DN SAVALARI ZNDEDN SAVALARI ZNDE SINIF SAVALARIDIR "Teorik olarak, her savan, politikann baka aralarla bir devam

olduunu unutmak byk bir yanlgdr." (Lenin, Sosyalizm ve Sava, syf 63) diyen Lenin, sava snf mcadelesinin politik cephedeki en iddetli, yani "siyasi mcadelenin en yksek biimi" olarak ifade etmitir. Lenin'in de ifade ettii gibi sava, iinde bulunulan toplumsal koullardan, snflarn rettii politikalardan ayr olarak ele alnamaz. Savalarn temelinde her zaman atan snflarn, uluslarn, politik gruplarn karlar vardr. Snfl toplumlar tarihi snf savamlarnn tarihidir. Bir savan karakterini, onun halkn m, yoksa bir avu egemen snfn m karlarna hizmet ettiini anlamnn tek yolu soruna bilimsel temelde snfsal bakmaktr. Bunun iin sava yneten snflarn nitelikleri ve amalar incelenmelidir. Egemen snflarn tarihinde din etkili bir silah olarak nemli bir yer tutmaktadr. Smrsn merulatrmak, smrge elde etmek, daha iyi yaam koullar isteyen emeki halklara kar zor kullanmak iin ou kez din bir maske, bir ara olarak kullanlmtr. Egemen snflarn tarihine "din savalar" olarak geen Hal Seferleri, slam' Yayma Savalar, Katolik-Protestan atmas vb... hepsi ancak snfsal, ulusal ve smrgeci amalarla aklanabilir. Avrupa'da gelien burjuvazinin Afrika, Asya ve Latin Amerika'da yrtt yama ve smrge savalar burjuva sermayesinin Avrupa'da daha sonra sanayi sermayesine dnerek atlm yapmasnda temel bir ilev grmesine ramen bu savalar egemenlerin tarihileri tarafndan din adna yaplan, "Hristiyanl Yayma Savalar" olarak gsterilmitir. Oysa Avrupa burjuvazisinin nnde yryen Hal papazlarnn hemen ardnda egemenlerce dnemin en modern ve tahrip edici silahlaryla donanm ordular yrmektedir. Bunlar kimi zaman hammadde, kimi zaman ucuz igc, kimi zaman da sermaye ihrac iin Afrika'nn, Latin Amerika'nn, Asya'nn gelimemi toplumlarn talan etmi, egemenlerin kar iin din adna onbinlerce insan gzlerini krpmadan katletmilerdir. Bunlar ister aktan egemenlikleri, karlar iin yaplsn isterse de dini sylemlerin arkasna snlarak yaplsn nitelikleri itibaryla dini yayma amal deil, egemen snflarn smr amacna hizmet eden yaylmac savalardr.

DN NEDR? Din insanlarn anlayamadklar, karsnda gsz kaldklar doa ve toplum olaylarn gizemli doast glerle aklamaya ynelme olgusudur. Din belli tarihsel koullarda ortaya kmtr. Dini var eden bu tarihsel koullar ortadan kalktnda dinin varl da son bulacaktr. lk insann ortaya k birka milyon yl ncesine kadar uzanmaktadr. Oysa gnmzde yaplan arkeolojik kazlar ve bilimsel aratrmalar ilk dinsel dncelerin son 40-50 bin yl ncesine dayandn ortaya koymaktadr. Bunun nedeni insann doa olaylarnn d zelliklerini az ok kavrama ve yorumlamaya balamasyla ilgilidir. Toplumlarn geliimi ierisinde ilk toplumsal evre olan lkel Komnal toplumda insan topluluklarnn varln devam ettirebilmesi yaad blgenin evresinde besin bulabilmesine balyd. Bu besinlerse daha ok kolayca bulabilecekleri, avlayabilecekleri bitki ve hayvanlard. Bu nedenle de insanlar bu dnem kendilerine yararl olan hayvan ya da bitkinin suretini veya semboln yaparak veya temsili danslarla hayvann, bitkinin bollamasn salayabileceine ya da doal afetlerin nne geebileceine inanyordu. Bylece bu koullar altnda baz hayvanlara, nesnelere doast gler atfedilerek tarihteki ilk din olan "TOTEMZM" dodu. nsan toplumunun gelimesine paralel olarak ok, yay, ate vb. bulunmas insanlarn avcla ynelmesini ve besin sorununu zmesini getirdi. Bu kez TOTEMZM'in yerini "ANAMZM" alr. ANAMZM'in z doa olaylarna tapnmayd. Bu dinde adn doa olaylarndan alan ve insans zellikler yklenen tanrlar bulunmaktayd. Toplumun gelimesiyle insanlar doadaki kt ruhlardan koruyacak bycler ortaya kar. Byclerin ortaya kt dnem topluluklarn ihtiyalarn karlamaktan te fazladan rn elde edebildikleri dnemdir. nk toplumda tek ii byclk olan topluluk yelerini besleyebilecek bir art rnn olmas zorunluydu. Bu sre topluluk iinde snfsal ayrmalarn ncelleri olarak bireyler arasndaki farkllklarn da ortaya kmaya balad

bir dnemdi. Yz binlerce yl sren ilkel toplumun son dnemlerinde (M..10-8 bin) tarmn bulunmas ve retimde hayvan gcnn kullanlmasyla gebe yaam yerini yerleik, en azndan yar-yerleik bir yaama brakacaktr. Tarmla birlikte ilkel topluluk iinde bir ok ey de deimeye balar. O ana kadar toplumda var olan ve kadn egemenliine dayanan anaerkil aile giderek yerini erkek egemenliine dayanan ataerkil aileye, toplumsal mlkiyet de yerini zaman iinde zel mlkiyete brakacaktr. Tarmla birlikte insanlar daha iyi rn elde edebilmelerini salayacak, yamur yadrmak, sellerden korunmak vb. eyler iin tanrlara yakaracaklar, onlara ayinlerle ulamaya, gazaplarndan korunmak iin kurbanlar vermeye balayacaklard. Tm bunlarn temelinde yatan ise a kalmamak iin daha iyi rn almakt. Snfl Toplumlarda Din nsanlarn tarm, hayvanclk ve avclkta yaad gelimeler tuntan, demirden silah elde etmesi giderek birlikte yaama zorunluluunu ortadan kaldrd. Toplumsal emek zorunluluu yerini bireysel emee, servet eitlilii de yerini servet eitsizliine brakmaya doru evrilecektir. Bunlarn sonucunda zel mlkiyet ortaya kacak, ortaklaa retim ve ortaklaa yaam dalmaya balayacaktr. lkel Komnal toplumdan snfl ilk toplum biimi olan Kleci Toplum'a geite iki snf ekillenir. Bir yanda savalar yoluyla ya da ilk balarda zgr yurtta olan bireylerin yoksullama ve borlanmas yoluyla oluan kleler, dier yanda ise kle emeiyle varlklarn iyice arttran kle sahipleri vardr. Yine toplumsal yapdaki bu deiimle birlikte dinde de deiimler yaanacak; toplumsal gelimeye paralel olarak din de biim ve ama deitirecektir. Yani snfl topluma geile birlikte din de snfsal bir ierie brnecektir. Yazmzn ilerleyen blmlerinde de grlecei gibi din toplumlarn geliimine bal olarak mevcut toplumun iinde bulunduu koullara, ihtiyalarna, gelikinlik dzeyine gre biimler almtr. Buradan da kolaylkla anlalabilecei gibi din toplumlarn kendi ihtiyalar erevesinde kendi rettikleri inanlardr. lerleyen srelerde toplumlar iinde snflarn ortaya kmas ile birlikte ise din asl olarak egemen snflarn hizmetinde ezilen snflar bask ve smr altnda tutabilmenin bir arac olarak

kullanlacaktr. Tarihte bilinen ilk snfl toplum olan Kleci toplumda da din zellikle bu amala kullanlmtr. Uzun yllar boyunca zgrce yaam bir insan (ki, atalar da zgr yaamlard) doal olarak klelii isteyerek kabul etmeyecekti. Her iki snfn karnn kar karya geldii bu durumda devlet bir bask ve egemenlik aygt olarak tarihteki yerini ald. Devletin ilevi; bir kle ayaklanmas gndeme geldiinde onun zorla bastrlmas ve smrnn bask ve zor yoluyla devamn salamakt. Ama devlet ve kurumlarndan doan bu denetim ve zor mekanizmasyla bir klenin tm yaamnn denetim altna alnmas mmkn deildi. yleyse egemenlere yle bir ara gerekliydi ki, egemenliklerini, smrlerini merulatrsn; klelerin ve dier alanlarn yaamnn her ann kontrol edebilsin. Egemenler bu araca din vastasyla sahip oluyorlard. Ulu ve her eyi gren, bilen bir byk g vard. Bu g yani Tanr, kendisine dolaysyla da onun temsilcileri olan efendilere itaat etmeyenleri cezalandrrd. zgr bir insann kleletirilmesi gndeme gelmise, bu tanrnn istei, yani onun kaderiydi. Eer bu insan buna itiraz ederse tanrya isyan etmi oluyordu. Efendilere boyun emenin dl ise cennet, yani ldkten sonra mutlu bir yaam olacakt. lkel toplumda insanlarn bilmedii ve dolaysyla da aklayamad olaylardan doan din bylece egemenlerin, kle sahiplerinin elinde kurulu dzenin srdrlmesinde devletle birlikte en nemli aralardan biri haline geliyordu. "... Smrc snflar... kendi snf basklarn sonsuzlatrmak iin ynlarn edilgenliine, eylemsizliine, onlarn tevekklne, yumuak ballna, mutsuzluun kaderde yazl olduu inancna muhtatrlar, ama, ayn zamanda, ynlarn mutluluk umutlarnn teki dnyaya doru evrilmesi gerekir; gelecee ait avutucu cennet umudu, smrlen ynlara yer yzndeki 'fedakarlklarnn' dl olarak sunulmutur..." (Georges Politzer, Felsefenin Temel lkeleri, syf.193-194) Tek Tanrl Dinler M.. 5. yzyl ile M.S.7. yzyllar arasndaki dnem gnmzde bile hala en geni ynlar etkileme potansiyeline sahip egemenlik aralarndan biri olan

tek tanrl dinlerin ortaya kt ve belli bir sistematie sokulduu bir dnem olmas asndan olduka nemli bir zaman dilimi olarak yaanmtr. Tek Tanrl dinler gemiteki dini inanlardan bir ok ynyle farkllk gsterirler. Bunlarn banda bireylerin en mahrem davranlarna varana dek btn hayat dzenlemeye almas gelmektedir. Bu nedenle tek tanrl dinler iin "ahlak dinleri" tanmlamas da yaplmaktadr. Bu dinlerin bir dier nemli yan ise, gemiteki dier dinlere nazaran insanlara bir "kimlik"de salamasyd; Musevi, Hristiyan, Mslman gibi... Yine bu dinlerle birlikte, dinin smrye dayal snfl toplumlardaki misyonunu daha iyi yerine getirebilmesi iin ok daha nitelikli bir ekillenme sz konusudur. Ayrca tek tanrl dinlerin klarnda, iinde bulunduklar koullara gre ilerici yanlar da vard. Ve bu yanlarndan tr de en geni halk ynlarnca kabul grmlerdi. Ama zaman ierisinde egemenler bu dinlerde var olan bu yanlar trpleyerek hereyleriyle dinleri egemenliklerinin destek unsuru haline getirmeye almlardr. Bu tek tanrl dinlere srasyla bakacak olursak; YAHUDLK (MUSEVLK) Tarihsel kkeni M.. 1440'lara kadar uzanan Yahudilik, tek tanrl dinlerin en eskisidir. Yahudilik kendi retisini zaman iinde sistemletirirken ayn zamanda Hristiyanlk ve slamiyet'in de temellerini oluturacaktr. Hristiyanlk ve slamiyet ayrntl olarak incelendiinde, getirdikleri pek ok eyin temellerinin Yahudilik'te olduu grlecektir. Zaten Hristiyanlk ve slamiyet Yahudilii inkar etmez, onun hak dini olduunu kabul ederler. Fakat bu dinin bozulduunu iddia etmektedirler. Kleci toplumun hkm srd koullarda Msr Firavunlar ve kle sahipleri byk bir bolluk iinde yaarken, kle haline getirilen halk ar bir bask ve sefalet iindedir. Msrl egemenler smrlerinin devam iin dini kullanyorlard. Bir yandan egemenlerin youn bask ve smrs, dier yandan ise kabileler aras youn atmalarn yaratt koullar iinde tanrlar giderek inandrclklarn yitiriyorlard. nk var olan tanrlar ve dinsel retiler ok ak bir biimde kleci smry ve basky "meru" gstermekteydi. Kabileciliin hala gl olduu bu dnemde yeni dinsel araylar

gndeme gelir. Yahudilik bu tarihsel ve toplumsal koullar iinde Musa'nn nderliinde doar. Musa farkl kesimlerin karlarn temsil eden "tanrlarn yaratt" kargaaya son vermek iin tek tanr dncesini ortaya atar. srailoullar'ndan Yetro'nun rencisi ve damaddr. srailoullar'n Msr kleciliinden kurtarmak amacyla yeni bir din ile donatan Musa srailoullar'ndan bir halk yaratmaya ynelir. Bu tek tanrl din dncesi sadece srailoullar kabilesinin kurtuluu iin dnlm olsa da, insanlk tarihinde nemli bir gelimenin ok tanrclktan tek tanrcla geiin ifadesiydi. Yahudilik bir kabile dinidir. srailoullar kabilesinin karlarna gre ekillenmitir. Ve onlar dier halklardan stn tutmaktadr. Bu dinin en dikkat ekici yan, onun bir halka zg olmas ve bu halkn dier halklardan stn ve ayrcalkl olduunu ileri srmesidir. Bu duruma en arpc olan rnek, Yahudiliin temelini oluturan ve ahlaki deerleri savunan "On Emir"in iinde yer alan "almayacaksn" ve "komunun varlna gz dikmeyeceksin" kuralnn sadece Yahudiler aras ilikiler iin geerli olduudur. Dier halklarn maln almak Yahudilie gre merudur; tanr da buna izin vermektedir. Musa'nn Msr'dan kmadan nce srailoullar'na seslenii bu erevede olduka ilgintir; "Msr'dan eli bo kmaynz. Her kadn, Msrl komusundan gml, altnl taklar, ssl deerli giyitler alsn. Bunlar oullarnza, kzlarnza datn, arn, Msr' soyun." Yahudilik retisi, ahlaksal deerlere nem veren (kendi iinde) dier halklar karsnda sava ve kendisini stn gren bir halkn dini olarak ekillenirken, bir kabile dini olmas znde rkln da yaam bulmasna neden olmutur. Daha sonraki dnemlerde ortaya kan rk-oven Siyonizm anlaynn kkleri Yahudiliin bu anlayndan beslenmektedir. HIRSTYANLIK Dar anlamda Hristiyanlk 1. yzylda Kleci Roma mparatorluu'nun Dou eyaletlerinde sa'nn vaazlar ve lmesiyle havarilerinin grlerini yaymasyla var olmusa da z olarak Museviliin yeni koullarla gelitirilmi biimidir denilebilir. lk Hristiyanl kabul edenler o devirde Filistin'de yaayan Essene adndaki

bir Yahudi tarikatyd. Bunlar kutsal kitaplarnda gelecei mjdelenen Mesih'in bir gn gelip adaletsizlii, ktl ve yozlamay yok edeceine inanyorlar ve ortak yaam sryorlard. Hristiyanlk kleci dzenin son dnemlerinde yani artk iyice bozulduu, kleci retim ilikilerinin toplumsal gelime nnde engel olduu bir dnemde gndeme gelecekti. Kleci toplumun bunalm giderek derinleirken halkn yaam da her geen gn ekilmez olmaktadr. Halk ynlarnn yaamnn her geen gn daha da glemesi, keyfi ynetim, insanlarn bilincinde mutluluu getirecek Mesih inancn canl tutuyordu. eitli blgelere yaylan bir ok vaiz insanlara sabrl olmasn Mesih'in gelmek zere olduunu mjdeliyordu. Yoksul halkn tek umudu buydu ve canl tutulmalyd. te bu toplumsal koullar iinde yaayan Marangoz sa, btn insanlarn kardeliine dayanan yeni bir dzen getiriyordu. Ona gre btn insanlar tanrnn ocuklaryd ve insanlar sevgiyle balanmalydlar. sa retisi balangta herkesi eit bir yaayla mutlu klmak istiyordu. Ama bu varlkllarn dzeninde salanamazd. nk varlkllar yoksullar eziyordu. Bu yzden sa gerek erdemin yoksullukta bulunduunu ve tanr katna ancak yoksullukla ulalabileceini sylyordu. Yine, ona gre insanlarn yzlerini bile grmeyecekleri miraslarna servet biriktirmek iin birbirleriyle boazlamalar mutluluu yok eden eitsizliin tek nedeniydi. Aslnda bu grlerin bir ou sa'dan nce biliniyor ve pek ok vaiz tarafndan da yaylmaya allyordu. Oysa hibiri sa'nn yaratt etkiyi yaratamamt. nk sa hibir ayrm gzetmeksizin dnyann btn yoksullarna sesleniyordu. Dierleriyle arasndaki temel fark buydu. Bu seslenile birlikte zellikle, bu dnyadaki egemen glerle herhangi bir uzlamann reddedilmesi, ilk Hristiyanln halka desteklenmesini salad. Ayrca Kleci Roma mparatorluu'nun balangta bu yeni dine kar sert tavr almas halkn desteinin ve ilgisinin artmasn salad. nk her eyiyle gerici bir konumda olan imparatorluk halk zerinde korkun bir bask kurmutu. Ezilenler iin yaamlarndan kaynakl olarak bu yeni dinden baka umut ve sonlarndan korkmalarn gerektirecek bir ey yoktu. Bu nedenlerden tr Hristiyanlk ksa srede zellikle byk kentlerde ezilen snflarn zlemlerini temsil eden siyasi bir hareket ve egemen snflarn bask aralarna kar Dou halklarnn gelitirdii bir tepki haline geldi. Dnemin koullarnda bilimsel olarak

zmlenmese de toplumsal dzensizliin ar zenginlik tutkusundan kaynan ald grlyordu. sa bunun iin yoksulluu vd, zenginlii knad. Ancak bu toplumsal dzensizlii, halkn byk kesiminin ac iinde olmasn engellemiyordu. Bu nedenle de grlerini metafizik bir sevgi anlayyla, hmanizmle pekitirmek istiyordu. "Kutsal yasay ykmaya geldiimi sanmayn. Ben ykmaya deil, tamamlamaya geldim. ldrmeyeceksiniz dendiini iittiniz, ben bunu kardelerinize kzmayacaksnzla tamamlyorum. Komularn sev dendiini iittiniz, ben bunlar dmanlarn da sev ile tamamlyorum. Sa yananza kim vuruyorsa, sol yananz da uzatn. nsanlarn sularn balarsanz, babanz da sizi balar. Yarglamayn ki, yarglanmayasnz. nk nasl yarglarsanz yle yarglanacaksnz." (ncil) sa'nn lmnden sonra ikiye ayrlan rencilerinden byk bir blm, sa'nn retisini, yenilenmi bir Yahudilik olarak srdrmek istediler. Oysa Tarsuslu Paulus, Yahudi olmayanlar da bu retiye ararak sa'nn retisini glendirmek ve yaymak istiyordu. Bunun iin de birok Yahudi geleneinden vazgeerek, insanlar Yahudi kurallarndan vazgeirilmi bir "Yahudilie" ararak ilk Hristiyanl kurmu oldu. Hristiyanlarn Saint Paul olarak da and Tarsuslu Paulus'un kurduu bu yeni din balangta egemen snflarn karlaryla att iin ezilmeye alld. "Bundan hemen hemen 1600 yl nce Roma mparatorluu'nda da tehlikeli bir devrimci parti ortal kasp kavuruyordu. Bu parti, dinin ve devletin btn temellerini oyuyordu. mparatorluun iradesinin en yce yasa olduunu aka reddediyordu. Vatanszd, enternasyonaldi. Galya'dan Asya'ya kadar btn imparatorluk yzeyinde yaylyor, imparatorluun snrlarndan telere tayordu. Bu parti, uzun zaman yeraltnda gizli baltalama eylemlerinde bulunmutu ama uzunca bir sreden beri gn na kacak kadar gl olduuna inanyordu. Hristiyan ad altnda tannan bu devrimci parti ordu da gl bir biimde temsil ediliyordu..."(Engels'in Marks'n Fransa'da Snf Savamlar, 1848-1850 adl eserine yazd nszden)

Zaman iindeyse geleneksel Yahudi kavramlar, kleci egemen snflarn karlar ynnde deimeye balad. Bu sre kleci toplumun feodal topluma dnt dnemdi. Ve bu yeni din eski toplumun yenilenmesinde devrimci bir e oldu. Yani sa'dan yaklak 300 yl kadar sonra, Hristiyanlk bir devlet dini oldu. Gelecekteki yaygn egemenliin salam temellerini atmakla beraber tamamen gericileti ve zellikle Ortaa diye anlan ada ad baskyla bir zaman kar olduu ikence ile anlmaya balad. Hristiyanlk daha sonra zaman iinde Ortadoksluk, Katoliklik ve Protestanlk olarak byk mezhebe ayrld. Balangta zellikle klelerin ve ezilenlerin dini olarak ortaya kan Hristiyanlk dininde eitlik nemli bir yer tutuyordu. Ama egemenler arasnda yer almakla birlikte eitli nedenlerle dzenden memnun olmayan kesimlerin temsilcileri Hristiyanla katlnca, ilikilerdeki eitlik ve topluluun kimi ilerici yanlar, yava yava kayboldu. Ezilen halk ynlarn sabr ve tevekklle egemenlere kar savamdan uzak tutan Hristiyan retisi egemenlerin isteine karlk vermekteydi. Yaplmas gereken baz yanlarn trplemekti. Egemenlerin ideologlar ksa zamanda grdler ki, Hristiyanla zg kadere ballk, boyun eme ve yumuak ballk vaazlar egemenlerin yararnayd. Bunun zerine daha nce sa'y armha geren, ilk Hristiyanlar arenalarda aslanlara yem eden Roma egemenleri "ilahi gerei" kefederek tutumlarn deitirdiler. M.S. 313'te Hristiyanlk Roma mparatorluu'nun resmi dini ilan edildi. Hristiyan kilisesi nemli ayrcalklar elde etti. Ezilen halk ynlar imdi sadece kle sahipleri iin almyor, smrye kilise de katlarak ifte smrnn kaplarn ayordu. Kleci toplumun miadn doldurmas ve bunun yerine feodalizmin ortaya k ve evrimi ile birlikte Hristiyanlk da feodalizme uygun bir biim almakta gecikmedi. Feodalizm dnemi aslnda Hristiyanln "altn a"yd. Oysa ayn dnem halk iinse "kabusa" dnmt. Hristiyanln, yani kilisenin en banaz, en gerici ve en yobaz bir biimde hkm srd bir dnem. Bu dnemde kilise her eye tamamen egemen bir durumdayd. Ekonomiden, sanata, astronomiden hukuka, felsefeye kadar her eyi tekeline alm ve her ey tanr bilimine gre

ekillendirilmiti. Kilise'nin dogmalarna kar kan, bilime ynelen bir ok aydn, dnr, bilim adam bu ada engizisyon mahkemelerinde ikenceli sorgulardan geirilmi, kimi zaman yaklarak, kimi zaman da ikenceyle katledilmiti. nk kilise bilimsel gelimeyi iktidar iin tehlike olarak gryordu: "... Romal idarecilerin sallanan ellerinden Devletin btn yetkilerini ok daha resmi bir kuruluun hzla aldn, bu kuruluun adnn kilise olduunu da biliyoruz. Bu andan itibaren Hristiyanln sosyal yan, zlemleri, kararmt..." (Henri Lefebre, aktaran Burhan Ouz,Trk Halk Dnce ve Hareketlerinin deolojik kkenleri-1, syf 12) Bu hzl gericileme anlalrdr. nk artk kilisenin kendisi en byk toprak sahiplerinden birisiydi. Kilise topraklar iinde iftlikler, atolar, balar, ormanlar, otlaklar, byk srler ve deirmenler yer alyordu. Bundan baka her kyl gelirinin onda birini kiliseye vermek zorundayd. Kylnn ve zanaatlarn ar smrs kilise zenginliinin temelini oluturmutu. Engels bu gerei yle anlatmakta: "feodal kilise hiyerarisi, aristokratik snf oluturuyordu; piskoposlar ve bapiskoposlar, manastr bapapazlar, manastr bakanlar ve br yksek aamal papazlar. Bu yksek kilise grevlileri. Ya imparatorluk prensleri ya da baka prenslerin metbuluu altnda, birok serfler ve angaryallar ile birlikte, geni topraklar egemenlikleri altnda tutan feodal beylerdiler. Uyruklarn sadece soyluluk ve prensler kadar acmaszca smrmekle kalmyor, ama bu ii daha tipik bir biimde yapyorlard. Dolaysz zor dnda, dinin btn mzklklarn; uyruklarnn son mangrlarn skmek ve kilise varln arttrmak iin, ikencenin korkunluklar dnda aforoz ve gnah balamann tm korkunluklarn kullanyorlard. Belge sahtecilii, bu ulu kiiler iin, gnlk ve allm bir para szdrma aracyd. Ama sradan feodal ykmllk ve vergiler dnda, ayrca r de aldklar halde tm bu gelirler onlara gene de yetmiyordu." (Engels, Kyller Sava, syf 41-42) Dou Akdeniz lkelerini Smrgeletirme Seferleri Hal Seferleri XI. yzyln balar Bat Avrupa feodallerinin kilise tarafndan kutsanan Hristiyan ordularnn Dou Akdeniz lkelerine yaptklar seferlerle

dikkat eker. 1095-1270 yllar arasnda sekiz sefer ile 1291'den sonra bir dizi kk seferler dzenlenmitir. Bu seferlerin grnrdeki nedeni dinseldir. Din adna yola kan ordular Hristiyanlarn bata Kuds olmak zere "Kutsal ehirlerini" Mslmanlar'dan geri almaktr. Din egemenlerin yoksul halka hkmetmede kulland bir silahtr. Egemenler bu kez bu etkili silah yeni topraklar ele geirmek, yama ve talan elde etmek iin baka egemenlere kar kullanyorlard. Geni halk ynlarn da bu savaa ekecek olan "kutsal ehirlerin kurtarlmas" sylemiydi. Oysa gerek hi de byle deildi. Avrupal feodaller mlklerinin ve makamlarnn blnmemesi iin btn ocuklar arasnda paylatrmaya yanamyorlard. Kaltsal Yurtluklar Sistemi denen miras ynteminde miras byk oula kalyor, kk oullar ise malsz, mlksz ortada kalyorlard. Bunlar yeni topraklarn yamas ile zenginlemeyi, ele geirilecek topraklarda kendi iktidarlarn kurmay hedefliyorlard. Dou'nun, hayal gcn zorlayan zenginlikleri zerine anlatlan masallar da bu isteklerini kamlyordu. Bu masallarsa kaynan Avrupal tacirler ve Hristiyan haclardan almaktayd. Avrupa ve Akdeniz'in tacirleri zellikle talyanlar, Anadolu ve Kuzey Afrika'daki karlarn salamlatrmak, bu pazarlarda egemen duruma gelmek istiyorlard. Bu nedenle tacirler de bu "din savana" ellerinden gelen destei sunuyorlard. z olarak istekleri Dou'nun ticaret yollarn ve limanlarn Mslmanlarn denetiminden karmak ve ele geirmekti. Bat Avrupa'daki feodal krallklar 10. yzyldan balayarak byk bir nfus patlamas yaam, tarmsal alanlarn artmasyla birlikte 11. yzyln bandan itibaren feodal krallklar yeni, yeni topraklar daha zcesi pazarlar aray iine girmitir. Yeni topraklar, hkmedecek yeni kullar isteyen Avrupa hkmdarlar Dou'nun zenginliklerine gz dikmilerdi. spanyann 8. Yzylda Mslmanlar tarafndan Fethi Hristiyan dnyay bir slam kuatmas altna sokmutu. Hristiyanln Yakndou'daki gl kalesi Bizans mparatorluu Emeviler ve Abbasiler karsnda byk yenilgiler alm ve toprak kaybna uramt. 1071'de Malazgirt Sava'yla Anadolu'ya giren ve znik'i merkez edinerek Anadolu Seluklu Devleti'ni kuran Trkler de Hristiyan egemenliini tehdit ediyordu. Seluklu Trklerinin Fetihleri Dou Akdeniz ve Ortadou'daki gl Abbasi

halifeliinin ve Bizans'n iyice zayflamasnn ve dalmasnn nedeni oluyordu. Blgede grnte iktidarlar olmasna karn ak bir otorite ve iktidar boluu yaanyordu. Avrupal feodaller bunu gryor, yeni topraklar ele geirmenin zaman geldiini, byk glklerle karlalmayacan dnyorlard. Ayrca Avrupa'daki kyller ar bask ve smr altnda eziliyorlard. Bunlarn tepkilerini "Kutsal yerlerin kurtarlmas" iin Dou Akdeniz'e aktmak hem tepkileri yumuatacak hem de Hristiyanl, dolaysyla da egemenleri glendirecekti. Feodallerin ve varlkl tacirler snfnn eitli tabakalarnn yama amacyla birlemi olan temsilcileri, Gney ve Dou Akdeniz lkelerine yaplacak askeri bir zafer hazrlklarna etkin olarak katldlar. zellikle Roma Katolik kilisesi, bu hazrlklarda etkin bir rol oynad. Papaln hkmet rgt yeni topraklarn ele geirilmesi ve Hristiyanlatrlmas ile gelirlerinin bir hayli artacan umuyordu. Ayrca kilise kendisine rakip olarak grd Dou Hristiyanlk dnyasn da ele geirmek, kendi bnyesinde eritmek istiyordu. Feodaller ve tacirlerle kar birlii ierisinde olan kilisenin hkmet rgt, Mslmanlara kar bir hal seferi ile sa'nn mezarnn ve kutsal toraklarn kurtarlmas slogann ortaya att. Hristiyanlara, kutsal topraklar almak iin Hal seferlerine katlrlarsa, bu hizmetlerine karlk kendilerine ele geirilen hazine ve topraklardan pay verilecei syleniyordu. Bununla birlikte teki dnyayla ilgili vaatler de unutulmuyordu. rnein sefere katlanlarn btn gnahlarnn tanr tarafndan affedilecei, cennetten kendilerine toprak verilecei vb. kilise tarafndan aklanyordu. Din adna hal ordularna katlan kyller aslnda egemenlerin zenginliklerine yeni zenginlikler katmak iin savayorlard. yi rgtlenmemi, yaya, gl silahlardan yoksun ocuk yataki kyllerden yal kyllere kadar onbinlerce kyl egemenlerin zenginlik elde etme seferlerinde yaamlarn yitirdiler. Savan sonunda yaamlarnda iyileme bir yana daha ok smrldler, daha ok bask grdler. Balangta hallar Dou Akdeniz'de ele geirdikleri baz toprak paralarnda birka feodal devlet kurdular. Ama sefere katlan kyller ne toprak ne de yamalanan hazinelerden pay alamadlar. Yerel Mslman halklar acmaszca

katledildi, smrld. Sonunda daha fazla bask ve smrye dayanamayan halklar hallarn Dou Akdeniz'deki feodal devletlerine son verdiler. Bu seferler srasnda ilgin olan "din adna" yola kan bu ordulardan yerel Mslman halk gibi yerel Hristiyanlarn da bask grmeleriydi. Avrupa'da Snf Savamlarnda Din rts Feodal smrnn en nemli ayaklarndan birisini oluturan Hristiyan Kilisesi ayn zamanda kylln zerindeki temel bask aralarndan birisiydi. Oluturulan engizisyon mahkemeleri "dini korumak" adna iktidarn tehdit eden her hareketi ak zorla bastrmakla ykmlyd. Ortaa boyunca birok kyl hareketi egemenlerce bastrlrken, on binlerce kyl de kilise tarafndan aforoz ediliyor, din dman ilan edilerek katlediliyordu. Feodal smrnn kyller ve zanaatlar zerindeki azgn smr ve basks emeki halk ynlarnn direnilerini de beraberinde getiriyordu. Kyllerin snf savam ou zaman ehirlerdeki yoksul halk tarafndan da desteklenmekteydi. Ezenlerle-ezilenler arasndaki eliki bata Avrupa olmak zere dnyann bir ok yerinde kendisini isyanlarla ifade etti. "13. ve 14. Yzylda, kyl ve yoksul kentli ayaklanmalar dalgas hemen hemen btn Avrupa'y kaplad. 'Kk obanlar' isyan denen 1251 isyann; Hollanda'nn Gneyindeki ve Fransa'daki 1320 halk hareketini; 1305 ve 1307 yllar arasnda talya'y sarsan ve Dolcino tarafndan ynetilen hareketi; Fransa'da 1357 ve 1358'in Etienne Marcel ve Jacgueire ayaklanmasn; ngiltere'de 1381'de Wat Tyler syann; Bohemya'da 15. yzyln banda Hussite'ler (hscler) devrimci hareketlerini belirtmek gerekir. Byk halk ayaklanmalar, Asya'da alp gelimi feodalite an belirledi. Badat Halifelii'nde 8. ve 9. yzyllarda halk ayaklanmalarndan; Delhi'de (Kuzey Hindistan) 14. yzyln bandan, Hac Molla ynetimindeki yoksullarn bakaldrmasndan, in'de 9. Yzylda kyl savandan ve 14. Yzylda "Krmz Mendilliler" hareketinden; Kore'de, 1233'teki ve 15. Yzyln ikinci yarsndaki bakaldrmalardan szedilmektedir. 15-16. Yzyllarda Japonya'da isyanlar oldu vb..." (lkel, Kleci ve Feodal Toplum / Zubristki-Mitropolski-Kerov Syf.185-186)

Ortaa'da insanlarn yaamnn her ann belirleyen dinsel olguydu. Savam kilisenin bask ve smrsne kar Hristiyanln ilk dnemine dnn amalayan "mezhep sapknlar" kendilerini ok eitli biimlerde gsterebiliyordu. Belli bal ayinlere ya da dinsel dogmalara kar kma bunlarn en faal biimleriydi. Ancak gerek olan uydu ki, her "mezhep sapknlnn" temelinde st rtl de olsa ekonomik ve toplumsal sorunlar vard. "Kaytlara gre 'kk obanlar', topik bir ie giritiler; 'Her eyden nce ruhban zmresinin, sonra keilerin kkn kazmak; en sonu valyelerin ve soylularn hakkndan gelmek.' Hareket zalimlere kar ak bir isyan haline dnt. Katolik kilisesine kar savam iinde, tanr tanmaz anlaylar douyordu. Ama o ada ynlar, henz genel anlamyla dine kar mdahalede bulunamazlard. Bunun iindir ki, 'Kk obanlar', Katolik kilisesinin yerine, yoksullarn artk smrye boyun emeyecekleri baka bir rgt koymak istiyorlard. syanclarn Katolik tren ve ayinlerini reddetmeleri buradan geliyordu. 'Kk obanlar'n dinsel fikirleri, isyann en yksek aamasnda yoksul kyl ve kentlilerin karlarn dile getiren bir tr mezhep sapmasyd... Ynlarn Katolik kilisesinin egemenliine kar savam, Hsler hareketini de nitelendiriyordu. Huss, kiliseye ait topraklara el konmasna, bilisiz, zevk ve elenceye dkn agzl kiileri ruhban zmresi saflarndan kovmaya ve bylece yeniden 'gerek Hristiyan kilisesini' yaratmaya arda bulunuyordu. 'Kpeklerin nnden kemii al, boumay brakacaklardr; kilisenin maln elinden al, kiliseden yana olan bir tek papaz bulamayacaksn' diyordu." (lkel, kleci ve Feodal Toplum, syf 188-189) Bu rnekleri oaltmak fazlasyla mmkndr. Bu hareketlerin biimindeki dini motifler hareketlerin zn belirlemez. Hareketlerin zn oluturan yan iinde bulunduklar somut yaam koullarndan kaynakl ekonomik-toplumsal amalard. "... 16. yzyln din savalar ad verilen eylerde bile, her eyden nce, ok olumlu maddi snf karlar sz konusuydu ve bu savalar da, daha sonra ngiltere ve Fransa'da ortaya kan i atmalar kadar, snf savamlar idiler. Eer bu snf savamlar o ada, dinsel bir nitelik tayor, eer eitli snflarn kar, gereksinme ve istemleri din maskesi altnda gizleniyor idiyseler, bu hibir eyi deitirmez ve an koullar ile kolayca aklanr."

(Engels, Kyl Savalar, syf 52-53) Ykselen Burjuvazi ve Hristiyanlk 16. yzylda smrye kar kyllerin isyan giderek daha da keskinlemeye balad. Feodal dzen iinde gelimekte olan kapitalist retim ilikileriyle birlikte glenen burjuvazi, kylln bu isyanlarn kendi kar iin kullanmaya balad. Pazara tek bana sahip olmak, iktidar ele geirmek isteyen burjuvazi, serfliin kaldrlmas, eitlik, zgrlk gibi taleplerle birlikte kylln gcn arkasna alarak feodal iktidarlara kar isyan bayran at. Gelien kapitalist retim ilikileri feodal retim ilikilerini alt yapda tasfiye ederek hakim retim tarz haline gelmi ve gelimesinin nnde engel oluturan, devlet ynetimi, din vb. kurumlarda da deiiklii zorunlu klmt. Burjuvazinin geliim anda balayan snf savalarnda kilise hi de kendisini bu savan dnda tutmad. Hedeflenen feodal egemenlerdi. Ve kilise de en byk feodal egemenlerden birisiydi. te bu nedenle Katolik kilisesi kesin olarak gerici feodal glerin yannda tm gcyle saf tuttu. Birok kar devrimci hareket gcn ve esin kaynan Katolik kilisesinden ald. Katolik kilisesinin bu tavr karsnda emeki halk kitleleri, Katoliklie ve din adamlarnn gerici eylemlerine kar ideolojik ve fiili savaa giritiler. Burjuvazi Katoliklie, yani feodal toplumun ideolojik temelini oluturan din olgusuna kar savarken snfl toplumun smrc bir snf olarak dinden vazgemedi. Onun iin ama her eyiyle dini ve kiliseyi ortadan kaldrmak deil, kendi karlar nndeki kiliseyi kendi karlar dorultusunda ekillendirmekti. Bylece burjuvazi kendi snfsal karlarn daha iyi yanstan Protestanla yneldi. Katolikliin kapitalist retim tarz nnde engel oluturan birok dogmas ya kaldrlyor ya trpleniyor ve bu kez burjuvazinin karlarn temel alan dogmalara yneliyordu. Bylece Hristiyanlk dinsel retisinde yeni egemen snflarn karna uygun deiiklikler yaparak, egemenlerin koltuk denei olarak varln srdryordu. Feodalizm miadn doldurduundan; feodal egemenler ve kilise ne kadar direnseler de burjuvazinin gelimesini engelleyemiyorlard. Burjuvaziyse geliebilmek iin Hristiyanl kendi ihtiya

ve karlarna uygun bir kalba dkmeye almt. Protestanln ortaya k da bunun iindi. Burjuvazinin geliebilmesi iin kiliseyi amas gerekliydi. Ama bu onun dine ihtiyac olmad anlamna gelmiyordu. Bu dnem ban Almanya'da Luther'in, Fransa'da Calvin'in ektii ksa bir sre sonra da Avrupa ve ngiltere'yi saran reform hareketlerinin, Protestanlk mezhebi al altndaki burjuvazinin emeki snflar da peine takarak gerekletirdii ayaklanmalarn olduu dnemdi. Ancak bu hareket Almanya'da yenildi, Fransa'da ise baaryla sonuland. ngiltere'de ise burjuvazinin stnlk elde ettii bir uzlamayla son buldu. Ama bir sre sonra Calvincilik de Fransa'da ezildi. Ancak ne varki rzgar ykselen burjuvaziden yanayd. Bu sreten sonra burjuvazi feodalizmle politik, ekonomik, kltrel her dzeyde, radikal bir mcadeleye girdi. Burjuvazinin bu sefer mcadelesi aktan sahip olduu ideolojik silahla ve byyen ekonomik gcyle iktidarn en byk glerinden olan kiliseyle cepheden bir mcadele eklinde srd. Ve bu sre burjuvazinin feodalizmi alt etmesiyle sonuland. Burjuvazinin, yani ykselen gcn karsnda tutunulamayacann grlmesiyle Hristiyanlk retisi kendisini ilk olarak Protestanlk biiminde srece uyarlamt. Ancak bu tarihsel ak karsnda duramayacan gren Katolikler ve Ortadoksluk da ok gemeden kendilerini yeni dzene uyarlamlardr. Burjuvazi iktidar ele geirene kadar kilisenin dogmalarna kar bilimin nclnde savamt. Ama bu sava iktidarn alnmasyla sona ermekte gecikmedi. Burjuvalar da snfl toplumlardaki yeni tip bir egemenlerdi. ktidarlar da snfl toplumlarn hepsinde olduu gibi temel olarak bask, iddet ve insanlarn bilinlerinin esir alnmasna balyd. te bu nedenle burjuvazi iktidar ele geirdikten sonra daha ksa bir sre nce amanszca savat kiliseyi yanna almakta ve onu emeki halklara kar kullanmakta hibir saknca grmedi. nk burjuvazi kendi kartn da var etmiti ve proletaryann bilinlenmesine, dinsel dogmalara kar inanszlna bir yerde nokta koymalyd. "Fransz ve Alman burjuvalar iin son are, tpk bir geminin gvertesinde almla tttrd purosunu, deniz tutunca, usulcack denize brakverin delikanl gibi, zgr dncelerini sessizce brakvermekti. (dine kar -bn) alayc kiiler, birbiri ardna, grnte sofulatlar, kiliseden,

onun dogmalarndan ve ayinlerinden saygyla sz ettiler ve hatta sonunculara, kanamadklar lde uydular. Fransz burjuvas, Cuma gnleri perhiz tuttu; ve Alman burjuvalar, Pazar gnleri kilisedeki yerlerinde uzun Protestan vaazlarn sonuna kadar dinlediler. Materyalizm balarna belaya sokmutu." (MarksEngels, Din zerine, syf 293) Burjuva devrimler anda burjuvazi kendi pazar doyunca baka pazarlara ynelir. Bunun anlam ise hala feodalizmi yaayan halklarn smrgeletirilmesi, dolaysyla da bu tr lkelerin igal edilmesiydi. lerleyen on yllar iinde Batl kapitalist lkeler, dnya halklarn teker teker smrgeleri haline getiriyorlard. Bunu yaparken de bazen ak zoru bazen de dini sylemlerle "ikna" yntemini kullanyorlard. Dnyann smrge lkelerindeki bir ok halkn ilk nce ncil'le ardndan da smr ile tanm olmas bu adan olduka dikkat ekicidir. zellikle Afrika ve Latin Amerika'da yaananlara bakldnda bunu somut olarak grmek mmkndr. yle ki, bu durum halklarn ataszlerinde bile kendine yer bulabiliyordu. "Beyazlar lkemize geldii zaman, onlar ncil'e biz topraa sahiptik; imdi ise bizim ncilimiz, onlarn topra var". Afrika atasznde dile getirilenler her eyi yaln plaklyla ortaya koyuyor. Latin Amerika, Asya ve Afrika ilerine ilerleyen ve burjuvazinin smrgelerini arttran igal ordularnn silah kadar ayrlmaz bir paras da misyonerlerdi. Askeri zorla ele geirilen, hammadde kaynaklar, doal zenginlikleri ve insan gc yamalanan smrgelerde misyoner papazlar tanrnn dini Hristiyanl yaymak adna smrge savalarn, igal ordularn kutsuyordu. Ele geirilen lkelerdeki halklar arasnda smrnn kalcln ve halklarn uysal, boyun een, kaderini kabul eden topluluklar olmasn salamak iin din adamlar halklarn eski din inanlarn, kltrlerini paralyor; onlara ncil'i sunuyorlard. SLAMYET NCES ARAP YARIMADASI Araplar slamiyet ncesi Arap Yarmadas'nda gebe olarak yayorlard. Geimlerini ise hayvanclkla salyorlar, ayrca baz Araplar da Arabistan'n i kesimindeki vahalarda tarmclk yapyorlard. Bunlarn yannda nemli geim kaynaklarndan biri de l adeti olan Kervan soygunlaryd. Araplarn slam

ncesi rgtlenme biimleriyse Bedevi klasik sistemidir. Bu sisteme gre kabilenin saygn yelerinden oluan bir meclis bulunurdu. Kabile yaamnda kurallar daha ok atalarn adetlerine gre ekilleniyordu ve toprakta zel mlkiyet yoktu. Otlaklar, su balar, hatta yer yer srler kabilenin ortak mal durumundayd. Mekke ise bulunduu konum itibaryla ticaret merkezi halini alm ve burada yerleik hayata geilmeye balanmtr. Yerleik yaam, ticaretin gelimesi ve bu yolla edinilen kiisel servet kabile yaantsnn kn hzlandryordu. Kabile balar gevedi. Kabileler aras dayanmann yerini ticari kayglar ve daha fazla kazanma anlay ald. Mekke'nin git gide ehirlemesi, kabile yeleri ve kabileler arasnda doan hiyerari nedeniyle burada ayr bir ynetim biimi ortaya kt. Bu ynetim biiminde ehir, bir meclis tarafndan ynetiliyordu. Meclis ise yetkileri babadan oula geen ve yetkili olanlarn yetki alanlar birbirinden ayr on reisten meydana geliyordu. Tapnan Kabe sayesinde Mekke kutsal kent kabul ediliyordu. ehir ynetimi tarafndan ticaretin gelimesi iin kabileler arasnda bar ilan ediliyor ve bu dnemde kabileler Mekke'deki tapna ziyaret ederek hac ziyaretlerini yerine getiriyorlard. Ekonominin temelini oluturan Kervanlara, yani ticarete ynelik soygun ve talanlar bu dnemlerde azalsa da devam ediyordu. Sren savalar ve paralanmaya yz tutsa da kabilecilik ticaretin ve toplumsal yaamn nndeki en byk engeldir. Yaam ve kabileler aras ilikileri dzenleyecek bir rgte ihtiya duyulmaktayd. Bu rgtte devlet olacakt. Arabistan'da Kabile yaam kknden sarslyordu. Ama gelien bir klecilik yaanmyordu. lkel komnal toplumdan sonra doal geliim seyri iinde yaanacak evre, kleci toplumdu. Oysa Arabistan'da kleci ilikiler gelimemi, yani kle emei toplumsal retimin ve geliimin temelini hibir zaman oluturmamtr. Sosyal yaam ierisinde kleler ve kle sahipleri bulunmasna karn kleler daha ok ev ilerinde, kervanlarn korunmasnda ve cariye olarak

kullanlmaktayd. retimde kle emeinin kullanlmas ok ender grlen bir eydi. Dinsel anlamda ise slamiyet ncesi egemen olan din putperestlikti. Her kabilenin, her biri bir tanry simgeleyen ok sayda putu vard. Putlar genellikle kadn, ku, aslan vb. ekillerde tasvir edilmiti. Tm kabilelerce kutsal kabul edilen Kabe'nin ii putlarla doluydu. Arabistan'da Kabe dnda bu dnemde yz kadar daha tapnak bulunuyordu. Yahudilik ve Hristiyanlk da zamanla tccarlar araclyla Arabistan'a girmiti. Ancak Araplar kendilerine yabanc grdkleri bu dinlere ilgi gstermemilerdi. Bu dinler Arabistan'da tek tk taraftar bulmaktan teye gidememiti. slamiyet, Hristiyanlktan farkl olarak bu tarihsel koullar ierisinde var oldu. Hristiyanlk doduunda Roma devleti Kleci bir devletti. Hristiyanlk da bu kleci devletin otoritesini reddederek ezilen kesimlere umut tayarak var olmutu. Oysa slamiyet'in kt koullarda Arap Yarmadas'nda kabile ilikileri yklmaya yz tutmasna karn hala egemendi. Bu nedenle de geliim izgisi Hristiyanlktan farkl bir hat izleyecekti. slam mparatorluunun Douu ve Geliimi Mekke'nin Kurey Kabilesi'nin Haimi ailesinden olan Muhammed (570632) ilk olarak Allah'tan kendisine vahiy geldiini aklad. Ksa srede toplumun alt kesimlerinde kleler, mlkszler ve kk zanaatlar arasnda bu yeni din yaylmaya balad. Mekke'nin ileri gelenleri bu tektanrl dinin Mekke'nin kabileler zerindeki siyasal etkinliine son vermesinden ve bylece ticaret balarnn baltalanmasndan korkuyorlard. Bu nedenle Mslmanlar zerinde bask kurmaya baladlar. Hatta bu basky Muhammed'in ldrlmesini planlamaya kadar gtrdler. Bu basklar ve suikast giriimleri karsnda Muhammed ve az saydaki Mslman 622 ylnda Mekke'den ayrlarak Medine'ye g (Hicret) ettiler. Muhammed'in Medine'ye geliindeki nedenlerden birisi buradaki Yahudilerin kendisini kitaplarnda vaat edilen Mehdi olarak tanyacaklar umuduydu. Bu nedenle de birok Yahudi geleneini slam bnyesine almt. Muhammed'in

beklentisi gereklemedi, Yahudiler slamiyet'e ynelmediler. Bunun zerine Yahudi gelenekleri terk edildi ve Yahudilere kar dmanca tavr alnd. rnein balangta Mslmanlar dua ederken yzlerini Yahudilerin kutsal ehri Kuds'e eviriyorlard. Ama artk Kabe'ye evirdiler. 624 ylna gelindiinde ise, Medine'deki Yahudi Kabilesi'nden ikisi Medine'den zorla karld. Medine'de kalan Kurazya isimli Yahudi kabilesinin ise tm erkekleri kltan geirildi. Kadn ve ocuklar ise kle haline getirildi. Her kabilenin mallar da Mslmanlar arasnda paylald. Yahudiler'e ynelik srgn ve katliamn nedeni dinsel bir konudayd. Ama bu dinsel elikilerin temelini aslnda ekonomik karlar oluturuyordu. Hayber Vahas'nda bulunan Hurmalklar byk bir zenginlik kaynayd ve Medine'deki Yahudilerin elindeydi. Yahudilerin elindeki bu zenginlii ele geirmek isteyen Mslmanlarn ne srecei ilk ve en nemli bahane dinler arasndaki elikiydi. Medine'de gelimeye balayan Mslmanlar Eyuk ve Hazdarj Arap Kabileleri'nin reisleriyle ittifak kurdular. Muhammed 8 yl boyunca Mekke ile savat. Sava Hicaz'n Bedevi kabilelerinin Mslmanlar'n safna gemesiyle Mslmanlarn lehine sonuland. Muhammed, Bedevilere Mslmanlarla birlikte Mekkeli zenginlerin kervanlarn yamalatyordu. Elde edilen ganimetlerin bete biri slam adna bteye ayrlyor; geri kalan ise Mslman ve Bedeviler arasnda bltrlyordu. lk zamanlar slamiyet Bedeviler arasnda pek yaylmamt. Muhammed uygulad politikalarla Bedevilerin sava yanlarna seslenmesini bildi. Ganimetlerden verilen paylarla ekonomik yanlarna da seslenilmi ve bedeviler arasnda slamiyetin yaylmasnn zemini yaratlmtr. Medine'de geliip glenen slamiyet karsnda tutunamayan Mekke ileri gelenleri 630 ylnda ehri savasz teslim ettiler ve Mslman oldular. Bylece Mekke slamiyetin merkezi olurken Kabe de Mslmanlarn yllk kutsal hac yeri oldu. Muhammed Mekke'yi ele geirdikten sonra devlet rgtlenmesini yaratrken Mekkeli zenginlere de nemli grevler verdi. Bu ticaretle uraan kesimin arayp da bulamad frsatt. Kervanlara yaplan saldrlar durmu, Mekke'nin slamiyet'in merkezi olmasyla konumunda bir deiiklik yaanmam, ticaret yeniden hz kazanmt. Bylece

zenginliklerine zenginlik katmalarnn nnde engel kalmamt. Mekke'nin ele geirilmesinden sonra Arabistan'n byk bir blm Mslmanlar'n eline geti. ok gemeden 632 ylnda Muhammed'in karsnn babas olan Ebubekir Muhammed'in damad olan Ali'yle girdii iktidar savan kazanarak Halifelii ele geirdi. Bylelikle slam tarihinde "4 Halife Devri" olarak adlandrlan blm balad. Bu dnem esas olarak dta fetihlerle, ite ise ayaklanmalar bastrmakla srd. Ebubekir'in halifeliinin ilk dnemi "Ridde" ad verilen "Dinden kma" savalaryla geti. Ayrca Ebubekir dneminde Suriye ve Filistin'in nemli bir blm slam topraklarna katld. 634 ylnda len Ebubekir'in vasiyetiyle Halifelie ikinci halife mer geti. Halife mer dnemi fetihler dnemi olarak da adlandrlmaktadr. Bu dnemde Suriye ve Filistin'in tamam ve ran, Irak, Msr, Tarablusgarp da yeni fethedilen topraklar arasna katld. slam devleti imparatorluk halini ald. Halife mer 644 ylnda zgrln isteyen bir kle tarafndan ldrld. mer tarafndan lmnden nce oluturulan bir kurul tarafndan halife olarak Mekke'nin nde gelen slalelerinden birisi olan Emeviler'den Osman atand. Osman'n halifelii dneminde Bizans'la yaplan savalar nemli bir yer tutar. slam ordusu Kayseri'ye kadar ilerler, oluturulan gl donanmayla da artk denizlerde de sz sahibi olunur. Kbrs ele geirilir. 655 ylnda Finike yaknlarnda yaplan deniz savanda Bizans donanmas bozguna uratlr. Douda ise fetihlere devam edilir. Horasan ve Toharistan yaplan savalarla slam imparatorluuna katlr. Osman'n halifelii dneminde o gne kadar pek grlmeyen uygulamalara rastlanlr. Bunlar; mparatorluk hazinesinden Emevi slalesine yksek miktarlarda servetler datlmas, "slam adna" ele geirilen topraklarn bir blmnn Osman'n akrabalar arasnda datlmas, devletin etkin noktalarna Emevi soyundan olanlarn yerletirilmesi ve Kur'an'n tartmal bir ekilde kitap haline getirilmesi vb. Bylelikle mer'in sertlikleriyle balayan tepkiler Osman dneminde dorua kyordu. Bunlarn sonucunda ite isyanlar ba gsterir ve 656 ylnda Halife Osman Msr'dan gelen

gebelerce ldrlr. Osman'n yerine bu kez bandan beri Halifelik mcadelesinin iinde yer alan Ali halife olur. Ali'nin halifeliinin Emevilerce tannmamas slamn en byk blnmesini dourdu. Snnilik ve ia'lk (Ali yandal). Ali'ye desteini sunan kesimler Kffe, Medine gibi merkeze uzak kalan, bu nedenle de iktidarn nimetlerinden yararlanamayan yoksul halkt. Bu durum Ali'nin toplumsal adalet ve eitlik kavramlarn ne karmasn getiriyordu. Bu Ali ve yandalarna demokratik bir muhteva yklemekteydi. Bata Kurey aristokrasisi ve Emevi slalesi olmak zere egemen kesimler ise Ali'ye kar Emevi slalesinden am Valisi Muaviye'yi desteklerler. Sonuta iki farkl kar temsil eden taraflar ilk olarak 656 ylnda Muhammed'in ei Aye'nin de Muaviye safnda yer ald ve adna (Cemel vak'as) denen savata kar karya gelir. Sava Ali yandalar kazanr. Ali ve Muaviye bir yl sonra yeniden halifelik iddiasyla savaa tutuurlar. Ali yandalar karsnda zor durumda kalan Muaviye'nin ordusu hileye bavurarak sorunun belirlenecek hakemlerce zlmesini ister. Nihayet Muaviye hile ile Halife ilan edildiyse de Ali ve yandalar bunu hibir zaman kabul etmezler. Ali yandalarnn bir blm ise bandan beri bu grmelere kar karak orduyu terk etmilerdi. Bunlara "Hariciler" ad verildi. Ali daha sonra Hariciler'i Muaviye'den daha tehlikeli ilan ederek 658'de Irak'ta byk bir blmn kltan geirdi. Hariciler halifelik sorununu zmek, slamn ilk dnemindeki uygulamalarna geri dnebilmek ve var olan iki balla son vermek iin Ali, Muaviye ve Muaviye'nin nde gelen komutanlarnda Amr' ldrme karar aldlar. Yaplan suikastlar sonucunda sadece Ali (661) ldrld. Muaviye ve Amr ise suikastlardan kurtuldular. Ali'nin lm ile "4 Halife Devri" sona erdi. Ali'nin lmyle Muaviye tm slam mparatorluu'nun iktidarn ele geiriyor ve bakenti de am'a tayordu. Bylelikle slam tarihinde yeni bir dnem alyor ve adna Emevi mparatorluu deniyordu. Ali'nin lm sonrasnda yandalar byk olu Hasan'n etrafnda toplandlar. Ancak Muaviye'nin artan basklar karsnda Hasan, bir anlamayla Halifelikten

Muaviye lehine ekildiini aklad. Emevi Hanedanl dneminde ikinci Halife Osman'n lmyle duran fetihlere yeniden ynelindi. lki 668'de olmak zere stanbul iki defa kuatldysa da alnamad. Kuzey Afrika'ya kar birok baarl seferler yapld. Hindistan'n Sind blgesinin igal edilmesiyle slam ordular ilk kez Hindistan topraklarnda yaylmaya baladlar. Daha sonra spanya ele geirilip bura zerinden Fransa'ya yrndyse de baarl olunamad. Afrika ve Avrupa'ya ynelik bu fetih ve yama akmlar srdrlrken, Dou'da da imparatorlua yeni topraklar katlyordu. Buhara, Semerkant yaplan savalar sonucunda Trkler'in elinden alnd. Dta bu yaylmac fetih hareketleri srerken ite ise olduka sancl bir dnem yaanmaktadr. Muaviye 672'de Ali'nin byk olu Hasan' zehirleyerek ldrr. 680 ylnda da olu Yezid'i slam geleneine aykr olarak Halife ilan eder. Yezid, iktidarna ynelik tek tehdit olarak grd Ali'nin kk olu Hseyin'i yanndaki peygamber soyundan 72 kii ile birlikte Kerbela'da katleder. Katliamdan sadece Hseyin'in kk olu Zeynel Abidin kurtulur. Kerbela katliam slam tarihinde silinmez bir etki yaratr. Yezid'den sonra gelen Emevi paratorlar'nn da Ali soyuna kar saldrlar srer. Mervan bin Hakem ve Abdl Malik dnemlerinde yz binlerce ii ldrld. Ancak bu katliamlar ii'lii daha da glendirdi, Emevi ynetimine olan tepkileri bytt. Emevi dneminde halka ynelik zulm inanlmaz boyutlara ular. Halk smr ve zulmn nedeni olarak iktidarn meru sahiplerinde olmamasna inanyordu. ktidarn asl sahipleri olarak da Ali soyundan imamlar grlmektedir. 740 ylnda Hseyin'in olu Zeyd iktidara kar Kffe'de ayaklanr. 746-750 yllar arasnda ayaklanma ran'a srar ve burada da devam eder. Ebu Mslim Horasani tm Emevi dmanlarn bir araya toplar. Emeviler bozguna uratlarak iktidarlarna son verilir. Baz tarihilere gre Ebu Mslim Horasani, Emevilere yaknlyla bilinen 200 bin kiiyi bir gecede ldrr. Ayaklanmann nderliini Peygamberin amcas Abbas'n ve Ali'nin soylar yapmaktadr. Emeviler yok edilince taraflar birbirine ynelir. Ali soyu taraftarlar ile Abbas soyu taraftarlar arasnda savalar birbirini izler. Abbas kendini halife

ilan eder. Ali soyunun direnii de yeniden balar. Abbas'n lmnden sonra Halife olarak yerine kardei Mansur geer. Mansur Emevi iktidarn ykan Ebu Mslim Horasani'yi kendisi iin tehlike olarak grr ve ldrr. Abbasiler muhalefette olduklar dnem boyunca halk sylemlere sahip olsalar da iktidar ele geirdikten ksa sre sonra gericileir, halktan koparlar. Sonuta umduunu bulamayan halkn pe pee isyanlar ba gsterir. Abbasi iktidar dnemi byk oranda iteki bu halk hareketlerini bastrmakla geer. Ayaklanmalar devleti ypratr, gten drr. Birok yerde bamsz devletler ortaya kar. Nihayet lhanl hkmdar Hlag, son halife Mustasm' ldrerek Abbasi mparatorluu'na son verir. slamiyet'in Toplumsal Yaps slamiyet doduu 610 ylndan itibaren ok ksa zamanda byk topraklara yaylmtr. Bunun balca nedeni ise daha nce de belirttiimiz gibi Arap toplumunun geldii aama toplumsal ilikiler nedeniyle bir srama, yani geliimi zorunlu klyordu. Muhammed de slamiyeti tam bu aamada yaymaya balamt. "Yzlerce yl lde dank topluluklar ve kabileler halinde yaayan, birlikte savap, savatan kazandklarn birlikte tketen ura ad verilen herkesin ynetime belli llerde ortak olduu bir tarzla Araplar, Hz. Muhammed'in dnyaya geldii koullarda, yeni bir evrene adm atmak zereydiler. ehirlerde younlaan ve ticarete dayanan zenginlik, eski eitliki ilikilerin zeminini ortadan kaldryor, herkesin yeniden dzene sokulduu ve baboluun sona erdii yeni dnemi zorluyordu. Byle bir gelimeye nderlik edecek insan da yine gelimeye en elverili ehirden Mekke'den, bu ehrin en etkili ailesi olan Kurey'ten kyordu. Gelimenin ekirdei Mekke'de olgunlamt." (Oral allar, Hz Ali-Muaviye atmas, syf 55-56) Sosyal ilikiler asndan da bir tkanklk yaanyor, kabileler aras savalar durmakszn sryordu. Fuhu yaygnd. Kervanlara ynelik saldrlar ticaretin gelimesi nnde nemli bir engeldi. Adam ldrme, kan davas gtme son derece

sradanlaan olaylard. Bu duruma kar Muhammed, hak, hukuk, dayanma, iyi ahlak gibi insancl sylemlerle ortaya kmt. Bu sylemler insanlar tarafndan ok abuk kabul grd ve bunun sonucunda yeni bir dzen kuruldu. slamiyet Arabistan'da gelien yeni snfn yani ticaret zenginlerinin "ideolojisi" olarak ilerici bir rol oynamtr. Ancak bu ilericilik tpk Hristiyanlk gibi k aamasyla snrldr. Bu sre Arabistan yarmadasnda feodalizmin yerlemesi ve geliip glenmesiyle snrl kalmtr. zcesi slamiyet toplumsal ilikileri ileriye tayabildii oranda ilerici olmutur. Bu aamadan sonra ise tarihin kanlmaz yasas olarak toplumun ve gelimenin nnde engel olmutur. slamiyet bir kent, kasaba dini olarak domutur. Yerleik yaam tevik etmi, gebelii ayplamtr. yle ki, gebelikten yerleik yaama gei Muhammed'in Mekke'den Medine'ye g (Hicret) ile edeer tutulmutur. Toplumsal yaamda ise snf farkllklarn kaldrmaya deil daha da kalclatrmaya hizmet etmitir. Muhammed konum itibaryla devlet bakan durumundayd. Altnda ise sahabeler (yakn dostlar) olarak nitelenen bir rgtlenme vard. slam toplumunda oluan snflar; Egemenleri oluturan snflar; Sahabeler, Mekke aristokrasisi. Ezilenleri oluturan snflar; Savalar, Mekke toplumu ve kleler. slamiyet klelerin yaamnda bir takm dzeltici uygulamalar getirmise de klecilik hala devam etmekte, birok yerde kle pazarlar kurulmaktadr. Ancak Arabistan'daki ekonomik yaam ve retim dzeyi gz nne alndnda fazla kle emeine ihtiya yoktur. Daha ok kleler dier lkelere satlmaktadr. Bunlarn dnda Arap toplumu ile sonradan Mslman olanlar arasnda da byk farkllklar domutur. Bu farkllklar zellikle Emeviler dneminde bymtr. Devletleme ile birlikte dzenli bir smrnn yaratlmas iin dzenli bir retim fazlasnn da olmas gerekir. Bu yzden slamiyet zekat kurumunu yaratmtr. Zekat slamiyet'in ilk aamalarnda yoksullara verilse de ilk iki yl sonunda devlete verilmeye balanmtr. Zekat vermek mecburidir ve zel olarak zekat toplama memurlar da vardr. Devletin dier nemli gelir kaynaklar

da fethedilen lkelerin halklarndan alnan izye ve haralardr. slam Adna Cihat Ya Da Smrge Ve Yama Savalar slamiyet douundan itibaren askeri bir yaplanma ierisinde oldu. slamiyet'in knda her Mslman erkek savalara katlmak zorundayd. Szde bu kiilerin istei deil, Allah'n kullarna verdii "grevdi". Muhammed ve Kur'an slam adna sava, yani Cihad' kutsal ilan etmilerdi. Muhammed daha Medine'de bulunduu dnemde Mekkeli tccarlara ait birok kervan kafirlere ait olduu gerekesiyle yamalatmt. Gene Medineli Yahudiler de bu saldrlardan paylarna denleri almlar, "Allah'n dinini kabul etmedikleri" gerekesiyle kendileri ldrlrken mallarna el konulmu, kadn ve ocuklar da kleletirilmitir. slamiyet doduu topraklardaki snfl toplumun egemenlerince iktidar ideolojisi olarak kabul edilmiti. Bu yzden slam'n kl zoruna dayal, savalara dayanan yaylmaclyla feodal Arap smrgecilii birbirinden ayr dnlemez. slamiyet'in yaylmas adna yaplan savalarda ve ele geirilen topraklarda smrgecilik dneminin karakterine uygun olarak ekilleniyordu. slam tarihine bakldnda grlecektir ki, slamiyet'in yaylndaki temel etken dinin yaylmas gibi maddi karlardan arndrlm, saf bir dinsel inan deil, yama ve smrgecilik yani maddi karlar olmutur. Din adna igal edilen yerlerdeki farkl inan ve milliyetlerden olan halklar byk bir yama ve talan beklemektedir. Bunun dini sylemlerle yaplyor olmas gerei deitirmez. Yaplan savalarn temelini elde edilecek ganimetlerin oluturduu bir ok slam nderlerince de eitli olaylar vesilesiyle dile getirilmitir. Maddi kar elde etme istei ylesine gldr ki, kimi zaman slamiyet'i kabul etmi ama hara vermeyi reddetmi Kabileler de "kafir" ilan edilip onlara kar da "slam adna" savalmtr. Halife Ebubekir, slamiyet'i semi 18 kabile daha nceden dedikleri haralar vermek istemeyince, bu tavrlar ayaklanma olarak deerlendirir ve ordu ile zerlerine yrr. "Ebubekir daha nce de deinildii zere bu ayaklanmalar gerek anlamda kan ve atele bastrd. O kadar ki, bu olaylarn bastrlmasna Hz. mer balangta itiraz ederek unu sylemiti: 'bunlara kar nasl

arprsnz. Bize mriklerle arpmamz emrolundu. nk Resulullah'a gre "La ilahe illalah" deyinceye kadar putataparlarla arpmamz gerekir. Kimki ehadet kelimesini getirmise maln ve cann bizden korumu olur. Bu isyan edenler daha nce ehadet kelimesini, azna alm ve Mslmanlk'tan dnmemilerdir' bunun zerine Ebubekir aadaki cevab verdi: 'vallahi kim ki, namaz klp da zekat vermiyorsa onunla savarm. Resulullah'a verdikleri bir keiyi benden esirgeyenin boynunu vururum..." (Buhari ve Mslim Rivayetleri'nden aktaran Faik Bulut, Allah devletinde Demokrasi, syf 211-212) slamiyet "Cihat" anlayyla egemenlerin karlar dorultusunda yama ve smrgecilie dayanan savalar "din adna" kutsam, merulatrmaya almtr. Cihad, yani Allah yoluna verilen savata "kafirlerin" mal Mslmanlar'a "helal" klnmtr. "harbi meruiyet kazanmas iin dman nce Allah'a imana, slam dinini kabule, bu olmad takdirde vergi demeye arlmas gerekmektedir. Aksi takdirde meselenin zm klnlara havale edilirdi." (Z Kitap, Aktaran Erdoan Aydn, nasl Mslman Olduk, syf 42) Ancak uygulamada kafirleri slam'a arp din deitirmelerini beklemek ou kez gereksiz, brokratik bir uygulama olarak grlr. gal edilen bir yerdeki halklar slamiyeti kabul etseler dahi, bu da onlar tek bana kurtarmaya yetmez. Ele geirilen yerlerdeki ortak mallara, byk topraklara, ibadethanelerdeki zenginliklere el konulur. Ayrca halk vergi vermek zorunda braklrd. slamiyeti semeyenlerden ise alnan vergiler, ok daha yksek miktarlarda olurdu. Aka grlmekte ki, dinin yaylmas adna yaplan, kl zoruyla bakalarnn egemenliklerini ellerinden almak, zenginliklerine el koymak, gce dayanarak yamaya girimektir. Halife mer dneminde ele geirilen, igal edilen yerlerden daha fazla ve dzenli vergiler alnabilmesi iin dzenli bir ekilde nfus saym ve defter dzenlemesi yaplmas salanmt. slam Hukuku da baka lkelerin igalini dinin yaylmas olarak kabul edip, insanlar bu ynde maddi ve manevi dllerle tevik etmitir. Fethedilen lkelerin zenginliklerinin bete biri slam devletine ayrlrken geri kalan ganimetler ise savaa katlanlarn snfsal konumuna gre datlyordu. Savalar srasnda lenlerin ise ehit olduklar cennette ebedi mutlulua

ulatklar syleniyordu. "Kutsal deerleri kafirler arasnda yaymak" ad altnda yaanan Arap feodallerinin egemenlik alanlarn, pazarlarn ve zenginliklerini bytmektir. Geni halk ynlarysa bir yandan ganimetlerden az da olsa pay verilerek dier yandansa egemenlerin karlar iin cihat ad altnda "kutsal bir hale" ile sslenip dini duygularna seslenilerek bu savalara katlmalar salanmtr. Kutsal deerleri kafirler arasnda yaymak grnrdeki temel gerekedir. gal, yama, kleletirme ve katliamlar da dahil olmak zere her ey kutsal amac gerekletirebilmenin arac olarak meru grlr ve pervaszca uygulanr. Din; igal edilen lkelerdeki halklarn kendi ulusal ve dinsel deerlerine yabanclatrlarak kleletirilmesinin temel arac olmutur. Bunun iin fethedilen lkelere youn gler yaanm, smrgeletirilen lke ve halklardan egemenlere youn bir servet ak yaanm, bunlar ksa srede byk zenginliklerin sahipleri olmulardr. Drt halife devrinde yeni fethedilen geni topraklarn nasl idare edilecei Mslmanlar'n karlat nemli sorunlardan birisi olmutur. Halife mer bu sorunu buraya g eden Araplar'n tamamn bir ordu halinde tekilatlandrarak ve ordugah ehirler kurarak zd. Ayrca fethedilen yerlere bir de merkezden vali atanyordu. Bylelikle smrnn devam gvenlik altna alnm oluyordu. "Bu noktada yinelemeliyiz ki, tm kutsal gerekelendirmelere karn sz konusu yaylmaclk ve bunun kanlmaz sonucu olan katliamlarn Mslman Araplar zglnde de temel nedeni maddi kar gds olmutur. Bu nesnel yargmz pekitirmek asndan, (Arap tarihisine 'tarihimiz' diyecek denli eriat) bir Profesrmze Z. Kitap'ya kulak verelim: '... Genellikle fakr zaruret iinde yaayan Araplar harp eden askerlerin, verilen yksek maa ve ganimetler dolaysyla, ksa zamanda byk bir servet ve zenginlie kavutuklarn ve sosyal yaantlarnn bir anda byk lde deitiini grmlerdir. Onun iindir ki, Arap kabileleri eitli cephelerde savamak iin daha ilk devirlerde adeta Medine'ye ok byk kafilelerle akn akn gelmeye balamlardr...' zetle slamiyet, Arabn, komu din ve lke halklarnn birikimlerini yamalamaya ve onlara egemenlik salamaya ynelik genilemesinin ideolojik

gerekelendirmesi olarak biimlenmiti; znel olarak ona ne misyon biersek bielim, tarihsel olgularn aa vurduu somut gerek budur." (Erdoan Aydn, Nasl Mslman Olduk, syf 44-45) slamda Zulme ve Yoksullua Tepki Muhammed'in 632 ylnda lmnn ardndan Abbasilerin yklna kadar geen dnem srekli huzursuzluklar, katliamlar ve kesintisiz olarak sren mezhep atmalar eklinde kendisini gsteren snf savamlaryla geti. Bu dnem ierisinde nispi olarak daha sakin grnen 4 Halife Devri bile bu dnemin olgunlama aamasdr denilebilir. Bunun en somut gstergesi de 4 Halifeden yalnzca Ebubekir'in yatanda lm olmasdr. Dier 3 halife dzenlenen suikastlar ile lmtr. Mezhep atmas eklinde kendisini gsteren snf savamlarnn kendini ak olarak ortaya vurmas ve sreklilik kazanmas Ali'nin halifelik dnemine denk gelir. lk iki halife Ebubekir ve mer'in dnemleri daha ok slam devletinin-mparatorluu'nun kurumlaryla birlikte ekillendii, snflarn kutsand bir dnem olmutu. Fetihler srasnda ele geirilen ganimetler ve imparatorluk iindeki halklarn smrlmesi egemenlerin servetlerine servet katmt. 3. Halife Osman dneminde snfsal smrnn temelini oluturan slam mparatorluu Emevi slalesinin eline geti. mparatorluun olanaklarn alabildiince pervasz kullanan Emevi slalesi hem ezilen halk ynlarnn hem de Emevi slalesi dnda kalan egemenlerin tepkisini artrmaktayd. Artan smr ve yoksulluk karsnda dayanamayan Msrl gmenlerin kk apl bir isyanyla Osman'n ldrlmesiyle snflar arasndaki iktidar mcadelesi ak savam halini ald. Ali'nin halifeliini kendi karlarna uygun grmeyen Emevi slalesi ise Ali'nin karsnda kendi karlar iin ayaklanr. znde yaanan Haimoullar soyundan Ali ile Emevi soyundan Muaviye'de odaklanan iki egemen kesimin iktidar savadr. Muaviye bu iktidar mcadelesinde srtn her eyiyle egemenlere dayarken, Ali ise; iktidardan srekli uzak kalmasyla halka yaknlamt. ki kesimin kar farkllklar sonucunda yaanan atmalar sonu getirmez. slam mparatorluu artk ksa da srecek olsa iki ayr ynetim merkezine sahiptir. Mekke'de Ali iktidar, am'da Muaviye iktidar.

Ali'nin ynetiminde Muaviye'ye, daha dorusu zulme ve smrye kar tavr alan eitli gruplar vard. Bunlarn temel istei o gnn koullarnda Muaviye ve Emevi hanedanlnda somutlanan slam egemenleriyle hesaplamak, iktidar smrc snflarn elinden almakt. Bunlarn o dnem en glsyse toplumun en yoksul kesimlerinden oluan Hariciler'di. Ortak bir yaam savunan Hariciler'in temel istemi merkezi devlet basksna son vermekti. Hariciler Ali'nin Sffn Sava'nda Muaviye'nin halifenin hakemlerce belirlenmesi nerisini kabul etmesi zerine Ali'yi terk ettiler. Haricilere gre Halifeliin meru mirass Ali'ydi ve hakem nerisini kabul ederek dine ters dmt. "Hariciler'in Ali'ye, slam aristokrasisine tepkileri yalnzca hakeme bavurulmasyla snrl deildi. Birok temel konuda daha farkl grlere sahiptiler. Onlarn dnceleri genellikle eski gebe geleneklerinin eitliki anlaylarn yanstmaktadr. Ali'nin Muaviye ile uzlamasna tepkilerinin asl nedeni onun slam Aristokrasisi ile uzlamas, Kuzey'de iktidar eline geiren eski Mekke zenginlerine iradesini teslim etmesidir. Hariciler'in Ali'ye gre yelpazedeki yerleri ondan daha radikal bir ekilde slam'daki eitsizlie kar kmalardr... ... Hariciler... 'hakem ancak Allah'tr, hkm yalnz Allah verir.' diyerek slam ynetimini elinde tutan aristokratlara gvenmediklerini dile getiriyorlard. Tepkilerinin siyasi nedeni buydu. Hz. Ali'ye kzmalarndaki en byk etken, iktidar hakeme bavurmay kabul ederek slamn en gl kesimlerine, zenginlere teslim etmesiydi." (Oral allar, Hz Ali-Muaviye atmas, syf 119) Hariciler Ali'nin saflarndan ayrldktan sonra hem Ali'nin hem de Emevilerin byk basksna maruz kaldlar. Birok Harici Ali yandalarnca ate kuyularna atlarak ldrld. slam'n yaad kargaay egemenlere balayan Hariciler sonuta hem Ali'yi hem Muaviye'yi ve Muaviye'nin nde gelen komutanlarndan Amr' ldrerek sorunu zme yolunu setiler. Her ne de dzenlenen suikastta yalnz Ali ldrld. Muaviye ve Amr ise suikasttan kurtulmay baardlar. Hariciler bundan sonra btn glerini Muaviye ve sonrasnda gelen Emevi halifelerine kar mcadeleye harcadlar. Birok Emevi Valisi'ni ldrdler. Binlercesi bu mcadele iinde ya kltan geirilerek ya da ikencelerle ldrld. Srekli olarak egemenlerle atma halinde olan Hariciler, zaman ierisinde

kk gruplara blnerek etkisizletiler. Muaviye 660 ylnda Ali'nin ldrlmesiyle slam dnyasnn tartlmasz hakimi durumuna gelmiti. Ali'nin byk olu Hasan'n kimine gre dnya ilerine nem vermemesi, kimine gre de iktidar eline geirecek gcnn bulunmamas nedeniyle halifelik iddiasn srdrmemesi ile Emevi slalesi iktidar her eyiyle kucaklamt. Muaviye daha sonra Hasan' da zehirleterek ldrd. 680 ylnda Muaviye'nin lmyle olu Yezid halife oldu. Bylelikle halifelik ilk kez babadan oula geiyordu. Yezid halifelii ele aldnda ilk i kendisine muhalefet olabilecek, halkn tepkisini rgtleyebilecek kesimlere saldrmak oldu. Bu nedenle Ali'nin kk olu Hseyin'den kendisine biat etmesini ister. Hseyin bunu kabul etmez. Kufe'deki yoksul halktan kendilerine yardmc olmas iin ar alan Hseyin, Yezid'e kar tepkileri rgtleyebileceini dnerek yanndaki 72 kii ile birlikte Kufe'ye gider. Ama Yezid'in basklar nedeniyle ehirde kimse Hseyin'le birlikte hareket etmez. Hseyin ehri terk etmesi ynnde basklarn artmasyla ehri terk eder. Daha sonra Kerbela l'nde yolu kesilen Hseyin, Yezid'in ordusu tarafndan yanndakilerle birlikte katledilir. Yaanan katliamdan sadece Hseyin'in olu Zeynel Abidin kurtulur. Emeviler'in sreklilik kazanan basklar, yoksul halkn yaamn her geen gn daha da gletiren smr, ahlaki yozlama ve bunlara ek olarak da yaanan Kerbela katliam tepkileri ykseltir. Bu hareketler giderek toplumsal desteini yitiren Emevi iktidarnn kknden sallanmasn da beraberinde getiriyordu. Son noktay vuracak olan ise en geni emeki halk ynlarnn katld ve nderliini Ebu Mslim Horasani'nin yapt halk hareketiydi. Ebu Mslim ii'ydi ve Halifeliin Ali soyuna ait olduunu ileri sryordu. Ancak ayaklanmay var eden halkn dzene duyduu tepkiydi. Ebu Mslim, Emeviler'e kar gelien tepkiyi birletirmesini bildi. Halktan alnan yksek vergilere kar kan, zengin ile fakir arasndaki uurumun giderilmesi, Mslmanlara eit davranlmas vb sloganlar hareketin sosyal yann oluturuyordu. Ebu Mslim Horasani hareketin ilk gnlerinde zenginlere basknlar dzenleyerek elde ettiklerini kyl ve ehirli fakirlere datt.

Bu eylemler ksa srede hareketin geliip glenmesine, imparatorluun her tarafndaki tepkilerin rgtlenmesine olanak salad. Ebu Mslim Horasani'nin kitle gcn kleler, yoksul kyl ve ehirliler ile birlikte imparatorluk snrlar iindeki Arap olmayan eitli halklar oluturuyordu. Muhammed'in amcas Abbas'n soyundan gelen ve iktidar yarnda olan Abbasiler de imparatorluun en cra kelerinde bile Emeviler'e kar gelien hareketi sahiplendiler. Ellerindeki rgtl glerle am'a yakn bir yerde karargah kurarak Basra, Cizre, Kufe, Horasan, Yemen vb yerlerdeki ayaklanmaclarla irtibat kurdular. Grnte ezilen emeki halklarn zulme ve smrye kar bakaldrlarn destekliyorlard. 750 ylnda Ebu Mslim Horasani komutasndaki ordu Dicle nehri kysnda Emevi ordusunu yenerek am'a girdi. Emevi halifesi 2. Mervan yllarca halka ektirdiklerinin karl olarak ldrld. Bylece Emevi dnemi kapanrken, Abbasiler dnemi balyordu. Ayaklanmann her ne kadar grnteki nedeni iktidarn Ali soyuna ait olduu iddiasysa da ayaklanma sonucunda rgtl olan Abbasiler iktidar ele geirmilerdi. Abbasiler, iktidar ele geirdikten sonra ok hzl bir ekilde gericiletiler ve halk tm sylemlerinden uzaklatlar. ktidarlar dneminde sosyal yap her eyiyle olduu gibi korundu. "Kurey kabilesinin Haimi kolundan Abbasoullar ve yaknlarna byk imtiyazlar tandlar. Byk tccarlarla, byk toprak aalarnn egemenliini pekitirdiler. Dnemine gre bir hayli ileri olan mali oligarinin serpilmesine olanak tandlar. okuluslu irketler, faizle alan bankerlik kurumlar ve sarraflar, kentte oturup Irak'n verimli Sevvad topraklarndaki rn ranta/kle emeine el koyan kabile aristokratlar ile toprak aalar halk iliine kadar smrd. Kle ve kadn ticareti, had safhaya kt... Badat ve Kahire sokaklarnda has ipek kumalardan defile yapacak kadar kendini ftursuzca sergileyen bir slam sosyetesi tredi. Muazzam servetlere sahip bir tccar tabakas olutu." (Faik Bulut, slam KomncleriKarmatiler, syf 35) Emevi dneminde younlaan ve kendisini eitli dini hareketler olarak gsteren

snf temeline dayanan halk hareketlerini var eden koullar Abbasiler dneminde de ayn ekilde varln koruyordu. Bu kanlmaz olarak yeni snf savalarn var edecek olguydu. yle de oldu. Abbasi dneminde de iktidar hedefleyen halk hareketleri birbirini izledi. Resmi tarih kitaplarnda bunlara ynelik olarak birok karalama getirildiyse de bu hareketlerde kesin olan yan bu snfsal olarak gcn ezilen halklardan alyor olmalaryd. "Badat Halifelii'nde (Abbasiler -bn) ayaklanmalar, kleliin dertlerini gzetiyordu. 8. yzyln sonunda Gurgan'da byk bir kyl hareketi kendisini gsterdi. Orada, belki tarihte ilk kez emeki ynlar, isyann amblemi olarak krmz bir bayrak kullandlar. Harekete katlanlar 'Kzl Bayrakllar'(Sourkh Alem) adn tayordu. 9. yzyln birinci yarsnda banda Babek olmak zere kyl sava patlak verdi; Babek isyan bu lkelerdeki en byk halk isyan oldu. Azerbaycan'a ve Kuzey-Bat ran'a yayld. Emekilerin kt yazglarnn dzelmesini amalayan kyl savalar feodal toplumun retici glerinin ilerlemesine katkda bulundu. yleyse bu savalarn nemi, devrimci ve nesnel olarak da ilerlemenin etkeni olmasndayd..." (lkel, Kleci ve Feodal Toplum, Zubritski, Mitropolski, Kerov, syf 187) Yenilgiye urayan her hareketin yerini ksa srede bir yenisi almakta gecikmiyordu. nk Abbasiler ayaklanmalar sonras bask ve smry azaltmak bir yana daha da arlatrmaktan geri durmuyorlard. Afrika sahillerinden kleletirilerek getirilen on binlerce zenci Abbasiler dneminde en zor ilerde altrlyordu. Kleler daha nceleri yalnzca ev ilerinde ve istisnai olarak tarlada altrlrken imdi on binlercesi tarlada, su kanal almasnda, yol yapmnda en zor artlar altnda lesiye alyorlard. Yalnzca Basra Blgesi'nde altrlan zenci klelerin says 200 bini buluyordu. Zor koullar altnda lesiye altrma, aalanma 689 ylnda balayan ve 14 yl sren byk zenci ayaklanmasn yaratt. Zencilerin isyanna sadece kleler deil, bata Basra olmak zere ayaklanmann ba gsterdii yerlerdeki yoksul kyller ve gebeler de katld. Yoksul kyller, gebeler ve kleleri ayn kaderde birletiren bask ve smryd. syanclar, Basra, Huzistan, Abadan bata olmak zere klelerin toplu olarak altklar birok yerde zgrlklerini kazandlar. syan giderek ran ve Irak ilerine yayld. zerlerine gnderilen

birok orduyu dattlar. Denetimlerine geen yerlerde topraklar eit olarak paylaarak aralarnda sosyal adaleti salamaya almlard. 14 yl boyunca yerel iktidarlarn koruyan isyanclar sonunda kanl bir yenilgiye uramaktan kurtulamamlardr. Abbasiler dnemindeki irili ufakl birok halk hareketi ierisinde dikkat eken hareketlerden birisi KARMATLER HAREKET'dir. "Geni anlamda ise Karmat tabiri IX.-XII. yy'lar aras slam alemini sarsan bir eitilik temeline dayanan geni bir sosyal slahat ve adalet hareketini ifade ediyor." (Burhan Ouz, Trk halk Dncesi ve hareketlerinin deolojik Kkenleri, Cilt 2, syf 140) Karmatilerin ilk klar Hamdan Karmat nderliinde 890-891 yllarnda Kufe Blgesi'nde olmu ve buradan Abbasi Halifelii'nin drt bir yanna yaylmtr. 899 ylnda ise Ebu-Said Hasan nderliindeki Karmatiler El-Ahsa'y ele geirdiler. Bakenti Mmine olan bir devlet kurdular. 900 ylnda bu kez Suriye'de gl bir hareket balatmlardr. Hareket ksa srede btn Suriye'ye yaylm Damak, Hama, Homs ve daha baka ehirler Karmatilerin eline gemitir. Olduka glenen Karmatiler Bedeviler'in yardmyla slam imparatorluunun eski merkezi Mekke'yi ele geirdiler. Kabe'de bulunan Mslmanlar iin byk manevi deeri olan "Kara Ta" El-Ahsa'ya gtrdler. El-Ahsa'da kurduklar iktidar 150 yl ayakta kalmay baard. Ayrca Abbasi mparatorluu'nun baz blgelerinde birbirinden kopuk yerel iktidarlar da yarattlar. Karmati dncesi Teberistan, sfahan, Azerbaycan, Curcan vb. yerlerde de kendisine yaygn olarak taraftar buldu. Karmatiler kendilerini kta Ali yanda olarak yanstmalarna kar dinle pek ilgilerinin olmad sylenebilir. Karmati hareketini ve dnce yapsn tamamlayacak olan dini bir sfat deil, "ortaklk ve eitlikilik" anlaydr. ktidar olduklar yerlerde zel mlkiyeti kaldrmlar, savalardan elde ettikleri ganimeti, topraktan aldklar rn ortak olarak paylamlardr. Halkn elinde bulunan buday vb. bedava tmesi iin genel deirmenler kurulmas gibi birok uygulamay hayata

geirmilerdir. Hi kimsenin bir bakasna stnln kabul etmez, insanlarn eitliini savunurlar. Kimin hangi dine inand, dinin farz kld ibadetleri yerine getirip, getirmedii kiinin kendisini ilgilendiren bir sorun olarak grlr. ktidarlar altndaki yerlerde sadece bir cami ak tutarlar. Bu da ehre gelen yabanclarn rahata ibadetlerini yapmas iindir. Karmatilerin nemli bir yan da doay anlama abasnda slam'n, en genelde ise dinin dogmalarnn dna kmaya almalardr. Bilime nem vermiler, her peygamberi bir filozof, her filozofu da bir peygamber olarak kabul etmilerdir. Byk Seluklu Devleti Ve slamiyet 10. yzylda Ouz boylarnn Orta Asya'dan balayan byk gleri srasnda Seluk adl Ouz Beyi'nin ynetimindeki gebe Trkmenler Siri-Derya blgesine gelerek buraya yerletiler ve slamiyeti kabul ettiler. Burada blgedeki Samani devletinin snr glerine katldlar. 985 ylnda da Buhara ehri evresine yerletirildiler. Ouzlar hayvanclkla urayor, yama ve talan ekonomilerinin temelini oluturan bir gelenek olarak varln koruyordu. Samani devleti iki Trk ve Mslman devleti olan Karahanllar ve Gazneliler tarafndan yklr. Gaznelilerin snrlarn ran ve Kuzey Bat Hindistan Blgesi'ndeki topraklar oluturuyordu. Gazneli Devleti'nin hkmdar Mahmut, Samani devleti ykldktan sonra Seluklu Trklerini Horasan'a yerletirdi. Daha bu dnemde Seluk ailesi Snnilikte ifadesini bulan slam tutuculuuyla zdeletirilmilerdir. Seluk Bey'in torunlar olan ar ve Turul Beyler zaman ierisinde Gazneliler'in zayflamasndan yararlanarak evreye aknlar dzenlemeye ve baz yerleri kendi denetimleri altna almaya baladlar. Gazneliler'in ar vergilerinden bunalan Horasan egemen evreleri asndan bir tercih sorunu gndeme gelir. Gelien gc temsil eden Ouzlar'dan yana tavr alrlar. slam Halifesi'nin tavr ise Gazneliler'i desteklemek olur. Bu koullar altnda Horasan'da ikili bir iktidar ortaya kar ve yaanan birka kk atmadan sonra sonucu belirleyecek bir atma kanlmaz hale gelir. 1040 ylnda iki g Mevr yaknlarndaki Dandanakan'da karlar, savata Gazneli Sultan Mesut yenilir.

Gazneli Devleti'nin bu sava sonucunda yok oluuyla Horosan'dan ran yaylarna kadar uzanan blgede Seluklular'n egemenlii balar. Arap slam mparatorluu 10. yzyla gelindiinde k srecine girmiti. Siyasi bakmdan birok devletiklere blnm olan slam imparatorluu kendisini mezhep atmalar olarak gsteren halk ayaklanmalaryla temelinden sarslyordu. ii hareket iyice g kazanarak Hilafet merkezinde de etkin hale gelmiti. Ortaya kan kk devletiklerle merkezi devlet yapsn byk oranda yitirmiti. Geni slam imparatorluu topraklarnda aka bir rme ve iktidar bunalm yaanmaktadr. Bu koullarda Seluklu egemenleri asndan itah kabartan bir ortam olumutu. Dandanakan zaferiyle Seluklu egemenleri aradklar frsat artk yakalam oluyorlard. Seluklular'n egemen evreleri etki alanlarn geniletmek, iktidarlarn glendirmek iin Snnilii kurduklar devletin resmi dini haline getirirlerken arlkla muhalif slam anlay olan Alevilii benimsemi Trkler kendi var ettikleri iktidar tarafndan Snniletirme politikalaryla yz yze geliyorlard. Merkezi Badat olan Abbasiler imparatorlukta halifeliklerini ve iktidarlarn grnte korumalarna karn dizginler asl olarak ii olan Bveyhoullar Slalesindedir. Seluklular'n byk bir gle Gazneli devletine son vermesi Abbasiler ve Seluklu egemenlerini uzlatracak zemini yaratr. Abbasiler iktidarlarnn zerindeki karabulut olan ii Bveyhoullar'ndan kurtulmak istemektedirler. Seluklular ise bir imparatorluk istemekte, imparatorluun yolu ise slam halifesinin desteinden gemektedir. artlarn olgunlamasyla Abbasi halifesi Kaim bi- Emrillah, Seluklu hkmdar Turul'a bavurarak Abbasi Hilafeti zerindeki Bveyhoullar iktidarna son vermesini ister. Seluklular Badat'a hareket eder. Bveyhoullar ve ordu ile birlikte Badat halk da Seluklular'n Badat'a girmesini ho karlamaz. 8 fil ve 60 bin kiilik ordusuyla "halifeyi kurtarmak iin" Badat'a giren Seluklular ile halk arasnda atmalar balar. Direni her yana yaylr. Direnii bastran Seluklu ordusu ehirde katliam ve yamaya giriir. Halifeyi kurtarmak iin Badat'a giren Seluklu ordusunun yamalad yerler arasnda

halifelerin trbeleri de bulunmaktadr. "Sonunda her iki gcn el ele vermesiyle Badat'a girilmitir. Buidler'in (Bveyhoullar -bn) Trk ordusunun bakumandan el-Basari ise kamtr. Yz yl akn bir sreden beri askeri kumandanlarn 'korumasna' katlanmak zorunda kalm Halifelik, ncelerdeki gcn yeniden ele geirmeyi bekleyemezdi. Fakat ona daha byk lde sayg gsteren ve hi olmazsa Snni olan bu Trk beyinin korumas altnda, baz umutlar besleyebilirdi. Nitekim daha rahat bir yaam srdrmeye, baml da olsa gerek bir hkmet alan olan Badat ynetiminde daha byk rol oynamaya balad. Halife, Turul Bey'e 'Dou'nun ve Bat'nn Hakan' unvan verdi. Bu unvan ona btn Mslman topraklarn, zellikle Abbasi Halifelii'ni tanmayan blgeleri fethetmek yetkisini ve grevini veriyordu." (Claud Cahen, Osmanllar'dan nce Anadolu'da Trkler, syf. 42) Badat ele geirildikten sonra buras artk Byk Seluklu Devleti'nin merkezi olacak, yerleik ran kltr ksa srede Seluklu egemenlerini kendi bnyesinde eritecektir. Devleti kuranlar, ynetenler Trklerdir ama devlet ve egemenler ranllamtr. Ynetimin st kademesinde ranl memurlar grlr. Trkmenler horlanr, aalanr. Turul Bey'in yanndaki Trkmen Beyleri onu o gne kadar Beylerbeyi olarak grmektedirler. Oysa o imdi ranl Mslman bir hkmdar gibi davranmakta, atalarnn gelenekleri yerine iktidar hrsyla ran ve Snni geleneklerini benimsemektedir. Ayrca Trkmenlerin temel ekonomik yaplanmas hayvanclk ve o gnn koullarnda doal kabul edilen yama ve taland. Gebe bir yaam srdryorlard. Seluklu egemenleri ise devletlerini merkeziletirerek yerleik devletin zorunluluu olarak yamacl yasaklamlard. Ayn yerde uzun sre kalmak, iklim ve corafi koullarn hayvancla uygun olmamas tepkiyi hzla artrmaktadr. Tepkilerin younlamasyla birlikte Seluklu Beylerinden brahim Ynal, 1058'de Turul Beye kar ayaklanr. brahim Ynal, Msr'daki ii Fatmi halifesi tarafndan desteklenir. Ve Sultan olarak ilan edilir. Bylelikle ipler

tamamen kopar. Grnrde ii Halife'nin destekledii brahim Ynal'la, Abbasi Halifesi'nin destekledii Turul Bey kar karyadr. Ama bu kar karya gelii salayan neden yerleik egemen feodal devlete kar Trkmenler'in eski gnlerine dnme isteidir. Somut olan, iki farkl kesimin kendi karlar temelinde kar karya geliidir. karlarn savunan iki ordu kar karya gelir. On binlerce asker lr ve sava Turul Bey kazanr. Ancak Turul Bey rahatlayamaz. brahim Ynal isyanyla ezamanl olarak balayan baka bir Trkmen ayaklanmas iktidarn tehdit etmektedir. Ouz Beyleri'nden Kutalm, Turul Beye kar ayaklanmtr. Trkmenler Byk Seluklu Devleti'ne kar ayaklanan her Bey'in yannda yer aldklar gibi Kutalm'n da yannda yer alrlar. Aslnda her ayaklanmann Trkmenlerce desteklenmesi Trkmenler'le devlet arasndaki uurumu gstermesi asndan ilgintir. "Bu mcadele Kutalm asndan salt bir taht mcadelesi olarak belirmekte ise de Trkmenler asndan ekonomik ve toplumsal kapsaml olarak siyasal iktidar paylama, hakettikleri yeri elde etme abasdr. Trkmenler, bu amala Kutalm'n ynetimi altnda toplanmlardr." (etin Yetkin, Trk Halk Hareketleri ve Devrimler, syf 45) Ayaklanma 1061'de balar. Kutalm, zerine yollanan orduyu yener. 1063'te Seluklu Veziri Girdkuh Kalesi'nde bulunan Kutalm ve on bin askerini kuatr. Bu srada Turul Bey'in lm zerine kuatma kaldrlr. Kaleden kan Kutalm'n ordusu Trkmenlerin srekli katlmyla 50 bin savaya ular. Rey kenti zerine yryen ayaklanmaclar ehri kuatrlar. Bunun zerine Turul Bey yerine tahta oturacak olan Alp Aslan, Kutalm zerine yrr, sava balar. Savan sonunda Kutalm lrken yenilen ayaklanmaclar binlerce l vererek dalrlar. Byk Seluklu Devleti'nin bana geen Alp Aslan'n nnde duran en nemli sorun sava gebe Trkmenleri disiplin altna almakt. Trkmenler bir yanyla yamaclklar, gebe yaam tarzlar ve merkezi devlet yapsna yabanclklaryla Seluklu iin tehlikeliydiler. Dier yandansa stn sava

yaplar ve byk saylara varan kitleleriyle gzden karlamayacak gl bir silahtlar. Seluklu egemenleri iin adeta iki yan keskin haner gibiydiler ve iktidarlar iin doru kullanlmalydlar. Sonuta Alp Aslan k dinde bulur. slam Cihad kutsamt ve Seluklu Devleti de Turul Bey ahsnda "meru" Halife tarafndan "Dou'nun ve Bat'nn Hakan" ilan edilerek dinin yaylmasyla grevlendirilmiti. Yaplmas gereken Trkmenleri "kafir" Bizans ilerine din adna aknlara gndermekti. Bylelikle hem Trkmenler'in tepkilerinin n alnacak hem de Seluklu Devleti ganimet ve yeni topraklar elde edecekti. Bizansa dzenlenecek seferler ncesinde baka bir "grev" durmaktadr. Msr'daki ii Fatmi Halifelii'ne son vermek. Bylece tm slam topraklarndaki muhalefeti ezecek ve tm slam lkeleri onun denetimine girecekti. lk elden Fatmilere bal kk devletlere saldrarak buralar ald. Ardndan da 1071 ylnda Fatmiler'e dzenlenecek seferin hazrlklarna balad. Hazrlklarn bitmesiyle Alp Aslan baka bir mezhepten de olsa Mslman olan Fatmiler'e kar "din adna" savamak iin yola kar. Oysa bu srada Hristiyan Bizans mparatorluu ile Seluklu devleti snrdr. Bu Alp Aslan' ilgilendirmez. nk her ne kadar o bu sefere "din adna" ktn sylese de amac tm slam lkelerini kendi egemenlii altnda toplamaktr. Alp Aslan Msr'a doru ilerlerken Bizans ordusunun Dou seferine ktn renerek geri dner. ki ordu 1071'de Malazgirt'te karlar ve Alp Aslan Sava kazanr. Malazgirt sava ile Anadolu kaps da Trklere alr. Ancak Anadolu'nun Trklemesi de Seluklu slalesinin deil Seluklu'ya bakaldran Trkmenler sayesinde olmutur. Alp Aslan'n lmyle tahta nl Seluklu Veziri Nizaml Mlk'n vesayetinde olu Melikah oturur. Byk Seluklu devleti Melikah dneminde Harezm'den Horasan'a, ran'dan Mezopotamya'ya ve Suriye'ye uzanan topraklaryla en byk snrlarna ular. Snrlarn bymesiyle orantl olarak ite de halka ynelik bask ve smr byr. "zetle Nizamlmlk'n mimarl ve dier baskn faktrlerin belirledii dengelerde Seluklu Devleti'nin kltrel olarak Trkmen'e yabanc, onu kmseyen, dilini bile hakir grp konumayan, ancak profesyonel, cretli ordusuyla banda ceberrut gibi

duran, ondan vergi ve savalarda asker alan, ancak yeni igal alanlarndan esas olarak profesyonel orduyu (ikta datm yoluyla) faydalandran ve tabii bu durumunu merulatrabilmek iin 'Hak mezhebi' diye Snnilii topluma egemen klma ve bunun iin katliam da dahil her yolu mubah gren bir devlet gelenei dnemi balyordu." (Erdoan Aydn, Nasl Mslman Olduk, syf 243) Halk Snniletirme ad altnda sren bask ve smrye kar, halk da iilii kendisine kalkan yaparak karlarn savunur. Birok ayaklanma birbirini izler. zellikle Hasan Sabbah nderliindeki smailiye Tarikatna bal fedailer birok st dzey Seluklu komutan ve memurunu ldrrler. Devlet temelinden sarslr. Fedailerin lmle cezalandrdklar arasnda Seluklu devletinin nl veziri Nizm l Mlk de bulunmaktadr. Birok eserde Seluklu hkmdar Melikah'n da fedailer tarafndan ldrld ileri srlmektedir. Melikah'n lmyle Seluklu Devleti'nde balayan taht kavgalar devletin paralanmasyla son bulur. Byk Seluklu iktidar dneminde Anadolu topraklarnda Anadolu Seluklu Devleti kurulmusa da bu devletin mr ok uzun olmamtr. Anadolu Seluklu Devleti'ne kar gelien geni halk ynlarnn katld Babailer Ayaklanmas (1240) dini grnmde gelien ve dneminin en geni planl ve iktidar hedefleyen ayaklanmasdr. nderliini Baba shak'n yapt Babailer Ayaklanmas Seluklu Devleti'ni ciddi anlamda zayf drerek sonraki yllarda yklmasnda nemli bir etken olmutur. Bu ayaklanma daha sonraki yllarda gerekleen birok ayaklanmann da esin kayna olur. Osmanl'da Din Savalar Osmanl mparatorluu'nda eitli dinsel grnmler altnda halk hareketlerinin grlmesine 15. yzyldan itibaren rastlanr. Bunun nedeni devletin 15.yy'da gl merkezi devlet yapsna karn aslnda en zayf dnemini yayor olmasyd. Osmanl Devletinin ekonomik yaps temel olarak dta fetihlere yani yama ve talana ite ise topraa bal reayann yani kylnn smrlmesine

dayanyordu. 15. yy'da Avrupa'da gelien ve ataa geen, kendisine Pazar, daha uygun deyimle smrge arayan kapitalistler Osmanl'ya yeni fetih ve yama alanlar tanmyorlard. Osmanl'nn yapabilecei tek ey bir yandan yeni fetihler iin yzn douya evirmek dier yandan da ite smry en dizginsiz ekliyle artrmakt. yle de oldu. Emeki halk ynlarnn iler acs durumdaki yaants her geen gn daha da zorlamaktadr. Bir yandan ar vergiler, bir yandan salgn hastalklar bir yandan da kuraklk ve tm bunlarn stne bir de Osmanl'nn hrs yznden ard arkas kesilmeyen savalar... Osmanl'nn resmi tarihi sayabileceimiz Peevi tarihinde 16. yy Osmanl's; "lke batan baa harap olup harabeye dnd, halk gebermi hayvan leleri yedi" denilerek anlatlmaktadr. Toplum dzeni tamamen bozulmu, harasz, rvetsiz i grlemez olmutur. Adalet haktan, hakldan yana deil, glden, paras olandan yana ilemektedir. Rvet yemek yle bir noktaya gelmitir ki, "Allah'n yeryzndeki glgesi" Padiah bile vezirleri araclyla rvet almaktadr. Ltf Paa isimli bir saray mfettii 16.yy'da saraya sunduu raporunda rvetin yaratt tehlikeyi, "Devlet adamlarnn rvet almas byk bir hastalk ve ilac olmayan kt bir derttir, devletin yklmasna nedendir" diyerek anlatmaktadr. Bu dnemde halk ise, Osmanl'ya bakn; "alvar altak Osmanl Eeri kaltak Osmanl Eken de yok bien de yok Yiyende ortak Osmanl" diyerek ifade etmitir. Osmanl padiahlar bile halktan tm kopmuluklarna, adaletsizliklerine ramen zulmn ve smrnn halkta yaratt memnuniyetsizliin, tepkilerin farkndaydlar. 1509 ylnda stanbul'da yaanan 1610 ev ile yz caminin ykld deprem sonrasnda vezirlerini toplayan Beyazt "O kadar hakszlk ve zulm yaptnz ki, ezilenlerin ikayetleri ge ykseldi" diyordu. Bu dneme kadar dtaki fetihler ve stratejik neme sahip ticaret yollarnn Osmanl'nn elinde bulunmas 15.yy sonlarna kadar ite snf elikilerinin keskinlemesini nlyordu. Ama gelien Avrupa kapitalizminin bir yandan Bat'daki fetihlere son

vermesi dier yandan da denizciliin gelimesiyle ticaret yollarnn nemini byk oranda yitirip ticaretin deniz yollarna kaymas ve sonuta Osmanl'nn artan baskyla snf karlarna dayanan ama genellikle kendisini dinsel bir klf altnda ifade eden ayaklanmalar hzla yayld. "Osmanl saltanatnn egemenlik ideolojisi Snnilik olduundan, saltanatla eliki iinde olan, saraya kar 'dirlik dzenlik kavgas' veren halk kitlelerinin kar bir ideolojiyi, yani Alevilii kabul etmesi olduka doal. Ve yle de oluyor. Snnilik saray ve evresinin, Alevilik halkn ideolojisini belirliyor... Alevilik Osmanl'da yoksul halk kitlelerinin saraya kar balattklar halk muhalefetinin ideolojisi oluyor." (Sadk Eral Alevi Katliamlar syf.22) Osmanl Devleti'nin oluum ve geliim aamalarnda Anadolu'da yaayan halklara kar dini inan asndan yansz ve saygyla yaklat biliniyor. lk padiahlar ve devlet ierisindeki etkin grevliler genellikle Alevilie sempati duyan kimselerdi. Alevi Trkmen halkta Osmanl'nn kuruluuna katlm, Alevi dnr ve din adamlar da bu aba ierisinde yeralmlard. II. Mehmet (Fatih) dneminde devlet hereyiyle kendisini halktan koparr. Fatih'in dlerini ssleyen dnya imparatorluu iin Snni'lik en elverili 'ideoloji'ydi. Devletin en yetkin dnemine ulam olmasyla da askeri ve brokratik yapda gerekli deiim fazla zorlanlmadan salanr. Alevi Trkmen'ler hzla devlet yaplanmasndan tasfiye edilir. Snni ve devirme grevliler ise ynetim yaplanmasnn basamaklarn hzla trmanrlar. Fatih Sultan Mehmet dneminden 1550'lere kadar Osmanl'da grev yapan 48 vezirden sadece drd Trktr. Osmanl artk karlarna ulamada temel ara olarak grd Snnilii benimsemitir. Bylelikle Osmanl snrlar ierisinde kurulu aamasnda varolan dinsel hogr yerini zorla Snniletirme politikalarna brakr. Bata eitim olmak zere devletin tm kurumlar buna hizmet eder. Medreselerde Alevi Trkmen'leri Snniletirme politikalar gdlrken, katliamlar vazgeilmez yntem olur. Bu sre Yavuz Sultan Selim dneminde yaanan katliamlarla dorua trmanr. Osmanl, zulmnden doan ayaklanmalar, yine zulmle bastrma yolunu seer.

Osmanl'nn15.yy'dan itibaren mezhep farkllklarn ne srerek katliamlara ynelmesinin nemli bir nedeni de Anadolu'daki Alevi Trkmen'lerin yerleik yaama gemeyip genel olarak yar gebe yaamlarn srdryor olmalardr. Bu Osmanl'nn istedii gibi Alevi Trkmen'leri smrmesinin nnde engel tekil ediyordu. stedii gibi vergi toplayamyor ordusuna asker alamyordu. Osmanl'nn artan smr ve basksna kar gelien en nemli hareketlerden birisi 1511 ylnda balayan ahkulu ayaklanmasdr. ahkulu isyan rgtl bir isyandr. Antalya, Burdur, Sivas, Isparta ve Ktahya gibi geni bir alan kapsam, dorudan Osmanl iktidarn hedeflemitir. Ayaklanmaya katlanlar Alevi Trkmenler olmasna kar halk harekete geiren youn smr, topraklarn elinden alnmas ve sarayn zulmdr. Ayaklanma snfsal olarak toplumda en ok ezilen, smrlen kyllere dayanmaktadr. Osmanl'nn Sultan Korkut kumandasndaki bir ordusunun ahkulu'na saldrmasyla ayaklanma balar. ahkulu'nun arsyla etrafnda onbine yakn insan toplanr. ahkulu evresindekilere "devlet ve saltanat bizimdir" demekteydi. Ayaklanmaclar nce zerlerine saldran Sultan Korkut'u ardndan da Antalya subas Hasan beyin ordularn dattlar. Osmanl'nn yenilgi zerine gnderdii Karagz Ahmet Paa Komutasndaki orduyla savaa baladlar. Savan banda Osmanl ordusu stnlk kurduysa da ahkulu sava kazanmasn bildi. Son olarak Svas yaknlarnda Sadrazam Ali Paa ordusuyla savaan ayaklanmaclar sava kazanmalarna karn ahkulu'nun savata lmesiyle dalrlar. ahkulu ayaklanmasnn bastrlmasndan sonra da ayaklanmaya yolaan nedenler varln koruduundan ve Osmanl toplumsal yaps iinde kaldrlmas mmkn olmadndan yeni ayaklanmalar ksa aralklarla birbirini takip eder. Bir yandan tarihsel artlarn olgunlamam olmas bir yandansa ayaklanmalarn birbirinden kopuk ve gerekli deneyime sahip olunmamas Osmanl'ya zor anlar yaatmalarna

karn baarya ulamalarn nler. Bu ayaklanmalardan birisi de 1525'te gerekleen Baba Znnun ayaklanmasdr. Baba Znnun ayaklanmas Osmanl'nn halka ynelik baskc politikalarnn ve halkn tepkisinin anlalmas asndan rnektir. Yozgat Sancak Beyi Mustafa Bey'in buyruu ile kyleri dolap vergileri belirleyen grevliler Sln Koca adl bir Alevi ileri geleninden ikiyz ake fazladan vergi yazarlar. Kyl bu verginin haksz ve ok fazla olduunu syleyince beyin adamlar Sln Koca'nn zorla sakaln ve byn keserler. Dnemin koullarnda sakal ve byn kesilmesi byk bir hakarettir. Sln Koca bunun zerine kyllerden yardm ister. Osmanl'nn basksna tepkili olan halk ayaklanr. syann bana yrede ok sevilen Baba Znnun geer. Kyller ilk olarak beyin konan basar, beyi, kady, katibi ve beyin adamlarnn tmn ldrrler. Osmanl padiah Kanuni Sultan Sleyman'n akrabas olan beyin ldrlmesi sarayn byk tepkisini eker. Baba Znnun zerine Hrrem Paa komutasnda bir ordu gnderilir. syanclar Hrrem Paa ve yanndaki toprak aalarn ldrp Osmanl ordusunu datrlar. Ardndan Rumeli beylerbeyi Hseyin Paa, Dulkadirli askeri ve Mara hakimi Mahmut bey gnderilir. Malatya sancakbeyi skender beyi de sonradan bin adamyla bu kuvvete katlr. syanclar, Rumeli Beylerbeyi Hseyin Paa ile Hykl yaknlarnda arpmaya balarlar. Bu savata Baba Znnun ldrlr. Ancak ayn gnn akam nderlerini yitirdikleri halde toparlanan kyller Osmanl ordusuna saldrarak bozguna uratrlar. Osmanl Ordusunun kumandan Hseyin Paa da ldrlmtr. Hareket ndersiz de olsa devam eder. Ancak ok gemeden byk bir gle ayaklanmaclara saldran Diyarbakr beylerbeyi byk bir katliama giriir, ayaklanma bastrlr. Osmanl pek ok ulusal kkenden ve dini inantan bir ok halk bnyesinde barndran bir halklar hapishanesiydi. Osmanl'nn zulm ve smrs de eitli inan ve halklardan olupta egemenler arasnda yeralmayan herkesi kapsyordu.

Bir yerde Osmanl egemenleri asndan nemli olan "kullar"nn hangi din ve inantan olduu deil, onu en fazla ve en rahat nasl smrebileceiydi. Doal olarak bu anlay imparatorluk snrlar ierisindeki tm halklarn azgn bir smr ve bask ile karlamasn salyordu. Bask ve smr ise biryere kadard. Bundan tesi Ermeni olsun, Bulgar olsun, Sryani olsun... halklarn meru isyan demektir. Osmanl ise zulme ve smrye kar gelien bu ayaklanmalar bazen direk ordusuyla, bazen de politikalarna emeki halklar alet ederek saldryordu. Elinde insanlar canevinden vuran bir silah vard; DN... Osmanl aznlklarn gelitirdii ayaklanmalara hemen yaftasn asyordu; "Hristiyanlar Mslman Halife'ye kar ayaklandlar, din tehlikede". Bylelikle bask ve katliamlarna halk nezdinde meruluk ve destek salamaya abalyordu. 1875-78 yllar arasnda Osmanl snrlar dahilindeki Bulgaristan'da kyller ayaklanrlar. Ayaklanmann nedeni Osmanl'nn zulm, smrs ve Bulgaristan zerindeki baskc siyasetidir. Osmanl devleti "Osmanl'da oyun ok" szne uygun olarak ayaklanmaya kar Mslman halk kkrtarak cevap verir. Osmanlnn zulmn hedefleyen ayaklanma, sarayn oyunlaryla Mslman Hristiyan atmasna dnr. "1875-1878 Bulgar ayaklanmalar ksa srede sosyal temeli olan bir kyl ayaklanmas zelliini yitirmi ve Mslman Hristiyan isavana dnmtr" (Osmanl'dan Gnmze Gizli Devlet Suat PARLAR syf. 26) Halife'nin onayyla yzlerce insan, haklarn aradklar, zulme kar ktklar ve smrlmek istemedikleri iin Hristiyan olduklar bahanesiyle katledilir. Osmanl bylelikle zulmne ve smrsne kar gelien ayaklanmay dini kullanarak bastrr. Osmanl devleti kuruluundan itibaren dta srekli olarak yaylmac igalci bir izgi izledi. Din adna yapld sylenen fetihler esas olarak Osmanl egemenlerinin karlar dorultusunda zenginliklerini ve hkmettikleri topraklar artrmak iin yaplyordu. Onlarn istei dini yceltmek yada slam' yaymak deil daha fazla ganimet, vergi ve hara alabilmekti. Merkezi yaplanmasn gl ordusunu Osmanl egemenliklerini Asya'dan Avrupa'ya Afrika'ya kadar pek ok lkeye tamlard. Ele geirdikleri yerlerde ilk elden alabilecekleri sava ganimetlerine el koyarlarken dier

yandan da lkeleri, yllk olarak belirlenen bir vergiye balamaktaydlar. Buna karn ele geirdikleri lkelerdeki sosyal ve ekonomik yaama genel olarak karmamlardr. Bunun temel nedeni Osmanl devletinin buralara ekonomik anlamda mdahale edebilecek, yktnn yerine koyabilecek bir eyinin olmamasdr. Bunun iinde yerel egemenlerle ibirliine girmiler, kendilerinin en byk pay ald yeni bir smr ark oluturmulardr. Doal olarak ta bu arkn dilileri fethedilen lkelerdeki emeke halk ezmitir. Osmanllar igal ettikleri lkelerde sadece doal zenginlikleri kendilerine aktarmakla, vergi almakla yetinmemi, devletin dzenli ordusu olan Yenieri ordusuna sava salamakta da kullanmtr. Ele geirilen lkelerdeki ocuklar 'devirme' ad verilen uygulamayla ailelerinden koparlarak gelecekte devlete hizmet edecek ekilde yetitirilmi ve Yenieri ocana verilmitir. Osmanl, yaylmacl ve fetihlerinin gerekte dini yaymak iin yaplmadn tersine smr ve talan ann geniletilmesi amacyla yapldn gsterecek pek ok rnek vardr. "Bu dnya bir padiaha az gelir" diyen Osmanl'nn dokuzuncu padiah Yavuz Sultan Selim; Douya alabilmek, denizcilikteki gelimelerle nemi artan Dou Akdeniz ve Kzldeniz ticaret yollarnn ve limanlarn elde etmek ve Halifelii elinde bulunduran Memlkler'e kar seferler dzenleyebilmek, ah smail'in Osmanl iindeki ayaklanmalara destek vermesini nlemek amalaryla ii olan Safevi devleti stne yrr. Ama Yavuz'un Safevi hkmdar ah smail'in zerine yrynn nedeni olarak Safevi devletinin ii olmasn gsterilir. Yavuz'un aldran Sava balamadan ksa bir sre nce ah smail'e gnderdii mektubunda "ah'n Mslmanl musayr hareketlerinden, mezaliminden bahis ile kendisini Mslmanl takviye ve mezalimi kaldrmak iin faaliyete getiini, yapt iler sebebi ile katline fetva verildiini ve kltan evvel slamiyet'i kabul etmesi lazm geldiini ve atlarnn ayaklarn bastklar yerlerin kendisine verilmesini... bildirmitir." (. H. UZUNARILI Osmanl Tarihi Cilt 2 syf.260) Yavuz ah smail'e yazd mektupta bir yandan slam adna yola ktn sylerken bir yandan da "... atlarnn ayaklarn bastklar yerleri..."

kendisine vermesi karlnda savatan vazgeebileceini belirtiyor. Aka grlen Yavuz'un Safevi seferine karken din vb konular dnmedii, amacnn egemenliini gelitirmek glendirmek olduudur. Yavuz Sultan Selim iki devlet arasndaki mezhep farklln ileri srerek saldrganln dini bir klf altnda hakl ve kutsal gstermeye almtr. 1514'de aldran Sava'nda Safevi'leri yenen ve topraklarnn nemli bir ksmn ele geiren Yavuz yl gibi ksa bir sonra "slam adna, dinin yceltilmesi adna" yeni bir sefere daha kar. Bu seferde ilgin olan slamiyet adna yapld sylenen bu seferin Msr'daki slam Halifesine kar yaplyor olmasdr. Osmanl'nn bu dini kendi yaylmac politikalar iin kullanmas bugn kendisini slamc olarak tanmlayan evrelerin yaynlarnda da ifade edilebilmektedir. "Ancak burada, giriilecek seferin meru zeminini oluturmak meselesi ortaya kyordu. Safevi'lere kar giriilen seferi izah etmek kolayd; fakat Kur'an'n ak hkm ortadayken Snni bir slam devleti zerine yrmek slam Dnyasna nasl aklanabilirdi? Burada Osmanllar daha nceki tecrbelerini ortaya koydular; Vaktiyle Anadolu Trkmen beylikleri zerinde tatbik ettikleri gibi Memlkleri kendi tebaas stnden zulm kaldramayan mstebit ve aciz bir idare olarak nitelediler. Portekiz tehdidi de meru zeminin olumasnda yardmc oldu. Haremeyn ve mukaddes yerler zerindeki Hristiyan tehlikesini ortadan kaldrmak davas ileri srld. Bunu temin edebilecek tek gl gazi devlet ise Osmanl'lard. Bylece Osmanl'lar slam dnyasn korumak gibi mukaddes bir misyonu stlenmi oluyorlard." (Osmanl Devleti Tarihi CLT I ZAMAN GAZETES YAYINLARI syf.31) Kendince istedii meruluu yaratan Osmanl 1517'de Memlkler zerine saldrr, Msr' igal eder. "Korumak" ve "zulm nlemek" iin girdii Msr'da ilk ii yama ve talan olur. Yavuz, Abbasi halifesi nc mtevekkilden Halifelii ve slam'n kutsal emanetlerini alr. "Hristiyanlara kar korunaca" sylenen Halife ise stanbul'a getirilerek Yedi Kule Zindanlarna atlr. Osmanl'nn dine de Halifeye de verdii deer budur.

Evet, yazmzn banda da ifade ettiimiz gibi din olgusu toplumlarn geliimi ierisinde ortaya km ve gnmze kadar deiik biimler alarak gelmitir. Tarihte bir ok sava "din adna" denilerek yaplmtr. Ancak bu savalar znde snf savalardr ve snf savalarnda egemen snflar halk kendi karlar iin kullanmann yolunu dini kullanmada bulmulardr. Din adna denilerek halk egemen snflarn karlar dorultusunda savalara srlm, seferlere karlmtr. "Kazanlan" "kaybedilen" savalar olmutur. Ancak bunlarn hibirisinde gerekte halkn kazand bir ey olmam, sonu egemenler asndan ne olursa olsun halk cann ve maln kaybetmitir. BUGN DE DN OLGUSU HALA SINIF SAVALARINI PERDELEYEN BR UNSUR OLARAK KULLANILMAYA ALIILMAKTA, EGEMEN SINIFLARIN HZMETNDE KULLANILMAKTADIR... Geri Dn Kurtulu / Nisan 2000