TAR HSEL MATERYAL ZM BA LAMINDA MARXI YEN DEN OKUMAK TO RE-READ MARX IN THE CONTEXT OF HISTORICAL MATERIALISM Yrd.

Do. Dr. Arslan TOPAKKAYA

zet Tarihsel materyalizm, insanlk tarihinin ve onun sosyo-ekonomik geli iminin diyalektik bir srele ilerledi ini ne srer. Kltr, siyaset ve toplumsal geli meler retim tarz dolaysyla ekonomiyle yakndan ilgilidir. Bu ba lamda ekonomi ve retim biimi toplumun alt yapsn; kltr, sanat, felsefe de st yapsn olu turur. retim aralarna ve sermayeye sahip olma snfsal farkla mann temelini olu turmaktadr. Tarih snflar arasndaki at malarn tarihidir. Diyalektik ise bir yntem olarak tarihin, olu un ve siyasal hareketlerin nasl geli ti ini bize gstermektedir. Fakat byle bir diyalektik anlay Hegelin diyalektik anlay n tersine eviren bir anlay tr. Marxn tarihsel materyalizm ile ilgili gr leri gnmzde tekrar gncellik kazanm bulunmaktadr. Bu anlamda Marxa (yeniden) dn ten bahsedilmektedir. leri kapitalizmin a mzda grnen olduka olumsuz ynleri ve bunlara bir zm sunma ba lamnda Marx felsefesi hl alternatif bir felsefe olarak kar mzda durmaktadr. Bu saptamaya ba ta ele tirel teori akmna mensup filozoflar, analitik marksistler ve diyalektik marksistler ve di er marksist filozoflar dikkat ekmektedirler. Bu ba lamda Marksizmin her trl nyargdan uzak bir biimde ve gnmz ko ullarn da gznne alarak yeniden ele alnmasnda byk yarar vardr. Anahtar Kelimeler: Tarihsel Materyalizm, Diyalektik, Ekonomi, Snf, Hegel, Ele tirel Teori, Ele tirel Gerekilik Teorisi, Analitik Marksizm. Abstract Historical materialism proposes that the history of humanity and its socio-economical development go on with a dialectical process. Culture, politics and social developments are closely related with the style of production that means economics. In this context, economics and the style of production form the sub substructure, and culture, art and philosophy upperstructure of the society. Having the means of production and capital

Mersin niversitesi, Felsefe Blm.

379

Yrd. Do. Dr. Arslan TOPAKKAYA

forms the basis of class differences. History is the history of class conflicts. Dialectic as a method shows us how the history, existence and political movements develop. But, this conception of dialectic is to reverse the Hegelian view of dialectic. Marxs views about historical materialism has brought up to date again. In this respect, there is a talk about returning to Marx (again). Philosophy of Marx is still an alternative philosophy in terms of offering a solution to negative points of post-capitalism at the present day. Proponents of the doctrine of critical theory, analytical Marxists, dialectical Marxists and other Marxists are first to point out this portrait. In this context, it would be very helpful to undertake Marxism again without any prejudices and by taking into consideration of todays conditions. Key words: Historical Materialism, Dialectic, Economics, Class, Hegel, Critical Theory, Critical Reality Theory, Analytical Marxism.

(1. G R ) Tarihsel materyalizmin kurucusu Karl Marxn (1818-1883) biyografisi, Almanya, Fransa ve ngilteredeki sosyal ve politik geli melerle ekillenmi tir. Onun bu lkede ya ad dnemlerin ana zellikleri eserlerinde olduka belirgindir. Mesela Almanya dnemi (1818-1843) idealist felsefeyle ve sosyal ideler d ncesiyle yo un bir ekilde mcadele etti i bir dnemdir. Bu ba lamda Marxn felsefesini geleneksel Alman idealist felsefeye bir ba kaldr olarak de erlendirmek yanl olmasa gerektir. Bu anlamda o bir Alman filozofu olarak betimlenebilir.1 Bu betimleme en azndan onun Engelsle birlikte yazm olduklar Alman deolojisi adl eserin yaynlanmasna kadar geerli bir betimlemedir. Marx bu eserinde Alman felsefe gelene inden kendini tamamen soyutlamaya al r ve bu arada uluslararas komuoyunda tannmaya ba lar. Ya amnn Paris dneminde (1843-1849) yine Alman felsefesiyle bir yzle me sz konusudur fakat burada politik felsefe ve snf teorisi ile ilgili gr ler a r basmaktadr. Bu dnemin en nemli eseri Komnist Manifestodur. Londrada ya ad dnemde (1849-1883) daha ok ekonomi a rlkl eserler gze arpar. Politik Ekonomi Ele tirisi ile Das Kapital bu dnemin en nemli eserleridir. Bu makalenin amac, Marx ve felsefesinin, zellikle kapitalizmin insanlar getirmi oldu u noktay gz nne alnd nda, gnmzde daha bir anlaml hale geldi ini gstermeye al maktr. nk bugn kapitalizm ve onun temsilcileri olan kresel sermaye sahiplerinin uyguladklar siyasi, politik ve kltrel
1

Lezsek Kolakowski: Die Hauptstrmungen des Marxismus, cilt I, (Mnchen, 1978), 15 vd.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

Tarihsel Materyalizm Ba lamnda Marx Yeniden Okumak

380

dayatmalar Marx dnemi kapitalistlerinden ok daha planl, acmasz ve temel insani de erlerden yoksundurlar. Marxn dikkatleri ekti i kapitalizmin zararlar gnmzde btn plakl yla ya anmaktadr. Bu tespitten hareketle biz bu makalede ilk nce Marxn eserlerini kronolojik sraya gre ele alp, tarihsel materyalizmin geli imini bu sralamaya gre betimleyerek bu gr lerin gnmz insanna ve onun ekonomik, sosyal ve ayn zamanda siyasal kmazlarna nasl bir zm yolu sunabilece ini gstermeye al aca z. Bu amac ba arabilmek ayn zamanda bu makalenin sunabilece i entellektel katknn snrlarn belirleyecektir. lk nce tarihsel materyalizmin ne oldu u ana hatlaryla verilip, Marxn diyalektik anlay ile Hegelin diyalekti i arasndaki temel ayrm bir kez daha gzler nne serildikten sonra Marxizmin gnmz felsefesi iin ne anlam ifade etti i bir ka rnekle aklanmaya al lacaktr. Ku kusuz erevesi snrl byle bir makalede Marxn gnmz felsefesini nasl etkiledi i konusunu btn ayrntlaryla ele almak imkanszdr. Buradaki ama, daha ok Marxizmin toplumsal anlamda hl alternatif bir model olup olamayaca ve model olmak iin de ne tr bir tavr gstermesi gerekti ini saptamaktr. Fakat burada de inilmeden geilemeyecek olan bir noktann altn izmekte fayda vardr. O da udur: Marxizmin ileri srd btn gr lerin hepsinin do ru oldu u ya da Marxizme getirilen ele tirilerin yanl oldu u d ncesi dogmatik bir d ncedir ve yazar Marxizmde ele tirilmesi gereken bir ok ynn oldu unua inanmaktadr. Bu anlamda Marxizme gerek felsefi, gerek sosyolojik2 ve gerekse ekonomik anlamda ciddi ele tiriler getirilmi tir. Bunlar bilimsel bir gereklik olarak tespit edilmelidir. Fakat makalenin amac bilinen bu ele tirileri tekrarlamaktan ziyade, her trl eksikli ine ve baz tek tarafl aklamalarna ra men cevab aranan soru, Marxizmin gnmz ortalama insannn iine d t ekonomik, politik ve kltrel kmaza bir zm nerisi getirip getiremedi idir. Bu adan Marxizme (hakl olarak) getirilen ele tiriler makalenin konusu bakmndan ikincil neme sahiptir. Bu giri ten sonra Marxn tarihsel materyalizm ve diyalektikle ilgili gr lerinin bir seriminin yaplmasnn konunun anla lmas asndan faydal olacaktr. 2. Marx ilk nceleri sol- Hegelcilerin etkisinde kalm fakat 1845 ylnda solHegelcileri sadece ele tiri yapmakla ve prati e dair bir ey sylememekle
2 Bu anlamda zellikle Raymond Aronun Marxizmin totaliter tutumuna ve onun ideoloji ve siyasal sistemlerdeki yansma biimlerine getirdi i ele tiriler olduka nemlidir. Bu konu hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Raymond Aron: La Lutte des Classes, Gallimard, Paris 1964. Aron gibi Marxizmi ele tiren di er bir sosyolog H. Freyerdir. H. Freyer endstri toplumunun eski betimlemelerinin u andaki gncel toplumsal ili kileri anlamada yetersiz kald n ve bunun iin yeni kavramlara ihtiyacmz oldu u gr n dile getirir. Freyer, Marxsizmdeki tarihsel ilerleme kavramna sert ele tiriler getirir. Endstri toplumlarnda ortalama bir insann kendine yabancla masnn normal bir durum oldu unu ve bunun marazi bir durum olarak gsterilmemesi gerekti ini ifade eder. Daha fazla bilgi iin bkz. Hans Freyer: Theorie des gegenwrtigen Zeitalters. DVA, Stuttgart 1955.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

381

Yrd. Do. Dr. Arslan TOPAKKAYA

suluyarak onlarla olan ili kisini kesmi tir. 1844 ylnda yazm oldu u EkonomikFelsefi Elyazmalar adl eserinde Marx, Hegel ve Feuerbach zerinden yabancla ma kavramyla olduka derin bir tart maya girer. Burada Marx i i3 ruhsal bir eylem olarak gren Hegeli ele tirir.4 Buna kar lk Marx i i, do a ile anlaml bir uyum ve retim sreci olarak betimler. Ona gre retim insann temel bir zelli idir ve ruhsal edimlerinin de n artdr. , kendi aralarnda srekli de i en retim aralar ve sosyal ili kilerle yakndan ilgilidir.5 Marxda i kavramyla do rudan ilgili olan di er bir kavram yabancla ma kavramdr. kavramndan kasdedilen srekli toplumsal bir i kavram olup; her i ya da i akt bireyin di er insanlara ynelik belirli bir tavrn da iermektedir. Kapitalist toplumda i olgusu, di er olgular gibi normal bir ara olarak grlr. Byle bir toplumda i i hem kendine hem de kendi rnne yabancla maktadr. Yani retilen ey ile onu reten arasnda bir yabancla ma sz konusudur. Bu anlamda i , Marx iin insan olmann zel bir edimi olmaktan km , sadece biyolojik organizmann ihtiyalarn gidermek zere yaplan fiziksel-hayvansal bir edim oluvermi tir.6 Yabancla ma, bireyin retti i eye ters d p giderek kendini eylerin klesi gibi hissetmesidir. Yabancla mann kayna zel mlkiyettir. Bylece Marx yabancla m emek fikrini ortaya atar. Gerekte bir nesneyi retmek i iye g kazandracaktr. Ama retti i nesneyi srekli olarak yabancya kaptrmak onu yabancla tracaktr. O durumda retti i nesne i iye yabanc bir varlk olarak, reticisinden ba msz bir g olarak grnecektir.7 Bu anlamda i in yabancla mas, di er bir ifadeyle ierik kaybetmesi, insann kendine yabancla masna da sebep olmu tur. e yabancla mak ve zel mlkiyet, kapitalist retim biiminin iki nemli zelli idir. Marx, zel mlkiyetin aniden ortadan kaldrlmasnn bu yabancla may daha da artraca , yaplmas gerekenin zel mlkiyetin olumlu ve tedrici bir ekilde ortadan kaldrlmasdr. Yani insann kendine yabancla masna son verip; onun toplum iinde insan olma olana n gerekle tirerek zel mlkiyeti ortadan kaldrmak en do ru olandr. Ama zel mlkiyeti ortadan kaldrmaktan ziyade zel mlkiyet kavramn tamamen zihinden silmek ve atmaktr.

3 Almanca Arbeit kelimesi i , al ma, bir vazifeyi yerine getirme anlamlarna gelmektedir. Marx felsefesi ba lamnda bu kelimenin Trke kar l olarak i kelimesinin daha uygun olaca d ncesindeyiz. 4 Marx Hegel felsefesini u szlerle ele tirir: Felsefe fikirlere indirgenmi ve d ncenin terimleriyle ortaya konulmu bir dinden ba ka bir ey de ildir, o insan znn bir ba ka yabancla ma tarzndan ve biiminden ba ka bir ey de ildir, byle oldu u iin onun braklmas gerekir. Timuin, A.: Marx d nceye genel bak Felsefelogos, 2005/1-2, 25/26, s.28 5 Ahmet Cevizci, Felsefe Szl , (Paradigma yay., stanbul, 2002), 1006. 6 Emek i i iin d saldr, onun asl varl na ait de ildir, dolaysyla kendi i inde kendini onaylamaz reddeder, kendini zavall ve mutsuz hisseder, zgn bir zihinsel ve fiziksel enerji geli tirmez, bedeninin arzularn krar ve zihnini harap eder. Bu yzden i i ancak i d zaman kendini duyumsar al t zaman de il. (....). Onun yabanc zelli i, hibir fiziksel ya da ba ka bir zorlama olmadka ondan bir bela gibi kanld gere iyle aka gsterilir. J.Cox: Marxn yabancla ma kavramna giri , Felsefelogos, 2005/1-2, s.53. 7 Af ar Timuin, Marx d nceye genel bak , s.29.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

Tarihsel Materyalizm Ba lamnda Marx Yeniden Okumak

382

1845 ylnda yazm oldu u Feuerbach zerine Tezler8 adl eserinde Marx, kendi materyalizm anlay nn Feuerbachdan farkll n ortaya koyar.9 Bu eserin di er nemli bir zelli i de Marx felsefenin ilk kez prati e ve eyleme dnk yznn belirli bir biimde ortaya km olmasdr. Eserin biti cmlesi Marx felsefesinin bir zeti gibidir: Filozoflarn yapt ey sadece dnyay farkl yorumlamaktr. Yaplmas gereken ey ise onu de i tirmektir.10 Marxn tarihsel materyalizmin ana karakteristi i tam da bu noktada ortaya kmaktadr. Bu ise toplumu de i tiren eylemlerin nemi ve uzun tarihsel geli im srecinin sonu vizyonunun vurgulanmasdr.11 Dnyay de i tirmek temel ama olmasna kar n; bu de i im hemen imdi olabilecek bir ey de ildir. Komnizm tarihsel geli imin ula aca son vizyondur fakat bu bir topya da de ildir. Yani komnizmin dayand felsefe sadece teoriden olu an bir felsefe de ildir. Bu yzden Marx, bu felsefe ile felsefe tarihinde kar mza kan topik toplum felsefeleri arasnda esasl bir fark oldu u d ncesindedir. O, dnya tarihinin gerek hareketidir ve mevcut dzeni de i tirebilecek bir g olarak kar mza kmaktadr. Marxn anlad biimde gerek bir topluma ve gerek bir insan anlay na ula abilmek iin yaplmas gereken ilk ey, mevcut olan toplum dzeninin ve onun temelini olu turan insan anlay nn toptan ortadan kaldrlmasdr. Alman deolojisi adl eserinde Marx kendi ideoloji ele tirisini geli tirir.12 nsanlar sahip olduklar fikirlerin kendi ya am ili kilerinin bir rn oldu unun farknda de illerdir. Fikirlerinin ba msz ve rasyonel temellendirilebilece ine inanmaktadrlar. Marxa gre, kendisini ba msz ve toplumsal artlarn bir rn olarak grmeyen her trl d nce ideolojiktir. Marxn bu ideoloji kavram, ideoloji ele tirisi ve bilgi sosyolojisini olduka derinden etkilemi tir. Bu ideoloji gr Marx ile Engelsin materyalist tarih anlay na eklemlenmi tir. Btn ideolojiler temelde kendi gr lerinin tek gerek oldu u iddiasn ta rlar. Fakat gereklik dedi imiz ey tamamen insana ba l bir ey de ildir ve hibir ekilde bilincin bir rn de olamaz. Nesnel gereklik kendisini yanstan insan zihninden ba msz olarak vardr.13 Ya am da bu ba lamda bilincin bir
8 Marx ve Feurbachin materyalizmi arasndaki farkllklar ve daha geni bilgi iin bkz., F.A. Lange: Materyalizmin Tarihi ve Gnmzdeki Anlamnn Ele tirisi, cilt II, (ev: Ahmet Arslan), Sosyal yay., stanbul 1998, s.71-111. 9 Marx snf mcadelesine, proletaryann ko ullarna (...) ve burjuva ekonomi politi ine artan ilgisi, soyut statik do a kavray yla Feurbach do alcl nn artk yeterli olmad ve giderek artan bir biimde, a lmas gereken kmaz bir soka a girmi bulundu u anlamna geliyordu. J.B. Foster: Marxn Ekolojisi. Materyalizm ve Do a, (ev:Ercment zkaya), Epos yay., Ankara 2001, s.157. 10 Marx-Engels Werke (MEW) Bd.I, Berlin 1968, s. 200. 11 Max Weber, Marxn tarih anlay na getirilen birbirinden olduka farkl ve uzak tarih yorumlarna kar karak, Marxn bu konuda olduka ak oldu unu ve onun bu gr lerinin ok farkl boyutlara ekildi ini u cmlelerle tespit eder: Materyalist tarih yorumu, istenildi i gibi stne binilecek bir fayton olmad gibi, profesyonel devrimcilerin nnde de durmak bilmez. Karl Mannheim: deoloji ve topya, (ev: Mehmet Okyayuz), Epos yaynlar, Ankara 2002, s.101 . 12 Arslan Topakkaya: deoloji Kavramnn Tarihsel Geli im Srecine Ksa Bir Bak , Erzincan nv.Hukuk Fak.Dergisi, cilt XI, say:1-2, Erzincan 2007, s.169. 13 Af ar Timuin: D nce Tarihi, cilt 3, III.bask, Bulut yay., stanbul 2001, s. 338.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

383

Yrd. Do. Dr. Arslan TOPAKKAYA

rn olamaz. Bu olguyu Marx ve Engels yle formle eder: Bilin ya am de il; ya am bilinci belirlemektedir.14 Marxn burada ya am kavramndan kasdetti i ey ile ya am filozoflarnn bu kavramdan anladklar ey birbirlerinden olduka farkldr. Gkyznden yeryzne inmi olan Alman felsefesinden tamamen farkl olarak, felsefeyi yeryznden gkyzne karmak gerekir. Yani insanlarn sylediklerinden, d ncelerinden, hayallerinden de il, eyleyen insan ve onun gerek ya am srelerinden hareket etmek gerekir.15 Maddi artlar insann retim yetisini ve srecini etkileyen nemli ncl unsurlardr. retim sreci srasnda ortaya kan de i iklikler Marxa gre tarihsel sreci belirleyen temel unsurlardr. Bu ba lamda Marxa gre ideler herhangi bir tarihe sahip de illerdir. deler sadece maddesel tarihin refleksinden ba ka bir ey de ildir. O halde her gerek pozitif bilim, ideler yerine maddi ya am artlarn ve retim srelerini kendine konu almaldr. nsanlarn ortaklakla a sahip olduklar ihtiyalar onlarn maddi ili kiler ba lamnda bir araya gelmelerini zorlamaktadr. Bu ili kiler temelde i , retim ve bunlarn da lm ile ilgili olan ili kileridir. retim sreci sonunda ortaya kan payla m e itsiz bir payla mdr. retim ve tketimde e itlik sa lanamamakta, bu e itsizlik kendini en iyi biimde i da lmnda ve zel mlkiyetde gstermektedir. Bu e itsizlik olgusu toplumun ilk formu olan ailede ba lamaktadr. Bu i da lm zorla yaplan bir da lmdr ve burada snfsal ilgi ve isteklerle toplumsal ilgi ve istekler eli mektedir. Bu eli kileri gidermek iin garantr olarak devlet kurumu vardr. lgi ve karlarn gerekle tirmek isteyen bireylerin kar sna devlet bir g olarak kmakta ve bu isteklerin gerekle mesine engel olmaktadr. Byle bir devletin kurulu temeli, ne yazk ki zgr iradeye dayanan ortak bir kabul de ildir. Bireylerin zgr iradesini ve birliktelik ilkesini kendisine temel olan ynetim biimi komnizmdir (siyasal anlamda komnizmi benimsemi ve uygulam devletlerde maalesef bireylerin zgr iradesi hibir zaman dikkate alnmam olup, birliktelik ilkesi de genelde zorla kurulan bir ilke halini alm tr). Byle bir rejimde i ve retimin e itsiz payla m, zel mlkiyetin ortadan kaldrlmasyla giderilmi olacak, ayrca birey kendi ailesine ve devletine yabancla maktan da kurtulacaktr. Marxa gre, maddesel gce hakim olan snf ayn zamanda tinsel gce de hakimdir. Bunun gibi maddi retim aralarna sahip olan snf, tinsel retim srecine de sahiptir. Ykselen her snf kendi ilgi ve karlarn genelin ilgi ve karlarym gibi satmaya al r. Bu durum bu snf olu turan btn bireylere hakim bir durumdur ve devrimci d nce snfa hakim oldu u srece bu olgu da devam eder. Fakat ad geen snf, hakim snf olup gc eline geirir geirmez, bu kez kendi zel ilgilerini n plana karmaya al r ve daha da ileri giderek genelin ilgi ve karlarn tam olarak yanstt n iddia eder. Marx, sermayenin belirli bir snfn elinde toplanmas olgusunun i i snf iin ortak bir durum ve ilgi yaratt inancndadr. Bu durum i i snfnn sermaye
14 15

Marx-Engels Werke (MEW) Bd.III, Berlin 1968, s27. MEW, III, s.26.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

Tarihsel Materyalizm Ba lamnda Marx Yeniden Okumak

384

kar snda -tam olarak kendisi iin olmasa da- kar t bir snf olarak kmas anlamna gelmektedir. i snfnn kendisi iin olma durumu ancak sermaye ve onun ta yclar olan burjuvaziye kar snfsal olarak mcadeleye ba lamasyla gerekle ecek bir durumdur. i snfnn kendi ba mszl n kazanmas yeni bir snfsal toplum yapsnda gerekle ecek bir ey de ildir. i snf devriminde ortaya kacak olan toplum modeli; her trl snfn yokedildi i bir toplum modeli olacaktr. Marx bu ba lamda snf kavramn ilk olarak ezenler ile ezilenler arasndaki kar lkl ili ki olarak tanmlar. Bu anlamda toplumlarn tarihi, snf sava larnn tarihinden ba ka bir ey de ildir. Bunun yannda Marx snf kavramn, hem statlere dayanan dzeni ortadan kaldran tarihsel bir kavram olarak hem de kategorik anlamda toplumdaki di er snflarla mcadele eden bir grubu temsil eden bir kavram olarak anlar. Birinci anlamda snf kavram, retim ili kileri sayesinde belirlenmekteyken; ikinci anlamda snf kavram ise ortak bir d man etrafnda olu an ortaklk bilinci etrafnda ekillenmektedir. nc anlamda ise, mevcut olan toplumsal dzenin ortak eylem sayesinde de i tirilmesi olarak anla lmaktadr. Marx 1849 ylndan itibaren Londrada ya am tr. Bu dnemde Engels ile birlikte kaleme aldklar eserleri daha ok ekomi a rlkldr. Bu eserlerin nemlileri srasyla, modern kapitalizmin ilkelerinin anlatld ve ele tirildi i 1857/58 ylnda yazlm olan Politik Ekonominin Ele tirisinin Temelleri, 1859da yazlm olan Politik Ekonominin Ele tirisi adl eserlerdir. kinci eser ayn zamanda Das Kapitalin birinci ksmn olu turur. Marx tarafndan tamamlanmayan ciltler daha sonra Frederich Engels tarafndan tamamlanm ve yaynlanm tr. Bu eser ba lamnda Louis Althusser Marxn toplumu iki farkl bak asna gre analiz etti i tespitinde bulunur. Bu bak alarndan ilki toplumu tarihsel srecin bir sonucu olarak gren bak as; ikincisiyse Kapitalde a a kan ve burada dile getirilen zel yap ve ilkeler sayesinde kapitalist toplum modelini aklad bak asdr.16 Modern kapitalizmin temel karakteri, i gcnn alnr satlr bir meta haline gelmi olmasdr. Yani byle bir sistemde cretli i iler kendi i glerini ya amlarn srdrmek iin belli bir cret kar l nda satmak zorunda kalmakta; i verende bunun cretini deyerek (ki bu cret her durumda i inin eme inin ve haketti inin her zaman ok altndadr) satn almaktadr. gc di er mallardan farkl olarak kullanld nda tkenmeyen ve durmadan yeni bir de er reten bir eydir. Bu adan i gc, retim sreci iin vazgeilmez bir neme sahiptir. Bu retim sreci boyunca i iler al tklar srenin en fazla yars kar l cretlendirilmekte; di er al lan saatlerde i veren tarafndan hrszlanmaktadr. Marx kapitalistleri emek hrszlar olarak niteler.17 nk i iler normal artlarda her zaman ald cretten fazla mal retmekte, ortaya her zaman art de er
16 17

Louis Althusser,./E. Balibar: Reading Capital, London/ New York 1970, s.64 vd. Hans Joachim Strig: Weltgeschichte der Philosophie, Stuttgart 1985, s. 495 vd.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

385

Yrd. Do. Dr. Arslan TOPAKKAYA

kmaktadr.18 Bu art de er normal artlarda i ilere da tlmas gerekirken19 patronlar bu de eri ve onun kar l olan paray gasbetmektedirler. Yani i iler tarafndan yaratlan bu art de er do rudan do ruya patronun cebine gitmektedir. Byle bir dzenin devam etmesi mmkn de ildir ve ayn zamanda byle bir dzen de herhangi bir iyile tirme yapmak da mmkn de ildir. O halde yaplmas gereken ey, mevcut toplumsal dzeni de i tirmektir. Bu ancak bir devrim ile olur. Marxa gre, mevcut dzenin yanl l nn en nemli gstergesi sk sk ortaya kan ekonomik ve buna ba l olarak geli en siyasi krizlerdir. Kapitalist toplumlarda retim gleriyle retim ili kileri arasnda gittike byyen ve alan bir uurum sz konusudur. Bunun do al sonucu olarak, sermayeye sahip olanlarn zel mlkiyeti ve retim aralar durmadan artmakta; gittike artan bir oranda daha fazla i i bu zenginlere igcn satmak zorunda kalmaktadr. Halbuki retim srecinin sosyal karakteri retim aralarnn sosyal mlkiyet olmasn zorunlu klmaktadr. Bu ba lamda yaplmas gereken eylerden en nemlisi, retim aralar, retim gleriyle ve retim ili kileri arasndaki ili kiyi yeniden kurmaktr. Bunun yolu ise retim aralarnn kamula trlmas ve retim aralarna haksz bir biimde sahip olan insanlarn bu haktan! toplum adna vazgemeleridir.20 Byle bir de i imi yapacak olan snf ise i i snfdr. retim aralarna i i snfnn sahip olmas, snf sava larn da ortadan kaldracaktr. Sosyalist bir toplumda retim aralar herkese ait oldu undan snf sava lar ve emek hrszl da en aza inecektir veya tamamen ortadan kalkacaktr. Kapitalizmin en nemli zelliklerinden biri de birikim (Akkumulation) kavramna sahip olmasdr. Yani sermayedar kendi ihtiyalarnn ok zerinde bir para kazanmakta ve bunu tekrar yatrmla durmadan bir sirkilasyon halinde artrmaktadr. Bu kapitalist retim srecinin temel dinamiklerinden biridir. Byle bir kapitalist birikiminin dayand isel yasa, iftilerin, esnafn ve retim srecine katlan di er insanlarn sahip olduklar mlklerin azalmasna ve bizzat sermayeye sahip olanlar arasnda bile sermayenin bir ka ki inin elinde toplanmasna sebep olmaktadr. Bu sreci normale evirecek ve bu arpk sermaye birikimine de engel olacak yegane ey, i i snf tarafndan gerekle tirelecek ve mlkiyeti tabana yayacak olan devrimdir. Bu sayede retim sreci toplumsalla m olacak ve artk haksz zel mlkiyet olgusu sz konusu olmayacaktr. zel mlkiyet artk sadece retim srecindeki toplumsal uyu ma ve payla ma esasna dayanacak ve kimse eme inden fazlasna sahip olamayacaktr. Marxn tarihsel materyalizm ile ilgili gr lerini bu ekilde zetlemek mmkndr. Marx bu gr lerini, daha do ru bir ifadeyle genel amlamda
Karl Marx: Marx-Engels Ausgewhlte Werke in sechs Bnden, Band III, Berlin 1987, s. 104 vd. Gnmz kapitalizminde bu payla m ok az miktarda da olsa ksmen gerekle mektedir. Byk holdingler yllk karlarnn kk bir ksmn i ilerine daha fazlasn da yatrmclarna da tmaktadr. Bu olgunun Marxn e it payla m ilkesini kar lamad ortadadr. Baz d nrler ve ekonomistler bu da tmn gerisinde bile bir takm kar ili kisinin yatt d ncesindedirler. Yani ilgili kurulu bu sayede hem kendisini topluma adil olarak lanse etmekte, hem de bu sayede vergiler asndan ya da i verimi asndan bir takm kazanmlar elde etmenin hesaplarn yapmaktadr. 20 Karl Marx, Marx-Engels Ausgewhlte Werke in sechs Bnden, Band III, 398 vd.
19 18

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

Tarihsel Materyalizm Ba lamnda Marx Yeniden Okumak

386

felsefesini ve ekonomik ve sosyolojik gr lerini temellendirmede seti i yntem diyalektik yntemdir. Bu yntem aray nda onun en fazla etkilendi i (felsefesini tersyz etmesi asndan) filozof Hegeldir. Marx diyalekti i yntem olarak Hegelden alm tr ve bu yzden hareket noktas Hegel felsefesidir. Hegelin yannda zellikle materyalizm asndan Marxa etki eden d nrler arasnda Feuerbach ile21, Fransz devrimci teorileri, yine Fransz topik sosyalistleri ve klasik ngiliz milli ekonomistleri de unutmamak gerekir. Bu ba lamda L.Althusserin Marxn gereklik anlay n (yani gerekli in teorik do rulu undan ziyade ula m oldu u pratik ba ar ve kabulden dolay gerek oldu u anlay ) Spinozaya borlu oldu u tesbiti dikkate de er bir tespittir. nk Spinoza bilimin ve gerekli in do ru oldu u iin ba arl olmad n, ba arl ve pratikle uyumlu oldu u iin do ru oldu unu ifade etmi tir.22 Hegel diyalekti i bilincin eylem formu olarak, yani iinde gnlk hayata dair tecrbelerimizin felsefi bir bilgiye dn t bir sre olarak anlar. Bu sre, znel tinden ba layp, oradan nesnel tine ve son olarak ta mutlak tine giden bir sretir. Bu sre bireysel zgrlkle do a, toplum ve tarih arasndaki at malarla ortaya kan bir sretir. Diyalektik Hegelde tinin kendini tanmasnn yoludur. Bu anlamda diyalektik hem z ile grnm arasndaki fark, hem de z ile gerekli in srekli bir geli im sreci iinde bulundu u gere ini iinde barndrr. Bu hareket ztlklar ve eli ikliklerle ilerleyen bir harekettir. Gereklik eli ikseldir ve her olumlu tez, kar snda olumsuzunu yani antitezini ortaya koyar. Bu kar olma, olumsuzlamann olumsuzlanmasyla ortaya kan yeni bir nitelik ve zlme bulur ki bu da sentezin kendisidir. Hegele gre bu sre insanl n zgrl e alan en yksek geli im a amasdr. Bu sre ayn zamanda insanlarn gerek varlklarnn farkna vardklar evren tininin tarihsel geli im srecini de aklayan bir sretir. Burada bireysel tin ile tarihsel kurumlarda nesnelle mi evren tininin bir birlikteli i sz konusudur. Hegel bu diyalektik sreci toplumsal geli ime de uygular. Birey her zaman ilk olarak kendi ihtiyalarn gidermek amacndadr. Genelin iyili i ve refah herzaman ikinci plana itilir. Hukuk bunun iin vardr ve hukukun amac bireysel isteklerin znelli ini vurgulamak ve znel istekler ile toplum dzeni arasndaki eli kilere dikkat ekmektir. Tin ilk olarak kendisini ailede, sonra toplumda ve son olarak ta devlette nesnelle tirir. Devlet ayn zaman da ba msz bireylerin kendi iradeleriyle kurmu olduklar ve nesnel tinin kendisini en iyi gsterdi i bir alandr. Marx Hegelin bu diyalektik anlay n alr fakat onu ba a a eder, yani tam tersine evirir. Marx ve marksistlere gre diyalektik eylere de il, gerilim ve at klara dolaysyla geici olana ve kanlmaz olarak ilerlemeci bir geli im
21 22

Manfred Buhr&Georg Klaus: Philosophisches Wrterbuch, Band II, 11 Auflage, Berlin 1975, s.761 vd. John Lechte: Yapsalclktan Moderniteye Elli a da D nr, (ev:Bar Yldrm), stanbul 2007, s.82.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

387

Yrd. Do. Dr. Arslan TOPAKKAYA

srecine vurgu yapmaktadr.23 Hegel iin gereklik denen ey tinsel bir ey iken, Marx iin bu tamamen maddi bir eydir. de24, tin, bilin gibi kavramlar, norm ve de erler sadece ekonomik dzenin refleksleridir. Diyalektik sre de bilinle de il, sosyo-ekonomik ili kilerle ba lantldr. Marx diyalektikte devrimci bir srecin etkili oldu u inancndadr. Ona gre evren olmu bitmi ya da tamamlanm bir sre de ildir. Byle bir srete mutlak olan ve de i meyen hi bir ey yoktur.25 Marx diyalekti in iini Hegel gibi ideal olanla de il maddi olanla doldurur. Madde ise Hegelde ba kas olmak fikrinden (Anderssein) ba ka bir ey de ildir. O halde Hegel iin ide gerek olan tek ey olup, madde ise bu idenin grnen formudur. Marxa gre bu ekilde olu turulan d nce-varlk ili kisi problemlidir. Ona gre do ru ve gerek olan Hegel d ncesinin tam tersidir. Yani tek gereklik madde olup; ruh maddenin bir rndr Marx bu ili kiyi ve madde-tin ikilemi ba lamnda kendi konumunu yle dile getirir: Hegel iin d nme sreci -ki o bu sreci ide ad altnda kendi ba na bir zneye evirir- gerekli in Demiurgudur. Bende ise durum tam tersidir. deal olan, insan zihninde kendini gerekle tirmi ve tercme edilmi maddeden ba ka bir ey de ildir.26 Marx bu cmlelerle kendisini 18.yzyl Fransz materyalistleri ve Feuerbacha eklemler. Fakat onlardan iki noktada ayrlr.1.) Marxa gre, eski materyalistler diyalektik yntemi kabul etmezler. Bu d nrler statik d nrlerdir bundan dolay da tarihsel geli im srecini do ru okuyamama lardr. Diyalektik srecin dinamik yapsna da sahip olmadklar iin; ayn zamanda fenomenlerin geli im srecini de do ru olarak saptayamam lardr. 2.) Marxa gre, eski materyalistler tamamen teorik bir dzeyde kalm lardr. Bunlar insan, rn olduklar toplumdan soyutlayarak incelemi lerdir. Halbuki materyalizm, toplumsal ya ama dnk bir materyalizm olmak zorundadr. Materyalizm sadece bir teori ya da soyut bir felsefe olarak kalamaz. Marxn diyalektik metoda dayanan materyalizmi sadece toplumu tanmaya ynelik teorik bir aba de il, ayn zamanda onu de i tirmeye ynelik pratik bir yneli tir.

23 Karl Marx: Der historische Materialismus. Die Frhschriften, hrsg. von S.Landschut und J.P. Mayer, Leipzig 1932, s.283 vd. 24 Hegelde de kavram, mutlak ide olarak teorik ve yugulamal idenin zde li ini dile getirir. Hegel iin Saltk de, kendisinin de belirtti i ve savundu u gibi, kuramsal-uygulamal-kuramsal denin zde li idir. Bir ba ka deyi le, Saltk de, Kuramsal de ile Uygulamal denin bir birle imidir. ahin Yeni ehirlio lu: Felsefe, Diyalektik, Bilgi Kuram, A. basmevi, Ankara 1982, s.365. 25 Lenin diyalektik srecin i leyi ine dair bu ili kiyi u cmlelerle aklar: Diyalektik sre daha yksek a amalara kadar giden farkl bir sre izler. Bu sre do rusal olarak ilerleyen bir sre olmayp; dairesel olarak ilerleyen bir sretir. Bu geli im sreci byk felaketlerle ba lantl olan devrimci bir sretir. Aralklarla ilerleyen bir sreklilik, niceli in niteli e dn mesi, toplumda hakim olan farkl gler ve ynelimlerin birbirleriyle arp masndan do an isel geli im gds, kar lkl ba mllk, her trl grnm arasnda birbirlerinden ayrlmayan ba lant ve evrendeki geli im srecinin ortak ilkesi, btn bunlar diyalekti in bir takm temel grnm biimleridir. W.I.Lenin: Karl Marx. Eine Einfhrung in den Marxismus, 3. Auflage, Berlin 1946, s.11 vd. 26 Karl Marx: Das Kapital, Nachwort zur 2. Auflage (1873), in der Ausgabe von Benedikt Kautsky, Leipzig 1929, s.10

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

Tarihsel Materyalizm Ba lamnda Marx Yeniden Okumak

388

Marx bu ba lamda farkl bir insan tasavvuruna sahiptir. nsan her eyden nce somut bir gereklik olup, somut bir toplumun iinde ya amaktadr. nsan al an ve reten bir varlktr. ve al ma insann kendini varetmesinin temel unsurlardr. Marx bu gerekli in aslnda Hegel tarafndan da grld , fakat onun idealist olmasndan dolay i i, sadece soyut d nce faaliyeti olarak grd saptamasnda bulunur. Marx ve Hegel zgrlk ve mlkiyet arasnda kar lkl bir ili ki oldu u d ncesindedirler. Fakat bu ili kinin niteli inin nasl oldu u konusunda birbirlerinden ayrlrlar. Marx bu zgrle me srecini Hegelde oldu u gibi ruhsal bir sre ya da bilincin kendini amlamas olarak anlamaz. Aksine o bu srecin politik-ekonomik bir sre oldu u inancndadr. Bu sre ayn zamanda tarihin ekonomik adan geli imini ve almn da bize gsteren bir sretir. Bu ba lamda Marxa gre devlet, ahlaki bir idenin gerekle mesi olmayp, hakim olan snfn hakimiyetlerini devam ettirmelerinin bir aracndan ba ka bir ey de ildir. Bu d ncelerden hareketle Engels diyalekti i, do ann geli im sreci ve hareket kanunu olarak yorumlam tr. Do ann Diyalekti i adl eserinde Engels do ann, toplumun ve d ncenin farkl yasasndan bahseder. Bunlar srasyla yledir: 1.) Niceli in niteli e ve niteli in niceli e dn me yasas. 2.) Kar tlarn birbirlerini zorlama yasas. 3.) Olumsuzlamann olumsuzlanmas yasas.27 Engels de arkada Marx gibi Hegeli diyalekti i sadece yaln soyut bir d nce yasas olarak grd iin sert bir biimde ele tirir. Engels diyalekti i kendisinden bilgi yasalarnn karld tarih ve do ann geli im yasas olarak anlar. Byle bir anlay Marxn gr yle farkllk gstermeyen bir anlay tr. Buraya kadar anlatlanlardan kan ilk ey, Marxn gerek tarihsel materyalizm, gerekse ekonomi ve toplum felsefesi hakkndaki gr lerinin hem ya am sresince hem de lmnden sonra btn bir felsefe, ekonomi ve sosyoloji tarihinde derin izler brakt dr. Bu tespit olduka iddial bir biimde A.Timuin tarafndan yle dile getirilmi tir: Hibir felsefe Marxn felsefesi kadar yaygnla mam , hibir felsefe kitleler zerinde bu kadar geni bit etki gc olu turmam tr.28 Kendinden sonraki felsefi, siyasi ve ekonomik geli melere etki etmesi asndan Marx kadar etkili (Platon, Aristoteles ve Kant hari tutulursa) ikinci bir d nr bulmak zordur. Kendinden sonra Marx taraftarlar iki ana kola ayrlm , bunlardan birincisi sosyalist dzeni tedrici reformlarla gerekle tirmek
27 28

Friedrich Engels: Dialektik der Natur, MEW Bd.XX, Berlin 1968, s.348. Af ar Timuin: Marx d nceye genel bak , Felsefelogos,2005/1-2, 25/26, s.21-49, s. 21.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

389

Yrd. Do. Dr. Arslan TOPAKKAYA

isteyen batdaki sosyal demokrat partilerin temsil etti i revizyonist sosyalizm; ikincisi ise 1917 ylnda bol evik ayaklanmasyla iktidara gelen devrimci komnizmdir. Marxizm Rusyada Leninizm ve Stalinizm ile ideolojik geli imini tecrbe etmi tir. Lenin, Marxizm ile Leninizmi uzla trmaya al m tr. Bunu iki adan gerekle tirmi tir. Birincisi Marxsizmi Rusyann zel artlarna uyarlam ; ikinci olarak da i i devriminin teorisi ve prati ini geli tirmi tir. Marx, toplumsal hayatn ekonomik temelinin anlam ve nemini, tarihte cerayan eden snf sava larn ve bunlarn kltrel ve tinsel ya ama etkilerini ilk olarak tanyan ve vurgulayan d nrdr. Onun bu kazanc onun kar tlar tarafndan bile taktir ile kar lanan bir olgudur. Buna ra men Marx bir takm ciddi ele tirilere de maruz kalm tr. Bunlarn ba nda Marxn tinsel de erleri, din ve sanat bir st yap olarak ve ekonomik olgularn bir yansmas olarak grmesidir. Ele tirmenlere gre, bu tek tarafllk ve mevcut dzene a r bir ekilde d manlk, onun sadece totaliter devrimci bir de i imi tek kar yol olarak grmesine sebep olmu tur. Bu ele tirilere yenilerini eklemek mmkndr fakat ba ta belirtti imiz gibi bu makale kendisini daha ok gnmz artlar iinde Marx yeniden okuma olgusuna teksif etmi tir. Marx retim aralarnn kamula trlmasn ve retim ili kilerinin bu ba lamda tekrar kurulmasyla insanlarn ekonomik smrden ve her trl hakszlktan kurtulabilinece ine dair a r iyimser k noktas da ele tirilmesi gereken di er bir noktadr. Bununla birlikte 19 ve 20. yzylda hem kapitalist hem de Marksist devletlerde a a kan sosyal, siyasal ve ekonomik geli meler Marxn tahminlerini ve nsezilerini hakl karmam ve zellikle Marksist lkelerdeki gerek i i haklaryla ilgili gerekse devlet aygtyla ve dolaysyla idareyle ilgili uygulamalar Marxizmin ngrd ve idealize etti i ilkelerle byk oranda uyu ma gstermemi tir. Marx gerekten tek tek insana ve onlarn olu turdu u sosyal birliklere gereklikle uyu mayan a r bir iyimserlikle bakm ve sistemini bu iyimserlik zerine in a etmi tir. Bizzat Marksist lkelerdeki Marxizmle uyu mayan e itli uygulamalar ya da i i haklarn savundu unu iddia eden partilerin halkn ezen hakim snflarn yerini almas gibi bir takm olgular Marxn en byk zlemi olan snfsz bir toplum modeli idealinin neyazk ki gerekle mesinin imkanszl n gzler nne sermi tir. Btn bu ele tirilere ra men Marx ve onun felsefesinin gnmzde tekrar gncellik kazand da unutulmamaldr. Bu ba lamda Marxn (yeniden) dn nden bahsedilmektedir.29 J.Derridann Marxn Hayaletleri adl eseri anti-Marksist yakla mlarn geerlili ini nemli lde sekteye u ratm tr.30 Bu ba lamda G.Luksn Marxizme getirdi i yeni yorumlamann da Marxa olan ilgiyi artrd n belirtmekte fayda vardr. Felsefi anlamdaki bu ilginin yansra
Daha geni bilgi iin bkz. John Rees, Marxn Dn , (ev: Tanzer Yakar), Felsefelogos, say:25-26, s.13-21. A.g.e., s.14. Bu ilgi ba lamnda yaynlanm nemli eserler de vardr. Bininci Yldnmnde Marx, Sosyalizmin Gelece i, Sosyalizmin Yeniden cad gibi eserler bunlardan bazlardr.
30 29

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

Tarihsel Materyalizm Ba lamnda Marx Yeniden Okumak

390

a mzda kapitalizmin ve dolaysyla da kapitalizmin hakim oldu u toplumlarda a a kan ok sayda ekonomik, siyasi ve kltrel problemlerin de Marxa olan ilgiyi arttrd n sylemek mmkndr. Bu ba lamda de inilmesi gereken di er nemli bir etken de Marx kar t olan postmodern felsefenin 90l yllardaki a rl n kaybetmi olmas31 ve Marxn ileri kapitalizmin do uruca sakncalara dair ngrsnn maalesef do rulanm olmasdr.32 Fakat bu dn , J.Reesin de hakl olarak tespit etti i gibi Marxn dn Marxizme yani, devrimci Marksist gelene e bir dn de ildir.33 Marxa dn ve Marx felsefesinin gncellik kazanmasnda ele tirel teorinin katks olduka nemlidir. Bu gr mensuplar Marxizmin ekonomik determinizmi ve kaba materyalizmini (ekonomiye yapt katklar kabul etmekle birlikte) ciddi bir biimde ele tirmi ler ve bu gr lerin gnmz toplumunu anlamada yetersiz kalaca n ileri srm lerdir. Onlara gre yaplmas gereken ey, Marxizmin yeni ko ullar altnda yorumlanmas ya da yeniden kurulma yollarnn aranmasdr. Bu ba lamda ele tirel teori devrimci ve bilimci ortodoks Marxizmden tamamen farkl d nmektedir. Ayrca Marxtan sonra Engelsin Marxizmin yapsn de i tirerek bu felsefeyi bir parti program haline gitirmesine de iddetle kar km lardr. Bu ba lamda de inilmesi gereken nemli bir farkllk da diyalektik kavramna dairdir. Adorno zellikle diyalektik anlay nda Marxtan ayrlr ve Hegele yakla r. Buna ra men Adorno Hegelin diyalektik srecin son gerekli ini do ru olarak tesbit etti i ve bunu betimleyebildi i iddiasn kabul etmez. Adorno bu diyalektik yerine, diyalektik srecin ikinci evresinde yani olumsuzlama evresinde sona eren negatif bir diyalektik anlay geli tirir. Diyalektik bu anlamda dnyadaki eli kileri ve tutarszlklar anlamamza yarayan bir yntemdir. Bu belli ba l farkllklara ra men bu akm temsilcilerinin Marxtan bir ok noktalarda etkilendikleri de ayr bir gerektir. Ele tirel teorinin ele tiri kavramn temele almas ve her trl mevcut durumu esasl bir ele tiriden geirilmesi gere inden bahsetmesi Marxn Zur Kritik der politischen konomiede ifade etti i toplum ele tirisi d ncesinin etkisi altnda kaldklarn gsteren nemli bir gstergedir. Buradan hareketle Horkheimer, Adorno, Marcuse vb. gibi d nrler adna ele tirel teori denilen bir toplum ele tiri modeli geli tirmi lerdir.34 Bu anlamda Marxn kendi a nda ileri kapitalizme ve mevcut toplum modellerine yapt temel ele tiri ile Frankfurt okulunun Marxn felsefesinden hareketle giri tikleri ve daha iyiyi bulmaya ynelik olan ele tiri teorisi esas itibaryle birbirlerine olduka benzemektedirler. Ayrca ele tirel
31 Daha fazla bilgi iin bkz. Yavuz Adugit: Modernizm, Postmodernizm ve Marxizm, Felsefelogos, say:25/26, s. 383-400. 32 Marxn kapitalizme ait gr lerine tekrar geri dn ten bahsetmek do ru olmasna ra men bu gr kabul edenler yukarda Marxa yaplan ele tirileri sralarken dile getirdi imiz onun i i snfnn devrimci potansiyeline olan inancn ele tirmeyi srdrrler. Bu adan bu dn tamamen bir dn de il; ksmi bir dn ifade eder. 33 John Rees: Marxn Dn , s.17. 34 Kazm Ktk: Ele tirel Teori: 20.yzyl alman marxizmi 11.Tez ve praxis felsefesi, Felsefelogos, say:25/26, s.336.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

391

Yrd. Do. Dr. Arslan TOPAKKAYA

teorinin aydnlanmaya getirdi i radikal ele tirilerin temelinde de Marxn aydnlanma kavramna getirdi i ele tirler yatmaktadr. Bununla birlikte Marxn ele tiri teorisi zerindeki en nemli etkisi, toplum kavramnn analizi konusunda olmu tur. Hernekadar toplum kavramn Marxtan farkl olarak ulus devlet snrlar iinde incelerlese de toplum zmlenmesinde Marxn kulland kavramlara sadk kalrlar.35 Bunun en gzel rne i emek kavramdr. Ele tirel teori mensuplar sermaye ili kileri ve maln de i im de eri gr lerinde Marx tarafndan izilen ereve ierisinde kalm lardr. Bizim bu anlatlanlardan karaca mz sonu Marx ve onun felsefesinin byk oranda ele tirel teori tarafndan 20.yzyl felsefesinde gncelli ini korudu u tezidir. Marxizme gnmzde farkl almlar ve yorumlar getiren e itli akmlar sz konusudur. Bunlardan biri 80li yllarda daha ok Anglo-Sakson lkelerde ortaya km olan ve Marxizmi her trl ideolojik ba lantlardan uzak bir biimde ayrntl olarak yeniden de erlendirme amacn gden Analitik Marksistlerdir. Bu akmn ba lca temsilcileri G. A. Cohen, J. Roemer, J. Elsterdir. G.A. Cohenin Karl Marxn Tarih Teorisi: Bir Savunma36 adl yapt bu akm anlamada nemli bir eserdir. Cohen burada tarihsel materyalizmi savunur. Ona gre Marxn tarihsel materyalizmi teknolojik determinist bir teoridir. retime ait ekonomik ili kiler sadece retimin maddi gleriyle i lerlik kazanmamakta ayn zamanda bir takm politik ve legal kurulu lar da bu tr ili kilerle aklanmaktadr. retimin bir e idinden ba ka bir e idine gei ayn zamanda geli menin dinamik gcn olu turmaktadr. Bu olgu insan trne has bir zelliktir. Bu ba lamda insanlk tarihi, insansal retimin dereceli olarak geli iminin tarihidir. Cohenle e zamanl olarak Amerikal ekonomist Roemer, Marxn snf anlay n temelde olumlayan Snfn ve Smrnn Genel Tarihi adl yeni bir eser yaynlar. Roemer, i teorisinin snf ve smr teorisinin aklanmas iin gerekli oldu u gr n kabul etmez. Roemer, smr ve snf kavramnn retim srecinden ziyade da tm sreciyle ilgili oldu unu iddia eder. Yani asl smr retilen mallarn payla m esnasnda ortaya kmaktadr. Yoksa i iler zellikle bu zamanda eme inin kar l n byk oranda almaktadrlar. Bu ba lamda zerinde durulmas gereken di er nemli bir analitik marksist de J.Elsterdir. Elster Marx Anlamak37 adl eserinde rasyonel seme teorisi ve metodolojik individualizmi sosyal bilimlerin temel yntemi olarak kabul eder. Elster Cohenin retim glerinin geli imini tarihin genel teorisi olarak kabul etmesi gr ne kar kar. Ayrca i teorisi konusunda Roemer ile ayn d nceyi payla r. Ona gre diyalektik metod Hegelin obskurantist yakla mnda bir kurtulmadr. deoloji ve devrim teorisi ancak belli bir dereceye kadar faydal olabilir. Bunun iinde teorinin btn her eyi aklad ve konuyla ilgili her trl aklamada i levsel oldu u iddiasnn bir kenara braklmas arttr. Bu amaca ula mak iinse metodolojik individualizm ve nedenselli e dayanan aklama ynteminden faydalanmak
35 36

A.g.y. G.A.Cohen: Karl Marx' s Theory of History: A Defence. Oxford 1978. 37 Jon Elster: Making Sense of Marx,Cambridge 1985.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

Tarihsel Materyalizm Ba lamnda Marx Yeniden Okumak

392

gerekir. Analitik marksistler 80li yllarda komnistlerden sosyal demokratlara kadar bir ok sol akmn be enisini toplam lardr. Analitik Marksistler Marxn devrimci gr lerinden elde edilen kavramlarla kapitalizmin ekonomik dinami i ve bu erevede a a kan i i snfnn ilgilerinin aklanabilece i inancndadrlar. Bu ba lamda Marxn a ndaki i i snfn ilgileri ve varolu artlaryla a mzdaki i i snfnn ilgileri ve varolu artlarnn farkll onlara gre vurgulanmas gereken nemli bir zelliktir. Bu ba lamda a da (zellikle ngiliz) i i hareketleri zerine yapt al malarla adn duyurmu olan Marksist E.P.Thompsonun bu konu hakkndaki gr leri nemlidir. E.P. Thompson, i i snfnn ekonomist tanmlarna kar kar ve Marxn byle bir snftan sz etmedi ini belirtir. Thompsona gre snf, insanlarn kendi tarihlerini ya arken kendilerinin tanmlad bir eydir ve sonuta snfn nihai tanmlamas da budur.38 B. Ollmann da Marxn snf kavramn de erlendirirken onun snf olu turan bireyler arasndaki kar lkl ili kiden ziyade snf bir btn olarak alp, bu snfn di er snflarla olan ili kisinin analizine nem verdi ini vurgular. Marxa gre gerek ili kiler bireyler arasnda olu an ili kiler de il; byk ve esasl bir btnn isel ili kileridir. Byle bir ili kide tek tek bireyler ancak btne yapt katk kadar bir anlam ta r. Burada bireyler kendi bireyselliklerini n plana karmamakta kendilerini retim srecinin genel organizasyonu iinde belirli bir yere konumlandrmaktadrlar.39 Geleneksel Marxsizmi savunanalar analitik marksistlerin Marx hakknda yanl metodolojik ve epistemolojik nermelerden hareket ettiklerini iddia ederler. Analitik marksistler diyalektik yntemi reddederler. Geleneksel marksistler byle bir reddin tarihsel materyalizmin znn ortadan kaldrlmas anlamna geldi i d ncesindedirler. Ayn zamanda analitik marksistler entellektel edimleri yanl bir ekilde onun sosyal ve politik boyutunu grmezden gelerek zmlemeye al m lardr. Diyalektik marksist iin analitik marksizm, yanl bir marx anlay a sahiptir ve marksizmin en nemli zelli i olan devrimci teoriden bir vazgei tir. Bu anlatlanlarla makalenin ba nda bir ama olarak konumu olan Marx felsefesinin gncelli i ve a mzda a a kan toplumsal, siyasal ve ekonomik problemleri zme veya en azndan bunlarn ortaya kard zararlar asgariye indirme asndan gnmzde yeniden anlaml bir hale geldi i gsterilmeye al ld. Bu ba lamda ba ta sordu umuz Marxizmin nasl alternatif bir model olabilece i ve bunu yaparken nelere dikkat edilmesi gerekti i sorusuna ksaca cevap vermeye al aca z. Marxizm ile Kapitalizm arasndaki mcadelede Kapitalizmin galip kmas ya da en azndan yle grnmesi ya anan ve grnen neticeleri itibaryla insanlk
E.P. Thompson: 2004, s. 40-42. Daha fazla bilgi iin bkz. Bertell Olmann: Alienation, Second Edition, Cambridge University Press, Cambridge 1976.
39 38

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

393

Yrd. Do. Dr. Arslan TOPAKKAYA

adna zc ve olumsuz bir durum arzetmektedir. nk kapitalizm insana srekli olarak daha fazla para ve mlk kazanmasn salk verir. Bu ama iin yapmayaca hibir ey yoktur. Bu ba lamda her trl ahlaki de erden yoksun, insan onur ve de erine ancak onun retti i mal orannda nem veren kapitalist anlay kar snda, e itliki ve payla mc yeni bir yakla ma ihtiya vardr. Marxizmin byle bir yakla m gnmz artlar iinde sa layp sa layamayaca zerinde d nlmesi gereken bir konudur. Belki bugn bu alanda vah i kapitalizme kar geli tirilebilecek nemli bir alm, Marx sosyalizmi toplumsal de erlerle tekrar bar trarak insanl a yeni bir alternatif sunabilmektir. nk Marxizm-Kapitalizm sava nda maalesef Marxizmin her trl toplumsal de eri st yap olarak de ersiz grp, madde ve onun yansmalarn tek gereklik olarak kabul etmesi, toplumlarn byk o unlu unun Marxsizmden uzak durmasna sebep olmu ; buna kar lk vah i kapitalistler toplumun bu de erlerine gerekte sahiplenmedikleri halde sahip kyormu gibi yapm lar ve toplumun byk bir ksmn yanlarna ekmeyi ba arm lardr. Bu olgu siyasal ya ama da yansm sa c partilere kapitalist i adamlar daha fazla sempati gstermi tir. Bunun en nemli sebebi sol politikaclar byk oranda Marksist olmakla, dolaysyla toplumsal de erlere hibir ekilde de er vermemekle sulamalar ve bu sulamalara dayanan baz korku ve kayglar yardmyla mevcut dzenlerini srdrmek istemeleridir. Bugn bile bu genel olgu yeryzndeki birok devlette byledir. Marksist felsefe geli en siyasal, sosyal ve kltrel artlar ba lamnda tekrar okunmal ve toplumsal de erler ile bir ok noktada eli medi i insanlar anlatlmaldr. Bu yapld takdirde kapitalizm ve kapitalizmin gnmzdeki yansmas olan kontrolsz kresel sermaye hakimiyetine bir alternatif ortaya konabilmi olacaktr.

KAYNAKLAR Althusser, L./Balibar, E., Reading Capital, London/ New York: 1970. Aron, R., La Lutte des Classes, Gallimard, Paris 1964. Buhr, M&Klaus,G., Philosophisches Wrterbuch, Band II, 11 Auflage, Berlin:Deb, 1975. Cox, J., Marxn yabancla ma kavramna giri , Felsefelogos, 2005/1-2, say:25-26,49-67. Cohen ,G.A., Karl Marx' s Theory of History: A Defence. Oxford: Oxford University Press, 1978.. Cevizci, A.,Felsefe Szl , stanbul: Paradigma yay., 2002. Engels, F., Dialektik der Natur, MEW, Bd.XX, Berlin:Dietz Verlag, 1968.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

Tarihsel Materyalizm Ba lamnda Marx Yeniden Okumak

394

Elster, J., Making Sense of Marx,Cambridge: Cambridge University Press, 1985. Foster, J.B., Marxn Ekolojisi. Materyalizm ve Do a, (ev:Ercment zkaya), Ankara: Epos yay., 2001. Freyer, H., Theorie des gegenwrtigen Zeitalters. DVA, Stuttgart 1955. Kolakowski, L., Die Hauptstrmungen des Marxismus, cilt I, Mnchen: 1978. Ktk, K., Ele tirel Teori: 20.yzyl alman marxizmi 11.Tez ve praxis felsefesi, Felsefelogos 2005/1-2, say:25/26. Lange, F.A., Materyalizmin Tarihi ve Gnmzdeki Anlamnn Ele tirisi, cilt II, (ev: Ahmet Arslan), stanbul: Sosyal yay., 1998. Lenin, W.I., Karl Marx. Eine Einfhrung in den Marxismus, 3. Auflage, Berlin: 1946. Mannheim, K., deoloji ve topya, (ev:Mehmet Okyayuz), Ankara: Epos yay., 2002. Marx, K.&Engels, F., Marx-Engels Werke (MEW), Bd.III, Berlin: Dietz Verlag 1968. Marx, K., Marx-Engels Ausgewhlte Werke in sechs Bnden, Bd. III, Berlin: Dietz Verlag, 1987. Marx, K., Der historische Materialismus. Die Frhschriften, hrsg. von S.Landschut und J.P. Mayer, Leipzig: 1932. Marx, K., Das Kapital, Nachwort zur 2. Auflage (1873), in der Ausgabe von Benedikt Kautsky, Leipzig: 1929.

Lechte J., Yapsalclktan Moderniteye Elli a da D nr, (ev:Bar Yldrm), stanbul:Alm Kitap, 2007 Rees, J., Marxn Dn , (ev: Tanzer Yakar), Felsefelogos 2005/12, say:25-26, 13-21. Olmann, B., Alienation, Second Edition, Cambridge: Cambridge University Press, 1976.
Strig, H. J., Weltgeschichte der Philosophie, Stuttgart: Kohlhammer Verlag, 1985. Timuin, A., Marx d nceye genel bak , Felsefelogos, 2005/1-2, say: 25/26, 21-49. Timuin, A., D nce Tarihi, cilt 3, III.bask, stanbul: Bulut yay., 2001.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

395

Yrd. Do. Dr. Arslan TOPAKKAYA Topakkaya, A. deoloji Kavramnn Tarihsel Geli im Srecine Ksa Bir Bak , Erzincan nv.Hukuk Fak.Dergisi, cilt XI, say:1-2, Erzincan 2007, 163-180. Yeni ehirlio lu, ., A..Basmevi, 1982. Felsefe, Diyalektik, Bilgi Kuram, A. Ankara:

Wood, W.A., Hegel ve Marksizm, Felsefelogos, 2005/1-2, say: 25/26, 103127.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008