r

ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI: 507

Ruen

KENT VE SYASAL D D E T Kele

Artun Unsal

ANKARA -1982

Ruen Kele 3 3

KENT VE SYASAL DDET

Artun Unsal

ANKARA-1982

Kapaktaki resim: Basri Baynu "Horoz D," Sanat Dnyamz, Yap ve Kredi Bankas Yayn, Say: 8, Eyll 1976'dan

A.. S.B.F. BASIN VE YAYIN YKSEK OKULU BASIMEV, ANKARA -1982

NSZ

Trkiye'de gzlenen arpk ve salksz kentleme olgusunun, siyasal iddet eylemlerinin filizlenme, glenme ve yaylmas zerinde rol oynayan, tek deil ancak nemli bir etken olduu varsaymna dayal bu incelememize 1979 Sonbahar'nda baladk. lkemizde, allm deyimiyle "anarik olaylar" olarak tanmlanan, ama aslnda Devlet otoritesinin sarslmasn, ynetilenler ile ynetenler arasndaki iletiim bann giderek kopmasn ve bunun sonunda daha da artan bir sosyo-ekonomik ve siyasal gerilimi yanstan iddet eylemlerinin, zellikle 12 Eyll 1980'den balyarak, byk bir azalma gsterdii ortadadr. V .'.. Devletin yeniden glendirilmesinin, gvenlik glerinin giderek etkinleen abalarnn ve halkn iddet eylemcilerinin yakalanmalar konusunda resmf makamlarla daha yakn bir ibirlii iine girmesinin, bu ksa dnemde terre kar savamda salanan ilerlemedeki nemli pay konusunda herkes gr birlii iindedir. / Ne var ki, iddet eylemcilerinin, onlarla, yzlerle yakalanmalar, yarglanmalar ve cezaya arptrlmalar, sempatizanlardan byk bir ounluunun caydrlmalar ve bunun yansra, eylemcilerin bir blmnn de sivil ynetime yeniden dnlnceye dek sinmeyi yelemeleri, Trkiye'de iddet olaylarnn artk nlendii veya ilerde hi grlmeyecei anlamna gelmez. Gerekten de, yalnz suluyu cezalandrmaya ynelik bir politika, ksa dnemdeki tm baarlarna ramen, bireyleri iddete iten toplumsal koullan gznnde bulundurmaza, uzun dnemde istenilen baary salamakta yeterli olmayabilir. Kiileri siyasal iddete ve tedhie iten nedenler aratrlrken, bireysel drt veya gdlenmelerinin tesinde, iinde yaadklar toplumun dinamik eleri aratrlmal, ortaya karlmaldr. Baka bir deyile, lkemizde terrn yapsal kaynaklarna da inilmesi bir zorunluluktur.
r .1

Son 30 yl iinde nfusu iki katna ulaan Trkiye'de, gittike hizianan i gler nedeniyle, krsal nfus % 82!den gnmzde % 50ye derken, kentlerde yaayan ve her geen gn byk umutlarla kentiere doluan yurttalarmzn i, konut, ulattn, okui, hastaharts, asgari geim, toplumsal gvenlik vb. gereksinmelerinin kolay karlanamad bir gerektir. Karlanamayan bu istemlerle iddet olaylan arasnda'dorudan doruya bir neden-sonu ilikisi kurulamyaca aksa da, krsal yapdan miras aldklar geleneksel kltrn olumsuz yanlarnn, yaklak on yldr artan genel ekonomik bunalm;n da etkisiyle, reticiliini gittike yitiren ve kentle bir trl btnleemeysn ikinci kuaklarda zellikte kendini gsterdii izlenmektedir. Bu yzden de, eski kentli, yeni kentli ayrm yapmakszn, kentte yaayan ynlarn umduklan ile bul- ' duldan arasnda derinleen uurumun yo! at duyumsuzluklar gzden uzak tutulmamalda. stelik, siyasal mekanizmalarda, 197O'!i yllardan balayan tkanmann yansra, "nfuz ticareti" dedikodularnn halkn sisteme duyduu gveni geni lde sarsm olduu da ortadadr. Ksacas, parlamentosu, hkmeti ve trl siyasal kurumlaryla "kilitlenmi" ve giderek de gcn ve saygnln; yitiren bir Devlet, yurttalarnn byk bir blmne salayabildii snrl ekonomik, toplumsal ve siyasal olanaklarla, sz konusu sosyoekonomik bunalma zm getirmek bir yana, gerilimin daha da bymesine yol amtr. Bu nedenledir ki, k umudu, bu kez iten ve dtan ynlendirilen silhl bir umuda, yer yer kolaylkla dnebilmitir. Terr odaklan zerine Devlet gleri tarafndan etkili bir biimde gidiin somut sonular alnmaktadr. Ama, kanmzca, toplumsal huzurun salanmasnda gl bir devlet otoritesinin varl tek bana yeterli deildir. Toplumun tm kesimlerine sz hakk tanyan, ekonomik kalknmann ykn tm kesimlere eit olarak datan, zgrlk ve toplumsal adaleti demokratik bir siyasa! sistemin de gerekten ilerlik kazanmas gerekmektedir. Kald ki, bu yeni bir zlem deildir. Sz geiimi, bundan dokuz yzyl nce, Kutadgubilig yazar Yusuf Has Hcib, Bey'ine halkn "!li"inden bekledikleri konusunda u d veriyordu: a) Kervan yoliann gven altnda tutmas; b) Gmn ayarn drmemesi; ve c) Doru yasa karmas.1 Kamu dzeni, gl ekonomi, adil ve gereki olma gerei, sanrz, tm yneticilerin srekli olarak gznnde bulundurmalar zorunlu noktalardr. Kentlerde yaayan; ailesi, en azndan kira ile oturduu bir konutu, dzenli bir ii ve geliri, asgari bir dinlenme ve elenme olana bulunan ve demokratik siyasal katlma yollar kendisine ak bulundurulan yurtta says artt ve kentleme srecinde yer alan "gen kuaklar" yarnlarndan emin olarak, olumlu uralara yneltilebiidikleri oranda, toplum daha da huzurlu olacaktr.

IV

12 Eyll ncesinin kark ortamnda baladmz bu kk aptaki almann tek amac, siyasal iddet olgusu zerinde salksz kentlemenin, (bir kentbimci ve bir siyasal bilimci tarafndan) olumsuz etkilerine dikkati ekmektir. Ayn inana bugn de koruyarak, aratrma bulgularn ve kiisel deerlendirmelerimizi, bu kez daha geni bir okuyucu kitlesine sunmakta yarar grdk. Terr olgusunun aydnlatlmas konusunda lkemizde balatlan abalara bizim de kk bir katkmz olursa, kendimizi mutlu sayacaz. Bu arada, SBF asistanlarndan Serhan Ada'nn basn taramalarn yklenerek bize ok nemli bir yardmda bulunduunu; ayrca, salanan verilerin deerlendirilmesinde, ODT Bilgi ilem Merkezi ynetici ve uzmanlarndan byk destek grdmz eklemek bizim iin bir bortur. Ve son olarak da, bu kitapkta yer alan grafik ve haritay titizlikle izen Refik Toksz'e, dizgiyi ve basm sratle gerekletiren Mehmet Badatlolu'na iten teekkrlerimizi yinelemeyi unutmuyoruz. Prof JDr. Ruen Kele - D o Dr. Artan Unsal Ankara niversitesi Siyasal Bflger Fakltesi

NDEKLER
NSZ

BLM I.
SYASALDDETVETERR A-Terr Nedir? 1. Tanmlar. 2. Terr Trleri B Terrn Amalar 1. Genel Olarak 2. Trkiye'de Terr C - Trkiye'de Terre Yol Aan Nedenler. 1. D Etkenler 2. i Etkenler. 3. Toplum Yaps ve iddet 4. Btncl Bir Yaklam Gerei 2 2 3 6 6 7 8 8 9 10 11

BLM H. SYASAL DDET KONUSUNDA BLMSEL YAKLAIMLAR

A SosyoEkonomik ve Psikolojik Yaklamlar 1.Engellenme-Kzgmlk-Saldrganlk "Kuram" 2. Greceli Yoksunluk "Kavram" 3. Greceli Refah-iddet "lkesi" 4. Toplumsal Deime ve Srekli Engellenme "Kuram" B - SosyoEkonomik ve Siyasal Yaklamlar 1. Devlet Karsnda Yeni Egemenlik Odaklarnn Tremesi 2. Gei Dnemindeki Toplumlarda iddet C Kuramlarn Trkiye Gereine Uygulanabilirlii 1. Ekonomik Bunalm ve Trmanan Terr 2. Salksz Byme. 15 15 16 17 17 18 18 19 20 21 23

- .

VII

BLM m. BYK KENT VE SYASAL D D E T A- Gelimi ve Az Gelimi lkelerde Byk Kent Olgusu B- Trkiye ve Byk Kent 1. Hzl ve arpk Kentleme " 2. G : Kimler ve Neden? 3. Byk Kent i Dengesizlikler. C- Byk Kent ve Toplumsal Gerilim 1. Ktmserler 2. yimserler. D- Byk Kent ve Terr 1. Kent Gerillacl 2. Neden Kent?

25 26 26 27 28 29 30 31 33 33 33

BLM IV. TRK KENTLERNDE DDET VE TERR A- Saysal Gstergeler. B- Blnen Kentler. C Sorunlar Artan Kentler 35 36 37

BLM V. TRKYE'DE BYK KENTLER VE DDET OLAYLARI: ALIMANIN AMACI, YNTEM VE SINIRLARI BLM VI. STANBUL A-Byk Ban Byk Dertleri 1. Kentsel Gelime , 2. Geim Glkleri 3. Konut Sorunu 4. Hizmet Darboazlar B- istanbul ve iddet Olaylan 1. stanbul-Trkiye Karlatrmas 2. istanbul'da iddet Olaylar (1 9 7 5 - 1 979) 3. istanbul lelerinde iddet Olaylan 43 44 45 50 50 51 51 54 65

Vm

VV**;**

.'

BLM v n .

TEK ANA KENTLERLE KARILTIRMALAE A Be Byk Kentin SosyoEkonomik Grnm . 1. Ankara 2. zmir. 3. Adana 4. Bursa 5. Gaziantep B- iddetOlaylan 73 73 76 77 79 80 81 89 95 101

SONU. DPNOTLAR KAYNAKA

.r

IX

BLM I. SYASAL DDET VE TERR

nsanlarn var olduu her yerde iddet de var olmutur. Bask, eziyet, korkutma, sindirme, ldrme, cezalandrma ve bunlarn yansra bakaldr, her toplumda derece derece, ama srekli bir biimde gnlk yaamn bir paras olmak zelliini korumaktadr. Ne var ki, farkl olan durum, gnmz insannn, Jacques Ellul'n de vurgulad gibi, "iddetin bilincine" varm olmasdr. 2 Bir baka dnr, Michel Maffesoli ise iddetteki "ikilik" zerinde duruyor: "Kurucu iddet" ve "Totaliter iddet", yani "doa" ile "toplumsal" arasndaki kanlmaz baa deinen Maffesoli'ye gre iddet, barbar bir an kalnts bir olumsuzluk deildir.Tersine, iddet, toplumsal dzenin yklmas ve kurulmas ikili amacn hl korumaktadr, tpk Freud'taki Eros (ak) ile Thanatos (lm) arasndaki atmada olduu gibi.3 iddet olgusu, Fransz filozofu JeanMarie Domenach'in gzlemiyle, temel adan ele alnabilir: Psikolojik ynyle anlamsz bir grn alan ve ou zaman ldrc olan bir gcn patlamas olarak iddet; ahlaksal ynyle iktidar elde etmek veya onu yasal olmayan amalara alet etmek iin zora bavurma anlamnda iddet. 4 Bizi, bu sonuncu yn zellikle ilgilendirmektedir. H.L.Nieburg'un "geni" tanmyla siyasal iddet, "Amac, hedefler ve kurbanlar seimi, evreleyen koullan, uygulamaya koyulular ve etkileri siyasal anlam tayan veya tayabilecek yani toplumsal sistem zerindeki sonular dourabilecek bir uzlama durumunda tekilerin davrann deitirmeye ynelik, kartrc, ykc, zarar verici eylemlerdir".^ Siyasal iddeti, "fiziksel gcn meru ve yasal olmayan biimlerde kullanlmas" olarak ele aldmzda, bireysel iddetten dinsel ve etnik atmalara, gerilla hareketlerine, i savaa veya devlet terrnden asker mdahalelere, hatta uluslar arasndaki savalara kadar uzayan zengin bir eitlilik gsterdii ortaya kar. Bu nedenledir ki, son yllarda dillerden dmeyen "terr" kavramnn belli siyasal iddet trlerinden yalnzca biri olarak ele alnmas zorunludur.

Gnmz siyasal bilimcilerinden F.R. von der Menden, iddet eylemlerine kimlerin katldn, kknde yatan balca nedenleri ve amalarn aratrrken 6 tr iddet eylemi saptadn sylyor: Bunlardan birincisi, lke kltrnden kaynaklanan iddet eylemleridir. Yazara gre, lke kltrnde sakl bu iddet potansiyeli, rksal, etnik, dinsel, blgesel eitlilik iinde, kar atmalarnn yzyllar boyu sregeldii bir ortamda, ie dnklk, yaban dmanl, sevgi ve nefret duygular.bileimi olarak ortaya kan gerginlikleri ve eitli iddet eylemlerini simgeler.

I
Von der Mehden ikinci grup iinde devrimci ve kar-devrimci eylemlerini ayrdetmektedir. ncs ise, askeri darbelerin yol at eylemleridir, rencilerin iddet eylemlerini drdnc tr olarak gsteren ayrlk iddet eylemlerini beinci ve son olarak da seim dnemlerinde veren eylemleri altnc grupta toplamaktadr fi
\

iddet iddet yazar, patlak

Gnmzde, belli bir siyasal iktidar korumaya veya onu devirmeye ynelik trleri arasnda hemen gze arpan eitli farkllklara ramen, iddet eylemlerinin gerek gelimi endstri toplumlarnda, gerekse az gelimi lkelerde belli bir ivme kazand dikkati ekmektedir. Temelinde yatan toplumsal ve siyasal nedenler ne olursa olsun, bu tr iddet hareketlerinin birincil ama:, siyasal erki ileyemez duruma getirmek, onu halkn gznde ypratmak ve ynlar sindirerek iktidara el koymaktr. A) Terr Nedir? nce "terr nedir?" sorusuna yant arayalm ve daha sonra da brnd-x deiik biimlere ksaca deinelim. 1. Tanmlar Herhangi bir geni kapsaml tanm yapma giriiminde bulunmakszn, ksa tanmlarla yetinilebilir. Bilindii gibi, Ltince terror veya terrorist szcnden kaynaklanan terrn klsik anlam, "altst edici ve felce uratc ar korku "dur. Franszca Petit Robert szl, anlan szcn, zellikle Fransz Devrimi (1789) sonrasnda brnd ada anlam da yle tanmlyor: "Bir toplumda bir grubun halkn direniini krmak iin yaratt ortak korku". "iddeti, "insanlarn kamu politikalarn etkilemee alrken yeleleyecekleri eitli seeneklerden biri" olarak tanmlayan ABO'li siyasal bilimci Joseph LaPalombara'ya gre "iddet politikas", hkmet kararlarn ve kamu politikalarn uygulama veya bunlara kar kma amacyla kiilere ve mala ynelik fiziki bakmdan zarar verici ve ykc eylemler veya byle eylemlerde bulunma tehdidi "dir. 7

Bu geni siyasal iddet tanmndan yola klrsa grlecektir ki, kimi zaman belli bir lkede ba gsteren i savalarda, uluslararas savalara oranla ok daha byk sayda kurban verilmitir. rnein, 1947 ylnda Hindistan ve Pakistan'n bamszlklarna kavumalarn izleyen dnemde, Mslmanlarla Hindu'lar arasnda kan kanl atmalarda lenlerin says, sz gelimi, o tarihten iki yl nce Amerikallarca Hiroima zerine atlan atom bombasnn yol at kayplardan ok daha fazla olmutur, yle ki, Trkiye'de son yllarda iddet eylemleri kurbanlarnn saysnn Sakarya Meydan Sava 'nda lenlerin saysn am olduu, bizzat resmf kiilerce vurgulanmtr. Terr dilimizde "dehet" karl olarak da kullanabiliriz. Dou Ergii'in tanmyla terrizm, "karmadan cinayete kadar uzanan ve amac sindirme olan iddet eylemlerine verilen ad"dr.8 Mevit Bozdemir'e gre ise, terr, "insanlar yldrmak, sindirmek yoluyla onlara belli dnce ve davranlar benimsetmek iin zor kullanma ya da tehdit etme eylemi "d ir. Ayni yazar, terrizmi de, "siyasal amalar iin rgtl, sistemi! ve srekli, terr kullanmay yntem olarak benimseyen bir strateji anlay" olarak tanmlamaktadr. Buna gre, terr, "bir eylem biimi", terrizm ise "br savam doktrini" olarak anblabilir.9

Bir baka tanmlama giriimini de Gnsev Evcimen'den aktaralm: "deolojik boyutu ile terrizm, ulusal ya da uluslararas dzeni deitirmek amacyla bu dzenlerin yasal saymad ara ve taktiklerin kullanmm neren bir eylem"dir. Ayni tanma gre, "Bu eylemin ayna zellii nerdii alman toplumsal dzen olmaydr!^ Ksacas, terrizmin balca amac siyasal iktidar ele geirmek isteyen glerin onu ypratmak ve bu arada, sindirdikleri ynlar da sahipsiz kaldktan inancna yneltmek iin, iddet eylemlerinden yararlanmaktr. Bunun yan sra, dzenin korunmasndan yana olan glerin de, eitli evreleri kkrtarak, onlar "gl bir ynetime ar" karttracak iddet eylemlerine itmeleri de, kanmzca, madalyonun br yzdr. 2. Terr tlleri Gnmzde eitli lkelerde rastlanan siyasal iddet trlerini de ksaca sralayalm. Ancak hemen belirtelim ki, sz konusu trlerin birbirlerinden soyutlanmalar olduka gtr. Gncel rneidere gemeden nce, iki ayn klsik terr trn anmsatmakta yarar van Sz gelimi, 17921794 yllar Fransa'snda terr, giyotin, pheli kiilerin tutuklanmalar, herkesin birbirini ihbar etme yar ve birbirinden phelenmesi, "vatandalarn" yaamlarnn yakndan denetlenmesi vb. gibi yollarla

iktidarn iddet kullanmasn simgeliyordu. Halka korku saan bir iddet. Giyotinsiz de olsa, kendi tarihimizden, Osmanl imparatorluunun son dneminden, jurnalcilii, tutuklamalar, srgnleri, sansr ve zindanlar ile gze arpan 1. Merutiyet sonras dnemi buna rnek olarak gsterebiliriz. Ote yandan, Rus "nihilist"lerinin siyasal terre, dzeni ykmann tek yntemi olarak baktklarn anmsyoruz. rnein, 1866'da ar II. Aleksandr'a ate eden gen anarist Karakozov'dan balayarak, ilerdeki yllarda giderek rgtlenen sosyalist-devrimcilerin, Boleviklerin tm knamalarna ramen, arlk rejimine kar sistematik olarak ynelttikleri iddet eylemlerine geilecekti: Ekim 1905'in bilanosu, 121 iddet eylemi, polisle 47 atma ve 3 6 2 lyd. Bu bilanoyu veren Georges Nivat, siyasal iddetin ara olmaktan kp, bir amaca dntn, yllar sonra bir kez daha vurgulamaktadr.11 Gnmzde terr trlerinin balca iki gruba ayrld gzlenmektedir: Devlet terr ve devlete kar terr. a) Devlet terr: Kimi lkelerde bir devlet terr sz konusudur. rnein, devlet ynetimini ellerinde bulunduran gler, ayrcalklarn ve etkinliklerini yitirmemek kaygsyla, buyruklar altndaki resmi kurulu ve gruplar araclyla iddete bavurarak kartlarn yok etmeyi ya da en azndan onlar sindirmeyi amalamaktadrlar. Nazi Almanya, ah Dnemi iran', gnmzde ili, Brezilya veya Uruguay, devlet terr uygulamalarnn balca rnekleridir, iin ilgin yn, italya gibi demokratik bir lkede bile, resm haberalma rgtnn de iddet eylemlerinde parma olduu iddialarnn ortaya atlmas, sz konusu olaylarn kaynandaki kkrtma elerinin ne kadar "bulank" olduunu gstermektedir. Yeri gelmiken belirtelim ki, "devlet terr" kavramnn pek ak olmayan ynleri vardr. Sz gelimi, gnmz iran'nda da bir Humeyniciler terrnden sz edilemez mi? Tpk, Fransz Devrimi dneminde Robespierre'cilerinki gibi. Ote yandan, Marksistlerin de tm burjuva devletlerinde, iktidarda olan egemen snflarn, ynlara kar devlet terrn uyguladklarn ileri srdklerini ekleyelim. Ne var ki, sosyalist devrimle baa gelenlerin de, kartlarn ortadan kaldrmak amacyla devlet terrne bavurmaktan ekinmedikleri sylenebilir. Devlet terrnn gnmzde lke snrlan dna tad da grlmektedir. Sz gelimi, 1980 ylnda Tunus'ta Gafsa kentinde, Suudi Arabistan'da Mekke'de grlen silhl baskn ve saldr olaylarnn yan sra, Trkiye'deki iddet eylemlerinin gerisinde eitli yabanc lkelerin haberalma rgtlerinin de

parma bulunduu iddialar yabana anlamaz, zellikle Afrika Krta'snda Libya'nn, Orta Douda Sper Glerin, yerel terr odaklarn: ynlendirdikleri ve destekledikleri iddialarnda gerek pay ne olursa olsun, bu tr eylemlerin en azndan devlet terrnn yeni bir uzants olarak deerlendirilebilecekleri de aktr. b) Devlete kar terr: Kimi lkelerde de, devlete kar terr eylemlerinden sz edilebilir. Toplumsal dzene, onun devlet, siyasal iktidar ve siyasal kurumlar gibi simgelerine yneltilen iddet eylemlerini de birka grupta toplayabiliriz. (i) Siyasal sistemi yutmaa ynelik terr zellikle nc Dnya lkelerinde, ou zaman aydnlarn nderliinde iddet eylemleri dzenlenmekte ve bataki egemen glere kar durumlarndan honut olmayan ynlar harekete geirilmeye allmaktadr, rnein, Gney Amerika'da Arjantin, Brezilya veya Uruguay'da sonusuz kalan bu tr abalar Nikaragua'da baarya ulamtr. Ulusal kurtulu hareketleri her zaman Gandhi'nin uygulad "iddetsiz direni"! benimsememektedirler. Sz gelimi, Cezayir Ulusal Kurtulu Ordusu, 1950'lerde lkeyi yneten Fransaya kar "silhl direni" yolunu semi ve 1960'larda baarya ulamtr. Filistin Kurtulu rgt (FK) de igalci glere kar, ancak daha ok, lke dnda, iddet eylemlerini srdrrken gene de srail'i uzlama masasna armaktan geri kalmamakta; buna karlk israil ise, "tedhiilerle" grlecek hibir konunun bulunmadn srarla ileri srmektedir. ^ " te yandan, ileri endstri toplumlarnda da, mevcut siyasal partilerin devrimci potansiyellerini yitirdikleri veya tersine, "komnizm", ya da "yahudi tehlikesi "ne kar yeterince kararl bir savam veremedikleri savn ileri sren kimi kk gruplarn sisteme bakaldrdklar ve ynlarn destei olmasa da iddet eylemleri ile burjuva iktidarlar kamuoyunda ypratma yolunu denedikleri izlenmektedir. Federal Almanya, italya ve Fransa ve hatta birka yl ncesine dek ABD'de grlen u-sol ve u-sa yanllarnn giritikleri iddet eylemlerini bu gruba sokabiliriz. (ii) Ayrlk akmlar ve terr yesi olduklar etnik gruplarn, iinde yaadklar devletten ayrlmasn ve bamsz bir ynetime kavumasn isteyen iddet yanls kk gruplarn da dorudan eyleme getikleri izlenmektedir. Fransa'da Breton'lar, Korsikallar; ingiltere'ye bal Kuzey rlanda'da Katolikler; spanya'da Katafanlar ve Bask'l-

lar; Kanada'da Ouebec'liler; iran, Irak ve Trkiye'de zerklik veya "tam bamszlk" isteyen Krt ayrlklar gibi gruplar ilk akla gelenlerdir. Hollanda'da yaayan Gney Dou Asya kkenli Molukka'llarn arasnda kimi eylemcilerin, adalarnn eski smrgeci Hollanda tarafndan Endonezya'ya braklmasna kar kp, bunlarn kendilerine "geri verilerek" bamszlna kavuturulmas ynnde eitli iddet eylemlerine bavurduklarn da burada ekleyelim. (iii) c alma amacyla terr Bu arada, yukardaki trlerin hibirine kolaylkla sokulamyacak bir siyasal terrizm trne daha rastlanmaktadr: Ermeni intikam Tugaylar , Ermeni Gizli Kurtulu Ordusu vb. rgtler, zellikle 1974 ylndan sonra Trkiye'nin d temsilciliklerine, diplomatlarna, hatta Turizm ve THY Brolarna kanl saldrlar dzenlemekte, daha da tesi, baz Dou illeri zerinde hak ileri
srmektedirler.

(iv) lgin beraberlikler Siyasal cinayetler, uak veya adam karmalar, byk soygunlar ve sabotajlar, artk gnlk gazetelerin allm haberleri arasna girmitir. stelik, yere! tedhi rgtleri, giderek, aralarnda sk bir ibirlii olan uluslararas rgtlerle balant kurmaa bile balamlardr, rnein, FK ile Japon Kzl Ordusu'nun srail'e kar bir dnemde birlikte srdrdkleri eylemler; Fransz ve talyan usa rgtleri arasndaki yardmlama; Filistin kamplarnda eitilen rlandal, Kbrsl, Ermeni, Japon veya Trk eylemcilerin yansra, buralarda Fransz, talyan ve Alman neofaistlerin bulunduu ilgin beraberlik rneklerine de rastlanmaktadr. Milliyet Bayazar Abdi peki'yi ldren Mehmet Ali Aca'nn iki yl sonra 1981'de Papa Jean-Paul 11'ye saldrmasn aklamak ok kolay olmasa gerekir. B) Terrn Amalan: Terrn amalan konusunda lkeden lkeye farkllklara rastlanmas doaldr. Ancak, genelde ve zel olarak Trkiye'de, balca amalarna ksaca bir kez daha deinilmesinde yarar vardr. Ayrca, belki hepsinden de ilginci, siyasal terrn, ou kez, belli amalar dorultusunda bir ara olarak kullanlmaktan kp, balbana amacn kendisi durumuna dnmesidir. 1. Genel Olarak Terr, uzun dnemde siyasal dzeni ykmaa ynelik bir ara olduuna gre, onun ksa dnem iinde baz amalarnn bulunmas doaldr, rnein, Fransz sosyalpsikologu Roger Mucchiei terrizmi daha ok dzene kar

olma boyutlaryla ele alyor ve onu "ykclk" olarak tanmlyor. MucchielH'ye gre, ilk aamada, ykclar zellikle kamuoyunu etkilemeyi amalamaktadrlar. 12 Birbirleriyle sk skya ilintili olan bu ksa dnem amalan balk altnda toplanabilir: a) hedef alnan ulusun moral gcn ykmak ve onu oluturan gruplar paralamak; b) otoriteyi, onun koruyucularn,grevlilerini ve nemli kiilerini kamuoyunda kltmek; c) halk iinde kurulu dzen yanls herhangi bir kendiliinden giriimi nlemek iin, ynlar etkisizletirmek ve herkesi "kendi bann aresine bakmay" arar duruma drmek. Terr eylemlerinin bu aamadaki temel amalan halkn gznde siya- sal iktidar ypratmak ve giderek, devletin manevi otoritesinin zayflamasn salamaktr. yle ki, bu ''otorite bunalm" bu kez de yneticilerin yeteneksizliklerinin bir kant olarak ileri srlecek ve ynlar mevcut iktidara kar bakaldrya itilecektir. Ksacas, siyasal terrn ksa dnemdeki birincil amac, merkezi iktidar feke uratmak ve kamuoyunu yldrmay gerekletirmektir. 2. Trkiye'de Terr Trkiye'de terr eylemleri nasl balamtr? Gerekte lkemizde siyasal iddet yepyeni bir olgu deildir, ittihat ve Terakki dneminde, rnein, Mahmut evket Paa'nn, ya da gazeteci Ahmet Samimin ldrlmeleri ve bunlarla gerekletirilmek istenen siyasal amalar konusunda hepimiz bilgi sahibiyiz. Ote yandan, Cumhuriyet Devrinde Siyasi Cinayetler balkl yaptnda, Kandemirln bizlere daha sonraki siyasal hesaplamalar konusunda ilgin rnekler verdiini anmsatmakla yetinelim.^3 Ne var ki, gncel boyutlaryla, lkemizde iddet eylemlerinin, zellikle 196O'l yllarn sonunda filiziendiini biliyoruz. Bir ODTO renci nderinin "kimlii belirsiz" kiilerce 1968'de ldrlmesini izleyen iddet olaylar, gnmze dek hzl bir trmanma gstermitir. Nitekim, nceleri ABD ve Fransa'da o dnemlerde izlenen nitelikleriyle, basnda "renci olaylar" diye tanmlanan ilk faklte igalleri, boykotlar, direniler ve bunlar izleyen iddet hareketleri giderek, "anarik olaylar" ve en sonunda "terr olaylar" olarak nitelendirilmitir. Bylece, siyasal iddetin niversite kampslerinden sokaklara, meydanlara, byk kentlerimizin kenar mahallelerine ve en sonunda da sessiz Anadolu kasabalarna srad grlmtr. Son yllarda ulat boyutlaryla, siyasal iddet eylemlerinin Trkiye'nin bir numaral sorununu oluturduu gzlemi herkese paylalmaktadr. stelik, ekonomik ve toplumsal bunalmn younluk kazand bir ortamda, terr olaylarnn artmas ve demokrasiyi tehdit eder bir tehlikeye dnmesi kolaylamtr. Terrn Trkiye'deki uygulamas ile ortaya kan balca ama7

lar eylemci gruplara gre deimekte ise de, hi deimeyen e, kullandklar yntemlerdir. Fakat, hepsinin tesinde, ortak bir ama sz konusudur. Trkiye'de Devlete, kurulu dzene kar eitli sa ve sol ulardan kaynaklanan terrist eylemler devlet otoritesini zayflatmak, kitleleri sindirmek ve onlar dehet ve aresizlik iinde yeni kurtanclar aray iine itmek istemektedirler. Baka bir deyile, ortak ama, devletin kertilmesi ve yaratlan kark ortamda iktidarn daha kolay elde edilmesidir, rnein, 1881'de Rus an'na suikast" dzenleyenlerden Jeliaboffun-u szleri, bu amacn, gnmzdeki anlamna da k tutmaktadr: 'Tarih ok yava yrmektedir. Tarihin bir drtklenmeye gereksinmesi vardr". Osol terrn amac demokratikburjuva dzeninin ykln abuklatrmak ve bylece devrimi hzlandrmaktr. Usa terrn bilinen amac ise, faist bir ynetime geiin klfn hazrlamaktr. Bu arada, lke btnlnn paralanmasna ynelik iddet eylemleri de vardr. Ancak usol eylemle ayrlk eyiem arasnda, temelde farkl amalar dorultusunda olsa da, ibirlii yapan veya yapmakta yarar gren gruplar da bulunmaktadr. Sonuta, amalan ne olursa olsun, Trkiye'de faaliyet gsteren ve 20'ye yakn fraksiyona blnd ileri srlen^ devrimc veya ayrlk u-so! ile; rk veya islamc usa iddet rgtlerinin hepsinin ortak yan, yrrlkteki dzeni iddet yoluyla deitirmektir. 12 Eyll ncesinde, gnde ortalama 20 kiinin yaamlarn yitirdii siyasal iddet olaylarna tank olan Trkiye'de, bu olumsuz gelimelerin gerisinde hangi eler yatmaktadr? Bu konuda ileri srlen baica nedenleri ksaca gzden geirmee alalm:

C) Trkiye'de Terre Yol Aan Baz Nedenler 1. D etkenler Gemi iktidarlarn byk ounluuna gre, Trkiye'de terr, zellikle "uluslararas komnizm "in bir uzantsdr. lkenin jeopolitik konumu veya stratejik nemi nedeniyle Orta Dou'da kilit noktada bulunduu ve bu yzden de Sper Glerin ilgisini ektii ileri srlmektedir. Bu savlarn yan sra kamuoyunda da, yabanc lke haberaima rgtlerinin (rnein CIA, KGB, SAVAK veya MOSSAD gibi) lkemizde iddet olaylarnn yaygnlatrlmasnda parma olduunu dnenlerin says da azmsanmyacak orandadr. Ayrca, zellikle 1974 Kbrs askeri harektndan sonra, lkemizin gerek ieride, gerekse darda, Fransa, Almanya, isve, Yunanistan, Kbrs Rum Blgesi, Suriye veya Lbnan gibi lkelerde slenen 'Trk dman" blc glerin hedef

tahtasna dnt grne de yer verilmektedir, te yandan, Trk basn da, Ermeni, Rum, Krt ve Filistinli tedhiilerin uluslararas dzeyde sk bir dayanma iinde bulunduklarna dikkat! ekmektedir. Ve son olarak da, Avrupa'da Trklerin youn bulunduu Almanya, Hollanda ve Fransa gibi lkelerde, usa ve usol rgtlerin, o lkelerdeki legal ya da illegal rgt ve glerce desteklenmekte olduktan gr sk sk dile getirilmektedir. 2. etkenler i ve d "ideolojik kkrtmalardan sz edilirken, bir blm gzlemcinin ise, zellikle usa terrizmin gemi iktidarlarn yanl tutumlarndan cesaret aldklarn sk sk ileri srdklerini anmsyoruz. Ancak, daha gene! ve, somut dzeyde ve bizim de arlk verdiimiz i nedenleri, "Otorite Bunalm" bal altnda toplayabiliriz: Gerekten, son yllarda en ok vurgulanan nedenlerden biri de bu olsa gerektir, rnein, bir yabanc siyasal bilimci, ABD'Ii VValter W. Laqueur'e gre, lkemizde iddet hareketlerinin yaygnlk kazanmas "terristlerin ok gl olmalanndan deil, hkmetin zayf bulunmasndan ve terristlerin dardan byk destek grmelerinden" ileri gelmektedir. 15 Nitekim, olduka dk aylkla ahan sivil gvenlik glerinin sayca ve nitelike, teknik ara ve gere ynnden yetersizlikleri bir yana, giderek, ideolojik kamplara blnerek yanszlklarn yitirmelerinin iddet olaylarnn trmanmasna neden gsterilmesi de yanl bir deerlendirme deildir. Bu arada,, uluslararas silh ve uyuturucu madde kaaklarnn d ve i ebekeleri ile Trkiye'de "silh tketimini" arttran yka abalan kkirttkian veya destek olduklar ve bu konuda gemi hkmetlerin gerekli nlemleri almakta ne lde yetersiz kaldklar bilinmektedir, zellikle, Silah Kaakl ve Terrdn yazar Uur Mumcu'nun eitli yaynlaryla, "Uluslararas Mafya"nn karlar ile Trkiye'de anarinin trman arasndaki ok nemli ilintiye parmak basmaktaki hakll bugn aka ortaya kmtr, te yandan, adalet mekanizmasnn yava ilemesi ve yrrlkteki yasaiarm iddet olaylar ile ba etmede yetersiz kalmas, srek eletiri konusu olmutur.

(*) stanbul s Tekin Yaynevi (5x1 basm), 1982.

Kimi gzlemciler de, lkede grlen siyasal istikrarszln iddet yanls gruplar daha da yreklendirdii inancndadrlar. Anmsanaca gibi, hkmetlerin birbirini izledii, fel olmu parlamentonun temel ilevlerini yerine getiremedii, siyasal parti nderleri arasnda iddete kar savamda "asgari mterekler zerinde bir uzlamaya yarlamad, iddet olaylarn yneten odaklarn stne gerekli kararllkla gidilemedii, toplumun bekledii eitli reformlarn bir trl gerekletirilemedii, stelik, kimi siyasetilerin adlarnn eitli yolsuzluk iddialarna da kart 1980 Trkiye'sinde, siyasal gerilimin ok tehlikeli boyutlar ald herkes tarafndan ilgi ve kaygyla izlenmitir. Bu yzden de, Ordu'nun 12 Eyll 19S0'de ynetime dorudan doruya el koymasnn kamuoyunun byk bir blm tarafndan doal ve kanlmaz bir sonu olarak karland, hatta bu gr kimi siyasal parti yelerinin bile paylatklar grlmtr. 12 Eyll'den gnmze dein, devlet otoritesinin yeniden glendirilmesi srecinde, sa ve sol terrist gruplarn zerine daha enerjik bir biimde gidilmesi nedeniyle iddet olaylarnn, tmyle ortadan kaldrlamasa bile, sayca sald ve aranan sanklarn daha kolaylkla ortaya karld grlmektedir. Bunun yan sra yz binlerce ateli silhn sahiplerince gvenlik yetkililerine teslimi, Devlete duyulan gvenin glendiini yanstan birer olumlu gstergedir. 3. Toplum Yaps ve iddet Ksaca yukarda sralanan grlerin, byk lde salam gerekelere dayanmalarna karlk, terr eylemlerinin kayna ve trman konusuna tam bir aklk getirdiklerini ileri srmek kanmzca gtr. Siyasal iddetin lkemizde gnlk yaantnn bir paras olmasn nlemekte elbette devlet otoritesinin glendirilmesi, yeni yasalarn karlmas, uygulanmas ve silh kaaklnn kaynann etkin nlemlerle kurutulmas etkili olacaktr. Gene de, terr olgusunu yalnzca i ve d dmanlarn varlna balamak yeterli olmayabilir. Baka bir deyile, terr toplumun sosyoekonomik ve kltrel yapsndan da soyutlanmamak gerekir. nce unu vurgulayalm: Fransz toplumbilimcisi Durkheim'n, yllar nce uyard gibi, toplumsal olgular ancak toplumsal olgularla aklanabilir. Buna gre, Trkiye'de terr olgusunun giderek trmanmasnn temelinde daha ok i dinamik'e ilikin nedenlerin bulunduunun ncelikle aa karlmas bize zorunlu gibi gzkmektedir. Geri, Orta Dou'nun uluslararas konjonktr, Sper Gler'in ekimeleri, etnik ve mezhep gruplar zerindeki kkrtmalar, egemen glerle uyanan gler arasndaki kyasya savam, devlet organlarnn ve siyasal partilerin

10

ilevlerini yerine getirememesi vb., tm geerli nedenlerdir. Ancak, az nce vurguland gibi, soruna btnsel bir yaklam salamaktan uzaktrlar. Bu yzden, Trkiye'de siyasal iddet olgusunu daha geni bir toplumsal erevede ele almak ve yukarda sralanan eitli nedenleri bunun iine yerletirmek gereklidir. nk toplumdaki nemli bunalmlarn kkeninde ayni nemde toplumsal nedenler yatmaktadr. Byle bir yaklamn, iddet olaylarnn asl kaynaklar konusunda anlaml ipularnn elde edilmesini kolaylatracan sanyoruz. 4. Btncl Bir Yaklam Gerei Herhangi bir lkede karlalan iddet olaylarnn anatomisini aklamaa gemeden nce, baz temel sorularn aklkla ortaya konulmasnda yarar vardr. Gerekten de, ana sorun, Nieburg'un da Siyasal iddet balkl incelemesinde belirttii gibi,- u veya bu tannm bir kiinin tek bana hareket eden bir katilin kurunu ile yitirilmesinden ok, 'Toplumumuzu blen, iddeti bir alkanla dntren ve toplumun saln yeniden kazanma gcn zayflatabilecek koullarn varolmasdr".^ a) Temel sorular rnein, LaPalombara bu konuda ncelikle yantlanmasnda yarar grd balca sorular yle sralamaktadr: "iddet eylemlerine katlan taraflar kimlerdir? iddetin aralar asndan taraflarn ellerinde bulundurduklar ve bunun yan sra potansiyel kaynaklar nelerdir? Siyasal amal iddet konusunda lke halknn genel eilimi ve eitli alt katmanlarn tutumu nedir? Siyasal iddet eylemlerinin ynelik olduklar amalar nelerdir? Meru hkmetin iddet eylemleri konusundaki tavr ve rol nelerdir? Hkmetin bizzat kendisi de, buna byk lde katlmakta mdr? Eer byle ise, elinde bulundurduu kaynaklar teki iddet yanls grup ve rgtlerinkine oranla ne dzeydedir? Hkmetin tutumu dikkatli bir yanszlk olarak tanmlanabilir mi? Veya polisin, iddet eylemlerinin hepsini deil yalnz bir blmn grd durumlara benzeyen ince bir partizanlk rnei mi vermektedir? Devletin bizzat iinde yer alan iddet uzmanlarpolis, gizli polis, jandarma/asker iddetin bir siyaset arac olarak kullanl konusunda ayn veya farkl m dnmektedirler? Ve nihayet, lkenin yaad iddet olaylar zerinde d etkilerin pay ne dzeydedir? Ve sz konusu mdahalelerin yukarda sralanan sorular aisndan tad nem nedir?" 17 Bu sorularn bir blmne az nce deinilmiti. Ancak, birbirleri arasnda belli bir iliki olduu LaPalombara'nn verdii bu listede daha da aklkla ortaya kmaktadr. Gene de, daha derinlemesine yaplacak aratrmalarda btncl yaklamn, yani toplumu, iinde bulunduu tm koullaryla bir btn olarak ele almann, iddet olaylarnn gerek kaynaklar konusunda bize anlaml ipular verecei phesizdir.

11

b) Trkiye'den gzlemler Trk bilim adamlar da btncl yaklam gerekliliinin bilinci iindedirler. Sz gelimi, etin zek'e gre, "iddet eylemlerinin temel nedeni, toplumdaki yeni koullarn yaratt sosyo-ekonomik sorunlarn zmnde mevcut siyasal tutumun kendini yenileyememesinden doan yetersizliidir. Bylece, terr ortam yaplar, etnik nedenler vb. ancak terr ortam doduktan sonra, iddet eylemlerinin genilemesi ve glenmesi ynnden ikinci derecede etkenlerdir".^ Dou Ergil ise, Trkiye'de iddet ve terr olgusunu aratrrken, "toplumsal bunalm "dan sz ediyor ve "silhlanma ve iddete ynelimde krsal dokunun etkisini" vurguluyor. Daha ok, iddet yanllarnn psikolojisine arlk veren Ergil, 'Trk siyasal eylemcisinin toplumsal profili"ni izerken, zellikle "toplumsal yabanclama" ile iddet arasndaki balar aa karmay deniyor. Ote yandan, Mevlt Bozdemir, henz yaymlanmam bir denemesinde iddet olgusuna eilirken, lkemizdeki toplumsal iddet gelenei; baskc ve otoriter olan totaliter ve mutlak eilimler; gizil kahramanlk zlemi; siyasal istikrarszlk; ve demokratik geleneklerin yokluu ve bunlarn toplumdaki etkileri zerinde duruyor.20 , ,, v Gnsev Evcimende, ksa ancak salam bir mantkla kaleme alnm bir yazsnda, "Bat'da ve Trkiye'de"Terrn Yapsal Kaynaklar" zerinde dururken, Trkiye'deki iddet eylemlerini "Genliin sosyo-ekonomik sorunlarna, isizlie, d dinamiklere balamann" yetersizliini ileri srmektedir. Yazara gre, "kiileri bireysel iddete yatkn klan ve d dinamiklerin mdahalelerini kolaylatran bu koullar, daha temel bir olgu ile, az gelimi bir yapnn toplumsal deiimi gletiren yapsal zellikleriyle ilgilidir".21 "Trkiye'de Genlik ve iddet" balkl bir incelemesinde erif Mardin, zellikle, kltr bunalm, yetersiz eitim ve salksz kentleme zerinde duruyor. 22 Yazar daha nceki bir almasnda da, 'Toplumsal eylem, yani insanlarn toplum iinde nasl davrandklar bir tr psikolojinin ileri srd gibi birtakm ieriksiz drt jve tutumlarn sonucu deildir. Belirli bir ekil gsteren belirli bir kltr btnl sonucudur. Bundan dolay, bir toplumsal eylemi incelediimiz zaman, rnein 1 9 7 5 - 1 9 7 6 ylnda renci olaylarn incelediimizde bunlar yalnz, nfus art, eitim sistemi, sosyo ekonomik kken gibi her topluma uygulanabilir kavramlarla inceleyemeyiz. Bunlara Trk kltr, Trkiye'de brokratik deerler, ya da kk tara ehirlerinin deerler kmesi gibi kltr deerlerini katmak zorundayz".23 diyordu.

12

zer Ozankaya da, "Trkiye'de Terrn Etkenleri ve zm Yollar" konulu makalesinde, terr, lkemizde brnd biim ve nitelikleriyle, "Bir polis sorunu olmann ok tesinde, toplumsal yapda, siyasal kltrde, kamu ynetiminde, eitimde ve ekonomik yapda derin kkleri bulunan bir toplumsal bunalm" olarak deerlendiriyor ve bu ynde eitli nlemlerin alnmasn ve dzeltmelere gidilmesini neriyor.24 Grlyor ki, btncl yaklam gereklilii konusunda Trk bilim adamlar birleiyorlar. Bununla birlikte, iddet konusunda disiplinleraras bir ibirlii, sanra resmi kurulularn da desteinden yoksun kalarak, henz balatlamamtr. Umarz ki, ilerdeki yllarda bu alanda, hem somut lke yararlar asndan hem de kuramsal ynyle. Trk bilim adamlar arasndaki bilgi alveriini hzlandracak aratrmalara giriilsin. Bu tr abalara ilk rnek olarak, eitli kesimlerden bilim adam, gazeteci, hukuku, ynetici, politikaclarn katld ve tebliler sunduu "Abdi peki Seminerini" gsterebiliriz.25 Bu arada, siyasal iddet konusunda Batl bilim adamlar tarafndan son yllarda gelitirilmi kuram ve kavramlara da ksaca deinmenin konunun aydnlatlmas bakmndan ilgin olacan sanyoruz.

13

BLM D. SYASAL DDET KONUSUNDA BLMSEL YAKLAIMLAR

Trkiye'nin kendine zg koullar iinde siyasal iddet ve terr olgusuna baz aklamalar getirme abasna gemeden nce, bu konularda zellikle AngloAmerikan toplumbilim yaznnda yer alan balca kuram rneklerine ksaca deinmekte yarar gryoruz. Ancak, bu arada, ABD'li Nieburg'un "dknt kuramlar" olarak deerlendirdii ve kendi lkesinde meydana gelen eitli olaylarn ardndan sk sk yinelenen birka gr hemen aktaralm. Sz konusu "dknt kuramlar" arasnda, siyasal iddete kamu iletiim aralarnn ve zellikle televizyon grntlerinin; bu lkede herkesin zgrce ateli silh satn alabilmesinin; ak Dou snrnn kapanmasyla eli silhnda "kovboy" geleneinin kentlere sramasnn; veya komnist tahrikilerin eylemleri savlarnn bulunduuna dikkati eken Neburg, ayrca insan doasnda ldrme drtsnn var olduu savnn da ortaya atldn, oysa bunlarn hibirinin geerli olmadn vurguluyor.26 Ne var ki, ok daha ciddi kuramlar da gelitirilmitir. Sz konusu kurandan ve dayandktan kavram ya da ilkeleri, sosyoekonomikpsikolojik adan ve sosyoekonomiksiyasal adan, olmak zere balca iki grupta toplyabiliriz. A) SosyoEkonomik ve Psikolojik Yaklamlar Bu ynde belli bal drt kuramn gelitirildii gzlenmektedir. 1. Engellenme-Kzgnlk-Saldrganlk Kuram27 Bu yaklamn ncs John Dollard'a gre, insann iddete bavurma eiliminin kayna "engellenme-saldrganlk"ta aranmaldr. Amalarn gerekletireni iyen, dndklerine ulamaktan "alkonan" kiiler, terslikler karsnda hrnlar ve giderek saldrgan bir tutum iine girerler.

15

2. Greceli Yoksunluk28 Kavram ABD'li toplumbilimci Ted Gurr ise, yantlanma gereken temel sorudan yola kyor: Siyasal iddet potansiyelinin psikolojik ve toplumsal kaynaklar nelerdir? Siyasal iddet potansiyelinin siyasal sistem zerinde younlama lsn belirleyen nelerdir? Siyasal iddetin gerek nemi, biim ve sonularn etkileyen toplumsal koullar nelerdir? Siyasal iddet ile, ekonomik gelime arasnda zorunlu bir iliki bulunmadn savunan Gurr, daha kapsaml bir aklama yaplmaya dek, zellikle "yoksunluk" kavram zerinde durulmasnn gereine deiniyor: Yoksunluk duygusu, insann beklentileri ve olanaklar arasndaki uurumun bilincine varmasyla geliiyor. Beklentiler, her insan gibi onun da mal edinme ve rahat yaam koullarna ulamasnn bir hak olduunu dnmesini simgeliyor. Olanaklar ise, toplumun o insana salad aralarla, elde edebileceini dnd mal ve yaam koullarn ieriyor. Gurr, beklentilerolanaklar gsterdiini ileri sryor: dengesizliinin temel biimde kendini

a) Eldeki kaynaklarn azalmasndan doan greceli yoksunluk duygusu: rnein, edinilebilecek mallar giderek azalmaktadr veya belli bir toplumda tedenberi egemen olan snf veya gruplar ellerindeki gc zamanla yitirdiklerini grmektedirler. b) Giderilemeyen zlemlerden doan greceli yoksunluk duygusu: rnein, yeni kalknan lkelerde, toplumun eitli kesimlerinde gelien zlemlerin siyasal iktidarlarca yeterince karlanamamasnn halkta yol at tepkiler. c) Artan istemlerden doan greceli yoksunluk duygusu rnein bir toplumda gzle grlr ilerlemelerin salanmas o toplumda yeni beklentilere ve gittike artan istemlere yol amaktadr. Oysa, sz konusu gelime birdenbire nemli bir engelle, szgelimi byk bir ekonomik bunalmla, karlarsa toplumdaki honutsuzlarn says doal olarak artacaktr. Gurr, toplumsal iddet potansiyeli'nin, belli bir toplumda yaayan deiik kesimlerin paylatklar greceli yoksunluun derecesine ve byklne gre nemli lde deitii kansndadr. Yazara gre, yoksunluun dourduu honutsuzluk, evrensel bir eylem uyardr. Siyasal iddetin, "zincirleme

16

olarak", nce honutsuzluun artmas, daha sonra bunun siyasallamas ve nihayet siyasal nesne ve kiilere kar yrtlen bir iddet eylemi ile ortaya kmas sz konusudur. Bununla birlikte, iddetin aa vurulmas, siyasal toplumdaki eitli zorlama ve kurumsal dayanak biimlerinden olduka etkilenmektedir. rnein, iddet, eer bir rejim ve onun kartlarnn elinde eit lde zorlayc bir bask uygulama olana buluyorsa ve her ikisi de greceli olarak gl bir "kurumsal destek" salamsa, aralarndaki atma, bir i savaa kolaylkla dnebilir.29 3. Greceli Refah- iddet kesi Bu ilkeyi ortaya atan james C. Davies de, Gurr'un artan istemlerden doan greceli yoksunluk kavramndan esinlenerek, bilim evrelerinde genellikle "J biiminde eri ilkesi" olarak bilinen yaklamn gelitirmitir. Davies'e gre; devrimler, ynlar srekli bir bymenin salandna inandran uzun srm bir gelime dnemini, bu kez de ksa sreli bir bunalmn izlemesinden kaynaklanr. Manc'n, devrimlerin zellikle toplumsal yoksunluklarn iddetlendii dnemlerde patlak verecei savnn tersine, devrimlerin asl "greceli refah ve dzelme" dnemlerinde en uygun ortama kavutuklarn ileri srer, Davies. Baka bir deyile, kalknmaya balam lkelerde devrim olasl, yoksul lkelere oranla ok daha yksektir. Kii bana ulusal gelirin art belli bir eriye gre gerekleirken, halkn beklentileri ise dik bir izgiyle gsterilecek biimde yukarya doru kar. Aralarndaki ayrm, yani eri ile dik izgi arasndaki ayrm, gerei beklentilerden ayran uurumdur.30 4. Toplumsal Deime ve Srekli Engellenme Kuram Ivo K. Feierabend, Rosalind L. Feierabend ve Betty A. Nesvold birlikte gelitirdikleri bu kuramda, psikolojik elere ncelik vermektedirler. "Srekli engellenme"^ belli bir toplumda tm yelerin paylatklar ortak bir duygudur. Bu duygu, balca nedenden kaynaklanmaktadr: a) Amalarn, zlemlerin ve toplumsal deerlerin gerekletirilmesinde ve korunmasnda karlalan bir mdahale, b) Belli bir toplumsal grubun yelerinin ayni anda yaadklar belli bir deneyim, c) Belli bir toplumsal sistemin yapsnda ve srelerinde grlen gerilim. Bu konuda iki varsaym ne srlmektedir: Saldrgan bir siyasal davran, srekli bir alkonma durumundan domaktadr. Sz konusu alkonma ise toplumsal deimenin kimi zelliklerinden kaynaklanabilir. Ayn yazarlar ayrca, grg) aratrmalar iin de drt genel varsaym gelitirmilerdir: 17

a) Her trl koullarda srekli engellenme, o andaki zlemler ve toplumsal beklentiler ile toplumsal alanda baarlanlar arasndaki farkn rndr, b) imdiki deerlendirmeler, yani yoksunluklara veya gelecekteki doyumlara iiikin ngrler, iinde bulunulan andaki yoksunluk veya doyumlar belirlerler, c) Toplumsal beklentilerin belirsizlii, yani gelecein felaket veya kurtulu tad inanc, bal bana srekli yoksunluk duygusunu artrr, d) atan zlemler ve beklentiler bir baka srekli doyumsuzluk kaynadr. 32 Byk lde soyut kavramlar zerine kurulu, sosyal psikolojik nitelikteki bu yaklamlardan sonra, daha somut yaklam rneklerine geebiliriz. B) Sosyo-EkonomSc ve Siyasal Yaklamlar Bunlar arasnda zellikle iki tanesini aktarmakta yarar gryoruz. Birincisi, Devlete kar "paralel otorite" odaklarnn olumasndaki nedenleri; ikincisi ise, hzl ekonomik gelime karsnda mevcut siyasal kurumlarn yetersiz kalmasnn siyasal iddet zerindeki roln vurguluyor. 1. Devlet Karsnda Yeni Egemenlik Odaklarnn Tremesi Temelde "kzgn insanlarn" sosyal psikolojisine arlk veren yaklam larn tersine, Charles Tilly, ncelikle atan gruplarn yaps zerinde durmaktadr. Bu nedenledir ki, siyasal rejimlere kar bakaldran ve bir lde etkinlik kazanan gruplar, "resmi dzene paralel egemenlik odaklar" olarak tanmlamaktadr. "Toplumlarn nitelii" ile "iddet olaylarnn nitelii" arasndaki yakn ilikiye deinen Tilly, bu olguyu aklarken nce, siyasal sistemlerde iktidar yaps ve atmann yapsal zmlenmesinden yola kyor. Yazara gre, insanlar, amalarn gerekletirmek iin eitli kaynaklan biraraya toplar ve bunlar, evrelerini deitirmek yolunda kullanrlar. Bu kaynaklara rnek olarak da, dei tokuu yaplabilecek mallar (yararl kaynaklar); tehdit veya ceza (zorlayc kaynaklar); veya balanlan dnceler (normatif kaynaklar) gsterilebilir. Tilly, iddete dnebilecek grup eylemlerinin balca temel biim alabileceini ileri srer: a) Rekabet eylemleri: A grubunun, B grubunu bir rakip ya da dman olarak tanmlamas ve B grubunun kaynaklarna kar saldrya gemesi durumu (iki partinin yeleri arasndaki rekabet gibi), b) Tepki eylemleri: B grubunun, o anda A grubunun denetimi altnda olan bir kaynak zerinde hak iddia etmesi ve A grubunun da bu iddiaya kar direnmesi durumu (Ayrcalklarn yitirme

18

kaygsndaki glerin rakipleri karsndaki tutumlar gibi), c) Tepkiye ynelten eylemler: A grubu yelerinin daha nce kendilerine ait olmayan bir kaynak zerinde hak iddia tem eleri ve en azndan bir baka grubun, 'nn bu hakk kullanmasna kar karak direnmesi (Siyasal yneticiler arasnda yer alma istemleri gibi). Bu temel biimi zetleyecek olursak, Tilly'nin yle bir denklem gelitirdii ortaya kmaktadr: Saldr- Hak iddias- Direnme- iddet.33 2. Gei Dnemindeki Toplumlarda iddet Bir baka ABD'ii siyasal bilimci Samuel Huntington ise, Asya, Afrika Ve Gney Amerika lkelerinde grlen iddet ve siyasal istikrarszlk nedenlerinin, salkl siyasal kurumlarn gelimesi ile ekonomik ve toplumsal deime sreci arasndaki uyumsuzlukta aranmas gerektiini neriyor. Huntington'a gre, iddet ve siyasal istikrarszlk olasl, geleneksel, gei dneminde ve modern toplum trleri arasnda en ok, gei durumundaki toplumlarda yksektir. "Gei toplumu" kavram Huntington'a gre, en azndan belli bir ekonomik ilerlemenin salanm olduu bir toplumu iermektedir ve Huntington, zellikle bu tr lkelerde istikrarszla uygun bir ortamn sz konusu olduunu savunmaktadr. nk, yeterli siyasal kurumlarn yokluunda, ekonomik gelime ve gelimenin halkta yol at kprtlarn ve yeni istemlerin yasal yollarla belirtilmesi, lmlandrlmas ve siyasal sistem iinde yeniden bir araya getirilmesi, olanaksz deilse bile, ok zordur. Huntington, Deimekte olan lkelerde Siyasal Dzen adl yaptnn "Siyasal Dzen ve Siyasal Bozulma" blmnde, hzl ekonomik gelime ve siyasal istikrarszlk arasndaki ilintileri yle zetlemektedir: "Hzl Ekonomik gelime; a) geleneksel, toplumsal gruplar (aile, snf, kast) kertir ve bylece grup d kalan... ve bu nedenle devrimci bakaldr koullar iine itilen kiilerin saysn artrr; b) bir yandan, yrrlkteki dzene ne tam uyum salayabilmi ne de bu dzenin potasnda eritilebilmi, te yandan yeni ekonomik konumlar lsnde siyasal g ve toplumsal stat peine dm yeni zenginler yaratr; c) toplumsal balar daha da koparan corafi hareketlilii artrr ve zellikle yabanclamaya ve siyasal arla yol aan kentlere, krsal alanlardan hzl gleri zendirir: d) yaam dzeyleri bozulan insan saysn oaltr ve bylece zengin ve yoksul arasndaki uurumu geniletebilir, e) baz kiilerin gelirini, greceli olarak deil, mutlak olarak oaltr; bu yzden de yrrlkteki dzene kar honutsuzluu arttrr; f) yatrmlar hzlandrmak iin tketimin genel olarak kstlanmasn gerekli klar ve bylece halktaki honutsuzluun artmasna yol aar; g) ynlarn zlemlerini, karlanabilen dzeylerin tesine itecek lde ykselten okuma yazma bilenler orann art19

nr, eitim olanaklarna ve kamu iletiim aralarna almay kolaylatrr; h) yatrmlarn dalm: ve tketimin dzenlenmesi konusunda, blgesel ve etnik ekimeleri daha da bytr; i) gruplarn rgtlenme olanaklarn oaltr ve bunun sonucu olarak, hkmetin karlamakta baarsz kald grup istemlerini daha da glendirir."^. Ksacas, Huntington; sz konusu ilikiler srdke ekonomik byme ve maddi refah ancak snrl _ bir biimde artarken, "toplumsal doyumsuzluun" ok daha yksek bir hzla yaylmasna yo! ald grn savunmaktadr. te yandan, 1948-1965 arasnda, 84 lkede grlen eitli tr ve boyutlardaki siyasal atmalarr inceleyen kimi ABD'li bilim adamlar da, Huntington'la ayni yargy paylamaktadrlar. Yazarlara gre, "modern" toplumlarda atma dzeyi, "geleneksel" ve zellikle "gei durumundaki" toplumlara oranla ok daha dktr: .., - ..

izelge:! Toplumlarn Gelime Dzeyi ve Siyasa! atmalar Dk Yksek Gelime Dzeyi Toplam lke says % % Geleneksel Gei, durumunda Modern
Toplam

43 32 87
42

57 68 7
42

23 37 24
84

' Kaynak: I.K. Feierabend, R.L. Feierabend ye B.A. Nesvold, "Sodal Change and Polttlcal Vlolence: CrossNational Patterns", n Hugh O.Graham, Tedd R.Gurr (eds.)., The History of Violence in America, New York: Ban tam BOOks, 1969, s. 655.

Grld gibi, geleneksel toplumda sosyo-ekonomik gelimeler nedeniyle zlmeler balaynca, toplumun yeleri arasnda deer atmalar, siyasal yarma ve ekonomik paylam savam su yzne kmaktadr. Toplumdaki deimelerin oturmasna kout olarak da, bu sarsntlar hafiflemektedir. Doaldr ki bu durum, "mekanik" bir iliki biiminde ele alnrsa, yaplacak genellemelerin her zaman iin salkl olmas da beklenemez. Gene de, bu karlatrmalarn kimi anlaml ipularnn karlmasma yardmc olduu aktr. C) Kuramlarn Trkiye Gereine Uygulanabilirlii ok ksaca deinilen siyasa! iddet konusundaki kuramlarn enine boyuna tartlmasnn, bu kitapn ama ve snriarn amas doaidsr. Biz bu20

rada, yalnzca sz konusu kuramlar ve bunlara kar yneltilen eletiriler asndan bavurulabilecek kaynaklarn olduka bol olduunu belirtmekle yetinelim. rnein Nieburg, Siyasal iddefte yoksunluk kuramnn, aslnda, kstl olanaklara sahip olanlar yararna bir takm toplumsal deime isteklerini yanstan bir "ideoloji" olduunu ileri srmekte, ancak, bunun siyasal davrann "dinamiini" aklamaktan uzak kaldn vurgulamaktadr. Nieburg'a gre; engellenme, yoksun kalma, eit edinme olanaklarna sahip olamama gibi kavramlar zerine kurulmu bu tr kuramlar yabana atlamaz. Ne var ki, hepsinin temelinde "toplumsal reform reti!eri"nin etkisi yatmaktadr:35 Eer toplumda bir alkant varsa, muhakkak bir takm reformlara gidilmeli gr egemendir. Oysa, bu kez de, reformlara kar olanlar toplum bilimcilere kar kmaktalar. Ayrca, nerilen reformlar beenmeyen "keskin dnmcler"in de tepkisini ekmektedir. Bununla birlikte, Nieburg, hakl olarak, tm toplumlarda gerilimin ve honutsuzluun her zaman var olduuna deinerek, sorunun daha geni bir erevede ele alnmasn ve toplumdaki eitli gler arasndaki genel uzlama ortamnn, manevra olanaklarnn, siyasa! iktidar sahiplerinin meruluk ve becerilerinin de gznnde tutulmasn neriyor.36 Bunlara, Monte Palmer ile VVlliam Thompson'n "Siyasal iddetin Karlatrlmal Analizi",37 Joseph LaPalombara'nn "Siyasette iddet ve Kokuma" >38 Raddin Khan'n "iddet ve SosyoEkonomik Kalknma,3S ve Walter Laqueur'un "Terrizmin YorumlarGerek, Kurgu Bilim ve Siyasal Bilim"40 balkl almalarnda yer alan geni kaynakalar rnek olarak verebiliriz. Trkiye asndan hemen unu eklememiz gerekir: Siyasal iddet konusundaki tm kuramlar, genellikle Bat'l gzlemcilerin kaleminden kmakta ve bu yzden de yaptlarnda daha ok kendi toplumlarndan kaynaklanan deer yarglan ve bilimsel kayglar ar basmaktadr. Bununla birlikte, toplumlarn refah dzeyleri ve toplumsal deime ile atma ve iddet arasndaki ilintilere hemen hemen her toplumda rastlanmaktadr. Gerekten, yaplan karlatrmal aratrmalarda, siyasal atma durumlaryla, sz gelimi, kii bana ulusal gelirin ykseklii veya dkl arasnda belli bir ilintinin varolduu grlmektedir. Trkiye'den bir rnek verirsek, yandaki ekilde, ekonomik bunalm ile terrn trman arasndaki iliki ak bir ekilde grlmektedir: 1. Ekonomik Bunalm ve Trmanan Terr Grld gibi, belli bir "ilinti"den hemen sz edilebilir. Ancak, siyasal iddet ile ekonomik bunalm arasnda zorunlu bir nedensonu ilikisinin aranmas bizi yanlgya gtrebilir. Kald ki, yoksulluun yasal iddete kendiliin21

YILLAR Toptan E.Fiyatln Gen. Indek " (1974-100) Di} ak (milyar % " (1974=100) 1 $kar>hg TL. 1 400TL. kzr? !g;
S w l} (i E K J I C I ije glrem.

1974 295 100 2.2 100 14 100 38.6 100 7.4 100 27 100

1975 10.1 33.8 33 150 15 933 433 1133 8.0 108.2 37 137

1976 15.6 522 3.1 141 16.5 84.8 54.7 141.7 7.7 104.1 108 400

1977

1978

1979 1980

" (1974 = 100) Sttyme hz % " (1974=100) ldrlenlerin sayu " (1974=100)

24.1 52.6 635 1073 80.6 176 213.7 3585 4:0 23 2.8 4.7 182 105 127 214 19 47 87 25 73 56 29.7 16 54.4 643 67.7 71i 141 166.6 175.4 186 4.0 " 3.6 1.5 -0.6 54.1 48.6 203 8.1 319 1095 1362 2206 1181 4056 5044 8170

(Ot JIO

to

no
320 300 210 2fO 2(0

Vb
200 ISO

\so
* TM
120 100 6BAFIK-. 80 SD SO 10 EKONOMK 6STERBELER

Sn ti

TERRN TIRMANII

e
19 1971 197S 1977 1S7
1979 1980

den yol at gr, yaplan eitli aratrmalarda elde edilen bulgularn ss altnda, dorulanmak yle dursun, tersi sonularla rtlmtr. Bununla birlikte, siyasal iddet olgusunun, zellikle ekonomik kalknmann hzland dnemlerde artt da apak ortadadr. Ama kanmz odur ki, bata da srarla vurgulamaya altmz gibi, siyasal terr, genel siyasal iddet olaylarnn iinde yalnz birini oluturmaktadr. Bu durumda, eitli toplumlarda, sosyoekonomik gelime dzeyi ile iddet arasnda baz anlaml ilikiler saptanm olsa bile, bundan siyasal terr ile ekonomik bunalm arasnda da zorunlu bir ilintinin bulunduu sonucunu karmak olanakl deildir. nk, siyasal terr, eitli i ve d dinamiklerin etkilerinin bileiminden kaynaklanan, daha karmak bir toplumsal huzursuzluk gstergesidir. Doaldr ki, ekonomik eler de, siyasal iddetin ve terrn ortaya kmasna ve artmasna belli bir lde katkda bulunmaktan geri kalmazlar. 2. Salksz Byme Bu incelemenin banda da zellikle belirtildii gibi, amacmz, Trkiye'de terr olgusunun zgl bir tablosunu izmee girimek deildir. Bununla birlik' te, Trkiye'nin, arada bir grlen tkezlemelere ramen, giderek glenen bir demokratik srece sahip, toplumsal potansiyeli ve hareketlilii yksek, doa ve insan kaynaklar zengin bir lke olmasnn yan sra, bnyesindeki ilke! kalntlardan ve dolaysyla iddet geleneklerinden henz tam anlamyla syrlamam, "ift yapl" veya "gei durumunda" bir toplum zelliini de tadn
I

vurgulayalm. Gerekten de, nder enyapl'nn yerinde gzlemiyle "Trkiye'de kentlemenin 'salkszl' kentli nfus oran art hznn ok yksek olmasna karn, tarmsal olmayan etkinliklerin art hznn, ya da daha zet bir deyile, sanayileme hznn dk olmasndan kaynaklanyor".^ Oysa ileri Bat lkelerinde sanayileme kentlemeye bal olarak deil, tersine, kentleme, sanayilemeye bal olarak artmtr. Bu nemli olguya, zellikle Hindistanl siyasal bilimci Raddin Khan'n getirdii aklk, bizim bu kitapkta vurgulamaya alacamz ve siyasal terrn toplumsal nedenlerinden yalnz biri olarak grdmz salksz kentleme savmz desteklemektedir. Raddin Khan, az gelimi lkelerde iddet olgusuna deinirken, Bat 'l bilim adamlar arasnda genellikle paylalan bir yargnn, yani "iddetin, ekonomik ve toplumsal gelime srecinin tek bana bir yan rn" olduu sav-

v
nn, dzeltilmesi gerektiini savunuyor. Yazara gre, gerekte, az gelimi fkelerde gerilimleri, atmalar ve iddeti douran gelime olgusunun kendisi deil, dengesiz gelime, veya baka bir deyile salksz bytmedir (maldevelopment).42

23

Nitekim, yazarn bir lde Huntington'dan esinlenerek, ancak daha ok Hintli meslektalarna gndermelerde bulunarak sralad ve bir blmn aaya aktardmz gzlemlerinde Trkiye'de yaanan durumla alacak benzerlikler tayan birok e yer almaktadr: "Siyasal sistemde, yeni olanaklar ve yeni almalar, hareketlilik ve siyasal katlmay arttrr. Ekonomik karlar ve ztlamalar siyasallar, gerilimlere, atmalara ve. iddete yol aar, gruplar arasndaki anlamazlklar, kendilerini deiik biimlerde aa vuran kastlar, kabileler, kltrler veya snflar aras biimler alr. Barl gsteriler, ibirliini reddetme, parlamentoda mcadeleler, sokakta kavgalar, suikastier, grevler, toplu kalkmalar ve isava. Bu durumlar kimi zaman, faal radikal partiler tarafndan ideolojik arla ve siyasal militanla elverili bir ortama dntrlr. Ayn ekilde, bir devletin veya bir eyaletin iindeki blgesel farkllklar ve ekonomik dengesizlikler sonucunda ortaya kan kavgalar ve atmalar, militan seferberliinin odak noktalar olabilir. nc Dnya lkelerinin byk bir blmnde, blgesel ve yerel hareketler, istikrarl hkmetleri bile sarsan iddetli atmalara yol amlardr. Sistemin ileyiinde grlen aksaklklar /ki, bunlarn gstergeleri, fiyat artlar: isizliin ve gizli isizliin yaylmas (eitilmi ve vasfl igc durumunda bile); enflasyonun zaten ok yksek olmayan almgcn azaltmas, al veya ona yakn bir durumu ortadan kaldrma olanann bulunamamas; tarmsal ve endstriyel retimi artrmaya ynelik toprak reformu ve projelerin baarszl; iverenlerle cretliler arasndaki atmalarn barl yollarla nlenememesi ve eitim kurumlarnda disiplinin salanamamas; ve nihayet ynetimin; etkisizletii ve yoksulluklarn brokrasi ve siyasal sekinler arasnda yaygn olduu konusunda glenen duygulardr^ honutsuzlua uygun hzla siyasallaan bir ortam yaratr ve byk apta atmalara ve rgtl iddetin izledii militan demagojiye dnr".43

24

BLM m. BYKKENT VE SYASAL DET

Kentlemeyi, geni anlamda, ekonomik gelimeye kout, toplum yapsnda iblm, uzmanlama ve rgtlemeyi artran, insanlarn dnya grlerinde, deer sistemlerinde ve davranlarnda kkl deimelere yol aan bir toplumsal gsterge olarak ele alanlar ounluktadr. Kentleme olgusunun bir de demografik yan vardr ki, ksaca, bu da, bir lkede "kent" adn verdiimiz yerleme birimlerinin gerek saysnn artmasn, gerekse alanca bymelerini ierir. Kentleme, 20. yzyln ikinci yarsnda, yalnz gelimi ve sanayilemi toplumlarn deil, belki de ok daha belirgin bir biimde, gelimekte olan lkelerin balca sorunlarndan birini oluturur. Bununla birlikte, genellikle, krsal yerlemelerle kentsel yerlemeler arasnda olduu gibi, byk kentlerle kk kentler arasnda da, yalnz nfusun younluu asndan deil, sosyoekonomik ve kltrel bakmlardan da nemli farkllama ve kartlklarn bulunduu aktr. Her nekadar kentleme genellikle olumlu yanlaryla deerlendirilmekte ise de, bu sre, zm son derece g birtakm toplumsal sorunlar da birlikte getirmektedir. Bir baka deyile, toplum yapsnn giderek karmaklamas, ynetenler ile ynetilenler arasndaki iletiimin zorlamas ve snrllararas atmalann daha da keskinlemesi sonucunda, amzda byk kentler bunalmn, huzursuzluun, yabanclama ve iddetin beii olmaktadr. A) Gelimi ve Az Gelimi lkelerde Byk Kent Olgusu Byk kentlerin daha da bymesi olgusu, gnmzde, ister gelimi ister az gelimi olsun, btn lkelerde, kentlemenin balca zelliini oluturmaktadr. Belli byklkleri am, rnein nfusu 1 milyonu gemi kent-

25
m

lere "anakent" denilmektedir. Bugn yeryznde, nfusu 10 milyonu am byk kentler arasnda Tokyo, New York, Londra, Mexico ilk akla gelenlerdir. Bu byk saylar, yalnz kent merkezlerini deil, bu kentlere bal banliylerde yaayan nfusu da iermektedir. Bu arada, gelimi lkelerin kentleme dzeylerinin yksekliine baklrken bir yanlgya dlmesi olasl da, bu lkelerde kentleme hznn gelimekte olan lkeierinkiyie kyaslanamayacak lde yavaladnn gzden karlmas durumunda ortaya kar, rnein, ngiltere'de kentleme dzeyi % 80'in zerinde olmasna ramen, yllk ortalama kentleme hz % 4' gemez. Tersine, Hindistan'da % 25 dolaylarnda bir kentleme dzeyinin varlna ramen, yllk ortalama art hz, % 8'in altna dmemektedir. Hindistan rneiyle yanstmaa altmz, az gelimi lkelerdeki hzl kentleme olgusu, doumlardan ok, krsal alanlardan, kentlere ve byk kentlere doru olan nfus aknlaryla beslenmektedir. Doaldr ki, bu hzl kentleme olgusu, zaten yetersiz veya gereince deerlendirilemiyen kaynaklara sahip az gelimi lkelerde byk kentlerin sorunlarn daha da arlatrmaktadr. Gelimekte olan lkelerden biri olarak Trkiye'nin kentlemesi de, benzer zellikler tamaktadr. B) Trkiye ve Byk Kent lkemizin 1950'lerden bu yana iine girdii hzl kentleme sreci ortadadr: Nfusun kentlerde yaayan oran, 1950'de % 18.7'den, 1960'da % 253'a, 1970'de % 33.2'ye, 1980'de ise % 45.4'e ykselmitir. Bu son oran, il ve ile merkezlerinde yaayan nfus temel alnarak bulunmutur. Ne var ki, kentli nfus belediye snrlar iinde yaayan nfus olarak ele alnrsa, Trkiye'de kentleme dzeyinin % 50'ye yaklat sylenebilir. 1. Hzl ve arpk Kentleme . t

Son 30 yl iinde, lke nfusu ylda ortalama % 2.5, krsal nfus % 1.5, kentsel nfus ise % 7 orannda art gsterirken, byk kentlerin yllk ortalama nfus artlar % 9 ila % 10'a ulamaktadr. Byk kentlere ynelik bu g o lde belirgindir ki, 1960'da kentsel nfusun % 48.4' nfusu 100 bini aan 9 kentinde yaarken, bu oran 1980'de % 65'e ykselmitir. Bu arada, nfusu 100 bini aan kent saysnn 30'u bulduunu da ekleyelim. stelik, "byk kent" adn verebileceimiz kentlerde 1960'da 3.5 milyondan az yurttamz yaarken, bugn bunlarn says 13 milyon dolaylarndadr. Sz gelimi, stanbul, Ankara ve zmir'in nfuslar bir milyonu am, Adana ve Bursa ise yarm milyona ulamtr. Anadolu'nun birok kent ve kasabalarndan, kylerinden kopan nfusun ncelikle istanbul'u, Ankara'y, izmir'i veya Adana'yi yerleim yeri olarak setii ve bunlar baka kentlere yeledii grlmektedir, rnein, ankm ve orum 26

illerinden ayrlanlarn % 40'nn istanbul'u, % 3O'nun ise Ankara'y setikleri saptanmtr. Gene, bu aratrmalara gre, bu kentlerimizde g etmeye hazrlananlarn % 76's, bu byk kentimizin ekiciliinden kendilerini kurtaramamaktadr.44 Bunun gibi, lkenin geri kalm yrelerinden, Dou'dan, Gneydou'dan ve Karadeniz blgesinden Bat dorultusunda byk bir g akm izlenmektedir. Sz konusu g, yalnz Dou'nun kylerinden Bat'nn byk kentlerine doru deil, ayni zamanda, Dou'nun kent ve kasabalarndan Bat'nn byk kentlerine ynelmektedir, rnein, doduktan yerler dnda yaayan nfusun doum yerlerine gre snflandrlmas bize Karadeniz illerinin yan sra, Kastamonu, ankr ve Krehir'in da g veren illerin banda yer aldklarn gstermektedir. Nitekim, doduklar illerin dnda yaayanlarn oranndaki srekli art, bu toplumsal devingenliin ak kantdr: Doduktan iller dnda yaayan nfus oran, Trkiye'de 1935 ylnda % 6.8 iken, bu oran 1955'de % 10.4'e 1975'de ise % 18.8'e ykselmitir.45 Bu orann gnmzde % 20'yi getii varsaylabilir. Sz konusu "gurbeti" nfusun drtte ne yakn blm, az nce de belirtildii gibi, daha ok byk kentleri semitir. Ne var ki, izlenen hzl kentlemenin salkl olduunu ileri srmek ok zordur, rnein, nder enyapl Kentleemeyen lke Kentlileen Kyller balkl incelemesinde 'Trkiye kentleiyor. Ama kentlerde yaayanlarn toplam nfus iindeki paynn artmas, kentsel nfus byme hznn ykseklii, bir lkenin gerek anlamda "kentlemi' saylmas iin yeterli deil"46 derken ok hakldr. Sz konusu kentlemede ak bir "arpklk" sz konusudur. enyapl, "gerek anlamda kentlemi" bir lkenin ekonomisinin, yalnzca tarma dayal bir yap gstermediine ve "tarm-d etkinliklerin" arlnn artarak, tarmn nne getiine dikkati ekerken, Trkiye'de sz gelimi, 1976 ylnda, katma deer dalmnda tarm kesiminin % 55'lik bir pay aldna deiniyor. Oysa, bu pay Bulgaristan'da % 25, Yunanistan'da % 16, srail'de % 11, Yugoslavya'da % 9 ve Japonya'da % 8'i amyordu.47 2. G: Kimler ve Neden? Bilindii gibi, g edenlerin nemli bir blm tarm iileri, topraksz kyller ve aznl ise byk toprak sahipleridir, te yandan, tarm iilerine, topraksz kyllere her blgede rastlanmasna ramen, byk toprak sahipleri daha ok toprak mlkiyetinde nemli dengesizliklerin bulunduu blgelerden byk kentlere gelmektedirler. Sz konusu blgeler, bir lde yan feodal retim ilikilerinin egemen bulunduu Gneydou Anadolu ile Gney ve Orta Anadolu'nun bir blmdr. Topraksz aileler orannn, rnein Mardin'de % 40.8, Siirt'de % 42, Diyarbakr'da % 48.8 ve Urfa'da % 53'e ulamas bize bu konuda yeterli ipucu vermektedir.48 27

Byk kentlerimizi nfus aknlarnn balca hedefi yapan nedenler iinde, blgeler arasndaki kaynak, gelime ve sunulan hizmet dengesizliklerinin byk pay vardr. Sz gelimi, 1980 verileriyle kentleme oran ynnden Marnlar* Blgesi (%68.7), ile Dou Anadolu (%27.2) arasnda kesin bir ayrm vardn Kald ki, 1973 Gelir Dalm Aratrmas'nn49 sonularnn da ortaya koyduu gibi, lkemizde ortalama aile geliri, blgeden blgeye nemli farkllklar gstermektedir, rnein, Trkiye ortalamas 100 olarak alndnda, stanbul'da 162.9, zmir'de 159.9 olan ortalama aile geliri, Dou Anadolu'da yalnz 67.4 tr. Benzer eitsizlikleri, gayri safi yurt ii haslas zerinde yaplan son bilimsel almalar da dorular niteliktedir. Buna gre, Ege ve Marmara Blgeleri, 1978 ylnda cari retici fiyatlaryla Trkiye GSYH'nn % 44.4'n elde ederken^ Dou ve Gneydou Anadolu'nun bundan ald pay, % 9.6'y amamaktadr.50 Yukarda deinilen deiik dnemlerde yaplan iki aratrmann bulgular birbirleriyle tam olarak karlatrlmaa elverili olmasalar bile, Trkiye'deA blgeleraras gelir dengesizliklerinin giderilmek yle dursun, zamanla bymekte olduu anlalmaktadr. Oysa, gelir dzeyinin doal bir sonucu olarak, toplum ve belediye hizmetleriyle kltr olanaktan ve daha da nemlisi, i bulma kolaylklar Bat'da younlamaktadr. Dengesiz bymenin, nfusla birlikte her tr} kayna ve uygarlk nimetlerini Bat'nn tekeline soktuu bir gerektir. Nitekirrj toplumsal ve ekonomik gelimilik gstergeleri ynnden 67 il iinde ilk 15 sray alanlar arasnda Dou Blgemizden ancak birinin bulunduunu, onun da Hatay oldunu gryoruz. En son sradaki 15 il iinde ise,yalnz 6's, Ba-, t'nn biraz yaknndadr. Bununla birlikte sz konusu olan Tokat, Kastamonu, Gmhane, Ordu, Sinop veya Yozgat gibi iller Bat ile "btnlemi" iller saf ylarnaz.51 Bu verilerin nda, lke topraklarnn yalnz % 9.4'n oluturan Mar* mara Blgesi'nde kentsel nfusun % 27.7'sinin; % 29'unu olutaran Dou ve Gneydou'da ise % 12.1'inin bulunmasna amamak gerekir, ite ' bu ikili yaph dr ki, Gney Amerika'l toplum bilimci Pablo Gonzales Casanova'nn " Smrgecilik" adn verdii "asimetrik ilikilerin" hem nedeni, hem de sonucu olmaktadr.52 Trkiye'de de bigeler arasnda greceli bir denge salanmadka, kylerden kentlere olan glerin, zellikle tarmda kimi blgelerde bir lde rastlanan yar-feodal ilikilerin de zayflamasyla, stanbul, Ankara, zmir gibi byk kentlerle geri kalm yreler arasndaki ayrmlar keskinletirmesi kanlmazdr. 3. Byk Kent i Dengesizlikler Trkiye'deki blgeleraras dengesizliklerle kentsel ve krsal alanlar arasndaki derin ayrmlarn, kentlemeyle birlikte bu kez de byk kentlere tanmakta olduu hemen gze arpmaktadr. Ayni elikiler byk kentlere, eski
28

tekdze yaplaryla atan yeni deer sistemlerinin, yeni davran kalplarnn ar bast bir grnm kazandrmaktadr. lkenin Dousu ile Bats arasnda kltr, eitim, salk, gelir ve istihdam koullan ynnden grlen ayrmlar bu kez byk kentlerin dikenli (imarl) alanlaryla gecekondu blgeleri arasnda ortaya kmaktadr. Bu boyutlaryla, kentleme Trkiye'de salksz ve arpk bir nitelik tamaktadr. Gelir yetersizliinin ve blm dengesizliinin bir sonucu olarak, byk kentlerin evresini bir "yoksulluk kua" gibi saran gecekondular ve birka milyonluk lks konutlar bu dengesizliin en gzel ve arpc kantlardr. Kamu hizmetlerinin tm kentlilere gtrlemedii, kent topraklarnn toplum yararna kullanlmad, speklsyonlarn ve yap-satln alabildiine yayld bylesi bir ortamda., bir yandan artan isizliin, bir yandan da kamlanan tketim eilimlerinin denetim altna alnmasnda nemli glkler bulunmaktadr, yle ki, byk kentlerimiz, tm kentlilerin benimseyip uyduklar genel davran kurallarnn geerli olduu uygarlk merkezleri deil, tersine, sanki "orman yasalar "nm uyguland bir korsan toplumu simgelemektedir. Bu arada, kimileri keyi dnmekte, kimileri ise ezilip gitmektedir. Trkiye'de byk bir hzla ilerleyen kentlemenin oluumuna, nedenlerine ve dourduu sonulara ok ksaca deinmi bulunuyoruz. Ancak, bu arada nemli saydmz bir noktann da altnn izilmesinde yarar vardr: Kanmza gre, 196O'li yllardan balayarak yurt dna ii gnderilmesi, eer bu olanak bulunmasayd, hz ok daha ykselecek olan kentlemeyi greceli bir dengede tutmaya yardmc olmutur. Oysa, "Avrupa kaps", gnmzde eitli nedenlerle kapatlmtr, teki lkelere almaya gidenlerin says da o kadar nemli deildir. Hele, Trkiye nfusunun ylda bir milyon arttn dnrsek, isizlik sorununun daha da arlaaca aktr. Nitekim, 1977'de 2.2 milyon dolayndaki isiz saysnn 1983 ylnda 3.1 milyona kaca tahmin edilmektedir. Bu tahmin, imalt sanayiinde, bir kiilik istihdam yaratmak iin gerekli yatrm miktarnn bugnk fiyatlarla yaklak olarak 1 milyon liray gemi olmasna dayanmaktadr. Bu nedenle, resmi verilere gre % 14 dolaylarnda olduu belirtilen isizlik orannn yakn bir gelecekte % 20'ye ulamasyla, arpk kentlemeden doan sorunlarn ileride daha da nem kazanaca aktr. C) Byk Kent ve Toplumsal Gerilim Gelimekte olan lkelerin, "kabuk deitirmekte" olduklar sylenebilir. Kentleme, bu kabuk deitirmenin nemli gstergelerinden biridir. Asya'nn, Afrika'nn, Ltin Amerika'nn gelimekte olan btn lkelerinde grld gibi, Trkiye'de de, kentleme, bir yandan eitli gelime olanaklar yaratrken, bir yandan da ynetimleri yenilmesi g sorunlarla kar karya brakmaktadr.53 Kentleme olgusu ierisinde byk kentlerdeki durumun zellikle 29

az gelimi lkelerde yol at sorunlar kentbilimcilerce tartlmaktadr. Kimileri bu sorunlara "iyimser" olarak yaklamakta, kimileri ise byk kente ktmser bir bak asndan bakmaktadrlar. Bu iki kart yaklam ksaca aklayalm:
1 . K t ms e r I e r . ''.-'/':

ingiliz T.G. McGee'nin de belirttii gibi, gelimekte olan lkelerin kentlerinde, salksz, arpk ya 'da ar olarak nitelendirilen kentleme; umutsuz ynlar kentlere tayarak, krsal alanlarla kentler arasndaki eitsizlikleri, olduu gibi hatta boyutlarn daha da bylterek ve arpc bir duruma sokarak, toplumsal huzursuzluu krklemektedir.54 Gerekten, sanayi temelinden yoksun, isizi ve gizli isizi bol, hem madd yaam koullar, hem de kltr dzeyleri ynnden ayr dnyalarn insanlarnn yan yana yaadklar byk kent ortamnda kentle btnleemeyen ynlar, giderek yabanclamaktadrlar, zellikle kentlere yeni gen ynlar, umduklarn orada bulamaynca, maddi ve manevi bir yoksunluk iinde yalnzla itilmekte, belli bir bunalmn ve toplumsal anlamda bir "zlmenin" iine srklenmektedirler. , . Ktmser yaklam savunanlara gre, zlmeye urayan bu doyumsuz ynlar, siyasal alanda da radikallemektedirler. Trl davran bozukluklarnn ve siyasal anlamda keskinlemelerinin temelinde, bu insanlarn kentlerde, umduklarn bulamam olmalar yatmaktadr. Bu savda olanlardan kimileri, bir adm daha ileri giderek, gecekondu yerlemelerinin srekli bir olgu olarak deerlendirdikleri dlanmlklarn, "kapitalist gelimenin srekli ve kanlmaz bir sonucu" olarak grdklerini de belirtirier.55 ..:. Ktmser gr byk lde paylaanlardan Barbara Ward ise, grlerini yle aklyor: "Niteliksiz yoksul, boaz tokluuna yaad tarmsal kesimden kente gmekle; krsal alandaki yoksulluunu, byyen kentlerin kenar mahallelerinde yldan yla hzla genileyen gecekondularn, favela'iarn, bidonvillelerirt belki ok daha derin sefilliiyle deimektedir. Bu ynlar, Kongo'da genlik hareketlerini besleyen, Rio'da sokak hareketlerine katlan gruhu kalabalklatran, Kalktta'nn korku saan caddelerinde komnistlere oy veren, hemen hemen her yerde, gsz kamu dzenini hafife alan ve bylelikle, kurtulmalarn salayacak tek yol olan ekonomik gelimeyi geciktiren, yerel umutsuzluun ve sevgi yoksunluunun kurbanlardrlar".56 rnein, gecekondu tr yerlerde yaayanlarn gelecee ne lde umutla bakabilecekleri sorusuna olumlu bir yant vermenin kolay olmad sonucuna varan Peter Lloyd da, bu ktmser grller kervanna katlabilir. a 7

30

2. yimserler t e yandan, bu yaklamn karsnda olan ve bizim 'iyimser" olarak niteleyebileceimiz toplumbilimciler ve siyasal bilimciler ise, sz gelimi Janice Perlman, kentlemeyi "salkl bir sre" olarak nitelendirmektedir. "Marjinailik Efsanesi" adl yaptnda,^ Perlman, nc Dnya lkelerine zg ve "arpk" diye adlandrlan bu kentleme biimi konusunda iyimser grn korumakta ve gecekondu yerlemelerini, halkn gcnn seferber edilmesi veya ynlarn, kalknma abalarna katkda bulunmalar biiminde deerlendirmektedir. Ne kadar salksz olursa olsun, kentleme, bu yazara gre, sanayilemenin ve gelimenin "itici gc", gecekondulama ise, srp giden konut sanclarn gidermenin "kolay, ucuz ve demokratik" yntemidir. Gecekondulamaya alk tutan bir gr paylaan John Tumer ise, "Kendi konutunu kendin yap" yntemini, gelimekte olan lkelerde insan evresini oluturmann zerk bir yntemi olarak grmekte ve salk vermee deer bulmaktadr.^ yimser grte olan bir baka grup siyasal bilimci de, byk kent yaamnn yukarda sralanan bireysel davran bozukluklanyla, toplumsal rahatszlklara yol at savn paylamamaktadr. rnein Joan M. Nelson, kentleen ynlarn, kent yaamna "sanldndan daha hazr" olduklarn!, bir toplumsal yalnzlama"dan ve "kuralszlk" (anomi)dan sz edilemiyeceini; kentteki ekonomik koullarn honutsuzluk yaratt savnn gerekleri yanstmadn ve son olarak, ekonomik gszln, bu kitleleri siyasa! alanda eyleme ve radikallemeye itmediini ileri srer.60 Nelson, gelimekte olan lkelerdeki kent yoksullarnn siyasal sistemle btnlemi olmadklar bir gerek olmakla birlikte, bunun, onlarn "sisteme yabanclam" olduklar anlamna gelmedii grndedir. Bu nedenle de, sz konusu kitlelerin, dnn Avrupa ve Kuzey Amerika kentlerinde olduundan daha gl bir "grup bilinci" gelitirmelerinin olas bulunmadn srarla savunur.61 Ltin Amerika lkeleri zerindeki aratrmalaryla, VVayne A. Cornelius,62 Alejandro Portes63 ve Lisa P e a t t i e 6 4 de bu iyimser grlere katlmaktadrlar. Bu iyimserlie, nc Dnyann baka yerlerindeki deneyimlerini katmaktan geri kalmayanlar da vardr, zellikle Arap kentleri zerindeki aratrmalaryla tannm bir kentbilimci olan Janet AbuLughod, "Yksek nfus younluu koullarnn hayvanlardaki ant?-sosyal ve saldrgan davran slan arttrd, rnein, kentlerde yetitirilen maymunlarn krsal alanlarda yetitirilmi olanlara oranla 'daha az drst' ve "daha kurnaz' olduklar" gzlemini yaptktan sonra, mantksal grnmekle birlikte, byk kentlerde, kentlemeyle birlikte, toplumsal uyumda, sorumluluk anlaynda ve ruhsal yapda bir gerileme bagsterdiini varsaymann gereki olmadn belirtiyor. Yazar, Ortadou lkelerinden ve zellikle Msr'dan verdii rneklerle, "fiziksel evre,

31

kltr kalplarn ve toplumsal davrantan ancak ksmen belirler ve bunlarn etkilerini ancak bir sre iin geersiz klabilir" grn savunuyor. Abu-Lughod, zetle, byk kentin sz konusu davran sapmalarna yol at savn, bir "ekolojik determinizm safsatas" olarak nitelendirmektedir.65 Gneydou Asya lkeleri zerindeki aratrmalaryla tannan Aprodicio A. Laquian da, marjinal yerlemelerin "umutsuzluktan ok, birer umut kayna" olduu grndedir. Laquian, Manila'daki yeni yerleme alanlarnn ktmserlik yaratmaya elverili bulunmadn ileri srer. Bu yerlemelerde yaayanlarn gelimeye katkda bulunduklarn, % 85 'inin oy kullanmaya kotuklarn, istihdam, okul, salk hizmeti ve nlerindeki "ykselme olanaklar" asndan durumlarndan honut bulunduklarn belirtir. Ona gre, gecekondu tr yerlemeler, "gelime yolu zerindeki istasyonlar" ve "kentlileen ynlar, byk kentlerde yitip gitmekten koruyan ok gidereci bir ortam"drlar.66 Trkiye'de, Kalknma Planlarndan bazlarnda da, kentleme olgusuna iyimser bak. resmi bir gr halinde yer almtr. ILHan kentlemeyi, sanayilemenin ve gelimenin "itici gc" saymtr, te yandan, kentleme ve gecekondu zerinde yurt dnda yaymlanm bir yaptnda, Kemal Karpat, Latin Amerika, Asya, Afrika kentleri zerindeki iyimser yorumlan Trkiye iin de yapmaktadr."' Ayrca, toplumbilimci Cavit Orhan Ttengil, eitli yazlarnda, kentlemenin Trkiye'de "yeni bir insan tipi yarattn", "kentleme ve kentlileme srecini toplumumuza aydnlk getiren bir umut saymak gerektiini" ve bu grleri paylamyanlarn "gl yerine diken zerinde durup dndklerini" belirtmitir .68 Bizim kanmz odur ki, kent, kendi bana iddetin kayna deildir. Bununla birlikte, Trkiye'de blgeler arasnda, krsal alanlar ve kentler arasndaki dengesizlikler ve kentler iinde de gelir ve yaam dzeyi dengesizlikleri; ksacas, arpk kentlemenin bu belirgin zellikleri, iddet olaylarn beslemekten de geri kalmamaktadr. Bir baka deyile, kentin bir deime arac olmaktaki nemli roln yadsmak eiliminde olmamakla birlikte; rnein, ba dndrc bir hzla, sz gelimi, istanbul'un nfusunu her yl bir Sivas kadar arttran ve belirttiimiz arpklklar iinde tayan bir kentleme trnn, iddet olaylarnn hzlanmasndaki payn grmezlikten gelemeyiz. phesiz, ekonomik ve toplumsal gelime sreci iinde kentlere olan .nfus aknlarnn durdurulmas, kentlere genlerden "ayak bast paras" alarak ya da baka zorlaya yntemlerle ynlar geri evirmenin tasarlanmas, amzn gelimelerine ters der. Bu yndeki abalarn, otoriter rejimler altnda bile baarya ulaamadn gsteren rnekler vardr. Ama krsal alanlarda, tarm-

da, blgelerin zelliklerini dikkate alarak yaplacak "toprak reformu", "toplum kalknmas", "merkez kyler", geni kapsaml "krsal alan planlamas" gibi, baka lkelerde baar ile denenmi bulunan yntemlerden yararlanarak, kylerin iticiliini azaltmann yollar aranabilir. Bylelikle, nlenemeyecei apak olan kentlemeyi yapay olarak hzlandran etkenler de byk lde ortadan kaldrlmaya allr. D) Byk Kent ve Terr Walter Laqueur'n de vurgulad gibi, 'Terrizm ynsal bir hareket deildir, kk gruplar tarafndan yrtlmektedir. Bu nedenle, terrist eylemlerle, tm toplumlarda, herhangi bir blgede veya dnemde karlalabilir ".9 Gene de, ulusu, dinci veya ayrlk trleri dnda, terr olaylarna kk lkelerde ya da kk kentlerde ok ender rastland bir gerektir. Byk kent, en azndan, iddet eylemcilerinin gnlk yaamda gzden uzak kalabilmelerine, kendilerini byk lde gizleyebilmelerine yardmc olmaktadr. Ama, tek neden de bu olmasa gerektir. 1. Kent Gerillacl zellikle 1 9 5 0 - 1 9 7 0 arasnda, Gney Amerika lkelerinde siyasal iktidarlara kar terrist gruplarn, krsal blgelerde glenerek, kentleri kuatma stratejisini (foco) benimsedikleri bilinmektedir. Ne var ki, "krsal gerilla", Che Guevera'nn Bolivya deneyim indeki baarszlnn ertesinde, giderek kent gerillaclna ynelmitir. in'de, "Uzun Yry"ten esinlenen strateji bir yana braklarak, zellikle Brezilya'i Carios Marighella'nn nerdii "kent terr" ncelik almtr. Kuzey Amerika, Bat Avrupa, hatt Japonya'da da n plana kan kent gerillaclar, ister u - s o l , ister u-sa eilimli olsunlar, bu kez siyasal iktidarlar ypratmada byk yerleim merkezlerini "s" olarak kullanmaya balamlardr. lkeden lkeye deien zellikleri ve hedefleri bir yana braklrsa, gnmzde, genellikle byk kentlerin iddet eylemlerine beiklik ettii grlmektedir. 2. Neden Kent? Siyasal iddet eylemcilerinin genellikle kentleri hareket alanlar olarak semelerinin gerisinde yatan nedenler nelerdir? ilk azda akla gelen leri sralamaa alalm. a) Byk yerleim ve toplumsal hareketlilik birimleri olan kentlerde, yldrma eylemleri daha kolayca uygulanabilir ve eylemciler gze arpmadan gizlenebilir.

33

b) Kimsenin kimseyi tanmad bu byk alanlarda, eylemciler bir yerden bir yere daha kolaylkla kayarken, ou kez sayca ve teknik olanaklarca zaten yetersiz bir durumda olan gvenlik glerince izlenmeleri ve yakalanmalar zorlar. c) Krsal blgelerde, iktidara kar eylemlere giriilirken, yerel halkn desteinin salanmas ok nemli iken, byk kentlerin girdabnda bu bir zorunluluk deildir. d) Gerek nfusa, gerekse alanca gittike genileyen kentlerde, toplumsal sorunlarn arlamas ve kentte yaayan eitli kesimler arasndaki eitsizliklerin younlamas, eylemci gruplar, bu "patlamaya hazr barut flarndan" yararlanmaya itmektedir. e) Kyl kesiminden gerekli destei bulamayan terristler, bu kez yeni destekleri kent toplumunun mutsuz kesimlerinde arayp, kimi zaman da bulmaktadrlar. "Aydn terrist"lerin ban ektii bu usol ve usa akmlar, giderek, halktan ve zellikle yabanclam "lmpen" kesimlerden kendilerine yandalar bulabilmekte glk ekmemektedirler. Ancak bu kez de kentsel alanda glenmenin dourduu bir elikiyle karlalmaktadr. "Kalabalklaan" terrist gruplarn gze arpar duruma gelmeleri ve en kk bir yakalanma olaynda birbirlerini ele vermeleri kolaylamakta ve bu rgtlerin orap sk gibi zlmeleri izlenmektedir. Ama bu demek deildir ki, kent eylemcilerinin sonu yaklamtr. Kentler varolduka, sorunlar ve bu sorunlan kendi ideolojik yntemlerine gre zmek isteyecekler de her zaman var olacaktr; kimi demokratik kurallar iinde, kimi de iddet eylemleriyle.

34

BLM IV. TRK KENTLERNDE DDET VE TERR

Trk kentlerinde iddet ve terr olaylarnn younluk kazanmas bir rastlant deildir, rnein, 12 Mart ncesinde, Mart 1970 tarihiyle Mart 1971 tarihi arasndaki bir yllk dnemde, meydana gelen 49 iddet olaynn 36's Ankara'da, 6's stanbul'da 4' ise zmir'de yer almtir.70 Bunun gibi, Nisan 1971 ve Ocak 1973 tarihleri arasnda Trkiye'de ele geirilen 2 6 3 5 2 eitli tipte tabancalardan % 80.2'si,757 otomatik makinal tabancann % 49.11 ve 4.7 milyon merminin de % 90.2si, stanbul Skynetim blgesi iinde ele geirilmitirJl A) Saysal Gstergeler '

Trkiye'de 19601 yllarn sonlarnda balayan iddet ve terr olaylar, 1%9'da 9, 1970'de 19, 1971 ve 1972'de 22, 1973'de 15,1974'de 27, 1975'de 37, 1976'da 108, 1977'de 319, 1978'de 1095, 1979'da 1362 ve 1980'de 278'i 12 Eyll sonrasnda olmak zere, 2206 dolaynda yurttan lmne yol amtr.72 12 Eyll 1980 sonrasnda ayrca, % 72.1 " istanbul, Ankara, izmir, Adana ve Gaziantep'te olmak zere 5789 olay meydana gelmitirJ3 Bunlar arasnda 330 lm olayna rastlanmtr, lmlerin en yksek olduu iller, stanbul, Adana ve Tunceli'dir. Bu ilde, lm olaylarnn te birinden ou yer almtr, lenlerden 66'snn (toplamn % 20'si) gvenlik grevlisi oluu dikkati ekmektedir.74 Saptanan 609 yaral iinde ise % 21 " yine gvenlik grevlisidir. Buna karlk, 202 terristin de l olarak ele geirilmi olduu, yetkili makamlarca aklanan bilgiler arasndadr. , -

35

Gerekten,, lm olaylarnn byk bir ounluunun byk kentlerde yer aldn eldeki tm veriler dorulamaktadr. Gnaydn gazetesinin Ocak 1978'den Ocak 1979'a kadar geen 20 aylk bir sreyi kapsayan incelemesinin sonularna gre, bu sre iindeki 2055 ldrme olaynn eitli illere dal yledir: lzelge:2 T ldrme Olaylarnn ere Dal (Ocak 1978-Eyll 1979) ler stanbul Adana Ankara G.Antep KJvlara Urfa i teki ller i Say . Oran

414 195 190 133 130 102 1.164 2.055

20.1 9.5 92 63 63 5.0 43.4 100.0

Kaynak:

Gnaydn,

26 Eyll 1979; yzdeleri biz hesapladk.

B) Blnen Kentler
Olaylarn byk kentlerin bulunduu yerlerde younlam olmasnda, bu illerdeki nfus younluunun, transit yollar zerinde bulunmalarnn ve olaylara karanlarn tannmas olaslnn zayf bulunmasnn nemli bir rol olduu aktr. Aslna baklrsa, iddet olaylarndaki asl trmanmann, 1976 ylndan itibaren balad grlr. O yl iktidarda bulunan Milliyeti Cephe, onu izleyen 22 aylk CHP hkmeti ve 1979 yl sonlarnda iktidara gelmi olan AP, siyasal amal ldrme olaylarnn artmasna engel olamamlardr. Trkiye'deki iddet ve terr olaylarn srekli gzlem konusu yapan bir yabanc bilim adam George S. Harris'e gre, bu olaylardan ounda usol ile u-san kendi aralarndaki atmann rol olmakla birlikte, gzden karlmamas gereken baz baka etkenler de vardr. iddetin, siyasal olmaktan ok toplumbilimsel bir nitelik gsteren en nemli nedeni ise, yazara gre, krlardan kentlere tanan ve sonradan ideolojik bir ierie brnen geleneksel duygulardr. Ona gre, zellikle 1970'den sonra, kentlere gm olan bu gruplar, u ya da bu islm mezhebine bal olmann glendirdii bir dayanma duygusuyla, gecekondu

36

alanlarnda ayn kylerden ve ayn yrelerden gelen gruplar oluturmulardr. 1978 Aralk ayndaki Kahramanmara olaylar, 1980 yl ortalarndaki orum olaylar, bu gzlemin somut rnekleridir.?? Gerekten, 1977 ve onu izleyen yllar stanbul, Ankara ve zmir bata olmak zere byk kentlerimizin nce yeni yerleme alanlarndaki ve giderek bu kentlerin merkezindeki mahallelerin eitli ideolojik eilimdeki din ya da mezhep gruplarna bal insanlarca paylald, basmda geerlik kazanm terimiyle, "kurtarlm blgeler "in yaratld yllar olmutur, rnein, 1977 ylnn Eyll aynda istanbul 1 Mays Mahallesi, gecekondu yapma giriiminde bulunanlarla gvenlik glerinin atmasna tank olmutur. Mahalleli adna yaplan basn toplantlarnda, Devlet desteinden yoksun kalm kimselerin, konut ve teki kamu hizmetlerini karlayabilmek iin bu yola bavurduklar dile getirilmitir. Btn bu gelimelerin yansra, yeralt faaliyeti gsterdii bilinen yasad rgtlerin ve yasal olmakla birlikte ideolojik eylem yapmaktan geri kalmayan kimi kurulularn da, kendi rgt emalarnda "Gecekondu Blgeleri "ne zel bir yer verdikleri bilinmektedir7* ; Bilim adamlarna gre, kurtarlm blge olgusunun "yalnzca kamu ynetiminin aksaklklar ve konuyu savsaklamas sonucu ortaya ktn ileri srmek gtr, te yandan, bu olguyu salt baz radikal evrelerin kkrtmas ile aklamak da inandrc grnmemektedir".^ Nedeni ne olursa olsun, Devletin girmekte geciktii bu alanlara el atmakta atik davranan deiik eilimdeki gruplarn 19781980 yllarnda nce byk kentlerimize zg bir olaym gibi grlen "blge kurtarma operasyonlar "mn, adm, adm Gaziantep, orum, Kahramanmara, Antakya, Nevehir, Malatya, Elaz gibi btn byke kentlerimize yayld izlenmitir. Bu olgunun hzl kentleme ile yakn ilgisini vurgulayan rnein stanbul Valisi, "Yeni yerleim blgelerinde otorite boluu douyor" yaknmasnda bulunmutur. Vali'ye gre, istanbul'un nfusu her yl yeni bir il kadar artmaktadr. Yeni yerleim blgelerinde, ky, mahalle ve belediye gibi kurulular hemen oluturulamadndan, bir "otorite boluu" meydana gelmektedir. "Bu otorite boluu, ehrin dier sorunlaryla birletii zaman rejim dmanlarnn srdrmeye altklar anari ve terr iin msait bir ortam yaratmaktadr".^ C) Sorunlar Artan Kentler Bu szler, iddet ve terr olaylarnn hi bir zaman teke indirilemiyecek eitli nedenlerine de bir lde k tutmu olmaktadr. Ancak, yukarda da belirttiimiz gibi, salksz kentlemenin yannda, gelir dalmndaki dengesiz37

ligin, isizliin, eitim, kltr ve salk hizmetlerindeki yetersizliklerin olaylann gelimesi zerindeki etkileri grmezlikten gelinemez. Bunlara, burada birka arpc rnek vermekle yetindim. Bilinmektedir ki, Trkiye'de isizlik byk boyutlara varmtr, iinde bulunduumuz plan dneminde, yalnz imalt sanayii dallarnda ylda 335 bin kiilik istihdam yaratmak gerektii haide, her yl yaratlabilen istihdam hacminin 2 0 0 bin dolaylarnda kalmas, yurt dna ii gndermenin fiilen durduu bir dnemde, isizliin nemini bir kat daha artrmtr. Bugn % 14 dolayiannda olan igc fazlasnn, yakn bir gelecekte % 20'ye ulama tehlikesi vardr. Tarmdaki gizli isizlerle birlikte, kent isizlerinin says, 3 milyona yaklam bulunmaktadr. Byk kentlerin belli bal meydanlarnda ii pazarlarnda sabah saatlerinde, srtlarnda yatak ve yorganlanyla grmekte glk ekmediimiz bu insanlarn, ne yapacaklar, ne yiyecekleri, nerede konaklayacaklar, kimlerin, hangi emelleri iin ura verecekleri konularnda tam bir belirsizlik vardr, rnein, 1977 Dnya evre gn nedeniyle stanbul Belediye Saraynda dzenlenen bir panelde, o gnn Belediye Bakan, kentte 130 bin seyyar satcyla, 500 bin isizin bulunduunu belirtiyordu. Trkiye asndan, yalnz i ve ii Bulma Kurumu'na i iin bavuranlarn says ve bunlar arasnda ie yerletirilebilenlerin oran alnsa bile, (ki bu gerek durumun ancak te birini yanstmaktadr), zellikle 1974 sonrasnda, isizlik sorununun giderek byd rahatlkla grlmektedir: izelge: 3 Bulma Glnn Geliimi ve i Bulma Kurumuna Bavurular ( 1 9 7 1 - 1 9 8 0 ) Yllar in Bavuranlar (000 kii) e Yerletirilenler ( 0 0 0 kii)

1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 (Ocak-Agus.)

580 613 581 664 601 849 827 832 684

329

367 406 395 408 338 385 377 297 212 93

633 662 673

61.4 56.2

453
45.6 35.7 30.1

283

fttY^k:DEstatistik Yh. 1979, s. 141-144 ve MaliyeBakanh YtihkEkonomik Bepor, 1980,1.148149'dan hesaplanmtr.

38

i ve ii Bulma Kurumu'nun 1981 verilerine gre isizliin illere gre dalmnda byk kentlerimizin ba ektii bir kez daha izlenmektedir: izelge :4 tn Ad Adana
zmir

sizlerin Toplum indeki Oran (%) 11.1

113

Ankara Sakarya Malatya stanbul Bursa Samsun Konya Diyarbakr Erzurum Trabzon
Kaynak:Miyet. 23 Aralk 1981.

10.9 10.2 10.0 9.7 92 7.9 63 5.1 4.8 3.1

Bu izelgede dikkati eken noktalardan biri de, bavuranlarn saysnn zellikle 1976'dan balayarak srekli d gstermesidir. Bunu, belli bir umutsuzluun gstergesi olarak deerlendirebiliriz. Zaten, ie yerletirilebilmi olanlarn says da bu gerei yanstmaktadr. Bir baka nemli toplumsal darboazn, orta renimden yksek renime gemedeki glklerden; baka bir deyile, toplumda lise mezunu isiz saysnn giderek artmasndan ve dolaysiyle genlik kesiminde belirli bir huzursuzluktan kaynakland belirtilebilir. Nitekim, IV. Be Yllk Kalknma Plannda Yksek retime ilikin aadaki izelge durumu arpc biimde ortaya koymaktadr.

Ostelik, bu olumsuz tablonun yansra, ysida ortalama 20 bin rencinin, renimini yanda brakt da bilinmektedir.

39

 i z e l g : 5

Y&sek renime Talep w Salanan Yeni Kaytlar (1969-1979) Yllar Liseyi bitirenler SYMSmavma Yksekretime Girenlerin, bavnKatlanlar Yeni Kayt ranlara oran (%) 64.183 76340 99.697 11J691 117S32 229594 289.273 316341 157311 373.864
33J020

1969-70 1970-71 1971-72 1972-73 1973-74 1974-75 1975-76 1976-77 1977-78 1978-79

40.785 45.678 48.877 54.000 61.821

80.602

!'; '

95.500 110300 155.000 170.000

30310 25.739 27.489 30372 59.247 57.197 58.292 36.564

37J000 '

51.4 395 25A 24.6 25.7 25.8 19A 18.4 10A 99

Kaynak-.Drdnc Be Yllk Kalknma Plan, s. 451.

lke lsnde grlen genel bunalmn gstergeleri kolaylkla oaltlabilir. Nitekim, ilerde daha ayrntl olarak belirtilecei gibi, yaam pahall, enflasyon ve isizlik, sz konusu toplumsal bunalm aklkla ortaya koymaktadr. Doaldr ki, bu bunalm, zellikle byk kentlerde yaayanlar asndan ok daha ar bir biimde hissedilmektedir.

40

BLM V. TRKYE'DE BYK KENTLER VE DDET OLAYLARI: ALIMANINAMACI, YNTEM VE SINIRLARI

Daha nce de birka kez altn izmee altmz gibi, byk kent olgusunu iddet olaylarnn temel nedeni olarak grmyoruz. Ancak, iddete uygun bir ortam saladn, ilhan Tekeli'nin de deyiiyle, onu daha ok, yardmc, "kolaylatrn bir deiken" olarak deerlendirdiimizi ve yine Tekeli gibi, kent olgusunun "toplumsal normlarn bana kn balca nedeni gibi gsterilmesinin karsnda" olduumuzu yineleyelim.81 Bu yaklamdan hareketle, Trkiye'de hem anakent zellii tayan, hem de deiik blgelerde yer alan kimi byk kentleri kapsayan bir aratrmann ilgin olacan dndk. Sz konusu kentlerde ve evrelerinde rastlanan iddet olaylar ile bu kentlerin sosyoekonomik yaplar arasnda eitli ipular verebilecek ilikiler bulunabilirdi. Bu amala, bu tr kentlerde meydana gelen olaylar ve trleri gazete taramas yoluyla incelenebilir ve yaplacak derinlemesine bir aratrmada salanan veriler, salt iddet olaylan dnda, incelenen kentlerin tad eitli zelliklerle birlikte deerlendirildii zaman, salksz kentleme ile siyasal iddet ve terr arasnda ksm bir ilintinin bulunduu ortaya kabilirdi. istanbul, Ankara, zmir, Adana, Bursa ve Gaziantep kentleri istenilen zellikleri tayordu. almann arl stanbul zerinde olabilir, bununla birlikte, teki be anakente ilikin veriler yardmc olarak kullanlabilirdi. Son yllarda byk bir nfus gne sahne olmu olan istanbul bu 6 kent iinde, hi phe yok ki, "arpk kentleme"nin en arpc rneini vermektedir. Bu almamza 1979 yl sonlarnda baladk ve o tarihten nce gelen be yllk dnemdeki olaylan inceleme kapsamna almay dndk, zellikle, iddet olaylarnn 1975'ten sonra bir trmana gemi olmasnn yansra, arasnciann olanaklarnn ok kstl olmas da, byle bir sre snrlamasn zorunlu

41

Salyordu. Doaldr ki, andan 6 kentimizde meydana gelen tm iddet olaylarnn her zaman basna yansd ileri srlemezdi. Bununia birlikte, sz gelimi MMyet gazetesi bu olaylara teki basn organlarna oranla daha derli toplu bir biimde yer verdiinden, basna ulaan iddet olaylarnn taranmas iin bu gazetenin 1975-79 kolleksiy onunu, kullanmay yeledik. Hi phe yok ki, yazarlar bu yntemin pek yeterli bir yntem olduu iddiasnda deildiler. Bununla birlikte, eldeki aratrma olanaklar asndan, hi deilse birka anlaml sorunun ortaya atlmas kolayiaabilirdi. Milliyet gazetesinde yer alan iddet olaylar, ayrntlar nceden hazrlanm bir veri dkm cetveline uygun olarak saptanm ve bunlar daha sonra bilgi ilem teknii iie deerlendirilmek zere, zel kartlara geirilmitir. Sz konusu cetvelde, iddet olaylarnn o ilin hangi ilesinde, hangi ylda ve ayda yer ald; olayn, rnein silhl, bombal saldr, soygun, korsan miting vb. gibi trlerden hangisine uyduu; gene sz konusu olayn meydana geli yerinin neresi olduu, rnein, ev, okul, kahve, fabrika, iyeri vb.; ve bu saldrda neyin hedef alnd (kii, grup veya bina) gibi; gazete bilgilerinin izin verdii lde iddet olay kurbannn ve saldrgannn meslei, ya, eilimi gibi sorularn yantlar yer almtr. Daha sonra bilgi ilem teknii ile salanan veriler, ad geen kentlerin yaamnda bu dnemde gze arpan eitli sosyoekonomik, kltrel ve ynetimsel elerle karlatrlmaa allmtr. Bu lde snrl olanaklarla olsa bile, bulgularmzn ksmi varsaymrnz byk lde dorulad inancndayz. Salksz bir kentlemenin eitli nedenlerle byk kentleri birer iddet fidanlna dntrmesi kanlmazdr. Bir kez daha vurgulayalm ki, siyasal iddet ve terr, kentlemeden domamaktadr. Aktr ki, kentlemeyle birlikte toplumda grlen su ileme oran genellikle ykselir, rnein, New York kentinde su ileme oran, istanbul byklndeki kentlerinkinin ok stndedir.82 Ancak, zellikle son yllar lt olarak aldmzda, stanbul'un kabaca drt kat byklnde olan New York'ta, siyasal iddet ve terr olaylarna neredeyse rastlanmamas, tersine, stanbul'da Trkiye'deki iddet ve terr olaylarnn te birine yaknnn yer almas, sorunun yalnzca kentlemeden ve kent byklnden kaynaklanmadn gstermee yeter. Trkiye'de, sz gelimi "arpk kentleme" olay, ok daha deiik boyutta ele alnmak zorundadr. Kald ki, son yllarda pek az lkede devlet otoritesi Trkiye'de olduu kadar sarsntya uramtr. Bir bakma, arpk kentleme de, devletin gszlnn bir sonucu deil midir? Grld gibi, olay, sanld kadar basit deildir. Olkeden lkeye ve zamanla deien pek ok etken, siyasal iddet ve terr olaylarnda devreye girmektedir. Biz burada, zorunlu bir soyutlamaya gitmekte olduumuzun bilincindeyiz. Kismi varsaymmzn konusu olan arpk kentleme ve iddet arasndaki ilikiler, bu anlay ierisinde deerlendirilmeli ve bunun ok daha karmak bir toplumsal koullar rgs iinde ele alnmas gerei hi bir zaman gzden uzak tutulmamaldr. 42

BLM VI. STANBUL

/

iddet olaylarn stanbul'da incelemeye gemeden nce, bu olaylarn yer ald ortam biraz daha yakndan grmekte yarar vardr. A) Byk Bam Byk Dertleri lke nfusu hala artarken, kyden kente g durmakszn srmekte ve bu arada stanbul, en byk anakentimiz olmak zelliini korumaktadr. Aktr ki, Trkiye'nin en gelimi blgesinde yer alan stanbul, gerek altyaps, gerekse snrl istihdam olanaklaryla, braknz Anadolu'dan kopup gelenleri, doma byme stanbullu'lan bile potasnda eritme gcne sahip deildir. Artan hayat pahall, konut ve kira sorunu, isizlik, ulam, yetersiz belediye hizmetleri, belki hibir kentimizde stanbul'daki kadar "mzmin" deildir. Oysa, gelecein Trkiye'sinin yazgs byk kentlerimizde ve zellikle istanbul'da izilecektir. Bu kentimiz, kendi bana Trkiye'nin bir minyatr say* labilir. Nasl lkede, ikili bir toplumsal yapdan sz edilebiliyor, anakent istanbul'da da bir yanda kentliler, bir yanda da henz tam kentli olmayanlar -ancak krsal balan da geriye dn olmayacak biimde zayflam yeni kentliler-bir arada yaamaktadrlar. Trkiye nasl trdeleememise, istanbul balamnda az da olsa, tarm, bunun yan sra sanayi ve zellikle hizmet kesimleri ve farkl kltrler iiedir. stanbul'daki Trabzonlu, Erzurum'lu, Sivas'l, orum'lu says, geride, "memlekette" kalanlardan daha fazladr. Ayrca, istanbul, yalnz Beyolu deil, Yalova, ile, Silivri ve atalca'dr. Kald ki, istanbul'un ili'si, hem kent, hem ky, hem de kasaba ve banliy karm, tr kendine zg bir gecekondu toplumudur. Baka bir deyile, snrl bir erevede kalsa bile, byk kentlerimiz, gei durumundaki toplumlarn tm zelliklerini kltlm bir lekte tamaktadrlar. Ksacas, dn, "ta topra altn" saylan stanbul, Nianta'siy la, Zey-

43

tinburnu'suyla, Bayrampaa'syla yepyeni bir "toplumsal kiilik" kazanmtr. "Kahve" ile "cafe"1, "dn salonu" ile "diskotek", "alvar" ile "blue jean", "dolmu deynekisi" ile "holding yneticisi" iiedirler orada, istanbul iine dalan kurumlar, trl yaam biimleri, retim ilikileri, alkanlk ve davran kalplarnn bir alamna dnmtr. 1. Kentsel Gelime istanbul 1980 nfus saymnda 5,5 milyona yaklaan nfusuyla, tek bana lke nfusunun % 12 sini barndran, ancak tm greceli gelimiliine ramen, salksz bir kent yaamnn btn elikilerini aka yanstan en byk yerleme merkezimizdir. Oysa, son 40 yldan bu yana stanbul'un nfus gelimesini inceleyenler, bu srete yanltc bir yavalkla karlarlar. nk aadaki izelgede de grlecei gibi, kent merkezinin nfus artnda artk belirgin bir duraklama bagstermi, istanbul'un bymesi daha ok yrekentlere (banliyler) ve evre belediyelere zg bir duruma gelmitir. evresinde yer alan 30'u akn belediyenin (nitekim son dnemde bu belediyelerden ou stanbul anakent belediyesine balanmlardr), ok hzl bir gelime iinde olmalar, stanbul'u bir bakma New York, Mexico, veya Tokyo'nun metropoliten gelime srelerine sokmutur. Ne var ki, Hugh Stretton'un anlatm ile istanbul, bir "yoksul kapitalist kent" rnei, daha dorusu, az gelimi kapitalist bir lkenin "zenginlikle yoksulluu yan yara yaatmaya alan bir anakentidir "83 izelge : 6 stanbul'da Kent Merkezinin ve evresinin Gelimesi (1940-1980) (1940-100)
Yllar Kent Merkezi Kent evresi

1940 1950 1960 1970 1975 1980

Kaynak:Nfus Saymlan

100 124 185 269 319 359 V

. \

100 -134 579 2111 5640 13425

(1980 verileri, geici rakamlara dayanan tahmlnlerair).

Yukandada deinildii gibi, 1980 nfus saymnn sonularna gre, son be yl iinde stanbul merkez belediye nfusunun yllk art hznn

44

% 44.2 olmasna karlk, evre belediyeler nfusu ylda ortalama % 80.6'lk bir gelime gstermitir. Bu bymede, doal nfus artndan ok, stanbul doumlu olmayanlarn bu kentimize hzla yerlemesi en byk etkendir. yle ki, sonradan stanbul'lu olanlarn oran, 1960 ylnda % 57.6'dan, 1%5'de % 59'6'ya, 1973'de % 63.4'e, 1975'de ise % 66'ya ykselmitir. Bu orann, 1980'de % 70'e ulam olduu varsaylabilir. Sz gel im i, 1965 saymnda bile, Kastamonu, Sivas, Rize, Erzincan, Giresun, Trabzon, Tekirda, Bursa, Ordu, Balkesir, Ankara ve zmir doumlu olup stanbul'a yerlemi olanlarn says 1 milyonu buluyordu, istanbul'a akn eden bu yurttalarmzn daha ok, Saryer, ili, Gaziosmanpaa, Eyp, skdar, Zeytinburnu ve Beykoz'u evreleyen ve genellikle eski hemehrileriyle bir arada bulunmay yeledikleri yeni yerleim alanlarna daldklar izlenmektedir.^ Gecekondu olgusu, yalnz istanbul kentine zg olmamakla birlikte, lkedeki "gecekondulama"dan en byk pay bu anakentimizin ald aktr. Nitekim, 1960'da, btn lkede 250 bin gecekonduda 15 milyon kii yayordu ve bunlar toplam kentli nfusun % 18'ini oluturuyordu. Oysa, 1980 ylnda saylar 1 milyon 250 bine ulaan gecekondularda 6.5 milyondan fazla yurttamz oturacakt. Bu ise, kentli nfusun yaklak yars demektir. stanbul ise, tek bana Trkiye'deki gecekondu nfusunun te birinden fazlasn barndrmaktadr rnein, Eyp ilesinin kylerinde, 1980 nfus saym sonularna gre 2 2 7 . 0 0 0 , Kartal'n kylerinde 3 4 2 . 0 0 0 , skdar'n kylerinde 146.00, Gaziosmanpaa'nn kylerinde ise 110.000 kiinin yaad grlmektedir. Gerekte, kentin kendisini oluturan ve yalnz yapay bir ynetimsel stat nedeniyle "ky" olarak ad gemekte olan bu yerleim birimlerinde toplanan iki milyona yakn nfusun, gecekondularda barnd aktr. Bunlara, ky saylmayan ile merkezlerindeki gecekondulu nfusun da eklenmesiyle, gnmz stanbul'unda gecekondularda yaayanlarn orannn % 50'yi getii rahatlkla sylenebilir. 2. Geim Glkleri

istanbul'da yaamak kolay olmasa gerek. sizlik, gittike artan hayat pahall ve gelir dengesizlikleri hemen gze arpmaktadr.

Daha nce deindiimiz, i ve i Bulma Kurumu'na bavurmalara ve ie yerletirmelere ilikin Trkiye liisndeki gelimeler stanbul'da ok daha belirgindir. Nitekim, ie yerletirilme oran Trkiye apnda 1978 ylnda %35.7 iken, bu oran, istanbul'da % 9'da kalmaktadr:

45

izelge: stanbul'da ve i Bulma Kurumuna Bavurular (1971 -1978) Yllar 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 Bavuru says (bOOki) e Yerletirilen Savca " (OOkii) %

62 51 46 68 71 86 85 96

20 19 18 18 16 13 10 9

31.7 373 39.0 26.6 22.2 153 11.8

9JO

Kaynak: D E, statistik Yll, 1979, s. 141144'don derlenmitir. Yzdeleri biz hesapladk. isizlik sorunun yansra, fiyat artilarndaki hzl trman da istanbulluyu enflasyonun balca kurbanlar arasna sokmutur, zellikle dar gelirliler iin bir "karabasan" olan geim zorluunun stanbul'da son yllarda giderek arlat aadaki izelgeden kolaylkla izlenebilir: izelge: 8 stanbul Geinme indeksi (1970-1979) (1963=100) { Yolar
1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979

ndeks
155.6 1852 213.7 243.6 301.8 365.8 429.6 541.3 8763 1433.1

Trkiye
145.7 168.9 199.0 240.1 511.8 343.2 396.6 492.1 750.8 1230.7

Kaynak: Ticaret Bakanl, Toptan Eya Fiyatlar ndeksi 46

Grlyor ki, istanbul'daki fiyat artlar stelik srekli olarak Trkiye ortalamasnn stnde kalmtr. Bu izelgeye daha da aklk getirmek amacyla, DiE'nin Ekim 1979-Ekim 1980 arasndaki dnemi kapsayan istanbul tketici fiyat art oranlarn daha ayrntl biimde gsterebiliriz: izelge :9 Bir Yllk stanbul Tketici Fiyat Art Oranlan (Ekim 1979-Ekim 1980) Alt Gruplar
95.1
-

%
88.1 83.2 129.4

Genel Gda Konut Ev e. Giyim Salk Ulam Kltr

9 1 . 8 118.1 64.6 72.1

Kaynak: D\E,Aylk

Ekonomik

Gstergeler

(Ekim, Kasm, Aralk I98O),4O.

istanbul ayn zamanda gelir dalmndaki eitsizliklerin arpc boyutlara ulat bir kentimizdir. Bu konuda en belirgin kant, bundan 10 yl kadar nce yaplm bir gelir dalm aratrmasnn sonularnda aka grlmektedir: izelge : 10 stanbul'da Gelir Dalm (1968) Gelir Dilimleri I. (en dk)
II.
m IV

Yllk Gelir (TL.) 0-16.700

16.701-25,200 25.201-38.000

Toplam Gelirin Yzdesi (%) 4.7

8J 123

38.001-64500
64501 - den fazla

19.1
55.4

V. (en yksek)

Kaynak: stanbul Nazm Plan Bdrosu, "Incoma and Income Olstributlon", Annexto SocioEconomicIssues, HO-.24,Temmuz 1976.

Buna gre, en yksek gelir dilimlerinde yer alanlar toplam gelirin yardan fazlasn ellerinde tutmaktadrlar, istanbul'un i yapsndaki dengesizliklerin daha da anlaml gstergelerinden biri, gelir dalmnn mekna yansyan biimidir, rnein, aadaki izelgede gecekondu blgeleriyle istanbul'un eski ve oturmu semtlerinde yaayan insanlar arasnda en dk ve en yksek gelir dilimlerine giren ev halk paylarnn karlatrlmas, bu gerei bir kez daha gzler nne sermektedir:
47

izelge istanbul 'un Semtleri Arasnda Aylk Gelirin Dalm (1973) Geliri 1000 TL'den az ailelerin oran Gecekondu Bl. Gaziosmanpaa Zeytinburnu Eyp Beykoz Oturmu semtler ili Kadky Beikta 52.7 43.7 , 35.6 363 Geliri 3000 TL'den ok ailelerin oran 0.6 3.4 2.4 23

'16.5 16.1 10.0

19.1 24.8 303

Kaynak: Sleyman zmucur, "Distrlbutlon of Income n stanbul", stanbul Urban Piannlng Project, Technical Memorandum No. 177, stanbul Nazm Plan Brosu, Ocak 1975.

ili, Kadky gibi semtlerde aylk geliri 3 bin liray aan aile orannn, Beikta gibi "orta halli" bir semtte daha yksek grnmesinin nedeninin, ilk iki semtin bir blmnn gecekondu alanlarn da kapsamasndan doduu aktr. Bununla birlikte, grece, gecekondu nitelii ar basan semtler gibi, dzenli ve oturmu semt olarak gzkenlerde de hi gecekondu bulunmad sylenemez, zmucur, ayn almasnda, 1973 verilerine gre, stanbul'daki ailelerin en yoksul kesimine giren % 24'nn, kentteki toplam gelirin % 5.2'sini alrken, en varlkl % 13'nn ise, toplam gelirin % 46'sn denetlediini gstermektedir: izelge :12 stanbul'da Gelir Gruplannm Toplam Gelirden Paylan (1973) Aylk Gruplar Hane Halk Oran (%) 24.1 42.3 203 8.7 4.6 Gelirdeki Pay (%) 53 27.6 21.9 15.2 30.0

0-999 1000-1999 2000-2999 3000 A 4999 5000 ve yukars

Kaynak: zmucur, "stanbul Urban Project-.",Tablo 7.

48

Gemi yllara ilikin yukardaki oranlarn, aradan geen 8 yihk sre iinde stanbul'da yaanan dengesizlii, genel ekonomik ve toplumsal koullarn da etkisiyle olduundan daha az gsterdikleri ileri srlebilir. Nitekim, f..T..A.'de yaplan bir baka aratrmann bulgular da bu yndeki phelerimizi destekler niteliktedir:
izelge: 13

stanbul'da Kii Bana Gelirin Gelir Gruplarna Dalm (1980) Ger Grubu Toplam Nfusa Oram (%) 20 20 20 20 20 Toplam Gelirden Ald Pay (%)
69JO

1. (en yksek) II. III. IV. V. (en dk)

21i) 43 33 2A 11 Temmuz 1980.

Kaynak: emsettin Barkan, "Ekonomik Adan", Milliyet,

Grlyor ki, stanbul nfusunun % 4O' toplam gelirin % 90'n alrken, geri kalan % 6O' ise ancak % 10 ile yetinmek durumundadr. Bir baka adan da, gelir dalmnn semtlere gre farkllamas, eitsizlikleri daha da arpc bir biimde ortaya koymaktadr: izelge : 14 . stanbul'da Semtlere Gre Gelir Dalan Semt Gruplar Aile Nfusu Gelir Getiren Aylk Aile Kii Bana Ortalama Kii Fert Says (kii) Geliri (TL) gelir TL.
1.1 1.4 50.863 33333 22.114 11576

Etiler, Levent Yeilyurt 23 Suadiye, Fenerbahe Bakrky * 2.8 mraniye, ierenky Gaziosmanpaa Zeytinburnu " 5.3

2.1

7.025

1325

Ortalama

35

IS

30.437

11.805 12 Temmuz 1980.

Kaynak: Bartan, "Ekonomik Adan", Milliyet,

Bu dengesizliklerin istanbul'u bir "gerilimler kenti "ne dntrd rahatlkla ileri srlebilir. 49

3. Konut Sonnu
Hzla byyen stanbul'un byk bir konut darboazna girdii de ayr bir gerektir. Ne kamu, ne de ze! giriimciler, istanbul'un konut gereksinmesini nitelik ve nicelik ynnden karlayabilecek lde konut retmemektedir. Bu yzden, hem kentteki konut a giderek bymekte, hem de gerek konut edinme, gerekse konut'kiralamann, stanbullu zerindeki maddi basks arlamaktadr. Bu boluun bir lde gecekondular aracl ile doldurulduu sylenebilirse de; gerekte, gecekondunun bir zm deil, tersine, aresizliin yol at geici ve salksz bir yerleme yntemi olduunu gzden uzak tutmamak gerekir. Sorunun, henz bugnk boyutlarna ulamad 10 yl ncesinde bile, stanbul'da yaayanlarn yardan ounun kirac (% 545) olduu saptanmtr. Gnmzde, konut darboaznn daha da "darlatm" ok basit bir hesapla gsterebiliriz. rnein, 1978 ylnda, belediyeden yapm izni alnarak retilen konut says 18.000 dolayndadr. Her konutta ortalama 5 kiilik bir ailenin yaadn varsayacak olursak, bu yoldan yaklak 90.000 yurttan yeni bir konuttan yararlanabilecei sylenebilir. Oysa, bilinmektedir ki, stanbul'a yerlemek amacyla ylda en azndan 150200 bin kii g etmektedir. Bu durumda, aradaki an kapatlabilmesi iin gecekondu yapmndan baka bir yntem de kalmamaktadr. Ne var ki, gecekondu maliyetlerinde bile son yllarda grlen nemli artlarn, birok dar gelirli ve yoksul aileye bu yolu da fiilen kapad sylenebilir. Bylece, zaten oda bana yaklak iki kiinin dmekte olduu Trkiye'de, byk kentlerde ayni oday paylaanlarn saysndaki artn toplumsal, psikolojik ve kltrel alardan eitli sakncalar dourmas kanlmazdr.

4. Hizmet Darboazlar
Kentte yaayan insan says arttka, belediyelerin snrl olanaklaryla zaten yeterince karlanamayan hizmetlerin yurttalara ulatrlmas daha da glemektedir. Nitekim DPT'nin 1980 Program'nda 1968'de belediyelere toplam kamu gelirlerinden den pay orannn % 14.7'den 1969'da % 13'3'e, 1977'de % 4.4'e, 1980'de ise % 3,6'ya kadar dtn izliyoruz.85 Sz gelimi, stanbul Belediyesinin 1975 yl bte geliri devlet yardmlaryla birlikte 840 milyon lira iken, ayn yl, belediyenin 18 bin grevlisine cret, aylk ve sosyal yardm olarak yapt toplam harcamalar 944 milyon liray bulmutur. Oysa, 1973 ylnda, istanbul Belediyesinin 722 milyon lira olan toplam gelirleri, personel giderleri olan 537 milyonu rahatlkla karlayabiliyordu. in ilgin yn, sz konusu iki yl ierisinde, stanbul belediyesinde alanlarn saysnda art bir yana, kk de olsa bir azalmann grlmesidir. 1973'de belediyeden cret alanlarn says 17382 iken 2 yl sonra bu say 17308 olarak belirlenmitir.86

Kt kaynakl stanbul Belediyesinin, rnein eitli kent hizmetleri ynnden, kentli karsnda ne kadar aresiz kaldn aadaki izelge aklkla sergilemektedir: izelge : 15 stanbul'da Birim Hizmetler ve Yararlanan nsan Says (1975) Birim Hizmet
1 Troleybs 1 Dolmu 1 1 1 1 1 Cenaze arabas Yangn sndrme arabas p arabas Frn Genel tuvalet

Yararlanan nsan Says

38.614 kiiye fI 5.454 162.500 32300 13S29 7.847 95.122 '
1 n 11 n

Kaynak: Ahmet Isvan.

Halktn Belediyesi; stanbul, stanbul

sena

Matbaas,

1977, s. 31.

te yandan, OECD'nin 1978'de dzenledii Byk Kent Seminerinde, Batl byk kentlerde kii bana den gnlk belediye harcamalannm rnein Kopenhag'da 465 TL, Paris'de 400 TL, Londra'da 350 TL, Sofya'da 205 TL, Belgrad'da 137 TL'si iken, stanbul'da yalnz 1,5 TL'snda kaldnn saptanmas hem dndrc, hem de rktcdr. 87 B) stanbul ve iddet Olaylar 1. stanbulTrkiye Karlatrmas Siyasal iddet olaylar olarak tanmlanan genel kategori iinde, bildiri datmaktan adam ldrmeye dek uzanan geni bir "eylem yelpazesi" ile karlald aktr. Bunlardan yalnz bir tanesi olmakla birlikte, kamuoyu zerinde en byk tedirginlie yoi aan ldrme olaylarn ele aldmzda, eitli iller iinde stanbul'un n planda yer aldn gryoruz, rnein, Yank dergisinin iddet olaylarnn dorua kt 1979 Kasm ile 1980 Temmuzu arasndaki dokuz aylk dnemi kapsayan, Trkiye'de ldrme olaylarna ilikin verilerinden, stanbul'un paynn ortalama % 29 olduu grlmektedir. Oysa, stanbul metropoliten alannn Trkiye nfusunun ancak % 6.6'sn oluturduu bilinmektedir.

51

izelge Trkiye'de ve stanbul'da iddet Olaylarndan lenler (1979-1980) (a) fst.lmler 27 55 41 66 43 55 48 62 83 480 <b) Trkiye'de lmler 100 169 120 146 178 216 184 218 322 TB33

Aylar Kasan 1979 Aralk 1979 Ocak 1980 ubat 1980 Mart 1980 Nisan 1980 Mays 1980 Haziran 1980 Temmuz 1980 Toplam

stanbul'un Oran (a/b) 27.0 325 34.2 . 45.2 24.2 255 26.1 28.4 25.8 100.0

Kaynak: Yank, 10 Austos 1980, s. 21 "deki verilerden biz hesapladk.

Yukardaki izelgeden de izlenebilecei gibi, sz konusu 9 ay ierisinde Trkiye'de ayda ortalama 183 kii yaamn yitirirken, yalnz stanbul'da ayda ortalama 53 kii ldrlmtr (% 28S). rnein, skynetim ilgililerinin 12 Eyll harektnn birinci ylnda yaptklar aklamada, geen dnemde 282 kiinin "anari ve terre ynelik saldrlar sonucu" yaamlarn yitirdikler: ve bunlar arasnda 55 gvenlik grevlisinin yer ald (5 subay, 7 astsubay, 10 er, 24 polis ve 9 beki) belirtilirken, anari kurbanlarnn illere gre dkmnde stanbul'un gene en bata geldii
grlmektedir izelge: 17

Trkiye'de Anarik Olaylardan lenler (12 Eyll 1980-11 Eyll 1981) er

istanbul Adana Tunceli Mardin Urfa Ankara Mersin

l Say
70 31 21 15 14 13 10

%
24.8 11.0 75 53 43 4.6 35

teki iller
Toplam
Kaynak: Cumhuriyet,

108
282

38.4
100.0

2 Kasm 1981, yzdeleri biz hesapladk.

52

te yandan, 1975-1979 aras gazete taramalarnda 6 byk kentimizde saptanan ldrme de dahil 2300 iddet olaynn illere dalnda da stanbul'un en nde geldiini izliyoruz: izelge : 18 Basma Yansyan iddet Olaylarnn eitli llere Dal (1975-1979) ller Saptanan Olay ayia 944 815 177 162 45 157 2300 Toplama % Oran Kent Nfusunun 6 l'in kentli Nfusu indeki Oran (*) 34.8 29i 12J2 9.7 7 53 100.0

stanbul Ankara izmir Adana Bursa Gaziantep Toplam

41.1 35.4 7.7 7.0

2JO

6.8 100.0

(*) iddet olay saylarna, II merkeziyle birlikte, lin kentsel arlkl le merkezindeki olaylar da katlmtr.

Grlyor ki, kent merkezleri ve ile merkezleri nfuslar esas alnarak yaplan karlatrmada, 6 ildeki toplam kentsel nfusun % 34.81 barndran istanbul, iddet olaylarnn % 41 'ne beiklik etmitir. Olay orannn, Ankara ve bir lde de Gaziantep'de, kentli nfus orannn stne kmas anlamldr. Oysa, iddet olaylarnn en youn biimde yer ald istanbul'da asayi sorununun da ok nemli boyutlar kazand biliniyor. rnein, istanbul emniyet rgtnn tm grevlilerinin says 8097 olarak saptanmtr. Bunlardan 66's emniyet mdr, 38'i emniyet amiri, 346's bakomiser, 54' komiser, 194*0 komser muavini ve 7399'u polis memurudur. stelik bu grevliler arasnda ortalama 2500'nn genellikle yazma ve i hizmetleri yrttkleri dikkate alnrsa, olaylar nlemek ve kovuturmakla grevli gcn, gerekte 5 bini pek amad sylenebilir. Sz gelimi, stanbul'da motorlu ara says 300 bine ularken, trafik polisi says 450'de kalmaktadr, te yandan, tm polis ubelerinin elindeki toplam ara says yalnz 600 olarak belirlenmektedir. Sayca ve ara geree bu skntl durumda bulunan gvenlik glerinin, hele zel beceriler gerektiren siyasal iddet olaylarna istenilen etkinlikle kar koymasn beklemek biraz zordur.88

53

2, stanbul'da iddet Olaylan (975-979) istanbul ne tr iddet olaySanna sahne olmutur? Bu olaylar en ok nereierde meydana gelmektedir? "Kimlii beiirsL kiiler"in yol ats olaylarda kimler ve hangi kurulular hedef alnmaktadr? Kemen belirtelim ki, iddet eylemlerinin kimler tarafndan gerekletirildii, basna ancak belli bir sreden sonra yansd iin, bu taramamzda eylemcilerin kimlikleri konusunda yeterli veri elde edemedik. Bununla birlikte, daha ilerdeki tarihlerde gerek basnda, gerekse baz resmi aratrmalarda ve resmi aklamalarda yer alan stanbul ve stanbul dnda kalan baz byk kentlerdeki iddet olaylarna karm ve bir sre sonra tutuklanm ya da hkm giymi eylemcilerin bireysel zelliklerine ilikin verilerin 19751979 yllarn kapsayan aratrmamza ek olarak verilmesinde yarar grdk. Bu almamzn genel amac ve elimizdeki snrl tarama olanaklar da gznnde tutulunca, iddet eylemcilerinin sosyoekonomik ve kltrel fizyonomisine ilikin daha gvenilir verilerin baka bilim adamlarnn yapaca aynnti ve daha salkl aratrmalarla ortaya konaca phesizdir. a) Olay Tr istanbul'da en ok rastlanan iddet olaylar arasnda bombal saldr, banka ve iyeri soygunlar, silhl atma ve renim kurumlarndaki eitli gsteri, engelleme, direni ve benzerleri saylabilir. Aadaki izelge'de 19751979 yllan arasndaki olaylarn olay trlerine gre dalm grlmektedir: izelge: 19 stanbul'da iddet Olaylarnn Trleri (197S-979) OSayTr Saldr (bombal,silahl) Soygun (banka ve iyeri,ara) Silhl atma Direni, boykot, miting vb. Yangn karma, kundaklama veya protesto Tah sopal kavga Cezaevi olay (kama, isyan) Gemi karma Adam karma Tehdit, zorla para alma Toplam 54 Say 611 137 87 45 25 19 4 2 2
2

Oran(%) 64.7 145 92 4 2.7 2.0 03 02 02 02 100.0

944

iddet olaylarna ilikin haberlerden derlenen yukardaki izelge yalnz, be yllk bir sreyi kapsamaktadr. Bununla birlikte, zeilikie 1980 ylnda stanbul'da baz olay trlerinde, szgelimi, tehdit, zorla para alma, iyerlerini kapatmaa zorlama gibi olaylarda belirli bir art gsterdiklerini ekliydim. b) Olay Yeri iddet, kentin sokaklarnda gece gndz kol gezerken, genellikle, "anarinin beii" olarak nitelenen renim kurumlarnda ortaya kan iddet olaylarnn ikinci planda kald aadaki izelgede grlmektedir, zellikle konut ve iyerlerine yneltilen saldrlarn, iddet eylemcilerinin kitleleri sindirmede ncelik verdikleri eylem alanlar olduu dikkati ekmektedir. Ote yandan, ilgin bir gzlem de, bu be yllk dnem ierisinde stanbul'daki fabrikalarda saysz grev ve direni olaylar olmasna ramen, iddet olaylar trne sokulabilecek rneklerin ok az sayda bulunmasdr. izelge : 20 stanbul'da iddet Olaylanmn Yerleri (1975-1979) Olay Yeri Sokak, (durak, istasyon, otogar, havaalan, iskele vb.) yeri (ticarethane, benzin istasyonu, otel, depo vb. dahil) niversite, Akademi ve yksek okul (yurt,, kantin dahil) Banka
Konut Siyasal parti, demek, sendika, spor kulb Say 372 126 92 76 74 56 49 29 28 18 11 5 4 3 1 944 Oran(%) 39.4 133 9.7 8.0 7.8 53

Kahve Okul (lise, orta) Resmi yaplar (Belediye, cezaevi, karakol) Tatlar (otobs, tren, gemi vb.) Lokanta, pastahane, tiyatro, sinema Koruluk, orman, kr Fabrika Yabanc lke temsilcilii
Cami Toplam

52
3.1 3.0 15 1.2

05
0.4 03 0.1 100.0

c) Olaylara Kimler Karyor: Kurbanlar ve Eylemciler iddet olaylarna genellikle hedef olan kiilerin kimliklerine ilikin verileri gazetelere yansd kadaryla eide edebildik. Eylemcilerin ise ok byk
55

bir blmnn 1979 sonuna dein gvenlik yetkililerince yakalanamam olmalar, bu blmn banda da belirttiimiz gibi, bizi, asl almamzn dnda baz ek kaynaklara yollamalar yapmak zorunda brakmtr. Ne var ki, bu kaynaklarn da, genelletirmeye elverili olmad aktr. (i) Kurbanlar Hemen belirtmeliyiz ki, "kurban" szc ile sadece iddet olaylarna karp lm olanlar kasdetrniyoruz. Bu terimin, ayni zamanda, iddeti ara olarak kullananlarn saldrsna hedef olan kii, kurum, yap ve aralar kapsad da hatrda tutulmaldr. Basna yansd biimde iddet olaylarnn kurbanlarnn kimlii zerinde ayrntl bilgiyi ou zaman elde etmek olanan bulamadk. Nitekim, saptayabildiimiz 944 olaya hedef olanlardan yalnz 250'sinin kimliine ve siyasal eilimine ilikin ipular bulabildik. Aadaki izelgeden de izlenebilecei gibi, bu be yllk dnemde zellikle, renci, ii ve i yeri sahipleri ve gvenlik grevlileri kadar, yoldan gemekte olan kiilerin de iddet kurban olduklar izlenmektedir. izelge: 21! Kurbanlarn Meslee Gre Dalm Meslekler renci Orta renim ve benzeri 19 17 niversite 19 Yksekokul 8 Eitim Enstits ii : Tccar, sanayici, esnaf vb. Gvenlik grevlisi, (polis, beki, er) Yoldan gelip geen retmen niversite retim yesi Kk memur Siyasa! parti, dernek, sendika ye ve yneticisi Serbest meslek (doktor, gazeteci teknik eleman, sanat vb.) Subay, astsubay Yarg, savc, avukat Kaymakam, muhtar Toplam 56 Say 63 Oran (%) 252

48 36 21 18 14 12 12 11 4 2 2

19.2 14.4 8.4

5.6 4.8 4.8 4.4

12

2.8 1.6 0.8 0.8 I.U!

250

Kurbanlarn ideolojik eilimleri konusunda basndan derlenen bilgiler olduka yetersizdir. Bununla birlikte, belirtilen rneklere dayanarak kaba bir ayrma gitmek olanakldr. Ksm bir karlatrma iin, en azndan, aratrmamza konu olan 6 byk kentte saptadmz 2300 iddet olaynn eilimi belirlenebilen kurbanlar ile stanbul'daki 944 olayda eilimi saptanabiien kurbanlarn farkl oranlar gsterdiklerini syleyebiliriz: izelge :22 iddet Olaylarnn Hedef Ald Kimselerin Siyasal Eilimleri stanbul dahil alt kentte belirlenen Say Sa Sol Toplam 174 394 568
Oran

Eilimler

stanbul'da belirlenen Say 77 108 185

Oran

30.6 69.4 100i)

41.6 58.4 100.0

Bu lde snrl bilgilerle bir genelleme yapmak g olmakla birlikte, iddet olaylarnn kurbanlarnn byk ounluunun sol eilimliler arasnda bulunmas dikkat ekicidir. Ancak, stanbul'un da dahil olduu 6 kentte iddete hedef olmu kimselerin eilimlerinin dal, stanbul ile karlatrldnda bu kentimizde sa eilimli kurbanlarn orannn artt grlmektedir. Bunu, gerek rgtlenme ile gerekse ideolojik atmann stanbul'da daha ok keskinlemi olmasyla aklayabiliriz. Nitekim, istanbul'da, zellikle 1980 ylnda iddet olaylarnda dikkati eken gelimeler-ki bunlar izelgemizde yer almamaktadr zellikle MHP ve CHP'li parti i! ve ile rgtlerinin bakanlaryla, ayni partilerin belediye meclis yelerine ynelik saldrlarn, gvenlik glerine ve muhtarlara kar ynelmi olaylarla birlikte arttn ortaya koymutur. Genel olarak, usa ve usol eylemcilerin istanbul'da, aralarndaki hesaplamalarnn dnda 1980 iinde, Nihat Erim, Kemal Trkler, Abdurrahman Kksalolu veya smail Gerekz gibi tannm kiilere ynelmeleri anlamldr: Daha nceki yllarda Abdi peki, Cavit Orhan Ttengil, Omit Doanay, mit Kaftancolu, lhan Darandeliolu gibi deiik konum ve eimlerdeki kiilerin seilmi olmas, kent halkn nemli lde tedirgin etmiti, te yandan, Ocak 1980 ve Temmuz 1980 tarihleri arasnda, byk ounluunu polis ve bekilerin oluturduu sivil ve askeri gvenlik gleri mensuplarndan ldrlenlerin says 93'e karken, bu olaylarn byk blmnn istanbul'da yer ald bilinmektedir. 89

57

() Eylemciler

iddet olaylar, genellikle, iki kart ideolojik kampn alma eylemleri biiminde de gelimektedir. Bu nedenle, hedefler ve eylemi balatanlar arasnda belirgin bir ayrm yapmak olana yoktur. Bununla birlikte, eylemcilerin sosyoekonomik kkenlerine ilikin olarak ileride daha ayrntl aratrmalar yaplmaya dein, burada basndan yaplan resmi aklamalardan ve ksmi incelemelerden derlenen baz bilgileri aktarmak yararl olabilir. Sz gelimi, Ergil'in Trkiye'de terr konusundaki incelemesinde, Ankara cezaevinde tutuklu ve hkml olarak bulunan 125 sol eilimli ve 162 sa eilimli eylemciye ilikin ayrntl bilgiler vardr.90 te yandan, 12 Eyll 1980 sonrasnda, merkezi stanbul'da olan 1. Ordu ve Skynetim Komutanlnn "Anarik Olaylara Karan ve Yakalananlar "a ilikin olarak yapt ilk 2 ay ieren basn aklamalarna gre, meslek dalmlarn yanstan yle bir izelge ortaya kyordu:

\
t izelge : 23 iddet Olaylar e lgili Olarak Yakalanan ve Aranan Sanklarn Meslekleri

Meslekler
*

Say 268 144 124 478 443

147 2M

Oran (%) 16.2

renci Yksek renim rencisi Orta renim rencisi i Serbest Meslekler

Memur Bota gezer

28.7 26.6
8.8 183

Ev Kadn Toplam

22 1-664

1.4 100.0

Kaynak: Milliyet, 27 Eyll 1980; Hrriyet, 25 Ekim 1980IMilliyet, 19 Kasm 1980; Hrriyet, 22 Kasm 1980.

Bota Gezer'ler eitli iddet olaylarna kartklar gerekesiyle yakalanan sanklar arasnda, yukandaki izelgenin salad ksmi verilere gre, iiler ve serbest meslekler nde gelmektedir. Ancak, sanklar arasnda % 183 gibi olduka
58

nemli bir blmnn "bota gezer" olarak grnmesi, isizlik ile iddet olaylarna karma arasndaki ilikinin nemini gstermesi bakmndan ilgintir. Nitekim, Genel Kurmay Bakanlnca yaknda yaynlanan bir kitapkta, 12 Eyll 1980-11 ubat 1982 dneminde yakalanan 43.140 sann mesleklere dalmna ilikin olarak yer alan veriler de, "bota gezer" orannn % 20.7'ye ulatn gsteriyor: izelge:23a 12 Eyll Sonrasnda Yakalananlarn Meslekleri Meslekle; renci retmen i
Memur

Sank Says 97 60 2830 6052

4254

Oran (%) 22.6 5.6 14.0

93

Serbest Meslek Ev kadn Dier meslek mensubu Bota gezer

6649 519 4159 __89_1_7

15.4 12 9 .._-_7

Toplam 1 .140 100.0 Kaynak: Genel Kurmay Bakanl, Trkiye 'de Anari ve Terrn Durumu,
Ankara, 1982, s. 6 1 .

Bota gezer nfusun olaylara karanlar arasnda bu lde yksek olmas, bir rastlant olmasa gerektir. Nitekim, salksz kentlemenin srarla vurguladmz zelliklerinden biri olan isizliin, "eylemci devirmee" ok eiverili bir ortam olduunu yinelemee gerek olmad kansndayz. Bundan dolay deil midir ki, 1981 Ocak ay sonlarnda stanbul'da yakalanan 500 kadar bota gezer yurttan, gvenlik makamlarnca, ilk frsatta kendi memleketlerine geri gnderilmelerine ve ayni nlemin daha sonraki aylarda da srdrlmesine karar verilmitir. Bununla birlikte, hibir ii ve oturacak yeri bulunmayan kiilerin tersine geri gnderilmeleri de salkl ve kesin bir zm olarak dnlemez. nk, bota gezeriie yol aan asl nedenlere eilinmedske, temel sorun kknden zlm olmayacaktr. Gnmz bir yana brakrsak, Prof.mer Ltf Barkan da, 16. yzylda tm Akdeniz lkelerinde, nfusun 40-50 yf iinde % 70 orannda arttn, Osmanl mparatorluunda da "kentlere akn" ve "dalara kma" olaylar grldn, bunlarn sonucunda, "geimini kaybedenlerin" bu fazla nfusun ekiyalktan, bir "bey'in maiyetine asker olarak yazlmaya varncaya kadar her trl hizmete hazr olduuna" iaret etmektedir.91
59

Acaba, tarih kendini yineleyen bir sre midir? 20 Yzyln ikinci yarsnda da, nfus patlamas ve hzl kentleme gelimekte olan lkelerin ayrlmaz bir zellii olan isizlik ve enflsyonla birlikte, genlik kesiminde de byk bir huzursuzluk dourmann yan sra, toplumsal iddet olaylarna yol amaktadr. Gemiteki olaylarla bunlar arasnda dikkate deer benzerlikler gze arpmaktadr. Ne var ki, 20. yzyl Trkiyesi, ok deiik bir "toplumsal oluum" iindedir. Bilim adamniB grevi de, zaten, huzursuzluu salt yasalar yoluyla nlemeye almann yetersizliini gstermek, iddete yol aan nedenleri aydnla karmaa almak deil midir? Ynetici Kadrolar te yandan, genel olarak iddet eylemlerine karanlar ile eylemleri yneten kadrolarn meslek durumlar arasnda belirgin farkllamalar ortaya kmaktadr. Ayni gzlemin, sol ve sa gruplar iin de sz konusu olduu, eldeki snrl verilerle de dorulanmaktadr: Sol Eylem liderleri rnein, Skynetim Komutanlklarnn, 1981 yl balarnda aklanan, Dev-yol, Kurtulu, TDKP, TKP-ML vb. sol eilimli rgtlerin yakalanan ve aranmakta olan lider kadrolarnn daha ok rencilerden olutuu hemen gze arpmaktadr: izelge : 2 4 U - S o l rgtlerin Yakalanan ve Aranmakta Olan Bir Blm liderlerinin Meslekleri Meslekler renci niversite rencisi 32 Akademi ve Yksek Okul 17 Eitim Enstits 5 Lise ve dengi okul 6 retmen Memur Mhendis Bota gezer Serbest meslekler retim yesi Sendikac ofr tekiler Toplam Say Oran(%)
61.2

60

13 5 4 4 3 1 1 1 6 98

133 5.1 4J 4.1 3.1 1.0 1.0 1.0 6.1

100.0

Kaynak: 4.kolordu ve Ankaraankr lleri Skynetim Komutanlnn Ocakufca 198i basn bildirileri.

60

renci kkenli liderlerin, toplam iindeki orannn % 61.2'yi bulmas dikkati ekmektedir. niversite, akademi ve yksek okul rencilerinin yardan fazlay oluturduu bu liderlerden hemen hemen hepsinin (% 87.0), kaytl bulunduklar okullar terketmi ve rencilikle ilikilerini fiilen kesmi bulunduklarn da ekleyelim. Skynetim Komutanlklarnn daha ilerideki tarihlerde yaptklar resmi aklamalarda kimlikleri aklanan,ancak yukardaki izelgede yer almayan elebalartn, ounlukla benzer nitelikleri tadktan sylenebilir. Nitekim, retmen, serbest meslek sahibi, memur ve bota gezerlerin, lider kadrolar iinde yer almakla birlikte, ok sayda olmadklar izlenmektedir. Byk kentlere zg bir olgu olarak karmza kan "bota gezeriiin", daha ok, lider kadrolarca ynetilen eylemciler arasnda gze arpmas anlamldr, te yandan, lider kadrolar iinde, iilerin bulunmamas, bize, ii kesiminden gelenlerin genellikle yardmc olarak kullanlmakta olduunu dndrmektedir. Oysa, Dou Ergil'in Ankara Kapal Cezaevinde yapt grmelere baklrsa, eylemciler iinde % 50'si renci, % 20'si ii ve % 111 de memurdur. 92

Sa eilimli eylemciler Sa rgtlerin yakalanan liderlerinin mesleklerine bakldnda, hemen hemen hepsinin yksek renim grm olduunu gryoruz. Nitekim, 4.Kolordu ve Ankaraankr illeri Skynetim Komutanlnn IS ubat 1981 tarihli aklamasnda, yakalanan ve aranan 30 kiilik sa eilimli lider kadrosu iinde, yksek okulu terk etmi olan sadece 3 kiiye rastlanabilmektedir. Buna karlk, belli bir meslee sahip olup, zaman zaman da gazeteci olarak alan (rnein, sz konusu aklamada ad geenlerden 9'u Ziraat, Orman, DTC Faklteleri, Gazi Eitim Enstits, Galatasaray Yksek Mhendeslik Okulu gibi yksek retim kurumlarndan mezun olmu olup, sa eilimli bir gazetede almakta olanlardr) kiilerin ou, daha nce Gmrk ve Tekel Bakanlnda kontrolrlk yapm bulunmaktadrlar. Elimizdeki bu snrl veriler, kesin bir meslek saptamas yapmaa olanak vermemekle birlikte, ana izgileriyle, sa eylemci kadrolar iinde halen renci statsnde bulunan kimsenin pek yer almad rahatlkla sylenebilir. Zaten, sa eylemcilerin daha yksek ya gruplarnda bulunmalar da, bu gzlemin bir baka gstergesidir.

Ya gruplar Yukarda sz edilen lider kadrolarnn yalar konusundaki gzlemlerimiz, bunlardan ounun, 2030 ve zellikle de 2630 ya dilimlerinde bulunduklarn gstermektedir. 20 yandan kk olanlarla, 30 yann stnde bulunanlarn bu kadrolar iindeki yeri ihmal edilebilecek llerdedir. Bu konuda, resmi makamlarca yaplan aklamalardan elde ettiimiz verilerle, Dou Ergil'in yukarda szn ettiimiz almasndaki veriler birbirleriyle akmaktadr: 61

izelge : 25

USol ^e U-Sa Eylem rgtleri liderlerinin Ya Durundan Aklamalar Ya Gniplan Sol eylemdier* Say 20'den aa 21-25 26-30 30'dan yukan Toplam 3 35 36 23 97 Oran% 3.1 35.7 36.7 23.5 100.0 Sa eylemciler** Say 0 2 8 19 29 Oran% 0 6.8 27.6 65.6 100.0 16-19 20-24 25-30 31 'den yukar 35 43 14 8 Ergil'in almasa Ya Gruplar Oran %***

100.0

(*) Kaynak: 4.Kolordu ve Ankaraankr Skynetim Komutanl Ocak ve ubat 1981 basn bildirilerinden dzenlenmitir. {*) Kaynak: Cumhuriyet, 18 ubat 1981'den dzenlenmitir. s. 113. <***) Kaynak Erg, Trkiye 'de Terr ve iddet,

Doum yerleri Gerek sa, gerekse sol kadrolar iinde yer alan liderlerin doum yerlerine bakldnda, Ankara, stanbul ve zmir gibi byk kentlerde domu olanlarn olduka az sayda olduu, byk bir ounluun {% 86.2) byk kentler dnda domu bulunduu gze arpmaktadr. Bunlara, 12 Eyll harektndan ubat 1982'ye kadar geen sre iinde eitli olaylara kartklar gerekesiyle yakalananlarn meslek ve ya durumlaryla ilgili bilgileri de eklemekte yarar vardr. Bylece, kamuoyunda yerlemi bulunan kimi kanlarn gerei ne lde yansttn ortaya koymak mmkn olacaktr: izelge: 26 Yakalanm Sanktan^ renim Durumlar Sank Says Oran (%) 6.106 15.697 11.985 93 52 43.140 14.1 36.4 27.8 21.7 100.0
Durumu,

renim Durumu

Yksek renim Orta renim ikokui mezunu Dierleri Toplam

Kaynak: Genel Kurmay Bakanl, Trkiye 'de Anari ve Terrn 1982, s. 60.

62

Grlmektedir ki, sanklarn yans, orta ve yksek renim yapm kimselerdir. Bununla birlikte, okuryazarlk dzeyi yksek olmayan ve hatt herhangibir formel eitim grmemi olanlarn orannn da bete birin zerinde bulunduu dikkatlerden kamamaktadr. Bu bilgilerle, sanklarn ya durumlarn gsteren veriler arasnda da benzerlikler vardr. Yakalananlarn % 60'a yakn bir blmn 25 yandan kk olan genler oluturmaktadr. Bunlar arasnda, pekou ortaokul ve lise andaki rencilerdir. Bir ksmnn da, yksek renim kurumlarna girme olana bulamayan genler olduu grlmektedir. Belli bir i ve meslek sahibi olmu, zel kesimde ya da kamu kesiminde almakta bulunan 25 yann zerindeki kimselerin de hatr saylr lde olaylarn iine girmi bulunmalar, bize, anari ve terr olaylarnn belli meslek ya da ya gruplarna balanamyacak lde karmak bir faktrler demetinin etkisi altnda gelitiini dndrmektedir:

izelge: 27 YaV!'i,.,"r..n.l Sanlrianp Ya Durumlar Ya Dununu 1 6 - 2 5 ya aras SankSays 24.730

12JO87

Oran (%) 573

25-35 aras 3 5-45 aras

45 ve daha yukars Toplam
s. 62.

4.651
1J674 43.142

28.0 10.8
33 100.0 Trkiye 'de Anari ve Terrn Durumu,

Kaynak: Genel Kurmay Bakanl,

Genel olarak, anari ve terr olaylarna karanlarla ilgili bilgiler olaylara karanlarn siyasal eilimlerine gre tadklar zellikleri yanstmaya yetmez. Bu nedenle, ya durumlar ve doum yerlerini de en yeni bilgilerin altnda gzden geirmek zmlemelerimize yardmc olabilir. Bu noktay, lkc kurulularn yeleri hakknda rnein Ankara Skynetim Komutanlnca alan davann iddianamesinden ve gene Ankara Skynetim Komutanlnca alan THKP/C Devrimci Yol davas iddianamesinden elde ettiimiz verilere gre deerlendirme konusu yapmaya altk. Bulgularmz aadaki izelgelerde zetliyoruz:

63

izelge: lkc Kurulular ve THKP/C Ankara Sanklarmm Ya Burumlar

Ya Gruplar THKP/C Dev Yol Say 20 den aa 21-25 26-30 31 ve yukars Toplam 184 204 121 Orsa 32.5 36.0 21.4 10.1 100.0 lkcler Say 84 60 29 14 187 Oran

443
32.1 15.5~ 7J 100.0

57

566

Kaynak: lkc Kurulular ve THKP/C

Dev Yol iddianameleri, Ankara Sanklar,

izelge de gstermektedir ki, Olkc eylemlere karm olduklar ileri srlenler arasnda 20 yann altndakiler, sol eilimlilerle kyaslanamayacak lde oktur. Buna karn, sol eylemcilerin daha yukar yalarda olduklar dikkati ekmektedir.

kege:29

lkce Kurulula!- ve THKP/C Ankara Sanklarnn Doum Yerleri TBKP/CDevYol

ter Ankara stanbul zmir teki iller Toplam

lkcler Say
60

Say
121 12 13 431 577

Oran
21.0 2.1 23 74.7 IOOJO

Oran
31.1

1 132 193

0.5 68.4 100.0

Kaynak: lkc Kurulular ve THKP/C

1SS2.

Dev Yol ddianameleri,

Ankara Sanklar,

64

Bu izelgeden karlabilecek sonu, sanklarn ounlukla byk kentler dnda nfusa kaytl bulunduklardr. Sanklar arasnda, eilimlerine gre bu konuda nemli bir ayrm yaplamtyaca grlmektedir. Ancak, lkc sanklar iiade Ankarallarn orannn yksek oluu dikkat ekmektedir. izelgede yer almamakla birlikte, bu sanklardan % 20 sinin, yani her be kiiden birinin Yozgat nfusuna kaytl bulunmalar, anari ve terrn, kimi yerleim birimlerini yuvalanmak iin birer "mevzi" olarak semi olduklarn dndrmektedir. Seilen bu mevzilerle, o kentlerin toplumsal ve ekonomik yaps arasnda iliki aramann ok ilgin sonular ortaya koyabilecei dncesindeyiz. Bunun gibi, sank'arn kyl m, yoksa kentli mi olduklarna ilikin bilgiler de, zmlemelere yardmc nitelik tamaktadr. Bu adan, sa ve soi eilimliler arasndaki fark dikkati ekmektedir. Bir kez, her iki gruptakilerin de, ounlukla kylerden gelmekte olduklarna deinmitik. Bu oran, lkc sanklar iin % 61, THKP/C sanklar iin % 57'dir. te yandan, kent kkenliler, lkc sanklar arasnda % 133 iken, THKP/C sanklar iin, % 183'e ykselmektedir. le kkenliler ise, birincilerde % 26 3, ikincilerde ise % 30.6 oranndadr. Bu durum da gsteriyor ki, ounluk ky kkenli olmasna karn, ky dndan gelenlerin oran, solcular arasnda, saclardan ok daha yksektir. Bu nemsiz farklar dnda, tm bu genlerin kente uyum salyamam olmasnn, baka bir deyile, kentle btnleememesinin gerisinde, sanrz, kentsel yaamn arpklnn da belli bir rol olsa gerektir. Salkl bir kentsel yaamm ve etkinliklerin, krsa! kkenli gen kuaklarn "kltr oku"nu ve siyasal bakaldrlarn byk lde hafifletebilecei aktr. 3. stanbul lelerinde iddet Olaykn iddet olaylar yalnz stanbul'un merkezine zg deildir. evredeki yerleim birimleri, ynetim bakmndan ayn ilelere blnm olsa bile, bu tr eylemlere sahne olan yerlerdir. Ancak krsal nitelii ar basan ilelerle, szgelimi Silivri, ile, Yalova ve atalca ile, kente h;m ok yakn, hem de ok uzak olan, rnein Adalar gibi st geiir dilimlerinin genellikle ounlukta bulunduu zel konumlu bir ilede, iddet olaylarnn hemen hemen hi grlmemesi, sanrz, bir rastlant deildir. Grlyor ki, iddet, kent ve yakn evresinin sk ilikiler a ierisinde deerlendirilmelidir. Nitekim, stanbul zerindeki genel gzlemlerimiz iddet olaylarnn bir btn ojarak tadklar zelliklerin, ileden ileye az ok farkllklar gsterdiini ortaya koymaktadr. Hemen belirtelim ki, 1975-1979 yllar arasnda basna yansm bulunan 944 olaydan ou Fatih, ili ve Kadky ilelerinin snrlar iinde yer alm bulunmaktadr. Bu ileleri, srasyla, Eminn, Eyp, Beikta, Kartal, Bakrky ve skdar izlemektedir, te yandan, Yalova, Silivri, ile, atalca gibi yar kentsel nitelikte yerlemelerde, olay saysnn oSduka az olduunu saptam bulunuyoruz. 65

izelge: 3

iddet Olaylarnn Olay Trne Gre istanbul lelerine Dal (1975-1979)

Silahl Direni Bombal Silahb Boykot Saldr Soygun atma Miting 1 35 34 12 14 54 46 120 15 67 10 104 26 28 10 43 1 1 9 5 3 16 3 24 2 23 1 29 5 4 1 10 2 11 1 2 10 1 13 1 10 23 6 3 1 3 1 6 3 8 7 9 7 1 2 1 Tal Sopal Yangn Kavga 2 1 1 3 1 3 5 3 3 1

Cezaevi

ileler dlar Bakrky Beikta Beykoz Beyolu Eminn Eyp Fatih G.Osmanpaa Kadky Saryer ili skdar Zeytinburnu atalca Kartal Silivri ile Yalova

Olay Kama Gemi syan Karma

Adam Kaurma

Tehdit

A m a par' Alma

Toplam 1

% 0.1 5.2 6.1 1.5 2,5 10.4 5.5 18.2 1.9 12.6 1.3 17.9 4.7 3.9 1.3 6.3 0.1 0.3

1
2 i 2 '

2 1 2

49 58 14 24 98 52 172 18 119 14 169 44 37 12 59 1 3

Toplam

621

137

87

45

25

19

944

100.0

Beykoz, Zeytinburnu, Eyp, Kartal ve G.Osmanpaa gibi, genellikle gecekondulama oran: yksek, ancak fabrika iisi niteliinde kiilerin youn olduu blgelerde iddet eylemlerinin orannn ok yksek olmad dikkati ekmektedir. Oysa, Eminn, Fatih, Kadky, ili gibi her kesimden kimselerin oturduu ve eitli dzeylerdeki eitim kurumlarnn younlat merkez ilelerde, kentteki gerilimin ye kamplara ayrlmann daha gze batan bir nitelik kazand sylenebilir. Kanmzca, istanbul'da genellikle en dar gelirli ailelerin oturduu belirlenen Gaziosmanpaa, Zeytirbumu, Beykoz, Eyp gibi ilelerde, iddet olaylarnn daha snrl kalmas, olsa, olsa, bu ilelerin toplumsal yapsnn greceli trdeliiyle aklanabilir. Tersine, kentlemenin, toplumsal yapya karmaklk kazandrd, toplumsal farkllamalarn keskinletii, Eminn, Fatih, Kadky ve zellikle ili gibi ilelerde ise iddet olaylarnn en yksek dzeylere ulamas basit bir rastlant olmasa gerektir.

Ne var ki bu, gelir dzeyi dk olan ve trde bir grnm sunan ilelerde, iddet olaylarnn grlmedii anlamna gelmemektedir. Eyp, Gaziosmanpaa, Bakrky, Beykoz ve Zeytinburnu gibi ilelerde de, toplam olarak, stanbuldaki iddet olaylarnn % 15"inden ounun yer ald unutulmamaldr. Bunda, anakent iindeki gelir dalm dengesizliinin etkileri sanrz ihmal edilemiyecek kadar aktr. stanbul Nazm Plan Brosunca, stanbul Ulam Etdnn sonularndan yararlanlarak yaplan bir gelir dalm aratrmas gstermektedir ki, sz edilen ileler, en dk gelir gruplarnda bulunan aile orannn en yksek; en yksek gelir gruplarnda bulunan aile orannn ise en dk olduu ilelerdir. Sz konusu aratrmann sonularna gre, ileler, gelir

dalm ynnden izelge 31 'de sralanmaktadr.

Bu izelgenin yorumlanmasnda bir yanlgya dmeyi nlemek zere hemen belirtelim ki, Eminn, Fatih, ili, Kadky ve Beikta gibi semtler, ayni zamanda, eitim ve retim kurumlarnn younlam olduu, nfus bakmndan en kalabalk semtlerdir. Hepsi de istanbul'un i ve alma alanlarnn merkezi olma niteliini tamaktadrlar. Gelir ve toplumsal refah ynnden aka ortaya km bulunan i farkllamalarna bu son zellikler de eklenince, iddet olaylarnn bu ilelerde doruk dzeylere erimesini yadrgamamamak gerekir.

67

izelge: 31 tstanbii tice!*snnds Geli? Dalm (1973)

leler

En dk geir grubundaki ailenin oran (0-999 TL.) 16 5 23.1 16.1 28.0 10.0 195 52.7 43.7 36.3 22.6 35.6 19.0 25.4 24.2

EE yksek gelir grubun- iddet oayj daki ailenin oran yzdesi (5000 T i / d e n ok) 7JO 4.0 9.0 3J 10.5 3.3 03 03 03 6.1 0.8 1.4 33 3.2 175 182 12.6 10.0 6.1 4.7 13 33 13 52 55 63 25 15

ifli Fatih Kadky Eminn Beikta skdar Gaziosmanpaa Zeytinburnu Beykoz Bakrky Eyp Kartal Beyolu Saryer

Kaynak: Sleyman zmucur, "Dlstributlon of Income !n stanbul", stanbul Urban Plannlng Project, TechnicalMemotandum 177, istanbul Nazm Pln Barosu, Ocak 1975.

te yandan, iddet olaylarnn bu ilelerde, nerelerde meydana geldiinin incelenmesi de, bize bir yandan baz yeni ipular verirken, bir yandan da, bazi nyarglarn geersizliini ortaya koymaktadr. iddet oiayiannn getikleri yerlere gre incelenmesi, bu olaylarn, yer ynnden Trkiye'deki genel dalma uygunluk gstermekle birlikte, istanbul'un iieierinde, az ok ayrmlar bulunduunu da ortaya koymaktadr. Aktr ki, bu farkllklar, sz konusu ilelerin yapsal zelliklerinden kaynaklanmaktadr. 68

izelge: 32

stanbul'un lelerine Gre iddet Olaylannu Yerleri (1975-1979) leler

Adalar Saktrky Beikta Beykoz Beyolu Eminn Eyp Fatih G.Osm anpaja Kadky Saryer

Yabanc Sokak iyeri Univ. Banka Konut Parti Kahve Okul Resmi Yap Tat Elence Ye. Kr Fabrika lke Tem. Cami
23 20 6 6 33 20 77 9 42 9 77 17 8 24 5 6 1 5 6 7 25 2 1

13 1
5 25 1 14 11 21 1

7 3 4 10 1 11 1 14

3 7 1 2 1 5 7 13 2 8 2 18

6 4 1 1 6 4
8 2 6 6 3 3 6

3 3 8 9 2 3
8 2 6 2 2

3 1

1
i
1

1 3 2 5 1 5 1 3 2 1

t 5 1 9 1 3 1 3
4
1 1 5 1 3 1
1
1

1 1

i
skdar Zeytinburnu atalca Kartal Silivri ile

16 2 25 9 4 2 12 1
1

4
1 1 1

17 3

3
2

Yalova

Gerekten de yukardaki izelge, ana verileriyle stanbul'un ileden ileye deien farkl yapsn yanstmaktadr. Bununla birlikte, szgelimi Zeytnburnu gibi, daha ok sanayi iilerinin ve i yerlerinin youn bulunduu bir ilede, olaylarn, fabrikada deil de, zellikle konut ve kahve gibi yerlerde toplanmas hemen gze arpmaktadr. Zeytinburnu'na benzer yapda olmakla birlikte, kent merkezinden ok daha uzak olan Kartal yresinde olaylarn byk bir ounluunun sokakta "ve i yerlerinde grld, ancak orada da, herhangi bir fabrikada iddet olayna rastlanmad dikkati ekmektedir. Zeytinburnu'na komu olan Bakrky iin de durum, Kartal'da olduundan farkl deildir. Nitekim, istanbul'da iddet olaylarn 1957-1979 yllan iinde kapsayan almamzn bulgularn, bu kentimizde terrn dorua kt 1980 yaznda basna yansyan ldrme ve yaralama olaylarnn ilelere gre dkmyle karlatrdmzda, yukardaki gzlemlerimiz dorulanmaktadr: iddet olaylar stanbul iinde en ok sosyoekonomik yaps karmaklam, salksz kentlemenin belirtilerinin aka grld ilelerde younlamaktadr. Yandaki harita da, bu gerei evreden merkeze doru koyulamakta olan renklerle ortaya koymaktadr: Bu haritada, 12 Eyll 1980 harekt ncesi 1 Haziran-10 Eyll arasndaki 3 ay 10 gnlk srede stanbul'da meydana gelen ldrme ve yaralama olaylarnn ilelere dalnda en yksek pay, az nce belirttiimiz karmak yapdaki ilelerin ald grlyor. ili ve Bakrky gibi ileler, bunlarn en gze arpc rnekleridir. Ama burada hemen belirtmek gerekir ki, bu ve bunlara benzer ilelerde younlat grlen ldrme ve yaralama olaylarnn, bu ilelerin eski yerleme nitelii tayan kesimlerinde yer aldn sanmak yanltcdr. Sz konusu olaylar, rnein Bakrky ilesini aldmzda, Esenler, Kocasinan, Sefaky, Avclar, Kanarya, Baclar, Haznedar, Yenibosna, irinevler gibi yeni yerleim alan niteliindeki ve kente stanbul ve Trkiye dndan gelenlerin, kentle btnlemek bir yana, neredeyse birbirlerine dman kk "cemaatler" olarak yaadklar d mahallelerde younlamaktadr. Bu da bize gstermektedir ki, iddet olaylar, ne Ataky ve Yeilky gibi belli bir refah dzeyini yanstan, ne de atalca, Silivri, ile, Yalova gibi trde bir krsal yapya sahip bulunan, kente uzak saylabilecek yerlemelere zgdr. Siyasal iddet, daha ok, yeni ve eski yerlemelerin birbiri iine girmekte oluunun ve stanbul, blge ve hatta yurt dndan gelen nfusun anakentle henz btnleme olana bulamam olmasnn somut gstergelerinden biri saylamaz m? Bu gzlem, ayni zamanda, iddet olaylarnn, fabrikalardan uzakta yer ald yolundaki gzlemimizin de doruluunu kantlamaktadr. Bakrky iin yaptmz gzlemi, ili ilesi iin de geerli sayabiliriz. 70

I l I

BLM VH. TEK ANAKENTLERLE KARILATIRMALAR

Batan beri zerinde durduumuz sav, iddet olaylarna byk kentin ve arpk kentlemenin kaynaklk deil, beiklik etmekte olduudur. Bu kentlerin banda yer alan stanbul'u, sosyo-ekonomik yapsnn ayrntl zellikleriyle gzden geirdik. stanbul kadar olmasa da, teki byk kentlerimiz de iddet olaylarndan son yllarda nemli oranlarda pay almlardr. Bu nedenle, o kentlerin yaplarna biraz daha yakndan bakmakta, sanrz yarar vardr. A) Be Byk Kentin Sosyo-Ekomomik Grnm stanbul iin yaptmz gzlemler, Trkiye'nin, gelimekte olan teki anakentleri iin de geerli olabilir mi? Bu soruyu yantlayabilmek iin, stanbul ile tam bir karlatrma olanana sahip olmasalar bile, genelde, Trkiye'nin deiik blgelerinde anakentieme sreci iine girdii rahatlkla gzlenen birka nemli kentin yapsna ve buralarda yer alan iddet olaylarna bir gz atlabilir. Aktr ki, Trkiye'nin eitli blgelerinden, anakentieme surecine girmi ok sayda kentin, byle bir rnekleme sokulmas dnlebilir. Nitekim, son nfus saymnda nfusu 200 bini aan kentlerimizin says 12'ye ulamtr. Bununla birlikte, biz, fazla dalmamak iin ilk 6 byk kenti, yelemi bulunuyoruz. Bunlarn, ayn zamanda lkenin Marmara, , Ege, Gney ve Gneydou blgelerine dalm olmalar da, gzlemlerimize bir bakma eitlilik kazandrm olmaktadr. Sz konusu illerimiz, stanbul'dan baka, srasyla, Ankara, zmir, Adana, Bursa ve Gaziantep'tir. l.Ankara Bakent yapld dnemde, nfusu 25 bin kadar olan Ankara, onu izleyen yllarda badndrc bir hzla gelimitir. Bakent olarak yklendii ilevler, Ankara'y, nfusu her on ylda iki katna ykselen bir byk kent yap73

mtr. Bakentin geleceini planlayan Alman kentbilimcisi Jansen, kent nfusunun 1980 ylnda 300 bini gemeyeceini varsaymken, Ankara, 300 binlik nfus dzeyini daha 1940'larda geride brakacakt. Ankara'nn, son otuz yl iindeki yllk byme hz olan % 9'a, Trkiye'de, yakn tarihlere kadar baka hibir kent ulaamamtr.

Ne var ki, sz konusu ba hz!s byme, lkedeki salksz kentlemenin zelliklerini Ankara'ya da yanstmaktan geri kalmamtr. Bugn, yani 1980 nfus saymnn geici sonularna gre, nfusu 2,5 milyona yaklam bulunan Ankara'da, ailelerin % 751 gecekondularda yaamaktadr. Ankara'ya her yl eklenen 100 bin kadar nfusun drtte dr bu. Gecekondu, konut, ulam, kent sal ve isizlik, Ankara'lnm balca sorunlardr. Ayrca geim glklerine bir rnek olmak zere, Ankara kenti tketici fiyatlar indekslerine bir gz atmak yeter. 1968 yl 100 sayldna gre, trl gereksinmelerin fiyat indekslerinin aratrma dnemimiz olan 19751979 arasndaki grnm aadaki biimdedir:

izelge: 33 Ankara Kenti Ti&etici Fiyat ndeksleri (1975-1979) (1968=10)i 1975 Genel indeks Gdalar genel indeksi Konut ile ilgili harcamalar Ev eyalar ile ilgili harcamalar Giyim eyalar genel indeksi Salk ve kiisel bakm harcamalar Ulatrma Kltr ve elence
Kaynak -Trkiye statistik

1979 870.8 9365 439.7

2513 257 S 1723 2682 288.0 177.1 2085 2552

Cep Yll1980,

1.1993
1J04.5 569.4 840.4 962.8
Ankara OIE. 1981.S.230.

stanbul'da olduu gibi Ankara'da da, isizliin balca bunalm kaynaklarndan biri olduu grlmektedir. Bunu, i arayan ve herhangi bir ie yerletirilebilen insan says arasndaki orann yldan yla olumsuz evrimi aka gstermektedir: 74

izelge: 4 Ankara'da Arayan ve Bir e Yerletirilebilenler

Yllar 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 arayanlar 31391 27.442 e yerletirilenler e yerletirilenlerin yzdesi: 29.4 32.5 30.7 22.4 20.1 13.7 14.5 12.0

29305 37.962 34.576 54338 45.974

53.076

9243 8.924 9.057

8301 6538

7.469 6.688 6352

Kaynak: Trkiye statistik Yll 1979, Ankara: DE, 1979, s. 141 ;yzdeleri biz hesapladk.

Ankara'da i aradklar halde i bulamayanlarn oranndaki yksekliin, lkedeki genel isizlik sorunun bir paras olduu bilinmekle birlikte, yukardaki izelge, isizliin byk kentlerde younlamakta olduunu aklkla gstermektedir. te yandan, kentteki konut alanlarnn kamu hizmetlerinin dal ynnden, birbirlerinden arpc biimde ayrlmakta olduu da dikkati ekmektedir. 1970 yl aratrma verilerine gre, hane halklarnn % 53' dzenli ya da yrrlkteki Kent Plannn izin verdii konutlarda, % 4' 1930 ncesi dnemden kalma yaplarda, % 43' ise, Plan sonras dnemde ruhsatsz olarak yaplm yaplarda oturmaktadrlar.93 Ayn aratrmann bulgular, Ankara'da kent toprann, yeil ve ak alanlara yalnz % 11.7'sinin, eitim kurulularna % 3.8'inin, salk tesislerine % 1.2'sinin ayrldn, toplum hizmetlerinde ve kltr ve elence hizmetlerinde ise, bu oranlarn, % 0.1 ile, % 0.04'te kaldklarn ortaya koymutur.94 Ankara kentinin son be yl iindeki nfus art, sanldnn tersine, byk bir yavalama iine girmi deildir. stelik, bu art ortalama % 6'y bulmaktadr. Kenti oluturan drt ileye yakndan bakldnda, daha ok Kale ve evresini oluturan kesimde nfusun azalmakta olduu, rnein, yerlemi eski bir gecekondu blgesi olan Altnda ilesinde art hznn, kentin gelimesini arkadan izledii dikkati ekmektedir. Buna karlk, zellikle ankaya ve Yenimahalle ileleri, nfusun hzla artmakta olduu ilelerdir. Kente yeni genlerin oluturduklar gecekondu yerlemelerinin her iki ilede younluk kazandna tank oluyoruz. Denilebilir ki, Ankara'nn nfusundaki art, an-

75

kaya ve Yenimahalle'ye eklenen yeni mahallelerden kaynaklanmaktadr. Bunun gibi, nemli bir sanayi merkezi olarak gelimesini srdren ve yz binlik kentler arasna girmi bulunan Krkkale'de, Ankara'nn ileleri iinde, en hzl nfus artn yaayanlardan biridir. 2zmk nc byk kentimiz oian izmir'in nfusu, evre belediyeleri ile birlikte, 1975'te 947 binden, 1980'de 1250 bine ykselmitir. Bu nfus artnn byk bir blmnn, kentin merkezinde deil, fakat anakent alann oluturan evre belediyelerinde yer ald bilinmektedir. Ancak Gltepe, Yeilyurt, Balova, Buca, Narldere, amdibi, Pnarba, Gaziemir, Altnda, Greme gibi hzla byyen ve kenti evreleyen yeni yerlemelerle, kent merkezi arasnda . derin toplumsal ve ekonomik ayrmlar vardr. Benzer ayrmlara, kent merkezindeki mahalleler arasnda da rastlanmaktadr. Nitekim, meslek, gelir, renim dzeyi ve konut koullarn kapsayan bir indekse gre yaplan bir toplumsal gelimilik dzeyi sralamasnda, alma konusu olan 147 mahalleden yalnz 31'inin, kentteki ortalama hizmet dzeyinin stne kabildikleri grlmtr. 95 D ticaretin nemli balant noktalarndan biri olmas, snai retimin ve sanayide alan nfusun hzla artmas, bir eitim, kltr kenti olarak gelimesi, izmir'e yadsnmas g bir karmaklk kazandrmtr. Kentin evresindeki yeni yerlemelerde oturmakla birlikte, ou kez kent iindeki fabrikalarda almakta olan yeni kentilerle eskiler arasnda, teki byk kentlerimizde izlenen kopukluk, burada da sz konusudur. Gelir dalmndaki dengesizliin kentin semtlerine yansys biimi, yaam pahallnn zellikle dar gelirliler zerindeki etkisini daha da arttrmaktadr. zmir'de de, tketici fiyat indekslerinin teki byk kentlerdekiierden ok farkl olmad grlmektedir: izelge: 35 zmir Kenti Tketici Fiyat ndeksleri. (1975 ve 1979) (1968-100) . 1975 Genelindeki Gdalar genel indeksi Konutla ilgili harcamalar Ev eyalar ile ilgili harcamalar Giyim eyalar genel indeksi Salk ve kiisel bakm harcamalar Ulatrma Kltr ve elence 76
KsynakTe-kiyestatistikCep 261.7 276.4 167.4 275.6 290.9 2773 263.1 2873 Yll1980, s. 231.

1979
914.8 9242 4033 1226.8 1135.1 1229.7 1061.9 1127.1

teki byk kentlerimizin arpk kentleme zellikleri izmir'de de vardr. Kentin ekonomik yapsna, sanayiden ok, ticaret, bankaclk ve sigortaclk hizmetlerinin egemen olduu gzlenmektedir. Mbecce! Karay'sn, izmir'in alma yaam zerinde yapt bir aratrmann sonulanra gre, zmir ve evresinde, 1960-1965 yllar arasnda, alan rufusun oran tarm kesiminde % 10 artarken, imlat sanayiinde, % 373, banka ve sigortaclkda ise % 6SA orannda artmtr. Bu ve benzeri verilerden hareket eden Kray, zmir'i "az gelimi bir byk kent" olarak nitelendirmektedir. A ynca, 1960 ylnda yaplan Konut Koullan aratrmasnda, zmir'de, gecekondu nitelii tayan konut oran % 24 dolaynda iken, bu orann, aradan geen son 20 ylda % 3.5'e ykselmi olduu; bunlarda yaayan nfusun ise, toplam kent nfusunun yarsna yaklat biliniyor,97 3. Adana Bugn nfusu 600 bini gemi bulunan Adana, hem lke lsnde drdnc byk kent, hem de ukurova'nn merkezi durumunda bulunan bir anakenttir. 1940 ve 1980 yllar arasndaki 40 yllk dnemde, Adana'mn nfusu, ylda ortalama % 12 orannda artmtr ki, baka kentler arasnda bu hzl kentleme dzeyine ulaanlarn says parmakla saylacak kadar azdr. Bu kentleme hz, hem lke kentleme hznn, hem de, Ankara dnda kalan teki byk kentlerin gelime hzlarndan ok yksektir. Tarmla sanayii birletiren, her ikisini gelitirme koullarna sahip bulunan Adana'mn nfusunun 1980 ylnda 1 milyona yaklamas beklenmektedir. Kente olan hzl g, genlerin satnaima glerindeki dklk ve gereki olmayan kent planlarnn da etkisiyle, yen inaatn drtte nn kaak nitelikte olmasna, yani gecekondulamaya yol amtr. Kent nfusunun, gecekonduda yaayan orannn, yaklak olarak % 251 bulduu ileri srlebilir. mar ve skn Bakanlnn hesaplarna gre, Adana'daki konutlarn % 211 tek, % 38'i ise iki odaldr ve oda bana den nfus 23Hin stndedir, 98 te yandan, alan nfusun % 30'unun imalt sanayii dallarnda toplanm olmas Adana'y bir sanayi kenti durumuna getirmitir. Sunun yannda, alan nfustan olduka byk bir pay da, ticaret ve hizmet kesimleri almaktadr. Kent iinde, yaam dzeyi bakmndan belirli ayrmlar bulunduu ller Bankasnca hazrlanm Adana li Analitik Etdleri'ndeki kazan ve yaam dzeyi haritasndan aka grlmektedir. 99 Bir yandan apartmancln, te yandan gecekondulamana hzla yaylmas sonucunda, bu arpkln, 1965-1980 arasnda daha da artm olduu aktr. 1975 nfus saym sonularna gre, Adana'daki okuryazarlk orannn Trkiye ortalamasnn altnda ve % 51 dolaylarnda kalmasa ilgi ekicidir, te

77

yandan, 1965 saylaryla, kentte belediye gelirlerinin nfus bana dalm 69 liray: aamyordu. Bu lde snrl parasal kaynaklarla, yarm milyonluk bir kenti, uygar bir dzeyde kamu hizmetlerine kavuturma olanamn bulunmad aktr. Adana Belediye Bakannn, 1980-1981 alma Raporunda aynen yle denilmektedir: "Ar nfus patlamas, zellikle hzl sanayileme ierisinde bulunan Adana'nn yapay bir ekilde bymesine neden olmutur. Birdenbire kenar semtler tremi, kenar semtlerde her trl altyapdan uzak, insanca yaanamayacakakoullarda olumu, krsal kesim zelliini, detlerini, tresini ve ky ahkaniklann bir trl terkedemiyen insanlarmz, gerek psikolojik, gerekse fizyolojik, gerekse dnsel olarak yabanclamaya itilmilerdir." Adana'nn gsteren alma elence, dinlence, sorunlar olduuna 72 mahallesinden 60'<nn gecekondu niteliinde olduunu Raporu'nda, kanalizasyon, imesuyu, elektrik, p, fuar, kltr alan dzenlemeleri gibi konularn kentin en byk dikkat ekilmektedir.A 00

Adana'nn hzl bymesi, yalnz kente zg bir oluum deildir. Adana, yakn evresiyle ve blgesiyle birlikte, lkenin en hzl gelien yerleim yerlerinden biridir. almamzn kapsamna giren, Kadirli, Ceyhan, Karata ve Osmaniye gibi ilelerle birlikte, Adana, bir yandan Tarsus ve Mersin'e, te yandan da skenderun'a uzanarak, byk bir anakent oluturmaktadr, rnein, AdanaGaziantep arasndaki Osmaniye ile merkezinin son be yl iindeki nfus art, ylda ortalama olarak % 7.4. olmutur. Hzl gelime ve sanayileme lkenin iinde bulunduu ekonomik ve toplumsal sorunlar, gelir eitsizliklerini de, anakente olduu gibi tamaktadr. Bunun doal bir sonucu olarak, teki byk kentlerde olduu gibi Adana'da da, yurttan nemli geim glkleriyle kar karya kald grlmektedir: izelge: 36 Adana Kenti Tketici Fiyatian ndeksi (1975 ve 1979) (1968=100) 1975 Genel ndeks Gdalar genel indeksi Konut ile ilgili harcamalar Ev eyalar ile ilgili harcamalar Giyim eyalar genel indeksi Salk ve kiisel bakm harcamalar Kltr ve slence n 267.7 281.5 2133 242.6 2943 194.7 309.7 1979| 917.7 916.0 6653 969.1 1.0423 876.0 1.093.7

statistik Cep Yl1980, Ankara: Dj.E-, 1981, s.230.

1950 ylnda nfusu 117 bin olan Bursa, bugn yanm milyonluk bir sanayi kentidir. O gnk nfusu 100 varsayldnda, bugnk nfus 396 olmutur. Yani, kent 30 ylda drt kat bymtr. ukurova'da olduu gibi, kentin, tarmsal ve snai ilevlerini birlikte grecek bir ekonomik yapya sahip bulunmas, hzl gelimesinin balca nedenleri arasndadr. Gerekten, istanbul, zmit, ve Bursa, Dou Marmara alt blgesinin, hzl gelimelerini dzenli bir biimde srdren merkezleridir. 1965 ylnda, Dou Marmara Blgesinde sanayide alan nfusun en yksek olduu ikinci ilin, stanbul'dan sonra Bursa olduum! ekleyelim.101 Bu durumun, sonraki yllarda da gelierek varln koruduu bilinmektedir. zellikle otomotiv sanayii ve onunla balants olan yan dallar, Bursa'da snai istihdam arttrmtr. Bununla birlikte, Bursa nfusunun isizlik sorunuyla kar karya bulunmadn varsaymak yanltc olur. iddet olaylarnn hzl bir gelime izledii yllarn, Bursa'da isizlik oranlarnn yksek bulunduu dnemle aktna dikkati ekmeliyiz. Daha 1966 ylnda bile, byk kentlerde yaplan igc anketleri, Bursa'da ak isizliin % 7Ve yaklatn gsteriyordu.^ Daha sonraki yllar, belli bir snai istihdam art elde edilmesine ramen, i iin bavuranlarla ie yerletirilebilenler arasndaki an kapatlmasnda basan gsterilemediini ortaya koymu bulunmaktadr. 19711978 yllan arasndaki grnm aadaki gibidir: izelge: 37 Bursa'da Arayanlar ve Bir e Yerietmkblkakr (1971 -1978) ~. * . - - - bilenler 1 YeriestirikmiyenkTTE Yfedes % imar Arayana? IIe eneorue ^ 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 M 3 66375 81.790 74.653 80335 77.262 81.627 59.734 60.137 70D35 61343 63.150 59.728 59.673 153 10.2 14.4 17.6 21.6 22.7 26.9

Kaynak: Ol E, Trkiye statistik YtBt1979, s J I : yflzoeteri biz hsapiad*_

nkara ile karlatrldnda, Bursa "nm i arayanlar zmieyebtlme oran s ok yksek grnmesine ramen, zellikle 1974 sonrasnda, ie yerietiriiemiyenierin oranndaki art dikkati ekicidir. Bursa'nm yurt dna ii g veren 79

illerimizin banda yer almas da, bu yapsal zellii ile ilgili olsa gerektir. Gerekten, Bursa yurt dna ii gnderen iller arasmda 14. sray alrnaktadtr. 103 S. Gaziantep Nfusu yarm milyona yaklam bulunan Gaziantep'in yllk ortalama nfus art hz son be ysl iinde % 4.7 olmutur. Bu kentin, Kilis, Nizip ve Ouzeli gibi ileleri de, evreden gn ok g alan yerleim yerleridir. Gaziantep, Gneydounun bir ticaret ve sanayi merkezi olarak hzl gelimesini srdrrken, Aralk 1978'de Kahramanmara'ta yer alan olaylar zerine, oradan ayrlmay yeleyenlerden bir blmnn Gaziantep'e gelip yerlemi olduklar da bilinmektedir. leriye dnk kestirimier de, Gaziantep'in blgesindeki neminin giderek artacan gstermektedir. Dou ve Gneydou illeri iinde, yapm sanayiinde en yksek younlama oranna sahip bulunmas: da, bunu dorulamaktadr. Kent merkezinde yer alan 53 mahalleden 24' gecekondu niteliindedir. Buralarda daha ok iiler oturmaktadr. 19651970 yllar arasnda, kentin 12 bini bulan birikmi konut gereksinmesinin yalnz 2150'si normal ruhsatl konutlarla karlanabildiinden, geriye kalan gereksinmeyi gecekondu yapm: karlam bulunmaktadr. Nitekim, 1960 verilerine gre nfusun % 31'i 6400 gecekonduda otururken,A 04 bu orann bugn % 351 getii ve gecekondu saysnn da 25 bini gemi olduu belirtilebilir. Konut ann, gecekondular gibi, Gneydou illerimizde ok yaygn olan oda kiralama yntemiyle de kapatlmaya alld bilinmektedir. te yandan, kentte alan nfusun toplam nfus iindeki orannn srekli olarak dt grlmektedir. Her alan kiinin beslemek zorunda olduu insan says ise srekli bir art izgisi izlemektedir, ilgi ekicidir ki, 1969 yifnda bile kentte var olan 35 ilkokuldan yalnz tanesinde tek retim yaplmakta; tekiler ikili ve l retim zorunluluklaryla, eittikleri rencilerini artakalan zamanlarda sokaa brakmaktaydlar. Bu durumun gnmzde daha da ariat aktr. Kent iindeki gelir dalmnn dengesizlii, toplum yapsnn mekna yansmasnn dourduu eitsizlikler, Gaziantep'in teki zelilkleridir. Kent merkezine ilikin bir deerlendirmede yle denilmektedir: "Bu merkez, bir blmnde modern anlamda alma koullarnn younlat bir farkllama gsterirken bir blmnde de daha karmak feodal bir oluum iinde olan geleneksel biimde farkllam bir grnm sunmaktadr". 1051 Hzl gelimesine ve byyen bir kent grnm sunmasna ramen, bir btn olarak, Gaziantep'in, gerice bir yrenin merkez: olduu unutulmamaldr. Bunun belirgin br kamtss yksek retim kurumlarna bavuran rencilerden bu kurumlara kabul edilenlerin orandr. Btn bu yrede snava katlan 80

renciler, Trkiye'dekiierin % 15.4 O olduu halde, baar kazananlarn oran; % 9.3' gememektedir. 106

Bir gelime merkezi olarak grnmesine ramen, altnc byk kentin nfUsu da, isizliin basks altndadr. B) iddet olaylar iddet olgusunu "byk kent"le zdeletirmemekle birlikte, aslnda, rgtl iddet olaylarnn temelde bir byk kent olgusu olduunu bu alma boyunca vurgulam bulunuyoruz. Nitekim, 1 9 7 5 - 1 9 7 9 yllar arasndaki be yllk bir dnemde saptayabildiimiz olaylarn byk bir blmnn, en byk kentlerimizin adn tayan illerde yer aldn gryoruz. Bunlar iinde de, tstanbul ve Ankara bata geliyorlar:

izelge :38
iddet Olaylarmm Ahi tide Dal ( 1 9 7 5 - 1 9 7 9 )

Yllar tiler stanbul Ankara

1975

22 56 zmir 5 Adana 3 1 Bursa Gaziantep 3 Toplarn90

976 % 24.6 70 62.2 16 55 31 33 9 7 1.1 33 18 100.0 251

977
%

1978 % 34.0 45.8 7.9 43 1.0 7.0 365 254 52 66 6 47

275 190 46.2 256 12.4 44 3.6 24 2.8 6 7.1 39

1979 % 46.2 297 32.2 133 6.6 45 8.4 83 0.8 25 5.8 50

Toplam % 48.7 944 21.8 815 7.4 177 13.6 162 4.1 45 8.4 157

100.0 559 100.0 790

100.0 610 100.0 2300

izelgenin incelenmesi, sadece en byk anakent olan stanbul'un iddet olaylarndan en byk ve artan pay aldn gstermekle kalmamakta, ayn zamanda, Bursa, Adana ve Gaziantep gibi hzl bir sanayileme sreci iinde, toplum yaps dardan gelen glerle giderek karmaklaan illerde de olaylarn younluk kazandn ortaya koymaktadr. . Olaylarn 1975'i izleyen yllardaki gelimesi, dzenli bir art eilimini sergilemektedir. Ancak, 1979 saylarnda nemli saylamayacak bir azalma dikkati ekmektedir. Bu azaimayl, 1978 yl sonundaki Kahramanmara olay lan ardndan yurdun birok yerlerinde iln edilen skynetim uygulamasnn etkinliiyle aklamak yanl olmasa gerektir. Buna ramen, eer almamz, 1979'dan sonraki gelimeleri de kapsam olsayd, skynetimin varlna ramen, bu illerde iddet olaylarnn trmanmay srdrdn ortaya koyabilecekti. 81

Ne var ki, 12 Eyll harektndan sonra iddet olaylarnda yurt dzeyinde nemli bir de tank olunmutur, rnein, Skynetim ilgililerinin basna verdii bilgilere gre, 12 Eyll 1980-11 Eyll 1981 arasnda "Skynetim kapsamna giren" 5 bin 789 olayn, olay trlerine gre dalm yleydi:

izelge :39 Olay tr Afi, pankart asma ve bildiri datma Gasp ve soygun Silahl saldr ve gvenlik gleriyle atma Patlayc madde atma ve kundaklama Gsteri ve direni renci olay Dier (darp, tehdit, gece sokaa kma yasana ve skynetim yasaklarna uymama gibi)
Kaynak: Cumhuriyet, 2 Kasm 1981..

Olay Says 3116 1374 705 367 59 59 812

% 48.0 21.2 105 5.7 03 03 12.4

Bununla birlikte, sz konusu olaylarn byk ounluunun 2133 olayla gene stanbul ilinde yer aldn reniyoruz. stanbul'u ise 957 olayla Ankara, 525 olayla Adana, 449 olayla zmir, 140 olayla Diyarbakr ve 107 olayla Gaziantep izlemekteydi. Skynetim ilgililerinden derlenen bu bilgilere gre olaylarn yzde 74' anlan 6 byk kentimizde ortaya kmtk 07 Nitekim, bizim Diyarbakr yerine Sursa'nn ele alnd 6 byk kent taramamzda da benzer bir sonuca varld ortadadr, te yandan, illerin durumlarna teker teker bakldnda, hangi olay trlerinin hangi illerde ne kadar sk tekrarlanmakta olduu daha kolay izlenebilir. Syle bir inceleme, tm Trkiye'de olduu gibi, 19751979 aras sz konusu illerin herbirinde de, silhl ve bombal saldrlarn ar basmakta olduunu bir kez daha aa vuracaktr, rnein, aada yer alan ve Ankara'daki oiay trlerini yanstan izelge, anlan olaylarn bu kentte, toplamn te ikisine yaknn oluturduunu ortaya koymaktadr. Sunu, silhl atmalar ve niversite, akademi ve yksek oku! gibi renim kurumlarndaki igal, boykot, direni ve pankart asma gibi daha ok renci konumunda giriilen olay trleri izlemektedir. Banka, iyeri, ara ve gere soygunlar da berikilerden aa kalmamaktadr: 82

izelge: 4 Olay Trlerine Gre Ankara'da iddet Olaylar (1975-1979) leler Merkez Altnda ankaya Y.Mah. Elmada Krkkale Di.Toplam %

Olay Tr Saldr (bombal, silhl) 31 Soygun (banka, iyeri, ara) 7 Silhl atma 15 Di>eni,boykot, miting, vb. 4 Yangn karma, kundaklama Tal,sopal kavga 5 Cezaevi olay (kama/isyan) Gemi karma Adam karma Tehdit ve zorla para alma Toplam 62

133 4 16 5

310 23 155 25 2

31

19

10

22 556

68,2

1
16 3 2 8 2

1 1 1

1 .37
1

45

104 122 38 4 4.7 03 8.8

45

71 2 1

1 1
166 2 464 61

02
0.1 100.0

23

13

2 26 815

02

izelge: 41 Olay Trlerine Gre zmir'de iddet Olaylar (1975-1979) leler

i Oby_Tfirfi Saldr 53 Soygun 11 Silhl atma 14 Direni,boykot, miting, vb. 6 Yangn karma Cezaevi olay Tal,sopal kavga 14 Tehdit 1 Toplam 99 12 2 21 11 15 4

Merkez Karyaka Bornova Menemen Torbal Dierleri Toplam % 1 1 1

1 1 1

92 12 29 22

52.0 6.8 16.4 12.4 0.6 0.6 10.2

1 T
3 14 52

1 1 1 1
9 18 2

1.0

177

1G.

'83'

iddet olaylarnn zmir'deki dalm da, belidi trlerin arlk tadn kantlamaktadr. Orada da bombal ve silhl saldrlarn, tm olaylar iindeki pay % 52'dir. Bunu, silhl atma, sonra da, igal, direni, boykot, miting gibi olaylar izlemektedir. Gerek tal sapal kavga, gerekse soygun olaylarnn zmir'de, Ankara'da olduundan biraz daha fazla sayda olduu da dikkati ekmektedir.

Hzl gelimenin tm toplumsal sorunlarn yaayan Adana'da iddet olaylar daha ok bombal ve silhl saldr niteliini tamaktadr. Bu nitelikteki iddet olaylarnn oran, toplamn te ikisine yaklamaktadr: % 66.7. Adana'da ikinci ncelik srasn, silhl atma, ncy ise soygun olaylar almaktadr. Bu sonuncu tr olaylarn Adana'da bir lde yksek oranda grlmesi, herhalde hzl endstrileme yaamnn parlak bir dnemini yaayan bu kentte gelir dengesizliklerinin arpc llere varm olmas, baka bir deyile zenginlikle yoksulluun iice bulunmasyla aklanabilir. Ama yine de, heryerde olduu gibi, renci olaylar da azmsanamyacak bir oran oluturmaktadr: izelge: 42 Olay Trlerine Gre Adana'da iddet Olaylar ( 1 9 7 5 - 1 9 7 9 ) leler Olay Tr Saldr Soygun Silhl atma Direni.boykot, miting vb. Yangn karma Tal sopal saldr Cezaevi olay Adam karma Tehdit ve zorla para alma Toplam 86 11 15 5 1 9 1 1 1 1 30 1 1 5 10 6 8 1 1 10 3 1 1 1 108 66.7 15 93 18 11.1 5 2 3.1 1.2 6.8 0.6 0.6 0.6 Merkez Ceyhan Kadirli Osmaniye Dierleri Toplam %

11

1 1 1

162 100.0

Ankara, izmir ve Adana'da gze arpan iddet olaylarnn, Bursa ile Gaziantep'te de ar bastn izliyoruz. Silhl, bombal saldr ile silhl atma ve tal sopal saldrlar, bu illerde de. iddet olaylarnn ounluunu

84

oluturmaktadr. Yksek renim kurumlarnn teki illerde olduu lde yaygnlamam olduu Bursa'da faklte, yksek oku! ve akademilerde yer alan direni, boykot, igal ve benzeri olaylarn, orada, tekilerde olduundan biraz daha fazla olmas ilgintir: mizelge : 43 Olay Trlerine Gre Bursa'da iddet Olayian (1975-1979) leler Olay Tr Saldr
Soygun

Merkez

Dierleri
3

Toplam

Silhl atma Tal, sopal kavga Direni, boykot,

igal

26 4 4 4 3

29

4 4 5 3

64.4

83 83
11.1 6.7

Toplam

42

3 izelge: 44

45

100.0

Gaziantep'te Olay TMerine Gre iddet Olayian (1975-1979) leler

Olay Tr Saldr Soygun Silhl atma Direni,boykot, igal Yangn karma Tal sopal kavga Adam karma Toplam

Merkez
71

Kilis
14 2

Nizip
12 4

Ouzeli

Dierleri
5 2

Toplam
102 27

%
65.0

19 4

45
172 3.2 0.6

13

1
115 16

1 1

14

1 1

83
0.6 100.0

18

12

157

Bu izelgelerin hemen ardndan, okuyucu, olay trlerine gre inceleme konusu 6 il arasndaki ayrmlar grmeyi merak edebilir. Bu nedenle, her ildeki olay trlerinin greceli durumlarn karlatran bir izelgeyi aaya almay yararl bulduk. Grlmektedir ki, iller iin teker teker sylenebilenler, 6 ilin tm i de byk lde geerliini korumaktadr: 85

izelge: 45 i Olay Trleri Ynnden llerin Karlatrlmas (Toplam iindeki yzdeler) stanbul Ankara zmir Adana Olay Tr Saldn
Soygun

Bursa 64.4 83 85 6.7 11.1

Gaziantep 65.0 43 172 32 0.6 89

65.7 14 3

Silhl atma Direni, boykot, miting Yangn karma Tal sopal kavga Cezaevi olay Gemi karma Adam karma Tehdit

92
4.8 2.7 2.0 03 02 02 02 100.0

68.2 43 12.8 4.7 03 8.8 02 0.1 0.2 100.0

52.0 6.8 16.4 12.4 0.6 102 0.6

66.7 93 11.1 3.1 1.2 6.8 0.6 0.6 0.6 100.0

0.6

1J0

Toplam

100.0

100.0

100.0

Aka grlmektedir ki, olay trleri iinde saldn, soygun, silhl atma ve direni, boykot, igal, pankart asma gibi eylemler toplamn % 92' sini oluturmakta; bunlarn dndakiler, ihmal edilebilecek boyutlarda olmasalar bile, kk bir oran tutmaktadrlar.

Olaylara karanlarn ve almada "kurban" niteliini verdiimiz kiilerin siyasal eilimlerine gemeden nce, burada yinelemeliyiz ki, "kurban" szc ile sadece olaylara karp lm olanlar kasdetmiyoruz. Bu terim, ayn zamanda, eilimi ne olursa olsun, iddeti ara olarak kullananlarn saldrsna hedef oluturan kii, kurum, yap ve aralar da iermektedir.

Ancak 6 ili kapsayan 2300 iddet olay iinde, bu olaylarn hedef ald kii, kurum ve yaplarn temsil etmekte olduklar grlerin yn konusunda basnda ok snrl bilgiler yer alyordu. Bu nedenle, yalnz 568 (% 24.7) olaya ilikin olarak bilgi elde etmek olanan bulabildik. Daha nce stanbul'a ilikin blmde verdiimiz bilgilerle, geri kalan 5 ile ait olanlar birletirdiimizde, sa ve sol kamplardan hedef alnanlarn oran aada grld biimde yansmaktadr: 86

izelge: 4 iddet Olaylan Hedeflerinia Siyasal Epimieri (97S-1979) ller stanbul Ankara zmir
Adana

Sa 77 42 13 17 7 18 174

% 4.6 213 23.2 27.4 33.3 34.6 30.6

Sol 108 150 43 45 14 34 394

% 58.4 78.1 76.8 72.6 66.7 65.4 69.4

Toplam 185 192 56 62 21 52 568

Bursa Gaziantep Toplam

Grld gibi, genel dalma uygun olarak, olaylara hedef olanlar daha ok soi eilimli olanlardr. Ancak bu gzlem gazetelerden yansyan bilgilere dayanmaktadr. Bu nedenle, sonularn ok salkl olduunu, doal olarak, ileri srmek gtr. Kald ki, birok olayn, eilimler iindeki hesaplamalardan kaynakland, ancak basnda bunun genellikle kar tarafa mal edilmekte olduu gerei kimi durumlarda kabui edilebilir. Aynca, olaylar iinde, sol rgtlenmenin varln daha ok duyurmakta olmas, baz durumlarda hedef olarak alnmasn da kolaylatrmaktadr. Btn bun Sara ramen, 6 kentteki eilimlerle ilgili dalmn, kk yzde paralan dmda, geree ok da ters dmedii belirtilebilir..

87

SONU Siyasal iddet ile arpk kentleme arasndaki ilikiyi, lkemizde son yllarda gzlenen olaylarn altnda ele almaya altmz bu kk apl denemeden ne gibi sonular karlabilir? phesiz, batan beri de belirttiimiz gibi, bu sonularn olduka snrl kalmas doaldr. Bir kez, konu bakmndan, siyasal iddet olgusuna yalnz kentlemenin nitelii, yani arpkl asndan bakm bulunuyoruz. Oysa, ok daha eitli etkenlerin siyasal iddetin aa vurulmasnda rol oynad aktr, ikincisi, almann kapsamndan ileri gelen bir snrllktr. yle ki, bu incelemede, yalnz be yllk bir dnemde ve o da Trkiye'nin ancak 6 ilinde yer alan iddet olaylar nerdey.se ku bakyla ele alnmtr. Oysa, byle bir almada, hem zaman, hem de mekn ynnden aratrmann ok daha geni kapsaml tutulmas yararl olur ve daha da gvenilir sonularn elde edilmesi kolaylaabilirdi. nc eksikliimiz ise, verilerin toplanmasnda, yalnz gazete stunlarna yansyan olaylarla yetinilmi olmasdr. Bu basit tarama tekniinin tek bana yeterli olmayaca, zellikle somut alan aratrmalaryla glendirilmesi gerektii ortadadr. Kald ki, basna yansyan her bilginin doru veya en azndan yeterince ayrntl olmad da bilinmektedir. stelik, arpk kentlemenin istanbul'daki grnmn sergilemekte yararlandmz teme! veri kaynaklarna teki byk kentler asndan sahip olamadmz belirtmekte de yarar vardr. Btn bu yntembilimsei snrllklara ramen, ana izgileriyle, almann banda yaptmz varsaymnn doruluu, yani siyasal iddetin arpk kentlemenin etkisiyle yaygnlk kazanmakta olduu ortaya km bulunmaktadr. Ama bu yaygnlamann, tek bir etkenle aklanmas, her iki olgu arasnda dorudan bir neden-sonu ilikisi kurulabileceinin ileriye srlmesi hibir zaman dnlemezdi, yle ki, sadece 6 byk kentimizi ieren aratrmann yansra; sz gelimi, orum, Kahramanmara, Sivas, ve Tokat'ta siyasal iddet olaylarnn byk bir trman iine girmesinin nedenlerinin incelenmesi de, hi phe yok ki, bambaka deikenlerin varln kolayca ortaya koyabilirdi. Nitekim, iddet konusunu ele alan uluslararas bir toplantda da, iddetin nedenleri aratrlrken, baz davran bilimlerinin miras olarak kalan "tek boyutluluun" bir yana itilmesinin gereklilii zerinde biieildiini, yeri gelmiken,belirtelim. 108

89

Trkiye'de siyasal iddet olaylarnn gerisinde birden fazla etkenin yer ald bir gerektir. Bunlar arasnda, zellikle gemi yllarda, siyasal istikrarszlk ve partizanlktan Devlet otoritesinin geni lde zarar grmesinin de pay byk olsa gerektir. Her nekadar siyasal iddet eylemcilerinin birinci! amac Devlet otoritesini ypratmak ise de, aslnda, Batl yazarlarn da vurgulad gibi, Deveti istikrarszla srkleyen terrizm deil; tersine, istikrarn yitiren bir Devletin gereksiz karklklara ve sonra da iddete yo! amasdr. A 09 te yandan, ideolojik kutuplamalarn, sada ve soldaki silhl ve silhsz atmalarn yaygnlamasnda nemli bir rol olduu yadsnamaz. Ve stelik, bu tr kutuplamalarn kolluk glerinin iine kadar girmesi sonucunda, Devletin iyice acze dt gzlenmitir. Bu arada, Trkiye'nin jeopolitik konumunun da gzardi edilmemesi gerekir, yle ki, lkemizde son yliarda belli bir ivme kazand grlen dinsel ve etnik ayrmclk kkrtmalarnn, Orta Dou "nun "duyarl" bir blgesinde yer almas nedeniyle daha da glendii sylenebilir. Gene de, ekonomik ve toplumsal dnmlerin Trkiye'de siyasal iddet potansiyelini byk lde gelitirdii nancndayz. Yurdumuzdaki nfus patlamasnn, artan isiz saysnn, gecekondulamann, giderek arlaan geim koullarnn, yksek renim kurumlarna giremeyen kitlelerin byk bir lde siyasal iddeti krkledii sylenebilir. Ancak bir kez daha vurgulayalm ki, burada bir nedensonu tEikisi sz konusu deildir. Bununla birlikte, szgelimi, 1981 yaznda ngiltere'nin byk kentlerinde patlak veren iddet olaylarnn veya Kuzey rlanda'da yllardr devam eden IRA yanllarnn iddet eylemlerinin gerisinde, ngiltere'deki isizlik ve enflasyonun pay yadsnabilir mi? Nitekim, Temmuz 1981 balarnda, ngiltere ileri Bakan White!aw, lkedeki huzursuzluun byk lde isizlikten kaynaklandn dnya kamuoyu nnde itiraf etmekten ekinmemitir. Dahas, ngiliz hkmetinin, karklklar bastrmann da tesinde, isizlik ve rklktan kaynaklanan^ toplumsal huzursuzluklar kalc zmlerle hafifletme yolunda gittiini ve bu arada- bir "Kent Sorunlar Bakanl" oluturmaya karar verdiini izliyoruz. H1 Siyasal ve ekonomik bunalmn bir bakma deimez gstergesi olan salksz kentlemenin Trkiye'de iddetin tek kayna olmasa bile, lkenin iddet fidanlna dnmesini nasl kolaylatrdnn, bu snrl almamzda ortaya ktn sanyoruz. Kentlerimiz, gelecekteki Trk toplumunun kilit noktalardr. Sz gelimi, istanbul bugn iin, kk lekte bir Trkiye olarak, tm olumlu ve olumsuz yanlaryla nemli bir toplumsal aratrma laboratuar zelliini de tamaktadr. lkeyi ynetenlerin Devlet otoritesini yeniden glendirmekle yetinmeyip, toplumsal btnlemenin sosyo-ekonornik koullar zerinde de dur90

malan kanlmaz bir zorunluluktur. Trkiye kadar olmasa biie, son yllarda siyasa! terr olaylarnn teki Avrupa lkelerine oranla daha byk boyutlara vard italya'da da, siyasal iddete kar bir "topyekiin strateji "n.in bir an nce uygulamaya geirilmesi gerei zerinde durulmaktadr. Nitekim, sz konusu lkede terristlere kar savam yrten gvenlik rgtlerinin sorumlularndan General Cappuzzo yle diyor: "Demokrasiyi reddeden genler vardr. Bu kiiler, sistem tarafndan yeniden kazanlabilir. Kazanlmaldriar da. Bu, zor ya da iddetle deil, bu sistemin de zne aykr olur yeni bir kltr modelinin yaratlmasyla baarlabilir" J12 Cappuzzo, terrizme kar en iyi yantn, daha geniletilmi bir ceza politikas ile deil, siyasal ve toplumsal ierikli politikalarn baaryla uygulanmasyla verilebilecei inancndadr. Nitekim, biz, de, iddet olgusuna yaklamda daha ok toplum yapsndaki arpklklardan ve zellikle salksz kentleme olgusundan yola karken; bu deikenin nemini abartmak yerine, onun da ancak byle bir topyekn strateji anlay ierisinde deerlendirilebilecei dncesine bal kaldk. Dnya kabuk deitirmektedir. Bu kabuk deitirmenin yaratt sarsntlarla baetmeye allrken, hangi konulara ncelik verilmelidir? Devletin glendirilmesi, gvenlik glerinin say, ara, gere ve nitelik ynnden daha yeterli bir dzeye karlmas, kentlemenin dourduu darboazlarn giderilerek, kentlere gen ynlarn konut, i, okul, hastahane, yol, ulam gibi gereksinmelerinin insanca bir dzeyde karlanmas, toplumsal yapda ada dnmleri salayacak yapsal reformlarn gerekletirilmesi, lkede siyasal istikrar yeniden kuracak kurumsal ve dnsel ortamn yaratlmas vb., ilk akla gelenler arasndadr. Ama, btn bunlarn somut bir biimde toplumun uzun dnemdeki karlarn gvenceye balayabilmesi pek kolay olmayabilir. Bize gre, siyasal iddetin, tmyle ortadan kaldrlamasa bile byk lde hafifletilmesi; toplumu oluturan tm katmanlarn bugn iinde bulunduktan yetersiz koullardan doan snrlamalara bal olmakszn, evrelerindeki oluumlara, mutsuz ve ilgisiz bir tank olarak deil, tam tersine, bu dnm srecine eitli demokratik sorumluluklar yklenerek katlmasna baldr. Ancak bylelikle, kitleler, toplumdaki gelimelere uzak kalmaktan, dlanmaktan ve giderek toplumun kurum ve deerlerine yabanclamaktan kurtarlm olurlar.
>

Gerekten de, iddetin "saldrgan davran" tanmyla yalnzca "olumsuz" bir olgu olarak ortaya konmas gnmz bilim adamlarnca eletirilmektedir. iddet, "toplumsal yapnn btnnde var olan, ancak daha az gze arpan olumsuz bir iddete kar bir yant" olarak da alnmakta, aratrclarn ilgisi, iddetin, bir yerde "toplumun yapsnda yer alan gizil iddete kar bir tepki biiminde" de ortaya kabilecei gereine evrilmektedir. A 3 zellikle, ok hzl bir sosyoekonomik deime srecinden gemekte olan lkelerde iddetin daha gl ve srekli bir biimde kendini aa vurmasnn; birey-

91

sel dzeyde biyolojik, psikolojik veya gruplar dzeyinde kltre!, dinsel, etnik, snfsal, ulusal ve uluslararas dzeylerde de emperlalizm veya jeo-politik deikenler ile aklamann byk lde eksik kalmast, siyasal iddet olgusuna yeni yaklamlarn ve yeni yntem ve tekniklerin gelitirilmesine bir ar niteliindedir. nk, Nieburg'un yerinde gzlemiyle de, 'Toplumsal uyum kendiliinden, otomatik bir biimde olumaz ve byle bulunduu varsaylalm; srekli bir dikkat ve ilgi gerektirir".! 14 Bu yzdendir ki, siyasal iddet konusu, zellikle son 1520 yllk dnemde dnyann eitli lkelerinde yaayan bilim adamlarnn ortak ilgisiyle karlamaktadr. Bilim adamlarnn genellikle zerinde birletikleri gereki gre gre, siyasal iddet ve terr olaylarnn ne tek bir etkene balanmas, ne de tek bir boyutla aklanmas olanakldr. Bu nedenle, disiplinleraras bir yaklam arlk kazanmakta ve sosyolog, psikolog, siyasal bilimci, hukuku, sosyal bilimci ve ynetimde sorumluluk yklenmi olanlar sk sk biraraya gelmek gereini duymaktadrlar. rnein, ABD'de, 1963 ylnda Bakan Kennedy'nin ldrlmesini izleyen dnemde kurulan iddetin Nedenleri ve nlenmesi zerinde Ulusal Komisyonumun yansra, Fransa'da da, iddet, Su leme Oram ve Sulular konusunda bir rapor hazrlamak zere grevlendirilen o dnemin hkmet yesi Alain Peyrefitte bakanlndaki komite, almalarn, iddete Kar Yantlar balyla yaynlamtr J16 SZ konusu komiteler kendi ilerinde altkomitelere ayrlarak iddetin, psikolojik ve biyolojik ynleri, kentleme ve konut koullaryla ilgisi, ekonomik yapyla balan,genliin iddete itilmesini kolaylatran nedenler ve nihayet, genei ceza politikas konularnda almtr.; Anlan altkomitelerde tp doktorlar, kentbiiimciler, sosyologlar, kriminologla^filozoflar, ruhbilimciler, savclar, avukatlar, yarglar, hukuku bilim adamlar, mhendisler, subaylar, mimarlar, vb. her meslekten kiilerin yer aldn da belirtelim. Ote yandan, gelimi birok lkelerde bizzat hkmetlerin iddet konusundaki aratrmalara nclk ettikleri, kimi zaman srekli aratrma birimleri kurarak, kimi durumda da, zel komisyonlar oluturma yoluyla iddet olaylarnn nedenlerine eildikleri grlmektedir/17 Ve nihayet, bata UNESCO olmak zere, uluslararas dzeyde de, iddet ele alnmakta, farkl ktalardan, farkl lkelerden, farkl disiplinlerden bilim adamlar biraraya gelerek, ortak alma ve aratrma program ve konularn saptamaktadrlar.^ 8 lkemizde de, bata belirttiimiz gibi bu konuda baz abalar gsterilmektedir, rnein niversiteler iinde baz aratrma giriimleri olmakta, bu arada, zellikle Barolar Birlii, stanbul Gazeteciler Cemiyeti vb. gibi kurulular Trkiye'de terr konulu toplantlar dzenlemektedirler. Ne var ki, bu giriimler blk prk kalmakta, bilim adamlar arasnda gerekli iletiim ve gr alverii ok snrl-ller iinde gereklemektedir. Oysa,bu tr abalar disiplin92

ieraras bir nitelik tamal; biyolog, psikolog, sosyolog, eitimci, siyasa! bilimci, hukuku, antropolog, psikiyatr, kriminolog, iktisat, ynetici, sivil ve askeri idareci, emniyet grevlisi vb. gibi, her biri kendi dalnda uzmanlam yelerden oluan alma gruplar eliyle, eitli yntem ve teknikler kullanlarak yrtlmelidir. Ve bu konuda da, resmi makamlarn kimi zaman zendirici, kimi zaman da yol gsterici yardmlarnda yarar vardr. Sanyoruz ki, aratrmamzn kk boyutu ve eksiklikleri, byle bir gereksinmeyi daha da gn na karmaktadr. Btn bu snrllna ramen, gene de, Trkiye'nin son yllarda karlatn en nemli sorunlardan biri olan siyasal iddet konusuna deiik bir bak as getirdiimiz umudundayz. lkemizde bundan sonra yaplacak aratrmalarn, br meslektalarmza ok daha kapsaml ve salkl bir biimde gerekletirileceine inandmz da hemen ekleyelim. RUEN KELE - ARTUN UNSAL Ankara.1982

93

DPNOTLAR
(1) Bkz. A. Dilaar, Kutadgu Bilig ncelemesi, Ankara; Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1972, s. 131. (2) jacques Ellul, Contre Les Vioents, Paris: Le Centurion, 1972, s. 7. (3) Jean Lacroix, "Violence Les Analyses de Maffesoli", Le Monde, 7 Aus-

tos 1979.
(4) JeanMarie Domenach, "L'Ubiquite de la Violence", Revue Internationale des Sciences Sociales, Vol. XXX, No. 4, 1978, s. 760. Ayrca, iddetin tanm, bireysel saldrganlk, toplu iddet ve iddetin ynlendirilmesi konularnda bkz. W.J.M. Mackenzie, Power, Violence, Decision, Harmondsworth: Penguin Peregrine Books, 1975, s. 113171. (5) H.L.Nieburg, Political Violence (3 rd.printing), New York: St.Martin's Press, 1970, s. 13. (6) Fred R. von der Mehden, Comparative Political Violence, Englewood Giffs, N.J.:Prentice-Hall, 1971, s. 7 - 1 7 . (7) Joseph LaPalombara, Politics Within Nations, Englevvood Cliffs, N.j.: Prentice-Hall, 1974, s. 379. (8) Dou Erg il, Trkiye'de Terr ve iddet, Ankara: Turhan Kitabevi, 1980, s.1. (9) Mevlt Bozdemir, 'Terr (m) ve Terrizm (mi)?", Yllk, Ankara: SBF, Basn ve Yayn Yksek Okulu, Cilt VI, 1981, s. 526. (10) Gnsev Evcimen, "Bat'da" ve Trkiye'de Terrn Yapsal Kaynaklan", Milliyet, 22 Ekim 1979. (11) Georges Nivat, "Les Chevaliersde l'Apocalypse", Magazine LitteVaire, No: 168,Janvier 1981, s. 16-20. (12) Roger Mucchielli, La Subversion, Paris: C.L.C., 1976, s, 69-70. (13) stanbul: Ekieigil Tarih Yaynlan, 1955. (14) Bkz. "ite Anarinin Yeralt Dnyas", 8. Gn-Hrriyet, 2 Mart 1980, s. 9 - 1 1 .

95

(15) "Bayaz", Milliyet, 3 Kasam 1980. (16) Nieburg,Politieai Violenee, s.4. (17) LaPalombara, Politics Witbin Nations, s. 389. (18) etin zek, 8. Gn-Hrriyet, 2 Mart 1980, s. 12. (19) Ergil, Trkiye'de iddet ve Terr, s. 53-167. (20) Mevlt Bozdemir, "Trkiye'de Terrn Sosyolojik Kaynaklar", Yaynlanmam alma, oaltma, Ankara, SBF, 1980. (21) Milliyet, 22 Ekim 1979. (22) erif Mardin, "Youth and Violence in Turkey", Archives Europeennes de Sodologie, Tome XIX, NoJ2,1978, s. 229-254. (23) erif Mardin, deoloji, Ankara: Sosyai Bilimler Dernei Yaynlar, 1976, s. 134-135. rnein, Trkiye'de Devlet otoritesine duyulan sayg, yurtseverlik, genel olarak otoriteye karj tutumlar ve otoriter aile yapsna ilikin _veriler iin bkz. idem Katba, "Social Norms and Authoritananism: A Turkish-American Comparison", Journal of Personality and. Social Psycbology, Vol. 16, NoJ, 1970, s. 444-451. Ayrca bkz. smail ifter, 'Trk Toplumunda Saldrganlk Hislerinin Ynelimi ve fade Edilii", Glnane Askeri Tp Akademisi Blteni, Cilt
12, N o . 3,1970, s. 9 - 2 2 .

(24) Siyasal Bilger Fakltesi Dergisi, C. 34, No. 1 -A, 1979, s. 51 - 61. (25) Sz konusu bildiriler daha sonra bir kitapta toplanmtr: Trkiye'de Terr, stanbul: Gazeteciler Cemiyeti Yaynlar, 1980. (26) Bkz. Nieburg, Poliical Violence, s. 19-39. (27) John Oollard, Frustration and Aggression, New Haven, Conn.: YaJe University Press, 1939, Yazar, ngilizce olarak "frustration-angeraggression" lsn kullanmaktadr. (28) ngilizce "relative deprivation" karl olarak alnmtr. (29) Bkz. Ted R. Gurr, Why Men Rebel?, Princeton, N.J.: Princeton University
Press, 1970.

(30) James C. Davies, "Toward a Theory of Revolution", American Sociological Review, Vol. 27,1962, s. 5-19. (31) "Systematic frustration" karl olarak evirdik. (32) R. L. Feierabend, I. K. Feierabend ve B. Nesvoid, "Social Change and Politica Violence: Cross-National Patterns", in Hugh D. Graham ve Ted R. Gurr (eds.), The History of Violence in America, New York: Bantam Books, 1969, s. 635-638. (33) Bkz. Chades Tiliy, "Revoiutions and Collective Violence", n Fred I. Greenstein ve Ncson W Polsby (eds.), Handbook of Poliical Science, Reading, Mass.: Addison Welsley, 1975, s. 483-575. . 96

(34) Samuel Huntington, Political Order in Changing Sodeties, New Haven: Yale University Press, 1S68, s. 3 9 - 5 0 . (35) Nieburg, Potical Violence, s. 39,42. (36)AJt.,s.44-45. (37) Monte Paltner ve VV am Thompson, The Comparative Analysis of Politics, Itasca, III.: Peacock Pub. Inc., 1978, Blm 7,s. 260-314. (38) LaPalombara, Politics Within Nations, s. 371 -419. (39) Raddin Khan, "La Violence et le Developpement SocioEconomigue", Revue Internationale des Sciences Sociales, Vol. 30, No.4,1978, s. 8 8 3 908. (40) Terrorism, London: Sphere Books, Abacus Edition, 1978, s. 164-212. (41) nder enyapl, Kentleemeyen lke Kentleen Kyller, Ankara: ODT0 Mimarlk Fakltesi Ara-Yaymlan, 1981, s. 25. (42) Rasddin Khan, a^jn., s. 902; Mardin'in de, "Youth and Violence" makalesinde benzer bir yaklam savunduuna az nce deinilmiti. (43) Rasddin Khan, a.gjn., s. 904-908. (44) Bkz. Mmtaz Peker, "orum-ankr Krsal Alannda Toprak Sahiplii ve G likileri", Hacettepe Nfus Bilim Dergisi, C.l, No.1,1979, s. 8 2 87. ' ~

(45) Erol Tmertekin, Trkiye'de Gler, istanbul: istanbul niversitesi Corafya Enstits Yaynlan, 1968; Ayrca bkz. Tans enyapl. Gecekondu- 'evre' iilerin Mekn, Ankara: ODT, Mimarlk Fakltesi, 1981, s. 54-55. (46) enyapl, Kentleemeyen lke Kentlileen Kyller, s. i.' (47) A*./, n, i. (48) Bkz. Ky ileri Bakanl Ky Envanter Etdleri, 1963 ve sonras. (49) Ankara: Devlet Planlama Tekilt Yaynlar, 1976. (50) Bkz. Erdoan ztn, Trkiye'de Gayri Safi Yurtii Haslas, Ankara: Devlet
statistik Enstits Yaynlar, 1 980, s. 117.

(51) Bkz. Kalknmada ncelikli Yrelerin Tesbiti ve Bu Yrelerdeki Tevik Tedbirleri, Ankara: Ueviet Planlama Tekilt Yaynlan, 1973, s. 104. (52) Pablo Gonzales Casanova, "Internal Colonialism and National Development", Studies in Comparative International Development, Vol. 1, UoA, 1961 (53) Bkz. Barlas Tolan, Byk Kent Sorunlarna Toplu Bir Bak, Ankara: iktisadi ve Ticari ilimler Akademisi Yaynlar, 1977. (54) T. G. McGee, The Urbanization Process in the Third VVorid, London: Bell
and Sons Ltd., 1971,s. 13-35.

97

(55) Bkz. Bryan Roberts, Cities of Peasants, London: Edvvard Arnold, 1978
s. 160. '

(56) Barbara VVrni, "Tle Uses of Prosperity", Saturday Review, August 29, 1964, aktaran Myron VVeter, "Urbanization and Political Protest", Civilisations, Vol. 12, No. 7, 1967, s. I -2. (57) Peter Lloyd, Slums of Hope?, Harmondsworth: Penguin Books Ltd., 1979, s. 209. (58) Janicc Perl man, The Myth of Marginality, 3erkeley, Cal.: The University
of Caiifornia Press, 1976.

(59) John Turner, Housing by People; Tovvards Autonomy in Building Environments, New York: Pantheon, 1976. (60) Joan M. Nelson, Migrants, Urban Poverty and Instability in eveloping Nations: Nevv York, CFIA, AMS Press, 1969, s. 10-26. (61) Bkz. Joan M.Nelson, "The Urban Poor: Disruption of Political Integration in Third W c d d Cities", Worfd Politics, Vol. 23, No.3, 1970, s. 410-411. (62) Wayne A. Cornelius, Poverty and Politics in Urban Mexico, Stanford, Cal.: Stanford University Press, 1976. (63) Alejandro Portes, "Rationality in Slum", Comparative Studies in Society and History, Vol. 14, No.3,1972, s. 268-286. (64) Lisa Peattie, "The Concept of Marginality as Applied to Squatter Settlements", Latin American Urban Research, Vol. 4, ed. by VVA Cornelius ve F.T. Trueblood, Severly Hills,Cal.:Sage, 1974. (65) Janet Abu-Lghod, "Problems and Policy Implications of Middle Eastern Urbanization" Studies on Development Policies in Selected Countries of tle Middle East, Nevv York: United Nations, 1972, s. 61-62. (66) Aprodicio A. Laauian, "The Asian City and the Political Procss", in D.J. Dwyer (ed.), The City as a Center of Change in Asia, Hong Kong: Hong Kong University Press, 1972. (67) Kemal Karpat, Gecekondu: Rural Migration and Urbanization: London: Cambridge University Press, 1976. (68) Cavit Orhan Ttengil, Krsal Trkiye'nin Yaps ve Sorunlar (3. Bask), stanbul: Gerek Yaynevi, 1979, s. 168. (69) Laqueur, Terrorism, s.5. (70) Bkz. Beyaz Kitap, Trkiye Gerekleri ve Terrizm, Ankara: Babakanlk Yaynlar, 1973, s. 37-43. (71) Ait., s. 131. (72) Tercman, 15 Kasm 1980, 8 ubat 1981. (73) Genel Kurmay Bakanl, Trkiye'de Anari ve Terrn Durumu, Ankara: 1982, s, 6. 98

(74) AJc., s. 40.

..-:..-'
:

'

(75) AJL, s. 33.

(76) Milliyet, 5 Mart1980. (77) George S. Harris, "The Left in Turkey", Problems of Communism, Vol. 29, No.4, July-August 1980, s. 3 6 - 3 8 . (78) Bkz. 8. Gn-Hrriyet, 2 Mart 1980, s. 10. (79) Metin Heper, "Kurtarlm Blgeler ve tesi...", Milliyet, 14 Kasm 1980. (80) Bkz. stanbul Bayram Gazetesi, 13 Austos 1980, s. 13. (81) lhan Tekeli, "Kent, Sululuk ve iddet", Tikiye'de Terr, s. 222. (82) Bkz. Haluk ahin, "Kentleri Bekleyen Korku", Cumhuriyet, 30 Haziran
1981.

(83) Hugh Stretton, Urban Planning in Rich and Poor Countries, London: Oxford
University Press, 1978.

(84) Erol .Tmertekin ve Nazmiye zg, Distribution of OutBom Population in istanbul, stanbul: stanbul niversitesi Corafya Enstits Yayn, 1977(85) DPT , 1980 Program, s. 333. (86) O gnk stanbul Belediye Bakan Ahmet isvan'n basn toplantsndan,
18 Ekim 1975.

(87) Aktaran, Nazl Ilcak, "Hzl ehirleme ve Belediyeler", Tercman, 9 Nisan 1980. (88) "Polis ve Sorunlar", Milliyet, 7 Ekim 1980. (89) Bkz. Yank, 10 Austos 1981, s. 21. (90) Ergil, Trkiye'de Terr ve iddet, s. 112-167. (91) Aktaran, Nilgn Uysal, "Bota Gezer", Milliyet, 30 Ocak 1981.
(92)Ergil,a.g.e A s.121.

(93) Bkz. Ankara Nzm Plan emas Raporu (1970-1990), Ankara: Metropoliten Alan Nzm Plan Brosu, 1977, s. 307.
(94) AJL.,S.3O8.

(95) Bkz. Ruen Kele, zmir Mahalleleri, Ankara: Trk Sosyal Bilimler Dernei
Yaynlar, 1973; s. 37.

(96) Mbeccel Kray, rgtleemeyen Kent: zmir, Ankara: Trk Sosyal Bilimler Dernei Yaynlan, 1972, s. 56 ve 117. (97) Bkz. zmirli Yll 1967,izmir Ege niversitesi Matbaas, 1969, s. 2 2 1 - 2 2 2 99

(98) Adam t! aaiMk Etdleri, Ankara: Her Bankas Yayn, 1966.

(99) A i t . B s . 2 8 .

(100) Adana Belediyesi, 1980-1981 alma Rapora, Adana: Adana Belediyesi Matbaas, 1981, s. 16. (101) Marmara Blgesi-Blgesel Gelime ehirleme ve Yerleme Dzeni, Ankara: mar ve iskn Bakanl, Planlama ve imar Genel Mdrl Yayn, 1970, s. 44. (102) Balca ehirlerde igc Anketi, Ankara: DE, 1968, s. 13. (103) Bkz. Ali Gitmez, D G yks, Ankara: Maya Yaynlan, 1979, s. 285. (104) Gaziantep Kent Btn, Ankara: ller Bankas Yayn, 1972, s. 39. (105) Ak., s. 113. (106) Tevfik avdar, Demet Tnay ve Tuna Yurtseven, Yksek renime Bavuran renciler, 1974-1975, Ankara: Devlet Planlama Tekilat Yayn, 1976. (107) Cumhuriyet, l *.asm 1*81; Trkiye'de Anari ve Terrn Dununu, Ankara: Genel Kurmay Bakanl Yaym, 1982, s. 7.
V

(108) Bkz. "Rapport Final", in La Violence et Ses Causes, Paris: UNESCO.Or' tak yapC1980, s. 270. (109) "Terrorisme et Libertes, Bayaz, Le Monde, 15 Kasm 1980.

(110) "Le Chomage, et le Racisme sont les Causes Principales de la Vague d'Emeutes ', Le Monde, 15 Temmuz 1981. Nitekim, Londra'daki atmalar zerinde bir rapor hazrlamakla grevlendirilen Lond Scarman bakanlnda bir komisyon gvenlik glerine kar kan gen zencilerin hiddet ve ksknlklerinin" kkeninde siyasal, ekonomik ve sosyal koullarn yattna deinecek ve "konut, eitim ve ibulma" kolaylklarnn salanmasnn nemini vurgulayacakt. Le Monde, 2930 Kasm 1981. (111) Cumhuriyet, 18 Temmuz 1981. (112) Le Monde, 7 ubat 1981. (113) "Rapport Final", in La Violence et Ses Causes, s. 272. Nieburg da yle diyor: "Ar ve iddete bavuran siyasal davran kararsz, istisnai ve anlamsz olarak bir yana atlamaz. Onu, toplumun zellikleri olan srelerin dnda tutmak, bar ve ykc davran arasnda var olan sreklilii bilmezlikten gelmedir". Political Vioence, s. 5. (114) Nieburg, Political Violence, s. 3. (115) Ai. (116) Reponses la Violence, Paris: Documentation Franaise ve Presses Pocket,
2 Cilt, 1977.

(117) Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Rosalind L. Feierabend, "Le Rle des Gouvernements dans les Recherches sur la Violence", Revue Internationale des Sciences Sociales, Vol. XXX, No.4,1978, s. 818-846. (118) Bkz. Alain ioxe, "Introduction Generale", in La Violence et Ses Causes, s. 9 - 2 4 ve "Rapport Final", s. 267 -283. 100

KAYNAKA A-KTAP ve MAKALELER Abu-Lughodj Janet. . "Problems and Policy Impcations of Middle Eastern Urbanization', Studies on Development Potities in Selected Countries ofthe Middle East, New York: United Nations, 1972. Barkan, emsettin, "Ekonomik Adan", Milliyet, 11-12 Temmuz 1980. Bozdemir Mevlt, "Terr(m) ve Terrizm(mi)?", Yllk, Ankara: SJ3.F. Basn ve Yayn Yksek Okulu, Cilt VI, 1981. , - "Trkiye'de Terrn Sosyolojik alma, oaltma, Ankara: S.B.F., 1980. Kaynaklan", Yaynlanmam

Casanova, Pablo Gonzales, "Internal Colonialism and National Development", Studies in Comparative International Development, Vol. 1. No.4,1965. Comelius, Wayne A., Poverty and Politics in Urban Mexico, Stanford, Cal.: Stanford University Press, 1976. avdar, Tevflk, Tnay Demet ve Yurtseven Tuna., Yksek renime Bavuran renciler, 1974-1975 Ankara: D.P.T. Yaynlar, 1976. ifter, ismail, 'Trk Toplumunda Saldrganlk Hislerinin Ynelimi ve fade Edilii", Gihane Askeri Tp Akademisi Blteni, Cilt 12, NoJ, 1970. Davies, James. C, "Toward a Theory of Revolution", American Sociological Review,Vol.27,1962. Dollard. John, Frustration and Aggression, New Haven, Con.: Yale University Press, 1939. Domenach, lean-Marie, "L'Ubiquite' de la Violence", Revue Internationale des Sciences Sociales, Vol. XXX, No.4,1978. Ellul, Jacques, Contre les Violents, Paris: Le Centurion, 1972. Ergil, Dou, Trkiye'de Terr ve iddet, Ankara: Turhan Kitabevi, 1980. Evcimen, Gnsev, '"Bat'da ve Trkiye'de Terrn Yapsal Kaynaklan", Milliyet, 22 Ekim 1979.
101

FeierabensL Rosand L < < "Le R6e des Gouvernemens dans es Recherches sur fa Violerce", Cevus Internationale des Sdeaees Sociales, VoS. XXX, No.4,1978. Feierabend. R.L., Feierabend, S.K., ve Nesvold, B., "Social Change and Politica! Violence: QossNational Patterns", in Hugh D. Graham ve Ted R.Gurr (eds.), The History of Violence ia America, New York: Bantam Books, 1969. Gitmez, Ali, D G yks, Ankara: Maya Yaynlan, 1979. Gurr, Ted, R., Why Men Rebel?, Princeton, N.J.: Princeon University Press, 1970. Harris, George S., 'The Left in Turkey", Problems of Commraisin, Voi. 29, NoA, J uiy-August 1980. Huntington, Samuel, Political Order in Chaaging Sociees, New Haven: Yaie University Press, 1968. Ilcak, Nazl, "Hzl ehirleme ve Belediyeler", Tercman, 9 Nisan 1980. isvan, Ahmet, Hailem Belediyesi, stanbul, istanbul: Sena Matbaas, 1977. Joxe, Alain, "Introduction Generale", in La Volence et Ses Causes, s. 924. Katba, idem, "Sociai Norms and Authoritarianism: A TurkishAmerican Comparison", Journal of Personality and Social Pychology, Vo!. 16, No3,1970. Kandemir, Cumhuriyet Devrinde Siyasi Cinayetler, istanbul: Ekicigii Tarih Yaynlar, 1955. Karpat, Kemal, Gecekondu: Rural Migration and Urbanization, London: Cambridge University Press, 1976. Kele, Ruen, zmir Mahalleleri, Ankara: Trk Sosyal Bilimler Dernei Yaynlar, 1973. Khan, Raddin, "La Violence et le DeVeloppement SocioEconomique", Revue Internationale des Sciences Sociales, Vol. 30, No.4,1978. Kray, Mbeccel, rgtleemeyen Kent: zmir, Ankara: Trk Sosyal Bilimler Dernei Yaynlar, 1972. Lacroix, Jean, "ViolenceLes Analyses de Maffesoli", Le Monde, 7 Austos 1979. LaPalombara , loseph, Poitics Within Nations, Englewood Cliffe, N.J.: Prentice-Half, 1974. Laqueur, VValter, Terrorism, London: Sphere Books, Abacus Edition, 1978. Laquian, Aprodicio A., 'The Asian City and the Political Process", in D.J. Dwyer (ed.), The City as a Center of Change in Asia, Hong Kong: Hong Kone University Press, 1972. e e s Lloyd, Peter, Slums of Hope?, Harmondsworth: Penguin Books Ltd., 1979. 102

Mackenzie, WJ JvL, Power, Violence, Decision, Harmondsworth: Penguin Peregrine Books, 1975. Mardin, erif. "Youth and Violence in Turkey", Archives Europee&nes de Socioiogie, Tome XIX, No. 2 , 1 9 7 8 , s. 2 2 9 - 2 5 4 . deoloji, Ankara: Sosyal Bilimler Dernei Yaynlar, 1976. McGee, T.G., The Urbanization Process in the Third Worid, Landon: Beli and Sons Ltd., 1971. Menden (von der), Fred R., Coraparative Political Violence, Englevcood Cliffs, N.J.:Prentice-Hall.,1974. Mucchielli, Roger, La Subversion, Paris: CJ..C, 1976. Nasuholu, Rauf, "Anari ve Terrn Bilimsel Gstergeleri", Milliyet, 5 Mart

1980.

Nelson, joan M., Migrants, Urban Poverty and Instability in Developing Nations, New York: FlA, AMS Press, 1969. 'The Urban Poor: Disruption of Political Integration in Third VVorld Cities", World Politics, Vol. 23, N o . 3 . 1 9 7 0 . Nieburg, H.L., Political Violence, (3 rd. printing), New York: St. Martin's Press, 1970. Ortak Yapt, Trkiye'de Terr, istanbul: Gazeteciler Cemiyeti Yaynlan, 1980. Ortak Yapt, La Violence et Ses Causes, Paris: Unesco, 1980. Ortak Yapt, Re'ponses la Violence, Paris: Documentation Franaise ve Presses Pocket, 2 Cilt, 1977. Ozankaya, zer, "Trkiye'de Terrn Etkenleri ve zm Yollan", SBJ. Derpsd, Cilt. 34, No. 1 - 4 , 1 9 7 9 . zmucur, Sleyman, "Distribution qf lncome", stanbul Urban Project.Technica Memorandum 197, istanbul: stanbul Nazm Plan Brosu, 1975. ztn, Erdoan, Trkiye'de Gayri Safi Yurtii Haslas, Ankara: D..E. Yaynlar, 1980. Palmer, Monte ve Thompson, William, The Comparative Analysis of Politics, Itasca, III.: Peacock Pub. Inc., 1978. Peattie, Lisa, "The Concept of Marginality as Applied to Squatter Settlements", Latin American Urban Research, Vol. 4. ed. by WA. Cornelius ve F.T. TruebSood, Beverly Hills, Cal.:Sage, 1974. Peker, Mmtaz, "orumankr Krsal Alannda Toprak Sahiplii ve G ilikileri", Hacettepe Nfus Bilim Dergisi, C. 1, No . 1 , 1 9 7 9 . Perlman, Janice, The Myth of Marginality of California Press, 1976. , Berkeley, Cal.: The University

Roberts, Bryan, Cities of Peasants, London: Edward Arnold, 1978.

103

Stretton, Hugh, Urban Planning in Rich and Poor Countries , London: Oxford University Press, 1978. ahin, Haluk, "Kentleri Bekleyen Korku", Cumhuriyet, 30 Haziran 1981. enyapl, nder, Kentleemeyen lke Kentlileen Kyller, Ankara: ODT Mimarlk Fakltesi Ara-Yaynlar, 1981. enyapl, Tans, Gecekondu - 'evre' ilerin Mekn, Ankara: ODT Mimarlk Fakltesi, 1981. Tekeli, ilhan, "Kent, Sululuk ve i d d e t i n Trkiye'de Terr, s. 2 0 1 - 2 2 5 . Tilly, Charles, "Revolutions and Collective Violence", in Fred I. Greenstein ve Nelson W.Posby (eds.), Handbook of Political Science, Reading, Mass.: Addison Welsley, 1975. Tolan, Barlas, Byk Kent Sorunlarna Toplu Bir Bak, Ankara: .T. A. Yaynlan, 1977. , v Turner, John, Housing by People; Towards Autonomy m Building Environments, New York:Pantheon, 1976. Tmertekin, Erol" Trkiye'de Gler, stanbul: istanbul niversitesi Corafya Enstits Yaynlar, 1968. Tmertekin, Erol ye zg, Nazmiye, Distribution of Out-Born Population in istanbul: stanbul niversitesi Corafya Enstits Yayn, 1977. Ttengil, Cav it Orhan, Krsal Trkiye'nin Yaps ve Sorunlar, (3. Bask), istanbul: Gerek Yaynevi, 1979. Uysal, Nilgn, "Bota Gezer", Milliyet, 7 Ekim 1980. Ward, Barbara, 'The Uses of Prosperity", Saturday Review, August 29, 1964.

304

B-RESM YAYNLAR Adana Belediyesi, 1980-1981 alma Raporu, Adana: Adana Belediyesi Matbaas, 1981. Adana l Analitik Etdleri: Ankara: ller Bankas Yayn, 1966. Ankara Nazm Plan emas Raporu, Ankara: Metropoliten Alan Nazm Plan Brosu, 1977. Aylk Ekonomik Gstergeler, Ekim-Kasnn, Aral* 1980, Ankara: D..E. Yaynlan, 1981. Balca ehirlerde gc Anketi, Ankara: D J . Yaynlar, 1968. Beyaz Kitap, Trkiye Gerekleri ve Terrizm, Ankara: Babakanlk Yayn, 1973. Drdnc Be Yllk Kalknma Plan, 1979-1983, Ankara: D J\T., 1979. Gaziantep Kent Btn, Ankara: ller Bankas Yayn, 1972. Gelir DalmAratrmas, 1973, Ankara: D P T . Yaynlan, 1976. statistik Yll, 1979, Ankara: D..E., 1980. "Income and ncome Distribution", Annex to SocioEconomic Issues, stanbul: stanbul Nazm Plan Brosu Yayn, No. 24, Temmuz 1976. zmir l Yll, zmir: Ege niversitesi Matbaas, 1969. Kalknmada ncelikli Yrelerin Tesbiti ve Bu Yrelerdeki Tevik Tedbirleri, Ankara: DP.T. Yaynlan, 1973. Marmara Blgesi-Blgesel Gelime, ehirleme ve Yerleme Dzeni, Ankara: mar ve iskn Bakanl, Planlama ve mar Genel Mdrl Yayn, 1970. Trkiye statistik Cep Yll, 1980,Ankara: D..E. Yaynlan, 1981. Trkiye'de Anari ve Terrn Durumu, Ankara: Genel Kurmay Bakanl Yayn, 1982. Yllk Ekonomik Rapor, Ankara: Maliye Bakanl, 1980.
105

S.B.F. Basn ve Yayn Yksek Okulu Basmevi, Ankara-1982

210 T L .