Kutsal Canavar Devlet Cemal Bli Akal - Galatasaray niversitesi Hukuk Fakltesi Devlete bu adlarn taklmasnn nedeni mutlakiyeti

siyaset dnrlerinin modern siyas iktidar tipine dnyev dzlemde verdikleri snrsz roldr. Skolastik dncenin dnya tesi bir yasa koyucuyla dnyev dzenlenme arasnda kurduu ba modernler kestikten sonra, Niccolo Machiavellinin Prensi rneinde olduu gibi, her istediini yapabilen bir g dncesi belirmiti. Dnyev dzlemde de olsa her istediini yapabilmek Tanryla yarmak demektir. Devlet byle bir g ya da yeni bir kutsallk oda olarak dnlecektir. Ama hangisi olursa olsun herhangi bir g bamsz bir yasa yaratc olarak dnld anda, kutsallna bir de canavarl eklenecektir. nk hibir eyle snrlanmam byle bir g, ister istemez son derece tehlikeli bir g olarak da belirecektir. Syleen: Ltfi Sunar & Murat entrk ATIF: Akal, C. B. (2005). Rportaj: Egemenliin yerini yepyeni bir iliki alyor: Ulusal snrlar iindeki bir uygulamayla ulus tesindeki bir yasa oda arasnda kurulan iliki... Sivil Toplum 3 (10), s.103-115

Devletin tarih ierisinde farkl anlamlara geldiini, farkl fonksiyonlar icra ettiini biliyoruz? Sizce devletin tarih ierisinde tarz ve anlam deitirmesinin nedeni nedir? Devleti kurumsallam siyas iktidar tipi diye tanmlayan gr benimsiyorum. Siyas hukuk yaplanmalar farkllklar iinde anlamaya alrken siyas iktidar tipleri kavramn kullanyorum. Amacm bir siyas iktidar tipi olan devletin dier siyas iktidar tiplerinden zgl nitelikleriyle ayrldn grebilmek. Tabi her siyas iktidar tipini dierlerinden ayran nitelikleri de... Bu adan tm siyas-hukuk yaplanmalarn ortak bir temel stne oturduklarn dnyorum: Kanlmaz olarak her toplum tipinde ortaya kan yasa-uygulama ilikisi Toplumlar, en basitinden en karmana kadar, kendilerini kurallarla dzenlerler. zellikle balang toplumlar stne yaplan antropolojik almalar, genelde siyaset d, hukuk d olduu sanlan bu topluluklarn da stelik son derece kat ve iddetli bir biimde kurallara gre kendi kendilerini ynettiklerini gsterdi. Dolaysyla bunlar da hem siyas hem de hukuk nitelik tarlar. Demek ki ayn zamanda hem sosyal, hem siyas, hem de hukuk olan bu iliki evrensel bir ilikidir. Siyas iktidar kavramnn devlet kavramndan daha yaygn olduunu gsterir bu. Ancak, ilikide ortaya kan farkllklar siyas yaplanmalar birbirinden ayrr. lk fark g ilikilerinde ortaya kar: Balang toplumlar bir btn olarak kendilerini ynetirler. Dierlerinde ynetim toplumun iinden bir kesimin eline gemitir. Birinciler blnmemi, ikinciler blnm toplumlardr. Bu

dzlemde bizim devlet diye adlandrdmz siyas iktidar tipi blnm topluma denk der. Bu, yaplanmann gce ilikin somut yandr. kinci fark zihniyete ilikindir. Dolaysyla soyut bir nitelik tar. Hemen hemen btn toplumlarda uygulamalarna meruiyet kazandran yasalarn dnya tesi bir odakta yazldklarna ilikin zihniyet hkim olmutur. Modern toplumda ise yasalarn btnyle insan kaynakl olduuna ilikin zihniyet hkimdir. Bu da devlet zihniyetidir. Egemenlik dediimiz de bundan baka bir ey deildir. Dnyev dzlemde kurulan bir siyas iktidar ilikisinin ya da yasa-uygulama ilikisinin dnlebilmesi. Bu anlayta, uygulayc g meruiyetini yasalarn yaratcs olan ulustan alr. Bu yzden sistemin parolas Egemenlik kaytsz artsz ulusundur.dur. Devleti devlet yapan bir zellik de budur. Yasalarn yaratcsnn ulus olduu dnlmyorsa, orada egemenlikten sz edilemez. Egemenlikten sz edilemeyen yerde de devletten sz edilemez. nce egemenlik, sonra da onunla zdeleen liklik ve ulusallk, devlet dncesinin ya da modern dncenin zgl kavramlardr. Bu kavramlar modernitenin balangcnda, on altnc yzylla on yedinci yzyln balarnda Avrupann batsnda olumaya balad. Ayn srete oluan bir yaplanmay dnmeyi saladlar. Tarih boyunca grlen dier siyas iktidar tiplerini, rnein gebe bir topluluu, bir imparatorluu ya da feodal bir yaplanmay bu kavramlarla tanmlamak mmkn olamayacaktr. Ya da sz konusu tipleri anlatmak iin kullanlan bu kavramlar bambaka anlamlar kazanacaklardr. u ya da bu kurala gre dzenlenmemi toplum olamayacana gre, her toplum hukuk siyas nitelik tar. Ama bu ilikinin var olduu her yerde devletin ortaya ktn ve dnldn sylemek hem devletin, hem de dier yaplanmalarn gerek ve dnsel zelliklerini gzden karmak olacaktr. ncelikle de Grard Mairetnin srarla zerinde durduu, devlet kavramnn egemenlikle belirlenmi zelliini... Devlet bir yanyla, somut g ilikileri ierir. Ama onu dier yanyla, tanmlanamaz, gizemli klan zelliini ise egemenlikten alr. Bunu, devlet zihniyetini skolastik zihniyetten ayran zellik gsterir. Skolastik felsefede geici, nemsiz ve kirli saylan dnyev uygulama meruiyetini kutsal sreklilikten alrd. Uygulamayla tanrsal yasa arasnda bir siyas iktidar ilikisi kurulurdu. Aslolann, zamansz olann ve deimeyenin bir kez ve her zaman iin belirledii yasayd bu. Modernite yeni bir yasa odan dnyev dzlemde yeni bir siyas iktidar ilikisiyle, egemenlikle dnebilecektir. Jean Bodini hatrlayalm yeniden. Egemenliin temel zelliklerinin blnmezlik ve sreklilik olduunu herkes duymutur. Blnmezlik g ilikilerinin gerekliine denk dt iin somuttur. Sk sk da kullanlr: Blnmez btnlk szckleriyle... Ama srekliliin modern kavramlarn en gizemlisi, en soyutu olduu pek dnlmez. Devleti devlet, egemenlii egemenlik yapan ayrc zelliin de bu olduu Onunla ilelebet payidar olunur. Sreklilik sayesinde, tanrsal deimezliin, zamanszln yerini, egemenlikle lmszlk kazanan ulus alacaktr. Belli bir anda kendisini oluturan tekil varlklarn tamam yok olduunda onun

varln srdrecei, devletle birlikte sonsuzca var olaca dnlr. Demek ki kendisini ieren gerek ve fani varlklarn saysal toplamn aar. Ama ulusta ve devlette ya da ulus devlette Onlarn gerek varlklarn aan yan nedir? diye sorulduunda, bu sorunun cevabnn ne kadar garip olaca grlr: Olsa olsa madd gerekliin tesi. Bir aknlatrma. Lon Duguitnin yirminci yzyln banda inde bir nebze gereklik yok. Skolastik kutsallk anlaynn yerine yeni bir kutsallk anlay geiyor. dedii egemenlik kuramndan sz ediyorum. Modernler byle dnmeye altlar, ama bizi krletiren alkanlklarmzdan bir an iin kurtulursak, bu sreklilik dncesinin byk bir icat olduu kadar, gerek d bir ey olduunu da kabul etmek gerekir. Var olmayan eyleri varm gibi dnebilmemizi, hatta onlara kiilik kazandrabilmemizi, onlar bir artefact olarak yaratabilmemizi salayan icat... Bu tr soyutlamalar kendilerini oluturan gerek insanlardan soyutlanarak var olabiliyorlarsa, grnmez olan yanlaryla var oluyorlar ya da gerekte var olmuyorlar demektir. Devleti tanmlanamaz yapan yan budur. Egemenlikle ya da sreklilikle kazand bir lmszlk Geleneksel bir ayrm, tanrsallk-dnyevlik ya da ruh-beden ayrm bylece modern zihniyete atlayarak varln srdrr. Gereklikle bire bir akyormuasna, kaygszca kullandmz kavramlarn ne denli yakalanamaz, stnde uzlalamaz szcklerden olutuunu grmek retici olabilir. Bu, onlar kullanmaya alrken ihtiyatl olmaya da yneltebilir insanlar. Yoksa kullandmz sandmz kavramlar, bizi kullanrlar. Egemenlik kavramna dayanarak herhangi bir siyas nermede bulunacak olanlarn, her eyden nce egemenlik kuramnn on altnc yzylda mutlak monarileri anlatmak iin yaratlm olduunu unutmamalar gerekir. Egemenlik bir meruiyet ilikisi ve ilkesidir. Onun sayesinde monarkn da meruiyetini halktan ald dnlr. Modernitenin balangcnda kuramclar, krallk kaltmsal bile olsa en azndan ilk kraln halk tarafndan seildiini sylerken, modern kralln yaratcsnn halk olduunu sylemek istemilerdi. Egemenlik dncesi sayesinde halk bylece yasay syleyenin yaratcs olarak ortaya kyordu. Sonradan mutlak monarilerin tarih sahnesinden ekilmesiyle, ulus dolaysz bir yaratc olarak dnlmeye balansa da iin z deimedi. Egemenliin ulusta olduunun sylenmesi yalnzca modern meruiyet ilkesinin dile getirilmesidir. Ama bunun tesinde egemenlii gereklie bire bir denk den bir ey olarak dnmek bir dizi samala ya da dpedz baskc yorumlara yol aabilir, amaktadr da rnein ulusal iradenin yceltilmesi gibi Onun her eye kadir olduu sylenir. Ama ulusun tamamnn ayrmaz bir btn olarak yasa yaptn kimse dnmez. Gereklikte byle btnsel bir uzlamann salanamayacan, byle yasa da yaplamayacan herkes bilir. Devreye ister istemez temsilciler girecektir. Onlarla da, semeyenleri bir yana brakalm, seenler arasnda bile dolaysz bir iliki yoktur. Ayrca byle olacan bir an iin varsaysak bile, temsilcinin ilemiyle temsil edilenin iradesi arasndaki ilikinin bir seim dnemince hi

kesilmeyeceini kim iddia edebilir. Ama yine de egemenlie dayanarak, bir btn olarak ulusun her istediini yaptrabilecek bir toplu iradeye sahip olabileceine inananlar kar. Bu da aslnda her unsuruyla trde gibi gsterilmeye allan ama asla yle olamayacak kurgusal bir btn adna Her istediimi yapabilirim. demektir. Bu mutlak monarkn da, sekinci bir aznln da, ounluku bir poplistin de zlemi olabilir. Ulusal iradenin nnde hibir eyin duramayacana ilikin antidemokratik sav her ortaya atldnda, arklarn mutlaka toplumdaki insanlarn bir ksmnn aleyhine dnmeye balayacandan emin olabilirsiniz.

Devlet iin kullanlm birok sfat var. Kutsal, canavar, zalim Devlet kutsal m, canavar m? Aslnda kutsal canavar... Devlete bu adlarn taklmasnn nedeni mutlakiyeti siyaset dnrlerinin modern siyas iktidar tipine dnyev dzlemde verdikleri snrsz roldr. Skolastik dncenin dnya tesi bir yasa koyucuyla dnyev dzenlenme arasnda kurduu ba modernler kestikten sonra, Niccolo Machiavellinin Prensi rneinde olduu gibi, her istediini yapabilen bir g dncesi belirmiti. Dnyev dzlemde de olsa her istediini yapabilmek Tanryla yarmak demektir. Devlet byle bir g ya da yeni bir kutsallk oda olarak dnlecektir. Ama hangisi olursa olsun herhangi bir g bamsz bir yasa yaratc olarak dnld anda, kutsallna bir de canavarl eklenecektir. nk hibir eyle snrlanmam byle bir g, ister istemez son derece tehlikeli bir g olarak da belirecektir. Thomas Hobbesun kendi yaratt canavardan rken bir mucit gibi, devleti Leviathan diye adlandrmasnn nedeni budur. Elbette Hobbesun devleti, mutlakiyeti bir yaplanmayla zdeletii iin, ulusal snrlar iinde her eyin mutlak hkimi olduu iin rktcdr. Ama gzden karlmamas gereken ey, bu yaplanmann mutlakiyeti olmad zaman bile, uluslararas arenada bir Leviathan olarak kalddr. Ulus devlet, Hobbesdan nce Francisco Surezin de belirttii gibi, uluslararas anlamazlklarn zmnde, kendi davasnn yargcdr. Carl Schmitt bu dzlemde g ve hak kavramlarnn birbirine kartn ok iyi gsterecektir. Her trl ahlk ve hukuk yaklam anlamszlatran biimde, devletin dmann belirlemesi yeterlidir. Onu altedecek kadar glyse de hakldr. Sz konusu keyflik modernite tarihini devletin devletin kurdu olduu bir sava hline dntrmtr.

Machiavelli gemiin doru kavranmasyla imdi neler olacann kestirilebileceini ileri srer, kendisini yeni yapan iki eyin siyas deneyimi ve srekli tarih okumas olduunu syler. Tarihi yaamak ve okumak. Tarihi gereince okumasn bilen hkmdar insanlarn

nasl ynetilmesi gerektiini de renecektir (ktidarn Yz / Cemal Bli Akal). Bu balamda lkemizde hem liderler hem de entelekteller, tarihi yaamay ve okumay gerekletirebildiler mi? Ya da nasl gerekletirebilirler? Machiavelli byle sylerken Benedictus Spinoza baka bir ey syleyecektir: En azndan entelektellerin ya da filozoflarn ynetme asndan hi de uygun kiiler olmadn Tractatus Politicusta ne srerek, siyasetilerle sekinlerin yollarn birbirinden ayrmtr. rnein Machiavelliyi bir tarihi olarak dnebilirsek, onu okumann kime ne yarar salayabileceini de sormak gerekir. Napolona m, Mussoliniye mi, Staline mi? Prens mi onlara ne yapmalar gerektiini syledi? Machiavelli skolastik zihniyetten kesinlikle koparak, tam anlamyla modern olmasa bile, modern zihniyetin kaplarn at iin, siyaset kuramclar asndan ok anlaml bir konumdadr. Hocalar Machiavelli sayesinde rencilerine modern zihniyet ve devlet hakknda ok ey anlatabilirler. Ama siyaset kuram bir eydir, siyaset etmek baka ey. Bunun tesinde Machiavellinin yalnzca, siyas eylemi skolastik zihniyette bal olduu kutsallktan kurtard iin, siyasete ve siyasetiye itibar kazandran ilk modern olduu sylenebilir. Ama bu, ad stnde, modern bir itibardr. nsanlar artk kendi kaderlerini ellerinde tuttuklarna ve dnyay deitirebileceklerine inandran sylemden sz ediyorum. Tarih bunun tehlikeli, yok edici bir kstahla dnebileceine ilikin birok byk adam rnei sundu insanla. Tam da hem siyasetilerin hem de entelektellerin hogrl, alak gnll, ihtiyatl olmalarn gerektiren rnekler... Spinoza teokrasi, aristokrasi ve monariyi ahmakln hkimiyeti diye adlandrr. Ama bir tr sekincilie ya da ounluun hkimiyetine ya da dpedz poplizme kayd lde modern demokrasi bile dorular temsil ettiklerini dnen insanlarn bakalarn ynlendirme ham hayalini btnyle ykamad. Hayatn mthi zenginliinin kuatlamayacan, srekli dnmnn durdurulamayacan, insanlarn tm iin geerli doru bir fikir olamayacan, kendi dorularn herkesin dorular sananlarn birer ahmaktan baka ey olamayacan modern bak da es geti. Saint-John Perse, bir air ve bir devlet adam olarak farkl kimlikleriyle, Akp giderken nehir byk siyas tutkular alp gtrr, sahte ycelik temalar da kyya vurur. der. Yok olmayansa, bir billrlama olarak deil, doumu, geliimi ve yaylmyla, srekli bir hareket olarak hayatn kendisidir. Sanrm gerek entelekteller gerekse siyasetiler, farkl roller oynamak zere, tarihten yalnzca bu dersi alp srekli deiiklie ayak uydurabilmeyi, hogrl olmay, kurtarcla heveslenmemeyi, toplumu topyalarla ynlendirmektense onun toplu dinamizmine sayg gstermeyi, aldatc yceltmelerden kanmay, eitlii, farkll kabul etmeyi, hogrl ve alak gnll olmay, dnsel/bedensel zerklie nem vermeyi, zellikle de ifade zgrlnn demokrasinin vazgeilmez temeli olduunu unutmamay renebilirler. Doru olan budur. ifadesini Ben

byle dnyorum.la deitirerek Ders vermenin ders vereni ounlukla bir ahmaa dntrdn bilerek... Zor bir kar ders olduu her gn grlyor.

Michel Foucault iktidarn karmaklndan bahsederek yle der: ktidar bir yap, bir kurum deildir. ktidar bazlarnn sahip olduu bir g deildir. ktidar belli bir toplum iinde, karmak bir stratejik konuma verilen addr. Sizin de ktidarn Yz adl bir almanz var. ktidarn doas balamnda iktidar-devlet ilikisini deerlendirir misiniz? ktidarn Yznde eitli iktidar tanmlar arasnda iktidarn bir iliki olarak tanmlanmasn tercih ettiimi sylemitim. ktidar gc kullanan olarak, kullanlan g olarak, konum olarak sunan statik tanmlara gre, en azndan iki taraf olan, ama taraflarn sonsuzca oalabildii bir iktidar tanmnn gereklie daha yakn olduunu dndm iin Alessandro Passerin dEntrves, siyas iktidar yasann uygulayc gce eklenmesi olarak tanmlar. Leslie Lipson da benzer bir tanm yapar. Yukarda sylenenleri tekrarlama pahasna, bu erevede her toplumda ortaya kan yasa-uygulama ilikisi, bir iktidar ilikisi olarak, sosyalliin siyas ve hukuk niteliini de ortaya karr. Modern yasa-uygulama ilikisi ise ilikiyi dyev dzlemde kuran bir devlet zihniyetine de denk der. Michel Foucault Cinselliin Tarihinin birinci kitabnda ilikisel bir iktidar tanm verir. Ama nce iktidardan neyi kasdetmediini belirtir. ktidar dendiinde (1) devleti, (2) yasann hkimiyetini, (3) bir sosyal hegemonyay dnmediini syler. Ama artc biimde bunlarn iktidarn niha biimleri olduunu da ekler. Bir lapsus deil tabi bu. Aslnda devlet, yasa ve hegemonya, iktidar dendiinde bugne kadar ilk akla gelen soyutlamalar olmutur. Foucault ise klasik siyas-hukuk soyutlamalardan kap hayat gereklii iinde yakalayacak bir iktidar tanm ardndadr. rnein devletle insanlar arasndaki g ilikilerini, bu dzlemde, Foucaultyla birlikte, ama bambaka bir eye dntrerek dnmek gerekir. Gerek ve akl almaz bir iktidarlar yuma oluturacak biimde, her yerden her yere ynelen ve srekli deien sonsuz g ilikileri... Foucaultda iktidarlarn bylece hayatn kendisine ya da muazzam bir karmaklk ve zenginlie dntn sylemek mmkndr. Ne var ki bu heyecan verici tanm soyutlamalarla uraan bir dal iin pek uygun saylmaz. Devletin ne olduunu deil, nasl dnldn soran bir devlet kuram ister istemez Foucaultnun niha biimler diye adlandrd ve reddettii soyutlamalar kullanmak zorunda kalacaktr. Ama birer soyutlama olduklarn unutmadan; bu soyutlamalarn bizi hangi snrlar iinde dnmeye mahkm ettiini bulmaya alarak... Sonra da onlara ve baka soyutlamalara mmkn olduu kadar dardan ve nesnel bakmay deneyerek...

Foucaultnun neden bizi nominalist olmaya ardn sezerek... Bu erevede, geleneksel tanmlar iktidarn boyutunu tanmlama imkn verebilir: (1) Devlet tarih boyunca grlen ve dnlen siyas iktidar tiplerinden yalnzca biridir. Tarih sahnesine aa yukar be yz yl nce kmtr. Moderniteye denk der. Modern dnmek de devletli dnmektir. Devlete bal kavramlar, egemenlii, ulusu, sivil toplumu, szlemeyi, liklii dnmektir. Bunlar bir baka yaplanmay anlatmak iin kullanldklarnda ileri boalr. Demek ki devlet zihniyeti dier siyas iktidar tiplerini kavramak iin yeterli deildir. yleyse yola bir baka kavramdan kmak daha ilevsel olabilir. Siyas iktidar devleti ieren bir kavram olduuna gre nce onun ne olduunu kendi kendimize sormamz gerekir. Hem devleti hem de dier siyas iktidar tiplerini dnebilmek iin... (2) Tm siyas iktidar tipleri iki dzlemde, yaplanma ve ona denk den zihniyet dzleminde, yasayla uygulama arasnda kurulan bir altlkstlk ilikisince belirlenmitir. Demek ki yasa-uygulama ilikisi insanln ortak modelidir. Her toplum bu iliki temelinde kurulur ve birbirine benzer. Ama ayn zamanda her toplum tipi, bu ilikinin kuruluundaki farkllklara gre bir dierinden ayrlr. (3) Ayrca, bir iliki olarak iktidar, tarih ve evrensel olarak, bir cinsin teki zerindeki ataerkil hkimiyetine denk der. Tabi Foucaultnun yasann hkimiyeti dedii eyle bir siyas iktidar ilikisi olarak tanmladm yasa-uygulama ilikisinin bire bir akmadn unutmamak gerek. Foucaultnun hegemonya diye adlandrd eyle benim ataerkil bir hkimiyete denk drdm iktidar tanm arasndaki fark ise daha da byk...

Modern devlet ve sivil toplum arasndaki ilikiyi deerlendirir misiniz? Devlet ve birey arasndaki ilikilerin temeli nedir? Modernitenin balangcnda sivil toplum soyutlamasnn devleti karladn unutmamak gerekir. Mutlakiyeti devlet kuramclar iin, rnein Hobbes iin bu byleydi. Devlet ya da sivil toplum tm paralarnn bir merkeze ya da organlarnn baa bal olduklar bir organizma gibi dnlyordu. Hiyerarik ve blnmez bir btn Sonra liberaller ban gvdeyi yuttuu bir anlayn tehlikesine iaret ederek, bu btnn o kadar da blnmez olmadn dnmek istediler. Gvdeye ba karsnda arlk vererek, ona nisb bir zerklik kazandrarak, ama belki de organizmac bir arkaik eilimden kurtulamayarak... Bir yanda toplum, te yanda ona sayg gstererek dzenleyici bir aygt gibi almas gereken devlet... nsann kendisini gndelik hayatnda da devletin ayn zamanda hem iinde hem karsnda grebildiini unutmamak gerek. Bilinsizce iki ayr devlet tanm birlikte kullanlabiliyor ou zaman. nsan bazen, koullara gre ve birinci tanma da uyan biimde kendisini ve ulusun dier yelerini devlet denen ayrmaz bir btn iine oturtuyor. rnein bir baka ulusal btn karsnda hasmane bir tavr alnmas gerektiinde, ulusla devlet

btnleiyor. Ama bunu yaptktan hemen sonra, devleti, rnein ondan bir ey bekledii, bekleneni vermedii zaman ona kzd, yani kendisini ondan ayr dnd bir ey olarak da adlandrabiliyor ve devletten uzaklayor. te o zaman devleti toplumdan ve onun yararndan kopmu, kendi kendine alan bir ey ya da bir makine gibi grme eilimi de artyor. Olduka moda olan ve devleti bir aygt olarak sunan grn gereklikle ne kadar ilikisi olabileceini ya da bir aygt olarak devletin ne olabileceini ayrca dnmek gerek tabi... Devlet-birey ilikilerine bu adan bakldnda, birey de prens ve devletten sonra ulus denen soyut btn iinde bir kutsallk oda olarak, bir yasa yaratc olarak ortaya kar. Mutlakiyeti yaplanma ve zihniyete kar bir alternatif olarak dnlmesiyle... Ama bir kavram olarak bireyin de yalnzca modern siyas iktidar tipi iinde anlam olabilir. Kavram da soyutlama ve genellemedir, gerekliin kendisi deil. Modern yaplanmada bireyi birey yapan zihniyet onu ulus denilen soyut btn iinde, itaat ettii kurallarn yaratcs sayan ve bu balamda ilk kez siyas btnn tm yelerini eitleyen zihniyettir. Bu anlamyla birey liberal dncede uygulayc gcn meruiyetini ald modeldir. Model olduu lde de gerek varlklardan ayrlr. Yine Saint-John Perse Rzgarlarda Ama sz konusu olan insandr! yleyse ne zaman sra gelecek ona, o insana/ -Bir kii bile ykseltmeyecek mi sesini bu dnyada?/ nsan olduuna gre sz konusu olan, kendi insan var oluunda. diye sorar. Aslnda devlet, sivil toplum, birey gibi kavramlar kullandmzda sonuta insanlardan, insanlar aras ilikilerden sz ediyor ve ayn anda onlar unutuyoruz. Yalnzca onlar deil, galiba tm varlklar, hayvanlar, bitki rtsn, tabiat unutuyoruz. Ama bu yalnzca yanltc bir unutkanlk deil, ayn zamanda tehlikeli. nk iletiimsizlii, yani anlayszl, hogrszl ve yok edicilii krkleyebiliyor. Sivil toplum-devlet ikilemi, kartl gibi bir durum sz konusu mudur? Bu balamda sivil kelimesinin devlete kar olan olarak anlalmasnn kayna sizce nedir? Sivil toplumu devlete kar karan mantn toplumu mutlakiyeti yaplanmadan korumaya alan ve hi de kmsenemeyecek bir mantk olduu ak. Ancak sivil toplumun da devlet gibi bir soyutlama olduu unutulmamal. Antonio Gramsci bu konuda ok erken uyarmt bizi. Gerekte sivil toplumun nerede devletten ayrldn, nerede onunla aktn asla bilemeyiz. Sivil toplumu ulustan ayran eyin ne olacan bilemeyeceimiz gibi. Aslnda sivil toplumun mantksal son snr ulusun tamam olmaldr. rnein o zaman da Sivil toplum, ulusun temsilcilerini de ierir mi? diye sorulabilir. Ama kesin olan bir ey var, o da sivil toplum kavramnn modern ya da devletli zihniyete ilikin bir kavram olduudur. Sylemek istediim u: Bu soyutlamalarn gereklikle bir ilgisi yok. Bunlar yalnzca bir modern olarak gereklii nasl dndmz retebilirler. Tabi onlar sorgulamak kaydyla...

O zaman, yaplanmalar adlandrmak iin kullanlan kavramlar, o yaplanmalarn gerekte ne olduklarn deil, belli bir kavramsal alan iinde yaplanmalarn nasl yakalanmaya alldn gsterebilir. Ama gereklik srekli deiir ve onu durdurmaya, billrlatrmaya alan kavramlar da hep farkl bir eyi anlatrlar ve bazen bir an gelir hibir ey anlatmaz olurlar. Ya da zihinleri nasl snrlam olduklarn anlatabilirler yalnzca. rnein ulus devlet zihniyeti iinde devlet sylemi ya da mant, devlete dardan nesnel bir bak engeller. Ayrca insan devletli olmayan yaplanmalara da onlar anlatmas mmkn olmayan kavramlarla yaklamak zorunda brakt iin, ister istemez aldatc, hor gren, kmseyici bir baka yol aar. Modernler iin modern ya da devletli olmayan her ey ktdr. Ama dahas, soyutlamalar ve genellemeler hep tekil olann aleyhine alan bir dile aittir. Gerekliin asla iine smayaca, zgn olan srekli darda tutan, her eyi normalletiren, ortak modeller oluturan, o modellere uymayanlar yok sayan ya da dlayan bir dilden sz ediyorum. Buradan yok edici manta kolay atlanr. Bu dilin tahakkmnden en azndan bir lde kurtulmann yolu, tekil bedenle zihin arasndaki ilikiyi yeniden dnmekten geebilir. Tekil varln bedensel dnsel zerkliini dier tekil varlklarla gerek, eitliki, srekli ve snrsz bir temas hlinde dnebilmek iin... Henz on yedinci yzyln ortasnda Spinoza Bedenin neye muktedir olduunu bilmiyoruz. demiti. Ne demek istedii konusunda rivayet muhtelif. Ancak bunu, Bedeni tanmamak insan da tanmamaktr. diye yorumlayabiliriz. Bedenimizi tanmyoruz, kendimizi tanmyoruz, gcmzn ne olduunun farknda deiliz, dolaysyla haklarmzn da neler olduunu bilmiyoruz. Ve de tekilerin bedenleri hakknda, dnceleri hakknda, glerinin ve haklarnn neler olabilecei konusunda hibir fikrimiz yok. Onlarn ortak bir insanlktan pay alan insanl hakknda hibir fikrimiz yok. Bartolom de Las Casas Herkes dilini bilmedii insann barbardr. der. Bunu yle deitirebiliriz: Dnsel ve bedensel olarak kabul edemediimiz insann barbaryz. Oysa tpk onlar gibi, bilincinde olmadmz bir gereklik iinde ve o gerekliin kendisi sandmz bir kavramsal alan iinde dnsel ve bedensel olarak ina ediliyoruz, programlanyoruz. Sivil toplum devlete kar gl bir konumda m? Sivil toplumun devlete kar gl olabilmesinin imknlar nelerdir? Sivil toplum ve devlet kavramlarna yaklamm dnlrse, bu soruya cevabmn da dolayl olaca grlr. Bir kez daha kendi kendimize, devletsivil toplum ayrmnn insanlar arasndaki gerek bir ayrma denk dp demeyeceini soralm. Ve buna olumlu cevap verebiliyorsak, hangi insanlarn devlet diye adlandrlan hangi insanlarn da sivil toplum diye adlandrlan blmleri oluturabileceklerini arayalm. Aratrmann sonusuz kalaca kansndaym. Sorun toplu olann, kavramsal olann, genellemenin karsna tekil ve gerek olan dzenli kararak zlebilir. Herkesin her istediini syleyebilmesine imkn tanyarak Dnsel

bedensel tekil zerkliin dnsz korunabilmesini salayarak... Belki de her trl genellemenin artk, tekillii, onun var olmak iin gerek direniini toplu olan aleyhine gizlediini dnmeye baladmz iin, multitudodan ya da okluktan sz etmeye baladk. Sivil toplum gibi modern bir kavramn hzla deien gereklie uymadn dnyor olabiliriz. Francisco de Vitoriann hemen modernite balangcnda yaratt evrenselci ve bar iletiim hakk kuram modern zihniyetin kavrayamayaca bir kuram olarak, modernitenin tartmaya almasn beklemek zorunda kalmt. Moderniteyle birlikte dnya, kendi ilerine kapanan ulus devletlerle, paral bir btne dnmt. Mallarn, bedenlerin ve dncelerin dolamn ulusal snrlarla engelleyen bir yaplanmalar btn... Bu yzden, modern snrlar iinde bir lke ne kadar demokratik bir ortam oluturursa olutursun, yine de snrlar tesi bir dnsel bedensel dolam btnyle serbest brakamayacaktr. ncelikle de gerek bir ifade zgrlnn vazgeilmez koulu olan evrensel iletiimi kesecektir. Gerek demokrasi, sz konusu olan ok kk bir aznlk karsnda ok byk bir ounluk bile olsa, kimsenin bir bakas adna konuamad ve karar veremedii yerde kurulabilir. Bunun gerekletirilemedii yerde demokrasi deil, az ya da ok, samaln hkimiyeti kurulmutur. Rousseaucu genel irade anlayna taban tabana zt bir tekil iradeler eitlik ve okluundan sz ediyorum. Ne kadar ok insan konuursa sekinci, aznlk ya da ounluku samalktan o kadar uzaklalr. yleyse demokratik hareket hep iine daha ok insan katabilen hareket olacaktr. Bunun mutlak snr da evrenselliktir. Zaten modernitenin temel sorunlarndan biri de insan haklar asndan bu evrenselliin gereklememi olmasdr. Bu yzden evrensel deerlere dayal olduu dnlen haklarn, o evrensel deerleri paylamayan insanlar sz konusu olduunda nasl korunabilecei hl cidd bir tartma konusudur. Tabi hukukularla tarihselcileri kar karya getiren ezel atmadan sz ediyorum. Hak sorununu hak dncesini dntrerek zecek yol gerek bir iletiimsel kresellemeden geebilir. rnein Negri ve Hardtn modern paral yaplanmay ifls ettirecek bir evrensel yurttalk hakk bu erevede dnlebilir. Aslnda devlete kar sivil toplum dncesi, eninde sonunda, insanlarn zgrlklerini kstlayabilecek bir yaplanma ve zihniyetin iinde ve karsnda nasl korunabileceklerine ilikin bir kaygdan kaynaklanr. Modernite bu sorunu hak modeliyle karlad: Tabi hukuku, tarihselci ve etik modeller... Modernite ncesi bir haklar tarihinden sz etmek isteyenler varsa, bu tarihin yukardaki modellere gre ne tr niteliksel farkllklar tadn aklamak zorundadrlar. rnein insan haklarn tanmlamaya, sralandrmaya ynelik her alma, kendi kendine hakkn ne olduunu sormadan nce, insann ne olduunu sormak zorundadr. modern hak modelinin ayr insan tasarm vardr. Bunlar da elbette modernite ncesi insan tasarmlarndan ok farkldrlar. Bunun tesinde de, bugn modern kavramlar sorgulanmaya baland lde, ister istemez

modernitenin hem hak modelleri, hem insan tasarmlar sorgulanmaya balanyor. Haklar asndan, toplu olanla tekil olan arasndaki, haklar listesinde ne yerletirilenle arkada olan arasndaki atmay zmlemenin o kadar kolay olmad da ortada. Modern hak modelleri arasnda sonuncusu ve en itibarls olup Kantn haklar devlerle dengeleyen kasvetli grne dayal etik modelin mr konusunda bile artk kukular var. Oysa u srada insan haklar adna verilen mcadelenin kuramsal temelini hl, haklar ancak ykledii devlerle dengeleyebilecek bu modern zihniyet belirliyor. Pek de zgrletirici bir zihniyet saylmaz bu. lk aklma gelenlerden Donna Harawayin almalar en azndan geleneksel tanmlarn nasl paralanabileceini gsterdii iin dikkat ekicidir. Tm kimliklerin, hatta kadn-erkek, insan-hayvan, insan-makine ayrmnn ve geleneksel yani modern anlamda bir hak kavramnn bile anlamlarn yitirecei yeni bir kavramsal alana atlandn sylerlerken... Kreselleme srecinde neoliberal politikalar, ulus devlet ve sivil toplum ilikisini deerlendirir misiniz? Hangi kresellemeden sz ediyoruz? Herhlde her trl ayrmcln, hogrszln ve iddetin kol gezdii, yoksulluun alabildiine artt mevcut dnya dzeninden deil. Modernitenin be yz yllk Avrupa ve yz yllk Kuzey Amerika merkezli bir smrgeletirme srecinde dnyay bugnk hle getirdiini unutmamak gerek. Belki de en mkemmel ulus devlet yaplanmasna sahip olan ve bunu da kskanlkla korumak isteyen bir gcn ya da daha belirsiz baz ekonomik siyas g odaklarnn dnyann geri kalanna hkim olma savan kreselleme sananlar kabilir. Ya da bir zenginler kulb oluturmak zere toplanan lkelerin, snrlarn kskanlkla belirlemeye alrlarken bizden ya da deil diyerek, dnyann geri kalanna kapanmalarna da kreselleme adn verenler olabilir. Hatta bu kulbe girebilmek iin savarken, Oraya bir atladk m kurtulduk. diyenler de eskiden ait olduklar bir dnyay dlarken, kreselleen bir dnyaya ait olacaklarn dnebilirler. Daha da nemlisi, mevcut durumun, insanlkla zdeleen bir sorunun, iddetin srdrlmesine yol aan n koulu da dzenli retmesidir. iddeti douran nedenlerin korku, sevgisizlik ve alma istei olduu sylenir. Dnyay sarm olan bel... Eer kreselleme diye adlandrlan ey bu iletiimsizlik ve paranoyaysa, belli merkezlerden snrl bir periferiye ynelen eitsiz bir gelgit hareketiyse, bu szde kresellemenin karsnda olmak, ama yine de bir baka kresellemeye ak olmak gerekecektir. Altlk stlk ilikileri yok olmu, przsz, mkemmelce cillanm bir kre gibi kusursuz... Yoksa hedefsiz bir kreselleme kartl, ulus devlet yaplanmas iine kapanarak, tecrit olma tehlikesini artrabilir. Hatta belki bundan ok daha tehlikeli olan bir ey de gerekleebilir: Tekil inisiyatifi btnyle yok edecek dinsel, rksal, kltrel, cinsel banazlk ve nefretin insanlar arasndaki iletiimi btnyle koparaca bir cemaatler dnyasna kay... rnekleri ksa sre nce

grld. Bu tr kapanmalar uzun mrl olamasalar da ksa vadede ok ykc sonular dourabiliyorlar. Soruya tam cevap olarak da u sylenebilir: Toplumlar aras, rklar aras, dinler aras, cinsler aras farkllklarn ve tm ayrc kimliklerin anlamlarn kaybettii, bir merkezi olmayan, iletiimsel bir kresellemeden sz edeceksek bu bir topya olsa bile, en azndan neoliberal politikalar, ulus devlet-sivil toplum ilikileri gibi kavramlarn erozyona urad bir erevede dnebilmemizi salayacaktr. Biraz nce bir baka biimde sylediim gibi, devleti devlet yapan, somut g ilikileri ieren bir yaplanma olduu kadar, dnlebilir de olmasdr. Modernite diye adlandrdmz sre devleti dnmeyi de renme srecidir. Devleti on alt-onyedinci yzyllardan balayarak gerek bir yaplanma olarak stlendii ilevlerle tandk. Bu ilevler yava yava tm hayat kaplad. Bodin egemenlikle nce yasa yapldn sonra da yasalarla ulusal snrlar iinde her eyin yapldn syler. rnein salk, eitim gibi alanlarda kilisenin elinden bu alanlarn hkimiyetini aldka modern yaplanma devlete dnt. Ulusal snrlar iinde tm hayat ieren bu ilevlerle devleti tanmlama imkn bulduk. Oysa artk bu ilevlerin nemli bir ksmnn devletin olmayabilecei ileri srlyor. rnein onun kltlebilecei syleniyor. Ama o zaman hem gerek bir yaplanma olarak devletin, hem de bu ilevlerle dnlebilen devlet kavramnn da ii yava yava boaltlm oluyor. Byle bir sre, ulus devleti dnme imknn, devletin dnlebilirliini de ortadan kaldracaktr. Buna kout olarak, ancak devlete gre anlam ifade edebilecek bir sivil toplum kavramnn da bundan byle neyi karlayabileceini sormak gerek. Bireyin devlet karsndaki pozisyonunu irdelediimizde toplumun onu devlete kar koruyaca gibi bir tez kmaktadr. Siz bunu nasl deerlendiriyorsunuz? sivil ne

Yine dolayl bir cevap vereceim sorunuza. Sylediklerime herhangi bir deer atfetmeden. Yalnzca saptama yapmak iin. Gerek bir kreselleme zerine sylediklerimi de unutmadan... Hukukular muhtemelen elenmek iin yaanm olduu sylenen bir olay birbirlerine ok anlatrlar. Ama bunun derin ve trajik bir anlam olduu kansndaym. Aann biri kylsn ldrnce yarg karsnda bulmu kendisini. Yarg neden kylsn ldrdn sorunca da arm: Kim karabilir? Ky benim kym, kyl benim kylm, ister beslerim, ister ldrrm. Aslnda burada modern ve devlete zg bir hukuk sistemi ve zihniyetin, feodal ve devlete zg olmayan bir hukuk sistemi ve zihniyetle attn gryoruz. nsanlk tarihi bu tr trajik atmalar ok yaad. rnein batda modernite balangcnda on altnc yzylda yaanan sancl yapsal ve dnsel dnm gibi. Feodal deerlerin eriyip gittii bir ada, Don Quijotenin iine dt trajik konum gibi... O da ncelikle,

kraln yarglama gcne kar karken, aslnda yeni hukuk sistemine sava ayordu. imdi galiba bir baka atmann ve sancl bir srecin iindeyiz. rnein lkenin birinde bir ky yanyor. Kyller kyn yakldn iddia edip tazminat talep ediyorlar. Yarg kararn veriyor ve talebi reddediyor. Be yzyl boyunca modernite devreyi burada kapatmt. u ya da bu biimde, ulusal snrlar iinde son sz sylendikten sonra, bavurulacak bir baka odak yoktu. O son szn hakl ya da haksz olduunu tartmak gereksiz. Devlet-birey ilikisi diye tanmladmz ilikinin gereklikteki snryd bu. Egemenliin de tavizsiz dnsel erevesi. lk szlemecilerden olan ve belki de ilk gerek devlet kuramcs olarak uygulamann kaynan yasa yaratc ulusta bulan Francisco Surez on altnc yzyln banda, lke iindeki anlamazlklar zmek iin lke dndaki bir odaa bavurmak zorundaysanz, ne devletten sz edebilirsiniz, ne de egemenlikten. der. Oysa sz konusu lkede, kyleri yanan kyllerin artk ulus tesi bir odaa bavurarak hukuk sreci devam ettirme imknlar var. Ve o odak ulusal dzlemde reddedilen talebi, bu kez ulus tesi ve tabi ulus st bir dzlemde uygun bulabiliyor. Tazminat deme zorunluluu ba gsteriyor ve tazminat deniyor. O zaman da bu durum, bu kez modern zihniyetin izleyicilerinde aann aknlna benzer trajik bir aknlk yaratyor: Kim karabilir? Gitmesek de grmesek de o ky bizim kymz deil miydi? Kyl de bizim kylmzd. Gittik grdk, zaten bir eye benzemiyordu. Daha gzelini yaparz. Bir kez daha, kararlarn hakll ya da hakszl deil tartlmas gereken. nk bu, yaplanmaya ve zihniyete ilikin sancl bir gei iinde olunduu gereini deitirmez. Yukarda sz edilen ve devlet karsnda bireyin konumu denilen konumun farkllat gereini de... yi ya da kt diye kesip atlabilecek bir gei deil bu. Yalnzca zorunlulukla iinde yzlen bir gerek. Elbette radikal bir deiim gerekletiinde, bu kimileri iin iyi olur, kimileri iin kt. Hibir toplum, yle gsterilmek istense bile, btnyle trde karlara sahip yelerden olumaz. nsanlar sonsuzca farkllaan karlarna ve konumlarna gre bu tr deimelerin lehinde ve aleyhinde siyas tavrlar alacaklardr. Ama btn bunlarn tesinde, devlet ve egemenlik kuramclarndan Francisco Surezi rnein bugnn spanyasna getirip mevcut manzaray gstermek mmkn olsayd, torunlarnn torunlarna Gemi olsun! derdi, Burada ne devlet kalm, ne de egemenlik! Her ne kadar baz hukukular bu konuda hl egemenlikle egemenliin snrlandrldn, bakalar da egemenliin nitelik deitirdiini ve artk onu daha esnek tanmlamak gerekeceini ileri sryorlarsa da bunun bir zrt tesellisinden baka ey olmad kansndaym. Nasl snrlandrlmaya allrsa allsn, bilinmesi gereken ey tam da egemenliin snrlandrlabilir ya da esnetilebilir bir kavram olmaddr. Uluslararas alanda egemenlik bamszlk dncesine denk der. Ulusal snrlar dnda kimseye hesap vermek zorunda olunmadn anlatr. Oysa gnmzde btnyle ulusal snrlar iinde kurulan bir yasa-uygulama ilikisinin, yani egemenliin yerini yepyeni bir iliki almakta: Ulusal snrlar iindeki bir uygulamayla ulus tesindeki bir yasa oda arasnda kurulan iliki... Egemenlik kavramnn ulus ve devletle birlikte iini boaltan bir

siyas-hukuk yenilik bu. Yeni bir meruiyet ilikisi olarak yeni bir ad ister kendine... Tekrarlamak gerekirse, feodal yaplanma ve zihniyetle modern yaplanma ve zihniyetin atmasna benzer bir atma iinde olup olmadmz sormamz gerekir. Bu kez modern yaplanma ve zihniyetle bir baka yaplanma ve zihniyet arasnda... stelik modern yaplanmann zorland bu aamay daha sancl hle getirebilecek bir baka sorun da kendini gsterebilir. Bu, modern olarak tkand sylenen yaplanma ve zihniyetin ayn zamanda feodal yaplanma ve zihniyet kalntlar da iermesi olacaktr. .