ada Dnya Yazarlarndan/'Bestseller Sfenks'in Gzleri!Erich Von Dniken 1989, Erich Van Dniken/C.

. Bertelsmann Verlay GmbH, Mnchen Tesim Telif haklar Ajans aral ile Trkiye'de yayn hakk 1990, nklp Kitabevi Yayn Sanayi ve Ticaret A.. Bu kitabn her trl yayn haklar Fikir ve Sanat Eserleri Yasas gereince nklp Kitabevi Yayn Sanayi ve Ticaret A . . ' y e aittir. Bask ANKA BASIM Matbaaclar Sitesi, No: 38 Baclar - stanbul ISBN 975-10-0234-5 00-34-Y-0051-0127 00 01 02030405 1098 7 6 5 4 3
:

: N K I L P

Ankara Caddesi, N o : 95 Sirkeci 3 4 4 1 0 STANBUL Tel: ( 0 2 1 2 ) 5 1 4 06 1 0 - ( P b x ) Fax: (0212) 514 06 12 Web sayfas: http://www.inkilap.com e-posta: posta@inkilap.com http://www.eskikitaplarim.com

Erich von Dniken

SFENKS'N GZLER
( D i e ugender Sphinx)

Nil'in kysndaki eski lkeye yneltilmi yeni sorular

eviren

Meral G A S P I R A L I

: N K I L P

NDEKLER
BRNC BLM

HAYVAN MEZARLIKLARI VE BO MEZARLAR

KNC BLM

7 91 145 239

KAYBOLAN LABRENT
N C BLM

ADI OLMAYAN DNYA HARKASI

D R D N C BLM

SFENKSN GZLER

B R N C BLM

HAYVAN MEZARLIKLARI VE BO MEZARLAR

" A h Msr! Msr! Bilgi hazinenden geriye yalnz sonraki kuaklara i n a n l m a z gzken efsaneler kalacaktr." Lucius Apuleius, Romal filozof, I.S. 2. Yzyl

ARA bykl gen adam, "Welcome to Egypt! (Msr'a hogeldiniz!) diyerek yolumu kesti ve b a n a elini uzatt. Biraz

akn halde elini skarken, b u n u n , turistlerin hedef edildii ye ni selm ekli olmas gerektiini dnyordum. Selm, nere den geldiime ve Msr'da nereleri gezmeyi amaladma ilikin beylik sorular izledi. Srnak delikanly biraz zoraki bir mezaretle bamdan savdm. A m a aradan ok gemedi. Kahire hava liman binasndan henz darya admm atmtm ki, bir ba ka delikanl, " M s r ' a hogeldiniz!" szleriyle n m e geti. s ter istemez ayn el skma fasl bir kez d a h a yinelendi.

Sonraki gnlerde ayn can skc sahneyi tekrar tekrar yaa dm. Kahire'deki Msr Mzesi'nin n n d e Msr'a hogeldiim yinelendi, Papirs satcs " M s r ' a hogeldiniz!" diyerek beni karlad. Sokan kesindeki kundura boyacs ocuk, taksi o fr, otel kapcs, hatra eyas satcs beni hep, " M s r ' a ho geldiniz!" diye selmladlar. 7

Herkes nereden geldiimi renmek istedii, ben de ayn so ruyu cevaplamaktan bkp usandm iin basamakl Sakkara piramitinin n n d e el skclarn krk ikincisine dnyann en ciddi yzyle, " M e r i h ' t e n g e l i y o r u m ! " dedim. Bu kimse, yantmdan zerrece etkilenmeyerek hemen ellerimi yakalad ve yksek sesle yineledi: " M s r ' a hogeldiniz!" Msrllar demek ii bu kadar ileri gtrdler: Merih'ten ge len turistler bile artk orada kimseyi artmyor. Elli drt yllk yaamm ierisinde Nil kysndaki lkeyi defa larca ziyaret etmiimdir. Sokaklarn g r n m , aralar, egzoz larn zehirledii hava, saraydan farksz yeni oteller bu lkenin urad deiiklii gsterir, ancak, Msr'a egemen olan gizemin sisleri ve bu lkenin binlerce yldr sald byleyici ekicilik hi deimeden kalmtr. 1954'de sadece on dokuz yanda bir genken ilk kez olarak Sakkara'daki kumlarn altnda yatan dehlizlere inmitim. Msrl bir niversite arkadamla iki beki n m sra ilerliyorlard. Ekibimizdeki drt kiinin her birinin elinde yanar haldeki m u m l a r vard. Nedeni de otuz be yl nce kf kokulu kubbe altlarnda elektrik olmayyd. Yeralt tnelleri o tarihte turizme henz al mamlard. Bekilerden birinin, m u m u n u n yla a d a m byk lndeki heybetli bir sandukay aydnlatn b u g n m gibi anmsarm. Alevcikler granit b l o k u n u n stnde titreerek dansediyordu. " B u n u n iinde ne v a r ? " diye kekeledim. " K u t s a l boalar, delikanl, kutsal b o a l a r ! " Birka adm ileride duvar iinde oyulu geni bir rafta bir bo a sandukas daha. Bunun karsnda da ayn ey. M u m l a r n nn uzanabildii yere kadar hi bitmeyecekmicesine dizili dev canavar sandukalar. Yzyllarn toz birikiminden olumu bir hal ayak seslerimizi bouyordu. Yeni koridorlar, yeni raflar, ye ni sandukular. G a r i p bir sknt yreimi skyor, incecik toz bo-

gazm trmalyordu. Bozulmu, ar havay hafifletecek en k k hava akm yoktu. Btn boa konteynerleri akt, ar gra nit kapaklar biraz kaydrlm olarak sandukalarn stnde ya tyorlard. Bir boa mumyas grmek istediim iin, bekilerden biriyle niversite a r k a d a m d a n yardm istedim. Onlarn omuz larna trmanarak karnm bir sandukann st kenarna dayadm ve m u m u n u n alevini ieriye t u t t u m . Sandukann ii tertemiz ve de botu! Baka drt sandukay da ayn ekilde inceledim ve ayn sonucu aldm. Boa mumyalarna ne olmutu? O ar hay van vcutlarn alp baka yere mi gtrmlerdi? Kutsal mum yalar mzelerde miydiler? Ya da iimde ani bir phe yer etti sandukalarn iinde hibir zaman boa mumyalar olmam my d? Otuz be yl sonra imdi yine yeraltndaki dehlizlerdeyim. O zamandan beri buraya elektrik getirilmi bulunuyor. Turist grup lar paralel uzanan geitlerden geiriliyor. nsan yumaklarndan ykselen "Ahh..." ve " O h h . . . " sesleri kulaa geliyor, araya kar an turist rehberinin ll sesi, her bir dev sandukann iinde bir zamanlar kutsal Apis boasnn bir mumyasnn bulundu unu anlatyor. Turist rehberini yalanc karmadmsa da, o n u n bilmedii ger ei ben renmi b u l u n u y o r u m : heybetli granit sandukalarn iinde hibir z a m a n bir boa mumyas bulunmamt!

Her ey Auguste Mariette'le Balad

1850 ylnda Paris. Yirmi sekiz yandaki Auguste Mariette Lo uvre Mzesi'nde bilimsel yardmc olarak alyor. Yz kzart c kfrler sralayabilen bu ufak tefek adam, son yedi yl iinde Msr h a k k n d a kapsaml bilgiler edinmiti. Kusursuz ngilizce, Franszca ve Arapa konuuyor, hiyeroglifleri okuyabiliyordu, ay rca kendini, eski Msr metinlerinin eviri iine adamt. Arke9

oloji alanndaki byk rakipleri ngilizlerin Msr'da eski yaz lar satn almaya hazrlandklar Franszlarn kulana gelmiti. Byklyle vnen Fransz ulusu buna seyirci kalamazd. Paris Bilimler Akademisi bilimsel asistan Auguste Mariette'i Msr'a yollamaya karar verdi. Gen bilgin, alt bin Fransz frangyla si lhl olarak en iyi papirsleri ngilizlerden kapmaya alacakt. Auguste Mariette 2 Ekim 1850'de Kahire'ye vard. H e m e n er tesi gn Kopt patrikliini ziyaret etti. Amac, Kopt manastrlar araclyla eski Msr papirslerini ele geirmekti. Kahire' nin antil'Hc dkknlarn dolarken, her dkknn sahibinin gerek Sfenksler satmaya alt dikkatini ekti. Bunlarn hepsi Sak ara dan geliyordu. Mariette dnp tand. Kopt Patriklii 17 a k i m d e ona, arzusu zerine eski papirsler h a k k n d a bir karara varmak iin uzunca bir z a m a n a lzum olduunu bildirince, gen bilgin hayal krklnn penesinde kaleye kt ve bir basamaa ilierek dnceye dald. Kahire ayaklarnn altnda akam sisinin iinde yzyordu. Ma riette sonradan unlar yazacakt: " B u youn sis denizinin iin den batm bir d o n a n m a n n direkleri gibi yz minare ykse liyordu. Batda batan gnein alevden parmaklar piramitleri ya lyordu. G r n m olaanst grkemliydi. Bylenmi gibiy dim. Hayatmn en byk d gereklemek zereydi. leride, uzanabileceim kadar yaknmda mezarlar, dikili talar, yaztlar ve heykellerden oluan bir dnya vard. D a h a ne bekliyordum? Ertesi gn eyam iin iki, katr, kendim iin de bir, iki eek kiraladm. Bir adr ve bir l yolculuu iin gerekli en zorunlu teberiyi satn almtm. 20 Ekim 1850'de byk piramitlerin ete inde adrm kurdum..." Huzursuz Mariette yedi gn sonra piramitler evresindeki pa trt grltden bkmt. Kk kervanyla birlikte gney ynn de yarm gnlk bir yere kadar yol ald ve Sakkara'da, etraftaki duvar kalntlar ve devrilmi stunlarn arasnda kamp kurdu. Bugnk Sakkara'nn simgesi olan Firavun Zoser'en (.. 263011

Kahire kalesi.

2611) basamakl piramiti o sralar henz kimse tarafndan bilin meyerek topran iinde bulunuyordu. Bir ey y a p m a d a n otur mak Mariette'e gre deildi. Etrafta aratrma yapnca, k u m u n iinden km bir Sfenks kafasna rastlad. Annda, Sakkara 1 dan geldiklerini bildii antikaclardaki sfenksler gzlerinin nn de canland. Birka metre ileride, stnde " A p i s " kelimesini de ifre edebildii bir ta levhaya aya takld. Paris'ten gelen yir mi sekiz yandaki konuk imdi dikkat kesilmiti. Augusta Mariette'den nceki baz ziyaretiler de sfenks kafasyla yazt gr mler, fakat ikisi arasnda iliki kurmak hibirinin aklna gel memiti. Mariette aksine, Eski Msr'da gizemli bir Apis kltn den sz etmi Heredotus, Sicilya'l D i o d o r ve Strabon gibi eski yazarlar anmsamt. Strabon (.. 63 - .S. 26) yle yazar: 12

" M s r l l a r n bakenti Memfis de yaknda, nk Delta'yla arasnda yalnzca 3x16,648 km. var. Kapsad tapnaklar ara snda nce, Osiris'in ayn olan Apis'inkini saymak gerekir. Bu rada, d a h a nce sylediim gibi tanr saylan boa Apis bir hol de muhafaza ediliyor. Serapis tapna ise ok kumlu bir alanda yer alyor, yle ki rzgr adm ba kum tepeleri oluturuyor, bunlarn iinde de ksmen kh bana kadar kumla rtl kh yar yarya gml sfenks'ler gryoruz..." Bylece Strabon'un yar yarya kumla rtlm sfenkslerden, Apis boasndan ve bir Serapis tapnandan sz ettiini grdk. Mariette tam yerine gelmiti. .. I. yzylda yaam olan ve krk ciltlik bir "Tarih K t p h a n e s i " yazan Sicilya'l D i o d o r ' u n yaz larnda da, "Apis diye adlandrdklar boaya gelince, bu yara tk, lp de en tantanal biimde sslenip pslenerek topraa ve rildiinde..." diye o k u m u t u . Sslenip pslenip topraa verilmek ha? Msr'da imdiye ka dar hi kimse boa mezarlar bulmamt. Auguste Mariette ken disine Fransz meslektalar tarafndan verilen grevi, Kopt Pat rikliini, papirslerden yapaca kopyeleri unutmutu. Keif tut kusu sarmt onu. H e m e n krekli otuz ii tuttu ve onlara, bir ka metrede bir ln iinden ykselen kum tepeciklerini yerle bir etmek grevini verdi. Auguste Mariette bylece saylamyacak kadar ok Sfenks'in dnya yzne kmasna let oldu. Her alt metrede bir yeni bir Sfenks bulmasyla 134 betimden oluan bir Sfenks caddesi bylece gn na km oldu. htiyar Stra b o n ' u n hakl olduu bu suretle anlalmt. Mariette kk bir tapnan kalntlar arasnda resimler ve yaztlarla bezeli birka ta levha buldu. Bunlarda, tapna Tan r Apis'e adayan Firavun 2. Nektanebo (. 360-342) grlyor du. Mariette'in artk kukusu kalmamt: "Sslenip pslenerek" topraa verilen Apis boalarnn mezarlar bu yaknlarda bir yer de olsalar gerekti. 14

Bundan sonraki haftalar hummal bir aramayla dolu olarak geti. Keifler birbirini izliyordu. Mariette, topran iinden a hin, tanr ve pars heykelleri kard. Minik bir tapnakta kiretandan bir Apis boasnn betimi gn na kt. Boa heykeli evre kylerinin kadnlar arasnda artc tepkilere yol at. Ma riette bir le tatili srasnda on be kz ve kadn birbiri arka sndan boann stne trmanrken yakalad. Hayvann srtnda ritmik karn ve bacak hareketleriyle bir raks tutturmulard. Ma riette bu jimnastik hareketlerinin ksrla kar amaz bir are olduunu renecekti. Mariette, boa mezarlarna girii ararken yzlerce heykelcii ve muskay gn na karacakt. Kahire'de sinirli Fransz ar keologunun altn heykelleri o r t a d a n yok ettiine dair sylentiler dolamaya balamt. Msr hkmeti kaz yerine askerler yol lad ve Mariette'in baka kazlara girimesi yasakland. Mariette kfrlerini sralad sonra, pazarla giriti. Mariet te'in raporlarna ve onlara ulatrd hazinelere pek sevinen Pa ris'teki iverenler, o n a otuz bin frank d a h a yolladlar ve Msr daki ilgililere kar o n a diplomatik yardm saladlar. Mariette bylece 30 Haziran 1851'den itibaren kazlarn srdrebildi. Hat t sabrszlanarak dinamite bile bavurdu ve patlamalar srasda yeri dinlemeye koyuldu.

Boa Mumyalar Nerede?

12 Kasm 1851 gn Mariette'in ayaklarnn altndan irice bir kaya kayverdi. Bilgin, asansre binmi gibi, bir yeralt mahze nine doru ar ar kayd. Tozlar dalp ieriye mealeler indi rildiinde Mariette, iinde heybetli bir sanduka b u l u n a n bir oyu un n n d e d u r d u u n u grd. Hibir kukusu kalmamt. Ar tk hedefine ulamt. Sandukann iinde mutlaka tanrsal bir \ p i s boas olmalyd. Fakat, bilgin, elindeki mealenin n 15

duvardaki oyuun iine tutunca, dev sanduka kapan farketti. Sandukann stnden kaymt. Bu sanduka da botu. O gn izleyen haftalarda Mariette tyler rpertici mahzenleri sistematik ekilde tarad. A n a mahzen yz metre uzunluunda, sekiz metre yksekliinde ve metre enindeydi. SAnda ve so lunda geni odalar yer alyordu. Bunlarn her birinde birer granit sanduka bulunmaktayd. lki kadar byk ikinci bir mahzendeki on iki sanduka da ilk mahzendekiler kadar grlmemi byklk teydi. Sandukalardan birinin boyutlarn verelim: uzunluk 3,79 m., en 2,30 m., ykseklik (kapaksz) 2,40 m. Sanduka duvarnn kalnl ise 42 cm.'di. Mariette, bir sandukann arlnn yet mi ton, kapann da fazladan yirmi ya da yirmibe t o n oldu unu tahmin etti. Gerekten dev boyutlard bunlar. Btn san duka kapaklar ya yana kaydrlm ya da sandukann zerinden aa itilmiti. Ne are ki "sslenip pslenip son uykularna yatrlm" boa mumyalarndan en kk bir iz yoktu.

Memfis'leki Serapeum'un yeralt mahzenleri.

18

Mariette, mezar soyguncularnn ya da o yaknlardaki Aziz Je remias manastrnn keilerinin kendisinden nce davrandkla r kansndayd. fke iinde kazya devam etti. Yeni mahzenler ortaya karld. Bunlarda 19. Slleye ait (. 1307-1196) tahta sandukalar bulunuyordu. Bir kaya kitlesi iilerin ilerlemelerini engelleyince, Mariette dinamite bavurdu. Patlayc, yerde koca man bir delik amt. Adamlar mealelerin alevinde dev bir tahta sanduka grdler. P a t l a m a b u n u n kapan paralamt. Tahta paralar kenara itildiinde Mariette bir insan mumyasyla kar lat. " M u m y a n n yz altn bir maskeyle rtlyd. Boynunun et rafndaki altn zincirin u c u n d a birer para yeil feldispatla kr mz akik dikkati ekiyordu. Bir baka altn zincire ise yeim ta ndan iki tlsm geirilmiti ve bunlar II. Ramses'in oullarn dan Prens Kaemvese'nin adn tayordu. stnde 'Osiris-Apis, Byk Tanr, Sonsuzluun Efendisi' yazl insan kafal on sekiz heykel de etrafa salmt. Mariette'in, bir prense ait olduunu varsayd bu mumya an cak yzylmzn otuzlu yllarnda incelendi. ngiliz ejiptologlar Sir Robert M o n d ' l a Dr. Oliver Myers sarglar kesip kardk larnda pis kokulu bir bitmen kitlesiyle karlatlar. Minicik kemik krklaryla kark bir kitleyle... Tanrsal boalar nerelerde kalmt? Mariette 1852 yaz iinde yeni bir mahzende baka Apis Sandukalar da kefetti. Bunlar d a n en eskilerinin stnde .. 1500'lerin tarihi vard. Ama hi birinin iinde boa mumyas yoktu! En s o n u n d a 5 Eyll 1852'de Mariette, kendini, el srlmemi iki sandukann karsnda buldu. Yerdeki tozlarn iinde rahip lerin, tanrsal boalar mezarlarna tarken bin be yzyl nce braktklar ayak izlerini grebiliyordu. Tanr Osiris'in altn kap lamal bir heykeli duvardaki oyua bekilik ediyor, geen binler ce yl ierisinde tavandan ayrlan altn levhacklar yere salm bulunuyordu. Tavanda, karma bir yaratk olarak betimlenmi 19

Tanr Apis-Osiris'e iki ikram eden II. Ramses'le (.. 1290-1224) olunun gravrleri Mariette'in gzne arpt. Sandukann ka pa byk aba karlnda vinler ve halatlarla kaldrld. Ama biz yine Auguste Mariette'i dinleyelim: " B u kez bir Apis mumyasyla karlaacama emindim, bu nedenle iki kat dikkatli davranyorduk... En byk zeni boa nn bana gstermeye hazrlanyordum. A m a boay bu kez de bulamyacaktm. Sandukann iinden daha el srlrken ufala nan pis kokulu zift gibi bir kitle kt. Bu kokulu kitlenin iinde d a h a defin srasnda paralanm izlemini veren bir yn minik kemik kr vard. Dzensiz kemik paracklarnn arasnda rast lant sonucu onbe heykelcik buldum..." Mariette ikinci sandukann alnda da ayn derecede u m u t krc bir gzlemde bulundu: " S a n d u k a d a ne boa kafatas var d, ne de irice kemikler. Aksine, yine bir yn minik kemik kr karmza kt." Turistlere tam tersinin sylenilmesine ramen, iinde hi Apis boalar bulunmam olan Sakkara'nn altndaki mahzen bugn Serapeum adn tayor. Bu terim Osir-Apis-Serapis kelimeleri nin Yunanca bir sentezidir. Bkp u s a n m a d a n aratrmalarn srdren, bu arada Msr il gilileriyle de defalarla atan Auguste Mariette, ksa bir sre Pa ris'te kaldktan sonra yine Msr'a d n d . Msr hkmeti, S vey Kanaln aan Ferdinand Lesseps'in nerisi zerine 1858'de ona, Msr'daki eitli kazlarn denetimini verdi. Ele avuca s maz Fransz inanlmaz bir alma evkiyle ie giriti. O n u n de netiminde krk ayr yerde kazlara baland. Vakit vakit iki bin yedi yz ii altrd olmutu. Mariette, btn bulgular ger ee uygun biimde kataloge ettiren bir ejiptolog olmutur. Dn yaca nl Msr Mzesi'ni kurdu ve 1879'da Paa unvanyla dl lendirildi. Bugn binlerce turist bilmeden o n u n mezarnn ya nndan gemektedirler. Auguste Mariette'in sandukas Kahiredeki Msr Mzesi'nin n bahesinde bulunuyor. 22

Yalanc Mumyal Sandukalar

Tutucu arkeologlar, Serapeum'daki heybetli sandukalarn iin de bir zamanlar boa mumyalar b u l u n d u u n d a n phe etmi yorlar. Bu konunun bir uzman birka zaman nce, "lerinde baka ne olacakt, nkleer d k n t m ? " szleriyle beni utan drmaya kalkmt. O kadar da deil, okurlarm. Ancak, bil mecenin zm hi umulmadk bir ynden karmza kabilir. Detektifliimi sonulandrmadan nce garip baz olgular gz ler nne sermem gerekiyor.

Msrllar tanrsal Apis'lerin yansra, Mnevis ve Buhis adla rnda d a h a az tannm baka iki boaya daha taparlard. Stra bon 17. kitabnda unlar kaydetmitir: " t e d k m e bir tepenin stndeki Heliopolis kenti. Burada bir gne tapna bulunduu gibi, bir o d a d a Mnevis adnda bir boay barndryorlar ve Memfis'de Apis'e ibadet edilmesi gi bi, b u r a d a da o n a bir tanr gzyle baklyor." Mnevis kocaman bir siyah boayd. Bu Mnevis boasnn ger ekten mumyalandn Heliopolis'teki bir tapnak rahibinin yaz d mektuptan reniyoruz. Rahip bu yazsnda, Mnevis'in sa rlmas iin yirmi kol boyu ketenin teslim alndn doruluyor du. Gne Tanrs Re-Atum'un kenti Heliopolis'de Mnevis bo alarnn mezar yerleri b u l u n m u t u : Ancak bunlarn hepsi par alanm ve yamalanmt. Mnevis boalarnn el srlmemi bir mezarna ne yazk ki bugne kadar rastlanamamtr. Buhis klt ise O r t a Msr'da bugnk Lksor'dan pek uzak olmayan bir yerde gelimitir. Buhis katakomblarnn kefini, ar keolojide pek sk olarak grld gibi, bir rastlantya borlu yuz. ngiliz arkeologu Sir Robert M o n d , A r m a n t mevkiinin bir ka kilometre uzanda bronzdan bir boa betiminin kumun iin den karldn duymutu. Bu A r m a n t ky gerekte, eski M srllarn "Kuzey O n " yani Heliopolis'den ayrt etmek iin " G ney O n " dedikleri tapnak kenti H e r m o n t i s ' i n t kendisiydi. Sir Robert M o n d yle d n d : Kuzey O n ' d a bir boa klt bu l u n d u u n a gre, gneydekinde de ayn ey olmalyd. Bulunan bronz heykel bu grn destekliyordu. Sir M o n d hemen kol lar svayp aratrmaya balad. ngiliz arkeolog ekibi, aynen Mariette'in Serapeum'da yapt gibi, H e r m o n t i s ' i n yerle bir olmu tapnak kalntlarnn altnda heybetli sandukalarla bezenmi mezarlk blmleri tesbit etti. Bunlar, a n a dehlizin sandaki ve solundaki duvar oyuklarna yerletirilmilerdi. Tanrsal Buhis boalar sz konusu olduu iin, toplam otuz be mezar oyuu ieren alana " B u h e u m " ad veril24

di. Sir Robert b u r a d a n pek uzak olmayan bir k o n u m d a ikinci bir mezar alan kefetti ve buraya " B a k a r i a " denildi. Her iki me zar alan perian haldeydi. Mezar soyguncularnn arkeologlar dan daha atik davrandklar yetmiyormu gibi, mezar odalar ks men su altndayd, mumyalar ya da mumya olarak kabul edilen cisimler ise milyonluk bir beyaz karnca ordusu tarafndan ye nilmiti. Etrafta anm bronz heykelcikler atl duruyor, demirler pas tozuna d n p dalyorlard. Sir Robert M o n d , "almalarmzn s o n u n d a bulduumuz en iyi durumdaki cisim belki de Bakaria 32'ydi. Bu mumyay ok dikkatli inceledik ve t m zelliklerini gzden geirdik. Konumu dinlenen bir boadan ok, bir akalnki ya da bir kpeinkiydi... Hibir kemii krlm deildi," diye kaydediyor. Btn bunlar insana garip ve kark gzkyor. Boa san dukalar dayanlabilecek tek gerek. Bunlara Serapeum'da, Heliopolis'in altndaki mahzenlerde, Buheum'da, Bakaria'da, ay rca, Gize'nin yaknndaki Abusir'de rastlanyor. Sandukalarn iinde ise ha hibir ey yoktur ya da kemik krklar ieren ziftli bir kitle bulunuyor. Bsbtn artc olan taraf, bulunmas beklenen boalar ye rine, altn maskeli bir insan mumyasnn kefedilmesidir. Bununla birlikte, sonraki bir tarihte sarglar zlnce, altlarndan yine pis kokulu bir zift kitlesi kmtr. Daha da marnlamayacak olan buluntu ise beklenen boa mumyalarnn akallara ya da kpek lere ait olduunun ortaya kmasdr. M o n d ile Myers adndaki ngiliz arkeologlar, Buheum'daki ve Bakaria'daki buluntulardan bazlarnn kimyasal analizini yap trmlardr. Bir beyaz cam paras yzde 66,6 o r a n n d a almin yum oksit ieriyordu, ki bu kadar alelade cam iin ok fazlayd. Kilden yapay bir gz ise o r t a l a m a d a n fazla kire ierdikten ba ka, fayans olduu sanlan gzn beyaz ne fayanst ne de cam. (Msr fayans ya da inisi sahici fayansn aksine cam kuvertrl
25

ok ince kuvarz kumundan oluurdu. Msr'llar bundan ziynetler imal ediyorlard.) Kapaksz boa sandukalar tek bir blok Assuan granitinden imal edilmilerdir. Assuan, Serapeum'a yaklak bin kilometre uzaklkta bulunmaktadr. Kapakla birlikte doksan ya da yz ton arlk anlamna gelen bir sandukann ekile dverek kayann iinden karlmas, yontulmas ve cillanmas, sonra da nakli yesi bile bal bana insanst bir baardr. Bu yetmiyormu gibi, dev kitlelerin ekilmesi, itilmesi, yuvarlanmas ve duvar oyuundaki yerlerine tesbit edilmesi gerekiyordu. Bu organizasyon ve teknik mucizesi, Msrllarn, sandukalarn iindekilere ver dikleri muazzam nemi gstermektedir. Bunun arkasndan da rahiplerin, maharetle mumyalanm boalar minik kemik krk larna dnecek biimde paralamalar ve hepsini yumuak ve yapkan bir ziftle kartrmalar, iine birka tanr betimiyle tl sm katmalar ve kokulu kitleyi nefis bir iiliin rn olan san dukalara boaltmalar akln alaca i deildir. D u r u m byle olsayd, Msrllar herhalde heybetli sandukalar yznden bunca eziyete katlanmazlard. H e m kafas, boynuzu olmayan kemik krklarn binlerce yl koruyup saklamak iin dev granit konteynerlere gerek yoktu. Uzmanlar stelik, eski Msr rahiplerinin tanrsal bir boay asla paralayamayacaklar konu sunda fikir birliine varmlardr. Bylesi gnah olurdu, heze yan olurdu. Sir Robert M o n d yle diyor: " B i r mumyann, b tn vcudunkinden farkl bir biimde mezara konulmas eski M sr'da akln almayaca bir eydi." Oysa aynen byle olmu olmal. Derken, Abusir'deki yeralt tesislerinde iki gz alc boa mumyas bulundu. Hayvann v cudunun stne ha oluturacak biimde geirilmi keten eritler hi dokunulmam izlenimi veriyorlard. Lortet ve Gaillard adnda ki Fransz uzmanlar, binlerce yllk eritleri dikkatle kestiler ve mumyann stnden tabaka tabaka uzaklatrdlar. aknlkla r grlecek eydi. Sarglarn altna belli bir tre bile ait olma26

yan eitli hayvanlarn kemikleri karmakark biimde doldu rulmutu. Dtan boaya gerekten benzeyen iki buuk metre uzunluk ve bir metre enindeki ikinci mumya ise aralarnda d a n a ve boa da bulunan en azndan yedi hayvann kemiklerinden olu an bir karm kapsyordu. Btn boa mahzenleri tahrip edilmiti. Bu, mezar soygun cularnn m, yoksa rahiplerin mi marifetiydi? Mezar soyguncu lar oldum olas para ve deerli talar aramlardr, boa mum yalar onlar hi, a m a hi ilgilendirmezdi. Ayrca, mezar soygun cularnn varl, yalanc bir boa mumyasnn iinde eitli hay van kemiklerinin bulunmasna aklk getirmez. Tanr korkusu nun penesindeki Hristiyan keilerinin eitli boa mezarlkla rna nasl girileceini bilmeleri halinde dev sanduka kapan bir kenara itip iindekileri gl letlerle para para etmi olmala r d a h a akla yakn. A m a bu aklama da yeterli deil. Hristi yanlarn giritii bylesi bir imhann izlerinin kalm olmas ge rekirdi: sarglarn paralanm, tanrsal betimlerin krlm ya da eritilmi olmas gerekirdi. Hristiyan keiler ayrca putperest iblisi karmak iin, her sandukann iine bir istavroz ya da yeralt ge itlerine Hristiyan azizlerinin betimlerini koyarlard. A m a yle bir ey grlmyor. yleyse tanrsal Apis boalarnn mumya larna ne oldu?

elikili Sylentiler
.. 450'lerde Msr'da geni kapsaml yolculuklar yapan ve oradaki rahiplerle konuan Yunanl tarihi H e r o d o t u s ' u n (.. 490-425) szne inanacak olursak, Apis mumyalarn bou bo una aryoruz. Herodotus, Msrllarn tanrsal boalarn afiyetle yediklerini ileri sryor. Bu konuda unlar sylyor: "Boalar Epafos'un kutsal hay vanlar sayarlar. Bu nedenle hayvan aa biimde snarlar: bir 27

boann stnde tek bir kara kl bulunursa, hayvan murdar sa ylr. Bu snav, srf bu ii yapmakla grevlendirilmi bir rahip ta rafndan uygulanr. Hayvan bu arada dik durur, sonra da srts t yatrlr. Dili dar ekilir ve burasnda baka bir yerde tanm layacam belirtinin bulunup bulunmadna baklr. Rahip, hay vann kuyruk kllarn bile gzden geirir. Demek oluyor ki hay van bu ekilde snanr, a m a kurban olay baka biimde yerine getirilir. " S a p t a n a n hayvan sunaa gtrlr ve bir ate yaklr. Rahip ler bundan sonra kurbanlk hayvann stne arap dker, tanrlarna ibadet eder ve hayvan keserler. l srn kafas kesilecektir. Vcudun derisi yzlr, fakat kafa binbir bedduann eliinde o r a d a n uzaklatrlr. Oralarda bir pazar bulunur, Yunanllar da yabanc tacirler olarak o r a d a alveri yaparlarsa, kafa pazara gtrlr ve satlr. Orada Yunanllarn bulunmamas halinde ka fa Nil nehrine atlr... Kurbanlklarn karnnn iinin temizlen mesi ve hayvanlarn yaklmas d u r u m a gre deiiklik gsterir... Boann derisini yzp bir dua okumalarndan sonra, karn bo luunu dar karr, fakat sakatat ile ya hayvann vcudunda brakrlar. Buna karn, bacaklar, kala kemiinin ucunu, k rek kemiini ve boynu ayrp karrlar. Arkadan, hayvann geri de kalan vcut b l m n temiz ekmek, bal, kuru zm, incir, gnlk ve mr aacyla d o l d u r u r ve kurban niyetine yakarlar. B u n d a n nce hayvann stne bol zeytinya dkerler. Kurban yanarken alayp szlanrlar. Yeterince szlandktan sonra, kur banlk hayvann kalan blmlerinden kendilerine ziyafet eker ler. Btn Msrllar temiz boalar ve danalar kurban ederler. Ama sis'in gznde kutsal olan ineklere dokunmalar yasaktr..." H e r o d o t u s hakl olduu takdirde, boa mezarlklarnn var ol mas iin hibir neden yoktur. Rahipler hayvanlarla kendilerine ziyafet ekecek olduktan sonra, granit sandukalarla boumak niye? A m a ayn H e r o d o t u s bir baka yerde bir boann nasl 28

mumyalandn anlatyor. Bunlarn barsaklar, ilerine sedir ya zerkedilmek suretiyle vcutlarndan sklyordu. Antik a ya zarlar her nedense kutsal boalar konusunda elikiye dmek tedirler. H e r o d o t u s ' u n hayvanlar rahiplere yedirmesine karn, Sicilya'l Diodor, "grkemli defin t r e n l e r i " n d e n sz etmekte dir. Hepsi antik an Romal yazarlar olan Plinius, Papinius Statius ve A m m i a n u s Marcellinus, boalarn kutsal bir kaynak ta boulduklar k o n u s u n d a fikir birliindeydiler. Hangisi bize daha gzel grnyor: boalarn boulmas m, yenilmesi mi, mumyalanmas m, paralanmas m? Eski Msr'n "Apis P a p i r s " n d e tanrsal boann nasl mum yaland tm ayrntlaryla nakledilmektedir. Her bir hareket ta nmlanmakta, ka rahibin mumyalama ilemi srasnda hangi yer lerde durmak zorunda bulunduklar, keten sarglarn sadan sola, yukardan aaya ve apraz olarak nasl uygulanaca belirtil mektedir. Su ve yala yaplan temizlikten sonra boann tamamiyle kuruyana kadar sodayla rtl olarak dinlendirilmesi l zmdr. Tren boyunca bir rahibin boann n n d e d u r u p afsun dualar okumas, dualar mrldanmas ve yanl bir hareket ya plmadna emin olmak iin mumyaclar gzlemesi bu ilemin gereidir. Boa en s o n u n d a birka bin metre keten eritle sarl dktan sonra, kafatas allanr ve boynuzlarn arasna bir altn disk sktrlr. Bu, boann, Gne Tanrsnn soyundan gelii ni simgeler. Son olarak, hayvann gz boluklarna cam gzler sktrlr ve bu ekilde hazrlanm mumya, grkemli bir tren le hazrlanan mezara nakledilir. Btn bunlar ayrntlaryla an latlmaktadr. yleyse aksi giden nedir?

mer Hayyam Kimdi?

Bir tandk beni tipik bir Msr lokantasna davet etmiti. M nde pilav, tavuk eti, halanm fasulye ve ulusal sebze mhliye
29

vard. Bu sebzenin bol sulu yapraklarndan lezzetli orbalar ya da sebze yemekleri yaplr. Arca parfml bir arab yudumla dmz srada, tandm, 996-1021 tarihlerinde Kahire'yi yne ten zalim Halife El H a k i m ' i n z a m a n n d a mhliye yerken yaka lananlarn orackta ldrldn anlatt. Halife El H a k i m ' i n zamann dnrken gzlerim birden arap iesine takld. Bu nun etiketinde " m e r H a y y a m " diye o k u d u m . mer Hayyam da kimdi? Masa arkadam, " S a n r m , ba sahibinin ya da toptancnn addr," diye yantlad. Bize kulak misafiri olan bir garson hemen itiraz etti. " m e r Hayyam Msr'n eski h k m d a r l a r n d a n biridir." Masamzn yannda birden bagarson belirdi ve rtbesiz mes lektan elinin bir hareketiyle uzaklamaya zorlad. " m e r Hay yam nl bir g e n e r a l d i ! " dedi. Bitiik masada oturan a d a m bu aklamay hi, a m a hi beenmedi. " m e r Hayyam' m soru y o r s u n u z ? " diye atld. "Bedevilerin bir airet reisiydi." Keke bu konuyu hi amasaydm. Lokantann ii birden bir menkul kymetler borsasna benzemiti. Biri, "Bir amiraldi!" diye bard. Bir bakas, " H a y v a n a t bahesinin kurucusuydu," diye onun szlerini bastrd. Yal bir a d a m da brlerinden geri kal mad. " m e r Hayyam Assuan barajnn mhendisiydi..." Gnlerden sonra Sakkara arkeologlarnn efi Dr. Halil Gali'yle konuurken ona taklmay denedim. " S a h i , mer Hayyam kimdi?" Arkeologlarn bandaki bey glmseyerek bir szle sarld. Bunun iinden okumaya balad: " m e r Hayyam, ran'l air, matematiki, astrolog. 1048-1122 arasnda yaad. Felsef konu lar aratrr, ok mecazl ak arklar yazard." Sizin anlayacanz, iin erbabna bavurmak gerekiyormu.

30

Bir Piramit Kefediliyor

in erbabnn karsnda oturuyordum. Dr. Halil Gali rastgele bir ejiptolog deildir, unvan olan " S a k k a r a Antikalarnn M d r " de b u n u n kant. o k lisan bilen bu zeki ve de sevimli uzman, kitaplarmdan bazlarn okuduunu bile itiraf etti. " H a yal gc bizim alanmz olan arkeolojide de nemlidir," dedi. o n u n gibileri keke d a h a fazla olsayd! Sakkara arkeolojik alan, dnyann en byk kaz alan olan Msr'n en yaygn kaz blgesidir. Abusir'de Gize snrnda ba lar ve Nil boyunca altm kilometre gneye uzanr. o k sayda uluslararas ekip k aylar boyunca aralksz olarak i banda dr ve l kumuyla kayalk zeminin altndaki srlar aa kar maya alr. Collge de France'dan bir Fransz ekibi 1988 ilkba h a r n d a I. Pepi (.. 2289-2255) z a m a n n a ait o z a m a n a kadar bilinmeyen iki piramiti kefetmitir.

Sakkara antik eserlerinin mdr Dr. Halil Gali zeki ve sevecen bir kiidir.

31

Dr. Gali, "Piramitleri grmek ister misiniz?" diye sordu. Onun cipiyle kum tepelerinin stnde yol alarak turizme alm Sakkara blgesinin yanndan getik. Yoldayken bu Firavun Pepinin uzun zamandr bilindiini rendim. 6. Sllenin kurucusu olan Teti'yi (.. 2323-2291) izlemiti. I. Pepi'nin piramiti G ney Sakkara'da, Fransz ekibinin kefinin pek uzanda olma yan bir noktadayd. Franszlarn kefi yine Pepi h a n e d a n n a ait bir piramitti. Saat 16'ya yaklayor, scak ateten paracklar gibi insann gzeneklerine giriyor, ter iindeki kafa derisinin iine geiyor du. Cip son bir sarsntyla yerdeki kocaman bir deliin banda durdu. Bir piramitten grnrde hibir iz yoktu. Dr. Gali, arka dam Willi Dnnenberger ve ben ukurun kysna yrdk. Bir den soluum kesildi, a m a scak yznden deil. Neden, on met re kadar aamzdaki grnt. nsanlar, piramitlerin n n d e durmaya, ufkun nndeki keskin izgilerini hayranlkla seyret meye almlardr. A m a b u r a d a d u r u m bambakayd. Binlerce yldan beri yerlilere ucuz bir ta oca grevi yapm bir piramitin kalntlarnn on metre yukarsnda z a m a n tnelinden gelmi gibi duruyorduk. Kusursuz biimde birbirine eklenmi cill gi bi iki piramit yzeyi her eye ramen seilebiliyordu. " B u r a d a ne kadar zamandr kaz yaplyor?" diye sordum. Dr. Gali, " F r a n s z ekibiyle Msrl arkeologlar yz seksen i iyle birlikte son alt aydr b u r a d a i bandayd," diye aklad. Ekledi. "imdi yazn kazlar srdrmek scak yznden olanak sz." Collge de France'n arkeologlar kaln kum ve ta katmanla rnn altndaki piramitleri elektronik aygtlarn yardmyla belir lemilerdi. Bunun iin Heinrich Schliemann'n dlerinde bile gremeyecei eitli yeni yntemler vardr. Manetometre, sz ko nusu yerin magnetik alann saptamaktadr. l birimine " g a m m a " denilmektedir. Dnyamzn magnetik alan Ekvator da 25000 ve Kutuplarda 70000 g a m m a arasnda deiiklik gs32

Bu deliin altnda Firavun I. Pepi zamanndan kalma bir piramit yer almaktadr. 1988'den beri burada ka zlar yaplmaktadr.

Arkeologlar Sakkara'da kaz alanlarm iaretliyorlar. Ara gereleri bir bakma 19. yzyldakilerin ayndr.

termektedir. Belli bir noktadaki g a m m a deeri zel baz lm lerle saptanr ve bu deerin arazinin her noktasnda ayn olup olmad sondajlarla snanr. Yerdeki metaller ya da boluklar nedeniyle dzensizlikler ortaya kt takdirde, " g r o u n d penet rating r a d a r " (topraa nfuz eden radar) G P R ' y e bavurulur. Bu, aynen bir sesli iskandil gibi iler. Verici topraa yksek fre kansl impulslar yollar, bunlarn yansmalar ise zel bir antenle llr. Portatif bir bilgisayar impulslar kaydeder ve monit rn zerine dalgalarla izgiler drr. Yerde olaand bir ey saptand takdirde, yabanc cisim G P R ile sarlr. Fransz arke ologlar ekibi bylece bir kez bile kazma sallamadan kefini ger ekletirebilmiti. H a t t Kaliforniya'daki Berkeley niversitesi'n34

den bir fiziki ve arkeolog ekibi on yldan beri Krallar Vadisin deki yeralt tesislerinin eksiksiz bir haritasn hazrlamakla me gul. Binlerce yldan beri kaybolmu mezarlar, yeralt mahzenleri kefedilmektedir. Gelecek on yln iinde b u n d a n nceki yz yl boyunca olduundan d a h a ok arkeolojik deerin gn na karlmas m m k n . Tam yerine gelip z a m a n ve para bahsinde de cimrilik edilmedii takdirde, hibir ey m o d e r n hazine aray clarnn gznden kamamaktadr. Ne yazk ki bu arkeolojik amalara ters den dinsel ve politik inan ynleri vardr. Ata laryla ilgili aklamalardan korkanlar bu arkeolojik aratrma lara kar koyanlarn banda gelir. D n yolunda Dr. Gali'ye, " S a k k a r a adnn anlamnn ne ol duu biliniyor mu a c a b a ? " diye sordum. " B u kelime Eski Msrca'da vard. Sakkara kelimesi akaldan gelmektedir." " S a k k a r a ' d a k i en eski buluntular ka yanda d e r s i n i z ? " So r u m a olduka gen grnl Dr. Gali aadaki yant verdi: " S a k k a r a ' n n tarihi .. 2920'lerde balayan I. Slleden Hris tiyanlk dnemine kadar uzanr. Burada tarih ncesine ait bu luntular bile vardr." H l tanrsal Apis boalarnn izinde o l d u u m d a n byk bir ciddiyetle, "Auguste Mariette'in kaz raporlarn dikkatle ince ledim. Mariette'in Serapeum'da tek bir boa bile bulamadn biliyor m u y d u n u z ? " diye sordum. Dr. Gali ksa bir d u r a k l a m a d a n sonra itiraf etti. "Evet, bunu biliyorum." " S a k k a r a ' d a k i kazlar baka heyecan verici buluntularla so nulanacak m ? "
Lksor yaknlarndaki Krallar Vadisi Msr'n grlmeye deer yerlerinin ba nda gelir.

35

Ejiptolog, esmerliinin arasnda fildii gibi parlayan dilerini sergileyen bir glmseyile soruyu yantlad: " S a k k a r a ' n n sa dece yzde yirmisinin bilindiini tahmin ediyoruz. Yzde sekse ni henz el dememi olarak topran altnda yatyor." Gelecek bizlere daha ne kadar srpriz hazrlyor acaba? Gru buyla birlikte Zoser'in (.. 2630-2611) basamakl piramitini, Fi ravun U n a s ' n (.. 2356-2323) piramitler yresini ve Sakkarada soylu Ti'nin grkemli mezarn ziyaret eden hangi turist, ayak larnn altndaki yerin binden fazla tnelle labirent gibi oyulmu olduunu tahmin edebilir? Turist adrnda tatl ayn ya da lk Kola'sn yudumlayan hangi gezgine Sakkara'da her trden mil yonlarca (!) hayvan mumyasnn bulunduu sylenir? Yerin al tnda olaanst boyutlarla bir N u h ' u n gemisi! Yalanc hayvanlarn antsal sandukalar dnce mekanizmam da bir kilit rol oynamaktadr. Sabredelim ltfen! U r u n d a M srllarn en ar ileri bile grmekten saknmadklar canavarla r saptamak zereyim. H e m her eyi mumyalamak tutkusu ne den? Bu ilem insanlar iin bir dereceye kadar ho grlebilir. A m a ya hayvanlar iin?

Vcut, Ka ve Ba
Piramitlerdeki metinler, bir dizi mezar yaztlar, ayn zaman da da papirsler ve H e r o d o t u s gibi antik yazarlarn kitaplarn dan Msrllarn inanlarn reniyoruz. Ko kafal Tanr H n u m insan biimlendirirken onu iki para olarak yaratmt. Bunlar Vcut ve Ka idi. Vcut gelip geicidir, a m a Ka lmez. Bu Ka, byk evrensel ruhun her eye hayat veren titreimlerinin bir b lmdr. Vcut, Ka'nn yokluunda can olmayacak olan mad dedir. Buna karn Ka tinsel, her yerde hazr ve lmezdir. Ka bu na ramen ruh kavrammzn karl deildir. Birinci derecede ki bir uzman olan Reinhard Grieshammer bu k o n u d a yle ya zyor: 38

" K a insanolunun bir dublr ya da bir tr koruyucu ruh ola rak kabul edilmek istendi. M u h a k k a k olan belli bir gc simgelemesidir. nsann Ka'yla nitelendirilen ynnn, doumuyla bir likte ilerlik kazandn biliyoruz." nann Ka'nn yansra bir de Ba's vardr. Bununla, vcutla Ka'nn birlemesinden oluan bir durum kastedilmektedir. Bu Ba bilin, bireysel vicdan ya da hayatn enformasyon, bilgi daarc olarak deerlendirilebilir. Vcut lnce, Ka Ba ile birleir. Es ki Msrllar, birisi lnce, " K a ' s n a gitti," derlerdi. Vcut imdi yzlm bir post, boalm bir kabuktur, b u n a karn Ka ile Ba sonsuza dek birleiktirler ve bir baka boyutta tanrlarn ve ata larn karsna karlar. Binlerce yldan beri u veya bu ekilde dinler tarafndan ne srlen bu dnya kadar eski gr, bugn u l t r a m o d e r n olmu tur. Adlar deimi, fakat ierikler ayn kalmtr. Fizik, her mad denin arka plannda titreimin varln kabul etmektedir. Atom larn, her eyin yapsnn temelindeki subatomik zerreciklerin dnyas, radyasyonun, titreimin boyutudur. rnein: her ato mun esi elektron, saniyede O
23

kere atar. 23 sfrl bir 10'dur,

bu. Her eyi akla kavuturacak dnya formlnn peinde olan fizik, titreimin kaynan, titreimin m o t o r u n u neyin gt tn bilmiyor. Esoteriklerle filozoflar ise yalnz duygularla an layn zayf yanlaryla silhl olarak, " H e r ey birdir, ey u ve ya bu ekilde her eye baldr," diyorlar. Titreim ve Ka aata, hayvanda, insanda vardr. yleyken bit kiyle insan kendi kendine kar sorumluluktan yoksundur. r nein, bir aa doru ya da yanl, iyi ya da kt, mantkl ya da mantksz olarak deerlendirilen fiillerde bulunmaz. Dolaysiyle bir psie, bireysel bir sorumluluk gelitirmez. Ba'dan yok sundur. Ancak vcut, Ka ve Ba ls insan, b t n insanlar dan farkl olmasn salayan bir kiilik sahibi yapar. Hibirimiz, hatt tek y u m u r t a d a n olma ikizler bile, ayn deneyimleri ayn ekilde yaamaz, kaydetmez, hi kimse ayn kuvvetle duymaz veya

39

sevinmez. Hepimiz ayn genetik temel maddeden olumu insan larz, yleyken hi kimse birbirinin ei deildir. Ne isek, yle ol duk. yi de, btn bunlar l bir vcudu, Ka'sz ve Ba'sz bo ka buu mumyalamak iin bir neden deildir. Eski Msrllarda Ka L nn lmden sonra vcuda bal kald, geriye d n m e k iin v cuda gereksindii sav giderek d a h a gl olarak yer etti. Ka ve Ba'nn br dnyadaki esenlii iin vcudun korunmas lzm dr. Msrllarla lleri mumyalayan br uluslarn bu garip sap lantya dmelerinin nedeni belli deildir, oysa bu, kendi inan larna terstir. Ka ile Ba'nn umasndan sonra vcut onlarca saf rayd. Vcudun da korunmasnn gerektii fikri, ister istemez l lerin mumyalanmasna ve kale gibi mezar yaplarnn dikilmesi ne yol at. Trbeler, tuzaklarla, yanltc koridorlarla donatld, dmanlara ve soygunculara kar garanti altna alnd. l ne kadar zenginse yanna o kadar ok deerli m a d d e verilirdi. Yal nzca altn, elmaslar ve dayankl yiyecekler deil, en sevdii e ya, oyuncaklar, ss eyas, hatt yata ve ara, gereleri bile ly le birlikte o karanlk zindana kapatlyordu. len kii kendini mutlu hissetmeli ve br dnyann eitli diyarlarndan geer ken a r m a a n olarak verecei yeterli deerleri yannda gtrme liydi. Btn bunlar dorudur ve mezarlardaki buluntularla kant lanmtr ayn z a m a n d a da mantksz ve yanltr. ster iste mez sormak zorundaym: biz Eski Msrllar ne denli aptal zan nediyoruz? Ya da: Mezarlar ve yaztlar hakknda bir yargya va rrken nerede yanldk? Msr'n llere ilikin debdebe merak nn aklamas, kum zemininin stnde olup her trl pratik de neyim ve gre kar kmaktadr. Acaba niin? Mezarlar tarihin her anda agzl torunlar tarafndan yamalanmtr. Sk korunan Firavun mezarlar da yle. 18. Slle iktidara getii sralarda (.. 1500 yllar) yamalanmam tek bir h k m d a r mezar yoktu denebilir. Yaztlardan renildiine
40

gre, Firavun H a r e m h e b (.. 1319-1307), Firavun 4. Tutmosisin (.. 1401-1391) krlp alan mezarn onartmtr. Tutmosis o z a m a n a kadar sandukasnda seksen yl geirmi bulunuyor du. Firavunlarla rahipler, rahmetlinin, hazinelerini ve sevdii e yay br dnyaya gtrmediini ya da tanrlara armaanlarn yar yolda okutmadn ok iyi biliyorlard. Bu d u r u m d a , l leri mumyalama geleneklerinin, tinsel ve lmez Ka'ya ilikin din sel inana ters dt iin, tmyle sama olduuna karar ve recek yerde, rahipler abalarn d a h a da younlatrdlar. Teb ya knlarndaki Krallar Vadisine tanld, dalarn iinde yeralt me zar odalar oyuldu, bunlar, tuzaklar ve dev gibi kayalarla gven lik altna alnd ve ller d a h a da ok lzumsuz teberiyle do natldlar. stisna olarak soyulmam olan T u t a n k a m u n ' u n (.. 1333-1323) mezarndan renilenler ciltler doldurabilir. Burada elikili olan bir ey var!

Uyuyan ller
Yirmi yl nce G E L E C E E A N I L A R ' d a eski Msrllarn, tinselden ok, bedensel bir yeniden douu gznnde bulun duklar faraziyesini ifade etmitim. " M e z a r odalarnda mumyalanm cesetlerin bu dnyadaki bir hayat iin hazrlanmalarnn nedeni budur. Aksi halde, para, ziy net eyas ve sevdikleri cisimlerle ne yapacaklard? Hizmetkr larnn bir ksm, hi kukusuz canl olarak, yanlarna verildii ne gre, eski yaantnn t m ayrntlaryla yeni bir hayatta deva mnn gznnde bulundurulduu anlalyor. Mezarlar, atom bombalarna kar gvenlikte olacak kadar salam yaplmlar d. Z a m a n a da kar koyacaklar kukusuzdu. llerin yanna verilen deerler: altn ve elmaslar da tm ekonomi krizlerine kar gvenlikteydiler." 41

O zamanlar, cesetlerin ileride tekrar canlandrlmay mmkn klacak ekilde nasl hazrlanabileceklerini kaydeden fiziki ve a s t r o n o m C.W. Ettinger'in bir kitabna sz arasnda deinmi tim. Ya bugn? Birleik Amerika'da b a k a nerede olacakt? "American Cryonics Society" (ACS) adnda bir kurulu vardr. Bunun ku rucusu ve bakan olan matematiki A. Quaife, lm kanl maz olarak kabul etmeyi kesinlikle reddetmektedir. Kuruluun amac, cesetleri, belki de yzyllardan ya da binlerce yldan son ra diriltmek zere hazrlamak ve dondurmaktr. Bu alandaki hay van deneyleri hayli ilerlemitir. Dr. Paul Eduard Segall kendi k peini derin d o n d u r u c u d a d o n d u r d u k t a n onbe dakika sonra normal sya d n d r d n iddia ediyor. Hayvan, hibir ey ol mam gibi yrmeye ve kuyruunu sallamaya balamt. Bu de ney hamsterler zerinde yz kez denenmi, hayvancklarn bete biri souk uykusundan uyandrlabilmilerdi. Kediler, balklar ve kaplumbaalarda da baaryla denenmitir. Hayvanlarn kan d ar emilmekte, damarlarna b u n u n yerine antifrize benzer bir sv doldurulmaktadr. Nedeni de kann donmas ve hcrelerin yrtlmas olasl. Kanlar boaltlm vcutlar, iinde, sfrn al tnda 196 derecede sv azot bulunan zel tanklarda depolanmak tadr. nsanlarda, beynin ve duyarl baz organlarn vcuttan karlarak ayr konteynerlerde korumaya alnmas dnlyor. Transplantasyonlar iin organ nakillerinde zaten ayn ynteme bavurulmaktadr. Birka yl nce Birleik Amerika'nn Florida eyaletindeki Orl a n d o ' d a bir mezar piramitini gezmitim. inde lnn bulun duu tabut burada artk topran iine konulmamakta, yaklmamakta, bunlar yerine soutulmu bir ekmece iinde bulundu rulmaktadr. Her ekmecenin dnda, lnn zel verilerinin ka ytl bulunduu bir tablet bulunmaktadr. lm nedenini de bu raya kaydetmilerdir. Piramitin merkezinde hallarla kapl bir meditasyon odas bulunmaktadr. Akrabalar llerini her ne zaman 42

isterlerse ziyaret edebilirler. Grltsz asansrler piramitin b tn katlarna hizmet gtrmekte, canllar ve llere g n n her saatinde hafif bir org mzii dinletilmektedir. bin be yz yl sonra vakumlu ekmecelerin iinden kan derin dondurulmu ller ya da mumyalanm cesetlerle kar latklarnda arkeologlar nasl bir sonuca varacaklardr acaba? bin be yz yl, bizim bugn mumyalar h a k k n d a fikir y rttmz eski Msr'la aramzdaki zaman sresine aa yu kar eittir. Bence bu iki rnek karlatrlmamaldr, nk es ki Msr'da mumyalara yolluk olarak verilmi k u t s a m a dilekleri ve vecizeler bulunmutur. Msr'n l Kitaplar lmden son raki davranlara ilikin tlerle direktiflerden olumaktadr. ti razmz yerinde, deil mi? Salklyken kendini dondurmay, l m n d e n sonra da i or ganlaryla beyninin ayr kaplarda korunmasn gze alan kii, be densel olarak yeniden doacana inanm olmaldr. Bu, geride kalanlarn, buz dolabnn iine dinsel msralar ve ilhiler koy malarn nlemeyecektir. rnein, " D a h a iyi bir dnyada ger ekleecek hayatna sevin", "Yeni bir dnyada sana strap ve ren hastalktan kurtulmu olacaksn" ya da " H e r eye kadir Tanr yolculuunda seni korusun, senden merhametini esirgemesin" yazl olabilir. Gelecekteki arkeologlarn, benzer szlerden, lenlerin baka bir dnyada ikinci bir hayata inandklar sonucunu karmalar gerekir. D n n ! D r t bin alt yz yl nce bir Firavunun, kendisi iin sonsuzlua dek ayakta kalacak lks bir trbe yapt rrken hangi amaca hizmet ettiine kesin olarak nasl emin ola biliriz? Byklerini, hkmdarlarn rnek alan herkes de hi kukusuz mumyalanmak istemitir. zgn hedef, yani bedensel bir yeniden uyan u m u d u , bu arada u n u t u l m a n n sisleri arasn da silinip gitmitir. Bu iten en krl kacaklar olan rahiplerin de tevikiyle Msr'da dnyada bir benzeri d a h a olmayan mum ya klt balamtr. Bu arada, tahnitilik, l ykaycl, kesi43

Msr Mzesinde kk bir hayvana! bahesi yer alr: vazolar iinde hayvan mum yalar. rnein, ahinler ve Msr turnalar.

cilik gibi yeni i kollar olumutu. Nice endstri kollar mum yalama ii iin alm olsa gerek. Granitten, somaki mermer den ve tahtadan sandukalar yaplm, akl almaz miktarlarda bal, b a l m u m u , merhem, sv ya ve soda tedarik edilmi, i organlar ve beyinler iin milyonlarca vazomsu kap hazrlanm, birka mil yon metre sarg ve kefen bezi dokunmutur. Sarlp sarmalanan bu ynlarla ceset ne olmutur acaba? Firavunlar lkesinin Romallarn eline gemesinden sonra me zarlara bekilik edecek Msr'l rahip snf kalmamtr. Byle ce, binlerce mezar yamalanm, mumyalar ve tahta sandukalar yakt niyetine kullanlmtr. 2. yzylda Hristiyanln bu lke ye girmesi zerine, keiler, mumyalarn ok kez st ste istif45

lenmi bulunduklar yeralt dehlizlerini tahrip ettiler. Orta a larda Avrupa'da bir mumya salgn alm yrmt. Mumya lar il olarak kullanlyordu, mumya paralar, mumya tozu, mumya derisi ve mumya ezmesi fel, koroner yetmezlik, karaci er harabiyeti, zehirlenme, sara, hatt kemik krklarna kar ne riliyordu. Msr'dan mumya ihracat balamt. Avrupa'l ecza clar mumyalan kapyorlard. " B i r a z m u m y a " her evdeki ec zanenin bir paras olmutu. " M u m y a " l a r azdan alnyor ya da merhem veya toz biiminde kullanlyordu. ki yz yl kadar sren bu m o d a d a n sonra " E j i p t o m a n y a " fasl balad. Mumya lar artk ok aranlan koleksiyon paralar olmulard. Onlar mzelere koyuyorlar, atolarda valye zrhlar gibi hollere diki yorlar, mumyalarn sarglarn zmeyi bir tr tren haline geti riyorlard. Geen yzyl iinde ise Birleik Amerika'nn Maine eyaletinde bir i adam mumyalar ham madde olarak kullanmak suretiyle kt imal etmeye balamt. Ne are ki mumyalarn bileimindeki reinelerle zift kda kahverengimsi bir ton ver di. Bu, paket kdnn balangc oldu! Yaz kd olarak ie yaramayan kahverengi ktlar, rulolar halinde perakende sat yapan iyerlerine sevkedildi. Mumya imdi ambalaj olarak ie ya ryordu.

Sarglar inde Milyonlarca Hayvan

nsanolu, korkularn, sevinlerin, hznn ve u m u d u n bir yu madr. Bakyorsunuz, insann annesi, babas, sevgilisi, ocu u, arkada lyor. nsann bir seenei yoktur, lmle uzla mak zorundadr. lenler u veya bu ekilde var olmay srdr mekte midirler? yi midirler? Ac ekiyorlar m? lmle her ey biter mi, yoksa tanrlar ve ruhlar bizden dnya yznde yaptk larmz dolaysyla hesap soruyorlar m? Burasn bilmiyoruz. Be bin yllk insanlk tarihi, o ok eski sorulara yant getirmemitir. l m d e n sonraki hayatla yeniden doua ilikin olup, bilimsel 46

adan kantlanabilir bir tek iaret yoktur. Evet, b u n u n aksini ne sren kitaplar biliyorum. Byleleri ya dinsel inanlardan, felsefeden ya gizlilikten kaynaklanmaktadrlar ya da yaan m olaylarn yksdrler. nsanlar, br dnyadaki hayattan, bol renkli bir boyuttaki hr bilinten sz ederler, hipnoza ben zer durumlarla nceki hayatlarna gtrlrler. Ben bu tr de neyler hakknda ok ey o k u d u m , kendim de bir gemi hayat lara dn deneyine konu edilmeme izin verdim. Bugn baz ara trmac gruplar, teypler kanalyla lenlerle iletiim kurmakta dr. Bakalar, br dnyadan televizyon grntlerini monitr stnde belirtmeyi baarmlardr. Bu tr deneyler baz durum larda insana gerekten inandrc gelmektedir. A m a bunlar bil ginlerin iine yaramamaktadr. Bir bilgin daima yinelenebilir de neyler talep etmekte, lmden sonraki hayat ve yeniden domak tan baka yoruma yer vermeyen veriler istemektedir. Hipnotizmal ya da hipnotizmasz zel yaanm olaylarn tabi bilimler de hibir deeri yoktur.

lmn tesine ilikin yantlar srarla aramak insanlarn hu zursuzluunun bir parasdr. Herkesin hayat yks acl ve yo rucu olmaktadr. Btn bunlar bir hi uruna m oluyor? Uzun bir lme karlk ksa bir yaam m? O l a m a z ! Hayatn l m n telerine uzanan bir anlam olmaldr.

Eski Msrllar bu t r dncelere kar bizler kadar savun maszdlar. Yant arayan yant bulur. Ve bizler kesin bir sona ra z olmadmz iin, bilincimizde bir umut kvlcm akar. lm den yakay k u r t a r m a n n bir yolu vardr. Tekrar d o m a k ! Bu ye niden douun tinsel mi, yoksa bedensel mi olaca imdilik nemli deildir. D a h a iyi bir hayata dou imdi hayatn anla mna dnmtr. yle olunca da gnlk eziyetler, aclar, f keler ve hakszlklar dayanlr hale gelir. Bugn Amerika'daki ACS gibi kurulular, eskiden ise mumyalama iiyle ilgilenen dinsel rgtler hep yeniden d o m a u m u d u n u n rndrler. 47

Btn bunlar akla yakn. Ne de olsa insann kendisiyle ilgili dir. A m a bir ulusu milyonlarca hayvan mumyalamaya iten ne dir? Varlkl bir hanmn kk kpeini ya da sevgili kedisini bir insan gibi g m d r m e k istemesi gnlk olaylardan. D lke lerdeki hayvan mezarlklar bunun kant. Yalnzlk, insanlar te den beri evcil hayvanlara balamtr. Bunu nemsiz olarak ni telemek isteyenler bulunabilir. A m a bu takdirde yzbinlerce tim sah, ylan, suaygr, kirpi, fare, kurbaa ve balk niin mumyalanmtr acaba? stelik bu saydklarmzn sevimli evcil hayvan kategorisine de girmedikleri kesin. Aada eski Msrllarn mumyaladklar hayvanlarn ( t a m a m olmayan) bir listesini bu lacaksnz.

Boa Ko Kei Ceylan Kurt Timsah Soreks Ylan Kedi Vaak Kirpi Yarasa Balk Su samuru Doan Akbaba Bayku Kuzgun Krlang Leylek Bcek 48

nek Koyun Antilop Kpek ebek Gelincik Fare Aslan Ay Tavan Suaygr Kurbaa Ylanbal bis (Msr turnas) Kartal Atmaca Karga Gvercin H t h t kuu Kaz Akrep

Sakkara'n en nl ve hi kukusuz en baarl kazclar ara snda Dr. Walter Brian Emery (1903'den 1971'e kadar) de yer alr. Henz gen bir ejiptologken tapnak kenti A r m a n t ' n (Gney On) altnda Buhis boalarnn sandukalarnn bulunduu Buheum yeralt dehlizlerini kefeden arkeolog ekibindendi. Emery 1935'den itibaren hemen hemen sadece Sakkara'da kazlarn sr drd. Bu arada, I. Slleden en eski firavun mezarlaryla bir likte bu hkmdarlarn, efendilerinin lm zerine hayatla rndan olan maiyetlerinin mezarlarn kefetti. Emery 1964'de Ptolemaios dneminden (330'dan Roma igaline kadar) daha yeni bir mezar ortaya kardnda, 1,25 m. derinlikte, bir zamanlar kefene sarlm olan bir boann kalntlarna rastlad. Alt met re daha derinde topran iinde konik kapakl bir testi kefetti. Emery bu testiyi zenle temizlerken, b u n u n sanda ve solunda ayn trden bata testiler de grd. Bunlardan bazlarnn stnde ay tanrs Tot'un simgesi vard. Bylece, be yz testi ortaya karld. Bunlardan her birinin iinde bir ibis (Msr turnas) mum yas vard.

3. Slleye ait (.. 2649-2575) 3510 no.lu mezarn da birka metre dousunda Emery on metre derinlikte yerden tavana kadar ibis mumyalaryla dolu olan bir kuyuya rastlad. Aa kan kuyunun uzun ve kavisli bir ana dehlize aldn, b u r a d a n da baka kuyulara varan elli yan dehlizin saptn grnce, ar keologlarla amelelerin aknl grlecek eydi. Yaklak bir bu uk miyon ibis mumyas kapsayan kilometreler uzunluunda bir labirent kefedilmiti! Btn kular zenle hazrlanm, sarglarla sarlm ve vazoya benzer testilerin iine tklmt. Testiler tava na kadar st ste kmelenmiti. 4,5 m. yksekliinde ve 2,5 m. enindeki ana dehlizden bir traktrle rahata geilebilirdi. Fran sz kkenli Msr gezgini Paul Lucas'n 18. yzyl balarnda iin de drt kilometre yol aldn yazd yeralt lbirenti bugn da hi tamamiyle ortaya karlmamtr. Emery'nin at giriler yine kumlarn altnda kalmtr. Milyonlarca ibis mumyas ne ie ya51

rar ki? Belki de bir seramik satcs bu arada hayatnn en ka zanl iini yapar. Bir buuk milyon vazo alcsn bekliyor. Kularn miktar asndan Tuna el-Cebel'deki ibis mumyala r b t n rekorlar kolayca krabilir. Tuna el-Cebel, el-Minia'nn yaklak krk kilometre gneyinde eski tapnak kenti H e r m o p o lis'in yaknndadr. Ejiptologlar orada on alt hektarlk bir alan kaplayan bir hayvan yeralt mezarl kefetmilerdi. ki galeri iinde ilerleyen kazclar sokaklar, kmazlar ve odalar olan bir kaya kente varmlard. Buras ibis mumyalaryla olduu kadar doan, flamingo ve ebek mumyalaryla da azna kadar doluy du. Bu katakomblarda yalnz drt milyon ibis saylmtr! Hermopolis'le yedi kilometre batsndaki Tuna el-Cebel, Yunan ve Roma dnemlerine kadar kutsal hayvanlarn bulunduu bir hac yeri olarak biliniyordu. Firavun E k h n a t o n ' u n bir snr ta, bu mezarlk alannn en eski ant saylmaktadr. Firavun E k h n a ton'la Roma dnemi arasnda ise bin yz yl gemitir. Bu denli uzun bir sre ana simgelerini ayakta tutan bir dinin mu hakkak ki olaanst bir inandrcl olmu olmal. Oysa Tu na el-Cebel'deki hayvan mezarlnn, gemiin bin metre d a h a derinlerine dayanp dayanmadn bile bilmiyoruz.

Habe Maymunlar in Sandklar

Abidos, Nil boyunca Kahire'nin be yz altm km. kuzeyin de yer alr. Bu yerin arkeoloji asndan nemi, Abidos mezarla rnn 1. ve 2. Sllelerinin zamanna, yani bugnden itibaren ge riye doru gidildiinde bebin yl ncesine ait olmasndan kay naklanyor. Abidos, dnyasal olan her eye egemen saylan Tan r Osiris kltnn merkeziydi. Tarla tarmyla baclk gibi ya rarl faaliyetleri dnyaya tantt iin Osiris'e " K m i l " lkab uygun grlmtr. Osiris'in Set adnda bir kardei vard. Osiris'in bu denli sevilmesini kskanan Set, tanrsal soyu kandrp 52

bir sanda kapatt, bu sand paralad ve paralarn Nil'e at t. Efsaneye gre, Osiris'in ba Abidos'da gmldr. Bu du rumda, ilk firavunlarn, en ok sayg duyduklar Osiris'in yannda uykularna yatmak istemelerinde alacak bir taraf yok. Abi dos'da yalnzca sanat deeri olaanst olan kral mezarlar al makla kalmam, ayn z a m a n d a saray hizmetkrlarnn, st d zeydeki memurlarnn h a t t harem kadnlarnn mezarlar ke fedilmitir. Bunlarn hepsi hkmdarlarnn arkas sra mezara girmek zorunda kalmlard. Bunu isteyerek mi, yoksa istemeye rek mi yaptklar belli deil. M u h a k k a k olan Abidos'da gml menin byk bir eref olduudur. Abidos'un kutsal topranda niin saylar on binleri aan k pek mumyalarnn bulunduu bu nedenle anlalamyor. Bu yz yln balarnda talarla doldurulmu bir kuyuyu atklarnda ar keologlar bir buuk metre yksekliinde ve iki metre eninde yer alt koridorlaryla karlamlard. Bu koridorlar tavanlarna ka dar kpek lleriyle dolu mezar odalarnda son buluyordu. Be yaz bezlere sarl olan hayvanlar, onar onar st ste istiflenmilerdi. Kpek lelerinin tanmasnn olanaksz olduu anlalmak ta gecikmedi. Mumyalar en hafif bir dokunuta dalveriyorlard. Bununla birlikte, st ste dizili kpek llerinin arasnda .. 1. yzyla ait Roma ii ya lambalar bulundu. Bu da, k pek mumyalarnn t Roma dnemine kadar binlerce yl boyun ca Abidos dehlizlerine brakldklarn gsteriyordu. Belki de Ro mal mezar soyguncular sadece lambalarn .. 1. yzylda Abi d o s ' u n bunaltc dehlizlerinde unutmulard. Ne tarafa bakarsanz bakn kpek mumyalar. stelik bu, buz dann sadece zirvesi. Sakkara'nn sadece yzde yirmisinin bi lindiini unutmayalm. Sakkara'nn milyonluk ibis ordusunu ke feden yorulmak bilmez kazc Walter Emery, olaanst bir baka kefin de kahraman. Firavun I. Nektanebo (.. 380-322) zama nnn bir tapman ortaya karrken, Emery, daha derindeki deh lizlerin azn oluturan kk bir o d a kefetti. A n a dehlizin iki yannda kayann iinde kare biimli oyuklar almt. Her kaya 54

Tuna el-Gebel'in kayalk tabannn altnda oyuklar almtr. Her oyukta bir ku mumyas bulunmaktadr. <r

oyuunun iinde tahta bir sandk, sandn iinde de sarglarla sarlp sarmalanm Habe maymunlar bulunuyordu. Hayvan larn ayaklar kire ya da alnn iine sokulmutu: bylece, dik drtgen biimli tahta sandukann devrilmesi nlenmi oluyor du. Rahata iki yz metre uzunluu bulan ana dehliz, gneydou ucunda duvarnda oyuk bulunmayan uzunca bir odaya ulayor du. Emery ile ekibi lambalarla arannca dik bir basamak kefet tiler. Bu, dou-bat ynnde hi bitmeyecekmi gibi uzayp gi den d a h a derindeki bir dehlizin bayd. Burada kaya iindeki oyuklar bir dizideki inciler gibi sralanmlard, her bir oyukta ise dikey bir tahta sandk, sandn iinde ise bir Habe maymu nu mumyas bulunuyordu. Emery d a h a yksekteki galeride mo lozlar temizletirken, iiler insan vcudu paralarnn aldan kopyalarna rastladlar. Eller, bacaklar, ayaklar, kollar, ayn za m a n d a peruklar ve eksiksiz kafalar burada karmakark durum da atlydlar. Walter E m e r y ' n i n alma arkada ve bugn Sakkara'nn byk ihtiyar a d a m olan Fransz ejiptologu Jean Phi lippe Lauer yle yazyor:

Sarlp sarmalanm kular dik drtgen bi imli mini sandukalara yerletirilmilerdi.

56

" H i kukusuz ki burada salklarna kavumaya alan has talar tarafndan braklm adaklar sz konusuydu. Bylece, ya tanrlarna hastalklarnn trn ve bununla ilgili vcut blm lerini duyurmay amalyorlar ya da iyilemelerinden tr k ranlarn iletiyorlard." Emery, Habe m a y m u n u galerisini temizletti. Baka srpriz lerle karlaacan umuyordu. gdlerine gvenen ylmaz bir kazcyd. Aynen Auguste Mariette gibi. Gerekten de Emery Ha be m a y m u n u galerisinin d a h a derinlerinde yeni yeralt labirenti kompleksleriyle balant oluturan bir oyuk kefetti. Bu koridor lardan biri tavana kadar krk seramik testiler iindeki ibis mum yalaryla doluydu. Bu mumyalarn binlercesi geii engelliyor lard. Emery 1970/71'deki kaz sreci iinde yrtc kularn l lerine de rastlad. Kartallarn, doanlarn, akbabalarn, karga larn ve kuzgunlarn toplam says hakknda ancak bir tahmin

Tuna el-Gebel'de yeraltnda dizi dizi maymun sandukalar bulunuyor.

58

yrtlebilirdi. "Yeralt dehlizlerinin dev a " n gzleriyle g ren uzman Jean Philippe Lauer, "milyonu rahata aabilecek bir s a y " d a n sz ediyor. Bilindii kadaryla, eski Msrllar otuz se kiz farkl ku t r n tanrlatrmalar ve mumyalamlard. Emery, dehlizlerle 3. Sllenin (.. 2649-2575) toprak stn deki yaplar arasnda bir tr balant olduuna emindi. Ne are ki yazgs ona kuramn kantlamak frsatn vermeyecekti. Onu byleyen kazlar srasnda vcuduna inme indi.

Mumyalarn Dans ve lm Bys

Msrllarn milyonlarca hayvan mumyalamaktan amalar her eye ramen insann kafasn kurcalyor. rnein inek, Hindular iin bugnlerde dahi kutsal saylyor. yleyken, l inei baha ratla ovuturmak, zenle kurutmak, sanatkrane biimde sarp sarmalamak, dev sandukalarn iine yerletirmek ve kayann iin de oyulmas gereken mezarlara koymak akllarndan gememi tir. (Lf arasnda belirtelim: inek Msrllarn gznde de kut sald. Kim kimi taklit etti acaba?) Nil lkesinde yalnz kular, Habe maymunlar ve kpekler mumyalanmamtr. Kplerin iinde ibis yumurtalar da bulun mutur. Her biri zenle kumalara sarl krk veya yz yumurta. Nil'in batsnda Medinet el Fayyum vahasnda bulunan Tebtinis yeralt mezarlnda iki yz bini akn timsah mumyas saylm tr! Yar yarya dalm ve bcekler tarafndan yenmi timsah llerinin yannda da zenle paketlenmi timsah yumurtalar bu lunuyordu. Antik yazarlarn (Herodot ve bakalarnn) yazlar bize tanrsal timsahlarn daha da kalabalk olarak bulunduklar bir labirentin adn veriyor: Suheion. Bu Suheion'un yeri bug ne kadar saptanamamtr. Msrllarn hayvanlar mumyalama merak ylanlarla kurba alar da kapsamaktayd. Msr'n kaynat eitli zehirli ylan 60

trleri mis kokulu merhemlere bulanr, ince keten sarglarla sa rlp sarmalanr ve uzun tahta sandukalara yerletirilirdi. Kur baa mumyalar da sarglaryla birlikte kk bronz kaplarn ii ne sktrlmtr. Bugnk L k s o r ' u n elli kilometre kuzeyinde ki Esna kentinin rahipleri ise balklar mumyalamay bile baa rrlard. En kk trlerinden en byklerine kadar binlercesi, tertemiz ekilde sarlm olarak Esna kentinin on kilometre ba tsndaki zel bir balk mezarlnda bulunmutur. Msrllarn bu gze gln gzken mumyalar dans ancak dinsel drtlerin nda anlam kazanr. Msrllar hayvanlarn kutsal olduuna, zavall inein bile bir Ka's olduuna ve bu Ka 1 nn br dnyadaki yaamnda bu dnyadaki vcudunu gerek sineceine inanrlard. E k o n o m i asndan baklnca bu i ger ek bir lgnlkt. M u a z z a m miktarlarda deerli eya ve metal ler sandukalara yerletirilir, bu mumyalama iine inanlmayacak kadar ok i gc harcanrd. Acaba niin? Msrllarn, bin yl lk deneyimleri ve gnlk gzlemlerinden hibir ie yaramaya can bildikleri k u r u m u cesetler uruna m? Sarglarn iinde ki bir ceset hibir z a m a n kendiliinden dirilmemi, hibir tim sah mumyas sarglarn iinden dar szlmemi, mezarlklarn sessizlii iinde hi kpek ulumalar duyulmamtr. En kk bir kukusu yok: Msrllarn d a h a tarih ncesi alarda hayvan lar ululadklar saptanmtr; bu tutum, firavun rahiplerinin tel kini deildir. Bu ne inantr ki, Msr tarihinin binlerce yl sre since etkisini srdrmtr? Ayn soru Antik a yazarlarn da fazlasyla megul etmi tir. Sicilyal Diodor ilk kitabnn 86. b l m n d e yle yazyor du: "Msrllarn, tm inanlar aan bu olaand hayvan ulu lamas, bu tr konular aratrmaya alanlar artmaktadr. Ra hiplerin bu konudaki grleri gizli tutulmusa da, Msr ulusu bu konuda o eski alarn safdilliiyle uyumlu neden ileri sr mtr. rnein, o ok eski tanrlar, saylarnn az oluu nede61

niyle dnyadaki insanlarn saysna ve taknlna yenik dn ce, baz hayvanlarn klna girmiler ve bylece insanlarn ka balndan ve zorbalndan yakay kurtarmlard. Sonradan, b tn dnyaya ve iindeki canllara egemen olunca, kurtulmalar n salayan trlere minnettarlk duymular ve bu hayvan trle rini kutsal iln etmilerdi. Msrllar tarafndan n e srlen ikinci neden de udur: eski Msrllar ordularndaki dzensizlik nedeniyle birok arpma larda yenik dmler, bu yzden de tek tek birliklere birer ia ret vermeyi uygun bulmulard. Bu amala bugn hl ululadklar hayvanlarn resimlerini yapmlar, bunlar mzraklarn ucu na saplamlar ve o birliklerin bir ncsne tatmlardr, by lece, herkes de hangi ktaya ait olduunu bilmitir... nc aklama, bu hayvanlarn her birinin insan toplumu na ve bireylere salad yararlardr.." Sicilyal D i o d o r ' u n bu belirttikleri hi kukusuz halkn gr leridir, nk hayvanlar ululamann kkenleri h a k k n d a rahip lerin bilgisi daima gizli tutulmutur. Yunanl yazar Lukian (I.S. 120 etrafnda) ileri yanda Msr da nemli bir grevin sahibi olmutu. O n u n kansnca, hayvan larn Msrllar tarafndan ululanmas estrolojiye dayanmakta dr. Msrllar szde eitli blgelerde gkteki eitli iaretleri ululamlar ve bu iaretleri yerel hayvanlara maletmilerdi. Antik an baka yazarlar bu gre kar kmaktadr. Onlara bak lrsa, hayvanlar esinledikleri korku nedeniyle ya da mucizeler gs terdikleri iin ululanmlard. Sicilyal Diodor byle bir mucize yi nakletmektedir: " B u hayvanlara ilikin bir efsane daha vardr. Ad Menas olan yal bir kral, kendi kpekleri tarafndan kovalanm, kurtulmak iin Moeris glne atlam ve bir timsahn korumasnda kar kyya kabilmitir."

62

Alaya alnan bu tr efsane ve masallarda bir gerek pay ola bilir mi acaba? Bundan yetmi yl nce Msrllarn hayvanlar ululamas konusunda aklamalarda bulunan ve antik yazarlar tarafndan nakledilenlerin t m n bilen uzman Dr. T h e o d o r Hopfner zetle yle diyordu: " B u olgularn hibiri, tanrlarn hayvanlarn v c u d u n d a ci simlendiine i n a n m a n n Msrllarn nereden akllarna estiini aydnlatmaya yetmiyor. Hayvanlarn ululanmasnn nedeni ne tanrlarn ne de llerin ruhlarnn hayvanlarn v c u d u n d a ci simlemesi olabilir. Ayrca, ruhlarn g de Msr iin sz ko nusu olamaz." lgin olan bir gerek de bir tr iinde yalnz baz belli rnek lerin kutsal olarak kabul edilmesidir. Rahipler her ceylana, her kpee, rastgele her inee veya boaya tanrsall yaktrmam lar, b u n a sadece, belli baz zellikleri olanlar lyk grlmtr. H e r o d o t u s siyah ve beyaz lekeli Apis boas h a k k n d a unlar yazyor: " B u Apis'in aadaki zellikleri var: rengi siyah. Alnnda kare biimli beyaz bir lekeyi, srtnda bir kartaln resmini tar. Kuy ruk kllar ifttir, dilinin altnda da bir bcein ekli grlr." Bu ok zel boa ve yalnz o tarih ncesi Msr'nda ululanrd. Msrllarn tarihin derinliklerinde kaybolmu bu atala r, tanrsal boay evrenden gelmi bir varlk, Tanr P t a h ' n bir eseri olarak grmlerdi. Bu en eski ululama, Abidos'da bulu nan yldzlarla ssl boa kafalarnn betimlendii levhalar ve Apis boalarnn boynuzlarnn arasna yaptrlan altndan g ne kurslar tarafndan kantlanmaktadr. Yunanl tarihi ve fi lozof Pltark (.S. 50 etrafnda), tanrsal boann normal yol dan dnyaya gelmediini, gkten den bir ay nndan olutu unu yazmtr. Bu trden grler Auguste Mariette'in Serapeu m ' d a bulduu bir dikili ta tarafndan dorulanmaktadr. Ora da Apis'in stnde. " S e n i n baban yok, sen gkte olumusun," diye yazlyd. Herodotus da benzer grler dile getirmitir: " M -

63

srllar, onun, Apis'i dnyaya getirmeden, gkten den bir n la dllendiini ileri srmektedirler." Hayvanlarn ululanmasnn balangc, tarihsel olarak kavra yamadmz kadar eski alarda tanrlarn elikili davranla rna dayanmaktadr. Doast bir kkeni olan bu tanrlar, basit insanlara gre olanaksz olan eyler yapyorlard. Hayvanlar di riltiyorlar, hayvanlarn iinde yayorlar, hayvanlarn aracly la etkilerini gsteriyorlard. Tanrlara insanlar hakknda bilgi ile tenler hayvanlard. Hayvanlar, tanrlar birbirlerine kar sava mlarnda ve insanlara kar koruyorlard. Doada var olmayan yeni hayvanlarn yaratlmas, hayvan trlerinin birlemesi tanr saldr. Erdii yaratklar, canavarlar ve eitli Sfenksler de tanr sal kkenliydiler. Btn bunlar, ta devrinden henz km in sanolunun snrl kavrama gcne gre ok mthi eylerdi.

Tasarm Tahtas stnde Hayvanlar

Son kitabmda, eski uluslarn hayvanlar ululamasyla arasn da balant kurulabilecek bir kukumdan sz etmitim. Gen tek nolojisinin geliimiyle ileride sunaca olanaklarn ele alm, ge netikilerin yakn bir gelecekte yeni yaratklar oluturmay ve var olanlardan melezler yaratmay baarabileceklerini belirtmitim. yle ki: "Geliim drt nala gitmekte ve uygulamann en cesur kurgu dan daha hzl olabileceini kantlamaktadr. Amerika Patent Da iresi 1987 Nisannda, gelecekte " o k hcreli, canl organizmala ra", doada var olmayan bir programa gre oluturulmu olma lar kouluyla patent korumasna alacan aklamt. Uzun za mandr pratikte var olan bir gelime bylece yasallatrlm bu lunuyordu. Birleik Amerika'da 1987 M a r t n d a n nce, rnein, dklen ham petrol ntralize eden veya inslin oluturan ge netik bakmdan deitirilmi iki yz akn mikrop Patent Dai64

resine bildirilmiti. 1987 Nisannda doada var olmayan hayvan lar iin on be patent istemi alnmt. rnein, Kaliforniya ni versitesi bilim adamlar biyoteknik yolla koyunla keinin birle mesinden bir melez oluturmay baarmlard. Bu laboratuvar r n v c u d u n u n n yars koyun, arka yars ise keidir. Deh et iinde kalanlar, bu " u c u b e " n i n , Kaliforniyal hayvan tasa rmclarnn gelitirmeyi vadettikleri bir serinin n modeli oldu u gerekesiyle susturulmulardr. Bu d u r u m d a g n n birinde uan atlarn olabileceinin kim aksini ileri srebilir? Binlerce yldan beri uan fareler (yarasa lar) ve uan balklar yok m u d u r ? Bu varyantlarn doal bir evri min rnleri mi yoksa dnyann dndan gelen ziyaretilerin la b o r a t u a r l a r n n r n m olduklar tartmaya aktr." Btn bunlar iki yl ncesine aitti. O zamandan beri epeyi iler lemeler olmutur. 1976'da Kaliforniya'da G E N E N T E C H firmas kurulmutu. Genetik yoluyla elde edilmi illarn pratik kullanmn aratr m a k ve ticar alanda deerlendirmek isteniyordu. Firma ilk yl larnda yalnz yatrmlar yapt ve cretler dedi. alanlarnn hibirinin fazla bir baar u m u d u yoktu. Bu arada yllk ciro iki yz elli milyon dolara ykseldi. Bugn G E N E N T E C H ' i n baa rs devam ederken, dnya yznde 300 benzer firma m a n t a r gi bi tremitir. Bu firmalar ne retiyorlar? G E N E N T E C H 1979'da insandaki inslinin genini retmeyi baard. A r a d a n bir yl ge meden de Interferon -Alfa'nn Klon yoluyla elde edilmesi gerek leti. o k gemeden de bunu, ocuklardaki geliim bozuklukla rnn giderilmesine yardmc olan gelime h o r m o n u Protropin iz ledi. Bu preparatlar ve benzerleri iin lisanlar verilmektedir. Lisans lar ise para getirmektedir. G E N E N T E C H imdi ksa bir sre son ra yaralarn k a p a n m a s n d a mucizeler yaratan bir preparatn pa tentini elde etmek beklentisi iindedir. O z a m a n Mitoloji tanrSfenks'in Gzleri - F. 5

65

larnn mucizeleri gnlk olaylardan olacak. Koca bir yrtktan farksz yaralar hemen hemen bir gecede kapanacaklar. " D I E W E L T " adndaki gnlk gazetenin 13 Haziran 1988 sa ysnda yle bir yaz vard: " M o l e k l e r biyolojinin en iddial projelerinden biri, yani in sann kaltmnn tam olarak zmlenmesi, somut bir ekle d nyor. ki yldan beri bilginler arasnda tartma konusu olan " G e n o m Projesi"nin t o p l a m masraflar milyar dolar olarak t a h m i n edilmektedir. Bylece, birka yln iinde byk bir per sonel, ara, gere ve para sarf karlnda insann t m kaltm en kk yap tana kadar tahlil edilmi olacaktr." Ancak, " G e n o m P r o j e s i " yalnz insan deil, baka organiz malar da kapsamna almaktadr. Hepimiz akrabayz, yle deil mi ya? Texas niversitesi genetikileri, gen maniplasyonu yo luyla deiime uratlm hayvanlarn " s a h i c i " veya " z g n " hayvanlardan ayrt edilebilmesini salayan bir yntem gelitir milerdir. Bu i gerekte ok basittir. Deimi genlerin iine lsiferaz saldran ek bir gen katlmaktadr. Bu, ate bceklerinin souk klarn borlu olduklar enzimdir. Enzim bir sonraki ve o n d a n sonraki kuaa kaltm yoluyla gemekte, b t n o soy dan gelenler lsiferaz genini tamaktadrlar. Kk bir doku in celemesi, bir hayvann, genetik b a k m d a n deimeye uratlm atalarn soyundan geldiinin saptanmasna yetmektedir. Doku paras baz kimyasal maddelerle muamele grnce ldamaya balamaktadr. Londra Hayvanat Bahesi m d r Dr. Tony Flint ksa z a m a n nce bir "hayvan b a n k a s " kurmutu. Bu bankann parayla, bor sayla ilgisi yok. " H a y v a n bankas, nmzdeki yirmi yl iinde yok olma tehlikesinde olan hayvanlara ait yumurta hcreleri, to humlar, embriyonlar ve genetik temel maddeleri depolamakta dr. Bylece, gelecein genetikileri o hayvanlar tekrar olutur may baaracaklardr. Bilimin tanrlamasnn bir rnei d a h a !

66

Maneto ve sebyus - ki Tank

Yakn gelecei mistik gemie tamak acaba fazla m kurgul olurdu? Birinin tekiyle acaba hi mi ilgisi yoktur? O ok zel Apis boas bir gen m a n i p l a s y o n u n d a n olumu olabilir mi? Bu konuda sz benden birka bin yl yal olan iki tana ver mek istiyorum. Bir tanesinin ad Maneto. Kendisi Msr'da kutsal tapnan barahibi ve ktibiydi. Yunanl tarihi Pltark, Maneto'yu Ptolemeaios slalesinden ilk kraln (.. 304-282) ada olarak ta ntr. P l t a r k ' n yazdna gre, Kral ar bir heykeli skenderi ye'ye tatm, rahip M a n e t o da "gizemli eklin bir Serapis o l d u u n a " dair Kral'a bilgi veren tek kii olmutu. Maneto Nil deltasndaki bir kent olan Sebennitos'da yaard. Msr'n tarihi hakknda ciltlik eserini orada yazmt. bin yllk Firavunlar m p a r a t o r l u u n u n sonunu grg tan olarak yaam, tanrla rnn ve krallarnn kroniini bir uzman olarak kaleme almt. Maneto'nun asl yazlarnn ne olduu bilinmiyor, ancak Yunanl tarihi Julius Afrikans (.S. 240'da ld) M a n e t o ' n u n kitabn dan nemli baz pasajlar kendi eserlerine aktarmtr. kinci tank da tarihidir: Filistin'de Caesarea'nn piskoposu ve erken Hristiyanlk dneminin vakanvisi olarak kilise tarihi ne geen sebyus (.S. 339'da ld). sebyus da Manetos'un eserlerinden, ayrca "Kronografya"snn nsznde belirttii gibi birok baka kaynaktan alntlar yapmtr: "Eskilerin eitli yazl eserlerini: Kaidelilerle Asurlularn bil dirdiklerini, ayn z a m a n d a Msrllarn yazdklarn gzden ge irdim..." lkinin Hristiyanln etkisinde olmasna, ikincisinin ise ob jektife isimler ve saylar nakletmesine karn, sebyus'la Ma n e t o ' n u n eserleri birok b a k m d a n birbirlerini tamamlamakta drlar. Maneto, tarihine, tanrlarla yarm tanrlarn adlarn say67

makla balamakta, bu a r a d a bu kiilerin egemen olduklar yl lar belirtmekte. Bu saylarn arkeologlar rperttiini aklama dan gemeyelim. rnein, tanrlarn Msr'a 13900 yl, yarm tan rlarn ise toplam 11000 yl egemen olmu olmalar gerekiyor. Maneto'ya gre, tanrlar bu sralarda trl yaratklar, eit eit ca navarlar ve karma yaratklar oluturmular. Kilisenin yksek rt beli ruhansi sebyus da b u n u doruluyor: "Ayn yerde baka baz canavarlar vard. Bunlardan kimi kendi kendine remiti ve hayat reten bir biimde donatlmlard. Bunlar ift kanatl insanlar retmilerdi. Bunlardan baka drt kanatl, iki yzl ve tek vcutlu, iki kafal kadn ve erkekler, er kek ve dii ve hem erkek hem de dii olanlar vard. Baka in sanlar da vard. lerinde bazlar kei ayaklydlar ve balarnda boynuzlar vard. At ayakl olan ya da arka yarlar at, n yarla r insan olan hippokentor'lar da ilgin. Tanrlar insan kafal bo alar, kuyruklar balk kuyruu gibi arka ayaklarndan kan drt vcutlu kpekler, at kafal, insan vcutlu ve balklarn tar znda kuyruklu canavarlar, ejder biimli yaratklar, ayrca, ba lklar, srngenler ve ylanlar da vcuda getirmilerdi. B t n bunlarn betimleri Belos tapnanda birbirinin yannda bulun maktadr."

Gz Grebildii Kadar Erdiiler

sebyus'un iddialar kolay kolay sindirilebilir cinsten deil. Sylenenleri kavrayana dek iki, kere o k u m a k gerekiyor. Yani eskiden ift kanatl insanlar m vard? Eer bu iddia samaysa, nasl oluyor da b t n byk mzelerde dikili ta ve heykellerde bu tr yaratklarn k a b a r t m a betimlerine rastlyoruz. u farkla ki oralarda altlarnda "ift kanatl i n s a n l a r " yazl etiket yok tur. Ancak, fanteziden yoksun m o d e r n arkeoloji onlara " k a n a t l d h i l e r " demektedir. Kei bacakl ve balar boynuzlu insanlar 68

hayal gcmzn bir rn m? Buna inanmyorsanz, gelin, Smer ve Asur mhrlerine ve tapnak duvarlarna bir gz ata lm. Bu hayal rn yaratklarn betimlerinin yzlercesi vardr. Ayrca, " a t ayakl i n s a n l a r " ve yar insan, yar at Sentorlar an tik betimlerde lmezletirilmitir. Tanrsal Apis'lere gelince... Lo uvre Mzesi'ni gezen herkes, her biri on santim boyunda insan kafal boay grebilir. Bunlarn yapl tarihleri .. 2200 et raf olarak saptanmtr. (Girit canavar M i n o t o r ' u da b u r a d a anmsatmak gerekir. Giritlilerin, nl labirenti ina etmelerine neden olan insan kafal bir boayd bu.) "Balk kuyruklu kpekler" baka canavarlar ve bir yn da harika yaratn var olduu naklediliyor. Sfenks denilince, byk Gize piramidinin yanndaki insan yzl dev aslan figr gzlerimizin n n d e can lanyor. Oysa sfenkslerin eitleri vardr. Ko kafal aslan figr leri, insan kafal kpek ve teke, ku kafal ko vcudu, timsah kafal insan vcudu vs. l k u m u n u n iinden eitli sfenksler ve bezenmi yollar ortaya karlmtr. eitli sfenksler Msr'n tapnak duvarlarndan bize bakyorlar. Orta Msr'da Dendera'nn kk bir tapnann duvarlarna zellikle garip yaratklar oyulmutur. Bunlarn uzun yeleli aslan veya Habe maymunu ka falar, hemen hemen insans, ince st gvdeleri vardr. Bu ekil lerin hepsinin alt gvdesi bir ylan kuyruuyla son bulmaktadr. Tanra H a t h o r ' a ait olan garip erdiiler, Tanrann ift kvrm l kuyruklarna abanmaktadrlar. sebyus'un naklettiine gre, "eitli trlerde ve birbirlerinden farkl harika yaratklar"dr bun lar.

Byk bir mzeyi gezenler, bu harika yaratklara Msr eser lerinde olduu kadar Smer ve Asurlularnkilerde de rastlyabiIirler. rnein, Badat Mzesinde "arhayik t a n r a " figr var dr. Zarif memeli ve canavar kafal bir kadn vcududur, bu. Do u Almanya'nn Berlin Devlet Mzesi'nde Babil'in yeniden olu turulan tar Tapnann kaps sergilenmektedir. Mavi-sar ve kahverengi renklerde srlanm bir tula duvarn n n d e uzun 70

kuyruklu, olaanst uzun boyunlu ve vcutlar pullarla kapl masal yaratklar ziyaretilerin karsna kyor. Bunlarn n pen eleri aslan penesine, ard ayaklar kartaln kavrama organna benzemektedir. B u n u n zgn ekli .. 600'lerde oluturulmu deniyor. Bugn Paris'in Louvre Mzesi'nde sergilenen bir S mer mhrnde, ayn z a m a n d a Kahire'de Msr Mzesi'ndeki bir levhada ylan kafalaryla son bulan ok uzun boyunlu ve drt ayakl yaratklar dikkati ekmektedir. Evrim hibir z a m a n by lesine sama erdiiler ortaya karmamtr. Bunlarn hepsi sa natkrlarn hayal rn m? Louvre'da .. 2200'lerde yaplm yirmi santim yksekliindeki " G u d e a K u p a s " ziyaretilerin ilgisini topluyor. Kupann stndeki gravr ok zel bir karma yarat sergiliyor: ayaklarda ku peneleri, ylan vcudu, insan elleri, kanatlar ve bir ejderin kafas. Yirmi santim yksekliin deki bir minyatr dikili tan stnde de " k a n a t l bir t a n r a " yer alyor: zarif bir kadn vcudu, gen kz yz, kadn elleri... Yalnzca srttaki kanatlar ve irkin hayvan peneleri bu erotik imaj bozuyor.

Sfenkslerin eitleri vardr. Yukardaki Kahire'deki Msr Mzesi'nde, sadaki Yunanistan'da Delphi'deki mzede bulunmaktadr. 71

Bu harika yaratklarn sanatkrlar tarafndan vcuda getin. mi betimleri pek bol. ster Kalkta'daki Asuto Mzesi'nde is ter A n k a r a Arkeoloji Mzesi'nde, Yunanistan'daki Delfi Mze si'nde ya da New York Metropolitan Mzesi'nde olsun, erdiiler ve canavarlar istemeyeceiniz kadar bol. Asur Kral Assurnasirpal'in British Museum'daki bir kabart masnda iri yapl bir a d a m n bir ipin ucunda garip bir hayvan gtrd grlyor. Hayvan iki ayak stnde maymunvari y ryor, elleri yzgelerle son buluyor. Asur Kral II. Salamasarn dikili ta da British M u s e u m ' d a . Kk yapl iki ekil, o cuk gibi, bir filin arkasndan kouyorlar. nsan kafal kk ya ratklarn bacaklar bir hayvannkiler gibi. ki gardiyan tarafn dan gtrlyorlar. Ayn dikili tan bir baka blmnde in san kafal olduklar phe gtrmeyen sfenksimsi iki ekil sei liyor. Bunda olaanst ne var demeyin. u halde, sfenkslerden biri niin baparman emiyor, niin zincirlerle zaptediliyorlar ve yanlarna hakkedilmi yazda niin "tutsakla gtrlen in san h a y v a n l a r " d a n sz ediliyor? Uzaktaki Orta ile Gney Amerika'da bile bu karma yaratk lar sanat eserlerinden eksik olmuyor. ster lmeklere ister Ma yalara veya Azteklere ait olsunlar, tapnak duvarlarnda daima hayvan-insanlar gsteren betimler yer alyor. Otoriter tanrlarla balant halinde. 18 yl nce E k u a d o r ' u n Cucenca yresinde ih tiyar Peder Crespi'nin koleksiyonunda tanmlanmas zor yara tklarn grld metal levhalarn fotoraflarn ekmitim. Bu gn lm olan din adam, nka altn, bakr ve inko alamla rndan olan bu garip betimleri Indiolardan aldn sylemiti. Ayrca, 1988 yaznda Kuzey P e r u ' d a Sipan yaknlarnda yakn tarihin en heyecan verici keiflerinden biri yapld. Perulu arke ologlar yksek dzeydeki bir M o h e rahibinin bozulmam me zarn kefetmilerdi (Mohe kzlderililerinin kltr sa'nn do umu sralarnda Peru kysnda gelimiti.) Yaklak otuz be yalarnda len din adam, ziynet eyas, inci dizileri, seramik 72

ve altn eyayla donatlm olarak t a h t a bir sandukann iinde yatyordu. Ayn aile mezarnda iinde kadn ve erkekler bulunan drt baka sanduka, esas mezarn birka metre yukarsnda ise bir erkein pamuklu bezlere sarl iskeleti bulundu. Bir metre uzunluunda sanatkrane ilenmi bir asann stnde ise, bir ka dnn, yar kedi yar srngen olan karma bir yaratkla iftleti i net olarak grlyordu. Bu belirgin betimlerin yansra insann d a h a nce hi grme dii saysz karma yaratk biimleri vard. Birok uluslarn kl tr tarihi bir tyler rpertici ekilden tekine hayal deiimin rnekleriyle doludur. rnein, bir santor, atla binicisinin silue tinin stilize edilmesinden d o m u olabilir. Pegass'n kkeni de niin insann, uan bir ata sahip olma arzusuna dayanyor ol masn? Yunanl air Homeros (.. 800 etrafnda yaad) Odisseus'un servenlerinde denizcilere grevlerini unutturacak kadar by74

Bu ylans kadn figr de bir Sfenks saylmaktadr.

leyici bir sesle ark syleyen deniz kzlarn anlatr. Homeros bu deniz kzlarnn grnn tanmlamasa bile, daha sonraki ya zarlar ku ayakl ve kanatl kadnlar yarattlar. Hibir sanatk rn bir deniz kzn gzleriyle grmemi olmasna ramen, deniz kzlarna sanat tarihi iinde sk sk rastlanr. Almanlarn opera konusu olan Lorelei masal bile kkenini antik alarn deniz kz larna borludur. Karma yaratklar antik alardan gnmzn ocuk masal larna kadar dramatik yaznda yerlerini almlardr. Yunanl Hesiod (.. 700 etrafnda yaad), kafasndan ylanlar fkran ve 76

Asur Kral II. Salamasar'n bu siyah renkli dikili ta dikdrtgen biimli kabartmalarla ssldr. Londra'da British Museum'da sergilenmektedir. Ayrntl fotoraflar 80. ve 81. sayfalarda.

grenleri dehetten talatran Medusa adl canavar tarif et mitir. Goethe "Walpurgis G e c e s i " n d e dem'i batan karan kadn kadn kafal bir ylan olarak anlatr, yazar Elliott Smithde de in ejderi ylan, timsah, aslan ve kartaln bir melezidir. Bunlar ve d a h a biroklar insanlarn hayal gcnn eitli rnleridir. A m a ben bu kadaryla yetinmiyorum. Bu hayallerin ortak bir kkenini, bu sihri dnce dnyamza maleden ba langc aryorum. nk bu "olaand yaratklar"dan sz eden ler yalnz Maneto'yla sebyus deildir, bunlara Strabon'un, Pla77

t o n ' u n , Tasits'n, D i o d o r ' u n ve H e r o d o t u s ' u n yazlarnda da rastlanmaktadr. Bu d u r u m d a , eski yazlarla sanat betimlerindeki k a r m a yara tklarn varln aadaki iki sebepten birine dayandrmak ge rekiyor: 1. Bu yaratklar hibir z a m a n var olmamlard. Hepsi istisnasz olarak hayal rndrler. Bu takdirde, eski ressamlar, heykel tralar ve yazarlar abartyorlar. 2. Bu tr karma yaratklar bir zamanlar vardlar. Bu takdirde, " h a r i k a yaratklar" (sebyus) ancak genetik tasarm sonucu oluturulmu olabilirler. Evrim bylesine canavarlar yarata mayacana gre, baka bir sonuca varmak olanakszdr. Ca navarlarn cinsel organlaryla kromozomlar farkldr. Bir ift leme sonusuz olurdu. "Olaand yaratklar"la urarken gereklerden sapmamaya ve hayal gcme yenik dmemeye daima dikkat etmiimdir. sebyus'la bakalarnn tarif ettikleri canavarlarn bir zaman lar gerekten yaam olmalar dncesi ilk azda gerekd gzkmektedir. Doadaki sevimli yaratklara alk olan aklmz, yaayan canavarlarla kaynaan bir hayvanat bahesini kabul et mekte zorluk eker. Kendi isteklerim dorultusundaki hayalleri mi gereklere dntrmekle sulanabilirim. Bu yolda yalnz de ilim ne de olsa. A m a "olaand yaratklar"n yaam olma lar dncesi, hi yaamam olmalarnn kant mdr? Sylen tiler efsanelerin kapsamna girdikleri iin mi yanltrlar? Sy lentileri efsaneletiren kstl aklmz mdr? Bunu yapan, her ku akta bize, hangi noktaya kadar dnebileceimizi buyuran ni versite mantnn snrl ufku deil mi? Ben aksine, bugn ina nlmaz ve mantksz sayarak, elimizin tersiyle ettiimiz pek ok eyin bir zamanlar yaanm bir tarih olduunu tahmin ediyo rum. .. 2. yzylda yaayan ve Msr' da dolaan Romal filo zof Lucius Apuleius "Deiimler" adl eserinde yle diyor: " A h 78

Msr, Msr! Bilgi hazinenden geriye, sonraki kuaklarn inanl maz varsayacaklar masallar kalacak." Ebediyen gen bilim-kurgu hazinesinden bir masal bu alana d a h a byk bir aklk kazan drabilir.

Bilim-Kurgudan Bir rnek

Tanrlarn dnyaya egemen olduklar bir z a m a n olmutur. n sanlar, kimlerin tanr olduklarn, bunlarn nereden geldiklerini bilmiyorlard. Hayvanlktan insanla geilerinin zerinden fazla bir z a m a n gemedii iin, k karsnda budala budala gzleri ni krptryorlard. Onlara gre, tanrlar gkte, yukarlarda yl dzlarn arasnda bir yerde yayorlard. Dnyann dndan gelenler Merih'le Jpiter arasndaki pla netoid kuanda a n a uzay gemilerini demirlemilerdi. Yldzla rn arasndaki uzun yolculuk ok fazla enerji tketmiti, imdi, uuun devamn garantiye almak, h a m m a d d e ilemek, ykle mek gerekiyordu. Bu d u r u m d a tanrlar iin gne sistemimizde birka yzyl oyalanmaktan baka yaplacak i kalmyordu. Yl lar uzayp gidiyordu, tanrlar aradan ok gemeden sklmaya ba ladlar. Deiiklik, elence aramaya baladlar. Oyunlar, yar malar icat ettiler. nsanlara zg ahlk kavramlarnn, bugnk a n l a m d a ahln yabancsydlar. Duygularnn, dncelerinin boyutlar farklyd. Dnya onlarn oyun alanyd. Tasarmc tanr P t a h g n n birinde tasarm tahtas stnde yeni bir canl oluturdu. Bunun genetik temel maddesi dnya y zndeki iki kt zekl canldan alnmt. Aslanla koyunun ara sndaki bu birleme, otyiyen, fakat bir aslann penelerine ve h zna sahip yeni bir canl oluturdu. Bu arada gerek bir aslan tanrsal yarat paralayarak P t a h ' dehet iinde brakt. Bu du yulmam bir eydi! H n u m P t a h ' a , " K o y u n u n akl dnyasal yr79

Eski Msrllar bu Sfenksleri yaparken kendilerine kimleri rnek aldlar acaba?

tc hayvana yenik dt," dedi ve ekledi. " B i r aslan gvdesi ve bir boa kafasyla yeni bir deneme yap." Bu canavar hayatta kald. Dnyann aslanlar onunla karlamamay yelemilerdi. P t a h tam zaferinin tadn karmaya hazrlanrken, akln al mayaca bir ey oldu. lkel iki ayakllar bir araya toplanarak mz raklar ve talarla canavarn hakkndan gelmilerdi. P t a h yld rm hzyla dnyaya indi ve gaf insanlar ar ekilde cezalan drd. Onlarn tabi bu ie hi akllar ermemiti. 82

Tanrlar meclisi P t a h ' a eletiriler yadrd. " n s a n l a r davra nlarnn menfi etkileri konusunda u y a r m a d a n bu bir tek dav ranlar yznden onlara ac ektirmek yanl," deniliyordu. Bu nu kavrayan P t a h yeni eserlerini iaretlemeye, her "olaand yarata" gzle g r n r bir nian: rnein, alna d a h a ak renk bir drtgen ya da akakta ldayan iki boynuz koymaya koyul du. nsanlar, hangi yaratklarn tanrlarn mal olduunu ve han gilerini kesip yiyebileceklerini artk biliyorlard. Ziyaretiler iin can sknts fasl sona ermiti. Yeni dehet verici yaratklar ya ratmay srdrrler. H e m de bunlar ok eitli ve birbirlerinden farklydlar. Bu yaratklarn davranlarn, yararlarn inceledi ler, onlar d o a d a birbiri zerine srdler, akn insanlarn tep kilerine glerek seyirci oldular. A n a uzay gemisi en s o n u n d a yaktla doldurulmutu. Artk uzaydaki yeni beldelere doru yola klabilirdi. Geride ok es kilerden beri alk olduklar hayvanlarla ileli insanlar, bir de tanrsal canavarlar kalmt. Tanrlarn o r t a d a n yok olmalarn ilk alglayan rahipler olmutu. Yine de semavi yaratklara el sr meye cesaret edemediler. Aradan nesiller geldi, geti, tanrsal hay vanlarn birounun soyu tkendi, "remeye elverili biimde o l u t u r u l a n " bakalar deiime uramlar, tutsak edilmiler ya da tapnak hayvan olarak martlmlard. Ve tanrlarn her an habersiz ve ani bir dnlerinden korktuklar iin, rahipler gece gndeki her tr hareketi pheyle inceler olmulard. Rahip yamaklar da arazide tanrsal hayvanlar gzlemek ve kendileri ne gerekli saygnn gsterilmesi iin tapnaa getirmekle grev lendirilmilerdi. lerinde lenlerin zenle mumyalandklarn sylemeye gerek yok. Ne de olsa her an dnebilecek tanrlarn malydlar. Yzyllar geti, binlerce yl geti, zamanla birlikte insanlar da deiti. Korkun canavarlarn ans halkn inanndan silinme miti. O ucubeler geri artk yoklard, ama postlarnn ya da az larnn belli bir zelliinden tannan torunlar tanrsal casuslar gibi br hayvanlarn arasnda yaamay srdryorlard. Ku83

1ar, balklar ve evlerde beslenen hayvanlar gibi kk yaratk lardan kimse korkmuyordu. nsan onlarla anlaabiliyordu, hat t dualar hayvanlarn arac servisleriyle tanrlara ulutarlabiliyordu. A m a o rktc byk hayvanlar ne olacakt? lmle rinden sonra o korkun ilk ekillerine dnecekler miydi? Tekrar doduklarnda insanlarn arasna yine korku ve dehet duygula r yayacaklar myd? nsanlar, bu hayvanlarn penesinde ac ek meden tanrlar honut etmek iin ne yapabilirdi? Bu nemli dnce rahipleri uzun sre tasalandrd. S o n u n d a soruna basit bir zm buldular. Yaadklar srece bu hayvan lar martlacak, ululanacakt, yle ki Ka ile Ba'lar lmlerin den sonra tanrlarn katna kacak ve orada insanlarn iyi niye tini ve kendilerine gsterdikleri saygy duyuracakt. Buna kar n, korkun yaratklarn kemikleri lmlerinden sonra krla cak, unufak edilecek ve ziftle kartrlacakt. En sert granitten sandukalar oyulacak ve bunlar o kadar salam olacaklard ki, tekrar doan hibir canavar bu hapishaneyi krp aa kama yacakt. Sandukalar yeraltndaki kaya mezarlarna duvar iine gmlecekler, bylece, insanlar b u n d a n byle hibir z a m a n ca navarlar tarafndan tartaklanamayacaklar, onlarn elinde eza ve ikence grmeyeceklerdi.

Yanl Mezarlarn indeki Sahte Boalar

Atalarmzn tutarszlklarn ve iine dtkleri elikileri bir dereceye kadar dzene sokabilmek iin rneklere ve yeni dn ce biimlerine gereksinmemiz vardr. Burada icat ettiim yk ancak byle bir rnek, tarih ncesinin bulanklnn iinden sy rlmamza yardmc olacak bir koltuk denei olabilir. Kabul edi len modele uyduu srece bir H e r o d o t u s ' u n , Strabon'un, Diod o r ' u n , Tasits'n, M a n e t o ' n u n veya sebyus'un yazdklarn da 84

seve seve kabul etmiyor muyuz? A m a bu modele uymayanlarn vay haline! Bu takdirde ayn antik yazarlarn bize kadar ilettik lerini klmz kprdatmadan reddederiz. Auguste Mariette 5 Eyll 1852'de SakkarVnn el srlmemi boa sandukalarnn iinde ne bulmutu? " E n byk zeni boann kafasna gstermeye hazrlanyor dum, a m a byle bir ey b u l a m a d m . Sandukann iinde, d a h a el srlnce ufalanan pis kokulu bir asfalt kitlesi vard." Sahte hayvann kemikleri, lmden yzlerce, h a t t belki bin lerce yl sonraya rastlayan bir tarihte mi paralanmt? Mariet te diyor ki: " P i s kokulu kitlenin iinde bir yn kck kemik kr var d. Bunlarn ait olduklar kemiklerin, hayvann mezara kondu u dnemde paralandklar besbelli. Ya ikinci el dememi sandukann d u r u m u nasld? " B u sandukann iinde ne boa kafatas vard, ne de iri say labilecek kemik. Aksine, b u r a d a d a h a da ok miktarda minik kemik kymklar vard." Arkeolog Sir Robert M o n d nasl oluyor da boa sandukala rnda " b i r akal ya da k p e e " ait olduklarn varsayd kemik ler bulmutu? Bu koullar altnda kemikleri d a h a ayrntl bir incelemeden geirmeyen antropologlar knamamak mmkn deil. sebyus'daki gibi "drt bedenli ve kuyruklar balk kuyruu gibi art yarlarndan uzayan kpeklerin" varlna nasl inanlabilir? Dr. Ange-Pierre Leca Msr mumyalar konusunda uzman. Bu konuda son derece ilgin bir kitap yazd. B u n u n iinde, Abusir dehlizlerinde bulunan " o l a a n s t gzel grnl ve ok b yk zenle sarlm iki b o a " d a n sz ediyor. " B i r tek boaya ait gzken ikinci bir mumyann iinde tek rar yedi hayvann kemikleri bulunmutu. Bunlarn arasnda iki yandaki bir buzayla dev yapl yal bir boa da vard. Bir ncs iki kafatasna sahip gibi gzkyordu." 86

ki kafatas ha? sebyus ne demiti? " o k eitli ve birbirin den farkl olaand yaratklar. ..Aralarnda da iki kafal bir be den." Kukularm Sakkara'daki kazclarn ba Dr. Halil Gali'ye a tm. O n u n ya da alma arkadalarnn hi b t n kemikleri bir birine uymayan hayvan mumyalar bulup bulmadn sordum. Bilgin bana kulaklarna inanamyormu gibi bakt. " A m a n Tan rm, kim byle eye dikkat e d e r ? " Demek hi kimse dikkat etmiyor. Bunun dncesi bile kor kun. Ylmaz kazc Walter Emery Sakkara'da iinde kutsal inekler b u l u n a n katakomblar kefetmiti. Bunun kukusu yok, nk zenle yontulmu kireta bloklarnn stndeki yazlar da "Apis'in anas Isis burada yatyor!' diye bunu doruluyordu. Ay rca, inek tanrann ululand .. 3. ve 4. yzyllara ait iyi du-

l)r. Halil Gali ve Erich von Damken.

87

rumdaki papirsler de bulunmutur. Fakat arkeologlar, bekle nen inek ana yerine sarlp sarmalanm sr ve baka hayvan larn kemiklerini gn na kardlar. Emery'nin ardl olan ar keolog Jean Philippe Lauer bu konuda, " B u n l a r n yamalan m mezarlardan getirilen kemikler olduu apak. A m a bu me zarlarn girii aa karlamad," diyor. D a h a nce de sylemitim: mezar soyguncular m a d d deer lerin peindedir. Arkalarnda karklk ve ykm brakrlar. A m a yamaclarn, kemikleri herhangi baka bir mezardan niin kut sal ineklerin dehlizine tadklarn anlamak zor.

Bebek Habe M a y m u n u n u n Srr

O zamanki Habeistan ile Nbye'de (bugnk Sudan) Msr llarn tanrsal hayvan saydklar kpek kafal bir Habe may m u n u yayordu. Bu kpek kafal Habe maymunu ayn zaman da Msrllarn Nbyelilerden kopardklar hara demeleri ara snda da yer alyordu. Bu kpek eneli ve gr yeleli komik yara tklarn binlercesi mumyalanmtr. Kime b u n u n zerinde dur mamaktadr. Benzer maymunlara bugn dahi rastlanmaktadr. Bununla birlikte, bilimin bytecinin altnda incelenmeyi hakeden ilgin bir keiften sz amak gerekir. Kahire'deki Msr Mzesi'nin o tarihte mdr olan Dr. Henry Riad 1972'de baz bilim a d a m l a r n a mumyalarn rntgen film lerini ekmek iznini vermiti. Birleik Amerika'nn Michigan niversitesi'nden Dr. James E. Harris bu arada rahibe Makare'nin mumyasyla fazlaca ilgilendi. Bu hanmefendi, kadnlar hiyerar isinin en ulu unvanna sahipti: " T a n r A m o n ' u n ei"ydi. Vcu d u n u n sarlp sarmalan, rahibenin bir dk sonucu ld s o n u c u n a varlmasna neden olmutu. n k sarlp sarmalan m olan bebek de sandukann iinde annesinin v c u d u n u n s t n d e yatyordu. Kk paketin drt bir yandan zenle film88

leri ekildi. Sonu byk bir aknla yol at. n k szm o n a bebein, fazlaca byk bir beyni olan kpek kafal bir Ha be m a y m u n u olduu anlalmt. Tanr A m o n ' u n rahibesi olan kadnn o kk canavar dn yaya getirip getirmediini s o r m a m a k elde deil. H e r o d o t u s ' u n , eski Msr'daki rahip snfnn cinsel anormalliklerini yermesi bo una deil. 2. kitabnn 46. b l m n d e Msrl heykeltralarn Tanr Pan' "kei kafal ve geyik ayakl" olarak betimlediklerini sylyor. " O n u niin bu ekilde betimlediklerini sylemek a rma gidiyor," dedikten birka satr sonra, "Belli ki bir erkek ge yik bir kadnla iftlemi," diye konuya aklk getiriyor. Sicilya l Diodor da, " H a y v a n l a r ululamann kkeninin gizli tutulmas gerekmitir," derken m u h a k k a k ki yazdklarndan d a h a fazlas n biliyordu. ahsen tandm birka ejiptolog, eski Msr eserlerinin sr larnn aklanmas ve restorasyonlar iin olaanst baarlar sergileyen akszl insanlardr. Ejiptoloji zaten arkeoloji tari hinde esiz bir k o n u m a sahiptir. Yalnz Msr'da yllar boyunca k u m u n iinden srekli bir abayla birok tapnaklar ve heykel ler gn na karlmtr. Eski Msr'n tarihi aydnlatlm, hi yerogliflerin srr zlmtr. Ejiptologlar artk neden sz et tiklerini biliyorlar. Gerek Apis boas mumyalarnn da bulun duu gereini kapal getiimi ileri srerek beni knayanlar bu lunabilir. Byleleri Louvre'da, Viyana, Mnih ve New York'taki Doa Bilimleri Mzelerinde ilgi topluyor. Bunu biliyorum, a m a bildiim bir baka ey, bu boa mumyalarnn kkeninin ve muh tevasnn ok karanlk olduudur. zellikle Rahip M a n e t o ' n u n , Serapis kltne byk n e m verdiini ve o n u n hayat srasnda m u h a k k a k ki gerek boalarn mezara konulduunu da biliyo ruz. skenderiye'deki Serapeum'da ve baka yerlerde Apis onu r u n a yazl metinler bulunduu da bilinenler arasnda. A m a b tn bunlar, Ptolemaios'larn ve Romallarn zamannda, yani sa dece iki bin veya iki bin be yz yl nce olmutu. Benim kastet89

tiim, bu yeni saylabilecek d n e m deil. Ben, hayvanlar ulula m a n n tarih ncesine uzanan kkenlerini kefetmek istiyorum. ok garip: Ptolemaios sllesinden ilk kral (.. 304-284), bir yerlerde pislik iinde srnen ar bir heykeli skenderiye'ye tatmt. Bunun neyi betimlediini ise kimse bilmiyordu. O r a d a hazr bulunanlar iinde yalnz Rahip M a n e t o kraln aydnlata bilirdi. Maneto'ya gre, esrarengiz figr bir Serapis'dir (Serapis, tanrsal boann Yunanca ad). Pltark tarafndan aktarlan bu ksa olaydan ilgin bir sonu karlabilir. Kralla b t n maiyeti budalayd. Bir boa heykelini bile tanyamayacak durumdaydlar. Niin mi? Heykel "olaans t bir yarat" betimledii iin. Bunu aklayabilecek tek kii Rahip Maueto'ydu. " H i b i r ey hakikat kadar inanlamaz deildir!' (F. Dostoyevski, 1821-1881).

90

KNC BLM

KAYBOLAN LABRENT
"Gerek, ounlukla kartrlmaldr."
Jean Cocteau, Fransz airi, 1889-1963

N yl nce Msr hakknda yaz yazmann anlamsz olduunu dnyordum. lke hakknda her ey biliniyordu - yle de

il mi ya? Msr'la ilgili kitaplar isteksiz olarak kartranlardan dm. Hep u piramitler! Bu Sfenksler! Bu Firavunlar! Hele ga rip balkl tanrlar tek kelimeyle komikti. im gerei btn dn yadaki mzeleri gezdiimden adm banda eski Msrllarla kar layordum. Z a m a n l a eitli tanrlarn adlar belleime yerle meye balad, ok gemeden de onlar mzelerdeki kaidelerinin stnde eski dostlar gibi selamlamaya koyuldum. H a t h o r mu? Bu, salarnn stnde sr boynuzlaryla gne kursunu zarif biimde dengeye getirmi kadn deil mi? Ya T h o t ? Biliyorum! Gururlu bann stnde yeni ay ve kre olan ku yzl deli kanl. Ayn z a m a n d a da yazc yamaklarnn tanrs deil mi bu T h o t ? Sobek ise, timsah kafal ve antenli kak. Min'in kukule tasnn stndeki ift gne baterisi dizisiyle tannmamas mm kn deil. Ne de olsa fazla enerji gereksiniyor bu tanr. Daima bal bir kamyla betimlenmiyor mu? H o r s derseniz, M sr'a gelen hibir ziyareti o n u n n n d e d u r m a d a n yoluna de vam edemez. Arac olan kanatl gne kursu altn yaldzl tavan lardan binlerce defa gz krpyor, grkemli tapnak kaplarnda gz kamatryor. U F O ' l a r iin olaanst bir reklam konusu. H o r s ' n gz ise yerin yukarsnda her z a m a n mevcut ve tetik te. Uydu yapmclarna lyk bir tanr, deil mi? H o r s ' n ken disi ise, yerinin Yukar veya Aa Msr oluuna gre ya ahin 91

kafal ve insan vcutlu ya da sadece ahin olarak betimleniyor. Belki ayp ama, ift tac b a n a iinde iki iesi b u l u n a n bir kep eyi anmsatyor. Tanr betimleri pek ok. lerinde erkekler ve kadnlar, in san/hayvan karmalar ya da sadece hayvanlar var. Msr'n tan rlar g, tanrlar ailelerinin arasndaki akrabalk balaryla ve semavi figrlere unu ya da b u n u yaktran insanlarn masalclk hneriyle karmaklk kazanmaktadr. D u r u m Msr'da ni in Yunanistan'dakinden, Hindistan'dakinden, Japonya'dakinden ve Orta Amerika'dakinden farkl olsun? nsanlar her kk aclar iin grevli bir tanrya gereksinme duyarlar. Son iki bin yl iinde ge kabul edilen Hristiyan azizleri de bu b a k m d a n bir istisna oluturmazlar. Msr'n tanrlar dnyasndan sz eden bir kitap her naslsa elime gemiti. Bunu okurken ne kadar skldm anmsarm. n k hangi tanrnn hangi baba tanrnn soyundan geldii ve hangi akrabalar aras birlemenin r n olduu u m u r u m d a de il benim. Zaten istesem b t n bu bilgileri Mitoloji szlkleri nin birinden elde etmem iten deil. Arkeologlar ayrca gerek ten takdir edilecek)bir almayla b t n firavunlarn adlaryla saltanat srelerinin d k m n yapm, her tapnak, hatt her stun kataloge edilmi, her resim motifi ayrntl olarak tanm lanmtr. Hayr, ben Msr h a k k n d a bir kitap yazmam. Byle si, benim yetkim dnda olurdu. Ben gerekte bir detektifim, ve henz zmlenmemi srlarn izini bulmaya alrm. Msr'da zmlenmeyi bekleyen d a h a neler var acaba? I

Btn Msr tanrlarnn balarnda ilgin ssler vardr. rnein, Tanra Hathor, banda bir inein boynuzlaryla bir gne kursu tamaktadr. Uzmanlar gne kursunun stndeki paralar "ty" olarak yorumlamlardr. 93

Saulus'tan Paulus'a
Bu isteksizliim birka yl nce bambaka bir amala Herod o t u s ' u n eserlerini kartrdm srada apansz deiti. Herodo tus, ejiptologlarn " k a n t l a n m bilgileri"yle uzlamayan yk ler anlatyordu. Kim haklyd? ki bin be yz yandaki tarihi mi yoksa modern arkeolog mu? Herodotus, yolunda yalnz ba na giden biri miydi yoksa antik alardan baka grg tank lar yklerini doruluyorlar myd? H e r o d o t u s ' l a bilimin bu gnk konumu arasndaki eliki ylesine arpc ve tyler rper ticiydi ki konuyu aratrmaya koyuldum. O ok eski kitaplara daldka Msr' giderek d a h a ilgin bulmaya baladm. Btn

Gklerin tanrs Hors sada ahin adam olarak betimienmitir. Soldaki ikili ta, bana, iinde bir iki iesi duran bir kepeyi anmsatmaktadr. 94

bunlar doru olamazd! O kadar vlen ejiptologlar uyumular myd yoksa? Yzeyin altndaki tutarszlklar rtmek iin, y zeysel mozayii macunlayp onarmlar myd? Yalnzca eski rahiplerce bilinen binlerce yllk bilgilerin izinde miydim? Eski M sr'n, m o d e r n amza uymayan, bilinmemeleri d a h a hayrl olan mesajlar var myd? Bunlarn aa karlmas gnmz insanlarn rktr myd? Fenikeli tarihi Sanhuniaton (.. 1250 etrafnda) aadaki sa trlar yazarken benzer dncelerin penesinde miydi? " E n gen yamzdan beri arptlm anlatlar dinlemeye al z ve aklmz yzyllardan beri pein yarglara ylesine batmtr ki, akln almayaca yalanlar hazine gibi korumaktadr. Sonu ta da gerek inanlmaz olmakta ve sahte olan gze gerek gibi grnmektedir." Herodotus'a "Tarihiliin b a b a s " unvann yaktran filozof Pltark (.. 106-43) olmutu. Herhalde tarihilerin ilki olma masna ramen, bu unvan bugne dek Herodotus'a ait saylmtr.

Herodotus Kimdi?
Bu Herodotus h a k k n d a neler biliniyor? A n a d o l u ' n u n gney bat kesindeki Halikarnassos (Bodrum) adl bir kentte domu tu. H e r o d o t u s ' u n babas zalim despot Ligdamis'e o kadar id detle kar kmt ki, b t n aile kentten srld. O zamanlar da bugnknden pek o kadar farkl deildi. Herodotus, etrafn daki dnyada olan bitenleri Sisam adasndan izliyordu. Huzur lu bir d n e m d e yaanlmyordu. Gl Pers mparatorluu Yu nan tehdit ediyordu. Atina'yla byk bir asker g olan spar ta rekabet halindeydiler. Belki de gen H e r o d o t u s ' u olaylar ye rinde gzlemeye ve bilgilerini ilk elden edinmeye iten bu siyasal kavgalar olmutur. Bylece, g n n n yazar gezgini oldu. Hero95

dotus btn Anadolu'yu, talya'y, Sicilya'y gezdi ve Babil'e va rarak orada uzun sre kald. .. 448'de Msr'a vardnda bu ras o n u n iin bilinmedik bir lke deildi. Hemerisi olan doa bilgini Hekataios (.. 550-480 etraf) o n d a n nce Nil lkesini anlatmt. Herodotus eletiriyi aklndan bile geirmeyerek n celinin getii yollar izlemedi, aksine, ona kar belli bir nyar g ve gvensizlik duyuyordu. H e r o d o t u s hibir z a m a n salt tarihi olmamtr. Konutuu kimselerin, lkenin tarihi h a k k n d a sylediklerini her ne kadar kaydediyor idiyse de, ziyaret ettii yrelerin corafyasn ve to pografyasn da not ediyordu. Tarih yazar olduu kadar coraf yacyd da. " H e r tarihin kendi corafi meknnda incelenmesi gerektii ve her corafi meknn bir tarihi o l d u u " fikrini k da ilk dken Herodotus'dur. O zamanki Msr'la Yunanistan arasnda sk ticaret balar vard. Nil lkesine egemen olan Pers kral I. Artakserkses h a t t Msrl genleri lisan renmeleri iin Yunanistan'a yollar, Yu nanllar da tccar ve meyhaneci olarak Msr'da etkinlikte bulu nurlard. Msr dilini bilmeyen Herodotus, bir tercman kullan mak zorundayd, a m a yleleri oktu. Memfis, Heliopolis ve Teb gibi kentlerdeki rahipler, ktphaneciler, baz devlet memurlar ve soylu Msrllar bu yabancyla sohbet etmekten byk zevk alyorlard. Herodotus, hajktan duyduu sylentilerle ktphanelerle ta pnaklardaki papirslerde kaytl olan Msr'n tarihini ayrt et meyi pek abuk rendi. Bir rahip ona 331 firavunun adlarn o k u d u u n d a bunlar doru olarak ezberlemi, fakat ona Miker i n o s ' u n bir ineine ilikin bir yk nakledildiinde anlatlanla r samalk olarak nitelemiti. Uzun zamanlar nce lm fira vunlarn kahramanlklar h a k k n d a ayrntl bilgi almasna kar-

Yukanda Tanra Halhor'la olak kafal tanr Harsafes, aada ahin kafal tanr Month. Banda gne kursu ve "tyler" dikkati ekmektedir.

96

n, halktan duyduu ykler karsnda pheci bir tavr tak nyordu. Bu yklerden biri de piramitlerin ina srasnda turp lar ve soanlar iin bin alt yz gm para verildiiydi. Dinleyici Herodotus, kulana gelenleri inanamayarak ve a knlkla not ediyor, haklarnda keskin bir anlayla fikir yrt yordu. Duyduklarn kendi deneyimleriyle zenginletiriyor, fakat her defasnda ykyle kendi grn ayrt etmeyi biliyordu. O n u n yazdklar, iki bin be yz yllk bir grg tankl rapo ruydu.

Piramitlerden de mi Byk?
" O n l a r (on iki krallar) ortak bir ant brakmak istiyorlard. Bu nedenle, Moeris G l ' n n yukarsnda, timsahlar kentinin yaknlarndaki Labirent'i ina ettirdiler. Orasn ben de grdm ve kelimelerle anlatlmasna imkn olmadn syleyebilirim. B t n Yunanistan'daki b t n benzer duvarlar ve baka yaplar bir araya getirilse, bu bir tek Labirent'te harcanan i gcne ve pa raya yaklaamazlar. Oysa Efes tapna ile Sisam'daki olduka etkileyicidir. Piramitler hi kukusuz t m tanmlamalarn te sindedir ve her biri Yunanllarn birok byk eseriyle edeer dedir. Ancak Labirent, piramitleri dahi geride brakr. Kaplar birbirinin karsna den st rtl oniki avlusu vardr. Bun larn alts kuzeyde, alts ise gneyde ve hepsi birbirinin yann dadr. Hepsinin etraf bir tek duvarla evrilidir. Bu binann iin de iki tr oda vardr: yeralt odalar ve bunlarn yukarsnda ye rin stndeki odalar. H e r iki trden bin beer yz o d a bulunu yor. Yerin stndeki odalar dolatm iin kendi deneyimime dayanarak konuuyorum. Yerin altndaki odalar da grenlerden dinledim. n k Msrl bekiler buralar gstermeye kesinlikle raz olmuyorlar. Dediklerine gre, burada, Labirent'i yaptran krallarn ve kutsal timsahlarn sandukalar bulunuyormu. Bu 98

d u r u m d a , alttaki odalar h a k k n d a ancak duyduklarm nakle debilirim. Kendi gzlerimle grdm yerin stndeki odalar ise insanst bir almann r n . Labirent'in s o n u n d a k i kede, iine dev ekillerin hakkedilmi bulunduu krk kula yksekli indeki bir piramit yer alyor... Yeraltndaki bir dehlizden gei lerek piramite giriliyor. .. Ancak, kylarnda bu Labirent'in ina edildii Moeris Gl, d a h a da olaanst bir eser sergiliyor. Bu nun insan elinden kt ve yapay olarak kazld belirgin e kilde grlyor. n k gln ortasnda suyun iinden elli ku la yukarya sivrilen ve suyun da o kadar derinine inen iki pira mit ykseliyor. Her iki piramitin stnde tatan dev bir ekil: tahtta oturan bir figr dikkati ekiyor. Byk Gize piramiti Msr tarihinin tartmasz en heybetli ya pt, dnyann yedi harikasndan biridir. Bu piramiti ok iyi ta nyan ve o n d a n ayrntl ekilde sz eden H e r o d o t u s nasl olur da "kelimelerle a n l a t l a m a y a c a k " ve "piramitleri dahi geride braktn" ileri srd bir Labirent'i sz konusu edebilir? Yok sa Msr'n gnei Bay H e r o d o t u s ' u n beynine mi vurdu? Bu iz lenim uyanmyor, nk H e r o d o t u s bu metin b l m n d e g zyle grdklerini drt kere yineliyor: "...gzlerimle grdm, ke limelerle anlatlmas olanaksz... Yerin stndeki bu odalardan getim ve kendi deneyimime dayanarak konuuyorum... kendi gzlerimle grebildiim sttekiler net olarak grnyor." Hero dotus'un anlatsnda dikkati eken, kendisinin ararak tank olduklaryla kendisine bildirilenler arasnda yapt kesin ayrm dr, "...topran altndaki odalar hakknda yalnz b a n a anlat lanlar biliyorum... o n u n iin de yalnz o kadarn anlatabilirim." H e r o d o t u s ' u n anlatsna gre, bu Labirent bir sper yap ol mu olsa gerek. Topran yukarsndaki bin be yz oday, bun lara ek olarak stleri rtl avlular ve bu m a m u r kompleksi e viren tek bir duvar gznzn n n e getirin. Olaanst: Bu kadar yetmezmi gibi, iinden iki piramitin ykseldii muazzam bir yapay gl de var.

Bylesine heybetli bir yapnn dnyann yzeyinden nasl hi bir iz brakmadan yok olabildiini havsalam alamyor. .. 448'de hl vard nk. Sonraki kuaklarn kompleksin ta bloklarn birer birer baka yere tayp baka yaplarn yapmnda kullan dklarn ne srenler bulunabilir. yleyse bunlar kim? Msr, Her o d o t u s ' u n dneminde ve o n d a n sonra heyecan verici yaplar oluturmu deil. Piramitlerin a oktan gemi, tapnaklar y klmaya balamt. Msrllar izleyen Romallar, Hristiyanlar ve Araplar da bu lkede olaanst eserler brakmadlar. A m a ya plann gerekten olaanst olmas gerekmiyor mu? Atalarn hey betli eserlerini para para skp konut ve yol yapmnda kul lanmak da m m k n . Dnyann her tarafnda byle eyler olmu tur. yleyse Labirent'in dev bloklarndan ina edilmi Msr'n bu ta evleri nerede? Renklerle ve tanr tabartmalaryla bezen mi kesme talardan oluturulmu o sper yollar nerede? Hero dotus, harika binann ii h a k k n d a unlar yazyor:

Harika zerine Harika

" S a l o n l a r l a buradan k kaplar ve avlular aan geitler, harika zerine harika sergiliyorlar. Avludan salonlara, salonlar dan stunlu galerilere, galerilerden baka odalara girilmekte, ora lardan baka avlulara klmaktadr. Tavan her tarafta tatandr, duvarlar da yle. Duvarlar kabartmalarla kapldr. Her avlu b tnle uyumlu beyaz mermer stunlarla evrilidir." Msrllar bylesine lks ve duvarlar bylesine kabartmalarla kapl sanat eserlerini hibir z a m a n konut ve yol yapm iin feda etmemilerdir. Dinsel anlatlar, Ptolemaios'larn ve Romallarn dnemlerinde fazlasyla nemsenmitir. Romallar zaten barbar deillerdi. Tarih yazarlar, bylesine olaanst gzellikte ve k yaslama kabul etmez bir harikann yamalanmasn ve paralan100

masn mutlaka kaydederlerdi. Oysa eserlerinde byle bir eyden sz yoktur. Yoksa Labirent'i Mslmanlar m ta ta skt? Ca miler ve Kahire'nin dev kalesi bu talarla m yapld? Bugnk Kahire'nin ekirdei 7. yzyl ortalarnda bir ordughtan olu mutur. Bu arada, zengin bezemeler sergileyen ya da zellikle hey betli olan yap elemanlar kullanlmamtr. Ve Sultan Salahattin 1176'da grkemli surlar yaptrrken, artk hi kimsenin dev bir Labirent'ten haberi yoktu. Ayrca, sz konusu olan yalnz ra kipsiz bir mhendislik aheserinin sklmesi deildir, olaanst byklkte granit bloklarnn, mermer stunlarn, " t a t a n dev heykellerin" (Herodotus) nakliyesi de hesaba katlmaldr. By lesi nakliyelerle bunlara ilikin organizasyon problemlerinin zm firavunlarn imparatorluunun ilk dnemlerinde ve doruk anda gerekletirilmitir, o n d a n sonra bir d a h a grlmemi tir! H e r o d o t u s ' u n Labirent'ini acaba kumlar m yuttu? Olabilir. Kum bir keresinde koca koca piramitleri ve h a t t Gize'nin dev Sfenks'ini yutmutu. A m a H e r o d o t u s ' u n szn ettii yerin al tndaki bin be yz odayla on iki kraln mezarlar nerede olabi lir? Benim iin, stn bir hayal gc var denir. Binbir Gece Ma sallarnn masal saraylarndan birini rahata gzlerimin n n d e canlandrabilirim. A m a yerin altndaki bin be yz odann tem sil ettii insanst eser nerede? O gnlerde tnel yapmclarnn emrinde dinamit ve m o d e r n delgi letleri de yoktu. Yerin altn daki bin be yz o d a herhalde ok zengin bezenmi, kabartma lar ve heykellerle donatlmlard. Ne de olsa on iki kraln me zarlar sz konusuydu. Yeraltndaki bin be yz o d a ne ile ay dnlatlyordu? Kaz srasnda nasl bir havalandrma sistemi yer letirildi? Duvarlar hangi resimler ve yazlarla sslendi? On iki kraln sandukalar ne kadar derindeydi? o k t a n d r tarihin ka ranlnda kalm bir an hangi mesajlar bin be yz o d a d a deifre edilmeyi bekliyor? Bu Labirent'in, her ejiptologu lgna evirmesi gerekir. Dn yann neresinde byle ey grlmtr? H e r o d o t u s ' u n tankl101

n ettii yerin stndeki bin be yz oda artk var olmasa bile, dev duvarn, stunlu salonlarn belki de heybetli kaplarn kiri lerinin kalntlarnn saptanabilmesi gerekirdi. O z a m a n yerin al tndaki bin be yz odann bulunmas da gecikmezdi. H e r o d o t u s ' u n raporunu reneliden beri hibir arkeologun nasl olup da bu on ikili kral mezarnn kefi iin bir eyler yapmadn merak edip d u r u r u m . Bu kadar kaytszln nedeni ne olabilir?

Bir nan Meselesi mi?

Bu tembelce kaytszln nedenlerini biliyorum. Arkeologlar, Herodotus'un anlatsna gvenilemeyeceini ileri srerek iin iin den syrlmaya bakmaktadrlar. Ejiptologlarn ounluu ise La birent'in oktandr kefedildiini ileri srmektedir. Herodotus'un inanlrl hakknda pek ok mrekkep harcan mtr. H e m yalnz birka sayfa uzunluunda bilimsel brorler deil, hayli hacimli kitaplar iinde. Herodotus h a k k n d a k i yar glar daima sbjektif olarak kalmtr. Hibirimiz o n u n l a ah sen tanmadk ne de olsa. Herodotus'un karakteri hakknda yal nzca dolayl sonulara varabiliriz. Daima hakl olduunu mu iddia ederdi? fkeli miydi? Sessiz bir dinleyici ve not alc my d? Alman filozofu Dr. Wilhelm Spiegelberg 1926'da H e r o d o t u s ' u n Msr efsanelerini aktardn ve o n a bu b a k m d a n gven duymak gerektiini sylemiti. Buna karn bilim adam Kim ball Armayor 1985 ylnda yle bir sonuca varr: " H e r o d o t u s ' un Labirenti gerek Msr tarihinde hibir z a m a n var olmam tr!' Corafyac H a n n o Beck biraz d a h a anlayl davranyor: " H e r o d o t u s , ziyaret ettii uluslarn dillerini bilip konumad iin, arada srada yanlgya dm olmas kanlmaz. Ayr ca, abartl, hatt gerekten uzak bilgilerin eserine katlm ol mas ok olasdr.
102

H e r o d o t u s ' d a n yana ve ona kar olan nice eser o k u d u k t a n sonra, olumsuz yarglarn d a i m a bilim adamlarnn hatas oldu u sonucuna vardm. n k sorun bugnk asndan ele aln yor: u ya da bu bugne kadar kantlanmadna, unu ya da bunu bugn hayal etmek g olduuna gre, H e r o d o t u s ' u n ya nlgya dm olmas gerekiyor, iyi de, bilimimizin be bin yl lk bir tarihin yannda lf m olur? Bir in atasz yle der: " B t n insanlar aklldr; kimi nce, brleri d a h a sonra." Herodotus, Labirentiyle yapay gln icat etmi deil. .. 1. yzylda Sicilya'l D i o d o r de bunlardan sz ediyor:

Grg Tanklar Anlatyor

"O kraln l m n d e n sonra, Msrllar yine bamszlklar na kavutular ve lke halkndan birini tahta geirdiler: bazlar nn M a r h o s diye de adlandrd Mendes'i. Bu kii geri savala ra giriip zaferler kazanmad, a m a kendine bir mezar ina ettir di: yalnzca yapnn byklyle deil, ayn z a m a n d a da taklit edilemez sanatyla da nl Labirenti. yle ki bu Labirente gi ren bir kimse, yannda deneyimli bir rehber olmad takdirde, kolay kolay k yolunu bulamaz. Baz kimseler de Daedalosun Msr'a geldiini, bu eserdeki sanata hayran olduunu, sonra da Girit Kral Minos'a Msr'dakinin ei bir Labirent vcude ge tirdiini, efsaneye gre ise M i n o t o r u s ' u n b u r a d a barndn an latrlar. Girit'teki Labirent bugn tamamiyle yok olmutur. Bel ki bir h k m d a r tarafndan yerle bir edilmi ya da zamann h mna uramtr. A m a Msr'daki bugne kadar btnyle bo zulmadan kalmtr." Diodor be blm d a h a ileride on iki kral ve ortak mezarlar hakknda Herodotus'la ayn eyleri anlatyor. Diodor ayrca La birent'in kanaln Moeris Glne alan azndan b u l u n d u u n u doruluyor. 103

H e r o d o t u s ' t a n 423 yl sonra bir baka tank ayn yere gelir: Yunanl corafyac Strabon (.. 63 etraf - .S. 26). Strabon uzun yolculuklara km, bu arada .. 25 ylnda Msr'a uramt. S t r a b o n ' u n tarihi kaybolmutur, a m a on yedi ciltlik " G e o g r a p hika"s gnmze kadar gelmitir. Strabon 17. cildin 37. bl m n d e yle yazyor: " M o e r i s Gl, bykl ve derinlii dolaysiyle Nil'in ka bard zamanlarda taan sular zaptetmeye elverilidir. Kanaln iki u c u n d a ayn z a m a n d a , mimarlarn suyun ieriye ve darya akn yavalatmalarna yarayan savaklar da bulunmaktadr. Bu rada ayrca Labirent vardr: piramitlerle boy lebilecek bir ya pttr, bu. Labirenti yaptran kraln mezar da yanndadr... Ora da saysz dizi dizi stunlarla evrili ve birbirine alan saysz salonlar var... Girilerin n n d e st kapal ok sayda uzun ge it var. Bunlarn birbirine gemi kavisli yollar, bir yabancnn, rehbersiz olarak herhangi bir salonun giriini veya kn bul masn imknszlatryor. artc olan, odalarn her birinin tavannn bir tek tatan olu mas, st kapal koridorlarn eninin olaanst byklkte tek bir tatan levhalarla kapl bulunmasdr. Hibir yerde taa tahta ya da baka bir yap malzemesinin karm olduu gzkme mektedir. D a m a kldnda ayn derecede byk levhalardan bir ta yzeyi grlmektedir. Duvarlar da byklk asndan brlerinden geri kalmayan talardan oluturulmutur. Sonda ise mezar yer almaktadr. Bu, her bir yannda drt pletra tayan bir piramittir. inde gml olan zatn ad Ysmandes'dir. Bu yapy brakp bir sre ilerleyince Arsinoe kenti karnza kar. Eskiden buraya timsahlar kenti denilirdi. .. Bize orada kutsal e yay gsteren saygn rehberimiz bizimle gle kadar geldi..." Herodotus gibi Strabon da Labirent'in byklnden ve gr kemli ta levhalarndan ok etkilenmiti. Topran altndaki bin be yz o d a konusunda susmu olmas dikkati ekicidir. Acaba niin? Strabon, Romallar dneminde Msr'da bulunuyordu. Ro104

ma mparator Gays Jl Sezar .. 47'de Msr ordusunu yen mi ve sevgilisi Kleopatra'y Msr tahtna o t u r t m u t u . On yedi yl sonra ya da S t r a b o n ' u n ziyaretinden be yl n c e Msr bir Roma eyaleti oldu. Msr ruhban snfnn fatihlere bin k sur yllk srlarn aklamayaca gn gibi akt. Jl Sezar'la ordularnn yamacl Msr'da da korku uyandryordu. M sr'n rahipleri, fatihlerin yaklaan ordularnn karsnda Orta ve Gney Amerika'l meslektalar gibi davranm olmallar, Kl tr hazineleri gizlendi. Strabon'dan 423 yl nce bile Herodotus yeralt odalarna girme iznini elde edememiti. Bu durumda, Stra bon'un yeralt hazineleri hakknda tek kelime duymamasna a mamak lzm. Yunanl olmasna karn, Strabon nefret edilen Roma mparatorluundan geliyordu. Yunanistan o tarihlerde Ro ma mparatorluunun bir parasyd. Ayrca, H e r o d o t u s ' l a S t r a b o n ' u n ziyaretleri arasnda hemen hemen be yz yln gemi olduunu u n u t m a m a l . Bir karla trma yapalm: Kln Katedralinin yapmna 1248'de balanm, iki yz yl sonra gney kulesi an katna kadar tamamlanm bu lunuyordu. Bugnk yap ise ancak 1880 ylnda tamamland. Mimarlar ve inaatlar b u n d a n be yz yl nce katedralin al tndaki katakomblar h a k k n d a bilgi verebilirlerdi. Bugn ise hi bir turist bu konuda bir ey renememektedir. H e r o d o t u s ' l a Strabon arasndaki z a m a n sreci ise 423 yldr! Rahipler Hero dotus'a, yapnn sadece yarsn grdn, br yarsnn topra n altnda olduunu gururla belirtebilirlerdi. Strabon'un zama nnda ise rahipler ya topran altndaki odalar h a k k n d a bir ey bilmiyorlard, ya da politik nedenlerle bildiklerini gizliyorlard. Strabon'un, Labirent'in altndaki kral mezarlar h a k k n d a baz sylentiler duyduu, ancak bunlara inanmad, dolaysyla da bakalarna nakletmedii de akla yakndr. Strabon'dan yz yl sonra Romal tarihi Kays Plinius Sekundus (.S. 61-113) Msr Labirentini bir kez d a h a tarif etmitir. Plinius'dan stelik, ncellerinin habersiz bulunduklar ek ayrnt105

1ar renilmektedir. Romal tarihinin, H e r o d o t u s ' l a Strabonun ulaamadklar kaynaklar bulduu anlalyor. Plinius ayrca H e r o d o t u s ' u n yazlarn dzeltmeye ve tamamlamaya alyor. "Labirentlerden, insan zeksnn ve becerisinin en gizemli, fa kat hi de sanld gibi u y d u r m a olmayan eserlerinden de sz etmemiz gerekiyor. Bir tanesi bugn hl Msr'n Havara bl gesinde bulunuyor. Bu, benzerlerinin en eskisi olup, sylenildi ine gre, bin alt yz yl nce Kral Petusuhus veya Ttitoes tarafndan yaptrlmtr. H e r o d o t u s b u n a karn, yaptrannn on iki krallar olduunu anlatr. Yaptrlnn baka baka ak lamalar vardr... Daedalos'un Girit'te yaptrd Labirent iin Msr'dakini rnek aldnn kukusu yoktur, a m a bu eski eserin ancak yzde birini taklit edebilmitir... D a e d a l o s ' u n Labirenti nin bylece Msr'dakinden sonra ikinci Labirent olduu anla lyor. ncs Limni adasnda, drdncs ise talya'dayd. Bunlarn hepsi cilalanm talardan tonozlu olarak ina edilmi lerdi. Msr'dakinin, balca yap malzemesi dev siyenit blokla ryd ve yzyllar dahi bu yapy dize getirememitir. Bu labirent ayrca b t n Msr tanrlarnn tapnaklarn, krk minik mabet te intikam tanralarn, her biri krk arn yksekliinde ve tabanlaryla dokuz d n m l k bir arazi kaplayan ok sayda piramiti kapsamaktadr. Yrmekten yorgun den insan bylece bir biriyle girift olmu bir koridor ayla karlar. A m a yukarda yksek tavanl yemek odalar da vardr. Ve doksan basamakla porfir stunlar, put betimleri, kral heykelleri ve binbir tyler rpertici ekil ieren dehlizlere inilmektedir. Evlerden bazlar nn ylesine bir konumlar vardr ki, kaplar aldnda tyler rpertici bir gk grlemesi duyulmaktadr. Labirentin en byk ksmnda karanlkta ilerlemek zorunludur. Duvarn dnda baka byk binalar da b u l u n m a k t a , baz evler de yeraltndaki kub beli alanlarda bulunmaktadr." Eski anlatlar iinde H e r o d o t u s ' u n k i en ayrntl olandr. Bu da normal, nk Herodotus Labirent'in ilk ziyaretisiydi. Grg
106

tan olduu eyler ve rahiplerin ona yeraltndaki tesis hakkn da anlattklar, z a m a n asndan gemiin en derin kesindedir. Tarih yazarlar Labirent'in yapmcs iin farkl adlar kullan yorlarsa da, nemli noktalarda fikir birliine varyorlar. Karmak tapnak kompleksi Moeris Glnde bulunmaktadr. Burada tim sah kentinden uzak olmayan yapay kanallar vardr. Topran yukarsndaki yaplar " i n s a n s t bir eser"dir. Tavanlar her yerde tatr (Herodotus, Strabon, Plinius), duvarlar olaanst byk lkte ta levhalardan olumaktadr. Alaktaki d a m d a n bakln ca da "ayn irilikte levhalardan bir ta yzeyi" grlmektedir (Strabon). naatlarda t a h t a hi kullanlmamtr (Plinius, Stra bon), ancak, Labirent'in yaknnda bir veya birka piramit yer almaktadr (Herodotus, Strabon, Plinius). H e r o d o t u s ve Plini us "yeralt o d a l a r " n d a n sz ediyorlard. Fakat Herodotus'la Di o d o r yapay glden darya sivrilen baka iki piramiti bildiriyor lar. Son olarak, " p u t betimleri"yle "eit eit tyler rpertici ekiller"! bilen sadece Plinius'dur. Eski tarihilerin anlata anlata bitiremedikleri o efsanevi bi nalar kompleksi ne oldu? Ejiptologlarn ounluu, bu labirentin 1843 ylnda nl Al m a n arkeologu Richard Lepsius (1810-1884) tarafndan kefedil dii kansndadr. Sz konusu olan Firavun 3. Amenemhet'in (.. 1844-1797) mezar piramiti ve etrafndaki kalntlardr. Lep sius, bu yaplarn bugnn El Fayum vahasnn yaknnda olduk larn saptamt.

en Arkeolog
Bu varsaym doru mu acaba? Lepsius neye dayanarak Labi rent'i kefettiine kanaat getirmiti? Yerin altndaki bin be yz 107

odaya giren olmu muydu? Bu kiiler on iki kraln mezarlarn grmler miydi? Lepsius'la Prusya Krallnn Msr seferine mensup adamlar " o l a a n s t byklkte ta levhalar"a veya " a y n derecede byk levhalardan oluan ta yzeyler"e (Hero dotus) rastladlar m? Kazclar "eitli korkun ekiller" (Plinius) ve " i ie gemi kavisli yollar" (Strabon) buldular m? Bunlarn hibirinin yeri saptanm deildir. Bir devlet m e m u r u n u n olu olan Richard Lepsius, geen yz yl Alman arkeologlarnn dhisi saylyordu. Eksantrik tabiatl, tutkulu, heyecanl, iddiac ve pheci biri olarak tannan Lepsi us, ayn z a m a n d a ok ekici bir erkekti. Gen Lepsius 1833'de Paris'e geldi. 1822'de hiyeroglif yazsnn srrn zen JeanFranois Champollion bir yl nce lmt. Lepsius hiyeroglif leri o k u y a m a m a k l a birlikte, C h a m p o l l i o n ' u n almalarndan ok etkilenmiti. Ayn z a m a n d a da C h a m p o l l i o n ' u n deifre et me almalarnn tam olamayacan igdsel olarak hissetmek teydi. C h a m p o l l i o n ' u n bir rencisi olan Ippolito Rossellini'yle mektuplamaya balad. yl sonra Piza'da bulutular. Arada geen sre iinde Lepsius hiyeroglifle yazlm metinleri okuma y renmiti. Champollion'un, hiyeroglifleri yalnzca bir tr ke lime ksaltmas olarak grdn, pek abuk farketti. Lepsius, C h a m p o l l i o n ' u n evirilerini tamamlarken, ok nemli bir keif te bulundu: hiyeroglifler yalnzca ksaltmalar deillerdi, ayn za m a n d a ses ve hece iaretleri de oluyorlard. Lepsius b u n u n ze rine Avrupa'ya ulaabilmi olan hiyeroglifle yazl hemen btn metinleri enerji ve inatla kopye etti ve evirdi. 1841 ylnda aralarnda Alexander von H u m b o l d t da bulunan Lepsius'un eitli arkadalar Kral 4. Freidrich Wilhelm'e ba vurdular ve ileri gryle cmertliini vurgulayarak, Msr'a gi-

Rosetta ta (Londra'da British Museum'da) 1799'da Napolyon'un seferi srasn da bulunmutu. Bazalt blokundaki hiyeroglifi metinle Yunan yazlarndaki ia retler byk benzerlikler sergilemektedir. 109

decek bir heyetin eksiklerini tamamlamasn istediler. Heyetin bakan, o z a m a n a kadar Msr h a k k n d a pek ok yayn bulu n a n Richard Lepsius olacakt. KraPn bu ie akl yatt. " P r u s y a Kraliyet Msr H e y e t i " 1842 Austosunda H a m b u r g ' d a n vapur la yola kt. Heyettekilerin arasnda bir ressam, bir desinatr, bir kartonpiyerci ve iki de mimar bulunuyordu. Vapura ayrca trl malzemeyle dolu otuz sandk da yklenmiti. Lepsius Msr'a varnca oradaki Kral Naibi tarafndan kabul edildi. Bu kii Lepsius'a birka ruhsat verdikten baka, uygun bulaca buluntular Prusya Kralna armaan etmesini de ayr ca rica etti. Msr'da antikalarn kataloge edilmesi henz bala mam, Auguste Mariette de d a h a sahneye kmamt, Avrupa llar bu lkede dilediklerini yapabiliyorlard. Lepsius'un yllar bo yunca Berlin'e yollad iki yz sandk dolusu deerli eyann bir ksmn geri alabilmeyi bugn Msr ok isterdi. Gz pek adamd bu Lepsius. Kral'n doum gn o n u r u n a Keops piramitine Prus ya bayran ektirdi, piramitin dehlizleri de Prusya ulusal mar nn nameleriyle nlad. Lepsius'un verdii direktif zerine M srl iiler byk piramitin tepesine kereste ynlar kard lar ve bunlar 1842 Noeli gecesinde yakld. Philip Vandenberg "Arkeolojinin En Byk M a c e r a l a r " adl espri dolu kitabnda yle yazyor:

" F r i e d r i c h Wilhelm'in korumasndaki sefer bakan Richard Lepsius ite arkasnda koyu renkli kostm ve elinde bir m u m l a orada duruyor, herkese mutlu Noeller diliyordu. Firavun Keopsun sandukasna iinden gen bir palmiye yukar sivriliyor, yap raklarnn stnde m u m l a r yanyordu."

Lepsius duygusal bir insand-stelik ark da syleyebiliyord u ! B t n Kahire aknln penesindeydi.

110

Prusya Kraliyet Msr Heyeti Neler Buldu?

Prusya Kraliyet Msr Seferine katlanlar 1843 Maysnda Gize'den ayrldlar. Lepsius'un yeni bir hedefi vard imdi: Labi rent. H e r o d o t u s ' u n , S t r a b o n ' u n ve bakalarnn anlatlarn bi liyordu. Bildii baka bir ey de Labirent'in yerini nasl saptaya cayd. Nasl m? Kahire'nin yz yirmi kilometre gney batsnda l ortasnda bereketli bir yre bulunur: Fayum vahas. Bitkisel adan zengin arazi binlerce yldan beri Bahr Yusuf adn tayan bir kanalla Nil'e baldr. El Fayum kentinin yz yirmi kilometre kuzey ba tsnda ise birok arkeolog, H e r o d o t u s ' u n Moeris Gl olduu na inandklar s Karun Gl yer alr. bin yedi yz yl nce Firavun II. Sesostris (.. 1897-1878), k u r u m u kayalar ve kum tepeleriyle sarlm bu cennet gibi yeilliin ortasnda bir pira mit ina ettirmiti. Sicilyal Diodor, Labirent'in yapmcsnn adnn bazlarnn M a r r h o s da dedikleri Mendes olduunu yazmt. Ayn hkm darn Maneto'da " L a m a r e s " diye ad geiyor, Plinius ise hkm darn adyla " M o e r i s " arasnda balant kuruyor. Gln ad da budur. " M a r r h e s " ayn z a m a n d a III. Amenemhet'in (.. 18441797) tahttayken kulland addr. te bu firavun, yazlk ka nesini piramitiyle birlikte bugnk Karun G l n n krk kilo metre uzandaki Havara'ya nakletmiti. stelik, Fayum vaha snn eski bakentinin ad "Krokodeilon polis"di, b u n u n anla m ise Timsahkent'tir. Bu kent bir zamanlar timsah tanr Sobek o n u r u n a kurulan bir kltr merkeziydi. Dnce silsilesini kur m a k kolay: Labirent'in Timsahkent'in yaknnda bulunmas ge rekirdi. Labirent'i yaptran " M a r r h o s " d u , ki bu, III. Amenem het'in tahttaki adyd. Bu firavun ise Fayum vahasnda kendine
111

bir piramit yaptrmt. Dolaysyla, Labirent'in bu piramitin he men yaknnda aranmas akla yaknd. Lepsius, Fayum vaha blgesinde Labirent'i arayanlarn ilki de ildi. Fransz gezgini Paul Lucas d a h a 1714'de Karun Gl ky snda adrn kurmutu. H e r o d o t u s ' u n z a m a n n d a tepeleri su yun dna sivrilen iki piramitin kalntlarnn b u r a d a bulunaca n dnyordu. Ancak, balklarn onu glde dolatrmak is tedikleri su alr, sallantl tekneleri grdkten sonra, tasarsn dan caymt. 1801 Ocanda da Bonaparte' in Msr o r d u s u n d a n Dr. P.D. Martin adnda bir mhendis, l aarak Fayum vahasna var mt. Fakat bu kii de Bedevilerin o n a verdikleri bilgilere ra men, Labirent'i bulmay baaramad. Fransa Kral X. Charles (1757-1836) 1828'de hiyerogliflerin e virmeni Jean-Franois C h a m p o l l i o n ' u bir msr seferini ynet mekle grevlendirdi. nce ruhlu ve zeki Champollion da Fayum Vahasnda Labirent'i bou bouna arad. Son olarak, Lepsius'dan bir yl nce bir Fransz aratrmac grubu III. Amenemhet'in piramitine ulat. Orada geri birka duvar ve krk stun paralar gze arpyordu, a m a dev bir bi na kompleksinin kalntlarndan eser yoktu. Jl Sezar .. 2 Austos 46'da Antakya'daki zaferinden son ra nemli szn Roma'ya iletmiti: "Veni-vidi-vici!" (Geldim-grdm-zafer kazandm!). Ayn ey Richard Lepsius iin de sz konusudur. O da gelmi, grm, kazanmtr. Sonutan emin olarak, daha yreye geliinde defterine unlar kaydetmi ti: "19 Mays 1843'de yolumuza devamla ayn 2 3 ' n d e Fayum 1 da Labirent'in kalntlar zerinde kampmz kurduk. Bunun ko numu doru olarak hesaplanmt. Daha ilk bakta b u n d a n ku kumuz kalmad."
112

Lepsius'un bu yargs Berlin'e yollad m e k t u p l a r d a d a h a da belirgindir: " 2 3 Mays g n n d e n beri b u r a d a Moeris Piramidinin gney yannda Labirent'in ykntlar zerindeyiz. Bu t a n m l a m a d a bu lunmakta yanlmadmzdan blgeye geliimizin ilk anlarndan itibaren phem kalmad. Bu kanya varmamzn bu kadar ko lay olacan hi tahmin etmemitim." Herodotus'un Labirentinin varl bu szlerle dorulanm olu yordu, yleyken, d a h a dikkatli baklnca, bu anlatlanlarla eski tarihilerin anlattklar hi de birbirine uymuyordu. Lepsius etraftaki kylerden iiler ve ocuklar tuttu: " D e n e t ileri bulunuyor. Onlara ekmek veriliyor. Her sabah saylyor lar, her akam da almalarnn karln alyorlar. Ergin her ii bir kuru alyor. Her ocua ise yarm kuru, zellikle al kan olduklar gnlerde ise otuz para veriliyor." Her iinin bir trmkla rg bir sepeti beraberinde getirmesi gerekiyordu, o cuklara d a h a az ukur bir sepet yetiyordu. Lepsius ayr be nok tada ayr ayr ukurlar kazdrd. Erkekler sepetleri doldururken, ocuklarla ihtiyarlar molozlar tayp gtryorlard. Sepetli ler kafilesi bylece bir yandan arklar da syleyerek, denetile rin gzetiminde grev yapyordu. A r a d a n birka gn gemeden Lepsius, iinde granit ve kire ta stun kalntlar b u l u n a n bir alan aa kartm bulunu yordu. Bu stunlarn " h e m e n hemen mermer g i b i " parladklar grlyordu. H e r o d o t u s ' d a da "zenle dizilmi beyaz mermer s t u n l a r " sz konusuydu. Prusyal ise kendi sylediine gre, "Yanyana veya birbiri stnde yzlerce oda," bulmutu. Dedi ine gre: Kk, h a t t minicik odalar d a h a byklerinin ya nnda yer alyor, bunlar kk stunlar tarafndan desteklenmi bulunuyorlard. Giri ve klarda bir dzensizlik vard. Byle ce, H e r o d o t u s ' l a Strabon'un bu husustaki tanmlamas doru lanm oluyor. Gerekten yle mi?
Sfenks'in Gzleri - F. 8

113

Arkeologlar Tarihilere Kar

" K a b a r t m a l a r l a dolu d u v a r l a r " nerede? (Herodotus)? Ya " i ie gemi kavisli y o l l a r " (Strabon)? Ya da her o d a d a " b i r tek tatan o l u a n " tavan nerede, " o l a a n s t byklkte tek ta tan levhalarla rtl dehlizler" (Strabon) nerede? Lepsius k k, ok zaman da minicik odalardan sz ediyor, H e r o d o t u s aksine "salonlardan stunlu dehlizlere, dehlizlerden baka sofalara" geii vurguluyordu. Herodotus'da ve o n d a n sonra ge lenlerde srnmekten ya da eilmekten hi sz yoktu. Lepsius kompleksin b t n hakknda unlar kaydediyordu: " B t n n tertibi yle ki doksan metre eninde heybetli yap kitlesi, yz seksen metre uzunluunda ve yz elli metre enindeki dikdrtgen biimli bir alan eviriyordu. Yanlardan biri olan dr dnc kenar, arkasndaki piramit tarafndan snrlanyordu. Kare yanlar doksan metre olan bu piramit, bu nedenle yukardaki yap kitlelerinin yan kanatlarna tam olarak ulaamamaktadr." Btn bunlarn, H e r o d o t u s ' u n " s t kapal on iki avlu" suyla uyum salamas m m k n m ? Ya "dev oyma figrler"le? " n sanst eser"le? Lepsius, " b y k oda kitleleri"nin kalntlarnda hibir yazta rastlamadn itiraf ediyor. Oysa H e r o d o t u s " K a bartmalarla dolu d u v a r l a r " n n n e mhlanp kalmt. Lepsiu s ' d a merkez meydan " u z u n bir duvarla iki yarya b l n m " t. H e r o d o t u s ise, b t n n bir tek duvarla evrili olduunu yazyordu. Plinius iki bin yl nce "...doksan basamakla aa daki dehlizlere iniliyor," diyordu. Doksan basamak hayli byk bir derinlik anlamna geliyor. Her basaman yirmi santim ol duu varsaylrsa, dehlizlerin "o z a m a n k i " zeminin on sekiz met re altnda yer almas gerekiyor. Lepsius'da b u n d a n eser yok. Pli nius, "Yeraltndaki galerilerde birka ev bulunuyor," diye yaz mt. Lepsius ise "yeraltndaki mahzenlerde bulunan evlere" ad mn atm deil. stelik, Prusya Kraliyet Msr Seferi her hangi firavun mezar ve sandukalarn da kefetmemiti.

Labirent'in, altnda bulunduu piramitin III. Amenemhet'inki olduu sav bandan beri yanlt. Lepsius d a h a saduyulu dav ranp, duruma yzeysel bir bak atmakla yetinmeseydi, bu nokta her halde dikkatinden kamazd. Sicilyal D i o d o r ' u n ortaya at t " M a r r h o s " ad ayn z a m a n d a III. A m e n e m h e t ' i n tahttaki adyd, a m a niin bu kadn stnde byle srarla d u r m u t u ? Es ki tarihiler Labirentin yaps olarak bu " M a r r h o s " d a n baka adlar da ortaya atmlard ne de olsa. te bu adlarn bir listesi: Herodotus: On iki krallar ve bunlarn arasnda " M s r ' a elli drt yl egemen o l a n " Psammetihos. Diodor Plinius Maneto : Mendes veya Marrhos, ayrca Sais'li Psammetihos ve Moeris. : Petesuhus veya Thitoes, ayrca Motherudes ve Moe ris. : Lamares

" M a r r h o s " veya I I I . Amenemhet'e berlerinden d a h a fazla nem verilmesi iin grnrde bir neden yok. stelik Labirent in yapcs olmadna iaret eden yresel gerekler azmsanamaz.

Pepee elikiler
Yine grg tanmz H e r o d o t u s ' a dnelim: " L a b i r e n t ' i n so nundaki kede iine dev figrler hakkedilmi krk kula byk lnde bir piramit ykseliyor." Strabon ise bu sayy katlyor. H e r o d o t u s ' a gre, piramitin bir yannn uzunluu 71 m, Strabon'a gre ise 120 m. Oysa III. Amenemhet'in Havara'daki piramitinin bir yannn uzunluu 106 m. olarak llmtr. G rld gibi veriler eliiyor. Herodotus ve Strabon, bu pirami115

tin, Labirent'in sonunda " b i r kede" ykseldii noktasnda bir leiyorlar. Oysa bu tanm Havara'ya uymuyor. III. Amenemhet'in piramiti bir kede deil, tapnak kalntlaryla ayn eksen ze rinde bulunuyor. Grg tan Herodotus, piramitin iine "hakkedilmi dev figrler"den sz ediyor. Oysa bu, Havara piramitinde olanaksz, nk bu piramit amur tulalardan ina edilmiti. Kurutulmu amur tulalara ise deil " d e v " gibi olan lar, hibir ekil hakkedilemez. Bir de u Paradoks'u g z n n e getirin: t m tarihsel grg ta nklar Labirent'i " i n s a n s t bir e s e r " (Herodotus), "almas o l a n a k s z " (Diodor), " o l a a n s t byklkte dev ta levhalar d a n o l u t u r u l m u " (Strabon), " k o c a siyenit bloklarndan ina e d i l m i " (Plinius) olarak tanmlyorlar. (Siyenit mermeri and ran bir kiretadr. Gelin grn ki bu harikayla dnyay akn la dren ayn III. A m e n e m h e t kendisi iin en ucuz, en di ve en kolay ufalanr yap malzemesinden bir piramit mezar yap trm oluyor. Evet, amur tulalarndan yaplm bir piramit! nanlr gibi deil, deil mi? Firavunlar eserleriyle kvan duyuyorlard. Nil kysnda ege men olan hkmdarlar, hangi tapnaklar ina ettirdiklerini ya da restore ettirdiklerini levhalar ve yazlarla sonraki kuaklara duyurdular. III. Amenemhet, H e r o d o t u s ' a gre piramitleri bile glgede brakan Labirent'i ina ettirmi olsayd, yazlar bu ei grlmemi hizmeti ve firavunu vecekler, gklere karacaklard. Oysa yle bir ey yok. Lepsius bir o d a d a ve stun paralarnda " I I I . A m e n e m h e t " i n adna rastlaynca, b u n d a n doru olan so nucu kard: " P i r a m i t i n yapmcs ve sahibi saptanm bulunu yor." Lepsius'dan krk be yl sonra ngiliz arkeologu Sir Flin ders Ptrie (1853-1942) piramitin iinde III. Amenemhet'in ve k znn el srlmemi sandukalarn bile kefetti. Mezar odas, ye re daldrlm bir tek sar kuvarzit b l o k u n d a n oluuyordu. Me zar odasnn stnde 1,22 m. kalnlnda ar kuvarzit levha vard. Bu da, zerlerindeki amur tulalarnn arln tama ya yetiyordu. Kanal iileri s o n u n d a piramitin yaknlarnda III. 116

Kahire'deki Msr Mzesi'nde bulunan Firavun III. Amenemhet'e ait siyah pira mitin tepesindeki son ta Piramidion.

A m e n e m h e t ' i n kire tandan 1,60 m. boyunda o t u r u r durum daki bir heykelini buldular. Bu buluntularn hibirinin stnde III. Amenemhet'in, Labirent'i yaptrdna iaret eden bir hiye roglif yoktur. Flinders Ptrie, III. A m e n e m h e t ' i n mezar odasn el srlmemi olarak bulmutu. Bunun iindeki Firavunun, La birent'in yapcs olarak vlm olmamas akln alaca ey de il. Hibir firavun bylesine bir n frsatn karmazd! Garip deil mi, ayn III. Amenemhet Kahire'nin yirmi kilo metre gneyindeki D a h u r ' d a kendine ikinci bir piramit yaptr mt. Halk azndaki "siyah p i r a m i t " ad, bu piramitin koyu gri renkli Nil a m u r u n d a n tulalarla yaplm olmasndan ileri gelir. Bu piramitin 1,40 m. boyundaki sonuncu ta siyah granit tir ve bugn Kahire'deki Msr Mzesi'nde bulunmaktadr. Tan117

r H o r s ' n koruyucu kanatlar altndaki tan stndeki hiye roglifler, bu piramiti yaptrann III. Amenemhet olduunu bel gelemektedir. Ama ayn z a m a n d a Labirent'i de yaptrdnn hi bir yerde kayd yoktur. Alman Arkeoloji Enstitsnn arkeolog lar birka yl nce Kahire'de pembe granitten bo sandukann yannda III. A m e n e m h e t ' i n karlarna ait iki sanduka d a h a ke fetmilerdi. Bunlarda da Firavunun esiz Labirent'in yapmcs olduuna iaret eden herhangi bir yaz grlmemitir. Akll ve sagrl arkeologlar tarafndan Msr h a k k n d a ya zlan kitaplar son yllarda ok o k u d u m . III. A m e n e m h e t ' i n H a wars piramiti, b t n bu eserlerde, altnda Labirent'in bulundu u yapt olarak tanmlanyordu. Labirent'in Lepsius tarafndan kefine de bunlarn hepsinde yer verilmekteydi. Bunu, bilginle rin etraflarna d n p b a k m a d a n sarmal bir merdiveni kmas na benzetirim. Biri tekinin zrvaln devralyor. imdi Lepsi us'un, ark syleyen karncalar ordusu araclyla gn na kartt bir yn duvarla odann gerekte Yunan ve R o m a d nemlerinden kalma olduu bugn oktandr biliniyor! III. Amenembet amur tulasndan piramitleri ve bunlarn hemen yak nndaki birka tapna yaptrmt - btn bunlarn H e r o d o t u s 1 un Labirentiyle ilikisi, Beethoven'in 5. Senfonisiyle caz para lar arasndakilerden farkl deildir. Arkeolojik kalntlarn eski tarihilerin tanmlarna uymad yerlerde corafi mekn saptamalar gerekten gln bir hal alr.

Bir Gl Buharlayor
Herodotus, Labirent'le Piramit'in Moeris G l ' n n kysn da olduunu iddia eder. O, bu gl, insanolunun " i n s a n s t bir e s e r i " olduunu, yaklak 666 km.'lik evresiyle Msr'n de niz kysna uzunluk bakmndan yaklatn" anlatr. Bugn k llerle ele alnd takdirde H e r o d o t u s ' u n glnn 640
118

km.lik bir evresinin olmu olmas gerekir. Avrupa'nn byk gllerinden Konstans'n evre uzunluu 259 km., yzlm ise 538,5 km. karedir. Bu d u r u m d a , H e r o d o t u s ' u n Moeris Gl nn evresinin Konstans Glnnkinin iki katndan fazla oldu u anlalyor. Herodotus'un, Msr hakkndaki abartl rakamlara kanm ol mas m m k n . Bir baka olaslk da rakamlarn Msr dilinden Yunancaya yanl evrilmi olmas. Rakamlar bir yana, anlatla ra gre Labirent Piramitle birlikte gln kysndaym. nk Strabon da " M r i s ' i n G l " n n bykln vurguluyor. Her halde kendisi de o r a d a olmu olacak ki, " o k saygn bir kii olan konukumuz da bizimle gl kenarna gitti," diyordu. Ayr ca, bir rahip de gl kysnda uyuklayan bir timsah Strabon'la konukunun yannda beslemiti. Sicilyal Diodor da ilk kitabnn 51. blmnde yapay gl ele almt: "Ad geen Kral'dan on kuak sonra Mris Msr'n yneti mini eline ald ve Memfis'de kuzey dehlizlerini ina ettirdi... Ay rca, kentin dnda son derece yararl ve inanlmaz byklkte bir gl kazdrd. evresinin yaklak 666 km., baz yerlerindeki derinliinin de elli kula olmas gerekir. Artk ka bin insann ka yl bu ite altn sormak gereksiz." Bundan sonraki blmlerde Diodor, aynen Herodotus gibi, gle akan su aknn dev savaklar tarafndan dzenlendiini, bunlarn, Nil'deki su dzeyine gre alp kapandklarn do rular. Labirent, piramit ve gl birbiriyle balantldr. Jeologlara ba klrsa, Hawara piramitinin yaknnda hibir z a m a n bir gl ol mamtr. Bunun, topraktaki rsuptan saptanmas mmkndr. Gl ayrca baka iki nedenden dolay da Hawara blgesine uy mamaktadr. III. Amenemhet'in piramiti yzbinlerce amur tu lasndan olumaktadr. amurla su badaamazlar. Piramitin te119

meli ksa z a m a n d a yumuam olurdu. Lepsius'un anlatp dur duu odalar, su geirmez hale getirilmi olmadklar takdirde, yeralt suyunun basknna uram olurlard. Oysa Hawara'da su geirmez yaltm duvarlarndan hibir ize rastlanmamtr. S Karun Gl bugn El-Fayum kentinin yirmi be kilomet re kuzeybatsnda bulunuyor. Ancak bu gl, kesinlikle antik ta rihilerin Moeris Gl olamaz. Yalnzca Hawara piramitine ku uuuyla krk kilometre uzaklkta olduu iin deil, ayn za m a n d a doal bir gl olduu ve yapay su kanallaryla beslenme dii iin. yan gnein kavurduu bir lle, drdnc yan ise zayf bir bitki rts ve birka turistik otelle evrili olan Ka run Gl, deniz yzeyinden de daha aadadr. Lepsius bile bunu dorulamt: " N i P i n kabark z a m a n l a r n d a ve d a h a bol su ald dnem lerde bu gl kabarmaktadr. Ancak, iine akan sularn bir dam lasn bile darya aktamayacak kadar derinde yer almaktadr. Bu sularn tekrar ovaya dnebilmesi iin, b t n eyaletin sular altnda kalmas gerekirdi... Birket el Korn'un (Karun Gl) su yzeyi, imdi kanaln iine su aktt n o k t a d a n yetmi ayak da ha derindedir ve hibir z a m a n ok d a h a fazla yksee kma mtr. Kylarnda grlen eski tapnak kalntlar b u n u kant lamaktadr. Labirent'in ve bugnk ad Medinet el Faium olan bakent Arsinoe'nin kylarnda yer alm olduu sav da gere e aykrdr." Lepsius buna ramen Labirent'in szm ona mevkiinde srar etmeyi srdrd. alma arkadayla birlikte bir bendin ka lntlarn incelemi, bu kalntlarn, yapay olarak oluturulmu Moeris Gl iin yaplan bir dolgu olabileceini ileri srmt. Lepsius, bir ara H e r o d o t u s ' u n , Moeris Gl sularnn arasndan ykseldiini grd iki piramit olduu sanlan iki yapnn ka lntlarn da incelemiti. Ancak, yaplan kazdan sonra geree boyun eerek, " H i deilse gln iinde olmadklar saptanm oldu...." diye itiraf etmiti.
120

Lepsius gibi Labirent'i el abukluu marifetle Hawara'ya nak letmekle megul olanlarn, H e r o d o t u s ' l a bakalarnn mesafey le ilgili verilerine ayaklarnn dolamas gerekirdi. Sicilyal Dio dor, Kral Moeris'in yapay gl " M e m f i s kentinin yaklak 55 km. yukarsnda kazdrdn" yazyordu. Buras, yaklak ola rak D a h u r ' u n hizas ya da Hawara'nin ku uuuyla yetmi ki lometre kuzey dousu olurdu. Strabon, gl, denizle kyaslana bilecek kumsallar olan dev bir su rts olarak tanmlamtr. Herodotus da 2. kitabnn 4. blmnde aadakileri belirtmi tir: " M o e r i s G l ' n n kuzeyindeki imdiki blge o zamanlar su yun iinde yer almyordu. imdi ise Moeris G l ' n e gitmek iin Nil'in kayna ynnde yedi gn yolculuk etmek gerekir." Tarih yazarlnn babas ieron da son bir coraf u y a n d a bulunmaktadr: "Yerliler, gln, yerin altndan Libya lne doru suyunu akttn anlatyorlar. Bu akm Memfis'in yukarsndaki dalar boyunca batya doru uzanr." " n s a n l a r yanltan nesneler deil, nesneler hakkndaki gr lerdir." (Evripides, Yunan trajedi yazar, .. 480-407).

Yerinde Denetim
Boynumda fotoraf makinem asl olduu halde otelden k tm gren taksi ofr kahkahay bast. Ayn srcyle ge mi gnlerde de saa, sola gittiim iin birbirimizi tanyorduk. Eski bir Amerikan modeli olan siyah arabas olduka iyi durum dayd, b u n u n ise gz ap kapayana kadar caddelerden l pati kalarna ve tarla yollarna klan Msr'da yabana atlamayacak bir avantaj olduuna emin olabilirsiniz. Ad Kemal olan of rm, Kahire niversitesinde drt yl sreyle ejiptoloji okumu121

tu. imdi, akademik bir bro iinden d a h a fazla para getirdii iin turistleri dolatryordu. Zararsz ngilizce konuuyor, fazla ylk hatra eyas satclarn da benden uzak tutmay baaryordu. ou rehberlerin ve satclarn ok iyi tantklar, of rn de krl bir alveriten payn ald bilindiine gre, bu, ya bana atlr bir iyilik deildi. Klakson alan ve boucu kokular yayan tatlarn doldurdu u anacaddeden Gize ynnde yol alyor, byk piramitlerin ya nndan geiyor, gney batya doru ln iinde ilerliyorduk. Fa yum Vahasna giden cetvelle izilmi kadar dzgn yol asfalt lanmtr. Koyu gri renkli eridin sanda ve solunda tek tek oto mobiller paslanyor, paralar sklm otobslerle kamyonla rn iskeletleri kumun iinde rktc glgelerini dmyorlar d. Yenen taraf daima z a m a n oluyor. Kemal, " O r a l a r d a ne a r y o r s u n u z ? " diye sormutu. " H a w a r a yaknndaki 3. A m e n e m h e t ' i n piramitine gitmek is tiyorum. Hepsi bu." Kemal bir uzman tavryla, " n a n n , yorgunlua demez," de miti. " O r a d a dikkati ekecek bir ey yok. Kurutulmu tula lardan baka..." "Biliyorum - ama ben yine oraya gitmek i s t i y o r u m ! " Kemal yine gld. "Affedersiniz ama, dnyadan haberiniz yok sizin. Hibir Msrl Hawara piramitini ziyaret etmeyi aklndan geirmez." Fayum iin " v a h a " szcn kullanmak gerekte yanl, n k " v a h a " Bahr-Yusuf kanal araclyla t a m a m e n Nil Nehrine baml. Drt bin kilometre karelik koca " v a h a " kendi suyunu retmez. Ben yine de vaha szn kullanyorum. Nerede olursa olsun su bir lde daima vaha demektir, kaynann neresi oldu u hi nemli deildir. Bir an boyu Herodotus aklmdan geti. Herodotus, Gize ile Hawara arasndaki yolculuu yalnz deve sr122

ocuklar bugn hl sularna bilharzioz bulam kanallarda yzyorlar.

tnda yapabilirdi. ki gnlk bir yoldu, bu. Bizler vahann ky sna iki saatte ulatk. Motorize develerden Tanr raz olsun! epeevre lle sarlm bereketli Fayum blgesi toplam 1298 kilometre uzunluunda 324 kanalla sulanr. Buna, resm bildiri lere gre fazladan 964 kilometre uzunluundaki 222 su yolunu eklemek gerekir. Otomobilin radyosundan bir d u a sesi ykseldi. Kemal, direk siyonda olmasna ramen, kez eildi. " S z konusu olan su," diye aklad sonradan. " S n n i l e r i n en saygn kiisi El-Ezher, iman sahiplerinden Tann'ya su iin yakarmalarn istemiti. 1988 yaz Habeistan yaylasndaki yedinci kurak yld. Yamur olma ynca Nil'in suyu olmayacakt, NiPin suyu olmaynca kanallar amurlanacak, kanallardan su gelmeyince tarlalardan r n al namayacakt. " y i a m a Msr'n Assuan'daki Nasr baraj var. Barajn Nilin suyunu ayarladn sanrdm," diyecek oldum. Kemal yine gl d. Zaten hep glerdi, a m a bu defa bilgisizliime glyordu.
124

"Barajn sular son yllarda yirmi be metre kadar alald. n mzdeki iki ay iinde S u d a n ' d a veya Habeistan'da yamur ya mad takdirde, trbinlerin durdurulmas gerekecek. Elektrik akmna bal olan her eyin o z a m a n vay haline! Ayrca, dere den farksz bir Nil, sandaki ve solundaki kylarda bulunan ka nallar besleyemez. Tarlalar kururlar. Bunun, 53 milyon Msrl iin ne demek olduunu biliyor m u s u n u z ? " dedi. Bunu tahmin edebiliyordum. Btn lke, insanln balang cndan beri bir tek su kaynana baml. Bugn iin 2,6 milyon hektar tarla sulanmakta, bu ilem de ylda 49,5 milyar metre kp su yutmaktadr. Buna yllk 3,5 milyar metre kplk bir ime suyu tketimi eklenebilir. H e r o d o t u s ' u n Moeris G l n kazdran 10. firavun her kim olursa olsun, ok ileri grl bir h k m d a r ol mu olsa gerek. Doksan kilometrelik otomobil yolculuundan sonra yol kena rnda ilk yeillik gzkt. Burada trl satclar mevzilenmilerdi. Bize el, kol salladlar, gl buketleri uzattlar, elenk gibi rl m soanlar ve canl hindileri bize satmaya kalktlar. lk vi rajdan sonra ilk kanal karmza kt. Srnr gibi tembel tem bel akan orba grnl suyun iinde ocuklar neeyle oyna yordu. Arabay d u r d u r t t u m . Kemal artk glmyordu. Yzne kskn bir anlam gelmiti. "Bilharziot m u ? " diye sordum. Evet gibilerden ban edi. Kanallara bilharzioz bulamt. Bunlar, adlarn Alman dok toru Theodor Bilharz'dan (1825-1862) alan mikroskopik kurt uklardr. Deriden kan dolamna geen asalaklar Dr. Bilharz kefetmiti. Bunlar karacierde oalyor, karacier, barsak ve cinsiyet organ hastalklarna yol ayorlard. Gemi gnlerde b u n u n sonucu mutlaka l m d . Bugn bilharzioz'a kar il lar vardr. Msr hkmeti bu sinsi hastala kar dnya salk rgtyle ibirlii halinde yllardan beri byk bir mcadele sr drmektedir. Kurtuklar, kanallarn amurlu kylarnda suyun
125

hemen hemen tamamen duraan olduu yerlerde patlama hzyla oalmaktadr. "ocuklarn burada ykanmalarna niin izin veriyorlar?" diye sordum. Kemal aresizlik iinde ban sallad. "Televizyonda, radyo da, okullarda, hatt izgi roman kitapklarnda aydnlatma kam panyalar yer alyor. Kyller b u n a ramen tehlikeyi grmek istemiyorlar. Onlar sadece T a n n ' y a gveniyorlar." Yln btn gnlerini o scak ve yass tarlalarda geiren kyl ler, Allah korkusu nedir bilen, drst ve kanaatkar insanlardr. Pamuk ekilir, mevsiminde fasulye, msr, pirin, hyar, patates so an, sarmsak, k a r n a b a h a r ve karpuz rnleri alnr. Tarm ma kinelerini hemen hi gremezsiniz. Kadnlarla ocuklarn yere eilmi srtlar d a h a deerlidir. Palmiye gruplar glge verir. Pal128

miyelerin, gvdeden liflerine kadar her blmleri deerlendiri lir. Kerpi kulbelerin nnde hasr sepetler ren kadnlarn otur duunu grrsnz, baka kadnlar da anak, mlek, lamba lar ve heykelcikler yaparlar. Krpe ocuk elleri bu rnleri gz alc renklere boyar. Z a m a n b u r a d a durmutur. Kemal ilerisini iaret itti. " O r a s vahann bakenti el Medinadr. Buraya artk daha ok Fayum denilmektedir. Eskiden de Tim sah Kenti diye anld sylenir." "Sylenir de ne d e m e k ? " Kemal yine gld. amurlu sularda ykanan ocuklar unutul mutu, bilharzioz unutulmutu. "Evet, buraya bir zamanlar Tim sah Kenti denildii kesin. Ancak, herkes, Timsah Kenti diye an tik yazarlarn szn ettii yeri: Moeris Gl kysndaki Tim sah Kenti'ni kasteder." " P e k i , bu doru deil m i d i r ? " Arkeoloji alannda bilgi sahibi taksi ofrm omuzlarn silkti ve akac bir srtla dudaklarnn kelerini kvrd. " E s k i M sr'da eitli timsah kentleri vard ve Nil Deltasndan balayarak Assuan'a kadar uzanan topraklardaki her byke tapnakta tim sah u ya da bu ekli ululanrd. Burada Fayum'da ise her k yn bir timsah merkezi vard. H e r o d o t u s ' u n szn ettii Tim sah Kenti'nin hangisi olduunu ise saptamak zordur." " B u , ii hi de kolaylatrmyor," diye d n d m . nsan kalabalklarnn arasnda ar ar kavisler evirerek de velerle ykl bir kamyona yetitik. Hayvanlarn da hayat ko laylat denebilir! Kentin orta yerinde akan bir kanalda dev boyutlu drt kahve rengi su dolab tembel tembel dnyordu. Yz bin ruh, gzle g rlmeyen krbalar altnda inlermi gibi gcrdyor, atrdyor, fer yat ediyordu su dolaplar. arklar hi aralksz dnerler. Haya tm boyunca tan olduum biricik devridaim makinesidir onSfcnks in Gzlen - 1 9

129

lar. Fayum vahasnda bunlara benzer yaklak iki yz su dolab olduunu rendim. Su bu arklar araclyla eitli kanallara sevkedilir, baka bir dzeye ykseltilir ve btn bunlar elektrik akm ya da herhangi yapay enerji katks olmadan olagelir. Su yun akm biricik enerji kaynadr. Olaanst bir sanat bece risi sergileyen grkemli arklara, her dnte suya dalan geni ve basit krekler taklmtr. arkn akntya bal olarak dn mesi gerekir. Her arka, kreklerin yansra, suya dallarda suyla dolan ve her dnte bu suyu daha yksek dzeydeki kanala sevkeden birka kepe m o n t e edilmitir. Bu srekli su a s a n s r n n en byk ykseklii arkn daire ehresine baldr. nsann mucit tarafnn, bundan binlerce yl nce neler aklettiini grp de a m a m a k elde deildir. Gney dou ynnde yaklak on kilometre sonra, Hawara kycnn hemen arkasnda III. A m e n e m h e t ' i n piramitinin kuruni renkli kitlesi ykselir. Burs s uzaktan bana, ters d n m ve tepesi yasslm bir pudingi hatrlatt. Buraya nyarglarla gel memitim. Piramitin evresinde ep kk bir labirent belirtisi gzkm olsa sevinten zp zp zplardm. yleyken, biz gelin ce yalnz bir polisin birden uykusundan uyand barnan ye rinde siyah ereveli bir levha dikkati ekiyordu. B u n u n stn de " L a b i r e n t " ve "305 X244 m/3000 o d a " diye yazlyd. Ne are ki " 3 0 0 0 o d a " d a n grnrde hibir iz yoktu. Birka saat etrafta arandm, Ptolemaios ve Roma dnemle rinden kalma kk duvarlarn stne trmandm, kalem fene rimin n oyuklarn ve kuyularn iine t u t t u m , " k a b a r t m a larla dolu d u v a r l a r " (Herodotus) aradm. Fakat, eski tapnak lar tek anmsatan tek tk kzlms Assuan graniti paralaryd. " O l a a n s t byklkte tatan levhalar"dan (Strabon) en k k bir kalnt, " d e v siyenit bloklarndan (Plinius), " i n s a n s t bir eserden (Herodotus) hibir iz yoktu. Piramitin gney bat ucunda basamaklar tek tek aarak yu kar trmandm. Gri-siyah amur tulalarnn arasnda olaanst
13

Kamyonlarda nakledilen develer! Hayvanlarn da hayal kolaylat.

bir eyi, belki de H e r o d o t u s ' u n zamannda "dev figrler"in y kn tam olan piramit iine oyulmu (Herodotus) bir granit knts aryordum. A m a aradklarmn hibirinden eser yoktu. Piramit ksmen tahrip edilmi, evrenin insanlar yap malzeme sinden evlerinin yapmnda yararlanmlard. Yapnn sivri tepe si t a m a m e n yokolmutu, tepede bir adr bile kurmak kabildi. Bu piramitin z a m a n n d a kire tandan bir st kaplamas vard - a m a b u n d a n en kk bir krnt bile gnmze ulaamam tr. a m u r tulalarndan yaplma dan yzeyinde yamur izleri oyulmu, yaklak elli santim uzunluundaki tulalarn byk ksm anm, ypranmtr. Bu yap malzemesinin hammaddesi bir zamanlar tahtalarn aras sktrlm ve havada kurumaya
131

Bu su dolaplar ok, ok eski zamanlardan beri dnmeyi srdryorlar, devri daim makinesinin simgeleri.

braklmt. Bunun sonucu olarak tulalar gzeneklidir ve ile rine tek tek saman pleri, kurumu otlar ve minik talar kar mtr. Gemiin hibir Msrl Mikelanj' bu tulalarn iine o " d e v figrler"i oymu olamaz, hibir amur tula o devlerin arl n tayamazd. Bu iddiann kartlar, dev figrlerin oktandr yerlerinden kopup devrildiklerini, " k a b a r t m a l a r l a kapl duvar l a r n ise aradan geen binlerce yl boyunca ufalandn ileri srebilirler. Bu zlme niin burada Hawara piramitinde ve " s zm o n a " Labirent'te olagelsin? Msr'n baka yerlerinde nice firavunlarn krk heykelleri bulundu, bu lkenin her yl milyon132

Firavun III. Amenemhet'in Hawara'da amur tulalarndan yaplm piramiti.

133

larca turisti mknats gibi eken olaanst tapnaklarndaki "ka bartmalarla dolu d u v a r l a r " da havada eriyip yokolmad. Labi rent hakknda hi deilse H e r o d o t u s ' u n z a m a n n d a var olduu biliniyor. u halde, " o l a a n s t b y k l k t e " ta levhalarndan paralarn ortalarda bulunmas gerekir. Oysa ne gezer! Seksen be metre yksekliindeki piramitin g r n m de ce saret krcdr. Bunun altnda birka kk duvar ve kum tepe cii, arkasnda yksek gerilim hatlar ve btn blgeyi diyago nal dorultuda kesen bir kanal, geri planda ise ekili tarlalar g rlyor. Acaba bu zavall cruf yn m gklere karlan labirentten geriye kalanlar? Kemal, molozlarn arasnda bir l kafas bulmutu. Polis kafatasn kk bir duvara toslad. Bombo iskelet gz oyuklar na bakarken, len kiinin Strabon'a ya da H e r o d o t u s ' a rastla m olabileceini dnyordum. ller konuabilmi olsalar d, ben de bu kafatasna o esiz Labirent'in nerede kaldn so rardm. Kemal kahkahalarla glyordu. Kafatas ve eski Msr' n b t n tanrlar da o n a katlyorlarm gibi geldi bana.

Labirent Niyetine Bir Moloz Yn

1888 ylnda, yani Richard Lepsius'dan krk be yl sonra, n giliz arkeologu Sir Flinders Ptrie burada bulunmutu. Ptrie, Lepsius'un gn na kartt o d a l a n n , " L a b i r e n t ' i tahrip edenlerin barndklar Roma dneminden kalma b a r n a k l a r " ol duunu saptad. ngiliz arkeolog, Labirent'in yerle bir olduu nu ve ancak bir ukurun iindeki baz ufantlarn yerini gster diini ileri sryordu. Sir Ptrie, " B i r k a ufantdan yola ka rak bir eyi ortaya koymak ok zor," diyordu. Keke bunu syle mekle kalsayd! n k o n u n birok odal ve stunlu Labirent
134

tanm da Lepsius'unki kadar eski tarihilerin anlattklarna uy mamaktadr. Flinders Petrie'de tapnaklar ve stunlu salonlar dz hat stnde yan yana dizilidir. Oysa Strabon, " i ie gemi dnemeli yollardan" sz ederek, buralara girenin yannda bir reh ber olmadan k yolunu bulmasnn olanaksz olacan belirt miti. Plinius da "zlmemecesine girift olmu geitler"den sz ediyordu. Sir Flinders Petrie'nin, tanmn yapt Labirent'e gi ren ziyaretilerin buradan kmakta niin glkle karlaacak larn anlamak zor. Buradaki yaplar dz bir hat stnde asker gibi dizilmi deiller mi? Petrie'nin plan, olduka uzak mesafe den birbirinin karsna dikilmi ok sayda tapna gsterir. Gr-

y.uun birok amur tulasn andrm bulunuyor.

135

g tan Herodotus, " b i r b i r i n e bitiik denebilecek st rtl avlular"dan sz etmiti. Ptrie, arazinin gneyinde ve batsnda bir duvarn kalntlarn buluyor, Herodotus ise " b t n Lebirent 1 in etrafn eviren" tek bir duvar gryor. Ptrie'nin duvar ka lntlar H e r o d o t u s ' u n evre duvar olamaz, aksi halde kuzeyde ve douda da temel kalntlarna rastlanmas gerekirdi. Petrienin Labirent plan saysz elikilerle doludur. Bina kh kare plan ldr, kh dikdrtgen, kh yuvarlak. Belli ki Ptrie de kendisin den nce Lepsius'un yapt gibi, tek tk ufantlardan yola karak bir plan oluturmaya almt. Bu yntemle hangi arke olojik moloz yn olsa bir Labirent'e dntrlebilir. Petrienin kazlar hibir sihirbazln Hawara'ya gtremedii Moeris glnde ve tm aratrmalara karn bir trl yerin altndan k mayan bin be yz yeralt odas tarafndan bozguna uratld. " H e r problemin basit, net ve de yanl olan bir zm var dr." (Henry Luis Mencken, 1880-1956, Amerikal yazar) Peki, eski Msr'n Labirenti nerede kald? H e r o d o t u s ' l a on dan sonra gelenler bize yalan m sylediler? Yoksa H e r o d o t u s un reklamn ettii bu olaanst eser hibir z a m a n var olmad m? Ya da eski tarihiler " L a b i r e n t " szyle baka bir ey mi kastediyorlard? H e r o d o t u s ' l a kendisinden sonra gelenler yk lerini baka kaynaklardan alan di fikir hrszlar mydlar yok sa?

Labirent'le lgili Karklklar

Bugn Labirent ad altnda insanlara yolunu artan geitler den rl ve iinden klmas pek zor bir bahe ya da maara sistemi veya karmak merdivenlerden, sapakl koridorlardan ve saysz odalardan oluturulmu bir bina anlalmaktadr. Labi rent mitosu ok, ok eskidir, ta devrine uzanacak kadar eski dir. 136

Kuzey Afrika'nn, Gney Fransa'nn, Girit'in, Malta'nn, hatt Gney Hindistan'n, ngiltere'nin, skoya'nn ve Birleik Ame rika'nn kaya ve maara duvarlarnn iine kazlm labirent de senlerine rastlanmtr. Demek oluyor ki bu tema daha tarih n cesinde bile evrenseldi. D a h a sonraki dnemlere ait Yunan geo metrik vazo resimlerindeki labirent motifleriyle Meksika ve Pe ru seramiklerindekiler alacak bir benzerlik gsterirler. Bu ev rensel u y u m u n nedenleri bou bouna aranmtr. Arizona'daki Kuzey Amerika Indiolar Avrupa'daki ta devri adalaryla hi bir balant halinde o l m a m a l a r n a ramen, nasl oluyor da ta n iine Labirent motifleri kazmlard? Yoksa Labirent'in ilk ekli insanolunun beyin kvrmlarnn gzleminden mi olumu tur? Yoksa bu insanlar, gri renkteki hcre kitlesindeki dnce leri zaptetmeyi mi becermilerdi? Sanrm, ta devri insanlar nn beyinleri bugnklerden ok d a h a az karmakt.
137

Motif arayna kan aratrmaclar, gnn birinde k u m d a bir ayak izine rastlayan kazazede Robinson'a benzetmemek elde deil. Bir iz insan daima pheye drr. Labirent ise hibir yerinden kavranlamayan ve d a i m a bir korku havas yaratan yz dokunal canavardan farksz. Yunan efsanesine baklrsa, za naatkar ve mucit Dedalos Girit adasnn Knosos kentinde bir la birent ina etmiti. Yardm grmeden iinden klamayacak ge it yuma, ilk zamanlar insan ve boa karmas olan canavar Minotoros iin ina edilmiti. Sicilyal Diodor'la Kays Plinius Sek u n d u s ' u n yazdklarna gre, Girit'teki Labirent Msr'daki ori jinalin kltlm bir kopyasyd. Girit'te kazlar yapan Sir A r t h u r Evans, labirentin kalntlar na rastlayamamt. Bu gerek, arkeologlar, " L a b i r e n t " l e tek bir yap yerine, tm sokaklaryla birlikte bir kentin kastedildii ni dnmeye evketti. Labirent mitosunu aratran J a n Pieper b u n u yle zetliyor: " L a b i r e n t mitosunun tarihsel temelinin, tek bir dev yap ol mayp, gebe uluslara labirent gibi gzkecek ve hayallerinde,
138

Bir baka pembe granit blokunun yakndan grn.

tam ortasna, insan yiyen boa kafal bir canavar yerletirecek leri, insanlarla kaynaan kentlerden biri olduunu kabul etmek iin pek ok neden var..." Bu gr mantkl gzkse de, bu anahtarla Labirentin kap lar alamayacaktr. uras m u h a k k a k ki, btn ktalardaki ta rih ncesi sanatkrlar, izimlerine rnek olarak alabilecekleri " i n sanlarla k a y n a a n " kentler bilmiyorlard. " H e p i m i z yanlyoruz, a m a herkes farkl biimde yanlyor" (Georg Christoph Lichtenberg, 1742-1799). 140

Antik an Yalanclar m?
Msr'da herkesin farkl biimde yanld m u h a k k a k , nk orada Labirent'e bizzat girdiklerini ileri sren grg tanklar ses lerini duyuruyorlar. H e r o d o t u s , gzlemlerine dayanarak konu tuunu tek bir sayfada, tam drt kez iddia ediyor. " T a r i h yazar larnn babas" bu tek noktada bize niin tam drt kez yalan sy lesin? Baka konularda geree bal kalmam myd? H e m Stra bon 423 yl sonra niin H e r o d o t u s ' u n yalanlarn tazeleyecek ve kendininkilerle daha da zenginletirecekti? "Saygn bir kii" olan hancs ve bir rahiple birlikte Moeris G l ' n d e timsahlar besle dii de o takdirde bandan byk bir yalan olurdu. Ya Labi rent'in aznda eit byklkte talarn bulunduunu yazan Kays Plinius Sekundus? Birbirine kavuan o geitlerin bana y rmekten yorgun haldeyken geldiini yazarak niin aldatsn bi zi? Ayrca, " d o k s a n b a s a m a k l a " hi var olmayan "dehlizlere" nasl inecekti? O n a inanyorum. " P i r a m i t l e r i n bile p a p u c u n u d a m a a t t r a n " Labirent, "Moeris G l ' n n biraz yukarsnda" yer alyordu (He rodotus). evresi 640 km. olan bir gl o r t a d a n kaybolabilir mi? D a h a nce de sylediim gibi, H e r o d o t u s ' u n ne srd bo yutlar abartl olabilir, a m a byk bir gl dahi ksa z a m a n d a buharlaabilir. Assuan'daki Nasr baraj glnn uzunluu be yz kilometre. Sudan'la Etyopya'daki yedi yl sreli kuraklk su y zeyini yirmi be metre drmeye yetti. Yedi yldan uzun sren kuraklk dnemlerini dnyann sonu sanarak histeriye kaplma maldr. Tevrat'ta bile Hazreti Yusuf'un ald nlemler sayesin de atlatlabilen Msr'daki yedi kurak yldan sz edilir. H e r o d o t u s ' u n Moeris Gl bir kanal yoluyla Nil sularyla bes leniyordu. Nehir dereletii takdirde, kanal amurlar ya da kum la dolar. D a h a uzun sreli bir kuraklk dneminde Moeris G lne gelen suya geit veren savaklar kapatlm olabilir: hayat 141

nem tayan suya Nil boyunca gereksinme duyulmu olacaktr. Bu su skntlar firavunlarn lkesinde ender grlen hallerden deildi. Moeris G l n d e Nil'e su sevkedilmi olmas bile m m kndr. Ama sonra birden her ey deiti. Moeris Gl H e r o d o t u s ' u n anda var olduuna, 423 yl son ra se Strabon gln kylarnda timsah besleyebildiine gre, g ln yava yava kumla dolmas Roma ve Hristiyanlk dnemle rine rastlam olsa gerek. O tarihte gl firavunlar imparator luu yklm bulunuyordu. leri grl hibir h k m d a r Moe ris glndeki kumlarn krenmesi, kanallarn taranmas ve eski savaklarn yine iler hale getirilmesi emrini vermemiti. Strabon " C e o g r a p h i k a " n n 17. cildinde Msr'da gemi trafiine bile el verili olan ve geni blgelere su salayan eitli kanallardan ve daha kk gllerden bile sz eder. Bunlardan geriye ne kald? Birka yllk kuraklk ve birka yllk uyuukluk Moeris G l ' n n buharlarnasyla sonuland. Sicilyal Diodor, gln ka zlmasnda ka bin insann ka yl altrld sorusunu ortaya atmt. Ama gl kumla dolmaya, kanallar da su zlemi duy maya baladktan sonra, o binlerce insan ve yeni bir karncalar ordusunu gdecek ve ynetecek komut strktr artk yoktu. Son balamt. Bu saptama yalnz Moeris Golyle Labirent iin de il, btn Msr iin geerli. Binlerce yl boyunca bakm grm tapnak kentler boald, dev piramitler ve Gize'nin azametli Sfenksi kumlar tarafndan yutuldu. Gnmzdeki kazlar b u n u doruluyor. Kum, yalnz her eyi yutan bir canavar deildir, ayn z a m a n d a bir koruyucudur da. Duvarlar grkemli kabartmalarla bezeli, bin be yz yeralt odal ve belki de on iki efsanevi firavunun mezarlarnn da bulunduu H e r o d o t u s ' u n Labirenti belki de g n m z n bir Heinrich Schliemann'n bekliyor. Eski tarihile rin verdikleri ipular sayesinde yerinin saptanmas anslar da zayf saylmaz. Herodotus ve arkadalarnn dediklerinin bir sen tezi yaplacak olursa, Labirent, " N i P i n yukar boylarna doru 142

Bu kafatas bizimle glmek istiyormu gibime geldi. yedi gnlk y o l d a " ve " L i b y a yannda", " M e m f i s kentinin bi raz yukarsnda" ve " M o e r i s Glne sularn dken kanaln a z n d a " olmal. Bu gln uzunluk ekseni kuzey/gney ynn deydi, kendisi ise Arsinoe blgesindeydi. Son olarak, bu gl bes leyen kanal Nil'le balantlyd ve savaklarla ayarlanyordu. o k kolay, deil mi? 143

Son ans
Kk bir uaa ya di. helikoptere binip daire ile evrilmi bl genin yukarsnda sabann erken saatlerinde ve akam vakti umal. eve izgileri gzle grlene kadar belki bir ay her gn bir Nil'in yukar boylarna t ir de aasna umak gerekebilir. Hangi evre izgileri diye sormaya gerek var m? Kanalndakiler tabi! Hangi kanalnki? Labirejnt'in kysnda bulunduu kanal kuku suz. A m a kanal artk yok. te o yzden ya... Havidan ekilmi resme dayanan arkeoloji bunu m m k n k lyor. Kurumu kanallar binlerce yldan sonra en azndan yer yer h a v a d a grlebiliyor. rnein, Memfis'in yukarlarnda bir yer de Nil'den ayrlan bir kanal bat ynnde uzanm olmal. zle dii yol aratrlabilir. Byle bir kanal yoksa, kylar bugn bile yemyeil olan eski Bahr-Yusuf su yolu geriye kalyor. Havadan kefedilen kanal, arazide son bulduu noktaya kadar izlenecek. Moeris Gl orada balyordu, Labirent de orada o n u kefede cek olan bekliyor olmal. A m a geride yalnz Bahr-Yusuf kanal kaldysa, eski gidi yolunda ok, ok eski savak duvarlarnn ka lntlar saptanmak gerekir. Bunlar da bizi doru Labirent'e g trrler. Eski tarihiler, orasnn, kanaln gle ulat yerde ol duu konusunda birlemiyorlar myd?

144

ADI OLMAYAN DNYA HARKASI

" n s a n o l u z a m a n d a n korkar, z a m a n p i r a m i t l e r d e n korkar."
Msr Atasz

i i T Tl YAR turusu uaklarn dmesine, otomobil kazalar-TTna.savaa ve kansere neden olur!' Bu artc haber " J o urnal for Irreproduible Results"da (Yinelenemez Sonular Ga zetesi) 1982 yaznda yaynlanarak bilim dnyasnn sinirini boz mutu. Oysa istatistik kantlar, arpcyd. Btn kanser kurban larnn yzde 99,7'si hayatlarnn herhangi bir zamannda hyar turusu yemilerdi. Btn askerler hyar turusu yerler. Pilotlar la otomobil srclerinin yzde 99,7'si de zaman zaman hyar turusunun tadn karrlar 1 . Haber kukusui bir akayd. Zaten Birleik Amerika'nn Illinois eyaletinde yaynlanan " J o u r n a l for Irreproduible R e s u l t s " ylda drt kez bilimsel almalar pa rodilerle alaya alr. statistikler, yanl bir soru dizimi ve arpk bir yorumla tm fikirlerin desteklenmesi m m k n d r .

Bunu biz de komik bir soru dizimiyle bir kere deneyelim ve Msrllarn soan tketimiyle piramit inaat arasnda bir iliki kuralm: byk Gize piramiti oluturulduu srada, Msrllar so an ve turp yemeye baylyorlard. H e r o d o t u s ' d a n rendiimi ze gre, 100000 ii 20 yl boyunca grkemli yapnn inaatnda almt. Bir tek iinin gnde yalnz bir tek 100 gramlk soan yediini varsayarsak, 100000 iinin gnde 10000 kilo soan t ketmi olmalar gerekir. Bu rakam, 10 gnde 100000 kiloyu (100
Sfenks'in Gzleri I . 10 ' 14S

ton), ayda da 300 tonu bulur. naat yerinde yln yalnz alt ayn da alld takdirde, yalnz bu sre iinde 1800 ton soann y reye nakledilmi olmas lzm gelir. O tarihlerde ne kamyonlar ne de konteynerli trenler olduuna gre, soanlar uvallarn ve teknelerin iinde, bir yerden sonra da kzlere ve eeklere yk leyerek nakletmi olmallar. G n d e 200 iinin de 50'er kilo ar lndaki uvallar boaltmak ve datmakla megul olduunu kabul edelim. Ne var ki piramitin inaatlar yalnz soan yiye rek yaamyorlard, gnde en azndan bir kilo meyva, pirin, yu m u r t a ve sebze de tketmi olmallar. 100000 iide bu rakam gnde 100000 kilo ya da ayda 3 milyon kilo (3000 ton) demektir. Bu 3000 tona inaat yerinin dndaki Msr'da yenen yiyecek miktarlarn da katalm. Yekn o zamanki Msr'n ekili alanla ryla blnebilir, normalin iki misli yenildii Osiris ve H o r u s adl tanrlarn yortu gnleriyle arplabilir. Bu hesap emasna gre, piramit-parmak lsyle yer evresi, metrekp lsyle g nele Alfa Kentoris arasndaki aklk ve soan sindiren ulusun salverdii gazlarla aralksz byyen ozon deliinin ap elde edi lir. Piramitler hakknda d a h a da sama hesaplar yaplm ve ty1er rperti :i enine balantlar elde edilmitir. yle ki: Havari Yuhanna' r n igizli vahyinde sz geen 666 says santimetre lsyle Keops piramitindeki sandukann ortasndan itibaren llr ve K-al odasndaki iki hava kanalnn eksenine uyarlanrsa sonu o^larak 1987 ylnn Temmuz ay elde edilir. Aslnda o gnde i n c Dnya Savar n patlak vermesi gerekirdi. A m a insanlk her nedense bu tarifi umursamamtr. Piramitlerde (ya da baka antik eserlerde) matematik tevazn ler arayanlar bundan sonsuz sayda rnekler buulacaklardr. im di banda oturduum yaz masasyla kozmik mikyaslar arasn da yle ya da byle bir bant vardr. Keops Piramitinden ga rip saylar karan rakam sihirbazlar ve matematikiler bu yz den ciddiye alnmayacaklar m?
146

Bununla birlikte, byk piramitte yle uzun uzadya aranma s gerekmeyecek ller byk piramitle btnlemitir. Bir li sann, binlerce yldan sonra hi deilse uzmanlar tarafndan an lalmas iin koltuk denekleri gereksinmesine karn, saysal deerler zamana bal deildir. 1 +1 evrenin neresinde olursa ol sun 2 yeknunu verir.

Metre Nasl Olutu?

H e r mimarn planlarn dayandraca bir l birimine ge reksinmesi vardr. G n m z d e k i temel birim olan metre, yer yu varlnn bir boylamnn krk milyonda birinin karldr. 1875'de uluslararas bir konferansta bu n o k t a d a birleilmiti. O z a m a n d a n beri Paris'teki uluslararas ller ve arlklar bro sunda bir platin ve iridyum alamndan ilk metre bulundurul maktadr. A m a sonraki ok zenli lmler yer evresinden minik sap malar ortaya koydu, ilk metre birden arzn bir boylamnn tam krk milyonda biri o l m a k t a n kmt. Bylece, 1927'deki yeni bir metre konferansnda yeni bir temel metre etrafnda anlama ya varld. Bu, krmz kadmiyum hattnn nn on be san tigrat derecesindeki kuru havada her yerde oluturulan dalga uzunluuna uyuyordu. Ne are ki bu temel metre de etrafnda uydularn vzldat dnyamzda fazla dayanacaa benzemiyor. En yeni zgn metre soylu kripton gaznn belli bir spektral hat tnn dalga uzunluuna denktir, (sra numaras 36, atomal ar lk 83,7, erime noktas 157,2 derece.) ster kripton veya kad miyum ister bir platin-iridyum alamndan oluturulmu zgn bir metre olsun, kastadeline daima yerin bir boylamnn krk mil yonda biridir. Bylesi bir zgn metre iin zorunlu art dnya nn evresinin kesin olarak bilinmesidir.
150

Eski Msr'daki endaze de benzer bir hesabn sonucudur. 63,5 santimlik ls, dnyamzn bir saniye iindeki devrinde ekva torda dnd mesafenin binde birine denk gelir. (Bunun yans'ra 52,36 santimlik bir Msr endazesi de vard.)

Rastlantlar Daima in inde

1

Rastlant m? yle olsa gerek. Aksi halde, esV.f Msrllarn,

ekvatordaki devir hzn bildiklerini ve hesaplarnda saniyeyi l olarak aldklarn varsaymamz lzm gelir. in asl artc yan, rastlantlarn tek tek karmza kmayp dev bir kl olu turmalardr. Matematik konusunda ok usta bir tandm, B yk Piramitle ilgili tartmal verileri bir brorde yaynlamt. yle ki: Piramit drt ana yne gre dzenlenerek ina edilmitir. Piramit dnyann kara kitlesinin merkezinde yer alyor.

151

 Gize'den geen boylam, dnyann denizleriyle anakaralarn iki eit paraya bler. Bu boylam ayrca kara stnden geen en uzun kuzey-gney ynl boylam olup, b t n yer kresir in uzunluuna l m n d e doal sfr noktasn oluturur. Piramitin alar NiPin delta yresini eit iki yarya blerler. Piramit kusursuz bir jeodezik yneli noktasdr. Nirengi sa yesinde gze grnen tm karalarn llebildiini Napolyonn bilginleri saptayarak aknla dtler. Gize'nin piramiti aralarnda bir Pitagor geni olutura cak biimde dzenlenmilerdir. Bu genin kenarlarnn bir birlerine gre orants 3:4:5'dir. Piramitin yksekliiyle evresi arasndaki oran bir dairenin yar apyla evresi arasndaki orann dengidir. Drt kenar lar dnyann en byk ve en arpc genleridir. Piramitle hem krenin hacmi hem de dairenin yzeyi hesap lanabiliyor. Piramit dev bir gne saatidir. Ekim ortasyla M a r t ba aras nda drd glgeler mevsimleri ve yln uzunluunu gs terirler. Piramiti eviren ta levhalarn uzunluu bir gnn gl ge uzunluuna eittir. Bu glgenin ta levhalar stnde gz lenmesiyle gnn 0,2419. b l m n d e yln uzunluu yanls z olarak saptanabiliyordu. Piramitin drtgen biim i tabannn normal kenar uzunluu 365,342 Msr endazesine denk gelir. Bu say tropik gne ylinin gnlerinin saysna eittir. Byk Piramitle dnyan n merkezi arasndaki uzaklk, Kuzey Kutbuyla arasndaki uzakla eittir ve Kuzey Kutbuyla dnyann merkezi arasnidaki uzakla eittir. Piramitin tabannn yzeyi, antn yarsnn iki katna bln dnde pi = 3,1416 says elde edilir. Piramitin drt yznn toplam yzlm piramit yksekl i n i n karesine eittir. Byk piramitin tepesi Kuzey Kutbunu, evresi Ekvatorun uzunluunu temsil eder ve iki uzunluk ayn mikyasa uygun lu! gsterir. 152

Bu matematik ve geometrik rastlantlar sralamas alabildiince uzatlabilir. Keskin zekl dnrler bu konuda kaln ciltler ka leme almlar, bunlar, ayn derecede keskin zekl bakalar tara fndan rtlmtr. Bir iddia daha: Byk piramitin eim as ylesine tutulmutur ki, le g nei ubat s o n u n d a n Ekim ortasna kadar glge drememek tedir. Bunun bir nedeni vard: gne tanrs Re insanlara bir ia ret vermiti. Piramit, dnyayla gne arasndaki yaklak uzak l ieriyorsa, artk b u n a amamak gerekir. Bu uzaklk tam 10 9 piramit yksekliine bedeldir. Bu da rastlant m? Olmasa gerek, nk piramitin yksekliiyle tabannn yzeyi arasndaki oran 9:10'dur. Benim gibi yksek matematiin yabancs olan biri, bu da gibi saylarn karsnda ne kadar sasrsa yeridir. rnein, pira mitle yer kresinin merkezi arasndaki uzaklk Kuzey Kutbuna olan uzakla eitmi. B u n d a n , piramitin planclarnn kre ek lini ve yer kresinin evresini bildikleri sonucu kmyor m u ? nk piramit, rnein Kln'deki byk katedralin yerinde yk selmi olsa, Kuzey Kutbuyla arasndaki uzaklk, yer kresiyle ara sndaki uzakla eit olmazd. Piramitlerin iinden geen boylamn denizlerle anakaralar eit byklkte iki paraya bldn okuyor ve bunu okuyunca da aryorum. n k bir krenin eit byklkte iki yars yok m u d u r ? Yine de yanlyorum demektir, nk krenin bir yar snda daha fazla kara, bir yarsnda da d a h a fazla su vardr. Kuzey-Gney boylam demek en fazla kara zerinden geeni olu yor, yle mi? Byk bir dnya haritasn yere yaydm, metrelik bir cetveli elime aldm ve yere diz ktm. Karm o arada yeni bir dnya seyahati mi planladm sormaktan kendini alamad. Gize stne o t u r t t u u m cetvelim kuzey-gney ynnde gerek ten de harita yznde en fazla karann stnden geti. Ne olur ne olmaz diyerek, cetveli New York'un, H o n g k o n g ' u n veya t uzaktaki Lima'nn stne kaydrdm. Bunlarn hepsinde cetvel 153

Gize'dekinden daha az karay rtt. Yere melmi d u r u m d a cet velimi harita stnde kegen d u r u m u n a geirince d a h a da il gin sonulara ulatm. Piramitlerin stnden kuzey doudan g ney batya geirilen hat, yer kresi stndeki kara kitlelerinin yukarsndan geen en uzun m m k n hava yolu oluyordu. Ayn deneyi Yemen, Meksiko kenti, Orta Afrika veya Honolulu gibi eitli beldeler stnde tekrarladm. Ne yaptmsa, Gize'nin bu ayrcal deimedi. Byk piramitin yaplmasna .. 2551 yl dolaylarnda ba lanlm olmal: Bu, g n m z d e n yaklak drt bin be yz yl nce demektir. Beyaz fatihler Gney Amerika'y topu topu yak lak yz elli yl nce kefettiler. Kara kitlelerinin geree ya kn biimde haritalarnn izilmesi ise son birka on yl iinde gerekleti. Gney bat-kuzey dou izgisi imdi piramitten uza tldnda mutlak ekilde Gney, Amerika'dan gemekte, Recife'den (Brezilya) Santiago'nun kuzeyinde ili kysna uzanmak tadr. Piramitin mehul planclar bunu biliyorlar myd? Her hangi birisi, rahipler arasnda ok daha eskilerden kalma bir sy lenti uyarnca da olsa, Firavun Keops'a piramitini mutlaka Gize'de yaptrmasn ve kesinlikle baka yerde yaptrmamasn m kabul ettirmiti? ller tanrsal srlar hazinesinden mi kaynak lanyordu? Keops'un andaki bir geometri dhisinin, o zamana gre ok elimi yntemlerle akl almaz pepirs hesaplar ortaya karna inanmak zor. Bu matematik sperstarnn her ta blokuun llerini milimetresine kadar saptadn ve kraln mezar dasn tavannn cilalanm granitten, daha dorusu, tamam tamamna yz bloktan oluturulmas gerektiini ileri srd de antik d grnyor. Piramit planclar ekibinin bu d u r u m d a atematik bilgilerinin tesinde, dnyamzn lleri, evresi ve kseninin eimi h a k k n d a salam verilere sahip olmalar gereirdi. Bu bilgileri onlara kim verecekti? Byk matematik d nrler, yani Pitagor, Arimet ve klid ancak iki bin yl sonra dnya sahnesinde belireceklerdi.
155

Byk Suskunluk

Piramitlerle ilgili gizlilikler uzman arkeologlarn fena halde cann skyor. Ahmaka ya da yantlanamaz sorular soran pira mit tutkunlarna kzlaca da apak ortada. Ne var ki sorular t ki yantlar bulunana kadar zihinlerden silinmemek eilimin dedirler. Bugn nemli bir yap projesi gerekletirilecei zaman, mhendislik ve mimarlk brolar bu ile megul olurlar. Oysa bizi, byk piramitin Msrl bir dhinin icad olduuna ve il gin matematik gereklerinin ya gkten dtne ya da hi var olmadna inandrmak istiyorlar. Byk piramitten nce bu ese rin ncleri zerinde deneyim sahibi olunduu itiraz da geer sizdir, nk bu " d e n e m e piramitleri" zaman asndan Keops'dan sadece birka on yl d a h a eskidirler. Ayrca, Keops piramitinin dev llerine ve matematik inceliklerine erimekten uzak trlar. Ejiptolog Dr. Eva Eggebrecht " E s k i M s r " adl resimli kita bnda 4. Sllenin ilk seksen ylnda toplam 8974000 metre kp hacminde inaat yapldnn geenlerde hesaplandndan sz ediyor. Bu hacimleri Snofru'nun (.. 2575-2551), Keops'un (.. 2551-2528), Recedef'in (.. 2528-2520) ve Kefren'in (.. 25202492) piramitleri ieriyor. Bu seksen yln iinde kayalarn iin den 12066000 ta bloku oyuyup karlm, yontulmu, llm, cilalanm, nakledilmi ve inaatn gerekli yerine katlmt. Gn lk verim ise 413 ta blokuydu! Kaz ve planlama almalar, ara gerecin yapmyla onarm, rampalarla iskelelerin kurulmas, malzeme sarfiyatyla insan kitlelerinin yiyecei, iecei burada hesaba katlmamtr. Ne planclarla mimarlar ekibi, ne de rahiplerle firavunlar bu inaat almalar hakknda tek sz sarfetmitir. Tek bir yazt bile bu iin nasl yapldna iaret etmiyor. Dr. Eva Eggebrecht bu konuda yle sylyor:
156

"Piramitlerin yapmyla ilgili olarak g n m z d e srdrlen suskunluk, zellikle bu mezar beldelerinde hi de lm suskun luunun egemen olmad dnlrse, btn b t n anlamsz lk kazanyor. Krallarn lm tapnaklarnda kurbanlar kesilir, rahipler buralara girip karlard... Ama hibiri piramit yapmyla ilgili sorularn bir tekine bile aklk getirecek herhangi bir not brakmamtr." Bu suskunlua bir dizi olas gereke gsterebilirim: lgili yaztlar henz ortaya karlmamtr - ya da d a h a n ceden imha edilmilerdi. Piramit inaat dnyann en basit iiydi. Bununla ilgili bir ey ler yazmaya gerek bile grmediler. Bunlarn tarif edilmesi yasakt. Baz bilgilerin sonra gelecek lerden gizlenmesi gerekiyordu. Varsaymlarmz aslsz. Sonraki kuaklar taklitlerini diker ken, Byk Piramit oktandr arpc bir rnek olarak yk seliyordu. Bilinmeyeni zmeye almak evrensel bir tutkudur. Kendile rini piromitologlua adayan kiiler - bu arada, gerek mhendis ler, yap ustalar, mimarlar ve arkeologlar piramitlerin srrn z mek iin oldum olas kollar svamlardr. Piramit yapmyla il gili akllca dnlm ve hesaplanm problem zmleri ne srlm ve rtlmtr. Uzun yllardan beri eski Msrlla rn yap tekniklerinin kendini kantlam uzman bilinen arkeo log Prof. Dr. Georges Goyon, bilinen btn yap teorilerini us taca rtm ve kendi varsaymn ne srmtr. Dr. Goyonun varsaym da Prof. Oskar Riedl tarafndan geri evrilmi, bu kii "binlerce yln srrnn sihir ya da sihirbazla bavurmadan kendine gre z m n " dnyaya duyurmutu. Bu, byle s rp gidecek, biriken metinlerin arasnda belki de gnn birinde bu iin nasl yapldn aklayan bir tanesi kacaktr. Gerek olan u ki, Byk Piramitin inaatlar bizi atlatmay bugne kadar srdrmlerdir.
157

Bu iin a m a t r n n , bir piramitin inaatnda neyin bu denli karmak ve olaanst o l d u u n a akl ermeyebilir. Ta bloklar st ste dizildi mi mesele kalmaz. A m a uzman b u n u n byle ol madn, glklerin piramitin kendi kadar m u a z z a m olduu nu bilir. o k byk bir inaat dnya yznde dikmek iin o z a m a n da bugnk gibi halat, kablo, keski, tahta iskele, asan sr, yk hayvan ve kzak gereksiniliyordu. in gl bura d a n belli. Eski Msr'daki tekniklerin uzman arkeolog Dr. Ge orges Goyon yle diyor:

Tahta Olmadan Piramit na Etmek mi?

" E n bata, iskele yap malzemesi olarak tahta kullanmaya da yanan t m varsaymlar hesaptan karmak zorundayz. Eski M sr'la ilgili bilgilerimizin d u r u m u bu n o k t a d a kesin konumam za izin veriyor. Tahta Nil vadisinde daima ender b u l u n u r d u . Ke ifler, marangozlarla dlgerlerin en nemsiz tahta parasn da hi ie yarar hale getirmeye ne denli zen gsterdiklerini kantla mtr." O tarihteki Msr'da lgn ve st aalar, ayrca bir miktar akasya, palmiye, nar ve fundalk vard. A m a krkar tonluk yek pare tatan stunlar tayan veya bunlar iin kaldra yapmnda kullanlabilecek sedir veya a b a n o z gibi dayankl tahta cinsleri nin ithal edilmesi gerekiyordu. Bylesi tahta ithalat Lbnan, Su riye ve Orta Afrika'dan snrl miktarlarda gerekleiyordu. Nil'in yukar boylarndan tahta nakletmek iin gemilere gereksinme var d: t a h t a d a n yaplm gemilere! Develerle atlar aa ktklerini lden srkleyip getiriyorlar myd yoksa? Hayr, her iki tr hay van da Keops dneminde Msr'da yoktu, tatlar ekmek ve yk hayvan olarak yalnz kzlerle eeklerden yararlanlyordu. Birka ton arlndaki ta bloklar halatlarn yardmyla m rampalardan yukar ekilmitir? Uzmanlar halat o l m a d a n bu158

nun m m k n olamayaca konusunda birleiyorlar. Kimse bu konuda yemin edemese bile, her halde o tarihte halat vard. Eyalet emiri Cehutihotep'in (.. 1870 etrafnda yaad) mezarnn du varndaki bir k a b a r t m a d a yz yetmi iinin dev bir heykeli ha latlarn yardmyla lde nasl srkledikleri betimlenmitir. I. Amenemhet'in z a m a n n d a n (.. 1991-1962) kalma bir belgede ise halatlardan bahis vardr. 18. Slleye ait mezar duvarlarnda talarn st ste dizilmesine yarayan basit palangalarn betimle ri grlmtr. Ancak bu da fazla bir anlam tamamaktadr, nk Byk Piramitin inaatyla I. Amenemhet'in arasnda en azndan be yz elli yl gemitir. Gelecein arkeologlar vin lerle, ekskavatrlerle ve yryen bantlarla donanm olan bug nn byk inaat yerlerinden birinin sararm fotorafn ince ledikleri zaman btn bunlarn gerekten be yz yl nce de kul lanld sonucunu karamyacaklardr. Bunun gibi, 18. Slle ye ait (Keops'dan bir yl sonra!) resimli belgeleri 3. ve. 4. Slle lere maletmek tehlikeli bir eliki iermektedir. Palangalarn kul lanm sayesinde yap kalitesinin daha yksek olmas gerekmek tedir. Oysa b u n u n tersinin olduu grlmektedir. Keops piramitinin inaatnda kullanlan teknik sonraki taklitlerdekinin hep sinden stndr. yle ya da byle, halat o l m a d a n Keops'un in aat yerinde hibir i grlemezdi, dolaysiyle de var olduklar 1 n tartmasz kabul etmek gerekir. Rampalar ve iskeleleri aklamak daha da gtr. Olduka yay gn olan bir gr udur: Gize yaylasndaki kaz ve yzeyi dz leme almalarndan sonra iiler en derindeki ta tabakasn par a para yan yana dizerek bir taraa oluturdular. Yalnzca d a h a derindeki odalara inen aklklar rtlmeden kald. Sonra, bi rinci terasn etrafna arabalarla kum tand. i ekipleri, yont ma talarla dolu kzaklar ikinci katman iin k u m u n stnden yukar ektiler. Bu i de olduktan sonra, ikinci katn hizasna ka dar yine kum tanp yld. Piramit bylece k u m d a n bir dala evrili olarak teras teras ykseldi. Prof. Goyon metre bana yal nz 10 cm'lik bir ykseli ve 146,549 metrelik bir piramit yk159

Rampa, piramitin yksekliiyle orantl olarak 3332 metre uzunluunda olmak zorundayd. Hacmi de solda grld gibi piramitinkinin birka kat olacakt.

seklii iin btn Gize yaylalarnn, bir buuk kilometre apn da bir ember ierisinde grkemli bir kum katmannn iine k m olacan hesap etmitir. Kum yma ilemi pratik adan bakldnda manta smaz. Toynakl yk hayvanlar da aynen tahta kaldralar ve kzaklar gibi kumlarn iine gmlecekti. Ayrca, piramitlerin dibinde ta pnak inaat yaplyordu. Talar, piramitin iinde ba blokla rn yontuyor ve dehlizler iin monolitleri ta baltalarla dzletiyorlard. Btn bu almalarn bir kum dann iinde srd rlmesi olanakszd.
160

inaatn etrafnda bir kum ynn bulunmas gerekmez, eimli dev bir r a m p a da iimizi grebilir, yle deil mi ya? Daha nce de almalarndan sz ettiimiz Sir Flinders Petrie'yle yirmili yllarda Alman arkeolog Ludwig Borchardt da bu kanya var mt. Peki, bu r a m p a neden yaplm olabilirdi? Tahta sz ko nusu deil. Yalnzca yrede yeterli miktarlarda bulunmad iin deil, ta bloklarnn, kzaklarn ve insanlarn arlna daya namayaca iin. Bir kilometre uzunluunda eik olarak yukar ya t r m a n a n ve en yksek noktas 146 m. yksekte bulunan tah ta bir iskeleyi gznzn n n e getirin. Sallantl tahta rampa nn stne ta ykl ok sayda kzan ayn zamanda yukar ekilmesi gerekiyor, ikinci eritte de iiler bo sandklaryla aa ya kouyorlard. Demek oluyor ki r a m p a n n t a h t a d a n deil, talardan ve ku rutulmu amur tulalarndan yaplmas akla yakn oluyor. e tin sorularn uzman Prof. Goyon bylesi bir rampann eim a snn metre bana 0,056 m'yi aamayacan sylyor. Bu tr bir r a m p a ancak gemilerin yklerini boalttklar Nil ynnde, yani douya doru bir anlam tar. Aksi gibi, piramitin inaat alan Nil'in krk metre ykseinde olduundan, rampann bu oranda d a h a yksek ve uzun olmas gerekiyordu: aa yukar buuk kilometre u z u n l u u n d a ! Varsaymsal kum ynnn bu durum da eriecei hacmin yannda piramitinki devede kulak kalacak t. R a m p a hangi materyalden oluturulursa oluturulsun ve k zaklarn rahata kayabilmesi iin b u n u n st tabakasna ister ya bulansn ya da bu tabaka nemli kilden oluturulsun, piramitin her bir terasnn ykseliinde, rampann, btn uzunluu boyunca bu ykseklie uydurulmas gerekiyordu. Ayrca r a m p a mutlaka srekli ve dzenli olarak ykselmeliydi. Dike bir yerinde ani bir dirsek m m k n deildi. Buna gre, eim asnn rampann b tn uzunluu boyunca aralksz olarak yenilenmesi gerekiyordu. Ayn ey, hangi m a d d e d e n oluursa olusun, kaymay salayan
St'enks'in Gzleri - F. 11

161

kaplama malzemesi iin de geerliydi. R a m p a stnde gn bo yu faal bir karnca trafii egemen olduuna gre, seviye deiik liklerini salamak iin geriye yalnz gece kalyordu. Tanr H o r s ' n projektr nda!

Hzl, Daha Hzl!

Acele niye? Piramitin yapmclarnn sonsuz denecek kadar ok zamanlar vard. Rampay yeni ykseklie u y d u r m a k iin araya birka dinlenme gn sokulabiliyordu. Adn tayan dnya harikasnn sahibi Firavun Keops topu to pu yirmi yl hkmdarlk yapmt. nceki Firavun Snofrunun piramit inaat ileri bandan akn olduuna gre, Keops hkmdar olmadan nce piramitinin inaatn buyuramazd. Ay rca, tm insan oullar gibi Keops da Tanr Osiris'in o n a ne ka dar bir hayat sresi tanyacan bilemezdi. Dnya harikasnn inaat sresi kstl o l d u u n d a n Firavun'un bu eseri l m n d e n nce denetlemek arzusu akla, manta uygundu. Keops'un h kmdarlk sresinin yirmi yl olduu dnlrse, piramitin yirmi yln iinde tamamlandna dair H e r o d o t u s ' u n yapt aklama akla yakndr. A m a uygulama asndan baklnca, yir mi yllk inaat sresi insana kuku duyurmaktadr. Uzmanlarn grne gre, Byk Piramit yaklak 2,5 mil yon ta b l o k u n d a n olumaktadr. Bunlarn arasnda 40 ton veya d a h a ar olanlar olduu gibi, sadece bir ton ekenleri de var dr. ounluk 3'er t o n arlndadr. Piramit zerinde eer 20 yl alldysa, bu, ylda 125000 tan ilendii anlamna gelir. O zamanki Msrllarn dahi her gn eek gibi almadklar varsaylabilir. O tarihlerde sendika gibi kurulular olmasa bile t renler ve bayram gnleri vard. Bu d u r u m d a yln 300 g n n n alma gn olduunu kabul edelim. 125000 yekpare ta blokunu 300 alma gnne bldmzde gnlk verim 416,6 i162

lenmi blok oluyor. Dolaysyla, piramit iilerinin gnde 12 il 24 saat altklarn hesaba katyorum - korkun bir alma g n, deil m i ! Gnde 416 ta 12 saate blnnce saat bana yaklak 34 blok ya da bu miktar 60 dakikaya bldmzde her iki dakikaya canavar gibi bir ta dyor! Bu basit hesapta elle tutulur ta lardan sz ediliyor, ki bu yanl olur. Bloklarn kayann iinden karlmas, saptanm llere gre yontulmas, cillanmas ve inaat yerine nakledilmesi gerekiyordu. Bugn bize yardmc olan teknik dahi bylesi bir randman salayamaz. Sadece o r t a l a m a bir rakam ortaya koyan bu hesaba kar baz ters iddialar ne srlmtr. rnein, alt teraslarda ki almalarn yukardakilerden d a h a kolay olmas gibi. Ayr ca, piramit ykseldike d a h a az ta blokuna gereksinme duyul mas. A m a bunlar ortalama deeri deitirmez ki. Piramit yk seldike varsaymsal r a m p a da o oranda ykselecekti. Ta blok larn yukar ekmek iin verilen emek de ykseklikle birlikte ar tyordu. Bu ne dzen, ne planlamayd! Cill bir blokun iki da kikada bir tam yerine oturtulmas! Byle bir o r t a m d a yant bekleyen sorularn seslendirilmesini kim knayabilir?

Grg Tanklar Neler Sylyorlar?

Eski tarihiler Labirent konusunda olduu gibi, piramit ko nusunda da fikir ileri srmekten geri kalmamlardr. Herodo tus, Keops'un b t n Msrllar almaya zorladn yazmtr. Piramitin yap malzemesinin stnde nakledilecei yolu ina et mek bile bal bana on yl srm. Piramitlerin stnde bu lunduu tepenin iindeki yeralt odalarnn vcuda getirilmesi iin gerekli sre bu on yln iindedir. H e r o d o t u s ' a baklrsa, bu
163

odalar " m e z a r o d a s " grevi greceklerdi. Keops ise onlar, bir Nil kanaln iine iletmesi suretiyle bir ada stnde ina ettir miti. Piramitin kendisi iin ise yirmi yl allmt. H e r o d o t u s tarihinin 2. cildinin 125. b l m n d e piramit ina at hakknda baz aklamalarda bulunmaktadr: " n a a t , merdiven gibi basamak basamak geliiyordu. Byle bir basamak t a m a m l a n d k t a n sonra, kalan talar ksa tahta ka zklarndan yaplm bir iskeleden geirilerek yukar tanyor du. Bylece, talar yerden ilk basamaa karlyordu. Ta bura ya ulatktan sonra, ilk basaman stndeki baka bir iskele nin stne konuluyordu. Bylece ikinci basamaa ulaan ta ora da baka bir iskelenin stne naklediyordu. Bu da basamakla rn says kadar makine olmas sayesinde m m k n oluyordu. Asnda, olduka hafif olan kaldracn, stndeki ta indirildikten sonra, basamak basamak yukar tanmas da m m k n d . " He r o d o t u s ' u n yazdna gre, kendisine her iki yntem de nakle dilmiti. H e r o d o t u s ' u n yazlarndaki " m a k i n e " deyimi uzmanlar ara snda epey tartmaya yol amt. Herodotus, talarn kat kat yukarya nakledilmelerine yarayan "iskeleler"den sz ederken, bir tr kaldra ya da palangay kastetmi olmal. Uzmanlarn da bu gre bir itirazlar olmamtr. Birleik Amerika'nn Col gate niversitesi'nden mimari profsr John Fitchen gemite ki insanlarn yap teknikleriyle youn ekilde ilgilenmitir. Ke ops piramitinin inaat h a k k n d a unlar yazyor: "Nispeten kk baz talar dndaki ta bloklarnn eski M srllar tarafndan ilkel asansrler ya da halatlar vastasyla yu kar ekilmediine m u h a k k a k gzyle bakabiliriz. Her biri ton lar arlnda olan bloklarn halatlarla yukar ekilmesi mant a smyor. Pirainitlerin ta bloklar byk bir olaslkla kald ra veya tahterevalli gibi yardmc malzemeyle yukarya iletilmi tir."
164

nceli H e r o d o t u s ' d a n d a h a ok kl krk yaran Sicilyal Di odor da bu gr doruluyor. ki tarihinin yazlar karlat rldnda ikisinin de, kendilerine ancak yerinde bildirilenleri ilet tiklerinin bilincine varlyor. Antik tarihiler tarafndan hakkn da yaz yazmaya balanld srada, piramitin, t m grkemiyle iki bin yldr o n o k t a d a ykseldiini unutmayalm. "Sekizinci kral Memfis'li Kemnis'di. Bu h k m d a r elli yl ege men oldu ve dnyann yedi harikalarndan saylan piramitin en byn yaptrd... Piramit batan baa ok sert bir tatan yaplmtr. Bunun ilenmesi her ne kadar ok gse de, ebedi yen ayakta kalacak kadar dayankldr. Piramitin yaplmasnn zerinden en aa bin yl, h a t t bazlarnn sylediine gre bin, drt bin yl gemesine ramen, talar hi anmam, bina denebilir ki ilk gndeki gibi kalmtr. Tan Arabistan'n ok uzak kelerinden getirildii, inaatn da o tarihlerde makineler he nz icat edilmedii iin, setler vastasyla gerekletirildii sy lenir. in en inanlmayacak yan da u: bu yerde ylesine olaa nst byklkte eserler ina edilmesine, evrenin de yalnz kum dan olumasna ramen, buralarda ne bir setin kalntlarndan ne de yontulan talarn krklarndan eser vardr. H a n i eserin in san eliyle yava yava oluturulmayp, bir tanr tarafndan hazr halde ln ortasna o t u r t u l d u u n a insann inanaca geliyor. Baz Msrllar bu d u r u m a trl akl almaz aklamalar getir milerdir. rnein, setlerin tuzla gherileden olutuu ve bu y ne aktlan nehir sularnn iinde b u n d a insan elinin bir rol ol m a d a n zldkleridir. A m a gerek byle olmasa gerek. D a h a akla yakn bir aklama, bu setleri yan saysz insan elinin bun lar sonradan ufalayarak k u m u n iine kartrddr. n k an latldna gre, 36000 ii bu ite zorla altrlm ve b t n pi ramit yirmi yldan ksa z a m a n d a tamamlanmtr." H e r o d o t u s ve Diodor Firavun Keops'a elli yllk bir hkm darlk sresi tanmaktadrlar - m o d e r n arkeoloji ise sadece yir165

mi yl diyor. Bundan d a h a uzun bir hkmdarlk sresi pira mitin inaat asndan d a h a akla yakn gelirdi! Antik tarihilerin en alaycs olan ve ncellerinin btn eserle rini tanmak avantajna sahip b u l u n a n Kays Plinius Sekundus da Msr piramitlerini kendine gre anlatmtr. Dediine gre: " P i r a m i t l e r o tarihteki krallarn sonsuz kibirinin bir kant ola rak, sonradan gelenlere hi para brakmamak veya halk megul etmek iin ina edilmilerdir." Piramitlerin yapm iin en s o n u n d a zgn bir neden! Plinius'un anlatlar da soruna elle tutulur bir zm getir miyor: "Piramitlerin en byn Arabistan'n ta ocaklar sa lam, bu inaatta 360000 kii 20 yl sresince almtr. Ama piramitlerin 78 yl ve 4 ayda tamamlanmtr. Piramitleri ta rif eden yazarlar unlardr: Herodotus, Euhemerus, Sisahi'l Duris, Aristogoras, Diyonisyus, Artemidorus, Aleksander Polihistor, Butoridas, Antistenes, Demetrius, Demoteles ve Apion. An cak bunlarn hibiri, piramitlerin gerek yaratclarnn kimler olduunu sylememi, bu kiiler gemiin sisleri arasnda sili nip gitmitir. ok nemli bir soru, yapnn talarnn hangi yol dan bu denli yksee karlabilmi olmasdr. Bazlarna gre, eser ykseldike etrafna doal sodyum karbonat ve tuz yl m, bu maddeler, nehrin sularn tararak yine bertaraf edilmi tir. Bakalar ise pimemi kilden kprler kurulduunu, yap t a m a m l a n d k t a n sonra da tulalarn zel konutlarn yapmnda kullanldn ileri srmlerdir. Bunlarn gsterdii gereke ise Nil'in, yreyi sular altnda brakamayacak kadar derinde olma sdr. Byk piramitin iinde 86 endaze d a h a derinde bir kuyu bulunuyor, nehrin b u n u n iinden geirilmesi gerekiyordu." Antik tarihilerin elikili ifadeleri yalnz iki kesin varsaym ieriyor: a) Byk piramitin yaratcs iki bin yl nce dahi Msrllarca bilinmiyordu. b) Bu inaatn nasl gerekletirildiini kimse bilmiyordu. 166

Binbir Gece mi?

Arap tarihisi Ahmet-el-Makrizis (.S. 1360 etrafnda) piramitler hakknda elde bulunan b t n belgeleri bir araya toplad. Derle nen malzemeyi ise " H i t a t " adndaki eserinin piramitler hakkn daki b l m n d e yaynlad. " H i t a t " t a yle diyor: "Piramitlerle tavanlarna, duvarlaryla stunlarna Msrlla rn kendilerine mal ettikleri gizli bilgiler kaydedilmi, b t n yl dzlarn resimleri izilmi, btn ifal maddelerin adlarndan ba ka yararlar ve zararlar, tlsmlarn bilimi, aritmetik, geometri ve btn bilimleri yazlaryla dillerini bilen herkese aklanm t. Piramitlerin inaat balaynca, h k m d a r dev stunlar yont turdu, grkemli ta levhalar serdirdi, bat lkesinden kurun, As suan yresinden ise kaya bloklar getirtti. Bunlarla pirami tin: doudakinin, batdakinin ve renklisinin temellerini attrd. st yazl ve betimli levhalar, yontulup ilenmesi biten topla rn stne seriyorlar, taa bir itite 600 arn yol aldryorlar, ta, piramitlere ulancaya kadar bu ilem srdrlyordu... Biliyordum zaten! Piramit inaat dnyann en basit iiydi. Ne yazk ki " H i t a t " n yazar talar yrtme mucizesinin forml n aklamay u n u t m u . Uzman olan mucizelere inanmaz, zmleri aratrr. Prof. Goyon, bu zmlerden birini, giderek byyen piramitin etrafn da sarmal biimde dnen, havada kurutulmu tulalardan ya plma, on yedi metre enindeki iskele rampasnda gzledi. Bu tr tulalar Nil a m u r u n d a n , kilden ve ufalanm s a m a n d a n oluur. Kitle halinde st ste tabakalanan bu tulalar, ayn malzemeyle oluturulan eitli piramitlerin de kantlad gibi, olduka da yankl bir inaat salarlar. Kerpi teorisi buna ramen tartmaya aktr. Zaten piramit teorilerinde byle olmayan var mdr? Prof. Riedl, kzaklarn kay yeteneini srdrmek iin sarmal rampa167

168

tarin slatlmas gerektiini ileri srerek, hakl olarak b u n a itiraz ediyor. Riedl diyor ki: " H e r kzan iki geni ayann her bir metrelik ekilii iin rampann slatlmasnda litrenin sekizde biri kadar su kullanl dn varsayarsak, ki bu miktar, yars da buharlaacana gre olduka azdr, 52000 talk ikinci katn inaat iin, yaklak yzde 6'lk bir eimde zorunlu olan 34 metrelik bir r a m p a d a yaklak 22000 litre su harcanr. Bu, havada kuruyan 250 metre kplk Nil a m u r u n a gnde 1380 litre su szmas demektir. Tula kitlesi zlene dek bu d u r u m d a ne kadar zaman geer d e r s i n i z ? " Bunu kimse bilmiyor. Bana kalrsa, dev Gize inaatnda g-| revli iilerle ustabalar ipnotize olmu gibi kum saatine bak m olmallar! Bu ne denli gerilimdir! Dev bir tan her iki daki kada bir tam yerine oturtulmas gerekiyordu. R a m p a d a bir t kanma olduu takdirde, arkadan gelen btn kzaklar da tka np kalacaklard. Bu d u r u m d a rampann stnde toplam ar lk tehlikeli derecede artm oluyordu. yleyse ilerlemek, hi dur m a d a n ilerlemek gerekiyordu.

Viyana'nn Salnca
Viyana'l ejiptolog Prog. Dr. Dieter Arnold ta bloklarnn zah metsizce bir kat yukarya karlmasn salayan makineyi tant t: tahterevalliyi. Bu aracn ileyii ok basittir. ocukken saln cakl koltukta bir ileri, bir geri sallanan bir soytar grmtm. akac arkadalar gizlice yaklatlar ve koltuun altna dn ml olarak nden ve arkadan keresteler itmeye baladlar. Sa lncakl koltuk, sallant eyleminin sonunda dengeye geldii sani yenin onda biri kadar sre iinde ve arkaya sallanmasndan he men nce kereste yldrm hzyla altna kaydrlyordu. Gazete okuyan soytar, oturduu yerin kat kat kerestelerin stnde gi169

derek ykseldiini farketmiyordu. T ki gazeteyi brakp ac bir lkla sallantl kulesinden yuvarlanncaya kadar... Prof. A r n o l d ' u n tahterevallisi de aynen byleydi. Koca bir ta bloku kaldralarn yardmyla tahterevallinin bir ucuna oturtul makta ve halatlarla sk skya balanmaktadr. ki ii b u n d a n sonra arln etkisiyle eri d u r u m a gemi tahteravellinin br ucuna atlarlar. Baka iki ii yldrm hzyla tahtarevallinin alt na bir kalas itmekte, ilk iki ii aa atlamakta, bu kez baka iki ii kart uca hoplamaktadrlar. imdi kart ucun altna bir kereste daha... Tahtarevalli bylece ykyle birlikte birka san tim ykselmi olmaktadr. G r n m gerekten gln olmu olmal. Srekli olarak yu kar hoplayan ve aa atlayan iiler... Rampann stnde srekli ip atlanyor sanrdnz. ki iinin, ykn stnde d u r u p vcut arlklarna yer deitirtmek suretiyle sallant hareketini srdrm olmalar d;i m m k n . Ne var ki bu sallanma ancak kk arlklarla geerlidir, b yk arlk durumundci sallanma hareketi ksa z a m a n d a son bu lur. Tahtarevallinin ucundaki yk ne kadar ar olursa, kalasla rn o kadar ince olma ar gerekir nk. tonluk bir arlk d u r u m u n d a yam dairle biimindeki taban ayann altna artk kalas itilemez. Bu, fren grevi yapar ve sallanma ilemini ani den durdururdu. Tahtann stndeki arlk ayn z a m a n d a , her halde elikten olmayan yumuak taban ayan da tahrip eder di. M m k n olan sadece, ince bir kalasla ok hafif bir ykselt medir. Bu da, tahtaverallinin, gerek ykn ve hoplayan iile rin toplam arl bika tona eritiinde atlar, paralanr. Uzunlamasna ta blokuyla tahteravelli oyunu sz konusu bile olamaz. Nedeni, bu t bloklarn sallant ynnde tahterevalli ye monte edilememeleri: blokun ucu d a h a ilk harekette yere ar pard. Denge ve yerin am sebebiyle enine olarak da ini kalk gerekleemez. yleyken, uzun mertek tr bloklar byk pira mitlerde geni apta kullanlmtr. Kral odasnn tavanyla bu170

nun stndeki odalarnkiler, her biri krk tondan ar eken dok san akn granit mertekten olumaktadr.

Daldrmak ve Kaldrmak
Viyana'dan Prof. Oskar Riedl piramit bilmecesini tahtaverallisiz ve rampasz olarak ve yz bin iinin yokluunda zmle mitir. Krkar ve ellier ton arlndaki granit ve mertekler Assuan'dan Gize'ye nasl nakledilmilerdir acaba? Mavnalarn iin de mi dersiniz? Yok canm! Mavnalarn altnda! Riedl antik ma tematiki Arimed'i (.. 278'de dodu), bu kiinin adn ta yan ve hi durmamacasna dnen burguyu, ayrca, icat ettii daha bir sr sava makinesini anmsam olmal. Bu matematik d hisi bir gn ykanrken vcudunun, suda karadakinden daha hafif olduunu farketmiti. Cisimlerin iindeki bu zellie zgl arlk denilmektedir. Bu granit mertek bir m a v n a d a n suya dtnde eski Msrllar da bu etkiyi farketmi olmallar: ta bloklar suyun iinde d a h a az ardrlar. Prof. Riedl, Msrlla rn ar yklerini su yzeyinin altnda iki teknenin arasna ba ladklarn tahmin ediyor. Tekneler daha ncesinde demirlenmi ve yk suyun altna b a t a n a kadar suyla doldurulmu olmallar. alkan eller b u n d a n sonra teknelerdeki suyu boaltm, by lece, tekneler altlarna asl granit mertekle birlikte suyun iinde ykselmitir. Riedl'in nerisi varsaymsal olarak ok akla yakndr - teori nin, bir yn sl ve hzl ak yerleri olan Nil'de bin kilomet relik bir yol boyunca uygulanr olup olmad ancak eski Msr tipi teknelerle yaplacak bir deneyle kantlanabilir. Bu arada, ta nan ykn mertek bana krk be tondan aa olmamas ge rekir. Tek paral ta bloklarnn arlnn yontulup cilllanm merteinkinden fazla olaca ortadadr nk. Gize hizasna ge lince tekne zel bir mendirein arkasna gemekte, yine suyla dol171
i i

durulmakta, bylece ykler dibe kmekteydi. A m a hl halat lara bal olduklarndan ekip onlar hazr bekleyen kzaklara ek mekteydi. Bu kzaklarn suyun altnda, ykler doru stlerine kecek ekilde yerletirilmi olmalar bile m m k n d r . Prof. Riedl'e baklrsa, bu kzaklar, ter dken ve kfreden yz kii tarafndan hi bitmeyecekmi gibi bir rampa stnde yuka rya ekilmiyorlar, sk ekilde demirlenmi bocurgatlarla hare ket ettiriliyorlard. Gize yaylasnda diziyle bocurgat takmlar ha zr bekliyordu. Turnikelerde insanlarla kzler aralksz itmek te, yk kzaklar dnml olarak bir bocurgattan tekine ge irilmekteydi. En sonunda, piramitin eteine varldnda ta bloklar tahtadan kaldra platformlarna geirilmekteydi. Prof. Riedl'e gre her piramit yznde bu be metre uzunluunda yirmi platform vard. Prensip gayet basit olup, gkdelenlerin dndan pencere te mizlemeye yarayan tertipler gibi rampasz, iskelesiz ve yma setsiz ilemektedir. Piramitin t a m a m l a n a n her terasna bucurgatlar monte edilir. Aaya sarkan halatlar uzunca bir tahta iskeleye balanr. Bu iskelenin n n d e ve arkasnda turnikeli iki bocur gat bulunmaktadr. Bocurgatlardan yalnz biri evrildii zaman, iskele eik biime gemekte, ta kitlesi de kol demirine benzer merteklerle kzaktan platforma geirilmektedir. Yk imdi bir destekle bloke edilmitir. Birka ii bundan sonra bocurgata sa rlmakta, iskelenin eik yzeyi de bylece gcrdayarak yatay du r u m a gemektedir. Her iki bocurgatn birka evriliinin arka sndan platform ve iiler ykle birlikte piramitin bir stndeki katndadrlar. Prof. Riedl'in nerisi olaanst, deil mi? Piramit inaatn "sihirsiz ve mucizesiz" m m k n klyor. Baz artlar gz ard edilebilirse tabi. Suyun altnda yk tayan ok sayda tekne iin tahta bulunmas gerekliydi. Saysz kzan, bocurgatn, kald racn ve platformun yapm iin de yle. Bir bocurgatn onsuz dnemeyecei ve hibir iskelenin, piramitin duvar boyunca g172

Nil'deki Sehel adas kayalarnda gzlenen resimler, eitli sllelerden tanr timleri sergiliyorlar.

crdayarak ykselemeyecei hesapsz miktarlarda birinci kalite ha latn yokluunda ise teori geersiz kalabilirdi stelik. Piramit in aatlarnn elinde kenevirden rl halatlar vard kukusuz. Ke nevirden halatlar ha? Bu malzemenin ancak iki il tonluk bir yk iin eki gc olabilir. Elli tonluk bir ta bloku iin ka halat gereklidir acaba? Tahta eksenin etrafnda ta bloku iin ka eki halat gereklidir dersiniz? eki halat ne kadar zaman da tahta eksenin etrafndan frlyordu? Turnikelerdeki ince ki riler ne kadar z a m a n d a paralanyordu? skele 96. ta kitlesi nin arl altnda ne zaman kp altta kalan tertemiz yontul mu ve yan yana dizilim > ta bloklarnn kenarlarn paralyor du? Piramit inaat her halde kazasz belasz gelimi deildi, y leyken, aa yuvarlanan dev talarn yapm giderek ilerleyen yap stnde yol at zarardan grnrde hibir iz yoktur. Firavun Keops'un zamannda (I.. 2551) bocurgatlar ve asansr gibi a lan iskele platformlar hakknda gelimi bilgi var myd? Eer var idiyse, sonraki firav m kuaklar da ayn bilgilere sahip ol mu olmallar. u halde Xeops'dan sonra gelenler, teknoloji ok tan var olduu ve inaaf asansr, iskeleler ve bucurgatlar saye sinde ocuk oyuncana dnt halde, niin bu kadar krt pil piramitler yaptrmlard? rnein, Firavun Niuserre (I.. 2420-2396) Byk Piramitin yapmndan sadece yz otuz yl son ra yaam ve kendisinden nce gelen Keops'dan biraz daha uzun sre h k m d a r olmutu. Piramit yapm iin ayn derecede za man vard, inaat tekniinin de Keops'dan beri d a h a bir geli mi olmas gerekirdi. naat ustalar ve mimarlar yz otuz yln iinde ok ey renirler. Niuserre'nin Abusir'deki piramiti 51,5 metre yksekliindedir, kendisinden nceki firavun Sahure'ninki (I.. 2458-2446) gnee doru 47 metre sivriliyordu, o da h l 5. Slleden olan Firavun Unas (I.. 2355-2325) ise Sakkarada topu topu 43 metrelik bir piramit yaptrabilmiti. Msr'da basamakl piramitler, t a m a m l a n m a m ya da km piramitler vardr. Bunlarn hibirinde de rm bir iskele kirii ya da her hangi bir bocurgatn balantsna rastlanmamtr.

Binlerce Yl Dayanan Beton

Birleik Amerika'da Miami kentinin Barry niversitesi'nde Uy gulamal Arkeoloji Bilimi Enstits'nn mdr olan Prof. Davidovits'e gre, Msrllar byk piramitler iin gerekli talan ne Assuan'dan ya da baka bir ta ocandan getirmiler ne de bo curgatlarla ekmilerdir. Onlar bu talar inaat yerinde aynen beton gibi dkmlerdir. Ayn zamanda kimyac olan bilginin kant zinciri aynen bir de tektif roman gibi okunuyor: Ejiptolog C E . Wilbour 1889 ylnda Assuan'n kuzeyindeki Sehel adl Nil adasnda hiyerogliflerle kapl bir dikili ta bulmu tu. Sehel bugn Msr'da eski tanrlarn olaanst kaya betimleriyle lmezletirildikleri ender yerlerden biridir. Yaz yerine ge en iaretler geen yzylda Brugsh, Pleyte ve Morgan adndaki arkeologlar tarafndan evrildi ve 1953'de Fransz ejiptologu Barquet tarafndan yeniden deifre edildi. Hiyerogliflerin Famine di kili tana Ptolemaios anda (I.. 300 etraf) oyulduu konu sunda fikir birliine varldysa da, metin, b u n d a n bin yl nceye rastlayan bir dnemi anlatmaktadr. Dikili tan stndeki top lam iki bin alt yz hiyerogliften alt yz ellisi yapay ta yap mndan sz ediyor. B u n u n yntemini eski Msr'n yaratc tan rs Knum birinci piramiti yaptran firavun Zoser'e (.. 26092590) ryasnda aklamt. Bu garip bir rya olmu olmal, nk Tanr H n u m , Firavun'a 29 madenle eitli doal kimyasal maddelerin listesini vermekle kalmayarak, sentetik talarn yaptrlmasna yarayan doadaki yaptrclar da gstermiti. Tanrsal mesajlar alan yalnz Sak kara'nn basamakl piramitinin yapcs Firavun Zoser deildi, sonradan Msrllar tarafndan bir tanr dzeyine ykseltilen ve mezarn bugn arkeologlarn bou bouna aradklar ba mi mar Imhotep de bu n o k t a d a Firavunundan geri kalmamtr.
175

Famine dikili tann 6'dan 18'e kadar olan kolonlarnda " b e t o n " yapm iin zorunlu malzemenin d k m yaplm, ay rca, bunlarn bulunduklar yerler belirtilmitir. Imhotep bu tan rsal direktiflere dayanarak, n a t r o n ' u (sodyum karbonat) kille (alminyum silikat) kartrm, bu h a m u r sonradan d a h a ba ka silikatlar ve alminyum ieren Nil a m u r u n u n katksyla da ha da salamlamtr. Arsenik ieren madenlerle k u m u n katk syla ise doal tala ayn molekler balantlar gsteren abuk kurur bir imento olumutur. 1979'da Fransa'nn Grenoble kentinde yaplan 2. Uluslararas Ejiptoloji Kongresi'nde ta k o n u s u n d a uzman kimyac Dr. D. Klemm, piramit talar zerindeki aratrmalarnn sonularn, akn akn bakan arkeologlara aklamt. Dr. Klemm'le bilgin arkadalar, Keops piramitinin on iki farkl tandan alnan r nekleri tahlil etmiler ve her bir tan Msr'n bir baka blge sinden gelmi olacan saptamlard. imdi Msr'n her ky nn "tayla" byk esere katkda bulunduunu dnenler yan l yoldadrlar. Bunun da kant, incelenen talarn lkenin b tn br blge erinden getirilmi katk maddeleri iermeleridir! Doal bir granit bloku genelde homojendir, oysa Dr. Klemm'in inceledii talarn alt blmleri yukardakilerden d a h a youn dular, ayrca bol miktarda hava kabarcklar kapsyorlard. Prof. Joseph Davidovits, kuramn daha da salamlatrabilecek baka iki kant ileri srmektedir. Kaliforniya'daki nl Stanford Aratrma Enstits Kahire' deki Ayn-ems niversitesi bilginleriyle ibirlii halinde 1974'de byk piramitlerde eletro-manyetik lmlere girimiti. Tan iine salman yksek frekansl dalgalarn, kuru ta bloklar tara fndan tamamiyle yanstlmamas gerekiyordu. Bu tr lmlerle gizli geitler ve odalar kefedilmesi umuluyordu. n k piramit lerin de btn Gize yaylas gibi t a m a m e n kuru olaca varsayl yordu. 176

Gelin grn ki, lm sonular tam bir karmaa sergilediler. Yksek frekansl dalgalar ta tarafndan t a m a m e n massedilmilerdi. Bu nasl olabilirdi? Piramit bloklar doal talardan daha ok nem ieriyorlard. Komputer hesaplar yalnz Kefren piramitinde birka milyon litre suyun varln saptad. Prof. Davidovits'in bu veriler karsnda vard sonu: "Ta bloklar ya p a y d r ! " oldu. kinci kant bir A g a t h a Christie romanndan alnsa bu kadar olurdu. Keops piramitinden alnan ta rneklerini mikroskopla incelerken, Prof. Davidovits insan sa izleri, d a h a sonra ise 21 cm. uzunluunda b t n bir insan sa kefetti. Sa, tan iine nasl girmiti? Olsa olsa Msrl bir beton kartrcsnn ban dan dmtr. Prof. Davidovits bu arada Msr'n eitli imento ve beton trlerini, eski Msr karmlarnn formllerine gre kartrd. Yani a n t i k ! beton bizim b e t o n u m u z d a n d a h a kat ve evre etkilerine kar daha direnlidir, nk kimyasal reaksiyonlar so n u c u n d a d a h a abuk ve d a h a mkemmel ekilde kurumaktadr. Fransa'da " G e o p o l y m e r e F r a n c e " m betonu, bu ok ok eski re eteye gre imal etmeye balamasna bu d u r u m d a amamak ge rekir. Dynamit Nobel firmas da yeni imento karmn imal etmeyi isterken, Amerika'da ise beton devi " L o n e S t a r " daha kat ve daha abuk kuruyan beton karmn programna alm tr. Binlerce yl dayanabilecek bir beton!

Sise Boulmu Piramitler

alma arkadam Willi Dnnenberger'le bir kez daha b yk piramitlerin gneyindeki tepeciin stndeydim. Tarih 12 Mays 1988'di, vakit sabahn 6'sna yaklayordu. Gle yzl taksi ofrmz Ahmet bizi gecenin karanlnda buraya getirSfenks'in Gzleri - F. 12 177

Sisin penesindeki piramitler - tepedeki gne bile nlarm geiremiyor.

misti. Amacmz dnya harikasnn gne doarken fotorafla rn ekmekti. A m a ksmet deilmi. Piramitler bize topu topu yz metre uzaklkta ykseldikleri halde, gne doduktan bir saat sonra bile onlar hemen hemen seemiyorduk. Youn sis bu lutlar firavunlarn aheserlerini bir trl kalkmak bilmeyen s lak gri perdeler gibi saryordu. Sabahn loluunda lafazan tu rist rehberleri tarafndan, " M s r ' a ho geldiniz!" szleriyle se lmlandk. Bu srnak szm o n a bekilerin hangi kalntlarn iinde gecelediklerini yalnzca her eyi gren Hors bilebilir. n k bu adamlar gnn her dakikasnda karnza dikilir ve can nz skarlar. Hafife rperiyorduk. Willi kameralar gzden geirirken, ben piramitlerin bulunduu yne doru elli metre kadar yrdm. 178

Simetrik gen yzeylerin rofilleri er veya ge karmza kma lyd. Bu arada saat sekizi bulmutu, sis keten helvas gibi ld yor, ay tarafndan yaylyormu gibi donuk bir k, piramitleri inatla savunan filtrenin iinden tereddtle szmaya alyordu. Willi, "Acaba Keops'un z a m a n n d a da burada sis olur muy d u ? " diye sordu. kimiz de ayn eyi d n m t k . O z a m a n i i kafilelerinin gnde on iki saat almak iin yeterli klar ol mayacakt. Hayalet en s o n u n d a saat sekiz buua doru zl d. Grkemli alt gen, her piramitten ikier gensel yzey, tm azametleriyle bize bakyorlard. Msrllar, " n s a n zaman dan korkar - zaman da piramitlerden korkar," derler.

Ahmet, piramidin azndaki sakall bekiyle pazarla giri miti. Otobsler sel gibi turistleri boaltmadan nce ieri girmek istiyorduk. Kral odasna giden byk dehlizde uzun bir zaman durduk. En kk bir grlt duyulmuyor, elektrik ampulleri
179

dikey yan duvarlarna sarms bir k yayyordu. nsan bu deh lizde kendini minicik hissediyordu. Dorudan yukarya kral oda sna giden grkemli geit 46,61 metre uzunluunda, 2,09 metre eninde ve 8,53 metre yksekliindedir. Yan duvarlarnn alt b lmleri 2,29 metreye kadar kan cilalanm kireta bloklarn dan oluurlar. Bunlar yedi sra dev mertek izler. Bunlarn her biri ieriye doru sekiz santim kaydrlmtr. Bylelikle, balan gta geni olan koridor tavana doru giderek daralmakta, kori dorun iki duvar birbirine doru eilmekte, yatay levhalardan olu an tavan da dolaysyle sadece 1,04 metreye kadar daralmakta dr. Bu yap tarz, kaplarna, pencerelerine ve koridorlarna da ima trapez biimi veren P e r u ' n u n nkalarn anmsatmaktadr. Bu byk dehliz, insan tarihinin en akl olmaz mimari hari kasn oluturmaktadr. Trl piramit teorilerinin sama olabi lecekleri gerei burada insann yznde krba gibi aklamak tadr. Sekiz buuk metre yksekliindeki dehlizin karlkl gra nit mertekleri yatay olarak uzanmamakta, byk galerinin eim asyla birlikte verev olarak yukarya sivrilmektedirler. Mertek lerle levhalarn dzeni ylesine kusursuzdur ki, cep fenerlerimi zin huzmesini zerlerine tutmamza ramen, ek yerlerini bir trl kefedemedik. Byk piramitin inaat ustalarnn belki de dn yann dndan gelen tanrlardan yardm grdkleri aklmz dan getiyse, bu inan zellikle b u r a d a byk galeride g ka zanmaktadr. Alakgnll olmay her nedense unuttuk. Biz daima, insa nolunun en byk olduuna, evrimin doruk noktas olduuna inandrlmak istenmiizdir. Sama diyorum size! amak yete neini kaybeden gereki deildir. Gerek insanst bir karak ter tar, evrenin sonsuz boyutlaryla rlmtr. Son yln iinde piramitler hakkndaki teorilerle dolu yak lak altm kitap o k u d u u m u sanyorum. Byk galerinin in aat hakknda sylenenler samalk ve ukalalktan baka ey de lildir. Hi kimse kesin bir ey bilmemekte, fakat iddia etmekten
180

Keops piramitindeki byk galeri dnya mimarisinin akl sr ermez harikala rndan biridir. (181. sayfa).

de geri kalmamaktadr. "Syleyecek bir eyleri olmayan ve e nelerini tutmasn bilenlerden Tanr raz olsun." (Oscar Wilde, 1856-1900).

Yanl Yerde Bir Sanduka

Byk galerinin gney ucunda Kral Odasna alan 8,40 met re uzunluundaki geit yer alr. Balangta eilmi d u r u m d a yol alyorduk. Galeri topu topu 1,12 metre yksekliindeydi nk. 182

Fakat bir metre kadar sonra alak koridor buuk metreyi a kn ykseklikte bir sofaya yer verdi. ton arlnda granit ten bir kafes eskiden bu girii tkamaktayd. metre sonra ye niden srtlarmz kamburlatrmamz gerekti. oktandr glmeyi unutan Ahmet nde ilerlemeye alyor, Willi ile ben de onu iz liyorduk. Belki de ilk kez yabanc turistlerle evrili olmadan bu kral odasnda b u l u n d u u m iin bir katedraldeymiim gibi huu iindeydim. Kare biimindeki oda kuzey-gney ynnde 5,22 met re, d o u d a n batya ise 10,47 metreydi. Ykseklii ise, 5,82 met reydi. Bylesi boyutlar grp de hl " o d a " d a n sz edebilenle re amamak elde deil. Bu salonun duvarlar st ste ylm dikilmi deil dev granit merteklerinden oluuyordu. Zemin ise granit levhalaryla denmiti. Duvarlar insann eline dm dz bir mermer gibi geliyordu. Pembe renkli Assuan granitin den yaplm tavann dev mertekleri ylesi bir zenle sralanm lard ki, ek yerleri olsa olsa ince bir siyah iplik gibi gzkyor du. Tavann yukarsnda, gzlemcinin ulaamayaca st ste y l krkar tonluk ta bloklarndan oluturulmu be adet " y k azaltc o d a " bulunuyor. Ahmet hafife ksrdkten sonra eksiz tavan iaret etti: "Ke ops'dan beri hi kimse b u n u baaramamtr." Willi, cep fenerinin n olaanst tavann stnde santim santim gezdirdi. " B u n u n stndeki bo odalara yk hafifletici oda demek nereden akllarna esti a c a b a ? " Ahmet glmsedi. " B a k a ne denmeliydi k i ? " ekinerek lfa kartm. " K r a l odasnn yukarsndaki oda d zeni bana derhal bir into tapnan, bir baka dnyaya alan kapy anmsatt. Ayrca, arkeologlarn yk hafifletici odalardan sz etmeyi brakmalar bence d a h a doru olur. Bir kere yukar daki ara meknlar piramitin ekseni zerinde, yani piramitin sivri tepesinin altnda deiller. kincisi, bu meknlar inaatlarn pi ramitlerin devs arl h a k k n d a kesin bilgi sahibi olmalarn
183

Kral Odasna giri.

nlemektedir. Btn bunlar Keops dnemiyle nasl uyum sala maktadr? Bizler btn bu hesaplarn ancak bilgisayarlarla al tndan kalkardk u halde, kral odas " y k hafifletici odalar"n yokluunda ker miydi? Asla. Tavann yukarsndaki bo luu sadece, arlklar kral odasna dayanmayan granit mertekleriyle rtebilirlerdi. Ayrca; piramit iindeki b r " y k azaltc odalar acaba n e r e d e d i r ? " Ahmet, bugn kk salonun bat duvarnn dibinde duran siyah granitten sandukaya kadarki birka metreyi yrd. Bu, eskiden herhalde odann ortasnda bulunmaktayd. Prof. Goyonun lmlerine gre sandukann boyutlar 2,28 x 0,98 X 1,04 metre. Ahmet, " B u r a d a pek ok ey tartma konusu," diye belirtti. " S a n d u k a gya bo ve kapaksz olarak bulunmu. Bo bir san duka neye yarar? stelik, boyutlar yukarya ynelen ve byk 184

galeriye kan dehlizinkilerden daha byktr. Tek paradan yon tulmu sanduka bu odaya nasl girdi yleyse?" Willi kendine gre bir zm buldu. '[Piramiti sandukann et- 1 rafnda ina etmi olmallar. Kefren veya Mikerinos piramitlerindeki dehlizler de oradaki sandukalardan d a h a dar." Ahmet de fikir yrtt. " y l e olmal. Yalnz, byk galeri nin niin yukarya kan dehlizden kat kat d a h a yksekte oldu u anlalmaz bir ey. Sandukay byk galeride dikey olarak ta mak mmknd, oysa yukarya kan dehlizin hibir yerine uy muyor. Yajni demek istediim, byk galerinin sekiz buuk met relik ykseklii savurganlk olduktan baka, beyhude de. San dukann nakli iin bunun yars yeterdi. Ve sizin varsaydnz gibi, piramit sandukann etrafnda ina edilmi olsayd, byk gale rinin var olu nedeni ne o l a b i l i r ? " Mantk bu noktada aresiz kalmaktadr. Uzmanlar, bir zaman185

"Yukar kan dehliz" bugn gvenlik nedeniyle ayaklklar ve parmaklklarla donatlmtr. lar vakur bir rahip kafilesinin len Firavuna sayglarn sunmak iin ilerleyecei yoku halinde, uzun bir salon olarak dnl dn ileri srmlerdir. Vakarla lm uyumludur. Ancak, ayn rahip kafilesinin byk galeriye ulamak iin d a h a nce ykse len dehlizde hi de vakur olmayan ekilde iki bklijm yrmesi ve srnmesi gerekecekti. Bu da eliki oluturmaktadr." Willi, "Rahiplerin mimar gibi matematik bir saduyuyla in aat yapan kii gereksiz bir ey y a p m a z " diye karlk verdi. " N i in aldatmaca geitler ve bo odalar yapsnlar? Bu iler, ngKral Odasndaki sandukann ii botu (yukarda ve ortada). Acaba ne ie yar yordu? A a d a : Kral Odasnda bir hava bacas. 186

rlen alma sresinin nemli bir ksmn yutacak yllara mal olacakt." Ahmet en sonunda yine gld. " M e z a r soyguncularn unutuyorsunuz," dedi. "Ama onlar yanlgya drmek olabilirdi." Willi nce Ahmet'e, sonra bana bakt. Ve tatan bir banyo tek nesi gibi aralarnda duran sandukann zerinden A h m e t ' e ses lendi. " N e mezar soyguncusu? H o r s adna, .. iki bin be yz ylndaki Keops d n e m i n d e n sz ediyoruz. Piramit inaatl nce Sakkara'nn basamakl piramitiyle balamt. Bu da Keo p s ' d a n topu topu seksen yl nceydi! Mezar soyguncular nere ye ulaabilirlerdi sanki? Piramitler elik kasalar kadar youn ko rumalyd." O n a hak verdim. A h m e t de ayn eyleri dnyor olmalyd ki ilk kez olarak parmaklarnn ucuyla enesini kadn gr d m . O kafes itiraz kabul edilmez bir gerek olarak kalyordu. Yukarya doru uzanan dehlizle kral odas dev granit bloklaryla kimseye geit vermeyecek ekilde kapatlmt. ldrmak iin! Hibir firavun Keops piramidinde son uykusunu uyumaya terkedilmediyse, bunca emniyet sisteminin, az tkal dehlizlerin an lam ne olabilir? Hibir mezar soyguncusunun bir piramitin ii ne admn atmad bir devirde ne diye tuzaklara ve kr kori dorlara gerek grlmt?

ki Kartlk: Anonimlik ve Caka

Piramitleri yaptranlar insan tabiatn ok iyi tanm, bilim sel merakn sonraki kuaklara rahat yz vermeyeceini bilmi olmallar. Bilgiye susamlk insan zeksnn bir esidir. nsan lar uzak bir gelecekte piramitlerin de mutlaka srrn zecek lerdi. Uzak gemiteki insanlarn braktklarn ancak o z a m a n 188

Erkek ocuklarla kz ocuklar hallar kendi bildikleri gibi dokuyorlar.

el dokunulmam olarak bulmalar gerekiyordu. Bu miras neden oluuyor? Bo bir sandukadan m? Konuma uultular, akn sesleniler ve yksek sesle syle nen adlar gnn ilk turist kafilelerinin geliini haber veriyordu. Beklentiler yanstan ter iindeki yzlerin yanndan srnr gibi geerek i sabah aydnlna ktk. Gne ortal kavuruyor du. Sis son moleklne varncaya kadar yok olmutu. Bir papi rs satcs, " M s r ' a ho geldiniz!" szleriyle bize yanat. o cuun bize uzatt bol motiflerle bezenmi rengrenk papirse bakarken kafamda bir imek akt. Hiyeroglifler! Hibir salon da, hibir odada, hatt byk galeride ya da koridorlarn her hangi birinde yazt grmemitim. Bir firavun nasl olur da dn190

yann en devasa aheserini diktirirdi de, bu marifetinden dolay vunmezdi? Adn nasl minicik bir hiyeroglifle deerlendirmez di? Evet, eserin isimsizlii, inaat sahibinin karakterine hi, ama hi uymamaktadr. Plinius yle yazmt: " B u gurur kaynann yaratclar by lece hakl olarak gemiin iinde unutulmulardr." G u r u r ve ku rumla isimsizlik birbiriyle badaamaz. Firavun Keops eer ki birli biriyse, hatt H e r o d o t u s ' a baklrsa, yz bin kleyi byk piramit inaatnda ter dktrdyse, o zaman kahramanlklar ve baarlar btn duvarlarda iln edilmeliydi. Ezilenlerin, vg dolu hiyeroglifleri duvarlardan kazdklar ileri srlmtr. Nasl olur bu? Hem ne zaman? Piramit ieri girilmesine olanak ver meyecek ekilde kapatlmt. Hibir fkeli kii ieri girip hrsn Firavunun yaztlarndan karamazd. Ayrca, modern gr, pi ramitlerin yapmnda klelerin altrlmad merkezindedir. Ejiptolog Karhlheinz Schssler bu konuda, "Kesin olarak sy lenecek olan ey, bu eski imparatorlukta kleliin var olmad dr," demitir. Kleler olmaynca ve gnll ve zverili bir almann varl nda herhangi bir yazl aklamann olmamas iin btn b tn bir sebep yoktur. Gnll bir el emei, inaat sahibinin b ykln mutlaka verdi. Dncelerimin arasnda A h m e t ' i n sesini duydum: " P a p i r sn nasl yapldn gerekten biliyor m u s u n u z ? " Satclarla sal km salkm turistin arasnda kendimize yol aarak nasl olduysa taksimize ulaabilmitik. Willi aracn arka koltuundan, " P a p i r s yaplmaz, o Nil'in kylarnda yetien bir bitkidir," diye alayl bir k yapt. "Peki, bitki nasl oluyor da parmenvari yumuak ve elsti ki bir yapraa d n e b i l i y o r ? "
191

Nil Akmaya Baladndan Beri Papirs

Willi omuzlarn silkerken Ahmet gaza bast ve usta bir ma nevi ayla arabay insan, deve ve otomobil kalabalnn arasn dan darya, Sakkara yoluna kard. Bir hal imalathanesinin n n d e ksa bir mola verdik. Erkek ocuklar ve krmz etek likler giymi kz ocuklar bir duvarn n n d e oturmular, kr pe ocuk elleriyle mekikleri iplik karklnn iinde yrt yorlard. Kuzguni siyah sal ve grimsi beyaz gmlekli yalnayak erkek ocuklar, gcrdayan tahta d o k u m a tezghlarn emin ha reketlerle kullanyorlard. ocuklar hayatlarndan honut gz kyorlard, glyorlar, ark sylyorlar, verilen bahilere hi bir arszlk gsterisinde b u l u n m a d a n teekkr ediyorlard. Ah met, hallardaki motiflerin ocuklar tarafndan tasarlandn, renk kompozisyonlarnn da onlarn eseri olduunu anlatt. ki kilometre ileride ise Nil vadisindeki saysz papirs fabrikalarn dan birine geldik. Bol su ieren ve ykseklii drt metreyi bula bilen bitkinin ilenmesi binlerce yldan beri hibir deiiklie u ramamtr. Sap yaklak yirmi santimetre uzunluunda paralara kesilmek te, yeil kabuk bir bakla soyulmaktadr. Eskiden bu elastiki ka b u k t a n kemerler ve sandal ayakkablar yaplrd, bugn ise kat [yakt olarak kullanlmaktadr. Sapn iindeki beyaz etli ksm bir bakla ince eritler halinde kesilir ve alt gn boyunca bir su ban yosunun iinde bekletilir. Bu ilem papirs eritlerini suya do yurur ve esmerlemelerine neden olur. eritler b u n d a n sonra bir pres ya da sopayla ezilir ve biri yatay br ise dikey olmak ze re aprazvari olarak p a m u k l u bir bezin stne yaylr. Bu bezin stne bir ikincisi yaylr ve eritler iki bezin arasnda bir kez d a h a ezilir. Bu bezler sk sk deitirilir ve bu ilem, papirs e ritlerinden satran tahtas modeli kuruyuncaya kadar srdr lr. Papirsn etli blm jelatin ierdiinden kurumu eritler birbirine yapr. Yaklak on gn sonra elastiki ve olduka di192

renli bir papirs yapra hazrdr. Bundan sonra istenilen renk lere kolayca boyanabilir. Msrllar binlerce yldan beri tm mesajlarn papirslere ema net etmilerdir. yleyse bunlara niin piramitlerin inaat hak knda hibir kelime kaydedilmemitir? Btn yaplarn en ola anst olannn yaratcs niin kimse tarafndan tannmamak tadr? Ne derseniz deyin, mantk bunu kabul etmiyor. Bu arada, Keops'un kendi piramitinde deil de, baka bir yerde gml ol duunu ileri srenler vardr. A m a niin? Yaptrd mozole dn ya yznde t r n n en gvenli olanlarndan biriydi. Kendi piramitine gmlmeme kararn ne zaman vermi olabilir? Bu ka rarn, piramitin inaatnn ilk evrelerine rastlad dnlemez. Buna nce mimarlarla rahipler isyan ederlerdi. lsz el eme ini dnn. Keops, eseriyle Msr topraklarna hibir zaman si linmeyecek bir iaret ta o t u r t m u oldu. Kutsalln sonsuzlara kadar iln etmek frsatn karmaya gz yummas akln alaca i deil. Bu veriler karsnda yalnzca olaslk sz konusu olabilir: a) Keops'un mezar odas oktandr yama edilmitir. b) Mezar odas bugne kadar kefedilememitir. c) Piramitte gmlmemek karar Keops'a ait deildir. A ile b noktalarna tekrar dneceim. nc seenek ger ekleri reddetmektedir. Keops piramiti en s o n u n d a ta bloklar ve kafeslerle kapatlmt. Piramitin Keops'un lm srasnda tamamlanmadn, kendisinden sonra gelenlerin ise bu firavun dan, onu piramitin iinde grmeyi istemeyecek kadar nefret et tiklerini varsayarsak, yap u halde niin t a m a m l a n d ? Hi kim se nefret edilen bir firavun iin parman oynatmazd. Zaten Ke ops'un yerine geenlerin kendilerine zg inaat projeleri vard. Btn bunlardan kan sonu udur: Keops ya piramitinin iin de bir yerde yatmaktadr ya da piramit Keops'a ait deildir.
Sfenks'in Gzleri - F. 13 I 193

ramlardr. Bu metinler mitoloji, din ve sihirle ilgili yazl kant lardr ve bunlarda evren d a i m a nemli bir rol oynar. 5. Slle nin sonunda ve 6. Slle srasnda oluturulmu olmakla birlik te piramitlerdeki metinlerin gemiin ok d a h a derinlerine uza nan inanlar dile getirdii tartma gtrmez. Piramitlerdeki me tinlerin anlamnn b r dnyadaki yaant iin icat edilmi di rektifler ierdiini a n l a m a k zor. rnein, en eski piramitlerdeki metinlerde Firavun'un arzusunun, gelecekteki yolculuklarnda gkte gne tanrs Re-Atun'la karlamak olduunu reniyo ruz. Bilginler b u n u n manevi adan anlalmas gerektiini sy lyorlar. A m a gerekir mi? Firavunla rahiplerinin, bize ocuksu gzkse bile, gkteki yolculuklar h a k k n d a kesin fikirleri var d. Ruhla deil, gemiyle yolculuk ediliyordu.

Uzay Teknolojileri ve ocuk Oyuncaklar

ocuklarmz niin oyuncak trenlerle oynarlar? Bykler ger ek trenlerle yolculuk ettikleri iin. Boyu bir kar yumurcak ni in oyuncak otomobilini kotururken dudaklaryla motor sesle rini taklit eder, tt-tt diye barr. Byklerinin Tt-tt diyen k arabalar olduu iin. Balar miferli ve kulaklkl yumur caklar niin evin odalarnda koup t u t t u r u r ve " X Y Gezegeni nin Fatihleri" oyununu oynarlar? Televizyon ekrannda ayn e yi yapan byklerini grdkleri iin. "Yanldm m ? " adl kita bmda yalnz ok eski alarn insanlarnn deil, gnmzn yerli kavimlerinin de ufuklarn aan teknolojileri taklit ettikle rini gstermek iin bir takm rnekler vermitim. Wewak adasnn yerlileri bir hayalet hava alanyla tahta ve sa m a n d a n uak modelleri yapmlard. Bylelikle, gerek uak lar ekeceklerini mit ediyorlard.
199

V-biimli tavandaki yldzlar bir zamanlar altn gibi parlyordu.

Yeni Gine'nin yksek yaylalarnda yaayanlar '30'lu yllarda beyazlar lk kez grdkleri zaman, onlarn tanrlar oldukla rn zannetmilerdi. Bu yanlgnn balca nedeni beyazlarn arkalarndaki pantolonlar ve srtlarndaki antalard. Eski bir grg tan yirmi yl sonra, " a n t a l a r n n iine karlar n sakladklarn d n m t k . Ve yabanc yaratklarn d klarn nereye braktklarn da merak etmitik. P a n t o l o n u n dna geemezdi nk," diyecekti. Yeni Gine'nin dousundaki M a r k h a m vadisinde bambular dan radyo istasyonlar ve yuvarlanm yapraklardan izolatrler oluturulmutu. Ev yksekliindeki o d u n ktkleri antenle ri temsil ediyordu. Kulbeler, bklm bitki liflerinden " t e l l e r l e " birbirine balydlar. Sonradan, yerlilerin, beyaz larn kydaki etkinliklerini inceledikleri anlald. Rus Maclay 1871 eyllnde Vitiaz adl gemisiyle Yeni Gine kysndaki Bongu'ya yanatnda yerli halk tarafndan ku kuyla karlanmt. Yerliler bir keresinde Kaptan Maclay'n gece vakti bir fenerle dolatn grmler ve o gnden iti baren o n u n aydan geldiine inanmlard. Maclay onlara ay d a n deil, Rusya'dan geldiini anlatmaya bou bouna u200

ramt.Havsalalar byle bir eyi almyordu. Rus onlar iin ok zel bir varlkt. Yalnz teni beyaz olduu iin de deil. Bunda etkin olan, bu kadar byk bir gemiyle gelmesi ve apansz ortaya kmasyd. Yerliler onu Tanr Tamo Anut ola rak adlandrdlar, gemisi de tanrsal tat iln edildi. G n n birinde batm bir gemiden tahta bir heykel kyya srkle nince, bunu, yeni tanrlar Tamo A n u t ' u n simgesi yaptlar. Etnolojik eserler benzer rneklerle doludur. Bunlarn hepsi, insanlarn, anlayamadklar bir teknik karsndaki tutumlarn gstermektedir. Bu arada taklitilerin ocuk ya da yetikin ol malarnn hi nemi yoktur, nk bykler de ocuklar gibi davranmakta, yabanc teknolojiyi aynen ocuklar gibi anlamak tan ciz kalmaktadr.

Yeni Olan Nedir Ki?

nsanolu t bandan beri taklitinin biriydi ve yle kald. He pimizin kendimize rnek aldmz kiiler vardr, onlar gizlice taklit ederiz, ok kez baka mesleklerden olmay, u y da bu kii olmay isteriz. Direksiyon bana o t u r u r ve otomobilin hi bir zaman yerden kalkmayacan bildiimiz halde, kendimizi k k pilotlar gibi hissederiz. Dinsel ve kltrel cisimlerle urbala rn rneklerini bile antik alardan almaktayz. Atalarmzn r nekleri ise ok d a h a eskilere dayanyordu. Ta ve asa hangi ok eski modeli taklit ederek oluturuldu? Baz etkinliklerin ancak protokol tarafndan saptanm giysilerle yerine getirilmesini kim den rendik? Kanatl melek ve ba haleyle evrili azizlerin be timlemelerinin kayna nedir? Tanr'nn Hazreti Musa'ya vahyettii yasa levhalarnn iinde bulunduu sandn, byk altar ve semavi tahtn gerek modeli neredeydi? Biz dnyallar "gk yzne yolculuk", "kaltsal g n a h " " h a l s " gibi anlalmas g kavramlar neye borluyuz?
201

G n m z ve tarih bilimi bir firavunun r u h u n a ksa bir bak atmamza olanak veriyor. O ya da atalar gerek tanrlar: gemi leriyle gkyznde yolculuk eden dnya dndan gelenleri gz lemilerdi. Bylesi olaylar hi kukusu yok ki kuaktan kuaa aktarlan rivayetlerde yer alacakt. Seme insanlar ok, ok es kiden tanrlara hizmet etmek ayrcalna bile erimilerdi. Hi kukusuz esasl ykandktan sonra... zel giysilerle ve m u h a k k a k ki " s e m a v i l e r " d e n setler ve d avlularla ayrlm olarak. Dn yann dndan gelenler hastalklarn kendilerine bulamamas na zen gsterirlerdi. Dinsel ibadetler ve trenler gzlemlerden, kuaktan kuaa geen rivayetlerden, taklitilikten ve tanrlarn hibir zaman anlalamam eyasndan dodu. Rivayetlere gre tanrlar eer kayklar iinde gkte yol aldlarsa, Firavunun da zel bir kay olmalyd. Bu kaykla uamayacann bilincinde olup olmad ya da lmnden sonra bununla havalanacan m zan nettii belli deil. nemli olan iin kkeni. Firavunlarn gne kayklar felsef bir fikirden, gkte belirip kaybolan yldzlarn gzleminden domad, her eyin kkeni, bir zamanki gerekleri kuaktan kuaa aktaran sylentilerdi. n sanlar teknelerle Nil'i katettiler - tanrlar ise g. nsanlar, fi ravunlarnn grkemli teknesiyle tanrlara gittiini, semavi var lklarla hemen hemen edeerde olduuna inanmalydlar. Bir tanr-firavunla rahipleri, bilmi olsalar bile, saltanatn lmle son bulduunu hibir z a m a n itiraf edemezlerdi. Tanrlar hibir za m a n lmezler. Dolaysiyle, piramitlerin yannda ve altnda sanatkrane ya plm zengin bezeli gne kayklarnn belirmesine amamak gerek. Bu kayklardan biri yllardan beri Keops piramitinin yanbandaki feci bir binada durur. Ksa bir z a m a n nce elektro manyetik dalgalar kayalk zeminde bir baka kral kaynn bu lunduunu saptad. Assuan'dan Nil deltasna kadar tapnak ka bartmalarnda bu teknelerden vardr. Mzelerde de yle. En es ki piramit metinlerinin sahibi Firavun U n a s ' n da gne kay vard. 202

Popler yazndakinin aksine uzmanlar bu teknelerin amac h a k k n d a kesin bir ey bilmiyorlar. Genelde Firavunun bir gn dz, bir de gece gemisinin olduu varsaydrd. Bunun da nedeni Msrllarn, gnein gece llerin diyarnda dolatn sanma laryd. Bu nedenle de gndz iin bir gemi, gece iin de bir ba ka gemi gerekliydi. Gne kayna "Adaklarla Ykl G e m i " , " H a c Gemisi", " R u h l a r Teknesi" ya da "Kraliyetin Denetim B o t u " da denilmekteydi. En azndan " M s r ' n ller Kitabi'nn kayna piramit metinleri eitli yorumlara aktr. rnein, " E v r e n i n Efendisinin a r k s " n d a air (ya da rahip) " H o r u s un G z " adl bir tanraya seslenir. Tanradan suyu, bitkileri ve yiyecekleri Firavun iin hazr tutmas, Firavunun engelle kar lamadan dolaabilmesi iin de gn kaplarn amas iste nir. Kaak Ka ve Ba iin m a d d yiyecek maddeleri mi?

Firavun Keops'un gkyz teknesi bugnpiramitinn yambanda feci bir bina da sergileniyor. Eskiden piramitin yanndaki kayann iindeydi ve bu ar kiri ler tarafndan rtlyd (203. sayfada). 204

Kraln teknesi Philae'deki bir tapnak duvarnda da betimlenmiti.

Sakkara'da bulunan Unas piramidindeki 273 ve 274 no.lu me tinlerde lenin evrende gerekletirecei etkinlikler vlmektedir: " G l e r i n efendisidir o, anas bilmez adn. Unas'n grkemi gktedir gc ise ufukta... Unas gn boasdr... Gn sakinleri hizmet ederler Unas'a..." Unas piramitinin mezar odasnda metinler d a h a da belirsizlemektedir. Orada Firavunun " b i r bulut g i b i " gkyznn yo lunda olduu, gne tanrsnn gemisinde zel bir yere oturduu anlatlmaktadr. Unas, " G n e gemisinin r e h b e r i " olarak nite205

lenmekte, "takmyldzlara giden sonsuz yolda yalnzlk pek b yk olduu i i n " evrenin karanl iinde yardm istedii ak lanmaktadr. Ne kadar doru.
1

Gemi, " y o l c u l u k l a r " artrmaktadr. En azndan Birinci Sllenin firavunlar kendilerini " t a n r l a r n o u l l a n " olarak g rrlerdi. (Aynen yakn tarihe kadarki Japon, Pers ve Habe impa ratorlar gibi) Firavunun, " b i r tanrnn o l u " olarak, l m d e n sonra oulun dnyadaki naiplii srasnda semavi ileri yneten " b a b a " y aramas doald. Ve dnyada en byk prensin kral babasnn mirasna sahip olmas gibi, br dnyada da byle ol mas usuldendi. Bylece, piramitteki metinlerde len firavun yl dzlar arasndaki yeni hkmdar, ruhlarn ve eski tanrlarn rk meleri gereken gl yarg olarak vlr. Btn bunlarn doru olduunu uzmanlar tartmamakta, an cak ejiptologlar gk gemisine gerek gzyle b a k m a m a k t a d r lar. Sembolik cisimler taklit tekniini simgelemektedir. Hibir Fi ravun yalnzca Ka ve Ba'yla semavi babasnn h u z u r u n a kma ya cesaret edemezdi. Adak olarak hazineleri ve g d u r u m l a r d a rvet paralarn beraberinde gtrmesi gerekiyordu. Gerek bir arata gerek deerler. G n m z d e k i petrol eyhinin olu pille alan aldatmaca bir Rolls-Royce'la sarayn iinden frtna gibi gemektedir - semavi tanrlarn oullar da altn bezeli bir ka ykla ayn eyi yapyordu.

Eski Msr'da Astronotlar m Vard?

Eski Msr'n eitli tapnak ve antlarnda dikkati eken bir be zeme: kanatl gne kursu da ayn yndeki gr kantlar nite liktedir. Altn bir kurs ya da geni kanatl bir tr kre 5. Sl leden beri gklere egemen ahini ve gnei simgelemektedir. Bu nunla birlikte, tapnak tavanlarn ve saysz tapnak girilerini
206

Firavun Setlios'un mezarndaki kanatl gne kursu.

ssleyen bu motifin modeli tarih ncesine kadar gitmektedir. Ger ekten de daha 1. Slle z a m a n n d a n kalma bir ift kanat s tndeki gne kay betimi saptanmtr. Kanatlar s t n d e ka yan gne kay betimi anlamn kaybedince, kanatlara altn kurs eklenmitir. Odalarla salonlarn giriinde yinelenen bu betimle me ok kez " h u t " veya " a p i " kelimelerinin yer ald yaztlarla bir arada grlmektedir. Kelime kk asndan "hut" " u z a t m a k " anlamna gelir, "kollar u z a t m a k " gibi, b u n a kar n " a p i " kelimelerinin yer ald yaztlarla bir arada grlmek tedir. Kelime kk asndan " h u t " " u z a t m a k " anlamna gelir, "kollar u z a t m a k " gibi, b u n a karn " a p i " n i n kk " u m a k " fiilini anlatr. Kanatl gne kursuyla yeri, Assuan'la Lksor'un arasnda Nilin bat kysndaki dev Edfu tapnak alan olan Tanr Hors ara snda iliki kurulmaktadr. Bugn hl ok yaygn olan, tapnak alannn eski H o r s tapnayla ortak yan pek azdr. Yaztlarla 207

arkeolojik kazlarn belirlediine gre, burasnn eski kralla ait bir H o r s tapnann kalntlar zerinde olumutur. Edfu'nun bir tapnak duvarna izilmi kanatl gne kursu efsanesi de es ki kaynaklara dayanyor. Bunda, Tanr Ra'nn maiyetiyle birlik te nasl " b u yrenin batsnda, Pehennu Kanalnn dousuna ayak bastn anlatr. Yeryzndeki temsilcisi olan Firavun, herhal de zor durumdayd ki semavi u m a n d a n dmanlarna kar yar dm istedi. " K u t s a l Majesteleri R a - H a r m a h i s kutsal kiilik sahibi HorH u t ' a der ki: Ey sen gnein ocuu, benden olan sen yce varlk, karnda olan d m a n tepele, hem de en ksa zaman da. Hor-Hut b u n u n zerine kanatl byk bir gne kursu k lnda yukarya, gnee doru uar. Gk hizasnda dman lar grnce, onlarn zerine ylesine byk bir gle sald rya geer ki, onlar ne gzleriyle grebilirler, ne de kulakla ryla duyabilirler. O ksa z a m a n sreci iinde tek kii hayatta kalmaz. Parlak renkleriyle l l olan Hor-Hut da kanatl b yk bir gne kursu eklinde Ra-Harmahis'in gemisine dner!'

Mantksz Mantk
Btn bunlara simgesel adan b a k m a n n gerektii ak. y leyken hiyeroglifler yorumlara ak kap brakrlar. Hiyeroglif lerin evirmeni Jean-Franois Champollion'dan ok nce, ngil tere'de Gloucester piskoposu olan William Warburton (1698-1779) Eski Msr'n yazsyla ve eski anlatlaryla youn ekilde ilgilen mi, bu arada eski Msrllarn iki yaz tr kullandklarn ak lamt. " B u n l a r n bir tanesi, sylenenleri kefetmek ve baka larna aklamak, a m a br meseleyi gizli t u t m a k iin." Son zamanlarda, C h a m p o l l i o n ' u n deifre etme almalarna ramen anlalamayan eski hiyeroglifler kefedilmitir. " K a n a t 208

h gne k u r s u " efsanesini yalnzca dinsel kr uuun sisleri ara snda hayal etmekte glk ekiyorum. Uan tanr Ra Firavuna dmanlarna kar yardmda b u l u n d u k t a n sonra, "Burada ya amak ho olurdu," diye saptad. Son olarak etraftaki araziye bir ad yaktrld ve " G k l e r i n Tanrlar" ile "Yerin Tanrlar" vld. zgn metinde unlar yazlyd: " H o r - H u t kanatl byk bir kurs olarak yukarya, gnee do ru utu. Bu nedenle o gnlerden beri Gn Efendisi diye ad landrlr..." Edfu'daki yaztn da kantlad gibi, tanrsal yardm durumu kanatl gne kursunun bulatrlmasnn ve yaygnlamasnn gerek nedeniydi. Gnein hayal bir ller veya canllar diyan n d a k i k o n u m u n u n b u n u n l a ilgisi yoktu. Edfu'daki metin ak tr:
Sfenks'in Gzleri - F. 14

209

Tapnak kaplarnn zerindeki gne kurslar geometrik bir zenle oluturul mutu. Dendera tapmann tavanndaki bu resim, Msrllarn, gnei nlary la tasavvur ettiklerini kantlyor.

210

" H a r m a h i s gemisiyle yol ald ve H o r s ' n kentine admn att. Tot diyor ki: " R a ' d a n o l m a n yayc o n u n ekliyle dman lar yendi. O gnden sonra Ik Dandan olma In Yayc di ye anlacakt. H a r m a h i s Tot'a yle dedi: " B u gne kursunu tanrlarn Aa Msr'daki b t n yerlerine, Yukar Msr'da ki b t n yerlerine ve tanrlarn b t n yerlerine ulatrn." Lf almken, burada kullanlan " I n Yayc" kelimesi ba na deil, Edfu metinini 1870'de eviren Prof. Heinrich Brugsch'a aittir. " K a n a t l gne k u r s u " modern ejiptolojide ne oldu der siniz? Kanatl bir gne kursu yerine, kanatl bir gne kayn betimleyen zgn anlam unutulmutur. Bir zamanlarn gerei ni tanmaktan ciz ol n akadermk hayal gc, gerekleri mitosa dntrmektedir. Dnyaya bylece yine dzen egemen olur. A m a hangisi? ok sevimli bir ejiptolog, herhangi bir tanrnn insanlarn m cadelelerine karmas fikrinin dayanlmaz bir ey olduunu ile ri srmt. Dnyann dndan gelenlerin dnyamzn ilerine karm olmalar yolundaki benim fikrim de ayn derecede da yanlmazdr. nsan mant garip frlaylar yapmaktadr. rne in, Eski Atik'te Tanr, d u m a n , ate, deprem ve grltyfe bu dnyaya girerek seilmi ulusun (Yahudilerin) yararna olmak ze re savalara b u r n u n u sokmaktadr. Gerekten. Mantksa, hangi mantk?

Konu Ik
Piramitlerdeki metinler her ne kadar eski Msrllarn hayalgcne biraz k tutuyorsa da, ok nemli bir noktay aydnlat may baaramamaktadr. yle ya, Msrllar piramitlerinin i oda larn nasl aydnlatyorlard? Hiyeroglifler ve sanatkrane betim lemelerle dolu duvarlar karanlkta oluturulmu olamazlar n k. Yoksa ssl ta bloklar akta bezendikten sonra m karan212

lk dejhlizlerdeki yerlerine ulatrlmlard? M m k n . A m a in aatlarn ssl duvarlarla levhalar nakledilebilmek iin pamuk iinde ambalaj yapm olmalar gerekirdi, nk onlara hi kim senin ve hibir eyin arpmamas gerekiyordu. Bir olaslk da st ak piramitlerin iinde allm olmas, odalarn, ancak ta lar ince bezemelerini t a m a m l a d k t a n sonra d dnyadan yaltl m bulunmalaryd. Toprak yzeyinin yukarsndaki piramitlerde aydnlatma sorunu zmlenebilir idiyse de, yeraltndaki dehliz lerde byle bir olaslk yoktu. Birok piramitler topran iinde kefedilen maaralarn zerinde bina edilmitir. Lksor'daki Krallar Vadisinde b u l u n a n mezarlar da hi gne almayan dnemeli ukurlard. u halde, grkemli renklerle bezenmi me zar galerilerindeki duvarlarla tavanlar nasl aydnlatlmt? Yoksa her sanatkrn yanmasnda meale tayan biri mi duruyordu? Yoksa ya kandilleri mi vard? Ya da gne nlar aynalar ara clyla karanlk dehlizlere mi iletilmiti? Peter Krassa'yla Reinhard Habeck olaanst bir aratrma nn r n olan " F i r a v u n a I k " adl kitaplarnda ayn sorular soruyorlard. Msr'la ilgilenen herkesin kitaplnda bulunmas gereken bu eserde Krassa'yla Habeck mealelerin, ya kandille rinin ve b a l m u m u n u n t t t n , is paracklarnn duvarlarda ve tavanlarda saptanabileceini anmsatyorlar. Oysa yle bir ey yok. Ya aynalar? O adaki demir aynalar pek bir ie yaramaz lar, dnemelerde n dalmas ve soutulmasyla klarnn te birini kaybederlerdi. aynadan sonra da karanlk egemen olurdu. " K k bir k yakmak, byk karanla kfretmekten da ha iyidir." (Konfys .. 551-479). Kleopatra'nn, Romal dostu Jl Sezar' piramitin karanlk ko ridorlarndan geirdiini varsayalm. Birdenbire elinde gizemli bir k belirir, duvarlar aydnlatr ve aran Romal imparato run gzlerini kamatrr. Sezer korkuyla, " B u ne k mucizesidir, sevgilim?" diye sorar.

Gen kadn, " B u nesneye cep feneri denilir," diye gururla ya ntlar. "Binlerce yl nce atalarmz b u n u kullanrlard. Siz ileri derecede uygar Romallar bu k kaynan bilmez m i s i n i z ? " Krassa'yla Habeck ilgin dncelerini "Ancient Astronaut Society" (Eski Astronotlar Dernei)nin dergisi iin yle zet lediler. Eski Msrllarda elektrik vard. Delice bir fikir mi? Tarih bize, elektrik akmnn etkisinin an cak 1820'de Danimarkal H.C. Oersted tarafndan tantldn retiyor. Michael Faraday deneyleri srdrd, 1871'den beri de T h o m a s Edison'un a m p u l n biliyoruz.

Thomas Edison lk Deildi

Bu tarih bilgisi gerek deildir. Badat Ulusal Mzesinde on sekiz santim yksekliinde pimi topraktan bir vazo, b u n d a n biraz ksa bir sakr silindir ve stne bitm ve kurun parack lar yapp kalm okside olmu bir demir ubuktan oluan bir gere sergilenmektedir. Bu garip vazo 1936'da Alman arkeologu Wilhelm Knig tarafndan Badat yaknlarnda Partlara ait bir yerleim yerinde yaplan kazlarda bulunmutu. Knig, bu garip b u l u n t u n u n bir tr elektrik akm reten ba tarya olabileceinden kukulanmt. ncelemeler tahminini doruladlar. Vazonun iinde ince bir bakr levha yaklak on iki san tim uzunluk ve iki buuk santim apnda bir silindir biiminde kvrlm ve bir inko-kurun alamyla lehimlenmiti. Sk s kya k a p a n a n ve bitmle yaltlm bir bakr kapak silindirin ta bann oluturuyordu. Vazonun br ucunda silindir yine bitmden bir tapayla kapatlmt. Bu t a p a d a n silindirin ierisine on bir santim uzunluunda bir demir ubuk daldrlmt. Silindir, Galvani'nin, adn tayan pil iin kullandyla ayn bileimde asit ya da kalev bir svyla doldurulmutu. 214

Akmn varl 1957'de Birleik Amerika'nn Pittsfield kentinde General Electric Yksek Gerilim Laboratuvarnda alan Ame rikal E M . Gray tarafndan kantland. Sz konusu apareyin as lna sadk bir kopyesi ve bir bakr slfat solsyonu kullanm sa yesinde elektrik akm retmeyi baard. uhut Rabuah'daki h ykte ve Dicle kysndaki Slevkiye ile komu Kresifon'daki ba ka buluntularn elektrik bataryas olduu kantlanm oluyordu. Bunlar Msrllar tarafndan da kullanlmlar myd acaba? Lksor'un yetmi kilometre kadar kuzeyinde TJendera'da bu lunan bir yeralt mezarlndaki duvar kabartmalar Krassa'yla Habeck'in varsaymlarn dorulamaktadr. Dendera'daki tap nak alan zellikle Tanra H a t h o r ' a adanmt. D a h a eski a larda bu tanra gkyz tanras ve gne tanr H o r s ' n an nesi olarak biliniyordu. Msrllar gkteki yldzlar dev bir ine e benzettiklerinden Tanra H a t h o r ' a insan ekline ek olarak inek ekli de yaktrlrd. nsan olarak daima sr boynuzlar ve bir gne kursuyla birlikte betimleniyordu. H a t h o r ayn za m a n d a dansn, mziin, akn, a m a bunlarla birlikte bilim ve astronominin tanrasdr.

Firavuna Ik
Tanra H a t h o r ' u n tapna Dendera eski krallk z a m a n n d a da biliniyordu. Tapnak-kent Msr tarihinin ak iinde nemin den ok ey kaybetti, Ptolemaios dneminde ise yeni batan restora ve ina edildi. Bu yerler bugn b t n turistler iin ziyaret edilmeye deer. Kolonlu dehlizler, duvarlar ve tavanlar, Eski M sr'n yeni tanr kavramna kapsaml bir bak atlmasn salar, bu kavramn ise d a h a eski modellerin yokluunda var olmaya ca muhakkaktr. Dendera, Msr'da, bu lke ylnn otuz alt onluk blmn ieren eksiksiz burlar kuann bulunduu tek yerdir. G n m z d e Paris'in Louvre Mzesi'nde hayranlk topla215

yan on iki ana ekil ve matematik ile astronomik iaretlerden olu an olaanst kabartma, geen yzyl iinde Dendera'daki bir tapnak tavanndan patlayc ile ayrlarak alnm ve yz elli bir franga Kral 18. Louis'ye okutulmutu. Dendera'nn burlar ku a betimini inceleyen astronomlar, I.. 700'lere ait olduunu ileri srmlerdir, yann I.. 3733'e kadar uzandn tahmin edenler bile vardr. Dendera'nn esiz olan bir zellii de yeralt odalaryla bunla rn, oktan unutulmu zamanlara ait gizemli duvar kabartmala rdr. Bu odalardan birinin boyutlar 4,60 m ile 1,12 m'dir. Bura ya kpek kulbelerininkine benzer darack bir aralktan girilir. O d a alak tavanl ve boucu olduktan baka, bekilerin tasasz ca salverdikleri idrarlarn kokusu her tarafna sinmitir. " D u v a r l a r d a ok byk ampulleri hatrlatan bir cismin ya nnda insan ekilleri seilmektedir. Bu " a m p u l l e r i n " iinde dal gal izgileriyle ylanlar bulunmaktadr. Ylanlarn sivri ular, ampullerin sap olarak yorumlanabilecek bir lotus ieiyle de vam etmektedir. Kabloya benzer bir ekil, stnde hava tanrs-

Badat'taki mzede bir elektrik bataryas.

216

(I) Bir insan (2) kabarck biimli bir cisim tutuyor. Bunun iinde (3) bir ylan gze arpyor. Kabarck biimli cisimle ylann alt ucu (4) bir yu vay la son bulu yor. Bunun iinden kan (5) bir kablo, stnde havalarn tanrsnn meldii bir kk sanda (6/ kadar gidiyor. Elinde bilenmi baklar (7) tutan maymun, bilmeyen bir kimsenin karlaabilecei tehlikeyi simgeliyor.

nn diz kt kk bir [sandkta son bulmaktadr. Bunun he men yanbanda kuvvet almeti olarak iki kollu olarak betim lenen bir Djed-stunu yer almaktadr. Djed-stunu ise ylanla birlemektedir. Dikkate deer bir ekil de, ellerinde iki bak tu tan koruyucu ve savunucu g olarak yorumlanan maymunsu eytandr." Bu konuyu bilmesi gereken uzman bilginler, dar ve ksz oda daki bu kabartmalara bir anlam vermekten ciz kalmaktadrlar. Bir "ibadet o d a s " n d a n , bir " k t p h a n e " d e n , "arivler"den ve ibadetle ilgili cisimlerin saklanmasna yarayan " d e p o l a r " d a n sz edilmektedir. Yalnzca bir kpein geebilecei byklkte bir delikle ulalan bir " d e p o " ya da " k t p h a n e " dnlebilir mi? Gln! Duvarlardaki betimlemeler de uzmanlar aresiz brak maktadr. rnein, bir " D j e d - s t u n u " nedir? 217

 Srekliliin bir simgesi. lmezliin bir simgesi Tarih ncesinden kalma bir feti Yapraklar dklm bir aa Kertikli bir direk Bir dourganlk almeti Bir baak ekli Saduyu sahibi Krassa'yla Habeck bunu bir izolatr (yaltkan) olarak grmek eilimindedirler. Niin olmasn? Eski krallkta "aziz D j e d " rahipleri olduu gibi, batanr Ptah da "Aziz D j e d " olarak grmek eilimindedirler. Niin olmasn? Eski krallkta s i " n i n , kraln rahiplerle birlikte bakanln ettii kendine z g trenleri vard.

Djed-stunun da eitleri ok tur. Bir yaltm teknii dinsel simgeye dnmtr.

218

Bir Djed-stunu gnlk olaylardan deildi. Yalnzca erbab bu nunla ilgilenebilirdi. Bu t r stunlar en eski piramitin, Sakkara'daki Zoser'in altnda bulunmutur. Bu garip cismin ne tr yo rumlara hedef olduunu grdke glmemek iin kendimi zor tutuyorum. Gzlerimizi ap her eyi gerekte olduu gibi gr meyi ne zaman baarabileceiz? Djed-stunu ylesine aka yan l anlalm bir teknii anlatmaktadr ki, krlerin bile b u n u gr memesi olanakszdr. Peygamber Yesaya "...ve gzlerini kapal tu tuyorlar ki gzleriyle grmesinler.,." dememi miydi. Dendera'daki mezarn duvarlarnda gizli bir bilim yceltilmektedir: bu, elektriktir. Uzmanlarn, ;ski Msrllarn elektrik ak myla i grdkleri grne katlmalarn beklemiyorum. As lnda ok yazk.

Piramiilerin Sihri
Drt yn gznne alnarak ina edilmi sekiz metre yksek liindeki bir piramitin iinde duruyorum. evremde ak gri renk li drt en dzey birbirine doru evleniyor ve bamn tam yukarsnda birleerek piramitin tepesini oluturuyorlar. Bej renkli bir hal, zemini duvardan duvara kaplyor. Etrafa iek gibi mor yastklar serpitirilmi, yastklardan bazlarnn stnde susan ve kendi ilerine dalm erkeklerle kadnlar oturuyorlar. Gzle rimi piramit dzeylerinin stnde dolatryorum, aada, genlerin en parlak yerine sekizer kk pencere alm: toplam otuz iki pencere. Ayaklarm, yere kaklm alt keli altn bir yl dzn stne basyor. Piramitin her kesinde ayrca kk bir cam piramit k ve riyor. Hafifletilmi, m a t bir k i mekn yumuak sar tonla ryla dolduruyor, snger kapl kap kanatlar kapatlyor - ve m221

zik balyor. nceleri bu, yumuak bir hrtdan, uzaklardaki bir fskiyenin fsrts gibi yumuak bir ses dizisinden ibaret, son ra, ani bir gmbrt ve sarsnt patlyor, titreim btn piramit yzeylerinden sanki akyor, duygularm saryor, beni bir titre imler evrenine srklyor. Bylenmi gibi ve kprdayabilmekten ciz halde yldzmn stnde duruyor, Antonin Dvorak'n Viyana Filarmoni Orkestras tarafndan alnan "Yeni Dnya Senfonisi"ni iime sindiriyorum. Melodi dizisi kulaklar sar edici bir kreendoyla son buldukkan sonra bile, hl ipnotize ol mu d u r u m d a ve evremden habersiz olarak orackta katyorum. Ani sessizlik zerimde ok etkisi yapyor. Binlerce dnce ve

Lanzarote'deki ETORA piramiti.

222

ilham beynimin gri hcrelerine saldryor, beni bu dnyadan ko paryor ve yldzlarla beneklenmi gece gne frlatyor. l Tanrya ilikin parolann ancak benbenci beyinlerden kay naklanabileceinin hi bu denli bilincinde olmamtm. ld sylenen tanr her yerde, epevre etrafmda, varlmn her ato munda, her moleklnde. Vcut hl aada piramitin merke zinde durmaktaysa da, bilincim piramitin tepesinden teyi f kryor. Kendimi evrenin bir paras, k hzyla drt bir yne yaylan bir imek gibi hissediyorum. Gzlerim yok, yleyken, piramitin, altmda iinde yzd st beyazlndaki gr yorum. Kulaklarm yok, yleyken, imdi piramiti saran Philipp Glass'n, " G l a s s W o r k s " adl parasnn i ie akan melodileri ni tm benliimle duyuyorum. Saniyenin ayn o n d a birinde m zik parasnn baln bilmeme imkn olmadnn, Philipp Glass adndaki bir besteci hakknda hi, a m a hibir ey bilmedi imin bilincine varyorum. Ne oluyoruz byle? Her taraf etki leyen ve her yerde ayn z a m a n d a ortaya kan bu netliin anlam ne olabilir? Birisi yoksa ikimin iine bir il m. katt? Ya da tinsel bir gcn m kurban oldum? Vcudumun iine geri ekiliyor ve sessiz admlarla piramitten kyorum. Darda Lanzarote adasndaki E T O R ' A piramidindeki kadrofonik tesisat kuran gen ses kontrol teknisyeniyle kar layorum. E T O R A zel bir konferans merkezidir, oradaki bir ka toplantya davet edilmitim. Sivrisineksiz ve baka asalaksz bir cennet oras. "Piramitin iinde alnan parann ad n e ? " diye soruyorum. " P h i l i p p Glass'n Glass Works'u." "Akustik iin sizi kutlarm! Her eyi ok iyi lp bimisi niz." Ses teknisyeni gld. " H i b i r ey llp biilmedi. Ben iit me duyuma gveniyorum. Ayrca oraya piramit etkisi egemen." 223

Piramit Etkisi

Bu etkinin kefi insanda masal etkisi yapyor. iekli Cte d'Azur'n Nis kentinde Antoine Bovis adnda biri bir nalburiyenin sahibiydi. Bay Bovis'in aslnda vidalar ve percinler satmaktan d a h a yce emelleri vard. nat ve kl krk yaran bir mucitti ve daha kimsenin bir " N e w A g e " (Yeni a) a zna almad otuzlu yllarda d k k n n d a demir ubuklarndan ve her trl ara gereten baka manyetik sarkalar, kendi icad olan " b i y o m e t r e " ve b a n a benzer eyler satlyordu. Bovis, onu Gize'deki byk pirarr ite kadar gtren bir Msr seyahatinde baka turistlerin farketmeden yanndan geip gittikleri garip bir keifte bulunmutu. Kral odasnda kk bir l san ls yer de yatyordu. Hayvancn binlerce yllk yapya nasl girebildi ini Tanr bilirdi. Antoine Bovis, ayakkabsnn ucuyla sana hafife d o k u n d u . Bceklerin ya da karncalarn lee giden yolu bulup bulamadk larn merak ediyordu. Bay Bovis ayann ucuyla kk san defalarla evirip evirdikten sonra, ani bir kararla eildi ve onu avucuna ald. O an aknlktan donakald: l san ty kadar hafifti, bzlm ve mumyalamt. H a n g i gizemli gler b u r a d a etkilerini gstermilerdi? Kk san niin rmemiti? Garip Bay Bovis evine d n e r dnmez demir ubuklaryla tah tadan kk bir piramit oluturdu. gds d a h a iin ban dan itibaren o n a doru olan yaptrd. Gize'deki piramitte oldu u gibi, Antoine Bovis piramit modelini kuzey-gney ynnde yerletirdi, sonra, piramitin iine, modelin te biri yksekliin de olan kk bir tahta kaide o t u r t t u . Kaidenin, byk piramit te temele gre te bir ykseklikte olan kral odasnn konumu nu iaret etmesi gerekiyordu. Bay Bovis en sonunda ani bir ilha224

ma uyarak, kaidenin stne akam yemeinden kalma kk bir para d a n a eti yerletirdi. Etin b u n d a n sonraki gnlerde kokmaya balamas gerekirdi, a m a kokmad. Gz gre gre kurudu. Gze grnmeyen bir g sanki suyunu emiyordu. Bovis mumyalama ilemine bylece ta nk olduktan sonra, baka deneylik etleri piramitin iine veya d na koyarak beklemeye koyuldu. Piramit iindeki b t n organik maddeler sularn kaybeder ken, piramit dndakiler ise kokutular. Bu yky ilk kez o k u d u u m d a , ok mantkl, diye dn d m . Piramitin iindeki et hemen hemen havasz bir o r t a m d a evreden yaltlm oluyor, bakteriler vakumlu ambalajlarda ol duu gibi ona hemen hemen ulaamyorlar. A m a et paralar ni in kuruyorlar? zsularn eken nedir?

93304 No.lu ek Patenti

Gazetenin birinde Bay Bovis'in deneylerini okuyan ek rad yo mhendisi Karl Drbal da ayn dorultuda d n m olacak. Drbal, Antoine Bovis'nin deneylerini tekrarlad, dorulandkla rna tank oldu ve et, y u m u r t a ve peynirin piramit deneyleri iin yanl malzeme olduunu dnd. Bir ta paras, bir kahve ka ya da yksk dolusu su da bir piramit modelinin iinde ku rur muydu acaba? Kari Drbal, sadece sekiz santimetre yksekliindeki karton piramitine sacak kklkte bir cisim arad. Bak birden bir ie yaramayacak, kullanlm bir jilete takld. Radyo mhendi si, jiletin piramitin iinde kalan azck keskinliini de kaybede ceini tahmin ediyordu. Yirmi drt saat sonra jiletin keskin ke narn bir bytecin altnda inceledi. Jilet sanki bilenmi gibiy di. Yoksa yanlyor muydu? Kari Drbal hemen bu eski jiletle saSt'cnks'in Gzleri - F. 15

225

kaln tra etti. Sonra, jileti tekrar piramitin iine brakt. Bir gn sonra ayn jiletle yine mkemmel bir tra oldu. Ne olup bitiyor du acaba? Yoksa jiletin keskinlemesi o n u n hayal r n my d? Parmaklarn sinek kayd tra olmu enesinin stnde gez dirdi. Ne dneceini bilemeyen Kari Drbal, deney malzemesi ni tekrar piramitin iine koydu ve tam elli gn ayn jiletle tran oldu. Btn bunlar 1949 ylnn ubat ve Mart aylarnda oluyordu. nat radyo mhendisi be yl ve ay daha, 6 Temmuz 1954'e kadar deneylerini srdrd. Bir tek jilet iin o r t a l a m a kullanm sresi 105 gnlk trat. Kari Drbal bu arada eitli markalar dan 18 jilet kulland ve ayn jiletle 200, 170, 165, 111 ve 100 kere tra oldu. Deney sresi sona erdikten sonra bile Drbaj ayn be dava jilet bileme yntemine sadk kald. Ve yirmi be yl iinde topu t o p u yirmi sekiz jilet tketti! Jilet fabrikatrlerinin bu du r u m a pek sevinmeyecekleri ortadayd. imdi sra jilet mucizesinin patentini almaya gelmiti. A m a bu i nasl olacakt? Kari Drbal piramit modelinde hangi ilemin mucizeyi gerekletirdiini bilmiyordu. Sonunda b u n a ramen bavuruda bulunda ve patent komisyonunun iddiasnn doru luuna kolay kolay kanaat getirmeyeceini bildii iin, komis yon yeleri arasnda bulunan metalrji uzmanna iinde jilet olan kk bir piramit a r m a a n etti. Ellili yllarda ekoslovakya'da her gn yeni bir ji et bulmak byk lks sayld iin, kukucu metalrji uzman jileti kendi sakalnda denedi. Kari Drbal 1959 yaznda "jiletlerin ve usturalarn keskinlii nin korunmas iin icat ettii m e k a n i z m a " nn patentini elde et ti. 91340 No.lu ;k patentiydi, bu. Jilet deneyi o z a m a n d a n beri binlerce defa yinelenmi, deney piramitiyle jiletin kesici yzeyi t a m kuzey-gney ynnde yer letirildii srece her defasnda ayn sonu alnmtr. Dr. Gott fried Kirchner T E R R A X televizyon yaynnda, M n i h Teknik niversitesi retim yelerinden Prof. Dr. J. Eichmeier tarafn226

dan yaplan bilimsel bir deneyi aklamtr. Bu deneyde bir jile tin bir yars sekiz gn boyunca pleksiglastan bir piramitin iin de, b r yar da kapal bir ekmecenin iinde d u r m u t u . Deney s o n u n d a her iki yar jilet elektron mikroskopuyla incelenmiler di. Dr. Kirchner, "Kesici yzeylerin enindeki farkllklar kadar, iki yar jiletin yzeysel yapsndakiler de belirgindi," diye yaz yor.

Akl Almaz eyin Aklamalar

Hangi g, elikten yaplma bir jiletteki molekl yapsn, by lelikle de atomlarn dzenini deitiriyor? Bu deneyin niin yal nz bir piramit iinde ilerlii var da, bir kpn ya da silindirin iinde yok? Piramit biiminin zellii nedir ve gizemli enerji ni in piramitin bir yz, pusulaya gre tam kuzeyi gsterdii za m a n etkili olabiliyor? Deiikliklerin yalnz elikte deil, baka malzemede de grld de artk tartlamaz, a m a b u n u n na sl hl bilinmiyor. Dr. Kirchner bu konuda Amerikal bilim adamlarnn savn ne sryor: bunlara gre, deney cisimleri nin ma enerjisi piramitin iinde zaptedilmektedir. " E n e r j i ke nar yzeylerinden dar kamaz, aksine, meknn iine yansr." Aralksz yansmalar ise yapy deitirirler. Bu aklama ilk azda akla yakn gelmekteyse de, yantlananlardan ok soru dourmaktadr. Btn molekler yaplar, dola ysyla da btn maddeler maktadrlar. Radyoastronomlar an cak maddelerin bu kendilerine z malar sayesinde evrende grup grup organik ve anorganik maddelerin varln saptayabilmek tedirler. Ancak, ma ayn z a m a n d a enerji kayb anlamna ge lir. Bir n kayna aralksz d takdirde, bir sre sonra yok olmaya mahkmdur. A t o m d a n kk o r t a m d a yan enerji ara lksz yenilenmektedir. Bunun nedeni ise, atomlarn yaptalar elek tronlarn bnyelerini deitirmeleri ve bir enerji yzeyinden te227

kine srayab ilmeleridir. D u r u m yle ki, k a r t o n d a n bir pirami din kenar bir elektronun gemesine elverilidir. Aynen bir an, havann gemesine elverili olmas gibi. Bir piramitin eim as burada neyi ieitirebilir ki? Piramitler iindeki jiletler konulu en uzun sreli deney dizisi ni gerekletiren ek uyruklu Kari Drbal, piramit etkisinin bir dizi baka nedenini ortaya atmaktadr. "Jiletin billursu yaps nn minik aralklarnda Dipol-su moleklleri bulunmaktadr. Bunlar, ma enerjisinin yanks etkisiyle atlmaktadrlar. Kari Drbal bu konuda sembolik olarak "jiletin kesici yzeyinin bir tr su kaybetmesi " n d e n sz edilebileceini sylyor. Piramitin i meknnda yansdklarna gre, bu Dipol-su mo leklleri nereye gidiyorlar acaba? Kari Drbal, kendilerini evre leyen havaya kartklarn syleyerek m m k n olan tek zm ne sryor. Deneme piramitleri havay geiriyorlar ne de olsa. A m a piramit deneyi, herhangi bir hava dei t o k u u n a olanak tanmayan bir vakum o r t a m n d a yapld takdirde, ne oluyor? Dipol-su molekllerini elikten skmek iin llebilir nasl bir g gereklidir? Sovyet fizikisi Malinov garip piramit etkisini dnyann mk nats alanlaryla balantl olarak "eektronmanyetik dalgalar'la aklamtr. Piramit ina ettiren b t n firavunlarda bu dal galar acaba niin gda maddelerindeki kfleri, rmeye yol aan mantarlar ve bakterileri ldryor, b u n a karn ayn gda mad delerini koruyor, hatt doal aramalarn kuvvetlendiriyor? Te orilerimle yakndan ilgilenen "Ancient Astronaut S o c i e t y " adl kuruluun erevesinde yelerimizi akla gelebilecek t m madde lerle piramit deneyleri yapmaya tevik ettik. Aylardan sonra e itli mesleklerden erkeklerden ve kadnlardan, h a t t renciler den 118 yaz elimize geti. Bunlarn hepsi eitli boyutlarda ve eitli malzemelerden piramit modellerini baheye, mahzene, ta van arasna, yatak odasna, bir yzme havuzuna demirlenmi de niz yatana, h a t t buzdolabna koymular ve en akla gelmez maddelerle deneylerini gerekletirmilerdi. Yukar Bavyera'dan 228

on alt yandaki bir delikanl, plastik bir k u t u n u n iine karn calar koyduunu, ancak bunlarn drt gn sonra ldklerini bil diriyordu. Ayn yalarda bir lise rencisi yirmi drt saat sonra tmyle lp giden sineklerle yapt deneyini tarif ediyordu. Za vall hayvanlar oksijen, sv ve yiyecek yokluuna kurban olmu olacaklard. Hemen telefona sarlarak gen deneycilere dehet ve rici almalarn kesmelerini byrdm. nsanlar ne kadar ac masz olabiliyorlar! Tatilini svire'nin Tessin k a n t o n u n d a geirmekte olan bir ka dn retmen, kflenmi bir para ekmei parmen kd kapl piramitinin iine koydu ve " o r a s ok nemli olduu ve kf man tarlar nemle karanl sevdikleri i i n " yirmi iki santim yksek liindeki sanat eserini mahzene brakt. On sekiz gn sonra kf yok olmutu, ekmek ise bir d o k u n u t u unufak oldu. Kk bir m u m u c a m d a n bir piramitin iine yerletiren Konstans Gl kysndaki a d a m ise arp kalmt. Sylediine g re, onun asl grmek istedii mumun dzgn ekilde yanmaya de vam edip etmeyeceiydi. Kk alev oksijen azl nedeniyle iki de birde snnce, sabr tkenen a d a m piramiti bir kitap rafnn stne brakt. Dokuz gn sonra geerken piramide gz attn da m u m u n b a l m u m u n d a n kopuk bir parmaa dntn g recekti. M u m u n ekilsizlemesinin nedeni sonbahar slar olmu olamazd: odadaki b r m u m l a r d a hibir deiiklik gzlenmi yordu nk. Almanya'nn Wuppertal kentinden ressam Elka, yal boyay la minyatr resimler yapmaktadr. Parlak renkli eserleri minik tir: kenar uzunluklar be santimi gemez. Bayan Elka da yeni yapt bir tablocuu yirmi sekiz santim yksekliindeki bir pi ramitin iindeki tahta bir kaidenin stne o t u r t m u t u . Amac bir deney yapmak deildi: kk bir evi, bir kediyi ve dolunay grntleyen kk resim, piramitin c a m d a n gen yzeyleri nin arkasnda d a h a bir deerleniyordu. Bir hafta sonra Bayan 229

Elka'ya resmi deiiklie uruyormu gibi geldi. hafta son ra, ay gkyznden yere damlam, kahverengimsi siyah damn boyas kabuklanmt, gn koyu mavisi youn ekilde parl yordu, kendinin kuyruu ise erimiti. H a m b u r g ' d a kar koca Burgmller'lerin di balla giritikleri piramit deneyi de ayn d o r u l t u d a bir sonu vermitir. Burgmller'ler bir gkdelenin 8. katnda oturuyorlard. 14.5 santimetre yksekliindeki kk pleksiglas piramitlerini satn almlard. Bay Burgmller sabah kahvaltsndan sonra minik bir kabn ii ne iki orba ka bal koymu ve kab piramit iindeki kaidenin stne brakmt. Yirmi drt gn sonra bal " k a t b a l m u m u grntsndeki" bir topraa dnmt. Bayan Burgmller oda nn temizlenmesi srasnda farknda olmayarak piramitin kuzeygney k o n u m u n u bozuverdi. u ie bakn: alt gn sonra bal her zamankinden d a h a akc olarak kaptan damlamaya balamt. H e r yl esrarengiz ekilde alamaya balayan Napoli Katedrali 1 ndeki Aziz J a n u a r i u s e n gzyalar da belki bu ekilde akla nabilir. D a h a ok rastlantya borlu olduumuz bu sonular " m u h a sebeci tipleri" tarafndan dorulanmaktadr. Bu deyimle, deney lerinin gn gnne, h a t t saati saatine kaydn tutan ve deney konusu cisimleri duyarl terazilerle len sakin ve dzenli kiile ri kastediyorum. Avusturya'nn Graz kentinden Gerhard Leiner kendine 4,5 milimetre kalnlndaki tahtadan bir piramit mo deli hazrlad. Deney dizisine 19 M a r t 1983 gn saat 12.30'da balad. Kuzey-gney ynndeki piramitinin iine 60,2 gram ar lnda yedi gnlk bir y u m u r t a yerletirdi. kinci bir y u m u r t a deney alannn dnda brakld. Deneyin yapld yerin ortala ma ss 19 santigrat derecesiydi. 4 Ekim yani iki yz gn s o n r a piramitteki yumurta ar lnn yzde 58,8 ini kaybetmiti, sars hl canl bir sar renkteydi, kokusu da normaldi. Yani Mumurta yenilebilir durumday d. Oysa piramitin dndaki y u m u ' t a le gibi kokuyordu. Ger230

hard Leiner'in uzun bir sreye dalm baka deneyleri de ayn sonucu verdiler. Kuruluun baka yeleri, elma dilimleri, turplar, bitki tohum lan, t t n , portakal suyu, hyar ve domates gibi bitkiler, hatta ileklerle deneyler yaptlar. Btn deneyciler piramitin iindeki b t n meyvalarda d a h a keskin bir tat gzlediler. Folyeyle kapl piramit biimindeki bir serada bulunan sebzeler, piramitin d ndaki benzer bitkilerden d a h a abuk gelitiler, hyarlarla do matesler daha sk etli, d a h a iri oldular, kokular da baka yerde yetien benzer sebzelerinkinden kat kat d a h a youn oldu. Bu by m, hayal mi? Hile mi, kendi kendini a l d a t m a m? Hayal gc geri geree kar savata biricik silhtr - a m a bu rada bir rol yoktur. Denemelerin konular llebilir ve gzle grlr biimde deiiyorlard, sonular ise bilimin de gerektir dii gibi her z a m a n yinelenebilir. Yalnz, gerekte ne olduunu ve niin olduunu kimse bilmiyor. Dostlarm bana bir tr limonluk gzyle baklabilecek bir cam piramit armaan etmilerdi. Bir akam yeterince olgunlamam bir ie krmz Bordeaux arabn yudumluyordum. Bu Bordeux ham, ekimtrak ve karakterden yoksundu. Birden taraann bir u c u n d a duran cam piramit gzme iliti. Ani bir ilhamla ay n marka kapal bir arap iesini cam piramidin iine braktm - ve onu u n u t t u m . S o n b a h a r ve k geldi, geti. lkbaharda kar ma taraann t o p a r l a n m a s n d a yardm ediyordum ki, birden a rap iesini farkettim. Bordeaux d a h a koyu bir renk almt, tad da d a h a dolgun, asitten arnm ve yedi yllk kalite araplar gibi kadifemsiydi. Uzmanlar b u n u n ne demek olduunu bilirler. Mahzende yatan ayn yln ikinci bir arabyla bir deneme yaptm. Aradaki fark arpcyd. Ziyaretilerin^ o z a m a n d a n beri c a m d a n piramitimin altnda daima bir ie Bordeaux arabnn b u l u n d u u n a tank olurlar. zel vesileler iin.
231
I

Lanzarote Adasnda ETORA'daki seminerim srasnda dn yasal ve galaktik lmler ve dalga uzunluklaryla uraan Hans Cousto adndaki bir matematik dehasyla tanmtm. Cousto, "kozmik kameriye" dedii 9,84 m. yksekliinde bir piramit pro jesi ortaya atmt. G n n birinde ben de kozmik bir arap mah zeni ina etmeyi dnyorum. Lf arasnda canl bilgisayar Cousto'ya dnyann apyla Byk Piramit arasnda ne gibi bir ba lant olduunu sordum. " D n y a m z n Ekvator'daki ap 12756326 metredir. Dnya daki bir gnn 86400 saniyesi vardr. Metreyi saniyelere bld mz takdirde, piramitin 147,64 metrelik ykseklii kar." yi ama, niin saniyeler? Eski Msrllar bizim saniyelerimizi bilmiyorlard, y e deil mi? Saniye dediimiz zaman lsnn bizim icadmz o madiim rendim: " B i r dakikann 60 saniyesi, bir saatin ise 60 dakikas olduunu biliyoruz. 6 0 x 6 0 = 3 6 0 0 eder. Bu, dairenir derecelere blnmesidir. Bunun drtte biri olan 90 derece dik adr. Gryorsun ya, saniyelerimizin geometri ve dnyann evresi de ok sk bir balants vardr, hem de oldum olas!"

M m k n Olan in neriler
Piramitlerle ilgili rakamlar - piramitlere ait gler vardr, oysa hibir niversite gizemli balantlara aydnlk getirmeye zahmet etmemektedir. Baklk ve salk koruma alanlarnn uzman larnn, niin baz bakterilerin, virslerin ve mantarlarn bir pi ramitin iinde ldkleri, bakalarnn ise bu akbete uramadklaryla ilgilenmeleri gerekirdi. Piramit biimi zorlukla yok edile bilecek zehirleri deitiriyor mu? Lehimleri, kaynaklar sertle232

tiriyor m u ? H a m petrolle doadan koparlan baka kimyasal maddelerin etkisi piramitlerle stnleir mi? Baharlarn tad younlar m ya da bir havuzun suyu klorsuz temizlenebilir mi? Piramitler artma tesisi, tatl su deposu olarak ie yarayabilirler mi? arab piramitlerin iinde soylulatrmak, taze sebzeleri, i ekleri ve meyvalar d a h a dayankl klmak m m k n m d r ? Dnyay kateden bir gezgin olarak, duyarl illarn, soutucu larn almamas ya da var olmamas nedeniyle, gelimekte olan lkelerde ne kadar abuk bozulduklarn ok iyi biliyorum. Hibir kimya laboratuvar niin piramit biimli ambalajlar denemiyor acaba? Burada aniden aklma gelen sorular kaydettim. Dncele rin etkileri vardr, ilerinden biri belki uyank bir beyni harekete geirir. Ak seik bilinmedii iin, piramitlerin gcnden yarar lanmamak yazk olur dorusu. Kendinizi gevek mi hissediyorsunuz? Yorgun musunuz? Ya da karamsar? O z a m a n iki saat sreyle bir piramitin iinde oturun, yalnz banzn, piramitin alttaki te birine rastlamasna dik kat edin. Tkenmi dnce kamaranzdaki nronlarn nasl ye niden akmaya baladklarn grp aracaksnz. Bununla bir likte bu egzersizin pek uzun sre uygulanmamas gerekir - pira mitin etkisinin su dolu kafalar bile bzdn unutmayalm. nnzdeki problemi mi zemiyorsunuz? O parlak fikri mi bir trl yakalayamyorsunuz? O her eyi zmleyecek esin ne rede acaba? Piramidin sihri size yardmc olabilir. Ben b u n a hay retle tank olmuumdur. Radyo-astronomlar uzun yllardan beri evrende dnyamzn dndaki hayat biimleriyle balant kurmaya almaktadrlar. ok mtevaz aralarla ve ancak ok kstl dalga uzunluklaryla aratrma yapld iin imdiye kadar baarsz olunmutu. Radyoastronomi tmyle elektromanyetik dalgalara dayanmak tadr. Bunun da nedeni, radyo dalgalarnn saniyede yz bin 233

kilometreyle en hzl iletiim arac olmalardr. A m a dnya iin hzl olan evren iin yeterince hzl deildir. Yirmi k yl uzak lktaki bir gne sisteminde alc banda oturan dnyamzn d ndaki biriyle grme can skc olabilir hatt. Sorularmza oktandr beklenen yantlar en azndan krk yl sonra verilebilir. Radyo veya k dalgalarndan gerekten d a h a hzl olan bir ey yok m u d u r ? Piramit ekli evrene ynelik bir iletken, dnyaya ait olmayanlarn kula mdr? Doru olarak ynlendirilmi bir pi ramitteki manyetik gler dncelerimizi glendiriyor mu? Dua ettikleri zaman insanlar, bir tapnan "ses yanstc"nn zerin den vglerini ve dileklerini ebed yaratcya iletebiliyorlar m? Piramidin gc insanlarn dncelerini ktan hzl impulslara m dntryor? Dnyann uzaklarndaki bir piramitte dnya nn dna ait telepatlar mesajlarmz m bekliyorlar?

Zaman yolcusu olmak istemez miydiniz? Zamann dalgalaryla bir kere olsun gemie veya gelecee srklenmek fena m olur du? Baka dzeylerle ve yabanc varlklarla bir kere olsun ba lant kurmak istemez miydiniz? Piramitte bir gece geiren tarih i Paul B r u n t o n ' u n bildirdikleri doruysa, orada gerekten ola anst eyler oluyormu. Paul Brunton o gece eski bir MIsr dininin yksek dzeydeki rahipleriyle karlat, tinsel bir varla dntrld ve her e yin retildii salona gtrld. Bu arada, kaybolmu kuakla ra ilikin anlarn, b u n d a n baka, Yaratcnn ilk byk peygam berle yapt anlamann piramitte saklandn rendi. Brunton, bu tinsel varlklarn o n u ayrc piramitin ok derinlerinde b u l u n a n bir odaya gtrdklerini bildirdi.

Byk Piramitte gelmi gemi cuaklara ait belgeler saklanyor muydu ya da hl saklanyo r mu? H e n z kefedilmemi aman k a p s l " insanlk tariodalar ve dehlizler var m? Bu
234

hinin hangi dneminde dnlp gerekletirildi? Piramitin alt larnda Paul Brunton tarafndan tarif edildii gibi bir oda var m? Evet, var - ben oraya indim nk.

D R D N C BLM

SFENKSN GZLER
" Y a l n z bir d e m e t l i k i e k t o p l a d m v e onlar balayan iplikten baka ey k a t m a d m onlara." Michel de Montaigne, Fransz deneme yazar (1533-1592)

1988 aralnn

balangc.

Gize

yaylas

sanki

silinip

s-

O p r l m ve b o m b o braklm. Ortalkta ne turist otobs var, ne klakson sesleri ve iti kat, ne develer, atlar, sr nak satclar, ne de Byk Piramitin giriinin n n d e ylan gi bi uzayan bir kuyruk. Antik yaplarn etraf svire'deki bir so kak gibi tertemiz. Okul ocuklar etrafta zplayp oynuyorlar, say gsz olanlar toplarn piramitin duvarlarna savuruyorlar. Keops'un dnya harikasnn giriinde oturan ciddi yzl iki bek inin grevi, naslsa buraya yolu decek yalnz turistleri ieri sokmamak. Zaten hibirinin de geldii yok ki. Gize'de neler oluyor byle? Yabanclar birdenbire istenmeyen kii mi iln edildiler? Gleryzl bir grevli bizi aydnlatyor: " B y k galeride restoras yon almalar yaplyor. Btn turizm acenteleriyle oteller du rumu bildikleri iin, turistler Gize'ye getirilmiyor Msr'da gr kemli tapnak ok, Sakkara turu, Gize'nin iptal edilmesinden do lay hayal krklna urayan turistlerin fazlasyla yzn gl dryor." Biz, yani fotoraf Rudolf Eckhardt'la ben, gen grevliden bizim iin bir istisna yaplmasn rica ederek, Byk Piramitte 237

sadece birka fotoraf ekmek istediimizi syledik. Turist iti kaknn arasnda bu naslsa m m k n olmayacakt. A d a m bi zi ejiptologlarn barakasna gtrd. Eski bir sedirle birka san dalyede rencilerle grevli mfettiler oturuyordu. Beni sabr la dinlediler, kimliklerimiz elden ele geirildi. Bu arada kamera donatmlarmzn stnde kaamak baklar dolayordu. Ekibin efi, "Video m u ? Film mi ekeceksiniz?" diye sordu. Glmseyerek, "Hayr," dedim, "yalnz birka resim ekece iz?" Bize siyah renkli ve bol ekerli bir ay ikram ettiler, ben de oradakilerin hepsine svire ikolatas dattm. Biraz gevezelik ettik. Gemi yllarda Msr h a k k n d a pek ok ey o k u m u ol m a m a krediyordum. Derken, ekibin efi bir renciye bizimle gitmesini buyurdu. Byk Piramite kadar yrdk. renci biz den aklamalar isteyip istemediimizi sordu. " H a y r " diye karlk verdim. " P i r a m i t hakkndaki literat rn yabancs deiliz. Sadece rahatsz edilmeden fotoraflarm z ekmek istiyoruz." Piramitin giriine kan yokuta refakatimiz iki arkadana rastlad. Konumalarnn uzadn grnce, ben " b i z i m " ren ciye b u r a d a bekleyebileceini, resimleri ektikten sonra yanna dneceimizi syledim. renci olur gibilerden ban sallad ve kapnn dibindeki bekilere birka direktif yneltti. Bizi, ne ei lerek ve Arapa " S a l e m " szyle ieri aldlar.

Kayann indeki Mezar

lk gzme arpan, t r m a n a n dehlize giriin, genelde turistle rin kullandklarnn ayn olmad oldu. Ta bloklarnn arasnGize'ye yaptm son ziyarette Kralie Odasna iskeleler dikmilerdi.

238

da aim hafife eri bir galeriden ieriye giriliyordu. Her zi yaretimde olduu gibi yine duvarlara kakjilm tahta tutamakla r kavrayarak kendimi yukarya, Byk Galeriye ektim. Karla tm grnty Piramit drt bin be yz yllk tarihi boyunca hi yaamamtr. Btn galeri demir iskeleler ve kerestelerle deta tkanmt. Arzuladmz ayrntlarn fotoraflarn ekmemizin olana yoktu. Hi deilse Kralienin Odasnn azn tkayan ve her zaman kapal duran parmakln akj olduunu sevinle gz ledik. Ne are ki orada da grnt aynyd: iskeleler, keresteler, merdivenler ... Geri dnerek " Yol Kava"na ulatk. Aa inen ve yukar t r m a n a n dehlizler bu n o k t a d a giri galerisiyle birleiyorlard. Ampullerden donuk bir k yaylyordu. Piramitin altndaki derinlere inen koridorun azndaki parmaklk da ak duruyordu. Sonu gelmeyecekmi gibi gzken " k u y u " y a bak tm. Duvarlardaki k n o k t a l a n sonsuzluun iinde kayboluyorlard. Aada ne olduunu piramit literatrnden biliyordum. "Yeralt mezar o d a s " denilen bir maara vard. Grevliler bu rasnn ziyaret edilmesine pek ender olarak izin veriyorlard. Ge rekesi de bu iin pek yorucu, h a t t tehlikeli oluu. imdi biz kuyunun basndaydk. G r n r d e hibir grevli olmad gibi, dardaki iki beki hi kimsenin ieri girmemesini salyorlar d.. Birka kez, " H a l l o , orada kimse yok m u ? " diye seslendik. armz duvarlardan yansyp bize dnd. Piramitin iinde yal nzdk. Galerinin boyutlar 1,20x1,60 metreydi. Bu, dik d u r m a k iin fazla alak, karn stnde srnmek iin ise fazla yksekti. Ka mera kutularndan birini b o y n u m d a n gsme, b r n ise sr tma sarkttm, bamla omuzlarm iime ektim, dizlerimi bk tm ve badi badi bir yryle derinlere yneldim. D a h a ar bir donatm yklenen Rudolf da beni izledi. Cep lambamla be yaz renkli Tura kire tandan cill duvarlar srekli aydnlat yordum. Ne zenli alma! Ta bloklar arasndaki ekler ek ln iaret ettii izgiyi izlemiyor, koridorun eimiyle uyum sa lyordu. Eim as ise 26 derece, 31 dakika ve 23 saniyeydi. SoSlcnks'in Go/lcri - F. 16

241

Ikl noktalar kuyunun sonsuzluunda kayboluyorlard.

242

luyarak yolumuza devam ediyorduk. Yaklak krk metre sonra biraz soluk almak iin durduk. Salarmn peremleri alnma ya pt. Dizlerimizi bkerek altm be metre d a h a ilerledikten sonra, sada duvar iine bir oyuun ald noktaya vardk. Bin lerce yllk b o r u d a n yzmze temiz hava arpt. Koridor hl derine doru srp gidiyordu. Hi mi bitmeyecekti acaba? Ba caklarm sancyordu, kaslarm bylesi jimnastik hareketlerine al k deildi ne de olsa. Seksen metre... Doksan metre... altmzda artk hibir k seilmiyordu. Bu dehlizin bir maarada son bul d u u n u biliyorduk, a m a bu denli hi bitmeyecekmi gibi uzaya bileceini aklmza getirmemitik. 118 metre sonra ayaklarmn altnda przl bir zemin hissettim, hava yapkan ve scakt, ama artk dorulabilmitik. Yerde bir projektr atl kalmt. Kopa rlm bir cereyan kablosunun saaklar, yanndan barsak gibi sar kyordu. Rudolf cep fenerimin ndan yararlanarak kablonun ularn elleri titreyerek birletirdi. Elektrik kontana yol ama mak kadar elektrie kaplmamaya da zen gsterdiini sylemeye gerek yok. Birden ortalk aydnland. inde b u l u n d u u m u z maara, piramitin temelinin yaklak otuz be metre derinindeydi. Arap sylentilerine gre, Binbir Gece Masallaryla mehur olan Harnlreid'in olu Halife Abdul lah Al-Ma'mun bu maaraya ilk kez admn atan adamm. AlM a ' m u n 813 de B a d a t ' t a tahta km ve 820'den 827 ylndaki l m n e kadar Msr'a da egemen olmutu. Gen Al-Ma'mun ak grl olarak biliniyordu, bilimleri tevik ediyor, Araplar dnyada stn bir k o n u m a geirmeyi amalyordu. Eski el yaz malarna baklrsa, Byk Piramitin altnda otuz gizli hazine oda s bulunuyormu. A l - M a ' m u n ' u n bu hazinelere ulamak isteye cei tabiiydi, Msr'n h k m d a r olarak onu kimse bu yzden knayamayacakt. M s l m a n din adamlarnn gznde ise Pira mitler putperest eserleriydi. Kutsiyetlerinin bozulmasna kimse nin bir itiraz yoktu.

243

Bir Piramit Nasl atrdatlr?

Al-Ma'mun ustalardan, iilerden ve inaat kalfalarndan bir ekip kurdu. Bu kiiler piramit iine bir giri amakla grevlen dirilmilerdi. Btn iskarpelalar ve manivelalar piramit duvarn dan bir tek para dahi skmeye yeterli olmaynca, duvarlar yk mak iin yararlanlan eski bir sava teknii hatra geldi. Bir pira mit b l o k u n u n hemen n n d e ok kuvvetli bir ate yakld, bunuq zerine frlnce ta b l o k u n u n kzd bir an geldL te o zurnan snan tan stne sirke dkld, tan stnde at laklar olutu ve s o n u n d a tokmaklarla ufalanmas m m k n ol d u . A l - M a ' m u n ' u n adamlar bu suretle bugn hl turistlerce kullanlan giri yolunu aabildiler.

Giriler: Piramitin ana girii on kaya katman daha yksektedir (solda). Yukar d a : Tamamlanmam mezar odasnn girii. B u n d a n s o n r a k i iki s a yf a: Piramitte bu delii aan AI'Ma'mun'un adamlaryd. Bugn turistlerin ieri girmesine ya ramaktadr. 245

Ekip byk abalarla piramitin iinde otuz metre kadar iler leyebildi, ama mealeler azck oksijeni de tkettiklerinden hava azald, yapkan ve zehirli bir hal ald. Cesaretleri krlan adam lar pes edip baarszlklarn h k m d a r l a r n a itiraf etmeye ha zrlandklar srada, birden olduklar yerde mhlanp kaldlar. Pi ramitin iinde nce bir gmbrt, arkasndan da sert bir patla ma duyulmutu. Bir dehlizin yaknnda olmalar gerekiyordu. Pi ramitin iinde bir kaya yuvarlanmt. iler yepyeni bir hevesle vurmay, krmay, oymay, ter dk meyi srdrdler. En sonunda, Rudolf'la benim az nce melerek badi badi katettiimiz dehlize vardlar. Al-Ma'mun'un adam lar ilk nce derine inmeyi istemeyerek yokuu trmandlar ve B yk Piramitin esas gizli kapsna ulatlar. Bu giri, yerin 16,5 mete yukarsnda ya da Al-Ma'mun tarafndan atrlan oyuk tan on ta katman d a h a yksektedir. Adamlar birbirlerine ce^ sare verdikten ve Tanr'ya krettikten sonra, karanlk dehlize den aaya, ikimizin imdi d u r d u u m u z geni maaraya kadar indiler. Projektr tavan aydnlatyordu. Tavan, kayann iinde oyul ul mutu. Projektrn duvarlarn, tek bir kaya blokundan oyul'mu olaanst heybetli iki kaidenin stnde dolayordu. Dev kayann iinden garip iki yuvarlak tmsek ykseliyordu. Arka mzda yaklak drt metre d a h a derinde koruyucu bir parmak lkla evrili kaba yontulmu kuyu gibi bir delik d a h a vard. Bu nun solundaki gneydou duvarnda yine bir aralk vard: az nce iinden getiimiz aaya inen dehliz kadar geni bir ara lk. Badi badi yrye artk altmzdan ieriye srndk. Bu yoku, bakalm, bizi hangi veni odalara gstrecekti? Fakat on be metre sonra yolumuz sona erdi. Bu derinlikte kmaz yol neye yarard? Kayann iinde oyulmu oda d o u d a n batya 14,02 metre, ku zeyden gneye ise 8,25 metreydi. Normal boyutlar. G n m z ar248

keologlar buray " t a m a m l a n m a m mezar o d a s " olarak niteli yorlar. Mantkszlklarn orta yerindeyiz.

elikiler
Yani szm ona mezar odas " t a m a m l a n m a m " m? eitli noktalar dikkatli olarak bir bir gzden geirmeliyiz. Maara nn, piramit tepesinde dikiliyken kayann iinde oyulmu olmas ok zayf bir olaslk. yle ya, molozlar nereye gitti? u halde, nce yeraltndaki tesis, sonra st yap dersem yanlgya dm olmam. Talar kaya zemininin otuz be metre altna nasl ula abildiler? Hi kukusuz kazarak, krarak. Kafilenin ndeki iisi, aynen bir kstebek gibi, bakr ya da demir keskilerle kr d kaya paralarn arkaya itmi, arkadalar da ta krklarn ak havaya karm olmallar. Eri dehliz aaya doru uza dka, karanlk o denli a n m olsa gerek. Mealelerin, balmu m u n u n ve ya kandillerinin oksijenin son kalntlarnn da hak kndan gelmemi olmas olanaksz. Baka zm olmad iin, sonraki maden kuyularndaki gi bi havalandrma bacalarnn alm olmas gerekirdi. yleyse bunlar nerede? Aaya inen dehlize bal bir tek apraz baca biliniyor; bunu da aan mezar soyguncular idi. A m a ekipler belki de karanlkta radarla, rntgenle ya da kedi gzyle alyorlar, balarnn stne yaan, parmaklarn sktran veya ayaklarn ezen ta paralarn umursamyorlard. Bir olaslk da molozla rn kzaklarla yukarya ekilmi, havann da hayvan barsaklarndan yaplma hortumlarla ta tozlarna boulmu maaraya pompalanm olmasdr. Alayl anlatmm, gerein nasl olmadn gstermek ama cn tayor. Piramitin altndaki bu odalara giden hava bacalar olmu olmal. Uzmanlar, klar yakn, tavanlar ve duvarlar eli249

Keops Piramilinin 35 metre altnda: kayalk salon. Piramitin inasndan nce yaplm olmas gerekir.

nizle vurarak kontrol edin! Belki de eski anlatlarda sz edilen hazine odalarndan birini kefedersiniz. Galeri yar yerine kadar kazlp aldktan sonra, en iilerin, aka olsun diye, gney bat ucunda on be metre uzunluunda olan ve hibir yere kmayan bir koridor am, b u n u ayrca ci lalanm ta bloklaryla kaplam olmalar gerekir. Son olarak, yerde bir delik atklar, tamamlanmam oday arkalarnda ma ara olarak braktklar ve glkle izlediimiz galeriyi zenle cilalanm, dev Tura bloklaryla astarladklar anlalyor. imdi sorarm size, bu darack yerde bunca abaya, b u n c a tere ne ge rek vard? erisine hibir ey konulmayacak otuz be metre de rindeki bir delik iin mi? 251

Nasl dodularsa yle lecek kadar ihtiyatl yaayan kimseler bulunduu gibi, beyinlerini yalnz okumak iin gereksinen ve hi bir zaman dnmek iin gereksinmeyen bakalar da vardr. Duy d u u m a gre, piramit inaat srasnda planlar ksa vdede de itirilmi. Nasl olur bu? Aada " t a m a m l a n m a m " mezar odasnda kaya duvarndan talar krld ve gn na kartl d srece, derine inen yz metrelik kuyu cilalanm Tura bloklaryla kaplanamazd. 3u kaplama iinin daha ilk on metresi, aa daki maaradan molozlarn tanmasn engellemi olurdu. O kadar kimsenin gemesine yetecek yer olmadktan baka, ta d kntleri prl prl cil anm ve kaplanm duvarlar izerdi. By le bir belirti gzlenmiyor. G n m z arkeologlarnn yaptklar gibi, kaya iindeki o d y a " t a m a m l a n m a m mezar o d a " , artk gereksinilmeyen maara, yeni bir inaat ustasnn kansyla ge reksiz gzyle bakacak olursak, bu takdirde, kullanlmayacak me zar odasna giden 118 metrelik giri koridorunun niin cilalan m Turata bloklaryla kaplandn anlamak zor. Aaya inen dehlizin cillanmas almalar ne de olsa ancak yeraltndaki mo lozlarn boaltlmas ileminden sonra balayabilirdi. Bu kralla ra lyk giri, piramitin altndaki t a m a m l a n m a m pis bir ukur uruna myd? Ayn m a a r a d a n bir de kmaz galeri mi ayrla cakt? Burada insana mantkl gelmeyen pek ok ey var.

Ben zm olasl zerinde duruyorum: 1. Aadaki galeriler d a h a da devam ediyor. Herhangi bir ta b l o k u n u n arkasndan kim bilir nerelere gidiyor. 2. Maara imdiye kadar oktan boaltlmtr. 3. M a a r a d a biri belki de k uykusuna benzer bir d u r u m d a din leniyordu. Bu kimse ne dnyasal adlara, yazlara ve saygnla deer ve riyordu, ne de ta bloklaryla kaplanm bir salon istiyordu. Tek tasas vcuduydu. Bu vcudun belli bir sre zarar grme den dayanmas gerekiyordu. O d a n n iinde ss ps lzumsuz252

du. Fikirlerin nn birbiriyle balantl olmas da mmkn dr. A l - M a ' m u n ' u n cesur soyguncu ekibi " t a m a m l a n m a m me zar o d a s " n d a ne kefetti acaba? Binlerce yldan beri ilk kez B yk Piramiti zorlayanlar b u r a d a neler buldular?

Araplarn Heyecan Verici Keifleri

Kesin bir ey bilen yok. Envanter listeleri ya dzenlenmemi tir ya da artk yokturlar. Corafyac ve tarihi Taki ad-Din Ah med ben'Ali ben'Abd al-Kadir ben M u h a m m e d al-makrizi'nin (1364-1442) " H i t a t " adl eserinde derledii eski A r a p ve Kopt yazmalar ve belge paralar 14. yzylda Kahire ktphanele rinde ortalkta srnyordu. Metinleri incelemekte yarar vardr. Baz blmler Binbir Gece Masallarnn adal ve abartl lisa nn hatra getirse bile, geride birok adlar, veriler ve alacak ierikli sylentiler kalr. " H i t a f ' t a byk piramitin " u y g u n bir yldz"n etkisinde ina edildii okunuyor. " P i r a m i t i yaptran b u n u n zerine bat piramitinde renkli gra nitten otuz hazine odas atrd. Bunlar, zengin hazinelerle, ara gerele, deerli elmaslarla bezeli boy heykelleriyle, en stn kalite demirden letlerle, paslanmayan silhlarla, krlmadan katlanabilen camla, garip tlsmlarla, basit ve bileik devala rn eitleri ve ldrc zehirlerle dolduruldular. Ayn kii dou piramitinde eitli gkleri ve gezegenleri be timletti, ayrca,resimler yaptrd. Btn bunlara yldzlara ada nan gnlk ve bu konulardaki kitaplar eklendi. O r a d a sabit yldzlar ve devirlerinde nelerin olup bittii de yer alr... Piramiti yaptran, khinlerin llerini siyah granitten sandu kalarn renkli piramite yerletirtti. H e r khinin yannda, ola anst hnerlerinin, hayatnn ve eserlerinin tantld, ha yatnda neler yaptnn anlatld bir kitap yer alyordu. 253

Yer altndaki kayalk salonda bulunan kr kuyu ne ie yaryordu?

Piramitin efendisinin kaydettirmedii hibir bilim dal yoktu. Ayrca buraya yldzlarn, a r m a a n olarak verilmi hazinele rini, bunlardan baka da khinlerin hazinelerini de getirtti, ki bunlar saylamayacak kadar byk bir yekn tutuyordu." Bunlara ek olarak, Kral'n her piramidin altna, ieri girmek isteyebilecekleri eitli silhlarla kar koyan putlar yerletirdii duyulmutu. Bu bekilerden biri " d i k duruyordu ve elinin altn da bir tr karg bulunuyordu. Bann etrafna bir ylan dolan mt ve bu ylan bekiye yaklaan her bir kimsenin stne atl yordu." Bir baka put, taht gibi bir sandalyede o t u r a n ve elinde bir karg tu an, iri iri alm gzlerinde imekler akan biri ola rak tanmlanyordu. O n a bir b a k a n bir d a h a kmldyamyor ve lene kadar olduu yerde mhlanp kalyordu. nc piramitte 254

tetikte bekleyen bir beki ise ieri girenleri kendine ekiyor, on lar da bekiye yapp kalyor ve bir d a h a kurtulamayarak l yorlard. Piramiti yaptran ldnde piramitlerin birinde son uykusunu uyumaya terkedilmiti. A r a p anlatlarna baklrsa, piramitin hepsinde hazinelerin ve akl almaz ierikli kitaplarn bulunmas gerekiyor. Al-Ma'mun hazine odalarn yamalatt m acaba? Sandukalarn iinde mum yalanm ller buldu m u ?

" A l - M a ' m u n byk piramiti at. Ben de ierisini inceledim ve kaidesi bir kare oluturan, tavan ise yuvarlak olan kubbeli byk bir oda grdm. Bunun ortasnda drtgen eklinde al m on endaze derinliinde bir kuyu bulunuyordu. Buraya inil diinde, drt kenarn her birinin ortasnda birer kap grl yor, buradan, iinde ller: dem'in oullar - b u l u n a n b yk odalara giriliyordu... Denildiine gre, A l - M a ' m u n ' u n z a m a n n d a buraya klm ve byk olmayan kubbeli bir odaya ulalmt. Burada yeil bir tatan, bir tr malakitten yaplm bir insann boy heykeli bulunuyormu. Heykeli A l - M a ' m u n ' a gtrmler. Derken, bunun bir kapakla kapatlm bulunduumun farkna varlm. Kapak aldnda, heykelin iinde, trl deerli talarla be zenmi altndan bir zrh tayan bir insan ls bulunduu g rlm. Gsnde kabzas olmayan bir kl, bann yannda da ate gibi klar saan tavuk yumurtas byklnde bir ta bulunuyormu. A l - M a ' m u n bu ta alm, a m a iinden bu lnn karld putu ben 511 ylnda Msr'da Kral saray nn kapsnn yannda d u r u r grdm. ...orta odaya girdiler ve o r a d a saydam ve parlak talardan ya plm katafalk buldular. Bunlarn stnde l yatyor du. Her birine giysi giydirilmiti ve bann yannda bilin meyen bir yazyla yazlm bir kitap duruyordu... Al-Ma'mun, odalarda b u l u n a n hereyin alnmasn emretti. A m a stunla255

rn yanndaki figrleri aaya ektirmi, bunun zerine de ka plar eskisi gibi kapanmlar." Btn bunlara hayal r n diyebilirsiniz. A m a biz bulundu umuz zamandan eski anlatlanlar nasl inanlmaya demez ola rak niteleyip kmseyebiliriz? imizden biri orada myd? Ken dimizi elektronik kitle iletiimi t o p l u m u olarak en iyi bilinlen dirilmi ve aydnlatlm toplum olarak kabul ediyoruz, oysa bil ginlere, rencilere, gazetecilere medya yaratclarna ve sokak taki a d a m a gtrlen enformasyon nceden elenmi, filtre edil mi, tek ynl olarak posas karlmtr. Kendi hakkmzdaki kanmz ;ok kez tekrar tekrar sindirilmi pein fikirlere dayanr, bunlarn dnrleri de tek ynl bir enformasyon aknn kurbandrlcr. " A r a p vakanvisleri masal anlatyorlar", " P i r a m i t ler hakk nda bilinecek ne varsa biliniyor" veya " G a r a n t i l i bi limsel retiler" gibi genellemeler, arkasnda bilgisizliin gizlen dii lf kalabalndan baka ey deildir. Enformasyon seli bizi yalnz belli fikirlere kapmz amaya zorlad iin, tek ynl olduk. ok kez bir eyi bildiimize zannediyoruz. Arap vakanvisleri A l - M a ' m u n ' u n "deerli talarla bezeli bir zrh giymi bir insan l s " bulduunu anlatyorlar Masal m bu? Bu tr " z r h l a r " Eski A h i d ' d e n bilinmiyor mu? Musa'nn 2. kitabnn 28. blmnde (Eksodos) H a r u n ' u n (Musa'nn kar dei) ve Levili rahiplerin ne tr giysiler giymek z o r u n d a olduk lar anlatlmaktadr. Bunlarn arasnda farkl on iki deerli tala bezeli bir gs zrh da vard.

Yeni Dehlizler ve Odalar

byk piramitte heykeller, sandukalar ve bilimsel ierikli kitaplar m varm? lsz abartlar m bunlar? " B i l i m " , pi256

ramifier hakknda her eyi oktandr bilmiyor m u ? yi niyetliler buna inanyorlar. 1968 sonu ve 1969 banda Nobel Fizik dl sahibi Dr. Luis Alvarez tarafndan Kefren piramitinde yaplan nm deneyi her kese biliniyor. Alvarez'le ekibi, kozmik nlarn gezegenimizi srekli bombardman ettikleri ve rnein, bir ta gibi kat cisim lere girite enerjilerinin kk bir b l m n kaybettikleri ger einden yola kmlard. Bir metre karelik alana saniye bana yaklak on bin proton arpmaktadr. Bu kozmik zerrelerin enerji asndan en zengin olanlar en kaln kaya katmanlarna girer ler, bakalar b t n gezegenin iine iler. Ka elemansal zerreci in bir kaya katmann delip getii lmlerle saptanr. Klte nin iinde boluklar bulunduu takdirde, protonlar boluklar dan geilerinde d a h a az frenlenirler, bylece proton akm yo un kltenin iinde o l d u u n d a n d a h a gl olur. Kefren piramidinde zel bir o d a dzenlendi. Burada, kozmik zerreciklerin nlar manyetik bir bant stnde zaptediliyordu. Bu bantlar bir IBM bilgisayar tarafndan deerlendiriliyor, pira mit biimi, byklk ve eim alar bilgisayar programnda he saba katlyordu. D a h a 1968 s o n u n d a iki buuk milyonu akn kozmik nn yolu kaydedildi. Bilgisayar deerlendirmesi piramitin eklini do ru olarak verdi, bylece, deney srasnn mantk, lm gerele rinin de doru olduu anlald. Sonra, byk bir aknlk bagsterdi. Osilograflar tam bir kaos rnei sergiliyorlard. Hibir ey seilemiyor, kozmik zer recikler sanki kenin etrafnda viraj eviriyorlard. Ayn man yetik bantlar kalklatre takld takdirde, bilgisayar farkl ve riler ve farkl grafikler kusuyordu. ldrmak iten deildi. e itli Amerikan enstitlerinin, IBM firmasnn ve Kahire'nin Ayn ems niversitesinin katld o ok pahal deney ie yarar so nu vermeden son bulmutu. Dr. A m r Gohed gazetecilere bu luntularn "bilimsel adan o l a n a k s z " olduunu syledi ve piSfenks'in Gzleri - F. 17

257

ramitlerin yapsnn ya karmakark olduunu ya da iin iinde aklamas m m k in olmayan, ister by, Firavun laneti, sihir bazlk ya da ne isterseniz deyin, bir sr b u l u n d u u n u syledi. O z a m a n d a n beri yeni ara gerelerle ve yeni yntemlerle piramitlerin iinde yeni odalar, yeni boluklar aranmtr. Jean Patrice D o r m i o n ne Gilles Goidin adl iki Fransz mimar 1986 yaznda elektronik detektrlerin yardmyla Keops piramidinin iinde boluklar kefettiler. Msrl ilgililerin de yardmyla iki bu uk me:re kalnlndaki ta bloklarnn iine mikrosondalar s rld. Franszlar, Kralie odasna giden dehlizin altnda met re eninde ve 5,5 metre yksekliinde olan ve billrsu kuvarz ku muyla doldurulmu bir bolua rastladlar. Kralie Odasnn ku zey bat duvarnn arkasnda da bir oda vard. u ana kadar bu odaya alan herhangi bir kap kefedilememitir. yleyse Arap larn anlatlarn ne hakla masal olarak niteleyebiliyoruz? Fransz mimarlarnn baarlarnn renen Tokyo'nun Waseda niversitesine bal J a p o n l a r da geri kalrlar m? Elektronik alannn sihirbazlar granit, kire ta, kum ta gibi eitli kaya larn iini aydnlatan bir tr radar cihazn dememilerdi. Waseda niversitesinin 22 Ocak 1987'de Kahire'ye varan yksek d zeydeki ekibi, bir ejiptoloji profesrnden, bir mimari profes rnden, bir jeofizik d o k t o r u n d a n ve ok sayda elektronikiden oluuyordu. Ekip bakan Msr Eski a ynetiminin bakan Dr. Ahmed Kadri'yle ibirlii yapan Profesr Sakuji Yoimura'yd. Elektronik alannda her zaman stn maharet sahibi olan Ja ponlar, stn ara gerelerle ve bilgisayarlarla d o n a n m olarak Kralie Odasna giden dehlizi, Kralie odasnn kendini, b u n u n yukarsndaki Kral Odasn, ayn z a m a n d a Byk Piramitin gneyir deki btn blgeyi, son olarak da Sfenks'i ve Sfenks'i ev releyen blgeyi sonde ettiler. Sonu ne oldu dersiniz? J a p o n ara trmac ekibi, Byk Piramitin iinde btn bir dehliz ve bo mekan labirentinin varlnn amaz iaretlerini kefetmeyi ba ard. 258

Waseda niversitesinin bol resimli bilimsel raporu, hepsi mer teklerle donatlm olan tek tek blmlere piramit iindeki kori dorlara, kuyulara ve ara boluklarna ait lm verilerini altm akn sayfada sergilemektedir. Kral odasnn gney batsnda olduka byk bir mekn bulunmutur. Bir baka mekn da b yk dehlizin ana ekseninin gney batsna rastlamaktadr. Bir dehliz Kralie odasnn kuzey bat duvarndan yola kmakta dr. Keops piramidinin gneyinde de piramitin altna uzanyor grnen krk iki metre uzunluunda bir ukur saptanmtr. Ja pon elektronii ayrca, piramitin altndaki kaya platosunda ikinci bir gne kaynn varln ortaya koymutur. Bizi d a h a ne srprizler bekliyor dersiniz? Piramitlerde kefe dilmemi meknlardan sz alnca daima bezgin bir glmse yile dudak bken bilginler, imdi ne diyecekler bakalm. Elek tronik sayesinde s a p t a n a n dehlizlerle odalarda neler bulunduu ya da yamalanp yamalanmadklarn u srada kimse bilmi yor. Hi kimse mi? 1988 Aralnda byk galeriyle kralie oda snn iskeleler ve keresteler tkanm d u r u m d a olduunu daha n ce sylemitim. Ancak grnrde hibir ii yoktu. Bu durum da gecenin karanlnda yeni elektronik analizlerde ve kazlarda m bulunuluyor sorusunu s o r m a m a k elde deil. Mikrosondalar cam lifleriyle piramit bloklarnn iine itilip kaytlar m yapl maktadr? Eer byleyse bence ok normal. Turist iti kaknn arasnda kim doru drst alabilir nk. A m a unu da so ralm: Ejiptoloji, hrszlar gibi gecenin karanlnda ve halkn gz lerinden uzakta binlerce yldr kapal odalar amakla saygnl n yitirmez mi? O n d a n sonra sergilenen buluntularn dnda baka eyler bulunmadna kim inanr?

Keops'la Aldatmaca
Byk Piramit'in iinde bizi belki ejiptologlar zellikle ze cek bir sansasyon bekliyordun Yani bu piramiti yaptrann Ke259

ops olmad. Bir u z m a n a Byk Piramiti yaptrann kim oldu unu her ne zaman sorsam, yant derhal Keops oluyor. Hi ku kusu yok mu b u n u n ? Yok. Bunu sorgulamak bilime hakaret sa ylyor. Ama cilay karsak, bu bilimsel adan garantilemi kan sarsnt geirir. Btn yaplarn en grkemlisini dikenin Keops olup da ba kas olmadna duyulan inan nereden geliyor? Byk Piramit'te herhangi bir yazl yazt, b u n u yaptran ven ve ululatran hi bir metin bulunmadn gznne getirelim. Buraya isimsizlik egemen. Keops'un, piramitin yapmcs olduunun yalnz iki iareti ol duunu kabul etmek gerekir. Herodotus, piramiti yaptrann Ke ops olduunu yazmtr. " K e o p s " Yunancadr, Msr diliyle bu adn karl " K u f u " d u r . Piramiti yaptran, Sicilyal Diodorun yazlarnda " K e m n i s " diye adlandrlmaktadr. Kays Plinius Sekundus ise kendinden nceki yazarlar yalanc karmak ister gibi, "lerinden hibiri gerek yapcy bildirememektedir" diyor. Arkeoloji bylece bir yandan Herodotus'a dayanrken, te yandan o n u yerin dibine batrmaktadr. Keops/Kufu'nun yapclnn ikinci kant Kral odasnn yukarsndaki yk azaltma odalarndan birindeki bir yazta dayan maktadr. yi a m a d u r u n ! Byk Piramit'te herhangi bir yazt olmadn tekrar tekrar sylemedim miydi? Bu olay, ba kahraman bir dolandrc olan bir tr polisiye ro mandr. Bu olay ise Sherlock Holmes tarafndan deil, eski Dou lisanlarnn bir uzman olan Zecharia Sitchin tarafndan ince lenmi ve zmlenmitir. Bir hassa subay olan ngiliz albay Howard Vyse 29 Aralk 1835'de Msr'a gelmiti. Stafford Kontunun yeeni olan Vyse, tm disipliliine karn, eitli davranlar nedeniyle ailesinin yz karas olmutu. Piramitlerle ilgili srlar bu ngiliz subayn by lemiti. Birka zamandr Gize'de aramalarda bulunan talyan 260

yzba Giovanni Battista Caviglio'yla (1770-1845) ibirlii yap t. A m a iki arkada birka ay sonra bozutular ve 13 ubat 1837'de birbirleriyle t m ilikilerini kestiler. Konsolos'tan ara ma izni koparan ngiliz Vyse, talyan kaz alanndan kovdurdu. Howard Vyse'dan yetmi iki yl nce ingiliz diplomat Natha niel Davison (1783'de ld) byk galerinin s o n u n d a tavanda bir delik kefetmi ve 8 Temmuz 1765'de b u r a d a n ieriye srnmt. Davison o tarihte yk azaltma odalarndan kral odas nn yukarsna rastlayan en alttakine ulamt. Howard Vyse hi kukusuz bu " D a v i s o n O d a s " n biliyordu. H a t t not defterine " D a v i s o n O d a s " n n yukarsnda gizli bir mezar odasnn varl ndan phelendiini yazmt. Vyes her eyden nce nl ol mak istiyordu. Ad tarihe mal olmalyd. Bunu ailesine borluy du. 27 Ocak 1837'de gnlne, ngiltere'ye dnmeden nce mut laka bir eyler kefetmek zorunda olduunu yazmt. Vyse'le ba mhendisi J o h n S. Perring barut edinerek Davison Odasnn yu karsnda piramit b l o k u n u n iinde bir yol atlar. Vyse ile Perring gerekten de 30 Mart, 27 Nisan, 6 Mays ve 27 Mays 1837 tarihlerinde " D a v i s o n O d a s " n n yukarsnda srasyla Welling ton, Nelson, A r b u t h n o t ve Campbell adn verdikleri drt bo luk d a h a kefettiler. Vyse st odalardaki baz ta bloklarnn s t n d e krmz boyayla baz iaretlerin yaplm olduunu farketti. naat ustalarnn, Vadi Maghara'daki ta ocaklarndan ka rlan bloklar nakliye karmaas arasnda hedeflerine ulamala rn salamak iin renkle iaretledikleri biliniyordu. Frayla ya plm bu iaretlerden biri K-u-f-u diye okunuyordu. aretli ta blokunun Kufu/Keops piramitine ait olduu kantlanm oluyor du. Heyecan verici haber b t n dnyada yankland. Howard Vyse en s o n u n d a baarmt. Keops piramiti iin kullanlmas hedeflenen iki milyon ta blok u n d a " K u f u " adna rastlanmas gerekirdi. Ne are ki bu o ta rihte kimseyi rahatsz etmedi. Amerikal Oryantalist Zecharia Sitchin "Evrene kan 261

B a s a m a k l a r " adndaki kitabnn 13. blmnde, ayrca iki ek eserinde, dolandrc olarak Vyse'n maskesini drd. Howard Vyse' hedef alan kantlar ylesine sagrl bir kriminolojik aheserdir ki, ejiptologlarn nasl olup da hl yanlglarna drt elle sarldklarn anlamak zor. Zecharia Sitchin, verilere, gnlk kaytlarna ve zellikle sah tekrn yapt bir iml hatasna dayanarak Vyse-Perring ikilisi nin ipliini pazara karmaktadr. "K-u-f-u" yazsnn kefedil mesinden hemen sonra uzmanlar kukularn dile getirmiler, fa kat zafer lklar seslerini bastrmt. Hiyeroglif uzmanlarn dan ejiptolog Samuel Birch bile 1837'de kendine gre sonu karmt: "Yaz, yan-hiyeratik veya izgisel - hiyeroglif harfle riyle yazld iin, pek okunakl deilse de..." Biraz sonra da yle diyordu: " A n l a m ... pek anlalr gibi deil ... yorumlanmas zor..." Hiyeroglif uzman Samuel Birch' artan neydi? Frayla ya zl olan yaz, Keops'un zamannda olmayan iaretlerle yazlmt. Eski Msr'da yzyllar iinde resimli yazdan "hiyeratik bir yaz" tremiti - ama bu, Keops'dan uzun zaman sonrayd. Labirents in szm ona kifi Richard Lepsius bile hiyeratik yazya ok ben zedii iin, bir fra ve krmz boyayla oluturulmu iaretlere amt. Bu iaretler Keops piramitine nereden gelmiti? naattan yz yllar sonra birisi ieri girmi ve ta bloklarna bezemeler mi yap mt? A m a buna olanak yoktu - yk azaltma odalarna giri yok tu, Vyse ieriye ulamak iin patlayc kullanmak z o r u n d a kal mt. Ejiptolog deil, sadece asker olan Vyse, hiyeroglifler hakkn da sadece standart bir eser biliyordu: John Gardner Wilkinson'un 1828 ylnda yaynlanan " M a t e r i a hieroglyphica" adl klavuz ki tabn. Sonradan farkedildiine gre, " K u f u " ad Wilkinson'un klavuz kitabnda yanl olarak yazlmt. " K " sessiz harfi g262

ne simgesi " R e " y l e temsil edilmiti. Sahtekr ikili Vyse/Perring Keops'dan yzyllar sonra kullanlm bir yazya bavurmu ol makla kalmayp, stelik Wilkinson'un kitabndaki iml hatas n da benimsemilerdi. Krmz rengin taze olduunu da m kimse farketmemiti? Zecharia Sitchin bu konuda yle diyor: " B u soru o tarihte iin iindekilerden biri, yani Perring tara fndan, Gize piramitleri hakkndaki kitabnda yantlanmtr. Bu eserde, eski Msr yaztlarnda kullanlan rengin "Araplarn moghrah dedikleri krmz aboyasnn bir bileii olduunu ve hl kullanldn... talarn stndeki desenlerin de o kadar iyi dayandn ki dn m, yoksa bin yl nce mi oluturulduk larn anlamann olanaksz o l d u u n u " yazyordu. Zecharia Sitchin'in aklamasndan bir sr ejiptologa sz et tim. Hi kimse boyann analizini bilmiyor. Howard Vyse'n say gn bir arkeolog olduu savyla avunuyorlar. Oysa Vyse arkeloog deildi. Saygn olup olmad belli deil, a m a hret peinde olduu muhakkak. Saygnln, drstln arkeolojide ne derece etkin erdemler olduu bilinemez. ngiliz Howard Carter 4 Kasm 1922'de Tut a n k h a m u n ' u n mezarnn kefiyle ne kavutuunda, kimse bil dirdiklerinden kukulanmaya cesaret edememiti. Carter'in h retine diyecek yoktu. Ne yazk ki T u t a n k h a m u n ' u n esas mezar nn giriindeki odalar mezar soyguncular tarafndan talan edil miti - en azndan Carter yle diyordu. Uzmanlarn dnyas o z a m a n d a n beri Carter'in yalan sylediinin bilincine varmtr. T u t a n k h a m u n ' u n mezarnn resmen alndan nce o mezara inmi, orada kasten ortal kartrm ve bir dizi deerli eyay armt. Amac, kontratta ngrld gibi bunlarn yarsn Msr hkmetine brakmak zorundan kurtulmakt. Bu polisiye roman Berlin'deki Msr Mzesi'nden Dr. Rolf Kraus tarafndan aklanm, fakat ne uzmanlarn evresi ne de halk buna herhangi bir tepki gstermemitir. 263

Piramiti Yaptrar Kimdi?

Keops'un Byk P i ' a m i t ' i yaptrdna iaret eden inandrc en kk bir kant yoktur, b t n bunlar piramiti yaptrann ger ekten o olmadn k n t l a m a s a da, aleyhindeki kantlar d a h a ar basmaktadr. G r n r d e hibir hiyeroglif, hibir metin, hi bir heykel, bst ve vglerle dolu duvar yoktur. Msr Mzesin de sergilenen be santim boyundaki zavall bir fildii heykelci in Keops'a ait olduu sylenir. Buna karn, Keops'un aleyhin de salam bir kant vardr, a m a ne var ki uzmanlar tarafndan hesaba katlmamaktadr. 1850 ylnda sis tapnann kalntlar arasnda bugn Kahire'deki Msr Mzesi'nde aknlk uyandran bir dikili ta bu lunmutu. sis tapna Byk Piramit'in hemen yanndadr. Di kili tataki yazda Keops'un, " p i r a m i t i n sahibesi sis'in evinin Sfenks'in evinin yannda ina ettirdii" deniliyor. sis " p i r a m i tin sahibesi" olarak nitelendirildii takdirde, bu, Keops tarih sah nesinde belirdii srada Byk Piramit'in orada bulunduu an lamna gelir. Ayrca, arkeologlarn kansnca Keops'u izleyen Kef ren tarafndan yaptrldna hkmedilen Sfenks'in de o tarihte var olmas gerekiyor. Uzmanlar bu salam bildiriyi niin hesa ba katmyorlar? Dikili ta 1850'de bulunmutu. Anmsyorsunuzdur: Bundan on yl nce Howard Vyse'n sahte keifleri dolaysyla Keops'da karar klnmt. Dikili tan bu o r t a m d a yeri yoktu. Arkeologlar o n u n , Keops'un lm sonrasnda yap trlm olan ve yerli rahiplerin tasarmlarn desteklemeyi ama layan bir sahtekrlk r n olduunu ileri srdler. Btn bunlar u soruyu hatra getiriyor: Gize'deki dnya ha rikasn yaptran eer Keops deil idiyse, kim olabilir? Ejiptologlar Keops'dan sonraki kronolojiyi aralksz olarak biliyorlar. Burada, Keops'dan sonra ek bir firavuna yer yoktur. Keops'dan sonraki biri deilse, yleyse o n d a n nceki biri. B u n u n dnce si bile uzmanlara dayanlmaz geliyor. yle ya, bu takdirde yap264

larn kronolojik srasn allak bullak ediyor. Arap vakanvislerinin bu bakmdan bize bir yardmlar dokunabilir mi acaba? An latlar bakalm neleri aklyor: " B u g n e kadar Kahire'nin tam karsnda ykselen piramit ler tanedjr. nsanlar, bunlarn inas, yaptranlarnn adlar ve yaptrlmalarnn nedeni konusunda fikir birlii iinde de illerdir ve ok kez arpk olan eitli savlar ne srmlerdir. imdi, Ulu Tanr dilerse, doru olan bir bilgiyi nakledeceim. retmen brahim ben Vasf Sah Al-Katib " M s r ' l a ve Harikalaryla lgili H a b e r l e r " d e Saurid'i anlatyor. H u s a F n olu, Tadrasan'n olu, T u m i d u n ' u n olu, Sirbak'n olu, Sahluk 1 un olu Saurid'i Msr'n Tufan'dan nceki krallarndan bi riydi bu ve bakenti bu kitapta ele alnan Msr kentleri ara snda ad geecek Amsus'tu. Kahire yaknndaki iki byk pi ramiti yaptran oydu... ki piramitin yaptrlmasnn nedeni, Saurid'in Tufandan yz yl nce grd dt: dnya, s tndeki insanlarla birlikte dnyor, insanlar dehet iinde ka yor, yldzlar gkten dyordu..." Bu kadar kesin isim srasn grp de bu metni masal ya da mitos olarak deerlendirmek zor. Demek tufandan yz yl n de Saurid adndaki bir kral bir d grm ve bu d piramitle rin yaplmasyla sonulanmt. Bu kraln khinleriyle danman lar da korkun dlerin penesinde kvranmlar, dnyann so nu kehanet edilmiti. " G k yarld, iinden gz kamatrc bir k fkrd... Ellerinde demir topuzlar olan adamlar gkten in miler ve bunlarla dnyann insanlarnn zerine saldrmlard."

Tufandan da Eski mi?

Kral, Akll Adamlara Msr'n Tufandan sonra oturulabilir hal de olup olmayacan sordu. Buna evet denilince, piramitlerin 265

inasna karar verdi. Amac, insanlarn o zamanki t m bilgileri nin korunmas idi. Mkemmel bir neden. Tufandan nce yaa m Saurid, piramitlerin tepesine bir yazt dikti. Bunda yle de niliyordu: " B e n Kral Saurid, bu piramitleri o zaman yaptrdm ve ina atlarn alt ylda t a m a m l a t t m . Benden sonra gelip de benim gibi bir kral olduunu dnen kimse, onlar varsn alt yz ylda yksn: Y k m a n n y a p m a d a n d a h a kolay olduunu ise bil meyen yoktur. Ve ben, tamamlandklar zaman onlar brokar la kapladm, varsn o hasr giydirsin... Kral Saurid ben Sahluk ld zaman onu piramitlerin dousundakine gmdler. A m a Hugib batdaki piramitte, Karuras ise alt Assuan, st ise Kaddan talarndan yaplm pi ramitte gmld. Bu piramitlerin yerin altnda birer kubbeli dehlize bal kaplar vardr. Her dehliz yz elli endaze uzun luundadr. Dou piram itinin kaps kuzey yznde, bat piramitininki ise bat yznde, duvar talaryla kapl piramitin kubbeli dehlizinin kaps ise gneydedir. Piramitlerde gizli bu lunan altnlarla zmrtler anlatlacak gibi deildir. Bu yazy Kopt lisanndan Arapaya eviren adam, Araplarn zaman lmne gre 225 ylndaki Tot'un ilk g n n n gn dousuna kadarki tarihleri toplad - ki o gn bir Pazard. By lece, tutar olarak 4321 gne yl kt. Adam Tufan'dan o gne kadar ne kadar zaman getiini aratrnca da 1741 yl, 59 gn, 13 4/5 saat ve 59/400 saati buldu. Bunu yekndan karnca, geriye 399 yl, 205 gn, 10 saat ve 21/400 saat kald. O zaman, bu tarihli yaznn Tufan'dan o kadar yl, gn, saat ve saat b lm nce yazld sonucuna vard."

" H i t a t " t a arka arkaya verilen eitli Arap anlatlarnda pira mitlerin inaatyla ilgili ok kez birbiriyle elien tarihlere rast lanmaktadr. Bunlardan size bir rnek veriyorum: 266

"Abu Zaid Al-Balhi anlatyor: Piramitlerin stnde onlarn yazsyla yazlm bir yazt bulunmaktayd. Bunlar anlamlan drld ve yle dedii anlald: " B u iki piramit 'Den Akbaba' Yenge Burcundayken yaplmt." Bu tarihten itiba ren Peygamberin Hicretine kadar geen zaman hesaplandnda iki kere 36000 gne yl bulundu." Kimdi bu ileri grl Kral Saurid? Arzularla zlemlerin dler dnyasnda icat olunan sislere b r n m bir masal kiisi miydi yoksa tarihin bir kesine oturtulabilir miydi? " H i t a t " onun hak knda "Araplarn dris dedikleri H e r m e s " olduunu syler. Biz zat Tanr ona yldzlar bilimini retmi, dnyaya bir felket ge leceini, fakat dnyann bir blmnn kurtulacan ve oras iin bilimlerin gerekli olduunu haber vermiti. Hermes ya da dris ya da Saurid b u n u n zerine piramiti yaptrm. " H i t a t " n 33. b l m n d e bu n o k t a d a h a da netleiyor: " B a z kimselerin dediklerine gre: Peygamber, kral ve bilge kii nitelikleri dolaysiyle ' G l ' olarak adlandrlan birinci Hermes (branilerin dem'in olu Seth'in olu E n o s ' u n olu Kenan'n olu MahalalePin olu Jared'in olu H e n o h ya da dris dedikleri kiidir) Tufan'n yaklatn yldzlardan oku mutu. Bunun zerine piramitleri yaptrmt. Amac, hazine leri, yazlar ve kaybolmasndan, yok olmasndan korktuu ey leri saklamak, onlar korumak." Tufan'dan nceki boyutlarda dnmeye alk olmayan biz Batllar, Arap vakanvislerinin Tufan'dan nceki olaylarn ta rihlerini saptamaya niin merak sardklarna akl erdiremiyoruz. M u h a m m e d ben Abdullah ben Abd-el-Hakim konuyu ok iyi belirlemektedir: " K a n m c a piramitler ancak Tufan'dan nce ina edilmi ola bilirler, nk d a h a sonra ina edilmi olsalard, insanlar bunu mutlaka bilirlerdi." o k yerinde bir gr. Aksini kim iddia ede bilir? 267

" H i t a t " t a Eski Ahit'teki H e n o h ' l a Hermes ve dris'in ayn kii olduklar iddias da ok ilgin. B u n d a n kan sonular pek oktur. H e h o n , Hermes, dris ya da Saurid'i piramiti yaptrd n ileri sren yalnz " H i t a t " deildir, Arap kif ve yazar bnBattuta (14. yzyl) da H e n o h ' u n , "ilerinde bilimsel kitaplar ve baka deerli eyay kurtarmak i i n " Tufan'dan nce piramit leri yaptrdn ileri srmtr.

Dostum Henoh

Bu H e n o h da kim? Kendisinden d a h a nceki kitaplarmda da sz ettiim iin, biyografisini ksa geeceim. Henoh ad branicede "srda, idrakli, vukuflu o l a n " anlamna gelmektedir. Musa onu insanln on ceddi lsnn yedincisi, 969 yana kadar yaad sylenen olu Metuelah'n glgesinde kal m Tufan ncesi bir peygamber olarak nitelemitir. Eski Ahit'te H e n o h ' u n yle rastgele ad geer, oysa bu peygamber dlan may hi de hak etmemiti. H e n o h , birinci ahsla yazlm il gin kitaplarn yazardr. Bu Henoh kitaplar Eski Ahit'in bir par as deillerdir, Hristiyanln ilk dnemlerindeki kilise yazarla r H e n o h ' u anlamamlar, onu dlamlardr. Allahtan, Habe istan kilisesi bu emre uymamtr. H e n o h metinleri Habeistan Kilisesi tarafndan Eski A h i t ' i n bir blm olarak kabul edil mitir. Bugn H e n o h kitaplarnn z ayn olan iki eidi vardr: Ha be ve Slav H e n o h kitaplar. Yksek dzeydeki bilimsel metin karlatrmalar asil yaznn tek bir yazardan kaynaklandn ortaya koymutur. H e n o h metinlerini srf teoloji asndan yo rumlamaya kalkan kii, bir garip bildiriler labirentine saplan maktadr. Ama adal ifadeleri atp ze indiimizde olaanst dramatik bir anlatyla karlamaktayz.
268

H e n o h kitabnn ilk be b l m bir dnya mahkemesini ha ber vermektedir. 17-36 sayl blmlerde H e n o h ' u n eitli dn yalara ve uzaktaki gklere yapt yolculuklar anlatlmakta, 3771 sayl blmler sz konusu peygambere " s e m a v i l e r " tarafn d a n anlatlan parabollar nakletmekte, 72-82 sayl blmler ise gne ve ayn devirleri, artkgnler, yldzlar ve gk mekanizmas h a k k n d a ok titiz bilgiler vermektedir. Bunlarn dndaki b lmler, H e n o h ' u n Tufan' haber verdii olu Metuelah'la ko numalarn iermektedir. En sonda da H e n o h bir ate arabas nn iinde gkyznde kaybolmaktadr. Silavlarn H e n o h kitab, Habe H e n o h ' u n k i n d e bulunmayan bilgiler iermektedir. Slavlarn metinleri H e n o h ' u n semavilerle hasl karlatn anlatr. H e n o h ' u n , Tanr'nn, en ulularn meknlarn grmesi iin ya nna ald ve sevdii bilge kii ve byk yazarn kitaplar... 365. yaam ylnn ilk aynda, ilk ayn ilk g n n d e ben H e n o h evimde yalnzdm... Birden, dnyada o vakte kadar hi gr mediim irilikte iki a d a m bana grndler. Yzleri gne, gz leri yanar mealeler gibi parlyor, azlarndan alevler fkryordu. Tyleri eitli grnmlerdeydi, ayaklarnn rengi ko yu krmz, kanatlar Tanr'dan parlak, kollar kardan beyaz d ve yatamn banda duruyor, b a n a admla sesleniyorlar d. Ben ise u y k u m d a n uyandm ve o adamlar belirgin olarak karmda durur grdm. Ve o adamlar benimle konutular: Cesur ol, Henoh... b u g n bizimle ge kyorsun. Ve oulla rna ve evinin btn ocuklarna dnyada ve evinde sensiz yap malar gereken her eyi yle ve kimsenin de seni, Tanr seni onlara tekrar iade edinceye kadar aramamasn syle... H e n o h bylece dnyann yukarsna karlr ve orada eitli " m e l e k l e r " l e tantrlr. O n a " a b u k y a z m a y " m m k n klan bir let verilir ve " m e lekler"in syledikleri her eyi yazmakla grevlendirilir. " O h He269

noh, semavi levhalarn yazlarna dikkat et, orada yazl olanlar oku ve hepsini teker teker kaydet." Bylece, yz altm kitap: Tanrlarn insanlara miras der lenmi oldu. Aradan uzun haftalar getikten sonra, H e n o h ya banclar tarafndan evine getirildi. Ama bu kez sevdikleriyle ebe diyen onlardan ayrlmak zere vedalaacakt. Yazl kitaplar olu Metuelah'a emanet etti, o n u bu kitaplar korumak ve gelecek kuaklara teslim etmekle grevlendirdi. Peki, ne oldu bu kitap lar? Elde olanlarn dndaki H e n o h kitaplar kaybolmu sayl maktadr. Tartmalarda H e n o h ' t a n sz ald ve ben Tufan'dan nce ki bu peygamberin ayrcalkl bir insan olarak bir ana uzay ge misinde dnyann dndan gelenler tarafndan bir kursa tbi tu tulduunu nerdiim zaman, mutlaka bir tr uzay elbisesi giy mi olmas gerektiini ileri sryorlar. yle mi acaba? Astronot lar bizim uzay mekikleriyle uzay istasyonlarnda uzay elbisesi ol m a d a n da dolaabiliyorlar. Dnyann dndan gelenlerle Henohun, yalnz karlkl olarak kendilerini virs ve bakteri dei tokuuna kar korumalar gerekirdi. H e n o h bakalm neler anlat yor: " T a n r Mikhail'e dedi ki: Yr, H e n o h ' u n stndeki dnya giysilerini kar, vcudunu iyi bir merhemle ovutur ve arka sna semavi elbiselerimden giydir. Mikhail de Tanr'nn ona dediklerini yapt: Vcuduma merhem srd ve beni giydirdi. O merhemin g r n m d a h a ok gl bir a, yall i e, kokusu da mrrsafi'ye benziyordu. Ayrca, gnein n lar gibi parlyordu. Ve ben kendime baknca, semavilerinden biri gibi olduumu, onlardan farkl gzkmediini grdm." Gerekten ilgin bir anlat. Gerek ve evrensel Tanr, Henoh' un zellikle yal ve youn kokusu olan bir merhemle ovulmas270

ni emretmiti demek. Biz insanlarn zaten oldu bitti kendimize zg bir kokumuz vardr. Eski Ahit'teki peygamber Henoh'la Araplarn, piramitlerin ya pmndan sorumlu grdkleri o bilinmeyen Kral Saurid arasn da bir balant var mdr? a) kisi de Tufan'dan nce yaamlard. b) kisi de tanrlar tarafndan yaklaan Tufan'a kar uyarlm lard. c) kisi de btn bilimler h a k k n d a kitaplar yazmlard. d) " T a n r ' n n bizzat kendisi" ikisine de astronomi bilimini retmiti. e) kisine de eserlerini gelecek kuaklar iin saklamalarn em retmiti. Gr birliklerine karn arlaan elikiler de kendini gs termektedir. Saurid'in bir piramitin iinde gmld varsay lr - H e n o h bir gk gemisiyle dnyadan ayrlmtr. Ayrca, elde ki H e n o h kitaplarnda Eski Atik peygamberinin piramitleri yap trdna dair bir tek sz bou bouna aranmtr, i te yandan, H e n o h , Saurid ve Yunan tanrlarnn habercisi Hermes arasnda hi kukusuz balantlar da kurulabilmekte dir. Ne var ki Hermes Tufan'dan ncesine ait olmad gibi, pi ramitleri yaptrdna dair de hibir kant yoktur. im gerei deneyimlerim, bana, halk arasndaki sylentilerin ve anlatlarn gerisinde hayal ve u y d u r m a d a n d a h a fazla bir ey ler grmeyi retmitir. nemli olan garnitrleri eleyip z an layabilmektir. Yunanl air H e s i o d ' u n .. 700'lerde " B e nsan Cinsinin M i t o s u " n d a yazdna gre, balangta lmez tanr lar " K r o n o s ve a r k a d a l a r " insanlar yaratmlar. Bir de biz den nce sonsuz dnyada yaayan yar tanr diye nitelenen o ulu cins varm. 271

Adn tayan piramiti yaptht varsaylan Firavun Keops'u gerekten temsil ettii kesinlikle bilinen biricik heykelcik. Ykseklii sadece be santim (Msr Mzesi, Kahire).

272

Yar tanrlar ayn z a m a n d a yar insandrlar. Dnya dndan gelen genlere sahip dnyasal yaratklar. ster Hermes ister He noh, dris ya da Saurid, bunlarn hepsi bu sekin klann yesiydiler. " o k uzun zamanlar n c e " ifadesi, bunlarn hepsine uy maktadr. stelik, sylentiler hepsiyle " s a k l a n m olan yazl k i t a p l a r " arasnda balant kurmaktadr. Bu ba Saurid'i, dris'i, H e n o h ' u ve unu da u n u t m a m a l ki insanln birok ho casn, en bata da H e s i o d ' u n szn ettii yar tanrlar kapsa maktadr. Benim iin b u r a d a nemli olan, mitoslarn karlatrmal bir ett deil. Ben asl Byk Piramitlerin inaat ve piramidin iin de t m dinsel dncelerimizi, insanln en eski tarihiyle evri mi allak bullak edecek ok, ok eski yazl kantlar bulmak ola sldr. D o s t u m ejiptologlar iin Firavun Keops'un piramit inaatyla ilgisini kesmek iin bir neden yoktur. Sllelerin kronolojisinde o n d a n sonra bir baka piramit yapcsna yer yoktur, her biri ken di tapnaklarn dikmitir ve bunlarn hepsinin tarihi saptanabi lir. Ayrca, Msr kral adlar " T o r i n o P a p i r s " n d e n biliniyor: bugn Torino'da muhafaza edilmekte olan .. 13. yzyla ait bir belgeden. Ejiptologlar bunlardan baka Abidos'daki I. Set tapnanda ve Karnak tapnaklar yresinin birok duvarnda krallarn ad listelerini bulmulardr. Ejiptologlarn almalar n takdir etmemek elde deil. Bylece, Msr h k m d a r l a r sk skya saptanm olmaktadr.

Belgelenmi Onbinlerce Yl
Keops'dan nce her ey nasld? Sllelerin saym .. 2920'lerde Mens adl bir Tinit kralyla balar. (Min ile H o r Ana nn da adlar gemektedir.) Bu Menes'in z a m a n n d a Msr dev leti olduka iyi organize edilmi olmalyd ki, Mens lkenin sSfcnks'in Gzleri - F. 18

273

nrlarn aan asker harektlara girimiti. Ayrca, Memfi'in g neyinde Nil'in yolunu da deitirtmiti. Bylesi iler yabana an lamaz, stelik, Menes'in de ncelleri vard. Bu tarih saptamalarnn can alc noktas udur: Hristiyanlar yllar sa'nn d o u m u n d a n itibaren sayarlar, Romallar ise I.. 753 ylndan Roma'nn k u r u l u u n d a n itibaren sayarlard. Oysa eski Msrllarla ilgili olarak saylarla ifade edilebilecek hibir za m a n balangc bilinmiyor. Uzmanlar, Menes'ten sonraki kro noloji iin almalarn, tarihi saptanabilen buluntulara, yap lara ve astronomik hesaplara dayandrdlar. Bu tarih silsilesi bir ka aykrlk dnda dorudur, ne are ki birinci slleden n ceki z a m a n hakknda hibir ey ele verememektedir. te burad i efsane iin iine karmaktadr. Efsane gayet ke sin isim listeleri, hkmdarlk sreleri vermekte, gelgelelim, ar keoloji bunlarla ilgili antlar veya sanat eserlerini bulamam tr. Gemiin on binlerce yl gerilerine giden, ancak, salam bel gelerle kant anamayan isimlerle tarihler neye yarar? Sekiz yazl eser, b u n l a r d a n baka da Msr tarihine ait bir ki tapla Sothis Kitab Msrl rahip Maneto'ya mal edilmektedir. Bunlarn iinde yar tanrlar ve tanrlar ana kadar u z a n a n ta rih ncesi devirlere ait krallarn adlar ve hkmdarlk sreleri yer almaktadr. I.. yaklak 3. yzylda yaayan M a n e t o o eski saylar nereden buldu? En eski zamanlardan beri yllar olaa nst olaylara gre etiketlemek usuldendi. Bylece, "tarih listeleri" gelierek salnameleri oluturdular. Rahipler snf bu salnameleri korudu ve kopye ettirdi. nsanlarn vlmeye lyk ileri ve tanrlarn huu uyandran olaanst icraat ancak bu ekilde lmezletirilebilirdi nk. Firavunlar imparatorluunun en parlak gnlerini yaad ve salnamelerin artk kesin takvim tarihleri nakletmedikleri sonra ki zamanlarda, zel olaylar d u r u m u n d a salnamelerden yararlan mak detti. D a h a nce de benzer bir olay olup olmad grl mek isteniyordu. Sylendiine gre, IV. Ramses Heliopolis'e yap274

t bir ziyaret srasnda adn altndan iaretlerle bir aacn s tnde yazl bulmutu. Bunun zerine hemen "salnameler, kral ln balang tarihine kadar gzden geirildi" ve benzer bir ola ya rastlanmad. Salnamelerde olaanst tabiat fetleri ve tan rlarn beklenen dnleri gibi olaylar da aranyordu. Bu tr salnameler aratrmalar iin rahip M a n e t o ' n u n emrindeydi. Maneto, Msr'n ilk hkmdarnn atei de icat etmi (getirmi?) olan Hafaistos olduunu yazyor. O n u Kronos, Osi ris, Tifon (Osiris'in bir kardei), sonra da Horos (Osiris'le sis'in olu) izlemitir. "Tanrlardan sonra Tanrlarn ocuklarnn so yu Msr'a 1255 yl egemen olmutur. Sonra, baka krallar 1817 yl iktidarda bulunmutur. Arkadan, baka otuz krallar, Memfis krallar 1790 yl h k m srmtr. On Tinit kralnn hkm darlk sresi ise 350 yldr. Bylece, tanrlarn ocuklarnn kral l 5813 yl kapsamtr. Bu tarihleri Maneto'dan renen yksek rtbeli Hristiyan ru hanisi sebyus, bunlarn ay yllar olduunu, a m a yine de .. 30000 gne yl geriye gittiini belirtmektedir. M a n e t o ' n u n ver dii tarihler hi kukusuz bilginler arasnda tartma konusudur. Balca neden de hangi tarihten itibaren ileriye ya da geriye he sap edilmesi gerektiinin belli olmamasdr. On binlerce yl nceki tarihleri saptamak arkeologlar rkt mektedir. M a n e t o ' u n tarihleri ay yllarna balanmaktadr. Bu nunla beraber, a d a m rahipti ve rahip olarak rahiplik makamn ok, ok eski bir gelenee dayandrmakta menfaati vard. Meneto'nun drstln phe konusu etmeyen eletirmenler, o n u n , abartlarla kaynayan eski salnameleri kopye ettiini ileri srerek avunmaktadrlar. in anlalamayan yan, ne rahip ne de Msrl olan ve kendine perestile sulayamayacamz baka antik yazarlarn niin ayn derecede "olanaksz veriler"e bel ba ladklardr. Krk ciltlik bir tarih kitaplnn yazar Sicilyal Diodor genel de kitaplarnda phe ve eletiri unsurlarn n planda tutar. y275

leyken, ilk kitabnda eski tanrlarn "yalnz Msr'da birok kentin temelini attklarn", tanrlarn arkalarnda nesil braktklarn, bunlardan "bazlarnn Msr'da kral o l d u k l a r n " bildirmekte dir. O ok eski alarda insanolunun atas henz ok ilkel bir yaratkt, Diodor'a gre, ancak tanrlar insanlar birbirlerini ye mek alkanlndan vazgeirmilerdir. Yine D i o d o r ' a gre, in sanlar tanrlardan sanatlar, madencilii, ara ere yapmn, top ran ekilip biilmesini ve arapl renmilerdir. Sylenildiine gre, k o n u m a ve yaz da yardmsever semavi yaratklardan kaynaklanmaktadr. " B u n l a r herkese anlalan dili getirmiler ve insanlar b u n a gre eitmiler, o z a m a n a kadar ad olmayan pek ok eye ad vermiler, yaznn icadnda tanrlara ibadetin ve kurban kes menin dzenlenmesi gibi o n u n (Hermes ya da H e n o h ) eseri olmutur. O ayn zamanda yldzlarn dzeniyle seslerin armo nisini gzlemleriyle kefetmitir... Anlatlan bir baka ey de o n u n , Osiris z a m a n n d a nasl kutsal yazcla atanddr." Bu kadar grmezlikten gelinemez. Z a m a n ve mesafe bakm larndan Diodor'a o kadar uzak olan H e n o h da " k u t s a l yazc" olarak adlandrlmaktadr. Eski Ahit'teki peygamberden haberi olmayan Diodor gibi, H e n o h da " b e n " diye balayan anlatsn da " G k y z n n Bekileri"nin dnyaya olumlu ya da olumsuz retmen olarak geldiklerini yazyor. " l k i n i n ad Jequn'du: meleklerin b t n ocuklarn ayartan, onlar karaya indiren ve insanolunun kzlaryla batan ka ran oydu. kincisinin ad A.sbeePdi. Bu da meleklerin ocuk larna kt tler veriyor, vcutlarn insanolunun kzlaryla yozlatrmalarn neriyo - du. n c n n ad Gadreelldi. n sanolunun ocuklarna lme yol aan teknikler gsteren oy du. Havva'y da batan kard ve insan ocuklarna cinayet letlerini, zrh, kalkan, kelle uuran klc, zetle b t n ci nayet silhlarn gsterdi... Drdncnn ad Penemue'ydi. Bu da insan ocuklarna acyla tatlnn arasndaki fark gsterdi, 276

akl ve saduyunun b t n srlarn retti. nsanlara kt s t n d e mrekkeple yaz yazmay retti..." Binlerce yl nce tarih biliminin daim bir paras olan byle si anlatlara niin kar koyuyoruz? Tarihsel aratrmalarmz, Fi ravun Menes'e kadar u z a n m a k kouluyla d a h a akllca bir zm nerebiliyor mu? D i o d o r ' a kar inandrc kantlar nere de? Uzmanln laneti ite burada. Bir ejiptolog eski Hint efsa neleri hakknda bir ey, bilmez. Bunun gibi Sanskrit konusunun uzman da H e n o h veya Esra'y, Amerika tarihinin bir uzman Rigveda'y, Smerleri inceleyen bilgin Maya tanrs Kukulkan' bilmez. Bir akll kp karlatrmal ettler yapmaya kalkn ca da, bu ii daima teoloji ya da psikolojinin kstlayc gr asndan yapar. D i o d o r ' u n anlatlarnn kant dizisi binlerce yl nce evrensel olarak onaylanmtr. lgili raportrlerin farkl adlar tamalar ve farkl yklerin yardmyla ayn eyi anlatmaya a lmalar bir ey farkettirmez. Dnyann yedi beldesinin btn eski vakanvislerinin anlattklar szgeten geirilince, z ola rak ayn eyi anlattklar grlr. Acaba biz niin bu vakanvislerin anlattklarnn tek kelimesine inanmak istemeyiz? Biliyo rum, bir gerek hibir z a m a n galip geftnz, a m a kartlar da ya va yava tkenirler. Msr tanrs Osiris'in Hindistan'da da bir ka kent kurduuna dair D i o d o r ' u n yapt saptama, benim iin o kadar net ve ak ki, b u n u hedef alan herhangi bir akademik tartma fena halde canm skar. D i o d o r ' u n bildirdii zamanla ilgili veriler nelerdir? "Osiris'le sis'ten Msr'da adn tayan kenti kurmu olan skender'e kadar on bin yldan uzun z a m a n gemitir - baz lar ise geen zamann yirmi bin yldan az olmadn ya zarlar.' ' Diodor birka sayfa sonra, kitabnn 24. blmnde Olymposun tanrlaryla devlerin savan anlatr. Eletirmen Diodor bu arada, Herakles'in d o u m u n u Trova Savandan bir kuak n!

277

ceye almakla yanldklarn, nk Herakles'in d o u m u n u n in sanolunun dnya sahnesine ilk kmas zamanna rastladn Yunanllarn kafasna kakar. Msrllarda ilk insandan beri on bin yl getii varsaylr, Trova Savandan beri geen zaman ise bin iki yz yl bile deildir." D i o d o r ' u n neden sz ettiini bildii, 44. blmde Msrlla rn verdikleri tarihleri kendi Msr ziyaretiyle karlatrmasndan belli. ok eskiden Msr'a tanrlarla kahramanlarnn egemen ol d u u n u yazar. Aradan geen z a m a n ise on sekiz bin yldan az deildir. Son tanrsal kral sis'in olu Horos olmutur. nsan kral larn egemenlii ise Moeris'ten itibaren en az be bin yl, bizzat Msr'a geldiinin 180. Olimpiyata kadar srmtr...

Diodor ok titizlikle alm, o zamanki kaynaklar incele mi, bilgi sahipleriyle grmtr. Oysa biz yle yapmadk. Din adna eski ktphaneleri yok ettik, deerli el yazmalarn alev alev yaktk, uluslar un bilge kiilerini katlettik. Kartaca ktp hanesindeki be yz bin el yazmas ne oldu? Yand! Sibyline Ki taplar ya da Perslein altndan harflerle yazl kitab "Awesta" ne oldu? Yand! Bergama, Kuds, skenderiye ktphaneleriyle ierdikleri milyonlarca eser? Yand! Orta Amerika uluslarnn pa ha biilmez deerdeki el yazmalar m? Onlar da yand! Yangn karma tutkusuyla dolu gemiimiz korkun!

Herodotus ve 341 Heykel

D i o d o r ' d a n yzyllar nce Msr' ziyaret eden H e r o d o t u s da Tarihinin 2. cildinde (141. ve 142. blmler) Msr tarihinin b yk eskilii hakknda belirgin bir rnek vermektedir. Anlatt na gre, Teb'deki rahipler oha, her biri 11340 yllk bir yksek, dzeydeki rahiplii temsil eden 341 heykel gstermiler " n k her st dzeydeki rahip orada daha hayattayken heykelini yapt rrm. Rahipler onlar saydlar ve birbiri arkasndan b a n a gs278

tererek daima oulun babay izlediini kantlamak istediler. By lece, en son lenden balayarak srasyla balangca kadar gitti ler... Betimlerini grdklerimizin tanrlardan ok farkl, bu tr insanlar olduunu gsterdiler. Bu adamlardan nce tanrlar M sr'da 1 egemen olmular ve insanlarn arasnda yaamlar.. Yl lar titizlikle saydklar ve kaydettikleri iin, Msrllar bunu ke sinlikle biliyorlar..." Rahipler, gezgin Herodotus'a, yukardaki 11340 yln belgelen mi olduunu ileri srerek niin yalan sylemi olsunlar? Tanr larn 341 kuaktr artk aralarnda yaamadn niin zellikle vurgulasnlar? Tarih verilerini niin ellerindeki heykelleri gste rerek kantlamaya alyorlar? Her eye kolay kolay inanmayan Herodotus, rahiplere " o u vakalarda yle olduunu bana ger eklerle kantladlar," diye belirtiyor. Tarihi ayrca gereklerle anlatlar arasnda bir ayrm yapyor: "imdiye kadar bildirdiklerimin tm kendi gzlemlerime, var dm yarglara ve yaptm aratrmalara dayanyor. u a n d a n itibaren Msr tarihini duyduum ekilde anlatacam. Bununla birlikte, bu anlatlardaki birok nokta grdklerime uymakta dr." Bize retilenlere gre Mens birinci sllenin ilk firavunu ola rak I.. 2920 dolaylarnda yaamtr. Ayn reti ve H e r o d o t u s
1

un da belirttiine gre, bu Mens, Memfis yukarsnda Nil'in ya tan deitirtmitir. Ancak, retiler Herodotus'un on sekiz sa tr aada yazdklarn rtbas etmeye almaktadr: " M e n e s ' i , adlar rahipler tarafndan bir kitaptan o k u n a n yz otuz kral izlemitir." Menes'ten sonraki yz otuz kral arasnda piramitleri yap trana gerekten yer yok m u d u r ? Ve: H e r o d o t u s ' a gsterilen ve her biri bir yksek dzeydeki rahip snfn temsil etmesi gere ken heykellere gre ay yllar sorunu kendiliinden zmlenmek tedir. " B t n insanlar birka zaman, baz insanlar da her za279

man aptal yerine koymak m m k n d r , a m a btn insanlar her zaman aptal yerine koyamazsnz." (Abraham Lincoln)

Sfenks'in Gz
Bir zamanlar M'em fis yresinde, byk piramitlerin bulundu u yerde avlanmay seven Msrl bir prens vard. Bir le vakti bitkin halde Sfenks kafasnn glgesine kerek uykuya dald. Derken, " B y k T a n r " anszn azn aarak uyuyan prensle, bir babann oluyla konumas gibi konutu: " B a n a bak, ban kaldr ve gzlerini bana evir, olum Tut mosis. Ben senin baban tanr Harahte-Hepere-Re-Atum'um. Sana hkmdarlk... Msr'n zenginliklerini vermek istiyorum. Btn lkelerin verecei haralar da senin olacak. Uzun yllardan beri yzm sana evrili, kalbim de seninle dolu. stnde durduum ln kumu beni skyor. Dileimi yerine getireceine sz ver..." O prens gnn birinde Firavun JV. Tutmesis (Tutmes) oldu (.. 1401-1391). Hkmdarlnn d a h a birinci ylnda tanrsal baba snn arzusunu yerine getirdi. Sfenks'in etrafndaki kumlar ta tarak heykeli ortaya kartt. Dnde grd dokunakl y ky de bugn Sfenks'in n penelerinin arasnda duran bir di kili taa yazdrtt. Sfenks hakknda kesin bir ey bilen yok. Dev heykelin bir za manlar erkeksi mi yoksa diimsi mi izgilerinin olduunu bile. Belki her iki cinsi de simgeliyordu. Tutmosis'in giritii kurtar ma operasyonu uzun sreli olmad. Sfenks yine kumlara gml d, Ptolemaioslar onu bir kez daha kumlarn koynundan kur tardlar, a m a kum tekrar gvdesini kaplad. Sfenks'in 1818'de Giovanni Battista Caviglio tarafndan kaz larla kumlarn iinden karlmas tarihte de yer etmitir. H o ward Vyse'Ie bozuan kii olan Caviglio bu aada aslann pene282

leri arasnda ta levhalar a kapl bir d avlu kefetti. Bu, bir 'ge itle blnmt ve bu g eckte tatan bir arslan yatyordu. Aradan yetmi yl getikten sonra o srada Msr Asaratika daresi m d r olan Gaston Maspero, Sfenks'i yine gn na kartt, krk yl sonra ise Sfenks yine kumlarn iine gmld. Gizemli ant Herodotus zamannpa da kumlarn iinde kayp olmu olsa gerek. Tarihiliin babas eserlerinde onun hakknda tek sz sarfetmemektedir. Bu Sfenks nedir? Bir tek dev kaya blokundan oyulmu yetmi be metre uzunluunda ve yirmi metre yksekliinde bir aslan vc udu. Esrarengiz grnml bir kafas, kafasnn arkasnda da bir pee vardr. Ejiptolog Kurt Lange bu heykele "krallk g cnn antsal simgesi" demektedir. Gerekte neyi simgeliyor? Grevi nedir? Yaplmasndaki a m a neydi? Bu sorular yantsz kalmtr. Aradan geen binlerce yl grkemli ant kemirmi, olas yaztlar ve Sfenks'in bir zamanlar gsne bast bir ekil da lmtr. Richard Lepsius da kendi z a m a n n d a yar yarya kumla rt l olan Sfenks'in anlamn merak etmiti. Lepsius, "Acaba han gi kral simgeliyor?" diye soruyor ve ekliyor: "Simgeledii kral eer Kefren'se ant niin o n u n adn tamyor?^ Sfenks'in gzleri ardna kadar aktr. Byk bir sknetle al tndaki minik insanlara azametle ve biraz da alayla bakyor gi bime geliyor. Uzmanlar en azndan bu noktada birleiyorlar: Gize Sfenksi btn Sfenks'lerin en eskisi, sonraki taklitlerin modeli ve anas: dr. Firavun Kefren'e (.. 2520-2494) mal edilmesi, bu ynde salam kantlar bulunduu iin deil, srf Tutmosis dikili tann ufalanm bir bezemesinin stnde " K e f r e n " adnn de ifre edi meindendir. Tutmosis Kefren'den bin yl sonra yaamt, dikili tanda " K e f r e n " bezemesinin varlna ancak o aklk getirebilirdi. Kays Plinius Sekundus 36. kitabnn 17. blmnde yle ya zyor:

" B u piramitlerin n n d e duran Sfenks, ora sakinlerinin bir tanrsdr ve kendisine gsterilen hayranln ok daha fazlasna lyk olmasna karn, yazarlar tarafndan sessizlikle geitirilmek tedir. inde Kral H a r m a i s ' i n gml olduu sylenen bu ant buraya ?aka yerden getirilmi olmal. Bir tek doal tatan oyu larak yaplmtr ve bu devasa antn krmz yz bir tanr gibi yceltil] nektedir." Ejiptolojide " H a r m a i s " adl bir kral yer almad gibi, im diye kadar Sfenks'in alt d a hibir mezarn varl saptanmam tr. Plinius'un " H a r m a i s " i belki de H e r o d o t u s ' u n "Amesis"iyle ayndr. Bylece, yine nitoslar alanna dnyoruz, nk He rodotus'a gre, "Msrllarn iddiasna gre Amasis'in hkm darlna kadar on yedi bin yl gemiti..." Sfenks ve piramit insan kendini bildi bileli birbirine baldr. Devasalklar ve isimsizlikleri ikisini birletirir. Yetmi be metre uzunluunda ve yirmi metre yksekliindeki karma bir yarat hic kimse kayann iinden sessiz sedasz yontamaz. stelik plan, proje o l m a d a n ve bu d u r u m d a iskele kurulmadan bu btn b tn olanaksz. Piramitlerin stnde veya iinde, " B e n , Firavun XY bu yapy yaptrdm" gibilerden bir yaznn bulunmas bek lenirdi. Sfenks'de de bylesi uygun derdi: " B e n Tanra Tanr XY bu mezar beldesine bekilik ediyorum." ya da "Sonsuza ka dar insanlara hatrlatrm ki..." Piramitlerin olduu gibi Sfenks'in de etiketsiz bir ant olmasna yol aan nedenler ne olabilir? Da ha o zamanlar bu iki yapyla ilgili olarak kasten aklanmayan bir sr m vard? simsizlik sonraki kuaklarn kt niyeti veya ihmal miydi, yoksa belli bir amac m vard? Sicilyal Diodor'un bir saptamas b u r a d a dinamit etkisi yapmaktadr. Yoksa en eski tanrlardan bazlarnn yeryznde gmldn m iddia edi yordu? Nasl? Ve nerede? " B u tanrlarn gmlmesiyle ilgili olarak anlatlanlar ok kez eliirler. Bunun da nedeni, bu gibi konular hakkndaki bilgi lerini halk arasnda yaymalarnn rahiplere yasaklanmasyd. 286

zenle birbirine eklenmi ta bloklarndan oluturulmu bu duvar Peru 'daki nka bakenti Cuzco'da da bulunabilirdi. Ama bu fotoraf Gize Sfenksi'nin yanbandaki tapnakta ekilmitir. Peru'da insanlara hocalk yapan inaat uzmanlar Msr'dakilerin ayn myd?

Ve bunu yaptklar takdirde byk tehlikelere hedef olacak lard." Bu ksa bildiri dehet verici. Demek dnyann bilinmeyen bir yerinde tanrlar gml, yle mi? Yksek rtbeli rahipler bunu biliyor, fakat kesinlikle bilmezlikten geliyorlard. yleyse bu tanr287

krallardan biri niin Byk Piramitin altnda yatyor olmasn? Bu kiinin Saurid, veya dris, K e n o n , Hermes ya da baka bir adnn olmas nemsiz. Byk Piramit eer bir tanr-kral ya da tanr ocuu tarafn dan yaptrldysa...bu i eer Keops'dan nceki bir ada olmu sa... piramit eer gizli kitaplar ve deerli ara, gereler gizliyor sa... bu tanr-krallardan biri eer piramitin iinde gmlmse, o z a m a n isimsizlik maksatl demektir. Diodor bylece esrar ay dnlatm oldu. Tanr mezarlar hakknda bilinenleri yaymak ke sinlikle yasaklanmt. Ya Sfenks? Bu ekliyle dnyasalla dnya d unsur, dnyasal hayvanla tanrsal zek arasndaki ban olaanst hatrasdr. Bedenle zmsel anlay, olaanst gl ilkellikle en stn kltr arasndaki ban talam simgesidir. Sfenks binlerce yldr alayla glmsyor, Sfenks'in gzleri gelimemizi anlayla gz lyor ve gzlerimizin en s o n u n d a alaca gne kadar gzleme yi srdrecek. Bu gn sandmzdan yakn, piramitteki gizli oda larla dehlizlerin yerleri saptand bile.

Ortadan Kaybolan Firavun

Keops'dan altm yl nce yaad saptanan Firavun, arka snda zmlenmesi zellikle g bir m u a m m a brakt. nc Slleden Sehemhet (.. 2611-2603) bu. Bu h k m d a r Sakkara'daki basamakl piramitin gney batsnda kendi piramitini yap trmaya girimiti, fakat b u n u n hibir z a m a n tamamlanmad yksekliinin sekiz metreyi gememesinden belli. Aradan geen binlerce yl iinde bu piramit kumlarn iinde gz den kayboldu ve ancak 1951'de Msr'l arkeolog Zekeriya G o neim'in abalaryla yeri saptand.

Firavun Sehemhet'in mezar Sakkara'nn kayalk tabannn ok aalarndadr.

Sfenks'in Gkleri - F. 19

289

Dr. Zekeriye Goneim, iine kapank ve dikbal bir bilginin tam tersi, son derece zeki ve yetenekli bir arkeologdur. Seminerleriy le kazlarn dosta ve esprili bir hava iinde ynetmi, renci lerin sorularn yantlamaya her z a m a n hazr olmutur. Yerin al tndan karlan kemiklerle kalntlara yklerle hayat vermeyi d a i m a bilmitir. Zekeriya Goneim, Sehembet piramitinin altn da bir dehlizi ortaya karan kaya iine oyulmu kapy kefetti inde, b u n u n altndaki mezar odasnn, binlerce yl dokunul m a d a n geirmi olmasn iten diliyordu. Kaz ekibi yllar boyu derin abalarla kum ve kaya katmanla rn kaldrmay srdrmt. Zekeriya Goneim bu arada, iin de, aralarnda ceylanlar ve koyunlar da b u l u n a n binlerce hay van kemiinin yer ald baka bir dehlizle de karlat. I.. 600 yllarna ait yaz paralar ieren altm iki krk levha da gn na kmt. Birisinin onlar, Firavun Sehemhet'in lmn den iki bin yl sonra oraya brakm olmas gerekti. iler en so n u n d a 1954 ylnn ubat ay sonlarnda kendilerini l zemini nin derinlerindeki asl mezar odasnn n n d e buldular. Zekeri ya G o n e i m burann aln yapmay byk bir yce gnlllk gsterisiyle o tarihteki kltr bakanna brakt. 9 Mart 1954 m him gn olacakt. Adamlar son bir galeriyi atktan sonra Keops Piramidindeki " t a m a m l a n m a m mezar o d a s " gibi kayann iinde oyulmu bir yeralt salonuna srndler. O d a n n ortasnda somaki mermer den olaanst gzellikte bir sanduka duruyordu. Sandukann kuzey u c u n d a birisinin son bir sayg nianesi olarak sandukann stne brakt bir iek demetinin kalntlar seiliyordu. Ze keriya G o n e i m bitki t o z u n u n stn rttrd. Artk ansn y zne gldnden phe etmiyordu. Bitki kalntlar tabakas sandukaya el srlmediinin kantyd. ilerle arkeologlar g lyorlar, dans ediyorlar, yer altndaki salonda zp zp zplyor lard. En sonunda el srlmemi bir sanduka ele gemiti! Esiz sanat eseri b u n d a n sonraki gnlerde titizlikle incelendi. 290

Dr. Zekeriya Gonein'in bst Kahire'deki Msr Mzesinin nndedir.

Gemi drt bin be yz yl iinde sandukann zor kullanlarak aldna dair en kk bir iaret yoktu, h a t t deil almak, bir ama giriimi bile farkedilmiyordu. Firavun Sehemhet hi ku kusuz sandukasnn iinde yatyordu. Tozlaan iek buketi bu n u n ek kantyd. Grkemli sanduka, yalnzca yapld malze me ve kremimsi beyaz rengiyle deil, ayn z a m a n d a hava geirmezliini salayan srme kap nedeniyle esizdi. Sandukalarn genelde kapaklar vardr. A m a b u n d a yoktu. Sehembet'in san291

dukasnda aynen vahi hayvan kafeslerinde olduu gibi, n yznde yukar va idoru ekilen bir srme kap vard. Somaki mermerin iinden oyularak ray stne oturtulmu bir kap. Ejiptololarn o vakte kadar grdkleri en gzel ve ayn z a m a n d a en eski sanduka ayrca ei grlmemi bir sanat eseriydi bu.

Zekeriya Goneim Sudanl zel bir polis ekibi angaje etti. Bun lar mezar odasn gece ve g n d z koruyarak kimseyi ieri brak madlar. nadyla bilinen Sudan'l polisler bir tek emri kesin e kilde yrrle koydular. H e r ey sandukann resm ekilde a lna kadar d o k u n u l m a d a n kalacakt. 26 Temmuz 1954'te en sonunda beklenen tarih geldi. Msr h kmet temsilcileri, seme arkeologlar ve b t n dnyadan bir ga zeteci ordusu trene davet edilmilerdi. Sinema kameralar ve fo toraf makineleri kritik noktalara yerletirildi, sanduka projek trlerle aydnlatld. Herhangi bir eyin aniden zlp dalmas tehlikesinden korunmas gereine kar kimyasal maddeler bile hazr bulunduruluyordu. Zekeriya Goneim bir kez d a h a sandu kaya bakt, lsz bir umut ve mutluluun penesindeydi. Sonra birden, sandukann almasn emretti. ki ii nce baklarn, sohra keskilerini srme kapnn alt kenarndaki belirli belirsiz ek yerine soktular. pler gereken yer1re baland, baka iiler sandukann stne ktlar ve var gleriyle ekmeye koyuldular, Bnca kii t m gcn birletirerek srme kapy amak iin t a m i iki saat ter dkt. En s o n u n d a bir aralk farkedildi, bir gcrt duyuldu ve kap birka santim kadar ykseldi. Arala hemen t a h t ^ lobutlar itildi. Basn temsilcileriyle arkeologlar, araln sanHm santim bymesini bylenmi gzlerle seyrettiler. Zekeriya Goneim herkesten nce yere meldi ve bir lambay la sandukann iini aydnlatt. Birden duraksad ve fenerin n akn halde oyuun iinde gezdirdi. Sandukann ii b o t u ! 292

Arkeologlar bu ie hibir anlam veremiyorlard. Gazeteciler de fla bir haberden yoksun braklmann hayal krklyla kaz yerini terkettiler. Bundan sonraki gnlerde Zekeriya Goneim san dukay fenerinin nda tekrar tekrar inceledi. inde bir tek kurn zerresi bile yoktu. Grkemli somaki sandk yapld gnk ka dar temizdi.

Uyuyan ller mi?

Bu da ne demek? Sehemhet'in mumyas tabanlar m yalad yoksa hi mi gmlmedi? kincisi akla yakn geliyor, a m a her nedense gereklerle eliiyor. unlar anmsayalm: sanduka mhrlenmi, binlerce yldr do k u n u l m a d a n ilk gnk gibi kalmt. Sandukann stndeki i ek demeti kalnts da, mezara kadar inmesine izin verilen sev gili tarafndan son bir kez selmland anlamna geliyordu. Rudolf Eckhardt'la yerin altndaki salonda d u r u p sanduka nn, stndeki iek kalntlaryla birlikte drt bir yandan fo toraflarn eke'ken, bilim-kurgu alannda yer almas gereken, fakat hasralt da edilemeyen eitli dnceler geiyordu aklm dan. Bo sanduka gereini omuzlarm silkerek kabullenmeye ve gerek dncelerimi rtbas etmeye hi niyetim yoktu. Sicilyal Diodor iki bin yl nce ne sylemiti? Baz tanrlarn yeryznde topraa verildiini, yle deil mi? imdi Keops'dan bile ok eski kaya salonunda dururken, talam elikiler ka fama arplyord a. Bir yanda gzellik ve iilik alarndan esiz bir sanduka, br yanda dzletilmi tavan ve duvarlarnda ta levhalar bulunmayan kaya iinde oyulmu bir salon. Sanduka nn grkemi ve ince iilii bu kaba kaya deliine hi, a m a hi uymuyordu. ok, ok eski tarihlerde yaam efsanevi bir kra ln sandukasnn nnde mi duruyordum? Yoksa bir tanrnn o294

Binlerce yllk bir iek demetinin kalntlar bugn hl sandukann stnde dikkati ekiyor.

cuu mu burada son uykusuna yatrlmt? Eer yleyse bu uy ku ebediyete kadar srmeyecekti, aksi halde Zekeriya Goneim sandukann iinde bir l bulurdu. lm uykusu olsa olsa bir ka on yl srm, bu srenin sonunda uzay yolcusu meslekta lar ly b u r a d a n alarak tekrar hayata dndrmlerdi. Sa ma m diyorsunuz? Gelecekteki astronotlar uzun yolculuklarnda uykuya benzer bir d u r u m a geirmeyi dnmyor muyuz? Fi kir gereklere o kadar aykr deil. Tanr ocuu XY'nin dnya daki hayat son mu bulmutu? Ciddi bir hastala m yakalan295

mt? Konu, vcudu belli baz illarla k uykusuna yatrmak ve arkadalarnn, ana uzay gemisiyle dnerek onu bulmalarn ve gemiye nakletmelerini mi beklemekti? Tek paral ta blokla ryla kapl bir mezar'odas bu yzden gereksiz, h a t t tehlikeli mi olurdu? nsanlar nk bu takdirde son iki kayann ek yerle ri birbirinin stne oturana kadar ta yontma almalarn sr drecekler, bu da " u y k u o d a s " n a yllarca girip klmas anla mna gelecekti, ki zellikle b u n u n engellenmesi lzmd. Kral bir kee derin uykusuna yattktan sonra, hibir tann ve hibir ra hibin sandukann iinde bulunduu maaraya ayak basmas ge rekiyordu. Sandukann bulunduu maarann isimsizlii ve unu296

Doaya kar gelen gsteri merak. Ama da tanrlarla aradaki ba kantla mak. Solda: Firavun Ahenaton, kars Nefertiti ve u plak ocuklar. En k Nefertili'nin omuzu stnde. Hepsinin kafatasnn ekilsizletirildii dikkati ekiyor. Yukarda: Peru'daki ka mzesinden ekilsiz/etirilmi kafataslar.
I

tulmas kral emriydi. ..'.'Rahiplere, bu gibi konular hakkndaki kendilerine verilen bilgileri yaymalar yasakland iin." (Diodor).

Yeniden Doua Doru

Yeniden domak dncesi o ok eski krallarn derin uykula rna yattklar z a m a n d a n m kalma dersiniz? Sonraki tarihlerde yaayan firavunlar, rahiplerin eskiden beri bildikleri ve haliyle h k m d a r l a r n a atklar srrn bilincinde olarak o krallar tak lit mi ediyorlard? Onlar da m l vcutlarn sadece uyudukla297

rina,ve sonradan tanrlar tarafndan alnarak " u z a y " a gtrl dklerine inanmlard? Altn ve deerli ta gibi dnyasal deer lerin, sonradan yeniden uyandrma ekiplerine denmek iin me zarlarda hazr tutulmas inannn gerek nedeni bu muydu? Pi ramitlerdeki metinler b u n u n iin mi len firavunun yldzlar g tarlalarna yolculuunu adal ve u m u t dolu bir dille anlatr lar? Efsanelere ve anlatlara dayal belgelerden doan kurgusal so rular, diyebilirsiniz. Bilgilerimizin en kt yan onlara gemi ol m a d a n sahip olamayacamz. imdiye kadar " u y u y a n ok eski bir k r a l " ya da tanr ocu u n u n mumyas ele gememise de, eskiden var olduklarnn el le tutulur iaretleri vardr. nsanolu oldum olas byk bir tak liti olmutur - eskiden beri ve bugn hl baz modellere gre kendini ynlendirmitir ve ynlendirmektedir. Aksini iddia ede bilir miyiz? M o d a eilimlerinin her yl yinelenen taklitilii, g zel rneklere benzemek t u t k u s u n d a n baka nedir ki? nsano lu, asay ve tac, teknik ara gereleri ve gzellik ideallerini kop ya etmitir. Bu arada tanrlarn grnn de taklit etmeye a lmamas hayret verici olurdu. Atalarmzn hangi davran, kolayca ortak bir kkene bala nabilecek derecede doaya aykr ve ayn z a m a n d a evrensel? Kafatas deformasyonlar, yle deil mi? nsanlarn gsterie dknlklerinin bu en feci rnei, elektronik iletiimin, jet uak laryla yolculuklarn ve TV-uydularnn olmad devirlerde na sl olmu da tarih ncesi atalarmzda bu denli yaygn olabilmi tir acaba? ekilsizlikler akaklarda balamakta, alnlardan yu karya doru eek arlarnn bedenleri gibi kubbelenmekteydi. Ar ka kafalar bylece ok kez normal bir kafatasnn kat bir hac me sahip olmaktayd. Peru'daki nkalar hakknda, rahiplerinin, ok kk yalar daki erkek ocuklar arasndan bazlarn seerek henz son ek lini bulmam, kk kafataslarn ktkla astarlanm tahtala298

rn arasnda hapsettikleri bilinmektedir. Rezelerin arasndan ge irilen eritler ekilmekte ve aradaki mesafeyi yava yava, fakat srekli olarak daraltmaktayd. Baz ocuklarn bu ynteme da yanlmaz aclar arasnda katlanm olmalar lzm, aksi halde, yetikin erkekleri arasnda bu ekilsizlemi kafataslar olmazd. Atalarmz, z ocuklarnn kafalarn uzunlamasna ezmeye iten ne akl almaz sapknlktr bu byle? Bu k o n u d a grt m arkeologlar, akla yakn bir neden ne srememilerdir. e kilsizlemi kafatasnn, tanmasn kolaylatrd aln balarn dan sz edilmitir. Oysa n o r m a l alnl n o r m a l bir kafa aln ba nn stnde, uzunluuna ekilmi bir ard kafadan d a h a byk ykler tayabilir. Bir "gzellik i d e a l i " n d e n ve " b i r sosyal gru bun brlerinden a y r m " n d a n da sz edilmitir. Kafatas deformasyonlar Peru'ya zg bir det deildir dost larm! Ayn eye Kuzey Amerika'da, Meksika'da, Ekvador'da, Bolivya'da, Patagonya'da, Okyanusya'da, Avrasya step kuan da, Atlas dalar lkelerinde, tarih ncesi O r t a Avrupa'snda (Brtanya, Hollanda) ve hi kukusuz Msr'da da rastlanmak tadr.

Kant
Niin mi? ocuklarn kafataslarn, eski tanrlara benzemele ri iin, ekilsizletirmek gerekiyordu. nsanlar yer kresinin her tarafnda sayg uyandran, zeki yaratklara rastlamlard. Dn yann her yerinde taklitiler bu varlklara en azndan d gr n bakmndan benzemeye abalamlardr. Rahipler de bu bar barca hileyi benimsemiler, uzunlamasna ekilmi ard kafalarla tanrsal izlenim uyandrmaya almlardr. N o r m a l insanlarn da bu durumdan etkilenecekleri tabiydi. Bakn, bu adam bir tan rya benziyor, bir tanr gibi davranyor, diyeceklerdi. Bylesi bir insan da geri trdeleri arasnda zel bir saygnlk sahibi olacakt. 299

Bu kafatas deform asyonlar bir tek ulusun iinde var olmu ol sayd, b u n a yerel nedenler bulunabilirdi. yle olmaynca da, uzunlamasna arkaya uzayan kafatas tanrlarn uluslaras alan da kabul edilmi zellii olmutur. Bize heykellerden ve tapnak duvarlarndan glmseyen Msr'n tanrlaryla tanr ocuklar nn olaanst boyutlu kafataslar, yukarki iddialarn, tart ma kabul etmez kantdr. Evrenden gelen o ilk tanrlar ve hocalar ben icat etmedim, tanr ocuklarnn ve tanr krallarn mucidi de ben deilim. Ge miin sisleri arasnda kalm o alara ait lgnca verilerden ve 300

piramit' erde bilimsel kitaplarla deerli eyann bulunduu iddi asndan da ben sorumlu deilim. Piramitlerle Sfenks'lerde kime ait olduklarn belirten bir iaretin bulunmaynn, yer altnda bir kayann iinde oyulmu salonda sk skya kapatlm, a m a b u n a ramen ii bo kan bir sanduka bulunmasnn sorumlu luu da bana ait deil. A m a okullarda retilen bilimler tek ynl olduu ve akademik snrlla biraz temiz hava katmak istedi im iin, sylentileri ve eitli grleri ele alp tek tek tartmak istedim. oktandr u n u t u l m u alara ait btn bu tantlar gzden geirirken, Michel Eyquem de Montaigne'in (1533-1592), stn vasfl bir filozof g r u b u n u n karsnda yapt konumasn ta m a m l a m a k iin kulland bu cmleyi a n m s a m a k t a n kendimi alamadm: "Beyler, bir demetik iek topladm ve onlar balayan ip likten baka bir ey k a t m a d m onlara."

BTT

301