlamak zere pelerine dm, ancak onlarn, Seine kysnda bir kahveye oturduklarn grdkten sonra ii rahat ederek Tuileries Baheleri'ne doru yrmt. Son derece vehimli oluu, li Paa tarafndan affedilmi olmalarna ramen inasi'nin stanbul'a dnn geciktirdi. Ancak sadrazam ldkten son ra memlekete dnebildi. ok gemeden beyin tm r sonucu vefat etti. Nereye gmld kesin bilinmeyen inasi'nin mezarnn yeri de epeyce tartma konusu olmu tur. Gmsuyu'ndaki Teknik niversite'nin Dolm abahe tarafndaki yamacn stne gmlm oldu* u bilinmekteyse de kabri sonradan kaybolmutur.

Agh Efendi
1832

1885

GAZETEC ve devlet adam. stanbul'ca dodu, el ilii srasnda. Atina'da ld. Yusuf Agh Efendi, tp tahsilini yarda brakarak Tercme Odas'na memur olmutu. Franszca, ngilizce ve talyanca rendiinden nce Parise Elilik Ktiplii ne gn derildi. 1860 ylnda Tercm- Ahval gazetesini imsl'yle birlikte kurdu. Ertesi yl Posta idaresi nin bana getirildi. zmit ve Midilli Mutasarrfl nda bulundu. Son grevi ise Atina Eliliiydi.

APANZADE Yusuf Agh Efendi, ok iyi ye timi bir genti. Tercme Odas'ndayken tant brahim inasi ile birlikte Tercman- Ahval adiyle, zel kiilere ait ilk Trke gazeteyi kurduu zaman henz yirmi sekiz yanda bulunuyordu. Ertesi yl, alkanlna ve ciddiliine karlk onu Posta dares'nin bana getirdiler... O devirde memlekette posta ileri gayet yava gidiyordu. Atl tatarlar ve posta arabalaryle bir yer den bir yere eya ve mektuolarn tanmas, resm
yazlarn ulatrlmas uzun zaman alyordu.

O sabah, yeni Posta Nazr Yusuf Agh Efendi, fesini biraz arkaya ykm olarak makamna geldii zaman bu seyrek, sivrice sakall, Alafranga gr nl gen miri karlayan sermmeyyiz, Posta idaresi'nm en kdemli bro efi kendisine ngiltere' den gnderildii anfa/an bir mektup verdi. Agh Efendi, birka lisan bilir bir kimse olduu iin, set resinin dmelerini zerek koltuuna geti, oturur ken bir yandan da kda gz gezdirdi. Birdenbire karsnda ayakta bekleyen bammeyyize, bro efine mektubun zarfn gsterdi: Gryor musunuz efendi? Bu nedir, zarfn stndeki? Bro efi, oraya yaptrlm bir kk, resimli kt paras gryordu. zeri de mhrlenmi, damgalanmt. Agh Efendi, izahat vermei uygun buldu: Buna ngilizler Stamp, talyanlar Stampa, Franszlar Estampe derler. Bir tama ii iin hkmetin ald cret miktarn gsterir. Bir eit para veya makbuz gibidir. Zarfn zerine yaptr lr. Bylece, ka kuru vergi veya cret alnd anlatlr. cret deitike stampann da rengi, biimi,

Bylece, bedeli nceden denecek stampalarla de imez posta cretleri tatbik edilecek, para klfeti ortadan kalkacakt. Bilhassa posta ubeleri bundan ok yararlanacaklard. Tabi Agh Efendi, memuruna bunlar anlatr ken Hicret yl tarihlerini sylyordu. Bulduu usu ln kolayln, Tanzimat Ferman'ndan beri batya dnk ilerin faydallarn almakta hkmetlerce gsterilen anlay bildii iin hi tereddt etmeden Sadrazam hazretlerine bu teklifi yaptrmt. Yalnz stampa (bask) gibi yabanc bir deyim kullanmaktansa, onun yerine Posta pulu demeyi uygun grdler. Aradan daha bir yl bile gemeden, posta pulu usul yayldndan, Agh Efendi'nin karmakta ol duu Tercmn- Ahval gazetesinde una benzer //n/ar grlm ee balanmt: Refik Bey tarafn dan ayda bir defa karlan Mir't adl resimli gaze tenin.... eylt (vilyetler) ve ecnebi memleketler iin posta pulu cretine zam yaplr. Agh Efendi geri Posta Nazrlnda ok uzun bir zaman kalmad. nk, ona daha baka resmi grevler de veriliyordu ve bu alkan, gayretti gen, hepsinin stesinden geliyordu. Ne var ki, Ye ni Osmanllar gizli cemiyetinden Ziya Bey'in (Ziya Paa) arkada olduu, onunla temas halinde bulun duu iin gazetesi kapatld, resm grevleri zerin den alnd. Sonraki srgn hayatnda da, Avrupa'ya kat srada da, yazl haberlemelerinde mektup lar zerine yaptrlan posta pullar, ilk defa onun tarafndan memlekette tatbik edilmiti. Agh Efendi, son derece yakkl bir genti Bu sebeple, girdii her yerde grnyle dikkati
eker, karsndaki/erin gnln kazanrd. Bunun

resmi ve zerinde yazl rakam deiir. Bunu ilk de fa 1837 ylnda ngiliz Parlmentosu bir kanunla ka bul etmitir. Vergi alndna dair damga yaplmas iin kabul edilen bu kanun posta nakliyatna da 1840 tarihinden itibaren tatbike baland. imdi bir mu cip tezkiresinin msveddesini kafeme afiniz. Sada ret makamna arzedelim ve msaade alarak bu ko layl biz de tatbike balayalm. Bammeyyiz efendinin az bir kar ak kal mt. Ne cin fikirli adamd u yeni Posta Nazr...

gerek gazetecilii srasnda, gerek nazrlnda ok faydasn grmtr. yi tesir brakmann^ maksad elde etmek iin yar yarya kazan saladn bil mekle beraber, Agh Efendi, yalnz Yeni O sm anlI larla ilikilerinde zarara uram, efendiliine ra men sadrazamn muhabbetini kazanamamt. Hatt yakn zamanlara kadar sadece bir devlet memuru, byk mevkilere gemi Tanzimat Efen disi olarak bilinirdi. Gazeteciliimize hizmeti yeni yeni ortaya karlm, imdilerde takdir edilmitir.

Gazi Osman Paa

1832

1900

PLEVNE Kahraman diye anlan nl byk as kerdir. Tokat'ta dodu. Kk yata stanbula ge lerek Beikta Asfcert Rtiyesi'nde okudu ve 1852' de Harbiye den mezun oldu. mrn sava alanlarmda geirdi. 1876da Zayar'da Srplar'a kar zaferi ile Mir fMarenl) rtbesine ulati. Os manlI - Rus savanda Fleunc yi mdafaasnda gs terdii kahramanlktan tr Gazi unvanm ald. Fatih Camii avlusundaki trbesinde vedjundur.

A
di yz yldan berLdillerde dolaan destanla m bir kahramandr. Gazi Osman Paa'nm Plevne'de yaratt anl sayfay bilmeyen yok gibidir. Tuna nehri akmnnn diyor Efrafm ykm am diyor an byk Osm an Paa Plevne'den kmam diyo r... Osman Paa, Plevne'nin Ruslar'a kar mda faas emrini alarak, Vidin'den kalkp geldii o tarih lerin isimsiz ehri Plevne'nn stratejik bakmdan fu karal ile karlamt. Doru drst bir kalesi da hi bulunmayan Plevne'yi elde mevcut imknszlk lar iinde mmkn mertebe takviye etmeye alt. Ruslar 20 temmuz 1877 gn Plevne'ye, bu doru drst tahkim edilememi ehre ilk taarruz larn yaptlar. Gazi Osman Paa elindeki 23 bin as ker ve 58 top ile yaman bir direni gsterdi; Ruslar 2.847 l vererek uzaklatlar. Uzaklatlar, fakat gitmediler. On gn sonra bu kez 50 bin asker ve 184 top ile saldrdlar Plevne'ye. Bu ikinci hcum Ruslar iin ilkinden ok daha ar bir yenilgi olmutu. Bu kez Plevne kaplarnda 7.305 l vererek ekildiler. Osman Paa on gn iinde kazand bu iki b yk baar ile adn btn dnyaya duyuruvermiti. Bunu 11 eyll gn nc zafer izledi. ge neral olmak zere 350 subay ile 15.553 asker kay betmilerdi Ruslar bu kez. Tekrar geri ekildiler. Fa kat bu yaman vurumada Osman Paa kuvvetlerin den 3.500 ehit vermiti. Bu muhteem zaferiyle Gazi unvann almt Osman Paa. Askerlik tarihinde topraktan mey dana getirdii rsthkmlaryle mcizeler yaralan bu Trk kumandan btn dnyann hayranln ka zanmt. Bylesine kahramanlklar gsterip hayran lk kazanan Trk kumandan, bekledii yardma bir trl ulaamyordu. Osmanl Ordusu'nun iindeki kumandanlar rekabeti ve kskanlk, Gazi Osman Paa'y o toprak istihkmlarn arkasnda bir avu as keri ile ba baa brakmt. Geen gnler bsbtn aleyhe sonuland. Yardma gelebilecek ordular da yenilgilere uradlar. Btn etraf bitip tkenmek bilmeyecek br dman ordusu tarafndan sarlmt. Avrupa'daki Rus Ordular Bakumandan Grandk Nikola 30 ekimde bir mesajla durumu bildirdi. Nikola mesajnda, Osmanl kuvvetlerinin mut laka yenileceini belirtiyor, daha fazla kan dkl memesi iin teslm olmalarn istiyordu. Gazi Os man Paa'nn cevab Hayr* oldu. Her areyi dene meden teslim olmay bir zl kabul ediyordu. Diret meye kararlyd. Fakat dman, karda bir umman gibi uzanyordu. Tek kurtulu midi bir k hareketine bal kalmt artk. 9 aralk 1877 gn, Plevne mdafile ri Allah Allah nidalar arasnda k harektna giriti. Fakat bir avu yorgun asker ile baarlacak ey deildi bu. Hele askerinin nnde ilerleyen Ga zi Osman Paa dizinden ar bir kurun yaras alp dt anda her ey bitmiti... Plevne civarnda ufak bir kulbede klcn Ge neral Graneki'ye teslim ederken; Askerlik na musunu yerine getirmediimizi kimse inkr ede mez. diyordu Osman Paa. Rus generali gzyala rn tutamam kahraman kumandann uzatt klc alamamt. Ertesi gn Plevne'ye gelen Rus ar, yanna ge tirilen Gazi Osman Paa'y ayakta karlayp elini skmt. Neden teslim olmadnz? sualine ka!.ra man kumandan u cevab verdi: Devletim bana dman grdn zaman silhn terkedip teslim ol demedi. Beni Plevne'ye savamak iin gnderdi... ar onu heyecanla dinlemi ve ayn heyecanla kutlamt: Tebrik ederim sizi Mareal... Sizin gibi kah raman br kumandann klc alnmaz. Siz askerlik ta rihinin en anl bir sayfasn yazan kahramansnz. Klcnz erefle tayabilirsiniz... Osman Paa, kollarna giren Trk subaylarnn yardm ile arabasna bindirilirken Bakumandan Grandk Nikola kendisini tebrik ediyor, Romanya Kral'nn da aralarnda bulunduu yksek rtbeli su baylar apkalarn kartp onu selmlyorlard. Bu arada bir Rus kurmay albay da kahraman Trk ku mandanna iek veriyordu, teazi Osman Paa'ya kar savaan Rus Generali Skoblef'in dedii gibi: Askerlik tarihi Gazi Osman Paa'ya ok ey borludur.,.

Namk Kemal
1840 1888

AR, romanc. tiyatro yazar, gazeteci ve idare adam. Tekirda'da dodu. Dedesinin terbiyesi al tnda zel eitimle yetiti. Tercme Odasnda al rken inasi ile tant. Kk yata iire bala mt. inasVnin Tasvir-i Efkr adiyle kard gazetede yazarla balad. Yeni OsmanlIlar gizli cemiyetine girdi. 1867de Parise, oradan Londra'ya kat. 1870 ten sonra stanbul'a dnerek Gelibolu Mutasarrf oldu. Sakz Mutasarrfayken vefat etti.

NSAN 1873 akam, Gedikpaa'daki Osmanl Tiyatrosu, fevkalde zamanlara vergi bir heyecan iinde kaynayordu. Bir y l nce Gelibolu'da muta sarrf bulunduu srada Kemal Bey'in yazd dram, Vatan-yahut-Silistre ilk defa temsil olu nacakt. Gedikpaa Tiyatrosu'nun be kat locasnda saray mensuplar, hatrl, tannm kimseler yer yer gze arpmaktayd. Nazrlardan, vezirlerden bazlar da gelmiti. Be yldan beri Gll Agop'un metne dayana rak eser oynatma tekelini padiahtan almas zerine, stanbul'da baka tiyatro kalmadndan, Vatan pi yesi, bu sahnede oynanacakt. Salon, at nal eklin de, krmz kadife koltuklar v e ayn renkle kadife kapl localarla kat kat ykseliyordu. Her yer tklm tklm doluydu. O srada bret gazetesini karan Kemal Bey'in hreti ise herkesin bildii bir eydi. Daha perde alp da Islm Bey ve Zekiye Hanm'n vatan ycelten szleri, sahneye yakr bir yiite tavrla sylenmee balar balamaz, seyirci lerde cokunluk almetleri belirmiti. Zekiye'yi Yeranuhi Karakayan oynuyordu. Halk kendini unut mu, Aferinl. diye takdirini belirtiyor, Eksik ol ma Kemal! diye yksek sesle sahneye baryordu. kinci ve nc perdelerde cokunluk daha da art t. Tiyatronun iinden ykselen sesler, Yaa Ke mal... Varolsun milletin Kemal'i.. Murat'mz iste riz.. haykrlar sokaktan geenlerce bile iitilir oldu. Sultan Abdlziz ynetiminden bezmi olan halk. ehzade Murat'n tahta karlmas iin Vatan piyesini vesile yapmak istiyordu. Temsil, cokun alklar, dakikalarca sren hay krlar arasnda sona erdii zaman halk, tiyatroyu terketmek istemedi. Kemal Bey'in-sahneye kmas arzu olunuyordu. Neden sonra kendisinin tiyatro da bulunmad anlalnca, bret gazetesi idarehanesine gidilm ee karar verildi. Elliden fazla itibarl

Bey orada yoktu. Bunun zerine vg dolu bir tez kere brakarak ayrldlar. Ertesi gn, bret gazetesinde ofayfar anfatfyor ve bu tezkere de yaynlanyordu. Halkn arzusu zerine tiyatro idaresi, 2 nisan akam da piyesi oy natma iznini kopard. Bu defaki temsil, Zekiye'yi canlandran Karakayan yararna verilecekti. 4 nisan akam ise, tiyatroda, Teodor Kasap'n Pinti Hamit adl adaptasyonu oynanacakt. Tiyat ronun edeb heyetinde bulunan Namk Kemal ve Mustafa Nuri, idare odasnda oturmu, olaylar g ryorlard. bret, bir gn nce sresiz olrak ka patlmt. Sebep, olaylar anlat tarzyd. Halk, pa diaha karj isyana kkrtr grlmt. O srada ka p ald, ieriye bir yabanc girdi. Kemal Bey'in ora da olup olmadn sordu. Kendisini Zaptiye Miri Paa istiyordu. Kemal'i alp gitti. Az sonra bir zap tiye (asker polis) binbas geldi. Mustafa Nuri'yi alp gtrd. O gece, temsil srasnda Ahmet Mit hat Efendi'yi de aldlar. Ebziyya Tevfik ve dierle ri birer birer topland. Namk Kemal, Kbrs'a, Magosa zindanna gnderildi. Memlekette vatan bilincini uyandrmak iin tiyatrodan yararlanan ilk adam, bylece, Abdlziz'in Tanzimat Ferman'na aykr den emriyle, mkfatn grm ve srgn edil mi ofdu. Derfer de, Hrriyet tarafls ofm afc sularyle, eitli yerlere srldler, hapsedildiler. Namk Kemal, en byk eserlerini Magosada yazd. 1876'da Sultan V. Murat'n tahta kmasyla affedilerek stanbul'a dnd. ok gemeden. Sultan II. Abdlziz'in tahta kmasyle, yeniden tevkif edildi. Mahkemeye sevkedildi. Beraat etti. Fakat yi ne de stanbul'da kalmas nlendi. Bu yzden eitli mutasarrflklara tyin edildi. En son Sakz Mu tasarrf 'yken, 2 Aralk 1888'de, tutulduu zatrree den kurtulamyarak, hayata gzlerini yumdu. Rume li Fafihi ehzade Sleym an Paa'ntn BoJayjr'daki trbesi yannda topraa verildi. Namk Kemal, birok nemli yeteneklere sa hipti. Mesel birka kiiye, birka ayr metni ayn anda yazdrdn olu Ali Ekrem Bolayr, Ruh-u Kemal adl eserinde yazar. Keza, iittiini hemen hafzasnda tutmak gibi stnlkleri, onun gen yata gelimesine yardm etmitir.

kimse, o zamanlar henz stanbul sokaklar aydnla tlmad iin, ellerinde fenerler ve mealeletle bir fener alay ihtiam iinde ve yollarda yksek ses le Varolsun Kemali diye haykrarak Gedikpaa'dan Galatasaray'daki Haopulo Pasaj'na, bret gazetesi ne geldiler. Gazetenin sahibi Aleksan Efendi'yi uy kudan uyandrdlar. Meramlarn anlattlar. Kemal

Osman Hamdi Bey

1842

1910

ULUSLARARASI deerde bir ressam. arkeolog ve mzecidir. stanbul'da dodu. Sadrzam Ehem Paanm olu, Halil Ethem Eldemin aabeyidir. Hukuk tahsili iin gnderildii Paris'te gzel sa natlar, arkeoloji ve resim ile urat. Memlekete dndkten sonra ald tm grevlerde byk ba ar salad. stanbul Arkeoloji Mzesi'ni Gzel Sanatlar Afcademtsi'ni kurdu, yllarca mdrl n yapt. Mezar Gebze'ye bal Eakihisar'dadr.

LMAN mparatoru l. Wilhelm, stanbul'u zi yareti srasnda gezdii Arkeoloji Mzesi'ne; hele bu mzedeki bir tarih ve sanat aheseri olan sken der lhdi ne hayran kalmt. Kayzer Wilhelm bu lhdi ylesine beenmiti ki; Siz bunun kymetini bilemezsiniz, onu gerektii gibi muhafaza edemez siniz, verin onu biz saklyalm, demekten kendini alamad gibi bu lhdi alabilmek iin ayrca byk bir para da teklif etmiti. Bereket versin Sultan Abdlhamit bu konuda basiret gstermi, ihtisasna ve bilgisine sayg duyduu Mze Mdr Osman Ham di Bey'in fikrini almak istemiti. Osman Hamdi Bey, bu tarih ve sanat aheserini toprak altndan binbir emekle kartan ahst. Lhdi stanbul'a gemi ile ge tirirken khne teknenin kaptan bu ok ar hamu leyi gemisine almay tehlikeli bulunca, kendisini bu esiz lhide telle balatarak gemiye o ekilde bin dirmi ve yol boyunca da bu tarih ve sanat ahese rinin yanndan bir an olsun ayrlmamt. Osman Hamdi Bey, Alman Kayzeri'nin bu niyetini rendi i zaman byk bir hiddetle Bu lahit ancak benm cesedimin zerinden geirilerek bu kapdan dar kabilir! diye barmt Ve lahit bylece yerinde kalmt. 1887-1888 yllarnda Sayda Krallar Nekropol' n kefi ve bunu gn na kartmas ile dnya apnda bir n yapan Osman Hamdi Bey, 1882 y lnda hazrlad sar- Atika Nizamnamesi ile es ki eserlerin yurt dna karlmasna set eken a hs olmas bakmndan da Trk arkeolojisi ve mze ciliinin en byk bir ismi oldu. 1898 ylnda Atina Fransz Enstits, 1904'de Berlin K<?iser Fredrich Museum, 1908'de spanya Ovideo Mzesi kendi sini madalyalarla taltif ettiler. Insfitut de France, Ber lin, Londra, Viyana, Philadelphia ve Boston Arkeoloji Enstitleri kendisini eref yeliine setiler. Alman ya'daki Bonn, Heidelberg ve Leipzig niversiteleri ile ngiltere'deki Aberdeen niversitesi ona fahr doktorluk unvann verdiler. Osman Hamdi Bey, eserleri Viyana ve Paris'te sergilenmi ve oralarda da takdir kazanm ok de erli bir ressamd da. Sanayi-i Nefise-i ahane ad altnda kurduu Gzel Sanatlar Akadem isine hem mdrlk yapm, hem de retmen olarak pek ok

talebe yetitirmiti. Trk resim sanatnn nl isim lerinden Ahmet Ziya Akbulut onun rencilerindendi ve bu okulda imtihan kaybeden ilk talebe olmu tu. Hamdi Bey son derece titiz bir retmendi; bi tirme devi olarak Ahmet Ziya'ya Sultanahmet Ca mii vermiti. Ahmet Ziya, gnlerce Defter-i Hkani denilen bugnk Tapu Dairesi'nin civarnda ki kahvelerde oturup alt: Perspektif kurallarna son derece bal bir gereki gzyle devini ha zrlamaya koyuldu. Osman Hamdi Bey olsayd, cami kapsna muhakkak birka insan koyard, bunlar er kekse, muhakkak yzlerini kendi portresi olarak yapard, bu onun resim sanatndaki bir zellii idi. stanbul'u, bir batlnn, bir Pierre Loti'nin grd gzle grr, evresine yle bakard. Paris'te iken ders ald Boulanger ve Gerome gibi hocalarn renk anlay, nesnel gerekilii ona ok tesir etmiti. Amma aradan hayli zaman gemi ve Ahmel Ziya gibi genler, kompozisyon konusunda kendilerine zg grlere sahip olmulard; olaylara daha ba ka gzle bakyorlard. Nitekim Ahmet Ziya, >.pt tabloda camiin d avlu kaps zerinde fazlaca bo luk kaldn grnce, bunu solundaki kafesli pen cerelere uyacak ekilde bir cumba ile sslemek ve doldurmakta saknca grmedi, bylece resimdeki dengeyi daha salam hale getirdi. Osman Hamdi Bey, rencilerinin mezuniyet tablolarn incelemeye balad. Sra Sultanahmet Camiine geldii zaman, kalarn att, siyah erit kurdeleli kelebek gzln dzeltti. atk kalarla biraz daha bakt tabloya. Hamdi Bey'in ehzade Camii'nde Kadnlar ve dier eserlerini bilenler, onun geree ne kadar bal olduunu gayet iyi bilirler di. stanbul'un btn camilerini gerek bir mzeci, gerek bir ressam olarak incelemiti, btn detayla rn gayet iyi bilirdi. Sultanahmet Camii'nde byle bir cihannm yokturl diye sylendi. Ve Ahmet Ziya'nn ese rini, Gzel ilenmi olduunu bildii halde, srf aerreklere aykrl yznden baarl saymad, Geri Ahmet Ziya eninde sonunda yine okulu bitir di. CnkJ Sanayi-i Nefise'de son snfa geldii hal de dnmek ve mezun olamamak naho bir durum* du; Ahmet Ziya bu durumdan g kurtuldu,

II.Abdlhamit i

OSMANLI Padiahlarnn 33.csdr. 1876dan 1900 ylna kadar 33 sene hkmdarlk etmitir. Abdlmecitin ikinci oluydu. Annesinin ad Pir-i Miiign idi. Beinci Murat sinir hastas olduu iin yerine tahta karlm, ama, kendisini tahta ka ranlara verdii szde durmayarak meclisi kapat mt. Selnikte balayan ihtill hareketi sonucu. II iMerutiyeti iln etmi, 31 Mart vakasndan sonra da srgne gnderilmi, dnte lmtr.

KNC SULTAN ABDULHAMIT, gerekten nl brr hkmdard. Hakknda pek ok ey yazl m ve bunlar oaldka, kiilii gitgide belirsizlemitir. Leyhinde ve aleyhinde yazlanlarn hepsinin doru olduu sylenemez. Rusya ar Birinci Nikola'mn Hasta Adam adndan sonra, Abdlharnit de Kzl Sultan adn Avrupa'da mehur etmitir. Kanun-u Esasi (Anayasa) Encmeninin karar ve padiahn uygun grmesiyle kabul edilen, Birin ci Anayasa'mn 113. c maddesi Memleket ar tehlike altna girdii zaman, padiaha mebuslar mec lisini kapama yetkisi veriyordu. Abdlharnit, 1877 Trk - Rus savan bahane ederek, bu maddeden yararlanm ve meclisi datmtr. Osmanl Ordusu bu savata yenilmiti ve II. Sultan Abdlharnit de, bu yenilginin sorumluluunu, Meclis-i Mebusan'a yklemiti. Oysa, oktan beri Meclise kar tutumu iyi deildi. Dataca, eitli hareketlerinden zaten belli oluyordu. Osmanl devleti, onun zamannda, tarihinin en uzun bar devresini yaamtr. Oyalamay, siyaset te baar sayd iin, memleketi bir daha savaa sok mam, Avrupa'y eitli vaadlerle aldatm, ama memleket aleyhine pek ok taviz de vermitir. Tunus'un igali onun zamanna rastlar. Trk Rus sava srasnda ar artlarla 10 milyon altn lk bir borca girilmesi de onun zamanndadr. Yine onun zamannda 1881'de, Osmanl Mliyesinin s lah zorunda olduuna karar verilerek Avrupaca, bir konsolidasyona gidilmiti... Memlek3tin her tarafnda Hamidiye klalar, Hamidiye emeleri yaptrarak, adn perinleyen padiah, Avrupa'nn ktisad hayatla, sanayide iler lemesine kar, en ufak bir tedbir bile alnmasna nayak olmad. Tbbiye-i ahane adiyle Asker Tp Okulu'nu kurdurdu ama, oradan yetienlerin gz leri alarak, memleketin iinde bulunduu duruma kar, siyas faaliyete girimelerine imkn brakma d. Denildiine gre, bir ok oca sndrd. 33 yllk saltanatnda, jurnalcilik ve hafiyelik de tinin memlekette yerletii bir gerektir. Devlet y netimini, yalnz kendi elinde bulundurmakta srar etmesi yznden, pek ok aksaklk ortaya kt. L kin bunlar, Sultan Abdlhamit'e yanstlmad.

Padiahn yapt rrsbet iler arasnda ise, M ze ve Sanayi-i Nefisenin, bir ksm yksek okul larn kuruluu da gsterilebilir. Aydnlar zerindeki basks ok sertti. Mesel, Ali Suavi gibi bir d nr, V. Sultan Murat' kurtarp, tahta karmak iin raan Saray'na hcum ettii zaman sopa altnda can vermiti... Yldz'da hi Trke bilmeyen Arnavut ve er kez askerlerine gvenerek muhafz taburu kurmak ve kendi milletine kar kendini korumak da yine bu padiahn iidir. Sultan Abdlharnit, bu muhafz birliini kurarken, kendi aleyhine yaplan dediko dular anlayamasnlar, halkla kolayca temas edeme sinler ve kkrtanlarn tesiri altnda kalmasnlar di ye, Trke bilmeyen askerler istemiti. Ortaya yakn boylu, iri burunlu, ierlek, simsi yah gzl ve kambur olan Abdlharnit, 1908 hare ketiyle II. Merutiyet'! kabul etmek zorunda bra kld, 31 Mart vakasndan sonra 1909'da tahttan in dirildi. Selanik'teki Altini Kkne srld. BaKan Sava patlaynca, stanbul'a getirilerek, Beylerbeyi Sarayna kapatld ve orada ld. Kabri, stanbul'da Divanyolu'nda Sultan Mahmut Trbesi mtemiltndadr. Geceleri, heyecanl romanlar okutup dinleyen, zel atelyesinde gayet gzel aa oymalar yapan Kzl Sultan, haremindeki cariyelerin istidatllarndan bir de oda orkestras kurdurmutu. Bunca istibdatn yannda son derece merhamet liydi de... Bu yzden tehlikeli grd kimselerin ounu, bol maalarla stanbul'dan uzaklatrr, m paratorluun Yemen gibi, Fizan gibi uzak blgele rinde oturmaya zorlard. Gayet soukkanlyd. Yl dz Sarayndan kp, Cuma Selml'na giderken arabasnn yoluna konulan saatli bomba, camiden kn gecikmesi yznden erken patlad zaman, byk bir soukkanllkla dizginleri alp, duruma h kim olmutu. Yazsnda, Fransz htilli kelimeleri getii iin, Hseyin Cahit yznden, Servet-i Fnun dergisinin sresiz olarak kapatld nasl doruysa, yazarlarn, hatt padiah huzurunda Karagz oynatan sanat larn, Yldz ve Burun kelimesini kullanmaktan korktuklar da o derece dorudur...

Ahmet Mithat Efendi

GEEN yzyln gazetecilerinden ve ilk roman ya zarlarndan. Halk hocas. stanbulda dodu. Henz alt yandayken babac lnce Mtstrarst'nda dkkn sprmee balayarak hayata atld. ViJ dine, aabeytsinin yanna gitti, eitli ehirlerde orta renimini yapt. Rusuk'ta Franszca ren di. Mithat Paa nn Tna Valilii nde onun yanna girdi. Onunla Badat'a gitti.. stanbul'a gelince Ter cman- Hakikat gazetesini kurdu. 1912 de ldii

HMET MTHAT Efendi yokluk iinde by d iin alanlar deerlendirmeyi ok iyi bilir di. Ahmet Rasim, Hseyin Rahmi gibi halk yazar lar ilk takdir eden o olmutur. Efendi, gayet babayani bir insand. Ama evin de, o devrin stanbul'u iin yenilik olan ok ey vard: atal-bakla masada yemek yenir, piyano alnr, tiyatro oynanrd. Bununla beraber, kendi kurduu matbaasnda entariyle, banda takkeyle alr, adamlar gelmezse yazlarn hem dizer, hem basar, hem satard. Mithat Efendi, inasi'nin balatt dzyazda sadelik akmn halk diline ve sohbet ifadesine ka dar gtrmtr. Bu yzden de romanlarnda ko nu birliinden eser kalmazd. Bir yerde olay bra kr, okuyucusu iin yeni olarak grd bir keli me iin sayfalarca aklamalara giriirdi. Hele: Ne dersiniz, bu hain lm haketti deil mi? Soralm bakalm, krk kalr m ister krk satr m? diye oku yucuyu da ie kartrmas, zamannda ok tutulur du. Nitekim, eski stanbul konaklarnda, uzun k geceleri, mangal bana toplanlr, Efendi'nin forma forma kan romanlarndan o hafta hangisi yaynlandysa, okuma bilen evin by onu yksek sesle okur, hane halk da merakla dinlerdi. Bu bakmdan Ahmet Mithat Efendi'nin mem lekete hizmeti byktr. Aznlktaki aydnlar iin deil, ounluktaki halk iin yazmtr. Krkanbar, Daarck, Letif-i Rivyat (Sylentilerin en gzelleri) gibi isimlerde yaynlad kk kitap klar sabrszlkla beklenir olmutu. Bunlar, sistem siz ansiklopedik bilgi veren eserlerdi. Her oku duu, her rendiini okuyucusuna da aktarmak, Efendi'nin balca iiydi. Romanlarnda gzleme nem vermekle bera ber Aleksandr Dumas tarznda ar mbalalara, his ve hayali gcklayc, hatt srasnda ak sak tasvirlere ok rastlanr. Salam bir ahlk retisi vardr: yiler mutlaka muradna erer, ktler de ce zalarn bulur. Roman anlay, ana gre hayli geri ve masalla kark olduu halde toplumumuzun iinde bulunduu durum dolaysyle ok sevilmitir. Mithat Efendi'nin nemli bir yan da gazeteci liidir. Naci ve benzeri gibi airleri tutar, Tevfik

Fikret ve arkadalar gibi yenilikileri beenmez, alay ederdi. Onun iin edebiyatn gayesi halka hay r dokunmakt. ine dnk ve sadece sanat am a edinen bir edebiyat anlamyor, bat taklitiliini ancak teknikte ve pratik hayatla faydal gryordu Ona Hce-i evvel (lk retmen) denilmesinin sebebi de budur. lk retmen unvannrhak.etmi olmakla be raber, edebiyatta yenilik taraftarlarn tutmamas Mithat Efendi'nin hretine glge drmtr. Ama faziletli bir insan olduu iin daima hakly hakl karrd. Nitekim Decadentlk meselesinde d e byle olmutur. Servet-i Fnun edebiyat mensup-1 lar hakknda Decadent'lar (Yozlamlar) balyle yazd yazlarda bu kelimeyi eitli ekillerde yo rumlayarak onlara hcum etmi, ama karlat sert tepki ve yaplan aklamalar grnce Bizim Tevfik Fikret, Hseyin Cahit Beyler gibi deerli genlere szmz yoktur. Bizim szmz yeni ede*] biyat yapyoruz diye samalayanlaradr diye soldan geri etmitir. Siyas hayat itibariyie baz resm grevlerde' bulunmu, hatt kinci Merutiyetten sonra D arl* fnun'a Tarih Felsefesi retmeni olmutu ama, b e lirli bir gr yoktu. Bununla beraber, 1873'te, N a mk Kemal'in Vatan - yahut - Silistre dramndan kan srgne gnderme olaylar srasnda o d a Rodos adasna uzaklatrlmt. lk romanlarn v e piyeslerini orada yazmaa balamtr. Ancak Ab dlziz tahttan indirildikten sonra, yani 1876'da s tanbul'a dnebilmitir. Tercman- Hakikat gazete sini de bundan sonra kard. Mithat Efendi'nin eserleri, toplam olarak ik i yz bulur. Bunlar arasnda hikye, roman ve tiyat rodan baka eitli konularda tercmeler byk yer tutar. Evinde kendi yazd tiyatrolar oynatr kendisi de bunlarda rol alrd. Musikiye merakly d. Baz besteleri de vard ama, bunlar tannmam tr. Mithat Efendi, tam anlamyle kendini yetitir mi (Autodidacte) ve ansiklonedik bilgi sahibi b yazard. Ancak, yazlar nkteden yoksundu. Haan Mellah, Hseyin Fellh, Yeryznde B Melek, Sleyman Musul, Drdne Hanm gibi ro manlar, 40'dan fazla tercmesi vardr.

Abdlhak Hmit Tarhan

1852

1937

GEEN yzyln ortasnda domu, bu yzyln ortalarna kadar yaam air, sahne iiri yazan.v Okul renimi yarm kalm, ama zel ekilde renimini gelitirmitir. Arapa. Farsa, Franszca. ngilizce renmi. Dileri grevlerinde bulur mu, milletvekillii yapmtr. lk ei Fatma Hantm' kaybettikten '1885) sonra yazd Makber. ona byk hretini salad. Krk aan eserleri nin yardan fazlas piyes olarak kaleme alnmtr

63

A
b DLHAK HMT TARHAN, saray hekimbas Abdlhak Molla'dan ald ilk okurna zevkin den sonra Farsa'y babas Tahran'da eliyken, Fran szca'y aabeysi Nasuhi Bey Paris'te elilik ktibiy ken bir Fransz lisesine giderek, ngilizce'yi de Lon dra'da elilik ktibiyken, yani her yabanc dili ken di lkesinde renmiti. Brksel sefiriyken tand ikinci ei Lucienne Hanm 1944'te Vakit gazetesin de tefrika edilen htralarnda, Hmit hakknda il gi ekici bilgiler vermektedir. Gnlk hayatnda son derece tertipli ve k gi yinen Hmit, iirlerinde hi de yle deildir. Zen gin kafiyeyle, aruz vezni, onun balca tasalardr, bir de yksek duygular, yksek dnceleri tezat larla ifade etmek. Bunun dnda, iirlerinde byk ounluu, srasnda sama denilecek szler tekil eder, ama hayranlar bunlar deh sahiplerinin s trap dolu hayatlar icab saymlardr. Hayatnn nemli bir ksmn yurt dnda ge iren Hmit, Hindistan'dan Londra'ya kadar birok ehir ve memleket tanmtr. Bu sebeple, stanbuldaki polemiklere hi katlmam. Lstik Sait Bey'e iki msra ile mukabele ettii beyitteki ar hcumu dnda bir ey yazmaa tenezzl etmemitir. Humkun zekya kar takdiri yle dursun Takrizi bir inayet, tahkiri b ir senadr Yani ahmak insanlarn zek sahiplerini vmesi bir yana, onlardan dn fikir almalar bir ltuf, hakaretleri ise vg yerine geer. inasi ve Namk Kemal'in balatt yenilik ha reketini, edebiyatta batllamay, Hmit byk l de ileri gtrm, buna karalk Shakespeare gi bi, Victor Hugo gibi Ingiliz ve Fransz airlerinin taklit derecesinde tesiri altnda kalmtr. Tek bir iirden ibaret kitap (Makber), oynanmayacan bi lerek ve syleyerek tiyatroyu bir form diye kabul etmek ve yle bir ok eser yazmak, Franszlarn vers libre ve vers blanc dedikleri vezinsiz, ya da kafiyesiz msralarla serbest nazm eklini kul lanmak, kendisinden sonrakilerin gidecei yollar iaret etme bakmndan Hmit'in balatt yenilik lerdir. Bunlardan Avrupal klk ve kyafetine ait olan bir tanesi de tek gzlk (monocle) kullan masdr. Tiyatrolarnn korularn ou zaman Ortaa veya lka Mezopotamya, Trk ve Arap tarihinden almtr. Trajedi tarznda yazd iin eserlerindeki kiileri ldrmekten pimanlk duymu, bunlarn lm sonras hayatlarn anlatan Tayflar Geidi ve Ruhlar gibi diyaloglar yazmtr. Hece vezniyle piyes yazmay ilk defa akl eden de odur (Nesle* ren) Ama bunlarda ksm ksm Corneille'in le Cid, Horace, Shakespeare'in Hamlet ve M acbeth, Hugo'nun Notre-Dame de Paris gibi eser* lerinin tesirine rastlanr. Byk .airin tiyatro, iir, makale ve htra t r* lerindeki eserlerinin bir ksm hl kitap halinde yayaynlanmamtr. zdeyi ve atasz niteliindeki szleri de anda ok tutulmutur. Bir milletin m e* deniyet derecesi, kadnlarn okur - yazarlndan anlalr gibi. Bunlar arasnda mizah olanlar d a vardr. Mesel, alrken odasna girilmesine h i tahamml edemeyen air, Safiye isimli hizmeti bir gn ieri giriverince yle demitir: G eldi Sa fiye , G itti kafiye. Hmit'in nkteleri, kibarl ve soyluluu ya nnda akacl da anda mehurdu. Hicivlerinden, ei Lsiyen Abdlhak Hmit bile kurtulamamtr. Lsiyen Hanm, Belikal olduu halde ismini yeni Trk harfleriyle yazmaktan husus bir zevk duyar ve kendisini Hmit'e son derece bal bir Trk kadn gibi hissederdi. Ondan, Franszca konuurken b ile Le Bey diye szederdi. te Abdlhak Hmit, b u Lsiyen Hanm' tek bir msra ile hicvetniti: Sensiz de seninle de yaanmaz Lsiyen Abdlhak Hmit, 1930'larda yaynla nan Letres a Abdlhak Hmit adl eserinin kapa na, airin kendisi hakkndaki talamasn, asliyle beraber koydurtmutu. Yeni Trk harfleri kabul edildikten sonra aire; bu konuda fikrini sorduklar zaman da Ne olacak, sonunda kuyruumuza bir ( it ) taktlar sz e itli yorumlara yol amt. nk air, adn daim a d ile, Hmid diye yazard. En tannm eserleri Makber, Ebcr, Finten, T e * zer, Nesteren, bn-i Msa, Tark, lhan, Tarhan v e Hakan'dr.

A b d U h o 'loca Yusuf

tfN btn dnyaya yayan byk pehlivan. Sumnu'nun Karalar kynde dodu Ufack bir o cukken kyde danalarlu bozumaya balad, sonra kispeti ayana geirip gremeye koyuldu. n n ce Deliorman', sonra Krkpnar' kaplad. Trk g reinin gelmi gemi en byk bir pehlivan ola rak ortaya kt. Avrupa ve Amerika'da yaptz b tn greleri kazandt. Amerika dan dnte bindii vapurun batmas sonucu ld. Mezar dahi yoktur.

OCA Yusuf yalnz Trk greinde deil, g re dnyasnda dahi byk bir zirvedir. Er mey danlar Koca Yusuf'u, gre tarihimizin en byk pehlivanlarndan biri olan ve 26 yl Krkpnar'n Bapehlivanln elinden brakmayan nl Kel Alio'nun karsnda tand ilk kez. 27'nt ylda da bapehlivanl rakipsiz alacan umarak Krkpnar'a gelen Kel Alio burada Baa greeceim diyen Deliormanl Yusuf isminde krpe bir ocuk la karlat. Herkes er janlarnn pek yaman kurdu Kel Alio'nun bu lysz kzan>, karsna kt* na piman edeceini umuyordu. Ancak Deliormanl Yusuf ylesine yaman bir gre karyordu ki, buna Kel Alio da arm ve gre lemindeki mehur gaddarln dahi ortaya koymaktan ekinmemiti, Ancak saatler uzayp gittii halde Alio neticeyi le hine eviremiyor d u. stelik ilerlemi br yata bu lunan nl pehlivanda yorgunluk almetleri bagstermeye balam ve dutumu tehlikeye dm t. 26 yln bapehlivan Alio'nun byle toy bir peh livana yenilerek gre dnyasndaki tahtn kaybet mesine kimsenin ii rz gelmiyordu. Havann karar masn frsat bilenler grei yarda braktrmak iste diinde Alio'nun gr sesi er meydann kaplad: A be buras Krkpnar'dr... Er meydandr buncaaz. Burada yeniene kadar gre tutulur. Zift flar, ralar ne gne duruyor? Tututurun oncaazlar... Pimi gre braklr m hi?.. Bu kzancaza yenilmek kaderimde varsa, brakn yensin be ni... Hem ben artk bu meydanlardan ekileceim. Alio'yu yenmek talihini bir daha bu Yusufcaaz nerede bulacak?.. Alio'nun bu szleri Yusuf'u ylesine duygulandrmt ki, gzyalarn tutamad ve byk usta nn eline sarlp ptkten sonra titrek bir sesle ona adet yalvard: Ustalarn ustas, pehlivanlarn pehlivan, koyiit aam benim. Gel brakalm u grei. Szlerinle yendin sen beni. Elimde ayam da derman komadn. Bu sylediklerinden sonra ben seni tutamam gayri. stersen sen tul beni, vur srt m yere... Alio da meydan evreleyen kalabal tekil edenler gibi ok duygulanmt. Nerede ise alayacakt. Deliormanl Yusuf'un alnna scak bir

buse kondurdu: Bu meydan bundan sonra senndir artk. Senin gibi bir pehlivan ortaya ktk tan sonra gzm arkada kalmadan ayrlacam bu ralardan. dl de, bapehlivanlk da enindir. ki sine de gle gle sahip ol, ikisi de sana hell olsun oul... dedi. Ve o gnden sonra Trk greinde Koca Yu suf'un devri balad. Er meydanlarnda kasrgalar yaratp rakip tanmayan bir kuvvet olarak ortaya kan ve yalnz cssesinden tr deil, gre dee rinden tr de Koca sfatn alan byk Trk peh livan yenecek rakip brakmad. Bunu frsat bilen akgz organizatrler onu Avrupa'ya gtrdler. Avrupa'dan sonra Amerika'da yapt btn g releri de kazanan ve dnyann en nl pehlivanla rn sraya dizen Koca Yusuf'a Amerika'da milyo ner bir kadn k olmutu, bu kuvvet ilhndan ocuk sahibi lrriak istiyordu. Yusuf bunu iitti i zaman Ben buraya damzlk gelmedim diye kkredi. Avrupa ve Amerika'daki grelerinden 800 al tn kazanmt Koca Yusuf. Bunlar kemerine yerle tirip Fransz bandral La Bourgogne vapuru ile yurda dnerken, bindii gemi Atlas Okyanusu'nda sis yznden rlanda bandral Cromartyshre ge misiyle arpt. 721 yolcunun bulunduu La Bour gogne kala gz arasnda sulara gmlvermiti. Bu kez denizin iinde bir panik balamt. Denize dklenler, filikalara atlayp canlarn kur tarmak istiyorlard. Koca Yusuf da can havli ile bir filikann kenarna yapmt. Filikada bulunanlar, onun heybetli vcudu ile sandal devirmesinden korktular. nce yzne, kafasna krekle vurmay denediler. Fakat dev yapl adamn elik peneleri sanki filikaya kilitlenmiti. Yarlan kafasndan ve su ratndan akan kanlar posbyklarnn zerine doru iniyordu. Onun bu hli filikada bulunanlara daha b yk bir dehet vermiti. lerinden canavar ruhlu bi risi, filika iinde bulunan ipleri kesmek iin kullan lan ufak bir baltay kapt gibi o elik penelere vahi bir ihtiras iinde rastgele indirmeye balad. Bileklerinden kesilip kopan o elik peneler gevedi ve Koca Yusuf'un o dev vcudu Atlantik Okyanusu'nun derinliklerine doru gmlp gitti...

Ah Nene Hatun
r

TARHMZE //.? Harbi adiyle geen Trk - J ? m s savanda Erzurum'un Aziziye Tabyastnda gster dii kahramanlkla adm tarihe yazdran Tiirk ka dm. Erzurum'da dodu, tam doksansekiz yl orada yaad. Bir kahramanlk sembol olarak tannd ve anld. mrnn son demlerim nc Ordu'nun annesi olarak geirdi. 1955 ylnda Yln Annesi seildikten sonra, 22 Mays 1955 gn Erzurumda zatrreeden vefat etti. Aziziye ehitliine gmld.

l $ 7 7 V''' kasm aynn 7'sini fc'ine balayan ge ce, civarda bulunan iki Ermeni kynden gizlice ha rekete geen kalabalk bir cete; sinsi sinsi yaklap Erzurum'un mehur Aziziye Tabyas'na girmeyi ba armt. Trk - Rus harbinin kanl ve karanlk gn leriydi; tabyay savunan bir avu Trk askeri derin uykuda idi. Yataklarnda bastrldlar ve uykuda k ltan geirildiler kahpece... Ve arkadan gelen Rus kuvvetleri do hi bir mukavemet grmeksizin Azi ziye Tabyas'na yerletiler. Bu kahpe baskndan yaral olarak kurtulan bir asker koa koa Erzurum'a varp kara haberi yeti tirdi. Minarelerden sabah ezan yerine Moskof Aziziye'ye girdi! sesleri ykselmeye balad. Br anda btn Erzurum duymutu bu kara ha beri Ve bir anda btn Erzurum ahlanvermiti. Tfei olan tfeini kapt, olmayan eline ne geirdi ise; trpan, kazma, krek, sopay alp sokaklara d kld. Erkekli kadnl butun Erzurum halk Aziziye' ye doru komaya balad. ehrin kenar bir mahallesindeki mtevaz bir evde oturan tze bir gelin vard. Bir gn evvel aa beyi Haan cepheden ar yaral olarak eve getiril mi ve birka saat nce bu tze gelinin kollar ara snda ruh teslim etmiti. Kocas cephede idi. Mina relerden ykselen Moskof Aziziye'ye girdi sesle rine, seferber olup koanlarn uultular karyor du. Tze gelin, bu kara haberi duymu gibi alama ya balayan aylk bebeini emzirip uyuttu. Usul ca onu beiine brakt ve heyecan dolu bir sesle: Seni bana Allah verdi, ben de seni Allah'a emanet ediyorum yavrum... diye mrldand. Sonra ehit kardeinin deine seirtti. ly alnndan pt: Seni ldreni ldreceim ben de... dedi, kin dolu bir sesle. Ve masann zerinden satr kapmasyle kap dan dar frlamas bir oldu. O da lgnca Aziziye' ye doru komakta olan kadnl - erkekli, tal - so pal kalabaln arasna kart. Btn Erzurum, o Dadalar diyar ahlanmt. Erzurum halk br sel gibi akyordu canndan aziz sayd Aziziye Tabyas'na doru.. Aziziye'ye yerlemi bulunan Moskof, tab yaya yaklamakta olanlara kar yaylm ateine ge

ince bir hayli Erzurumlu krld. Onlarn krln grmek ayakta kalabileni bsbtn ahlandrm ve tabyann demir kaplrna glle gibi yklenen kala balk bir anda ieri doluvermiti. Demir kaplar bi le dayanamamt bu olaanst imn karsnda. Aziziye'de boaz boaza kanl bir dvtr ba lad Balta, trpan, kazma ve sopas olmayan pene leriyle Moskof'un grtlana yapyordu. O toplu tfekli ordu, tam bir bozguna uramt bu lh ah lan karsnda. Trk demeye dili dnmeyen Moskof askerleri Osmanly da k s a l t p sdece Osmana evirmilerdi. Ba dara gelen Osman teslim deyip cann kurtarmaya bakyordu. Baka bir zaman ol sayd, Trk'n merhameti galebe alard, belki. Fa kat bu zaman baka zamanlardan ok farklyd. Azi ziye'nin dnda ve iinde kadnl, ihtiyarl ocuklu y le rce Erzurumlu kanlar iinde yatyordu. Onlara ate aanlar acmlar myd?.. Ne Osman dinle yen oldu, ne de Teslime kulak asan.. Tze gelin de elinde satr, karsna kan Moskof'un kafasna, su ratna indiriyordu. ehit den aabeysinin acsn, bin Moskof'u ldrse iinden atamazd,.. 2000'e yakn Moskof askeri ldrlm ve Azi ziye kurtarlmt. Dmann geri kalan ksm sel meti atlarna atlayp kamakta bulmutu. Onlar ta kip etmek iin Erzurumlu'nun at yok, fakat ne l zm.. ruhlar kanatldr. Kaan atly kovalayan yaya yine de onu yakalayp haklamay biliyordu. Yarallar arasnda tze gelin de vard. Elinde sa tr ile drken ald bir yarann tesiriyle o da kanlar iinde yere yklmt. Fakat yaral olarak bay gn halde bulunduu zaman dahi elindeki kanl sa trn sk skya kavram, brakmyordu hrs dolu penelerinin arasndan... Ad Nene idi tze gelinin. O gnden sonra o da btn Erzurum'un tanyp sayd kiilerin arasna katld. Doksansekiz yllk mr boyunca btn Er zurumlulara Moskof'un Aziziye'de nasl tepeleniini anlatt. Fakat kendinden birka kelime ile bahsetti. lmnden bir yl nce kendisini ziyaret eden NATO Bakumandan'na Ben o zaman icbeden eyi yapmtm. Bugn de icp ederse ayni eyi yaparm... demi ve Amerikal generali kendine hayran brakmt...

I i I

fo: Rahmi P e h liv anl

N E N E H AT U N

Hseyin Rahmi Grpnar

1864
-

1944

HALK romancs. stanbul'da dodu* yine burada ld. Doru drst bir okul eitimi grmedi. Ama kendi kendini yetitirdi. Memurlua da girmedi. Kalemiyle hayatn kazand. Yazarla 1887'de Ah met Mithat'n Terciiman- Hakikat gazetesinde ba lad. lnceye kadar da roman , hikye, oyun ve makale yazd. Hseyin Rahmi, birok bakmdan Ahmet Mithat ve Ahnet Rastm'le bir l meyda na getirir, 80 yanda ld. Kabri Heybeliadadadr.

SEYN Rahmi Grpnar, bu soyadn bilerek almtr. nk, bir romannn nsznde syledii gibi kendisi iin yaz yazmak, roman tasarlamak bel ki su imekten bile kolayd. Herhangi bir gnlk polis olay hemen kafasnda ekillenir ve romanc bunu birka gn, bazan da birka saat iinde kosko ca bir eser haline getirirdi. Bu alma tarznn gayet tabi sonucu, eserle rinin birlik ve btnlkten yoksun olmasdr. Tpk Ahmet Mithat gibi o da, bir yerde anlatt olay b rakr, o sralarda okuduu felsefeyle ilgili bir bahis zerinde olduka derinlemesine aklamalara giriir, okuyucunun ne duyacan, ne dneceini hi he saba katmazd. Bu yzden, romanlarn derli toplu hle getirebilmek iin hemen yarsn karp atmak gerekir. Ama Atlas Kitabevi tarafndan balatlm ve 1965'ten bu yana hemen tamamiyle bitmi olan Sadeletirilmi eserlerinde bu yola gidilme mi, yazarn yalnz baz kelimeleri bugnn diline evrilmekle yetinilmitir. Hseyin Rahmi Grpnar bir karakter romancs deildir. Pek evre romancs da saylmaz. Onun eserlerine hkim olan zellik olay'dr. Olaylar en tuhaf ve en garip olanlardan seer. Mizah ve karika tr, insanlar glnletirme, onun eserlerinde bel ki en canl noktay meydana getirir. kinci byk zellii de diyaloglarnn harikulade tabi oluudur. Hemen her eserde iaret edildii gibi, Hseyin Rah mi, stanbul'un kenar mahalle halkn, bilhassa ka dnlarn, onlara mahsus konuma tarzyle mkem mel ekilde tespit etmitir. Devrin zppelerini, p sevdilerini, alafranga heveslilerini, bilgisizlerini, ah lksz ve yobazlarn esiz bir baar iinde izmi tir. Ancak bunlar, gerek kiilerden, yani karakter lerden ziyade herkeste bulunan niteliklerin suni ola rak derlenip toparlanmasndan dogma, uydurma ki iler olmutur. evresine iyimser bir gzle bakan romanc, in sanlar mutlaka dzeltmee kararldr ve edebiyatn da grevinin bu olduuna inanr. Bu sebeple de, okuyucuyu elinden geldii kadar aydnlatmaya gay ret eder. Roman, onun elinde, halk oyalamak ve eitmek iin bir vastadr.

Hseyin Rahmi Grpnar'n defalarca baslm, filme ekilmi, radyoya adapte olunmu, hatt piyes haline getirilmi roman oktur. Bunlar iinde en ta nnmlar unlardr: k (1889), Mrebbiye (1899), Metres (1899), Nimetinas (1901), psevdi (1911), Kuyrukluyldz Altnda Bir zdiva (1912), Gulyabani (1912), Hakka Sndk (1919), Son Arzu (1922), Cehennemlik (1924), Kokotlar Mektebi (1928) v.s. Hikye kitaplar arasnda en popler olan ki H dn Seyahati (1933) dr. Kendisi hakknda alan bir dvay bile roman konusu yapacak kadar eseriyle gnlk hayatn biraraya getiren Hseyin Rahmi Grpnar, insan iine fazla karmayan, krk yla yakn oturduu Heybeliada'daki kknde yaayan, ama konularn bu yz den stanbul ve evresinden seen gle yzl, za yf, ortaya yakn boylu bir insand. Yaknlarnn ver dii bilgiye gre ocukluu hep kk ve konak ka dnlar arasnda getii iin onlara ait cmle kuru lularn btn zellikleriyle renmiti. 1942'de ilk yazlar kal elli yl olmu yazarlar in 1943 ylnda yaplan jbile dolaysyle Hakk Tark Us'un hazrlad albme o da el yazsn gn dermiti. Hseyin Rahmi'nin bu vesileyle gnderdii yaz, dnyaya ne gzle baktn gzel ifade eder: Moda tarihinde kadn apkalar hi bir zaman bu gnk kadar maskara ekiller almamtr. Hokkabaz Salamon'un baratas, soylar klah, maymun takke si onlardan daha az glntr. Her yumurta tavuk olayd dnya geni bir kmese dnerdi. Hseyin Rahmi Grpnar, 1936 - 1943 yllar arasnda milletvekili olarak TBMM'ne girdi. Fakat, milletvekillii ve politika ile uramak, ona, yazar lktaki hazz vermemiti. Bunu, sras geldike dost larna sylerdi. Seksen yanda hayata gzlerini yuman nl ro manc, h evlenmemiti. Bunun nedenini soranla ra, Evlilik anda bulunduu sralarda, kendini du rup dinlenmeden kalemine verdiini syler ve tam evlenmeyi dnecek srada da, bu an ok tan getiini farkettiini ilve ederdi. Hseyin Rahmi Grpnar'n kabri stanbul'da Heybeliada'dadr. Ayrca, Heybeliada iskelesinde, bir de bst vardr.

Ahmet Rasim
1864
-

NL yazar, gazeteci, air ve besteci. stanbulda dodu. Tahsilini Darilafaca Lisesi nde yapt. 1891 ylnda Ahmet Mithat EJendrnin tevikiyle gazete cilie balad. Trk basnnn, gelmi gemi ve n l kalemlerinden biri olarak temayz etti. ehir Mektuplar adm tayan drt ciltlik eseri ile yine drt ciltlik Resimli ve Harital Osmanl Tarihi lmsz eserleri arasndadr. Ayn zamanda 65 ka dar bestesi de vardr. 1927 ylnda vefat etmitir.

1927

URK edebiyatnda da, Trk musikisinde de bal bana bir zirve olan Ahmet Rasim'in 68 yllk yaants da en az eserleri kadar renklidir. Ahmet Rasim, daha domadan evvel annesi Nevber Hanm' boayan ve hi bir vakit kendisini arayp sormayan babas Kbrsl Bahaeddin Efendi'yi tanmak dahi istemedi, bu bakmdan onun adn as la anmad bile. Buna karlk anasna sonsuz bir sev gi ve sayg ile baland. Zengin bir babann ocuu olmasna ramen ocukluu fakirlik iinde geti. Anacnn sylediklerini mr boyu unutmad. Bak Rasim'im, dnyada iki dalm var be nim Biri sen, biri Yusuf. Fakat o babasnn yannda. O zengin, bak ben fakirim. Oku, adam olmaya alr yavrum. Ben de lrsem sefil kalrsn yoksa... Ahmet Rasim, onbir yanda iken Darafaka Lisesi'ne girdi, anasnn nasihatini daima aklnda tu tarak okudu, 1883 ylnda birincilikle mektepten me zun oldu. Hayata memuriyet ile atld; Posta Tel graf Nezareti'nin Fen Kalemi'nde birbuuk yl al tktan sonra ayrld. Kuvvetli bir kalemi vard. Dev rin stadlarndan Ahmet Mithat Efendi, byk bir istidat grd bu genci, karmakta olduu Tercman- Hakikat gazetesine ald. Ve bylece inti sap ettii basn hayatnda btn mrn tketti. Tatl sohbeti ve gzel musikisi ile daima sof ralara renk katard. Bu yzden yle zamanlar olur du ki; haftalar, hatt aylarca evinde bir akam yeme i yiyemedii olurdu. Byle ndir akamlardan bi rinde evinde tam sofraya oturaca srada, devrin riclinden birinin ua kapya dayanarak efendisinin kendisini bekledii haberini getirmiti. Ahmet Rasim'e byk bir sevginin yan sra hudutsuz bir say g ile de bal bulunan ei, bu haber karsnda zlm, fakat kocasna belli etmemeye almt. Yalnz Rasim Bey skkn bir tavrla evinden karken rDynu bkk einin azndan mrlt hlinde Sakn ^e kalma bey, erken gel szlerinin dkldn ' tmiti. Karsnn bu hli ve azndan dklen bu ler onu ylesine etkilemiti ki, dvetli bulunduu san aa gidinceye kadar kulaklarnda uuldayan bu da ari bir ktaya dkvermiti: oku Bu akam gn batarken gel Sakn ge kalma erken gel

O akam sofrada devrin byk bestekrlarn dan Tatyos Efendi de vard. Yeni bir bestesine he nz gfte bulamamt. Ahmet Rasim Bey'in satr lar, Tatyos Efendi'nin melodisiyle birleti ve gn mze kadar olanca tzelii ile dillerde dolaan nl ark ortaya kverdi. Cumhuriyetin ilnndan sonra vkel ve rical konaklarnn bol ahenkli sofralar da tarihe karm t. Ahmet Rasim Bey, BabIli'den kt kanaat nafaka sn karmaya alyordu ilerlemi yana ramen. Bir gn Ankara'ya gitti. Orada, mebus olan es ki bir ahbabna rastlad. Milletvekili dostu Hay rola stat, senin Ankara'da ne iin var bakalm?.. diye sorduu zaman. Ahmet Rasim, kelebek gz lklerinin altndan muhatabna yle bir bakp la kayt bir ekilde Ekmekler drt ke deil de yu varlak kt iin geldim buralara kadar... cevab n verdi. Milletvekili ahbab bir ey anlamamt onun bu szlerinden, Rasim Bey bunu gayet iyi an ladndan ilve etti Frndan ekmek almak iste dim, elimden dt, balad yuvarlanmaya, ben de dtm peine, bylece buraya kadar geldik ite... Muhatab yine bir ey anlamamt bu szlerden. 0 akam tesadfen Atatrk'n yemeine dvetli idi; sofrada Rasim Bey'in bu szlerinden bahsettii za man Byk Atatrk birden yerinden doruluverdi: Bu memleketin kltrne bunca yldr hizmet eden Ahmet Rasim gibi bir insan, sana ekmek ara mak iin geldiini syler de nasl anlayamazsn... diye sylendi. Ve derhal Ahmet Rasim'in bulunmas iin emir verdi. Ankara'nn btn otelleri arand o gece ve Rasim Bey bulundu, ankaya'ya getirildi. Byk Atatrk sofrada hemen yambandaki yere buyur etti onu, iltifatlarda bulunduktan sonra: Rasim Bey, nmzdeki seimlerde stanbul'dan namzetliinizi koymanz istiyoruz, kabul eder misi niz? diye sordu. Ahmet Rasim pek mtehassis ol mutu. Bu teklifi memnuniyetle kabul etti ve Pa am, imdi daha iyi anladm ki, ekmek hakikaten arslann aznda imi... dedi. Bu szler de Ata'nn ayrca pek houna gitmiti... Ahmet Rasim, arkasnda 1,40' akn eser ve 65 beste ile bunlar gibi lmsz bir isim brakarak 22 Eyll 1927'de Heybeliada'daki evinde vefat etti.

Halit Ziya Uaklgil

H

1869

1945

HKYE , roman ve makale yassan. stanbul'da dodu ve burada ld. renimine stanbulda balad, babasnn ii dolaysyle zmir'de bir pa pan okulunda devam etti. Sonra orada Franszca retmenliine, tercme yapmaa, gazetecilie ba lad. 1893te Reji daresine baktip olarak stan bula geldi ve Servet-i Fnun dergisine roman yaz d. Saraya ktip olarak girdi. Darljunun'da Bat Edebiyat okuttu. 1945 ylnda vefat etmitir.

...........................................

ve byk staddr. stanbul'da, Eyp'te dnyaya ge len Halit Ziya, ocukluunu stanbul'da ve zmir'de geirdi. Babas, tccardan Halil Efendi'nin ok titiz davranmasyla, iyi bir renim gren Halit Ziya, 25 yandayken edebiyata merak sard. Bir yandan ba t edebiyatn ok iyi incelemi olmas, bir yandan eski Trk yazarlar hakknda geni bilgi sahibi ol mas, ksa zamanda nl eserler vermesini salad. Uakizade Ailesinin adn yurt iinde ve yurt dnda duyurmu bir mensubu olarak, Halit Zi ya, daima yksek evrelerde yaam ve toplum olaylarn yakndan gzlemekle beraber fikir haya tn tercih ederek aktif politikaya hi karmam gerek bir edebiyatdr. Her konuyu merak etmekle, Sanskrit edebiyat tarihinden Gebelik ve doum? kadar eitli kitaplar tercme etmekle beraber ki ilii slp sahibi bir romanc olarak tannr. Halit Ziya Uaklgil, nesir dilimizde nce cmle yapsn deiik ve kvrak bir hale getirmek zere Fransz dili gramerini rnek alm ve ok baarl olmutur. Bunu yaparken sadelemeye gideceine Arapa ve Farsa eitli tamlama ekilleriyle, ben zetme ve istiarelerle aksine, dilini adalatrmtr. Servet-i Fnun dergisi evresinde toplanan ro manclarn lideri olarak bilinir. Roman tekniinde Porust ve Goncourt gibi, Paul Bourget gibi Fransz tahlilcilerini rnek aldndan, konulan yerli bile ol sa yine de bir kapal evre romancs olmakla su lanmtr. Bununla beraber, teknik bakmdan kom pozisyonu en mkemmel, en salam ve en dengeli eserleri o vermitir. Romanlarna ister istemez kendi hayatndan paralar da katmtr. Mesel stanbul'a geldii zaman yerletii Yeilky'deki evine piyano aldndan ve kendisi de piyano aldndan, birok hikaye ve rornanmda, kiileri piyano alar. Uaklgil, ok muntazam konuan ve gayet ko lay yazan bir sanatdr. Kendi dediine gre, Yaz yazmak iin herhangi bir kt ve kalemden baka lete ihtiyac yoktu. Dirseini dayayacak bir yer bulur bulmaz hemen yazard. Sabah veya akam ol mas, yazhane, ktphane kars, kdn dzgn oluu, ilham ve benzeri artlar aramaz, yazdn da bir daha gzden geirmezdi. Buna ramen, nasl

uzun uzun, dolambal ve adal, ama ok dzgn bir dille konuuyorsa, aynen konutuu gibi do ya zard. Halit Ziya Uaklgl'in Sanatl uslbu asln da sanatl dnmekten ileri geliyordu, nitekim ko numas bunu ispatlard. Halit Ziya Uaklgil, gerekleri gren bir sanat yd. 1910 ylnda bir gn Recaizade Ekrem Beyle yolda karlat. stad Ekrem kendisine: Fecr-i Ati (Gelecein gndousu) ad altnda toplanan genleri izliyor musunuz? diye sordu. Evet, dedi Halit Ziya. Lisanlar ok gzel ve elbette sizinkinden daha gzel, daha dzgn. Halit Ziya buna da Evet, yle diyerek cevap verdi. Daha sonralar, o topluluktaki yazarlarn da ha sade, daha gzel yazdklarn da grmt. n k, her yeni topluluun bir ncekinden daha iyi ol maya doru gideceine, edebiyatta ilerlemenin byle olacana inanan, sosyoloji hakknda derin bilgisi olan bir insand. Otuz u kadar yl iinde yazdm eylere dnp bakarken bunlar hep ay ayr zamanlarda ayr ayr adamlarn yazlar gibi g ryorum ve elbette ben bugn yaz yazarken M ai ve Siyah'n, Ak- Memn'un mellifi deilim di yen sanat, 1930'dan sonra oturup bu romanlarn kendi eliyle sadeletirmi ve gnn diline indirerek yeni birer eser halinde yaynlatmtr. Ama bunu yaparken, bazlarnn sand gibi sadece yabanc kelimelerin yerine Trkelerini koymaa kalkma* m, cmle yapsn koruyacak, yani uslbunun zel liine zarar vermeyecek bir sadelie ulamt. Halit Ziya'nn hikye ve romanlarndaki kiiler stanbul'un zengin snfndan, gazeteci evresinden, ya da fakir mahalle halk ve alan insanlar arasn dan seilmitir.

Halit Ziya, romanlarnda setii kiileri, deta br fotoraf objektifi gibi ortaya koyar, etraflca ta ntr, mphem hibir taraf brakmazd. Olaylann getii yerlerde, mahall havaya da ok dikkat eder, hereyi, teferruatna kadar titizlikle anlatmak baa rsn gsterirdi. Trk romancl, geri Halit Ziya'dan nce Namk Kemal ve Ahmet Mithat Efendi H e balamsa da, gerek roman anlayyla ona, T rk romanclnn babas demek gerekir.

Tevfik Fikret
1870
-

1915

SERVET-I fnun devrinin en gl airi. stan bul'da dodu ve burada ld. Aksaray'da ilkgre' m mini yaptktan sonra Galatasaray Sultanisine gir di ve buray birincilikle bitirdi. Birka yl memur luktan sonra bu okula nce retmen, sonra m dr oldu. ok titiz ve drst br insan olduu iin Maarif Nazr Emrullah Efendiyle geinemeyip is tifa elti. Robert Kolej'deki dersiyle yetindi. Runelihisar'nda <tAiyan adm verdii evinde ld.

H EVFK Fikret Aksaray'daki evlerinde, daha ocukluunda kl ekip minderleri delik deik et mekten holanan didiken bir insand. Bu didikenlii zamanla ekingenlie dnm ve ahlk pren siplerinden zerresini feda etmektense her eyden elini, eteini ekmeyi tercih etmitir. Bununla bera ber dneklik eden yakn arkadalarna olsun, pren siplerine aykr emirler veren stlerine olsun en ar mektuplar yazacak kadar cesaretlidir. Fikret, dev rinde fazilet ve ahlk rnei, temizlik ve titizlik has tas olarak hret yapmtr. Mdrlkten ayrldktan sonra, alaca olan ay lklarn, artk ayrlm olduu gerekesiyle kendisi ne gnderdikleri zaman ilk sorduu: Btn arka dalar maalarn aldlar m olmutur. O devirde aylklar dzenli verilmezdi. Okuldan gelen adam: Hayr deyince, pek de parasz olduu halde maa larn kabul etmemi, geri gndermiti. Hi bir zaman hakimm hakkm verdirmemezlik etmemi, zayf ezdirmemi, davranlaryla ren cilerine rnek olmutur. O istifa ettikten sonra rencilerin ayaklanmas bundandr. Fikret, toplum ahlk bakmndan iyi bir nesil yetitirmek iin ok almtr. Rousseau pedagoji sine bal olarak amlca da bir ilkokul kurmay d nm, ama paraszlktan gerekletirememitir. ermin oras iin yazlm deneysel eitim iirle ridir. Buna karlk sve'e elektrik mhendisi olsun diye yollad olu Halk, bir daha dnmemi, din deitirmi ve yakn yllarda bir papaz olarak Bir leik Amerika'da lmtr. Tevfik Fikret, iire erken balad. Temiz bir dili vard. Fakat, babas Urfa Mutasarrf Hseyin Efen di, Beyrut'tan geen bir Trk diplomat olunu met hedince: Sormaym demiti, O kadar istedim ama Tevfik bir trl adam olamad. ittim ki air olmu. Babasna olunun deerini kabul ettirmek g olmatvu ama, adam hayretler rnde kalmt. Her ay, Fikret'e dokuz altn gnderirdi. Koca air de maa na ekleyerek bu parayla geinmee alrd. Fikret, merutiyet taraflsyd. Yldz Camii'ndeki bomba hdisesi zerine Abdlharnit hakknda Bir lhza-i teehhr (Bir anlk gecikme) iirini yak mtr. Birka kere tevkif edilmi, fakat hretin

den korkularak kendisine bir ktlk yaplamamtr, iirlerinde toplum hayatna dnk grnr* Balklar, sarholar, aile iirleri dnda her konuyu ilemi, ok gzel tabiat tasvirleri yapm, ama ak tan pek az bahsetmitir. nk, grgs itibariyle iyi bir aile babas olarak yetimitir. Gnahkr a$k tanmamtr. Hseyin Cahit gibi politikaya atlan ar kadalar Tann gazetesini karnca nce onlara ya z yardm yapmsa da gazetenin ve ttihat ve T e rakki'nin siyasetini beenmedii iin bundan vargemitir. Tevfik Fikret'in dili, gerekten ok temiz bir iv tan bul Trkesid ir. Servef-i Fnun edebi okulunun gerei olarak Farsa tamlamalar oktur, ama bunlar zevkle seilmitir. iirde konuma uslbunu ustalk la denemi, kvrak ve cmle yaps bakmndan sade yazmtr. Tar/h-i Kadim (lka tarihi) adl uzun iiri Mehmet Ak'f'le arasnn almasna yol amt. Gerekte Mslman bir air olmakla beraber, Fik ret, dinni Akif tarznda anlamyordu ve batllama dan yanayd. Tartma uzun srm ve airi zmt. Tevfik Fikret, ayn zamanda ressamd. Recaiadenn len olu iin yazd Nijat Ekremi art nouveau slbunda resimlemi, kendi kitaplar iin de dekoratif resimler yapmtr. Ayrca yalboya re simleri bugn Aiyan Mzesi'nded ir. Mizah yan olan air, zengin kafiye merakls air smail Safi srgnde lnce u beyti sylemiti: l z idi nce, dnp krd oldu filet-r kafiyeden mrd oldu Byk air Tevfik Fikret, RumelihUan'ndat evine Aiyan yni Yuva adn vermiti. Bura dan, Boaz'm mavi sularn, kar yakann doyul maz gzelliklerini seyrederken bambaka bir ilham bulduunu sylerdi. 1915'te, henz 45 yandayken hastalanarak i te bu evde hayata veda etti. lm haberi, btn m tanbul'da elim bir haber olarak yayld. Arkasndan,5 rencileri gnlerce gz ya dktler. Geride brakt eserleri arasnda Rbb- -; kete, yni Krk Saz, Halk'un Defteri ve o cuk iirlerini ihtiva eden ermini, en nl olan.= lardr. -v. -r

Mehmet Akif Ersoy

-

1936

AR vc makaleci. stanbul'da dodu, burada ld. lk tahsilini Fatih Rtiyesi'nde. orta renimini Mlkiyenin idadi (lisej ksmnda* yksek renimini de yatl olarak Halkal Sivil Baytar Okulu n da yapt. Baytarlkla Edirne'ye gnderildiyse de sonra htantnda gelerek edebiyat retmenliine balad. Bir ara Darlfnun'da edebiyat dersleri verdi. Anadolu Kurtulu Sava'na katld. Cumhu riyetten so-nra stikll Martn yazd. 193f>'da ld.

EHMET Akif'in as! ad Ragyf't. Bir eit ek mek demek olan bu Arapa kelime, harfleri Ebced saylarna vurulunca onun doum tarihini gs teriyordu ama, babasndan baka kimse bu ad kul lan madr. 4 yanda okumaya balayan, orta renimi s rasnda hafz olan, Farsa'y bir hocadan, Franszca' y da kendi kendine renen Akif, daha Baytar Okulu'ndayken iir yazyordu. lk iiri Kur'n'a hitb dr ve 1895'te Resimli Gazete'de kmtr. Mehmet Akif, heyecanl, hareketli, pehlivan yapl, gre seven, ta atmay, spor haline getirmi bir adamd. Uzun zaman yryebilmesi, Anadolu'ya getii srada ara bulamaynca kyden kye yaya gidebilmesini salamtr. kinci Merutiyet'ten son ra bir ara ittihat ve Terakki genel merkezinde ak amlar Arapa dersleri vermiti. Ama Ziya Gkalp'n milliyeti fikirlerini ben imse ye enediinden bu ii b rakmak zorunda kald. Ona gre milliyeti fikirler, blcyd. nemli olan, toplumlar birletirici bir temeli yaymakt ki bu da ancak din olabilirdi. Bu sebeple, Eref Edip'in kard Srat- Mstakimde yazmaa balad. Daha sonra kendisi Sebilrred' kard. Akif'in bu siyas dncelerinde Msrl bil gin Muhammed Abdh'un ak tesiri vardr. Ancak, Mehmet Akif'teki din anlay o zaman ok yaygn olan yobazlarn softaca din anlayndan farkldr. O, slmiyetin ilk devirlerindeki sat ahlk prensiplerine gidilmesini istiyordu. Onun anlad tevekkl, halk arasnda yaygn olan her eyi mis kince Allah'tan beklemek deil, aksine almakt. Akif, bu fikirlerini makale ve iirleriyle ya y yordu. Ama cumhuriyet iln edilip de hkmet lyiklik prensibini kabul edince, lksnn kt n grd. Kst ve Msr'a giderek orada yaamay tercih etti. Gereki yirminci yzyl, Akif'in Ortaa dncesine bal, insan topluluklarn din inanc al tnda toplayarak ynetme ilkesiyle eliki halindeydi. air olarak Akif'in Konuma diliyle vezinli sz ler yazdn grrz. Aruz vezniyle yazlm olan birok eseri, Nasrullah Camii'nde verdii ahlk vaazndan farkl deildir. nk Akif de iiri top lumun yararna bir ara sayanlardandr. Bununla be raber, din heyecann konu olarak ald zaman Me

sih Paa mam?, stikll Mar, anakkale ehit leri gibi pek ok eserinde cokun ve mistik bir li rizm grlr. Akif'in iirleri, genellikle hikye pln zerinde yazlmtr. Bunlar ya Kfe, Hasr, Hastada ol duu gibi ksadr, ya da Sleymaniye Krssn de, Fatih Krssnde olduu gibi i ie geerek uzar gider. Tevfik Fikret'teki en kaba konuyu bile airce grme eilimi onda mevcut deildi. Bu ba kmdan Akif, gzlen gc fazla olan bir gereki roman yazan gibi davranr. irazl Hafz Sadi'nin ok tesirinde kalm, ondan pek ok tercme yapm, ay rca Kur'an'dak nemli yetleri erheder, yorumla yan manzumeler meydana getirmitir. Mill Eitim Bakanl, 1921'de bir stikll Mar yarmas amt. Buna herkes katld halde Akif'in katlmam olmas dikkati ekti. Kendisine yakn arkadalar sebebini sordular. Kazanrsa dl kabul edemeyeceini bildirdi. Bu art kabul edildi ve Akif iirini gnderdi. Ayn yl mart aynn birinci toplantsnda M ill Eitim Bakam Hamdullah Suphi (Tanrver), krsye gelerek stikll Mar'n oku du. Mehmetiin aziz ruhuna ithafn tayan iir kere tekrarlatld. nde de ayakta dinlendi ve alkland, 12 mart toplantsnda, Akif'in iiri Milli Mar'n szleri olarak kabul edildi. air, eserini mil lete malettii iin Safahat'a almad... Mehmet Akif'in stikll Mar iiri, nl beste cilerimizden Osman Zeki ngr tarafndan beste lendi. lk alnd zaman, byk heyecanla kar land ve mill mar olarak kabul edildi. Byk air, 1925'te Kahire'ye gitti. Orada, Ka hire niversitesinde Trk Edebiyat Krss'nn bana geti. O nbir yl orada kald ve lmne ya kn gnlerde stanbul'a geldi ve 27 Aralk 1936'da hayta gzlerini yumdu. Edirnekapt ehitlii'nde topraa verildi. Her yl byk ihtifallerle anlan mil l airimiz, mill marmz alndka hatrlanacaktr Mehmet Akif'in iirlerinin topland Safahat, yedi cilttir. Her cilt, bir kitap zelliini tar. Bunlar srayla Safahat, Sleymaniye Krss'nde*, Hakk'n Sesleri, Fatih Krss'nde, Hatralar. Asm ve Glgeleredir. air, sonradan bunlar Sa fahat ad altnda 7 ciltlik tek kitapta toplamtr.

Talt Paa p

MERUTYET inklb kahraman anndan biri% ttihat ve Terakki devrinin son sadrzamdr. Edir nede dodu. Fakir bir ailenin ocuu idi. lk ve orta tahsilini Edirne'de yapt, iki yl kadar Fran sz Alyans Okuluna devam ederek Fransrzcasn ilerletti. Selanikteki Hukuk Mektebinde okudu. Edirne Posta daresinde memuriyete atld. ttihat ve Terakki'nin kuruluuyla sivrildi. Sadrazamla kadar ykseldi. 1921 ylnda da Berlin'de ldrld.

OLTKA hayatna Posta idaresi'nde memur ken ok gen bir yata atlmt. Ancak politikaya karm olmas kendisine pek pahalya mal olmu, yl kalebendlie mahkm edilmiti. ki sene son ra affedilen Talt Bey, 1898 ylrda Selanik ile Ma nastr arasnda seyyar posta memurluu yapt, son ra Selanik Posta Mdrl ktipliine tyin olun du. 1903 ylnda ayni idarede baktip oldu. Bu sralarda gizli olarak atan ttihat ve Terak ki Cemiyeti'ne intisap eden Talt Bey bunun mey dana kmasyle grevinden azledildi. Politika yznden bana hayli iler alan Ta lt Bey, 1908 devrimizden sonra ttihat ve Terak ki'nin Edirne mebusu olarak Parlmentoya girdi ve Meclis Reis Vekilliine getirildi. ttihat ve Terakki, kinci Merutiyetin ilnndan1 sonra bir siyas parti gibi taazzuv edememi bulun duu cihetle kurulan hkmetler yine eski devlet adamlarna dayanmt. Ancak Balkan Harbinden son ra Edirne'nin kurtarlmas bahane edilerek tertiple nen Bbal basknndan sonradr ki Talt Paa ve arkadalar hkmette grev almaya balamlard. 1909 ylnda Enver Bey, Bbli'de yapt dar be neticesi Sadrzamdan istifanamesini alp saraya Padiaha gtrm, Talt Bey de orada kalarak b tn vilyetlere, Dahiliye Vekili imzasn kullanarak telgraflar gndermi, iktidar deiikliini bildirmi ti. Sadrzam Mahmut evket Paa'nn bir suikast sonucu vurularak ldrlmesi zerine kurulan yeni kabineye Dahiliye Nazr olarak giren Talt Paa da ha sonra Posta ve Telgraf Nazrlna getirildi. Mec liste ttihat ve Terakki'nin reisliine de seilen Ta lt Paa daha sonra tekrar Dahilye Vekili oldu. Osmanl mparatorluunun Birinci Dnya Sava na katlmasnda Enver ve Cemal Paalar ile birlik le Talt Paa'nn da byk rol olmu ve harbe ka tlmamz ile bunun dourduu byk felketin b tn sorumluluu bu kiiye yklenmiti. ttihat ve Terakki'nin merkez binasnda kendi sine sadrazamlk teklif edildii zaman arkadalarna samimiyetle syledii u szler pek mehurdur*. Dorusu ben kendime gvenemiyorum. Sadrazamlk kolay bir i deil. Bu yer iin daha li yakatli birim bulalm arkadalar.

Talt Paa'nn bu yoldaki direnmesine ramen arkadalarnn srar karsnda sadrazaml kabul ettii bilinir. Mevki ve para hrs olmayan Talt Pasa'nt son derece drst ve namuslu bir insan olduu da gerektir. Sava yllar boyunca dier vkel ve devlet ricali francala yeken o vesika ekmei ye mi ve btn ailesi efradna da bunu yedirmiti. Sadrzam bulunduu gnlerde, Sultan Reat'n kendisine armaan ettii altn cep saatini rehin ve rerek ay ban bununla getirdii de kesinlikle bili nen bir hakikattir. lerici ve reformcu bir gre sahip olan Talt Paa, gemiin geleneklerini, gelecek uruna feda ya her zaman iin hazrd. Memleketin ilerlemesi iin ferden olgunlamak ve batnn yeniliklerini te reddtsz kabul etmek, ilme ve ahlka sarlmak ge rekeceine daima inanmt. Birinci Dnya Savann srd gnlerde bir kongrede syledii u szler pek ilgintir: Bu savan bize telkin ettii en byk ders, bir milletin bilhassa ilim ve ahlk ile ykselebilece i kanaati olmutur,.. Belki yeterince tahsil yapabilmi bir devlet ada m deildi ama zeksyle baarya ulamasn bil mi, drstl ile de tannm ve sevilmiti, Sevimli, faal ve vatanperver bir idealist olan Talt Paa Franszca veRumca konuur, Arapa ve n gilizceden de anlard. Mtarekeden sonra ttihat ve Terakki'nin ileri gelenleri yurt dna kaarken Talt Paa da Berlin'e gitti ve orada yerleti. 15 mart 1921 gn Berlinde dolarken sokak ta Tayliryan adnda bir Ermeni komitecinin kurun larna hedef oldu ve kanlar iinde yuvarland kal drmlar zerinde son nefesini verdi... Vefatndan sonra en ufak bir serveti dah k mayan Talt Paa'nn byk bir madd sknt iin de yaad anlald. Koskoca Osmanl mparatorlu unu Almanya'nn yannda savaa sokmasna ra men, kendisini vuran Ermeni komitecisini Alman hkimleri beraat ettirdiler. Bu da ttihat ve Terak k in in son sadrzam olan Talt Paa'nn talihinin br dier hazin tecellisi olmutu phesiz,

Hseyin Cahit Yalcn

<874
*

1957

YAZAR v i> fifcir adam, gazeteci. Balkesir'de do du, stanbul'da ldu. 1 X 9 C > ylnda Siyasal Bilgiler Okulu'nu bitirdi. dadi (Lise j mdrlklerinde bu lundu. IDfi'de Teinin gazetesini kurarak memur luu brakt. Politikaya atld. stanbul mebusu oldu. ttihatlarn sesi grevini yapt. Mtareke de Malta ya srld. Yurdu dndkten sonra ya zlarndan dolay orumda srgne yolland. Son ra yeniden milletvekillii yapt. 1957de vefat etti.

l bir roman yazp bastrd. Servet-i Fnun dergisi yazarlar arasna makaleci ve polemiki olarak ka tld. kdam'm Paris muhabirliini yapan Ali Kemal'i hrpalayan Kavgalarm adl tartma kitabnda, Servet-i Fnun'a atanlar da perian etmitir. 1908 Merutiyetiyle Tanin'i kurduktan sonra da siyas kavgalarna devam etti ve en yakn lk ar kada Tevfik Fikret'le bozutu. Ama Hseyin Ca hit, Hak belledii yolda yalnz. yryen cinsten di. O devirde yaynlad Hayat- Hakikiye Sahne* leri adl kitabiyle Hayat- Muhayyel adl hikye leri ve Hayal inde adl romanndan sonra o sayfalan kapad. BVn bunlarn nedenlerini 1953te yaynlad Edeb Htralarda aklamtr. Hseyin Cahit Yaln, Tanin'de bamakaleler ya zarak meslek hayatna, yani gndelik gazetecilie grdi. ld zaman ise Ulus gazetesinin bayaza ryd. Son derece duru, akc bir slpla gaye! inan drc ekilde fikirlerini ne srer ve okuyucusuna kabul ettirirdi. Tanin'in her iki devresinde olsun, Fi kir Hareketleri dergisinde ve Ulus'ta olsun, yazlar daima bu zellii tar, Tanin'i ikinci defa kard zamanki en byk hizmetlerinden biri de, ttihat larn, sonradan Atatrk'e zmir Suikasdi dvasnda aslan Maliye Nazr Cavit Bey'in htra defterini ay nen yaynlamasdr ki siyas tarihimiz iinde ei bu lunmaz bir belgedir. Hseyin Cahit Yaln, ilk eseri olan rk Temelle stanbul ehir Tiyatrolarnn kuruluuna hiz met etmi, aabeyi Doktor Hseyin Suat Yaln gibi tiyatroya iltifat etmemitir. O, hayalden ok gerek lere nem veren ve siyasetin tadn tatm bir ya zardr. Bu yzden birka kere lm tehlikesi atlat m, yine bu yzden stikll Mahkemesi huzuruna karlm, bu yzden srgn edilerek yokluk iinde braklmtr. Hayalnn en kl yllar saylabilecek olan 1933-1940 arasnda, Fikir Hareketleri dergisini tek bana kararak o zamann genliine yalnz po litika alannda deil, gerek fikir hareketleri ze rinde de yol gstermi, bu derginin geliriyle geinmitir. Hseyin Cihat Yaln, bu dergiyi onbe gn de bir yaynlar ve batan sona kadar btn yazla rn kendi usta kalemiyle yazard. Dostlar, onun

byle bir dergiyi tek bana nasl karabildiini da ima hayretle ve ibretle konuurlard. Olumun Ktphanesi adl seri yaynndan baka Vakit Gazetesi'nce kurulan Dn ve Yarn serisi iin de pek ok tercme eser hazrlamtr. a lmaktan baka bir ey bilmiyor grnen Yaln'n bu karakteri, onun seksen yllk mrne yze ya kn eser sdrmasna imkn vermitir. Yaland zaman bile din kalnn sebebini leyen demir ldar ataszyle aklard. Bazan, yaz masasnn banda sabahlad ve ertesi gn, gene mtebessim bir cehre ile ve sanki bir gece evvel katlar arasnda gz nuru dken o deilmi gibi zinde dav ranan Yaln' daima etrafna alkanlk sembol ol mutu. stelik son derece cesur bir insand. ttihat ve Terakki yi ateti bir dille mdafaa eden yazlar yznden tehdit mektuplar alyor, lin edilecei ni biliyor, fakat yolundan dnmyordu. Nitekim, 3 1 Mart olaynda matbaas tahrip edilmi, kendisi ok cidd bir lm tehlikesi bile geirmiti. 1901'de Servet-i Fnun dergisinin hkmete kapatlmasna onun hukuka dair bir makalesindeki Ve nihayet ihtill- kebrle (byk ihtillle) Fran sa'da talk (boanma) teesss etti cmlesi sebep olmutu. ttihatlar memleketi braktktan sonraki btn hkmetlere ve gruplara muhalif, yani tam mnasyle bamsz kalmay tercih eden Yaln, 1933 te toplanan Tarih Kurultay ve Dolmabahe Saray'ndaki byk Dil Kurultay'nda da Mustafa Ke mal'in tezine kar tezleri savundu. nanlarndan hi bir taviz vermee yanamad iin de g du rumda brakld, hatt uydurma bir dva ile srg ne bile gnderildi. Ama Hseyin Cahit Yaln, bil hassa politika hayatnda pek ok dalgalanmalarla karlat iin boyun ememesini renmiti. Hele fikir yannn kuvvetli oluu, karm dakileri hayli terletiyordu. Nitekim, her eye ramen ayakta ka labilmesi de yine bu ynnden dolaydr. Politikadaki tutumu ne olursa olsun, Hseyin Cahit Yaln, yurt iinde ve yurt dnda tannm, memlekete hizmet etmi deerli bir yazar ve gaze tecidir. Yaln, 1957'de stanbul'da hayata gzlerini yummu ve cenazesi byk trenle kaldrlmtr.

Ziya Gkalp
1876
-

<924

FKR ve sanat adam, air. Diyarbakr'da dodu, /stanbulda ld. Baylar Okulu nun son snfnday ken gizli cemiyet kurmaktan tutukland. 9 ay ha pis yattktan sonra Diyarbakr'a srld. kinci Merutiyet iln edilince ittihat ve Terakki Partisi nin orada ubesini at. Sonra Selanik'e geldi. Gen Kalemler dergisine yazlar yazd. Merutiyet' ten sonra partinin genel merkez kurulu yesi oldu. 1924'te TBMM'ne girdi. Byk bir Trk idi.

................... ...........................

loji ilminin kurucusu olarak tannm ve Fransz bil gini Emile Durkheim'in prensiplerini uygulamak ve retmekle hret yapmtr. Bu, onun ilim taraf dr. Tarihe baks da bu btnleyici gre uygun dur. Trk tarihini Osman Bey'den deil. Milt nce sinden balatan bu btnleyici grte en nemli yan, btn Trk devletlerinin ayn dil ve ayn soy daki insaniar tarafndan, ayn grenek ve gelenek lerle yaayan toplumlar tarafndan kurulduu, ba ka loplumlar ynettii, devlet unvanndaki dei menin gerekteki btnl etkilemeyecei inanc yatar. Tek aksayan nokta, ada gerekilie aykr olarak, artk dil farklar, lehe farklarn da aan, t re ve yasalar iyice ayrlm bu loplumlar tek bay rak altnda toplayabilmek hayalidir. Kzl Elma, Yeni Turan gibi panturanst lky savunan iir ler, bu sebeple, netice vermemi, daha dorusu tok ac son, Enver Paa'nn Trkistan llerindeki bir ayaklanmaya katlarak ldrlmesi olmutur. air olarak Xiya Gkalp, lirizmden yoksun, dili sade ve tabi, eitici yan gl eserler vermitir. Halk masallarna eilerek bunlar durul bir slpla herkesin ve bilhassa ocuklarn anlayaca ekilde yeniden iirletir/nitir. Bir yandan1 . Vatan ne Trkiye'dir TOrklere;'ne Trkistan Vatan byk ve mebbet bir lkedir; Turan veya: Atanm itii kpkl kmz Arpa suyu ime dedi bir Krgz derken Sevres paavrasndan, Mondros ve Lausanne'dan sonra, o yolun kar yol olmadn anlam ve Trk Medeniyeti Tarihi'ni yazmaa koyulmutu. Aslnda politika adam olmayan. Ziya Gkalp, sa dece ttihat v/e Terakki Partisibe eriilmesi uzak bir ideal gstermi, partinin fikriyatn, ideolojisini yap mt. Bu ideoloji ifls edince gerekleri grmekte gecikmedi. Ziya Gkalp, Diyarbakr'a srgn edildii za man son derece zgn ve karamsard. Memleketin hali ona rknt veriyordu Hayatta hibir gayesi ve dzenli bir eitim gemii yoktu. Bunun zeri ne, kendi de yazmtr, tabancayla intihara tesebbs

etti. Mermi, alnn syrp getii iin lmeyen Ziya, bunda Rahmani bir iaret grd ve kendini Hak yo* luna adad. Darlfnun'da rencisi olmu baz ya* zarlar ise Ziya Bey'in alnnda hibir mermi iti bulun madn sylemilerdir. nl mtefekkir, 1923 ylnda, Maarif Vekleti Telif ve Tercme Dairesi reisliine atanarak An kara'ya gitti. Ertesi yl, Trkiye Byk Millet Mec lisi'nin ikinci seim devresinde, Diyarbakr mebusa seildi. Fakat. 48 yama ramen, ok yorgun ve hastayd. Mebusluk grevi pek az srd. Rahatsz* lklar artt ve tedavi iin stanbul'a geldi. Fransz Hastanesi'ne yatrlan Ziya Gkalp, hekimlerin b tn ihtimamna ramen, o yl, yani 1924'te hayata gzlerini yumdu. emberlita'ta, Sultanmahmut Trbesi etrafndaki kabristanda topraa verildi. Di yarbakr'da oturduu ev ise, kendi adna bir mze haline getirildi. imdi bu mze Diyarbakr' ziyaret edenlerin mutlaka uradklar bir fikir ve kltr yuvasdr. Ziya Gkalp, bilimsel almalaryle memleket te az da olsa uyank bir kuan yetimesine ve kendisinden sonra niversite eilimini yrtmesine yol amtr. Yeni Mecmua, Trk Yurdu gibi dergi lerde yazd yazlar onun bir sisteme varma aba sn gsterir. Dilde, ekonomide, gzel sanatlarda, ah lkta, siyaset ve felsefede Trk ve- Trkceyi esas alarak kurtulu yollarn gsterdi. Tesiri, on yl iin de byk bir sadelemeye ynelen dilde grld. Sanatta ve edebiyatta grld: mill mzik, mill sa nat akmlar geliti. mer Seyfettin, Halide Edip, Re at Nuri gibi yazarlar, Yahya Kemal gibi airler g lerini onun Trkln Esaslarndan almlardr. Ziya Gkalp, tombul, ablaka yzl, dk b ykl, badem gzl bir adamd. Uygur minyatrleri ne benzerdi. Konumas yava ve sakindi. Dne dne syler, ama karsndak'leri mutlaka tesir al tna alrd. nk her syledii akl ve manta ol duu kadar bilimsel gereklere de uygun grnr d. Verdii dersler, herkese ak olur, byk ilgiyle takip edilirdi. Ziya Gkalp, bunlardan bilhassa Trk Medeniyet TarihUne byk nem veriyor ve bu ese ri, mutlaka bitirmek istiyordu. Fakat tamamlayamadan aram/dan ayrld...

Mareal Fevzi akmak

1876-1950

BYK asker, cumhuriyet ordumuzun Atatrk' mzden sonraki tek mareali. stanbulda, Cihtngir'cie dodu. Asker bir ailenin ocuudur. Soukeme Askeri Rtiyesi, Kuleli dadisinde okuduk tan sonra jffDS'de kurmay yzba olarak tahsilini tamamlad. Ordunun eitli kademelerinde grev ald, mteaddit savalaro girip kt. Sakarya zaferi rte mareal rtbesini ald. 194i ylna kadar Ge~ nelkurmay Bakanl grevindeydt 1950'd* rfii.

R asker ocuu id. Babas, Miralay Srr Bey' d. akmakoul3 n'ndan Srr Bey'in olu da onun yolunda yrmlerdi. Biri Manastr'da, dieri a nakkale'de ehit dmt, bu kardelerin tncsnn ad Fevzi idi. Kurmay yzba rtbesiyle kahraman ordumuz saflarna katld zaman nce Erkan Harbiye Drdnc ubesi'ne atand, sonra da Rumeli'ye tayini kt. Balkanlarda geen sekiz yllk baarl hizmet sonunda albayla ykseldi akmakoullarndan Fevzi Bey. 190S'de Hrriyet iln edil dii zaman Talca Mutasarrf ve 35'nci frkann ku mandan di. Ancak gln bir iddia ile, albayla terfiinin bir saray timas olduu ileri srlerek rtbesinden iki yldz geri alnd. Bu dpedz bir hakszlkt. Fakat Fevzi Bey mert bir asker ve olgun bir insand, urad bu hakszlk karsnda dahi bir infial gstermedi. Fakat hakszlkla elinden alnan yldzlarn pek ksa bir zamanda yine alnnn teri ile geri almasn bildi. 1910 ylnda Kosova Kolordusu Kurmay Ba kanlna, ksa bir sre sonra da Garp Kolordusu Kurmay Bakanlna tayin edildi. Balkan Harbinde Vardar Ordusu Erkn Harbiye Harekt ubesi M drl grevinde idi, harpten sonra merkezi An kara'da bulunan Beinci Kolordu Kumandanlna getirilirken rtbesi bym ve ad da Fevzi Paa olmutu... Birinci Dnya Sava balad zaman Fevzi Pa a, emrindeki kolordu ile anakkalenin savunmas na katld. Oradan kinci Kafkas Kolordusu Kuman danlna tayini kt. Koca bir mr harp savala rnda geiyordu. Balkanlardan Kafkaslar'a kadar uzayan bu sava hayat daha sonra Suriye'de devam etti. Burada feriklie (Korgenerallie) terfi etti. Mtarekeyi mteakip stanbul'a tayini kt. Bir sre stanbul Byk Erkn Harbye Reisliinde bu lunduktan sonra 1920 yl balarnda Harbiye Nazr lna getirildi. Bylelikle Salih Paa'nn kurduu hkmette ksa bir sre Nazrlk da yapm oldu. Bu makam igal ederken, Anadolu'ya asker eya ve cephane gndermek suretiyle Mill Mcadele'ye b yk katklarda bulundu. Bu mill harekt aleyhinde iddetli tedbirler almak zere iktidara getirilen Da mat Ferit Paa kabinesinin kurulmasndan nce

Harbiye Nazrl grevinden ayrld. Doruca An kara'ya giderek mill harekete katld. 1920 yl nisan aynda Ankara'ya gelen Fevri Paa, bir ay sonra Ankara Hkmetinin Mill M dafaa Vekilliine getirilirken Vekiller Heyetine de reis oldu. kinci nn Zaferini mteakip orgeneral rt besi verilen Fevzi Paa 1921 ylnda Erkn Harbiye Reis Vekili oldu. 1922 yl temmuz ayna kadar on bir ay sre ile bu vazifede vo Vekiller Heyeti Reis liinde kald. Sakarya'da kazanlan byk zaferdeki stn hizmetlerinden tr Birinci Ferik (Orgeneral) Fev zi Paa, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin karar ile Mir (Mareal) rtbesini ald. Kahraman ordumuzun Byk Atatrk'ten son raki tek mareali olmutu. Byk zafer ve cumhuriyetin ilnn mteakip Genelkurmay Bakan oldu Mareal Fevzi akmak. Yalnz kahraman ordunun deil, btn bir milletin en sevip sayd bir insand da. Benliini saran en gin tevazu/ srd alabildiine sade ve tertemiz zel hayat ona ayr b'r zellik vermekteydi. Bir sem bol, bir bayrak olmutu milletin kalbinde. 12 ocak 1944 gn yalnz binbir an ve erefle dolu askerlik yaantsnn deil, hayatnn da en ha zin gnn yaad Mareal Fevzi akmak. O gn, emekliye sevkedilmiti. 55 yl srtnda erefle ta d niformasna veda gnyd o gn... Genelkurmay Bakanl grevine ve vcudu nun bir paras olmu bulunan niformasna veda etti. Bir sre evinde sakin bir hayat yaad. Memle ket ok partili bir devreye girince, o sralarda te ekkl etmi bulunan Millet Partisi'ne intisap etti... Demokrasi mcadeTesine katld. Sembollemi insan, byk asker Mareal Fevi akmak, 10 nisan 1950 gn stanbul'da hayata gz lerini yumdu. Vefat memlekette ylesine iten ko pup gelen byk bir znt yaratmt ki, stanbul Radyosu'nun mzik neriyatn kesmemesi yznden radyoevi nnde iki 9 n sre ile byk nmayiler yapld. Ve cenazesi, 12 nisan 1950 gn, maher bir kalabaln da itirakiyle kaldrld. Eypsultan kabristannda topraa verildi.

Enver Paa

OSMANLI mparatorluu'nun son devrinin en nemli bir kiisi ve ttihat Terakkinin ileri gelen bir simasdr. Trkiye'yi Birinci Dnya Savama sokan kii olarak da tannr. stanbul'da dodu. 1903 ythrtda kurmay yzba olarak Harbiye'den kt. Bir sre sonra ttihat ve Terakki Cemiyetine dhil oldu. Harbiye Nazrl yapt. Harbi mteakip bazt arkadalarjle Almanya'ya gitti, oradan Trkistana geti. Boleviklerle yaplan savata ld.

D tarihe, Osmarli mparatorluu'nu Birinci Dnya Sava'na sokan kii olarak gemitir. O ta rihlerde Harbiye Nazrlnda bufunan 33 yandaki Enver Paa'nn, bu emrivakisine Dahiliye Nazr ve iktidardaki ttihat-Terakki Frkasnn lideri Talt Paa ile Bahriye Nazr Cemal Paalarn boyun emek zo runda kaldklar bir gerektir. Nitekim Meclis-i Mebusan (Millet Meclisi) da, yan (Senato) da, Sad razam Prens Said Halim Paa da, Heyeti Vekilenin (Bakanlar Kurulu'nun) dier yeleri de, hatt Pa diah Sultan Reat da Trkiye'nin harp ilnndan an cak harbe girildikten sonra haberdar olmulard. Ha beri Dolmabahe Saray'nda renen 70 yandaki Padiahi Sultan Reat'n hayret ve teessrden dili tu tulmu/ Yeniky'deki yalsnda harp haberini alan Sadrazam Prens Said Halim Paa da derhal istifaya kalkmt. phesiz ki Enver Paa'nn niyeti, Trkiye'nin bu harp sonieu malp ve yklm bir hale gelmesi de ildi. Mfrit bir Alman taraftar olan Enver Paa, A l manlarn zaferine muhakkak nazariyle bakt iin, bu harpte onlarla mttefik olmakla Trkiye'nin de byk istifadesi olacana inanyordu. Bylelikle son zamanlarda kaybedilen birok topraklarn yeniden Osmanl mparatorluu snrlar iine alnaca d ncesinde idi. Enver Paa'nn bir emeli de Rusya'nn malp olmasyle Kafkasya ve Trkistan'daki Trkleri de Osmanl toplumuna katmakt. Savata her eyin Almanya - Avusturya - Ma caristan aleyhine dnmeye balad bir srada, Al nanlara kar olan ar tutkusu nedeniyle bunu g remediinden, onlarn s^fmda harbe katlma basi retsizliini gstermiti Enver Paa. Enver Paa, 1903 ylnda kurmay yzba olarak ordu saflarna katldktan ksa bir sre sonra Sela nik'te kurulan ttihat ve Terakki rgtne dahil ol mu ve ordu vastasyla saray sktrp merutiyeti iln ettirebilmek iin giriilen harekette en nemli rollerden birini oynamt, Talt - Enver - Niyazi lsnn bir paras olan Yzba Enver Bey, arkadalaryle daa kmlar ve halkn nazarnda bir Hrriyet kahraman olmulard. Neticede kinci Merutiyet iln edilmi ve ttihatlar adiyle anlan

bu cemiyet mensuplar birden n plna geivermiti. 1913 ylnda Harbiye Nazr Mahmut evket Paa'mn bir suikaste kurban gitm esiyle paala terfi eden Enver Bey Harbiye Nezaretinin bana gemili. Hemen ertesi yl ehzade Sleyman Efendi' nin kz Naciye Sultan ile evlenerek saraya dama! olan Harbiye Nazr Enver Paa'nn durumu bir kaf daha kuvvetlenmiti. Belki bunun da etkisi iledir ki, Enver Paa'nn davranlarnda bundan sonra baz basiretsizlikler grlmeye balam; 1914 ylnda, devleti uursuzca 1. Dnya Harbi'ne sokan kii olarak itham edildii gibi Sarkam malbiyetinin mesu liyeti de onun zerine yklmtr. kinci Merutiyet ncesinin gzde simas Binba Enver Bey 1914'den sonraki karanlk gnlerin ba sorumlusu halini al mt. Bunu, nl air ve yazar Sleyman Nazif u szyle en veciz ekilde ifade- etmiti: Enver Pa a, Enver Bey'i katlettil Birinci Dnya Sava'ndan sonra bata Talt Pa a olmak zere baz arkadalaryle birlikte Alman ya'ya giden, baz iddialara gre ise Trkiye'den ka an harp mesulleri arasnda bulunan, Enver Pasa orada ksa bir sre kald. Almanlarn safnda Trkiye'yi harbe sokarken dndklerinin ilk ksm, ar yenilgi yznden ta hakkuk edememiti. Kaybecfi/en toprak/arn dei/ yeniden geri alnmas, bilkis elden pek ok vatan paras kopup gitmiti. Onun dier emeli ise Kaf kasya ve Trkistan'daki Trklerin Osmanl toplumu na katlmas idi. Bunu tahakkuk ettirebilirse, 1. Cihan Sava'ndaki hatasn telfi edebilecekti hi deilse. Bu emelle Almanya'dan Trkistan'a geti. 4 ekim 1921 gn yannda birka gvendii ar kada olduu haide Buhara'ya giden Enver Paa, orada Bolevik Rusya'ya kar ayaklanan Trkistan llarn arasna katld, daha dorusu balarna geti, Yeni Turan yolunda Moskof ile amansz bir m cadeleye giritiler hep birlikte. Tam on ay srd bu yaman mcadele. Bir bay ram sabah olan 4 austos 1922 cuma gn Abdere mevkiinde Ruslarla yaplan bir ete harbi srasnda Dervi isimli atnn zerinde yaln kl de doue Moskoflar kovalarken kalbinden vurularak e hit dt.

Mzeden

ENVER PAA

ATATRK
1881

1938

BYK kurtarcmz Mustafa Kemal ATATRK 1881de Selanik'te dodu. Babas Ali Rza EfendU annesi Zbeyde Hanmdr . Askeri renimim 1904te tamamlad ve kurmay yzba olarak, orduya katildi. 34 yatnda general mirliva oldu, Anado lu da, Trk Ulusunun barra geerek, 'byk Kur tulu Savamz baard. Trkiye Cumhuriyetini kurdu. Btn dnyaya, bir ulusun nasl yoktan var olabileceini gsterdi. 57 yanda vefat etti.

TIRASI, her Trk'n gnlnde ant gibi ykselen, hayat, tarihimizin en anl sayfalaryla do lu, Ulu nder Mustafa Kemal Atatrk, 1881 yln da, Selanik'te dodu. Babas, Gmrk daresi'nde memur Ali Rza Efendi, annesi Zbeyde Hanmd. Bir baak demeti rnei altn sars salar, elik gibi parlayan mavi gzleriyle kk Mustafa, daha okul s ra Arndayken, dier ocuklardan ok farkl olduunu gstermiti. Bu yzden, Asker Rtiye'de bir retmeni kimiz de Mustafa'yz. simlerimiz ka ryor. Bundan sonra sen Mustafa Kemal olacaksn diyerek O'na bir de Kemal adn verdi. Bylece Dnya Tarihi'ne Mustafa Kemal olarak geen Ulu n der, Sakarya Zaferinden sonra Trkiye Byk Mil let Meclisi'nin kararyle Gazi unvann ald. So yad kanunu ktktan sonra, gene Meclis, O'na ve rilecek en uygun soyadn kabul etti: Atatrk... Asker renimini 1904'te, Kurmay Yzba olarak tamamlad. Devrin mstebit hkmdar II. Sultan Abdlhamit'e ve onun kt idaresine kary d. Bir grevle ama gnderildi, bylece stanbul' dan uzaklatrlm oldu. Mustafa Kemal, Trk ulusunun ac bir sona doru nasl srklendiini gryor ve yurdumuzu kurtarmak iin byk plnlarn daha o gnlerde hazrlyordu. Nitekim Suriye'de gizli ve ihtillci bir cemiyet kurdu. Bir sre sonra Selnik'e geti. Ora da, ttihat ve Terakknn almalarna katld. ok gemeden patlak veren Birinci Dnya Sa va, Mustafa Kemal'e de yeni ve g grevler yk lemiti. Nitekim, Byk Gazi Anafartalar'da gster dii stn kahramanlkla, adn Trk Tarihi'ne Anafartalar Kahraman olarak yazdrd. Bu zaferden sonra, rtbesi miralayla ykseltildi. Dman anakkaleden ekildikten sonra. Miralay Mustafa Kemal, Kafkas Cephesi'n de gnderildi ve henz 34 yandayken general (mirliva) oldu. Bu srada Osmanl Hkmeti, Mondros Mtarekesi'ni imzala d iin, yeni grevinde, deta eli kolu bal kalan byk insan Trkiye'nin artk bir bataa sapland n gryor, ii kan alyordu. Gece gndz, benli ini saran tek dncesi vard: Vatan kurtarmak.. stanbul'dan Bandrma vapuru ile yola kan Mustafa Kemal Paa, *19 Mays 1919'da Samsuna

ayak bast gn, artk bir devir kapanyor, bambaka bir devir alyordu. Mustafa Kemal Paa, hzla faali yete geerek, nce Erzurum Kongresi'ni, sonra Sivas Kongresi'n toplada O srada, stanbul dman iz mesine boyun emi, Osmanl Meclisi Mebusan' datlm, ordunun elinden silhlar alnmt. te o etin gnlerde, byk kurtarcmz Sivastan Ankara'ya geti; ksa bir sre sonra Trkiye Byk Millet Meclisi'n toplad. nk Anadolu, ar tk stanbul'da, dmann oyunca haline gelen ve ifls eden Osmanl idaresini reddetmiti. Kendine, kendi iinden ve kendi gcne dayanan bir ynetim ekl aryordu. Evet 23 Nisan 1920'de byk tren le alan ilk Trkiye Byk Millet Meclisi, artk mil letin kaderinde sz sahibi idi. Bylece bugnk gen Trkiye'nin temeline ilk har konuldu. Artk byk Kurtulu Sava'mz balayacakt. Anadolu, her ferdiyle bu savaa hazrd. Artk br destan balayacakt. Bu destan 9 Eyll 1922'de dman zmir'de denize dktmz gne dek srd. te o gnler, Dumlupnar'dan Sakarya'ya kadar, nice nice byk kavgalarla ve mehmetiin pepee kazand nice nice byk zaferlerle Trk Tarihi'nin altn harflerle yazl sayfalardr. Evet nihayet, vatanmzn stndeki kara bu lutlar dald. Kurtulu Sava kazanld. imdi de sra, Gazi Mustafa Kemal Paa'mn adm yl larca nce dnd ve o gne kadar kutsal bir sr gibi saklad Cumhuriyet'in ilnna gelmiti. 29 Ekim 1923te Cumhuriyet'in iln edildii gn, Trk Tarihinin en nemli dnm noktas oldu. Ve o gn btn dnya Bir milletin nasl yoktan var olabile ceini byk br rnek ve ibretle grd. te gen Trkiye iin, savatan bara uzanan, devrimden dev rime ulalan prl prl aydnlk, k dolu bir yol o tarihte balad. Bu yol, modern Trkiye'yi yaratan yol, yni Atatrklk yolu oldu. Ulu nder, bir in san mrne smayacak kadar byk ileri baarm, fakat kendini, milletine adarken artk yorgun d mt. Kendisinden ok eyler beklenilen ada, 57 yanda hayata gzlerini yumdu. Bugn O, Antkabir'de ebed uykusunu uyur ken, ad, tek bir lk, tek bir ruh olarak hepimizin kalbinde meale gibi parlar...

ATATRKN GENLE HTABES

E Y TRK G E N LC ! Birinci vazifen, Trk stikllini, Trk Cumhuriyetini, ilelebet muhafaza ve mdafaa etmek tir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegne temeli budur. Bu temel, senin en kymetli hazinendir. stikbalde dahi, seni bu hzinenden mahrum etmek istyecek, da hil ve haric bedhahlarn olacaktr. Bir gn, istikll ve cumhuriyeti mdafaa mecburiyetine dersen, vazifeye atlmak iin, iinde b ulunacan va ziyetin imkn ve e ra itini dnm eyeceksin! Bu imkn ve erait, ok nmsait bir mahiyette tezahr edebilir. stikll ve cumhuriyetine kastedecek dmanlar, btn dnyada em sali grlme mi bir galibiyetin mmessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatann btn k a le le ri zaptedilmi, btn tersa nelerine girilmi, btn ordular datlm ve memleke tin her k esi bilfiil igal edilmi olabilir. Btn bu e ra itten daha elim ve daha vahim olmak zere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dallet ve hat t hyanet iinde bulunabilirler. Hatt bu iktidar sahipleri ah s menfaatlerini, mstevlilerin siyas em elleriyle tev hit edebilirler. Millet, fakr zaruret iinde harap ve bitap dm olabilir. Ey Trk stikbalinin evld! te, bu ahval ve erait iinde dahi, vazifen, Trk stikll ve Cumhuriye tini kurtarmaktr! M u h ta o lduun kudret, damarlarnda ki asil kanda mevcuttur.

brahim Call

BYK Trk ressam. al kasabasnda dodu, s tanbul'da ld. Kk yata memleketinden ayrl d. stanbulda kendisine yardm eden eker Ahmet Pg tarafndan Akademice yerletirildi. 3910'da oray bitirince Parise gnderildi. Drt yl kald ve Cromonun atelyesinde alt. Sava patlaynca s tanbula dnerek Akademiye retmen oldu. 1947 ye kadar bu grevde kald. Ya haddi dolaysyle emekliye ayrld. 1960da, 78 yanda vefat etti.

miye girii bal bana bir maceradr. al'dan kt zaman kemerindeki altnlar, emberlta'ta kal d han odasnda, daha ertesi sabah aldrd. Han daki kahve ocana rak olarak girdi. Bir mddet de ayakkab boyacl yapt. Ama zmir Mlki dadisi'nde, yani sivil ortaokulunda okuduu iin sonun da, o zaman Sultanahmet'te cezaevinin yannda bu lunan Adliye'ye ktip oldu. yi bir tesadfle ondaki resim istidad eker Ahmet Paa'nn dikkatini ekti. 1906'da brahim'i Sanayi- Nefise-i hne'ye, yani Akademiye aldlar. brahim, alkan, zeki ve istidat lyd. Yalnz bir kusuru vard: Burnunun dikine git mek... Ruhu zgrd adamn. Bu yzden onu br yl ge mezun ettiler. Ama, yine de bilgisini artrsn diye, koruyarak Paris'e yolladlar. all brahim, Pa ris'te kald yllar sresince Franszca reneceine: Arkada, ben Trk evldym! diyerek kald ote lin sahibi kadnla gittii kahvenin garsonuna yeteri kadar J4<e retmeyi tercih etti. Paris'te Cromon gibi son derece akademik a lan bir ressamn atelyesinde bile, brahim Empres yonist tekniine gre resim yapabiliyordu. Etrafn daki deiiklikleri gren bir insand. Ama stanbul' dan geldii iin Kbizm gibi ar grler henz onu etkileyertemekteydi. Birinci Dynya Sava patlaynca stanbul'a dn mek zorunda kalan brahim Bey, mezun olduu oku la retmen tayin edildi. O tarihten sonra da bir da ha, ya haddinden emekliye ayrlncaya kadar bu grevi brakmad. Atelyesi, yeniliklere akt. Cum huriyetin ilnndan sonra alar ilk Galatasaray Ser gisinde al nutkunu o sylemiti. Gazi'nin Ham dullah Suphi Tanrver tarafndan okunan tebrik tel graf, sanki all'ya bir cevapt. Ondan sonra ylda bir Galatasaray Lisesi salonlarnda sergi amak det oldu, 1924'teki sergiye all, Mill Mcadele'yt can landran, zeybekleri tasvir eden byk kompozis yonlarla katlmt. Ama eski bir rencisi: Yalnz all drt tane iek resmi tehir ediyordu. Bunlar o zaman, belki bu yl atelyesinde bahar var, bu i ekler dkldkten sonra all'nn olgun meyvalarn bekleyebiliriz diye karlamtm, ama o zaman dan beri all bize bir armut bile vermedi demiti.

U usta sanatnn stanbul'a gelii ve A kad e

Oysa ressam, tabi armut aac deildi. N ite kim Edgar Degas'nn atelyesinde, klsik bir kompo zisyonun yannda kk bir armut resmini grenler kendisine bunu ne diye astn sorduklar zam an Degas: Cezanne'ndr, bazan bir armut bile resim olarak bir aheseri ldrebilir cevabn vermiti. brahim, 1934'ten sonra, soyad kanunu kn kendisine verilen lkab, soyad olarak kabullendi v e all brahim diye anlrken brahim all oldu. Ze ks ve zehir gibi nkteleri btn canlln muha faza ediyordu. kinin yasak olduu yllarda bir gece ge vakit, Taksim'de yrrken all'nn akrkeyf olduun dan phelenen polisler, onu karakola davet etrm v: lerdi. Nbeti komiser Adn ne? diye sorunca res sam, sadece all demiti. Ne i yaparsn? diye sorduu zaman da Profesrm cevabn vermiti. Adres olarak da o zaman Gzel Sanatlar Akademisi' nin bulunduu yeri gsterip de Fndkl Saray'nda cevabn verince, nbeti komiser, sanaty getiren memura dnm ve Ne sarhou yahu, bu zavall delinin biri, salverin gitsin diye yakasn brakmt. Sanat her yl, ortak alan sergilere kat lyordu ama hi kiisel sergi amamt. Bunu, l* mnden bir yl sonra, Ankara'daki Trk - Amerikan Dernei'nde kz Belma all yapt. 1947'de emekliye ayrld zaman: Sanatkr emekliye ayrlmaz. Bu, sen artk resim yapamyor* sun demektir. Byle dnenler atelyeme gelsinler, resim yapp yapmadm grsnler diye feryat et ti ama, kimseye sesini duyuramad. Bununla bera ber, all, o tarihten sonra da verimli almalar yap mtr. hreti portre ressamlnda olmakla beraber manzara ve natrmortlar da daim bir tazelik ve he yecan grntsndedir. Bilhassa ok serbest tular, fra srleriyle benzerlerinden ayrlr. rencile rine tesir etmekten daima dikkatle kanm olan sa * nat, baz arkadalarn taklit denecek derecede te siri altna almtr. brahim all'nn gnmze kalan en nem li eserleri arasnda Resim ve Heykel Mzesi'nde bulu nan ve maalesef, canl modelden alma imkn b u lamad iin, fotoraftan yapt byk Atatrk portresiyle, smet nn'nn portresi bata gelir, -j

Kzm Karabekir
18821948

STANBUL'DA domutur. Babas Mehmet Emin Paadn. 1905te kurmay subay olarak orduya girmi, 31 Mart gericilik isyamnt ba&trmaya katil' mtr. eitli cephelerde bulunduktan sonra Milli Mcadele de ark Ordular Komutan oldu. Kur tulutan sonra Edirne Milletvekili olarak Meclise girdi. 1924.te generallikle Ordu Mfettiliinden ekildi, aTerakkiperver Frkamn Meclis'te ba kanln yapt. 927'de emekli oldu. 1948de ld.

ARABEKR Paa'nn en byk hareketi, Mus tafa Kemal Osmanl Ordusu'ndan karlm, Padiah tarafndan idama mahkm edilmi olarak Erzurum'a geldii, hatt rtbesizliinden dolay yver bile kendisini terkettii srada kolordusuyla onun emrine girmi olmasdr. Mustafa Kemal'in dvasna inan yordu ve dou cephesinden emin olmasn istiyor du. Bunu temin de etti ve baarl harektndan do lay Ermenistan Fatihi unvann kazand. Ancak sava ilerledike ilerin Ankara'dan y netilmesi Kzm Karabekir'i terfcedifdii, bir kenara itildii hissine srkledi. Mtemadi ifrelerle duru mu soruturuyor, kendisinin fikrine bavurulmad halde, askerlik disiplinine tamamiyle aykr olarak dncelerini Ankara'ya bildiriyor, hkmet yneti mine mdahale ediyordu. Hatt bir aralk, Erzurum milletvekili ve Adliye Vekili Cellettin Arif Bey'e uyarak Bamsz Eylt- arkiyye hkmeti kurma fikrne kapld phesini bile uyandrmt. Kzm Karabekir Paa ok temiz, drst, mert ve saf bir askerdi. yi niyetinden hi kimse phe ede mezdi. Bu sebeple, yerli yersiz mdahaleleri dikka te alnmaynca gceniyordu da. Kendi bana da ol sa, mspet iler grd muhakkaktr. Ermenilerin ldrdkleri ailelerden toplanan alt bin yetimi okut mak zere Darl'eytam'lar kurmas, bunlar giydirip okutmas, sfat ve makamyle dengeli olmasa bile ocuk v e okuJ marlar yazarak bunlar kendisi bes telemesi, zamann mizah gazetelerinde karikatr ko nusu da olsa, aslnda verimli, sosyal almalard. Birinci Dnya Sava'ndan nce Bakomutan Enver Paa'y: Mademki sava iln dnlyor, o halde Gene/kurmay'cfafcr A/man subay/armf c/*ak/affrmJ diye sktran Kzm Karabekir, Mustafa Kemal'e kar da bu tutumunu deitirecek deildi. Mustafa Kemal ise, kendisinin Mll Mcadele'deki payn ga yet iyi bildiinden, tatbik etmese bile tavsiyelerini ho karlamt. Ancak, onun, Rauf Bey, Ali Fuat ve Refet Paafarfa bir olarak gird'i ferffbi affefmemitr. 26 Ekim 1934'te Ordu Mfettiliinden istifa ederek Meclis'e dnmek istediini bildiren Karabe kir Paa'yla, Ali Fuat Paa'nn ayn maksatla mfet tilikten 30 Ekimde istiras ve mebusluu brakmak

isteyen Refet Paa'nn istifasnn, Rauf Bey ta rafndan geri aldrlmas Atatrk'te bir komplo ha zrland fikrini uyandrmt. Tam o srada Ingilte re'nin verdii bir ltimatom, sava tehlikesini orta ya atmt. Atatrk byJe bir zamanda ordularn ba sz braklmasn uygun grmediinden Meclis'i fev kalde toplantya ard. Be kolordu komutanyle Mareal Fevzi akmak' mebusluktan istifa ettirerek genelkurmaya ve kuvvetlerin bana gnderdi. Bylece hkmet, orduya hkim duruma gemi bulun du, M eclise girm i bulunan Kzm Karabekir ve Fuat Paalar dar karlarak yeni mfettie devredinceye kadar grevleri bana gnderildi. Bu suretle bir darbe ihtimali nlenmi oldu. phesiz, komutan olarak Kzm Karabekir Pa a, sava alannda ve harekt srasnda, Ermenistan Fatihi unvann hak edecek derecede baarlyd. Ancak siyaset hayatnda ayn baary gsterememi olmas, birtakm hakszlklara uradna inandrarak kendisini kstrmt. Milletvekillii srasndaki tu tumu, cidd almalar yerine politika oyunlarna ka tlmas, Mustafa Kemal'in salnda daha ileri mev kilere gemesini nlemitir. Ancak Atatrk'n lmnden sonra, stanbul' dan milletvekili seilerek Meclis'e girdi ve Meclis Bakanl'na getirildi. Karabekir, orta boylu, tknaz, hareketleri yumu ak, konumas ar, sesi gzel ve gzel sanatlara kabiliyeti olan bir insand. Ahlk itibariyle daima emrindekilere rnek olmutu. Eitim alannda da is tidadn, yaptklaryle ispatlamt. Ordudan ayrld halde askerlik ruhunu hibir zaman kaybetmemiti. Kendisinden beklenmeyecek bir gurur sahibiydi. Kurtulu Sava s ralarndaki fedakrJ/k ve abalan nn, baarlarnn unutulduu, hatt Mustafa Kemal tarafndan unutturulmak istendii vehmine kaplm t. Meclis'ten ayrldktan sonra Erenky'de, tren yolu zerindeki kkne kapanm, uzun bir zam an deta srgn hayat yaamt. Bu arada, Atatrk'n Byk Nufuk adf eserine benzer tarzda htra/arm kaleme alm, adn da stikll Harbimiz koymutu. Trk Kurtulu Sava'm btn ayrntlaryla an latan bu hatralar, 1960 ylnda merhumun kzlar ta rafndan bastrld.

Cell Bayar

TRKYE Cumhuriyeti'nin nc Cumhurbaka n. Gemlik yaknndaki Umurbeydc dodu. Orta okulu okuduktan sonra Burna da banka memurlu una girdi. Daha sonra ttihat ve Terakkiyim Reh ber kadrosunda ve zmir blgesinde alt. Galip Hoca adm taknp iman kyafetine girerek Yunan igalinden sonra blgede ele hureketleriye u rat Cumhuriyet hkmetlerinde grev ald. k tisat Vekili, Bavekil ve Cumhurbakan oldu.

USTAFA KEMAL, Erzurum Kongresi delege leri arasnda bulunan Mahmut Cell Bey'i Bu za ta dikkat ediniz diye daima tedbir ve ihtiyatla kar lam, onun kapank durumundan ancak kendisi ne Bankas Umum Mdrl, ktisat Vekillii gibi vazifeler verdikten sonra emin olmutu. Cell Bayar'a emniyet ve itimad, Bayar'n bir ihtisas ada m olmasndan ve politika grnde kendi direk tifleri dna kmamasndan douyordu. Nitekim bu Cell Bayar, nn'den sonra, Atatrk'n ilk r neini verdii Cumhurbakanl makamn da, uzun mcadelelerin ardndan, igal edecekti. Bir gmen ailesinin ocuu olan Cell Bayar, dnyaya yaylan nn iyi balatm, ama siyaset hayatnda ksa grn tipik bir rneini vererek Cumhubakanl makamn bir ihtill neticesinde brakmak bahtszln grm, Yce Divan'da yar glanmtr. Ancak, yarglama srasndaki tutumu, mevkiini kaybetmi bir insann tutumu olmad iin herkes gznde deerini ykseltmitir. Bayar, akademik tahsili tam olmad halde asl renimini hayat okulunda yaprvu bif bankacdr. Genliinde eitli bankalardaki memurluu sra snda ok alarak bu alanda salam bir ihtisas yap t. Nitekim, Gazi Mustafa Kemal, mill iktisat ha yatn kalkndrmak iin Trkiye Bankas'n kur durmak istedii zaman bana Cell Bey'i getirmi t i . Daha sonra bu bankann uzun zaman genei m drln de yapan Bayar, politika hayatna gen yata atld iin ttihatlktan gelme komitac al kanlndan kurtulamam, mebusluk ve vekillik et tii Trkiye Byk Millet Meclis'nin deil, Trkiye devletinin bana gemek isteiyle, birka arkada n alp Demokrat Party kurmutur. 1920'de son Osmanl Mebuslar Medisi'ne Saruhan (Manisa) milletvekili olarak girdikten tam otuz yl sonra bu emeline ulamtr. Bayar'n bu abasnda dikkati eken noktalar vardr: lk bakanl 1924'teydi: Mbadele, mar ve skn Bakan. Ayn yln 20 temmuzunda ise Ban kasnn kuruluuna memur edilmitir. 1932'de kti sat Vekili olarak yeniden kabineye girdi. smet n n'nn 1937'de izinli saylmas zerine Baba kan Vekili, istifas zerine de Babakan oldu. Em-

rinde alt sabk Babakan, Atatrk'n vefat zerine Cumhurbakan seilince, Bayar, bu sefer de onun Babakan olarak kalmay kabul etti. Bir Halk Partili olarak Cell Bayar'n bu dalgalan bol kabine hayatn srdrmektense, partiden ekilip bamsz hareket etmesi normaldir. Mende res, Koraltan ve Kprl'yle Demokrat Parti'yi kura rak ksa zamanda tekilt gelitirdiler. kinci Dn ya Sava'n glkle tarafsz atlatan nn devri h kmetlerinin bir trl nleyemedii iktisad buhran lar, Demokrat Parti'nin geliimini hzlandrd. Halk, bu partinin vaatlerine inanmaktan ok, tekinden bezdii iin onlar destekliyordu. Nitekim, hdise lerle dolu geen 1946 seimlerinden sonra 1950'de Demokrat Parti kesin zaferi kazand ve Cell Bayar da, on yl srecek bir Cumhurbakanlna getirildi. Ancak ksmen kendisinin sebep olduu siyas hatalar, ksmen setiklerinin yol at suiistimaller, bu partiyi halkn yararna alan bir parti olmak du rumundan uzaklatrmt. Tz esasen Cumhuri yet Halk Partisi'nin tznden pek farkl deildi. Siyas beceriksizlikler silhl bir hkmet darbesiy le sonulannca Bayar da, on yllk knt devre sinin ba sorumlusu olarak yargland. Bugn de ge ri verilmemi olan siyas haklardan yoksun brakl makla beraber, idam cezasndan yann ileri oluu sayesinde kurtulmutu. Bir sre kendini unutturmasn bilen Bayar, ha tralarn yazmakla oyaland. 1960'tan bu yana ge lip geen hkmetler Yassada Mahkmlarnm tah liyesi kararn alnca o da evine dnmt. Bu ara da oullarndan Refii Bayar' kaybetmiti. Ama k z Nilfer'le torunlar kendisi iin yeteri kadar te selli kayna olmaktaydlar. Siyas hayatnn muhasebesini kendi vicdan ve tarih karsnda yapaca tabii* bulunan Cell Bayar, Ben de Yazdm* adn verdii hatralaryle bu ise balam bulunmaktadr. Karakter itibariyle son de* rece sebat sahibi olduundan alt cildi yaynlanm bulunan bu eseri tamamlamaa almaktadr. Bayar'n gerek Galip Hoca, gerek zmir Mebu su Mahmut Cell B>ey, gerek ktisat Vekili Cell Ba yar olarak bu memlekete byk hizmetleri dokun mutur.

ismet nn

NL devlet adam ve Trkiye Cumhuriyetinin ikinci Cumhurbakandr. zmir'de dodu. Baba taralndan Malatyah olup kkl Krmolu ailesindendir. Ana soyu ise Razgradhdr. ilk reni mini Sivasta yapt, daha sonra Askeri Rtiyeyi, Harbiyeyi ve Harp Akademisini bitirdi; kurnay yzba olarak orduya katld. Baarlarla dolu askerlik yaantsnn yansra yarm yzyl a kn bir sreden beri politika dnyasnn iindedir.

H NONU'nn politika hayat, 1908'de hen kolaas iken ttihat ve Terakki'nin Edirne tekilt n kurmasyle balar. Merutiyetin ilnn mteakip Mustafa Kemal ile birlikte jttihat ve Terakki'nin kongresinde askerlerin siyasete karmamalar* teri ni savunarak siyaset ile ilgisini bir sre kesti. Bundan sonra askerlik hayatna devam etti. 31 Mart ayaklanmasn bastrmak iin stanbul'a gnde rilen Hareket Ordusu'nda grev alan smet Bey d a ha sonra Yemen'e gitti. Balkan Sava srasnda s tanbul'a dnd ve Bulgarlarla yaplan bar mza kerelerine askeri mavir olarak katld. Kafkas, Fi listin ve Suriye cephelerinde savat. Kurtulu Sava'nn balad gnlerde stanbul'da bulunan Albay smet Bey, Atatrk'n daveti zerine Anadolu'ya geti. Birinci Millet Meclisine Edirne Milletvekili ola rak katld. Millet Meclisi tarafndan Genelkurmay Bakan lna getirilen smet Bey ksa bir sre sonra Bat Cephesi Kumandanl grevini de zerine ald. er ke tthem'in bertaraf edilmesinde gsterdii baar dan sonra 10 ocak 1921 gn Birinci nn zaferini kazanan kumandan oldu. Bu zaferi mteakip Byk Millet Meclisi tarafndan generallie terfi ettirilen smet Paa, 27 mart 1921 gn kinci nn zaferini de kazanarak baarl askerlik hayatna lmsz bir zafer daha hediye etti. kinci nn zaferini mteakip Atatrk,kendisi ne tarihe geen u szleri tellemiti: Yalnz d man deil, milletin maks talihini de yenmi ol dunuz. nn zaferlerinin baarl kumandan smet Paa'ya nn soyad, Atatrk tarafndan verilmiti. Daha sonra Umum Garp Cephesi Kumandanl' na getirilen smet Paa, 30 Austos zaferini mtea kip ferik rtbesine terfi ettirildi ve zaferi mteakip toplanan Mudanya Konferansnda Trkiye'yi temsil ederek Mudanya Andlamas'na imzasn koydu. Cumhuriyetin ilnnn ertesi gn Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paa tarafndan hkmeti kur makla grevlendirilen smet Paa, Hariciye Vekillii de uhdesinde kalmak zere Bavekil oldu. 31 ekim 1922 gn Hariciye Vekilliine tayin edilmi bulunan smet Paa, Lozan'da .toplanan b

mm

yk sulh konferansna bamurahhas olarak katlm ve siyaset alannn ilk byk zaferini bu konferans srasnda, siyaset dnyasnn en nl politikaclarna kar kazanmt. 30 Austos 1926 gn Birinci Feriklie terfi ettikten sonra askerlik hayatn kapatarak emekliye ayrlan Lozan Kahraman ismet Paa bundan sonra kendisini tamamen politikaya verdi. Bu tarihten sonra on be yl sre ile Atatrk'e Bavekillik yapan smet nn, bu arada ksa bir s re bu makamdan uzak kalmt. Atatrk'n vefatn m.teakip Trkiye'nin ikinci Cumhurbakanlna seilen nn, bu arada basiret li politikasyle Trkiye'yi kinci Dnya Sava'nn d nda brakmasn becererek nn bir kez daha ulu sal snrlarn dna tard. Cumhuriyet Halk Partisi'nn Genel Bakanl grevini de uhdesinde bulunduran Cumhurbakan smet nn, 1950 seimlerinde partisinin seimleri kaybetmesiyle iktidardan dt ve bundan sonra si yaset hayatna Muhalefet Lideri sfatyle devam etti. 27 Mays 1960'a kadar Muhalefet Lideri ola rak baarl politika hayatn srdren smet nn 27 Mays Devrimi'ni mteakip Kurucu Meclis tara fndan hazrlanan yeni anayasadan sonraki koalis yon hkmeti srasnda tekrar Babakan olarak g rev ald. nn daha sonra koalisyondan ayr olarak kur duu hkmetin banda iken ve Amerika'y ziyare ti srasnda Meclis'te yaplan oylama sonucu iktidar dan drld. O tarihten sonra tekrar Muhalefet Lideri ve Cumhuriyet Halk Partisi Genel Bakan olarak siyasi hayatm srdrmeye devam etti. lk Trkiye Byk Millet Meclisi'nden bu yana milletvekili bulunan ve terii hayatta eriilmez bir rekora ulasan nn, yarm yzyldan beri aralksz milletvekillii yapmakla dnya siyaset hayatnda re kor krmtr phesiz ki. Cumhuriyet Halk Partisi'nn seksen sekiz yan daki lideri ismet nn, dnya siyaset sahnesinin en nl ve en yal siyaset adamlarnn banda yer al maktadr. Evli ve ocuk babasdr.

Halide Edip Advar

1884
-

1964

ROMANCI. stanbul'da dodu ve ld. skdar Amerikan Kz Kolefini bitirdikten sonra Rza Tevfik, Salih Zeki gibi hretlerden felsefe, sosyoloji ve matematik dersleri ald. ettli okullarda retmenlik. mfettilik yapt. niversitede Bat Edebiyat dersleri verdi. Anadolu hareketlerine katld. Onba ve avu oldu. kinci kocas Dr. Adnan Advar'la Amerikaya gitti, Onbe sene gur bette dolat. l!)64 ylnda 80 yanda vefat etti.

ALDE Edip, kendisine retmenlik etmi olan Matematiki Salih Zeki Bey'le evlenmiti. lk yaz lar nesir-iir halindedir, ilk romanlar basit, biyog rafi romanlardr. Kadn ruhunu Handanda ok iyi anlatr. Kalb Ars, Zeynonun Olu, Mev'ut Hkm bu tipte eserlerdir. Sonra, Kurtulu Sava-yle ilgili Vurun Kahpeye, Ateten Gmlek gi bi sosyal amal, Gkalp'n fikirleriyle yurulmu Yeni Turan gibi romanlar da yazmtr. Mtareke yllarnda, Sultanahmet Meydam'nda^ Kadnlar Birlii'nin tertipledii byk mitingte Ke.yledii heyecanl nutukla halkn iine kurtulu u urunda sava ateini salmt. Bunu hem Sinekli Bakkal romannda, hem Trkn Atele mtihan adl js htralarnda gayet canl bir diUe anlatmtr. Oysa. o sralarda Trkiye'yi Amerika koruyuculuu altna ^ sokacak bir mandat ynetimi taraflsyd. Anado lu'ya katldktan sonra bu fikirleri deimi ve Ata trk'n yaknl ona gerekleri gstermitir. Ancak, Adnan Advar'la evlendikten sonra, cumhuriyetin ilk devirlerinde yaplanlar beenmedikleri, Ata trk'e sz geiremedikleri iin yurt dna ktlar ve on be yl, Avrupa ve Amerika'da, Trk devrimlerini tantacak konferanslar, dersler verdiler. Ne var ki, bunlarn hepsi de gerekten vc ve tantc olma d iin memlekete ancak Atatrk'n lmnden sonra dnebildiler. Yurt dndaki almalarnn en gzel rn, Londra'da yaynlanan The Daughte of the clown (Soytarnn Kz) adl roman oldu Daha sonra da eseri genileterek Trke olarak yaz d: Sinekli Bakkal Bu eser, Yakup Kadri Karaos manolu'nun Kiralk Konakla balatt evre ro man tarznn dilimizde en baarl rneidir. Halide Edip Advar, edebiyatmzda ilk opera librettosu yazan kadn sanatdr. 1918'de yaynla nan ve Hazret-i Yusuf hikyesini konu edinen Ken'an obanlar, daha sonra bestelenmitir. Hikye ve romanlarnn - en nemli nitelikleri heyecanl, srkleyici bir slupla yazlmas, gzlem lerinin gereki ve doru olmas, kompozisyon sa lamldr. Kadn karakterleri birbirine benzer: hep ayn kuvvetli kiilii olan kadn ele almtr ki bu da tanamiyle kendisinin portresidir. Yalnz, slbu ol duka dzensizdir. Yazdklarn bir daha okumad

n, kendisi sylemektedir. Daha 1918'de, Ruen E ref Unaydn'n Diyorlar ki isimli anketine verdii cevaplarda Fzl Ahmet Ayka, onun iin u doru tehisi koyuyordu: Halide Hanm, sizi vaat ettii gzel bir man zarann karsna gtryor. Fakat oraya kadar ayak larnz ve ayakkablarnz salamsa yryebilirsiniz. nk yol o kadar tal, o kadar aprak, o kadar dikenli ki. slp gayet kark, fakat arkasnda yeni, uyank bir ruh var. Nasl syleyeyim? Halide H anm'n kitaplar lezzetli, ama kl bol bir sardalya gibidir. Yazarn burada syledii o yeni ruh, ger ekte, o zamana kadar Fransz roman tahlilciliine alm olan edebiyatmza, ruh tahlillerini yansdk' lar olaylarda gsteren Anglo-Amerikan roman tek niinin tatbik edilmi olmasyd ki, eitiminin tabii bir sonucu olarak, Halide Edip Advar, bizde bu r ilk deneyen sanatdr. Halide Edip Advar, ikinci ei Dr. Adnan Advar ile birlikte, 1926-1939 arasnda ngiltere ve Fransa da yaamtr. Bu arada, Amerika'ya davet edilerek, Amerika'nn balca niversitelerinde Yakn ark Fikir Tarihine dair konferanslar vermi, hatt 1931 1932 arasnda, Columbia niversitesi'nde misafir profesr olarak dersler vermitir. 1935'te de Hindis tan'da, Delhi niversitesi'ne misafir profesr olarak davet edilmi, Kalkta, Benares, Haydarabat, Aligar, Lahur ve Peaver niversitelerindeki konferanslar byk ilgi uyandrmtr. Gerek Amerika'da, gerek Hindistan'daki konferanslar, niversiteler tarafn dan kitap halinde bastrlan byk edip, 1939'da s tanbul'a dnm, ertesi yl da Edebiyat Fakltesi'nde ngiliz Edebiyat Krss'nn bana gemitir. Romanc, 1942'de Sinekli Bakkalla CHP Ro man dl'n kazanmt. Eserlerinden Ateten Gmlek 1923 ve 1949'da iki defa (Aktris Bedia M uvahhit, ilk defa bu filmde sinemaya balamtr), Vurun Kahpeye 1949 ve 1955'te, Yolpalas Cina yeti 1956'da, Sinekli Bakkal 1967'de filme aln mtr. Bu son eser, 1968 ylna kadar yirmi alt de fa baslarak rekor krmtr. te yandan, Sinekli Bakkal romannn ngilizce'ye, Norve ve Felemenk dillerine tercmeleri de, bat lkelerinde byk ilgi uyand.n, takdirle okunmutur.

Mazhar Osman Usman

AKIL hastalklar dalnda byk bir n yapm hekimimizdir. Sofuluda dnyaya geldi. Asken Tbbiyeden mezun oldu. Almanya'da asabiye ve akl hastalklar zerinde ihtisas yapt. Yurda d nnce Giilhane Hastahunesi'nde hocala balad. 1924de Bakrky Akl Has tanesi'ni, daha sonra Yeilay Dernei'ni kurdu. 1933 ylnda ordinarys profesr oldu. Pekok deerli renci yetitirmi ve hekimlikte ok kymetli eserler vermitir.

AZHAR Osman, adn yurdun en cr kele rine kadar yaym, nn btn millete kabul et tirmi bir hekimimizdir. Denilebilir ki, Lokman He kim dahi onun kadar popler olmamtr Trk cemi yetinin yaants ve dilinde. Deli-dolu davranlar grlenlere Seni ancak Mazhar Osman paklar ve ya Mazhar Osman'n gz kr olsun, seni grme dii iin denilmesi, anormal hl ve davranlar bu lunanlardan Mazhar Osmanlk diye bahsedilmesi birer deyim olarak Trk diline yerlemi, hatt folk lorumuza girmitir. Mazhar Osman, Trk tp tarihinde byk bir zirvedir. Yzlerce yln klsiklemi khne tedavi usullerini kknden ykarak sinir ve ruh hastalklar konusuna modern tedavi sistemini sokan Mazhar Os man, bu cemiyetin yaantsnda deli ve tmar hane mefhumunun yerine Akl hastas ve Akl hastanesini sokan ve bunu btn cemiyete kabul ettiren kii olmas bakmndan da byk bir deer tar hi phesiz ki. Mazhar Osman'n 1920'lerdeki bu byk reform hamlesi olaanst bir cesaretti. Nitekim bu yoldaki cesurne davran ile yaptklar, kendisini ekeme yenlerin nazarnda onun adn Pek salam akll deildire karmt. Bir gn samim bir dostunun kendisine Ya hu hoca, baz kimseler senin iin delidir, diyorlar... demesi karsnda stat hekimin alabildiine bir se rinkanllk ve kendisine has yksek espri gc iin de verdii u cevap pek mehurdur: Onlarn benim iin deli, demeleri hibir ey ifade etmez dostum. Yeter k ben onlar iin delidir, demiyeyim... Bu esprinin altnda byk bir gerek de gizli bulunmaktadr. Zira bu memlekette Mazhar Osman'n delidir dedii bir insann akll bulunduunu is pata imkn ve ihtimal olamazd. Mazhar Osman, yurt iini batan baa kaplayan byk hretinin yansra, sinir ve akl hastalklar zerinde uluslararas bir ne de sahipti. Bu konu daki byk deerini btn Avrupa'ya kabul ettirmi deerli bir Trk hekimi idi. Khnemi usullerin tatbik olunduu Topta Bimrhanesi'nden bugnk modern Bakrky Akl

Hastanesi'ni ortaya kartan Mazhar Osman Usman, hoca olarak da son devirlerin en nl asabiyecilerini yetitirmi ve meydana getirdii Bakrky Akl Has tanesi'ni onlarn eline tevdi etmiti. Onun renci leri, onun at yoldan yryerek hocalarnn eseri ne yeni katklarda bulunmular ve bu tesisi Avrupa' daki birok akl hastanesinden stn bir messese haline getirmilerdir. Esprileri yllardan beri dillerde dolamakta olan Mazhar Osman'n nl bir rencisi hakkndaki u szleri de pek mehurdur: O, aklna koyduunu yapar. Ancak yapt ile de yetinmez. Mebus olacam der, hakikaten olur. Sonra vekil olacam der, bakarsnz olmutur. Bu se fer bavekil olacam diye tutturur, ona da eriir, reisicumhur olmak ister sonra, bir bakarsnz ki ol mutur. Bununla da yetinmez, bu sefer peygamber olmak hevesine kaplr. Kendine gre bunu da baa rr. Fakat yine tatmin olmaz; bu sefer de Allah ol mak ister. Ve ite o zaman alp bana getirirler ken disini... Ordinarys Profesr Mazhar Osman Usman, meslek ynden birok eser ve makale yaynladk tan baka Shh Sahifeler ve stanbul Seririyat adlarnda iki de dergi karmt. Meslek deerinin yansra son derece tekilt ve cemiyet adam idi de Mazhar Osman. Yeilay Cemiyeti'ni ahs gayretiyle meydana getirdikten sonra uzun seneler reisliini yapm, bu arada Akl Hastalklar Cemiyeti'ni de tesis ederek yirmi be se ne mddetle bakanl grevinde bulunmutu. Me rutiyetin ilnn mteakip Trkiye Kzlay Dernei' nin kurulmas yolundaki ilk teebbs ondan gelmi, ayrca uzun seneler Beyolu Trk Tp Cemiyeti'nin de bakanl grevinde bulunmutu. Trk tp leminin en deerli ve en renkli bir sims olan Mazhar Osman Usman, 1 eyll 1951 gn stanbul'da hayata gzlerini yumarken arkasnda bir ok eserler ile birlikte lmsz bir de isim brakt. nl hekimin akl ve sinir hastalklarna dair pek ok eseri vardr. Ayrca, Fransa, Almanya, Belika, svire, talya, ngiltere ve Danimarka'daki tp kong relerinde sunduu tebliler, dnyann byk tp dergilerinde yaynlanmtr.

Yahya Kemal Beyatl

1884

1958

GNMZ iirinin en gl sanats. 1884'te skiip'te dodu* l ( J58de Istanbulda ld. Balkan has retini ve Osmcnh imparatorluunun ihtiam de virlerini hibir zaman unutamad. Genken Pa rise giderek Siyasal Bilgiler Okulu'una girdi. Do kuz yl sonra stanbul'a dnd. Varova. Madrid, Karai eliliklerinde bulundu. Tekirda ve stan bul'dan milletvekili seildi. iirlerini salnda bastrmad. Eserleri lmnden sonra yaynland.

AH YA Kemal Beyatl'nn asl ad Agh'tr. iledii yaln iirler. Tarih zevki bilhassa stanbul iir lerinde kendini gstermi ve tarih bilgisi stanbul'un ehsvar Paa torunlarndan olduu iin Beyatl soy fethi zerinde derinlemitir. adn almtr. Yahya Kemal Beyatl kendine inanm bir sanat 1903 ylnda Paris'e gitmi olan Yahya Kemal, yd. Kendinden baka sanatlar da kolay been bylelikle kendisinden nce Trk iirine damgasn mezdi. evresinde hayranlarnn bulunmasndan vurmu olan Abdlhak Hmit ve Tevfik Fikret'in te mutlu olurdu. Kendi iirlerini belirli bir melodiye g siri altnda kalmaktan kurtulmutur. Ama, gittii Si re, o iir o ahengi kaldrsn kaldrmasn, okumaktan yasal Bilgiler Okulu'nda Avrupa tarihi reten Al.zevk alrd. Karakteri itibariyle neeli, o nispette ds bert Sorel'in OsmanlIlardan hemen hi szetmemekuruntulu, vehimli bir insand. Ailesiyle ilgisini tasi, ondaki mill gururu zedelemitir. Bu hzla, kendi mamiyle kesmiti. Kiiliinden baka dayana yok tarihinin ykseli devrine eilen Yahya Kemal, so tu. Onun, Atatrk'n sofrasnda syledii bir sz, nunda stanbul airi olmutur. 1912'den sonra, ilk ok hret kazat\rm%tr. Atatvirk, iirlerini Bulunmu Sayfalar bal altnda Y a y n Yahya Kemal Bey, Ankara'nn en cok nesini lam, ama bunu pek seyrek yapmtr. 1912'de Pa beendiniz? ris'te yazd Ak Deniz iirinin yaym tarihi 1925' diye sormutu. Yeni milletvekili de hemen cevap tir. Byle davranmasnn sebebi, grt Fransz vermiti: airlerinden edindii titizlik ve alkanlktr. $rde stanbul'a dnn. Paam... kelimelerin ses yapsnda ve aruz hengine nem Yahya Kemai Beyatl, Atatrk hakknda tek m isverdii iin msralarn mtemadiyen deitirmi, ra yazmamtr. Ama genliinde ak olduu Celioluturmutur. Ancak mrnn son on be yl iin le Hanm iin Vuslat iiri gibi br ant brakmtr. de sk sk iir Yaynlamaa balayabilmitir. Melek Cell Sofu'nun (ressam) bir htrasna gre. yi bir kltrle yetien Yahya Kemal, Paris'ten Celile Hanm'la evlenemeyii Yahya Kemal'i mr stanbul'a dnnce 1915'ten 1923'e kadar niversiboyunca bir yuva kurmaktan yoksun brakm, hi te'ye intisap etmi Bat Edebiyat Tarihi ve Me^ bir kadn, ona bu ak unutturamamtr. Erendeniyet Tarihi derslerini okutmutur. Bu arada, ky'nde Bahar gibi, Gemi yaz gibi birok iir, 1922'de Lozan Sulh Heyeti'nde mavir sfatyle bu bu sevginin neticesidir. lunan byk air, 1923'te, kinci Byk Millet MecBununla beraber, airi, ok skntya dt lisi'ne Urfa milletvekili seilmi, 1926'da Varova, 1929'da Madrit Bykelimiz olmutur. Daha sonra, yllarda, Kavakldere arap Fabrikas'na iki msralk bir reklm iiri yazdn da gryoruz: tekrar Trkiye Byk Millet Meclisi'ne giren Yah ya Kemal Beyatl, yedinci seim devresine kadar Biz veda etmek zreyiz kedere milletvekilliinde kalmtr. G etir ahpba b ir Kavakldere... Beyatl, bir sre niversitede Garp Edebiyat da Yahya Kemal'de, alelade bir sz iir haline ge okutmutur. Ancak, bu tarzdaki eitime hazrlkl ol tirme gc vard, Sleyman Nazif'in bnl'Emin mad iin bunu srdrememitir. Daha ziyade SokMahmut Kemal hakknda syledii: rates tarznda canl sohbetleriyle bilgilerini ve duyNe kendi kim seye benzer, ne kimse kendiline gularn bakalarna aktarmtr. Emirgn sohbetleri, msran hemen bir msra ilvesiyle gerekten iir ha yllarca srmtr. line getirmiti: iirden baka makale ve sohbet tarznda nesir Hezr gbta o devr-i kadm efendisine yazlar da olmakla beraber sanatnn asl kiilii Ne kendi kim reye benzer, ne kimse kendisine iirden gelir. Eserleri, bu bakmdan grup tekil eder: Eski iirin rzgryle meydana getirdii gazel Krk yl aan edeb hayatnn mahsul, belki ve benzer iirler, gerek stanbul iirleri, bir de kkl bykl krk para eseri amaz, ama, hepsi lm ve sonras gibi metafizik ya da felsefi temalar de sekin, hepsi de binbirmden gzeldir.

mer Seyfettin
1884
-

1920

NL bir hikayecidir. Iftft4te Gnen'de dodiL Harp Olculunu bitirdikten sonra jandarma subay olarak grev ald. 11)10da askerlikten ayrlp Se lanik'te yerleti ve Gen Kalemler dergisini kur du. Balkan Savanda yeniden subay oldu ve Yu nanllara esir diiii. Bir yl sonra stanbul'a gel di. Asfcerttjri bnakU. Yazarlk ve Kabata Lisesi n de edebiyat retmenliiyle hayatn kazanmaya balad. 1920'de, 36 yannda stanbulda Cjat etti.

M ER Seyfettin edebiyatmzda milliyeti ak mn, Trkln kurucularndandr. Daha Selanik' oyken Ali Canip Yntem ve Ziya Gkalp'le birlik te, Turancla kadar varan bir milliyetilikle yaz ha yatnda hret yapmt. Ama daha sonra, gereki bir milliyeti gr tercih ederek Ziya Gkalp'in izinden ayrld. mer Seyfettin'in o zaman koyduu ilkeler, Zi ya Gkalp'm de Trkln saslarnda, bu ki tabn dilde Trklk blmnde prensiplerini or taya koyduu fikirlerdi: O zaman dilimizde bol bol kullanlan Arap dili ve Fars dili kurallarn kaldrmak, o dillerin gramerlerine uymamak, Arap ve Fars dil bilgisi kurallarna gre yaplan tamlamalar zmek. Dilde Trklemenin br baka yan da halka malolduktari, Trk fonetiine uyduktan sonra kelimenin kkenini aramamakt. mer Seyfettin, kendi yazla rnn hepsinde bu ilkeleri batan sonuna kadar uy gulamtr. Bylece, stanbul azn temel olarak ele alan, gnlk konuma ve gazete diline benzer sade likte bir hikye slbu salamtr. mer Seyfettin'in hikyeleri gereklere uygun bir hayat ve kiileri canlandrr. Benim dehm ko miktir diyen yazar, hikyelerinde ou zaman mi zaha yer vermitir. Aslnda, stanbul'a geldikten ve gazetecilie baladktan ok sonra, byk bir kolaylkla hikye yazmaa balayan mer Seyfettin, 1917-1920 ara snda on kitap dolduran 125 hikye vermitir. Efruz Beyle Yalnz Efe adl roman denemelerine Harem de ilve edilebilir. Ayrca Mill Eitim Ba kanlnca yaynlanm uilyada gibi zet yardmc kitaplar da vardr. Yazar, konularm gnlk hayattan alr ama, za man zaman kendi tarihimizin kahramanlk sayfalar na da dner-, Bam Vermeyen ehit, Bomba, Hr riyet Bayraklar gibi hikyeleri tarihimizin ac, tatl, yiite, ya da dndrc safhalarn anlatr. Ama Gizli Mabet, Yksek keler gibi pek ok hik yesinde ehirli hayatnn eitli grntleri alayc bir dille tespit edilmitir. mer Seyfettin'in hikye lerini toplayan ilk seride u eserleri kmtr: lk D en Ak, Yksek keler, Bomba, Gizli Mabet, Efruz Bey, Beyaz lle, Mahupluk mtihan, Dalga.

Yaad devir goznne alnnca mer Seyfet tin'in nemi bir kat daha anlalr. nk o zaman lar memleket korkun bir dman basks altndayd, Kimse ne olacan bilmiyordu. Byle kabuslu gn' lerde bir yazarn, gayet sade, gayet cokun bir dille kendi milletinin kahramanca gemiinden hikyeler anlatmas ilgiyle karlanacak jjir olayd. Kendisi son derece mtevaz, alak yonll, ama bilgili bir insan olan mer Seyfettin, evresi tara fndan ok sevilirdi. Zamanla biraz kukulu bir ka* rakter zellii kazanmt. Onun bu huyunu bilen bir arkada, her sabah yaz yazd gazeteye geli saati ni kollayarak baka arkada yoluna diker ve Kpr'de, Eminn'de, Sirkeci'de, birbirlerinden haber sizmi gibi grnen bu arkadalar, mer Seyfettin'le karlanca hemen: Gemi olsun, pek fena gr nyorsun, rengin de ok bozuk, hasta msn? diye cidd cidd endielerini bildirirler. Uncsnde mer Seyfettin, gerekten hasta olduuna inanarak evine gidip yatmak zere geri dner ve gazeteye gitmek ten vazgeer. Hikayecinin, bakalarn konu alrken kendisinin de birtakm anekdotlara konu olaca muhakkaktr. mer Seyfettin, bandan geen baz olaylar, eit li hikyelerinde ele almtr, Gizli Mabet bunlar dan biridir ve yazarn evini ziyaret eden bir Fransz arkadann, sandk odasn gizli bir ibadet yeri zannediini ho bir dille anlatr. mer Seyfettin'in diline pelesenk ettii bir s de Cancazmdr. Her tandna byle hitap etme si, daha ziyade yazarn herkese ak bir insan olu sundan, alak gnlllnden ileri gelir. Deerli ediplerimizden Ali Canip Yntem, onun en yakn arkadayd. mer Seyfettin'in Hayat ve Eseri adiyle, nl hikyecimizin hayatm, mizacn ve sanatn anlatan, en kuvvetli hikyelerini ihtiva eden bir kitap hazrlad. Bu kitap 1935'te yaynlan d.Ksa bir sre sonra da mer Seyfettin'in btn hi kyeleri, bir kitap serisi halinde bastrld. Bu hik yeler, her zaman ayn zevk ve heyecanla okun maktadr. 1920'de 36 yanda hastalanarak yataa den ve kurtarUamayarv nl sanat, Kudilinde Mahmutbaba kabristannda yatyor.

Reat Nuri Gntekin R

HKYE, roman ve oyan yazan , stanbul'da do du, Londraia ldii. Zincirlkuyu Mezarlna g mld. Orta renfaini babasnn ii dolaysiyle eitli ehirlerde yaptktan sonra stanbul ni versitesi drMyai Fakiiiiesi'ni bitirdi. Franszca, edebiyat retmenlii. Milli Eitim Mfettilii, milletvekillii, kltr ataelii gibi eitli dev let memurluklarnda bulururken gazetecilik de yapt. eitli roman, oyun ve hikyeleri vardr.

w ESAT Nuri Gntekin'e nce stanbul Kz adiyle piyes eklinde yazp sonra vazgeerek al kuu adiyle romana evirdii eser Uk byk h reti kazandrmtr. Bu romann balca kahraman Feride, gnn artlar iinde, retmen olarak Ana dolu'ya giden bir aydn Trk kzn canlandrr. Trk kzlarnn Anadolu'da grev almas tabi hale gelin ce bile alkuu, gerek mer Seyfettin'in daha sadesi olan dili ve uslObuyte, gerek duygulu hik yesiyle baarsn srdrmtr. Bu yumuak gazete ci dili, temiz Trke, birok romanna srkleyicilik kazandrmtr. 1889da stanbul'da dnyaya gelen Reat Nuri Gntekin, doktor Nuri Bey'in oluydu. zmir'de Fransz Koleji'nde ve stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi'nde okuyan ve iyi bir kltrle yetien nl romancmz, liselerde uzun sre edebiyat retmen lii ve Mill Eitim Bakanl Mfettilii yapmt. Sir ara, anakkale Milletvekili olarak Trkiye Byk Millet Meclisi'nde de grev alan Reat Nuri, 1956 ylnda, 67 yandayken Londra'da vefat etti. Cena zesi, stanbul'a getirildi ve bvk trenle Zincirlikuyu Kabristannda topraa verildi. Gntekin'in kendi yazd on dokuz romandan baka yedi hikye kitab, eitli konularda birou tercme olmak zere yze yakn eseri vardr ki, bun lar arasnda en nemli yeri piyesler tutar. Okul pi yeslerinden komedi ve dram trne kadar her tarz denemitir. Piyeslerinin byk ksm kitaplamamstr. Anadolu Notlar adl gezi notlarysa klsik bir deer tar. lmnden sonra einin izniyle baz ro manlar filme de ekilmitir. Romanlarnn en tannmlar: alkuu (1922, on beinci basm 1969), Damga (1924), Dudaktan Kalbe (1925), Akam Gnei (1926), Bir Kadm D man (1927), Acmak (1928), Yaprak Dkm (1930), Kzlck Dallar (1932), Miskinler Tekkesi (1946) dr. Gerek bunlar, gerek teki romanlar ya kendisi, ya bakalar tarafndan piyes haline konul mu (Eski Hastalk, Yaprak Dkm, alkuu), fil me ekilmi ve radyoya uygulanmtr. l 96Vde yal nz romanlarnn seri halinde baslm 24 cilt tut mutu. Reat Nuri Gntekin, her iki meslei bakmn

dan da insan ruhunu, ocuk ruhunu ok iyi tanr, evre artlarn bilir, toplumun dertlerine rahatlk ve dorulukla parmak basabilecek bir yetenee ulam bir yazard. ok zeki ve dikkatli olduu iin insan karak terlerine ait, eya ve evreye ait objektif gzlemleri sayesinde her yazdn doru gsterirdi. Ancak, ac lkta fazla ileri gitmeyerek daima, hayatta olduu gibi, gz ya ve glmsemeyi br arada verii, ro mantik arlklarn ho grmeye zorlard. Baz eser leri birok konularda zm yollar getirmitir: Ac m a k ta ana-babalarn bencillik yznden ocuklar n tanmadklarn, ocuklarnsa onlar hi tanmad n ortaya koymutur. Ancak, Reat Nuri Gntekin'in romanlarnda bi le oyun yn ar basar. Romanlarnn en baarl yanlar diyaloglarla srp giden sahnelerdir. Tasvir den ziyade aksiyon ve dram hkimdir yazlarna. Bu na karlk oyunlarnda hikyenin, olayn karakter den daha younlukla ilendii grlr. Yazarn s tn bir yan da makalecilii ve gazete hikyeleridir. Mizahmzn lmez eserlerinde rnekler brakan Re at Nuri Gntekin, bir fikri derleyip toplayarak en zl haliyle okuyucuya verme tekniini kusursuz e kilde tatbik ederdi. Yllarca, Sedat Simavi'nin Ka rikatr dergisinde, daha nce Yedignde makale ve sohbetler yaynlam, mizah hikyeleri yazmtr. ounda da takma isimler kullanmtr. stanbul ivesinin gzel rnekleriyle yazan b > usta sanat, ayrca, gl bir ahlkdr da. Ktleri bile ktlemee kyamaz da, bir yerde onlar hogrmee, affetmee ynelir. Meslek hayatndaki ba layc tutumu, sanat hayatnda bu yolda kendisini gstermitir. Reat Nuri Gntekin, yabanc edebiyatlardan, bilhassa Fransz edebiyatndan da birok eser evir mitir. Bunlar arasnda mitologyayla ilgili olanlar, Fransz Edebiyat tarihine ait eserler ve tercme ro manlar nemli bir yer tutmaktadr. Reat Nuri Gntekin, Servet-i Fnun devri romanclaryle Hseyin Rahmi Grpnar gibi stanbul'a taklp kalan yazar neslinden sonra edebiyat Anado lu'ya ilk aan, konu olarak memleketi ele alan sa natlardandr.

Kit Ozcan I

1889

1943

TRK tiyatrosundar Halk Sanatkr payesini kazanm nl komedyen. stanbul'da dnyaya eldiPek kk bir yata sahneye kt. Tuluat tiyatromuzun en gzde bir yldz olarak parlad. Adtn tayan tiyatrosunda butun ailesiyle birlik te oynad. Krk yl sren baarli sahne yaant snda ortaoyunu. komedi ve operetlerde rol ald, kanto ve detlere kt. Trk sahnesinde byk bir isim yapt. 1943 ylnda stanbul'da vejat etti.

EHZADEBAI gibi/ devrin elence ve tiyatro yerinin gbeinde dnyaya gelen ve orada byyp yetien bir ocuun sahneye kar ilgi duymamas na imkn olmad iindir ki, Miralay Ahmet Bey'in olu Nit de bu sevdaya gen bir yata kendisini kaptrvermiti. Devir, tiyatro sanatsna oyuncu gzyle ba kld, mahkemelerde ahitliinin dahi muteber saylmad bir devirdi. Dolaysiyle Miralay Ahmet Bey, olunun bu ar sahne sevdasndan hi holanmad, kendisine msaade etmek yle dursun, onu bu yol dan ayrmak, bu sevdadan vazgeirmek iin elinden geleni yapmaktan da geri kalmad. Bu yzdendir Ui Miralay Ahmet Bey "in ogu N it, bir gn kendisini Asker Baytar (Veteriner) Mek tebi sralarnda buluverdi. Ahmet Bey, Hem tiyatro muhitinden uzaklar, hem de asker bir disiplinin altna girer dncesiyle bu karar vermiti. Fakat jelgelelim Nit Bey'in iini saran sahne ak yle sine bir karasevd idi ki, ne babasnn tehditleri pa ra etmi, ne de asker mektebin disiplinini gz gr mt. Baytarl da, mektebini de bir tarafa brakp soluu sahnede alverdi. Aslnda, onu sahneye g tren yol, esasl bir temele dayanyordu. nk V i yolonseli! Zeki Bey'den mzik, Kuklac Halim Bey' den tiyatro dersleri almt. Yani, sahne hayatna ha. .irlklyd. Nit Bey, Trk sahne hayatna ilk admm or taoyunu ile att. Devrin ve ortaoyununun en byk iki ismi olan Kavuklu Hamdi ile Kk smail Efen diler onun bu yoldaki ilk ustalar oldular. Kavuklu Hamdi ile Kk smail, byk bir istidat grdk leri Nit'i bizzat yetitirince pek ksa zamanda or taoyunu meydannda bir yldz olarak parlad. Ortaoyunu meydanndan tuluat sahnemize atla d Nit Bey, ok gemeden. ini kaplayan engin sahne ak, kendisini tiyatronun her tne doru ekiyordu. Bu yolda da, mesleklerinin esiz birer us tas olan Kel Haan ile Abdrrezzak (Apti) Efendi lere rak olmutur. Tuluat sahnesinde bir yldz ola rak parlayverdi Nit Bey. O kadar ki, bu iki esiz ustann arasnda ezilmeden oynamaya balad... Daha sonra kendi adna bir tiyatro kurup bu rada sahne yaantsn srdrmeye balad. Nit'in

tiyatrosu ok gemeden halk arasnda tutunuverdi ve Nit ismi yediden yetmie kadar herkesin sev gisini toplad. Nit Bey, kendi adn tayan bu tiyatroyu y rtrken, kantocusu Amelya Hanm'a gnln kap trd ve ok gemeden ayn sahnenin bu iki gzde yldz hayatlarn birletiriverdiler. Amelya Hanm, slleden tiyatrocu idi. Annesi Kk Verjin Hanm devrinin en gzde bir kanto cusu, babas Yorgi Efendi tiyatrolarn en usta ve en yakkl bir kemancsyd. Amelya Hanm'n karde i Niko Efendi de ablasyle detlere kard. Bylece Nit Bey, adn tayan tiyatrosunda btn aile er kn te brlkte oynamaya balam odu. Tam krk uzun yl kald sahnede Nit Bey. Bu sre iinde ortaoyunu, tuluat, komedi, vodvil, ope ret, kanto diye bir tefrik yapmadan her trde oy nad vc her trde ayn baary gstermesini biidi. Tiyatro kendisinde Allah vergisi bir zellikti; yal nz Komik Nit Bey olmadn gstermek iin bir ara ShaKespeare'in en ar bir trajedisi olan Ham lette dahi sahneye kt. Bu piyesteki mezarc ro lnde kard oyunla pek byk bir takdir kazand e drt ba mmur bir sanat olduunu, gerekirse dram, hatt trajedi bile oynayabileceini ispatlad. Nit Bey, sanatnn byk gc ve sahneleri mizde krk yl sre ile dkt aln terinin mkfat olarak, halkn kendisine takt Halk Sanatkr pa yesini kazand. Yedisinden yetmiine kadar, ka^t erkek, oluk - ocuk, gen - ihtiyar btn bir milletin gnlnde taht kurdu. Emsalsiz taklitleri ve nefis esprilerinin yansra gl ve sevimli oyunlar ile zi hinlerde ve htralarda lmsz bir yer igal etti. 1939 ylnn sonlarnda ar bir hastalk sonucu yataa den Nit Bey, tam drt yl yatmak zorunrla kald. Ve 26 nisan 1943 gn hayata gzlerini yumdu. Arkasnda iki kk evlt brakmt Nit Bey. kisi de analarnn karnnda sahneye kmlard ve bydkleri zaman babalarnn yolunu tuttular. Kz da, olu da artist oldular. Bylelikle Nit Bey'in Uuduu tiyatrocu aile dzenini deerli birer sa nat olan kz dile Nit (Keskiner) ile olu Selim Nit zcan devam ettirmekteler bugn.

Muhsin Erturu! M

TRK tiyatrosunun kumcusu. j}k defa 17 yan-' duyken Erenky'de Burhanettin (Tpesij kumpan yasnn oynad SH erlock Holme s dramnda sah neye kt. Bir yl sonra iiii yerli, ikini Slakespeare'e a il on eserde rol ald (1910). H am len lk,defa 1U2clc sahneye koydu. Ondan sonra Antoine'in kurduu narlbedyi'de (ehir Tiyatrosuf grev ald. ki defa Devlet Tiyatrolan'mi) basna geli. 951'dc biiyuk gayretlerle Kk Sahne'yi kurdu.

UHSIN Erturu!, tiyatroya inanm, hayatn bu sanata adamtr* Tiyatro dnda, film dnda hi bir ey yapmamtr. Memleketin en zengin tiyatro kitapl onun evindedir. Trk Tiyatrosu'nun gerek anlamyle kurucusudur. Birok ilk teebbs ondan gelmitir; defalarca topluluklar kurmu, defalarca ehir Tiyatrolarn, Devlet Tiyatrosu'nu dzene sok mutur. mr mcadeleyle gemitir ve gemekte dir. Trk tiyatro yazarlarn tantm, genleri tevik etmi, aktr ve rejisr olarak birok kimsenin yeti mesine nayak olmu, onlara imknlar hazrlamtr. Hemen her yl Shakespeare festivalleri iin n giltere'ye Stradfordupon-Avon'a giden Muhsin Er turul, meslek incelemeleri iin Birleik Amerika da hil, hemen btn lkeleri gezmitir. Kendisi eser tercme ettii gibi, klsik ve a da birok yazar ilk defa, bazan kendi memleketle rinden nce Trkiye'de eserlerini oynatarak onlarn memleketimizde tannmasna, seyirci ve oyuncula rn o millet edebiyat ve o yazar hakknda fikir edin mesine yardm etmitir. Muhsin Erturul'un att misine i. safta t yl dolaysyle resm ve zel tiyatrolar eftli 'gsteriler yap mlar ve geen yl, lk Devlet Kltr Armaan ona verilmitir. Sanat, altm yl ncesine ait htralar n yle anlatmaktadr: Babam hariciyeciydi. Benim de hariciyeci ol mam isterdi. Btn ocukluum tiyatroya yakn geti. Ablam Kurbaaldere'de otururdu. Kudili Ti yatrosu karmzdayd. Tiyatro boken bile gider, tek bama otururdum salonda. Daha ilkokuldayken ba bamla temsillere giderdim. Sonra okulda oyunu o cuklara anlatr, rol datm yapardm. Oynamaya balardk. renimini nce Askeri Rtiye'de, sonra Mer can jdddisi'nde yapan Muhsin Erturul, iindeki b yk arzu ite sahneye kmak isterken, ailesi buna mni olunca, 16 yanda baba ocan terk ederek yv>rt dna gitti. Viyana, Berlin, Paris, Stockholm ve Moskova'da tiyatro ve sinemayla urat. Almanya' da Ufa Stdyolarnda alt. Memlekete dnd zaman Drlbedayi (ehir Tiyatrosu) de tercme ve telif eserler oynatmaa ve aktr olarak sahneye k maa balad. te yandan yeni yeni filizlenmee

balayan Trk filimciliinin denemelerine de kat lyordu. Muhsin Erturul sonra Drlbedayi'den ayrlarak baka bir tiyatro topluluu kurdu ve daha sonra tekrar yurt dna kt. Almanya ve Fransa'ya gitti. 1924-1927 yllar arasnda birka filim evirdi. Kz Kulesi Facias ve Ateten Gmlek filim leriylo byk bir n yapt. Muhsin Erturul, ayn zamanda gl bir ya zardr. Kitap olarak yedi tercme ve adaptasyonu yaynlanmtr k bunlar iinde en tannmlar Ya sin Efendi (1918), htill (1926, Uurum (Ta rihsiz). Cehennem (1926), Renkli Fener (1926), Baba (1937) dir. Bunlardan baka kitap halinde yaynlanmam, ama oynanm adaptasyonlar da vardr: Halk Dman (bsen), Bir Macera (Tolstoy' un Kroyer Sonat ndan), Kif Efendi, Hamlet, v.s. Bu kitaplarn dnda, kendi kurduu Trk Tiyatro su (ehir Tiyatrolarnca yaynlanr) dergisinde, Dev let Tiyatrosu dergisinde, kendi kard Perde ve Sahne'de, eitli gazetelerde imzal, ya da Perdeci imzasyle yzlerce mak,al yaynlamtr. Aktr olarak tiyatro hayatna balayan Muhsin Erturul, hemen ardndan rejisrlk almalar yap m, buna paralel olarak Reat Nuri Gntekin, Ah met Kutsi Tecer gibi deerli yazarlar tiyatro eseri vermee yneltmi,, br yandan da Tobis-Klangfilm malzemesi zerinde Alman Ufa irketiyle anlaarak pek Film stdyolarnn kuulmasna yardmc ol mutur, Seh'r Tiytarolarinda oynatt operetleri fil me de ektiren Muhsin Erturul, birok filmde ba rol almtr. Hatt 1953- ylnda Trkiye'de evrileri. Halc Kz isimli ilk yerli renkli filmimiz onun ese ri olmutur. Dolaysyle, lkemizde renkli sinema iin yolu aan, nder olan yine Muhsin Erturul'dur. 1940'tan sonra d < 1 ha ziyade tekiltlk ve reji srlk zerinde dur,p sanat, memleketin tiyatro politikas zerinde byk tesiri olan teebbsler yapmtr. Ancak, her zaman kendi doru bildiince hareket ettiinden, baz anlamazlklar, bilhassa ti yatroyla, sanatla alverii olmayan politika adamlaryle anlamazlklar yznden iini brakmak zorun da kalmtr, Muhsin Erturul, didiken bir hayatn verimini, memlekette tiyatro sevgisinin arttn gr mekle yeni yeni almaktadr.

k Veysel &

NL halk ozanmzdr. Stua^'m arfo^l ilesine bal Slvrialan kynde dodu. Genellikle bu ky de yaar. Henz yeti.i yamdayken iek hastal
ile gzlerini kaybeden Veysel, avunsun diye eline verdikleri sasltt nl bir ozan olmu ve buyc kadar eserleri, gnlden gnle coarak byk n kazanmtr. Gnmzn pek ok halk ozanna rnek olan, onlara Yunus'lann- Emrah'larn yohr nu yeniden aan k Veysel, 77 yandadr.

IK VEYSEL'e sormulard: Usta-sazn iyisi nasl olur? $yle cevap vermiti; cNastl m? yi sa* dediin, sap grgen, teknesi duttan, doii amdan olur... Hemen ardndan: Ya iyi sazn, iyi sz nasl olur? denilince bakr rengi, krk yznde olgun bir tebessm dolat: Saz, elini? yaktran bilir... Yl 1933 idi. Cumhuryet''n Onuncu Y 11 kut lanacakt. Byk len vard Ankara'da. te o gn* Jerde, Afpazar'ndaki hana, ayanda ar, srtnda sazyle iki gz kr bir ozan inmiti. Adn soran lara; Veysel diyordu atrolu Veysel. Kyn, kentini soranlara anlatyordu: Sivas'n arkla ile sine bal Sivrialan kyndenim. Anam beni koyun saarken dourmu. Babam, renperden Karaca'larn Ahmet Efendi'dir. Anam da, babam da rahmetli ol du.., Ve gzlerini soranlara ac ac glmsyordu: Yedi yanda aidi gtrd. Sonra, avunmak in bu saz verdiler elime. Ben ona syledim, o ba na syledi... Uzan ince bir yoldaym G idiyorum gndz gece Bilm iyorum ne hldeyim Gidiyorum gndz gece Ama, kimse o gn Veysel'e Ne'yle geldin? di ye sormamt. Kara trenle mi? Kamyon srtnda m? Kan stnde, at terkisinde mi? Hayr. Veysel, Cum huriyetin byk lenine katlmak iin, azn kn etmi, kyden bir yiitin yanna dp, yrye yrye yola koyulmulard. Evet, tam ayda gel milerdi Ankara'ya... O gnlere kadar, Tezeney sazn Dnne sadece ky kahvelerinde vuran Veysel, sesini btn yurda ilk defa ite o byk lende duyurdu. O gn den sonra cotu. Herkes Karacaolan'lar, Emrah'lar bitti...n diyordu. Herkes, halk ozanlarnn yzyllar ca ren altn devri kapand sanyordu. te Veysel, o devrin bittii yerde, prl prl, bir balang oldu. Karnn yardm kazma ilen, bel ilen Yzn yrttm trmmen, el ilen Gene beni karlad gl ifen Benim sadk yrim kara topraktr... Anadolu delikanls sklgandr. Saygldr. a mata bilmez. Bu yzden, nice halk ozan ssz da

balarnda kaynayan, fakat vadiye varmadan kayholup giden pnarlar gibidir. Bilinmez. Veysel, gn mzdeki btn bu pnarlara da bir baka grleyi, bir baka ses kazandrd. imdi gzel Anadolu'yu di le getiren bunca halk ozan, hep onun aydnlnda buluyorlar yollarn,.. Bir sohbet srasnda Veysel'e, Hani mmkn olsa, gzlerini atrmak ister misin? diye sormu lard, Ban iki yana sallam, Hayr demiti. imde bir dnya kurdum. Onu ykmak istemem... Sonra bir ift sz daha eklemiti buna: Hem ben gryorum, demiti. k, gzyle deil, gnly le gren adamdr... Veysel, gzleri grmedii hal de, grenlerden daha ok alan bir ky ocuudur. Sivrialan'n oraktr, emei inkr eder dedikleri sar topranda, meyve baheleri kurmutur. Kaplan Dere'deki kpr, onun gayretiyle yaplan kprdr Hem de iki defa yaplmtr bu kpr. Ky ky do lap, Kaplan Dere kprsne para toplayan Veysel, kprnn ald gn pek comutu: Kolay gemek iin Kzlrmak'tan Alnd paralar , emoldu halktan Gayret kyllerden, izin Allah'tan Yaptrd kpry, gldrd bizi... Kaplan Dere, Kzlrmak'm daldr. Delifiek bir deredir. O gne kadar salla adam geirip, para alan lar kprye kzm, ileden kmlard. ok geme den kundaklayp, kpry yaktlar. Herkese derin bir znt km, Veysel hngr hngr alamt: Fakir fukaradan alnd, para Yand kmr oldu gitti sulara Memlekete dman, bir yz kara Yakt kprmz, yandrd bizi... Sonra yine nayak olmu, yine yaptrmt kpry. Grmedi ama, gnlnce h an n duydu. Seyretmedi ama, hissetti. Tpk iirleri gibi. Okuma d ama, okutmasn bildi. Bugn 77 yanda bulunan k Veysel, kendi kendini yetitirmitir. Hatt 1942-1944 arasnda Arifye ve Hasanolan, sonra da bir sre ifteler Ky Enstitlerinde Halk Trkleri retmenlii vardr. iirleri en ok lk dergisinde yaynlanmtr. Un lu ozanmz evli olup 6 ocuk babasdr.

Hayat Koleksiyonundan

Cemal Grsel
1895
-

1966

27 MAYIS Devrimcilin lideri, deerli asker ve Trkiye Cumhuriyetinin drdnc Cumhurba kan. Asker bir babann olu olarak Erzurum'da dodu. Kulelinin son snfndayken anakkale 5avalarina gnderildi. istikll Savaina katld. Ordunun eitli kademelerinde grev aldv 1959'riu Kara Kuvvetleri Kumandanl na getirildi. 27 Ma ys Devrimi'yle cumhurbakan oldu. Uzun bir has talk devresini takiben l'Jtiti'da Ankara'da vefat etli.

MR sava alanlarnda geen bir babann o cuu idi, onun da baba rnesleini semesinden da ha tabi ne olabilirdi ki?., ilk tahsilini yaptktan son ra Erzincan Asker Rtiyesi'ne yazld. ocukluun da alabildiine yaramazd, fakat mektep hayatnda ylesine bir durulmutu ki, bu hliyle butun arka dalar kendisini olgun ada bir adam gzyle gr meye baladlar. Ve bunun tesiri iledir ki kendisine Aga ismini verdiler. V e yarm yzyl bu isimle anld... Kuleli Asker Lisesi'ne geldii gn arkadalar adn sorduklarnda, o saf ve tertemiz hliyle Er zincan'da bana Aga derlerdi cevabn vermiti. Yadrgamt bunu o koca snf. Hatt bir hayli iddia l bir isim de bulmulard. Aradan bir ay gememi ti ki, btn arkadalarnn adrna onun yanma yak laan temsilci Burada da sana Aga diyelim dedi. Alak gnll, mert karakteri, efendi hli ile b tn snf Aja'lna inandrmt... Kuleli Asker Lisesi'ni bitirdii sene Byk Harp patlad. Harbiye'ye gnderilmesini bekleyen btn snf ile birlikte o da cepheye gnderildi. Cebel-i Lbnan'da sekiz ay kald. Oradan Gazze Savalar'na gitti. Batarya kumandan olarak, son yk la kadar burada vazife grd. Tropikal malarya dan bitkin bir halde iken ykl srasnda esir d t. Kaderinde esaret hayat ekmek de varm ki, ki sene on gn Msr'da esarette kald. Yurda dnnde Anadolu tekiltlanmaya ba lamt. O da kotu Anadolu'ya. Yeni kurulan ordu nun birinci tmenine bir batarya kumandan olarak verildi. Bu bataryasyle Birinci nn, kinci nn ve Sakarya Savalar'na katld. Byk zaferden sonra Harbiye'ye gidebildi an cak. Bir yl okudu ve resmen yldzn takt omuzu na ve oradan da doruca Harp Akademisi'ne yazld. Filistin cephesinde savarken tand Yzba Nizamettin Bey'in kzkardei Melhat Hanm'a talip oldu. Hamdiye zrhlsnn eski a rk b a \6\ ms takbel kaynpederi. 27 Ocak 1927 gn evlendiler Melhat Hanm'la. Ve Kasmpaa'daki eve igveyi j girdi gen subay... Sonra yllar ve yllarla birlikte rtbeler de bir birini kovalamaya balad. Kahraman ordunun eit

li kademelerinde eitli grevler ald. Her gittii yer de Aga deniliyor da, baka bir ey denilmiyordu. Orduda, askerin iinde ylesine seviliyor ve sayl yordu. Soyad Kanunu kt zaman btn arkada lar Aga al diye srar etliler. Fakat o Beni herkes Aga olarak tanr zten, soy3 dm ayr olsun bri de di; Grsel? soyadn ald. Fakat bu soyad resmi evrakta ve resm azlarda kullanld sdece. Ordunun candar sevdii, iten sayd Aga Cemal, Orgeneral Grsel olarak 1959 ylnda Ka ra Kuvvetleri Kumandanlna atand. Bu tyin b tn orduda sevin uyandrmt. Fakat bu sevin ok srmeyecekti. 11 Nisan 1960 gn Kara Kuvvetleri Kumandan olarak katld Babakanlktaki bir top lant, dnm noktas oluverdi. Ordunun hkmeti desteklemesi isteniyordu bu toplantda. Politikay sevmeyen mert asker, Ordu milletin emrindedir, politikaclarn deili diye grledi. Politikaclara boyun emeyen tutumundan do lay zten Holanlmayan adamd, bu son sz, barda taran son damla oldu. Btn imekler zerinde toplanverdi. Ve sonunda normal sresin den ay nce emekliye evkettiler ordunun Aga Cemalini... Kara Kuvvetleri Kumandan olarak b tn ordu birliklerine bir veda mesaj yollad Orge neral Grsel, Hkmet bunun gazetelerde yaynlan masn bile istemeyip Neir yasa koydu. Fakat teksir makineleri durup dinlenmeden alarak bu ved mesajn binlerce, yzbinlerce basp yayd.. Sivil elbiselerini giyen Aga Cemal, zmir'e gitti. Karyaka'nn Denizbostanls semtinde ufack bir evi vard, oraya yerleti. Ei Melhat Hanm ve olu zderoir ile sakin bir hayata koyuldular. Ve 1960 ylnn o unutulmaz 27 Mays gn se si Trkiye radyolarnda duyuldu: ...Bu fec gidie on vermeye karar verdim ve devletin idaresine el koydum. diyordu. Ordunun mert Aga Cemali. Trk Silhl Kuvvetleri Bakumandan olarak girdii byk mcadeleyi kazanmt. 30 Mays 1960 g nnden itibaren Mill Birlik Komitesi Bakan, Dev let ve Hkmet Reisi grevlerini ald. Sonra Trki ye Cumhuriyeti'nin drdnc cumhurbakan oldu. Fakat 71 yllk mr boyunca Aga kald hep. G nllerde Aga olarak taht kurdu..

Hayar Koleksiyonundan

CEMAL GRSE

lzm Takent

TRK Bankaclk Tarihi'nde devrim yaratan ntli bir mteebbis, sevk ve idarecidir. 1894'te Prevezede dodu. Yksek renimini Almanyada tamam lad ve yksek kimya mhendisi olarak, 1924'tc yurda dndii. Mecbur hizmeti dolaysyla. Ticaret Bakanl kadrosundan Boyaclk retmeni olarak hayata atld. Trkiye eker Fabrikalar Ge nel Mdrl're ykseldi. 1944'te Doan Sigorta irketi'ni, daha sonra Yap Kredi Bankasn kurdu.

URK Bankaclk Tarihi'nde devrim yaratan nl mteebbis, sevk ve idareci Kzm Takent, 1894'te Preveze'de dodu. Anne taraf, Krm'dan Preveze'ye gelmiti. Baba taraf, aslen Takent'lidir Oradan, Yanya'ya g etmilerdi. Kzm Takeni doduu zaman, babas, Preveze Adliyesi'nde memurdu. Birok memur ocuu gibi, o da, ilk, orta ve idd yani lise renimini, babas nn tayin edildii eitli yerlerde tamamlad. YkL: sek renim iin, 1912'de stanbul'a geldi, mhen dis mektebine girdi. Mhendislik, Kzm Takent'in teden beri hayalinde yaatt bir meslekti. Bugn bile, kartvizitinde Yksek Kimya Mhendisi diye | yazar. O yl, Balkan Harbi dolaysyle Mhendis Mek tebi kapatld. Kzm Takent, bu yzden Tbbiye ye geti. Bir yl Tp Fakltesi'nde okudu. Balkan Harbi sona erince, Mhendis Mektebi ald ve tp tahsiline veda eden Takent, mhendislik renimi, ne dnd. Derslerine byk br evkle sarlmt. S! nfnn en alkan rencileri arasndayd. ki yl bylece geti, fakat bu arada patlak veren Birinci Dnya Sava, Trkiye'yi zor gnlere itmi, genler silh altna alnmaya balanmt. Takent de 1915'te askere arld. Yedek su bay olarak nce stanbul'da, sonra anakkale'de, da ha sonra da Kafkas Cephesi'ne bal olarak Trabzon ve Batum ehirlerinde grev ald. Byk savan so na ermesinden ksa bir sre nce askerliini yapar ken Genelkurmay Bakanl ona ek nemli b grev vermiti. Azerbaycan'da kalan kuvvetlerimiz le irtibat konusundaki bu grevi baard, terhis ol du ve yksek tahsilini Avrupa'da tamamlamas iin bir burs ile mkfatlandrld. Sava sona ermiti. stanbul, igal kuvvetlerinin izmesi altndayd. Yurt dnda tahsile gidebilmek iin, igal kuvvetlerinden vize almak gerekiyordu... Takent, iki yl, bu vize iin didindi ve 1920'de Al manya'ya gidebildi. Almanya'da, kimya mhendislii daln seti. Oysa, stanbul'daki Mhendis Mektebi'nde iki yl in aat mhendislii okumutu. Dolaysyle Almanya'da . her ey, yeniden balad. 1924 ylnda, Almanya'nn Hannover ehrinde yksek tahsilini tamamlayan, tahsil boyunca eitli

fabrikalarda staj yapan, kurslar gren Takent, 1924 yl sonlarnda, gnl burcu burcu vatan zlemiyle dolu, gen bir Yksek Kimya Mhendisi olarak yurda dnd. Yeni kurulan gen Trkiye'nin Ta kent gibi genlere ihtiyac bykt. Ald burs nedeniyle, Kzm Takent'in Mec bur Hizmeti vard. nce Ankara'da, Ticaret Vekleti'nde Boyaclk retmeni kadrosunda memu riyete girdi. Ksa bir sre sonra, Alpullu eker Fab rikasnn kuruluunda ve iletilmesinde yl s ren grev ald. Arkasndan ktisat Vekleti stanbul Sanayi Mdrl'ne, 1930'da da Zonguldak'ta Tr kiye Bankas Kmr Madeni irketi'ne tayin edildi. Memuriyet hayatnda, daima etrafna kendini sevdirmesini bilen, sevk ve idarecilikteki baarsyla, adm adm ykselen Takent, I933'te Ziraat Banka s, Bankas ve Smerbank'm mtereken kurduk lar Eskiehir eker Fabrikas'nn, 1934'te de Turhal eker Fabrikas'nn Genel Mdrlklerine atand. Ertesi yl, Trkiye'nin drt eker fabrikas, Al pullu, Uak, Eskiehir ve Turhal fabrikalar birleti rildi. Trkiye eker Fabrikalar Anonim irketi ku ruldu. Yeni kurulan bu irketin genel mdrl K zm Takent'e verildi. Trkiye ekonomisinde nemli bir yeri olan bu irket, ondan ok ey kazand. Kzm Takent, 1944 ortalarnda, yani kinci Dnya Sava sonlarnda, eker irketi'ndeki gre vinden ayrld. nce Doan Sigorta irketi'nin, son ra da Yap ve Kredi Bankasnn temelini att. Bugn, 27.'ci kurulu yln idrak eden Yap ve Kredi Ban kas, onun Trk Bankaclk Tarihi'nde yaratt dev rimle, modern bankaclk anlaynn ncs oldu... Kurucusunun adn, bankaclk tarihmize kazandrd. Daima almak ve daima bir gnl adam ol mak prensibiyle, bugne kadar byk iler baaran Takent, Trk mecmuaclna da Avrupa tekniini getiren kiilerdendir. 17 yl nce, Tifdruk Matbaac lk Sanayiini Trkiye'de kurdu. Hayat yaynlaryle deerli eserler kazandrd. Baarlarnn srrn her zaman ok almasna borlu olduunu belirten Takent Herkes alt saat alrsa ben on saat alrm. Eer bakalarnn yap tklarndan fazla bir ey yapabiyorsam, bu, fazla altm saatlerin eseridir der.

ft>5an Karde Koleksiyonundan

KZIM TAKENT

Sedat Simavi

TANINMI gazeteci ve Hrriyet umdesinin ku rucusu. stanbul'da dodu, kklii bir aileye men suptur. Trk gazeteciliinde r.deta bir devrim sa ylan Hrriyet gazetesiyle halka dnk bir eser yaratrken. Tiirkiyemizde yzblnlerin zerinde ga zete satlabileceini ispatlamt. Halka dnk ularyla da sevilmi bir jazetei olan Sedat Sinavi karikatrleri, roman ve piyesleriyle de im yap mt. 1953 ylmla vefat etti. Kabri Kanlca dadr.

RRYET kahramanlarndan Mithat Paa'nn yaknlarndan olup Abdlhamid devrinde hayatn srgn olarak gnderildii eitli yerlerdeki muta sarrflklarla geiren ve nihayet Sakz adasnda vefat eden Hamdi Simavi Bey'in olu olan Sedat Simavi stanbul'da dnyaya gelmiti. Tahsil hayatna Saint Joseph Fransz Frerler mektebinde balad, bilhare Galatasaray Lisesi'ne geip oradan mezun oldu. Ya msait olmad iin Birinci Dnya Sava' na katlamad, ancak gnll hastabakc olarak va tan hizmetinde bulundu. Daha sonralar bir sre Ga latasaray Lisesinde tarih retmeni olarak vazife grd. 1332 (1916) ylnn haziran aynda Hande adl haftalk mizah gazetesinin imtiyazn alarak ba sn sahnesine ayak bast. Ankara Caddesi'nde bir Er meni vatandan krk dkk matbaasnda Hande nin ilk says hazrlanyordu. Dergi, stanbul'da mt tefik devlet mensuprarnn da bulunduu gznne alnarak Trke - Almanca yaynlanacakt. Hande nin szlk anlam, memleketin 1. Dnya Sava'mn balamasyla beraber unuttuu glme di. Ve oku yucularna: Braknz, tabiatn gzlerine gizli bir siyah gz lk takarak dnyaya yollad bedbinler ve yzleri nin derisiyle dudaklarnn kenarlarn fazla gerdii abuslar inkr etsinler; ben, btn insanlarn en mu nis ve en sevimli dostuyum. Ayn zamanda en ve hkmeden bir dost. Sedat Simavi, Sakn gln olma. Gldrc ol. dsturuyle derginin yolunu izmiti. S o r u m lu mdr Feridun Kandemir'di. Halk tarafndan tutu lan Karagz gazetesinin havasn verdii gazete sinde karikatrleri bizzat Sedat Bey yapyordu. Fazl Ahmet Ayka, Asm Us da yaz ailesindendi. Sedat Simavi, bu yazarlara yazlar yaynlansn veya yayn lanmasn yaz bana bir gm mecidiye verirdi... Yazara daima pein denen bu cretle bugn dahi tam olarak uygulanamayan patron-yazar ilikilerini o zamanlar ayarlayan Sedat Simavi, bu dzeni mr nn sonuna kadar uygulad ve boylece girdii basn hayatnda birok dergi ve gazete ka.d. Onun kiiliini anlamak iin aadaki belge pek nem tar:

Sevr andlamasmn imzaland gnk stanbul gazeteleri byk balklarla artk savan sona erdi ini halka mjdelerken, Sedat Simavi ayn gnk Gleryz adl gazetesinde u maneti vermiti: Sava bitmemitir, bu millet zincire vurulamyacaktr! Gerekten de Trk milleti zincire vurulamam, stikll 5ava'yle millet bamszlna kavumutu. Sedat Simavi'nin kard dergiler arasnda en ok sevilip tutulal hi phe yoktur ki devrin en modern dergisi bulunan 7 Gn olmutur. Hrri yet gazetesi ise onun son 59uncu imtiyaz hakkn ald en byk eseridir. Trk gazeteciliine batl anlamyle durmadan uygulad yenilikler nedeniyle Hrriyet pek ksa bir zaman iinde Trkiye'nin en ok okunan gaze tesi haline geliverdi. Zaman iin gayet modern hava tayan nci, Diken, Karikatr ve nihayet bir devre adn ve ren 7 Gn gibi mecmualardan sonra 1948 ylnda yaynlamaya balad Hrriyet gazetesi ile Trk basnna byk br reform getiren Sedat Simavi, Trk gazeteciliine lenkli bask, ilve mecmua ve re simli roman tiryakiliini getiren kii de oldu. Sedat Simavi'nin gazetecilerin rgtlenmesi yo lunda gstermi olduu byk ve olumlu abalar da asla unutulamaz. Gazeteciler Cemiyeti'nin kurucu bakan olan ve uzun yllar bakanlk grevinde ka lan Sedat Simavi, tek parti devrinde dahi byk bir cesaretle meslei ve meslekda adna mcadele gs termi, bu uurda byk feragatla almt. Hrriyet gazetesindeki halka dnk bayazlar ile de ok sevilen ve tutulan Sedat Simavi, memle ket dvalarn halkn diliyle halka indirip onlarn il gisini uyandrmasn bilmiti, Kbrs dvas bunlarn en nemlisidir. Devrin Trk hkmetleri byle bir dvann varln inkr ederlerken o yazlarnda b u tehlikeyi belirtmi ve bu uurda mahkemelere hile
d m t .

Gen saylacak bir yata vefatnda bu mcadeleli yaantsnn da nemli rol vardr muhakkak ki. Sedat Simavi'nin karikatr ve gazetecilik al malarnn yansra tiyatro alannda gsterdii abalar da asla kmsen miyecek bir nitelik tar.

Adnan Menderes
1899
-

1961

BR devre adm veren siyaset ve devlet adam. Atjdn'da dodu. Annesi evrenin en kkl bir ai lesinden olup Ali Rza Paa'nn ktdr. Babas Ethem Bey ise Aydm'da Tahrirat Katiplii yapm, bilhare iftilie balamt. Ailesinin tek ocuu idi. zmir ve Aydnn igali srasnda Yunanllara kar kurulan mukavemet hareketlerine yedek su bay olarak kattld. Ege'nin en eski ailelerinden Evliyazdelerin kz ile evlendi ve oullan oldu.

OLTKA hayatna 1930 ylnda Fethi Okyar'n kurduu Serbest Frka'ya girerek atlmt. Serbest Frka'nm Ege evresinde grd byk ilgi, akrbeyli iftliinin sahibi Adnan Bey' de bu partinin saflarna ekmiti. Ancak ne var ki Serbest Frka ok gemeden kendisini feshetmiti. Atatrk, bu parti nin yaratt byk muhalefet cereyannn ana se beplerini aramak iin kt Ege gezisi srasnda Aydn'a urad zaman gen Adnan Menderes'i de ta nmt, Atatrk, sorduu sorulara gayet cesurane ve mantk cevaplar veren bu gencin zerinde bHhassa durmu ve ok gemeden kendisine Cumhu riyet Halk Partisi'ne katlmas teklif edilmiti. Halk Partisi'ne intisap eden Adnan Menderes, 1931 se imlerinde aday gsterilmi ve milletvekili olarak parlmentoya katlmt. Adnan Menderes'in Meclis'e girdii gnden 1946'da Demokrat Parti'nin kuruluuna kadar geen uzun ve kesintisiz milletvekillii hayat, kendi deyi mi ile Kendi kendini yetitime devresi oldu. Bu yllar iinde bir yandan Ankara Hukuk Fakltesi'ni bitirirken bir yandan da parti ve parlmento iinde Trk sporunun ana meseleleriyle urat. Eski bir sporcu idi, zmir Karyaka takmnda futbol ve bas ketbol sporlaryle megul olmutu zmir'de geen tahsil devresi srasnda. Kendi kuann hkmer koltuklarn payla tklar Saraolu devrinde, Toprak Kanunu gibi baz hareketler Menderes'i Halk Partisi iinde muhalefet safna itmi ve sesi duyulmaya balamt. Cell Bayar'n bir muhalefet partisi kurma ni-

m, halkla ilikilerini son gnlerine kadar devam ettirmesini bilmiti. 27 yllk bir iktidarn verdii bk knln yansra devrimcilii, byk bir dnya sa van karlamak ve onun dnda kalmak gibi co k sknt ve fedakrlklara gs gerilmesini gerektiren bir devirden arda kalm CHP ister istemez, DP'nin tam tersine, ok brokratlamt. Ona oranla halka dayanmasn beceren bir partinin banda Menderes hi kuku yok ki byk ve bulunmaz bir ansa sa hipti. Ne var ki serbest teebbs ve zel sektre n celik tanyan Menderes politikasnn ilk hz kaybo lup birok eski arkadalar Menderes'ten ve partisinden yava yava uzaklamaya balaynca gittike yalnzlaan dinamik ve enerjik adamda bir hrnla ma bagsterdi. ktisad durum da onun iktidarnn ilk yllarndakinden ok farkl bir manzara arediyordu. Ve Menderes ile memleket aydnlar arasn da almaz engeller meydana gelmeye balad. Nihayet sz, fikir ve basn zgrlklerini kst layan kanunlarn kyle renci hareketlerinin patlak vermesi Adnan Menderes'i birdenbire g b ir duruma sokuverdi. Bu arada Atatrk devrimierini, millete malolanlar ve olmayanlar eklinde blm olmas da uzlamazl gittike derinletiriyordu.

te Demokrat Parti'nin drt kurucusundan b iri genel bakan ve on yllk babakan olan Adnan Menderes 27 Mays 1960'a byle geldi. 27 Mays Devrimi'yle beraber, anayasay i nemek suundan btn arkadalaryle birlikte Y assada'da kurulan Adalet Divanna sevkedildi. Yap lan durumalar sonunda sulu grlerek idam a yet'mi atklamasmdart sonra, meh</r drtt takrire mahkum edildi. imzasn koyarak CHP'den grltl bir ekilde ay 1 yl 3 ay 21 gn Yassada'da mevkuf kalar, Ad rld ve Demokrat Parti'nin kurucular arasna katl nan Menderes, hakkndaki idam kararnn tasdikin d. O gnden sonra ad Cell Bayar, Refik Koraltan den 36 saat sonra 17 eyll 1961 pazar gn le ve Fuat Kprl ile birlikte duyulmaya balad. den sonra mahkmlar adas Imral'da aslmak su 1946 seimlerini Demokrat Parti kazanamamt retiyle idam olundu. ama Adnan Menderes'in ad btn memlekete ya Mezar, Yassada'da kurulan Adalet Divannca ylmt. 1950 seimlerinde Demokrat Parti'nin ikti lm cezasna arptmlan iki bakan arkada Haan dara gelmesiyle, Cumhurbakan Cell Bayar tara Polatkan ve Fatin Rt Zorlu ile birlikte mral a d a fndan hkmeti kurmakla grevlendirildi. Ve DP' sndadr. olundan Yksel Menderes son yllar hin on yl sren iktidarnn ilk ve son babakan oldu. da politika hayatna atlm olup bir sre Adalet Par Menderes enerjik bir babakan olarak o zamana tisi saflarnda vazife grdkten sonra Demokratik :ra ti< kadar allagelmi dzenden dar kmasn baar Parti kurucular arasna katlm bulunmaktadr.

Cevdet Sunay

TRKYE Cumhuriyeti'nin beinci Cumhurbctkant'dr. Trabzon'da dodu Tahsilini Kuleli As keri Lisesi ile farbiye'de yapt. stikll Sava'na katld, gsterdii yararlklardan tr stikll Madalyas ald. Cumhuriyetin ilnn mteakip kahraman ordumuzun eitli kademelerinde vasi le grd. 27 Mays mteakip nce Kara Kuvvet leri Komutan, sonra Genelkurmay Bakam oldu. Sunay. 1966 ylnda da Cumhurbakanlna seildi.

ULEL Asker Lisesi'ni bitirdikten sonra, Har biye tahsilini yapmasna frsat kalmadan, zel bir eitimden sonra cepheye srlen snftand. 1 Eyll 1917 gn henz on yedi yanda iken niforma snda astemen demiri olarak Filistin cephesine gnderilmiti. On yedi yandaki Mlzm Cevdet, emrindeki asker ile kahramanca arpt Filistin cep hesinde. Bu arada cidd bir kurun yaras da ald ve bal bulunduu birlikle Ingilizlere esir dt. Esaretin o ac gnlerinden sonra yurda dnd nde (1920), sava bitmi ve Osmanl mparator luu malp dmt. Mtarekenin o karanlk gn leri arasnda gzel vatan paralanmt. Anadolu'da toplanan bir avu idealist, Mustafa Kemal Paa'nn etrafnda hrriyet mealesini tututurmulard. Te men Cevdet derhal Anadolu'ya geerek Kurtulu Sava'mzn gnllleri arasna katld. lk ald g rev Gaziantep cephesinde idi. Burada verdii par lak savalarla dikkati ektii gibi bir de takdirname ile taltif edildi. Gney cephesindeki savalar sona erdikten son ra bat cephesine sevkedildi. 41'inci Tmen'in topu alaynda ald greve kotu. stikll Sava'nn en etin gnlerinde cereyan eden en yaman savalarn ta iinde idi. Bu savalarda gsterdii stn baar lardan tr stikll Madalyas ile taltif edildi gen subay. Cumhuriyetin ilnn mteakip yarm kalan tah silini tamamlamak zere Harb O kulu'na gitti. 1927 y lnda yzba rtbesini ald gn akademik tahsil yapmak zere Harp Akademisi'ne girdi. 1930 ylnda gene bir kurmay yzba olarak Akademi'yi bitirdi ve Edremit'e tayini kt. Burada 1 Vinci Kolordu emrindeki 3. Batarya Komutanl grevini yapt. Bundan sonra askerlik hayatndaki baarl yl lar birbirini izledi. Genelkurmay Harekt Dairesi Bakanl'ndaki grevi srasnda binba oldu (1934). Ertesi sene I. Svari Tmeni Kurmay Ba kanlna atanarak Karakse'ye gitti. Kahraman ordumuzun eitli kademelerindeki baarl grev yllarndan sonra 1940 ylnda yar bayla terfi etti. Bundan sonraki almalar ok sev dii askerlik ilminin retmenlii zerinde topjan-

d. 1942 ylnda Harp Akademisi'ne tab'iye ret men yardmcs oldu. 1943 ylnda 72nci Topu Ala y Kumandanl grevine giderken omuzunda bir kokart ile yldzdan ibaret albay niformasn ta yordu. Krk yandaki Kurmay Albay Cevdet Sunay cok gemeden tekrar Harp Akademisindeki grevi ne dnd. Drt yl sre burada tab'iye retmeni olarak vazife grd. Bu arada askerlik konusunda eserler vermeye balad. Geri Hizmet ve nc Snf Tab'iye Dersleri onun askerlik alannda verdii ok deerli iki eser olarak bugn dahi deerini mu hafaza etmektedir. 1947 ylnda yeniden kta hizmetine kt ve ertesi yl Trk Ordusunda kurulan ilk zrhl tugayln komutan oldu, 1949 ylnda da tugenerallie yk seldi. Artk General Cevdet Sunay olmutu. General Sunay nce Genelkurmay Harekt Dai resi Bakanlna tayin edildi, ertesi yl da 33'nc Tmen komutan olarak Erzurum'a gitti. 1955 yln da korgenerallie terfi eden Sunay, 1958 ylnda Genelkurmay kinci Bakan oldu ve ayn senenin 30 Austos gn apoletine drdnc yldz da ta karak orgenerallie ykseldi. 27 Mays devrimini mteakip Orgeneral Cevdet Sunay Kara Kuvvetleri Kumandanl grevine geti rildi, ksa bir sre sonra da Genelkurmay Bakan oldu. Bu nemli grevi alt yl sre ile byk bir di rayetle ifa ediyor Orgeneral Sunay. Cumhurbakan Cemal Grsel'in amansz bir hastala yakalanmas zerine bir cumhurbakan aday aranrken akla ilk gelen isim o oldu. Sunay m ahs zerinde yalnz siyaset adamlar ile milletve killeri deil, btn millet de mttefikti. Nitekim ya plan seimin daha ilk turunda byk bir ekseriyet toplayarak Trkiye Cumhuriyeti'nin beinci cumhur bakanlna getirildi. Ordunun sevilen kumandan, cumhuriyetin d e sevilen bir bakan oldu. Partilerst bir insan olma s ve tarafsz davranlar ile herkesin hakl sevgisini kazand Cumhurbakan Sunay. Ve bugn de cumhurbakanl grevine, her kese sevilip saylan bir ahs olarak devam e t mektedir.

kriyet Arivinden

CEVDET SUNAV

Vehbi Ko c

CUMHURYET devrinin yetitirdii nl iadci' mdr. 190 de Ankara'da dodu, idadi yni lise reniminden sonra. evlerinin altndaki kik. dkknla ticaret hayatna atld. 192'da Kozade Ahmet Vehbi adiyle ilk firmasn. ksa zamanda ilerini genileterek, l()3S'de de bitgfiktt Ko Gru bunun ilk anonim irketi olan Ko Ticaret A..p fcurdu. Btgiin en byk nel leebbs olan Ko Grubunda (> 6 irket vardr ve '1 5 bin kii alr

UMHURIYET devrinin yetitirdii nl iada m Vehbi Ko, 1901'de Ankara'da dodu. Soyu, ba ba tarafndan Hac Bayram Veli'ye uzanr. Orta renimini Ankara'da, Ta Mektep dadisi'nde tamamlayan Vehbi Koc, okulunda daima a lkan bir renci olarak dikkati ekerdi. renimi srasnda, ticaret hayatna atlmak istedi. 1920'de bir yl B.M .M .de musahhih yardmcl da yapan Vehbi Ko'un babas, onu, henz pek tecrbesiz buluyor, dkkn amaya rza gstermiyordu. Nihayet araya bykbaba girdi ve evlerinin altndaki dkkn Kozade Hac Mustafa Rahmi adiyle at. Bu k k dkknla ie balad. Bugn 66 irketten mey dana gelen, 15 bin kii altran Ko Grubunun n vesi ite bu kk dkkn oldu. Babas, 1926 ylnda, firmay ona devretti ve dkknn ad, Kozade Ahmel Vehbi olarak de iti. ler byyp, gelitike, 1938'de bugnk Ko Grubu'nun ilk anonim irketi olan Ko Ticaret A.$. kuruldu. Vehbi Ko, i hayatnda daima temel prensi be inanmtr. Biri, messeselerin ahslarla kaim ol mayp, kuran ahsn hayalndan sonra da devam ede bilmesi iin salam bir organizasyona, iyi bir sevk ve idareye sahip bulunmas, dieri hayr ileri ve sos yal hizmetlerin messeselemesi, ncs de al anlarn geleceinin kendi messesesinde gven al tna alnmasdr. Ko irketleri, 1964 ylnda Ko Holding A S. olarak tekiltlanm ve 1969'da yrrle giren V a kflar Kanunu ile Vehbi Ko, 12 milyon liralk Hol ding hisse senedini teberru ederek Vehbi Ko Vakf'n kurmutur. Daha nce, gene Vehbi Ko tara fndan kurulmu bulunan Ankara niversitesi Vehbi Ko renci yurdu, O.D.T.. Vehbi Ko renci Yurdu, Gz Bankas, Eskiehir ktisad ve Ticar lim ler Akademisi Kitaplk ve Aratrma Binas, Amiral Bristol Hastanesi Kobalt Pavyonu gibi tesislerin de netimi de Vehbi Ko Vakf'na devredilmitir. Vakf Ko ailesinin geleneinde vardr. Nite kim, aile daha nce Ankara'da da badullah adiyle bir vakf kurmu, 55 para emlkini bu vakfa ba lamt. Btn bu vakflar, Vehbi Ko'un ikinci temel

prensibinin eserleridir. Ko, nc temel prensibini de 1967'de Ko Holding Emeklilik ve Yardm San d Vakf ile gerekletirmitir. Ko irketleri grup olarak, Vehbi Ko da ahs olarak, uzun yllardan beri zel sektrde en yksek vergiyi demekte ve deme liderliini brakmak d a istememektedir. Vehb Ko, sosyal hizmetlere de byk nem vermitir. Uzun yllar Kzlay, ocuk Esirgeme Kuru mu, Verem Sava Derneklerinin ynetim kurullarn da fiilen grev alan-Vehbi Ko, lkemiin kalknma snda eitimin byk nemine inand iin, ayn fi kirde olan arkadalaryie beraber 1967'de Trk Ei tim Vakf'n kurmutur. Ko ayrca Ankara Ticaret Odas, stanbul Sanayi Odas, Odalar Birlii Yne tim Kurullarnda ve bakanlklarnda da bulun mutur, hayatnda sabrl ve srarl, zel hayatnda ise sakin ve gsteriten uzak yaamay seven Vehbi Ko, dinne, geleneklerine ve ailesine ok baldr. Mtevzidir. Cmerttir, fakat israfa kar olduunu her vesileyle belirtmekten ekinmez. Yerindeyse bir ka milyonu severek balar fakat 1 liralk israfa ok kzar... Baarda, daima mutlu bir aile hayatnn nem li rol olduuna inanmtr. eitli yaz ve konu malarda, baarnn srr olarak gsterdii artlar, ki iliini ortaya koyan nemli unsurlardr: nsann, hayatta kendi geirdii tecrbeler ye terli olmadndan, daima bakalarnn tecrbelerin den yararlanabilmek gerekir. ok almak, sala dikkat etmek, spor, elence ve istirahatn ll ol masna itina gstermek arttr. nsan, mutlaka sev dii meslei semeli, ok i deitirmeden, birden bire ykselme hevesine kaplmadan almaldr. Memleketin sosyal dvalaryle yakndan ilgilenmek, randevulara erken, toplantlara hazrlkl gitmek, lir kimse hakknda acele ve kulaktan dolma haberlerle karar vermemek elzemdir. Bakalarnn fikrine sayg duymak, karsndakini daima dikkatle dinlemek memlekette yen i imknlar yaratmak, baarnn srlar arasnda nemli faktrlerdir... Bugn 71 yanda bulunan Vehbi Ko evlidir. Bir olu ve kz vardr.

Cemal Nadir Gler

TlfRK karikatr sanatnn gelmi gemi en b yk bir ustasdr. Bursa'da dodu. dadi tahsili ni yarda brakp tabelclkla hayata atld. Bu arada karikatre de merak sard. 1929 ylnda Akam gazetesine girdi. bilhare Cumhuri yetle geti. Gndelik karikatrlerinin yamana lms? tipi Amcabey ile de byk hret yap t. Bu isimde bir de haftalk mizah dergisi kar d. 27 $ubat 1947de ld. Kabri Zincirlikuyu'dadr.

LE durumunun hi de iy olmamas yznden Bilecik dadisindeki tahsilim yarda brakp hayata atlmak zere Bursa'ya, baba ocana dnmt. Babas evket Bey gayet iyi kanun alard, ayn za manda gayet usta bir hattatt da. Cemal Nadir de babasndan tevars ettii hattatl, tabelclk le deerlendirme yoluna gitti. Sahaflar ars'nda a t ufack bir dkknda tabelcla balad. Bursa'da, tabellarn kenar. resimlerle ssleyen ilk ta belc olmas bakmndan derhal tutundu. Ekmek paras uruna tabelclk yapyordu, fakat tm eme li stanbul'daki gazete ve dergilere resimler izmek, karikatrler yapmakt. Bu arada stanbul'daki eit li gazete ve dergilere de karikatrler yollamaya balad. lk eserleri, Sedat Simav'nin kard Di ken mecmuasnda yaynland. Bu amatr faaliyet daha sonralar Akbaba dergisinde devam etti. Bir ara Bursa'daki tezghn kapatp stanbul'a geldi. Btn gazete ve dergilerin kapsn andrdktan sonra Papaan mecmuasnda i bulabildi. Ancak bu dergiden ald pek az cret yznden byk bir geim skntsna dt. stelik o sralarda yeni de evlenmiti. Tekrar Bursa'ya dnmek zorunda kal d. Sinemalara afi yapmak ve tabel yazmakla ha yatn kazanmaya devam etti. Ancak da* bit evre de fazla i olmamas yznden ek bir i aramak zo runda kald, bz e-dostun aracl ile, o tarihler de alan zel Bizim Mektepte bir retmenlik buldu. Resim, elii, idman derslerine girdii gibi okul idaresinde ktip olarak da almaya koyuldu. Bu arada hevesli rencilere mandolin dersleri de veriyordu. Ancak bu mektepte de artlar pek iyi deildi. Maam* muntazam alamyordu. Hatt bu yzden Okul Mdiresi Zehra Hanm'n Bugn ayn ka acaba? diye sorusuna Tam krkbiri hocahanm cevabn vermesi ve Ayn krkbiri olur mu hi Cemal Bey? demesi karsnda da Krkbr gn den beri maa alamadmza gre, olsa olsa krkbir olacak... diye mukabelede bulunmas pek me hurdur. Harf inklb, retmenlikten ald para kt kanaat geinmeye alan Cemal Nadir iin byk bir frsat oldu. retmenlii brakarak tekrar tabe lcla dnd. Olaanst bir gayret gstererek,

denilebilir ki, Bursa'daki tm dairelerin levhalar ile ticarethanelerin tabellarn yeni harflerle yazd. Hart inklbnn onun yaants zerindeki en byk et kisi, gazetelerin de yeni harflere dn srasnda okuyucu tutabilmek iin yaptklar hamleler oldu. Amatrce bir ilikisinin bulunduu Akam gazete si, her gn bir karikatre sayfalar arasnda yer ver mek istediinden kendisini stanbul'a artt. s tanbul'a geldi ve ilk hretini bu gazetede yapt. Bu arada lmsz tipi Amcabeyi de yaratt. BabIli' de hret olmaya balayan Cemal Nadir kendisini daha iyi yetitirmek amacyle Gzel Sanatlar Akadebisi'ne girmek istedi, ancak olanca heves ve ka biliyetine ramen Ressamla kabiliyeti grlmedi i gerekesiyle kabul olunmad. Kendisini kabul et meyenler arasnda nl ressam all brahim de var d. stat, uzun yllar sonra u szleriyle Cemal Nadir'in gnln ald: Seni Akademi'ye kabul et memekle ne kadar isabet ettiimi sonra daha iyi an ladm. Kabul etseydik, says pek kalabalk olan res samlar arasnda bir de Cemal Nadir bulunacak, fakat memleket, sanatnda bir tek olan byk bir karika tristten mahrum kalacakt.. Sanat yaantsnn en gl eserlerini Cumhu riyet gazetesinin stunlar* arasnda verdi. zellik le kinci Dnya Sava'nn skntl gnlerinde mille tin yzn gldren kii olarak gnllerde taht kurdu. Bu arada Amcabeyin dnda Dalkavuk, Ak ite Kara, Satamon, Harp Zengini gibi unu tulmaz tipler de ortaya kard. Fras kadar esprili bir kaleme de sahipti. e itli gazete ve dergilere imzasz ve Patavatsz, mstear adiyle mizah yazlar da yazd. Tam bir halk o cuu olan Cemal Nadir, ayn zamanda halk sanat kr olarak da halkn hislerini dile getirdi izgilerin de. Cemiyetin dertlerini Ye yaralarn en gzel ve en zarif nkteleriyle izdi. Beynelmilel apta bir ka rikatr teknii ile Trk karikatrn yaratrken onun milliliinden hibir ey kaybettirmemeyi de baard. Yllar boyu btn milleti gldren Cemal Nadir, zel yaantsnda gyet az glen bir insand. nl bir yazarmz onun bu hlini Cemal Nadir ki, ce mli ndir gler diye dile getirmiti. 1947'de haya ta gzlerini yumdu.

Kubily
1906

1930

LK devrim ehididir. zmir'de dodu, tahsilini Bursa retmen Okulunda yapt. Yedeksubay olarak bulunduu Menemen'de bir irtica ayaklan masnda yobazlara kar kt iin hunharca kat ledildi. Menemenin en yksek tepeni zerinde biyk bir heykeli bulunmaktadr. Ayrca Bursa retmen Okulu'nun bahesinde de bir bst vardr. Onun hayatm anlatan eitli kitaplar vardr. Her ytl Kubilfym aziz hatrras iin trenler dzenlenir.

l 930 ylnn 23 Aralk gn Menemen'de Ha kanlar iinde yere yverdiler. Fakat ylesine gzle va bulutlu ve kapkaranlkt. Sanki o gn, olup bite ri dnmt ki, isledikleri en'i cinayete en byk cek o kara ve kapkara olaylar daha nceden haber hunharl katmaktan da gen kalmadlar. Kr bir veriyormu gibi.. Zten son gnlerde Ege'nin bu sa testere ile kestiler gen retmenin ban. Kendini kin ve mtevaz kesinde birtakm karanlk iler bilmez gruh sadist bir itiyak iinde seyretti bu dnmeye balamt gizliden gizliye. Garip tavrl bir vahi tabloyu .. takm insanlar gelmiti kasabaya. Neden gelmiler Yerlerde tekmeleyip yuvarladlar Kubily'n ba di, nereden gelmilerdi, niin gelmilerdi, kimseler n, sonra srklara takp yle dolamaya koyuldular. bilmiyordu. T ki o bulutlu ve karanlk 23 aralk g Bir Kubily lmt, br inklp ehit edilmi n camiden cemaatin kna kadar. ti. Fakat gen Trkiye Cumhuriyeti'nin rejimini ni Ne olduysa o srada olmutu ite. Ba sarkl, ce ve nice Kubilylar bekliyordu. Bu dzeni bozma kara sakall birtakm kimseler ne gemiler ve el ya yeltenen o kara sakall gafiller cumhuriyet reji lerindeki yeil bayraklar aarak eriat isteriz! di minin demir yumruunu bir anda balarna yyiye barmaya balamlard. Birtakm chil kimse verdiler. Aradan 24 saat gemeden hepsi kskvrak lerin de onlara ltihakyle birdenbire kalabalk bi** yakalanvermiti. topluluk hlini alvermilerdi. Cumhuriyet rejiminin penesi grtlaklarna sa eriat isteriz! haykrlar arasnda hortluyorrlmt. Derhal skynetim iln edildi. Menemen' du irtica... de bir haftann iinde teekkl eden bir Divanharp, Din elden gidiyor! diye msum halk tahrik yakalanan 105 san yarglamaya koyuldu. Bir ay ediyordu kara sakall ve kara dnceli kiiler... sonra 37 kii idam cezasna arptrlmt Askeri Btn Menemen balk yollara dklm, olup Mahkeme tarafndan. bitenleri seyrediyordu. Herkeste bir aknlk vard. Kubily'n bann kesildii yerde derhal seh Gz dnm softalar tam bir anari havas estiri palar kuruldu. Gen retmen ve yedeksubaya yorlard Menemen sokaklarnda. Mevcut dzeni yk kasteden hunhar katiller cezalarn bu idam sehpa maya mtuf bir davrant bu. Henz yedi yanda larnda dediler. ki Trkiye Cumhuriyetini tanmak istemeyen bir tu Byk Atatrk, irtican bu byk vaheti kar tumdu bu. snda Trk milletine yle sesleniyordu: Ve o gz dnm mrteci srsnn kars stilnn acln tatm bir muhitin, gen ve na birdenbire gen bir subay dikiliverdi. Ufak te kahraman zabit vekilinin urad tecavz bir sui fek boyuna ramen bir bide gibi heybetle dikilmi kast telkki ettii ve mtecavizler ile tevikileri ona ti yolun ortasna. Ad, Mustafa Fehmi Kubily'd. Bu gre takip edecei muhakkaktr. Hepimizin dikkati blgenin; zmir'in ocuu idi. Tahsilini Bursa Erkek miz, bu meseledeki vazifelerimizin icaplarn hassa Muallim Mektebinde (retmen Okulu'nda ) yap siyetle ve hakkyle yerine getirmeye matuftur. m, sonra vatan vazifesine gitmiti. Yedeksubay Byk Trk Ordusu'nun kahraman gen zabi olarak bulunuyordu Menemen'de. Tam bir cumhu ti ve cumhuriyetin idealist muallim heyetinin ky riyet ocuu idi gen retmen. Cumhuriyete kast metli uzvu Kubily Bey, temiz kaniyle cumhuriyetin edilmek istendiini grr de elini kolunu balayp hayatiyetini tzelemi ve kuvvetlendirmi olacaktr..* durur muydu bir kede? Takvimler 7 Mart gnn gsterdii zaman Gen yedeksubay Durun! diye haykrd. Bir Menemen'de her ey sona ermi, kara irtica bir da an yerlerinde mhlandlar kara sakalllar. Fakat he ha kprdamamak zere ezilmiti. men farketttler ki o, karlarnda bir tek kiidir. Ken dilerine kar koymaya kalkan bu gencecik dev imdi, Menemen in en yksek tepesinde onun rimcinin vcudunu ortadan kaldrmak onlar iin y iin dikilen muhteem bir ant vardr. Aziz hatras lesine basit hir iti ki. Gen yedeksubay bir anda her yl eitli trenlerle yd edilir.

Sait Faik Abasyank

AT Faik Abasyank, hikye ve iir yazmaa ok kk yata balamtr. Sar okul defterine ya z yazmak alkanlndan hi vazgemedi. Yazlar ok kolay yazlm, zensiz ve przl grnd halde sanat bu sadelie byk bir glkle ulaa bilmitir. Aslnda ok g yazard. Ama hikye di li iin eskilerin yapt gibi u kelimeleri kullan mal, bunlar kullanmamal yollu bir ayrm yap mad iin insan tipleri, bilhassa konumalarnda, olanca canllyle yaar. iirle hikyeyi anlatm ba kmndan da, duygu bakmndan da kartrd ok olmutur (Menekeli Vdi, Dlgerbalnn lm gibi). Sait Faik, sokaklarn, deniz kylarnn, balk larn, martlarn ve halk ocuklarnn hikayecisidir. evresine son derece bal, alkanlklarnda son de rece srarldr. O kadar ki, Paris'e ikinci seyahatinde onbe gn bile kalmadan uaa atlad gibi stan bul'a donmutur. Daima sevdii evrede, sevebildii insanlarn arasnda yaamay tercih eden Sait Faik'in, okul ha yatnda da bu duygular hkimdi. Nitekim, 1931'de, babasnn byk arzusuyle yksek ticaret renimi yapmak zere Lozan'a gitmi, fakat svirelileri ok skc bulduu iin, on be gn sonra okula veda ederek Fransa'da Grenoble ehrine gemiti. Grenoble, Lozan gibi olmam, nl hikayeciyi pek sar mt. nce Grenoble'da, sonra Marsilya'da epey kalan Sait Faik, 1935'te yurda dnd. Babasn 1939' da kaybedince, bir sre onun stanbul'daki ceviz k t ticaretine devam etmek istedi. Fakat, becere meyeceini, ticaret hayatnn mizacna uygun bir i olmadn ok gemeden anlad. Vazgeti. Yine ken dini kalemine verdi. Sait Faik Abasyank, soluk sar benizli,, izgili yzl, frlaka ak mavi gzl bir insand. Baz hi kyelerinde kendinden de sz etmitir.Bunlar da esa sen balang ve sonla biten belirli bir konu yoktur. Bir nn hikayecisidir. Ya bir ruh bunalmn anla tr, ya da evreyle ilgili bir tasvir yapar. Bizim hik yeciliimizi kltlm roman rneinden kurta rp onu tasvirden ibaret, ama dinamik bir hle geti ren ilk nemli yazar odur. Abasyank'n kitaplar, ilk yayn tarihlerine g

GNMZA r nl hikyecilerindendir. Adapazan nda dodu, stanbulda ld. Orta renimim stanbul Erkek Lisesiyle Bursa Lisesi'nde tamarnlad. Ekonomi tahsili iin svire'ye gittiyse de devam etrnedi. Fransa'ya geti ve memlekete dnerek hikye yazmaa balad. Geimini sala mt olduu iin rahat alabiliyordu. Rurgaz Ada s'nda annesiyle oturdu. Hi evlenmedi. iir, hik ye ve roman trlerinde deerli eserler verdi.

re on alt tanedir. Bunlar, sonradan gruplatrlarak da baslmtr. Medar- Maiet Motoru (1944) ve Kayp Aranyor (1953) roman, imdi Sevime Vak ti (1953) ise iir kitabdr. iirleri serbest nazmla yazlmtr. Hikyeleri ise ilkin u ciltlerde toplan mt: Semaver (1936), Sarn (1939), ahmerdan (1940), Lzumsuz Adam (1948), Mahalle Kahvesi (1950), Havada BuJut (1951), Kumpanya (1951), Havuz Ba (1952), Son Kular (1952), Alemda'nda Var Bir Ylan (1954), Az Sekerli (1954), Tnel deki ocuk (1955), Mahkeme Kaptst (Adliye R portajlar, 1956), Son eser, lmnden sonra ya ynlanmtr. Sait Faik Abasyank, salnda Amerika Bir leik Devletlerindeki Milletleraras Mark Twain Dernei'ne eref yesi seilen tek sanatmzdr. Oysa-^ kendisi iddetle Amerikan aleyhtaryd. Hikyelerinden 41 tanesi, Prof. Sabri Esat Siyavugil tarafndan Franszcaya evrilerek Un Point sur la Carte (Haritada Bir Nokta) adiyle Hollanda' da yaynlanmtr (Leiden, 1962). Burgaz Adas'ndaki evi, lmnden sonra annesinin teebbsyle mze haline getirilmitir. Aiyan'da, Tevfik Fikret' in evinde kurulan Tanzimat Mzesi ve emberlita'taki medresede bulunan Yahya Kemal Mze s iy le beraber, stanbul'daki edebiyatla ilgili m zeden biri de ona tahsis edilmiti. Ayrca, Sait Faik Armaan adiyle bir de hikye armaan kurul mutur. Bu kadar nem verilen deerli hikayecinin sa natn meydana getiren zellikler nelerdi? Bu zel liklerin en nemlisi, yazarn hem son derece yerli, hem son derece evrensel olabilmesiydi. Sait Faik Abasyamk, hikyelerinde, stanbul halkn yaat mtr. Bu halkn her katndan insanlar ele alm, bir fotoraf makinesi tabiilii iinde onlar birer bi rer dile getirmitir. Bilhassa balklar, fakir sokak ocuklar, sokak kadnlar, i g sahibi insanlar, rastgele denebilecek bir seimle onun hikyelerinde kendilerini bulurlar. Bu insanlarn davranlar, bir insan davrannn btn gereklerine uygundur. Gnlk konuma diliyle yazlm olan bu hikyeler de bir ehri ve o ehrin dnya evresinde grlebi lecek olan duygu ve dnce sistemini buluruz.

Keriman Hlis Ece

DNYA Gzellik Kraliesi seilen ilk Trk k zdr. stanbul'da dodu. Tannm ithalt tc cardan Hlis Bey in kzdr. Erkek kardei Tur' gar Ece ise halen Galatasaray Kulb idarecile' Tindendir. 1932 ylnda alan yarmada Trkiye Gzeli seildikten sonra Belika'da yaplar msabakada Dnya Gzellik Kraliesi nvanv n kazand. Keriman Hlis bugn de Dnyamn en gzel olarak tannmaktadr.

gen Trkiye Cumhuriyeti, Trk kadnna yeni cemi yet yaants iinde nemli br yer verirken, Avru pa'da yaygn bir hl alm bulunan gzellik msa bakalar da bu konuda nemli bir frsat bilinmiti. Trkiye Cumhuriyeti henz alt yanda iken, Byk Atatrk'n emir ve direktifleriyle Cumhuriyet ga zetesi tarafndan ilk kez Trkiye Gzellik Msaba kas tertiplendi. 3 Eyll 1929 gn yaplan ilk gzellik msaba kasnda, sabk Balkhane nazrlarndan Mehmet Tevfik Bey'in torunu Feriha Tevfik Hanm ilk Trkiye Gzeli seildi, Bunu, 1930 ylnda Mbeccel N mk ve 1931 ylnda da Nide Saffet hanmlarn kazandklar msabakalar izledi. Keriman Hlis Hanm, 1932 ylnda tertiplenen drdnc msabakaya katlmt. Onu, ailesi ve ev resi bu msabakaya katlmas iin bilhassa tevik et milerdi. O tarihlerde yaplan msabakalarda aday larn byk ekseriyetini iyi ve tannm ailelerin kz lar tekil ederdi. Kara kal, kara gzl, parlak uzun siyah sal ve bembeyaz tenli, cidden ok gzel bir kzd Keriman Hlis Hanm. Tahsilini Feyziti (Sonra* ki adiyle Boazii) Lisesi*nde yapmt. Hzr yans^kn sndrme letlerinin Trkiye mmessili olan e^lis Bey kzn bizzat gtrp kaydettirmiti bu m^bakaya. m 3 Temmuz 1932 gn stanbul'da yaplan m^.oakada, elliyi akn namzet arasnda Keriman H . Hanm/ jrinin ittifaka yakn kararyle Trkiye Gezeli seildi. Fizik gzelliinin yamsra terbiye si ve nezaketi ile de bilhassa dikkati ekmiti bu gen ve gzel kz. Keriman Hlis Hanm, o ayn sonunda Brksel'* de yaplacak Dnya Gzellik Msabakas'nn hazr* lklarna giriti derhal, O gne dek yaplan dnya gzellik msabakalarnda Trkiye'yi temsil eden g* zeller derece alamamlard. Avrupai anlamda tipik bir Trk gzeli olan Keriman Hlis Hanm'n ans vard bu yarmada. 1932 ylnn Dnya Gzellik Msabakas, 31 Temmuz gn Brksel'de yapld. 28 milletin g* idlerinin katldklar bu msabakada jri, Trkiye Gzelin Keriman Hlis'i Dnya Gzellik Kraliesi

EDEN dnyaya

ayak uydurm a abasndaki

seti. Btn Belika ve Avrupa basn jrinin bu ka rarm ve Trk kzn alklarken, Keriman Hlis'in Dnya Gzellik Kraliesi seilmesi btn Trki ye'de bir bayram sevinci yaratmt. Gzellik kraliesi msabakalarna bilhassa nem veren Byk Atatrk de bu mutlu sonutan byk bir memnuniyet duymutu. 3 Austos 1932 gn Cumhuriyet gazetesine verdii u zel demeci ile Trk kzlarna unlar sylemiti; Trk rknn necip gzelliinin daima mahfuz olduunu gsteren dnya hakemlerinin bu Trk o cuu zerindeki hkmlerinden memnunuz. Fakat Keriman Ece, hepimizin iittiimiz gibi sylemitir ki o btn Trk kzlarnn en gzeli olduu iddia snda deildir. Bu gzel Trk kzmz, rknn kendi mevcudiyetinde tabi olarak tecelli ettirdii gzelli ini dnyaya, dnya hakemlerinin tasdikiyle tant trm olmakla elbette kendini memnun ve bahtiyar addetmekte hakldr. Trk milleti, bu gzel ocuunu phesiz sami miyetle tebrik eder. Cumhuriyet gazetesi bu mese lede Trk rknn dier dnya milletleri iinde mm taz olan asl gzelliini gstermek teebbsn ta kp etmi ve bunu dnya nazarnda muvaffakiyetle inta eylemitir. Ondan dolay bittabi bu vesile ile de takdir ve tebriklerimize hak kazanmtr. unu da ilve edeyim ki, Trk rknn dnya nn en gzel rk olduunu tarih olarak bildiim iin, Trk kzlarndan birinin Onya Gzeli intihap edilmi olmasn ok tabi buldum. Fakat Trk genlerine bu mnasebetle sunu da tahattur ettir meyi (hatrlatmay) lzumlu grrm: Mftehir olduumuz (iftihar ettiimiz) tabi gzelliinizi fenn tarzda muhafaza etmesini biliniz ve bu yolda uyank bir tekmln mtemdi ta hakkukunu ihml etmeyiniz. Bununla beraber asl uramaya mecbur olduunuz ey, analarnzn ve atalarnzn olduklar gibi yksek kltrde, yksek fazilette birincilii tutmaktr. Yurda dnnde Sirkeci Garnda kralieler gibi karlanan Dnya Gzellik Kraliesi Keriman Hlis'ten yukardaki demecinde Keriman Ece diye bahseden Byk Atatrk, yurda dndkten sonra kendisine Ece soyadn verdi.

Orhan Veli Kank

10 M fUO

CUMHURBAKANLII Bando efi Veli Kank'n oludur. stanbul'da dodu ve yine burada ld. iirde devrim yapanlardandr. Orta tahsilini ta mamladktan sonra bir sre Edebiyat Fakltesine devam etmi, Milli Eitim Bakanl Tercme Brosunda alm, Lafontine tercmeleri gibi, Nasrettin Hoca hikyeleri gibi masallardan ba ka kendine zg bir iir yolu tutturmutur. Be yin kanamasndan ld. Rumelihisar nda yatar.

, ...................................

si'nden arkadatan olao Melih Cevdet Anday ve O k tay Rifat'la ortaklaa yaynladklar Garip adl ki tapla girmi oldu. Sonradan bu eseri tek bana ye niden bastrd. Srrealist iirin ncleri olarak h ret kalandlar. O esere Garip adn vermeleri, yaz dklarnn allmn dnda, bakalarna garip gele cek eyler olduuna inanmalarndand. Nitekim O r han Veli Kank'n Kitbe-i seng-i mezar (Mezar ta yazs) adl iirindeki: Kimseden ekmedi dnyada Nasrndan ektii kadar Yazk oldu Sleyman Efendi'ye... msralar yznden uzun zaman garip karlanm ve iire nasrn girmesi, sert tepkilere yol amt. Bununla beraber Orhan Veli Kank'n iirlerin de halk sanatna eiten, duygusal bir yntem gze arpar. ocukluk anlarna geni yer verir. zgrlk stne en gzel msralarn yazmtr. Neler yapmadk bu vatan iin Kimimiz ldk Kimimiz nutuk syledik msralar ondak* ifade gcne gzel bir rnektir. Othan Veli, daha nce gerek kendi imiasyle, gerek M. Al Sel takma adiyle yaynlad hiciv iir lerini de Garip isimli bu kitaba alm, garipliin nereden geldiini anlatan gzel bir nsz yazmt, 1 ,92Vde Ahmet Haim'in makale halinde yaynlaya rak, sonradan Piyale adl iir kitabnn nsz ha* line getirdii iir Hakknda Baz M lhazalardan geni lde yararlanan bu nsz o zaman edebi yatmzda yanklar uyandrd. Belki gerei kadar us talkla kaleme alnmamt ama, bu nsz, bir iir anlaynn artk deitiini aka belirtiyordu. Ona gre, iirde gzellik gaye olmaktan km^ ta. Gerei olduu gibi, yalnz iire z bir biimde vermek gerekiyordu. stelik airane olmamak zet re her ey iire konu olabilirdi... Bu fikir, onun b>tn iirlerinde kendini gsterdi. Olmaz byle ey... diye diretenlere, at srla en gzel cevab verdi. | Orhan Veli Kank, eitli kabiliyetleri olan bir ZeMind. Piyano almasn severdi. Yaamay severdi. Gzeli konumay severdi. Muziplikler yapmaya ba

ylrd. Ama ciddiliinden hibir ey kaybetmezdi... nsan olarak da, sanat olarak da yaamay ciddiye alr, bakalarna kar en byk saygy duyard. iir kitaplarna dikkati ekecek isimler koyard: Yenisi (1947), Vazgeemediim (1945), Kar (1949) bunlardand.. Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm'ne misafir renci olarak gittii yllarda derslerden ziyade ders d ilikileri, sonunda yksek tahsilini tamamlama sn engelledi. Bir ara Ankara'da PTT idaresinde me murluk yapt. Sonra Mll Eitim Bakan Haan Ali Ycel'in korumasyle Tercme Brosunda faydal eviriler yapt. Jean-Paul Sartre'dan Saygl Yosma adl oyun dahil, Moliere'den de yapt evirilerle bunlar on ikiyi bulur. iirleri Helmut Mader ve Yk sel Pazarkaya tarafndan Almanca'ya evrilmi ve 1966'da Frankfurt'ta yaynlanmtr. Talt Sait Halman ise, Orhan Veli Kank'n seme iirlerini I am listening to stanbul (stanbul'u Dinliyorum) adiyle ngilizceye evirerek 1971 ylnda New York'ta ya ynlad. Eileen Haser'in Orhan Veli zerine hazrla d doktora tezi ise 1957'de Kln'de yaynlanmtr. lmnden sonra deeri bilinen ve gnmz Trk iirini dnya edebiyat erevesinde temsil eden Orhan Vel Kank'm ilerici ynn salnda hemen sadece eletirmeci Nurullah Ata farketmis ve srarla onun iirleri zerinde yayn yapmtr. Bu iirlerin konu ve anlam bakmndan yukar da sz edilen zelliklerinin yamsra dil ve anlatm bakmndan da nemli nitelikleri vardr. Bunlarn ba nda, airin her iire masal havas veren, en ger eki konular bile masalms brr kalba dken sl budur. Bu uslbun balca eleri, stanbul ivesi nin gnlk konumada geen cmle yaps, mizah unsuru, sadelik ve bilhassa duygusall salayan, msra yapsna da ok uygun gelen devrik cmle ti pidir. Orhan Vel Kank'n iirlerinde cmleler, ku rulmas gerektii gibi deil, zihnimizdeki uyarl s rasna gre tertiplenir. Bylece Nedim'le balayan, Tevfik Fikret ve Yahya Kemal'den geen bir yn temi ok daha sadeletirerek tatbik etmitir. 36 ya n tamamlamadan lm olan bu ada airin h reti, kendisindeki temelli deerler dolaysyle ksa zamanda btn dnyaya yaylmtr.

Yasar Dou

NL Trk greisi. Samsun'un Kavak ilesine bal Karh kynde dodu, dedesinin ky olan EmirlV'de byd. Gree orada balad. 193H y lnda Ankara'da askerliini yaparken minder g reme kt. Bir yl iinde Milli Takma ykseldi. Oniki yl sre ile f1939 - 1951, Ay - Yldzl mayo altndaki yerini muhafaza etti. Bu sre iinde katd 7 ampiyonann 6'smdc ampiyonluu ka zand. 1961de Ankara'da vefat etti. Kabri oradadr.

gayet iyi anlamt, Bu azim k girdi grelere ve ra kiplerini atr arr yendikten sonra finalde Rus ile kar karya kald. Gree frtna gibi girdi. Rus'u tuttuu gibi yere vurdu. Oyundan oyuna geiyordu. Bir ara rakibinin srtn yere yatrd. Hakemler gr mezlikten geldiler. Sonra bir tu daha yapt, o da ayn akbete urad. Koca Yaar kzmt. Olanca ga zab ile atld, ift srer gibi srd R u s 'u . Daha sonra hrsla rakibini atr atr evirdi. Bir pestil gibi srt st mindere serdi ve rakibinin gsne kp otur du. Teker teker btn hakemlere bakt. Gzleri fke ile doluydu. Hani Bu da tu deil mi be insafszlar der gibiydi. Hakemler istemeye istemeye Evet de diler. Tuu da, ampiyonluunu da bastra bastra kabul ettirmiti koca Yaar... Gre Dnyas'nda isvelilerin deyimi ile bir Kara Sal Kuvvet lh olarak parlayan Yaar Do u, byk nmn 1948 Olimpiyatlar, 1949 Avrupa ampiyonluu ile de perinledi. 1950 ylnda Irak ve Pakistan'a yapt byk turnede byk kuvvet ve gre bilgisini dou lemine tantmak imkn ve frsatn da buldu. 1951 ylnda Helsinki'de yaplan Dnya ampiyonas'nda 87 kiloda Ay-Yldzl mayoyu giydi. ok 1940 ylnda stanbul'da yaplan Balkan Oyun- abuk kilo alan, buna karlk ok zor kilo veren bir bnyeye sahipti. Bu yzden yllar ilerledike skleti an'nda gre yaantsnn ilk ampiyonluunu ka de ykseliyordu. Nitekim 67 kilo ile balad gre zandktan sonra, kinci Dnya Sava'nn araya gir hayatnn son ampiyonluunu Helsinki'de 87 kilo mesiyle mill msabakalardan uzak alt yllk bir du da kazand. Bylelikle parlak gre hayatna bir de raklama devresine girilmiti. Dnya ampiyonluu sfatn eklemi oldu. 1946 ylnda tekrar rakipsiz eleman olarak Mil Ay-Yldzl mayo altnda yapt 47 man 46'sl Gre Takmmza girdi. Ayn rene Stokholm'de n kazanan Yaar, bunlarn 33'nde tu yapm, 11 yaplan Avrupa ampiyonas'nda stmann verdii man ittifakla, 1'in abandone ile, birini de ekseri 40 derecelik hararetle mindere kmasna ramen yetle kazanmtr. Galibiyetle sonulanan 46 grei yapt alt grei de kazanarak 73 kilonun Avrupa 690 dakika srmesi gerekirken; yapt tlarla bu ampiyonu oldu. 1947 ylnda Prag'da yaplan A v sreyi 372 dakika 26 saniyeye indirmiti. rupa Greko-Romen ampiyonas'nda da Ay-Yldzl mayo altndaki yerini muhafaza etti, ilk kez Demir Gre hayatn kapattktan sonra Mill Gre Ta perde Blokunun katld bu ampiyona enteresan kmmza antrenr oldu. 1955 ylnda antrenr ola bir mahiyet tamaktayd. Zira Sovyet Rusya ve rak Mill Takmmzla gittii sve'te cidd bir kalp Noevkleri bir demirperde lkesinde yaplan bu amkrizi geirdi. Uzun bir tedavi grd. Doktorlar ken diyfn<da tam bir ittifak iinde idiler. Yaar, arkadisine iyi bakmasn, yorulup heyecanlanmamasn T larna yaplan hakszlklar grd zaman, amsylemilerdi. Fakat bunu yapamad. sve'ten d zeft&nluu kazanmak iin sadece Rus rakibini deil, ner dnmez tekrar kendini gree verdi ve 8 Ocak 1961'de Ankara'da bir kalp krizi sonucu vefat etti. Gznirperde hakem blokunu da yenmesi gerektiini SLEN Kafkas Trklerindendir. Ecdd Sam sun'a muhacir gelmiti. Daha nce bebek saylabi lecek ada iken cepheye giden babasnn ehit ha beri gelmi, bu yzden annesiyle birlikte dedesinin ky olan Emirli'ye gmek zorunda kalmt. o cukluunun getii bu kyde gree balad ve da ha delikanlln eiinde iken yaman bir karakucak greisi olarak adn btn evreye duyurdu. Ankara'da askerliini yaparken bir arkadann srar ile Ankara Gre Kulb'ne girdi ve orada minder greine balad. Zehir gibi ac kuvveti ve byk gre kabiliyeti ile bu grete de kendisini derhal gsterdi. Ancak kendisini pek tecrbesiz bu lan yneticiler onun Avrupa ampiyonas'nda ezile ceini dnerek kadroya almak istemediler. Mill Takmn FinlandiyalI antrenr Onni Pellinen arl n koyarak direnince kendisine takmda yer veril di. Bylelikle baar dolu gre hayatnn ilk mill emasn 1939 Avrupa ampiyonas srasnda Oslo'a yapt. Minder greindeki oJanca acemilik ve ili? ma tecrbesizliine ramen byk bir varlk stererek rakibini yendi, bir manda ekseriyetenik saylarak Avrupa ampiyonluunu kaybetn ikinci oldu. O zaman, bu bile byk baaryd.

Mehmetik

Bastn yerleri toprak diyerek geme, tam! Dn, altnda binlerce kefensiz yatan Sen ehit olusun, incitme yazktr atan Verme dnyalar alsan da bu cennet vatan.

EHMETK, Trklern en nl ahsiyetidir. Geri, Mehmetik ad, Trkler Mslman olduktan sonra ortaya kmtr ama, Mehmetik'in temsil et' tii mehul asker, Trk tarihinin her devrinde, ^ mevcut olmutur: Alp, Tunga, Kltigin gibi. Mehmet, Hazreti Peygamber'in adndan gelir. Muhammed, nce Mehemmet olmu, sonra Mehmet olarak dilimize yerlemitir. Geri bizde Muhammed ismi de oktur ama, Mehmet, btn isimlerden daha yaygndr. Doan ocuklara, Gbek ad dediimiz bir isim vermek dettir. Bilindii gibi bu isim, gem nellikle Hazreti Peygamber'in ve drt halifesinin l isimleri tercih edilerek konur. Ama, bu isimler ara snda da en yaygn yine Mehmet'tir. Dolaysyle 1 Trk ordusu Mehmet'lerle doludur. Nice nice Meh1 met'lerin yaratt kahramanlk destanlaryle, bu is min sonuna bir sevgi eki yerletirilmi ve Trk as\ kerinin anl ad, Mehmetik olmutur... dlMehmetik, nitelikleri esiz bir insandr. Her er eyden nce kahramandr. Yurt sevgisinin, vatan ? mdafaasnn semboldr. Ama Mehmetik'in daha baka nitelikleri de vardr. Mkemmel bir disiplin ruhuna sahiptir. Yurdu uruna gzn bile krpma dan cann feda eder. Drsttr, faziletlidir. Glk ler karsnda ylmaz. Glnn nnde eilmez. Kadn, ocuk ve byklere saygyle, sevgiyle ba lanmak, verilen grevden yksnmemek O'nun b yk meziyetlerindendir. Bu nitelikler saymakla bit mez, tkenmez... En son Kore'de efsaneler yaratan Mehmetik'in deerini btn dnya bug. de ayn takdir duygular ile bilir. Tarih, O'nun kahramanlk hikyeleriyle doludur. Mehmetik iin en gzel szleri sylemek, onun kahramanlnn ayn heyecanyla gerek iirini yaz mak yine bir Trk airine, Mill air'imiz Mehmet Akif Ersoy'a nasip olmutur. Safahat isimli iir ki taplarnn altncs olan Astmda, Mehmet kif, a nakkale savalarn ele alarak Mehmetik'e yle ses leniyor: Vurulup tertemiz alnndan uzanm* yatyor* Bir hill uruna, Yrab, ne gneler batyor! Ey bu topraklar iin topraa dm asker! Gkten ecdat inerek pse o pak a ni, deer

Sana dar gelm eyecek makberi kim ler kazsn? Gm elim , g e l, seni tarihe desem smazsn! Hercmer ettiin edvara da yetm ez o kitap Seni ancak eb ed iyyetler eder istiap... Bu tandr, diyerek K'beyi diksem bana Ruhumun va h yin i duysam da geirsem tana Sonra gk kubbeyi alsam da rid nmiyle Kanayan lhdine eksem , btn ecrmiyle Ebr-i nisan ak trbene atsam da tavan Yedi kandilli Sreyya'y uzatsam oradan Sen bu vze n in altnda brnm kanna Uzanrken gece, mehtab getirsem yanna Trbedrn gibi t fecre kadar beklelsem, G ndzn, fe cr ile vze n i lebriz etsem Tllenen maribi akamlar sarsam yarana Y in e bir ey yapabildim diyem em htrana... Evet Mehmetik, tarihle yat, ebediyetle ak randr. Koskoca tarihin her sayfasnda, topran her karnda, ummann her damlasnda, havann her ne fesinde vardr. Orta Asya bozkrlarnda, Altay dalarnda ok atan, Viyana kaplarnda kl sallayan, yedi denizde yelken aan, ktada at koturan, sngsyle za ferlerden zaferlere koan O'dur. Malazgirt'ten Plevne'ye, aldran'dan anakka le'ye, Sakarya'dan Dumlupnar'a kadar efsaneleen varlktr Mehmetik. Galiya'nn karl dalarndan, Yemen'in kzgn llerine, usuz bucaksz ummanlarn tuzlu sularna kadar kutsal kaniyle lmsz ad n yazmtr. Bir koyiit delikanldr o... Orta Asya bozkrla rnda ve in eddi nlerinde Ouz Han'n yann dayd. Ergenekon'da bozkurdun ardndayd. Atn li'de, Volga'da, Tuna'da, Nil'de, Vistl'de sulam sipahi, yelkenini Akdeniz'de, Atlas Okyanusu'nda, Kzldeniz'de, Hind Okyanusu'nda, Sumatra sularnda am levend, Allah, Allah, Allah nidlaryle kt'ada yeri g titretmi cengverdir o... Kiilii gibi ad da birdir onun; MEHMETK diye tanrz kendisini. Ebed mrn ve ebed muzafferiyetin srrna ermi kiidir.. Bin minnet, bin kran ona...