Demir Kkaydn

Marksizmi Savunmak ve Gelitirmek

Marksizmin Marksist Eletirisi

Yaynlar
1

Birinci Kitap

Marksizmi Savunmak ve Gelitirmek Birinci Kitap

Marksizm'in Marksist Eletirisi Demir Kkaydn

kinci Srm

Dijital Yaynlar ndir Oku Okut - oalt Dat

Bu kitap Kxz sitesinin dijital yayndr. Kar amac olmadan, okumak ve okutmak iin, indirmek, dijital olarak basmak ve datmak serbesttir. Alntlarda kaynak gsterilmesi dilenir.

Yaynlar

Kendilerini grmek ve tanmak ansna erdiim, Her zaman rnek almaya altm, smet Demir, Hikmet Kvlcml ve Ernest Mandelin anlarna

Demir Kkaydn

Marksizmin Marksist Eletirisi (styap, Din ve Ulus teorisi)

indekiler
nsz (Tarihsel Maddeciliin Tarihine Katk) ................................................................... 11 Sosyalizmin Milliyetilikle mtihan ................................................................................... 101 BALARKEN .................................................................................................................... 101 Uyar: Btn Balanglar Zordur .................................................................................. 101 Terminoloji ..................................................................................................................... 101 BRNC BLM .............................................................................................................. 103 MANTIKSAL VE METODOLOJK AIKLAMA .......................................................... 103 1) Ulus ve Ulusulukta Olgu ile Olgunun Bilgisi Balantsnn zellikleri .................. 103 A) an Hayaleti ve Hayaletin Laneti ................................................................... 103 B) Marksizm ile Milliyetilik ve Millet Konusu ..................................................... 104 C) Milliyetilikte Olgu ve Bilgi Nesnesi likisinin zellii .................................. 105 D) Balantnn Politik Sonucu: nsanln Kaderi ve Ulus ve Ulusuluun Bilgisi .................................................................................................................................... 106 E) Marksizmin Evrimi ve Milliyetilik ................................................................. 107 F) Bilginin Evrimini Ele Aln Mantksal ve Tarihsel Yntemleri ..................... 107 G) likinin Fasit Daire Karakteri ...................................................................... 108 2) Baln Yanll Kantlandnda Dorulanmas ................................................... 110 A) Baln Gizli Varsaymlar ................................................................................ 110 B) Bilgi Konusu ve Olgu ilikisinin Varsaymlarn likisindeki Grm .......... 110 C) Allaha nan ve Allahn Ne Olduun Anlama likisi .................................... 111 D) Allaha nananlarn Allah Tanmlar Analojisi ve Milliyetilik...................... 113 E) Varsaymlara likin Sonu ................................................................................ 113 3) Sosyolojik ve Politik Milliyetilik Kavramlar .......................................................... 115

A) Milliyetiliin ve Milletin Ne Olduunu Aratrmann Metodolojisi ............. 115 B) Ulusuluk bir Politika veya Strateji deildir .................................................... 115 4) Olmayana Ergi ........................................................................................................... 116 A) Gerici Ulusuluun Ulusuluk Tanm .............................................................. 116 B) Sosyalistlerin ve Milliyetilerin Ayn Tanmda Anlamasnn Sorunlar ....... 117 C) Millet Nedir? ........................................................................................................ 118 D) Bu Metodun Temel Yanlgs .............................................................................. 119 E) Millet Nasl Bir Topluluktur? ............................................................................. 120 F) Ulus Hangi Byk Kme indedir?.................................................................. 120 G) Marksistlerin Temel Yanlgs ve Kavrayamad ........................................... 122 H) Marksizmin En Gerici Ulusularla Ayn Varsaym Paylamas .................. 122 ) Gerici Ulusuluk Tanmnn (Marksistlerin) Vard Nokta: Totoloji ............ 124 5) Gellnerin Ulusuluk Tanm ..................................................................................... 125 A) Uluslar ve Dinsel Cemaatler ............................................................................... 125 B) Ulus ve Dinin Fark ............................................................................................ 126 C) Ulusuluk Tanmnn Dier Sonularla Uyumu ............................................... 128 D) Tanmn Baz Sonular ...................................................................................... 130 a) Proletarya Diktatrl ...................................................................................... 131 b) Devrim Kavray ve Tanm.............................................................................. 131 6) Gellnerin Tanmnn Gizli Varsaym ve Eletirisi ................................................... 133 A) Ulusal Birim ......................................................................................................... 133 B) Politik Birim ......................................................................................................... 134 C) zel ve Politik Ayrmnn Sosyolojik Olmayan Nitelii .................................. 135 7) Din Teorisi ................................................................................................................. 137 A) Marksist bir Din Teorisinin Yokluu ................................................................ 137 B) Din nedir? ............................................................................................................. 138 C) Modern Toplumun Dini ve Modern Toplumda Dinin Yeri ............................ 140 D) Ulus ve Ulusuluun Marksist Tanm .............................................................. 140 KNC BLM ................................................................................................................ 144 TARHSEL AIKLAMA .................................................................................................. 144 1) Aydnlanmann Kalnts ............................................................................................ 144

2) Demokratik Cumhuriyet ve Fransz Devriminin Kalnts ......................................... 147 3) Gerici Alman Ulusuluunun Kalnts ..................................................................... 148 4) Kalntlarn Aralarndaki elikiler ........................................................................... 148 A) Demokratik Cumhuriyet ve UKKTH elikisi ................................................ 149 B) Gerici Ulusuluk Aydnlanma elikisi: Enternasyonalizm ........................... 150 C) Proletarya Diktatrl ve Ulus elikisi ........................................................ 152 NC BLM ............................................................................................................ 154 SONULAR ...................................................................................................................... 154 1) Dzeydeki Tahrifat ve Kendini Yeniden retii .................................................. 154 2) Tarih ve Tarihe Baktaki sonular ........................................................................... 157 A) Olgular.................................................................................................................. 157 B) retim Biimleri - Dinler .................................................................................... 159 C) Dinlerin Ortaya k ve Yayllar olarak Devrimler ................................... 159 D) Sosyalist Devrimlerin Sosyalist Devrimler Olmad ....................................... 161 E) Tm styapnn Dinin Analizi Olarak Ele Alnmas ....................................... 162 F) Bilginin Kendisinin de Dinsel Olmas ................................................................ 162 G) Programatik, Stratejik ve rgtler Sonular .................................................. 163 1) Programatik Sonu ............................................................................................. 163 2) Parti ve Din ........................................................................................................ 164 3) Yeni bir din olarak sosyalist devrimin sorunlar ................................................ 164 a) Takiyye ........................................................................................................... 164 b) Dar l harp, Dar l slam ve Srekli Devrim .......................................... 166 c) Uzun Hazrlk ile Beyin ve Kalplerin kazanlmas......................................... 167 4) Yoksulluk temelinde eitlik ............................................................................... 168 DRDNC BLM ...................................................................................................... 170 MODERN DNN VE GERCLEMESNNN MARKSST AIKLAMASI ................ 170 1) Uygarla Geie ki Cevap ....................................................................................... 170 A) slam ..................................................................................................................... 171 B) Aydnlanma .......................................................................................................... 172 C) Protestanlk Nedir? ............................................................................................. 173 2) zel - Politik Ayrm ve Kapitalist Smr .............................................................. 174

3) gcnn Kullanm Deeri ve zel .......................................................................... 174 4) Gerek Teorik Zorluk................................................................................................. 176 A) Sermayinin Gerek tarihsel Hareketi olarak Simbiyoz (Eklemlenme) ......... 177 B) Ezilenlerden Korku ............................................................................................. 178 C) Sanayi Devrimi .................................................................................................... 178 D) Sosyalizm ve i Hareketinin Pay .................................................................... 179 BENC BLM ............................................................................................................. 180 SOSYALZMN CEVABI ................................................................................................. 180 1) Dnya apnda: Ulusal Olan Kiisel Olmaldr......................................................... 180 2) Geri lkelerde: Topraa Dayanan Demokratik Ulusuluk ....................................... 181 3) Ulussuz Olmann Olanakszl ve Ezileni Desteklemek .......................................... 182 4) Yenilgicilik ................................................................................................................ 183 Tarihsel Maddecilikte Yap ve zne Sorunu Kvlcml'nn Katklar ve Eletirisi ...... 184 Sorun veya Konu .................................................................................................................. 184 nsz ve Manifesto Arasndaki Farklar ......................................................................... 185 Farklarn eliik Sonular............................................................................................. 185 Sorunu Kavramak in bir Analoji: Kuantum ve Relativite Kuramlar ......................... 186 Marks'ta retici Gler ve Devrimci Snf likisinin Kuruluu ..................................... 187 Marks'n Aklamasnn Sorunlar ..................................................................................... 188 Yap ve zne Sorunuyla Modern Tarihteki Karlamalar ............................................. 189 Trokizm Klasik Marksizm ......................................................................................... 190 Merkez ve evre veya nc Dnyaclk veya "Drtl ete" .................................... 190 Yapsalclk..................................................................................................................... 191 Post Marksizm ................................................................................................................ 191 Teoriye lgisizlik ve Problemin bilinlerden Kayboluu ............................................... 192 Kapitalizm ncesi Tarihte Yap ve zne Sorunu ............................................................. 192 Sorunun Kvlcml Tarafndan Koyuluu ...................................................................... 193 Kvlcml'nn Marks ve Engels'teki Dayanaklar .......................................................... 194 Kendi Kaleminden Yeni retici Gler Tanm ............................................................ 196 Kvlcml'nn abas'nn Reformist Karakteri (Esir Kavram) ...................................... 197 zne ve Yap elikisinin Varl ve Baka Yokluklarn Birlii ...................................... 198

Bir Din teorisinin Yokluuna likin Belirlemenin Yokluu ........................................... 198 Din Teorisinin Kuruluuna Kvlcml'nn Katks ........................................................... 201 Ulus Teorisinde Kopernik Devrimi .................................................................................... 202 Marksizm ve Ulusuluk ....................................................................................................... 203 Programatik Sonular.......................................................................................................... 204 ki Farkl Ulusuluun Ayrm ............................................................................................ 204 ki Ulusuluun Ayrmnn Politik, Programatik ve Stratejik Sonular ....................... 205 Politik Kavramnn Sosyolojik Olmayan Karakterinin Kefi .......................................... 206 zel Nedir? ........................................................................................................................... 206 zel ve Din ............................................................................................................................ 207 Modern Toplumun Dini Nedir? .......................................................................................... 207 zel - Politik Ayrmnn Ekonomik ve Tarihsel Temeli ................................................... 208 Politik Olan Ulusal Olanla Tanmlamann Gericilii ...................................................... 209 Programatik Sonu .............................................................................................................. 210 Devrimler ve Dinler .............................................................................................................. 210 Biyolojik ve Sosyolojik nsan Kavramlar ......................................................................... 212 Toplum Tanmndaki Metodolojik Hata ............................................................................ 213 Sonu ..................................................................................................................................... 215 Marksist Din-syap ve Ulus Teorisinin lk Formlasyonu ............................................ 217 Din Nedir? .......................................................................................................................... 217 Dinlere nan Demenin Anlam ......................................................................................... 219 zel (Politik Olmayan) Niin ve Nasl Vardr? ................................................................. 222 Marksist Bir Din Teorisi Yokluunun Dolayl tiraflar .................................................... 228 Marksizmin Doutan Gnah .......................................................................................... 237 Marks Sonras Din Teorisi ................................................................................................. 244 Kvlcmlda Din teorisi .................................................................................................... 251 Frankfurt Okulu: Aklcln Akl Dl ......................................................................... 261 Burjuvazinin Dininin (Ulusuluun) ki Aamas.............................................................. 267 Luxemburg, Lenin, Troki: Marksizmin lm ................................................................ 274 Din, Ulus, styaplar Teorisi ve Programatik Sonular..................................................... 280 Din - styap ve Ulus Teorisini Aklama ve Gelitirme Denemeleri .............................. 295

Kediler Kendi Kuyruunu Neden Yakalayamaz? Ulusular Ulusun Ne Olduunu Neden Anlayamaz? Veya Ulusuluk, Murray Bookchin ve Abdullah calan zerine ................ 295 Ekim Devrimi Sosyalist Bir Devrim miydi? ...................................................................... 315 nsan Nedir? ....................................................................................................................... 341 Dnyann Temel Sorunu: Uluslar ...................................................................................... 351 La lahe llallah .................................................................................................................. 365

Marksizmi Savunmak ve Gelitirmek

Birinci Kitap

Marksizmin Marksist Eletirisi (styap, Din ve Ulus teorisi)

10

nsz (Tarihsel Maddeciliin Tarihine Katk)

"Biz, Marks'n teorisini tamamlanm ve dokunulmaz bir ey olarak grmyoruz; tersine biz onun, eer yaama ayak uydurmak istiyorlarsa, sosyalistlerin her dorultuda gelitirmek zorunda olduklar bilimin sadece bir temel tan koyduuna inanyoruz." (V.I.U. Lenin, "Programmz", 1899)

Diyalektik Sosyolojiye, Marksistler Tarihsel Maddecilik1 derler. Marksizm ise Tarihsel Maddeciliin kod addr2. Elinizdeki kitapta Tarihsel Maddecilii (Marksizmi) yeniden ina, ya da daha dorusu onu Aydnlanmann kalntlarndan arndrma yolunda, son iki ylda yazlm yazlarn en nemli grlenlerinden bir derleme yer almaktad r. Bu grler eitli yaz ve makalelerde dank olarak gelitirildi ve esas olarak nternette yaynlanabildi3. Basl olarak yaynlanabilen blmler ise, politik konularla ilgili olarak yaynlanabilmi iki kitabn4 iinde kayboldu ve kitaplarda tartlan politik sorunlarn glgesinde kald.

Sosyal bilim anlamna gelen gerek sosyolojiyi, yani tarihsel maddecilii burjuva sosyolog uydurmalarndan ayrmak gerekir. Marksizm, balca alma aygt olan diyalektik yntemden g alr. Onun iin, tarihsel maddecilie diyalektik sosyoloji ad da verilebilir. Dr. Hikmet Kvlcml, Metafizik Sosyolojiler
2

Marksizmin gerek ad tarihi maddecilik ise, onun ncelikle- bir tarih teorisi olmas gerekir. (Perry Anderson, Batda Sol Dnce, s. 165)
3

nternette nce Demirden Kaplar isimli kiisel sitemizde, sonra da Kxz (http://www.koxuz.org) sitesinde yaynlandlar. Demirden Kaplarda yaynlananlarn bir arivi (http://f22.parsimony.net/forum41888/) adresinde bulunmaktadr.
4

Bu iki kitap: Tersinden Kemalizm smail Beiki Eletirisi (Kasm 2004 Ankara, Araf Yaynlar) ile Byk Ortadou Projesi ve Sosyalist Strateji (Eyll 2005 Ankara, Araf Yaynlar)

11

Bu nedenlerle, okuyucular iin bu makalelerde gelitirilen grlerin i balantlar ve anlamlarnn kavranmas zor oluyordu. Gelitirilen grleri danklktan, sanal uzaya hapsolmaktan ve glgede kalmaktan kurtaracak derli toplu bir yaynnn yaplmas iin artan bir talep grlyordu. Elinizdeki derleme bu talebe geici ve acil bir cevaptr. Bu derlemede yer alan ve para para yazlm yazlarda gelitirilen grlerin, derli toplu ve sistematik bir sunumu grevi elbette ortada durmaktadr. Ne var ki bu grevin yaplmas uzun bir zaman gerektirir. te yandan pratik ve politik sorunlarn srekli olarak daha byk bir g ve zaman kendilerine ekmesi nedeniyle bu zaman iyice uzayabilir. Bu nedenle, elinizdeki derleme bu gecikmenin yol aaca sorunlar asgari bir dzeyde tutma abas olarak grlmelidir. Marksizmin Marksist bir eletirisi olarak da tanmlanabilecek, bu grlerin nasl bir evrimle ekillendii bu nszde ana izgileriyle zetlenecektir. Bylece bu acil ve geici zmn eksik ve zayf kalan noktalar, bu nsz araclyla bir lde olsun tamamlanmaya allacaktr. * Marksizm yirminci yzylda, nce kinci Enternasyonalin yozlamas; sonra da Sovyetlerin ve nc Enternasyonalin brokratlamas sonucu, neredeyse btn ii hareketine ve sosyalist harekete egemen olan Sosyal Demokrat ve Komnist partilerde rgtsel ifadesini bulan yaygn ve resmi biimiyle, tm eletirel ve devrimci ruhunu yitirdi. Ana hatlaryla, devrimci kylle dayanan bir hareketin resmi gr olduu yerlerde skolstik; brokratik devlet aygtlarna ya da ii rgtlerine dayand yerlerde de metafizik (Pozitivist) bir karakter alp Marksizm olmaktan kt. Bu gn dnyadaki Marksistler ve Marksizm diye bilinenler bu Marksist olmayan Marksistler ve Marksizm olmayan Marksizmdir. Ama bu suyun grnen yznn altnda, derin dip akntlarnda Marksizmin devrimci ve eletirel ruhu; bu heretik (zndk) karakteri, tpk klasik alarn sapkn (Batni) mezheplerinin ku umaz kervan gemez sapa blgelerde, uygarln bulamad dalarda yaamalar gibi, yaamaya devam etti ve onlar gibi yaygn ve resmi Marksizmler tarafndan da bir sapknlk olarak grlp aforoz edildi. Marksizmin bu eletirel ve devrimci ruhu, bu zndk ve sapkn Marksizm, birbirinden ayr, birbirinden habersiz ayr kanalda varln ve evrimini srdrmeye devam etti. Bunlardan birincisi, Klasik Marksizmin kavramlarn savunan ve bunlara dayanarak ada olaylar aklayan Trokinin adna bal gelenektir. Bu damar esas olarak Ekonomi ve Politika alannda eserler verdi5.

Bu adan, Trokiye bal gelenek, birok temel noktalarda Bat Marksizmi geleneinin kutupsal kart oldu. Felsefeye deil, politika ve ekonomiye arlk verdi. (P. Anderson, Batkda Sol Dnce, s.154)

12

kincisi, Gramsci, Lukacs, Benjamin, Adorno, Lefebre, Sartrelarn Marksizmidir. Perry Andersonun Bat Marksizmi dedii bu gelenek, zellikle, Felsefe, Metodoloji 6 ve styaplar (Sanat, Edebiyat, deoloji) alanlarnda7 younlat ve eserler verdi. Bir ncs da, Trkiyede Hikmet Kvlcmlnn tek bana temsil ettii damardr. Bu gelenek de zelikle Kapitalizm ncesi Tarih ve Az Gelimilik8 zerinde younlat. * 1984 ylnda hapisten ktmda bu gelenein ikisini asgari lde olsun tanm saylabilirdim. Marksizmi, Kvlcml araclyla tanm, 1970 -80 yllar arasn bir doktorcu olarak yaam ve Kvlcmlnn zellikle Tarih ve Metodoloji alanndaki gr ve katklar zerinde younlamtm9. 1980lere gelirken, Faizm, Enternasyonalizm, Sovyet Devletinin Snf Karakteri gibi sorunlardan hareketle, nce bilmeden Trokist gelenein savunduuna benzer sonulara ulam10 ve daha sonra da bunlarn o gelenek tarafndan uzun zamandan beri ok daha mkemmel olarak savunulduunu grnce bu gelenee katlmtm11. Hapiste geirdiim srede, zellikle 1974-78 yllararasnda, Diyalektik Mantk ve Metod zerine younlam, resmi ve yaygn Marksizmle bu alanda bir hesaplama yaamtm. Hapisten ktmda, Perry Andersonun Trkiyede Batda Sol Dnce adyla yaynlanan ve Tarihsel Maddeciliin Tarihi zerine bir deneme olan Bat Marksizmini okuduumda hayretle unu grmtm. Yetmili yllar boyunca ha piste, diyalektik Mantk ve Metodu sistemli bir ekilde ve kaynandan renme abalarm, bir bakma Bat Marksizmi geleneinin yaadklarn ve kat ettii yollar, bir taral otodidaktlyla, Amerikay yeniden kefederce ve bilinsizce kat etmek gibi ydi.
6

Bu kural tam anlamn u eserlerdeki yntem saplantsnda bulacakt: Mantk ve Devrim (Marcuse), Akln Ykl (Lukacs), Bir Pozitif Bilim Olarak Mantk (Della Volpe), Yntem Sorunu ve Diyalektik Akln Eletirisi (Sartre), Olumsuz Diyalektik (Adorno), Kapitali Okumak (Althusser). (P. Anderson, age., s. 84)
7

sonuta, btn Bat marksizmi yntemle ilgili sorunlardan daha hayati sorunlara geerken, almalarnn arln styaplar zerinde toplamaya balad. (...) Yaplan aratrmalarn tipik konular Devlet ya da hukuk deildi. Kltrd bu ilginin odak noktas. Kltr dnyas iinde de Bat Marksizminin dnce gcn ve yeteneini en ok ynelttii alan ncelikle sanatt. (P. Anderson, age., s.118)
8

Kvlcmlnn balca eserlerinin isimleri bile bu Tarihte younlamay gsterir. Tarih Devrim Sosyalizm, Osmanl Tarihinin Maddesi, lkel Sosyalizmden Kapitalizme lk Gei , Allah Peygamber Kitap.
9

Mihri Belli ve Murat Belgenin Kvlcml eletirilerine cevaplarm zellikle tarih ve Metodoloji alannda younlamt. Daha sonra yazdm yazlarn balklar da bu younlamay gsterir: Marksist Leninist retinin Geliimi ve Hikmet Kvlcml, Tarihin Maddeci Kavrannn Geliimi inde Kvlcmlnn Yeri
10

Bu evrim 1978 ve 79 yllarnda yaynlanan Kvlcm dergisi ve Sosyalist gazetesinin son on saysndaki yazlarda adm adm izlenebilir.
11

Bu gelenee katldktan sonra yazdklarmdan darya karlabilenler ise esas olarak 80den sonra Almanyada yaynlanan Der Weg Yol adl dergide kt.

13

Frankfurt Okulu ya da Eletirel Teori hele Walter Benjamin hakknda geri bir ey bilmiyordum12 ama Gramsciden Lukacsa, Bat Marksizmi geleneinden Trkede km neredeyse btn kitaplar okumutum. Perry Andersonun kitab, Bat Marksizmi gelenei iinde, bilmediim eksik halkay gstermi onun hakknda belli bir fikir sahibi olmam salamt. Kitap dier iki gelenei anlatyor ama nc gelenei, Kvlcmly bilmiyordu. Ama Kvlcmly bilmedii iin de doru bir tespitle, zellikle Tarih alanndaki eksiklie deiniyordu son szlerinde13. * Daha hapisteyken Troki ve Kvlcml arasnda bir uygunluk, birbirini tamamlama olduunu seziyordum ve onlarn bir btn iinde birletirilebileceini dnyordum 14. Perry Andersonun kitabn okuyunca, Bat Marksizmi geleneinin de Kvlcml ve Troki ile belli bir uyum gsterdiini fark etmitim. Hem de bu uyum ve birbirini tamamlama bizzat onlarn farkl alanlarda younlamalarnda, uyumsuzluk gibi grlende ortaya kyordu. Bu sezgi ve gzlemden de kolaylkla, gelecein Marksizminin, tpk klasik Marksizmin Fransz Sosyalizmi, ngiliz Ekonomi Politii, Alman Felsefesinin birikimlerinin eletirel bir sentezi olmas gibi, bu Marksizm iinde eletirel ve devrimci gelenei korumu ve belli gelimeler salam, gelenein eletirel bir sentezi olmas gerektii sonucunu karyordum. lk bakta gze arpan, ok ak bir, birini tamamlama vard. Bu dip akntsnn her biri dierlerinin zayf olduu alanlarda glyd. Kvlcml Tarih ve Sosyoloji alannda devasa katklar yapmt ama Politika sz konusu olduunda bir Stalinist olarak kalmt; Felsefe, Metodoloji, Sanat gibi alanlarda pek bir ey brakmamt.

12

Aslnda 60l yllarda Ant dergisinde kan Herbert Marcusenin CIA (OSS) ajan olduuna dair yazlar nedeniyle Frankfurt Okulunun CIA ya da Emperyalizmin bir beslemesi olduu ynnde bir nyargm vard.
13

Gelgelelim, tarihi maddeciliin iinde tarihin yeri her nedense bu gne kadar hibir zaman yeterince tartlmamtr. (...) Bu anlamyla Marksizmin bir tarih bilimi olmak iddiasn gerekli btn ciddiyetiyle ele almak zorunda olduu dnlebilir. (P. Anderson, age. s. 167) Marksizm alannda modern politik ve ekonomik teori yazm iin elde bulunan ya da gerekli olan tarihi birikim zerinde pek az dnlmtr. Gerekte Marksist tarih yazmndaki ilerlemelerin salad imkanlarn, Marksist teorinin gelimesi ynnden can alc bir nem tad aktr. (...) Marksist tarihin bulgular, Marksist politikayla ya da Marksist ekonomiyle, bu gne kadar, olmas gerekenden ok az btnleebilmitir. (s. 168)
14

70li yllardaki Sosyalist gazetesinin son saysnda yaynlanm Bilimsel Sosyalizmin Tarihsel Kaderi adl yaz bu ynde ilk giriim olarak grlebilir. Bu yazda Kvlcmlnn Antik tarihteki Barbar aknlar ile Modern tarihte devrimin merkezinin kyl lkeler kaymasnn benzer sonulara yol amasyla Kvlcml ve Trokinin, yan Marksizmin kaderini aklyordum. Bu yaz maalesef elimde yok. Bu yaz daha sonra Almancaya evrilmi ve Der Weg Yol adl dergide Almanca olarak da yaynlanmt.

14

Troki ve onun adna bal gelenek (Roman Rosdolky, Ernest Mandel) Politika ve Ekonomide glyd ve nemli katklar yapmt ama Tarih, Felsefe, deoloji ve Sanat gibi alanlarda tam bir boluk vard. Bat Marksizminin katklar, Felsefe, Metodoloji, deoloji, Sanat gibi styap alanlarnda younlayor ama Kvlcml ve Troki adna bal gelenein katklarnn younlat Tarih, Ekonomi ve Politika sz konusu olduunda benzer ekilde korkun bir boluk ortaya kyordu. Bu farklar onlarn konu olarak veya bilgi alanlar olarak birbirlerinin eksiklerini, bo braktklarn tamamladnn bir kant olarak grlebilirdi. Buna ek olarak, bu kanal, sadece birbirlerinin eksiklerini tamamlamyorlard, aktklar alanlarda, birok benzer ya da ortak sonulara ulayorlard, hem de birbirlerinden habersizce. rnein Psikanaliz karsnda resmi Marksizmlerden ok farkl, birbirine yakn tavrlar iindeydiler. Freud ve Psikanaliz resmi Marksizmlerce lanetlenirken, Troki henz erken dnemlerinde onu insan ruhunun derinliklerini anlamak iin farkl bir yntem olarak selamlamt15. Frankfurt Okulu ya da Eletirel Teori Freud ile Marks sentezletirme giriimlerinde bulunmutu. Kendisi de bir ruh doktoru olan Kvlcml daha otuzlu yllarda, Psikanalizin Tenkidi Gelitirimi: Diyalektik Psikoloji 16 adl kitap hazrlam ve Psikanalizin dayand teorileri gelitirerek, bunlar Homo Sapiensin oluum srecini aklamakta kullanmt17.

15

rnein yle yazyordu Troki: dealistler Ruhu bir dipsiz kuyuya benzetirler. Hem Freud hem de Pawlow kuyunun dibinde fizyolojinin olduuna inanrlar. Pawlow dalg misali daha derinlere dalar ve kuyuyu dipten yukar doru titizce tarar ve aratrr. Freud ise yukarda kenarda durur ve sular delercesine bir bakla dipteki olaylar ve objeleri aratrmaya alr.
16

rnein Kvlcml yle yazar: Ancak insanda enkonsiyan, Freud'un yapt gibi, mutlak ve bamsz bir zat, bir tek bana "Entite" saymak yanltr. Enkonsiyan bir tabii cevher deil, tarihi olay'dr. Dorudan doruya tabiattan deil, toplumdan gelir. Toplumda ilk cinsel yasaklarla birlikte, kiinin kafas, uurun eremeyecei bir enkonsiyan dnyasnn etkileri altna girer. nsann iinde uura zt ama onsuz olunmaz bir enkonsiyann, insanlar arasnda kiiye zt ama onsuz olunmaz bir toplumun domalar, birer szckle: nsan RUH'unun ve insan TOPLUM'unun rgtleri TOTEM'in rnleridir. (Dr. H. Kvlcml, Tarih Tezi)
17

Bu aklamann ksa bir zeti: diyebiliriz ki, ilk toplumcul dzen: nsan insan, topluluunu toplum (cemiyet) yapan g Cinsel yasak'la balad. let nasl hi bir hayvanda grlmeyen sonsuz geliimli uzuv olduysa insan bir anda btn teki uzuvlu hayvanlarn stne kardysa, tpk yle, cinsel yasakta insan hibir hayvanda grlmeyen sonsuz geliimli ruha kavuturdu. Sry toplum yapan madde letse, ruh da cinsel yasaktr. Cinsel yasan toplum iindeki etkisi, Totem tekilt; kii iindeki etkisi, btn toplumcul heyecanlarn gergin yay olarak pusuda yatan UUR-ALTUUR tezaddr. nsanda kiiyi haberi olmakszn iteleyen o yaman dinamitli ve inanlmaz patlangl Alt uur (inconsieent), her hayvanda kii lsnde israf edilen nev'i yaran (dl yetitirme) igdsn toplum yararna yneltti. Cinsel yasak yznden, Totem tekilt su szdrmaz elik bir kap, alt uur o kabn iine hapsedilmi barut oldu. Bylece hem hayvan cinsel igdsnden, toplumcul TEKLT ve LK sentezleri dodu. lk insanda, bugn toplumcul psikoz sanlacak kesinlikte arca etkili bulunan TOTEM NANLARI ancak cinsel yasakla izah edilebilir (Dr. H. Kvlcml, Tarih Tezi)

15

Sanat ve edebiyat karsndaki yaklamlarnda da byle paralellikler ve benzerlikler sz konusuydu. Trokinin Edebiyat ve Devrimi, Lukacstan Sartrea neredeyse btn bu Bat Marksistleri kuann sanat ve edebiyat zerine eserleri; hatta bu alanda en zayf olan Kvlcmlnn Edebiyat Cedidenin Otopsisi adl eserindeki yaklamlar, bu yaknlklarn bir kant olarak grlebilirdi. Hatta rnein Snf Tanmlar, Devletin Nispi zerklii gibi konular sz konusu olduunda Troki veya Kvlcmlnn birbirinden habersizce benzer kavramlar gelitirdikleri aka grlebiliyordu18. Sonu olarak bu akm, ortaklklar, stnlkleri ve zaaflar ile bir puzzlen hemen ve kolaylkla bir araya getirilebilecek birbiriyle uyumlu paralar gibi grnyorlard. * Ne var ki, bu farkl younlamalar sadece birbirini tamamlayc bir zellik tamyordu. Ayn zamanda aralarnda bir uyumsuzluk da vard. nk ayn problematik, ayn paradigma (deerler dizisi) erevesinde farkl younlamalar deildiler. Bu farkl younlamalarn ardnda farkl problemler koyular dolaysyla baka dzeyde bir uyumsuzluk olduu da seziliyordu. O zamanlar, bu sorunu, fizikteki Rlativite ve Kuantum teorileri arasndaki uyum ve uyumsuzlua benzetiyor ve ihtiyacn, fizikteki bu iki teorik sistemi bir tek kavram sisteminde birletirecek bir Evren Forml veya Birleik Alanlar Kuram benzeri, bir teorik sentez olduunu sylyordum. Bilindii gibi Genel Rlativite, byk leklerde ok etkili bir teoridir. Quantum Teorisi de zellikle atom alt paracklar alann kavramak iin ok etkili kavramsal aralar sunar. Sanki ayn gerekliin iki farkl alannda ve zmni bir i blm iinde alyor gibidirler. (Hatta Klasik Newton Fizii de byle bir i blm iinde gibi grnr. O da bizlerin dorudan yaadmz ve algladmz byklkler alann inceleyen bir fizik gibi grlebilir.) Ne var ki, bu i blm gibi grn ayn zamanda farkl paradigmalar ya da fiziin evreni kavray bakmndan farkl aamalar anlamna gelirler ve bu anlamda aralarnda bir uyumsuzluk vardr. Newton ve Einstein Fizii evreni bir sreklilik olarak kavrarken; Quantum Fizii, paketler (Quantlar) olarak kavrar; birinde dorudan sebep sonu ilikileri dierinde olaslklar geerlidir.

18

Bilindii gibi Troki Brokrasinin bir snf olmadn syler klasik Marksist snf kavramna uygun olarak, onu bir ura benzetir. Kvlcml da lmne yakn Sovyetlerdeki egemen brokrasiyi Troki gibi tanmlar bir snf olmadn vurgular. rnein yle yazar: Onun yerine Bay Cilasn pek tedirgin olduu bir Yeni Snf m gemi? Bunun Snf olmas iin en nemli sosyal retim aralarn kii mlkiyetinde ve tekelinde tutmas gerek. Gdclerin ev, bahe gibi aile tketimi tesinde kii mlkiyetleri yoksa onlara Snf denemez. (...) Onlara, istenirse, Osmanlcadaki Snf Devlet ad verilebilir. Adn nemi yok. Olay, Devlet snflar balca sosyal retim aralar mlkiyetini kii tekellerine geirmedike orada kalr. (Dr. H. Kvlcml, Gnlk Anlar, 27.08.71 tarihli notlar.)

16

Ama bu ayrlklar sadece basit ayrlklar deildir, ayn zamanda evren kavraynn farkl aamalarna da karlk derler. Newton kuram Rlativitenin aklad olaylar aklayamaz ama Rlativite Newtonun akladklarn da aklar. Keza, zel Rlativite, rnein E=mc 2 formlne ulaabilir ama bunun ne zaman geerli olduunu Quantum kuram aklar, bu bakmdan Quantum daha kapsaycdr, daha temeldir. Yani Kapsayclk bakmndan en altta en snrl ve yzeysel Newton, en stte en kapsayc ve derin Quantum Kuramnn olduu sylenebilir. Bu uyum ve uyumsuzluk sorunu, Marksizmin kayna olarak saylan Alman Felsefesi, Fransz Sosyalizmi, ngiliz Ekonomi Politii arasndaki iliki gz nne alnarak daha kolay anlalabilir. Bunlar ayn zamanda farkl alan olmakla ve sanki zmni bir i blmym gibi grnmekle birlikte, her biri ayr bir paradigmaya da dayanyordu ve bunlar Marksizmin evriminde farkl aamalara denk dyorlard kapsayclklar da farklyd. Ekonomi Politiin alan Meta ilikileriyle birlikte ortaya kyordu ve tm toplumu ve tarihi bile kapsamyordu; sosyalizm ya da sosyoloji tm toplumu kapsyordu ve Felsefe onu da kapsayan, daha genel oland. Marksn evrimi bu genelden zele doru bir evrimdi, Felsefeden Ekonomi Politie doru bir yol izliyordu, dolaysyla bu kaynak ayn zamanda Marksizmin evrimi bakmndan, farkl aama ve paradigmalara karlk dyordu. Marksn hayatndaki Almanya, Fransa (Belika) ve ngiltere dnemleri bir bakma Marksizmin evriminin farkl aamalarna da karlk gelir. Benzeri bir iliki bu heretik gelenekte de grlyordu. Marksn izledii yolun tersine kat ediliinin farkl aamalar gibiydiler. Marksn vard nokta, Ekonomi Politik ve Politika (ngiltere) Trokinin adna bal gelenee, Tarihsel Maddecilii kefi ve Tarih (Fransa) Kvlcmlya ve hareket noktas olan Felsefe de (Almanya) Bat Marksizmine karlk dyordu19. Marks da bu gelenei bir puzzlen paralar gibi bir araya getirmemi, onlar eletirip aarak ok byk ve baka bir sistem iinde sentezlemiti. Yaplmas gereken benzeri bir eydi: yani uyumsuzluun daha byk bir uyumla almas. Gelecein Marksizmi de bu kanaln eletirilip almas ve yepyeni bir senteze ulalmasyla ortaya kabilirdi. Byle bir sentez iin, Marksn kat ettii yolu, bu gelenein tersine kat ettii yolun birikimine dayanarak, yeni batan kat etmek gerekiyordu belki de.

19

Bylece, Bat Marksizmi bir btn olarak, Marksn kendi gelime yolunu da eliik bir biimde tersine evirmitir. Tarihi maddeciliin kurucusu, zamanla felsefeden uzaklaarak nce politikaya, sonra da dncesinin merkezi olarak ekonomiye ynelmi, genliinde urat dank konular olgunluk dneminde ikinci plana itmiti; gelenein 1920den sonra ortaya kan temsilcileri ise, olgun Marksn en ok ilgilendii sorunlar hemen hemen ayn biimde ikinci planda brakp ekonomiye ve politikaya srt evirmiler, felsefeye ynelmilerdir. Burada bir daire izilmi, sre balang noktasyla bulumu gibidir. (P. Anderson, age., s. 83)

17

Tarihsel analojiler ve seziler, Marksizme yeniden bir canllk kazandrabilmek iin byle bir yol izlenmesi gerektiini gsteriyordu. Ama bu nasl olacakt? *

Tarihsel Maddecilik ya da Diyalektik Sosyoloji, toplumun evriminin20, yani hareketinin, deiiminin, gidiinin, tarihsel srecin yasalarnn bilimi olarak tanmlanabilir. Ama bu gidiin yasalar hakkndaki bilginin ya da kavrayn kendisi de bir gidi, bir olu, bir evrim iindedir. Dolaysyla Tarihsel Maddeciliin Tarihi ya da Evrimi en iyi toplumsal evrime ilikin kavrayn ve aklamann evriminde izlenebilir. Bu dip aknts ve gelenek arasndaki uyum kadar uyumsuzluu, paradigma farkn aklamak iin, bu gelenekte evrim kavramna ve mekanizmalarna ilikin kavraylarn farklar kavratc olabilir. Bu ayn zamanda evrim kavramnn geirdii evrimi, yani Tarihsel Maddeciliin Tarihini de ana hatlar ve dorultusuyla izleme olana salayabilir. Toplumsal evrimi de, ok farkl toplumlar da aklayan temel kavram, retici Glerin Deiimi21 ve Farklldr. retici Gler Deitii iin toplum deimektedir; retici Gler Farkl olduu iin toplumlar birbirinden farkldr. Bu, evrim kavramnn evrimi ile retici gler kavramnn evriminin birbirine dorudan bal olduunu gsterir. Evrim kavramna bal olarak retici Gler kavramnda; retici gler kavramndaki deimelere bal olarak evrim kavraynda da deimeler ortaya kar. Marksn mehur satrlarn burada bir kere daha hatrlayalm. Gelimelerinin belli bir aamasnda, toplumun maddi retici gleri, o zamana kadar iinde hareket ettikleri mevcut retim ilikilerine ya da, bunlarn hukuki ifadesinden baka bir ey olmayan, mlkiyet ilikilerine ters derler. retici glerin gelimesinin biimleri olan bu ilikiler, onlarn engelleri haline gelirler.(...)(K. Marks, Ekonomi Politiin Eletirisine Katkya nsz) Dikkat edilirse Marksn Tarihsel Maddeciliin temelini atan bu cmlelerinde baz gizli varsaymlar bulunmaktadr. Bir gizli varsaym, retici Glerin gelimesidir. retici glerin gelimesi bir veridir. Bu gelimenin niin ve nasl olduu, srekli olup olmad gibi bir sorun yoktur. Srekli olarak

20

ok sk birbirlerinin yerlerine kullanlmalarna ramen, evrim kavramnn ilerleme kavramyla kartrlmas yanltr. lerleme bir deer yargs ierir, bilimsel deil ideolojik bir kavramdr. Evrim ise, olu, gidi, sre, deiim demektir.
21

Marksizm, retici glerin gelimesinin toplumsal tarihsel sreci belirlediini retir. (Lev Trotskiy, Sonular ve Olaslklar, s.19)

18

gelien bir zdr retici gler. Toplumsal biimlerin, ekonomik ilikilerin ve styapnn evrimini retici glerin evrimi belirlemektedir. Bir baka gizli varsaym, retici glerin gelimesinin, daha nceki retim ilikilerinin tasfiyesini getirmesidir. Yani retici Glerin Geliimi ile retim likileri arasnda bir uyum vardr. Ama bu uyum otomatik olarak olumamaktadr, birikimli ve sramal bir karakteri vardr. Bunlardan kan bir baka gizli varsaym de retici glerin gelimesinin sosyalizme yaklatrddr. Bu gelimenin nndeki engelleri kaldrmak toplumu sosyalizme yaklatrmak anlamna gelmektedir. Toplumsal evrim kavramnn evriminin tarihi, bir bakma retici glerin evrimine ilikin bu varsaymlarnn sorgulanmasnn tarihi gibidir. Teorinin bu saf formlasyonundan ve dayand varsaymlardan kacak sonu ok aktr. Sosyalist Devrim ancak, retici glerin en ok gelitii yerde; kapitalist retim ilikileriyle retici glerin en byk eliki iinde olduu yerlerde, yani en gelimi lkelerde olabilir. nk erebildii btn retici gler gelimeden nce, bir toplumsal oluum asla yok olmaz; yeni ve daha yksek retim ilikileri, bu ilikilerin maddi varlk koullar, eski toplumun barnda iek amadan, asla gelip yerlerini almazlar. Onun iindir ki, insanlk kendi nne, ancak zme balayabilecei sorunlar koyar. nk yakndan bakldnda, her zaman grlecektir ki, sorunun kendisi, ancak onu zme balayacak olan maddi koullarn mevcut olduu ya da gelimekte bulunduu yerde ortaya kar. nk Toplum ancak zmleyebilecei problemleri nne koyar ve yakndan baklnca aslnda bu problemlerin kendini zecek unsurlarla birlikte ortaya kt grlr.(K. Marks, nsz ) * Tarihsel Maddeciliin Evrim kavram ve kavray ile Program ve Strateji arasnda dorudan bir iliki bulunmaktadr. Program ve strateji, hem evrim kavrayna hem de o evrimin neresinde bulunulduuna ilikin bir saptamaya gre deiir. Bir bakma Evrim kavram ile Program ve Stratejinin ya da daha da kategorik olarak ifade etmek gerekirse metodoloji ile politikann ilikisi tpk nszde ifade edilen retici Gler ve retim likileri ile styapnn ilikisi gibidir. Tarihsel Maddeciliin evriminde Evrim kavram veya Metodoloji toplumsal evrimdeki retici Gler gibidir. Program ve Strateji ya da Politika ise retim likileri veya styap gibidir. Tarihsel Maddeciliin Tarihi, son durumada, toplumunkinden hi de daha az karmak olmayan bu evrim ve ilikilerin tarihidir. Bu isel balant nedeniyle Marksizmin tarihine bakldnda, tm nemli programatik ve stratejik deiikliklerin, evrim kavraynn evrimindeki nemli deiikliklere bal olarak ortaya kt ya da bu tr deiikliklere yol at grlr. Program, dolaysyla siyasi mcadele ve strateji sorunu dorudan evrim kavrayna bal olduundan, evrimin nszde aktarlan kavray erevesinde devrimci bir partinin,

19

hareketin veya snfn program kategorik olarak yle ifade edilir: retici glerin gelimesine engel olan retim ilikilerini ve st yapy, zellikle devleti ykmak ve uygun retim ilikileri ve styapy kurmaktr. Bu evrim kavray ve varsaymlar erevesinde, program veya stratejiyi belirlemek, lkede bulunulan retim ilikilerinin ne olduunu tespit etmek ve ona gre bir program oluturmak eklinde kavranr22. rnein, bir lkede feodal veya yar feodal ilikiler egemense, retici glerin geliiminin nnde engel olan bu ilikiler tasfiye etmek, yani Demokratik Devrim; yok eer lke kapitalist ise ve burjuva demokrasisi varsa, Sosyalist Devrim program ve strateji olarak belirlenir. Bugn var olan btn sol gruplarn ekillendii, 1960lardaki btn strateji tartmalar ve blnmeleri, bu tr bir evrim fikri erevesinde gereklemiti. Taraflar aamalarn birbirini izledii ve st aamalarn alt aamalar tasfiye ettii eklindeki ayn evrim kavrayn paylayorlard. Aralarndaki tartma yntemsel, evrimin kavranna ilikin deildi ve bu bakmndan aralarnda bir ayrlk yoktu. Ve tam bu nedenle de strateji tartmas, olgulara ve onlardan yaplan karsamalara ilikin bir tartmayd. rnein Trkiye yar feodal diyenler bundan demokratik devrim, kapi talist diyenler bundan sosyalist devrim sonucunu karyorlard. Veya teori politikann arac olarak kullanlp, Sosyalist Devrim demek iin Kapitalist; Demokratik Devrim demek iin Yar Feodal veya Feodal olarak tanmlanyordu. Ama bu tartmalarda kimsenin aklna lkenin yar feodal olduu iin devrimin sosyalist bir karakter tayabilecei veya tam da kapitalist olduu iin devrimin demokratik karakterde olabilecei gibi karsama ve olaslklar gelmiyordu. Bunun nedeni bu tr karsamalarn ardnda yatan karmak evrim kavraylarna ok uzak olunmasyd. Tartmalar evrimin ok basit bir kavrayna dayanyordu. Toplumlar u veya bu biimde benzer aamalardan geerler: lkel Toplum, Kleci toplum, Feodal Toplum, Kapitalist Toplum. lkel ve Kleci toplumlar ok gerilerde kaldna gre, program ve strateji iin sorun, lkenin ne lde feodal veya kapitalist olduunu belirlemekte toplanyordu. Aamal ve dzgn bir evrim kavrayyd bu. * Tarihsel Maddecilik (Marksizm) orijinalinde hibir zaman byle sradan ve baya olmamakla birlikte, Sosyal Demokrat ve Komnist hareketin tarih ve toplumsal gidi kavray hep bu

22

rnein Troki, Srekli Devrim Teorisini ilk kez formle ettii Sonular ve Olaslklarn ilk satrlarnda bu Marksistlerin bu ortak yaklamn yle zetler: Marksizm, Rus Devriminin kanlmazln, kapitalist gelime ile fosillemi mutlakyetin gleri arasndaki elikinin sonucu patlak vermek zorunda olduunu, ok nceleri haber vermiti. Onu bir burjuva devrimi olarak nitelendirirken, Marksizm, devrimin dolaysz nesnel grevlerinin bir btn olarak burjuva toplumunun gelimesi iin normal koullarn yaratlmas olduuna iaret ediyordu. (Lev Trotskiy, Sonular ve Olaslklar, Kardelen, 1990)

20

dzeyde olmutur. Hatta daha ileri giden bir basitletirmeyle, Sosyal Demokrat ve Komnist partiler arasndaki esas farkn: bu evrimin, Sosyal Demokrat partilerce dz, sramasz bir evrim sreci; Komnist partilerce sramal ve aamal bir evrim sreci olarak kavranmasnda olduu sylenebilir. Ama her iki taraf da evrimi, aamalarn birbirini izledii; ileri olann geri olan tasfiye ettii, her toplumun da bu aamalardan gemek zorunda olduu srekli bir ilerleme olarak grr23. Tarih ve Toplum hakkndaki bilginin Yunan ve Romadan daha eskilere gidemedii, bu bilginin de olduka yzeysel olduu; mekn olarak Avrupa ve Akdenizle snrl bulunduu bir erevede, byle bir tarih ve evrim kavray elbette zamanna gre byk bir ilerleme anlamna gelebilir ve bilinen tarihi iyi kt aklayabilirdi. Sosyalist hareket Avrupa ile snrl kald, modern tarihin ve snf mcadelesinin baka sorunlarna younlat srece, bu bayalatrlm bir Marksizme karlk den evrim kavray, en azndan Avrupa iin, yine de iyi kt tatmin edici saylabilecek aklamalar sunuyor saylabilirdi. Ama dikkatli baklnca bu evrim kavray, bilinen Avrupa tarihini bile aklamakta yetersiz olurdu. Eer retici glerin gelimesi yeni retim biimlerinin ortaya kmasna yol ayor ve ncekini tasfiye ediyorsa, rnein klecilikten feodalizme geii retici glerin gelimesiyle aklamak gerekiyordu. Ama gerek tarihte, klecilikten feodalizme geite, retici glerde byle bir gelimeden ziyade bir gerileme vard Olaylara gzler kapanp bir gelime varm gibi grldnde de, zellikle bu evrimin sramalarla gerekletii anlay bakmndan bir sorun ortaya kyordu. Klecilikten feodalizme gei salayan devrimler yoktu. Bunlar kimler, nerede, nasl yapmt? Bilimlerin ilerlemesine ihtiyalar yz niversiteden daha fazla etki yaparlar. Avrupadaki ii snfnn mcadelesi bu sorunlar gndeme getirme ihtiyacyla karlamyordu. Bu nedenle bu paradokslar kimse tarafndan tartlmyordu bile. Ama Tarih konusu ve bu tr sorunlar daha ii ve sosyalist hareketin gndemine pratik bir ihtiya olarak gelmeden nce, Evim kavraynda bir ilerleme, Rus ii ve devrimci

23

Snai olarak daha gelimi olan lke, daha az gelimi olann gelecekteki halini gsterir yalnzca. Yntemsel kalk noktas bir btn olarak dnya ekonomisi deil, bir tip olarak tek bir kapitalist lke olan Marxn bu ifadesi, gemi kaderlerine ve snai seviyelerine aldrmakszn tm lkeler kapitalist evrim tarafndan kucaklandklar lde, daha az uygulanabilir hale geldi. Zamannda ngiltere, Fransann ve daha az lde de Almanyann geleceini gsteriyordu, ama kesinlikle Rusyannkini veya Hindistannkini deil. Ne var ki, Rus Menevikleri Marxn bu koullu nermesini kaytsz artsz kabul ettiler. Geri kalm Rusya, diyorlard, ileri atlmamal, nceden hazrlanm modeli kuzu kuzu takip etmeli. Marksizmin bylesine liberaller de katlyordu. Marxn en az bunun kadar nl bir dier forml ise hibir toplumsal formasyon, iinde barndrd tm retici gler gelimeden yok olmaz kalk noktas olarak tek bir lkeyi deil, bir evrensel toplumsal yaplar silsilesini (klecilik, ortaa, kapitalizm) alr. Ama bu ifadeyi tek bir devlet asndan ele alan Menevikler, Rusya kapitalizminin Avrupa ve Amerika seviyesine ulamak iin daha ok mesafe katetmesi gerektii sonucunu kardlar. (Lev Troki, Tek lkede Sosyalizm?, http://www.marxists.org/turkce/trocki/1930/tus.htm )

21

hareketinin karlat kimi sorunlar zebilmek ve gelimeleri ngrebilmek iin Troki tarafndan saland. * Trokinin akl yrtmesi de retici glerin ilerlemesine dayanyordu. Keza onun kavraynn da sonraki retim biimlerinin eski retim ilikilerini tasfiyesi; retici gler ve retim ilikileri arasndaki denklik gibi varsaymlarla bir sorunu yoktu. O sadece bu ilerlemenin karmak karakteri zerinde younlayor ve bunun sonularn tartyordu. Olaylara baknca grlyordu ki, retici gler her yerde ayn aamalardan geerek gelimiyordu. Kapitalist ilikilere sonra gelen bir lke, retici glerin ok daha gelimi olduu bir dzeyden ie balyordu. Bylece retici glerin epey gelimi bir dzeyi, son derece geri bir styapyla bir arada bulunabiliyordu 24. Bu durumda neler olacan tartyordu Troki, bir tr zihinsel deney yapyordu. Ve bu daha karmak ve arkadan gelenin ne getii; nceki aamalar tek tek gemedii, minyatr llerle aarak veya zerinden atlayarak getii evrim kavrayna bal olarak Rusyadaki Devrimin izlemesi muhtemel seyir analiz edilince garip bir sonu ortaya kyordu25.

24

Geri bir lke ileri lkelerin maddi ve ideolojik kazanmlarn sahiplenir. Ama bu demek deildir ki, onlarn gemite getikleri tm aamalar bir bir geerek bu lkeleri klece izler. Tarihin evrimsel olarak tekerrr kuram Vico ve bilahare tilmizlerince savunulan eski, kapitalizm ncesi kltrlerin ksmen kapitalist gelimenin ilk tecrbelerine dair yaptklar evrimsel tasvir gzlemine dayanr. Tm bu gelime srecinin biraz kyda kede kalm, biraz tali nitelii gerekten kltrel evrelerin yepyeni alanlardaki kimi tekrarlarn da ierir. Bununla beraber, kapitalizm bu koullarn aldnn bir gstergesidir. O insanln gelimesinin evrenselliini ve srekliliini hazrlam ve bir anlamda gerekletirmitir. Bu nedenle dier uluslarn gelime biimlerinin tekerrr ihtimal ddr. leri lkelerin ekicisinin peine taklmak zorundaki geri bir lke sraya uymaz: tarihsel olarak geri bir durumun sunduu imtiyaz byle bir imtiyaz varittir- bir halka, bir dizi ara aamay atlaarak, daha zaman gelmeden nce, yaratlan her eye ulama imkan tanr ya da daha dorusu onu buna zorlar. Yabanllar, gemite o silahlar birbirinden ayrt eden mesafeyi katetmeksizin, ok ve yay brakp tfee geerler. Amerikay smrgeletiren Avrupallar tarihe yeniden balamadlar. Almanya ya da ABD iktisadi bakmdan ngilterenin nne gemilerse. Bu kapitalist evrimlerindeki gelime yzndendir. (...) Tarihsel bakmdan geri bir ulusun gelimesi, zorunlu olarak, tarihsel srecin farkl evrelerinin zgn bir kombinasyonuna yol aar. Betimlenen bu yrnge btnsel olarak dzensiz, karmak ve bileik bir nitelie brnr. (Lev Troki, Rus Devriminin Tarihi, 1. Cilt, s. 14-15)
25

Dolaysz grevleri bakmndan bir burjuva devrimi olarak balayan Derim, ksa bir sre iinde gl snf atmalarna yol aacak ve ancak, iktidar ezilen kitlelerin banda durabilecek tek snfa, yani proletaryaya devritmekle en son zafere ulaabilecektir. Proletarya ise bir kez iktidara getikten sonra sadece kendini burjuva demokratik programla snrlamak istememekle kalmayacak, bunu yapmak elinden de gelmeyecektir. Ancak ve ancak Rus Devriminin Avrupa proleter devrimine dnmesi halinde Devrimi sonuna kadar gtrebilecektir. O zaman, Devrimin ulusal snrllklaryla birlikte burjuva demokratik program da alacak ve Rus ii snfnn geici politik egemenlii uzun sreli bir sosyalist diktatrle dnecektir. Ama Avrupann hareketsiz kalmas halinde, burjuva kar devrimi Rusyada emeki kitlelere boyun emeyecek ve lkeyi gerilere frlatacaktr, hem de bir demokratik ii ve kyl hkmetinden ok gerilere. (Troki, Sonular ve Olaslklarn 1919da Moskovada Yaymlanan Yeni Basksna nsz )

22

Son derece geri retim ilikileri ve siyasi bir sistemin olduu bir lkede, kapitalizmin dorudan sanayi kapitalizmi olarak domas ve bu nedenle ii snfnn daha doarkenki gc ve de burjuvazinin korkakl nedeniyle, demokratik devrimde ii snf kylln desteini salayarak iktidar alabilir ve o da kendini demokratik grevlerle snrlamayp sosyalist karakterde tedbirlere ynelebilirdi. Yani eski akl yrtmesine hi de uymayan bir sonu ortaya kyordu evrimin bu bileik ve eitsiz karakterinden: yar feodal bir lkede sosyalist bir devrim olabilir ve ii snf iktidara gelebilirdi. Hlbuki birbirini izleyen aamal evrim kavrayna gre, sosyalist devrimin, retici Glerin kapitalist ilikilerle en ok elitii kapitalist ve en gelimi lkelerde olmas gerekiyordu. Bu sonu bir tr zndklk, yoldan kma gibiydi; o zamana kadar bilinenleri alt st ediyordu. Ama bunun ardnda, metodolojik olarak evrimin daha karmak bir kavray, Trokinin adlandrmasyla, eitsiz ve bileik bir evrim kavray bulunuyordu. Mehur Bolevik ve Menevik; nc ve kinci Enternasyonal, Trokizm ve Stalinizm ayrmlar, son durumada metodolojik dzeyde bu iki farkl evrim (aamal ve eitsiz-bileik) kavramn yanstyorlard. Tekrar vurgulayalm ki, Trokinin evrim kavray retici glerin geliimini tartmyordu, sadece bu geliimin karmak, eitsiz ve bileik karakterine dikkati ekiyor ve karsamasn bundan yapyordu. Ayn ekilde retim ilikileri ile retici glerin gelime derecesi arasndaki uyum dncesiyle de sorunu bulunmuyordu. Zaten ilerde tam da bu uyumdan hareketle, Sovyet devletinin snf karakteri sorununa bir cevap getirebiliyordu 26. Evrimin eitsiz ve bileik geliimine ilikin ngrnn gereklemi olmas sonucu geri bir lkede sosyalist devrim olmutu. Ama bu devrim tecrit olunca, yine bizzat Marksn dedii gibi, geri retici gler dzeyinde, sosyalizm olmayacandan, btn pislikler geri dnyordu 27. Rusyada olan son

26

Trokinin bu uyuma dayanan aklamas en zl biimde u satrlarda ifade edilir. Komnist Manifestodan iki yl nce gen Marks yle yazyordu: retim glerinin gelimesi (komnizmin) kesinlikle zorunlu pratik temelidir nk onsuz, yokluk genelleecek ve yoklukla birlikte gereksinmeler iin giriilen kavga yeniden balayacaktr ki bunun anlam tm eski pisliklerin yeniden su yzne kmas zorunluluudur. Bu dncesini Marks hibir zaman gelitirmedi ve nedeni hi de rastlantsal deildi: Geri bir lkede proleter devrimin gerekleebileceini hibir zaman tahmin etmedi. Lenin de bunun zerinde durmad ve bu da rastlantsal deildi: O da Sovyet devletinin bu kadar uzun bir sre tecrit edilmi kalacan tahmin etmedi. Gene de alnt, Markstan bir soyutlamaya varma ve kartndan karsama yoluyla, Sovyet rejiminin tamamen somut skntlarna ve hastalklarna var geilmez bir anahtar sunmaktadr. Emperyalist ve i sava ykntlaryla krklenen yoksulluun tarihsel temeli zerinde, bireysel varolu kavgas, burjuvazinin devrilmesinden hemen sonraki gn ortadan kalkmamak bir yana, bu olay izleyen yllarda da azalmam, tam tersine zaman zaman duyulmadk canavarlklara brnmtr. lkenin belli kesimlerinde ki kez yamyamlk noktasna varldn hatrlatmamza bilmem gerek var mdr (Lev Troki, hanete Urayan Devrim, s.77, stanbul, 1998)
27

Troki, tam da retici glerin gelimi ile retim ilikileri arasndaki uyumdan hareket ederek ve Marksn aadaki szlerine dayanarak Sovyet Devriminin yozlamasn ve bir brokrasinin iktidar almasnn aklyordu:

23

durumada buydu. retici gler kendi geri gelime dzeylerine uygun ilikilere neden oluyorlard. Yani eitsiz gelime ile geri bir lkede sosyalist devrim ve tam da bu nedenle, retici glerin gerilii nedeniyle, uygunluk yasas ile de brokratik kar devrim aklanabiliyordu. Dikkat edilirse bu yaklamlar, klasik eletirel ve devrimci Marksist yaklamlarla tam bir uyum iindedir. Stalinizmin yayd, gc yaygnlndan gelen kannn aksine, Trokizm, klasik Marksizmin kavramsal aralar ve problematiklerini kinci ve nc Enternasyonalin (ilk drt Kongre sonras) bayalatrmalarna kar koruma ve savunmay temsil eder. Bu eitsiz ve bileik evrim kavrayyla Troki, yirminci yzyln tarihinin genel gidiini, sosyalist devrimin nce geri bir lkede olmasn; Sovyetlerdeki brokratik kar devrimi ve bunlara bal olarak ii hareketinin krizi ve faizmi; sava sonras Dou Avrupadaki dnmleri ve nihayet bizzat Dou Avrupann kn ve kapitalizme dnn aklayan kavramsal aralar sunar. Trokinin gelitirip netletirdii bu eitsiz ve bileik gelime eklinde zetlenebilecek evrim kavray olmadan, yirminci yzyl tarihini, dolaysyla da bugn anlamak olanakszdr. Trokinin eitsiz ve bileik evrim teorisi, tpk Einsteinn zel ve Genel Rlativite teorisinin, Quantum Teorisine gre hala klasik fiziin alannda bulunmas gibi, Klasik Marksizmin evrim kavray erevesinde kalr. retici glerin gelimesi, sonra gelen aamalarn ncekileri tasfiye etmesi ve retici glerin gelime dzeyi ile retim ilikileri arasndaki uygunluk gibi tm varsaymlar paylar. Tpk Einstein teorisinin astronomik boyutlardaki olaylar byk bir baaryla aklamas gibi, yirminci yzyln tarihini byk bir baaryla aklar. Ama Tpk klasik fiziin kavramlarnn atom alt paracklar leminde yetersiz olmas gibi, Kapitalizm ncesi Tarih ve Az Gelimiliin Gelimesi sz konusu olduunda, artk bu evrim kavray yetersiz hale gelir. Orada Quantum Fizii benzeri yeni bir Tarihsel Maddecilie ihtiya vardr. Kvlcmlnn evrim teorisine katklar ite tam burada ortaya kar. * Kvlcml, geri kalm bir lkenin sosyalisti olarak, azgelimilik sorunuyla ve ayn zamanda kapitalizm ncesinin byk uygarlk beikleri az gelimi lkeler olduundan, kapitalizm ncesi Tarih ve Toplumlar sorunuyla karlar28. Bu farkl toplumlarda karlat sorunlar

te yandan retici glerin bu gelimesi (daha imdiden insanlarn gncel ampirik yaantsnn, yerel dzeyde deil de dnya apnda tarihsel olarak cereyan etmesini ieren gelimesi) kesinlikle vazgeilemez, nce yerine gelmesi gereken bir pratik kouldur, nk, bu koul olmadan, ktlk, genel bir durum alr, ve gereksinmeyle birlikte zorunlu olan iin savam yeniden balar ve gene kanlmaz olarak ayn eski irkefin iine dlr. (Marks Engels, Alman deolojisi, http://www.kurtuluscephesi.org/marks/almanideoloji.html )
28

"Byle bir aratrma neden nemli oldu?

"Bugnk Trkiye'yi anlamak in, onun, dn iinden kt (daha dorusu bir trl iinden kamad) Osmanl Tarihine inmek gerekti. Osmanl Tarihinin maddesine girince, onun slam medeniyetinde bir

24

aklayabilmek ve zebilmek iin; Azgelimiliin gelimesi olgusunu ve kapitalizm ncesi binlerce yllk uygarlklar tarihini aklamak iin, evrim kavrayn ve retici gler kavramn batan aa deitirmek zorunda kalr. Kvlcml 1960lardan nce, iki sava aras dnemde, 1960lardan sonra Az gelimiliin Gelimesi sorunuyla megul olan ve bunu kapitalist ekonominin kendi i mantyla Merkez evre ikilemiyle aklamaya alanlardan ( Drtl ete Arrighi, Frank, Wallerstein, Amin vs.) veya bat Marksizmi geleneinin devam olarak, sorunu Toplumsal Formasyon kavram erevesinde (Balibar, Laclau vs.) ve daha ziyade de skolastik ve metodolojik dzeyde tartanlardan29 ok nce, sorunu Tarihsel Maddeciliin kavramlar ile tartr ve zgn bir teori gelitirip katklarn yapar30. Kvlcml bu almalar sonucunda, Marks ve Trokinin dayand ve sorgulamay akllarndan bile geirmedikleri, retici glerin srekli gelimesi varsaym sorgular. Gelimi retim ilikilerinin geri retim ilikilerini tasfiye edecei varsaymn sorgular. Dolaysyla da retici glerin gelime dzeyi ile retim ilikileri arasndaki uyum varsaymn sorgular. Marksta retici glerin gelimesi veri olduundan, o ileri bir lke geri olana geleceini gsterir diyor ve o zamann Almanyasna Aldrmyorsun ama anlattm bu senin hikyendir diye bitiriyordu szlerini. Trokinin bu karsamayla sorunu yoktu, Troki sadece bu gelecee giden farkl yollar olduunu gsteriyordu. Klasik Marksizmin veya

"Rnesans" olduu belirdi. slam medeniyeti : tpk Grek ve Roma Medeniyetleri gibi, Kent'ten (ileden) km Antika (kadim) medeniyetlerden biriydi. lk Smer ncesinden (Protosmerterden) slam medeniyetine gelinceye dein sralanan antika medeniyetlerin hepsi de : hem birbirinin ayni, hem birbirinin gayri olarak birbirlerinden kagelirlerken, hep ayni gidii (proseyi) gsteriyorlar ve bir tek kanuna uyuyorlard. "Gnmze dein uzanm btn poblemlerin : sebep-netice zincirlemesiyle nasl ta Protosmerlere dek dayanp kt dupduru anlalmadka, hibir somut (konkret) Tarih olay gerei gibi aydnlanamyordu." (Hikmet Kvlcml, Tarih Devrim Sosyalizm, s. 5)
29

Bu konudaki tartmalarn geni bir zeti u kitapta bulunabilir: retim Tarzlarnn Eklemlenmesi zerine (Foster-Carter, Wolpe,Laclau, Taylor, Mouzelis, Ersoy, Ankara, 1984). Kitapta geni lde zetlendii gibi, bu konuyla bat Marksizmi gelenei, retim Tarz ve Toplumsal Formasyon kavram balamnda daha ziyade skolastik, yani Marksizmde kavramn anlam zerine, bir tartma yrtt. Bunlarda, Merkez -evre ekolnn tersine, somut ekonomi ve snf analizleri pek bulunmaz, tartma felsefidir, yntembilimseldir. Ayn az gelimilik olgusunu ele alan iki ayr paradigma sz konusudur.
30

Merkez-evre ekol de Ekonomi Politikten Tarihe ve Tarihsel Maddeciliin konusuna doru bir arlk noktas kaymas yaamtr. rnein Samir Amin Dnya apnda birikim kuramn kurmak iin toplumsal formasyonlarn teorik bir tarihine ihtiya olduunu dnyordum (S. Amin, Entelektel Yolculuum, s. 58) diyor. Wallerstein giderek tarihe ynelir ve bu onun Tarihi Annales okuluyla sk ilikilerine yansr. Frank da son zamanlarda kapit alizmi ta Smerlerden balatma eilimine girer. Yani bu arlk noktas kay onlar Kvlcml ile ayn alana yaklatrr. Ama kapitalizmi bir retim deil bir deiim ilikisi olarak anladklarndan, her sermayeye dayanan sistemi kapitalizm olarak kavrarlar (S. Amin daha farkldr), prekapitalist ve modern kapitalist sermaye ve toplum arasndaki ztl ve fark gremezler. Onlarn aksine Kvlcml da zam bu fark ve ztla oturtur otantik bir Marksist olarak analizini.

25

Trokinin ufkunda ve paradigmasnda, ileri bir lkenin geri bir lkeye geleceini gstermemesi, yani az gelimiliin gelimesi gibi bir problem bulunmuyordu. Ne var ki, smrge ve yar smrge lkeler iin; daha dorusu yirminci yzylla birlikte kapitalizme giren lkeler iin, artk ileri bir lke geri bir lkeye geleceini gstermiyordu. Yani geri lkelerin evrimi ileri lkelerin izinden gitmiyordu; retici gler gelimiyordu, geliemiyordu; greli olarak ileri lkelerle aralarndaki fark daha da byyordu. Yirminci Yzyla kadar Avrupada ve Japonyada grld trden, geriden gelenin ne gemesi deil, geridekinin giderek daha da geride kalmas; ileridekinin giderek daha da aray amasyd ortada grlen. Eer yeni olgunun eski kavrama smayn gze batrmak iin bir formlasyon yapmak gerekirse, ortada grlen eitsiz ve bileik bir geliim deil, geliememedir; az gelimiliin gelimesidir Bu geri kalmln yan sra, snf ilikilerinde ise genellikle, retici glerin gelime dzeyinin tam tersi ultra modern bir snf egemenlii ilikisi grl yordu. Bu Terslik en iyi Rusya ve Trkiye rneklerinde grlebilir. Rusyada Politikaya, arlk ve Aristokrasi egemendi; ama ekonomide son derece younlam ve modern teknik kullanan bir sanayi vard. Trkiyede ise tam tersine, Politikada egemen g, Fin ans Kapitaldi; Ekonomide ise son derece geri bir teknik ve az gelimi bir ii snf egemen olmaya devam ediyordu 31. Balangta Kvlcml da tpk Troki gibi, Trkiyedeki gidiin, Rusya benzeri bir yol izleyeceini, hatta benzer aamalar Rusyadan daha ksa srede ve hzl aacan dnr. rnein 1930larn banda yazd Yolda, tpk 1905deki Troki gibi karsamalar yapar 32. Ne var ki, balangta yle gidecek gibi grnmesine ramen, Trkiyede ne teknik, ne snf ilikileri ne de proletarya Rusyada olduu gibi bir geliim gstermez. Sosyal iktidara Burjuvazi bir yana, Finans Kapital egemendir ama lke son derece geri bir teknik dzeyindedir. Finans kapital egemen olmasna ramen, kapitalizm ncesinin gerici sermayesi

31

Zaten tam da bu grngdr, Merkez-evre ekoln, az gelimilii kapitalizmin kendi mantyla aklamaya iten. Onlar geri lkelerdeki ilikilerin dnya kapitalist ekonomisiyle olan sk ilikisine ve oradaki egemen snflarn hi de klasik Feodal snflar olmamalarna vurgu yapmlardr. Bylece geni bir olgular ynn tanmlamlar ama tam da aklanmas gereken olguyu aklama gibi sunmulardr. Temel yanlglar, az gelimiliin, sermayenin saf hareketinin deil, gerek tarihsel hareketinin rn olduunu anlamamalar ve bu ayrm yapamamalardr.
32

Kvlcmlnn 1930larn banda tam bir Stalinist olarak yazd ve ancak baz blmleri 70lerde yaynlanabilen Yol adl almas aslnda bilinsiz bir Trokizmi yanstr. Kitabn Ge Gelme blm Ge gelmenin faziletleri gibi ifadeleri, Trokinin tarihsel olarak geri bir durumun sunduu imtiyaz dedii ayn eitsiz ve bileik gelimeyi anlatr. Almanya ve Rusya ile Osmanl ve Trkiyeyi karlatrr ve ayn aamalarn daha hzl geildii ve atland tespitini yapar. rnein yle yazar: II. Nikola, Rusyada Deli Petro dneminden beri balam ve olduka gelimi bir merkezilemi sanayi bulmutu. Mustafa Kemal Trkiyesi, Rusyada Deli Petro dneminden beri olan sreci hzla tamamlamak ve modern sanayi sermayesini birdenbire kurmak zorunda kalmtr. (s. 176) Bir ok rnekler verdikten sonra u sonucu karr: Ve Rusyada 50 yl boyunca yrnen yol Trkiyede 5-10 ylda alacak hale gelebilir. (.s. 177) Trkiyede kapitalizmin aamalar byle hzl at, sosyalizmin de dorudan Leninizmden ilham alarak doduundan hareketle be on yla kadar Trkiyede sosyalist devrim olabilecei sonucunu karmay okuyucuya brakr.

26

ve ilikileri gcn ve varln korur ve tasfiye olmazlar. Gelecein ve gemiin kamburu st ste binmitir. Bu sefer, niye Rusyadaki gibi bir evrim olmadn aklamak bal bana bir sorun olur. Yani az gelimiliin gelimesinin aklanmas , yani retici glerin geri kalmas. (Tabii daima bu nispi olarak anlalmaldr.) Olgun Kvlcmlnn sonraki btn teorik abas ve katks bu tam tersi gidii anlamakta toplanr. Kvlcml, bu sorunu zebilmek iin, evrimin daha karmak bu grngleri zerinde younlar. O zaman da daha st retim ilikilerinin ve bunun rn snflarn, nceki retim ilikilerini ve snflar tasfiye ettii ve onlarn yerini ald varsaymn sorgular. Bunun yerine bunlarn bir tr simbiyoz ilikiye girerek birbirlerinin varln glendirdik lerine dikkati eker. Yani Trkiyede kapitalizm, tam da eitsiz ve bileik geliim sonucu Finans Kapitalizm, hatta Tekelci Devlet Kapitalizmi denebilecek ve sava sonrasnda dnyada yaygnlaacak biimde doduu iin, bu sper modern Finans -Kapital, prekapitalist snf ve ilikileri tasfiye etmez, aksine onlarla ittifaka girip, onlar glendirir33. Bu Trokinin eitsiz ve bileik geliim yaklamn da ieren ama onu da aan bir kavraytr. Eitsiz ve bileik geliim sonucu, Trkiyede kapitalizm Finans -Kapitalizm, hatta Tekelci Devlet Kapitalizmi olarak domutur. Ama buna ramen ve tam da byle olduu iin, feodal kalntlar ya da kapitalizm ncesi Tefeci-Bezirgan sermaye gcn ve egemenliini sadece srdrmez pekitirir. Yani sper modern Finans-Kapitalizm, prekapitalizmi tasfiye etmez, onunla Etle trnak gibi olur34, bir simbiyoz yaama geer veya kimilerinin dedii gibi eklemlenir35.

33

O zaman ne oldu? Geri lkelerde Antika Tarihin sk sk yazd cilvelerden biri oldu. Bu bir eit "TERSNE RNESANS" idi. Kapitalizm, Bat'da TEFEC-BEZRGAN snf kknden kazmadka, normal olarak domamt. Fakat geri lkelerde, kapitalizmin son a olan Emperyalizm dneminde Tefeci -Bezirgan snf kknden kaznmak yle dursun, btn dileri ve trnaklaryla kapitalizme ortak olmaya ve kapitalist iktidar ayakta tutmaya kendini verdi. Bu bir Tarihin tersine ak myd? Evet. Byle tersine akntlar lm ana gelmi dzenlerin byk anaforlar iinde grlebilirdi. Kapitalizmin inkar edecei Tefeci-Bezirgan snf, 20nci yzylda sanki kapitalizmi inkara kalkmi gibiydi. Ancak bu grnt. Dizginler grnmeyen rmcek alar gibi uluslararas Finans-Kapital mekanizmasnn ve en byk emperyalist iktidarlarn elinde idi. Modern Finans-Kapital nasl Tarihin arklarn geri evirmekte ve gericilik yapmakta esiz ise, tpk yle, Antika Tefeci Bezirgan snf da insan kazanlarn inkar etmekte ve gericilik yapmakta Emperyalizmden aa kalmyordu. Bylelikle tencere yuvarland kapan buldu. Ortaalardan hatta ilk Antika alardan kald bilinen Kadim Tefeci-Bezirgan snf: Modern an dnya ihtilalleri ve sosyalizm dneminde Finans-Kapitale YEDEK UYDU ve HTYAT GC olarak geri lkelerde iktidar mevkiini paylat. Bu yzden T efeci-Bezirgan snf, sanki bir modern sosyal snf imi gibi geri lkelerin ekonomisinde, toplum ilikilerinde, politikasnda, kltrnde, ahlaknda ar basan sz sahibi bir snf kesildi. Bugn geri lkelerin SOSYAL YAPISI denince, yukarda saydmz SINIF LKLER gzmz nnden ayrlmamaldr. (Dr. H. Kvlcml, Genel Olarak Sosyal Snflar, AYDINLIK, Say: 2, Aralk 1968, s 119-133)
34

Bat kapitalizmi genlik anda iken Trkiye'nin yatalak Tefeci-Bezirgn dzeni Kapitalizme kar hi bir rezonans gstermedi. lerici serbest rekabet kapitalizminin dalgas Trkiye'yi hi ilgilendirmedi.

27

* Bu evrim kavraynn Marks ve Trokidekinden farkn gsterebilmek iin, biyoloji ve paleontolojideki evrim kavramnn evrimi bir fikir verebilir. Klasik biyolojik evrim kavram, tpk ilkel, kleci, feodal, kapitalist sralamas gibi tek hcreliler, sngerler, yumuakalar, omurgallar, balklar, srngenler, memeliler, primatlar gibi bir sra izler ve daha sonra gelenin dierlerinin yerini ald ve onlardan stn olduu var saylr. Ama modern biyoloji, bu evrim kavrayyla yetinemez ve bununla var olan gereklii aklayamaz. Evet, rnein insanlarla tek hcreliler evrimin adeta iki ayr ucu gibidirler ama insan barsandaki tek hcreliler ile simbiyoz bir yaam iindedir. Onlar yiyecekleri paralamasa insann yediklerini hazmetmesi olanaksz olur. Elbette bu ekstrem bir rnektir ama biyolojik alem byle binlerce rnekle doludur. rnein iekli bitkilerin ve bceklerin evrimi ancak bu mekanizmayla aklanabilir. Evrimin sonra gelen aamalar sadece ncekilerin yerini almaz, onlar var olmaya devam ederler ve daha da teye gidip karlkl olarak birbirlerinin var oluunu etkilerler. Evrim ve onun karmak yaps byle daha derin ve doru olarak aklanabilir. te Kvlcmlnn yapt aa yukar Toplum ve Tarih kavrayna byle bir evrim kavramn getirmesidir. Sonra ortaya kan aamalar ncekileri sadece tasfiye etmez ve onun yerini almaz, ayn zamanda onu glendirir, yaatr ve onunla simbiyoz bir ilikiye girerler ve bu iliki iinde onlarn kendileri de deiirler. Bu kavrayn politik sonularnn nasl alt st edici olduu, en iyi Marks ve Trokinin evrim kavraylarnn programatik sonularyla bir kyaslama iinde grlebilir. Klasik anlaya gre bir lke kapitalistse nndeki devrim sosyalist, feodal veya yar feodal ise nnde demokratik devrim grevleri olur. Troki, eitsiz ve bileik evrim kavrayyla, feodalizmin egemenliindeki bir lkede sosyalist devrim olabilecei sonucunu karr. Ama Kvlcml, finans kapitalizmin egemenlii altnda, kapitalist ilikilerin yaygn ve egemen olduu bir lkede demokratik karakterli bir devrim gerektii sonucunu karr. nk finans kapitalizm pre-kapitalizmi tasfiye etmemekte, glendirmekte, onunla kader ortaklna girmektedir. Egemen snf sper modern olmasna ramen ve tam da o nedenle, devrim

20. yzyla geldik. Kapitalizm: irat, monopolcu Finans-Kapital egemenlii biimine girdi. Bu, kapitalizmin lm deine yat a oldu. 0 zaman bizim yatalak Tefeci-Bezirgn dzenimiz: Finans-Kapital adl tekelci yatalak sermaye ile tam rezonans hline girdi. Birbirlerine denk dtler. Halkmzn bir deyimi vardr: "Hac hacy Arafat'ta, it iti kalafatta bulur!" der. 20. ci yzylda kapitalizmin derebeilemesi demek olan Finans-Kapital ile Tefeci-Bezirgnln derebeilemesi demek olan Osmanl toplumu hemen can cana, ba baa kuzu sarmas oldular. (Dr. H. Kvlcml, retim Nedir?, s. 77)
35

Bu kavramn kullanmlar veya bu kavram kullanlmadan ayn fenomenin ele aln vs. hakknda yine bu kitapta geni bilgi bulunmaktadr: Foster-Carter, Wolpe,Laclau, Taylor, Mouzelis, Ersoy, retim Tarzlarnn Eklemlenmesi zerine (Ankara, 1984).

28

demokratik grevleri zmeyi nne koymaldr. (Elbette bu devrimin kendi dinamiiyle bir sosyalist devrime dnmesini, yani Srekli Devrimi, dlamamaktadr.) Bu paradigma farkn kavrayamayan birok Trokist, kolaylkla Kvlcmly kendi eski paradigmalar iinde deerlendirip, demokratik grevlere yapt vurgu nedeniyle klasik Stalinist bir aamal devrim kuramcs olarak grebilir ve grmtr. Ne var k bu yanltcdr. Kvlcml ok ilerde, Trokiden de tede baka bir paradigmaya aittir 36. Kvlcmlnn yaklam Trokininkini reddetmez, onu da kapsar, ama ayn zamanda onu aar. Trokininki ise Kvlcmlnnkini kapsamaz, daha snrldr. Marksn formle ettii biimiyle Tarihsel Maddecilikte farkl retim biimleri zaman iinde birbirlerini izlerler ve birbirlerinin yerini alrlar. Kvlcmlda, o zaman iinde birbirini izleyenler, ayn mekan ve zaman iinde, karlkl iliki iinde birbirini deitirileri iinde ele alnr. Bu yntem, gerekliin ok daha derin bir kavrayn vermekle kalmaz, az gelimiliin gelimesi gibi, ileri bir lkenin geri bir lkeye geleceini gstermemesi gibi, sanki ilk bakta Tarihsel Maddeciliin ilk formlasyonlaryla eliiyor grnen fenomenleri de daha gelimi bir Tarihsel Maddecilikle aklar. Burada, evrimi ve farklar daha net gsterebilmek iin, Kvlcml ve Trokinin farkl evrim kavraylarndan sz ediyoruz. Elbette Marksta, Kvlcml ve Trokinin; Trokide Kvlcmlnn evrim kavraylarn tohumlar vardr ve nceki formlasyonlar sonraki formlasyonlar dlamaz. Ama bu tohumlar sonra gelende gelimi veya politik, programatik ve stratejik sonulara ulamtr. Trokinin veya Marksn paradigmasnda az gelimenin gelimesi ngrlmez ya da o paradigmadan byle bir sonu kmaz; dolaysyla klasik paradigmayla az gelimiliin gelimesini aklamak mmkn deildir37. Ama toplumda byle bir olgu (Fenomen) vardr.

36

rnein birok Trokist nc dnyada egemen dnya pazaryla btnlemitir diyerekten sosyalist devrim nerdii ve Stalinist Partilerin milli burjuvaziyle ittifak siyasetine kar argman sunduu iin, A. G. Frankn yaklamn desteklerler, ama bunun aslnda metodolojik olarak Trokiden daha geri bir karsamaya, ilikiler kapitalisttir o nedenle devrim sosyalist karakterli olmaldr karsamasna, geri dn olduunu gremez ve anlamazlar.
37

Trokinin bu konuya en ok yaklat ve eskinin sonularn kard yerde bile az gelimiliin gelimesi sorunu yoktur. Onlarn birer zne olarak tannmas vardr. O znenin bak asndan tarihe bak, dolaysyla yle bir bakn ortaya karaca teorik sorunlar yoktur. rnek: Manifesto, kapitalizmin geri ve barbar lkeleri nasl kendi girdabna aldn aklarken, smrge ve yar-smrge lkelerin bamszlk iin verdikleri mcadelelere hi gnderme yapmaz. Marx ve Engels, toplumsal devrimi en azndan nde gelen uygar lkelerde gelecek birka yln sorunu olarak dndkleri lde, smrge sorununun da, ezilen uluslarn bamsz hareketinin sonucu olarak deil, kapitalizmin metropol merkezlerinde proletaryann kazanaca zaferin sonucu olarak otomatikman zleceini dnyorlard. Smrge ve yar-smrge lkelerde devrimci strateji sorunlarna bu nedenle Manifestoda hi dokunulmaz. Bugn bu sorunlar bamsz zmler gerektirmektedir. rnein, ulusal anavatan sznn ileri kapitalist lkelerde en zararl tarihsel fren haline geldii ok ak olduu halde, bamsz bir varolu iin mcadeleye zorlanan geri lkelerde bu hl grece ilerici bir faktr olarak nmzde durmaktadr.

29

Az gelimilik gelimektedir; ileri lkeler artk geri lkelere geleceklerini gstermemektedir. Bu durumda yle bir kavram sistemine ihtiya vardr ki, hem gelimeyi, hem eitsiz ve bileik gelimeyi, hem de az gelimenin gelimesini aklayabilsin. Daha gelimi bir teori, sadece gelimeyi ve eitsiz gelimeyi de deil, geliememeyi ve gelimemeyi de aklayabilmelidir. Hem de bunu tutarl bir kavram sistemi iinde baarabilmelidir. te Kvlcmlnn yapt veya en azndan yapmaya alt budur. Bu sorunu zebilmek iin, Finans Kapital ve Tefeci Bezirgan kaynamas kavramn veya Kadn Sosyal Snfmz38 gibi yazlarnda ifadesini bulan, farkl retim ilikileri ve bunlarla ilikili snflarn kaynamas kavrayn gelitirir. rnein, Komn, Bezirgan Uygarlk ve Modern Kapitalizm, sadece tarihte birbirini izleyen toplum biimleri deildir, onlar bu gn bir arada39 ve karlkl iliki iinde bir toplumsal sistem yaratrlar40. Kyler komn, kasabalar antik uygarlk, ehirler kapitalizmdir. Kyde

Komnistler diyor Manifesto her yerde, varolan toplumsal ve politik dzene kar olan her devrimci hareketi desteklerler. Renkli rklarn kendilerini ezen emperyalistlere kar hareketi, varolan dzene kar olan en nemli ve gl hareketlerden birisidir ve bu nedenle beyaz rk proletaryas saflarndan eksiksiz, koulsuz ve snrsz bir destek beklemektedir. Ezilen uluslar iin devrimci strateji gelitirme onuru balca Lenine a ittir. (Troki, Komnist Manifestonun Doksannc Yldnm
38 39

Dr. Hikmet Kvlcml, Kadn Sosyal Snfmz, Kvlcm, say 1, Temmuz-Austos 1978, s. 120)

rnein Lenin, devrimden sonra Rusyadaki toplumsal ilikilere ilikin bir deerlendirmesinde Rusyada be retim biiminin bir arada bulunduunu syler ama bunlar basite yan yana bulunmaktadrlar, karlkl ilikileri iinde, birbirileri zerinde yaptklar etkilerle bir sre olarak ele alnmazlar.
40

Bu yntem u satrlarda dupduruca aklanmakta ve uygulanmaktadr: Bizde sosyal ehram balca katl bir Bbil Kulesi'dir. Sosyal katlardan herbiri tekilerini soysuzlatrp berbatlatrr. O katmerli ve sonturlu kattaki snflarn eliki ve atklar btn azgnlklaryla ayakta durur. 3 kat yle sralayabiliriz: 1- st kat: Byk ehirler, ayr bir dnyadr. Ona Modern Kapitalizm dnyas diyebiliriz. 2- Orta kat: Kasabalar Trkiyesi'dir. Orta dnyamz Antika Tefeci - Bezirgan dnyas olarak adlandrlabilir. 3- Alt kat: Kyler Trkiyesi'dir. Oras artk ne Modern, ne Antika toplum deil, sz yerinde ise Tarihncesi dnyas saylabilir. Tekrar edelim: bu ayr dnya, ayr Toplum Tarihi kona birbirlerinden hem binlerce yl ayrdrlar, hem birbirleriyle ayn yerde bulunurlar. Bu 3 sosyal katn stste yl lanetlenmi yomsuz ehram gznnde tutulmadka ve ehram indeki her katn tekilerle olan ilikileri ve elikileri dupduru kavranlmadka Trkiye'nin Sosyal Snflar problemi aydnla kavuamaz. SOSYAL 3 KATIN KARAKTERST Her katn ayr ayr: 1- zel Ekonomi temeli, 2- zel st ve Alt snflar, 3- zel birer Smrge halk..

30

erkek, kasabada tefeci bezirgan, ehirde finans kapital egemendir. Ky ve kasaba (komn ve antik uygarlk) ehrin (finans kapitalizmin); Ky (komn) kasabann (Antik uygarlk); kadn da hepsinin ve ky erkeinin i smrgesidir. Bylece gericilik ve gerilik ile kadn sorunu arasndaki ba; btn gericiliin namus (=kadn kle) elden gidiyor bayrayla ezilen snflar peine taknn mekanizmalar nefis bir biimde aklanr41. * Ama retici Gler ve Evrim Teorisi bakmndan daha byk sorun, kapitalizm ncesi tarihte ortaya kyordu. stisnasz olarak, btn eski uygarlk beikleri kapitalizme geememilerdi ve bu gnn az gelimi lkeleriydi. Kategorik ve soyut olarak, klasik kavramsal aralarla, Kapitalizme Geiin niye uygarla e n ge giren ngilterede olduunu, Eitsiz ve Bileik geliim ile aklamak mmkndr ve bir zorluk oluturmaz42.
vardr. Bu zellikleri, biraz soyutlatrma pahasna da olsa, ayr ayr deerlen-drmedike, evremizin somut krdvn iyz ile anlayamayz. EN ALTTA: Kyllk katnn ekonomi temeli, Barbarlk an bir trl aamam toprak ekonomisidir. Bu ekonomi yaps iinde, hi amakszn gereklii kendi adyla armaktan ekinmeyelim. Kyn ilkel ntarih ekonomisinde egemen st snf: Babahanln btn olumlu yanlarn yitirmi Kyl erkekleri'dir; alt snf ne denli yumuatlrsa yumuatlsn, bir sosyal kast kadar donmu ve sertlemi olduu iin "snf" adn alabilecek ayrlkta Ky Kadnlar Snf' dr. Bu bakmdan, kylln, sz yerinde ise Smrge halk, btnyle Ky Kadn'dr. Trkiye'de azck yaadn dnebilen hikimse, bu sylediimiz karakteristik zelliin anlamna yabanc kalamaz. ORTADA: Taramzn Kasabalk katnda ekonomi temeli, t Bbil andan kalma Tefeci - Bezirgan ekonomidir. Bu ekonomi sistemi iinde, egemen snf karakterini btn yamanl ile yaatan st snf: Tefeci Hacaalar ile Vurguncu Bezirganlar ve onlarn derebeilemi "Ayan", "Eraf", "Agavat", "Hanedan" adl elemanlardr. Kasabaln en keskin anlam ile ieride Smrge Halk: genellikle Trkiye'mizin btn Tara Halk, zellikle tm kadn - erkek Kyllktr. EN STTE: Modern merkezlemen ehirlilik katnda ekonomi temeli genellikle "Modern" ad verilebilecek olan Kapitalizmdir. Ancak bu kapitalizm Merutiyet anda Komprador Kapitalizm, Cumhuriyet anda Finans - kapitalizm biimiyle ar basar. Dr. H.K., Kadn Sosyal Snfmz, s. 120-121)
41

Her ky erkei, stteki Kasaba Tefeci - Bezirgannn toprak esiri'dir. Ama, tarlasnda ve evinde boaz

tokluuna Avrat - Kleler altrp ezer. O yzden, Tefeci - Bezirgan politika ufunetine btn sapklyla oy vermeyi boynunun borcu bilir. Kadna hak ve hrriyet mi? Ya arksz kyl, kimi kendi yerine nbete karp kle olarak altracak? Trkiye "Kyl memlekettir". Ne phe? "ehir" adn tayan bucaklarda ky retimi ve kyl psikolojisi "arln" bastrmtr. Nereden gelirse gelsin, her ileri admn karsna gericilik: "Namus" meselesi yapt kadn avcl ile kar ve halkn oylarn srf o demagojiyle dahi atr atr koparp alr. Hacaann emeki halka bilir bilmez kabul ettirdii "Namus" szc: Kadnn ev klesi, toprakbent, tarla paryas durumundan ebediyyen kurtulamay kuralna taklm bir ukur etiketidir. (Dr. H. K., age. S.133)
42

Gl Devlet olmamas yani uygarla bulamamlk ile kapitalizme gei ilikisi ok aktr. Buna Mandel de deinir. Avrupa dndaki kapitalizm ncesi medeniyetlerde mutlak devletin stnl bir tesadfn sonucu

31

Ama bu eski uygarlk beiklerinin niye kapitalizme geemediini retici Glerin gelime dzeyiyle aklamak ciddi bir sorundur. nk bu lkeler kapitalizme gei dneminde, ngiltereden daha geri bir retici gler dzeyinde deildiler. Sanayi devrimine kadar Klasik Uygarlklar ve Bat Avrupa arasnda retici glerin gelime dzeyi bakmndan neredeyse hi bir fark bulunmuyordu. Bu sorun en ak Gney ve Kuzey Amerikann farkl evrimlerinde grlebilir. Kuzeye de Gneye de gidenler aa yukar ayn retici gler seviyesindeki toplumlarn insanlarydlar. rnein ikisi de okyanusu aabilecek gemiler yapabiliyorlard. Niye kuzey kapitalizme gemiti de gney geememiti? Ama yle bir iliki ok ak grlyordu, Gneye gidenler, ta Fenikeliler zamannda uygarlk pisliine bulam, klasik Akdeniz Uygarlnn insanlarydlar, dolaysyla Gney de aslnda Klasik Uygarlklar kategorisinde dhildi ve Klasik uygarlklar kapitalizme geemiyorlard. Niye? Bu balant Kvlcmly bu uygarlklarn Tarihine yneltmiti. Orada grlen ise btn bilinenleri alt st ediyor, ek teorik zorluklar ortaya karyordu. nk Antik Tarihte, retici Gler gelimiyordu43 ve stne stlk buna ramen devrimler oluyordu. Ve bu devrimler, retici glerin geliimi eski styapya artk smad iin deil, retici Gler geriledii iin oluyordu ve devrimleri yapanlar da devrimci snflar deildi . stne stlk bu devrimleri daha geri retici gler dzeyini temsil eden toplumlar yapyordu . Eldeki kavramlar ve onlarn bu eldeki biimiyle bu iin iinden kma olana bulunmuyordu. ok genel olarak insanlk tarihine baknca bir eilim olarak, retici glerin bir gelimesi grlr. Kol gc komn, havyan, rzgar ve su gc klasik uygarlk, buhar gc kapitalizm. Bu farkl retim biimlerini retici glerin gelimesinden daha iyi ve tutarl aklamak mmkn deildi. Zaten bu nedenle Marks, Felsefenin sefaletinde yle yazar:

deil, sosyal art rnn kesin bir ekilde temerkzn gerektiren sulu tarmn tabi olduu artlarn sonucudur. [lk bakta aykr gibi grnse de] bu medeniyetlerin, gelimelerinin yar yolunda kalmalarna sebep, topran son derece bereketli olmas ve nfusun gittike artmasdr.(...) Bat Avrupadaki (ve bir dereceye kadar Japonyadaki) ekonomik gelimenin bu zellikleri, (yani sermayelere el koyacak bir gl devlet olmamas, ki bu da bizzat komnlerin yaayan gcyle ve uygarla ge girile ilgilidir) snai devrimin ancak bu blgelerde mmkn olduunu gstermiyor, sadece, kapitalist retim tarznn niin nce AvrupaDa meydana geldiini gsteriyor. E. Mandel, Marksist Ekonomi El kitab, Cilt.1, s.203-204. Kvlcml bu geii lkel sosyalizmden kapitalizme ilk ve son gei (ngiltere ve Japonya) rneklerinde iler.
43

Kvlcml ba eserinin Medeniyetin Yaratclk Efsanesi blmnde unlar yazyor. imdi tarihin en ibret verici ilginliine gelmi bulunuyoruz. nsanolunu Efendi ve kle diye iki mthi kutba ayran medeniyet, moral ykllar bir yana brakalm,- teknik ilerleme bakmndan hangi orijinal yaratlara kavutu? (s.118) Ksaca rnekler verdikten sonra devam ediyor: Son otuz yllk zellikle arkeoloji bulular, antika medeniyete imdiye dek atfedilen stn teknik yaratclk gcnn bir efsane deilse, mutlaka grne aldan olduunu her gn biraz daha ispat etmektedir.. (s. 120) (Dr. H. Kvlcml, Tarih Devrim Sosyalizm, stanbul 1965) Benzer deerlendirmeler Mandelde de vardr: Binlerce yl boyunca sadece iki enerji kaynandan: insan enerjisi ile evcil hayvanlarn enerjisinden yararlanld (a.g.e. S.194)

32

"Toplumsal ilikiler, retici glere sk skya baldrlar. Yeni retici gler salamak iin, insanlar, kendi retim biimlerini deitirirler; kendi retim biimlerini deitirmek, yaamlarn kazanma yollarn deitirmek iin de, btn toplumsal ilikilerini deitirirler. Yel deirmeni size feodal beyli toplumu verir; buharl deirmen ise, snai kapitalistli toplumu". Bu ema, tm tarihin genel gidi eilimini aklaycyd. Keza kapitalizmin ortaya kndan sonra da retici glerin bir hzl gelimesi grlyordu. Genel gidii iinde bir btn olarak insanlk tarihi ve kapitalizmin douundan sonraki yakn tarih retici glerin srekli gelitiinin en byk kant olarak grnyordu. Zaten bu nedenle Marksn formle ettii Tarihsel Maddecilik retisi, retici Glerin srekli gelitii var saymna dayanyordu. Marksn formle ettii biimiyle teori, insanlk tarihinin ok genel bir gidi eiliminden ve Kapitalizmden kyordu. Ne var ki Tarihe daha yakndan baklnca, gerek antik tarihte binlerce yl boyunca ve gerek neolitikten nceki Homo Sapiensin ortaya kndan sonraki on binlerce yl boyunca retici glerin neredeyse hi gelimedii olgusuyla karlalyordu. retici gler belli dnemlerde adeta patlarcasna gelimilerdi ama arada ok yava neredeyse durgunluk denebilecek bir gidi grlyordu. Antik tarihte retici gler neredeyse hi gelimemiti. Btn temel teknoloji, neolitik devrimde Verimli Hilalde ve aa Mezopotamyada Smerlerde (yuvarlak hesap M.. 10.000 ve 5.000 yllar aras) bulunmutu. Bundan sonra 7000 yl boyunca, kapitalizm douncaya kadar, sadece bunlarn nicel bir yaylmas, farkl corafyalarla eitlenmesi ve biraz mkemmelletirilmesi sz konusuydu. Ama bu yle kk ve yava bir deiimdi ki, Antik Tarihin deiimlerini retici glerdeki bu deiimle aklamak mmkn olmuyordu. Ama sorunun karmakl burada da bitmiyordu. Klasik tarihsel maddecilie gre, Devrimler44, retici glerin geliimi ve onun nndeki engeller ile aklanrken, a ntik tarihte bu geliim olmamasna ramen devrimler vard ve sorunu daha da iinden klmaz klan, bu devrimleri retici glerin daha geri bir aamasna karlk den barbar kavimlerin yapmasyd. Btn uygarlklar onlardan daha geri retici gler ve retim ilikileri dzeyindeki barbarlar ykyorlar ve yeni uygarlklar kuruyorlard. Bu ykl ve yeni uygarlklarn kurulular da birer devrim olarak ortaya kyordu 45.

44

Marks yle yazyor snfl toplumlarda devrimlerin mekanizmalarn ele alrken: "Genel Olarak Devrim nedir? Prensip olarak: "Snflar ztlamas zerine kurulu her Toplum iin ezilen bir snf hayati bir zarurettir. Ezilen snfn kurtuluu iin: daha nce edinilmi retici glerle, varolan sosyal mnasebetlerin artk birlikte var olamaz bulunmalar gerektir. Btn retim aletleri iinde en byk retici iktidar (g), devrimci snfn ta kendisidir. Devrimci elemanlarn snf olarak rgtlenmesi: eski toplum iinde meydana gelebilecek olan btn retici glerin varolduunu farz ve kabul ettirir." (K. Marks, Felsefenin Sefaleti)
45

Kvlcml bu sorunu Marksn ifadesini ve kavramlarn kullanarak yle aklyor:

"imdi burada genellikle deyimlendirilen Devrim artlarn, Tarihsel Devrim problemi ile karlatralm:

33

Yani teori, sadece retici glerin gelimesini ve bunun yol at deiimleri deil, sadece az gelimiliin gelimesini aklamakla yetinemezdi. O ayn zamanda, tarihte retici glerin gelimemesini; retici gler gelimemesine ramen retim ilikilerinin deimesini ve bu deiimlere tekabl eden tarihsel devrimleri ve bu devrimlerin daha geri retici gler ve ilikileri temsil edenlerce yaplmasn, yani birbiriyle eliiyor grnen bu olgular ve sreleri bir tek tutarl kavram sistemi iinde aklamalyd. te Kvlcmlnn Tarih Tezi bu birbiriyle zt grnen btn olaylar, bir tek tutarl kavram sistemi iinde aklama abasyd. Kvlcml bu sorunu, Engelsin bir aklamasna dayanarak46, retici gler kavramn, sadece Teknikle deil, Corafya, Tarih ve nsanla

"l - Antika Medeniyetler 'snflar ztlamas zerine kurulu bir Toplumdur. Orada ezilen snf: klelerdir. "2 - Klelerin kurtuluu iin antika retici glerle, antika retim mnasebetleri arasnda 'birlikte varolmaz'lk yetmi midir? Hayr. Bu moda deyimiyle 'coeksiztans : birlikte varolu' imkanszl, ne kleleri, ne antika medeniyetleri kurtarabilmitir. Tersine btnyle Toplumu batrmtr. Neden? Tarihsel maddeciliin nc artna geliyoruz. "3 - nk, Antika medeniyetlerde 'En byk retici g olan devrimci snf yoktur. O neden? "4 - nk: Antika medeniyetlerde "Devrimci elemanlarn snf olarak rgt-lenmesini gerektiren btn retici gler "Eski toplumun iinde meydana" gelememitir. Ve o yzden medeniyet batmtr. "Tek bana her kadim medeniyet iin doru olan bu kural, bir antika medeniyet battktan sonra, baka bir antika medeniyetin douunu aydnlatmakta yetersiz kalr. Bir medeniyet batmtr, ama 'medeniyetler' hibir vakit yeryznde sona ermemilerdir. Antika Tarihin hibir anda insanlk btn ile medeniyetten uzaklap, ebediyyen barbarla dnememitir. Tersine, her batan medeniyetin yanbana yeni bir medeniyet, (Hatta kendi zerinde bir Rnesans) daima douvermitir. "Antika medeniyetleri deviren g, toplumun kendi iinde doma, amac belirli bir sosyal snf olmamsa da, Toplumun dndan baka bir toplumun vurucu gc gelmi, eski medeniyeti basknla ykp yerle bir etmitir. Bu dardan gelen gce, Greklerin 'Yabanc: Ecnebi' anlamna kullandklar 'BARBAR' ad veriliyor. (Osmanl atalardan dirliki olmayan teki yurttalara 'ecnebi' derdi.) Tarihsel maddecilie gre: 'G (zor, ac, kuvvet): yeni bir topluma gebe olan her eski Toplumun ebesidir. Gcn kendisi de bir ekonomik kudrettir.' "Antika Tarihte 'g' barbar klna girip medeniyet toplumunu ykyordu. Bu en grmek istemeyecek bir gze batan olayd. Yk sebebi: eski medeniyetin 'Gebe' olmayndan ileri geliyordu. Eski medeniyet ykldktan sonra, doan yeni medeniyetin hangi retici g, nasl 'ebesi' oluyordu. Problem bu idi. Yalnz bu noktann aydnlatm. Tarihsel Devrimlerin en kr dmn zebilirdi. Ne are ki, Tarihsel maddeciliin kefedildii gnden beri, resmi Tarihsel bilimler (Franszcann akar deyimiyle 'c'en etait fait': ii bitik) duruma gelmilerdi." (Dr. H. K., Tarih Devrim Sosyalizm, s: 24)
46

Engels 1894de, lmnden az nce, Marksizmin bayalatrlmasna kar H. Starkenburga yazd mektupta unlar der ve H. Kvlcml retici Gleri yeniden tanmlarken bu mektuba dayanr: "Tarihin belirlendirici temeli olarak baktmz ekonomik ilikiler deyince bu ad altnda unu anlyoruz: Belirli bir TOPLUM NSANLARININ geimlerini retmelerini ve (i blm bulunduu lde) rnlerini aralarnda deitirmelerini anlyoruz. Demek btn retim ve ulam TEKN bunun iindedir. Kavraymza gre, bu teknik, ayn zamanda rnlerin deiim yordam gibi, rn leimini de, ve dolaysyla, kanda toplum sona erdikten sonra, snflara bln de, dolaysyla, Devleti, Siyaseti, Hukuk vs.'y i de belirlendirir. Ekonomik ilikiler srasna, ayrca, o mnasebetlerin zerinde getikleri CORAFYA temeli de girer, ve ok kez

34

tanmlayarak zmeyi denedi. Bylece Komn ( lkel Sosyalizm, Barbarlk) ve onun Kolektif Aksiyon yetenei, retici glerdeki bir stnlk olarak ortaya kyor ve barbarlarn Tarihsel Devrimleri yap aklanabiliyordu. zetle, Kvlcml Tarihsel Maddeciliin kavram sistemi iinde retici Gler kavramnn yeniden tanmlanmasndan47, farkl retim biimleri ve snflarn simbiyoz ilikilerine
GELENEKLE veya atalet hassasyla alkonularak daha nceki geliim konaklarndan beriye gerekten aktarl m KALINTILAR da, ve tabii gene bir sosyal biimi dardan evreleyen ortam da girer."
47

"(...) Diyalektik metotlu klasik Tarihsel maddecilik: hangi ada olursa olsun, insan Toplumunun, genel olarak ve son durumada, RETC GLERle hareket ettiini gstermitir. Ama, zellikle her ada ve hele bir adan tekine gei kona iinde, o yere ve zamana gre somut olarak hangi 'retici Glerin ayr ayr nasl rol oynadklarn aratrma ve bulma yetkisini, artk Felsefe yerine yalnz ve ancak olaylara dayanan srf Bilime smarlamtr. "retici Gleri balca drt blme ayrabiliriz : "l - TEKNK: Toplumun tabiatle greinde kulland cansz aralar ve kullanmlar. Aygtlar, avadanlklar (Aletler, cihazlar) ve metotlar (usuller), "2 - CORAFYA: Toplumu dorudan doruya dardan, daha dorusu mekan iinde evrdiyen maddi ortam, klim, Tabiat vs. "3 - TARH: Toplumu dorudan doruya ieriden, daha dorusu zaman iinde evreleyen manevi ortam. Gelenek, grenek kalntlar vs. "4 - NSAN: Toplumun gerek d maddi ortamn, gerek i manevi ortamn teknik arala isleyen Kol ektif Aksiyon (Topluca Eylem), Zor ve iddet anlaml "G", vs. "Sosyoloji bakmndan yukarki drt RETC GLER dalndan yalnz birisini, TEKNK retici gc ele almak mmkndr; soyutlatrlms (tecrit edilmi) sosyal olaylar hi deilse bir kerteye dek teknikle aydnlatlabilir. Hele modern ada Teknik olaanst gelikin olduundan, teki grup retici gler belirli sre iin deimez saylrsa, yalnz bana Teknik retici gler, sosyal olaylarn gidisinde jalon (yol gsterici srk) roln oynayabilir. "Tarih bakmndan Teknikle birlikte, (Corafya-Tarih-nsan) szckleriyle zetlediimiz teki retici g de ele alnmadka yeterli aydnla kavuulamaz. nk, Tarih son derece somut bir konudur. Robenson masalndaki gibi tek bana kalm uyduruk insann deil, gerek insann eylemidir. Gerek insan: hem TOPLUM YARATIIDIR, hem TOPLUM YARATICI'dr. Tarih, o gerek insann : belirli gemiinden kalma gelenek greneklerle, iinde yaad belirli Corafya ve iklim artlarna gre, belirli bir teknie ve metoda dayanarak yapt yaama greinde, gene belirli bir seviyeye ulam Kolektif aksiyonundan doar ve geliir. Tarihte her eye can veren bu kolektif aksiyondur. "Onun iin, aratrmamz SOMUT TARH olduu lde, insan aksiyonunu, manivela gcyle on kat, yz kat, ve ilh. byten retici teknii elbet bata tutacaktr. Ama hele Antika Tarih Toplumunda yalnz bana teknik, insan umutsuzlua drecek kadar yava gelimitir. Buna karlk: her toplumun iinden kt Tarih gelen ek grenekleri, iine girdii Corafya etki-tepkileri altnda gsterilmi, insanca kolektif aksiyon Teknikten hzl davranmtr, denilebilir. Onun iin, zellikle antika Tarihte, drt kme retici glerin drdn birden hesaba katmak gerekir. Yalnz teknik, olaylarn tmyle aydnlanmasn deil emalatrlmasn bile yapmaya yetemez. "Modern Toplumda Teknik : maddi corafya ve Manevi Tarih retici glerini ylesine kkten ve kolaylkla havaya uurabiliyor ki, Toptum hareketinde yalnz teknikle, kolektif aksiyon kar karya kalm gibidir. Gene de, hangi toplum biiminde olursa olsun insan: l - Kendinden nce gelmi, gemi kuaklardan arta kalan gelenek-greneklere gre, 2 - inde bulunduu corafya ortamna gre, 3 - Elinde tuttuu Teknie gre bir

35

(eklemlenmelerine, etle trnak gibi olmalarna, kaynamalarna) kadar bir yn devrimci deiiklikler yapar. Baa dnersek, ilk bakta, Trokinin ve Kvlcmlnn insanlk tarihi bakmndan birbirini tamamlad, aralarnda zmni bir i blm olduu kabul edilebilir. Birisi kapitalizm ncesi tarihte ve yirminci yzyldaki az gelimiliin gelimesinde younlar ve onu aklar; dieri zellikle yirminci yzyl Avrupa tarihinde younlar ve onu aklar. Bu tarih iindeki zmni i blm, ayn zamanda Politika, Ekonomi (Trokist Gelenek) ve Tarih (Kvlcml) alanlarnda bir i blm gibi de grlr. Ayrca snflar gibi ayn konular ele aldklar yerlerde neredeyse birbirlerinden habersizce benzer yaklamlar gsterirler. Ne var ki, buraya kadar grdk ki, bu sadece bir ilgi alan ve tarihsel dnem fakll, ayn paradigma erevesinde bir farkllk deildir. Aralarnda paradigma farkllklar da vardr. Bunun ardnda evrimin farkl sorunlarna ynelme, farkl varsaymlara dayanma ve onlar sorgulama vardr. Bu farkllk da eit derinlikte, eit konumda iki paradigmann fark deildir, biri dierini iermektedir. Kvlcml evrimin ok daha karmak sorunlarn da ele alr bu nedenle Trokiden daha kapsaml ve derindir. Dier bir ifadeyle Troki ve Kvlcml Evrim Teorisinin evriminin iki farkl aamasna karlk derler. * Yukarda Marksizmin kaynandan sz ettik, ama son yllardaki almalarn ortaya kard gibi, Marksizmin bir de drdnc bir kayna daha bulunmaktadr. Bu kkleri Rousseauya kadar giden Kapitalizmin Romantik Eletirisidir. Marksizmin ruhuna sinmi48 olan bu kayna, ikinci ve nc Enternasyonal dneminin ilerlemeci ve iyimser tarih yaklam bakmndan bastrlm ve unutturulmutur. Bat Marksizmi ama zellikle Frankfurt Okulu sadece Alman Felsefesini deil ama yan zamanda bu Marksizmin unutulmu bu drdnc kaynann, kapitalizme Romantik tepki veya Eletirinin bir devam olarak da grlebilir. Ayn ekilde Kvlcml da zellikle Antik Uygarlklar karsnda Komn ne kar ve tarihi aklamada bu unutulmu manevilaya dayanyla Marksizmin bu unutulmu derin dip akntsnn bir gn yzne kdr. Ve bu ayn zamanda Bat Marksizmi ve Kvlcmlnn bir ortakl ve paralelliinin de grnmdr.

kolektif aksiyon baarr. Tmyle insanla, drt bal retici gler iinde Teknik: en son durumada ar basmtr. Ama, Antika Tarihte her belirli Medeniyet iin: Kolektif aksiyon retici gc azald zaman, corafya retici gc durmu, grenek ve gelenein retici gc dalm, Teknik gerilemitir. Byle bir Medeniyet karsnda : teknii daha gl olmasa bile, yeni bir corafya retici gc temsil eden gelenek-grenek ve Kolektif aksiyon gleri daha stn olan geri bir barbar toptum, kolayca zafer kazanmtr." (Tarih Devrim Sosyalizm, s. 78)
48

Kkleri ta Rousseauya kadar giden, lkel Komnizm karsnda Marks ve Engelsin gsterdikleri ilgi ve cokunluktan, Sismondiden yaplan alntlara veya Balzacn eserlerinin deerlendirilmesine kadar her yerde vardr bu kaynak. Marksizmin bu kaynann, bu eksik halkasnn tekrar ortaya karlmasnda Mihael Lwynin almalarn zellikle belirtmek gerekir. u derlemede bu konuda bir ok yaz bulunmaktadr: Michael Lwy, Dnyay Deitirmek zerine, 1999, Ayrnt Yaynlar)

36

Bu gelenek nsan Doa ilikisi balamnda yzyln sonunda ortaya kacak evre ve Bar hareketlerinin bir habercisi gibi olmakla kalmaz49, tekniin dier bir ifadeyle retici Glerin Tarafszl varsaymn sorulamaya balar50. Bu gelenein ksmen younlat, nsan Doa ilikisinde doann egemenlik altna alnmas yaklamnn sorgulanmas ister istemez retici glerin tarafszl, retim koullarnn yok edilmesi gibi sorunlar gndeme getirme potansiyeli tar ama bu sorunun daha olgunlam biimde gndeme gelmesi iin yzyln sonuna doru bar ve ekoloji hareketlerinin ortaya kmas gerekecektir. Ama Bat Marksizmi geleneinin esas katks, evrimin bir ilerleme olarak kavranlmasna kar, Aydnlanmann Marksizme szm bu etkisine kar ok uyarc yaklamnda ve tm tarihe baka bir k altnda bakmasndadr51. * Devrim denen olay son durumada, retici Gler ile o zamana kadar retici Glerin gelimesine ortam olmu retim likilerinin bu glerin gelimesinin nnde bir engel olmas ve bu engelin yklmasdr. Devrim, Evrimin, snfl toplumlardaki ihtilal karakterinin somut grnmdr. Elbette snflarn ve devletin olmad toplumlarda da evrim belli birikimler ve sramalarla gerekleir, ama bunlar fizik bir zoru gerektirmezler. Bunlarn geliimi tpk omurgal hayvanlarn geliimi gibidir. Bir insann ocukluktan ergenlie geii de bir devrimdir rnein. Ama bu devrim hafif baz sivilcelerle ve ergenlik bunalmlaryla atlatlr. Ama bir kabuklunun veya bcein ise ocukluktan Ergenlie gemesi, bir kurdun bir kelebek veya kanatl olmas, snfl toplumdaki devrimlere benzer, eski kabuun atlmas iin g kullanmn gerektirir.

49

nsan ile Doa arasndaki iliki konusunda Frankfurt okulunca gelitirilen gr, bu trn en kapsaml ve artc teorisiydi (P. Anderson, Batda Sol Dnce, s. 125-126)
50

Bu, modern endstriyel-teknolojik yapnn ister kapitalist ister sosyalist tarzda kullanlabilecek tarafsz bir ara olduu anlamna m gelir? Yoksa imdiki teknolojik sistemin doas onun kapitalist kkeninden mi etkilenmektedir? Bu ve pek ok benzer soru Marks tarafndan yantsz brakld. Ancak Makineleme zerine yazdklarnn diyalektik niteliinin byk ksm onun geliiminin elikin karakterini kavrama abaskendineden sonraki teknolojik ilerlemenin bysne kaplan ve kazanmlarn takdis edeek ycelten Marksist literatrde kaybolmutur. Walter Benjamin modern teknoloji sorunlaryla sistematik biimde asla ilgilenmedi. Ancak yazlarnda, bu sorunlara eletirel dnceyle yaklaan ilk Marksist dnrlerden biri olarak onu ayr bir yere koyan dikkat ekici bir igr bulabiliriz. (...) (M. Lwy, Dnyay Deitirmek zerine, s.234)
51

Kapitalizme kar romantik eletirinin toplumsal kkleri elbette Komndedir. Avrupa bir bakma Komnden kapitalizme getii iin Romatik eletiri Batda ortaya kabilmitir. Douda ise Romantik eletiri Din kitaplarndaki cennet olarak, genel olarak uygarlk karsnda bir eletiri olarak yaar. Bu bakmdan Kvlcmlnn eseri de, kapitalizm karsnda ok iyimser bir bak iinde olmasna ramen, uygarlk karsnda, bu romantik gelenekle tam bir uyum iindedir.

37

Memelilerdeki doum, bir bakma, kurtuklarn kelebek veya kanatl bir bcek gibi kozalarn paralamalarna, yani snfl toplumlardaki devrime benzetilebilir. Ve aslnda bu, toplumdaki devrimin biyolojik lemdeki karldr. Yavrunun o gne kadar iinde gelitii biim onun geliimi nnde bir engel haline gelir ve bir tr devrim olur. Bu nedenle Marks, Engels, Kvlcml Devrimi bir douma benzetirler her zaman. Bu benzetme sadece didaktik ve biimsel bir benzetme deil, zsel bir zdeliin ifadesidir. Fakat her doum baarl bir doum olacak diye bir kural da yoktur. Birok doum gereklemez ve ana ve ocuk birlikte lrler. Bu nedenle Marks ve Engels, daha Komnist Manifestoda devrimin yan sra, baarsz doum olaslndan, savaan snflarn top tan knden de sz ederler52. Daha sonra Engels de bu ak ululua bir teorik olaslk olarak Anti-Duhringte deinir53. Ne var ki, balangtaki var olan bu ak ulu tarih anlayna dayanan metodoloji, Marks ve Engels dneminin tarihsel iyimserlii iinde giderek unutulur ve doumun her halkarda gerekleecei gibi bir anlay, metodolojik bir zorunluluk olmamasna ve yanllna ramen, Tarihsel Maddecilie iyice yerleir. Hatta giderek Evrim kavram lerleme kavram ile karmaya ve o anlam yklenmeye balar. Bu iyimser tarih yaklam, Marksn Devrimleri ayn zamanda Tarihin lokomotifleri olarak tanmlamasnda en veciz ifadesini bulur. kinci Enternasyonal bir pozitivizme ve reformlar politikasna saplandka ve kapitalizm emperyalizm ile birlikte rme ana girdike devrimin acilliini ve gncelliini vurgulamak ve kinci Enternasyonal ile snrlar netletirmek iin, Marksizmin unutulmu ak ulu, k olasln da devrim olasl kadar ieren tarih anlayna tekrar vurgu yaplmaya baland. rnein Rosa Luxemburg, Ya Barbarlk ya Sosyalizm iaryla tam da bunu yapyordu. Bu iarla sylenen doum (Devrim) iin koullarn ar olgunlam olduu,

52

imdiye kadarki btn toplumlarn tarihi, snf savamlar tarihidir. zgr insan ile kle, patrisyen ile

pleb, bey ile serf, lonca ustas[3*] ile kalfa, tek szckle, ezen ile ezilen birbirleriyle srekli kar -karya gelmiler, kesintisiz, kimi zaman st rtl, kimi zaman ak bir sava, her keresinde ya toplumun tmyle devrimci bir yeniden kuruluuyla, ya da atan snflarn birlikte mahvolmalaryla sonulanan bir sava srdrmlerdir. (Marks-Engels, Komnist Parti Manifestosu) Benzer ekilde Lenin: "Ne ezilen snflara uygulanan basklar, ne de ezen snflarn bunalmlar, bal bana devrim yaratabilir; lkede, pasif baskya katlanma durumunu aktif ayaklanma durumuna dntrecek bir devrimci snf olmad takdirde, bunlar sadece knt yaratr."
53

(...) gerek modern kapitalist retim tarznn yaratt retici gler ve gerekse bu gler tarafndan oluturulan mal datm sistemi, bizzat bu retim tarzyla yakc biimde elitii iin ve aslnda elitii ldedir ki, eer modern toplumun tamam yok olmayacaksa, retim tarznda ve datmnda bir devrimin, btn snf ayrlklarn sona erdirecek bir devrimin gereklemesi gerekir. F. Engels, Anti-Duhring ayrca yine ayn kitapta: (...) onun kendi retici gleri denetiminin tesinde gelimitir ve bir doa yasasnn zorlamas gibi burjuva toplumunun btnn ya ykm ya da devrime doru srklemektedir. Zikreden. M. Lwy, Dnyay Deitirmek zerine, s.132)

38

devrim olmad takdirde, bir k yani barbarln iine dlecei idi. Bizzat sava bu barbarln bir ifadesi olarak ortaya kyordu54. Bylece devrimlerin tarihin lokomotifi olduu, ilerleyen bir tarih imgesinden, tekrar doum imgesine, ak ulu tarih imgesine, yani kaynaa bir dn oluyordu. Ne var ki, Luxemburg, Lenin, Troki gibi Devrimci Marksistler bu vurguyu yaparken, Tarihsel Maddeciliin metodolojik bir ilkesini ele almak ve ilerleyen bir tarih anlayyla hesaplamaktan ziyade, Devrimin acilliini ve gncelliini, koullarn olgunlamln vurgulamak iin; sosyalist bir devrim iin koullarn olgunlatn hatta rmeye yz tuttuunu vurgulamak iin Ya Barbalk diyorlard. Bu nedenle devrimin acilliine ve gncelliine yaplan bu vurgu, ilerleyen bir tarih anlayyla bilinli bir hesaplamay ve kopuu getirmiyordu ve metodolojik olmaktan ziyade politik bir anlama sahipti. Ya barbarlk ya Sosyalizmin ak ululuu, daha ziyade programatik ve stratejik bir sorunla ilgiliydi 55. * Bu programatik ve stratejik sorun yle zetlenebilir. Marks ve Engels, 1848 devrimleri dneminde dnyann sosyalizm iin olgunlat varsaymndan hareketle Manifestoyu yazmlard. Daha sonraki gelimelere bakarak, bu tespitlerinde yanldklarn sylemiler, henz sosyalist bir devrim iin koullarn olgunlamadn, kapitalizm henz olanaklarn tketmediini gelimeler gsterdi soncuna ulamlard56. Bunun mantki sonucu olarak da57,
54

Friedrich Engels bir keresinde yle demiti: Kapitalist toplum, ya sosyalizme doru ilerlemek ya da barbarla geri dnmek gibi bir ikilemle yz yzedir... Bugn, Engelsin yaklak bir kuak nceki kehanetindeki gibi dehet verici bir nermenin nnde duruyoruz: Ya emperyalizmin zaferi, btn kltrn ykm ve Anti k Romadaki gibi nfusun boalmas, harap olma, yozlama, byk bir mezarlk; ya da sosyalizmin zaferi, yani uluslar aras proletaryann emperyalizme kar, onun yntemlerine kar, sava kar bilinli mcadelesi. Dnya tarihinin ikilemi, hassas bir dengede proletaryann kararn bekleyen kanlmaz seenei budur. Rosa Luxemburg, Junius Risalesi, Zikreden, m. Lwy, Dnyay Deitirmek zerine, s. 131-132)
55

Bunu tersinden Lwy de ifade etmektedir. Engelsin ve Rosann satrlarn kyaslarken unlar yaz ar:

Rosa Luxemburun metni ile Engelsinki arasndaki farkllk aktr: a) Engels sorunu tamamen ekonomik terimlerle, Rosa ise siyasal terimlerle ortaya koyar. B) Engels, u ya da bu zm belirleyebilecek toplumsal gler sorununu ortaya atmaz: Btn metin sadece retim gleri ve retim ilikilerine yer verir. te yandan Rosa, u ya da bu ynde dengeyi bozacak olann proletaryann bilinli mdahalesi olduunu vurgular. C) Engelsin ortaya koyduu seenein daha ok retoriksel olduuna, sosyalizm ile modern toplumun yok olmas arasnda gerzek bir seimden ok sosyalizmin zorunluluunu ad absurdum (anlamszlaana kadar) kantlama sorunu olduuna dair ak bir izlenim edinmek mmkndr M. Lwy, Dnyay Deitirmek zerine, s. 133)
56

Tarih bizi ve benzer dncede olanlarn hepsini haksz kard. Tarih gsterdi ki, kta zerinde iktisadi gelime durumu, o zaman kapitalist retimin kaldrlmas iin henz yeterince olgunlamamtr. Ve Tarih, bunu, 1848den bu yana btn Ktay kaplam olan ve Fransa7da, Avusturyada, Macaristanda, Polonyada ve son olarak da Rusyada byk sanayie ancak imdi gerekten sz hakk veren ve Almanyay birinci snf bir sanayi lkesi durumuna getiren, -btn bunlar kapitalist bir temel zerinde, yani 1848de pekala genilemeye elverili bir temel zerinde olmak zere- iktisadi devrim ile kantland. (F. Engels, Fransada Snf Savalarna Giri)
57

karsama u varsayma dayanmaktadr: erebildii btn retici gler gelimeden nce, bir toplumsal oluum asla yok olmaz; yeni ve daha yksek retim ilikileri, bu ilikilerin maddi varlk koullar, eski toplumun barnda iek amadan, asla gelip yerlerini almazlar. (Karl Marks, nsz)

39

Partilerin acil programlar, Almanya gibi lkelerde, kapitalizm erevesinde iilere sosyalizm mcadelesi iin en ileri koullar sunacak olan bir Demokratik Cumhuriyet talebinde ifadesini buluyordu. Bunun fiili sonucu Gotha ve Ergfurt Programlarnda da grld gibi, sosyalist devrim mcadelesinin, ya da sosyalist Programn, demokratik devrim veya reformlar sonrasna ertelenmesiydi. Rosa, Lenin, Trokinin buna itiraz ilkesel deil, olguya ilikindi, yani artk emperyalizm aamasna gelindiini, savalarn da gsterdii gibi, koullarn olgunlam olduunu, dolaysyla sosyalist devrimin gnn sorunu olduunu sylyorlard. Dikkat edilirse bu tartma evrim teorisi bakmndan bir derinlemeyi gerektirmez. Kvlcml ve Trokinin evrim kavrayna yapt katklara ihtiya yoktur bu tartma ve sonu iin. Btnyle nszde ifade edilen sorunlar alannda bulunulmaktadr. Sorun verili durumun ne olduudur; olgunlam mdr, olgunlamam mdr? Cevap olarak retici glerin gelimesinin artk olgunlat noktasndan hareket edilmektedir ve devrim olmad takdirde barbalk olaca sylenmektedir. Bu nedenle, bu tartma evrim teorisinin evrimi bakmndan bir yenilik ve derinleme iermez. Sadece programatik olarak sosyalist devrimi acil bir sorun olarak gndeme koyar. Bylece, demokratik bir cumhuriyet ile ilerde koullar olgunlatnda, sosyalist devrim iin iilere en elverili koullara ulamaktan, verili koullardan sosyalist devrime nasl geilecei sorununa geilir. Bunun programatik ifadesi ise, Spartakistler Ne stiyorlar? (Luxemburg), Yaklaan Felaket (Lenin) ve Gei Program (Troki) gibi metinlerde somut ifadelerini bulan Geisel Talepler oluyordu58. Yani geni ynlarn acil ihtiyalarna yle talepler formle edilmektedir ki, bu talepler hem o acil sorunlara bir somut cevaptr, hem de aslnda dorudan kapitalizmi tasfiye anlam tamamalarna ramen gereklemeleri fiilen kapitalizmin tasfiyesini ve tasfiye iin geni ynlarn mcadele iinde siyasi olgunlama ve rgtlenmesini getirir. Bylece gelimi lkeler iin, henz koullarn olgunlamad tespitinden kaynaklanan Asgari - Azami Program ayrm anlaynn yerini, koullarn ar olgunlaml tespitinden kaynaklanan

58

Manifesto, devrimci bir dnem iin formle edilmi kapitalizmden sosyalizme dorudan gei dnemine karlk gelen on talebi (II. Blmn sonu) ieriyor. 1872 basksnn nsznde Marx ve Engels bu taleplerin ksmen eskidiini ve ne olursa olsun bunlarn ikincil nemde olduunu iln ettiler. Reformistler bu deerlendirmenin hemen stne atlayp bunu, devrimci gei taleplerinin yerlerini, sonsuza dein ok iyi bilindii gibi burjuva demokrasisinin snrlarn amayan sosyal demokrat asgari programa brakt eklinde yorumladlar. Aslnda Manifestonun yazarlar kendi gei programlar zerinde yaptklar ana dzeltmeyi, tam bir kesinlikle gstermilerdi: i snf sadece hazr devlet makinesini ele geirip onu kendi amalar iin kullanamaz. Dier bir deyile, dzeltme burjuva demokrasisi fetiizmine kar yneltilmiti. Marx dah a sonra kapitalist devlete kar komn tipi devleti savundu. Bu tip devlet sonradan ok daha net bir biimde sovyetler eklini ald. Bugn sovyetler ve ii denetimi olmakszn devrimci bir program olamaz. Kald ki Manifestonun barl parlamenter etkinlik anda ilkel grnen on talebi, bugn gerek anlamlarn btnyle yeniden kazand. Dier yandan sosyal demokrat asgari programsa mitsiz bir ekilde antika haline geldi. Leon Troki, Komnist Manifestonun Doksannc Yl Dnm)

40

Geisel Talepler denen, devrimin ve sosyalizmin gncellii ve acilliinden yola kan yeni bir program anlay alr. Komnist Enternasyonalin ilk drt kongresinde sistemletirilmeye allan bu anlay daha sonra terk edilmi ve unutulmutur. Bu anlay Komnist Enternasyonalin ilk drt kongresini geleneini devam ettiren Trokinin adna bal gelenek yaatmaya almtr 59. Stalinizmin ykselii ayn zamanda koullarn ar olgunlaml ve devrimin acillii ve gncellii perspektifi yerine yine kinci Enternasyonalin Demokratik Reform taleplerine geri dn yapmtr ii hareketinde. Ne var ki, evrim teorisinin evrimi bakmndan konumuz olmadndan bu bahsi burada kesiyoruz. * Tam da gerek tarih ak ulu olduu ve devrim ilerleyen bir lokomotife deil, douma benzedii iin, koullar ar olgunlap da devrim olmaynca, Barbarlk alternatifi faizmlerle ve korkun savalarla bir gereklik haline gelince ve devrim (doum) bir trl gerekleemeyince, tarih bir uuruma gidi olarak, devrimler de uuruma gidii engelleyen imdat frenleri (Walter Benjamin) olarak grlr. Bylece devrimci ve eletirel Marksizm iinde, Aydnlanma kalnts ilerleyen bir tarih anlaynn ciddi bir sorgulanmas ve bunun bilincine varlmas balar. Benzeri bir durum ile Kvlcml Antik tarihte karlar. Antik Tarihte aslnda sadece ezen ve ezilen snflarn toptan kleri vardr, yani Marksn tanmlad anlamda devrimler yoktur. Ama bu kler ayn zamanda o medeniyeti ykan barbarlarn uygarla geii, dolaysyla o uygarl yeniden canlandrmas anlamna geldiinden, bir Tarihsel Devrim karakteri de tarlar. Yani Antik Tarihte devrimler ayn anda hem bir imdat freni hem de bir lokomotif olarak grlrler. Her uygarln iinden bakldnda her uygarlk bir ke doru giditir. Devrimler birer imdat frenidir. Antik tarihin tm asndan bakldnda, srekli tekrarlanan bir kler tarihi vardr. Kapitalizme geiten sonra tarihsel olarak iyimser bir adan bakldnda, btn o kler ve tekrarlar, kapitalizmin, dolaysyla sosyalizm iin koullar hazrlayan sistemin, ortaya kabilmesi iin topran gbrelenmesi ve humuslanmas, canllarn (kapitalizmin ve sosyal devrimlerin) ortaya kmas iin organik orbann oluumu gibi grnr. te Kvlcml Tarihi tam byle grr 60. Tarihte hep kler yaanm ve bunlar tekrar etmitir ama Kapitalizmle birlikte sosyal devrim bulunmutur. Artk bir k olmayacaktr 61.

59

Trokist gelenek iinde bu anlayn urad arplma, yani hedeflenen toplumu programlatrmay prensip olarak reddetme ve yntemin dogmatik bir reete haline dntrlmesi ayr bir konudur. Bu sorunlar M. Yenicenin (Orhan Koak) Devrimci Marksizmde Gei Program Anlay adl kitabnn eletirisinde daha Nide Cezaevindeyken ele almtk.
60

Onun iin Tarihsel Devrim medeniyetlerin sonu deil, bir kkn medeniyetin sonu doacak bir medeniyetin de balangc olur. (Dr. H. K. Tarih Devrim Sosyalizm). Modern a Tarihinin gei ve atlay kanunlar Sosyal devrimler kanunu olmutur. Modern ada, modern retici glerin hzn, hibir eskimi kkn retim mnasebeti sonuna dek ve antika medeniyette olduu kadar kesince engelleyememitir. Tersine yeni retici

41

Dolaysyla tarihte srekli tekrarlanan kler ilerleme gibi, ya da daha dorusu ilerleme iin topran hazrlanmas gibi grnr. Ama kapitalizmde sosyal bir devrimin olmamas ve olamamas sonucu, (bunun nedeninin ne olduu, yani iilerin eski tarihin ezilenleri gibi nesnel olarak yeteneksiz mi olduu yoksa znel nedenlerle mi yeteneksizlik gsterdii ayr bir konudur) modern uygarlk da klasik uygarlklar gibi, bir ke gidi olarak grlr. Bu durumda ke giden o uygarln iinden, devrimler birer lokomotif deil, birer imdat freni olarak grnrler. Modern uygarln bu gidii ve Antik uygarlklarla gsterdii bu paralellik, Bahro gibilerin rnein Roma ve kapitalist uygarlklar arasndaki benzerliklere younlamalarn paralellikler kurmalarn getirmitir. Ama btn bunlar aslnda bir tek eyi gsterir: tarihin veya evrimin ne ilerleme ne de gerileme olduunu; ilerlemenin ve gerilemenin, znel, deer ykl, an ruhuyla damgal kavramlar olduunu. Bu bakmdan soyut olarak ele alndnda ikisi de ayn derecede yanl ya da dorudur. Ama ktmser tarih bak, hem ilerlemeci bir anlayn evrim kavramnn yerini aldnn grlmesini salad iin, hem de verili duruma ve gerek tarihe daha uygun dt iin, somut tarihte, evrimin kavrannda bir derinleme anlamna da gelir. Tarih bir giditir sadece o kadar. Bu gidi, snfl toplamlarda zellikle ok ihtilal bir giditir. Doum her zaman olmayabilir, o zaman bir k ortaya kar. Bir devrim sonrasnn ilk dnemlerinde elbette devrimler bir ilerlemenin motoru gibi grnr ler, ama devrimin olamad, ana ve ocuun yok olu tehlikesinin giderek artt dnemlerde onlar ana ve ocuu lmden kurtaran bir mdahale, bir imdat freni gibi grrler. Bylece devrimlerin birer doum olmas imgesi, sadece devrimi deil, devrimin niy e ve hangi koullarda bir lokomotif veya imdat freni olarak grldn ya da tarihin bir ilerleme ya da ke gidi olarak grndn de aklar.

glerin dev geliimi, Toplum iinde yeni ve tarihsel misyonlarn, yarm yahut tam uurla sezip benimsemi ve kkn gerici snflara dayatmay bilmi, yeni sosyal snflar yaratmtr. (age.)
61

En az 300 yldanberi Tarihsel Devrim (Bir medeniyetin kr krne ve toptan yklmas) gidii durmutur. Modern ngiliz devrimiyle birlikte, insanlk bir aama daha hayvanlktan kesince kurtulmu: SOSYAL DEVRMLER (Bir medeniyet yklacana, bir sosyal snf tehakkmnn yklp gitmesi) a almtr. Sosyal kollektif aksiyon gc bu ynde yarm veya tm RGTLENMEye ve BLNCE ulamtr. Gobineau kontlarnn yahut mister Toynbee'lerin yeryznde tmesini bekledikleri baykular temeyeceklerdir. Emperyalizmin medeniyeti ykacak sanlan iki korkun Cihan Sava tersini ispatlamakla sonulanmtr. Modern Sosyal aksiyonun gidiini ve insan bilincini (Tarihsel Devrimler patlatarak), kadim kapal Hint ve in medeniyetlerinde grlen SOSYAL KASTLAMAlar biiminde "1000 YIL" dondurabileceini uman faizm bir ka 10 yllk zorbalnn kefaretini, kendi kendisini fareler gibi bodrumlarda yakmakla demitir. 19 uncu yzylkri akaralmaz zrhl ve saval gsterilerle, yahut namuslu insanlar nnde hapishane klhanbeyilerinin ikide bir sustal aksn drmesini andran) "htill" ve asker kartmalarla bir nc Cihan Sava da patlatlsa, ada uygarlk yklamyacaktr. Tarihsel Devrimler a en az 300 yldanberi kesince gmlmtr. (Dr. H. Kvlcml, Tarih Devrim Sosyalizm, s.3)

42

Bu anlamda Bat Marksizmi geleneinin evrim kavrayna belli bir katk yapt; ktmser tarih kavrayyla, iyimseri dengeleyip bilince kard sylenebilir62. Hemen grlecei gibi, bu katk, hem Klasik Marksizm geleneini srdren Rosa, Lenin, Trokilerin ya Barbarlk ya Sosyalizm vurgusuyla, hem de Kvlcmlnn Tarihsel Devrimlerin birer k olduu katksyla tam bir uyum iindedir ve onu derinletirir. Bu, gelenek arasnda metodolojik bir uyum ve i tutarlln da bir grnmdr. * Buraya kadar Marksn grlerini sadece nszde ifade ettii ekildeymi gibi kabul ettik ve Marks sonras dnemde toplumsal evrim kavrayndaki gelimeler ve bu gelimelere yol aan sorunlardan sz ettik. Ama aslnda Marksa hakszlk ettik. Bu hakszl sz konusu dip akntsnn zglln ve katklarn vurgulayabilmek amacyla yaptk. Ama bu hakszlmzn ek bir tehlikesi de bulunmaktadr: bu katklarn Marksn yntemiyle bir ilikisi bulunmad gibi sonular karmaya da yol aabilir. Bu nedenle, bu hakszl ve yanl yorumlamaya yatknl giderelim. Marksn bu blmn banda aktarlan nszn o klasik satrlar, dikkatli okunursa, Marksn nsz yazd andaki (1859daki) grlerini deil, nszde szn ettii tarihteki, yani 1840larn ortasnda Tarihsel Maddecilii kefettii andaki grlerini aktard grlr. Aynen yle yazar: Ben ekonomi politii incelemeye, Paris'te balamtm ve bu incelemeye, Bay Guizot'nun hakkmda verdii snr d edilme karar sonucu gmek zorunda kaldm Brksel'de devam ettim. Ulam olduum ve bir kez ulaldktan sonra incelemelerime klavuzluk etmi olan genel sonu, ksaca yle formle edilebilir: O bizim de aktardmz klasiklemi satrlar bu aktarlan cmledeki st ste iki noktadan sonra gelir. Bunlar sonraki almalarna Klavuzluk etmitir, ama o satrlar yazd gndeki grleri deildir. Eer o gnk grleri kabul edilirse, en azndan sonraki almalarnda bu grlerinin hi deimediini, gelimediini kabul etmek gerekir. Bu da geree uymaz. Bundan sonra bizzat Marksn grleri de bir evrim geirir ve Marksn evrim i de gerekli deiiklikler yapldnda yukarda gelenein katklar balamnda anlatlan evrimin bir benzeridir. Ne var ki, bu evrimin sonraki aamalar, rnein nszn yazld tarihteki veya daha sonraki bir tarihteki durumu, bu nszde akland gibi aklanmaz hibir zaman. Ama bu evrim uygulamalarda vardr ve baz mektup ve nszlerde de deinmeler olarak vardr.

62

Sosyal Demokrat ve vulgar Marksistlerin, ilerlemenin otomatik, kar konulmaz ve snrsz bir gelime olduu mitine kar Benjamin, devrimi, tarihin srekliliinde kurtarc bir kesinti, tarih treninde imdat frenine uzanma olarak anlad. (M. Lwy, Dnyay Deitirmek zerine, s. 211)

43

Bu byk harflerle ifade edilmemi, yer yer ksaca deinilmi ve uygulanm biimiyle Markstaki evrim fikrinin evrimi, yukarda anlatlan Marks sonras evrimle tam bir uyum ve paralellik iindedir ve bu farkl kanaln aslnda birbirini tamamladnn ve Marksn retisiyle i tutarllk iinde bulunduunun, en esasl kantlarndan biridir. Bunlardan birine, yani Komnist Manifestonun ilk satrlarnda ortaya kan ak ulu tarih anlayna ksaca daha nce deinmitik. Ama Marksta Trokinin eitsiz ve bileik geliim dedii evrim anlay da aynen vardr. Bunun birok rnekleri verilebilir. Troki de Stalinizmle polemiklerinde, grlerinin Marksn grleriyle tam bir uyum iinde olduunu kantlamaya alrken bunlar sk sk zikretmitir. rnein Marks ve Engelsin, o zamanlar yirminci yzyl bann Rusyas gibi olan Almanyay kast ederek, Almanya balar, Fransa srdrr, ngiltere tamamlar tarznda bir sosyalist devrim beklentisi iinde olmalar zikredilebilir. Bu Lenin ve Trokinin yaklamlarndan hi de farkl deildir. Yine Marks-Engelsin Almanyada Kyller savann ikinci bir basksyla desteklenecek bir ii devrimi beklentisi63 de bizzat bu eitsiz ve bileik geliim kavrayna dayanr bizzat Trokinin de belirttii gibi. Keza, Marks ve Engelsin, Rus devrimcileriyle yazmalarnda, Bat Avrupada bir sosyalist devrim olmas durumunda, Rus Komnnn (Mir) kapitalist olmayan bir yoldan sosyalizme geebileceine ilikin syledikleri de eitsiz ve bileik bir evrim kavrayna dayanr ve bunun baka bir sonucunu ifade eder. Ama sadece bu kadar deildir. Marks, Yirminci yzylda merkez-evre ekolnn ve Kvlcmlnn problematize ettii az gelimenin gelimesi ve sonra gelen biimlerin nce gelen biimleri ayn zamanda pekitirmesi ve onlarla bir tr simbiyoza girmesi sorunlaryla da karlar ve bunlar ayn biimde zer. Balangta Marks, tam da nszde ifade edilen biime uygun olarak geri lkelerin de ileri lkelerin yolundan gidecei varsaymna dayanarak, sadece eski ilikileri paralamay gz nne alarak, Hindistandaki ngiliz egemenliini bir anlamda onaylar. Benzer ekilde, ngiliz iilerinin rlanday kurtaraca beklentisi iindedir64. Ne var ki konu zerine younlap, sadece tasfiye deil glendirme olduunu; rlandadaki toprak sahiplii ile ngiliz smrgecilii arasnda simbiyoz bir iliki olduunu grnce, bu sefer yine adn koymadan az gelimenin gelimesi sorunuyla karlar.

63

Marks 1856da Engelse u satrlar yazyordu: Almanyada her ey proletarya devriminin bir Kyl Savann ikinci basks tarafndan desteklenmesine bal olacak
64

Marks 1847de yle diyordu rnein: Polonya Polonyada deil, ngilterede kurtarlacaktr. Keza artistlere de unlar diyordu: Siz artistler uluslarn zgrl hakknda dindarca arzular ifade etme zorunda deilsiniz. dmanlarnz yenilgiye uratn, o zaman eski toplumun btnn yenilgiye uratm olmann bilinli gururunu yaayacaksnz. (Zikreden Horace B. Davis, i Hareketi Marksizm ve Ulusal sorun, s.29)

44

Bu kaynama ve kapitalizm ncesi ilikileri tasfiye etmeme, yeni bir zneyi ortaya karr: rlanda Kurtulu Hareketi. Bunun sonucu olarak da, balangta ngiltere i Snfnn rlanday kurtaraca var saylrken, bu sefer rlandann Kurtuluu ngiliz i snfnn kurtuluunun n koulu olarak grlr65. Ayn sorunla bir de, soyut dzeyde Kapitalist toplumun analizinde karlar. Marks, Kapitalde saf bir kapitalist toplum ile soyut dzeyde ilgilenir. rnekleri ngiltereden olmakla birlikte kapitalizmin niye ngilterede doduu veya baka yerde domad gibi sorularla ilgilenmez. Bu sorular Ekonomi Politiin deil Sosyolojinin konusudur. Ekonomi politik metann ortaya kt andan itibaren geerli olan ilikileri ele alr. Zaten Marksn eserinin tkenmez ve kapitalizm var olduka artacak tazeliinin nedeni budur. Kapitalizmin genel tarihsel eilimini ele alr, o yasalar aklar ama onun somut biimleri ile pek ilgilenmez. Marksn anlatm soyuttan somuta doru gider, onun somut biimleri zerinde sonra younlamaya balar. rnein toprak zerinde zel mlkiyetin olmad bir toplumda da kapitalizm mmkndr hem de bu ideal ve saf bir kapitalizme daha uygun, daha yakn bir kapitalizm olur. Ama somutta byk toprak sahipliinin olduu bir dnyada doar kapitalizm. Burada, sermayenin saf hareketi bakmndan hi de gerekli olmayan yeni bir faktr girer devreye. Bu faktr hem kapitalizmi hem de kendini deitirir. Burjuvazi toprak sahiplerine rant der. Bu tarmn geri kalmasna yol aar vs.. Yani, simbiyoz bir iliki ortaya kar. Bu tpk tefeci bezirganlkla, yani prekapitaist sermaye ile finans kapitalin simbiyoz ilikisi gibidir. Bylece Marks, aslnda Azgelimiliin mekanizmalarn ele almak iin gerekli metodolojik ipucunu da verir: Sermayenin somut tarihteki hareketinin, arplmalarnn incelenmesi ve aklamas. Bu rneklerde grld gibi, Kvlcml ve Trokinin evrim kavramnn evrimine katks olarak sz edilenler Marksta da bulunmaktadr. Keza Komnist Manifestonun ilk satrlarndaki ak ulu tarih ve k olasl da hem Kvlcmlnn Tarih Tezi hem de Benjaminin ktmser ve devrimleri mdat freni gren yaklamnn kklerinin de Marksta bulunduu ok aktr. Bu olgu hem bu gelenein Marksn retisinin eletirel ve devrimci yntemini farkl kanallardan srdrdklerinin; hem de birbirlerini tamamladklarnn, her birinin dierlerinin aklamasn da iinde barndrdnn ek bir kantdr. * Bu gelenei, birbirini tamamlayan bir kavram sistemi iinde birletirmek ve konularnn ve varlklarnn nedenini aklamak, tam da devrimlerin tpk bir doum gibi olduu ve bir ters geli ve olamayan doum imgesinden, mmkn gibi grlyordu. Bu ayrca, Marksizmin evrimini ve bizzat yanlglarn metodolojik nedenlerini de aklama olana sunuyordu.

65

Marks S. Meyer ve A. Vogta yazd bir mektupta yle der rnein: rlandann ulusal kurtuluu (ngiliz ileri iin) soyut adalet veya insani duygular meselesi deil, kendi toplumsal kurtulularnn ilk kouludur. (Horace. B. Davis, age., s.75)

45

Bylece bu gelenein bir tek kavram sistemi iinde toparlanmas ve varlklarnn aklanmas bizzat yine bu geleneklerin kavramsal katklar araclyla mmkn oluyordu. Dier bir deyile Marksizmin kendi konusu (Toplum) kadar, kendini (Toplum Bilimini), kendi varln, evrimini ve kaderini de aklayan bir sistem olmas, bir st dzeyde tekrar gereklemi olabiliyordu. Bu sentez denemesini Troki ve Kvlcmly birletirmek iin daha nce hapishanede yapmtm, hatta 12 Eylln olanakszlklar iinde, UFO hikyelerini aklamak iin bu sentezden yola kan bir yaz yollamtm bir doa bilimleri dergisine. Daha sonra Bat Marksizmini ve Benjamini tanynca bunun onlar da kapsadn ve varlklarn akladn grdm. Bu sentez denemesi yle zetlenebilir. Evet devrimler bir doumdurlar. Ne var ki her hamilelik bir baarl doumla sonulanmaz. Bazen hafsala dardr, ocuk doamaz ana da ocuk da lr, bazen ocuk ayaklar nde , yani ters gelir, bu da komplikasyonlara dolaysyla da anann ve ocuun lmne yol aabilir. Marksn yanlgs, kapitalizmle birlikte dnyann sosyalizm ocuuna hamile kaldn grmesinde deildi, normal bir doumun koullarna ilikin belirlemelerinde deildi, hamileliin normal bir doum ile sonulanacan var saymasndayd. Yani yanlgs olgulara ilikin bir yanlgyd, yntemsel deil. Dolaysyla gereklemediinde de tersinden dorulanan bir ngryd. Yani doum olmazsa, sosyalizm olmazsa insanlk yok olur. Marks, normal bir doum bekliyordu. nk Marksa ilhamn veren Fransz Devrimi normal bir doumdu. Fransa Avrupann en geri lkelerinden biri deildi. nceki Amerikan Devrimi de yleydi. Marksn yakndan tand devrimler birer normal doum saylabilirlerdi. Kald ki devrimler geri bir lkede balasa bile hzla yaylma zellii gsteriyorlard. 1848 devrimleri btn Avrupay batanbaa sarm ve yaylma eilimi gstermiti. Yani doum tersinden gelmeye balasa bile yaylma zellii nedeniyle hzla normal bir douma dnebiliyordu. Marks-Engels karsamalarn olaylardan, tarihten hareketle yapyorlard. Bu nedenle genelleme yaptklar olgular gz nne alndnda karsamalarnda bir yanl yoktu. Ama karsamalarn yaparken dayandklar tarih dilimi ok snrlyd ve bu ok snrl olgulardan hareket ederek bir genellemeye gidiyorlard ve bu da istisnay kural gibi grmelerine yol ayordu. Be bin yllk insanlk tarihi ve tarihsel devrimleri bilmiyorlard. Bu evrenin kk bir blmne bakarak tm evrenin yle olduu karsamasn yapmak gibiydi. Aslnda evrenin bilinen blm (rnein dnya ya da gne sistemi) evrenin iinde bir istisnayd. Eer sosyalist devrim Amerika, ngiltere, Fransa, Almanya gibi gelimi bir lkede gerekleseydi, bu gidi nszdeki karsamalara uygun olur ve normal bir douma karlk derdi. Sosyalizm ocuu normal bir doumun sanclar iinde dnyaya gelirdi. Marksn yakn devrimlerin gzleminden kan beklentisi de tam tamna buydu. Hlbuki sosyalizm ocuu dnyaya normal bir doumla gelmeye balamad. Tabiri caiz ise ayaklar nde, ters gelmeye balad. Hem de tam da Trokinin ifade ettii eitsiz ve

46

bileik geliim yasas yznden. Sosyalist devrimin ilk nce geri bir lkede gereklemesi, sosyalizm ocuunun ayaklar nde gelmeye balamas gibiydi. 1848 devrimlerinin deneyi, bunun ciddi bir tehlike yaratmayaca, devrimin hzla yaylaca, ters geliin ksa zamanda normal bir doua dnecei beklentisini besliyordu. Ama tpk Marks-Engelsin ters gelmeyi hesaplamamas gibi; Lenin ve Trokiler de Ters geliin Normal geliin yolunu aaca, ona hz vereceini beklentisi iinde olmular ve bizzat ters geliin normal bir doumu zorlatrp onun nnde bir engel haline gelen komplikasyonlara yol aabileceini hesaplamamlard. Troki ve Leninler ocuun ayaklar nde gelmeye devam etmesi durumunda, yani Bat Avrupada devrimi kkrtmamas ve oradan yardm gelmemesi durumunda, doum olamayacan, ocuun leceini ok iyi biliyorlard 66. Zaten tam da bu nedenle, Avrupada devrime itki vermek iin, Avrupann kendilerinin baladna devam edecei beklentisiyle cesaret etmilerdi devrime. Bu nedenle Troki, Devrim yaylmazsa yok olur diyordu. Yani ayaklar nde gelmeye balayan sosyalizm ocuu, ileri lkelerde devrim yoluyla, bir dn yapp ba nde gelmeye gemeliydi. Ayaklar nde olsa bile doumun balamasnn normal bir douma geii kolaylatracan (yani ileri lkelerde devrimi itki vereceini) dnyorlard. Bu umutla ve beklentiyle ayaklar nde gelie ebelik etmilerdi. Ama ayaklar nde gelen devrim (yani geri bir lkede balayan devrim ) ilk balarda beklendii trden etkiler yapar grnse de, ksa zamanda ba nde gelie dnemedi (yani rnein bir Alman devrimiyle desteklenmedi). Bu geli sresi uzaynca, ayaklar nde geliin yaratt komplikasyonlar, bizzat normal bir douma doru dnmn nnde bir engel oluturmaya balad, yani ayaklar nde geli, belli bir noktadan sonra, bizzat ba ne evirmenin nnde bir engel haline gelmeye balad. Geri bir lkede devrimin hapsolmas, retici glerin geri dzeyi nedeniyle brokratik bir diktatrle yol at. Bu da, bu diktatrln Ekim Devriminin prestiji araclyla, tm dnya ii hareketini fel etmesine ve bylece ileri lkelerde devrim olanaklarnn yitirilmesine yol ayordu. Bu olanaklarn yitirilmesi ve baarszlklar da yine bizzat devrimin yenilgisine dayanan sistemi, yani Stalinizmi, pekitirerek normal bir douma geiin yolunu tkyordu. Stalinizm pekitike ve kendi sonular nesnel koullar haline geldike, giderek devrimin yaylma olasl kayboluyordu. Btn komplikasyonlarda olduu gibi kendini besleyen bir sre ortaya kyordu.

66

1906 ubatnda Lenin yle yazar: Kyl hareketini sonuna kadar destekliyoruz, ama unutmamalyz ki bu, sosyalist devrimi getirebilecek ve getirecek snfn deil, baka bir snfn hareketidir. Rus devrimi diye aklar 1906 Nisannda, muzaffer olmak iin gerekli gce sahiptir. Ama zaferinin meyvelerini koruyacak gce sahip deildir ... zira kk lekli sanayinin ok gelitii lkelerde, kyller de aralarnda olmak zere kk lekli reticiler, zgrlkten sosyalizme giderken kanlmaz olarak proletaryann karsna geeceklerdir... Restorasyonu nlemek iin Rus devriminin ihtiya duyduu ey Rus yedek kuvvetleri deildir; onun dardan yardma ihtiyac vardr. Dnyada byle bir yedek kuvvet var m? Evet var: Batnn sosyalist proletaryas. (Zikreden Troki, Tek lkede Sosyalizm) Yani devrim normal bir douma dnmezse brakalm sosyalisti bir yana, Demokratik bir Rus devriminin bile yaama ans yokt ur.

47

Devrimin ileri lkelere yaylamamas kapitalizmin varln srdrmesine bu da znde kyl hareketi olan ulusal kurtulu savalarna yol ayordu. Ama bu da bir kyl sosyalizminin yaylmasna ve sosyalist harekete ve dnceye damgasn vurmasna ve devrimin ileri lkelere yaylmasnn nnde bir engel oluturmasna ekstradan etkide bulunuyordu. Yani ayaklar nde geli, ayaklar nde gelilerin koullarn pekitiriyordu. leri bir lkede veya lkelerde bir sosyalist devrimden baka bu lme doru gidii durduracak hibir are yoktu, ama bizzat ters geliin sonular da ileri lkelerde sosyalist devrimi engelliyordu. 1929 buhran, spanya Sava, hatta kinci Dnya Sava sonras Avrupa, Fransa ve talyada komnist partilerin gc gz nne alndnda, bir bakma normal bir douma gei iin bir olanaktlar ve tam da ters geliin sonular, yani Stalinizm, bu ans kullanmay engellemi bulunuyordu. Bunun sonucu, modern burjuva uygarl, tpk antik tarihteki uygarlklarn yoluna girmi bulunuyordu. Antik tarihte nesnel olarak devrimci snf olmad; kleler ve serfler b ir devrimci snf oluturmad iin, devrimler olmuyor ve kyametler kopuyordu; Modern Tarihte ise, Proletarya nesnel olarak bir devrimci snf olsa bile, ters geliin ortaya kard komplikasyon sonucu, znel nedenlerle, nesnel olarak tpk antik tarihin ezilen snflar gibi davranyordu. Bylece devrim olamad iin modern uygarlk da tpk antik uygarlklar gibi ke gidiyordu, faizm ve sava ii snfnn gnahlarnn cezas olarak ortaya kyordu. Bu gnahlar ise tersinden geliin yol at komplikasyonlarn sonucuydu. Sosyalizm ocuu doamad iin anann da ocuun da (insanln da sosyalizmin de) lm tehlikesi ortaya kyordu. Zaten Ya barbarlk Ya Sosyalizm l tam da bu tehlikeyi anlatyordu. * Bylece yirminci yzyldaki tarihin ayaklar nde geli ve onun yol at komplikasyonlar olarak ele alnmas sadece modern tarihi daha derinden anlamay mmkn klmyor bizzat Marksizmin, yukarda anlatlan heretik geleneklerde gerekleen evriminin de niye yle gerekletiini anlama ve aklama olana da sunuyordu. Trokist gelenek bu tersine geliin mekanizmalarn (eitsiz ve bileik geliim) ve yol at komplikasyonlar (Brokratik kar devrim) aklyor ve bizzat bu komplikasyonlar Trokist gelenein konusunu oluturuyordu. Bu gidi sonucu, i hareketine Stalinizmin egemen olmas, eletirel Marksizmin politik konularla ilgili olduu srece marjinal ve kk gruplar etkileyen glerin etkisi altnda kalmas (Trokist gelenek) kalmas veya radikalliini, tpk Alman Klasik Mzii ve Felsefesi gibi, ancak somut politik konulardan uzaklamas ile koruyabilmesi (Bat Marksizmindeki Felsefe, Metodoloji ve styapya ynelme, Kvlcmlda Tarihe ynelme) yani Marksizmin somut evriminin ynelileri kolaylkla aklanabiliyordu. Kapitalizmin yaamas bir yandan yok olu olasln ortaya kararak Bat Marksizminin var oluunu ve nesnel konusunu yaratyor; dier yandan yeni zneleri ve az gelimiliin gelimesini ortaya kararak Kvlcmlnn var oluunu ve problematiklerini yaratyordu.

48

Yani tersine geli ve sonular olgusu, hem onun ortaya kard sorunlar (Yani toplumun evrimini, Tarihsel gidii, Faizm, Sovyet Devleti, Ulusal Kurtulu Hareketleri, Maoizm vs. hasl yirminci yzyl tarihine damgasn vuran olaylar) he de Marksizmin evrimini de, bu evrime damgasn vuran heretik gelenein varln da aklyordu. Normal bir doum olmas halinde bu sorunlar ve dolaysyla Marksizmin bu heretik gelenei de olmazd. Normal bir doumun olduu veya tersine geliin hzla normal bir douma dnt bir dnyada, bizlerin btn hayatn ve teorik gndemini dolduran sorunlarn hi biri olmazd. Sovyet Devletinin Snf Karakteri, Faizm, Ulusal Kurtulu Savalar, Az gelimenin Gelimesi vs. gibi sorunlar ve olgular olmayacakt67 ve o zaman Marksizm de bambaka bir tarihin sorunlar iinde bambaka bir evrim geirirdi. an bu zgl niteliini kavramamak sonu olarak sadece Marksizmin evrimini kavramamay deil, baka olas tarih ve Marksizm evrimlerini de yok saymay, yaanan tarihi olas biricik tarihmi ve bu Marksizmin evrimini olas biricik evrimmi gibi grmeyi getirmektedir. Bylece, ayaklar nde gelen (ters gelen) sosyalist devrim imgesi ile Srekli Devrim, Antik Tarihteki devrimler ve/veya ykllar ve Sosyalist devrimin girdii veya giremedii yol; Marks, Troki, Kvlcml, Benjamin; bir tek btnsel kavray iinde birleebiliyordu. Marks kapitalizm gebe demiti ama bir ters gelmeyi n grmemiti, Troki ayaklar nde doumu n grmt, ama Leninle birlikte, onun normal bir douma geii kolaylatracan varsaym, komplikasyonlar ve bizzat bir normal douma engel oluu grememiti. Marksizmin evrimini bizzat dnya tarihinin girdii yol, dnya tarihinin girdii yolu ise bizzat Marksizmin bu evrimiyle gelitirdii kavramsal aralar aklyordu. Daha sonra, bizim ayaklar nde veya ters gelme imgesiyle anlattmz, Sosyalist devrimin geri bir lkede balamasnn yol at komplikasyonlar aklamak iin, Trokinin de Tarihin yumann tersinden zlmeye balamas68 imgesini kullandn grdk.

67

rnein Evrensel Tarih Balamnda Kurtulu Savalar balyla 1986 ylnda Krdistan Presse yolladmz bir yazda unlar yazyorduk: Ulusal Kurtulu Savalar, evrensel Tarih leinde, retici glerin ar olgunlamlna ramen, proletaryann Tarihsel grevlerini, yani yeryznde sosyalizmi kurma grevini, znel nedenlerle yapamamasnn bir sonucu olarak ortaya kmlardr. Dier bir ifadeyle, Ulusal Kurtulu Savalar, Tarihsel ak iinde var olmas zorunlu bir aama deildirler. (...) Yirminci yzyln banda ya da daha sonralar, emperyalist lkelerin proletaryas sosyalist devrimi baarabilseydi, smrge ve yar smrge lkeler, hi bir savaa girme gerei olmadan, iktidara gelmi ileri lkeler proletaryasnn yardmyla otomatikman, kendiliinden bamszlklarn kazanr ve kapitalist olmayan bir yoldan imdiye dek rahat rahat sosyalizme gemi olurlard. Sovyet Orta Asya cumhuriyetleri ve Moolistan rnei, daha sonraki yozlamann yol at sorunlar ve tkanklklar yok saylrsa, Rus Proletaryasnn yaptn Avrupa Proletaryasnn yapabilmi olmas halinde, ya da yeryznn "altda bir yeryz" kadar olmas halinde, Tarihin nasl bir mecraya akm olacan kolaylatran bir rnek oluturabilir.
68

Maalesef bu benzetmeyi nerede yaptn hatrlayamyorum ve elimde kitaplarnn ou olmad iin aratrp bu kayna bulup gsterme olanam da bulunmamaktadr.

49

Ama Troki tersinden zln bir kr dme yol aabileceini pek n grmyordu. Bir yuma tersinden, yuman ortasndaki ucundan, zmeye kalknca, ortaya Gordiyos Dm kar. Olan tam da buydu. Gordiyos Dmn antik tarihte skenderin, yani Barbarlarn klc zer. Ama artk dnyada barbar kalmamtr69. * Buraya kadar ana hatlaryla anlatlmaya allan evrim kavramnn evrimi, 70li yllarn sonuna doru, kendi yaptm katk eklenmedii takdirde eksik kalacaktr. Bu katk, trn kendi iindeki evrimi olarak adlandrlabilir. Yetmili yllarda, onlarca farkl sol akmn varln ve eitliliini sosyolojik olarak aklama gibi bir sorunla bouuyordum. Dncelerin ve siyasal hareketlerin anatomilerinin onlarn dayandklar gizli varsaymlara bal olduu ve bilginin ilerlemesinin son durumada, bu gizli varsaymlarn bilince karlmas ve gzden geirilmesi anlamna geldii sonucuna yllar nce ulamtm. Bundan hareketle Trkiyedeki sol hareketlerin grlerinin dayand varsaymlar incelemeye balamtm. Bu inceleme esnasnda, karsamalar ya da olgulara ilikin deerlendirmeleri deise bile birok hareketin var oluundaki temel varsaymlar hibir ekilde tartp gzden geirmedii, dolaysyla anatomilerinin esas olarak hep ayn kald olgusunu tespit etmitim. Ama bu onlarn da bir evrim yaamad anlamna gelmiyordu. Elbette onlar da bir evrim yayorlard ama o trn kendi iindeki bir evrimdi bu. Onlarn temel niteliklerinde bir deime grlmyordu70.

69

Bylece an bir fenomeni olan UFO hikyelerinin aslnda bu ters gelie son verecek, bu Gordiyos dmn zecek bir kurtarc beklentisi ile ilgili olduu sonucuna kolayca ulalabilir. O doa bilimleri dergisine yolladm yazda sorunu byle koymutum.
70

1980lerin banda Nide Cezaevinde yazdm Kvlcmlnn Eletirisine nszde rnein unlar yazyordum: Bu nszde anlatmaya alacamz kiisel evrimimiz, gerekli deiiklikler yapldnda, bir kuan ve 1960 sonras devrimci/sosyalist hareketin de evrimi saylabilir. Elbette herkes ayn yolu ayn hzla gemedi. Kimileri belli bir dnemin veya aamann problemlerine taklp kald ve o problemler erevesinde bir evrim yaad. Bylece devrimci/sosyalist hareketin geliiminin farkl aamalarna denk den hareketler ayn zamanda ve bir arada var oldular ve birbirleri zerinde karlkl etkiler yaptlar. Bir ksm yaayabilmek iin, yeni koullara uyabilmek iin grnmlerini, biimlerini deitirdi ama anatomileri, yani onlarn var oluundaki temel problemler ve varsaymlar ayn kald. Bylece "Devrimci Hareket" dediimiz eyin zengin eitlilii ortaya kt. Bu soyut ifadeyi somutlayabilmek, daha iyi aklayabilmek iin karmakl toplumsal evrime en yakn olan biyolojik evrimden benzetmeler yaplabilir. Bilinir ki, canllar, tek hcrelilerden yumuakalara, omurgallara, memelilere ve sosyal hayvan nsan'a doru giden -ve halen de devam eden- bir evrim geirmitir. Ne var ki, bu evrimin alt konaklarn (aamalarn) oluturan canl varlklar yok olmamlardr, varlklarn srdrmektedirler. rnein, insann yan sra sngerler, yumuakalar, srngenler, kular vs. var olmaya devam ediyorlar. Hatta onlar varlklaryla kendilerinden daha st konaklardaki canllarn var olabilmesinin temelini oluturduklar gibi, st konaktaki

50

Byle bir yaklamla birok sol hareketin, modern ve evrimlemi grnmlerine ramen znde ne kadar arkaik varsaymlara dayandklar ok daha iyi grlyordu. Bu yaklamla ayn zamanda Trkiyedeki sol hareketin o muazzam blnmln ve eitliliini aklama olana da ortaya kyordu. Doada da bir yandan trlerin deiimi eklinde bir evrim yrrken, dier yandan trn kendi iinde bir evrim de sryordu. rnein balklardan sonra kurbaalar, srngenler eklinde bir evrim vard ama bu arada balklarn balk olarak evrimleri de srmekteydi. Bu gnk balklar henz, kurbaalarn, kara hayvanlarnn ortaya kmad dnemin balklar deildi, onlarla ayn anatomik zellikleri tamalarna ramen. Yani balklarn balk ola rak, temel anatomik zelliklerini deitirmeden bir evrimleri de sz konusuydu. Ya da baka bir rnek verelim. lk tek hcreli canllardan ok hcreli canllara geilmi sonra da bu ok hcrelilik erevesinde bir evrim gereklemitir. Ama tek hcreli canllar ne yok olmulardr ne de evrimleri durmutur. Hatta bu hcre olarak evrimi dier canl trlerin evrimi etkilemektedir. Onlar da evrilmeye devam etmilerdir tek hcreli canllar olarak. rnein terliksi gibi ok karmak tek hcreliler ortaya kmtr. Bu tek hcreliler birka milyar yl ncesinin ok hcrelilere geen tek hcrelilerinden ok bakadrlar. Ama ne kadar karmak olurlarsa olsunlar bu evrim tek hcreliliin snrlar iinde bir evrimdir, bu anlamda bir nitelik deiimi sz konusu deildir. Ve somut canllar tarihinde, bu trn kendi iindeki evrim, hem trlerin evriminden etkilenir, hem de bu trn kendi iindeki evrimi trlerin evrimini etkiler. rnein, eklembacakllarn kendi evrimleri scakkanl canllarn veya iekli bitkilerin evriminden ayr dnlemeyecei gibi bizzat bu evrimi de etkiler. Bu, trn kendi iindeki evrimi dediimiz trden bir evrim, toplumda ve onun tarihinde de geerliydi. Toplumlarn evrimi sadece komn, klasik uygarlk, kapitalizm gibi aamalardan gemiyordu. Ayn zamanda o aamalarn her biri de, rnein, komn, uygarlk ve kapitalizm de kendi iinde bir evrim geiriyordu. Uygarlk rnein demiri ilemeyi rendiinde, demiri ilemeyi renen veya demir elde eden komnler uygarla gemiyor, ama mzraklarn, oklarn, kllarn bu sefer demirden yapmaya balyorlard71. Yani retim ilikileri komn olarak kalyor ama bu komn artk

canllar da onlarn kendi trleri erevesinde bir evrim geirmelerinin ve var olularn srdrmelerinin temel koullarndan birini oluturmaktadrlar. rnein et yiyen memeli hayvanlar olmasayd, atn atas kpek benzeri hayvan hzl koabilen bugnk at haline dnmeyebilirdi. Ama atn bu evrimi, onun temel anatomik yaps bakmndan daha st bir aamaya gemesi anlamnda da bir evrim deildir. Ortada canllarn genel evriminin yan sra bir de atn at olarak evrimi vardr. At bugn de maymunlardan bile daha geri bir aamann ifadesi olarak varln srdrmektedir
71

Rus devrim Tarihinin ilk satrlarnda Troki de bu olguya dikkati eker. rnein yle yazar: yabanllar, gemite o silahlar birbirinden ayran mesafeyi kat etmeksizin, ok ve yay brakp tfee geerler. Ama zerinde durmaz bu olgunun. Ve o tfee geenlerin ayn zamanda uygarla getiklerini var sayar. rnein Tfekle bizonlar avlayan bir komnn ne olabilecei, ta baltayla bizon avlayan komnden nasl farkl olaca

51

demiri kullanan bir komn, bir terliksinin ok karmak bir tek hcreli olmas gibi, ok karmak bir komn oluyordu. Ve komn uygarlktan sadece demir, tun gibi teknolojiyi deil, uygarln gelitirdii manevi aralar da alyordu. rnein, Muhammetin yapt devrimle totemlere (putlara) tapan Arap kabileleri (komnleri), sadece demiri deil, ayn zamanda uyarlklarn binlerce ylda gelitirdii tek ve soyut bir tanr dncesini de tanm komnler olarak uygarla geiyorlard. Dolaysyla o komn gibi, geilen uygarlk da klasik uygarlklardan farkl oluyordu. Tarihe byle baklnca, Tarih ayn zamanda komnden uygarlklara geilerin tarihi olarak grlyordu. Bu komnler ve uygarlklar da kendi iinde evrim geirdiklerinden, tarih farkl aamalardaki komnlerin farkl aamalardaki uygarlklara geileri olarak baka bir k altnda grlyordu. Bylece Smerde obsidyen ta ve tuna dayanarak uygarla geen komn ve ortaya kan uygarlk ile rnein Romada demire dayanan komn ve geilen uygarlk birbirinden ok farkl oluyordu. Bylece rnein feodalizm de, aslnda bat Avrupada komnden uygarla gei olarak grlyor ve bu geiin nasl kapitalizme geile sonuland ok daha anlalabilir oluyordu. Evrimi sadece trden tre geiler olarak kavrayan, dolaysyla da komn ta antik uygarlklar ncesinde var olmu, sonra varl son bulmu bir toplum biimi olarak gr en bir anlay iin lkel Sosyalizmden Kapitalizme Gei akl almaz bir samalk olarak grlyordu. nk kafadaki ilkel sosyalizm, ta devri ilkel sosyalizmiydi ve onun ta devriyle birlikte bittii ya da yeryznn cra kelerinde, hala ta devrini yaayan kabileler arasnda nemsiz bir ekilde yaad dnlmekteydi. nk trn kendi iinde bir evrim kavram bulunmuyordu. Bu nedenle de insanlk tarihi ve toplumlar anlalmaz kalyordu. Trn kendi iindeki evrimi kavraynn kkleri ta bni Halduna kadar gider. bni Haldun, rnein uygarlklar birinci, ikinci ve nc kuak uygarlklar olarak snflarken; uygarln uygarlk olarak kendi iindeki evrimini ifade etmi oluyordu. Birinci kuak uygarlklar, nehir boylarnn tunca dayanan uygarlklaryd; ikinci kuak uygarlklar subtropikal nehir boylarndan kurtulmu, Anadolu, ran, Balkan vs dalarna ve yaylalarna yaylm, demire dayanan uygarlklard ve nc kuak uygarlk dnya ticaretine dayanan slam uygarlyd. Ama sadece bu kadar deil, bu birinci, ikinci ve nc kuak uygarlklar da trn kendi iinde evrim geiriyorlard. rnein Hindistan birinci kuaktan bir uygarlk olarak, bu temel anatomik zelliklerine dayanarak, kendi iinde bir evrim geiriyordu. Hint Uygarl daha sonra demir de kullanr, ndus ve Ganjn alvyonlu ovalarndan Hint yarmadasnn platolarna yaylr ama bir birinci kuak uygarln kurumlaryla; onun anatomik yaps iinde kalarak. Bu nedenle Hinduizm tm karmaklna ramen, ok tanrl bir styap olara k var olmaya devam eder. Hint uygarl, Mezopotamya ya da Msrn birinci kuak, nehir boyu uygarlklarnn kendi iinde evrim geirmi bir versiyonu olarak, bir tr yaayan fosil gibi

zerinde hi durmaz. Gerek tarihte bu i tfekle olmad ama tan yerini tuncun ya da demirin almasyla oldu. Bunun kavranamamas antik tarihin ve modern tarihin kavranamamasn beraberinde getirmektedir.

52

varln srdrmeye devam eder72. Bu onun kimi organlar bakmndan ok gelimi olmayaca anlamna gelmez. rnein Ahtapotlar znde yumuakalardr ama baz memeliler gibi gelimi bir zeka ve ok iyi bir grme oran, bukalemunlar gibi hzla renk deitirme, balklar gibi suda hzla hareket edebilme zellikleri gelitirmilerdir ve yakn akrabalar midye ve istiridyelere gre ok karmak bir yap sunarlar. Bu trn kendi iinde evrimi yaklam, hem tm insanlk tarihinin gidiini hem de var olan ve olmu toplumlar; onlarn muazzam eitliliini anlamak iin olduka etki li bir kavramsal ara sunuyordu. Bylece birok sorun bir yan rn olarak bir rpda zyordu. rnein Aleviliin kendi iinde ok evrilmi bir komnn dini olduu ortaya kyordu. Protestanln da kapitalizmle deil komn ile ilgili olduu 73, ama komnden kapitalizme geildii iin bunun kapitalizme geile ilgili grnmesi gibi vs.. Ve yine bu trn kendi iindeki evrimi kavram olmasayd daha sonra Dinin ne olduunu anlamak da mmkn olmazd. Ama bu konuya ilerde gelinecek. * Buraya kadar zetlenen gelenein gelitirdii kavramsal aralar ve kendi katklarmla 1984 ylnda Avrupada srgn yaamma baladmda, bu kavramsal aralarla sosyalist ve ii hareketine daha byk katklar yaplabileceini dnyordum. Dnyadaki Marksistlere bu geleneklerin birbirini tamamladn gstermek; ama zellikle Kvlcmly Batl Marksistlere tantmak ve, zaten kendilerinin de eksikliini belirttikleri noktada (Tarih) bilmedikleri bir Marksistin varln gstermekle sorunun hallolaca ve Marksizmin bu sentez zerinden tekrar teorik ve entelektel gcn kazanabilecei kansndaydm. Ama ortada bambaka sorunlarla megul bir dnya buldum. Yllarca hapiste ve Trkiyenin taral ve kendisiyle fazla megul kltrel ortamnda fark etmemitim ama deolojik ikli m de kkten deimiti. Marksizme l kpek muamelesi yaplyordu ve Marksizmdeki bu kazanmlara ilgi gsterecek kimse kalmamt. stne stlk, bu kazanmlarn pek bir neminin olmad izlenimi veren baka sorunlar ve zneler kmt ortaya.

72

Altml yllardaki Asya Tipi retim Tarz tartmalar, esas olarak dzgn ve aamal bir tarih anlayna sadece bir aama daha ekleyip eklememe sorunu etrafnda dnyordu ve dolaysyla evrim teorisinin evrimi bakmndan hibir ilerleme ve derinleme anlamna gelmiyordu. Tam da trn kendi iindeki evrimi kavrayndan yoksun olduundan, Hint ve inde deiim olmad gibi sonular karmaya eilimli olmulardr bu tartmalar yrtenler.
73

Kvlcmlnn lkel Sosyalizmden Kapitalizme Gei adl yaklam da trn kendi iindeki evrimi yaklam olmadan anlalamaz. Yani kapitalizme geiin ve geemeyiin srr da tam buradadr. Protestanln srr da Komndedir. Komnden kapitalizme geildii iin, Protestanlk kapitalizme geiin bir koulu gibi grlmektedir. 18 Yzyla kadar sren cad yakmalar da (cad komnn anaerkil kalnts amandr ve Avrupada komnn ok ge bir tarihe kadar yaadnn bir kantdr., Romantik dncenin Avrupadaki varl da yine komnden geile dolaysyla Komnn kendi iindeki evrimiyle ilgilidir. Bu trn kendi iindeki evrimi kavram olmadndan, Komn tarihin kayp halkas olarak kalmaktadr. Kvlcml Sempozyumuna sunduumuz Kayp Halka adl bildiride bu konular ele alyorduk.

53

Gelimi lkeler iileri burjuvazileriyle uzlamtr. Geri lkelerdeki ulusal kurtulu savalar Vietnamn zaferiyle zirvesine ve ayn zamanda snrlarna varmtr. Ne Vietnamllara ne de insanla yeni bir perspektif sunamamaktadr. Sovyetlerde durgunluk ve rme iyice elle tutulur olmutur. Sovyetler, ellili ve altml yllarn uzaya Sputnikleri, Gagarinleri yollayan Sovyetleri deildir artk. leri lkelerde, 1968in dalgas geri ekilmektedir. Ama bu geri ekilie ayn zamanda Yeni Sosyal Hareketler denen Ekoloji, Bar ve Kadn hareketi gibi Hareketlerin ykselii elik etmektedir74. Ksa bir Fransa tecrbesinden sonra srgn yaamma baladm Almanya, seksenli yllarn banda, Kadn hareketinde nispeten daha geri ve taral kalsa da, Ekoloji ve Bar hareketlerinde milyonluk fze kart gsterileriyle ve aslnda bu hareketin bir sentezi olan Yeillerin parlamentoya girmesiyle bir tr kk devrim yaam gibiydi. Btn bu gelimeler soldaki politik ve teorik ortam ve sorunlar batan aa deitirmiti. Sisyphos gibi her eye yeniden balamak gerekiyordu. Bylece ayn zamanda somut politik mcadeleyle de dorudan ilikili olarak, Yeni Sosyal Hareketler ve onlarn gerek varlklaryla, gerek kendilerini var eden sorunlarla, gerek eletirileriyle ortaya koyduklar sorunlar teorik ilgimin merkezine geti ve doksanl yllara kadar da orada kald. Elimdeki gelimi kavramsal aralarla bu sorunlara da cevaplar bulmaya altm. * Yeni Sosyal Hareketlerin Marksizmin iki byk stnlne ve tekeline son verdii grlyordu75.

74

Btn bu olgular birok Marksist tarafndan ifade edilmitir. Bir rnek:

1970lerden beri dnya kapitalizmi her zaman olduundan daha pekimi olduu halde, en grnrdeki muhalif g v hareketler sivil haklar, feminizm, ekolojik yenilenme, bar, mdahale kartl, ecinsel haklar, topluluk eylemcilii ve genlik kltr vb. konular etrafnda- ender olarak Marksizmde (ya da snf mcadelesinde) nemli hareketlenme ya da kimlik kaynaklar buluyorlar; biroklar ateli bir biimde anti/Marksist. leri kapitalist dnyada (belki talya hari) rk/etnisite, cinsiyet ve yreye bal kimlikler, snfla ilgili kimliklerden daha nde gidiyor. (...) (Carl Boggs, Marksizm Blnm Miras, Marksizm Tartmalar Manifestonun Gncellii, s.142)
75

Son yllarda marksizmin entellektel cazibesini yitirmesinin ardnda Yeni Sa'n saldrs deil "Yeni Sosyal

Hareketler"in varl bulunmaktadr. "Yeni Sosyal Hareketler" varlklaryla marksizmin iki tekeline son vermi grnyorlar. Marksizm douundan beri toplumdaki en radikal muhalefeti ve eletiriyi temsil ederdi, adeta bu alanda bir tekel kurmutu. Ama yeni toplumsal hareketlerin varlyla bu tekelini yitirdi. rnein kadn hareketi, feminizm varolan sistemin eletirisinde yaygn marksist anlaylardan ok daha radikal yaklamlar getirdi. Marksizm ayn zamanda global bir teoriydi. Toplumsal gerekliin tm yanlarn aklama ve tutarl bir kavram sistemi iinde toparlama yeteneindeydi. Bu tekelini de yitirdi. Feminist ve ekolojik "paradigmalar" daha byk bir sistem iinde zmleyebilmi deil. D. Kkaydn, Marksizm ve Gnmz Dnyas, Birlik mi Rekompozizyon mu?, s.88-89, stanbul, 1990

54

Marksizm radikallik tekelini yitirmiti. Bu hareketler Marksizmde ihtiya duyduklar radikallii ve onun teorik temellerini bulamyorlard. Anarizm, topik sosyalizm ve hatta Romantizmde ihtiya duyduklar teorik sorunlar ve gelenei daha kolay bulabiliyorlard. Bu Yeni Sosyal Hareketler, yepyeni paradigmalarla ortaya kmakta ve Tarihsel Maddeciliin en temel kavram ve varsaymlarn sorgulamaya balamaktaydlar. Bu Yeni Sosyal Hareketler Marksizmi klasik reformist parti, akm ve hareketler gibi, ar ya da radikal olmakla deil, yeterince ar ya da radikal olmamakla eletirmekteydiler 76. Marksizm sistemli ve kapsaml bir teori olma tekelini yitirmiti. Bu hareketleri yaratan sorunlar klasik Marksist sorunlarn dndaydlar. Bu zneler ne Marksizm tarafndan incelenmi, ne ngrlmt ve bilinen kavramsal aralarla bu hareketleri aklamak mmkn grlmyordu. Bu hareketler, yaptklar eletiriler ve ortaya attklar sorunlar bir yana, varlklaryla bile Marksizmin karsna ciddi bir teorik sorun olarak ortaya kyorlard. Klasik paradigmada politik zneler, snflar, zmreler ve tabakalar olarak, retim ilikileri iindeki konum ve karlarna gre var olurlar. Bildiimiz, ii snf, kyllk, kapitalistler, byk toprak sahipleri vs.. Klasik Marksizm bu zneler ve glerin ilikilerini ele almt ve eski sorunlar erevesinde ortada ciddi bir teorik sorun bulunmuyordu. Hatta Kvlcml ve Trokinin derinletirmeleriyle gelimi ve gl kavramsal aralar bulunuyordu. Ama bu Yeni Sosyal Hareketlerin hemen hepsinde ortak olan yan, bu znelerin iktisadi iliikler iindeki konuma gre var olmaylaryd77. Bu nasl aklanacakt? Nasl oluyor

76

"Marksizm uzun sreden beri, sosyalist hareket iinde gerek anlamda nem tayan entelektel rakiplerle karlamad ya da dorusu, tarihte sosyalist hareket dnda kalan eit lde salam veya gvenilir byk iarlarn hareketleriyle hesaplamad. Ortaya kan sonu Marksizmin zayf noktalarnn kalc nitelie brnmesi olabilirdi ancak. Bilgi, uygun bir diren katsays olmakszn nadiren geliir. Marksizm, ou kez, gerekli dzeltmelerden ve denge salayc arlklardan yoksun olmas nedeniyle sahip olduu kendine zg baz atl ynleri ve kusurlar olgunlatrmak suretiyle, bizzat kendi avantajlarnn kurban olmutur. Ancak bugn sz edilen avantajlar yeni bir bask altna girmek durumundalar. Bu deiiklikten ancak memnunluk duyulabilir. Tarihsel materyalizmin geleneksel ayrcalklarndan her biri, imdi gerekten nemli bir meydan okumayla kar karya. En bata ve en belirgin biimde btnlkl bir toplum teorisi olarak Marksizmin sistematiklii, onun geleneksel kapsamnn byk bir blmnn tamamyla uzak kald aile ve cinsellie ilikin sylemi gelitiren kadn hareketinin ykselii tarafndan sorgulanmaktadr. (P. Anderson, Tarihsel Maddeciliin zinde, s.106-107)
77

Yeni sosyal hareketlerin bu zelliine bir ok Marksist dikkati ekmitir ama bunun genel bir aklamasn sunamamlardr. Bir rnek: amzda geleneksel ii snf mcadelelerinin grece dne ve tarihin Marksgil hikayesine uymayan mcadelelerin ykseliine dikkat ekerek ie balamalyz. Feminizm, einsel haklar mcadelesi, bar ve evre hareketleri, rklk kart hareketler ve etnisite ve ulusallk etrafnda rgtlenen bazlar ilerici bazlar gerici- hareketler gibi yeni toplumsal hareketleri kastediyorum. Bu hareketler, marksgil snf mcadeleleri anlayndan ayrlr; nk snftan baka kimlik eleri zerine odaklanr. Ayrca, Marksizmin retime odaklanmasyla ilgisi olmayan, hatta baz durumlarda bununla ters orantl olan ilgi ve esinlere sahipler. Eer bu hareketleri sahte bilinlilikin ya da yapay olumsuzlukun

55

da byle iktisadi ilikilerle belirlenmeyen zneler ortaya kabiliyordu ? Bir ekoloji hareketi iinde tm snflardan insanlar oluyordu rnein. Kadn ya da Bar hareketleri de farkl deildi. man btn Marksistler ya eklektik cevaplarla, ya iman tazeleyerek, ya onlar grmezden gelerek, ya onlar eski bilinen hareketlerin Prokrutes yatana sokarak78 bir tepki gsteriyorlard. Daha ak ve pheci olanlar ise bir sre sonra Marksizmin radikal ve kapsayc olmadn teslim ederek Marksizmden uzaklayorlard. Ben ise bu hareketler ve ortaya att sorunlarla cepheden bir yzle meye giriyor var olan ve bilinen biimiyle Marksizmin grnen zaaflarn teslim ediyor ama Marksizmin btn bu sorunlar aacak, tekrar eski radikalliini, sistemliliini ve kapsaycln kazanmasn salayacak metodolojik ve teorik temellere sahip olduunu savunuyordum79. Yaplmas gereken yine o zamana kadar yapmaya altm gibi Marksizmi gelitirmek, kavramlar dakikletirmekti. Marksizm benim iin formller toplam deil, her eyden nce bir yntemdi. Dayandm gelimi ve tutarl bir sistem oluturan kavramsal aralarn dnyada hibir Marksistte bulunmadnn ve bunun da srtma ok daha ar yk bindirdiinin, ekstradan bir sorumluluk yklediinin bilincindeydim. Ama kendi snrllklarmn bilincindeydim. Bu nedenle, elimdeki kavramsal aralar paylamam gerektiini dnyor ve bu ynde abalar iinde bulunuyordum. Fakat bu abalarm, zellikle Kvlcmlnn nemini tantmaya ynelik abalarm hibir sonu
ifadeleri olarak bir kenara atmayacaksak, Marksist teori hakknda ciddi sorular sormamz gerekir. (Nancy Fraser, Marksizm in Bir Gelecek, Marksizm Tartmalar Manifestonun Gncellii, s.89)
78

rnein Ekoloji hareketini teknik kart kk burjuva romantizmiyle, Bar hareketini Klasik pasifist hareketle, kadn hareketini yzyln balarndaki Feminist hareketle bir grmek, orada yeni bir hareket ve sorunlar olduunu grmek istememek. Ya da bu hareketleri Post Fordist toplumdaki iilerin veya orta snflarn birhareketi olarak grmek gibi.
79

rnein yle Yazyordum Kuruemenin balatt tartmalarda: zetlersek "Marksizm ve Gnmz Dnyas" bal altnda tartlmas gereken gerek sorun, "Yeni Sosyal Hareketler"in varoluunun yaratt sorunlardr. Bu sorunlarla ciddi biimde yzlemek gerekmektedir. Bu yzlemeden iki sonu kabilir: birincisi, Tarihsel Maddeciliin artk btn bu sorunlar kapsayabilecek bir teori grevi gremeyecei, bunu baaracak baka bir teoriye ihtiya olduu. Biz bu kanda deiliz. Bizim de grmz olan ikinci sonu, bu alanlardaki zaafn tarihsel maddeciliin yapsal niteliklerinden kaynaklanmad ,onun gerek tarihsel hareketinin bir rn olduudur. Btn bu hareketler ve onlar yaratan sorunlar ve metodolojik problemler ve bizzat teorinin bu alanlardaki gerilii kanmzca Tarihsel Maddeciliin kavram sistemi iinde aklanabilir. Biz bu aklamann sadece saf teorik bir sorun olduu kansnda da deiliz. Toplumdaki tm muhalif hareketleri kapsayacak radikal, devrimci bir program gelitirebilmek iin global bir teoriye ihtiya vardr. Bugn, hi bir zaman olmad lde radikallik, eletirellik ve btnsellik birbirinden ayrlamayacak ekilde birbirine baldr. Byle bir btnsel teoriye tarihsel maddeciliin kavram sistemi iinde "Sermayenin Gerek Tarihsel Hareketi" ve "Eklemlenme" ya da "simbiyoz" kavramlaryla ulalabilecei kansndayz D. Kkaydn, Marksizm ve Gnmz Dnyas, Birlik mi Rekompozizyon mu?, s.91-92, stanbul, 1990

56

vermemiti ve vermiyordu 80. Kendimi elimde Kutsal emanetlerle ortada kalakalm gibi hissediyordum. baa dmt. Bylece doksanl yllarn bana kadar teorik almalarmn merkezinde Yeni sosyal hareketler nedeniyle ortaya kan sorunlar Marksizmin kavram sistemi iinde, bu sistemini gelitirerek, tutarl bir biimde aklama abalar yer ald. Bilim birbirinden farkl grngler arasnda ortak olan bulmaktr. Daha nce nasl heretik gelenei bir btn iinde sentezlemeye altysam imdi de Yeni Sosyal Hareketleri, btn bu znelerin varln ve bu zneleri yaratan sorunlar, bir tek kavram sistemi iinde aklamaya alyordum81. Bir ekoloji hareketi ile bir kadn hareketi ve bunlar yaratan sorunlar nasl ayn olgunun, ayn yasalln, ayn gidiin farkl grnmleri olarak aklanabilirdi? Ya da byle bir ortaklk var myd? Ama sorun sadece bunlardan ibaret de deildi. Marksizm daha nce bu zneleri grmemi ve bu zneleri ortaya karan sorunlarda adeta kr kalmt82. Dolaysyla, sadece bu hareketlerin var oluunu ve karakterini deil, Marksizmin bunlar grmeyi ve kr kal nedenlerini de aklamak gerekiyordu. Bu hareketleri yaratan sorunlarn ve bu znelerin var oluunun aklamas, ayn zamanda Marksizmin bu hareketleri niye gremediinin bir aklamasn da iermeliydi. Yani Marksizmin kendi evriminin aklamas ve sorunlar da son derece pratik ve politik bir anlama sahipti. Btn bunlar yaplmadka, Marksizmin yeniden radikal, eletirel ve kapsayc gcn kazanmas olas grnmyordu.

80

Batl ya da Avrupal bir Marksiste Az gelimi lkenin bir Marksisti olarak, hele snrl bir dil ile, bir ey anlatmann olana yoktur. Zaten Tarih ufuklarnn dndadr ve Avrupa tarihi ile snrldr. O tarihin de yanl olduunu akllarna bile getirmezler.
81

rnein bu sorunu daha seksenlerin ikinci yarsnda yle ifade ediyorduk: Grld zere, ekirdek fiziinde olduu gibi, iler iyice karm durumda. Ve bilimde nerede okluk varsa orada bokluk vardr. Bunlarn bir tek ortak paydaya indirgenmesi gerekiyor. Ve kanmzca Marksizm bu potansiyele sahip. Ama imdiye kadar, bir sistemletirme abas da pek ortada yok. Bu hareketler karsnda tek tek en doru, ya da daha ihtiyatl sylersek, doruya en yakn tavr alabilen Drdnc Enternasyonal bile bu teorik, programatik, stratejik ve rgtsel sorunlarn farknda deil gibi. Bu farknda olmayn en esasl kant u: Kadnlar zerine karar alnd, evre ve bar hareketleri ve sorunlar imdi tartlyor, ama "Yeni Sosyal Hareketler" ve ii hareketi diye genel bir zmleme yaplmad. Byle bir sorun henz gndemde deil. Byle bir genelleme ise, hem bu hareketler karsndaki tavrlar bir sisteme sokar, hem de Kadn, Bar, evre hareketlerinde, nceden hazr olmamak nedeniyle kaybedilen ncl, belki domam baka bir harekette, rnein gmenler hareketinde ki gmen iiler, yerli iiler blnmesi ii hareketinin tarihinde grd en korkun tehlikeli blnme zelliini tayor ncln ele geirilmesini salayabilir. (D. Kkaydn, Sesli Dnmeler, Devrimci Marksist Tartma Defterleri, say:5)
82

Marksizm bu hareketleri ngremedi. Bu hareketleri yaratan sorunlar ve bu hareketlerin esas teorik katklar yaptklar alanlar marksist retinin adeta kr noktalarn, az gelimi blgelerini oluturuyor. (D. Kk aydn, Marksizm ve Gnmz Dnyas, Birlik mi Rekompozisyon mu?, s.91)

57

Elbette tutarl ve sistemli bir cevap verme abasnn kendisi, o zamanl ar yeni yeni ortaya kmaya balayan byk anlatlarn sonunu ilen eden83, ve o zamanki ilkel biimlerinde global teoriler veya teki aklamalar totalitarizme yol aar trnden grlerde dile gelen a ruhuna da aktan bir kar koyu ve meydan okumayd84. * Bu hareketlerin hepsinde, bu hareketleri yaratan sorunlar karsnda, bilinen Marksizmin boluu, suskunluu ya da krl onun artk aklayc ve radikal bir teorik silah olmadnn kant olarak grlyordu. Bu durumda Marksizm ya bir kenara atlyor, ya da eklektik teorilerle bu eksikleri kapatlmaya allyordu. Ben ise bunun son derece yanl bir Marksizm kavrayna dayandn, Marksizmin zaaf ve yetersizlii olarak grlen krlnn, suskunluunun bizzat onun stnl olduunu, problemin baka yerde aranmas gerektiini dnyordum ve bu yaklammla btn hepsinden ayrlyordum. Btn bu eletirilerde esas sorun, Ekonomi Politiin ne olduunun, dolaysyla ynteminin ve Marksizm (yani Tarihsel Maddecilik veya Sosyoloji) ile Ekonom i Politiin ilikisinin anlalamamasnda toplanyordu.

83

Murray Bookkchin 1991de yazd u satrlarda egemen anlay yle zetliyor: Tm yazlarmn amac, ekolojik krizin toplumsal kaynaklarna ilikin tutarl bir gr getirmek ve toplumu aklc izgilerde yeniden yaplandrmak iin eko-anarist bir proje sunmaktr. Burada kkrtc bir ekilde tutarl ve aklc szcklerini kullanyorum, nk bu terimler ortaya kmakta olan mistik ekolojilerin ounun lanetledii szcklerdir. Ayrca bu szckler, genel olarak Anglo-Amerikan dnyada ve bugn Avrupann birok yerinde tamamen insanlk durumunun bir paras haline gelmi olan ok daha genel bir ruh haline meydan okumak iin kullanldlar. zellikle en kaba biimleri iinde olmak zere, postmodernizm, tutarl ve aklc bir radikal politik dnceler btn ihtiyacna rahatszlk verici bir etkide bulundu.( zgrln Ekolojisi, s.26)
84

O zaman rnein yle yazyordum: Oya Baydar' bu relativizme iten, Sovyet deneyinden kendince kard u sonutur : "Teki gr diktatrle yol aar". Diktatrle giden yolu tkamak iin de sayn hocam bir mevlana tekkesi aar. Tek bir doru olduu inancnn demokrasi ya da bilimin gelimesinin nnde bir engel olaca anlay, bu varsaym, hala sosyalist demokrasinin ne olduunun kavranamadn, kafalardaki sosyalizmin hala bir partinin egemenlii olarak varln srdrdn gsterir. Tek bir doru olduu inancnn demokrasiyle ilikisi yoktur. Demokrasi, tam da her grn taraftarlarnn kendi grlerinin en doru olduuna inandklar varsaymna dayanr. Demokrasi bir bakma her biri kendisinin en doru olduuna inananlarn ynlarn zgr olarak seilen ve geri alnabilen temsilcilerinin ounluun oylarn alarak programlarn uygulamaya almalar demektir. Bilim alannda da herhangi bir teoriyi savunann onun tek doru olduuna inanmas ve bunu karki tarafa mantki nermeler ya da deneylerle kantlayarak iknaya almas baka, idari tedbirlerle dierini yok etmesi bakadr. Proletarya diktatrl ya da sosyalist demokrasi tehlikeyi bu inanta deil, birilerine dierlerini ezme yok etme yetkileri veren mekanizmalarda ve onlar egemen klan glerde grr. Tehlike tekilikte deildir, tehlike tekilii tehlike gren, ama u veya bu grn eline dierlerini ezme olanaklar da veren mekanizmalar sorgulamaktan kanan ve iktidara gelirse teki grleri demokrasiye ye de bilimin gelimesine aykr grerek yasaklama potansiyeli tayan rlativist oku grlerdedir. D. Kkaydn, Gnmz ve Marksizm Konusunda Tebliler ve Tartmalar zerine Bir Deerlendirme, Birlik mi Rekompozisyon mu?, s.106

58

Klasik Marksizm, Ekonomi Politiin Eletirisinde, yani Kapitalde mallarn deiim deerleri zerinde younlamtr, kullanm deeri, yani mallarn nitelikleri ve yararllklar ekonomi politiin konusu olmadklarndan, bir rn mal yapan onun bir deiim deeri olmas olduundan, kullanm deeri Marksist literatrde pek sz konusu edilmez. Marksizm kullanm deeri kr olagelmitir. Yeni Sosyal Hareketler ise, zellikle Ekoloji hareketi, Kullanm Deerini, rnlerin ve mallarn niteliklerini, yararllklarn, fiziksel zelliklerini gndeme getiriyordu. Bunun tam tersi bir durum da, aslnda Marksn en byk kefi olan, art deerin kayna, igc denen metada ortaya kyordu. gcnn cinsi, rk, ulusu inanc vs. ile onun kullanm deeri (yani art deer retme zellii, kendisinin yeniden retimi iin gerekli olandan daha byk deer retebilme zellii) arasnda hibir iliki yoktu. Sermaye ve ekonomi politik asndan bunlarn (rk, cins, ulus, inan vs.) hi birinin nemi olmadndan, Marksizm, gc denen meta sz konusu olduunda, sadece onun kullanm deeri (art deer retme zellii) analizinin konusunu oluturuyordu. Yani Marksist teori, mallarda kullanm deeri kr olurken, igc denen malda, onun kullanm deerinden baka her zelliine kr kalm; rk, cins, ulus ve din kr olagelmiti. Yeni sosyal hareketler ise (kadn, siyah, gmen hareketleri) tam da bu kr olunan noktada ortaya kyorlard ve Marksizmi bu krl nedeniyle eletiriyorlard. Buradan da Marksizmin Beyaz, Erkek ve Avrupal (Batl) olduu sonucuna ulayorlard. Tam bu noktada, krlk ile Yeni Sosyal Hareketler ve onlar yaratan sorunlar arasnda bir iliki olduu ortaya kyordu. Bu iliki, ayn zamanda btn bu Yeni Sosyal Hareketleri bir tek kavram sistemi iinde toparlamann mmkn ve gerekli olduunun ipucunu veriyordu. Krlk, yani Marksizmin zaaf olarak grlen nokta, ayn zamanda bu hareketlerde ortak olan da gstermi oluyordu. Krln nedeni bu hareketlerin var olu nedenini de aklayacak ipucunu verebilirdi. Btn bu Marksizmin krl ve zaaf olarak grlenler aslnda Ekonomi Politiin krlkleriydi85. Peki ama Ekonomi Politik neydi ve Ekonomi Politiin krlkleri Marksizmin bir zaaf anlamna gelir miydi? * Ekonomi Politikteki krl Marksizmin zaaf olarak grenler, Ekonomi Politii, ekonomiyi (toplumun altyapsn) inceleyen bir bilim sanyorlar, onu sosyolojinin (Tarihsel Maddeciliin) ekonomiyi (toplumun retim, blm, tketim ilikilerini) inceleyen bir alt blm gibi kavryorlard. Bu son derece yaygn ve el kitaplarnda bile yaylan bir yanllkt.

85

rnek: Marksist kategoriler, sermayenin kendisi gibi, cinsiyet krdr. (Heidi Hartmann, Marksizmle Feminizmin Mutsuz Evlilii, Kadnn Grnmeyen Emei Maddeci Bir Feminizm zerine, s.137) Veya u satrlar: Marksist zmleme, tarihsel geliim yasalarna ve zellikle sermaye yasalarna ilikin temel bir igr salarken, Marksizmin kategorileri cinsiyet krdr. (s.129)

59

Tam da bu nedenle, Ekonomi Politiin zaafn ve krln, Marksizmin zaaf ve krl olarak gryorlard. Ekonomi Politik ise sosyolojinin ekonomik olgular inceleyen bir alt blm deil; Metann ortaya kt noktada ortaya kan, toplumsal gidi zerinde sanki doa yasalar gibi bir etkide bulunan veya yle grnen bambaka bir var olu ve hareket tarzn inceleyen bir bilimdi. Ekonomi Politiin Sosyolojiyle ya da Tarihsel Maddecilikle ilikisi, rnein Fiziin Termodinamik, Mekanik veya Hidrolik gibi bir alt blmyle ilikisi gibi deildi. Ekonomi Politiin Tarihsel Maddecilikle ilikisi, Biyolojinin Fizikle ilikisi gibiydi, ortada bambaka bir varolu ve bambaka yasalara bal bir hareket vard. Bu hareketi inceleyen bilimin alanna girmeyen konular bir krlk gibi grnyordu. Kavranlmayan tam da buydu. Ekonomi Politiin konusunun tarih ve toplumla ilikisi yoktur, onun konusu metalarn ortaya kt noktada kar. Meta retiminin olmad bir toplumda, ekonomi politiin konusu yoktur, tpk zerinde bir canl olmayan bir gezegende biyolojinin konusunun olmamas gibi. te yandan btn insanlar erselik olsa, rnlerin fiziksel zellikleri canl yaam zerinde bir etkide bulunmasa veya yeryz denen gezegen sonsuz olsa; insanlarn hepsi klonlanm gibi birbirinin ayn olsa, byle bir dnyada veya toplumda da, eer meta retimi ve hele zellikle genellemi meta retimi varsa, ekonomi politiin konusu olan olgular ve onlardan kan yasalar aynen bu gnk dnyadaki gibi varlklarn srdrrler. Bu fark anlamak iin fizik ve biyoloji arasndaki ilikiden yle bir rnek aklayc olabilir. Dnyadaki karbona dayanan hayat olduu gibi, teorik olarak silisyuma dayanan bir hayat da mmkndr. Dnyadaki hayat silisyuma dayanan bir hayat olsayd, o silisyuma dayal hayatta da Darwin yasalar geerli olurlard. nk bu yasalar canl oluun kendisiyle, canlln tanmyla ilikilidir. Hayatn silisyuma m karbona m bal olarak olutuu biyolojinin konusunu oluturmaz. Biyoloji canllarn oluturan fiziksel zellikler karsnda, tpk ekonomi politiin kullanm deerleri veya igcnn maddi manevi zellikleri karsnda olduu gibi krdr ve kr olmaldr. Biyolojinin bu krln onun zaaf gibi almak biyolojinin konusunun ne olduunu anlamamak olur. Bu krlk onun zaaf deil, tam da stnldr. Ayn durum Tarihsel Maddecilik (Marksizm) ile Ekonomi Politik arasndaki iliki iin de geerlidir. Ekonomi politiin krlkleri onun stnlkleridir. Bu anlalmad iin, Das Kapitalin metodolojik stnl bir zaaf gibi grlyordu. Onun metodolojik stnlnn yaratt krlkler, sanki Marksn ve Marksizmin zaaflar gibi sunuluyordu. Nesnel metodolojik bir sorun, znel psikolojik veya kltrel bir sorun olarak szde aklanm oluyordu. ncelikle Ekonomi ile Ekonomi Politii birbirinden ayrmak gerekiyordu. Toplumdaki retim, dolam, dalm, tketim ilikileri ekonominin konusudur. Bunlarn var olmas iin ille de ekonomi politiin konusunun var olmas, yani metann ortaya km olmas gerekmez.

60

rnein meta retiminin olmad, kullanm deerleri retimine dayal bir sosyalist toplumda Ekonomi Politiin konusu olan olgular olmayacaktr ama Ekonominin konusu olan olgular, (retim, dalm, tketim) var olmaya devam edeceklerdir. Teorik olarak ancak retimin de ortadan kalkt noktada, yani zenginliklerin grl grl akt bir cennette, yani u komnist toplumun st aamasnda Ekonominin de konusu ortadan kalkar. Bu nedenle Das Kapitalin konusu ekonomi deildir. Kald ki, Marksn temel kitab olan Das Kapital, bir Ekonomi kitab olmad gibi bir Ekonomi Politik kitab da deildi. O alt balnda da ifade edildii gibi, Ekonomi Politiin Eletirisiydi.86 ki anlamda eletiridir, meta ilikilerini inceleyen bilimin (deolojinin) Ekonomi Politiin (nk Ekonomi Politik Bilim deil bir deolojidir) eletirisidir. Ayn zamanda bu bilimin konusunun, yan meta ilikilerinin eletirisidir. Yani hem kendi konusunu yok etmeye yneliktir ve hem de onun tarihsel ve geici niteliini gstermeye yneliktir. Bu bunlar u anlama gelir, Ekonomi Politiin Eletirisi, Tarihsel Maddeciliin ekonomiyi inceleyen bir alt blm deildir. O bambaka bir var oluun, bambaka bir hareket tarznn, bambaka yasalarn inceleyen bir bilimdir. Tarihsel Maddeciliin konusu olan Toplum ve onun hareketi, evrimi, bu bilimin konusunun n kouludur ama ekonomi politiin konusunun, yani meta ilikilerinin kendi yasalar vardr. Bu yasalar tm toplumsal hayat, tpk yeryzndeki canl hayatn tm corafyay (atmosferi, karalar, denizleri) belirlemesi gibi, tm tarihsel gidii kendi girdabna ekse bile, ayr bir hareket ve varolu biiminin yasalar olarak kalrlar. Marks Kapitalde kullanm deerlerini incelememekle veya i gcnn zelliklerini konu etmemekle eletirmek, Darvini Termodinamik yasalar veya atomlarn periyodik sistemiyle

86

Marksn Kapitale Ekonomi Politiin Eletirilmesi alt baln koymas, kapital iin hazrlk almas olan eserine: Ekonomi Politiin Eletirilmesinin Ana Hatlar (Grundrisse der Kritik der politischen Eokonomie) demesi tesadf deildir. Marksa gre ekonomi politik z bakmndan ideolojidir. Marksist Felsefe olmad gibi, Marksist ekonomi politik de yoktur. Marksn eseri, devrinin bu iki byk ideolojisinin almasnn bir eseridir. (...) Bizzat Marks, ardndan da Rosa Luxemburg, Hilferding, Buharin ve Preeobrajenski bu konuda ok kesindirler. (...) phesiz emtia retimi vraolduu mddete ekonomi bilimi, gerein bilinmesi arac olarak varolur. (...) Fakat kategorilerin bu sona erme sreci tamamland zaman, imdiki zamann bilimi olarak ikonomik bir doktrine yer yoktur artk. (...) Marksist iktisatlar kendi mesleklerini ortadan kaldrmak amacyla bilinli bir akilde alacak ilk bilim adamlar kategorisi olmak erefini tayorlar. (E. Mandel, age., s. 436-439) Mandelin bu satrlar hem acdr, yani ekonomi politiin konusunun meta retiminin ortaya kt yerde var olduunu sylemektedir, hem de kafa karkln yanstmaktadr, yani meta retiminin yasalar ile retim ve tketimin yasalarn zde ayn bilimin konusu gibi grme, hatasn ilemektedir. Sanki meta retimi dnda ekonomik kategoriler (retim, Datm, Tketim, Blm, rn, Art rn, Emek vs.) var olamazm gibi dnmektedir. Zaten bir bakma bu ayrmdaki belirsizlii, Ekonomi Politii (yle olmadn da sylemesine ramen) Ekonominin bilimi gibi sanmas, sermayenin gerek tarihsel hareketinde ortaya kan arplmalar, simbiyoz ilikileri kavrayamamasna, yle olmamak istemesine ramen derinden derine tpk Marks gibi Beyaz, Erkek ve Avrupal bir politik bak asna ve stratejik yaklama yol am gibi grnmektedir.

61

ilgilenmemekle eletirmek gibidir. Ortada Erkek veya Beyaz veya Avrupal olmaktan deil, Ekonomi Politiin kendi konusundan ve metodundan doan nedenler vardr. Dolaysyla Das Kapitalde bunlarn olmamas bir zaaf deil bir stnlktr. Bu saf hareket bilinmeden somut biimler (Ya da Gerek Tarihsel Hareket) anlalamazd. Marksn dedii gibi insann anatomisi maymunun anatomisinin anahtardr. Onun iin genellemi meta retiminin analizi metann daha az yaygn olduu toplumlar veya onun gerek tarihsel hareketindeki arplmalar anlamann anahtaryd. Marks bu anahtar ortaya karmakla uramt87. zetle yanl, yanl yerde aranyordu. Hem de nszlerinde Marksn yapt aklama ve uyarlara ramen. * Elbette Marks sadece bir balang yapmt. Sonra gelenlerin bu anahtar kullanarak maymunun anatomisini de aratrmalar gerekiyordu. Kapitalizmin gerek tarihte urayaca arplmalar ve kapitalizm ncesi retim biimlerini anlamak iin gerekli anahtar salama abasyd Marksnki. Kald ki Marks, bunun nasl yaplabileceinin ipularn da vermiti rnein Rant teorisini ele alrken. Yani Marksn Kapitali ok kk bir blm tamamlanabilmi bir plann, ondan da ok kk, yazlabilmi bir blmyd. Bu kk blmde bile gereken ipucunu ve metodolojik ilkeyi veriyordu. Sermayenin Soyut88 Hareketinden Gerek Tarihsel

87

Her balangcn gl, btn bilimler iin geerlidir. Bu yzden, birinci blmn, zellikle de metan tahlilini kapsayan kesimin anlalmas, daha zor olacaktr. zellikle deerin z ve deerin byklnn tahlili ile ilgili yerleri, elden geldiince herkesin anlayabilecei gibi yazdm.[1*] Tam gelimi hali para -biimi olan deer-biimi, son derece kolay ve yalndr. Bununla birlikte, insan akl, iki bin yldan fazla zamandan beri bo yere bunun srrn kavramaya alrken, te yandan, ok daha kark ve karmak biimlerin baarl tahliline, hi deilse bir yaklam salanmtr. Niin? nk, organik bir btn olarak bir cisim, bu cismin hcrelerinden daha kolay incelenir de ondan. Ayrca, ekonomi biimlerinin tahlilinde ne mikroskoptan yararlanlabilir, ne de kimyasal ayralardan. Her ikisinin de yerini, soyutlama gc almaldr. Ancak, burjuva toplumda emek rnnn meta-biimi ya da metan deer-biimi ekonomik hcre-biimidir. Bu biimlerin tahlili, s bir gzlemciye, kk ayrntlar gibi gelebilir. Aslnda da, kk ayrntlar zerinde durulmaktadr, ama tpk mikroskobik anatomide yapld gibi. Bu nedenle, deer-biimi zerine olan kesim dnda bu cilt, zor anlalyor diye sulanamaz. Ben, burada, elbette, yeni bir ey renmek isteyen, dolaysyla da kendi bana dnme abasnda olan okuru kastediyorum. (K. Marks, Almanca Birinci Baskya nsz, Kapital)
88

Fiziki, fiziksel olgular, ya en, tipik biimde olduklar, bozucu etkilerden en uzak bulunduklar yerlerde gzlemler, ya da olanaklysa, olayn en normal biimde gemesini salayacak koullar altnda deneyler yapar. Ben, bu yaptta, kapitalist retim tarzn ve bu tarza tekabl eden retim ve deiim koullarn inceleyeceim. Bugne kadar, ngiltere, bunlarn klasik yurdu olmutur. Teorik dncelerimin gelimesi iinde, ngiltere'nin balca rnek olarak gsterilmesinin nedeni ite budur. (K. Marks, Almanca Birinci Baskya nsz, Kapital)

62

Hareketinin89 analizine giden bir yol izliyor ve orada bu soyut hareketin izledii arplmalar ele almaya balyordu. Toprakta zel mlkiyetin olmad; toprak tekelinin olmad bir dnyada da kapitalizm olurdu ve bu soyut hareket ok daha yakn bir kapitalizm olurdu. Ama kapitalizm somut tarihte, toprakta zel mlkiyetin olduu, toprak zerinde bir teklen bulunduu bir dnyada domutu ve Marks nc ciltte bu somut tarihsel harekette sermayenin urad arplmay ele alyordu. Ekonomi Politik elbette metann ortaya kyla birlikte ortaya kan yasalar inceliyordu. Ama bu geliimin somut biimleri ve izledii yollar sonraki bir aamadr. Yani Kapitalde ele alnan soyut hareket ile Sermayenin Gerek Tarihsel Hareketi ayrdr. Tahlil gerek tarihsel harekete doru gelimelidir. Soyut hareket bakmndan Toprak tekeli ve toprakta zel mlkiyet kapitalist retimin bir koulu deildir. Ama gerek tarihsel hareket toprakta zel mlkiyet tekelinin olduu koullarda domutur ve bu sermayenin gerek tarihsel hareketinin soyut hareketten farkl olmasna yol amtr.. Bu, tpk laboratuar koullarnda bir bolukta demir ile ayn hzla yere den bir kdn havada bu dnn arplmas ve yavalamas gibidir. Ayn ekilde, Sermaye gerek tarihte, hareketini prekapitalist ilikilerin olduu bir dnyada ona doru yaylarak gerekletirmiti. Ayn ekilde kadnlarn ezildii bir dnyada gerekletirmiti. Btn bu faktrlerle o hareketin nasl bir deiim geirdii ve geirecei incelenmeliydi. te bu gerek tarihsel hareket ve onun yaratt arplma tam da simbiyoz, eklemlenme, kaynama dediimiz, daha nce Kvlcmlnn katklar balamnda da ele aldmz, mekanizmalarla iliyordu. Yani az gelimilii, dolaysyla ulusal hareketlerin varln aklamakta kullanlan mekanizma ve kavramlar ayn zamanda yeni sosyal hareketleri var

89

Ulusal Kurtulu Hareketleri ve Kadn Hareketini incelerken, Mandelde, Rosa Luxemburgun Marks Eletirisinin Eletirisi balamnda Sermayenin Gerek Hareketi kavramyla karlatm. Daha dorusu bu kavram zerinde tekrar younlatm. Mandel Syle yazyordu: 89 Rosa Luxemburgun sermaye birikiminin (artk-deerin gereklemesinin) prekapitalist bir evre dnda mmkn olmadn ispatlamak iin giritii teebbs bilinmektedir: Bu teebbsn boa gittiine inanyoruz. Fakat ayn zamanda Rosann, Sermayenin bilfiil kapitalist bir merkezden kapitalist olmayan bir evreye doru balayan gerek hareketini aklayp tahlil ettiine inanyoruz. (Ernest Mandel, Marksist Ekonomi El Kitab, III, s.449) Biz Mandelin Sermayenin Gerek Hareketi ifadesi yerine Sermayenin Gerek Tarihsel Hareketi dedik onu soyut hareketinden farkl olarak tanmlamak iin. Ne var ki bu kavramdan bizim ve Mandelin kard sonular tamamen farkldr. Mandel bu kavram kullanarak, az gelimilii kapitalizmdeki sektrler, sanayi kollar, blgeler az gelimilii gibi ele almaktadr. Bu bakmdan, bizzat kendisinin de belirttii gibi A.G.Franka yakndr (age. S.450). Mandel orada bu tezinin tartlmam olmasndan yaknr: (...) bu konuda ortaya koymaya altmz genel problemin hibir eletirici tarafndan kavranmam olmas ve nerilen hal aresini kimsenin tartmamas (...) hayl ilgintir (age. S. 457). Bizim yaklammz bir bakma bu tartmaya bir katk ve eletiri olarak da grlebilir.

63

eden mekanizmalar da aklyordu. Yzyln banda da Marksizm tpk bugn olduu gibi, geri lkeler ve ulusal kurtulu savalar kryd bir bakma. Ve tabii bu Yeni Sosyal Hareketlerin Yeni olmadn, ya da Ulusal Kurtulu Hareketlerinin de bir Yeni Sosyal Hareket olduunu, onlarn da Ulusal hareketler gibi, ayn fenomenin, yani sermayenin gerek tarihsel hareketinde arplmas, baka bask ve smr biimleriyle kaynamas ve eklemlenmesi ve buna bal olarak yeni znelerin ortaya kmas genel olgusunun zgl bir biimi olduunu da gsteriyordu. Bylece tm Yeni Sosyal Hareketler Ulusal kurtulu ve Siyahlarn hareketleri de dhil olmak zere, Sermayenin Gerek Tarihsel Hareketi genel erevesi iinde ve zgl Eklemlenme (Simbiyoz, kaynama) biimleriyle bir tek kavramsal sistem iinde toparlanabiliyordu. * Sermaye gerek tarihsel hareketinde, soyut hareketi hi de bunu gerektirmemesine ramen, bu zgl bask biimlerini ve dolaysyla bu zneleri yaratyordu. Bu zneleri yaratan mekanizma ise Eklemlenme veya simbiyoz ilikiydi. Engels rnein Ailenin devletin kkeni diye bir kitap yazm ve kadnn zerindeki bask ve smry uzun uzun anlatmt ama hibir zaman kadnlarn bir zne olacan dnmemi, byle bir ngrde bulunmamt. Kapitalizmin gelimesiyle birlikte ailenin dalacan ve ev iinin ortadan kalkacan ve kadn sorununun zleceini dnyordu. Gerekten de Ekonomi Politik asndan, yani sermayenin saf ve soyut hareketi bakmndan, igcnn cinsiyetinin onun kullanm deerini (art deer retme zelliini) hibir ekilde etkilememesi nedeniyle, kadn ve erkek eitlii, tpk topraklarn kamu mal olmas gibi, burjuvazinin ve kapitalizmin karlaryla uyum iindedir. Dolaysyla Kapitalist gelimenin zellikle kadn retime ekerek aileyi ve ev iindeki denmeyen emei kaldrma eiliminde olmas gerekir. Engelsin karsamas da buna uyundur. Bu metodolojik olarak, tpk Marksn balangta, kapitalizmin gelimesinin prekapitalist ilikileri tasfiye edeceini dnmesi ve dolaysyla az gelimiliin gelimesi gibi bir olguyu ve ulusal kurtulu savalar diye bir zneyi akla getirmemesi gibidir. Ama Marks, sadece tasfiye deil, simbiyoz bir iliki, bir eklemlenme olduunu grdnde, rnein rlanda konusunda olduu gibi, baka bir zneyi de tanm ve ngrm oluyordu. Kadnn ezilmesi konusunda olan tam da ayn mekanizmann bir baka grnmdr. Kapitalizm, Engelsin ngrsnn aksine, aileyi tasfiye etmiyor onunla simbiyoz bir ilikiye giriyor ve tpk ulusal kurtulu savalar gibi kadn hareketi diye bir zne ortaya kyordu. Yani sermayenin gerek tarihsel hareketinde, ailenin ve kadnn denmemi emeinin kapitalizmle eklemlenmesi ve deiip pekimesi sz konusu oluyordu. Bu tpk kapitalizm ncesi ilikilerin ve snflarn tasfiye edilmemesi onlarla simbiyoz bir ilikiye girilmesi gibiydi. Elbette tpk smrge sorununda olduu gibi bunun ardnda da kar ve daha ok kar vard. Aile ve kadnn denmemi emeiyle igcnn retimi ve yeniden retiminin masraflar 64

dolaysyla igcnn fiyat dk tutulabiliyor bu art deer ve kar oranlarnda d engelleme veya bir ykseli salyordu. Ayrca, erkek iilere bir ev klesi vererek, onlarn tm hn ve memnuniyetsizliklerini zerine eken bir paratoner de salam oluyordu. Bylece gerek tarihsel harekette Proletaryann yaps, bln ve zmrelerinin karlar da deiiyordu. Kadn hareketi byle bir aklama getiriyordu. Bu aklamalar, birok durumda Marksizmin eletirisi biiminde ifade edilse bile, aslnda tpk Kvlcml veya rlanda konusundaki Marks gibi, onlarla ayn yntemle Marksizmi gelitiriyordu. Marksizm bir bakma Marksizm eletirisi biiminde ve anti Marksist bir tonla Kadn Hareketi tarafndan gelitiriliyordu. Yaplan sermayenin gerek tarihsel hareketinin ve bu hareket iinde simbiyoz veya eklemlenme ilikisinin ortaya kmasnn incelenmesinden baka bir ey deildi. Ve metodolojik olarak Marksn sonraki yaklamlaryla, Kvlcmlnn katklaryla tam bir uyum iindeydi. Marksizmin yapmas gereken bu kendiliinden Marksizme sahip kmak ve onu benimsemekten baka bir ey deildi. * Nispeten daha farkl gibi grnen Ekoloji hareketi de Sermayenin Gerek Tarihsel Hareketi kavram araclyla dier yeni sosyal hareketlerle ayn zn bir grnm olarak aklanabiliyordu. Sonsuz byk bir gezegen veya rnlerin ve yaktlarn fiziksel zelliklerinin var oluun koullarn yok etmedii bir dnyada da kapitalizm olabilir. Hatta soyut olarak ekolojik bir kapitalizm bile mmkndr. Tpk fizik yasalar gibi toplumsal hukuki yasalarla bu gibi maddelerin kullanm ve retimi yasaklanabilir ve snrlanabilir. Bu bile mmkndr teorik bir olaslk olarak. Bunlarn sermayenin kendi saf hareketiyle ilgisi yoktur ve dolaysyla ekonomi politiin konusunu oluturmazlar. Ama elbette sosyoloji ve tarihin konusudurlar. Ne var ki, sermayenin gerek tarihsel hareketi byle bir dnyada olmaktadr ve bu nedenle retilen ve tketilen rnlerin fiziksel zellikleri insanln var olu koullarn tehdit etmektedir. Ekoloji hareketi de bu somut tarihsel hareketin sonucu olarak ortaya kmaktadr tpk bir kadn veya ulusal kurtulu hareketi gibi. Bylece hem Marksizmin bu hareketleri niye n grmedii, hem de tm yeni sosyal hareketleri yaratan sorunlar ve bu znelerin varl bir tek kavram sistemi iinde topluca aklanabiliyordu Marksist yntemle. * Soruna byle yaklanca, Marksizme ynelik eletirilerin bir baka yanl daha da yan rn olarak aa karlm oluyordu. Marks ve Engelsin cinsel, ulusal ve rksal basklar ve bunlara bal olarak kacak zneleri n grmemesi genellikle Kadn konusunda birer Erkek; Irk bask konusunda Beyaz; Ulusal hareketler konusunda Avrupa Merkezci veya ilerlemeci olmalaryla aklanyordu.

65

Bylece bu aklamann yanll kadar metodolojik kkleri de ortaya karlm oluyordu. Marks, Erkek, Beyaz ya da Avrupal olduu iin deil, Kapitalde sermayenin saf hareketini inceledii iin ve karsamalarn buradan yapt iin bu sorunlar ve hareketleri ne ngrm ne de bu sorunlar zerine younlamt. Dier bir ifadeyle, Yeni Sosyal Hareketlerin rnlerin kullanm deerlerini, gc denen metan ise cinsi, rk milliyeti gibi zelliklerini sorun etmesi ve bizzat bunlardan ortaya kmas ve Marksizmin bu alanlarda tam ters bir konumda bulunmas, erkeklik, beyazlk ya da Avrupallkla deil, bizzat Ekonomi politiin konusu ve Metodu ile ilgiliydi. Ekonomi politiin konusu ve metodunun dolaysyla Marksizmin ne olduunu bilmedikleri ve anlamadklar iin aklamalar kltrel ya da psikolojik veya znel aklamalar olarak kalyordu. Gerekte var olan ii hareketi ve resmi Marksizm elbette tam da ekek, beyaz ve avrupa merkezciydi, hatta kii olarak Marks, Engels, Lenin ve dierlerin de eni sonu ann insanlar olduundan onlarda bu eilimler de var olabilirdi ve vard. Ama bunlar, Marksist yntemin ve kavramsal aralarn, teorinin kendi znden gelen bir Irk, Seksist, Avrupa Merkezci nitelii olduu anlamna gelmiyordu. Bunlar teorinin kendi znden deil, o zden uzaklamakdan veya o ze yeterince yaklaamamaktan ortaya kyordu. Gramscinin dedii gibi bir teoriyi en mkemmel, en hatasz biimiyle eletirmek, eer yles i yoksa onu yaratp yle eletirmek gerekir. Marksizme ynelik eletiriler ise, onun arzalarn, bir paras olmayan urlarn, gemiin kalnts kr barsaklarn onu o yapan z gibi ele alp yle eletiriyorlard.

* Ekonomi Politiin ve Tarihsel Maddeciliin konularnn farkll, Sermayenin soyut ve gerek tarihsel hareketi, Bu gerek tarihsel hareketteki arplmann eklemlenme, simbiyoz veya kaynama biiminde olmas bu hareketleri yaratan sorunlar ve tarihsel var olu koullarn aklyordu. Ama bu koullarn olmas otomatikman bu hareketlerin var olaca anlamna da gelmiyordu. rnein bu hareketlerin ortaya kmas 70li yllara kadar beklemiti. i hareketinin veya sosyalist hareketin krizi ile bu hareketlerin ve znelerin ortaya k arasnda bir iliki de bulunuyordu. te yandan, Tarih normal bir doumun yoluna gitseydi de, bu zneler ortaya kmayabilir, bu sorunlar baka biimlerde zmlenebilirdi. Yeni Sosyal Hareketlerin ortaya kn, onlarn iinde var olduu tarih ile aklamay deniyordum ilk elde ve u sonucu karyordum: Tarih normal bir doumun yolunda gitseydi bu hareketler var olmazd.

66

Sosyalist devrim ocuu dnyaya normal bir doumun sanclaryla gelseydi; Ekim Devrimi, rnein bir Alman devrimiyle desteklenseydi veya ilk sosyalist devrim Amerikada olsayd, o zaman bu Yeni Sosyal Hareketleri yaratan sorunlardan hi biri var olmayacandan, bu hareketler de var olmayacakt. O zaman brokrasinin iktidar olamad, reticilerin zgrce ve demokratik olarak kendilerini ynettikleri bir toplumda ve kullanm deerleri reten bir ekonomi iinde insanlar neleri ne kadar reteceklerine kendileri karar vereceklerdi. Cins, rk, ulus, inan ayrlklar bulunmayacandan, dnya bir tek eit yurttalarn dnyas olacandan yaadmz tarihte bu yeni sosyal hareketleri yaratan sorunlar olmayacakt ve zm iin ayr zneler ortaya kmayacakt. Onlarn varl ancak tarihin girdii bu yol balamnda anlalabilirdi. te yandan ii ve sosyalist hareketin krizi olmasayd, iiler bizzat bu zneleri yaratan sorunlar kendi sorunlar olarak ortaya koyacaklarndan, bu sorunlarn muhataplar ii ve sosyalist hareketin btn iinde kendilerini ifade edebilirlerdi. Evrimin karmak karakteri bu gidii ve ters doumu yaratmt ve tam da bu karmak karakteri anlayacak metodolojik aralar kullanlmad iin (Eitsiz ve bileik geliim, simbiyoz ilikiyle tasfiye yerine glenme) bu hareketleri var edecek tarihsel koullar (Tersinden gelme) ve bu hareketler n grlmemiti. Bylece sosyalizm bebeinin dnyaya ters gelmeye balamas, dolaysyla gelememesi; yani sosyalist devrimin geri bir lkede balayp ileri lkelere yaylamamasnn yol at komplikasyonlar ve tarihin girdii yol, Bu hareketler, bu zneler niin var? Niin Marksizm bunlar ngrmedi? gibi sorulara cevap iin de tarihsel bir ereve sunar gibi grnyordu. Yani paradoksal bir formlasyonla, bu hareketlerin var olaca bir tarihte yaadmz iin (Tersinden bir geli ve onun sonular) Marksizm bunlar ngrmemiti veya tersinden bir ifadeyle Marksizm bunlar ngrmedii iin (sermayenin saf hareketi, normal bir doum) bu hareketler vard. Yeni Sosyal Hareketlerin ve yaanan tarihin anlalamamasnn ok nemli bir nedeni de yaanan tarihin biricik olas tarihmi gibi ele alnmasyd. Bu dar grllk o tarihin zgn niteliklerini kavramay engelliyordu. * Bu yaklam, yani tarihin ve o tarih hakkndaki bilginin var olduu koullar ortaya koyup var olan tarihi olas tarihlerden biri olarak ele almak, tarih hakknda ok daha geni ufuklu bir yaklam gerekli ve mmkn klyordu 90.

90

Bu sadece topluma ilikin bir yaklam deildir. Daha sonra bununla paleontoloji (canllarn evrimi) ve astronomide (evrenin evrimi) de karlatm. rnein Fizikte de benzer bir durum sz konusudur. Evren hakkndaki sorularmzn cevab, rnein evren niye byledir gibi sorularn cevab, bizzat sorunun kendisindedir. nk evrenin farkl olmas durumunda atomlarn, galaksilerin, yldzlarn dolaysyla dnen varlklarn ve byle sorularn var oluu mmkn deildir. Bu soru ile evrenin bu biimde oluu arasnda bir zorunlu ba bulunmaktadr. Bu tarihi olas tarihlerden biri olarak grebilme ayn zamanda doa ve toplum kavraynda

67

Tarihsel sreci kavrayta, ak ululuktan yola karak, tarihi olas tarihlerden birisi olarak kavrama, onu baka olas tarihlere gre daha geni bir erevede deerlendirme kavrayna geiyordum. Bir bakma tarihsel evrimi bir cebirsel forml gibi ele alyordum. Bir cebirsel formlde nasl iaretlere verilen deerler deitirildiinde, ilikiler deimese de sonular deiirse, tarihsel sreci belirleyen glerin deerleri deitirildiinde pek ala baka sonular ve tarihler ortaya kyordu. Bu olas tarihlerden biri olarak tarihi ele alma yaklam, klasik olsayd veya bulsayd gibi speklasyonlarla kartrlmamaldr. Burada evrimin yasalar gz nne alnarak var olan tarih olas tarihlerden biri olarak alnmakta ve onun z daha iyi kavranmaktadr. Aslnda bilginin ilerlemesi de son durumada, var olann olas var olulardan biri olduunu kavramaktan baka bir ey de deildir. Hatta var olann ya da yaanann ou kez bir kural deil, bir istisna olduunu kavramaktr. Dier bir ifadeyle somut bir eitlikten o somutlukta yansyan ilikinin cebirsel ifadesine, daha genel kanunlarna doru giditir. O zamanlar farknda deildim ve bilmiyordum ama daha sonra Tarihi (evrimi) olas tarihlerden (evrimlerden) biri olarak alglamann Fizik (Astronomi) ve Biyolojide (Paleontoloji) oktan yerlemi bulunduunu grdm. Yapmaya altm onlardan bamszca ve onlar bilmeden Sosyoloji ve Tarihte onlarn yaptn yapmak gibiydi 91. Byle bir yaklamn sadece mmkn deil, ayn zamanda evrimin daha genel ve temel yasalarn bulabilmek iin gerekli de olduunu, izole blgelerin tarihi gstermekteydi. rnein Amerikada Buday ve Pirin gibi tahllar bulunmamas, keza at, sr gibi ehlileebilir hayvanlar olmamas eski dnyadakinden ok farkl bir tarihsel gidie yol amt. Bylece neyin genel bir yasa, neyin daha zgl bir duruma ilikin bir yasann sonucu olarak ortaya kt daha iyi anlalabilir oluyordu. Her hangi bir trn zelliini nasl daha geni bir btn ile ilikisi iinde daha iyi anlamak mmkn ise, var olan tarihi olas tarihlerden biri olarak ele almak, onu o yapan zellikleri daha iyi ve doru olarak kavrama olanan ortaya karyordu. rnein Amerikada Asyadan tamamen bamszca neolitik devrim de uygarla gei de (Orta ve gney Amerikada iki kere ve muhtemelen bamszca) gereklemitir. Ama ehlileebilin hayvan ve bitkilerin farkll (Kvlcmlnn Corafya retici Gc dedii) oradaki evrimin ok farkl bir yola girmesine de yol amtr.

muazzam bir derinleme anlamna da gelir. Ben Biyoloji ve Fizikte bunu bilmeden Toplum tarihinde uyguluyordum a daha derinden anlayabilmek iin. Tersine doum bunun bir kk apl rnei idi.
91

1990l yllarda Stephan Jay Gouldu Bir tesadf: nsan (Zufall Mensch) adyla Almancaya evrilen Wonderfull Live adl kitabyla tandm. Olas tarihler yaklammn aynen onun tarafndan da biyo lojik evrimde ve bu evrimi aklamak iin kullanldn grnce hem bir dorulanma buldum hem de nmde yepyeni ufuklar ald. Keza Harald Leschin Alfa Centauri programlarn izleyerek modern astronomi ve fiziin de benzer bir kavraya ulatn grd m.

68

Muhtemelen, ehlileecek bir yk hayvan olmamas nedeniyle tekerlek kefedilmemi ya da kullanlmamtr. Eski dnya tarihi de insanlarn hayvanlara binmeden nce onlar arabaya kotuklarn gstermektedir. Eski dnya karalar topluluunun mdahalesinden korunmu kalsayd veya dnya sadece Amerika ktalar kadar olsayd, orada muhtemelen kapitalizme hibir zaman geilemeyebilecekti. O zaman toplumlarn evrimi zerine var olabilecek bir tarihsel maddecilik bu evrimi, bu tarihsel gidii bir Amerikal bni Haldun gibi anlatacakt, Marks gibi deil. Baka bir rnek de Avustralya sunar. Asyada, Amerikada ve hatta Afrikada birbirinden bamszca neolitik devrimler olmasna ramen, Avustralyada hibir zaman neolitik devrim gerekleememitir. Muhtemelen Avustralyada var olan bitki ve hayvanlar ve iklim koullar hibir zaman byle bir devrim iin koullar sunmayacakt. Avustralya uygun hayvan ve bitki trleri sunmad veya corafi koullar bulunmad iin, oradaki evrim ebediyen neoliti k ncesinde kalabilirdi de. Avustralyann tarihine baklarak oluacak bir sosyolojide, ne art rn, ne snflar, ne uygarlklar, ne deer bulunmayacakt. rnein Ekonomi Politiin konusu bulunmayacakt hibir zaman. Btn bunlar yaadmz tarihin olas tarihlerden biri olduunu, ancak byle baka olas tarihlerle bir kyaslama iinde yaanan tarihin, onu o yapan zgllklerin daha iyi kavranabileceini gsterir. Eer eski dnya karalar topluluunda, atlar, srlar, pirin ve buday gibi tahllar olmasa; subtropikal rmaklar bulunmasa, muhtemelen hibir zaman uygarla ya da kapitalizme geemeyen bir tarih de yaanyor olabilirdi. Bylece o lkel, Klece Feodal veya Komn Uygarlk Kapitalizm sralamalarnn tarihin genel bir evriminin ifadesi olmaktan zi yade ok zel, hatta istisnai bir gidiinin ifadeleri olduu ortaya kyordu. Yeni Sosyal Hareketlerin varln aklama abalar beni tarihi olas tarihlerden biri olarak ele alma yaklamna getirmiti. * Yeni bir dnce kolay ortaya kmaz, bilinmeyen bir ormanda el yordamyla yrdnden, en yakndaki bir yola bile, yaknnda olduu bilinmedii iin, uzun yollardan geerek varabilir. Bilginin ilerleyii biraz krebe oyununa benzer. Bir santim daha ileri gidildii takdirde aranan bulunabilecekken, birden geri dnp baka yn ve yerlerde araya koyulur insan. Bu olas tarihlerden biri olarak tarih ve var olan tarihi bir cebirsel formle verilmi deerlerin zgl bir sonucu olarak ele alma yaklamna ok baka bir sorundan hareketle, ok baka bir balamdan yola karak, ok uzun bir yoldan varmtm. Gerekliin ancak hayallerin aynasnda daha derin ve doru kavranabilecei sorunundan hareketle bu olas tarihler ve evrimler kavrayna ulamtm.

69

Hapiste iken. Devrimci Marksizmde Gei Program Anlay 92adl bir Trokistin yazd bir kitapla polemik yazmtm. Kitapta, Marksistlerin uruna mcadele ettikleri toplumun bir programn yapmayacaklar, ilke olarak byle yapmann yanl olduu savunuluyordu. Bu tezi eletirmitim93. Bu eletirim derinletike, sorunun hayal grmeyi reddetmekle ilgili daha derin bir metodolojik yanln ifadesi olduunu, ama bu konuda daha derinlemek ve dnmek gerektiini, fazla kaynaa ihtiyacm olduunu seziyordum. Daha sonra Almanyada gmenlere ynelik olarak Ne Yapmal adl dergiyi karrken, Ernest Blochun Umut lkesi kitab zerine yazlar aratrrken, Mandelin bir yazsnda tam da aradm bulmutum. Mandel Umut ve Antisipasyonu Tarihsel Maddeciliin bir kategorisi olarak tanmlyordu.94 Mandel gelecein bir ufku olmadan gerekliin doru ve tam kavranamayacan sylyordu95. Bu yaanan ann da baka olas tarihler olmadan kavranamayaca anlamna da gelirdi.

92

M. Yenice, Devrimci Marksizmde Gei Program Anlay, Eletiri Yaynevi, Nisan 1980. Yllar sonra kitab yazan M. Yenicenin Orhan Koak olduunu renmitim.
93

Drdnc Enternasyonale yazdm bir yazda unlar yazyordum rnein:

"Trkiye'deki Trokist gruplarn temel yanlglarndan biri, devrimden sonra kurulacak iktisadi ve politik dzenin bir modelinin" yani bir program oluturulmasnn yanl ve gereksiz olduunu dnmeleridir. Onlar kendilerini, program anlaylarn, sadece geisel taleplerle snrlyorlar. (Bunlar skolastike deiik kombinasyonlarda tekrarlamalar da ayr konu.) "Kanmca, bu noktada Trokiyi de anlam deildirler. Onlar program anlaylarn ifade ederken "Gei Program sosyalist devrimden sonra kurulacak toplumun bir modelini sunmaz" diyorlar. Ancak, Troki, bizzat, Gei Programnn bir tlatma, ii snfn iktidarn eiine kadar getiren bir program olduunu, bu anlamda eksik ve tamamlanmam olduunu birka yerde belirtir. Kald ki, 4. Enternasyonalin son kongresinde karar altna alnan "Proletarya Diktatrl ve Sosyalist Demokrasi" adl metin, kurmak istediimiz toplumun bir modelindan baka ndir ki? Bu ayn zamanda, Trokinin szn ettii eksikliin bir giderilii deil midir? Bu anlamda Trkiyedeki trokistler, Gei Programnn eksikliini, onun stnl imi gibi koymaktadrlar. ktidara gelindii zaman nasl bir dzen kurulaca zerine rya grmeyi reddediyorlar. Ben ise, Lenin ya da Pisarrev gibi Rya grmeliyiz diyorum. (Demir Kkaydn, nsz, Gei Program zerine)
94 95

Ernest Mandel, Tarihsel Maddeciliin Kategorileri Olarak Umut ve Antisipasyon

"Kt bir devrimci, sadece ayaklar artk yere basmayan deildir; sadece, devrimci projenin gerekletirilmesinin toplumsal objektif ve sbjektif nkoullaryla olan ban yitiren deildir. Ama kt bir devrimci, ayn zamanda, var olan gerekliklere, iinde yaanlan ana, gnlk rutinin ufak tefek eylerine saplanp kalan; Tarihin beklenmeyen ani ve keskin dnlerini nceden kestirebilme duygu ve dncesini kaybetmi olup, gelecee yneliklii bir kenara iten ve yanarda gibi patlaylar tarafndan geilendir de. Bu anlamda da, gelecein ufku olmakszn, gerekliin doru ve tam bir kavran olamaz. Stalinizmin tarihi felaketinden sonra, bugn Marksistler artk yle bir aklamayla kendilerini snrlayamazlar: "nce kapitalizmin yklmas sz konusu, bu ykmla ortaya kacak olan sosyalizmin daha sonra nasl grneceini, somut tarihsel gelimelerin kendisine brakalm. Sosyalist antisipasyonun devrimci projeden bu ekilde uzaklatrlmas, bu devrimci projeye , bugn, geni proleter kitleleri ikna edememeye mahkum ediyor.

70

Bylece yirminci yzyl tarihini ve bizzat Marksizmin evrimini, var olan evrimi olas evrimlerden, var olun tarihi olas tarihlerden biri olarak kavrayarak ok daha derin ve doru anlama olana ortaya kyordu. Evrim, ak ulu tarih, doum, hayal, tarihi olas tarihlerden biri olarak ele alma birbiriyle bal ve i ie konular ve kavraylar olarak dnceme yerleiyordu. Ama olas tarihlerden biri olarak tarih kavrayna kategorik olarak dorudan ters bir doum ve normal bir doum gibi sorunlardan hareketle deil, (nk bunlar farkl olas tarihlerdir de ayn zamanda,) gerein ancak hayallerin aynasnda daha doru ve derin olarak kavranabilecei sorunundan hareketle, bir program kavray sorunundan hareketle yaklamtm. Tabii buradan kolayca doum ve tersine geliin aslda olas baka tarihler anlamna geldiini de grebiliyordum. * Bu yaklam elbette yava yava ekillendi ve daha ak bir ifadeye kavutu. lk balarda byle bir yaklama daha nce rastlamadm iin ifade edecek kavramlar bulmakta ok zorlanyordum. Bunu ilk kez gmenler hareketinin ve ulusal kurtulu hareketlerinin varln aklamakta kullanmtm96. Hem de burada anlatlan sradan farkl olarak, daha henz sermayenin Gerek Tarihsel Hareketi kavramna ulamadan ok nce. Daha sonra Ulusal Kurtulu Hareketlerinin varln aklamakta da baka mmkn tarihler yaklamn kullanmtm97.

"Somut bir sosyalizm grnts, bugn iin Bat'da, pratik devrimci gnlk politikann n art oldu. Dou Bloku lkelerindeki -hi bir zaman sosyalizm olmayan- "reel sosyalizm"den temelden fakl ve ondan stn olan somut bir alternatifin var oluu ikna gc kazanmadka, kapitalizm, endstri lkelerinin proletaryas tarafndan yklamayacaktr." (Ernest Mandel, Sosyalizm Umutsuz, Umut Sosyalizmsiz Olmaz, Ne Yapmal, say:1, Eyll 1985, sayfa: 20)
96

1986 ylnn hemen banda Gmenler hareketinin olas varln da yine ayn ekilde aklyordum:

Bamsz bir gmenler hareketi, ii hareketinin zerine bir kbus gibi km olan Stalinizmin ve Stalinizmin sonularnn nesnel koullar haline dnmesinin bir sonucu olarak mmkn ve gerekli olmutur. Eer Avrupann yerli proletaryas, reformist nderliklerce tm devrimci ama ve geleneklerinden koparlm olmasayd bu duruma ramen kapitalizmin devamn salayacak bir denge durumunun varsaylmas halinde bile- gmen ii, yasal ya da gizli yollarla ilk getirildii zaman, gmen kardeinin de kendisinin sahip olduu tm haklara sahip olmas iin mcadele bayra aard. tarihin byle bir yol izlemesi halinde kadn hareketi gibi bamsz bir gmenler hareketinin olumasna ne nesnel ne de znel olarak gerek ve olanak bulunmazd. (Celil Gmen, Henz Domam Bir Hareket zerine Taslak Tezler, Ne Yapmal, Say 3-4, Ocak-ubat 1986, s. 3) Bu satrlarda henz kadn hareketini de kavrayacak bir genellemeye gitmediimiz grlyor.
97

Ulusal Kurtulu Savalar, evrensel Tarih leinde, retici glerin ar olgunlamlna ramen, proletaryann Tarihsel grevlerini, yani yeryznde sosyalizmi kurma grevini, znel nedenlerle yapamamasnn bir sonucu olarak ortaya kmlardr. Dier bir ifadeyle, Ulusal Kurtulu Savalar, Tarihsel ak iinde var olmas zorunlu bir aama deildirler (D. Kkaydn, Evrensel Tarih Balamnda Kurtulu Savalar, Krdistan Press, 1986)

71

Sonra, ulusal kurtulu hareketlerinin veya ABDdeki siyahlar hareketinin varlnn da yeni sosyal hareketlerle ayn tarihsel gidi iinde aklanabileceini grlnce, Yeni Sosyal Hareketlerin yeni olmadn grmtm. Sonra oradan da Ulusal Kurtulu Hareketlerini var eden mekanizmann (eklemlenme, simbiyoz) aklamasnn ve zellikle kadn hareketinin gelitirdii aklamalarn metodolojik zdeliini grerek, bu kavramn yeni sosyal hareketleri aklayabilecei varsaymna ulamtm. Oradan da yine Prekapitalist bir evreye yaylma balamnda Mardelin bunu zikretmesinden esinlenerek Sermayenin Gerek Tarihsel Hareketi Kavramna ulam ve oradan da Kapital ve Ekonomi Politiin Konusu, Yntemi ve sosyolojiyle ilikisi gibi konulara, yani Marksizme yaplan eletiri ve dzeltme denemelerinin temel metodolojik yanlglarna varmtm. Bir bakma gerekte burada anlatlan srann tam tersinden balayarak o yolu kat etmitim. * Ama ortadaki teorik sorunlar, sadece krlk ve bu hareketlerin var oluunun yaratt sorunlar deildi. rnein Ekoloji ve Bar hareketi, buraya kadar ele alnan heretik damarda da, dip akntsnda da bulunmayan, bambaka bir paradigma deiiklii ile ortaya kyordu. Yukarda sz edilen her kanalda da (Klasi k Marks-Lenin-Troki; Bat Marksizmi ve Kvlcml) retici ler ntr (tarafsz) olarak kabul edilirler. Onlarn kurtarc ya da yok edici gler olmalar, retim ilikilerine gre belirlenir. Ucu ak bir tarih anlay, retici glerin ntr olduu bir kavrayla elimez. Klasik Tarihsel Maddecilik retici Gleri ntr olarak kabul ettiinden tm ilgisini, retim ilikileri ve Politik styapnn deitirilmesi konusunda younlatrmtr. retim likileri ve styapnn retici Glerin gelime dzeyine uygun olmadnda retici glerin ykc glere dnt kabul edilir. Zaten Doum imgesi de tam bu yaklam ifade eder. Bunun sonucu olarak da ilikiler ve siyasi biim deitirildiinde var olan retici glerin sosyalizme gidiin aralar olaca gizli varsaym vardr. rnein atom reaktrleri sonsuz bir enerji kayna olarak selamlanr. Ama Ekoloji ve Bar hareketi, retici glerin tarafszln (ntr olarak kavrann) sorgulamaya balar . Bu gerek bir teorik altstlk ortaya karr. Bu alt st olu u rnekte ok ak grlebilir. Klasik anlayta, burjuvaziyi yenebilmek iin silah kullanmay renmek gerekir. Silah tarafsz kabul edilen bir aratr. Bunu Egemen snflar ezenleri bask altnda tutmak iin kullanabildii gibi, ezilenler de ez enlerin egemenliine son vermek iin kullanabilir. Ne var ki, Atom bombas veya daha dorusu ABC silahlar sz konusu olduunda bu kabul geersizleir98. Bu silahlar snflar ayrmaz, burjuvaziye kar snf sava silah olarak

98

Klasik bir devrimci eylem klavuzu kural vardr: orduya katl, silahlarn kullanlmasn ren ve onlar ynetici snflarna kar evir. Ancak tabii ki, nkleer silahlar birer i sava silahlar haline getirilemezler, zira

72

kullanlamazlar. Atom bombas sosyalizm iin bir savan arac olamaz. Ayrca bu silahlarn kullanm tm insan trnn var olu koullarn ortadan kaldrabilir, insanlarn olmad yerde sosyalizm de olamaz. Benzer ekilde, nkleer reaktrler, ortaya kardklar binlerce yl boyunca ldrc nlar yayan artklaryla ve riskleriyle sosyalizme gidite bir enerji kayna olarak dnlemezler. Bu olgular, o zamana kadar kabul edilmi retici glerin tarafszl varsaymn sorgular. Marksizm ters taraftan, o zamana kadar zerinde hi dnmedii bir noktadan ar darbeler alr. Bu eletiri ve sorunlara kar yle bir yaklam benimsiyordum. Ekonomi Politiin konusunun ne olduunun aa kmas bir yan rn olarak retici glerin tarafszl veya tarafll gibi formle edilebilecek sorunu zecek aralar da sunmu oluyordu. Marksist teoride metodolojik olarak retici Glerin tarafszl diye bir zorunlu kavray yoktur. retici Glerin ntralliinin Tarihsel Maddeciliin kavram sisteminin zorunlu bir esiymi gibi kavran genellikle retici Gler ve retim Aralar kavramlarnn kartrlmasyla ilgilidir. retim Aralar kavram, her eyden nce bir Ekonomi Politik kavramdr, bir ilikiyi tanmlar, aracn fiziksel zellikleriyle ilgili deildir. retici Gler ise s osyolojik bir kavramdr. Bir ekonomi politik veya mlkiyet ilikisi kavram olarak, retim aralarnn nitelii, tpk mallarn zellikleri veya i gcnn dier zellikleri gibi ekonomi politiin konusu deildir. rnein bir traktr, ancak belli ilikiler iinde bir retim aracdr. Ekonomi politiin konusu bu ilikilerin kendisidir. Somut olarak bu traktrn neyle iledii veya hangi ite kullanlp hangi kullanm deerini rettii ekonomi politiin konusunu oluturmaz. Bu nedenle, retim aralarnn fiziksel nitelikleri ekonomi politiin konusu olmadndan, ekonomi politik nesnesi olarak, tpk metalarn kullanm deerleri veya igcnn eitli zellikleri gibi tarafsz kabul edilirler ve edilmelidirler. Ama retim Aralarnn fiziksel zellikleri, tpk mallarn kullanm deeri veya igcnn zellikleri gibi, sosyolojinin konusudur. Dolaysyla tpk retilen rnler gibi bu yanlaryla sosyolojinin konusunu olutururlar. Birok durumda retici Gler Teknolojinin veya retim Aralarnn karl olara k kullanldndan, bu anlamlaryla elbette, fiziksel nitelikleri, yaplar ve ilevleriyle sosyolojinin konusudurlar.
bunlar iileri ve kapitalistleri birbirinden ayrt etmeden ve birlikte mahveder. Yalnzca bu rnek dahi, nkleer silahlanma yarnn dnyada gerekten bir eyler deitirdiini gstermeye yeter. Gerekten de, eer bi lim adamlarnn uyarlarn dikkate alacak olursak, bir nkleer dnya savaann nlenmesinin dnya devrimci hareketinin en nde gelen stratejik hedeflerinden biri olduu sonucuna ularz. (E. Mandel, Bar inde Birlikte Yaama ve Dnya Devrimi, s. 40)

73

retici Gler sz konusu olduunda, retici Glerden sadece teknik anlalsa bile, sosyolojik bir kavram olarak bunlarn tarafszl gibi zorunlu bir koul yoktur. Kald ki, Kvlcmlnn retici Gler kavram ve kullan (Teknik, Corafya, nsan ve Tarih) retici Glerin tarafszl gibi bir anlay tamamen dlamaktadr da. Ne var ki, retinin kendisinde retici glerin tarafszl gibi bir koul olmad, bar ve Ekoloji hareketinin ortaya k ve ondan sonra gelen eletirilere kadar, konu olmam ve bilince kmamtr. Yllar nce rgtlerin ilevleri ve rgtlenme ilke ve biimleri arasndaki ilikileri ele alm; buradan Yap ve lev kategorilerinin ilikisine gemi, bu genel ilikiden hareketle, rnein Marksn, Proletaryann burjuva devlet cihazn snfsz topluma gidite kullanamayaca nermesinin, bizzat bu genel ilikinin zgl bir ifadesi olduu sonucuna ulamtm. Yani aslnda Marksizmde Yap ve lev kategorilerinin diyalektik kavran, aralar, organizmalar ve rgtler ile onlarn ilevleri arasnda zorunlu bir iliki olduu kavrayna dayanr. Yap younlam ilevdir. Bu genel Yap ve lev kategorilerinin Biyolojideki karl Anatomi ve fizyolojidir. Organlarn fizyolojileri, yani ilevleri ile Anatomileri yani Yaplar arasnda zorunlu bir iliki vardr. Tarihsel Maddeciliin temel kavram olan retici Gler ve retim likileri kavramlar, ayn zamanda, Yap ve lev, Anatomi ve Fizloyojinin Sosyolojideki karldr. Biyolojik alemde organlarn ilevlerinin deimesi yaplarnn deimesine dolaysyla farkl trlere; toplumda retici glerin deimesi retim ilikilerindeki deimelere dolaysyla farkl toplum biimlerine yol aar. Dolaysyla retici glerin tarafszl gibi bir kavrayn, organlarn fizyolojileri ve anatomileri arasnda veya yap ile ilev arasnda bir iliki olmad kavrayna varmas gerekir. Marksizmin sorun byle ele almad ise aikardr. Marks retici Glerin Gelimesinden, soyut dzeyde emek retkenliinin ykseliini kast ettiinden, yani soyut olarak emek retkenlii ile toplumsal formasyonlar arasndaki ilikiyi sz konusu ettiinden, retici Glerin tarafszlnn, kavramn iinde var olduu gibi bir kan olumaktadr. Ancak sosyolojik olarak, somut tarihte, emek retkenliinin artyla ne retildii ve bu emek retkenliinin kayna elbette sosyolojinin konusudur. Marksn, i snfnn snfsz topluma giden yolda burjuva devlet cihazn kullanamayaca nermesi, son durumada yap ve ilev arasnda kopmaz bir iliki olduu, yaplarn tarafsz olmad varsaymna dayanr. Burjuva devlet cihaznn snfsz topluma gidite bir ara olarak kullanlamayaca, onun paralanp, bu ileve uygun, ounluun zerinde bask arac olamayacak ve bunun iin kullanlamayacak bir yap kurulmas gerektii nermesinin ardnda, yapnn tarafsz olamayaca metodolojik kavraya dayanan bir varsaym yatyordu. Marks sadece devletten, politik cihazdan sz etmiti ve Burjuva toplumunun maddi aralarndan hi sz etmemi, bu konuyla daha ziyade emek retkenlii dzeyinde ilgilenmiti, ama bu, burjuva toplumunun maddi aralarnn ve rgtlenmelerinin de 74

snfl topluma gidite proletarya tarafndan kullanlamayaca ve onun aralar olamayaca nermesini dlamyordu. Ancak Marksizmi bir yntem deil bir hazr reeteler btn olarak anlayanlar dlad sonucu karabilirlerdi. Bylece Proletaryann snfsz topluma gidite bu burjuva toplumunun devletini kullanamayaca gibi, bu toplumun maddi aralarn da kullanamayaca nermesi Marksizmin zyle elimedii gibi bu nermeyi gerektirir sonucuna ulayordum. Burada bir adm daha atyor ve sadece retici Glerin (Tekniin) ve Devletin (Politik cihazn) deil, tm toplumsal kurumlarn ve yaplarn, tm gnlk hayatn rgtlenmesinin, bu uygarln tm maddi aralarnn da snfsz topluma gidite aralar olarak kullanlamayaca sonucunu karyordum. nk onlarn bu kara ve baskya dayanan toplumdaki ilevleri onlarn yaplarnda ve rgtlenmelerinde younlam bulunuyordu. Bu noktada, rnein Foucaultnun hapishaneler, hastaneler vs. zerine yazdklarnn, aslnda Marksizmin yapmas gereken bir ii yapmak olduunu ve bu gibi almalarn genellikle Marksizme kar bir bayrak altnda yaplmalarna ramen, Marksizmin kazanlar ve yapt ilerlemeler olarak Tarihsel Maddecilik tarafndan kolaylkla benimsenebilecei ve benimsenmesi gerektii sonucuna ulayordum. Btn bu almalar bu gnk toplumun maddi ve rgtsel aralarnn tarafsz olmadn ve snfsz bir topluma gidiin aralar olarak kullanlamayacan kantlam oluyorlard. Ve bu sonu Marksizmle hibir ekilde elimiyor aksine onu doruluyordu. Aslnda bu noktaya Foucault gibi dnrleri ve eserlerini tanmadan ok nce kendi kendime varmtm. rnein i gcnn yeniden retimini ucuza getirmek iin rgtlenmi bir aile yapsna gre planlanm evler, o evlere dayanan ehirler de snfsz topluma gidiin ve kadn zerindeki basknn ortadan kaldrlmasnn aralar olamazlar sonucunu karyordum daha Avrupaya ilk ktm ve kadn hareketi ile ilk tantm sralarda. Kadn zerindeki bask, evlerin mimarisinden, demesinden, amar makinesi denen aletin kendisine kadar btn bu aralar tarafndan yeniden retilir ve bunlara dayanarak kadnn zerinde basknn olmad bir topluma ulalamaz diyordum. Hatta bu sonucu eitsiz ve bileik geliim ile birletirerek, bu gn burjuva uygarlnn gelimedii yerlerin, en geri blgelerin, sosyalist bir uygarla gei iin daha byk bir avantaj sunduu gibi sonular bile karyordum. Otobanlar, evleri, ehirleri aletleriyle bu uygarln tm aralarn paralamak ok daha zordu bunlarn olmad geri bir lkede neredeyse bo bir beyaz kat zerine yapmaktan. Tabii bu yatknlkla kolayca rnein ocukluk, yallk, hastaneler, hapishaneler, zaman, serbest zaman, tatil, i, yaam ve i alanlarnn ve zamanlarnn ayrm vs. gibi tm modern toplumun gnlk hayatn dzenleyen rgtlenmelerin ve yaplarn da kapitalizm ile kopmaz bir ba iinde olduu sonucuna ulayordum. Ayn ekilde, iktidarn merkezi olmad, her alana dalm olduu; ya da bizzat medyumun mesaj olduu gibi sonular Marksizmin de benimseyebilecei sonucunu karyordum.

75

Bu durumda kapitalizm ile sosyalizm arasndaki gei dnemi, sadece proletarya diktatrl denen siyasi biimi deil, maddi aralar ve rgtlenme biimlerini de kapsayan bir gei dnemi olmak zorundadr sonucuna ulayordum. Tpk devleti gibi, bu toplumun maddi aralar da snfsz topluma gidite kullanlamazlard ve tpk devleti gibi paralanmalar gerekiyordu. Ama bu devlet gibi bir anda yaplamazd ve bilinli bir biimde adm adm uzun bir gei dnemi iinde gerekletirilmesi gerekiyordu. * Ama retici Glerin tarafsz olmad sorunundan hareketle ulalan, bu uygarln hibir eyinin tarafsz olmad ve snfsz topluma gidite kullanlamayaca sonucu, program anlaynda kkl bir devrim gerektiriyordu. Klasik programlar sadece mlkiyet ilikileri ve siyasi biimdeki deiiklikleri ieriyorlard. Ama bu uygarln maddi aralar ve rgtlendii biimler de snfsz topluma geite kullanlamayacandan programmz sadece retim ilikileri ve siyasi biimi kapsamakla yetinemezdi, program artk baka bir uygarl taslaklatrmak zorundayd . Ama baka maddi aralar, baka rgtlenme biimleri, baka rnler demek ayn zamanda bir bir deer yargs da demektir. Bu durumda devrimci bir partinin, bu gn var olan toplumun btn rgtlenmesinin, yapsnn dayand deer yarglarn karya alp baka bir deer yarglar sistemini savunmas gerektii sonucu ortaya kyordu. Bu da var olan btn klasik sosyalist ve ii hareketinin politikasn ve mcadelesini tmyle gzden geirmeyi gerektiriyordu. Bylece sosyalist hareketin rnein daha fazla tatil gn iin deil, tatili ve iteki yabanclamay hedefe almas gerektii; emeklilik iin deil, yallkta retimden kopuk yallar gettosuna tklmay hedefe almas gerektii gibi programnn da kkten deimesi gerektii ortaya kyordu. Bylece yeni sosyal hareketler ve sorunlarn zme abalar, retici Glerin tarafszl gibi sorunlar ve eletirilerden hareketle beni baka bir uygarl programlatrm a, program anlaynda, dolaysyla stratejide kkten deiiklikler gerektii sorunuyla karlayordu 99. Yeni bir uygarlk program sorunuyla Yeni Sosyal Hareketler balamnda karlatmdan, bu yeni bir uygarlk programnn yeni sosyal hareketlerin ortaya koyduu sorunlara bir cevap olmas gerektii gibi bir kanm vard. Dolaysyla yeni bir uygarln programlatrlmas sorusunun cevabn, Yeni Sosyal Hareketleri var eden sorunlarda arama eilimi

99

Program artk sadece ekonomi ve devlet alanlarn kapsamakla yetinemez. Proletarya nasl snfsz topluma ulamak iin varolan burjuva devlet cihazn kullanamaz ise, ayn ekilde bugnk kapitalist uygarln maddi aralarn da kullanamaz. Program sadece bugnk toplum biiminden daha farkl bir toplum biimini deil, bambaka bir uygarl taslaklatrmaldr. (D. Kkaydn, Program Anlaylar, Birlik mi Rekompozisyon mu?, s. 83)

76

gsteriyordum. zellikle Gnlk Hayat alannda younlaarak bir baka uygarl taslaklatrma yolunda ipular yakalayabileceimi dnyordum. Bylece seksenlerin sonuna doru Yeni Sosyal Hareketlerin ortaya koyduu sorunlar zme abalar sonunda, nme, eski program anlaylarndan farkl baka bir uygarln tasavvuruna dayanan bir uygarlk program hazrlama grevi km bulunuyordu. Doksanl yllar boyunca teorik ilgimin merkezinde bu baka bir uygarln programlatrlmas sorunu bulundu. Bu abalarn somut sonucu, doksanl yllarn sonunda, yirmi birinci yzyla girerken, Yirmi Birinci Yzyl in Bir Manifesto gibi yazdm ve Marks-Engelsin yazd Manifestoya ykndm, Gelecei ve Gemii Kurtarmak adl metin oldu. Baka bir Uygarlk Program sorununun cevabnn ise Yeni Sosyal Hareketler veya Gnlk Hayat alannda deil Ulus ve Din kavramlarnda olduunu ve cevab yanl yerde aradm, ancak on be yl sonra Ulus ve Dinin Marksist bir teorisini taslaklatrdmda grebilecektim. * Toparlarsak. Kabaca seksenlerin ortasna kadar teorik ilgimin merkezinde heretik gelenein katklarnn uyumlu bir sistem iinde toparlanmas bulunuyordu. Bunu iyi kt baardm dnyordum. Doksanl yllara kadar ise teorik ilgimin merkezinde Yeni Sosyal Hareketlerin gerek varlnn, gerek onlar var eden nedenlerin, gerek onlarn ortaya attklar sorunlarn ve yaptklar katklarn uyumlu bir kavram sistemi iinde toparlanmas ve aklamas bulunuyordu. Bu sorunu da iyi kt zdm dnyordum. Ayrca bu abalarn sonular birbiriyle de uyumluydu ve birbirini tamamlyorlard. Doksanl yllardan itibaren ise, ulus, uluslar ve ulusuluk sorununu bu teorik kazanmlarla uyumlu bir sistem iinde toparlama ve aklama abas, bir uygarlk program sorunuyla birlikte teorik ilgimin merkezine geti. Ulus ve ulusuluk sorununun teorik ilgimin merkezine gemesinde Dou Avrupann kyle birlikte, Tarihin sanki yirminci yzyln banda kald yere dner ve kald yerden devam eder gibi bir yol izlemesinin, yani ulusal hareketlerin ve uluslarn boazlamalarnn dnyann gndemini kaplamalarnn belli bir etkisi vard. Ama esas nedenler dorudan politik faaliyetimin ortaya kard sorunlardayd. Seksenli yllar boyunca Trkiyeye ynelik politik faaliyetim, o sralar Stalinizmi ve Uluslararas sosyalist ve ii hareketinin tarihini bir ekilde gndeme alp tartmaya balam Trkiye soluna, Yeni Sosyal Hareketlerin ortaya kard teorik sorunlar ve bunlarn nemini anlatma abalarndan ibaretti100.

100

Avrupada kan Devrimci Marksist Tartma Defterlerine yazdm yazlar; Avrupada yaplan Sosyalist Forum tartmalarnda yaptm konumalar; Hamburgta bizzat kendi rgtlediim, Bilimsel, Felsefi, Politik

77

Bu biraz Mslman mahallesinde salyangoz satmak gibiydi. Bu sorunlar ii snfn, komnist hareketin tarihini veya Stalinizmi yeni kefetmeye balam Trkiyeli sosyalistlerin ufku dnda kalyordu. Trokist denilenler ise, bu konular tartanlarn yaknda kitleler halinde imana gelip Trokist olacaklarn bekliyorlard. Onlarn namaz zaten klnm olduundan, bu gibi sorunlarla ilgilenmezlerdi. Bu nedenle bu abalar yanksz kalmaya mahkmdu ve yanksz kald. Duvarn kyle birlikte sol diye ne varsa bitince, Trkiyede az ok bir dinamizm ve ykselme eilimi gsteren hareket Krt hareketi kalmt. Bu durumda Trkiyeye ynelik politik almada yapabileceim tek ey, bu harekete destek vermek olabilirdi. Bu destein egemen ulusun iinden yaplmasnn ayrca bir rnek olarak da ok nemi vard. Bylece Trkiyedeki mcadeleye ilikin olarak, Krt Ulusal Hareketi ve sorunlar, bu politik destek nedeniyle Uluslar ve ulusuluk konusunun teorik ilgimin merkezine gemesinde kanallardan birini oluturuyordu101. Ama ikinci bir kanal daha vard ve bu Avrupadaki gmen aznlklar veya siyah hareketi ve onun sorunlaryd.. Avrupada yaayan bir yabanc olarak ayn zamanda Avrupadaki gmenler ve siyahlar hareketi iinde de yer alyor ve politik bir alma iinde bulunuyordum. Ve henz doma eilimi gsteren bu hareket de bir Yeni Sosyal Hareketler kategorisinden bir hareket olduundan, Yeni Sosyal Hareketler ile ilgili yukarda anlatlan teorik abalar, bu alandaki politik almalar ile karlkl bir iliki iinde geliiyordu. Yabanclar hareketi iinde sosyalist ve radikal bir kanat oluturmaya alyor ve byle bir izginin programatik, stratejik, taktik ve rgtsel sorunlarn akla kavuturulmasna alyorduk102. Yeni Sosyal Hareketler ortak bir kavram sistemi iinde toparlanabildiinden, Siyahlar ya da Gmenler hareketi iinde yaanlan deneyler ve ulalan sonularnn gerekli deiiklikler yapldnda dier Yeni Sosyal Hareketlere, rnein Kadn veya Ulusal Kurtulu Hareketlerine veya evre hareketine de kolayca aktarlabilecei grlyordu.

Tartmalar in Forumda setiim konular, yaptm tartma ve konumalar; Kuruemenin Avrupadaki paralelinde yaptm konumalar ve sunduum bildiriler ( Birlik mi Rekompozisyon mu? Kitabnda bulunmaktadr) hep Yeni Sosyal Hareketlerin ortaya kard sorunlar tartma ve bunlara ilgiyi ekme giriimleri saylabilir.
101

Ayrca Gmenler hareketi iinde elde edilen deneylerin, yeni sosyal hareketler balamnda genelletirilmesi ve Krt hareketine aktarlarak kontrol de bu almann baka bir ynyd. Ben her hangi bir yeni sosyal hareket iinde devrimci ve Marksist bir kanadn, kendi deneyleriyle ii hareketi dahil tm sosyal hareketleri kapsayacak bir program gelitirmeye eilim duyacan dnyordum. Bu ngrm daha sonra ok elverisiz koullarda olsa bile gsterdii evrim eilimiyle de kanmca dorulanm bulunmaktadr.
102

Bu balamda Gmenlerin Bir Aznlk Olarak Talepleri Neler Olmaldr, ifte Vatandalk Parolasna ve Gndemine Reddiye, Kltrel zerklik Tartmalarna Katk, Hamburg Dersleri, Snnetle Balayan Kltr Tartmalarnn Analizi gibi yazlar zikredilebilir.

78

Bu balamda, yabanclar hareketi iinde yle bir izgiyi savunuyorduk: Avrupadaki siyahlar veya yabanclar eit haklara sahip olmal, rk ayrmclna uramamaldrlar. Ama bunun iin, yalnz Trkiyelilerin mcadelesi yetmez, tm gmen ve siyahlarn mcadel esiyle birlemeleri gerekir. Sadece Trkiyeliler olarak yaplacak mcadele veya lobi almas baarszla mahkumdur ve son durumada Trk devletinin d politikasnn veya diplomasisinin basit bir arac olarak kalr ve manplasyonlara yatkndr. Ama sadece yabanclar ve siyahlar olarak mcadele de yetmez, nk yabanclar nfusun kk bir blmdr. Nfusun ounluunu kazanmalar veya en azndan tarafszlatrmalar veya hayrhah bir tutum almalarn salamalar gerekir. Ne var ki, yerli nfus doruda n karlar bakmndan yabanclarn eit hakl olmasndan dorudan karl deildir. Bu durumda onlarn kazanlmas baka bir yol izlemelidir. Yabanclar veya siyahlar, beyazlarn karsna baka bir deerler sistemiyle karlarsa onlarn desteini alabili rler. O halde yabanclar kendilerini yabanclarn talepleriyle snrlamamal, toplumun karsna btnsel bir alternatif programla kmaldrlar diyorduk ve somut bir politik stratejiden hareketle de tekrar baka bir uygarl taslaklatrma sorunuyla yz yze geliyorduk. Ne var ki esas hedef, yabanclarn Avrupada urad rk ayrmclna ya da eitsizlie son vermek olarak kalyor, program, strateji, taktikler ve rgt biimleri bu hedeften hareketle ekilleniyordu. Seksenli yllarn sonunda, Dou Almanlarn dnyann imtiyazllar arasna katlmak iin Duvar ykmalar, eitliki bir toplum uruna savamak istememeleri, Biz Halkzdan bir harfi tarif deiimiyle Biz bir Halkza gemeleri eski hedef ve problem koyularnn bu gnk dnyaya uymad kansn dourdu. Hele Dou Almanlarla ayn eyi yapmak isteyen Arnavutlarn veya Dou Almanyada alan Vietnaml ve Mozambikli iilerin apar topar geri frlatlmalar gibi gzlemlerin sonular zerine dnnce tm grleri olmad batan gzden geirmek gerektii ortaya kt. Birden bire o ana kadar izlediimiz eit haklar mcadelesinin artk gerici bir karaktere brndn grdk. nk bu, Dou Almanlarn yaptn yapmak gibiydi. Avrupada dier Avrupallarla eit haklar iin mcadele etmek, yeryznden ayrcalklar kaldrmak deil, dnyann imtiyazllar arasna katlmak iin mcadele etmek anlamna gelirdi. Bir sosyalist ise bunun iin mcadele edemezdi. O halde yabanclar hareketi iinde baka bir program ve strateji savunmak gerekirdi. Ayrcalkllar arasna girmek deil, ayrcalklar yok etmek. Avrupallarla ayn haklar iin deil, Avrupall yok etmek program olmalyd. Yani bu kendimizi Avrupann m yoksa dnyann siyahlarnn m bir paras olarak grdmz sorunuydu. Bizler dnyann siyahlarnn Avrupadaki paras olarak davranmal, program, strateji ve taktik ve rgtlerimizi byle oluturmalydk. Avrupallarn en kt

79

haklara sahip blm olarak deil, dnyann siyahlarnn daha imtiyazl bir blm olarak grmeliydik. Kaderimizi beyaz deil siyahlarla birletirmeliydik 103. Soruna byle baknca, Irkln dnyada bir tehlike deil, bir realite104 olduu ortaya kyordu. Bunun grlmesini engelleyen, insanlarn ulusal devlet ve snrlar var oluun tek mmkn biimiymi gibi grmeleriydi. Artk ulusuluk ve ulusal snrlar, Avrupada olduu gibi, en demokratik biimlerinde bile, dnya apnda bir rk ayrmclnn, dnyann siyahlarn bir Bantustanda tutmann bir aracyd. Dolaysyla artk rkla kar mcadele uluslara ve ulusal snrlara kar olmalyd. Yabanclar (siyahlar) hareketinin stratejisi ve rkla kar mcadelenin sorunlar, ulusal snrlar yeni apartheit dzeninin, rkln snrlar olduundan, bizi dorudan uluslara ve ulusal snrlara kar mcadele sorunuyla, dolaysyla bir teorik sorun olarak uluslar ve ulusulukla ikinci bir kanaldan yz yze getiriyordu. Bylece Trkiyede Krt hareketini Egemen ulusun iinden desteklemek; Avrupada bir siyah veya yabanc olarak Dnyann siyahlarnn mcadelesini destekle mek, bizi iki kanaldan Ulus ve ulusuluk sorunuyla kar karya getiriyordu. Ama bu iki kanal ve ortaya kard sorunlar sadece Ulus ve Ulusuluk sorunuyla deil, ayn zamanda devrimci mcadele ve hareketin bir ok stratejik ve programatik sorununu da gzden geirmeyi gerektiriyordu. Bu nedenle balangta dikkatim dorudan ulus ve ulusuluktan ziyade, bu sonularn gzden geirilmesine ynelik oluyordu. Ulus ve Ulusuluk konusuna gemeden nce, bu sorunlar ksaca zetlenebilir. * Zengin ve fakir lkeler arasndaki farkn muazzam boyutlar dnya ii snfnn blnml anlamna geliyordu 105 ve bunun sonular zerine dnlnce btn bilinenler alt st olduu grlyordu.

103

Bu balamda zgr gndemde kan Gezegen apnda Apartheit, Eski Kavramlar ve Yeni Dnya Dzeni, Siyah Gzyle gibi yazlar zikredilebilir.
104

Mlln'de Trk'n yaklmasndan sonra Almanya'da ve Avrupa'da faizm tehlikesinden ok sz edilir

oldu. Bu faizm kavram da bugnk gereklii anlamak iin ie yaramaz, Avrupa merkezli, beyaz adam merkezli bir kavram haline gelmi bulunuyor. (D. Kkaydn, Eski Kavramlar ve Yeni Dnya Dzeni)
105

Yeni Dnya Dzeni, Ekim Devrimi ncesinin ikinci bir versiyonu deildir. Ekim Devrimi ncesinde Dnya i Snf hemen hemen sadece ABD, Avrupa ve Japonya ile snrlyd. O dnemin sadece ileri lkelerde toplanm bu ii snf toplumsal konumu ve politikalaryla dnyadaki temel devrimci gc oluturuyordu.
Bugn ise durum bambakadr. Dnya i Snfnn byk bir blm artk ABD, Avrupa ve Japonya'nn dndaki lkelerdedir. Ama asl nemli deiiklik dnya ii snf iindeki yeni blnmede yatmaktadr. Zengin lkelerin iilerinin artk dnyann ezilenleriyle, ve ii snfnn kendileri dnda kalan byk ounluu ile ortak karlar yoktur. Tpk Gney Afrika'nn beyaz iileri gibi, Biz bu blnmeyi "Beyaz iler" ve "Siyah iiler" kavramlaryla ifade ediyoruz. (D. Kkaydn, Eski Kavramlar ve Yeni dnya Dzeni)

80

Dnyada zengin ve yoksul lkeler arasndaki fark ylesine bykt ve yoksullar ylesine byk bir kitleydi ki, her eitliki devrimin hedefi olan, dnya apnda zenginlik ve yoksulluk farklarna son vermek veya bunlar asgariye indirmek, zengin lkelerin iilerinde bu gnk konumlarndan bir geri gidi anlamna gelirdi106. Bu durumda, dorudan ekonomik kar bakmndan, zengin lkelerin iilerinin dnya apndaki eitliki bir dzenden kar yoktu. Ama bu olgu o gne kadar zerine kafa yorulmam, olas grlmemi baka sonular ortaya karyordu. Marks, Engels, Lenin, Troki vs. hi biri, ileri lkelerin iilerinin eitliki bir toplumdan karl olmayacaklar bir durumu var saymamlard. Onlar hep bu iilerin dnya apnda eitliki bir dzenden karl olaca var saymna dayanmlard. Sosyalizm de bu nedenle mmkn grlyordu. Avrupa ve Amerika iilerinin dnya apnda eitliki bir dzen iin mcadele edecekleri var saylyordu. Onlar istemedii takdirde sosyalizm olamazd. Klasik Marksistlerin akllarna bile getirmedikleri ise imdi bir gerekti. Dnyann siyahlar dnya apnda eitliki bir dzen isteyebilir ama yapamazd. Beyazlar ise yapabilir ama istemezdi. Eer Marks-Engels, Lenin, Trokiye bu durum sorulsayd bu umutsuz bir durum, byle bir durumda sosyalizme geilemez derlerdi. imdi olan tam da bu hi akla bile getirilmeyendi.

106

Ernest mandelin bu konuyu tartt satrlar bu snrlar gayet ak olarak koymaktadr:

"Fakat ihtiyalara gre dalm zerine kurulmu bir ekonominin bylesine" dorudan doruya" girii (...) almaz iki engelle karlaacaktr. "nce insanln ihmal edilemeyecek bir ksm iin, halen tatmin edilmekte olan ihtiyalar, bu basit ihtiyalar bol bol amaktadr. Sanayice ilerlemi lkelerdeki halklarn ounluu sadece yiyip imekle, iyi kt barnmakla, ocuklarna okuma yazmay retmekle ve salklarn korumaya almakla hi bir ekilde yetinmiyorlar. (...) Bu insanlar evlerini dekore etmek, eit eit elbiseler giymek, yorucu ev ilerinden kurtulmak, -snma, amar ykama gibi- elenmek, seyahat etmek, okuyup renmek, hastalklara kar daha iyi korunmak, mrlerini uzatmak, ocuklarn daha iyi yetitirmek istiyorlar. "Aslnda ok gerekli olan bu ihtiyalar (ki emtia sanayii, phesiz bunlara, suni ihtiyalar ya da suni bir ekilde arttrlm ihtiyalar da eklemitir) en ileri kapitalist lkelerde ksmen salanmtr. Basit olmayan bu ihtiyalarn tatmin edilmesini salayan sanayi kollarnn toptan kaldrlmas, sanayilemi lke halklarnn byk bir ksmnn hayat seviyesinde bir azalmaya yol aacaktr. Bu, adeta bir "sefalet sosyalizmi" olacak, para ile salanan ihtiyalarn yerini karne usul ve eit bakmndan snrl rnler alacaktr." "Bylesine "bir sosyalizm" beeri imkanlarn genel bir gelimesini salamak yle dursun, bugnk ileri kapitalist lkelerde yaayan ortalama vatandatan daha basit ve az tatmin olmu bir insan yaratacaktr. "te yandan, azgelimi lke halklar da, Duessenbery'nin gsterdii gibi, "taklit ve gsteriin etkisi" sayesinde, ada tekniin yaratt muazzam imkanlarn bilincine varmlardr. Onlar da ileri lke hayklarnn medeniyet ve konfon seviyesine erimek iin can atyorlar. Tpk sanayice gelimi lkelerin halklar gibi, onlar da, bolluun yerini kt kanaat geinmenin ald bir kei sosyalizmini kabul etmeyeceklerdir." (E. Mandel, Marksist Ekonomi El kitab, s.262,263)

81

Bu umutsuz durumda sosyalistler olarak umutsuz bir sava yrttmzn bilincinde olmalydk107. Durumun umutsuzluunu gizlememeliydik ve btn program ve politikamz bu umutsuzluktan hareketle tanmlamalydk. ncelikle, sosyalizm uruna mcadele durumun umutsuzluunu veri kabul ederek ie balamalyd. Bu nceki, umuda dayal sosyalizm anlaylarnn tam zddna gei anlamna geliyordu. Ama hibir ey yzde yz belirli olamayaca iin, tam da o belirsizlik nedeniyle, kk bir olaslk bulunuyordu sosyalizm iin. Dolaysyla sosyalizm iin mcadele, bu belirsizlie ve kk olasla dayanma durumundayd108. Eskiden ise tarihin tekerleinin sosyalizmden yana dnd veya devrimin de barbarlk kadar gl ve eit dzeyde bir olaslk olduu var saylyordu. Artk sosyalizm, bilimsel deil, topik olmal ve bir ahlaki seime dayanmalyd. Bilimsel olarak pek ala insanln hi de sosyalizme doru gitmedii, yok olua gittii kantlanabilirdi. Tarihin ve toplumun yasalar bizden yana deil, bize karyd. nsanlar, zellikle zengin lkelerin iileri ve halk, artk dorudan ekonomik karlaryla deil, bir ahlaki seim olarak sosyalizme arlmalyd 109. Eskiden sosyalistler esas olarak refahta eitlik neriyorlard, artk yoksullukta eitlik nermeliydik. Bu ise yine baka bir uygarlk ve deerler sistemi sorununu gndeme getiriyordu.

107

Aslnda durumun umutsuzluunu grmeyen ya da grmek istemeyip yazarn umutsuzluu biiminde tepki

gsterenler gizli bir varsaym paylayorlar: durum umutsuzsa mcadele etmenin anlam yoktur. Ya bu ii brakmak, ya da intihar etmek gerekir. Umutsuz bir insan mcadele edebilir mi? Yazar bu varsaym paylamamaktadr. Her ne kadar bizler, Marksizmin evrimci, aydnlanmac yorumlaryla ar yorulduumuzdan, kavramakta glk eksek de umutsuz bir durumdan da en az umutlu bir durumdan olduu kadar mcadeleci gelenekler kar. (D. Kkaydn, Sosyalistlerin ve Sosyalizmin Sorunlar)
108

Gerekesini insanln umutsuz durumundan ve ahlaki bir seimden alan byle bir sosyalizm tohumu; belki bir olaslk olarak sosyalist bir hareketin kristalizasyonunda bir maya rol grebilir. Unutmayalm, en son kaos teorilerinin kulland bir metaforla ifade etmek gerekirse, in'deki bir kelebein kanat rp Amerikada bir kasrgaya yol aabilir. Aar deil, aabilir, bu kck de olsa bir olanaktr. O halde yaplacak i bellidir: in'deki bir kelebein kanat rp olmak. Kim bilir belki Amerika'da bir kasrga kopar!( D. Kkaydn, Bilimsel Sosyalizmden topik Sosyalizme)
109

Ezilenlerin artk gerekesini ahlaki bir seimde bulan bir sosyalizme ihtiyalar var ve ancak byle bir sosyalizm onlarn mcadelelerine hizmet edebilir. Bundan sonra Bilimsel Sosyalizm muhtemelen, sosyalizme kar glerin sosyalizmin olanakszln kantlamalarnn ve ezilenleri bu uurda mcadeleden vaz gemeye armalarnn arac olacaktr. Byle bir silah onlarn elinden alabilmek iin, bizler, onlardan nce, yine bilimsel sosyalizmle durumun umutsuzluunu aka sylemeli, ve tam da bu umutsuz durum nedeniyle, mcadele etmekten baka yapacak hi bir ey olmad iin insanlar sosyalizm iin mcadeleye armalyz. Elbette bilimsel sosyalizmin teorik aralar, yntemleri, kavramlar bu uurdaki mcadelede durumu daha iyi kavrayabilmek; gleri daha iyi belirleyebilmek, hatta bizzat ahlaki sosyalizmimize neden olan koullar aklayabilmek iin kullanlabilir ama artk gerekemiz bilimsel deil, ahlaki bir seimdir. Bunun iindir ki bu yaznn bal bilimsel sosyalizmden topik sosyalizme. (D. Kkaydn, Bilimsel Sosyalizmden topik Sosyalizme)

82

Bylece birbirinden ayr koldan baka bir uygarln programlatrlmas sorunu ortaya kyordu. (1) Bu uygarln maddi aralarnn, yapsnn ve organizasyonlarnn snfsz topluma gidiin aralar olamayaca; (2) siyahlarn dnyann beyazlarn kazanmas gerei; (3) Sosyalizmin artk zenginlikte ve refahta deil yoksullukta eitlik nerebilecei ve sosyalizmin bir ahlaki seim olmas gerektii. *

* i Snfnn dnya apnda Siyah ve Beyaz blnml, srekli devrim perspektifini ve srekli devrimin iki ayanda da yok ediyordu. Geri lkedeki sosyalist devrim, dnya apnda sosyalist bir toplum idealiyle, dolaysyla ulusal devletlere ve snrlara kar harekete getii an, bu programyla bile ileri lkelerdeki beyaz iinin karlar iin bir tehdit anlamna gelecekti 110. Dolaysyla Lenin ve Trokilerin, geri bir lkede devrim yapp ileri lkelerin iilerine yardmc olma stratejisi anlamn yitirmi bulunuyordu. Geri lkedeki bir devrim sadece ileri lkelerdeki iilerin o eitliki devrimi boma arzularn harekete geirebilir veya onlar bu ynde hkmetlerini desteklerlerdi. Ama bu durum, Srekli Devrimin br ayan da yok ediyordu. Yoksul lkelerin iileri her hangi bir ekilde iktidara geldiklerinde (bir an iin Dou Avrupann yklnn yaratt demoralizasyon ve ayn filmi bir kere daha grme kaygs bir kenara braklsa bile) ileri lkelerin iilerinin yardma gelmeyeceklerini hatta kendilerine kar duracaklarn bileceklerinden sosyalist dnmlere gemeyecekler, kendilerini sadece demokratik grevlerle snrlayacaklar demekti. Bu durumda devrimin gidii, adeta Sreksiz Devrim karakteri tayacakt. Dnya ii snfnn siyah beyaz blnmesinin ortaya kard bu Sonular ve Olaslklara, Trokiye atfen Sreksiz Devrim denilebilirdi. Gney Afrikann girdii evrim bu eilimi doruluyordu. Nikaraguada Sandinistlerin iktidardan uzaklatrlmas da bir anlamda bu karsamann dorulanmasyd. Hatta Dou

110

Geri bir lkede bir sosyalist devrim, hereyden nce, btn yeryz ezilenlerini birletirmek, imtiyazllar arasna katlmak iin deil de imtiyazl durumlar ortadan kaldrmak iin, ulus ilkesini reddetmek, ulusu, tpk din gibi kiinin kendi vicdan ve inan sorunu olarak ele almak, dolaysyla ulus ile devlet ve toprak arasndaki ilikiyi reddeden bir programdan yola kmak zorundadr. Bu ise, pratik olarak, btn dnya insanlarna ve iilerine ulusal snrlar tanmama, onlar ykma ars demektir. Byle bir ary, zengin lkelerin iileri kendi konumlarna kar bir tehdit olarak greceklerdir. Ulus ilkesine dayanan snrlarn ve devletin tannmamas, din gibi bir muameleye tabi tutulmas demek, yeryznde herkesin istedii yere gidebilmesi demektir. Ayrca bu toplum eitlii, yani zenginliklerin toplumun alan bireyleri arasnda emei lsnde eit olarak datlmasn bayrana da yazacandan zengin lke iisi buna btn gcyle kar duracaktr. Bu durumda, zengin lke iisi, ulus ilkesinin devamndan ve korunmasndan yana olacaktr. Duruma gre bu ulus Avrupa Topluluu da olabilir. Sonu deimez. (D. Kkaydn, Hariten Gazeller (4), Sreksiz Devrim, 1997)

83

Avrupadaki gelimeler bile bir anlamda bu kendini demokratik grevlerle snrlama olarak grlebilirdi. Daha sonra Brezilyada i Partisi ve Lula iktidar, Venezella gibi lkelerde de gerekleen ve imdi de 21 Yzyl Sosyalizmi denerek vaftiz edilen gelimeler de bu ngrlen eilimin bir gereklemesiydi. Bu ii ve emeki iktidarlarnn kendilerini demokratik grevlerle snrlamas, yzyln banda Pavrusun ngrd, ksmen sve veya Avustralya gibi lkelerde gereklemi olan, i iktidar altnda kapitalizm ve demokratik dnmler yolunun yeni bir versiyonuna yol aard. Bu iktidarlar, kapitalizm altnda iiler iin belli haklar ve demokratik karakterde dnmler anlamna geleceinden, son durumada o lkedeki kapitalizmi ve burjuvaziyi glendirirlerdi. Hatta bu bir anlamda yar emperyalist glerin ortaya kmas anlamna gelirdi.

* Gerekten de bu Sreksiz Devrim eilimi, Trkiye gibi bir lkeye uygulandnda, Gney Afrikann da gsterdii gibi, kendini demokratik dnmlerle snrlayan bir ii veya halk iktidar, fiilen bu lkenin politik, kltrel, askeri etkisinin nfus blgesinin genilemesi; yani barl yollarla emperyalist yaylmas anlamna gelecei grlyordu. Bu durumda, sosyalistler iin ortaya bir amaz, bir paradoks kyordu. Demokratik devrim, rnein Krt halknn urad ulusal baskya kar mcadele ve Krt halknn mcadelesinin desteklenmesi fiilen, o lkenin burjuvazisine hizmet eden bir anlam kazanyordu111. Ama bu sonuca yol aar diye demokratik mcadeleyi desteklememek de olmazd. Tarafszlk, fiilen gerici askeri brokratik kastn desteklemek anlamna gelirdi 112. Keza amaz dnya ve lke ltlerinde politika yapma veya sekt olarak kalma biimlerinde de ortaya kyordu. Bir lke apndaki demokratik mcadeleye verilen destein, fiilen o lkede kapitalizme ve burjuvaziye yaramasndan, bir lke apnda artk sosyalist politika yaplamayaca, sosyalist politikann ancak dnya apnda yaplabilecei anlamna geliyordu 113.
111

Krt halknn mcadelesinin baars da fiilen Trkiyenin demokratiklemesi sonucunu douracandan son durumada, fiilen Kapitalizme ve Burjuvaziye yaram olacakt. Bu nesnel sonucu en iyi gren caland ve tam da bu noktadan hareketle Trk burjuvazisini ve ezilenlerini ikna etmeye alyordu. Onun bu gerekilii sol ve sosyalistler tarafndan hi anlalmam ve amalardan vazgeme olarak grlmtr. Aslnda kendilerinin yapacaklarnn da nesnel neticesi farkl olmayacakt ama onlar bunu grecek ve aka ortaya koyacak drstlk ve cesarete sahip deildiler.
112

Trkiyede sosyalistlerin neredeyse hepsinin ulusalc olmas nceden grlm bu amazn sonucudur. Burjuvaziye veya Emperyalizme kar olma adna fiilen Askeri brokratik oligarinin destei olmaktadrlar.
113

rnein 1997de info stanbulda bir tartmada yle yazyordum: En son sylenmesi gerekenleri en bata sylemek gerekirse:

84

Ama Politik mcadeleyi sosyalist bir hedefe ynelik olarak dnya apnda beyazl ortadan kaldrmak, ulusal snrlar ykmak talebine yneltmek ise, fiilen lkeler apndaki politik mcadelelerin kalmak, bir propaganda mahfilcii, bir sekt olarak kalmak demekti. Sekt olar ak kalmamak iin, lke lsndeki demokratik mcadeleye katlmak ise, son durumada fiilen kapitalizme ve burjuvaziye hizmet anlamna geliyordu. Bu amazdan nasl klabilirdi? Her eyden nce bu amazn aka koyulmas gerektiini savunuyordum 114. Kendi sosyalist hedeflerimizi de aka koymann yan sra ve demokratik mcadeleye desteimizin sonularnn da aslnda son durumada kapitalizme ve burjuvaziye hizmet edeceini de aka koymann bu amaz nispeten ortadan kaldrabileceini dnyordum. nk her devrimde ve radikallemede bir de hesaplanamayacak bir moment vardr. Eer kkl bir demokratik devrime nclk edilebilse, sosyalist hedefler ve amazlar da batan aka sylenmi ve savunulmusa, pek ala devrim bir lm parendesi daha atp, dnya apnda bir sosyalist programla ve baka bir uygarlk tasarsyla ortaya kabilirdi. Bu zayf da olsa bir olaslk olarak bulunuyordu. Ama btn bunlarn olabilmesi iin her eyden nce aka bu amazlar koymak gerekiyordu. Tabii bu demokratik hedeflerin son durumada burjuvaziye ve kapitalizme hizmet etmesi ayn zamanda bu taleplerin burjuvazi ya da akll Trk milliyetileri tarafndan savunulabilecei anlamna da geliyordu. Yani sosyalist olarak savunulan btn demokratik talepler bir burjuvann, bir akll Trk milliyetisinin kar asndan da savunulabilirdi. Ve tam da byle olduu gsterilerek de bu amaz bir lde olsun alabilirdi. Bu dnceyle rnein Krt hareketini desteklemek iin zgr Politikaya yazdm yazlarda, sosyalistlerin savunduu btn demokratik taleplerin, bir Trk milliyetisi tarafndan da savunulabileceini gstermek iin, Bir Trk Milliyetisi Olarak alt balyla

1) Bugnn Trkiye'sinde veya herhangi bir lkede, lke leinde sosyalist bir program ortaya koymak ve dolaysyla lke lekli sosyalist bir politika yapmak mmkn deildir. Sosyalist politika ancak evrensel lekte yaplabilir. 2) Ve bu sosyalist politika ancak bugnknden kkten farkl bir politika anlayyla yaplabilir. (D. Kkaydn, Hariten Gazeller)
114

"Hamburg'a gelmi bir DP yneticisiyle konuuyordum bir defa. Ona da yukardaki sylediklerimi aa yukar ifade ettim. DP'nin nesnel olarak zal'n programn gerekletirmekten, ama bunu demokratik yollarla gerekletirmekten, dolaysyla gelimi emperyalist bir Trkiye yaratmaktan baka bir ey yapamayacan sylemitim. O ynetici de fazla zorlanmadan bir noktada bunu kabul etmiti. Bunun zerine, niye DP'liler hep sosyalizmi kurmaktan falan sz ediyorlar. Niye ezilenleri ve kendilerini kandryorlar. Byle sosyalist politika m olur? Sosyalist politikann z ezilenlere gerek durumu ve zorluklar anlatmak olmaldr; onlardaki yanl hayallerle mcadele etmek olmaldr demitim. (...)Bunu sylediim arkada, "btn bunlar doru olabilir, ama halka byle eyler sylenir mi? Byle eyler sylenerek politika yaplabilir mi?" demiti. (D. Kkaydn, Hariten Gazeller 1)

85

yazlar yazyor, sonra da bir sosyalist olarak bizzat o yazlarda savunulan grleri eletiriyordum. Bylece amaz amann somut bir rneini vermeye alyordum. 115 Bu aamada henz farkl ulusuluklarn; topraa dayanan ve tarihsiz, nispeten demokratik ulusuluklar ile bir dile, etniye, soya, tarihe dayanan gerici ulusuluklarn farkn gremiyordum. Demokratik bir devrimin ayn zamanda farkl bir ulusuluk tanm anlamna geleceini, yani ulusun tanmndan dili, dini, etniyi, tarihi karmak anlamna geleceini gremiyordum. Bunun nedeni ise, Marksizmin iindeki bir elikiydi. Demokratik bir Cumhuriyet i le Uluslarn Kaderini Tayin Hakknn farkl ulusuluk anlaylarna dayandn gremiyordum. Gremeyiimin nedeni Marks-Engels-Lenin-Troki gibilerin bu elikiyi tamalar ve onlarda byle bir eliki olabileceini aklma bile getirmememdi. Onlarn ze rimdeki muazzam manevi otoritesi nedeniyle bu elikiyi grmem ve zmem ok uzun zamanm alacakt. * Marks-Engels, Lenin ve Trokilerin denenmi manevi otoritesini tartma konusu yapmay aklmdan bile geirmediim iin elbette her sosyalist gibi Uluslarn Kendi Kaderini Tayin Hakkn savunuyor, somut olarak da Krt ulusunun kendi kaderini tayin hakk iin her trl destei sunuyordum. Ne var ki, bunu btn Trkiyedeki sosyalistlerden farkl olarak, tam da Marks, Engels, Leninlerin otantik kavrayna uygun olarak, bir ulus olup olmama balamnda deil, Demokratik bir Cumhuriyette, devletin brokratik ve militer olmamas, demokratik bir rgtlenmeye dayanmas balamnda, zgr komnlerin birlii olarak rgtlenmenin kendiliinden bir sonucu olarak savunuyordum116. Yani gerek bir demokratik cumhuriyet

115

Evet, gereinde eletireceimiz grn en akll savunucusunu yaratmak gerekiyor. Bu biraz insann kendine kar satran oynamas gibi. Stefan Zweig'n "Schachnovelle"diye bir roman vardr. (Sanrm Trkeye "Bir Satran yks" ya da "Satran" adyla evrilmiti. ) Bu romannda, Zweig, atld bir tecrit ortamnda kendine kar bir siyah bir de beyaz olarak satran oynayan ama bu eliki altnda dayanlmaz ruhsal bir blnmeye urayan birini anlatr. Evet biz de bir tr satran oynayacaz, bir siyah bir de beyaz olarak; bir Trk milliyetisi olarak ve bir sosyalist olarak. Baz yazlar bir Trk milliyetisinin baz yazlar bir sosyalistin bak asndan yazlacak. Bizi buna zorlayan tecrit koullar deil, elikinin varl bizi kendimize kar satran oynamaya zorluyor. O romanda sonu olan, bizde neden ve hareket noktas. Kendine kar satran, orada paralanmaya yol aarken, bizde bu paralanmay amann bir arac. Hareket noktasndaki bu paralanmay yaratan elikileri ise tarihin izledii yol dayatyor. nsanln kmazn pekitiren koullar Krtlere ve Trklere geici olanaklar sunuyor. (Demir Kkaydn, lk Yaz: "Schachnovelle")
116

Bu yaklama ilikin olarak Leninden iki rnek: Uluslarn Kaderini Tayin Hakk demokratik bir dzeni zorunlu klar, yle ki, bu dzende sadece genel olarak demokrasi ile yetinilemez, burada, zel olarak ayrlma sorununu demokratik olmayan yoldan zme balamak olanakl deildir. Proletarya, bir ulusun bir devlet snrlar iinde zorla tutulmasn olanaksz klan bir demokrasiden yanadr. Leninin ve uzun yllar benim anlamadm, byle bir demokrasinin, dile, dine, etniye, soya, kltre gre yaplm tanmna da dayanamayaca, dolaysyla uluslarn ayrlma hakkn savunmann, ulusu byle tanmlama hakk olduu anlamna geldiini grememekti.

86

zgr komnlerin gnll birlii olacandan117, fiilen bir tek kyn bile ayrlma hakk olur, ayrlmak isteyen bir kyn bile ulus olduuna dair bir kant getirmesi gerekmez. Dolaysyla Demokratik bir Cumhuriyet fiilen uluslarn kaderini tayin hakk anlamna da gelir118. Bu yaklam, aslnda Erfurt program eletirisinde Engelsin yaklam veya Leninin yaklamnn119 ta kendisiydi ve Trkiyedeki ulusal sorun tartmalarnda, ulusal sorunun

117

rnein Engels, Erfurt Programnn eletirisinde yle diyordu: "Mutlak olarak kesin olan bir ey varsa, o da, partimizin ve ii snfnn, egemen duruma, ancak demokratik cumhuriyet ekli altnda gelebilecekleridir. Hatta, demokratik cumhuriyet, Byk Fransz Devrimi rneinin gsterdii gibi, proletarya diktatrlnn zgl biimidir de. (...) Demek ki, tek bir cumhuriyet. Ama, 1798'de kurulmu olan imparatorluun imparatorsuz ekli olan bugnn Fransz Cumhuriyeti anlamnda deil.[272] 1792'den 1798'e kadar her Fransz ili, her belediye, Amerikan modeline uygun olarak kendi tam zerk ynetimine sahip bulundu, bize de byle bir ey gerek. Byle bir zerklik nasl rgtlendirilebilir ve brokrasisiz nasl edilebilir, Amerika ve Birinci Fransz Cumhuriyeti, bunun nasl olacan bize gsterdi; Avustralya, Kanada ve teki ngiliz kolonileri de bugn bize bunu gstermektedirler. Byle bir eyalet ve belediye zerklii, rnein kantonun konfederasyona gre pek bamsz bulunduu, ama bu bamszln, ileye (Bezirk) ve belediyeye kar da olabildii svire federalizminden ok daha zgrdr. Kanton hkmetleri, ile mlki amirlerini (Bezirkesstatthalter) ve valileri tayin ederler; oysa ngilizce konuulan lkelerde byle bir ey yoktur, ve biz de, gelecekte, bunlardan, Prusyal il ve hkmet mavirlerinden olduu gibi (Londrat ve Regierungsrat) kendimizi kurtarmalyz. (...) Ama programa, her eye karn sokulmas mmkn olan ve hi deilse dolayl olarak syleme olanana sahip bulunmadmz eyin ifade edilmesine yarayabilen u istemdir: "lin, ilenin ve belediyenin, halkn genel oyu ile seilmi grevliler tarafndan tam zerk olarak ynetimi. Devlet tarafndan tayin olunan btn yerel yksek memurlarn (sayfa 530) ve il yksek memurlarnn (autorites) kaldrlmas." " (F. Enfels, 1891 Sosyal Demokrat Program Tasarsnn Eletirisi,) Engelsin Lenin gibi elikisi, "Almanya'nn ulusal birliinin gerekletirilmesi."nden sz etmesidir. Yani Almanlkla, dolaysyla dille veya soyla veya kltrle tanmlanan bir ulus varsaym vardr. Demokratik cumhurilyetin kendini byle tanmlamas bir eliki olur. Demokratik Cumhuriyet byle tanmlanmaya kar olmaldr.
118

"Komnn gelitirme zaman bulamad ksa bir ulusal rgtlenme taslanda, Komnn en kk krsal yerleme merkezlerinin bile siyasal biimi olaca" (...) "Her ilin krsal komnleri, ortak ilerini ilin ynetim merkezindeki bir delegeler meclisi aracyla ynetecek, ve bu il meclisleri de Paris'teki ulusal yetkililer kuruluna milletvekilleri gndereceklerdi; delegeler her an grevden geri alnabilir ve semenlerinin buyurucu yetki belgesi ile bal olacaklard. Bir merkezi hkmete gene de kalan, az sayda ama nemli grevler, geree aykrl biline biline sylendii gibi kaldrlmayacak, ama komnsel, baka bir deyile sk skya sorumlu grevliler tarafndan yrtleceklerdi. Ulusun birlii bozulmayacak, ama tersine, komnsel kurulu tarafndan rgtlenecekti(...)" (Karl Marks, Fransada Sava) Lenin ve Engelste grlen yanl aynen Marksta da grlyor bu alntda olduu gibi. Ulusun birlii bozulmayacak diyor. Yani ulus Franszlarla veya Fransada yaayanlarla tanmlyor. Eer zgr komnlerin birlii ise, niye bir dili konuanlar ya da bir blgede yaayanlar ile snrlasn ki kendini bu cumhuriyet? Bu snrlamann kendisi, demokratik cumhuriyetin ulusu bir dil, etni, soy, tarih ile tanmlamamak gerektii ilkesiyle elimez mi?
119

rnek: Ama bu demokratik merkeziyetilii, Engels, hibir zaman, burjuva ve aralarnda anaristlerin (sayfa 97) de bulunduu kk-burjuva ideologlarn ona verdikleri brokratik anlamda anlamaz. Engels bakmndan, merkeziyetilik, "komnler" ve blgelerin devlet birliini tamamen kendi istekleriyle savunmalar kouluyla, her tr brokratizm ve her tr yukardan "buyurma"y sz gtrmez biimde ortadan kaldran geni bir yerel ynetsel zerklilii hi mi hi dtalamaz. (Lenin, Devlet ve Devrim)

87

zmnn, hi ele alnmam ve anlalmam bir boyutuydu. Bu bakmdan neredeyse btn Krt ve Trk solundan farkl ve otantik biimiyle klasik Marksist bir tutum iindeydim 120. Bu yaklama uygun olarak da, Krt Ulusal Hareketini bir yandan desteklerken, dier yandan da onlara bu yaklam bir strateji ve program olarak neriyordum. Bamszlk iin deil, Demokratik Bir Cumhuriyet iin mcadele ederseniz, Trkiyenin ezilenlerini de kazanabilir ve bylece ulusal baskya daha kolay son verebilirsiz diyordum 121. Bu neri, Ulusal Kurtulu Hareketlerini de Yeni Sosyal Hareketler iinde grdm iin, Yeni Sosyal Hareketlerin potansiyelleri, snrlar, program ve stratejsine ilikin dersler ve karsamalar balamnda da bir anlama sahipti. Yeni sosyal hareketlerde devrimci ve sosyal ist kanatlarn radikalleme ve hedeflerini bytme eilimleri vard (rnein Amerikada siyahlar hareketi). Bu eilimlerde ifadesini bulan program ve stratejileri kendim de bizzat Gmenler hareketi iinde savunduum iin, Krt Hareketinin ii ve yoksul kanadnn byle bir eilim iine gidebilme potansiyeli tad karsamas yaplabilirdi. Buradan da Krt Ulusal Hareketi iindeki bir proleter ve sosyalist kanadn byle bir program ve stratejiyi savunabileceini ve savunmas gerektiini dnyordum. Bu ayn zamanda egemen ulus sosyalist ve iilerinin de program ve stratejisi olmalyd. Dolaysyla bu nerilerim, Krt Ulusal Hareketi iinde bir sosyalist ve devrimci demokratik kanat oluturma ve onun program ve stratejisini oluturma abasnn bir paras olarak da grlebilirdi. Bu nedenle, calan yakalandnda, bir Demokratik Cumhuriyet projesi gelitirdiinde, calann ne yaptn herkesten daha iyi anlayacak durumdaydm. nk Demokratik Cumhuriyetin ulusal baskya son vermek anlamna geleceini zaten sylyordum. Bu deiimi, nerimin bilinsiz ve kendiliinden bir kabul ve yeni sosyal hareketlerin de daha radikal bir programa geebilecei ynndeki ngrmn ve nesnel eilimin bir

120

Krt ve Trk solunda Kendi Kaderini Tayin Hakk, ancak ulus olunca sahip olunabilecek bir ey olarak anlalm ve Krtlerin bamsz devlet kurma hakkm savunmak iin hep Krtlerin bir ulus olduu kantlanmaya allmtr. (Burada kastl arptmalara imkan vermemek iin Krtlerin bir ulus olduunu aka belirtelim.) Ama sorunun bu ekilde koyuluu tersinden, ulus olmayan, tarihsel, corafi, sosyolojik ya da psikolojik olarak kendine ulus olduuna dair bir sertifika bulamayan bir topluluun ayrlma ve bamsz bir devlet kurma hakkndan sz edilemeyecei varsaymn ierir. Tartmay yeniden balatmak, ama bir st dzeyde balatmak ve ilerde ok gerici sonular douracak bu varsaymn yanllm gstermek iin, iddia ediyoruz ki: ayrlma hakk iin ulus, milliyet vs. olmak gibi bir nkoul yoktur ve olmamaldr. Bu, Marks-Engels-Lenin'in Demokratik Cumhuriyeti ve Ayrlma Hakk anlaydr. Gerek demokratik cumhuriyette, isteyen ky, mahalle, ya da blge halk, istedii takdirde derhal ayrlabilmeli ve bunu engelleyecek ne hukuki, ne idari bir mekanizma olmamaldr. D. Kkaydn, Krdistan Kurtuluunun Baz Sorunlar, Krdistan Pres, 18.02.1987)
121

Krdistan sosyalistleri ve proletaryas, bamsz bir Krt devleti iin deil, ama Demokratik bir Cumhuriyet, bir tek kyn bile kendi kaderini tayin hakknn engellenemeyecei gerekten demokratik bir cumhuriyet iin savatklar takdirde, belki Krt burjuvazisini kaybedeceklerdir ama ok daha byk gleri kazanacaklardr. Ulusal Kurtulu, bunun otomatik yan rn olacaktr." (D. Kkaydn, Krdistan Pres, 1986)

88

gereklemesi olarak da gryordum. Ve bu projeyi, bu nedenle, bir ulusal hareketten bir sosyal harekete dn projesi olarak selamlyordum 122. Ne var ki, Marks, Engels, Leninlerin otantik hatasn da paylatmdan, yani demokratik cumhuriyetin dile, tarihe, kltre dayanan bir ulusuluk ve ulusla badaamayacan hen z grmediimden, bunun bir ulusuluktan baka bir ulusulua gei olduunu ve bunlarn birbiriyle elitiini grmyordum123. Ancak bur sre sonra, iki ulusuluu birbirinden ayrmaya baladm. O zaman calann dile getirdii eilimin bir ulusuluktan baka bir ulusulua gei olarak formle edilebileceini de grdm124. Bylece Demokratik Cumhuriyet ile Uluslarn Kaderlerini Tayin Hakknn aslnda farkl ulusuluk anlaylarnn ifadesi olduu, birbiriyle elitii ortaya kyordu. Bu da Marks, Engels, Lenin, Trokilerin yani Marksizminin bu elikiyi tad anlamna geliyordu. Daha nce Demokratik Cumhuriyet ve Devletin rgtlenmesi balamnda ifade edilenleri, imdi aynen ulus paradigmas iinde, farkl ulusuluklar olarak da ifade etmek mmkn oluyordu125. Ama bu ifadenin ne anlama geldii zerine daha derinliine dnlnce, bunun, daha nce Srekli Devrimin iki ayann da kopmas, dolaysyla Sreksiz devrim biiminde ifade edilen eilimin, almas olduu da ortaya kyordu. Yani Srekli Devrim eilimi baka bir biimde tekrar ortaya kyordu. Bu da nce sz edilen amazlarn baka bir biimde almas anlamna geliyordu. * ABDnin Orta Douyu igaliyle birlikte ortaya kan durumda, bir ulusuluktan (dile, dine, etniye, tarihe dayanan gerici ulusuluktan) dier ulusulua gei (Topraa dayanan ve gerici

122

Belli uluslar aras dengeler el vermedii srece, Krt ulusal hareketi sadece bamsz bir devlet iin savat takdirde baarya ulaamazd. Krt Ulusal hareketi, kendini ezen uluslarn ezilenleri iin de bir program gelitirdii, yani sadece Krtleri, kendini deil, kendini ezenlerin de ezilenlerini kurtarmaya kalkt takdirde; yani bir ulusal kurtulu hareketi olmaktan kp bir sosyal kurtulu hareketine dnt takdirde; yani bir salto mortale ile kendisi olmaktan kt takdirde baar kazanabilirdi. Krt hareketleri iinde, plebiyen yapsyla sadece PKK bu gne kadar byle bir kendini ama potansiyeli ve emareleri gsterebiliyordu. (D. Kkaydn, Abdullah calann yarglanmas ve Gelimeler)
123

Elbette calann dile getirdii biimiyle Demokratik Cumhuriyetin bizim dediimizle tam bir akmas yoktu. Hem teorik kaynaklar yoktu hem de bu talebi birok diplomatik ifade ve taktikler iinde ifade ediyordu. Ama bu ynde bir eilim tayordu.
124

kinci stratejik deiiklik, ulusun kltr, etni ve dile bal tanmndan hukuki bir tanmna geitir. (D. Kkaydn, Bir deiimde deiim, zgr Politika) Bu yazda bu ayrm yapmama ramen bu farkl ulusuluklar ayn ayarda ulusuluklar gibi ele alyordum hala, birincisinin ikincisine gre gerici karakterini tam ayrt edemiyordum.
125

rnein birok yaz arasnda ki ulusuluk, ki Ulusuluk ve calann nerisi gibi balklar tayanlar zikredilebilir.

89

ulusuluun dayandklarna dayanmay reddeden nispeten daha demokratik ulusuluk) blge oligarilerine ve ABDye kar biricik strateji olarak ortaya kyordu 126. Zengin bir lkede, yeryz lsnde rk ayrmcl sisteminin devam anlamna gelecek byle bir Demokratik Ulusulua dayanan Demokratik Cumhuriyet, geri lkeler iin (Ortadou, Afrika, Gney Amerika) Emperyalist bl ve ynet politikasna kar blge halklarnn direniinin arac ilevi grebilirdi. Bir demokratik karakterli devrim, kendini Demokratik bir programla bile snrlasa, demokratik erevede, ulusu dil, din, etni, soy, tarih ile tanmlamay reddeden bir ulusuluk anlamna geleceinden, ABD ve Blge lkelerinin gerici ulusuluuna kar, en azndan Ortadou lsnde bir yaylma ya da yok olma eilimi gsterirdi. Yani Devrim kendini Demokratik grevlerle snrlasa da, bir tr Srekli Devrim eilimi gstermesi demekti bu. Ne var ki bu Srekli Devrim, eskisi gibi, gerici ulusuluk erevesinde ulusu tanmlam bir lkede ekonomiye ynelik ve derinliine sosyalist dnmler biiminde deil; politikaya ynelik, yataylna demokratik bir ulusuluk ve cumhuriyet biiminde gerekleebilirdi. Bu aslnda Srekli Devrim dinamii ve perspektifinin, gerici ulusuluun bumalarndan; sosyalist hareketin iine ilemi gerici milliyetilikten; Demokratik Cumhuriyet ve Uluslarn Kaderini Tayin Hakk elikisinden kurtulmas demekti. Ve bu kurtulu, yani Orta Dou gibi dnyann en stratejik enerji kaynaklarnn bulunduu bir yerde blge haklarn birletirip yaylma eilimi gsteren bir Demokratik Cumhuriyet, ayn zamanda Emperyalist saldr ve mdahaleler karsnda kalr demekti. Bu durumda o da kendini savunmak iin, dnya apnda, tm snrlarn kaldrlmasn savunmaya yani uluslara ve ulusulua kar, tm dnyann siyahlarn birletirecek bir programa geebilirdi. Ve bu program ayn zamanda baka bir uygarlk tasarsyla birletirerek dnyann zengin uluslarnn geni kesimlerini de yanna ekebilirdi. Bylece Srekli Devrim perspektifi, baka bir dzeyde ve biimde tekrar bir olaslk ve aktalite kazanyor; daha nce sz edilen dnya apnda ve lke apnda mcadelede ortaya kan, dorular vazeden bir sekt olarak kalma ve burjuvazi ye ve kapitalizme hizmet etme amazlar, alabiliyordu. Yani Srekli Devrim perspektifi ve olasl, ulus paradigmas iinde yeniden, gerici ulusulua kar demokratik ulusuluk ve demokratik ulusuluu da aarak, bir dnya cumhuriyeti biiminde ortaya kyordu. Bir Dnya Cumhuriyeti baka bir uygarlk deildi, aydnlanmann, burjuva uygarlnn, dnya proletaryas ve ezilenleri eliyle, tarihsel kazanmlarla ve ulusulukla mcadele iinde

126

Ortadou in Demokrasi Manifesto bir anlamda bunu gstermek ve savunmak amacyla Komnist Manifestoya yknerek yazlm bir Program ve Strateji nerisidir. Bu manifesto, Byk Ortadou projesi ve Sosyalist Strateji adl kitap iinde yer alyor ve aslnda ok nce bir dergi giriiminin k bildirgesi o larak yazlmt.

90

gelitirilmi ve derinletirilmi bir biimini savunmakt znde . Ve tam da bu karakteri nedeniyle btn Yeni Sosyal Hareketleri, yani ulusal, kltrel, dinsel, cinsel, rksal vs. ayrmclk ve basklara kar tm hareketleri birletirebilir ve ayn zamanda evre ve ABC Sava felaketlerine kar bir dnya cumhuriyeti biiminde n koulu oluturabilirdi. Eski anlayta, lkelerin sosyalist olmas, sonra bir dnya cumhuriyeti kurulabilecei gibi gizli bir varsaym varken, imdi, bir dnya cumhuriyetinin kurulmas ve uluslara kar mcadele sosyalist dnmlerin n koulu olarak ortaya kyordu. Yani Yeni Sosyal Hareketler, Baka bir Uygarlk tasars, Srekli Devrim, Milliyetilik gibi sorunlarn hepsinin teorik ve kavramsal bir tutarllk iinde ve bir hamlede zld grlyordu. Gelecein sosyalist ve ii hareketinin program, strateji, rgt ve taktiklerinin teorik temeli de ortaya km oluyordu. Baka bir uygarlk, bu uygarln dayand zel ve politik ayrmnn ortadan kalkt noktada ortaya kabilirdi. zel politik ayrmnn ortadan kalkmas ise her eyden nce politik olann, yani devletin ortadan kalkmas, yani snfsz bir topluma gemek, bunun iin de meta retimine dayanan ekonomiden kullanm deerleri reten bir ekonomiye, herkese emei kadar diye bayraklarna yazm bir topluma gemek demekti. Ama bu sonuca ulamak ancak daha sonra o zamana kadar dayandm ulus teorilerinin eletirisi ve almas; btn bunlarn bir din ve styaplar teorisi iinde yeniden anlamlandrlmasyla mmkn olacakt. Bu da Marksizm iindeki aydnlanma kalntlarnn yataanla kaznmas, Tarihsel Maddeciliin bu kalntlardan arndrlarak yeniden formle edilmesinden baka bir ey deildi. Bu kalntlar ise Ulus, Din ve styaplar teorisinde (ya da teorisizliinde) younlam bulunuyordu. * zellikle 80li yllardan sonra ngilterede yaplm Ulus konusundaki nc aratrmalar olmasayd, hibir zaman bu sonular ortaya kmayabilirdi. Yaplan bu katklar eletirerek Tarihsel Maddeciliin kavram sistemi iine yerletirmek, yani bir Marksist styap, Din ve Ulus Teorisinin inas iin duvarc sicimleri ekmekti. Aydnlanmann Humanist ve Ortadou dinlerinin insanlarn eitlii ve birbirine sorumluluu geleneklerine dayanan bir aile ortam ve evrede bydm ve egemen ulustan bir insan olup herhangi bir ulusal bask yaamadm iin, bir ulus krydm. Benim iin nemli olan insan olmakt, Trklk veya baka bir ulustan olmann hibir anlam yoktu. Ancak ok sonralar, kendimi bir ulustan hissetmesem de, kendi kabul ve hislerime ramen, Trk olduumu, Trkiyede egemen; Almanyada (veya Avrupada) ezilen Ulustan (veya rktan) olduumu, Krtlerden ve Almanlardan rendim. Daha batan, bilinsiz olarak ulusun znel bir kavranna dayanyordum. nsanlar kendilerini ne hissediyorlarsa odurlar diye dnyordum. Bu dnceme uygun olarak rnein Bir Krt arkada bana Krtlerin Ezilen bir ulus olduunu kabil ediyor musun? diye sorduunda, Kendilerine Krt diyenler veya yle kabul edenler, Krtlerin ezilen bir ulus olduunu dnyorlarsa yledirler diye cevap veriyordum. Ayn ekilde yine Bir erkez ulusu 91

olduunu kabul ediyor musun? diyen erkez arkadaa da Kendini erkez olarak kabul edenler erkezlerin bir ulus olduunu sylyorlarsa yledirler diye cevap veriyordum. Ama cevaplarmn muhataplarm memnun etmediini de gryordum. Bir bakma memnundular, ezilen bir ulus veya ulus olduklarn hi sorunsuz kabul ediyordum. Bu tam da istedikleri cevapt. Ama dier yandan hi de memnun deillerdi. Ama neden? Ne ben ne de onlar bu uyumsuzluun ve memnuniyetsizliin nedenini anlayamyorduk. Memnuniyetsizliin nedeni aslnda farkl ulus ve ulusuluk tanmlarndayd. Ama bunu ok sonra anlayabilecektim. Zaten tam da burada farkl ulusuluklarn sz konusu olduunu grememem nedeniyle, bu bilinsizce dile gelmi znel ulusuluk anlaynn, Marksizme egemen ulusuluk kavrayndan da farkl olduumu da grememitim. Bu nedenle de Uluslarn Kaderini Tayin Hakknn Demokratik Cumhuriyet ile elitiini uzun yllar anlayamamtm. Bu znel ulus ve ulusuluk kavray, seksenlerin ikinci yarsnda modern ulus ve ulusuluk teorileriyle karlatmda, onlar kendiliinden ve cokuyla benimsememin de temelini oluturacakt. Ulus ve ulusuluk konusuyla teorik olarak ilk younlamaya balamam Krt hareketinden ve Dnyann siyah ve beyaz blnml sorunlarndan da nce Irklk balamnda olmutu. Hamburg Berlinle birlikte, sadece Gmenler hareketi iindeki radikallemenin iki merkezinden biri deildi. Ayan zamanda seksenli yllarda, Amerika, ngiltere ve Fransann olduka gerisinden gelen Almanyadaki rklk zerine teorik aratrma ve tartmalarn en nemli merkezlerinden biriydi ve belki de birincisiydi 127. Ayrca Almanya apnda da gmenler arasnda canl bir tartma ortam bulunuyordu. te bu rklk tartmalar balamnda, Almanyann tarihiyle de ok zel bir ilikisi olan Irkln ok zgl bir biimi olan anti-semitizm ve rklkla yakn akraba olan milliyetilik de Irklkla balar, ortaklklar ve ayrlklar balamnda srekli gndemde bulunuyordu. Ben de bu evre ve tartmalarla yakn iliki iindeydim. Dier yandan, yine bu ortam iinde, rklk, milliyetilik ve antisemitizm zerine literatr okuyup tartan bir grubun almalarna da katlyordum 128. Bu almalar balamnda daha seksenli yllarn ikinci yarsnda, seksenlerin balarnda ngilterede bir Kopernik devrimiyle adeta bir yeniden dou yaayan ulusuluk zerine Literatrle, zellikle Bendict Andersonun Almancaya Ulusun cad diye evrilen Hayali Cemaatleri araclyla, tanma olana olmutu. Ayrca Irklk balamnda, rklarn da hayali cemaatler olduu ynl grlerle karlamtm.

127

Bu dnemde Hamburgta dnyadaki rklk zerine yazm neredeyse btn dnr ve yazarlarn katld ok byk bir Konferans yaplmt. Yine bu konferansn hazrl balamnda, Stuart Hall, Robert Miles, Sivanandan Hamburga gelmi ve konferanslar ermilerdi.
128

Bu grupta Trkiyeli Taner Akam, Almanyal Michael Bttcher ve srailli Yaron Matras vard. Ben de sonra bu grubun almalarna katlmtm.

92

B. Andersonun yaklam daha ilk anda beni kendisine ekmiti. Bunda kendiliinden var olan milliyetilik anlayma uygunluk kadar, Kvlcml ve bat Marksizminin birbirini bilinsizce tamamlad tarzndaki grmn yeni bir deliliyle kar karya olduunu sezmemin de bir etkisi vard. Bylece daha nce uyumluluu ve birbirini tamamlad sonucuna ulatm Marksizmin heretik geleneklerinin yeni Ulus ve ulusuluk teorileriyle de uyumlu olduu ve birbirini tamamlad gibi nefis bir sonu ortaya kyordu. rnein B. Anderson bizzat kendisi Walter Benjamine borcunu dile getiriyor 129 ve bir bakma bu borcun bir nianesi olarak kitabnn iinde Tarih melei diye bir blm bulunuyordu. Ben de B. Andersonun Aydnlar ve Yaz ile ulusun hayal edilmesi arasndaki anlattklarnn, Kvlcmlnn Tarih Teziyle uyum iinde in, Hint uygarlklarnn neden ulusulua bak (erbetli) kaldn, hatta neden rann iilie dayanan bir ulus tanmna gittiini ve Klasik Ortadou Akdeniz uygarlk alannn neden para para olduunu aklamakta kullanlabileceini gryordum. ekillere dayanan bir yaz ve kast sistemi in ve Hinti erbetli klyordu. Kastlamaya olanak tanmayan barbar aknlar ve seslere dayanan alfabeler de Ortadou Akdeniz alannn ulusuluk tarafndan kurt dayam srye dnmesini kolayca aklyordu130. Kvlcmlnn Antik tarihin gidiine ilikin akladklar ve kavramlaryla B. Andersonun uluslarn oluumuna ilikin akladklar ve kavramlar, birbirlerinden habersizce gelitirilmi olmalarna ramen, ak bir uyum iindeydi. Ne var ki, bu dnemde, yani seksenli yllarda, eitli vesilelerle dnsem de, milletler ve milliyetilik teorisi yine de teorik almalarmn merkezinde bulunmuyordu. Merkezde dnyann blnml, baka bir uygarlk gibi sorunlar bulunuyordu. 131 Daha sonra doksanlarn ortalarna doru Sosyalizmin Sorunlar dergisini karmaya balayp da ikinci saysnn arlkl konusunu Irklk ve Milliyetilik olarak setiimizde, konuya tekrar youn olarak yneldim ve bu dnemde Ernest Gellnerin teorisiyle karlatm. Bu bir adm daha atmam ve milletlerin, sadece bir cemaat deil, politik bir cemaat olduunu daha iyi kavramam kavramam salyordu. Gellnerin milliyetilik iin sylediklerinin hepsinin aynen Enternasyonalizm iin de geerli olduu grlyordu. Bylece Enternasyonalizmin de milliyetilik olduu dolaysyla

129

Okurlarn da kolayca grebilecei gibi, milliyetilik hakkndaki dncelerim Erich Auerbach, Walter Benjamin ve Vitor Turnerin yazlarndan derinden etkilendi. (Benedict Andarson, Hayali Cemaatler)
130

Bu aklamay daha sonra zgr politikaya yazdm ilk yazlarda kullandm. rnein Byk Uygarlklar, Ortadou ve Milliyetilik, zgr Politika, Kasm 2000)
131

1990larn banda zgr Gndeme yazdm yazlarda bu ok aka grlebilir. Ke yazlarmdan biri Ulusulukla (Milliyetiliin Sonu), ikisi Siyah beyaz blnmesiyle (Gezegen apnda Apartheit, Eski Kavramlar ve Yeni Dnya Dzeni), ikisi baka bir uygarlk sorunuyla (Hayat Hzl Gideni Cezalandracaktr, Turizme Kar) ilgilidir.

93

Enternasyonalizmin knn milliyetiliin knn kendi ztt biiminde grn olduu da ortaya kyordu132. Ama esas nemli olan, Gellnerin Milliyetilik tanmndan hareketle, ulusal sorunla ilikili olarak, o zamana kadar sosyalistlerin bu konuda sylediklerinden ok farkl programatik bir sonuca ulamamd. Madem ki Milliyetilik politik birim ile ulusal birimin akmas ilkesiydi, sosyalistlerin program da, ulusal olann da zel olmas, politik olmaktan karlmas olarak, otomatikman buradan ortaya kyordu. Bu da aslnda yeryz lsndeki apartheida kar hem somut bir program oluyor, hem de uluslarn kaderini tayin hakk programnn znde milliyeti ve yanl olduunu gsteriyordu. Ama burada, Ulasal olan hala dille, dinle, tarihle tanmlanm bir ulusuluun tanm olarak anlyordum ve ulusuluklarn farkn gremiyordum. Daha sonra ABDnin Iraka girii ve oradaki projesine kar, somut politik program ve bir cevap ararken, bir tarihe, dile, dine, soya dayanmayan daha demokratik bir ulusulukla, bunlara dayanan bir ulusuluun gerici ve blge oligarileri ve ABDnin planlaryla uyumlu niteliini grecektim. Bunun amazlar ama yolundaki sonularna yukarda deinilmiti. * Bu balamda, Krt hareketi iinde, calann Demokratik Ulusulua yatkn ve yakn ulusuluu karsnda ABDnin Iraka mdahalesiyle Trkiyedeki Krt hareketi iinde de giderek glenen gerici ulusulua kar mcadele etmek ve Krt hareketinin Demokratik kanadna destek verebilmek iin, . Beikinin grlerini eletiren bir yaz yazmaya baladm. Yaz Beikinin Aleviler iin yazdklarndan hareketle onun grlerinin demokratik olmayan niteliini kantlyor ve ulusuluk anlaynn da aynen dine yaklam gibi gerici bir karakterde, ters yz olmu bir Kemalizm olduun gsteriyordu. Buraya kadaryla eletiri aslnda demokratik yani burjuva adan bir eletiriydi. Ve eletirin esas konusu din idi. Peki, bu eletirinin sosyalist biimi ne olabilirdi? Bunun iin de Beikinin Din tanmnn sosyolojik bir kavram olarak eletirisine girince, birden bire, btn din tanmlarnn burjuva toplumunun dayand tanmlar olduu, sosyolojik tanmlar olmad ortaya kyordu. Peki din neydi? Tam da dini bir inan olarak tanmlamak bir din deil miydi? Dinin inan olarak tanmlamak ve bu politik ve zel ayrm bizzat bu toplumun dini yani, styapsyd. Bylece bir din teorisi olmad, styap teorisi olmamasnn bir din teorisi olmamasnn bir grnm olduu; ulus ve ulusuluk konusundaki teorik zayfln kkeninde de bunun bulunduu; aslnda Gellnerin tanmnn da burjuva toplumunun dininin kavramlarna dayand gibi, alt st edici sonular birbiri pei sra ortaya kyordu.

132

D. Kkaydn, Enternasyonalizmin Sonu Ulus, Ulusuluk, Enternasyonalizm zerine Aykr Dnceler, Sosyalizmin Sorunlar, Say. 2)

94

Ama bu alt st edici grlere ulamak ve sramay yapabilmek; Gellnerin kavramlarnn da son durumada, burjuva uygarlnn dayand ayrma (zel ve Politik ayrm) dayandn grmek; Kltr ve Din kavramlarna ilikin olarak daha nce kat edilmi yollarla mmkn olabilmiti. * Elbette Din konusunda en ok yazm bir Marksistin, Kvlcmlnn geleneinden geldiim iin, sosyalist harekette yaygn aydnlanmac din anlaylarna ok uzaktm. Ayrca Trokist gelenek (rnein Michael Lwy) ve Bat Marksizmi gelenei (rnein Ernest Bloch) de din konusunda Kvlcml gibi, dini afyon veya sama inanlar olarak gren burjuva ve vlger Marksist anlaylara ok uzaktlar. Ve zaten bu yaknlk, bu gelenein uyumunun ve klasik Marksist gelenein devrimci ve eletirel geleneinin srdrmelerinin bir kant ve somut bir grnmyd Dolaysyla gerek ileri kapitalist lkelerdeki tanrsz dinlere yneliler (Baghwan, Esoterik, Budizm vs.); gerek kurtulu teolojisi, gerek Politik slam ciddi bir teorik sorun oluturmuyor ve Klasik Marksist din kavramlaryla (Kalpsiz dnyann kalbi, tepki, siyas parti, sosyal hareketin bayra vs.) aklanabilir grlyordu. zellikle Politik slam nce ran devrimi ile daha sonra da AKP iktidar ve 11 Eyllde ifadesini bulan eitli biimlerde gndeme geliyordu. Ben bu hareketlerin hepsini modern ve modernist hareketler olarak gryordum. Bunlarn Bat ve Aydnlanmaya kar olmak adna ortaya kmalarna ramen, yle olmadklarn, politik slama kar ideolojik mcadelenin aslnda aydnlanmacla kar mcadeleden getiini yazyordum ve bu yaklamlarmla allm btn yaklamlardan farklydm 133. Dinin iki biimini birbirinden ayryordum. Bir yanda inan olarak bir de politik ve sosyal hareket, bir ideoloji olarak din. Ama bunlarn modern toplumdaki iki farkl din kavramna dayandn grmyor; bilinsizce, kapitalizm ncesi toplamlarda da dinin bu iki biimde var olduunu varsaymna dayanyordum. Dolaysyla tpk ulus konusunda olduu gibi din konusunda da, yaygn Marksist anlaylardan ok farkl ve ileri bir noktada olmama ramen, burjuva uygarlnn din ve ulus tanmnn snrlar iinde dndn gremiyordum.

133

Politik slam, modern ve modernist bir partidir. Onlara kar ideolojik mcadele, Aydnlanmann

argmanlaryla deil, aksine, szde kar ktklar aydnlanma ve modernizm projesini (ki buna "Hristiyanlk" ya da "Bat" diyorlar) baka bir sylemle yeniden rettikleri asndan kar klabilir. Politik slam ile ideolojik mcadele Aydnlanmann argmanlaryla deil, aydnlanmann eletirisiyle yaplabilir. Bunu grmeyen ve yapmayan sosyalistler, fiilen sorunu Kemalistler ve Genel Kurmayn gibi grm olurlar. Aydnlanmann eletirisi olmadan, modern politik slam'a kar ideolojik mcadele yrtlemez. Aydnlanma'nn eletirisi ise, gnn moda post modernizmi noktalarndan deil, onu iinde tayp aan Marksizm asndan, zellikle "Frankfurt Okulu" ya da "Eletirel Teori" olarak tanmlanan, aydnlanmann kr barsaklarndan kurtulmu Marksizm asndan yaplabilir. Politik slam'a kar aydnlanmann ufkunu aamam bir Marksizm, Kemalizm'in kuyruuna taklmaktan baka bir yere varmaz. D. Kkaydn, Din ve Milliyet, Kasm 2000, zgr Politika)

95

* Kltr kavram ile Uygarlk ile ztlk iinde, insann doaya katt her ey anlamnda veya kltrsz bir toplum olamayaca nermesiyle Engels ve Kvlcml araclyla ok nceden karlam ve yle kabul etmitim. Ne var ki kltr ok baka anlamlarda da karmza kyordu sosyalist literatrde. rnein Lenin ve Trokide devrim sonrasndaki tartmalarda, proleter kltre kar Leninin hele nce Kltrl tccarlar olalm ifadelerinde yansyan, genel okur yazarlk gibi modern toplumun gerektirdii nitelikler balamnda bir Kltr kavram vard. Daha nceki Kltrel zerklik tartmalarnda, Lenin Kltr kavramnn iinde ideolojik olann da bulunduu ve ayrlamayaca noktasndan, kltrel zerkliin fiilen ideolojik zerklik gibi bir anlama gelecei ve egemen snfn karlarna hizmet edecei gerekesiyle Kltrel zerklie kar kmt. Burada rnein kltr kavram politik ve ideolojik olan da kapsyordu Seksenli yllardan itibaren ok kltrllk gibi bir program ve srekli olarak kimlik ve kltr zerine tartmalar grlyordu. Ama artk bu program ve tartmalarda kltr, ok zel bir anlamda, politik olmayan bir anlama sahipti. ok kltrllk slogan, kltr kategorisine giren eylerin politik olmamas gerektii veya politik olmayan eylerin kltr kavram iine girdii varsaymna dayanyordu. Kltr kavramnn bu ok zel kullanm ve anlamn ortaya kararak, aslnda ok kltrlln, belli bir kltr kavram ve tanmnn diktatrl anlamna geldii sonucuna ok nceleri ulamtm134. Yani Kltr kavram, ok Kltrllk balamnda, sosyolojik deil, hukuki bir kavram olarak kullanlyordu. Kltr kavramnn bu zelliini grmek din kavramnn da ayn durumda olduunu grmeyi kolaylatryordu ve bunun iin sadece kk bir adm atmak yeterdi. Dinin de ayn muameleye uradn gryordum ama bu ayrmn kendisinin modern toplumun dini olduunu gremiyordum135. Modern toplumun dinini, ulusal olann politik olana gre tanmlanmas olarak, yani ulusuluk olarak tanmlyordum 136.

134

ok kltrllk bir aldatmacadr, daha dorusu, bat uygarlnn kendi kltr anlayn, tanmn, dier kltrlere dayatmasdr. Dier kltrlerin kltr anlaylarnn ve tanmlarnn bask altna alnmasdr. Kltrel olan bu tanmda, siyasi anlam olmayandr. Yemektir rnein, giyimdir, gnlk hayata ilikin kimi alkanlklardr, konutuunuz dildir. Ama biri kp, benim kltrmde devlet yok, benim kltrmde bir ulustan olmak diye bir kavram yok, benim kltrmde saniyeler dakikalar yok, benim kltrmde zel mlkiyet yok, benim kltrmde polis yok, benim kltrmde mahkemeler yok diyemez. Bunlar dedii an, ok kltrllk efsanesi biter, syleyen soluu caza evinde ya da tmarhanede alr. ok kltrllk, ulus ilkesine dayanan devletleri kurtarmak iin karlm, bat uygarlnn kltr anlaynn diktatrldr. (D. Kkaydn, Gelecei ve Gemii Kurtarmak, kasm 1998)
135

Avrupa uygarlnn kltr karsndaki tutumu, dinler karsndaki tutumuna benzer. Bu uygarlkta din, kiinin bir vicdan ve inan sorunu olarak tanmlanm, ve en ideal biimlerinde tmyle politik alann dna itilmitir. Ama bu aslnda, dier dinlerin din anlaylar zerinde bir diktatrlktr. rnein sradan h alk

96

Kapitalizm ncesindeki dini de modern toplumdaki gibi bir inan olarak grdmden, modern toplumun dinini de politik olan ulusal olana gre tanmlamak olarak grdmden, yani hem modern toplumun hem de nceki toplumlarn dinini bu modern toplumun din inin kavramlaryla kavradmdan, kenarna kadar varm olmama ramen Dinin tmyle styap olduu sonucuna uzun yllar varamayacaktm. * Ama btn bu Ulus, Kltr, Din kavramlarnda yaplan ilerlemeler ve bunlarn da birbiriyle, klasik Marksizmle ve daha sonraki katklarla uyumlu olmas sonucu, aslnda meyve dalnda oktan olmu, dmek iin kk bir zeka esintisi bekler durumdayd. te yandan, bu kavramlar ayn zamanda somut politik mcadelenin en can alc sorunlaryla da dorudan balantlyd. Yani pratik ve sosyal ihtiyalar da ortadayd ve srekli basksn hissettiriyordu. Bu birikim, olgunlamlk ve koullarn yaratt bask zm adeta zorluyordu: Ne var ki yine de zm ok karmak bir yoldan geldi. nk, zihnin derin balantlar bulmas ve kurmas ok karmak bir sretir. En tipik rnek benzoln formlnn ryada bulunmasdr. Orhan Pamukun Benim Adm Krmz adl romannda, minyatr sanatnda perspektif bulunmamasn, tanrnn bakyla, Rnesans sonras bat resimdeki perspektifi insann bakyla aklamas, en din d grnen resmin ve en din d grnen konularn bile dinin iinde olduu ve anlalabileceine ilikin bir fikri, bir anlay, bir sezii kafama yerletirmiti. Bu balant Roman ile bireyin ortaya ka arsndaki iliki ile de uyum iinde olduundan, dinle en ilgisiz gibi grnen bir edebi formun, Romann bile din erevesinde anlalabilecei gibi bir sonuca yol aabiliyordu. Sanrm bu gibi sorunlarn ve dncelerin katalizatrl ile de, Din nedir? diye s orup dinin sosyolojik bir tanmn aradmda, dinin tmyle styap olduu karsamas ortaya kabildi. * Elbette yeni bir fikir ortaya ktnda, henz iinden kt dnyann kalntlarn, gbek balarn zerinde tar. Bu gbek balarndan kurtulup ayaklar zerinde durmas iin belli bir zaman ve sre gerekir. te yandan, bir teorinin btn sonular ilk anda kavranamaz. rnein Genel Rlativite veya Quantum teorileri ilk ortaya atldnda, bilinen ve aklanamayan, Merkrn gn berisi veya

slam' deil, politik slam, ya da eriatn tanmlad slam, tpk ulusuluun, siyasal birimle ulusal birimin akmasn n grmesi gibi, siyasal birimle din biriminin akmasn n grr (a.g.e.)
136

Madem ki bat uygarl, dini ve kltr yle tanmlyor ve politik alann dna itiyor, ona da bu uygarln dini olan ulus ilkesine ve ulusulua niye ayn ceza verilmesin? Bat uygarlnn ufkunun tesinde baka bir uygarln hayali, ie, bat uygarlnn dini olan ulus ilkesinden balamak zorunda deil mi?

97

n dalga ve parack zellikleri gibi olaylara zm bulunmaya allyordu. Ama o teorinin o zamana kadar varl tasavvur bile edilemeyen grngleri tasavvur etmeyi ve var olabileceklerini ngrmeyi mmkn kld sonra ortaya kar. rnein kara deli kler veya tnel etkileri veya virtel olarak ortaya kan ve kendini yok eden paracklar vs. bu teorilerden daha sonra ulalan; teorinin ilk ortaya koyuluunda akla bile gelmeyen sonulardr. Dinin tmyle styap olduu; styapnn analizinin dinin analizi olmak zorunda olduu nermeleri de byledir. Buna Alevilik balamnda bir tartma iinde varmtk. Ama bunun ayn zamanda ulus ve ulusuluk sorununu zdn de grmtk. Ama devrim, tarih, program, strateji gibi konularda o zamana kadar tasavvur b ile edilemeyen sonulara yol at sonra grlebilecektir. rnein, bu teori, bilginin ve toplumsal hayatn baka alanlarna uygulannca bugn bilgimizin dayand btn kavramlarn batan aa deimesi gerektii, hepsinin modern toplumun dininin kavramlar olduu ortaya kmaktadr. yle ki bizzat Tarihsel Maddecilii ifade ederken kullanlan kavramlarn bile (Birey, nsan, Toplum gibi kavramlarda bunlar gstermeyi denedik rnein) byle olduu grlmektedir. Bunun Felsefeden Bilime; Sanat trlerinden gnlk yaama kadar tm alanlar kapsayaca kesindir. rnein, din tmyle toplumun styaps olduundan, dinin dnda hibir ey olamayacana gre, felsefe ve bilim kavramnn kendisinin de bu dinin kavramlar olduu ortaya kmaktadr. Yani dinsel olmad iddiasndaki btn kavramlar dinseldir ve imdi bilginin grevi dinsel olmadn syleyen ve dine kar ekillenmi kavramlarn dinsel olduunu gstermektir. Ama sadece bu kadar deil, bu gsterme iinin kendisinin de baka bir dinin ifadesi olduun u da gstermektir. Ama bu da sosyalizmin bir din olmas gerektii ve aslnda sadece yle olabilecei anlamna gelmektedir. imdiye kadar sosyalizm diye bildiimiz hareket ve devrimlerin bu dinin iindeki muhalif hareketler olduu ortaya kmaktadr. Sonul ar gerekten alt st edicidir ve bilenen btn ereveleri paralamaktadr. Yine rnein, yllarm alm olan baka bir uygarln programlatrlmas ve taslaklatrlmas sorunu da Dinin bu tanm balamnda kolayca zlmektedir. Modern toplumun dininin eletirisi, onun kavramlarnn eletirisidir. O kavramlarn bir dinin kavramlar olduunu gstermektir. Ama bizzat bu eylemin kendisi de baka bir dinin, yani styapnn, dolaysyla baka bir uygarln taslaklatrlmasndan ve adm adm kurulmasndan baka nedir ki? zetle dinin tmyle styap olduu; styapnn analizi veya eletirisinin dinin analizi veya eletirisi olaca nermesinin muazzam alt st edici sonular bulunmaktadr ve imdiye kadarki btn tarih, toplam, devrim, mcadele, politika anlaylarn, hasl bildiimiz her eyi yeniden gzden geirmeyi, yeniden kurmay gerektirmektedir. te bu kitaptaki yazlar bu yeni yaklamn ilk ortaya knn bir protokol olduu kadar bu nceden hi akla gelmeyen sonularn kimilerinin ilk kez ortaya koyuluuna bir balangtr. 98

* Bu nsz yazmaya baladmzda, din-styap-ulus teorisinin Tersinden Kemalizmde yaynlanm ilk formlasyonu ve sonra Kxzde yaplm kimi ilk aklama ve gelitirme denemelerini toplu olarak okuyucuya sunmay hede fliyorduk. Ne var ki, nsz yazarken, baka yazarlarla birlikte yaplacak Sosyalizmin Milliyetilikle mtihan balkl bir baka bir derleme iin, benden bir yaz istenmiti. Bunun zerine nsz yazmaya ara verip, din ve ulus teorisini ve sonularn basit ve anlalr biimde aklayan bir yaz yazmaya altm. Bunun sonucu Sosyalizmin Milliyetilikle mtihan Marksizm, Milletler ve Milliyetilik oldu. Ne var ki, bu yaznn eitli yazarlardan yaplacak o derlemeye uygun olmayaca grlnce, bu yazy, ortaya konun teorinin ve sonularnn derli toplu bir sunuu olarak, kk deiikliklerle bu derlemenin en bana aldk. Bylece Kitap ilk planlanan biimine gre biraz daha geniledi ve geliti. Bu yaz, bu nszde nasl olutuu anlatlan Din-styap ve Ulus Teorisinin, somut tarihsel sapmalardan arnm mantki bir sunumu olarak grlebilir. Bu anlamda bu nszn bir devamdr da. Bu kitap ciltlik Marksizmi Savunmak ve Gelitirmek balkl bir kitabn, birinci cildi olarak planland. Marksizmin Marksist Eletirisi balkl bu ilk Ciltin esas konusu, Marksist Din ve Ulus teorileri ve bunlarn eletirel gelitirilmesini kapsamaktadr. Bu da esas olarak Sosyalizmin Milliyetilikle mtihan Marksizm, Milletler ve Milliyetilik balkl yazda yaplmaktadr. Bu yaznn ardnda yer alan, Tersinden Kemalizmde din ve Ulus teorilerinin ilk kez formle edildii blmler ve sonra Kxzde yaynlanm teorinin kimi sonularnn aratrlmas ve aklanmas ile ilgili yazlar bir bakma olarak Sosyalizmin Milliyetilikle mtihan Marksizm, Milletler ve Milliyetilik balkl yaznn dip notlar, kaynaklar ve belgeleri gibi de okunabilir. Dier iki cilt ise, Sosyalizmin ve Sosyalist Hareketin Sorunlar zerine Yazlar ve Trkiyenin Aydn ve Sosyalistleriyle Polemikler balklarn tayacaklardr. Onlar ise, bu nszde anlatlan evrimin dip notlar, kaynaklar ve belgeleri gibi okunabilir. Yani bu durumda, ciltlik tm kitap aslnda bu nszn, yani Tarihsel Maddeciliin Evriminin belgeleri ve aklamalar olarak okunabilir. Ama te yandan bu Tarihsel Maddeciliin Tarihine Katk alt baln tayan nsz de, o evrimin, belgelerin ve aklamalarn nsz olarak da okunabilir. Kitabn konusu Marksizmi Savunmak ve Gelitirmektir. Bu cildin konusu, Marksizmin Marksist bir Eletirisidir. Bu nszn konusu da bunlardan baka bir ey deildir. Bu uzun nsz balkl yazya ramen bu kitabn bir nsz yoktur.

99

nsz kitabn kendisidir. Simurg, kendisini arayan kularn ta kendisiydi.

Demir Kkaydn

28 ubat 2007 aramba

100

Sosyalizmin Milliyetilikle mtihan

(Marksizm, Milletler ve Milliyetilik)

BALARKEN

Uyar: Btn Balanglar Zordur

Sosyalizmin Ulus ve Ulusulukla ilikisinin ne olduu zerine bu yaznn ilk blmleri okuyucuya olduka soyut, anlalmaz ve karmak gelebilir. Ancak bu zorunludur. nk bilindii sanlan bir eyin bilinmediinin anlalmas son derece zordur; o ey bilinmedii iin bilinmedii bilinmez. Bu amaz amak, ister istemez, o bilindii sanlann baka bilinenlerle elitiini gstermekle mmkn olabilir. Bu da ister istemez, en temel kavramlarn gerek anlamlar zerine younlamay ve bu anlamlarn karlkl bamllklarn ortaya karmay gerektirir. Bu nedenle bu yaznn konuyu, dncenin hareketi olarak, mantki ve metodolojik erevede alan blm, sorunu bir tr matematik ya da geometri teoremi zercesine ele almaya alr ve tpk Kapitalin ilk blmleri veya Hegelin Mantk gibi, son derece soyuttur. Okuyucu, bir matematik problemi zmeye benzeyen ilk blmlerde sabrn yitirmemeli ve ne anlatlmak istendiini anlamaya almaldr. Sonrasnn adeta orap sk gibi gittiini grecektir. Marksn dedii gibi: Bilimin yollar dz deildir. Onun kl yksek tepeleri ne, ancak sarp patikalarnda yorulmakszn trmanmay gze alanlar ulaabilir

Terminoloji
nce, bir yanl anlamaya yol vermemek iin, yazda kullanlan terminoloji zerine bir aklama ile balanabilir. Ulusu, Ulusuluk ve Ulus terimleri, Milliyeti, Milliyetilik ve Millet (Nasyonalist, Nasyonalizm ve Nasyon) terimlerinin karl olarak da kullanyor. Bunlarn biri Trke biri Arapa kkenli Osmanlca biri de Frenkedir. Zaman zaman dikkatsizlikle veya ses uyumunun bysne kaplarak birinin veya dierinin kullanlmas kimseyi yanltmamaldr.

101

Kendine yurtsever diyenler, yurtseverliin milliyetilikten farkl olduu sylerler. Kullanmlardaki anlamlara bakldnda bununla saldrgan olmayan bir milliyetilik veya ulusal baskya kar hakl bir milliyetilik kastedildii kolaylkla grlebilir. Ama saldrganln izafi olduu ve bu terimin ardna da saldrgan milliyetiliklerin gizlendii gerei bir yana, bu yazda, saldrgan veya baka biimleri deil, kategorik olarak milliyetilik ele alnacaktr. Zaten ilerde grlecei gibi, saldrgan, inkarc, baskc bir milliyetilii milliyetilik olarak tanmlamak veya bu tr politikalar milliyetilik olarak anlamak da milliyetiliin bir zelliidir. Bu nedenle Yurtsever, Yurtseverlik ve Yurtta kavramlar da yine Ulusu, Ulusuluk ve Ulus terimleriyle ayn anlamda ele alnmaktadrlar. Zaten bu yazda milliyetiliin ve milletin ne olduunun aklan iinde, yurtseverlie milliyetilik dememenin de, yurtseverliin de milliyetilik olduu kendiliinden ortay a kacaktr.

102

BRNC BLM

MANTIKSAL VE METODOLOJK AIKLAMA

1) Ulus ve Ulusulukta Olgu ile Olgunun Bilgisi Balantsnn zellikleri

A) an Hayaleti ve Hayaletin Laneti Birinci ve kinci Dnya Savalar ve Ulusal Kurtulu Savalar bata olmak zere, son iki yzyldaki savalarn neredeyse tamamnn, hatta snf olduunu iddia edenlerin bile ounun, milliyetilik temelinde yapld gz nne alnrsa, milliyetiliin ok tekinsiz olduu, insanl adeta bir cin gibi arpt, lanetiyle ldrd grlr. Dnya tarihinin en kanl yzylnda neredeyse btn savalar ulus bayraklaryla yaplmlardr. Ama lanet burada bitmez. Eer Sosyalizm insanln ve ezilenlerin umuduydu ise sosyalist partileri, hareketleri, enternasyonalleri, devletleri her seferinde milliyetilik kertmitir. kinci Enternasyonali kerten neredeyse btn sosyalist partilerin kendi devletlerinin yannda yer almasyd, yani fiilen milliyetilie teslim olmalaryd. Sovyet devrimi ve nc Enternasyonal -ki kaderi Sovyet devrimine balyd- milliyeti tek lkede sosyalizm parolasyla kmt. Ekim devriminin kalnts son gelenekler, kinci Dnya Savanda, dnyann lanetlileriyle balayan Enternasyonal yerine, Byk Rus ulusunun perinledii, zgr cumhuriyetlerin paralanmaz birlii szleriyle balayan SSCB marnn almasyla ve buna elik eden nc Enternasyonalin lavyla yok olmutu. Sosyalist Blok, Sovyetler Birlii veya Yugoslavya knce onun yerini daha iyi bir sosyalizm iin kendini ulus veya ulusu olarak tanmlamayan toplumlar ve hareketler deil, artk ald sylenen uluslar, ulusuluk ve ulusal katliamlar ald. Sadece bu rnekler bile milliyetiliin nasl sosyalizmi lanetiyle arptn gsterir. Bu kadar olsayd gene de iyiydi. Aslnda sosyalizmin her yerde milliyetilie teslim olmu ve birok yerde uluslar ve ulusal devletler yaratm veya en azndan nceden olumu uluslar ve ulusal devletleri ynetmitir. rnein bu gnk btn Orta Asya uluslarn Sovyetler yaratmtr. Sovyetler, ulus yar atmada tpk Afrikadaki smrge imparatorluklarnn yaptn yapmtr. Sovyetler Orta Asya ve Kafkasya cumhuriyetlerinin snrlarn baka izip, baka isimlerle adlandrsayd bu gn ortada baka uluslar ve ulusal devletler olacakt.

103

Bunun yan sra sosyalist iktidarlar daima kendilerini bir ulusla ve ulusal devletle tanmlamlardr: Bulgaristan, Macaristan, Polonya, in, Kba vs.. Ve Bu lkeleri kuran ve yneten sosyalistlerin kastettikleri, ntr bir toprak paras ad deil, tarihe ve dile dayand ileri srlen bir ulustur. Ve bu tabloyu u gerek belirtilmeden eksik kalr. Sosyalistler nerede baarl oldularsa, orada aslnda filen bir ulusal hareketin ban ektiklerinde, yani fiilen bir ulusu gibi davrandklarnda baarl olmulardr: ir, Vietnam, Yugoslavya, Kba vs. zetle sosyalizmin ulusulukla ilikisine ilikin olarak, sosyalizmin kendi iddialarndan hareketle deil, gerek durumdan hareketle sz etmek gerekirse, sosyalizm ve ulusuluu ayracak bir fark bulmak zordur. Ya sosyalistler ulusudur veya sonundan fiilen bir ulusudan farklar kalmamtr ya da ulusular sosyalizm bayrayla hareket etmilerdir: rnein Afrikadaki Kurtulu hareketlerinin ou gibi. Sosyalizm ve ulusuluu birbiriden ayrmak mmkn deildir. En ksa ifadesiyle sosyalizm her yerde ulusulukla imtihann kaybetmitir. Sosyalizm ulusuluk hayaletinin lanetiyle arplmtr. Neden byledir? Aratrlmas gereken budur. Marks ve Engels geen yzyln banda, Avrupada bir hayalet dolayor, Komnizm Hayaleti demilerdi Komnist Manifestonun ilk satrlarnda, ama gerek tarihe bakarsak, ki yz yldr dnyada bir hayalet dolayor, Milliyetilik Hayaleti demek gerekiyor.

B) Marksizm ile Milliyetilik ve Millet Konusu Ama Sosyalizmin Uluslar ve Ulusuluk hayaletinin lanetiyle arplmas sadece bu kadar da deildir. Bir aratrma ve aklama nesnesi (konusu) olarak milliyetilik de , en azndan milliyetiliin kendisi gibi, bata Marksizm ve Marksistler olmak zere, iki yz yldr kendisini aklamaya kalkanlar arpmtr. Lanetli ve tekinsiz bir konudur. Milliyetilik ve milletler konusu ile ilgilenmi en ileri ve ciddi tarihi ve sosyologlar arasnda, milliyetiliin ve milletlerin ne olduunun bilinmedii yolunda ortak bir kabul vardr. rnein Eric J. Hobsbawm unlar yazar klasiklemi Milletler ve Milliyetilikin giriinde: Nkleer bir savatan sonraki gnlerden birinde, galaksiler aras bir tarihinin, kendi galaksisindeki alclarn kaydettikleri uzaktaki kk bir felaketin nedenini aratrmak zere artk l durumdaki bir gezegene ayak bastn dnn. Bu tarihi (...) gelikin mkleer silah teknolojisinin eyalardan ziyade insanlar yok edecek biimde tasarlanmas nedeniyle korunmu bulunan gezegen ktphaneleriyle arivlerine ba vursun. Gzlemcimiz, bir sre inceleme yaptktan sonra, yeryz gezegenindeki insann tarihinin son iki yz ylnn, Millet terimini ve bu terimden tretilen szckleri anlamadan kavranamayaca sonucunu karacaktr. Millet terimi insanlarn ilikilerinin nemli bir boyutunu anlatr grnmektedir. Ama tam olarak neyi? Sr burada yatar. Tarihimiz, on dokuzuncu yzyl tarihini milletlerin inasnn tarihi olarak sunan, ama ayn zamanda, her zamanki sa 104

duyusuyla Bize sormadnz zaman bunun ne olduunu bilir, ne var ki hemen aklayamaz ya da tanmlayamayz diyebilen Walter Bagehot okumu olsun. bu gzlem Bagehot asndan ve bizim amzdan geerli saylabilir, ancak, millet fikrine inandrclk kazandrr grnen insanolunun deneyimini yaamayan galaksiler aras tarihiler asndan geerli deildir.137 Hayali Cemaatler adl eseriyle Milliyetilik ve Milletler konusundaki aratrmalara yepyeni bir bak as ve itilim kazandran Benedict Anderson da milletler ve milliyetilik olgusu ve konusu arasndaki bu paradoksta yansyan sefaleti u szlerle ifade etmektedir: Olgular ak olmakla birlikte nasl aklanacaklar uzun zamandr sren bir tartmann konusu olmu. Ulus, milliyet, milliyetilik zmlenmek bir yana her birinin tanmlanabilirlik asndan son derece kt bir hreti var. Milliyetiliin modern dnya zerindeki etkisiyle kyaslandnda, bu konudaki kabul edilebilir teorilerin says ok snrl. Devasa bir liberal tarihilik ve toplumsal bilimler geleneini devralan ve milliyetilik zerine ngilizcedeki en iyi ve kapsayc metni yazan Hugh Steon-Watson, zntyle unu kaydediyor: Dolaysyla, ulus iin herhngi bir bilimsel tanm yaplamayacan teslim etmek zorunda kalyorum; oysa ortada bir fenomen var ve var olmaya devam ediyor. Liberal gelenekten hi de daha az devasa olmayan Marksist tarihilik ve toplumsal bilimler geleneini devralan ve r ac The Break-up of Britainin yazar Tom Nairn, byk bir ak szllkle, Milliyetilik teorisi Marksizmin byk tarihsel baarszln temsil ediyor diyor.(...)138 Milliyetilik ve Milletler gerekliinin aa damgasn vuruu ile bu gereklii aklama abalarnda ortaya kan sonularn clzl arasndaki bu uuruma dikkati eken bu rnekler oaltlabilir.

C) Milliyetilikte Olgu ve Bilgi Nesnesi likisinin zellii Bu iliki problemin zm iin birok ipucu vermektedir. Balantnn kendisinden balanabilir. Yukarda aklanan olgulardan yle bir ilikinin varl, bir bant ortaya kmaktadr : Sosyalizmin milliyetilii anlayamamas ile milliyetilie yenilgisi veya teslim olmas veya milliyetilemesi arasnda kopmaz bir iliki vardr. Bu iliki daha genel olarak yle de ifade edilebilir: nsanlk milliyetiliin ve milletlerin ne olduunu bilemedii iin milliyetiliin ve milletlerin kurban olmutur.

137

E. J. Hobsbawm, 1780den gnmze Milletler ve Milliyetilik Program, Mit ve Gereklik, Ayrnt yay. Temmuz 1993., s.14-15
138

Benedict Anderson, Hayali Cemaatler Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas, Metis Yaynlar, s. 17

105

Buradan da u sonu kar: insanlk milletin ve milliyetiliin ne olduunu bilmedii iin millet ve milliyetiliin kurban olmaya devam etmektedir ve bilemedii srece de edecektir. O halde, insanln var oluu ve kurtuluu ile millet ve milliyetiliin ne olduunun bilinmesi arasnda olmazsa olmaz bir iliki bulunmaktadr. Milliyetilikle ancak milliyetiliin ve milletin ne olduu anlalarak mcadele edilebilir. Bu paradoks, bu tersine iliki, bilgi ve nesnesi arasndaki iliki balamnda kategorik olarak yle de ifade edilebilir Milletler ve milliyetilik sz konusu olduunda, Bilgi ve Nesnesi arasnda ters oranl bir iliki vardr: Bilgi varsa, nesnesi olamaz; nesnesi varsa bilgi yoktur. Bu kategorik iliki, milletler ve milliyetilik balamnda yle de formle edilebilir: Milliyetiliin ve milletlerin ne olduu bilinirse, Milliyetilik ve milletler olamaz; Milliyetilik ve milletler varsa, Milliyetiliin ve milletin ne olduu bilinmemektedir. Bu iliki yle de formle edilebilir: nsanlk ulus ve ulusuluun ne olduunu bilirse, ulus ve ulusuluk var olamaz; ulus ve ulusuluk var ise insanlk ulus ve ulusuluun ne olduunu bilmiyordur. Dikkat edilirse, bu iliki, tpk Quantum fiziindeki bir paracn konumunu ve hzn birlikte bilmenin imknszl gibi bir ilikidir: parzacn Konumunu biliyorsanz Hzn, Hzn biliyorsanz Konumunu bilemezsiniz. Ulusuluk ve ulus varsa ulus ve ulusuluun bilgisi yoktur; bilgisi varsa kendisi var olamaz.

D) Balantnn Politik Sonucu: nsanln Kaderi ve Ulus ve Ulusuluun Bilgisi Ulus ve ulusuluk sz konusu olduunda, bilgi ve nesnesi arasndaki bu iliki, insanln kaderiyle ulusuluun ne olduunun bilinmesi arasndaki ok derin ve temel bir ilikiyi de sezdirir. ki yz yldr var olan savalar gibi gnmzn savalar da uluslar ve ulusal devletler tarafndan yaplmaktadr ve yaplacaktr. Ve her ey unu gstermektedir: birka emperyalist merkez arasnda paylalm bir dnyada, bu uluslar arasnda bir atom sava neredeyse bir kaderdir. Bu ulusal devletler ve uluslarn yok olmas ulusuluun ve ulusun ne olduunun bilinmesine bal olduundan, insanln kaderi ulus ve ulusuluk konusunun bilinmesine baldr. Bir atom savann olmadn varsaylsa bile, uluslara blnm bir dnyann ekolojik felaketi nleme ans bulunmamaktadr. Ekolojik k de uluslarn var olup olmamasna ve dolaysyla onun bilgisine baldr. Ancak uluslarn ve ulusuluun ne olduunun bilgisi yeryznden ulusuluu ve uluslar yok etmenin dolaysyla bir ekolojik k engellemenin koulunu sunar.

106

Demek ki ulus ve ulusuluk konusunun bilgisi, uluslar ve ulusuluk bu bilgi olmadnda var olabildiinden, insanln var olup olmayaca sorusunun cevabnda belirleyici bir neme sahiptir. Bylesine pratik, bylesine politik ve bylesine can alc bir konudur ulusun ve ulusuluun ne olduunu anlamak ve bilmek. Ama insanln ulus ve ulusuluun ne olduunu bilmesi, Marksizmin ulus ve ulusuluun ne olduunu bilmesidir. O zaman insanln kaderi ile Marksist bir ulus ve ulusuluk teorisinin var olup olmamas arasnda kopmaz bir iliki ortaya kmaktadr.

E) Marksizmin Evrimi ve Milliyetilik Fizik veya biyoloji bilimlerinin evrimi fiziksel veya biyolojik olaylar olmadklar iin, fizik ve biyoloji bilimlerinin konusunu oluturmazlar. Bunlar kendileri kendisinin konusu olmayan bilimlerdir. Ancak Marksizm sz konusu olduunda bilimimin kendisi ve bilgi nesnesi arasnda ok farkl bir iliki vardr. Marksizm toplumun hareket yasalarn inceler. Ma rksizm bizzat kendisi toplumsal bir olgu olduundan, bizzat kendi evrimi ve kaderi kendisinin konusudur. Bir dier ifadeyle Marksizm bir bakma kendinin bilincinde olan ve olmas gereken bir bilimdir. O kendi douunu, evrimini, tarihini ve kaderini de aklayabilmelidir, nk bu bizzat Marksizmin konusudur. O halde Marksizmin Ulus ve Ulusuluk konusunu anlama ve bir teori oluturmadaki baarszl da bizzat Marksizmin konusudur. Marksizm bu konuyu aklamadaki baarszlnn nedenlerini aklayabil irse, yani bu baarszln metodolojik ve tarihsel, toplumsal nedenlerini aklayabilirse, aslnda ulus ve ulusuluun ne olduunu da zm olabilir. Tersinden ifadeyle, ulus ve ulusuluun ne olduunu anlayabilirse, kendi kaderini, yani ulus ve ulusuluu aklamada niye baarsz olduunu aklayabilir. Bu nedenle, Marksizmin gerek bir bilgi nesnesi, gerek sosyal bir olgu olarak, ulusuluk karsndaki baarszln aklayabilmesi ulusuluun ne olduunu anlamann ve onun karsnda baarnn, dolaysyla insanln kaderini deitirmenin olmazsa olmaz koulu olarak ortaya kmaktadr. O halde insanln ulus ve ulusulua kurban olmamas iin, Marksizmin kaderinin, yani ulusuluu niye aklayamadnn aklanmas olmazsa olmaz bir kouldur.

F) Bilginin Evrimini Ele Aln Mantksal ve Tarihsel Yntemleri Bilimlerin evrimi iki trl ele alnabilir: kavramlarn, dncenin hareketi olarak, bir mantksal sre olarak; bir de somut tarihsel gidii iinde sosyal bir sre olarak. 107

Mantksal sre son durumada tarihsel srecin sapmalardan arnm biiminden baka bir ey deildir ve son durumada metodolojik olarak yaplan yanllar ortaya karr. O halde, Marksizmin baarszln aklayabilmek iin, neden baarsz? sorusunu sormak ve yaplan metodolojik yanllar bulmak gerekmektedir. Bu aklama sadece metodolojik kalmamal elbette bu metodolojik yanllarn temelindeki tarihsel ve sosyal nedenleri de aklamaldr. Bu nedenle, nce metodolojik ve mantksal olarak Marksizmin ulusuluu neden aklayamadn ele almak gerekmektedir. Ulusuluun ne olduunun zlnn anahtar bizzat Marksizmin kendi tarihinde ve metodolojik hatalarnda gizlidir. Ulus ve ulusuluk konusundaki baarszln aklanmas ayn zamanda bizzat Marksizmin kendi zeletirisinden baka bir anlam tamaz. Dier bir ifadeyle ulus ve ulusuluk konusundaki baarszln aklanmas Marksizmin Marksist bir eletirisi olmak zorundadr. te yandan Marksizm, bizzat bu kendi yanllarnn tarihsel ve toplumsal nedenleri ni ortaya koymak, yani sosyolojik bir aklamasn yapmak zorundadr. Ama bu aklama ister istemez, metodolojik hatalardan arnm bir yntemi gerektirir. Dolaysyla aklayamamann sosyolojik aklamas, ancak aklayamamann metodolojik hatalarnn aklamasyla, dolaysyla ulus ve ulusuluu aklayabilen bir metodolojik geliimle mmkn olur. O halde nce en soyut noktadan, Marksizmin ulusulukla ilikisinde de ortaya kan ulusuluun varl ile bir ulusuluk teorisinin yokluu arasndaki ilikini n, yani olgunun varl ile bilginin yokluunun neden bir arada bulunduundan ve bu ilikinin sonularndan balanabilir. Sosyalizm Milliyetilik ilikisi bizzat baln konusu olduunda baln kendisinden balanabilir.

G) likinin Fasit Daire Karakteri Milliyetilik ve Millet olgusu ile onun bilgisi ilikisi ayn zamanda Almanlarn Teufelkreis (eytan emberi) eskilerin Fasit Daire dedikleri bir kendi zerine kapanan bir daireyi iaret etmektedir. Milletlerin ve Milliyetiliin ne olduu bilinmediinde milletler ve milliyetilik var olmakta, yani bilmeyenler fiilen milliyeti olmakta ve milletler ve milliyetilik var olduunda, yani milliyeti olunduunda da milliyetiliin ve milletin ne olduu bilinememektedir. Milliyetiliin ne olduu bilinmedii srece de milliyeti kalnmaktadr. Milliyeti kalnd srece de milliyetiliin ne olduu bilinememektedir. Bu tam bir fasit dairedir. Bu durumda insanlk iin adeta hibir umut yok gibi grlmektedir.

108

nsanlk milliyeti olduu iin milletlerin ve milliyetiliin ne olduunu bilemez; milletlerin ve milliyetiliin ne olduunu bilemedii srece de milliyeti olarak kalmaya devam eder. Bu da uluslarn ve ulusal devletlerin, snrlarn varl demektir. Bu da insanln yaama ans yok demektir. Bu fasit daireden kmak mmkn deil midir? Mmkndr. Bizzat bu satrlar bunun mmkn olduunu gstermektedir. nk fasit daireden ve bilgi ve nesnesi arasndaki ilikinin bu zgl niteliinden sz ettiimizde fasit dairenin dna km oluyoruz. nk fasit daire ilikisiyle, millet ve milliyetilik ilikisinin zn ortaya karm oluyoruz. Bu z: milliyetilerin milliyetiliin ve milletin ne olduunu anlayamayaca nermesidir. Bunun tersi de dorudur: milliyetiliin ve milletin ne olduunu aklayamayan btn teoriler milliyeti teorilerdir. nsanlk veya Marksizm milliyeti olduu iin milliyetiliin ne olduunu anlayamamtr. Veya tam tersinden yle formle edilebilir: nsanlk Milletin ve Milliyetiliin ne olduunu anlayamad iin milliyeti olmutur. Ama ite tam bu iliki ortayla koyulduu an onun dna klm da olur. Fasit daire iindeyken grlemez ve ancak dna kldnda ortada bir fasit daire olduu grlebilir. Ve ilerde grlecei gibi bu paradoks ve bu eytan emberi hem milliyetiliin ne olduunun anlalabilmesinin, hem de milliyetiliin ve milletlerin neden anlalamadnn anlalabilmesinin ipucudur.

109

2) Baln Yanll Kantlandnda Dorulanmas

A) Baln Gizli Varsaymlar Sosyalizmin Milliyetilikle mtihan szleri iki nemli gizli varsaym iinde barndrr. Bunlardan birincisi, milliyetiliin ne olduunun bilindii var saymdr. Bir dieri, bir imtihandan sz edildiine gre, sosyalizmin milliyetilie kar ya da zt olduu var saymdr. Gerekten de ilk bakta Milliyetiliin ne olduunun bilinip bilinmediinden kukulanmak iin bir neden yok gibi grnmektedir. Dier yandan ilk bakta btn sosyalistler milliyeti olmadklarn, hatta milliyetilie kar olduklarn iddia etmiler ve en azndan yle olmaya almlardr. Onlar rnein kendilerini hep, milliyetiliin zdd olduunu syledikleri enternasyonalist olarak tanmlamlardr. Bu durumda bu varsaymlardan kukulanmak iin bir neden yok gibi grlr. Ne var ki, bizzat Marksizm, her hangi bir a ya da dnceyi onun kendisi hakkndaki yarglaryla yarglamamak gerektiini syler139. Yine Marksizm, bizlere var olan her eyin acmasz bir eletirisinin yaplmas gerektiinden sz eder140 ve bunu yaparken bizzat kendi ulat sonularn bile bu acmasz eletiriden azade olmadn ima eder. Marksizmin bu temel metodolojik ilkeleri Marksizme de uygulanabilir. Yani Marksizm, kendisinin milliyeti olmadn ve milliyetilie kar olduunu dnmekte ve iddia etmektedir ama bu onun kendi hakkndaki yargsdr. Her eyin acmasz bir eletirisini yaplacaksa, ncelikle Marksizmin kendisi hakkndaki bu yargsndan ie balayabilir ve onun kendi hakkndaki bu yargsnn ne kadar doru olduu eletiri ateinden geirilebilir.

B) Bilgi Konusu ve Olgu ilikisinin Varsaymlarn likisindeki Grm Dikkat edilirse bu iki varsaym arasnda ok zel bir iliki bulunmaktadr. Birinin yanl olmas halinde ikincisi de yanl olmaktadr.

139

Nasl ki, bir kimse hakknda, kendisi iin tad fikre dayanlarak bir hkm verilmezse, byle bir altst olu dnemi hakknda da, bu dnemin kendi kendini deerlendirmesi gz nnde tutularak, bir hkme varlamaz; tam tersine, bu deerlendirmeleri maddi hayatn elikileriyle, toplumsal retici gler ile retim ilikileri arasndaki atmayla aklamak gerekir. (K. Marks, Ekonomi Politiin Eletirisine Katkya nsz.)
140

Var olan her eyin acmasz bir eletirisini yaparm; iki anlamda acmasz; Bu eletiri kendi sonularndan korkmaz ve var olan glerle yz yze geldiinde geri ekilmez (Marks)

110

Eer birinci varsaym, yani milliyetiliin ne olduunun bilindii varsaym yanl ise, yani milliyetiliin ne olduu bilinmiyorsa, Sosyalizm veya Marksizm de milliyetiliin ne olduunu bilmiyor demektir. Ve ne olduu bilinmeyen bir eye zt olunamayacandan, Marksizmin milliyetilie zt olduu varsaym da yanl demektir. Bu akl yrtmeye yle bir itiraz gelebilir: Milliyetiliin ne olduunun bilinmedii durumda Sosyalizmin milliyetilie zt olduu varsaym yanltr ama bundan onun zt olmad, milliyeti olduu sonucu da kmaz. Bilinmeyen bir eye nasl zt olunamazsa paralel veya zde de olunamaz. Ne var ki konu zerine biraz dikkatli dnnce, bu akl yrtmenin yanl olduu grlr. Yani Milliyetiliin ne olduu bilinmiyorsa, bu bizzat milliyeti olunduu iin milliyetiliin ne olduunun bilinmedii anlamna gelir. Bu balant yukarda ortaya kmt . Ama imdi bu bantnn nasl bir ey olduunu ve niye var olduunu ele alnabilir. nce milliyetilerin milletin ve milliyetiliin ne olduunu niin bilemediklerini; sonra da bu bilememenin ntral bir durum deil, bizzat milliyetiliin kendisi olduunu grelim. Bu milliyetilik ile milliyetiliin bilgisi ilikisini aklayabilmek iin bir analoji yararl olabilir.

C) Allaha nan ve Allahn Ne Olduun Anlama likisi Dnyada birok dinler, tarikatlar ve Allaha inanan insanlar vardr. Bunlarn ou bir yaratcnn varlna inanrlar. Ama bunlarn Allahlar farkl zellikler tayabilir. Kimi Allah her eylere kadirdir. Kimi Allah evreni bir kere yaratm ve sonrasn doa ve toplu m yasalarna havale etmitir. Kimi Allah imtihan odasndaki bir retmen gibidir, kullarn hayat denen odada imtihan edip durur, baaran cennete, baaramayan cehenneme yollar vs imdi btn bu Allah tasavvur ve tanmlarna bakarak, Allaha inananlarn Allah hakkndaki bu tanmlarndan hareketle Allahn ne olduu anlalabilir mi? Hayr. Bunlardan eitli insanlarn Allah hakkndaki tasavvurlar ve tanmlar anlalabilir ama Allahn ne olduunu anlalamaz. Elbet, Allahn ne olduunu sorun etmeden ve anlamaya almadan da bu tasavvur ve tanmlarn hangi koullarda ortaya ktn aratrlabilir. Bu tasavvur ve tanmlar ile toplumsal ve tarihsel koullar arasndaki ilikiler aa karlp oradan daha genel yasalara ulamak, hatta oradan giderek Allahn ne olduuna dair ipularna ulamak denenebilir. Ama bu tanm ve tasavvurlardan Allahn ne olduunu anlalamaz. imdi bir sosyologun, hem de Allaha inanmadn syleyen bir sosyologun, Allaha inananlarn Allah hakkndaki tanmlarna bakarak, onlar arasndaki ortak noktalar arayarak bir Allah tanmna ulamaya altn, Allahn bir tanmna varmak istedii tasavvur edilsin.

111

Bu durumdaki sosyolog, tm Allahszlk iddiasna ramen, Allaha inananlarn Allah tanmlarndan yola karak Allah tanmlamaya kalktnda, fiilen Allaha inananlardan farkl davranm olmaz. Yani kendi niyet ve znel istekleri dnda onu Allaha inanyor olarak kabul etmek gerekir. Gerek bir sosyolog ise, Allah sosyolojik bir nesne olarak anlamaya alr? Sosyolojik olarak Allah nedir? diye aratrr. Niye Allah inanc vardr? Onun toplumsal ilevi nedir? diye aratrr ve yle aklamay dener. rnein diyebilir ki, Hristiyanlktaki Baba -Oul-Ruh-l Kuds, arz-talep-fiyat znn, somut, totem kaynakl tanrlarn yerini almasdr, dolaysyla ticari ilikilerin, meta ilikilerinin rndr; onlarn insan zihnindeki yansmasdr. rnein diyebilir ki, Mslmanln Allah dnya ticaretinin gelitii bir ada, her biri ayr bir hukuk ve toplumsal rgtlenme anlamna gelen totemlerin (putlarn) dayand toplumsal sistemin yklarak insanlarn eit olarak ayn toplumsal rgtlenmeye dhil edilmesinin aracdr. Allah doa ve toplum kanunlarn ve tm insanl veya dnya pazarn temsil eden bir soyutlamadr. rnein, toplumsal rgtlenmedeki nesnel ilevinden hareketle, d iyebilir ki: Allah nesnel akldr. Modern topluma egemen olan, arasal akln karsndadr. Bu nedenle modern toplumda tanr veya tanrlar dnyay terk etmektedirler. nk o nesnel akln yerini kar almtr. Allah kapitalizm ncesinde toplumsal rgtlenmenin adeta kilit tadr. Toplumun st yaps bir kubbeye benzetilirse ve kubbelerin inasnda nasl tm glerin kendisinde toplanp birbirini ntralize ettii, tm kubbenin zerinde durduu bir kilit ta varsa ve bu kilit ta olmadan hibir kubbe ayakta kalamazsa, Totemler ya da Allah da, kapitalizm ncesinde toplumun styapsnn rgtlenmesinde benzer bir ilev grr, tm dnce ve davranlarn kendisinden kaca ve anlam kazanaca nesnel bir akl ilevi grr. Allahlar ve totemler toplumu temsil ederler. Allah toplumdur. Allahlarn deimeleri toplum rgtlenme ve kavramndaki deimelerdir. Btn bu aklamalar, doru ya da yanl olabilir. Ama Allahn ne olduunu, Allaha inananlarn Allah hakkndaki tanmlarndan hareketle deil de gerek toplumsal ilikilerden hareketle, Allah kavramn sosyolojik bir obje olarak ele alp aklamaya alt iin, metodolojik olarak temelde dorudurlar. Bu rneklerde yaplmaya allan Allahn sosyolojik bir tanmdr. Bu akl yrtmelerden ve rneklerden kan iki sonu vardr. Birincisi, Allaha inananlar Allahn ne olduunu anlayamazlar . kincisi, Allaha inananlarn Allah hakkndaki tanmlarndan hareketle Allahn ne olduu anlalamaz. Sonu, Allaha inanmayan birisi Allahn ne olduunu Allaha inananlarn Allah hakkndaki tanmlarndan karmaya alyorsa, kendisi hakknda ne dnrse dnsn, fiilen ve nesnel olarak Allaha inananlardan farksz olduundan onu da nesnel olarak Allaha inanyor kabul etmek gerekir. 112

Demek ki Allah inanc ile Allahn ne olduunu sosyolojik olarak aklama arasnda bir arada bulunamama ilikisi vardr. Allaha inanlyorsa Allahn ne olduu bilinemez. Yok Allahn ne olduu biliniyorsa Allaha inan yok demektir141.

D) Allaha nananlarn Allah Tanmlar Analojisi ve Milliyetilik te, Milliyetiler ile milliyetilik ve millet arasnda, Allaha inananlarla Allaha inananlarn Allah tanmlar arasndaki iliki gibi bir iliki vardr. Nasl Allaha inananlarn Allah hakkndaki tanmlarndan hareketle Allahn ne olduu anlalamazsa, Milliyetilerin Millet ve Milliyetilik tanmlarndan hareketle Milletlerin ve Milliyetiliin ne olduu anlalamaz. Nasl Allaha inananlar Allahn ne olduunu anlayamazlarsa, Milliyetiler de, milletin ve milliyetiliin ne olduunu anlayamazlar. Bunun tersi de dorudur. Allahn ne olduunu anlayamayanlar, kendi znel niyetleri ne olursa olsun, objektif olarak Allaha inanyor durumda olurlarsa, Milletin ve milliyetiliin ne olduunu anlayamayanlar milliyetidirler. Milliyetiliin milliyetilik ve millet tanmlarndan hareketle milleti ve milliyetilii anlamaya almak, tpk Allaha inananlarn Allaha ilikin tanmlarndan hareketle Allah tanmlamaya kalkmak gibidir. Bunu yapmaya alann kendisi hakkndaki yargs ne olursa olsun, yaplan nesnel olarak milliyetilik olur. Nasl bir sosyolojik olgu olarak Allah var ise, sosyolojik bir olgu olarak Milliyetilik ve Milletler vardr. Sorun bunun neden var olduunu ve niye o biimde olduunu aklamaktr.

E) Varsaymlara likin Sonu Yukarda akl yrtmeye balanrken, Sosyalizmin Milliyetilikle mtihan balnn iinde iki gizli varsaymn varlndan sz edilmiti. Biri milliyetiliin ne olduunun bilindii; dieri sosyalizmin milliyetilie zt olduu var saymlar. Ve bu varsaymlarn ilikisi ele alnyor ve birincisi yanlsa ikincisi de yanltr sonucu karlmt . Yani milliyetiliin ne

141

Burada biraz konu dna kmak gibi grnecek ama Allahn, ya da bir yaratcnn varl yokluu zerine Allaha inananlarla tartan Materyalistlerin aslnda bilimsel deil teolojik bir tartma yaptklar, kendi tm materyalist olma iddialarna ramen metodolojik olarak idealist olduklar da grlebilir. nk Allahn, bir yaratcnn varl zerine Allaha inananlarla tartan Allahsz, Allah Allaha inananlarn Allah hakkndaki tanmlaryla, yani bir yaratc olarak ele alp, onlarn tanmlarn kabul edip tartmaktadr. Kendileri hakkndaki gr ne olursa olsun, bu ateistlerin veya materyalistlerin Allahn ne olduunu anlama olanaklar yoktur. nk Allah Allaha inananlarn Allah hakkndaki tanmlaryla tanmlam, bu tanmlar kabul etmi ve ylece tartm olurlar. Yaptklar nesnel olarak sosyolojik veya metodolojik deil, teolojik bir tartmadr.

113

olduun bilmemek milliyeti olunduu, dolaysyla sosyalizm milliyetiliin ne olduunu bilmiyorsa, ntral bir durumda deil bu onun milliyeti olduu anlamna gelir denmiti. Yani birinci nerme yanlsa ikincisi de yanltr. Bu Allah inanc ve milliyetilik analojisi sonunda karlacak sonu udur: Milliyetilin ne olduu bilinmiyorsa, yani Sosyalizm veya Marksizm milliyetiliin ne olduunu bilmiyorsa kendisi de milliyetidir. nk Milliyetiler milletin ne olduunu anlayamazlar. O halde, balktaki, birinci varsaymn, yani milliyetiliin ne olduunun bilindii varsaymnn yanll kantlandnda otomatikman sosyalizmin milliyetiliin ztt olduu biimindeki ikinci varsaymn yanll da kantlanm olur. Milliyetiliin ne olduunu anlayamamak milliyetiliin bir grnm olduuna gre, Marksizm de milliyetilii anlayamamsa Marksizm de milliyetidir ve de milliyeti olduu iin milliyetiliin ne olduunun anlayamamaktadr. Dolaysyla milliyetiliin de zdd deildir. O halde, baln kendisini konu eden bir yaz, baln dayand gizli varsaymlarn yanlln gsterdii an, baln dayand gizli varsaymlar doru hale gelir. nk o andan itibaren milliyetiliin ve milletin ne olduu biliniyor ve sosyalizm artk milliyeti deil demektir. Bylece bilgi ve nesnesi arasndaki bir arada bulunmazlk ilikisine burada tekrar baka bir yoldan ulalm bulunmaktadr ve zaten milliyetilerin milliyetiliin ne olduunu bilemeyecekleri ve milliyetilerin milliyetilik tanmlarndan milliyetiliin ne olduunun anlalamayaca, bizzat bu bir arada bulunmazlk ilikisinin bir grnmdr. Bu nedenle bu yaznn bir hedefi; Sosyalizmin Milliyetilikle mtihan balnn dayand varsaymlarn yanlln kantlamaktr . Varsaymlarn yanll kantlad an o varsaymlar doru hale gelecektir. Eer bu yaz bunu kantlayamazsa, yani milliyetiliin ne olduu biliniyorsa ve sosyalizm de ona zt ise, balk zaten dorudur. O zaman bu yaznn iindeki her ey yanltr. Bu yazy bir milliyeti yazmtr ve milliyetilik savunulmaktadr. Ama bu yaz ve yazar hibir zaman bunu anlayamayacaktr. nk milliyeti olarak milliyetiliin ne olduun bilemeyeceinden baln doru olduunu bilemeyecektir. zetle milliyetilikle mcadele ve milliyetiliin ne olduu bilgisi arasnda kopmaz bir iliki vardr. Ancak milliyetiliin ne olduu bilindiinde, milliyetilikle mcadele edilebilir ve imtihan kazanlabilir. O halde milliyetiliin ne olduunu ele alan bu yaz bizzat bu imtihann ta kendisidir.

114

3) Sosyolojik ve Politik Milliyetilik Kavramlar

A) Milliyetiliin ve Milletin Ne Olduunu Aratrmann Metodolojisi Peki, milliyetilik nedir? Bu ok basit bir soru gibi grnebilir. Ama byle basit sorular aslnda en zor sorulardr. rnein k nedir diye hepimiz biliriz. Ama bilimsel olarak n ne olduu tanmlanmaya kalkldnda, onun ne olduunu anlamann ok zor olduu ortaya kmtr. Bunu zebilmek iin btn fizik kkten deimek; ktle, hz, konum gibi en temel kavramlarn yeniden tanmlamak zorunda kalmtr. Ik hznn sabitlii zel Rlativite, dalga ve parack zellii de Kuantum teorilerinin ortaya kna, yepyeni bir fizie ve evren kavrayna yol amtr. te sosyolojide milletlerin ve milliyetiliin ne olduu sorunu da, fizikte n ne olduu sorunu gibidir. leride analiz ilerledike grlecektir ki, tm sosyoloji yani Marksizm, tpk geen yz yln banda fizikte olduu gibi, yeni batan kurulmak zorundadr. Uluslar ve ulusuluk teorisi de yepyeni bir Marksizme, tarihin ve toplumun yepyeni bir kavranna yol aabilir. Bu blmde milliyetilik ve milletler zerine teorilerin tarihi, tarihsel sapmalardan arnm mantki bir sre olarak, metodolojik yanllar dzeyinde ele alnacaktr. Yani esas konu milliyetilik ve millet aratrmalarndaki metodolojik yanllardr. Ama daha buraya kadar uzun bir yol var. Burada en anlalr ve basit gibi grnen tanmlardan yola kp, onlarn aslnda sorunu aklamak bir yana ne kadar anlalmaz kldklarn gstererek ie balanabilir. Matematik veya geometride bazen nce bir tanm doruymu gibi alnp sonra onun doru olamayaca kantlanarak, yani yanllar elenerek, olmayana ergi metodu izlenerek ze ilikin bantlar bulunmaya allr. Ulusuluun ne olduunun aratrlmasna da byle balanabilir. nce Ulusuluun kimsenin itiraz olmayacak bir tanmlaryla ie balanabilir.

B) Ulusuluk bir Politika veya Strateji deildir Ulusuluk gnlk politik kullanmda, yaylmac, baskc, inkrc ulusu politika ve stratejileri tanmlamak iin kullanlan bir kavramdr. Bu anlamda ulusuluk ulusular tarafndan kullanlan politik bir kavramdr. Bu kavram sosyolojik bir kavram olarak ele almak ve ulusuluun sosyolojik olarak ne olduunu bu kavramdan giderek aklamaya almak batan yanl olur. Bu ulusuluk tanmna gre, baka uluslarn haklarn inkr etmeyen, yaylmac ve baskc olmayan politikalarn ulusu olmad var saylmaktadr.

115

rnein Trkiyede, Krtlerin haklarn ve varln kabul etmemenin milliyetilik olduu; onlarn varln ve haklarn kabul etmenin milliyetilik olmad var saylmaktadr. Bu tamamen yanl bir varsaym ve kullanmdr. Pek ala bir ulusun kar inkarc, baskc ve yaylmac olmayan politikalarla daha iyi savunulabilir. Yani Krtlerin haklarn ve varln kabul etmek milliyetilikle elimez, hat ta aksine en gerici ama aklc bir milliyetilikle bile uyuabilir. Bu milliyeti olunmad anlamna gelmez, ulusun karnn baka politikalarla daha iyi savunulabilecei baka bir politika ve strateji anlamna gelir. Bu kullanmda, aslnda ulusuluun sosyolojik olarak ne olduu sz konusu deildir, burada farkl ulusu politikalar iinde saldrgan, inkarc ve yaylmac politikalar sosyolojik olarak ulusuluk olduu sylenmi olur. Ama ulusuluun byle tanmlan, bizzat ulusularn bir ulusuluk tanmndan baka bir ey deildir. Marks ve Engelslerin, bakalarn ezen bir ulusun kendisinin zgr olamayaca eklinde ifade ettii ilke, aslnda bizzat ulusuluun bir ilkesidir. Bu ilke de bir stratejinin dayand bir ilkeyi tanmlar ama ulusuluun ve ulusun kendisinin ne olduunu aklam olmaz. Bir ulusun baka bir ulusu ezmesine kar olmak, ulusu olmamak anlamna gelmez, sadece baskc, yaylmac, inkrc bir ulusu olunmad, byle politikalara ve stratejilere kar olunduu anlamna gelir. Ulusulukla ilgili bu ok yaygn ve yanl tanmn aslnda bir ulusu politikann tanm olduunu grdkten sonra imdi ulusuluun ne olduunu ilikin, daha sosyolojik grnen tanmlara geilebilir.

4) Olmayana Ergi
A) Gerici Ulusuluun Ulusuluk Tanm Sosyalistler ve milliyetiler tarafndan da ak veya zmnen kabul edilen ulusuluk tanm udur: Ulusuluk bir ulusun karn veya iyiliini ne almaktr. Her halde buna sosyalistlerin de milliyetilerin de bir itiraz olmaz. nk Sosyalistler veya Enternasyonalistler kendilerinin ulusun deil de snfn karn ne aldklarn; ulusularn snf karnn nne ulus karn geirdiklerini veya ulusun karn ne alanlarn ulusu olduklarn sylerler. Tersinden ulusular da sosyalistleri hainlikle sularlarken onlarn ulusun deil de snfn karn ne aldklarn, ulusu bldklerini sylerlerken, bilerek veya bilmeyerek byle bir

116

tanm yapm olurlar142. Yani Milliyetilerin ve Enternasyonalistlerin anlat bir tanmdr bu.

B) Sosyalistlerin ve Milliyetilerin Ayn Tanmda Anlamasnn Sorunlar Ama daha bu ifade bile, daha nce ulalan sonular nda, bu tanmn yanl bir tanm olduun gsterir. nk daha nce milliyetilerin milliyetiliin ne olduunu anlayamayacaklar sonucuna ulalmt. Bu tanm milliyetilerin de milliyetilik tanm olduuna gre, bu tanmn yanl olmas gerekir. Sosyalistler de milliyetilerin bu milliyetilik tanmn benimsediine gre, yani rnein Mslmanlarn slamiyet tanmn kabul etmek gibi, fiilen milliyetilerin tanmn kabul etmi olurlar. Buradan nceki sonular nda bir karma yaplrsa, sosyalistler de milliyetilerin milliyetilik tanmn kabul ettiklerinden milliyetidirler ve milliyetiliin ne olduunu bilmiyorlar ve onu yanl tanmlyorlar sonucuna hemen ulalabilir. Ama byle bir matematiki gibi, tmden gelim yoluyla, kategorik ilikilerle ve ksa yoldan gidip bu sonucu karma yoluna girmeden, bu karsama akl edilememi ve balant grlememi gibi davranlabilir ve baka bir yol izlenebilir. Bakalm baka yoldan da ayn sonuca ulalacak m? Yukarda nceden ulalan o nermeler olmasa bile yine de Sosyalistler ve Milliyetilerin ayn tanmda anlamasnn kendisinden hareket edilebilir143. Nasl olur da Sosyalistler (Enternasyonalistler) ve Milliyetiler, bu her bakmdan birbirine zt olan anlaytakiler, ayn milliyetilik tanmnda anlarlar? Ya milliyetilerde bir yanllk olmal ya da sosyalistlerde. rnein toplumlarn hareket yasalar sz konusu olduunda milliyetiler hi de sosy alistlerin kavram ve tanmlarn, yani retici glerin deimesine bal olarak retim ilikilerinin ve styapnn deitii gibi grleri kabul etmezler. Veya ekonomi politik sz konusu

142

Biraz dikkatli dnlnce bu tanmn aslnda bir tanm bile olmad grlr. Bir eyi kendisiyle tanmlamaktr bu tanm aslnda. Dolaysyla tanmdan ziyade totolojidir. Bu tanm, Mslman Allahn birliine ve Muhammetin onun elisi olduuna inanandr gibi bir tanmdr. Mslmanlar Mslmanl byle tanmlarlar. Bu sosyolojik olarak Mslmanln ne olduu konusunda bize hibir aklama getirmez. Ulusuluk ulusun karn ne almaktr tanm da byledir. Mslmanlarn Mslmanlk tanm gibi milliyetilerin milliyetilik tanmdr. Ama imdilik btn bu sorunlar bir kenara braklabilir ve Tarihsel olarak konunun izledii yolu ok ana hatlaryla izlenebilir.
143

Bu milliyetilerle sosyalistlerin anlamas gariplii sadece milliyetilik tanmnda deil, bu millet ve milliyetilikle ilgili konularda hep var. rnein milliyetiler hibir noktada sosyalistlerin programyla uyumazlar. Ama Uluslarn kaderini tayin hakk programna dnyadaki btn milliyetiler de imza atar. Lenin de Wilson da bunu savunur. Elbette kimin bir ulus olduu ayr bir konudur. Ama her milliyeti, ilke olarak, bu program savunur. Ayn durum Ulusun tanmlarnda da ortaya kar. Marksistlerin ulus tanmlar aslnda hep ulusularn ulus tanmlaryla akr. Bu bizzat yukarda sz edilen, milliyetiliin ne olduunu anlamamann milliyeti olmak anlamna geldiiyle ilgilidir. Ama imdilik bu konu bir kenara koyulabilir.

117

olduunda, bir maln deerinin onun iindeki emek miktarna bal olduunu; art deeri denmemi emein oluturduunu vs. kabul etmezler. Sosyolojinin btn dier kavramlarnda bylesine derin bir uzlamazlk sz konusuyken, nasl oluyor da Milliyetiler Marksistlerin milliyetilik kavramn kabul ediyorlar? Yoksa durum tersi mi? Milliyetiliin tanmnda Marksistler mi Milliyetilerin Milliyetilik kavramn kabul ediyorlar? Gerekten de durum byledir, milliyetilerin milletin karn ne alanlar olduu nermesi veya tanm milliyetilerin milliyetilik tanmdr . Tpk Mslmann Mslman Allahn birliine ve Muhammedin onun elisi olduuna inanandr demesi gibidir bu tanm. Bir Marksist bu Mslman tanmndan nasl Mslmanln ne olduunu anlayamazsa, bu milliyetilik tanmndan da milliyetiliin ne olduunu anlayamaz. Eer bir Marksist Mslmann slamiyet tanmn kabul ederek slamiyetin ne olduun anlamaya alrsa kendine ne derse desin Mslman gibi davranm olur. Benzer ekilde, Marksistler Milliyetilerin Milliyetilik tanmn alarak fiilen Milliyeti bir tanm benimsemi olurlar.

C) Millet Nedir? Ama belki de ok pein hkml davranlm oluyor. Marksist ve milliyeti Millet derken farkl eyleri anlyor dolaysyla milletin karn ne almaktan farkl eyleri kastediyor olabilirler. O halde bu ihtimali gz nne alarak nce Milletin tanmna baklabilir. Milletin ne olduunu anlalrsa belki milliyetiliin ne olduu daha iyi kavranabilir. Peki, millet (ulus) nedir? Evvelki yzyln bandan beri milletin ne olduu zerine sosyalist hareketin iinde ve dnda hala devam edem bir tartma ve bir sr tanmlama denemeleri oldu. Bunlarn kimi milleti dil, toprak, tarih ve ortak yaant birliiyle, kimi ama birliiyle, kimi dil birliiyle, kimi kader birliiyle, kimi bunlarn veya bakalarnn baka kombinasyonlaryla tanmladlar. Yaplan iin z, metodolojisi uydu: milletlerin hangi kriterlere gre olutuuna baklyor ve bunlardan genel olarak millet tanm iin genel geer , hepsinde ortak olan bir kriter karlmaya allyordu. lk bakta ok bilimsel ve sosyolojik bir yntemmi gibi grlyor. Bilim demiyor mu olgulardan hareket edeceksin. Bata Marksistler btn ulus ve ulusuluk konusuna kafa yoranlar hep ulus ve ulusuluk olgularna baktlar. Bilim nedir? Birbiriyle ilgisiz ve farkl grnen olgular arasndaki ortak olan bulmaktr bir bakma. Eh toplumsal olarak ulus diye bir olgu varsa bu uluslara bakp onlarn zellikleri karlr oradan da hepsinde ortak olan bir zellik bulundu mu o btn uluslarn ve ulusuluun z, ayrc kriteri olarak ortaya km olur. Yntem son derece bilimsel ve doru grnyordu. Ama sonu hi de beklendii gibi olmuyordu.

118

Bu ulus denen ey garip bir olguydu. Btn uluslar iin geerli bir kriter bulunmaya alldnda byle bir kriter olmad ortaya kyordu. Dil dense, svire gibi be dilli uluslar vard. Ya da ayn dili kullanan farkl uluslar bulunuyordu (Almanya, Avusturya veya Srp, Hrvat, Bonak veya ngiltere ve Amerika). Tarih dense dnyann ilk ulusu Amerika tarihsiz bir ulustu. lk birlii dense ulusun iindeki ezilen snflarn baka lkleri vard. Kader birlii dense, rnein Krtler gibi farkl devletler iinde farkl kaderler yaam ama ayn ulustan olduunu syleyen uluslar bulunuyordu. Hsl ulusun ne olduu bir trl bulunamyor, herkesin zerinde anlat ve anlaabilecei bir tanma ulalamyordu. Uluslar zerine btn aratrmalar, abalar bu noktada tkanyordu144. in kts, uluslar ve ulusuluk konusundaki son gelimeleri izlemeyen biroklar hala byle yapmaya da devam ediyor. Neredeyse iki yzyldr yaplan bu giriimler -ki ulus zerine yz elli yllk Marksist yaznn neredeyse tm bu kmeye girer- ulusun ne olduuna dair hi bir doyurucu teori gelitirmeyi baaramad. Neden?

D) Bu Metodun Temel Yanlgs ok basit ve sradan bir nedenden dolay btn bu abalar baarszlkla sonuland. nk btn uluslar ulusular tarafndan kurulmulardr. Uluslarn ulus olma kriterleri aslnda farkl ulusuluklarn ve farkl ulusularn ulus olma tanmlarndan baka bir ey deildirler. Uluslar oluturan kriterlere bakp bir ulus tanmna ulama abas, aslnda ulusularn eitli ulus tanmlarndan hareketle bir ulus tanmna ulama abasndan baka bir ey deildi. Bylece uluslara bakarak ulusun bir tanm yaplmaya allrken, ulusun ne olduu deil, farkl ulusuluklarn ulus tanmlar ndan yola klm oluyordu. Din analojisine dnersek, bir ulus tanm zerine yaplan btn almalar, eitli dinlerin din tanmlarndan hareketle ortak bir zellik bulup buradan bir din tanmna ulama, dinin zn anlama abasna benzer. Halbuki byle yaplarak ancak eitli dinlerin din tanmlar anlalabilir ama dinin ne olduu anlalamaz. te ulusuluk zerine yazanlarn yapt temel metodolojik yanl buydu. Dolaysyla farkl uluslardan hareketle ulus tanmna ulamaya alrlarken, aslnda farkl ulusuluklarn ulusu nasl tanmladklarn ele alm oluyorlard ama ulusun ne olduunu deil. Ayn zamanda ulusular ulusun ne olduunu anlayamayacaklarndan ulusularn ulus tanmlarndan yola km oluyorlar ve dolaysyla ulusun ne olduunu anlayamyorlard.

144

Bu tanmlar iinde en bilineni Stalinin tanmdr. O eitli uluslar iinde ortak olan da aramam, neredeyse eitli ulus kriterlerini bir tek tanm iinde toplamtr. Bu tanmn en kabaday Marksist ve hatta Trokist eletirmenleri bile, bu tanm mant ve metodolojisi asndan deil, sayd kriterlerin doruluu veya geerlilii ya da mutlaklatrlmas asndan eletirmilerdir.

119

Ama bu metodolojik yanl gremezdiler. nk olgunun kendisi ve bilgi nesnesi olarak anlalmas arasndaki birlikte var olmazlk nedeniyle . Yani dier ifadeyle o fasit daire burada da hkmn icra ediyordu. Metodolojik olarak ok temel bir hata yapyorlard nk ulusularn ulus tanmlarndan yola kyorlard ve ulusuluk varsa ulusuluun ve ulusun bilgisi var olamazd. Ve fiilen ulusu olduklar iin de metodolojik olarak byle bir temel hata yaptklarn gremezlerdi.

E) Millet Nasl Bir Topluluktur? Ulusun ne olduunu anlamak iin, ulusu kapsayan bir eyle ayrm iinde ele almak gerekir ki, ulusuluun dna klabilsin. Bylece ulus ve ulusuluk denen eyin btn ulus ve ulusuluklarda ortak olan yan bulunabilsin. Yani uluslarn arasnda, btn ulus ve ulusuluklarda ortak olan zellik veya z, ancak onun iinde bulunduu ayn trden geni bir kme iindeki ayrl balamnda bulunabilir. Uluslardaki ortakl bulmak iin, ulusla ayn kmede bulunan ama ulus olmayan eylerden ayran zellii bulmak gerekir. Yani ulusun ne olduunu anlamak iin uluslara deil, ulusun da iinde bulunduu ve uluslardan olumayan daha byk kmeye bakmak gerekir. Sadece nsanlara bakarak insan tanmlanamaz. nsan baka canl trleriyle iliki iinde tanmlanabilir. rnein insan sosyal hayvandr tanmnda, insan ok daha genel bir kme iinde (hayvanlar kmesi) ayrc niteliine gre tanmlam olur. Yani insan ancak , hayvan, gibi daha geni ve kapsayc bir kmeye gre tanmlanabilir. Bunu yapabilmek iin de insan iinde bulunduu bir kmeyle kyaslamak, insan o geni kme iinde zgl klan, ayr bir alt kme yapan kriteri bulmak gerekir. Bunu ulusa aktarrsak, ulusun da iinde bulunduu daha geni bir kme ile ayrl noktasndan ulusun tanmna ulalabilir, uluslarda ortak olan, ulusun z ancak byle bulunabilir. O halde ulusun tanmna ulamak iin uluslara deil, uluslarn dnda baka bir eye bakmak gerekir. Neredeyse 1980lere kadar ulus konusundaki btn tartmalarn ve incelemelerin yapmad tam da buydu: ulusun nasl bir toplumsal kategoriye dahil olduu sorusu sorulmuyordu?

F) Ulus Hangi Byk Kme indedir? Sorunun bu tarz sorulmas bile muazzam bir ilerlemeydi. te Seksenlerin banda tam da bu yaplmaya, Ulus kendi dndaki baka toplumsal gruplarla iliki iinde ele alnmaya baland. Bu basit gibi grnen ama ok temel deiiklik, Ulus zerine almalarda bu bir tr Kopernik Devrimi saylabilirdi. Bu ulus denen ey nasl bir eydir, ne trden bir topluluktur ?sorusu soruldu. Toplumda rnein aileler var, airetler var, dinler var, snflar var, partiler var vs.. Ulus bunlardan hangine benzer veya hangisiyle ayn kmededir? 120

rnein ulus snflar gibi, snflarla ayn kategoriden bir topluluk mudur? Biraz dikkatli dnnce Ulusun snf trnden bir kmeye girmedii hemen ortaya kar. Ondan temelden farkldr. Her eyden nce biri analitik bir kavramdr, dieri bir olgudur. Biri aklama aracdr dieri aklanacak eydir. Ama bu soyut ifadelerin yerine yle bir kyaslama daha aklayc olur. Snf aidiyeti insanlarn kendilerini u veya bu snftan kabul etmeleriyle ilgili deildir. Bir kapitalist sosyalist olmakla bir kapitalist olm aktan kmaz. Eer o ii altryorsa ve bir kar elde ediyorsa, inanc ne olursa olsun bir kapitalisttir. Tersine bir ii veya milyonlarca ii, eer cretli olarak i gcn satarak yayorsa, kendisi kendisini ne kabul ederse etsin bir ii olmaya devam eder. Yani bilin ve kabul ile bir snftan olup olmama arasnda bir iliki yoktur. Bilin varsa ve gelirse bu o snftan olup olmamay etkilemez. O halde insanlarn kabullerinden ve bilinlerinden bamsz olarak var olan bir kmedir, bir topluluktur snflar. Ulus ise byle deildir. Bir ulusu oluturan insanlar o ulustan olmadklarn dnseler veya karar deitirseler o ulus var olmaya devam edebilir mi? Edemez. Yok olur. Ya da tersine, insanlar u veya bu ulustan olduklarn kabul ederlerse o ulus ortaya kar. Uluslar aslnda u veya bu ekilde insanlarn kendilerini bir ulustan kabul etmeleriyle oluurlar 145. Demek ki ulus snf gibi bir kategoriye, bir kmeye dahil deildir. Bu da Ernest Gellnerin de belirttii gibi yle ifade edilebilir: ulusuluk ulustan nce gelir. Uluslar olduu iin ulusular deil; ulusular olduu iin uluslar vardr 146.

145

Ancak ulusuluk konusunda kafa yoranlarn daha balangta bile ifade ettikleri ve ulus tanmlar zerine yazanlarn znel kriterler dedikleri bir baka tanm daha vardr. Bu tanma gre bir takm insanlar kendilerinin bir ulus olduunu dnyorlarsa ulusturlar. Bu insanlarn kendilerinin kendilerini ulus olarak kabul etmelerinden yola kar. Her ne kadar bu tr bir tanm veya yaklam ulusu dier ulus tanmlarna gre sadece baka bir kritere gre tanmlyor gibi grnrse de, dier ulus tanmlarndan ok temel bir fark vardr. Ulusuluun ulustan nce olduu dncesi. Yani ulusuluk olmadan ulus olamayaca. Dier tanmlarn hepsi, insanlarn kabulleri dnda ulus diye bir ey olduu gizli varsaymndan hareket ederler. Bu tanmda ise, ulusular yoksa ulus da olmaz. Ulusuluk ulustan nce gelmektedir. Dier tanmlarda ise ulus ulusuluktan nce gelir ve ulus olduu iin ulusuluk vardr. Burada btn o dier tanmlarn aa kmam gizli varsaymn buluyoruz. Ulus diye bir eyin insanlarn bilinleri ve kabulleri dnda var olduu ve ulusulun ulus diye bir ey var olduu iin olduu. Ne var ki bu znel tanm ok uzun yllar Marksistlerin dikkatlerinin ve ulus tanmlarnn dnda kald.
146

Milliyetilik uluslarn kendi z-bilinlerine uyanma sreci deildir; uluslarn var olmad yerde onlar icat eder Ernest Gellner, zikreden: P. Anderson, age.s. 20

121

G) Marksistlerin Temel Yanlgs ve Kavrayamad Ama bu sonu vulgar (baya) Marksistlerin kabul edebilecei bir sonu deildir. Marksizm demiyor muydu, varlk dnceden nce gelir, dnce varlktan nce deil. Marks bu nermeyle kafas zerinde duran diyalektii ayaklar zerine dikmemi miydi? imdi bir takm Ernest Gellner gibi burjuva, B. Anderson gibi veya Hobsbawm gibi, Marksizmle ilikileri pheli ve kark bir takm sosyolog ve tarihiler kp, Marksn ayaklar zerine koyduu retiyi emdi tekrar kafas zerine dikiyorlard. Bu dinden kmayd. Bu grlere iltifat edilemezdi. Ne demek milliyetilik olduu iin milletler var, milletler olduu iin milliyetilik deil? Bu dncenin varl belirlediini sylemekten baka bir anlama gelmez. Bu idealizmdir, Marksizmin inkardr ve bir kenara atlmasdr. Aa yukar Marksistlerin byk bir blm dorudan ifade etmese de bu tr bir yaklam ve soukluk gsterdi ulus ve ulusuluk konusunun ele alnndaki yeni yaklama. Ve bylece Marksistlerin ok byk bir blm modern ulus ve ulusuluk tartma ve aratrmalarnn tamamen dna dtler. Aslnda Marks-Engels dahil btn Marksistlerin ulus tanmlamalarnn temel metodolojik yanlgs buydu. Onlar uluslar, tpk snflar gibi, insanlarn kabul ve bilinlerinden bamsz olarak var olan, var oluun bilinten nce geldii bir grup iinde ele almlard ve kaba bir gzlemle bu ok materyalist veya ayaklar zerine dikilmi bir diyalektik gibi grnyordu. Bu nedenle bu yaklamdan kukulanmak ve ulus nasl bir topluluktur diye sormak Marksistlerin aklna bile gelmiyordu 147. Aslnda baya olmayan Marksizm iin ulusuluun uluslardan nce geldii nermesinde hibir sorun bulunmamaktadr. Maddi retim koullarndaki deimelerin, insanlarn dncesinde bir ulusuluun olumasna ve bu ulusuluun da toplumsal yaam zerinde kar etkide bulunmasna Marksist diyalektik kapal olmad gibi, diyal ektik tam da bu karlkl etkinin incelenmesini gerektirirdi. Bir yandan baya bir Marksizm ortal kaplamt. Dier yandan Marksist teorinin ustalarnn hepsinin bu hatay ilemi olmas ve onlarn manevi otoritesi de byle yaklamay engelleyen ek bir faktrd.

H) Marksizmin En Gerici Ulusularla Ayn Varsaym Paylamas Ama bu sonutan kacak baka sonular da vardr. Uluslarn ulusulardan nce geldii ve uluslar olduu iin ulusular olduu; ulusun snf gibi bir grup iinde bulunduu dncesi tam da ulusularn, hem de en gerici ulusularn, ulus tanmlarnn ardndaki gizli varsaymdr.

147

Elbette bunun Marksizmin gerici, kendini tarihe ve dile gre tanmlam bir ulusulukla birlikte domu olmasyla balants vardr. Ama imdilik sosyal nedenlerle deil, metodolojik nedenlerle ilgilenildii; gerek tarihteki arplmalarndan soyutlanm olarak dncenin hareketi olarak sorunun zl ele alnd iin buna girilmiyor.

122

nk ulusularn ou, uluslar olduu iin ulusular olduunu dnr ve ifade ederler. Uluslar tpk snf gibi ele alrlar. Nasl snf kendi kendine varsa ve ancak snf kendi bilincine vardnda kendisi iin bir snf haline gelirse, sosyalistler nasl iilerin kendilerinin ayr bir snf olduklarn onlara anlatmaya alrlarsa, ulusular da uluslarn var olduunu ama bu bilincin ou duruda olmadn, bu bilincin veya duygunun uyarlmas, yaratlmas gerektiini dnrler. Bir bakma ulusular ve snflar arasnda yle bir al veri olmu gibidir. Ulusular snflardan (Marksistlerden) varln dnceden nce geldii fikrini ele alp bunu ul usa uygulamlardr. Marksistler de ulusulardan bu ulusulua uygulanm bu dnceyi alp onu grnne bakarak kendilerine ait bir dnce gibi benimsemilerdir. Benimsedikleri ise, varln dncen nce geldii deil, ulusularn ulus anlayyd: Ulusun ulustan nce geldii. Bylece Marksistler farkna varmadan, ulusularn, uluslarn da snflar gibi bilinten nce geldii eklindeki gizli varsaymn, ulusuluk tanmn kabullenmi oluyorlard. Yani ulusularn ulus tanmn kabul ederek ulusun ne olduunu anlamaya alyordu btn Marksist yazn. Kendisinin kendisi hakkndaki fikri ne olursa olsun, ulusularn ulus tanmn kabul ettii iin, ulusuydu Marksizm. nk nasl tanrya inananlarn tanr tanmlarndan hareketle tanrnn ne olduu anlalamazsa, ulusularn ulus tanmlarndan da ulusun ne olduu anlalamazd. Bylece birok Marksist tarihi, sosyolog ve teorisyenin deindii, ulus ve ulusuluk sz konusu olduunda Marksizmin sefil bir durumda bulunmas olgusunun metodolojik nedenine de ulalm ve bir aklama getirilmi oluyor. Marksizm ulusularn ulus tanmn ve gizil varsaymn kabul ettii iin nesnel olarak ulusuydu. Ve elbette ulusular uslun ne olduunu anlayamadklar iin de ulus ve ulusuluu aklama konusunda koca bir baarszlk iindeydi. Ulus ve ulusuluk konusunun Marksizmin muazzam bir baarszln gstermesi hi de artc deildi ve ortada bir paradoks yoktu. Aslnda ulusularn ulusun ne olduklarn anlayamayacaklar nermesinin parlak bir dorulanmas sz konusuydu. Keza, ulus ve ulusuluk arasndaki bir arada bulunmazlk veya ters orant ilkesi burada da geerliydi ve parlak bir biimde dorulanm oluyordu. Marksizm ulusuluun ne olduunu anlayamad iin ulusu olduundan o paradoks gibi grlen, Marksizmin yerini her yerde ulusuluun almas, Marksistlerin ulusular olarak ortaya kmas; Marksizmin genellikle ulusal hareketlerin bayra olmas veya ulusal hareketlerin bayrayla baar kazanmas da son derece anlalr olmaktadr. Olan Marksizmin iindeki ulusuluk kurdunun orada reyip, geliip, onu ii bo bir kabua dndrmesi ve en sonunda Marksist kabuundan kurtulmas, onu krp atmasdr. Ama aslnda bu kabuun iinde bir baka Marksizm vardr. Ve o da ulusuluk kabuunu atmaktadr ve atacaktr. Zaten bu satrlarda yaplmaya ve gsterilmeye allan da budur.

123

Marksizm tpk Hegelin sistemi ve Metodu arasndaki eliki gibi bir elikiyi iinde tamtr. Nasl Hegelcilerin onun sistemini benimseyenleri en gericiler haline geldilerse ve sonunda o devrimci diyalektik zn inkar ettilerse, Marksizmin bu gerici ulusulua teslim olmu yann benimseyenler en gerici ulusular haline dntler. Ama Marksizmin bir de Hegelin yntemi gibi, devrimci yntemi vardr, z vardr. Bu z izleyenler de, tpk Hegelin yntemini sahiplenen; onu eletiren ve gelitiren Marks gibi, Marksizmi gelitirmek ve onu ulusuluun kalntlarndan arndrmakla ykmldrler ve bunu yapacaklardr. Zaten bu satrlarda yaplmaya allan da budur.

) Gerici Ulusuluk Tanmnn (Marksistlerin) Vard Nokta: Totoloji imdi ulusuluun ulustan nce geldii sonucu nda ulusuluun ne olduu sorusuna geri dnlebilir. Hareket noktasnda, ulusuluun ne olduunu anlamak iin ulusun ne olduunu anlamak ie yarayabilir denmi ve ulusun ne olduu sorusunun cevabna ynelinmiti. O zaman da ulusun snf gibi deil, bilincin varlktan nce geldii bir cemaat tr olduu sonucuna ulalmt. Yani ulusuluk ulustan nce gelmektedir. O halde ulusuluk ulustan nce geliyor sa ulus anlamak iin ulusuluu anlamak gerekmektedir. Ama ilk hareket noktasnda da, ulusuluk bir ulusun karlarn ne almak olarak tanmlam ve bunun ne anlama geldii, yani ulusuluun ne olduunu anlamak iin ulusun ne olduunu anlamak gerektiinden yola klmt. Ulusun ne olduu aratrlrken de imdi ulusuluu anlamadan ulusu anlamak mmkn deil, nk ulusuluk ulustan nce geliyor sonucu ortaya kt. O zaman bir totoloji ortaya kyor. Ulusuluu anlamak iin ulusu; ulusu anlamak iin ulusuluu anlamak gerekiyor. Ulus: ulusunun ulus dediidir. Peki ulusu nedir? Ulusun karn ne alandr? Gene balanlan noktaya geri dnld. Demek ki ulusuluu, bir ulusun karlarn ne almak olarak tanmlamak, iinden klmaz bir sonuca yol amakta hibir eyi aklamamakta ve hibir ipucu vermemektedir ve totolojiyle sonulanmaktadr148. Dikkat edilirse, bunca sonuca ramen, buraya kadar o kadar uralmasna ramen ulusuluun ne olduu hala tanmlanabilmi deildir. Ulus konusunda da ulalan sonu,

148

Aslnda bu tanmn yanll kategoriktir ve Marksistler (ve de ulusular) mantksal kategoriler bakmndan bir yanl yapmaktadrlar. Ulusun karn ne almak da, bir sosyolojik deil, politik tanmdr. nk bir ulusun karn ne almayan bir ulusuluk da mmkndr. rnein teorik olarak enternasyonalizm bu kategoriye girer. Ama burada yaplmaya allan sosyolojik bir olgu olarak ulusun ve ulusuluun ne olduunu anlamaktr. Bu tanmda, Sosyolojik bir soruna politik kavramlarla cevap verilmekte politik kavramlar sosyolojik kavramlar dzeyine ykseltilmektedir. Bu nermenin ulusuluk hakknda hibir eyi aklayamayp tam bir kmazla sonulanmasnn nedeni de mantksal kategoriler dzeyinde yaplan bu yanl ve kartrmadr.

124

ulusuluun ulustan nce olduuydu; ulus snflar gibi bilinten ve kabulden bamsz olarak var olabilen bir ey deildi. Ulusun sadece bu zellii tespit edilebilmiti. Bu kmaz aslnda ulus ve ulusuluun ne olduu bilgisi arasndaki ilikin in yeni bir dorulanmasn da gsteriyor. Ulusuluun ulusular tarafndan (ki Marksistler da ayn tanm kabul ediyorlard ve dolaysyla ulusuydular) tanmlanmasnn ulusuluun ne olduun gsteremeyecei, nk ulusularn ulusun ve ulusuluun ne olduunu anlayamayaca nermesinin de tekrar bir dorulanmasdr bu totolojiyle sonulanma. nk eer ulusuluun bir ulusun karn ne almak olduu nermesi ulusuluu aklayan doru bir tanm olsayd, bunu ulusular (ve Marksistler) kabul etmezlerdi.

5) Gellnerin Ulusuluk Tanm

A) Uluslar ve Dinsel Cemaatler Uluslarn var oluunda nce ulusuluk var ise, bu onlarn dinsel cemaatlere benzediini gsterir. Gerekten de dinler de o dine inanan insanlar olmasa olmaz. En azndan inananlar olmadan dinsel cemaat olamayaca gibi, ulusular olmadan da uluslar olamayacandan, ulusu din gibi cemaatlerle ayn kategoriden saymak; o din gibi cemaatlerle ayrc zelliini aratrmak belki bir k yolu salayabilirdi149. Byle bir aba o zamana kadarki ulus ve ulusuluk teorilerine gre bir tr kk bir Kopernik devrimi saylabilirdi150. Bu yaklam biroklarnn yan sra, Benedict Anderson mehur Hayali Cemaatler (majiner Topluluklar) adl kitabnda gelitirdi ve ulusu hayal edilmi bir siyasal topluluk olarak tanmlad151.

149

Buradaki gln bir ksm bilinsizce de olsa, szgelimi byk -Y- ile Yaa benzer byk M- ile Milliyetilik diye bir nesne yaratp sonra bunu bir ideoloji diye snflandrmaktan kaynaklanyor. (Herkesin bir ya varsa, o zaman Ya yalnzca analitik bir terim halini alr.) milliyetilik, liberalizm, faizm gibi olgularla deil de akrabalk, din gibi olgularla bir arada dnlrse, her ey daha kolay olabilir. (age., s.20)
150

Bu kitabn amac milliyetilik denen anomalinin daha doyurucu bir aklamasna ulaabilmek iin nihai olmayan baz neriler sunmaktr. Benim izlenimim hem Marksist hem de liberal teorilerin bu alanda grn kurtarmak iin giriilmi gecikmi bir Batlamyusu abayla dumura uram olduklar ve gerekenin, tabiri caizse, Koperniki bir ruh hali iinde yeniden bir perspektif dzenlemesi olduu. B. Anderson, Hayali Cemaatler, s.18
151

O halde, antropolojik bir ruhla, ulus hakknda u tanm neriyorum: Ulus hayal edilmi bir siyasal topluluktur kendisine ayn zamanda hem egemenlik hem de snrllk ikin olacak ekilde hayal edilmi bir cemaattir. (Age., s. 20)

125

Ne var ki, B. Andersonun kitab, millet denen topluluun siyasal karakterini veri kabul ederek siyasal karakteri zerinde deil de, hayal edilmi olma karakteri zerinde duruyor ve bu hayal ediin aralar ve biimleri zerinde younlayordu. Aslnda btn cemaatler, ama zellikle dinsel cemaatler de hayal edilmilerdir. O halde hayal edilmi olmak aslnda onun dine gre ayrc niteliini vermez, rnein snfa gre ayrc niteliini verir. Dolaysyla kitabn ad olduka yanltcdr. Zaten yazar da ulus ile baka cemaatler arasndaki ayrmn hayal edilmi olmak deil, hayal edili biimi ve aralar noktasnda olduunu ifade eder ve bir anlamda kitabn adnn ve yapt tanmn, yetersizliini veya yanlln da itiraf eder 152. Yani kitap asnda dinsel cemaat ile ulus arasndaki ayrlk noktasnda deil de bu cemaatlerin hayal edili tarzlarnda younlat iin, hayal edilmek her ikisinde de ortak olduu iin, dinsel cemaatle ulus arasndaki gerek ayrm zerinde younlamaz. Ulusuluk zerine bir kitap olmaktan ziyade, hayal etme biimleri ve aralar zerine bir kitaptr ve bunu ulus ve ulusuluk balamnda ele almaktadr. Ne var ki, bu kitap btn zaaflarna ramen, ulusuluun ulustan nce geldii dncesiyle birlikte ulusuluk ve ulus zerindeki almalarn belli bir atlm ve canllk kazanmasnda etkili olmutur. Bylece ulusular uluslar yaratrken tarihin nasl alt st edildii, uydurulduu, yeniden yazld, neredeyse btn uluslarda, zengin rneklerle kantlanmtr. Ama daha sonra grlecei gibi aslnda bunlara gerici ulusuluun ihtiyac vardr. Yoksa bir tarih yaratmak ulusuluun zorunlu bir koulu deildir, bu gerici ulusuluun bir zelliidir. Bu nedenle bu almalar nispeten daha demokratik, tarihe dayanma gerei duymayan bir ulusuluun gerici ulusulua kar bir mcadelesi ve onu tanmlay olarak da grlebilir. Ama bu tanmn sosyolojik anlam zerine daha sonra gelinebilir. imdilik mantk ve metodoloji alannda kalmaya devam edelim.

B) Ulus ve Dinin Fark Evet, ulus din gibi bir hayali cemaat ve ondan tasavvur edili biim ve aralaryla ayrlyor. Ama din ile ulus arasnda tek fark bu mu? Bu gn din denildiinde politik olmayan, zele ilikin bir cemaat anlalmaktadr ya da ancak byle cemaatler din olarak tanmlanmaktadr. te yandan ulusun B. Andersonun veri kabul edip de zerinde durmad temel zellii Politik bir Cemaat olmasyd.

152

Aslnda yz yze temasn geerli olduu ilkel kyler dndaki btn cemaatler (ve hatta belki onlar da) hayal edilmitir. (age., s.21)

126

O zaman yava yava bir noktaya geliniyor. Ulus ve din ikisi de, nceden insanlar tarafndan kabul temelinde var olan topluluklardr. Byle genel bir kme iinde yer almaktadrlar. Ve imdi bu kme iinde yer alan ulus ve dinin ayrm u noktada ortaya kyor: Uluslar politik cemaatlerdir, dinler politika d. Veya ancak politika dysalar din olarak tanmlanabilirl er. Bu noktadan gidilirse en azndan ulusun tanm yaplamasa bile ulusuluun bir tanmna ulalabilir. Gerekten de byle bir tanm Ernest Gellner yapmtr. Ulusuluun ulustan nce geldiini, ulusular olduu iin uluslar olduun syleyen Ernest Gellner, ie ulusun tanmyla deil de ulusuluun tanmyla balar. Ve ulusuluu ulusuluun dndaki baka iki ilkeye gre yle tanmlar: Ulusuluk temelde siyasal birim ile ulusal birimin akmasn ngren temel ilkedir lk bakta ok nemli grnmeyen ok zararsz gibi bir tanmdr bu. Ama zerine dnlnce, ulusuluun ne olduu zerine ok temel bir ayrm yapt grlr. Hem ulusuluu rnein, politik birim ayrmyla, politik olmayan bir cemaatin oluumundan (rnein bir futbol kulb taraftarl, bir tarikat, bir din veya bir dernekten) ayrr; hem de onun siyasetle ilikisini dier ilikilerden ayrr. Yani siyasal olan, ulusla deil de baka eye gre tanmlayanlardan da ayrr. rnein dinsel birim ile siyasal birimin akmasn ngrd sylenen teokrasi anlayndan ayrr. Irksal birim ile siyasal birimin akmasn ngren rklktan ayrr. Bu gerekten devasa bir admdr. Bu tanm, ulusal birimin veya ulusun nasl tanmlanacan veya tanmlandn bir kenara brakr ve birok ulus tanmlar olabileceini de zmnen ifade eder. Ulusuluun ayrc nitelii, ulusal birimi nasl tanmlad deil , (nk birok farkl ulusuluk ulusal birimi farkl olarak tanmlayabilir ve tanmlamaktadr ve de Marksistlerin ulus tanmna ulama abalarnn neden boa kt da burada daha ak olarak grlmektedir, bu tanmlar ulusun tanmnn kayna olarak almlardr), u veya bu kritere gre ulus olarak tanmlanann, siyasal olanla akmasdr. Bu gerekten de ulus ve ulusuluklarn hepsinin istisnasz, onlar o yapan, ortak zelliidir. Bu tanm, ayn zamanda ulusun son derece yeni ve modern olan zelliini de gstermektedir. Eskiden de bu gnk ulusularn ulus dedikleriyle benzer isimlere sahip kendini yle tanmlayan insan gruplar, rnein Araplar, Krtler vs., vard. Ama Arap ya da Krt olmann toplumsal hayat dzenlemeye ynelik hibir anlam olmad gibi hibir politik anlam da yoktu. nsanlarn hibir davranlarn belirlemiyordu Trk, Arap veya Krt olmalar. Yani Trk, Arap veya Krt cemaat yoktu eskiden. Arap veya Krt olmak bir dinde olduu gibi bir cemaat olma anlamna gelmiyordu. Daha ziyade linguistik veya etnolojik bir anlama sahipti bu terimler, sosyolojik deildiler. Bu gnk Trkln, Krtln ve Arapln, o eski, hibir politik veya toplumsal hayat dzenlemeye ynelik bir anlam olmayan Trklk, Krtlk ve Arapln devam olduu iddias ulusularn, hem de ulusularn en gericilerinin bir yalan veya iddiasdr.

127

Zaten ulusular da ulusal bilinci uyandrmaktan sz ederlerken, bu gnk Krt ve Arap uluslaryla tarihteki Krtlk ve Araplk arasnda hibir iliki bulunmadn farkna varmadan itiraf etmi olurlar. Burada Trklk, Krtlk ve Araplktan rnek olarak sz edildi , yoksa bu durum, Almanlar, Franszlar ve hatta imdi yaratlmaya allan Avrupallar gibi, tarihi olduunu iddia eden btn uluslara da aktarlabilir. Kimi ulusular ulusu dille, kimi dinle, kimi soyla, kimi toprak parasyla, kimi rkla, kimi bunlarn veya baka tanmlarn eitli bileimleriyle tanmlayabilir ve tanmlamaktadr da. Ama bir ulus, tarihle, dinle, etniyle tanmlanmasna kar da tanmlanabilir. Bu da ulus ve ulusuluk olmaktan kmaz. Sadece bu demokratik bir ulusuluk ve ulus olur. Ama ister gerici ister demokratik olsun, bunl arn hepsinde ortak olan, nasl tanmlanrsa tanmlansn ulus denen eyin politik olanla akmas gerektii, yani her ulusun bir devleti olmas hakk, btn ulusularn kabul ettii ortak varsaymdr. Bylece ulusuluk ilk kez, kendi dndaki baka bir eyle, yani politik olann hangi ilkeyle tanmlanaca ve bundaki ayrc zellikleriyle tanmlanm oldu.

C) Ulusuluk Tanmnn Dier Sonularla Uyumu Bu sonu ayn zamanda imdiye kadar karlalan btn paradokslar da aklar ve o bantlarla uyum halindedir. rnein yeryznde var olan uluslara bakarak bir ulus tanmna ulamann neden hep baarszlkla sonuland bu yaklamdan hareketle de kolaylkla aklanabilir. eitli uluslar ulusular tarafndan yaratldndan ve farkl ulusuluklarn farkl ulus tanmlar olduundan, bu da ulusularn ulus tanmlarndan hareketle ulusun ne olduunu anlamaya almak anlamna geldiinden, bu abann neden baarszla mahkm olduu apak grlmektedir. Eh Marksistler de hep bunu yaptklarndan, kendilerinin ulusu olmad yolundaki iddialarna ramen, ulusu ulusularn tanmlarndan hareketle tanmladklar veya tanmlamaya altklar iin, (Allah inananlarn tanmlamalaryla tanmlama hatrlansn) kendileri hakkndaki iddialar ne olursa olsun, bizzat nesnel olarak yaptklaryla ulusu olduklar ortaya kar. Yine bununla tutarllk iinde, imdiye kadar Marksistlerce, ulusuluun ztt gibi ele alnan veya yle olduu iddia edilen enternasyonalizmin de aslnda tam tamna ulusuluun dayand ilkeye dayand ve onu yeniden rettii ortaya kar. Yani ulusal olanla politik olann akmas ilkesi, enternasyonalizmin de ilkesidir. Enternasyonalizm de nasyonalizm ile ayn ilkeyi paylamaktadr: ulusal birimle politik birimin akmas Bu tanm asndan Marksistler ve Enternasyonalistler ayn, ulusal olann politik olanla akmas ilkesine dayandklarndan ve ulusu olduklarndan, enternasyonalizmin snfn karn ne alma ve ulusularn ulusun karn ne alma tanmlarnn, ulusuluu ve zddn deil, ulusuluun farkl biimlerini tanmlad ortaya kar. nk ulusun karn ne

128

alma politikasn savunmayan bir ulusuluk da, tpk yaylmac ve baskc olmayan bir ulusuluk gibi mmkndr, bizzat ulusular bunun ulusuluk olmadn sylerler ve bu ulusuluk tanmyla ve enternasyonalistler tam da byle ulusulardr. Burada yine her zaman karlalan farkl kategorilerden kavramlarn birbirleriyle iftletirilmesi sz konusudur. Enternasyonalizm, yani snfn karn ulusun karnn nne almak veya uluslar arasnda bar ve kardelii savunmak bir politikadr, ulusuluk ise sosyolojik bir olgudur. Ulusuluu bir ulusun karn ne almak ve enternasyonalizmi buna zt olarak koymak ve bunlar ulusuluun ve zddnn tanm olarak ele almak, farkl politikalar sosyolojik kavramlarn yerine geirmek demektir. Politik olarak gerek anlamyla tanmlanrsa: Ulusun karn ne almayan ulusular (ulusal olanla politik olann akmas gerektiini kabul edenler) enternasyonalist, alanlar ulusudurlar. Ulusuluk ve enternasyonalizm ztl ve tartmas ulusuluun kendi iindeki bir ztlk ve tartmadr. ki farkl sosyal olgunun deil, iki farkl politikann ztl ve tartmasdr. Ulusuluun zdd enternasyonalizm deil, baka bir ey, ulusal birimle politik birimin akmas ilkesini reddetmek, rnein ulusal birimi zel olarak tanmlamak, politik alann dna atmak olabilir. Grld gibi bu tanm gerekten ok devrimci ve alt st edicidir. Allm ve bilinen her ey tamamen ters anlamlar kazanmakta ve iin ilginci bu yeni anlamlaryla elikili gibi grnen olgularn elikili olmad; aklanamaz gibi grnen olgularn aklanabildii de ortaya kmaktadr. rnein bu yaznn banda milliyetilikle sosyalizmin ilikisinde, sosyalizmin hep yenildii veya ulusulua teslim olduu ve sadece pratikte deil teoride de ulusuluu aklayamad; ulusuluun btn teorik ve entelektel sefaletine ramen Marksizmce anlalamad ve her yerde ona galebe ald gibi olgular son derece anlalr olmaktadr. Bu tanmla, Marksistlerin veya Enternasyonalistlerin de ulusularla ayn anlay paylatklar ve onlarn ulus ve ulusuluk tanmlarn benimsedikleri ve bu nedenle ulusuluun ve ulusun ne olduunu anlayamadklar net olarak grlmektedir Bu tanm ayn zamanda ulusuluun niye birok yer ve durumda enternasyonalizm, Marksizm ve sosyalizm bayraklarna brndn ve kendini yle ifade ettiini de kolayca aklar. nk Marksizmin ulus ve ulusuluk sz konusu olduunda ulusuluun reddedecei hi bir ulus ve ulusuluk anlay yoktur. Zaten fiiliyatta Marksistler ulusuluu saldrgan, baskc, yaylmac bir ulusuluk anlamnda kullanmlardr. Yurtseverlik olarak tanmladklar ve yle olmadn syledikleri ulusuluu hem olumlamlar hem de kendilerinin yle olduklarn sylemilerdir. Ve bizzat bu da sosyalizmin de ulusu olduunun bir ifadesidir. Yine niye Uluslarn Kaderini Tayin Hakknn ayn zamanda hem enternasyonalistlerin hem ulusularn da savunduu bir talep olduu, Lenin ve Wilsonun ayn program veya ilkede anlamasnn niye hi de elikili olmadn apak grlmektedir. nk Uluslarn kaderini tayin hakk, her ulusa bir devlet kurma hakk, aslnda tam tamna, ulusal birim ile politik birimin akmas demek olan ulusuluun ilkesinin ifadesinden baka bir ey deildir.

129

Keza bu sonu bizzat bu yaznn ele ayd baln dayand varsaymlarn yanlln da gsteriyor. Yani ulusuluun ne olduu bilinmemektedir ve sosyalizm ulusulua kar veya onunla eliik deildir. Ama bunlar kantland an, yani u an bizim yaptmz gerekletii an, ve bu Marksist ynteme dayanlarak Marksizmce yaplabildii iin, balk yanlland kantland anda doru hale gelmektedir. imdiye kadarki Marksizmin ulusuluun ne olduunu bilmediini ve ona zt olmak bir yana ulusu olduunu syleyen bu Marksizm hem ulusuluun ne olduunu aklad hem de ona zt olduu iin, baln yanll kantland an balk doru hale gelmektedir.

D) Tanmn Baz Sonular Ama bu tanm ayn zamanda bize, ulus ve ulusuluk karsndaki sosyalist programn, talebin ne olmas gerektiini de gstermektedir. Mademki ulusuluk ulusal birimle politik birimin akmas ilkesine dayanmaktadr, sosyalizm de ulusal birimle politik birimin akmas ilkesini reddetmelidir. Ulusal olan tpk din gibi, tpk her hangi bir spor kulb taraftarl gibi zele ilikin olmaldr. Ulusuluun dayand ilkeyi reddeden, gerekten sosyalizme uygun ve onun zdd olan bir toplum talebi: nasl tanmlanrsa tanmlansn, ulusal birimle politik birimin akmas ilikisinin reddi olabilir. Bu yle de ifade edilebilir: isteyenin istedii ulusa girmesi, kmas, kii bir araya gelip istedii ulusu kurmas veya ulussuz olmas. Ulus tpk din gibi politik alann dnda zel olarak tanmlanmaldr. Politik olan nasl dinsel olana gre tanmlanmyorsa, ulusal olana gre de tanmlanmamaldr. Milliyetilik nasl, politik olanla dinsel olann akmas ilkesine dayanan teokratik dzene, dinsel olan zele ilikindir, politik anlam olmamaldr diye son verdi ise; sosyalistler de ulusal devlete ve ulusulua kar ayn eyi yapmaldrlar: ulusal olan zele ilikindir, politik anlam olmamaldr. Ancak o zaman sosyalizm kendisi hakkndaki kendi znel deerlendirmesine ramen nesnel olarak ulusu olmaktan kar. Politik birimin ulusal birimle tanmlanmamas, uluslara son vermek demektir Dier bir ifadeyle sosyalistler sadece ulusulua deil, ulusa da kar olmal ve mcadele etmelidirler. Burada yine sosyalizmin ulusuluundan kaynaklanan sosyalist hareketin ok yanl bir strateji ve politika anlayna dayand da ortaya kmaktadr. Sosyalist hareket ulusu kendisine kar mcadele edecek bir birim deil, iinde mcadele verilecek ve iktidara gelinecek bir birim, bir ortam olara k ele alm bulunmaktayd. Yani sosyalist uluslar ve ulusal devletler olabilecei gibi bir varsayma dayanyordu sosyalist hareket ve Marksizm. Temel yanl buydu.

130

a) Proletarya Diktatrl
Sosyalist uluslar veya ulusal devletler olabilecei varsaym, bizzat Marksizmin kendi devlet teorisiyle eliir. Brakalm sosyalizmi, bir ii iktidar ulusa gre tanmlanm devletle bir arada bulunamaz. Bu, ulusu bir tarafsz ortam, iinde mcadele verilip iktidara gelinecek ve sosyalist bir ulus kurulacak bir birim olarak gren ulusu anlay, ulus ilkesine gre tanmlanm bir devletin snfsz topluma gidite ii snf iktidarnn arac olarak kullanlabilecei anlamna gelmektedir. Bu ise, bizzat Marksn Paris Komnnden kard, dersle, ii snfnn bur juva devletini snfsz topluma gidite bir ara olarak kullanamayaca ve onu paralamak zorunda olduu sonucuyla elimektedir. nk, burjuva devletin, hem de gerici biiminin, en temel zellii, politik birimin ulusal birime gre tanmlanm olmasdr. Proletarya, tpk dzenli orduyu, baskc ve brokratik bir cihaz kullanamayaca gibi , ulusal birimle politik birimin akmas ilkesine gre rgtlenmi bir devleti de snfsz topluma gidite bir ara olarak kullanamaz . Onun yaps bu ileviyle eliir Bylece Proletarya diktatrl denen eyin, neyin karsnda diktatrlk olaca da somutluk kazanmaktadr. Proletarya diktatrl: politik olann, yani devletin ulusal olanla, ulusal birimle tanmlanmasna kar bir diktatrlk olmak zorundadr ve onun gerek anlam budur. Bu gnk burjuva diktatrl de somut anlamn kazanmaktadr. Burjuva diktatrl de ulusal olann zel olarak tanmlanmasna kar bir diktatrlktr. Byle bir devlet elbette, tabiat ve tanm gerei, ulusal olan zel ile snrlayan bir devletin arac olarak kullanamaz. Buradan giderek imdiye kadarki sosyalist devrimlerin niin tam anlamyla sosyalist devrimler ve proletarya diktatrlkleri olmadklar ve niin birer ulusal devletle sonulandklar da anlalr ve ngrlebilir olmaktadr.

b) Devrim Kavray ve Tanm

Bu ulusuluk tanmnn programatik sonular iinde sosyalist devrim anlay da kkten deiir. Sosyalist bir devrim, uluslar iinde sosyalist devrimler yaplmas ve sonra bu sosyalist uluslarn birlemesi biiminde deil, bizzat ulusa ve uluslara kar bir hareket olarak gerekleebilir. Bylece, bizzat sosyalist devrimlerin uluslar iinde yaplmas ve sonra bu sosyalist uluslarn birlemesi anlaynn da, sosyalizmdeki milliyetiliin bir grnmnden baka bir ey olmad ortaya kmaktadr.

131

Ama sosyalist devrim byle ulusu olmayan bir yaklamla tanmlandnda, imdiye kadar yaplan sosyalist devrimlerin ve hareketlerin aslnda sosyalist devrim olmadklar da ortaya kar. Bunlarn gerekte ne olduu bir tarihsel analoji ile yle aklanabilir. Burjuvazi henz gszken, kendi projesini henz yeterince gelitirmemiken, zlemlerini nasl Hristiyanlk ve dine dayanan devlet ilkesi iinde, rnein Pritenlik ve Protestanlk biiminde ifade ettiyse; imdiye kadarki sosyalist hareket ve Ekim devrimi gibi devrimler de, henz gsz ve yeterince olgunlamam ii snfnn, zlemlerini ulusuluk ve ulusal devletler iinde ifade etmesidir. Burjuvazi dini baka trl yorumlayp tanmlayarak, nasl devletin dine dayanmas ilkesini sorgulamyor ve o snrn dna kamyordu ise, i snf da devletin ulusa gre tanmlanmas ilkesini sorgulamayarak, ulusal devletleri sosyalist yapmaya veya ulus ilkesine gre sosyalist devletler kurmaya kalkarak, o snrn dna kmam oluyordu. Burjuvazi ancak daha sonra, nasl dine dayanan devleti deitirmeyi brakp, dini zel alana atarak ulus ve ulusuluu tm dnyaya yayabildi ise, iler de, ulus ilkesine gre rgtlenmi devleti deitirmeyi brakp, ulusu zel alana atarak, sosyalizmi dnyaya yayabilirler. Ve burjuvazinin taleplerini dinsel biimde ifade etmesi nasl onun henz gszlnn ve gelimemiliinin bir ifadesiydi ise, imdiye kadarki benzer zellikleri gsteren ii hareketi ve devrimi de henz ii snfnn gszlnn ve gelimemiliinin bir grmm olarak ele alnabilir. Grld gibi, ulusuluun bir para anlalr ve ulusuluun ufku dna taabilen bir tanm, hem birok eliik gibi grnen olguyu aklamakta; hem tarihe bambaka bir k altnda bakp onu daha derin kavrama olana vermekte; hem de bu gne kadar izlenen program ve stratejinin yanlln gsterip yepyeni bir program ve strateji anlay ortaya koymay mmkn klmaktadr. Marksizm bu ulusuluk tanmn esas olarak bir burjuva sosyologuna (E. Gellner) borlu bulunuyor. Ama sonra gelenler bu tanmdan burada karlan programatik ve stratejik, tarihin yorumlanna ilikin sonular karmamlardr. Bunlar ilk kez bu satrlarn yazar tarafndan yaplmtr. Zaten hikayenin bundan sonras bu satrlarn yazarnn ulus ve ulusuluk konusundaki, zellikle son iki yldaki, kendi evriminden, bilinmeyen bir vadide el yordamyla konuyu zme giriimlerinden baka bir ey deildir ve yazarn son iki ylda yazlm eitli yazlar hari baka hibir yerde kayna yoktur.

132

6) Gellnerin Tanmnn Gizli Varsaym ve Eletirisi

A) Ulusal Birim Yukardaki programatik, stratejik, tarihe bakla ilgili son derece devrimci ve alt st edici sonulara baknca, Gellnerin tanm sayesinde, ulusuluun ne olduu sanki anlalm gibi grnyor. Bu yaklam birok eyi aklyor ama yeterli mi? Ulusuluk gerekten tanmland m? Nasl bata, ulusu ulusun karn ne alandr eklindeki ulusuluk tanm, eletiri ateinden geirildi ve sonunda bu tanmn hibir ey ifade etmedii; politik bir kavram sosyolojik bir kavram olarak kulland ortaya kt ise, imdi de bu birok sorunu zm gibi grnen bu tanm ayn eletiri ateinden geirmek; onu kontrol etmek, salamak gerekiyor. Yine en anlalr grnen eyleri anlayamamakla ie balanabilir. Tanmn birinci kavram ulusal birim. Ulusun ne olduu bilinmediine gre bu ulusal birim tanm belirsiz deil mi? Burada bir belirsizlik olmas bu tanmn zayf yann oluturmaz m? Zaten Gellner de kitabnda tam bu soruyu sorup uluslarn nasl oluturulduunu aratryor. Ama bu tanmn kendisi bakmndan bu ulusal birimin ne olduunun bir nemi yoktur ve tanmn zayfln deil asl gcn oluturmaktadr. Nasl cebirsel bur formlde, bir formln iindeki harflerden birinin yerine koyulan somut bir deer o formln doruluunu etkilemez ise yle. Bu tanmdaki de bir bantdr. Ulusal birimin syle veya byle tanmlanmas, yani u veya bu deer verilmesi, banty etkilemez ve etkilememelidir. Ulusal birimin iinin ne olduu deil yani onun nasl tanmland deil, ulusal birim kavramnn kendisi esas nemlidir. Ulusal birimi eitli ulusular verili tarihsel ve toplumsal koullara gre eitli biimlerde tanmlayabiliyorlar. Bu ulusun nasl tanmland elbette keyfi deil. Birileri kp ya da anlap, biz ulusal birimi yle tanmlarz demiyor. retici glerin gelime dzeyi, snflarn karakterleri, snf ilikileri, snflarn nesnel ve znel gleri, smrgecilik, tarihsel gelenekl er vs. bunlarn hepsi ulusal birimin nasl tanmlandnda etkili oluyor. Ulusu, btn bu farkl nedenlerle, kimi bir toprak parasnda yaayan insanlarla, kimi bir dille, kimi bir dinle, kimi kltrle, hatta kimi rkla veya bunlarn eitli bileimleriyle tanmlayabiliyor. Ayrca ulusun u veya bu biimde tanmlanml ile gerek biimi arasnda farklar da olabiliyor ve bir ulus tanmndan pek ala baka bir ulus tanmna da geilebiliyor. Bu tanm sayesinde, ulusal birimlerin nasl tanmland ile yani ulus tipleri ile tarihsel ve toplumsal koullar arasnda balantlar kurulup uluslar snflanabiliyor.

133

Aslnda tanmn bu ulusal birim blm daha anlalmaz gibi grnmekle birlikte bantnn kendisi asndan son derece anlalr bir durumdadr. Burada bir sorun bulunmamaktadr ulusuluun kendisini anlamak bakmndan.

B) Politik Birim Bu tanmn daha anlalr, hatta apak gibi grnen bir yan daha var: Politik Birim Bu ne demek? imdi Politik Birim ne demek? diye sormak ilk bata ok sama gibi grnyor. Politik Birim demek: Devlete likin demektir. Yani devletin neye gre tanmlanaca demektir. Bu, Politik birim ile ulusal birimin akmas ilkesi, yani milliyetilik, her ulusun bir devlet kurma hakk olduunu savunmak olarak da ifade edilebilir. Devletin ne olduu da bellidir. Bir bask aracdr. te koca ordusu, polisi, brokrasisiyle, yasalar, snrlar ile somut olarak vardr. Devleti ulus ilkesine gre tanmlamak veya belirlemek ulusuluktur diye de ifade edilebilir bu ulusuluk tanm. Btn bunlar apak olduuna gre, Politik nedir? diye sormann bir alemi ve gerei yok gibi grnmektedir. Ama yine de sapandan ta eksik etmemekte yarar var. Politik Birimden devletin kastedildii aktr ama bu anlamda sorulmuyor burada Po litik Birim ne demek? sorusu. Soru u: Politik Birim kavram acaba sosyolojik bir kavram m ? Yoksa bu Politik Birim kavramnn kendisi bizzat hukuki, politik ve ideolojik kavram m? Bu soruyu sorup cevap aramakta yarar var nk daha nce bu tr anlam kaymalarnn, rnein bir politikay tanmlayan (ulusuluk ulusun karn ne almaktr) kavram, sosyolojik bir kavram gibi ele almann, ne gibi iinden klmaz sonulara yol at grlmt. Stten az yanan yourdu fleyerek yer. Politik birimden ancak politik olmayan bir ey, politik olmayan bir birim varsa sz edilebilir. Politik kavram, diyalektik olarak, kendi zddyla, politik olmayan kavram ile bir arada bulunabilir. Politik olmayan yoksa politik de olmaz. Peki bu politik olmayan nedir? Ne anlama gelmektedir? Ne tr bir kavramdr? rnein din, (Aile ii ilikiler, arkadalar aras ilikiler, zevkler, kadn erkek ilikileri vs.) politik olmayan olarak tanmlanmaktadr. Politik olmayan yerine zel veya din sz konusu olduundan inan da denmektedir. Kadn hareketinin mehur ve devrim yapc zel olan Politiktir slogan tam da bu ayrma dayanarak formle edilmitir. Ve zaten bu ayrma dayanarak, ulusal olann da din gibi zel olmas program sosyalistlerin ulusal sorundaki program olarak formle edildi yukarda.

134

Ama bu tanmdaki kullanmda, zel veya politik olmayan kavram sosyolojik bir kavram m? Bir analitik kavram m burada ve bu kullanmda? Deildir. Bunu grmek ok kolaydr. rnein din, inan insanlarn zel sorunudur denmektedir. lk bakta dinin sosyolojik bir snflamas ve tanmlamas yaplyor gibi grnmektedir. Ama bir din kp da ben bu zel ve politik ayrmn kabul etmiyorum dedii ve bu toplumun politik dedii alana girdii an, rnein Allah iin vergi toplamaya kalkt an, sosyolojik olarak o din, din olmaya devam etmesine ramen, zel alanla snrl kalmay kabul etmedii, politik alana girdii iin, hukuken artk din deil bir isyan olarak grlr ve ezilir. Demek ki, rnein Din zeldir, inantr denirken, sosyolojik bir tanm yaplmamakta, hukuki veya ideolojik bir tanm yaplmaktadr. Aslnda denmektedir ki, kendini zel ile snrlayan, benim zel tanmm ve ayrmm kabul eden dinler ancak din, yani zel olarak tanmlanrlar. Yani ortadaki. Politik olmayan ya da zel, ya da inan kavram sosyolojik deil, normatif ve hukuki bir kavramdr. O halde Demek ki politik birim kavramnn var olmas iin gerekli kendi zdd olan politik olmayan birim dier ifadeyle zel kavram, Hukuki bir kavram olduundan; toplumu aklayan deil, modern toplumu dzenleyen bir kavram olduundan, sosyolojik bir kavram deildir. Bu durumda, politik birim kavramnn da, kendi ztt yle olduundan, hukuki veya ideolojik bir kavram olduu; bir analitik, dolaysyla sosyolojik kavram deil, toplumsal ilikileri dzenleyen bir kavram olduu ortaya kar. Dier bir ifadeyle tanmdaki politik kavram analitik deil normatif bir kavramdr; politik birim kavram hukuki bir kavramdr , tpk zel gibi.

C) zel ve Politik Ayrmnn Sosyolojik Olmayan Nitelii Demek ki, bu zel ve politik ayrmnn kendisi hukuki ya da ideolojik bir ayrmdr; normatif bir ayrmdr; sosyolojik veya analitik bir ayrm deildir . Gelnerin politik birim ile ulusal birimin akmas tarzndaki ulusuluk tanm, bu ayrmn toplumda var olduu ve sosyolojik bir ayrm olduu gibi gizli bir varsayma dayanmaktadr. Dolaysyla bu tanm, bu ayrmn var olduu bir toplumun ufku iinde tanmlar ulusuluu. Ve sosyolojik olduu ne srlen bir tanmda, sosyolojik bir kavram yerine hukuki; analitik deil normatif bir kavram kullanlmas, sosyolojinin var olan sistemin merulatrlmasnn arac olarak kullanldn gsterir. Ortadaki bilim deil, belli karlar savunan bir ideoloji olmaldr.

135

Bylece Gellnerin tanmnn da aslnda ulusuluu tanmlamad, var olan modern toplumu rgtleyen bir ayrma; zel ve politik ayrmna dayand ortaya kmaktadr. Bylece, o ok ufuk ac gibi grnen tanmn, aslnda sosyolojik olarak hibir eyi aklamad, hukuki kavramlar sosyolojik kavramlar gibi kulland; hukuki bir ayrm sosyolojik bir ayrn gibi kabul ettii ortaya km bulunuyor. Politik birim nedir? diye sorulunca ve tanm eletiri ateinden geirilince ortaya ok grip bir durum kt: eldeki tanm, sosyolojik deil hukuki ayrm ve kavramlara dayanan bir tanm. Hasl az gittik uz gittik dere tepe dz gittik ve bir de baktk ki arpa boyu yol gittik. ka aka ortaya hukuki bir ayrm, modern toplumun rgtlenmesindeki bir ayrm, sosyoloj ik bir kavram gibi kullanan ideolojik bir tanm kt. Bu tanm olsa olsa modern toplumun ulusuluk tanm olabilir, onun ufku ve varsaymlar iinde bir tanmdr. Bu durumda hala milliyetiliin ne olduu sosyolojik olarak tanmlanabilmi deildir. Sfra sfr elde var sfr. Ama yine de bu sonucu kmsememek gerekiyor. Bu tanmn sosyolojik bir tanm olmad ortaya km bulunuyor. En byk kazan budur. Peki bu kmazdan nasl klabilir? u cemaatler kmesine geri dnlp, din ile ayrlk zerinde younlamak acaba bir ipucu olabilir mi? rnein, B. Anderson, Ulus hayal edilmi bir siyasal topluluktur derken, buradaki siyasal szc, tpk Gellnerin tanmnda olduu gibi, analitik deil hukukidir. nk siyasal ve siyasal olmayan ayrmn ve dolaysyla siyasal olmayan cemaatleri var saymaktadr. Ama bu ayrmn kendisi modern toplumun rgtlenmesinin dayand bir ayrmdr. rnein bu ayrma gre din siyasal olmayan bir cemaat (bir inan, zele ilikin bir cemaat) olarak zmnen tanmlanm bulunmaktadr. Ulusal cemaatle dinsel cemaatin ayrm , ulusun bir politik cemaat, dinin Politik olmayan bir cemaat olmasnda toplanyor. Ama dini politik olmayan bir cemaat olarak tanmlamak da, ulusu politik bir cemaat olarak tanmlamak kadar yanltr. nk politik olmayan kavram da hukuki bir kavramdr, sosyolojik bir kavram deildir. nk bizzat bu politik ve politik olmayan ayrmnn kendisi hukuki bir ayrmdr. Hayret!.. Biraz dnnce Din tanm da yanl bir tanm olarak ortaya kt Gerek dinsel cemaat ve ulusu ayn trden kme iinde deerlendiriliinde; gerek politik birim ayrmnda, onun zdd olan politik olamayan aratrrken, dinle karlald. Ve Din hep zel, inan, politik olmayan olarak tanmland. Tpk millet ve milliyet ilik gibi din hakkndaki bu tanmlarn hepsi de yanltr ve bize dinin sosyolojik olarak ne olduunu anlatmazlar. 136

O halde u soruyu sormak gerekmektedir: Din nedir?

7) Din Teorisi

A) Marksist bir Din Teorisinin Yokluu Dini inan olarak tanmlamak, (inan epistemolojik veya hukuki bir kategori olduundan, sosyolojik bir kategori olmadndan) dinin sosyolojik olarak ne olduunu aklamaz. Geri Marks, Marksist olmadan nce, kalpsiz dnyann kalbi, aclara kar ar kesici (afyon) vs. demitir ama bunlar hep modern toplumda veya snfl toplumlarda dinin kimi ilevleridir. Snfsz toplumlarda da din vardr. Ve bir zamanlar dnya hi de kalpsiz deildi, bu kalpsiz dnya metaforu modern toplumu ve bir lde de snfl toplumlar kapsayabilir. Ama din btn toplumlarda var olduundan sosyolojik bir tanm onun sadece kapitalist veya snfl toplumdaki ilevleriyle snrlanamaz. Bu tanmlar bize dinin ne olduunu anlatmamaktadr. Modern toplumdaki dinin, byk lde inan olarak, zele itilmi olarak dinin ilevleriyle ilgilidir bu tanmlar. Dolaysyla zmnen, milliyetiliin, dinin zele ilikin olduu yolundaki tanmn kabullenirler ve ona dayanrlar. Marksistlerin dinin ne olduuna ilikin grleri en iyi onlarn din hakkndaki programlarndan karlabilir. Nasl ulus hakkndaki programlar, yani Uluslarn kendi kaderini tayin hakk onlarn ulus hakkndaki tanmlarnn ne anlama geldiini aa vuruyorduysa, dine ilikin programlar da, din hakkndaki grlerini verir. Marksistlerin dine ilikin program, dinin tamamen zele ilikin olmas, yani tam ve gerek bir laikliktir. Ama bu program, tam da zel ve politik ayrmna dayanan ve dini de zel olarak tanmlayan modern toplumun rgtlenmesinin tanmna, tpk milliyeti Uluslarn kaderini tayn hakk gibi, hukuki tanma dayanmaktadr. Tam da bu nedenle, bu tanm ulusulukla ve ulusuluun tanmyla hibir biimde elimemektedir. Hayret! Marksistlerin ulus ve ulusuluk konusunda ulusularn ulus tanmna dayandklar gibi, imdi din konusunda da, zel ve politik ayrmna dayanan modern toplumun, hatta ulusuluun din tanmna dayandklar sonucu ortaya kyor. Daha nce milliyetilerin millet tanmn almann Marksizmi nasl milliyeti yaptn grmtk, imdi din sz konusu olduunda, Marksistlerin, yine milliyetiliin, dinin zele ilikin olduu, inan olduu eklindeki tanmn da kabul ettiini gryoruz. Buradan karlmas gereken sonu, nasl milliyetilerin milliyetilik hakkndaki tanmlarndan milliyetiliin ne olduu anlalamazsa, din hakkndaki tanmlarndan da dinin ne olduunun anlalamayaca olur. yleyse, Marksizm, milliyetilerin, din tanmn ve bu tanmn dayand zel ve politik ayrmn kabul ettii iin, dinin ne olduunu bilmemektedir. Din karsndaki durumu tpk milliyetilik karsndaki durumu gibidir.

137

Gerekten Marksizm milliyetiliin ve milletin ne olduunu bilmedii gibi dinin ne olduunu da bilmiyor mu? Eer yleyse, niye imdiye kadar hibir Marksist Marksizmin bir din teorisi olmadn sylemedi? Birok bilim adam ve Marksist, pek ala bir ulus ve ulusuluk teorisi olmadn grd. Bunlar dine gelince bu eksii grmediler mi? Eer grmedilerse niye grmediler? Marksn yazlarndaki, kalpsiz dnyann kalbi ve ar kesici (afyon) gibi tanmlarn ise zaten dorudan politik programatik bir sonucu yoktur. Kapitalizm ortadan kalktnda dnyann kalbi olup da aclar yok olduunda dinin de yok olacan var sayar. Ama bu varsaym bile dini politika d olarak grr. Dini bir ideoloji, bir bilin biimi olarak tanmlad da olur Marksizmin. Ama bunlar da belirsiz kavramlardr. Dini bir ideoloji, bir arpk bilin olarak alma, byk lde dinin bir inan olduu, zele ilikin olduu varsaymna dayanr ve son durumada, dinin modern toplumdaki ilevleriyle ilgilidirler. te yandan ideoloji, snflarla ve snf karlaryla ilgilidir, onlarn ifadesidir. Snfsz bir toplumda ideoloji olmaz. Ama snfsz toplumlarda da din vardr. Grld gibi dini ideoloji olarak tanmlamak da k yolu sunmak bir yana, tam bir kr dme yol amaktadr.

B) Din nedir? Dinin ne olduun anlamak iin, modern toplumda dinin ne olduu bize bir fikir vermez. Modern toplumda din bir inan olarak kabul edilmitir ve dinler bir inan olmay kabul ettikleri, yani modern toplumun din tanmn kabul ettikleri takdirde, aslnda kendi din tanmlarndan vazgetikleri, kendileri olmaktan ktklar takdirde din olabilirler. Kapitalizm ncesinde de dinler zele ilikin miydi? nan myd? te yandan dinler byle inan veya zel diye politikadan ayr bir alann varln kabul ediyorlar myd? Politik ve zel ayrm diye bir ayrm var myd? Bizzat bu, dini zel olarak tanmlamann kendisi, dinin aslnda zel olmamasyla ilgili olmasn? Yani bizzat ona hukuki olarak zel demek onun sosyolojik olarak sadece zele ilikin olmadnn kant olmasn? Tam da yledir. Kapitalizm ncesinde dinler bu gn zel ve politik ayrmna dayanan, dini zel, politii ulus olarak tanmlayan modern toplumun rgtlenmesinin yapt eyi yapyorlar, yani tm toplumsal yaam rgtlyorlard. te yandan onlar, bu gn modern toplumun rgtlenmesinde yapt gibi, toplumsal hayat politik ve zel diye ayr alanlara ayrmyorlard. Yani zel ve politik diye bir ayrm reddediyorlard. Btn dinler byleydi. nsann en intim yaamndan, rnein ne zaman ve nasl sevieceinden, neyi yiyip yemeyeceine, ne zaman ve nasl yiyeceine, dier insanlarla tm ilikilerine, nasl selamlaacana, devletle ilikilerine, lmnden sonra ne olacana, mezarda nasl yatacana, adna, giyimine kadar, her eyi, tm toplumsal yaam, zel politik gibi bir ayrm yapmadan dinler rgtlyorlard. 138

zetle dinler bu gn modern toplumda politik ve zel diye ayrlan, aslnda bizzat bu hukuki ayrm ile sosyolojik ayrlmazl itiraf edilen, tm toplumsal yaam dzenliyorlard. O halde, din nedir sorusunun cevab yle ortaya kmaktadr: din tmyle styapdr. Nasl styap olmadan bir toplumsal var olu dnlemezse, dinsiz bir toplumsal var olu da dnlemez. Gerekten de dnya tarihinde dinsiz bir toplum yoktur. Eer yle ise, modern toplumun dini nedir? Modern toplumun dini (styaps), bizzat bu zel politik ayrmnn ta kendisidir , kendi yapt tanma gre de kendisinin din olmadnn kabuldr. Bylece Dinin zel olmad tm styap olduu ortaya karld an, modern toplumun dininin, yani styapsnn analizine balamak, yani bizzat bu politik ve zel ayrmnn bu dinin zellii olduunu grmek ve o dinin kavramlarnn kleliinden ve bilinsizce kullanlndan kurtulmak mmkn olmaktadr. Dolaysyla u ok ak olarak ortaya kmaktadr. Bizzat bu zel ve politik ayrmnn kendisi modern toplumun dini olduundan, dini zel (inan) olarak tanmlamak da, politik olan ulusal birime gre tanmlamak da modern topumun dinidir. Din bir inantr demek de, Ulus politik bir cemaattir demek de; ulusuluk politik birim ile ulusal birimin akmasdr demek de, modern toplumun dininin zel ve politik ayrmna dayandklar iin, aslnda modern toplumun dininin din, ulus ve ulusuluk kavramlardr. Ve tam da bu nedenle hibir eyi aklayamamlardr. O halde, dinsel olmayan her ey, aslnda bu dinin din kavramna dayandndan, modern toplumun dayand rgtlenme asndan dinsel deildirler , ama tam da bu modern toplumun dininin ayrmna dayandklar iin, sosyolojik olarak modern toplumun dininin iindedirler. Modern toplumda da hibir ey o dinin dnda deildir ve olamaz, styapnn dnda olamayaca iin, dolaysyla din veya ulus tanm da. O halde, styapnn analizi dinin analizi olabilir. Bir styaplar teorisi bir din teorisi; ya da tersinden bir din teorisi styap teorisi olabilir. Modern toplumun styapsnn analizi, bizzat bu zel politik ayrmna dayanan dinin analizi ile balayabilir. Bu ayrmn kendisi sosyolojik olarak aklanmaya baland ve sosyolojik bir ayrm olmad gsterilmeye balandnda, modern toplumun dininin analizi balam olur. Demek burada yaplan, modern toplumun styapsnn veya dininin analizine balangtr. Bu balang sosyolojik sanlan kavramlarn bu dinin kavramlar olduunu gstermeye balamakla olabilirdi. Buraya kadar yaplan da nce ulus ve ulusuluun, sonra da dinin ne olduun aratrrken tam da budur.

139

C) Modern Toplumun Dini ve Modern Toplumda Dinin Yeri Modern toplumun styapsn ya da dinini tarihteki btn dinlerden veya styaplardan ayran zellik, zel ve politik ayrmnn kendisidir. Kapitalizm ncesinde hi bir din, byle bir ayrm yapmaz. Ama buradan da u sonu kar, modern toplumun din dedii modern toplumdaki din, yani zele ilikin olarak veya inan olarak din, din diye bildiimiz, din deildir. O modern toplumun politik olmayan dzenlemek iin kulland bir ara, modern toplumun dininin bir bileenidir. Yani benim inancm slam veya Hristiyanlk diyen birisi, hatta inancm yok ateistim diyen birisi, bununla slam ya da Hristiyan olduunu veya inanc olmadn deil, modern toplumun dininden olduunu, yani zel ve politik ayrmn kabul ettiini ve dini zel olarak kabul ettiini sylemi olur. rnein byle diyen bir ateist, aslnda modern toplumun dininden olduuna ilikin bir Kelimei ahadet getirmi olur. Demek ki, modern toplumdaki din ile (yani hukuki olarak din olarak tanmlanm ve sosyolojik olarak modern toplumun dininin bir bileeni olan din ile) dini (yani sosyolojik olarak dini) kartrmamak gerekir. Biri modern toplumun styapsnn, dininin bir bileenidir; dieri toplumun tm styapsdr. Biri modern toplumun din tanmna gre dindir; dieri sosyolojik olarak dindir. Politik olan dine, rnein eriata veya belli bir dine gre tanmlamak kapitalizm ncesi dinle kartrlmamaldr. Bu durumda ulusun bir dinle tanmlanmas sz konusudur. Tpk bir dille, bir etniyle bir, soyla, rkla tanmlamak gibidir ve ulusuluun en gerici biimlerinden biridir. nk ulusu rnein bir toprak parasnda yaayanlarla tanmlayan nispeten demokratik ulusuluk karsnda, ulusun bir din, dil, etni vs. ile tanmlanmas, onun zerinde bir basky amalar ve zelin alann iyice daraltr. Bu modern bir fenomendir ve kapitalizm ncesi dinle bir ilikisi yoktur; ulusuluun gerici biiminin grnmlerinden biridir.

D) Ulus ve Ulusuluun Marksist Tanm imdi bu yeni bulgular iinde ulus ve ulusuluun sosyolojik bir tanm yaplabilir hale gelmektedir. En genelden ulus ve ulusulua doru gidilebilir: Din, toplumun tm styapsdr, bir styap kurumu veya styapnn bir esi deildir. Tm toplumlarda, tm toplumsal hayat din araclyla dzenlenir. Bu nedenle styapsz bir toplum olamayaca iin, dinsiz bir toplum yoktur. Modern toplumun dini, btn nceki dinlerden veya styaplardan, zel ve politik ayrm ve dinin zele ilikin olduu ilkesi ile ayrlr . Bu dinin ortaya k dneminde, devrimci dneminde, ksaca Akl ya da Aydnlanma da denen (Ki bunlar bu dinin kendisi hakkndaki tanmlardr, sosyolojik tanmlar deildir ve bu

140

tanmlara bakarak bu dinin ne olduu anlalamaz) veya Descartesten Kanta kadar olan dnemde, politik olan, ulusla deil insan veya insanlkla tanmlanyor du. Aydnlanmann politii insan ve insanlkla tanmlayan kozmopolit Hmanizmi bu dinin devrimci dneminin biimidir. (Bu dnemde insan tanmnn srf erkekleri, beyazlar hatta belli bir mlk ve geliri olanlar kapsamas, tanmn kendisinden domayan, gemiin kalnts snrlamadr ve ayr bir konudur.) Bu din, bu styap, bu ayrm araclyla, o zamana kadar dnyada egemenliklerini srdren tm toplumlarn styaplarn, yani tm dinleri zel olarak tanmlayarak ve politik alandan uzaklatrarak, tm insanl birletirecek bir styap rgtleme potansiyeli tayordu. Aslnda tam da dnya ticaretinin ortaya kard bu ihtiyacn rnyd. Bu zel ve politik ayrmna dayanan ve btn dnyaya egemen dinleri zel diyerek politik alandan dlayan, bylece tm insanl birletirme potansiyeli ve mant tayan din (styap) bu devrimci dneminde, politik olan ulus ile deil, insan ile ve insan haklar ile tanmlyordu. Bylece bu din teorik olarak dinlerinin inan olduunu kabul eden tm insanlar kapsama potansiyeli tayordu. Dolaysyla modern toplumun dininin devrimci dneminde politik olan uluslara gre deil, insana gre tanmlanm oluyordu . nsan haklar bildirisi politik olan tanmlyordu ve bu dinin devrimci dneminin bir yanksyd. nsan henz ulus ile dolaylanm deildi. Vatanm yeryz milletim insanlk forml bu dinin devrimci biiminin veciz bir ifadesidir. Bu dine, aydnlanma, hmanizm, modern toplumun dininin devrimci biimi denebilir. Bu din, din olmad iddiasnda olan bir din olduu iin, ken dine bir din olarak isim vermemitir veya bir din olarak ad yoktur. Ne var ki, snflarn ve snf mcadelensin olduu bir snfl toplumda dinler, yani styaplar bir sre sonra egemen snflarn eline geer ve gerici bir biim alrlar. rnein Hristiyanlk Roma imparatorluunun resmi dini olduu an zaten gerici bir hal alm, kendi devrimci biimi sapknlk olarak kovuturur olmutu. Modern toplumun dininin bana gelen de budur. Bu din iktidara geldiinde, daha ilk admnda gericileti. Fransada balayan bu devrimin daha banda, yurtta ve insan; insan haklar ve yurttalk haklar ayn anlama sahipken ve aydnlanmann vatanm yeryz milletim insanlk diyen hmanizmini bu dlamazken; hzla bu dinin politik olan ulusla, insan ulus dolaym yla tanmlayan biimi yerleti153.

153

Marks ve Engelsin sekin ada, Katolik ve ateli anti-sosyalist Lord Acton 1862de ulusallk ilkesi zerine unlar yazyordu: Ulusallk teorisi tarihte geriye doru atlm bir admdr... Ulusallk, haklarnn stnln ilan ettiinde demokratik eitlik sistemi kendi snrlarnn tesine ger ve kendisi ile elikiye der... Ulusallk ilkesi demokrasinin bir reddidir, nk halkn iradesinin gereklemesine snrlar koyar ve daha yksek bir irade olarak bu iradenin yerine geer... Ulusallk ne zgrl ne de refah hedefler; bunlarn her ikisini de ulusu devletin kalb ve ls haline getirmenin zorlayc gerekliliine feda eder. zledii izgi maddi ve ahlaki kle belirlenecektir.

141

Adm adm, nce Thermidor ile ve sonra Napolyonun imparatorluu ile tam gerici bir biime dnt. nsanlk bu modern toplumun diniyle, somut bir gereklik olarak , onun gerici biimi iinde tant. Dolaysyla bu gerici biimini, onun kendisi zannetti. Tpk daha nce Hristiyanlk ve slamla bana geldii gibi. Gerek devrimci Hristiyanlkla ilgisi kalmam bu gerici Hristiyanl da Romann Ruhl Habisi Papalk ve Bizans mparatorlar eliyle; devrimci Mslmanlkla ilgisi kalmam gerici Mslmanlkla da Emevi ve Abbasi imparatorlarnn Mslmanlyla tanmas ve bunu asl Hristiyanlk ve Mslmanlk sanmas gibi. Fransz devriminin ordularnn eski dnyaya kar kazand zaferler, bu dinin artk gerici biiminin zaferleriydi ve bunlar rnein, Emevilerin gerici slamnn daha gerici Bizansa kar kazand zaferleriyle kyaslanabilirler. O halde ulus ve ulusuluk, bu zel ve politik ayrmna dayanan dinin, politik olan ulusla tanmlayan gerici biimidir. Dier bir ifadeyle, Ulus, modern toplumun st yapsnn ya da dininin gerici biimidir. Bylece Ulusun nihayet sosyolojik ve Marksist bir tanmna ulam bulunuyoruz. Ama ulusun bir tanmna ulamak iin Dinin Marksist bir tanmna ulamak gerekti. Fakat bu gerici biimin iinde de gericiliin farkl derece ve biimleri bulunmaktadr. rnein ulusu bir toprak parasyla tanmlayan, dil, din, etni, soy farklarn, politika dnda tutan biim en demokratik; bu gericilik iindeki en ilerici biimdir. Ulusu bir dil, din, etni, tarih, soy ile tanmlayanlar daha gerici biimlerdir. Genellikle bir rk ve din ile tanmlayanlar en gerici biimlerdir. Kltrel tanmlara dayananlar biyolojik tanmlara dayananlardan daha modern ve yumuak esnek biimleri olutururlar. Smrgecilie kar ulusal hareketler, ezilenlere dayanan hareketler, genellikle bu gerici biim iinde, modern toplumun dininin devrimci dneminin zelliklerine (enternasyonalizm ve hmanizm biiminde ortaya kar) ya da gericilik iindeki ilerici ve dah a demokratik biimlere (topraa dayal ulusuluk) eilim gstermi, onlar canlandrma eiliminde olmulardr. Ancak iktidara gelileriyle birlikte bunlar, bir brokratik kastn ya da burjuvazinin elinde, bunlar tasfiye eilimine girmilerdir ve girerler. Modern toplumun yani kapitalizmin ilikilerinin gelimesiyle birlikte, modern toplumun dinine giriler, onun gerici biimine giriler olarak gereklemitir. Modernleme, yani modern kapitalist ilikilere ve ona uygun bir styapya gei, bu nedenle ulus uluk biiminde ortaya kar. zellikle Ulusal kurtulu hareketleri, tpk komnlerin uygarlkla artan ilikilerine paralel olarak onlarn uygarla, Bizans imparatorlarnn veya Muaviyelerin elinde gericilemi bir Hristiyanlk veya slamla geileri gibidir. O dinin, devrimci biimine deil, gerici

Bu kapsaml sulama Marks ve Engelsin yazlarnda hibir yank bulmad. (Horace. B. Davis, i Hareketi, Marksizm ve Ulusal Sorun, s.25)

142

biimine gemektedirler. Ama o gerici biim iinde, o dine belli bir genlik, esneklik, demokrasi kazandrrlar. ktidara geldikleri an genellikle kendileri de gericileme srecine girerler. Bunun derecesini ve biimini son durumada snf mcadelesi belirler. Bylece ulusun ve ulusuluun sosyolojik bir tanmna ulalm bulunuyor. Ulus ve ulusuluk balangta hi tahmin edilmeyen bir kategori olarak ortaya kt. Modern toplumun styapsnn, yani zel politik ayrmna dayanan dininin; politik olan insanlkla ve insan haklaryla deil, ulusal olanla tanmlayan gerici biimi olarak ortaya kt. Ama bu sonuca ulamak iin bir Marksist din ve styap teorisi kurmak gerekti.

143

KNC BLM TARHSEL AIKLAMA

1) Aydnlanmann Kalnts
Buraya kadar Marksizmin uluslarn ve ulusuluun ne olduunu anlayamamasnn ne gibi metodolojik hatalardan kaynakland ele alnmaya alld. Bir bakma metodolojik ve mantksal bir yol izlendi. imdi bu anlayamamann tarihsel yani sosyolojik nedenleri zerinde durulabilir. Marksizmin metodolojik hatalar bir deil bir ka dzeyde ortaya kyordu. Birincisi gerici ulusuluun ulus tanmna dayanmas (uluslar ulusuluktan ncedir). Bu esas olarak klasik Marksizmin temel hatasyd. kincisi: zel ve politik ayrmn varsayan bir tanma dayanmas (ulusal olann politik olanla akmas: Gellner). Bu zellikle seksenlerden sonra kimi Marksistler arasnda yaylmtr ve esas olarak onlarn temel hatas olarak grlebilir. ncs: Modern toplumun dininin din tanmna dayanmas. (zel politik ayrm ve dinin zel olduu). Bu imdilik, dnyadaki tm Marksistlerin temel hatas olmaya devam etmektedir. Marksizm, burada Modern toplumun dininin din tanmndan hareket ediyordu. Bu da gstermektedir ki, bu metodolojik yanllar Marksist teorinin kendi yapsndan gelen zellikler deildir, aksine onlar onun temel kavramlar ve kendi z yapsyla eliki iindedir ve uyumsuzdurlar. Onlar gemiin kalntlardrlar. Onlar Marksist teorinin iindeki kr barsaklar, kuyruk sokumlar gibidirler. Marksizmin bunlardan temizlenmesi gerekir. Yani dinin ve ulusun ne olduunu anladmzda, Marksizmin bu nlardan temizlenmesinin admlarn da atm oluruz. Bu satrlarda yaptmz ve yapmaya altmz tam tamna budur. Her yeni z eski biimler iinde ve onlarn kalntlaryla ortaya kar. Marksizm aydnlanmann ocuudur. Dolaysyla aydnlanmann birok kalnts onun iinde, tpk bir kr barsak, bir kuyruk sokumu gibi var olmaya devam e der. Onlar onun olmazsa olmaz organik bileenleri deil, gemiin kalntlardrlar. En byk yanl bu organik kalntlarn onun asli eleri gibi alnmasdr. Bu nedenle Marksizmin gelimesi demek onun aydnlanmann kalntlarndan arnmas demektir de.

144

Descartesten Kanta Aydnlanma dini (onun kendini grmek istedii ve zaman zaman adlandrd gibi Akl dini de denebilir), eski dnyaya inden Magripe ve Britanya adalarna kadar, uygarlk dinlerinin egemen olduu bir dnyada ortaya kt ve btn mcadelesini ona kar yrtt. Bu aydnlanma dini dier dinlere kar mcadelesini, dinin nasl tanmlanaca ve onun politik hayattan dlanmas temelinde yrtt. Aydnlanma da, slamiyet de ayn dnya pazar ve bu pazara uygun bir styap (din) ihtiyacnn rn olmalarna ramen, slam Totemlerin (Putlarn) egemen olduu bir ortamda; Aydnlanma, Hristiyanln egemen olduu bir ortamda doduu iin, egemen dinlere kar farkl stratejiler gelitirdiler. rnein slamiyet doduu ortamdaki dinlerin din olduunu (yani tm styapy oluturduunu) inkar etmiyor, ama onlarn artk toplumun ihtiyalarna cevap vermediinden hareketle, totemlere (putlara) tapanlar din deitirmeye aryordu veya zorla deitirmeyi deniyordu. Bu anlamda slamiyet, dinin ne olduu konusunda Aydnlanmadan daha doru ve gerekiydi. Sosyolojik olarak dinin doru bir tanmna dayanyordu. Dinin tm toplumsal yaam rgtledii gereinden yola kyordu. Bize bu gn anlalmaz grnen, nk bizler aydnlanmann dini zel olarak tanmlayan kavrayyla maluluzdur, insanlar zorla din deitirmeye aryor veya bunu zorla yapmaya almak gibi davranlarn nedeni budur. Aydnlanma da ayn ary yapar ve ayn zor uygular ama ok ince biimde. Bu d inun din olduunun bu gn anlalmasnn zorluu da tam buradadr. Aydnlanma, sanki kimseyi din deitirmeye armyormu, sadece akla davet ediyormu gibi yapp, dinleri din olmaktan karp kendinin basit eklentisine dntryordu. Aslnda hi de slamdan farkl deildi eski dinler karsnda. Eer bir din aydnlanmann din tanmn kabul etmeyip, kendi din tanmna gre var olmaya devam ettii takdirde, dinlerin zel olduun syleyen bu din, hi de slamiyetin puta taparlara davrandndan farkl davranmyordu ve davranamazd da. Ama grnte, Aydnlanma din zgrln savunmu oluyordu. Tabii din Aydnlanmann din kavrayn kabul ettii, din olmaktan kp, bu dinin basit bir bileeni olmay kabul ettii takdirde. Bu mthi bir hileydi. Marksizm birka yz yl srm Aydnlanma Filozoflarnn (Peygamberlerinin - Aydnlanma kendi din tanm gerei kendi peygamberlerine (din kurucularna) Peygamber demiyor, Filozof diyordu; din, inan, akl d, peygamberlik; akl, felsefe ztlklar da bu dinin bir hilesidir) gelenei zerinde ortaya kmt. rnein Marks, Filozoflar imdiye kadar dnyay aklad artk deitirmeli derken, aslnda aydnlanmann kavramlaryla dnmekten baka bir ey yapmyordu. Marksn asl demesi gereken uydu: imdiye kadar Aydnlanma Filozoflar kendilerinin Peygamber olmadklarn, inanca deil akla dayandklarn sylyorlard, imdi yaplmas gereken onlarn da modern toplumun dininin peygamberleri olduunu gstermektir Ayrca, Kapitalist retimin baarlar ve emek retkenliinde salad stnlk, bu din kendisinin din olmadn, dinlerin hurafeler veya kiilerin zel sorunlar olduunu sylediinden, sanki bu dini akla dayand gibi bir grn yerlemesine de yol ayordu.

145

(Hlbuki bu dinin kendisi sosyal gerekliin tam bir arptlmasna dayanyordu, akl dini olduunu, dinin inan olduunu sylemesi, bizzat akla ve olgulara aykryd.) te yandan Marksizm ii snfnn henz ok kk ve clz olduu, bu dinin snrlarnn ve krizinin ortaya kmad bir dnemde domutu. Bu tpk rnein burjuvazinin henz clzken, balangta ayr bir din (aydnlanma) olarak deil, bir din iinde bir mezhep (Protestanlk, Pritenlik) olarak kendini ifade etmesi gibi ydi. Gsz ii snf da, eilimlerini modern toplumun dininin iinde bir mezhep olarak ifade etmesiydi. Dolaysyla Marksizmin bu zaaf sosyolojik olarak snfn henz yeterince geliip olgunlamamlnn bir ifadesiydi. Yani Modern toplumun dinini grememek ve hedefe alamamak; ona kar bir din, bir uygarlk tasavvuru olarak ortaya kamamak; ayn zamanda ii snfnn zayflnn, geriliinin ve bu uygarln henz krize girmemi oluunun da bir sonucuydu. Bu nedenle Marksizm Dini her zaman Aydnlanmann kategorileriyle ele ald. Dini hep modern toplumdaki, inanca, arpk bilince, akl reddetmeye indirgenmi yanyla ele ald. Bunun sosyolojik deil hukuki (veya epistemolojik veya ontolojik) bir kavram olduunu bile hi dnmedi ve grmedi. Yani Marksizm dini, modern toplumun dininin din kavramyla anlyordu. Dolaysyla bu dinin fiili bir srdrcs ve yaycs oluyordu. rnein ateist olmak ve bunu dinsizlik olarak tanmlamak tam da modern toplumun dininin, zel ve politik ayrmna dayanan dinin, aydnlanmann din kavrayna; dinin inan olduu kavrayna dayanr. Marksistler in genellikle ateist olmalar, materyalizmi ve tutarl bir laiklii savunmalar tam da modern toplumun dininin kavramlaryla dnp davrandklarnn en esasl kantdr. Hlbuki Marksist kategorilerin mantk sonucu: dinin tmyle styap olduudur. Din tmyle styap olduundan, styap olmadan bir toplum olamayaca; nerede bir toplum, dolaysyla bir retim veya altyap varsa orada bir styap olacandan, din de olacaktr. Yani Marksist kategorilerle, sosyolojik kategorilerle dnldnde dinsizlik mmkn deildir. Marksizmin ve Marksistlerin Marksist kategorilerle yapmas gereken dinsizlik deil (ki mmkn deildir sosyolojik olarak), bu dine kar baka bir dini vazetmek olabilirdi. zetle, Marksistlerin yaptklar, rnein Leninin Militan Maddecilik zerine dedikleri gz nne getirilsin, aydnlanmann yaptn yapmak ve srdrmekten baka bir ey olmamtr. Bylece aydnlanmann ocuu olan Marksizm, dini Aydnlanmann kavramlaryla ele aldndan, dinin ne olduunu anlayamad; dinin ne olduun anlayamad iin de dini aydnlanmann kavramlaryla ele aldn hibir zaman gremedi. Bunun sonucu da bir styaplar teorisinin, dier bir ifadeyle din teorisinin yokluu oldu. Nasl milliyetiler milliyetiliin ve milletin ne olduunu anlayamazlarsa; aydnlanmann kavramlaryla dinin ne olduu anlalamazd ve nasl milliyetiliin ve milletin ne olduunun anlalamamas bizzat milliyetiliin bir kant idiyse; dinin anlalamamas da bizzat modern toplumun dininden oluun bir ifadesidir.

146

Marksizm ve i snfnn yapmas gereken ise bu dine kar baka bir din; baka bir styap olmalyd. Marksizm nasl ulusu iinde mcadele edilecek bir ortam deil; kendisine kar mcadele edilecek bir birim olarak ele almal idiyse; bu modern toplumun dinini iinde mcadele edilecek bir ortam deil, kendisine kar mcadele edilecek bir din (styap) olarak ele almalyd. Ama aydnlanmann kalntlar, tekniin baarlar, snfn henz ocukluunu yaamas Marksizmin bu kalntlardan kurtulmasn engelledi ve geciktirdi.

2) Demokratik Cumhuriyet ve Fransz Devriminin Kalnts

Ama Marksizmdeki kalnt sadece Aydnlanmann kalnts deildir. Marksizm ayn zamanda Fransz devriminin ocuudur. zellikle politik ve siyasi taleplerini formle ederken, bu devrimin rneinde ilhamn aramtr. Ama bu devrimde aydnlanmann ideali daha ilk admlarda terk edilmitir. Bu terk edi Marksizm iinde de izler brakmtr. Bu devrim daha iktidara gelirken gericilemeye, insanln yerine belli bir ulusu geirmeye balamtr. Ve bu devrim somutta, politik olan insanlkla deil bir ulusla tanmlam, fiilen bir ulus kurmayla sonulanmtr, bir Demokratik Cumhuriyet yaamtr. Bylece Demokratik Cumhuriyet ve Ulus (ki bu ulus kendini Fransa topranda yaayan yurtta larla tanmlyordu) fikri Marksizme buradan iyice yerleti. Bylece Aydnlanmann ideali olan, vatanm yeryz milletim insanlk; nsan haklar yerine ulusun haklar, dolaysyla bir dnya cumhuriyeti ideali, somutta Demokratik Cumhuriyette rgtlenmi bir ulus ile yer deitirdi. Geri Demokratik Cumhuriyet belli bir toprak parasna dayanan bir ulusuluu zorunlu klmaz; Dnya Cumhuriyetini dlamaz ve aslnda ierir. zgr komnlerin birlii ise, her komn buna katlabilir demektir, bir toprak paras veya bir dil ile snrlanaca gibi bir ima bulunmaz. Dier bir ifadeyle, dinin zele itilmesi zorunlu olarak bir ulus, bu ulus en demokratik biimde bir yerle tanmlansa bile, biimini gerektirmez. Politik olan pek ala belli bir toprak parasnda yaayanlarla da tanmlanmayabilir. Btn insanlar eitse niye sadece belli bir toprak parasnda yaayan insanlar aydnlanmann sunduu zgrlkten yararlansnlar ? Zaten bu fikir, yani bir tek dnya cumhuriyeti fikri balangta vardr. Demokratik Cumhuriyet fikri bir dnya cumhuriyetinden, bir ulusun demokratik bir cumhuriyette rgtlenii biiminde Marksizme , Fransz Devriminin bir kalnts olarak girdi. Keke bu kadarla kalsayd. Ama bu Jakoben iktidar dnemindeki zgn biimiyle deil, gerici Alman Ulusuluu ile karm olarak.

147

3) Gerici Alman Ulusuluunun Kalnts

Bu modern toplumun dininin gerici biimi ulusuluk ise, dile, dine, kltre, kana, tarihe dayanan ulusuluk da, bu ulusuluun (gericiliin) daha da gerici biimidir. Marksizm, bu ulusuluun da en gerici biimi olan, ulusun ulusuluktan nce geldii ve var olduu var saymndan yola kan; genellikle dile, dine dayanan daha da gerici bir ulusulukla damgal olmutur. Almanya tam da gerici ulusuluun doduu yerdi. Bu gerici ulusuluun tm varsaymlar da Marks-Engelsin tm anlaylarna sinmi bulunuyordu. Bunun nedeni de Marks ve Engelsin Almanyada doup bym olmalaryd. Alman ulusuluu, Almanlar diye bir ulusun var olduu ama bu ulusun feodaller tarafndan birlemesinin engellendii; yani ulusun ulusuluktan nce var olduu varsaymna dayanyordu. Alman Romantizmi bu gerici ulusuluun kaynayd. Son yllarda Romantizmin Marksizmin drdnc kayna olduunun kefi, sadece ilerlemeci olmayan bir gelenein Marksizmde bulunduu anlamna gelmez; ayn zamanda, bu gerici ulusuluun Marksizmin bir kayna olduu anlamna da gelir. Daha sonra Marksizmin yayld alanlar, ayn ulusuluk anlayna dayanan Dou Avrupa lkeleri olduundan, topraa dayanan ulus ve ulusuluk anlaynd an bile daha geri bu ulus ve ulusuluk anlay bilinen Marksizme egemen olmaya devam etti ve iyice yerleti. Bu Alman ulusuluundaki ulus anlayndaki kkleri nedeniyle Marksizm, gericilik iinde bir ilericilik olan, Fransz topraa dayanan ulusuluk geleneinden gelen, ulusuluun ulustan nce geldiini bir biimde syleyen, bir Anatol France kadar olsun bir kavray yetenei gsterememitir ulusun ve ulusuluun ne olduun anlamakta. Ve son yllarda, zellikle seksenli yllarda, ulus ve ulusuluk zerine, aydnlanmann din anlaynn dna kamayan ama ulusuluun ulustan nce geldiini gsteren ulus ve ulusuluk teorilerinin, zellikle Almanyada deil de ngilterede gelimi olmas da bir rastlant deildir. Bylece Marksizmin iinde, her biri hem Marksizmle elien ve ama ayn zamanda, her biri de dieriyle elien ve geri gidi anlam tayan, biri Aydnlanmadan (Din), biri Fransz devriminden (Ulus) biri Alman ulusuluundan gelen (tarihli ulus) kalnt vardr. O metodolojik hatalarn kkleri de bu doumdan ve doumun getii koullardan gelen kalntlarda gizlidir. Bu kalntlar, o metodolojik hatalar biiminde ve sonunda da ulusuluun, ulusun ve dinin ne olduunun anlalamamas olarak ortaya kmtr.

4) Kalntlarn Aralarndaki elikiler

Modern toplumun dininin ilerici ve gerici biimleri arasndaki bu elikiler, Marksizmin kendi iinde elikiler olarak ortaya kar. Bu, gerici Alman ulusuluu kalntsnn, Aydnlanma kalntsyla ve Fransz Devrimi kalntsyla elikisini iki rnekte ele alalm.

148

A) Demokratik Cumhuriyet ve UKKTH elikisi Alman gerici ulusuluunun, ulusuluun daha ilerici biimiyle (Fransz Devriminin Demokratik Cumhuriyeti, ulusu toprak parasyla tanmlayan ulusuluk) olan elikisi en ak biimde Demokratik Cumhuriyet ve Uluslarn Kendi Kaderin Tayin Hakk arasndaki elikide grlebilir. Marks ve Engels, Demokratik Cumhuriyete rnek olarak, sadece Jakoben iktidar dnemi Fransasn ve bir de ABDyi gsterirler. ngiltere vs. bir Cumhuriyet olmadklar iin bu kavramn dnda kalrlar. zellikle Engels, her mahalli birimin kendi zgr kararyla birletii ve ulus meydana getirdii biimden sz eder. Dikkat edilirse, burada ulus iin hibir dil ve dinden sz edilmez, komnlerin zgr birlii sz konusudur. Bu balamda uluslarn kaderini tayin hakk, ulus olma ile ilgili deil, toplumun rgtlenmesiyle ilgili, demokrasiyle ilgili bir haktr. Yani demokratik bir cumhuriyet, nceden var olduu, bir tarihe dayand iddia edilen bir ulus anlayyla eliki iindedir. nk byle bir hak, yani ulusun belli bir dil, din, etni, soy, tarih ile tanmlanmas, o topraklarda yaayan ve o tanma girmeyenlerin ezilmesi, dolaysyla ortada demokratik bir cumhuriyet olmamas anlamna gelir. Demokratik Cumhuriyet erevesinde bu hak, ulusu bir dil, din, etni, soy ile tanmlama hakk anlamna gelmez, aksine bu hakkn reddi anlamna gelir. rnein ABDde, Gney eyaletleri ulusu beyazlarla tanmlamaya kalktklarnda ve ayrldklarnda Kuzey bunu tanmad. Ama eer Gney ayn Kuzey gibi rkla dayanmasayd ve demokratik olsayd, pek ala ayrlabilirdi ama o zaman da zaten ayrlmann bir anlam olmazd. Marks Engels, Kuzeyi Gneye kar desteklediler, nk Kuzey demokratikti demokratik olmayan bir ulusu reddediyordu. (Ama bu destek burada ele alnan ulus paradigmas iinde olmad, toprak sorunu balamnda, klelie kar olma balamnda koyuldu.) Ama ayn Marks-Engels, rnein Alman Birliinden de sz ederler ve savunurlar. Alman Birliinden sz etmek bu anlayla eliir. Bu, Almanlar diye, ulusun ulusuluktan nce geldii varsaymna dayanr ve zgr komnlerin zgr bir birlemesi veya ayrlmasyla bu anlay bir arada bulunamaz. Ancak Alman komnlerinin birlemesi veya ayrlmas ile bir arada bulunabilir. Bu ise soya veya dile dayanan bir ulusuluk anlayndan baka bir ey deildir. Marks ve Engels hep bu elikiyi yaarlar. Bir yandan Alman Birliini savunurlar, yani dile, tarihe hatta kana dayal bir ulus tanmna dayanan bir ulusun birliini savunurlar nes nel olarak; dier yandan rnein Engelsin Almanya iin ABD ve Jakoben Fransasn rnek gstererek Komnlerin zgr Birlii olan bir Demokratik Cumhuriyeti nerdii grlr. Daha sonra ayn eliki Lenin ve Troki de grlr. Lenin bir yandan btn dille rin, kltrlerin, uluslarn eitliinden sz eder. Bu, ulusun bir dili, kltr, etnisi olmamas; btn bunlarn; politik bir anlamnn olmamas, kiisel olmas demektir. Ulus sadece belli bir toprak parasyla snrlanr. Ama baka dili, dini, etniyi, kltr zel yapm ayn ilkelere dayanan uluslarn da bir fark olmayacandan, ayr olmalarnn anlam yoktur. Bu anlay potansiyel

149

olarak bir Dnya devletini iinde tar. Zaten Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii ad bu dnceden kaynaklanyordu. Ama ayn Lenin, uluslarn kendi kaderini tayin hakk dedii an, uluslar ulusular yarattndan ve o zamann dnyasnda ve Dou Avrupada zellikle gerici ulusuluk tarafndan uluslar yaratldndan, bunu savunmak, ulusu gerici bir ulus anlayna gre belirleme hakk olarak ortaya kar. Uluslarn kendi kaderini tayn hakk, fiiliyatta, Demokratik Cumhuriyet karsnda, dile, dine, etniye, soya, tarihe dayanan ulusal devletler kurma hakk demektir. Marks, Engels, Lenin, Troki hepsi Jakoben ktidarnn Demokratik Cumhuriyetinin ilericilii ile Almanyann ulus tanmlarndaki gericiliinin elikisini ilerinde tadlar. Ama btn bu elikiye ramen, Stalinizmin egemen oluuna kadar Aydnlanma gelenei daha baskndr. nk Marksistler hala ezilen snflarla dorudan balant iindedirler ve onlarn eilimlerini yanstmaktadrlar. Ezilenler de bu dinin devrimci dneminin teleplerini savunma ve canlandrma eimlindedirler. Stalinizmin ykseliiyle birlikte, demokratik tm gelenekler gibi Demokratik Cumhur iyet ve topraa dayal ulus anlay da yok olur. Ve bylece eliki gerici ulusuluun kesin egemenlii ile zlr. Ve buna paralel olarak, Orta Asyada rnein, dile, tarihe, etniye dayal uluslar kurulmu; yani henz tek tanrl din biimleri altnda neredeyse komn dnemini yaayan toplumlar, modern toplumunun dininin gerici biimine sokulmulardr. Yani resmi Marksizm gerici ulusuluun yaptn yapmtr. Dou Avrupa ve Baka yerlerde de, var olan, byle tanmlanm bir ulus tanmna dayanan ulusal devletlerde iktidara geldiklerinde de (Polonya, ekoslovakya, in, Bulgaristan vs.) o tarih, dil vs. ile tanmlanm biimi almakta hibir saknca grmemilerdir. Bylece Fransz devriminden bile ok daha gerici bir ulusuluun savunucusu, yaycs ve k urucusu olagelmilerdir.

B) Gerici Ulusuluk Aydnlanma elikisi: Enternasyonalizm Ama her biri Marksizmle de elien bu kalntlarn arasndaki eliki kendisini en ak Enternasyonalizm kavramnda gsterir. Aydnlanmann ideali Vatanm yeryz milletim insanlk idi. Bu ideal henz uluslarn dnyay kapsamad bir dnemde, modern toplumun dininin, tpk Allahn btn putlarn yerini almas gibi, btn dinlerin yerini almas anlamna geliyordu. Marksistler bu ideali alp, otantik biimiyle olduu gibi savunabilirlerdi, yani politik olan dnya ve insanln tmyle tanmlayp, daha batan uluslara kar bir hareket olarak ortaya kabilirlerdi. Dnyay uluslarn kaplamaya balad bir dnemde, ayn ilkeyi, uluslara kar da savunup, yani ulusal olann zel olmasn programlatrp burjuvazi tarafndan inkar edilmi bu devrimci gelenei sahiplenip derinletirerek srdrebilirlerdi. Bylece sosyalist

150

hareket, modern toplumun dininin devrimci dnemini sonuna kadar savunan, gerici biimine de, yani uluslara kar da bir hareket olarak kar ve kalrd. Byle bir yaklam iinde ulus, iinde hareket edilen tarafsz bir ortam deil; kendisine kar mcadele edilen bir oluum olarak grlrd. Bu gn sosyalizm byle bir yaklamn birikimiyle imdi ok ileri bir noktada bulunabilirdi. Ne var ki iler byle gitmedi. Marksizm Aydnlanmann idealini otantik biimiyle sahiplenmek ve gelitirmek bir yana; gerici bir ulusuluk erevesinde bu zlemi ve ideali dile getirdi. Enternasyonalizm tam tamna budur. Enternasyonalizm, var olan uluslar kabul eder, ama uluslarn kendisi Aydnlanmann inkrdr. Aydnlanmann inkr olan ve ou da en gerici biimde inkr olan, bu uluslarn sosyalist olup birlemesini hedefler enternasyonalizm. Kendi iinde elikidir aslnda. lerici veya gerici, uluslara kar olarak kendini tanmlamaz. Ama var olan uluslar veri kabul ettiinden ve o uluslar da yzde doksanyla, rnein Almanya gibi, en gerici kltre, kana, rka dayanan uluslar olduundan, uluslar da en gerici ulusulua gre tanm ve tanmlam olur. Enternasyonalizm, Aydnlanmann idealinin, gerici bir ulusuluun dnyasndan tanmlanmasndan baka bir ey deildir. Bylece Enternasyonalizm olmayacak duaya amin olarak ortaya kar. En gerici ulus ve ulusuluk ilkesine gre rgtlenmi lkelerdeki, bu gerici uluslar kendilerine kar mcadele edilecek bir ey olarak grmeyen iilerin kardelii ve dayanmas anlamna gelir. Bunun olamayaca aktr. Ve olmamtr da. Dikkat edilsin, enternasyonalizm, nispeten demokratik olarak, rnein bir yere gre tanmlanm bir ulusu ve ulusuluu bile savunmaz pratikte. Var olan uluslar veri kabul eder. Kendini oluturan partiler de byle uluslar veri kabul edip yle enternasyonali olutururlar. rnein en azndan gerici ulusuluu reddeden partiler olsa bu partilerin hepsinin kendilerini, Trk, Yunan, Alman diye deil kendini byle tanmlayan devleti ve ulusu ykmay hedef alm buna uygun olarak da adn ntral bir toprak paras adyla tanmlam partiler olurlard. Brakalm byle bir eyi, byle bir sorun bile yoktur. Enternasyonalizm, bir brokratik aygtn, dolaysyla bir ulusun d politikasnn ve diplomasisinin arac olmad, gerici nasyonalizme tamamen teslim olmad durumda bile bu elikiyi iinde tamtr. SSCB de ifadesini bulan aydnlanma ideali, kendisini gerici bir ulusulua gre tanmlanm uluslarn bir birlii olarak da gryordu. Kendi iinde elikiydi. Bir bakma bugn sosyalizmin ne yapmas gerektii bu balamda daha ak olarak ortaya kmaktadr. Yaplmas gereken: Aydnlanmann Vatanm yeryz milletim nsanlk diyen humanist ve kozmopolit idealine yeniden dnmektir. Ve bu devrimci ideali, modern toplumun dininin gerici biimi olan uluslara kar yeniden formle etmektir: bu forml yle ifade edilebilir: nasl tanmlanrsa tanmlansn (yer, din, dil, tarih, kltr vs.) ulusal olann politik hibir anlamnn olmamas ve tamamen kiisel bir sorun olmas.

151

Her hangi bir yerde yaayanlar veya her hangi bir zellie sahip insanlarn bir ulus olduunu dnenler, tpk bir dernek, birlikler kurabilirler, eylenceler tertipleyebilirler, yarmalar yapabilirler. Tpk bu gnk dinler gibi. Bu ayn zamanda bir tek dnya dini ve cumhuriyeti demektir. Bu dinin ad nsanlk olabilir, bu dinden olana da nsan denebilir. Bu nsan kavram ve insan tanm, biyolojik olarak insan dier hayvanlardan ayran insan kavramyla kartrlmamaldr. Biyolojik olarak insan kavramnn hibir sosyolojik anlam yoktur. Bu nsan tanm, nsan sosyolojik olarak dier dinlerden ayrmaktadr ve biyolojik olarak insan tanmnn iine giren tm insanlar kapsamaz . Bir insan (burada biyolojik olarak insan) her hangi bir ulustan ise, nsan (burada sosyolojik olarak insan) olamaz rnein. Yani ancak sadece dinlerin deil, milletlerin de zele ait olmasn savunanlar nsan olabilir. Bir Trk bir nsan olamaz, bir nsan da bir Trk olamaz. Ya da daha genel olarak, politik birimin -nasl tanmlanrsa tanmlansn- ulusal birimle akmas ilkesine dayananlar, yani milliyetiler, nsan olmazlar. Ama biyolojik olarak pek ala insandrlar. Enternasyonal, bir parti ve partiler birliiydi. Burjuva uygarlnn gerici biimi iinde ilerici bir idealin ifadesiydi. Yani bir din iindeki bir tarikatti; modern toplumun dini iinde bir mezhepti. Hem de onun en gerici biimi iinde. Marksizm ve Sosyalizm, bir mezhep deil, baka bir Din olmaldr. Sosyalistler Enternasyonalist (modern toplumun dininin gerici biimi iinde az ok ilerici bir mezhep deil) deil, nsan (bu dinin sosyalizme kadar gidebilecek devrimci biimini savunan, politik olann ulusal olanla akmas ilkesini reddeden ) olmaldrlar.

C) Proletarya Diktatrl ve Ulus elikisi Marks, Proletaryann eski devlet cihazn alp kullanamayacan sylyordu. Ama bu farkl cihazn en temel zelliini de kullanamayacan gremiyordu: bir ulusa gre tanmlanml. Dolaysyla sosyalistler bir ulusal devleti Paris komn ilkelerine gre rgtlemekten sz ediyorlard154.

154

Aadaki satrlar Marksn bu kafa karkln ve aka gsterir.

Komnn ilk buyrultusu (kararnamesi) srekli ordunun kaldrlmas, ve silahlanm halk ile deitirilmesi oldu.
Komn, kentin eitli ilelerinden genel oy hakk ile (sayfa: 263) seilmi belediye meclisi yelerinden kurulmutu. Bu yeler sorumlu ve her an grevden geri alnabilir idiler. Komn yelerinin ou doal olarak iilerden ya da ii snfnn nl temsilcilerinden oluuyordu. Komn parlamenter bir rgenlik deil, ama ayn zamanda hem yrtmeci hem de yasamac, hareketli bir gvde olacakt. Merkezi hkmetin aleti olmaya devam edecek yerde, polis siyasal zniteliklerinden hemen yoksunlatrld ve Komnn sorumlu ve her an grevden geri alnabilir bir aleti durumuna dntrld. Ynetimin tm br dallarndaki grevliler (memurlar) iin de ayn ey oldu. Komn yelerinden aama srasnn en altdzeyine dein, kamu grevi ii cretleri karl grlecekti. Yksek devlet grevlilerinin kullanma haklar ve temsil denekleri, bu yksek grevlilerin kendileri ile birlikte ortadan kalktlar. Kamu hizmetlileri, merkezi hkmet tarafndan korunan kimselerin zel mlkiyeti olmaktan kt. Sadece belediye

152

Halbulki bu kendi iinde bir eliki olmaktadr. Paris Komn tipi devlet, bir proletarya diktatrl, bir ulusa gre tanmlanamaz. Ulus ilkesine gre politik olan belirlenmi bir devlet snfsz topluma gidiin bir arac olamaz. Proletaryann var olan eski cihaz kullanamayaca gerei sadece bir devletin rgtlenme mekanizmalarna indirgenemez. Elbet onlar da geerlidir ama nermeyi yle de gelitirmek gerekmektedir: proletarya, o ulus nasl tanmlanrsa tanmlansn, ulusa gre tanmlanm bir devlet cihazn snfsz topluma giden bir yolda kullanamaz. Proleter devrimi ulusa kar bir devrim olmak zorundadr. Proletarya diktatrlnn anlam, politik olann ulusal olanla tanmlanmas karsnda bir diktatrlk olmasnda toplanr.

ynetimi deil, ama o gne dein devlet tarafndan yrtlm bulunan tm girikenlik, Komnn ellerine verildi. Eski hkmetin maddi iktidar aletleri olan srekli ordu ile polis bir kez kaldrldktan sonra, Komn manevi bask aletini, "rahiplerin iktidar"n krma iine giriti; varlkl kurumlar olduklar lde, tm kiliselerin datlmas ve kamulatrlmas buyrultusunu kard. Rahipler, ncelleri olan havariler gibi, mminlerin sadakalar ile yaamak zere, zel yaamn dnya ilerinden dingin elekmiliine gnderildiler. retim kurumlarnn tm parasz olarak halka ald, ve ayn zamanda kilise ile devletin her trl karmasndan da kurtarld. Bylece, sadece retimin herkes iin eriilebilir klnmas ile kalnmam, ama bilimin kendisi de, snf nyarglar ve hkmet iktidarnn onu vurmu bulunduklar zincirlerden kurtarlmt. Adalet grevlileri, daha sonra bozmak zere, srayla ballk yemini etmi bulunduklar ardarda gelen btn hkmetlere aalk bamllklarn gizlemekten baka bir ie yaramayan o yapmack bamszlktan yoksunlatrldlar. br kamu grevlileri gibi, yksek adalet grevlileri ve yarglar da seilir, sorumlu ve geri alnabilir olacaklard. Paris Komn, elbette, Fransa'nn btn byk sanayi (sayfa: 264) merkezlerine rnek hizmeti grecekti. Komn rejimi, Paris ve ikincil merkezlerde bir kez kurulduktan sonra, eski merkezi hkmet, tara illerinde de, yerini reticilerin kendi kendileri tarafndan hkmetine brakma zorunda kalacakt. Komnn gelitirme zaman bulamad ksa bir ulusal rgtlenme taslanda, Komnn en kk krsal yerleme merkezle rinin bile siyasal biimi olaca ve krsal blgelerde, srekli ordunun, hizmet zaman son derece ksa bir halk milisi ile deitirilecei, aka sylenmitir. Her ilin krsal komnleri, ortak ilerini ilin ynetim merkezindeki bir delegeler meclisi aracyla ynetecek, ve bu il meclisleri de Paris'teki ulusal yetkililer kuruluna milletvekilleri gndereceklerdi; delegeler her an grevden geri alnabilir ve semenlerinin buyurucu yetki belgesi ile bal olacaklard. Bir merkezi hkmete gene de kalan, az sayda ama nemli grevler, geree aykrl biline biline sylendii gibi kaldrlmayacak, ama komnsel, baka bir deyile sk skya sorumlu grevliler tarafndan yrtleceklerdi. Ulusun birlii bozulmayacak, ama tersine, komnsel kurulu tarafndan rgtlenecekti; bu birlik, onun cisimlemesi olduunu ileri sren, ama, ulusun asalak bir uru olduu halde, ulusun kendisinden bamsz ve onun zerinde olmak isteyen devlet iktidarnn yklmas ile bir gereklik durumuna gelecekti. Eski hkmet iktidarnn salt bastrc organlarnn kesilip atlmas nemli olduu halde, bunlarn hakl grevleri, toplumun zerinde bir stnlk savnda bulunan bir otoriteden ekilip alnacak, ve toplumun sorumlu hizmetkrlarna verileceklerdi. Genel oy hakk, her ya da alt ylda bir halk parlamentoda ynetici snfn hangi yesinin temsil edecei ve ayaklar altna alacan kararlatracak yerde, tpk kendi ii iin ii ve ynetim personeli arayan herhangi bir iverene hizmet eden bireysel seim hakk gibi, komnler biiminde rgtlenmi halka hizmet edecekti. Ve bireyler gibi, topluluklarn da, gerek iler konusunda, genel olarak herkesi kendi yerine koymasn, ve eer bir kez bir yanllk yaparlarsa, onu da hemen dzeltmesini bildikleri, iyi bilinen bir olgudur. te yandan, Komn anlayna hi bir ey, genel oy hakk yerine hiyerarik bir grevlendirme geirmekten daha yabanc olamaz.

153

NC BLM SONULAR

1) Dzeydeki Tahrifat ve Kendini Yeniden retii

Marksizmin iindeki bu dzeydeki kalntlara yol aan, Aydnlanma, Ulusuluk ve Gerici Ulusuluun varsaymlar, aslnda tm tarih ve toplum bilimlerine damgasn vurmutur. Dolaysyla tm tarih ve toplum bilimleri dzeyde bir arplma iindedir. Sadece Tarihsel olgulara ilikin yorumlarda deildir arplma, bu olgularn aran, bulunuu, deerlendirilmesi de bu arplmayla damgaldr. Dolaysyla olgular hakkndaki bilgi de arplm olduundan, olgularla genellemeler arasndaki fark, yani bilimlerin ilerlemesinin motoru olan eliki yok olmakta, arpkl grmek adeta olanaksz hale gelmektedir. Bunlarn en gericisinden bir rnek verilebilir. rnein, Trk ulusu, aa yukar yirminci yzyln balarndan itibaren, Anadolunun Mslman ahalisinden yaratlmtr. Ama bu kendini artk Trk olarak tanmlayan bu dnn Mslmanlar, ok deil yz yl nce Trkln, bir ulus veya etniyi tanmlamak bir yana, bir hakaret sfat olduunu; Avrupallarn Osmanl topraklarna Trkiye dedii iin lkenin adn Trkiye olarak aldn; Osmanlnn bir Trk imparatorluu olmadn; bir Trk tarihi diye bir ey bulunmadn; bunun Trk Tarih Kurumu tarafndan yaratldn; aslnda bugnk Trke gibi bir dil de olmadn, bunun da Trk Dil Kurumu tarafndan yaratldn; bu kurumlarn ilevinin bir Trk Ulusu yaratmak iin bir Trk Tarih ve Dili yaratmak olduunu; bunu yaratmak iin en incesinden en kabasna kadar her eyin uydurma olduunu; rnein stanbul burlarna bayrak diken Ulubatl Hasan veya Zonguldakta kmr bulan Uzun Mehmet gibi hikyelerin bile batan aa uydurma olduunu tasavvur bile edemez hale gelirler. Bu uluslara gre yaratlm tarih ylesine beyinlere yerleir ki, brakalm normal bir Trk, rnein Hikmet Kvlcml gibi bir ciddi Marksist bile , Dinin Trk Toplumuna Etkileri balyla, Trklerin bir tarihte Mslmanl neden ve nasl benimsedikleri zerine kitaplar yazar. O zamanlar Trklk olmadn, Mslmanl benimseyenlerin bu gnk Trkeyle ligistik olarak akraba bir dil konuan (ama dikkat edilsin Trk burada linguistik bir kavramdr, sosyolojik veya politik deil) u veya bu toteme tapan komnlerin Mslman olduunu; Trkln, yirminci Yzylda Trkiyede Mslmanlardan yaratldn tasavvur bile edemez hale gelir. Bylece sadece ulusuluun deil, ulusuluun ok zel bir biimi olan, bir tarihe, bir soya, bir dile dayanan en gerici ve rk ulusuluk bile, bir kere modern medya ve eitim araclyla insanlarn kafasna yerleti mi, en ulusulua kar olduunu syleyenlerin bi le o uydurma tarihi ve ulusuluu yeniden retmesine yol aar. Bylece ulusuluk ile ulus olgusu arasndaki iliki, ok zel biimde, her ulusta olduu gibi, Trkln ne olduu ve Trk ulusu arasnda da ortaya kar. Trkler Trkln ne olduunu 154

anlayamazlar nk Trktrler; Ama Trkler Trkln ne olduunu anlayamadklar iin de Trklk var olamaya devam eder. Ayn fasit daire geerliliini burada da srdrr. Olgu ve aklamas arasndaki birlikte var olmazlk da aynen geerlidir. Trkler Trkln ne olduunu anladklar an, Trk ulusu diye bir ulus var olamaz. Trklk var olduu srece de Trklerin Trkln ne olduun anlamalar olanaksz hale gelir. Bu bant, Trklk gibi bir dile, bir tarihe, bir soya gre tanmlanm bir ulusuluk ve ulusla mcadele iin, o ulusun yaratlmasndaki btn yalanlara kar, btn tarihe kar bir aydnlatma abasnn olaanst nemini gsterir. Byle zengin bir literatr olmadan, Trkln batan aa uydurma olduu gerei geni kitlelerin bilincinde yer etmede n, kendini Trkle, Trkl de soya, tarihe ve dile gre tanmlam bir ulus ve devlet deitirilemez. Bylece demokrasi mcadelesi ile tarihin uluslara gre yeniden yazlm olmasna ve tahrifatlara kar mcadele arasnda kopmaz bir ba ortaya kar. Tarih, ulusun nasl tanmlanacana ilikin tartma ya da programn merkezinde bulunur. Tarihin u veya bu biimde anlatm aslnda ayn zamanda somut bir program demektir. Ama esas sorun bakadr. rnein Tarihte hibir Trk devleti olmadn ve olamayacan sylemek tm tarihi Trk devletlerinin tarihi olarak okumu biri iin neredeyse olanakszdr. Dolaysyla bu tarihin byle bir bilgisiyle yetimi birinin, bu tarihi anlatan olgular, verileri aratrr, bulur ve tasnif ederken de bu anlayn dna kmas zordur ve bylece veriler de tekrar o arplm tarihi dorulayan veriler olarak yeniden retilirler. Yani bilimin ham maddesi olan olgular da tarafsz deildir artk. Dolaysyla, dncenin ilerlemesi iin gerekli olan, olgular hakkndaki bil gi ile onun genellemesi arasnda bir eliki de kaybolur ve yokmu gibi grnr ve bylece kendi kendini reten bir sre balar. Yine de son yllardaki, uluslarn nasl yaratldna ilikin almalar, az ok bu gerici ulusuluun yaratt tahribat ve arptmay bir lde olsun aa karmtr. Ama bunu aa karan almalarn neredeyse hepsi, en iyi durumda topraa dayal, tarihsiz nispeten demokratik bir ulusuluun, dine dile dayanan daha gerici bir ulusuluu eletirisinden baka bir ey deildirler. Bu almalar, ulusuluu sadece dil, tarih vs. dayanan en gerici ulusulukla zde tanmlad iin, ayn zamanda kendileri daha ince ve daha st dzeyde bir tahrifattrlar. rnein, ulusun bir yere gre tanmlanmasn ulusuluun almas, ulus devletin sonu olarak tanmlarlar. rnein Avrupa Birlii ile Ulus Devletin almakta olduundan sz ederler. Avrupa Birliinin en iyi durumda yere gre bir ulus tanm yaptn grmezler. Ama tahrifat bu dzeyde bitmez. Bunlar politik olann ulusal birime gre tanmlanmasnda da bir sorun grmezler bu almalar. Dolaysyla bu eserler, modern tarihin kendisinin, en ilerici biimlerinde bile aslnda bir gericilik olduunu; politik olann her hangi bir ulusa gre tanmlanmasnn kendi bana bir gericilik olduunu gizlerler. Tarihe dayanmayan bir ulusuluun da ulusuluk olduunun anlalmasn engellerler; ulusuluu sadece dile, dine,

155

kltre dayanan bir ulusulukla var olabilirmi gibi tanmlarlar ve bir st dzeyde ayn tahribat kendileri yaparlar. Ve bylece bu tahrifatlar temelinde, rnein Avrupa Birlii projesinde, Avrupadaki her biri Tarihe gre kurulmu uluslarn, topraa dayal bir Avrupa ulusu iinde birlemelerini; yani ulusuluun bir biiminden dier biimine gemelerini, ulusuluun ve ulus devletin almas olarak grrler ve gsterirler. Aslnda olan ulusuluun almas deil, ok gerici bir biiminden, topraa dayal bir biime (ki Avrupay kltrel olarak Hristiyanlkla tanmlama abalar tam byle olmayabileceini de gsterir) geilmesidir. Ve bu biim de bu gnn dnyasnda, aslnda imtiyazlar savunup, yeryz lsnde bir Apartheit rejiminin savunusu anlamna geldiinden, artk gerici ve rk bir biimdir. Bylece rnein Trkln nasl yaratldn anlatan almalarn neredeyse tamam, aslnda bu gnk dnyada fiilen bir apartheit sisteminin savunusu anlamna gelen ve yere gre tanmlanan bir ulusuluu savunurlar. Bu tr almalarn bir sr rnei Birikim dergisi sayfalarnda bulunabilir. Bu gnn dnyasnda, dnya lsnde tek bir ilerici forml olabilir. Nasl tanmlanrsa tanmlansn ulusal olann tmyle zel olmas, yani uluslara kar bir devrim. Ama byle bir program savunan anlay bile tarihi ve toplumu tahrif etmeye devam eder. nk bizzat bu anlay dinlerin modern toplumun din kavramyla tanmlanmasna dayanr. Bylece tm tarihi de sanki zel politik ayrmnn var olduu; dinin bu gnk gibi bir inan olduu bak asndan yeniden tahrif ederler. Ve bu tahrif yeni de deildir. Aydnlanmann ortaya kndan beri, tm tarih, akl ve inancn (dinlerin) mcadelesinin tarihi olarak yazlmaktadr zaten. En azndan be yz yldr tm tarih ve olgulara ilikin bilgi, dinlerin bir inan, hurafe, batl inanlar olduu kabulyle biriktirilmekte, toplanmakta, yorumlanmakta ve klasifize edilmektedir. Dolaysyla olgular yn da modern toplumun dininin, dinin inan olduunu syleyen dinin damgasn tar ve onunla uyumlu olarak seilmi, anlatlm ve klasifize edilmitir . Burada da bir kendini reten sre vardr. Bir yandan olgu diye bilinenler bu dinin kabullerini dorular grnr; yle olunca bu dinin kabulleri yeniden retilir ve bu yeniden retim ile yeni olgular tekrardan bu kabullere gre aranr, seilir, bulunur; klasifize edilir ve yorumlanr. Yani olgular ve genellemeler arasnda bir eliki kma olasl bu dzeyde de kaybolur. Olgular aslnda genellemeyi dorulayacak bir bak asndan grlm, seilmi ve snflanmlardr. Dolaysyla bu gn rnein bir lde, tarihe dayanan bir ulusuluun yapt tahrifatlar ve tarih ve toplum yorumlarn eletiren nispeten daha demokratik ama aslnda yine kendisi de Humanizme gre gerici olan ulusuluun yaptn gstermenin yan sra, modern toplumun dininin yapt tahrifat da aa karmak gerekmektedir. Burada birinci (uluslarn tarihlerinin yaratlmas) ve ikinci kategoriden (Topraa dayanan bir ulusuluun ulusuluk olmad) tahrifatlar bir kenara brakarak, aydnlanmann yaratt tahrifat (Tm tarihte dinin bir inan olduu) ve bunun sonularn grmek bir fikir verebilir.

156

Dinin din olmadn, inan olmadn tmyle styap olduunu kavramak, Modern toplumun dininin, modern toplumun styapsnn ufkunun dna kmaktr, baka bir dinden, baka bir styapdan bakmaktr dnyaya. Bu, olgulara, tarihe, var olan topluma, devrimlere, hasl imdiye kadar bildiimizi dndmz hemen her eye yeni bir k altnda bakmay gerektirmektedir. Ve bunun mthi alt st edici sonular vardr. Bu sonularn en azndan bazlarn ortaya koymadan ulalan sonucun anlamn anlamak zordur.

2) Tarih ve Tarihe Baktaki sonular

A) Olgular Bu gn btn tarihler aydnlanmann dini inan olarak gren, inanc da epistemolojik olarak akl d veya hukuki olarak zel olarak tanmlayan anlayyla damgaldrlar. Btn tarihe byle baklmakta ve tarih byle yazlmakta, byle renilmektedir. Ama bu ylesine kafalara yerleir ki, bunun tarihi anlamay mmkn klmadn anlamak mmkn olmamaktadr. Bunu ok basit bir gzlem bile kantlar. Uygarlk ncesi, lkel denilen topluluklardan yazl bir ey kalmad iin pek bilinmez ama bu gn yaayan rneklerine bakldnda tm yaam, her ey dinseldir. Benzer ekilde Klasik uygarlklardan kalan tm tarihi kalntlar anak mlein zerindeki resimden, binalara, heykellere, mzie kadar, tm gnlk davranlar, siyaset, devlet, sanat, hukuk, vs. her ey dinseldir, dinin iindedir. Ama btn bunlar ne olduu belli olmayan, genellikle batl inan, hurafe veya ontolojik ihtiya (o da her ne ise, nan geni bulduunu iddia ede nler bile var) ya da hukuki olarak kiiselle ilgili bir inan kategorisi iinde ele alnrlar. Bylece btn tarih anlalmaz ve irrasyonel bir hale gelir. Eer dinler bir inan, bir ontolojik ihtiya, bir hurafe idiyse, t arihteki toplumlar emek retkenliinin derecesi o kadar dk olmasna ramen niin bir inan iin onca korkun bir emek harcamlar, koca tapnaklar vs. yapmlardr? Modern toplumun dininin, Aydnlanmann din anlaynn ortaya kard bu samalnn cevab samal ortaya karan anlay olarak sunulur: O zamanlar bu gnk gibi akl egemen deildi, bilim gelimemiti, eskiden insanlarn bu nedenle akl d inanlar vard. Dnyay akl d inanlar, hurafeler ynetiyordu. O nedenle byle akl d iler yapp bir inan adna mua zzam miktarlarda art rn harcadlar. Bylece tm tarih akl d, aklanamaz olmaktadr, akl dlnn nedeni de bizzat yine o zamanlar imdiki gibi akln ve bilimin egemenlii olmad sylenmektedir. Buradaki korkun kendini reten mekanizma aktr. Aslnda dine inan diyerek, onlarn tm toplumsal yaamn rgtlenmesindeki ilikisini yok ederek samal kendisi yaratmakta sonra da bunun samalk olmasnn normal olduunu, nk onlarn ilkel olduunu akla dayanmadklarn sylemektedir.

157

Bylece irrasyonellikle aklamann kendisi (yani modern toplumun dini, yani rasyonalizm, yani aydnlanma) aslnda ortaya bizzat irrasyonellik olarak kar. kar ama bunu grebilmek ok zordur. Grlmediinde de kendini retir. Din bir inan ve akl dlk olunca, rnein Peygamberler gibi, byk din kurucular gibi, insanln geni blmlerinin tm yaamn belirlemi mthi nemli insanlar da, bunlarn nasl byle bir etkisi olduu da aklanamaz kalmaktadr. Ama tarihi ve ondaki toplumlar irrasyonel grnce, batl inanlara batm grnce, bunun anlalmaz grnebilmesi olana da ortadan kalkmaktadr. Ama din styap olarak ele alnd an, btn o samalk gibi grnenlerin hepsi rasyonel bir anlam kazanr. Bunlarn hepsinin retim ve ekonomi hayatyla, retim ve yeniden retimin ve bunlara bal olarak toplumsal ilikilerin rgtlenmesiyle dorudan balants olduu grlr. Bylece Aydnlanmann din tanm iinde bir samalk gibi grnen, her eyin dinsel olmasnn srr kendiliinden zlr. Din styapnn kendisi olduundan, styapnn dnda da bir ey olamayacandan, her eyin dinsel olmasnn son derece normal ve ak bir sonu olduu ortaya kar. Bylece Tarih bir samalk olarak grlmekten kurtulur ve tarihi bir samalk olarak grmenin samal, yani modern toplumun dininin samal ve bu samaln da nedenleri grnr ve aklanabilir olur. Ayn zamanda, kapitalizm ncesi Tarihteki toplumun yaamn retim ilikileri ile ba iinde analiz etme ve anlama olana ortaya kar. Keza modern toplumda da her eyin dinsel olduu ortaya kar. nk dinsel olmama iddiasnn kendisi, modern toplumun dininin iddiasdr. Din d grnen veya yle olduunu iddia eden her ey de dinseldir. nk, dini inan olarak gren ve din d diye bir kavram uyduran modern toplumun dininin iindedir. nk Din d kavram modern toplumun dininin bir kavramdr. zetle, btn tarih yanl yazlmtr ve olgular yanl okunmaktadr. Bunlar modern toplumun dininin yazd tarihlerdir. Bu arplma olgularn gzlemlenme ve snflamasndan genellemelere kadar her alan kapsamaktadr. Ve ortada kendini reten bir arptma vardr. Dinler styap ve peygamberler retim ilikilerinin yeni durumuna uygun styaplar kuran devrimciler olduuna gre, btn tarih, dinler ve peygamberler tarihi olarak yeniden yazlmaldr. Ama bunu yazmann art btn tarihlerin, modern toplumunun dininin yazd tarihler olduun grmektir. Bylece modern toplumun tarihi de bir dinin ortaya k, stnlk kazan ve gericilemesinin tarihi olarak ortaya kar. Aydnlanma filozoflar, bu dinin kurucusu peygamberler; Napolyonlar Muaviyeler; Ekim Devrimi, Sosyalist hareketler hariciler, Batniler, Karamtalar olarak bu modern toplumun dininin tarihi iinde bir bayka anlam kazanrlar. Elbette bu btn toplum bilimlerinin de batan aa gzden geirilmesini gerektirir. Btn bilgi, sanat, ahlak, gnlk yaam, devlet yani btnyle styap, ancak dinin analizi olarak anlalabilir. Dolaysyla bunlar dinin analizi iinde ele almayan btn sosyoloj i de modern toplumun dininin hurafeleri olarak ortaya kar.

158

B) retim Biimleri - Dinler Eer din tmyle styap ise, Marksizme gre bir retim biiminden dier retim biimine geiler, kendilerine uygun styaplara geiler anlamna da gelmesi gerektiinden, bir dinden dier dine geiler olarak ortaya kmaldr. Gerekten de yledir. nsanlk esas olarak temel retim biiminden gemitir. Komn, Bezirgan Uygarlk, Kapitalist Uygarlk. Bunlar gerekten de dinsel biime (styap biimine) karlk derler. Komn, amanizm, totemizm denen dinle tanmlanr. Bunlar komnn tm styapsn rgtler. Her uygarlk alannda farkl biimler alsa da, yazya dayanan dinler bezirgan uygarlklarn styapsn rgtler. Btn bu dinleri, politik alandan dlayp, kendi bileenlerine dntren, zel ve politik ayrmna dayanan din de, kapitalizmin st yapsn rgtler. Tabii bunun en gerici biiminde, uluslar biiminde. Bylece ekonomi temeli ile styap (din) arasndaki ilikiler, Aydnlanmann kopard, anlalmaz ve sama kld ilikiler, apak ortaya kar. Dinler tarihinin de aslnda retim biimleri ve geilerin tarihi olduu apak grlr.

C) Dinlerin Ortaya k ve Yayllar olarak Devrimler Marksizm, retici glerin ve ilikilerinin deimesine bal olarak styapnn da deieceini ve bunun da birikim ve sramalarla; yani devrimlerle olacan syler. Ama Aydnlanmann din anlaynn esiri olduundan dinin tmyle styap olduunu gremedii iin aslnda din deimelerinin devrimler olduunu, yani bir styapdan dierine geiler olduun gremez. Bunun sonucu olarak da, Marksizm tarihte devrim deyince, burjuva devrimlerinden baka bir ey sayamaz durumda kalmtr. Ve bir de Spartaks ayaklanmasndan sz eder. Ama din styap olarak grld an, bir dinden dier dine geiler, birer devrim olarak ortaya karlar. Peygamberlerin, din kurucularnn, mitolojik kahramanlarn, her birinin byk devrimciler olduu, o gnk ilikilere uygun bir styap kuruluuna nderlik ettii grlr. Bylece Aydnlanmann bir trl aklayamad hatta sorun bile etmedii, peygamberlerin nemi ile onlarn retilerinin bilim dl arasndaki eliki kolayca alr. Hatta bu yaklam, aydnlanmann tarihi aklayamamasn da aklar. nsanlk tarihi komnden uygarlklara geilerin tarihi olduundan, peygamberler ya da mitolojik kahramanlar, aslnda byk styap deiiklikleri yapan devrimciler olarak ortaya karlar. Bunlar Komnden uygarlklara geileri yapan hareketlerin nderleridirler. Bunun en ak rnein Hz. Muhammetde grlebilir. O putlarn (totemlerin) yerine Allah derken, bu gn sanld gibi tapnlan bir akl d inancn yerine bir baka akl d inanc 159

getirmiyordu. Aksine bir retim ve yaam tarznn, bir toplumsal ilikiler sistem inin yerine; bir styapnn hukuun, estetiin, ahlakn, vs. yerine bir yenisini getiriyordu. Totemlerin her biri bir hukuk sistemi demekti ayn zamanda. Muhammetin Kabedeki putlar krmas, rnein bu gn uluslara kar bir devrim yapm insanlarn sembolik olarak birlemi milletlerdeki bayraklar yakmas gibi bir anlama sahiptir. Burjuva toplumu dini zel olarak tanmlayarak aslnda insanlk tarihini anlalmaz klmtr. Ama o dinler ve styaplar bir kere kuruldu mu yle hep ayn kalan eyler deildirler. Srekli deiirler: komnn etkileriyle taze kan alrlar, reforme olurlar, Rnesanslar yaarlar, uygarlama arttka gericileirler, talama zellii gsterirler. Ayrca dinler, yani styaplar karlkl etkiler iinde bulunurlar. Keza nasl bu gnk uluslarda kanunlardaki haklar ile gerek haklar arasnda, gerek snf ilikilerine bal uurumlar varsa benzeri durumlar eski alarn toplumlarnda ve dinlerinde de vardr. Btn bunlarn ayrntl bir incelmesi gerekecektir. Ama btn bu almalar iin nce aydnlanmann din kavraynn dna kmak gerekmektedir.. Tarihe byle baknca, Protestanlk, Alevilik vs. gibi mezheplerin aslnda Komnn kendini bir uygarlk dini iinde ifade etmesi olduu; bylece uygarln dini gibi komnn dininin de kendi iinde bir evrim yaad ortaya kar. Bylece sapkn mezheplere kar uygarlk dinlerinin verdii savalarn da aslnda uygarlk ile komn arasndaki savalar olduu, yani Kvlcmlnn Tarih Tezi, tarihi uygarlk ile komnn gelgitleri ve karlkl mcadelesi olarak ele alan anlay daha somut bir anlam kazanr. Bylece dinin bir styap olduunun kavranmas ayn zamanda komn ile uygarlk arasndaki savalarn niye din savalar olduunu da gsterir. Ama buradan bir sonu daha kar. Eer bir styapdan dier styapya gei bir dinden dier dine gei ise, modern toplumun dininden hangi dine, ya da modern toplumun styapsndan hangi styapya geilecektir? Ve eer byleyse sosyalist program var olan dine kar baka bir din olarak ortaya kmak zorundadr. Bylece sosyalizmin bir uygarlk program olmas gerektii eklinde son yllarda ifade edilen eksikliin de cevab bulunmu olmaktadr. Sosyalizm bu gnk toplumun dinine kar (zel politik ayrm) bir din olarak ortaya ktnda (Devleti yani politii yok ederek bu ayrma son vermek) ayn zamanda baka bir uygarlk tasars olarak da ortaya km olur. Ama sosyalizmin buna ulaabilmesi iin, tpk Muhammetin brahime dayanarak slamiyeti kurmas gibi, sosyalizmin de, Politik olann ulusal olana tanmlanmasn reddedip, ulusal olan zel olana atmas; aydnlanmann programna, bir st dzeyde dnmesi ve onu gerekletirmesi gerekmektedir. Keza dinin styap olduunun kavranmas, yap ve zne ilikilerini, imdiye kadar ekonomik terimlerle ve zne balamnda ifade edilebilmi ilikileri toplumsal yapnn kavramlarnn diliyle ifade etmeyi de mmkn klmakta, Yap ve zne kopukluunu ortadan kaldrmaktadr. styapnn din olduu anlalnca, zne de o dinden olanlar topluluu olarak ortaya

160

kmaktadr. Snflar mcadelesi, ancak dinlerin iindeki mcadeleler olarak anlalr olabilmektedir.

D) Sosyalist Devrimlerin Sosyalist Devrimler Olmad Tarihe byle baknca, Amerikan ve Fransz devrimi gibi burjuva devrimleri hari, imdiye kadar sosyalist devrim diye bilinen btn devrimlerin, aslnda sosyalist o devrim olmad, ezilenlerin abasyla modern toplumun dinine katllar ve o dinin gerici biimi iinde, devrimci dneminin hedeflerine yneliler olduu grlr. Yani sosyalist devrim diye bilinenler, modern toplumun dinine ezilenlerin eliyle yaplm geilerdir. Bunlar tpk, uygarlk dinlerinin gerici biimlerine komnlerin geilerine ve bunlarn o dine yapt eitliki ve genletirici etkilere benzetilebilir. Ama bu uygarla geenler de ksa zamanda ayn glerin etkisi altnda ayn akbete urarlar, sosyalist devrimler denen bu geilerde de ayn gidi ile karlalr. Bu gnk sosyalist devrimler aslnda ulusa kar deil ulusun erevesinde yaplm devrimler olarak, modern toplumun dininin gerici biiminin iinde, nispeten eitliki ve ezilenlerden yana geiler olarak bir anlam kazanrlar. Yani devrimcilikleri yarmdr. Hristiyanla ve klasik dinlere kar Aydnlanma dini gibi deil, papala kar Protestanlk gibi, var olan dinin iinde onu reforme etmeye ynelik giriimlerdir. Ulusal devletleri sosyalist ulusal devletler yapmay deil, ulusal olan kiisel olarak tanmlayarak; ulusal devletleri ykmay hedefleyen bir devrim, aydnlanmann eski dnyaya kar devrimine benzetilebilir ve paralel sonular yaratabilir O halde, imdiye kadarki sosyalist devrimlerin deneyleri, aslnda gerekten yeni bir styap kurabilecek gerek bir devrimin, yani uluslara kar bir insan veya insanlk dininin karlaaca sorunlar hakknda pek az fikir verebilir. Sosyalist devrimin, rnein uluslara kar bir devrimin, karlaaca sorunlar anlayabilmek iin, bir dinden dier dinlere geileri, bu geilerin yasalarn incelemek gerekiyor. nk dinler tarihi aslnda devrimler tarihinden baka bir ey deildir. Byle bir bak asndan tarihe baknca, rnein, Muhammetin, Lenin ve Trokilerden ok daha sistemli bir devrim teorisi ve pratii gelitirmi olduu ortaya kmaktadr. Ayrca bu bak, sosyalist harekete tm tarihinde musallat olan reformizmi aklamay da mmkn klmaktadr. Devrim ulusu ykmak deil, ulus biimindeki devleti dntrmek olarak ele alnnca, reformizm yapsal olarak bu yaklamn znde var olur. nk bir dini ykmay deil deitirmeyi hedefler btn sosyalist programlar, dolaysyla zaten reformisttirler. Ulusun kendisi tartma konusu olmadndan, bu deitirmenin nasl olaca reformizm iinde bir reformizm olarak ortaya kar. Ama devrimi, var olan uluslar sosyalist yapma deil uluslar, dolaysyla ulusal devl etleri ortadan kaldrma olarak koyunca, sosyalist bir ulus iin deil, ulusu yok etmek iin

161

mcadeleye girilince, yani bir baka din veya bu dinin ideal devrimci biimi olarak ortaya klnca, reformizmin var olu koulu da banda ortadan kaldrlm olu r. Byle bir devrimci hareket ok baka sorunlarla kar karya kalr.

E) Tm styapnn Dinin Analizi Olarak Ele Alnmas Ama dinin styap olarak kavranmas btn sosyolojik aratrmann da yeni batan dzenlenmesini gerektirecektir. Btn sosyoloji aslnda modern toplumun dininin hurafelerinden baka bir ey deildir. Sanat, Kltr. Ahlak, Hukuk, Felsefe, Bilim, Gnlk hayat vs. alannda yaplan tm sosyolojik aratrmalar, styapy dinin dnda, dini bunlarn yan sra styapnn bir esi olarak ele almlardr. Ama eer din styap ise, dinin dnda ne bir sanat, ne bir bilim, ne bir ahlak, politika, ne devlet, ne felsefe, ne bilim, ne metodoloji mmkn deildir. Gerekten tm dinlerde de byledir. Tarihte ve toplumda, tm bilgi, sanat, ahlak, gnlk yaam, politika, devlet, felsefe hasl her ey dinseldir. Modern toplumun dininde de yledir, btn dinsel olmadn syleyen her ey, modern toplumun din tanmyla dini tanmladklarndan ve kendi din dlklarn byle ifade ettiklerinden bizzat o dinin iinde olduklarn da ifade ve itiraf etmi de olurlar. Ama bu u sonucu da ortaya karr: zellikle Bat Marksizmi tarafndan yaplm btn teorik katklar da (Gramsciden Lukacsa veya Adornoya) yeni batan yazmak ve okumak gerekmektedir. nk hepsi modern toplumun dininin din kavrayyla damgaldrlar.

F) Bilginin Kendisinin de Dinsel Olmas Bilgi ve metodoloji gibi en din dii grnen alanlar da dinseldir. Bilginin Pozitif bilimler ve nsan bilimleri olarak ayrlmas da modern toplumunun dininin bilim kavraynn bir ifadesidir. Bizzat bu ayrn kendisi, pozitif bilimler denen bilimlerin de, bu dinin bir arac olduunu gsterir. Modern toplumun dini, bilimi din dii olarak tanmlarken, bilimi de din gibi tanmlam olur, bilimin din d olduu modern toplumun dininin bilim tanmdr ve tpk din tanm gibi dinseldir. Bilimi din d olarak tanmlamak, Modern toplumun dini, Allah veya toplum iin deil, kar iin altndan, bilgiyi karn emrine vermenin dini olduunu n itirafndan baka bir ey deildir. Tarih ve Toplum alanlar sz konusu olduunda tm bilginin bu dinin din ve tarih kavramlarna dayand, dolaysyla bilginin mmkn olmad ortaya kmaktadr. Btn bu almann bandan beri, her dzeyde ortaya kan, olgu ve onu n bilgisinin bir arada bulunamamasnn nedeni tam da budur. Btn bilgi dinsel olduu iin, ulus ya da din hakkndaki btn bilgiler bu dinin ulus ve din hakkndaki tanmlar olduundan; bu dinin

162

kavramlaryla ele alndnda ulus ve din anlalamamakta; ulus ve din anlaldnda ise bu din yok olmaktadr. Modern toplumun dini ile onun bilgisi arasnda da tpk ulus ve ulusuluk ile onun bilgisi arasnda bata gsterilen iliki gibi bir iliki vardr. Bu dinin ne olduunun bilgisi varsa bu din var olamaz. Bu din varsa bilgisi yoktur. Uluslar varsa uluslarn ve ulusuluun bilgisi yoktur; ulus ve ulusuluun bilgisi varsa Ulus ve ulusuluk yoktur denklemi, dine ilikin denklemin zgl bir biiminden baka bir ey deildir.

G) Programatik, Stratejik ve rgtler Sonular

1) Programatik Sonu
Dinler birer farkl styapysa ve dinden dine geiler devrim olduuna gre, sosyalizm de sosyalist hareket de bir din, tmyle baka bir styap olarak ortaya kmal ve var olan styapy reddetmeli sonucuna ulalmt . Bu, rnein sosyalist devrimin ulus iinde deil, ulusa kar bir devrim olmas gerektiini gsteriyordu. Bu ayn zamanda nceki sosyalist devrimlerin sosyalist devrimler olmadn, ulusa kar olmak bir yana, ulusuluun, ulusun ulusuluktan nce geldiini iddia eden en gerici biimlerine bile kar olmad anlamna da geliyordu. Aslnda gerek anlamyla sosyalist devrim; bu modern toplumun dinin zel politik ayrmna dayandndan, zel politik ayrmn yok etmelidir. Bu ise ancak politik olann yok olmas, yani devletin yok olmas, yani snfsz bir sosyalist toplum ile mmkn olabilir. Yani modern toplumun dininin dna ve baka bir dine (styapya) ancak sosyalist (Snfsz -Devletsiz) bir toplumda geilebilir. Proletarya Diktatrl ve Gei Dnemi olarak ifade edilen, bu baka dine gei iin, zel politik ayrmna dayanan dinin en devrimci biimine, politik olan ulusal olanla tanmlamay reddeden biimine dntr ve aslnda bu dinin iinde bir reform anlamna gelir. Ve Sosyalizme veya baka bir dine, ancak bu dinin en devrimci biiminden geilerek ulalabilir. Bayrana, nasl tanmlanrsa tanmlansn ulusal olan her eyin zele ilikin olmas ilkesini yazmayan ve ulusa kar gelimeyen bir devrim, gerek sosyalist devrime giden yola giremez. Bu devrim, var olan devletleri ykarak, brokrasinin, dzenli ordunun vs. var olu koullarn ortadan kaldrarak salad demokratik ve eitliki eilimle ezilenlerin zerinde ykselecek bir iktidar zaten ortadan kaldrr. Daha da eitliki bir dzen ise, zel mlkiyetin ve kar ekonomisinin ortadan kaldrlmas gerekir. zel ve politik ayrlnn yok olmas ise, politik olann yani devletin ortadan kaldrlmasn gerektirecektir. Ulusal olan zele atma devrimi, ulusa kar devrim ise, aslnda bu gerek devrimin n koullarn hazrlama devrimi olarak da tanmlanabilir.

163

2) Parti ve Din
Burada bir devrim, bir dinden dier dine gei olarak ortaya knca, sosyalist hareketin de bir parti gibi deil, bir din gibi rgtlenmesi ve hareket etmesi gerektii ortaya kar. Zaten partiler araclyla yeni dinler ortaya kamaz (Yani ulusa kar bir devrim olamaz). Partiler araclyla dinler iinde ancak snf karlar savunulabilir ve reformlar yaplabilir. Bu btn dinlerde byle olagelmitir. Tarikatlar mezhepler modern ncesi dinlerin partileriydi. Modern partiler de modern dinin tarikatlardr. Bir dinin iinden ona ynelik ezilen snflarn muhalefetleri, o dinin kavray iinde ona kar karlar. Bu nedenle bunlar ayr dinler deil, birer tarikat, mezh eptirler. Sosyalist hareketin bir din olmadn, bu dinin ufkunda kaldn, onun temel rgt biiminin partiler olmas da gstermektedir. Dolaysyla imdiye kadarki parti biimi, sosyalist hareketin ve ii snfnn ayr bir din kurucusu olarak ortaya kabilmek iin yeterince gelimi ve olgunlamam olduunu da gstermektedir. O halde Parti biimi gerek bir yeni dinin kuruluunun arac olamaz. Geri genel anlamda lk Hristiyanlk da yoksullara dayandndan ona da bir parti denebilir ve denmitir. Benzer ekilde slam da Mekkenin Kureyli particilerine kar Pleplere dayand iin bir parti olarak grlebilirler. Ama bu partiler, bunun yan sra bundan daha farkl, var olan dini reddeden yeni dinlerdi. te sosyalist hareket de byle olmaldr. Bir yanyla ezilenleri toparlamas bakmndan bir parti zellii tar ve tamaldr elbette bu din iinde. Ama ayn zamanda bir yeni din olmas gerekir.

3) Yeni bir din olarak sosyalist devrimin sorunlar

a) Takiyye

Bir parti (Tarikat, o dinin iinde bir muhalefet) deil de ayr bir din olarak ortaya kldnda, yani uluslar iinde mcadele edilen tarafsz bir ortam deil, kendisine kar mcadele edilecek ve yklacak bir din olarak grldnde, bu gne kadar karlalandan ok farkl problemlerle karlalr. Bir yandan o din yklmak istenmektedir ama dier yandan o din egemendir ve onun iinde yaamak kanlmazdr. Hristiyanlar da Mslmanlar da bu sorunla karlatlar. Hristiyanlar ok tanrl Roma dininin egemen olduu bir dnyada ya yorlard ama kendileri bunu kabul etmiyorlard. Bu durumda gerekteki inanlarn gizliyorlar, Hristiyanlar olarak ancak yeraltnda, katakomblarda veya egemen dinin ulaamad yerlerde toplanyorlar ve grlerini yayyorlar ve rgtleniyorlard. Ne var ki bu gnk dnyada ne katakomblar ne de egemen dinin ulaamayaca da balar vardr ve kalmtr. Bu bakmdan Kk Mekke kentindeki slamn kendi devriminden nce

164

douunda karlat ve kavramlatrd sorunlar, ulusa kar bir din olarak sosyalist hareketin karlaaca sorunlar hakknda bir fikir verir. lk Mslmanlar kabile hukukunun, kandaln egemen olduu bir toplumda yayorlard, imdiki dnyada nasl herkes bir ulustan ise o zaman da herkes de bir kabileden, bir soydand. Tpk bu gnk dnyay ulusal devletlerin kaplam olmas gibi, Mekke ehri ve evresi de airetlerle kaplyd. Hatta biraz Birlemi Milletler binasna benzeyen kp biimindeki Kabe, Birlemi Milletler ile ayn ilevi gryor, airetler aras ilikileri temsil ediyordu ora ya toplanm putlar (Totemler). Bu toplumda ilk Mslmanlar da dinlerini aktan uygulayamyorlard, slamn deyiiyle slam yaayamyorlard. slam, kendisinin Aydnlanmann yayd ve bizlerin kafasna yerletirdii gibi, dini inantr diye grmyor, dinin tm toplumun st yapsn oluturduunu biliyordu, tpk imdi artk bizlerin bildii gibi. Bu durumda o Mslmanlar inanlarn gizliyorlard. Yani Trkiye politikasndaki mehur adyla Takiyye yapyorlard ve yapmak zorundaydlar. Ayn eyi bir din olan sosyalizm, rnein insan veya insanlk dini diyelim, de yapmak zorundadr. Evet ulusuluk ulustan nce gelir ama ulussuz olmak mmkn deildir kimi kk burjuva entelektellerin ben ulussuzum demelerinde olduu gibi. Ulussuzluk bir inan sorunu deildir. Ulussuzluu yaamak, ulussuz olmak ancak var olan ulusal devleti tam bir ret ile yani vergi vermemek, askere gitmemek, belgelerini, snrlarn tanmamak, yasalarn tanmamakla olabilir. nk ulus, din gibidir, gibidiri fazla dindir. Ama aydnlanmann din kavramndaki din gibi deil, Marksizmin kavramndaki din gibidir, bir styapdr: tm toplumsal hayat dzenler. Bu durumda ulus dinini ortadan kaldrmak isteyen, ilk Hristiyan veya Mslman gibi, bu yeni dinin ilk ncleri ve kurucular aynen ilk Mslmanlarn karlatklar sorunla karlaacaklardr. lk Mslmanlar putlara tapmay, yani kabilelerin totemlerine ve onlarn sembolize ettii yasalara ve kurallara uymay reddediyorlard ama bunu hemen aka yaptklar takdirde yok edilmeleri kanlmaz olurdu. Bu nedenle inanlarn gizliyorlar ve onun gereklerini yerine getirmiyorlard. Yani Takiye yapyorlard (gerek kimliklerini, dinlerini) gizliyorlard, nk darl harpde, ykmak istedikleri dinin egemen olduu bir dnyada veya lkede yayorlard. Ulusal devletleri ve uluslar ykmak isteyen bu gnn sosyalisti de ayn sorunla karlaacaktr. Ulusal devletin ulusun kurallarna uymad takdirde yaama ans bile bulunmaz: bunun iin, bir yandan ulusal devletin kurallarna uymak, yani ekilsel olarak var olma hakkn korumak ama ayn zamanda o ulusa kar propaganda yapmak, mcadele etmek durumunda olacaktr. Ancak belli bir gce eritikten sonra o devletin kurallarna uymak reddedilebilir. Bu da fiilen isyan anlamna gelecekti r. Bu gn uluslarla kapl bu dnya insanlar iin bir Dar l harptir. Btn dnyadaki devletler, uluslar dmandr.

165

Ve savata, dman alt etmek iin sava hileleri arttr.

b) Dar l harp, Dar l slam ve Srekli Devrim

Bir baka sorun, rnein belli bir lkede ulusun lav ve yeni styapnn, yeni dinin egemen olmas durumunda kar. Bu devlet bir ulusal devlet olmadndan, uluslar, ulusal devletleri, ulusal snrlar da tanmayacaktr. Ya onlarn ya da onun yok olmas gerekir. Bu elbette, tpk Medinedeki Muhammetin yapt gibi, taktik anlamalar yapmayaca, elverisiz koullarda sava kabul edecei anlamna gelmez. Ama esas olarak ikisi bir arada olamaz, ya biri ya dieri kazanmak zorundadr. Bu nedenle Trokinin ulusal sosyalizme kar ykselttii Srekli Devrim teorisinin ikinci blm, yani devrimin yaylmak zorunda olmas sorunu ile Muhammet ve slam da karlamtr. Mekke ile Medinenin fark, ayr ehir olmalarnda deil, iki ayr din olmalarndayd. Ve burada Srekli Devrim gerek anlamn da bulmaktadr. Uluslara kar bir devrim srekli olmak zorundadr. Dnyaya ilikin bir styap kurma plan olan btn dinler (aslnda slam ve Aydnlanmadan baka da yoktur) byledir. Modern toplumun dini de tm dnyaya egemen oluncaya kadar yaylmtr. Ama bu dinlerin her ikisi de yaylmalarn gerici biim altnda yapmlardr. slam, dzenli ordular olan, halifelerin soydan getii gerici biim iinde, Aydnlanma da uluslar ve ou kez de gerici uluslar ve ulusuluk biiminde. Ama devrimlerde u grlr, yaylma silah gcnden ziyade bu yeni dine kitleler halinde katlmlarla gerekleir. Aydnlanmada bu ok aktr, btn dinlerin iinden, akl, bilimi savunanlar ve ya modern dinin gerici biimi ulusu savunan ulusular kar. Bir bakma ulusular zel politik ayrmna dayanan bu modern toplumun dininin gerici biiminin eski din iindeki savunuculardrlar, bu yeni dinin baka eski dinler iinden kan ncleridirler. slamn hzl yayl da byledir. Bu yayln silahla olduu sanlmamaldr. Evet silah belli bir ilev grr, belli bir rm devleti ykar ama kabul ou kez gnlldr. Akdenizin Kuzeyi hari, btn eski Roma ahalisi, yz yl iinde Mslman, hatta Arap olmutur kendisine o dini getiren kavmin diliyle de dillenmitir diniyle dinlendii gibi. Silah bunu hzlandran bir katalizatr rol ve ilevi grr. Bizans topraklarnda Osmanlnn yaylmas da benzer ekilde gelimitir. Hristiyanlk da benzer zellikler gstermitir. Bir saman ale vi gibi hzla yaylmtr eski Roma topraklarnda. Maalesef Aydnlanmann din kavram sosyalist harekete egemen olduu iin, dinlerin ortaya k ve yaylmasnn sorunlar ve dinamikleri yeterince incelenmi deildir. Nasl slamda dar l harp var ise ve bu gnk ulusal devletlerin hepsi insanlar iin dar l harp olacaktr. Nasl oralarda slamn deil savan yasalar nasl egemen idiyse, Ulusa kar

166

bir sosyalist devrim iin, uluslarn ve ulusal devletlerin olduu her yer, nsanlar iin bir dar l harp olacaktr ve orada insanln deil uluslarn yasalar egemen olduundan oralarda savan yasalarna gre davranmak gerekecektir. Bu ayn zamanda Tek lkede Sosyalizm olmayaca ve Srekli Devrim kavray ile de bire bir akmaktadr. Tek lkede sosyalizm mmkn deildir, nk uluslara kar bir devrim tek lkede kalamaz. Tek lkede byle bir devrim balayabilir. slam da nce bir kentte iktidara gelmiti. slamda nasl btn yeryz slam oluncaya kadar, slamn egemen olmad yerler dar l harp ise, btn yeryznde ulusal devletler yklncaya kadar btn yeryz bizler iin dar l harp olarak kalacaktr. Bu iki din, tpk puta taparlk ve Allah gibi birbiriyle uzlamaz, ya biri ya dieri stn gelmek zorundadr. Ya ulus dini ya insanlk dini. slamiyet nasl puta tapanlar lanetledi onlara toplumda yaama hakk vermedi ise, sosyalist devrim de ulusal olan ile politik olann akmasn savunanlar a, yani btn ulusulara slamiyetin puta taparlara davrand gibi davranmaldr ve davranacaktr. nk putataparlar da (Politik olan ulusal olanla tanmlayanlar) bizlere yle yapmakta , ulusuz olma ve yaama hakk vermemektedirler ve veremezler de. Bunlarn her biri dierinin zerindeki diktatrlktr ve yle olmak zorundadr. Bylece Proletarya Diktatrl ve Burjuva Diktatrl kavramlarnn son derece somut anlamlar kazand da tekrar grlmektedir. Burjuva diktatrl, aslnda ulusal olann zel olmas zerinde bir diktatrlktr. Yani politik olann ulusal olanla akmasn kabul etmeyen hibir dzene yaam hakk ve rmez. Hibir ulusal devlet benim ulusum yok ben ulusa inanmyorum diyen bir insana o halde sen snrlardan serbeste ge, hviyet taman, vergi vermen, okula gitmen gerekmez dememitir ve demez. Byle birine yaama ans vermez. Proletarya diktatrl de politik olann ulusal olana gre tanmlayan sistem veya istekler zerinde bir diktatrlk olacaktr. Bu gnk burjuva diktatrl, nasl Trklerin, Almanlarn, Amerikallarn nsanlar zerinde diktatrl ise; Proletarya diktatrl de, nsanlarn Trkler, Almanlar, Amerikallar zerindeki diktatrl olacaktr.

c) Uzun Hazrlk ile Beyin ve Kalplerin kazanlmas

Keza bu devrimler, yani dinlerin ortaya k ve geliimleri, nce insanlarn kalbini ve beyninin kazanlmas gerektiini ve bunun olduka uzun bir hazrlk, var olan egemen dinin nasl ksz olduunu gsteren bir anlayn, bir ruh halinin tm toplumun iine ilemesi ve bir yatknlk yaratmas gerektiin gstermektedir. Tarihteki btn dinlerde o dinlerin ortaya klar ncesinde uzun hazrlk ve olgunlama dnemleri vardr. rnein Akdenizin bir ticari blge olarak gelimesi, bu ticareti yapan ve bununla zenginleen Yunanllarda soyut ve kavramsal dncenin, bir Demiurgos fikrinin olumasna yol aarak soyut bir Allah fikri iin topra hazrlad. Burada daha nce, Anadolu, Mezopotamya, Msr, 167

ran uygarlklar arasndaki yollarda gelimi brani dininin tek Allah hazr bekliyordu. Roma, Akdenizde fiilen siyasi ve iktisadi ve hukuki birlii salayarak zaten tek bir Allahn alt yapsn hazrlam bulunuyordu. Hristiyanlk bu uzun hazrlklardan ve yoksullarn memnuniyetsizliinden g alarak, yoksullar partisine yeni bir dinin gcn vererek ortaya kt. slam da bizzat bu uzun hazrla dayand zaten. Dnya ticaretinin bir dm noktasnda ortaya kt, Hristiyanl ve Yahudilii yaratan geleneklerin capcanl yaad bir ortamdayd. Aydnlanmada bu ok daha aktr. Hal seferlerinin at yoldan canlanan ve eski Yunanllar gibi Akdeniz ticaretini ele geiren talyan tccar kentlerinde ieklenen Rnesas, tpk eski Yunan filozoflarnn Hristiyanlk iin topra hazrlamas gibi, aydnlanma iin topra hazrlad. Descartesten Kanta kadar, filozof denen modern dinin peygamberleri yeni din iin humuslu topra ilediler. Bachtan Beethovene kadar mzisyenler; Shekespare, Goethe gibi sanatlar hep bu dini vaz ettiler. nsanlarn kafasna yerleti ounluu kazand sonra gerisi geldi. Sosyalizm veya nsan-nsanlk dininin de benzer bir gidi gsterecei dnlebilir. Bu din de benzer iler yapmak zorundadr. Globalizm bunun maddi temelini olgunlatrmaktadr. Yeni Sosyal Hareketler; bu uygarln krizinin ifadesi olan btn dnce akmlar (eletirel teori, Post yapsalclk vs) bir bakma benzer ilevler grmekte, topra humuslandrmaktadrlar. Ama imdiye kadar en nemlisi eksikti, bu dinin din olduunun, bir dinin en gerici biimi olduunun grlmesi ve gsterilmesi. Bunun gerekleri yeterince yapldnda insanlk dininin insanlarn ounluunun kafa ve gnllerinin ounu kazanmas ve uluslara ve ulusal devletlere son vermesi hi de zor olmayacaktr.

4) Yoksulluk temelinde eitlik

Bu nsanlk dini biimindeki sosyalist hareket, Aydnlanmann var olan dinlere yaptn, tm uluslara yaparak ve aydnlanmann da bir din olduunu gstererek onun da dna km olur. Bylece bu din btn dier dinlerin karlat , insann kendi nefsine hakim olmas, yaknn sevmesi, elindekini bakalaryla paylamas gibi tedbirlerle salamaya alt eitsizlik ve yoksullukla mcadelenin, ancak retim aralar zerindeki zel mlkiyetin ve kar ekonomisinin ve baskc devlet cihaznn ortadan kaldrlmas iye ilgili olduunu syleyerek gerek nedenlere inmesi ile onlardan ayrlr. Ne var ki imdiye kadar sosyalist hareket gelecein to plumunu bir bolluk toplumu olarak tasavvur etmi ve bunun koullar olmasna ramen niye byle olmad iin insanlar mcadeleye armtr. Ancak bu dinin, bu gnk insanln verili durumunda, yoksulluk temelinde bir eitlii de savunmas gerekebilir. Snflar ortadan kaldrlrsa, zaten uluslarla birlikte var olu koullar ortadan kalkan brokrasi temizlenirse, artk gerei de olmayan silahl adamlarn elinde g

168

bulunmaz, zenginliin belli ellerde toplanmas engellenirse, yani kar ekonomisi ve retim aralar zerinde zel mlkiyet kaldrlrsa, kullanm deerleri reten bir ekonomiye geilirse, yoksulluk temelinde de eitlik salanabilir. Bu hi de Marksn dedii ve Trokinin Sovyetlerdeki yozlamay aklad, yoksulluk temelinde sosyalizm olmayaca gzden geirmeyi gerektirmektedir. Bu gnk dnya byk lde bunu gerektirmektedir. nsanlk ok daha geri bir retkenlik dzeyinde bile bunu saladna gre, neolitik ky komnleri gz nne getirilsin, imdi niye salayamasn? Ama bunun iin n koul, bir kullanm deerleri reten ekonomiye gei, yani kapitalizmin ilgasdr. Bunun iin n koul ise, devletin ve brokrasinin ilgasdr. Bunun n koulu da uluslarn ve ulusal devletlerdin yklmas ve tm yeryznn bir tek insanlk cumhuriyeti olmasdr. Ulusal devletleri sosyalist yapmaya kalkan bir perspektif iinde, yoksulluk temelinde sosyalizm olamaz, ama uluslara ve ulusal devletlere son vermi bir dnyada, brokrasi ve kar ekonomisini ortadan kaldrarak, en temel ihtiyalar dzeyinde bile eitlik salanabilir ve muhtemelen insanlk yaayabilmek iin bu noktaya kadar geri ekilmek zorunda kalacaktr. Bunu da ancak uluslara kar bir din, insanlk dini salayabilir.

169

DRDNC BLM MODERN DNN VE GERCLEMESNNN MARKSST AIKLAMASI

1) Uygarla Geie ki Cevap

Madem ki din tmyle bir styapdr ve bir dinden dier dine gei bir devrime karlk der. O halde, dini anlamak iin alt yapya, ekonomik ilikilere bakmak gerekir. ktisadi ilikilerdeki deimeler dinsel (styapsal) deimeleri ve o styaplarn (dinlerin) zelliklerini belirler. Modern Toplumun dini, dine inan diyen zel politik ayrmnn kendisi olduuna gre, modern toplumun dini niin byle bir ayrm biiminde ortaya kmtr ? rnein, tek tanr ncesi uygarlklarn dini ve onun tanrlar, kenti kuran kabilenin totemleri araclyla; tanrlar aras ilikiler biiminde grlen komnler ve onlarn totemleri aras ilikiler vs. olarak kolayca aklanabilir. Keza soyut bir Allah ticari ilikilerin gelimesiyle, dolaysyla arz talep fiyat ilikisi ile kolayca aklanabilir. Hristiyanlk Romann salad ekonomik ve siyasi birliin gerektirdii styap yani din ihtiyacyla vs. aklanabilir veya bu gibi ipularndan gidilebilir. Ama bir dinin zel politik ayrmna dayanmas, bizzat bu ayrln bir din olmas nasl aklanabilir? Bir Marksist iin soru udur: alt yapdaki ne gibi deiiklikler ve zellikler byle bir ayrm, byle bir ayrma dayanan dini mmkn ve gerekli klmtr? Niin bu toplumda zel ve politik ayrm var? Nasl oluyor da byle bir ayrm tasavvur edilebiliyor? Niin Kapitalizm ncesinde byle bir a yrm yoktur? Niin byle bir ayrm daha nce her hangi bir din tarafndan tasavvur bile edilmemitir? Bu sorularn cevab aranarak, milliyetiliin gerici bir biimi olduu, modern toplumun dininin ekonomik temeline varlr. Yani olgunun varlnn Marksizmin kavramsal aralaryla da aklanmas gerekir. Ve bunu aklayabilecek kavramsal aralar sadece Marksizm sunabilir. Aada bunun iin bir aklama denemesi yaplacaktr. * slam ve Aydnlanma ayn soruna, farkl iki ada ve farkl biimde, iki cevaptr. Klasik uygarlklar toprak ekonomisine dayanrlar. Genellikle kapal ekonomiye dayanan bir kyllk denizinin varl bu ekonominin kouludur. retim gelitii zaman art rn artar ve 170

yollar emin olur. Ticaret geliir. Ticaretin gelimesi para ve meta ekonomisini gelitirir. Bu da bezirganln yan sra ikiz kardei tefecilii. Tefecilik gelitike ve ar vergi ykleri altnda kyl ezildike retim geriler, snf elikileri artar, ticaret yollarnn emniyeti kalmaz ve retim geriledii iin ticaret de geriler. Yeni bir komn asyla bu sre yeniden balayncaya (Yani o uygarlk veya devlet yklp yeni bir devlet veya uygarlk kuruluncaya) kadar retim geriler, ticaret yollar tkanr ve uygarlk bir rme safhasna girer. Btn antik uygarlklar tarihi bir bakma bu devrenin tekrarndan ibarettir. Bu durumlarda bazen dnya ticareti, tpk kalbin tkanan damarlar yerine yeni damarlar oluturmas gibi, baka yollar arar. Bu yollar, genellikle uygarln etki alannn kenarnda ve dndadr. Bu da yeni komnlerin ok gelimi bir dnya ticaretine girmesi demektir. slamiyet ve Aydnlanmann her ikisinde de byle bir durum sz konusudur. Aydnlanma kapitalizmden nce, ticari kapitalizm dneminde doduundan, onun kaynan kapitalist retimin doasnda deil, dnya ticaret yollarnn tkanmas ve buna bir zm denemesinde aramak daha doru olur.

A) slam Sasani ve Bizans uygarlklar Ortadou-Akdeniz ile in-Hint yolundaki ran yaylalarnn zerine lk gibi km ryen iki uygarlktr. Dnya ticaretinin bu Orta Yol (ipek yolu) tkanmtr. Tkanan bu yolun yerine ticaret, yani in, Hint ve ran ile Akdeniz arasndaki balant Hint Okyanusundaki Gney Yoluna kaymtr. (Kaptan Sinbat bu Gney Yolunun al destandr, bir tr Hint Okyanusu Odyssesidir aslnda) Cidde liman ve onun antreposu Mekke birden bire dnya ticaretinin dm noktas olarak ortaya kar. Burada ise, henz Putlara tapan airetler (totemlere tapan, kandalk diniilikileri iindeki klanlar) vardr. ine girilen dnya ticaretinin ilikileri ile var olan, esas olarak komnn yaamn srdrmeye ynelik styap arasnda giderek alan bir uurum vardr. Buna uygun bir styap salayabilecek Hristiyanln kendisi bizzat Bizans mparatorlarnn elinde gerici olmutur, bir zm deil, sorunun bir parasdr. te bu koullarda, slam, bu kabilelere blnm toplumu birletirecek ve yolu aacak bir styap, bir devrim olarak ortaya kar. Bir kabile ortamnda ortaya kt iin, putlara, (airetlere, komnlere ve onlarn styaplarna, dinlerine) kar bir yeni din olarak ortaya kar. Bir kentten kt iin de orijinal bir uygarlk karakteri tar. slamn Allah, totemleri (yani kandalk ve kabile dzenini) tasfiye etmeye denk geldii gibi, dnya ticaretinin birliini salamaya ynelik bir styapy kurmaya da denk gelir. slam bir yandan, tm Mslmanlar ayn safa dizerek toplumsal kastlamaya kar bir parat sunar. Dier yandan, din adam diye bir ey tanmayarak, din adamlarnn bilgi tekelini elinde

171

bulundurmas g ve iktidar sahibi olmasna ve kastlamasna kar; bilgiyi demokratikletirerek bir parat sunar. Kimi tedbirleriyle snf elikilerini azaltmaya ynelerek ve slama gemeyi bir tek inan bildirimine indirgeyerek aslnda son derece, basit, sade ve devrimci bir styap olarak ortaya kar. Ama slam uygarl bizzat daha ilk admlarnda, binlerce yllk Mezopotamya uygarlnn bataklna girdiinde, Pers ve Roma uygarlklarnn topraklarn feth ettiinde, feth ettiklerinden de daha abuk yozlar. Seilen halifelerin yerini soydan geen halifeler alr. Devlet ve bask o kurtuluulukla yer deitirir. Yollar yine tkanr. Bu sefer Batdan Hal seferleriyle kuzey bat Avrupann yeni Hristiyan olmu henz tam uygarlamam komnleri papaln rgtlemesiyle yolu amay denerler. Ama dnya ticaretini rgtleyecek bir styap kurmaktan ok uzaktr bu giriim. Her eyden nce slam gibi yeni bir din deildir. Bu denemenin sonunda, en azndan Akdeniz ticareti talyan kentlerinin eline geer ve onlardaki ieklenmeye yol aar. Ama rme Sadece Ortadou ve ran deil, btn in ve Hinti de kaplar. Bu tkanmay, uygarl rgtleyebilecek yeni bir din kura bilecek bir retim ve ilikiler temelinden gelmeyen gebe Cengiz amay dener. Bunu gebeleri yeni bir tarzda rgtleyerek, bir yandan var olan uygarlklar ve devletleri ykarak ama dier yandan onlarn dinlerine geni bir otonomi ve zgrlk salayarak gerekletirmeyi dener ve tarihte ilk kez Dnya ticaretinin gelimiliine uygun olarak btn bu uygarlklar ele geirir. Ticaret yollarn aar, ticaret canlanr ama gebelik, bunu bir btnde birletirecek bir din kurma yeteneinde olmadndan ksa zamanda her ey eskisine dner. Ama bu yine de o rm imparatorluklar ykarak taze glerin nn am olur. Bizansn k ve Osmanlnn Akdeniz ticaret yolunu kontrol altna almas zerine, (bunu ald sra kendisi de k srecine girmi ve yollar tkanmtr yine. Kesim Dzeni, Celali syanlar), Bat Avrupada bu sefer Portakiz ve spanyol Sinbadlar ve da Ulyseeleri olan, Vaska d Gamalar, Macellanlar, Kolomblar, Afrikann Gneyinden ve batdan yeni yollar aramaya balarlar. Hikayenin gerisi iyi bilinmektedir.

B) Aydnlanma Bu yollar spanyol ve Portekizliler eliyle alnca, Roma ile biraz uygarla bulam, ama bu bulaklar nce Got sonra Norman aknlar ile ntralize olmu kuzey bat Avrupa, tpk Muhammetin Mekkesi gibi birden dnya ticaretinin kilit noktas haline gelir. Ne var ki Muhammet dneminin Arabistanndaki totemli komnlerden farkl olarak, bunlar artk Hristiyanlam komnlerdir. Yeni bir din gerekmektedir dnya ticaretinin birliini salayacak. Var olan uygarlklara egemen olan dinlere, zellikle slam ve Hrstiyanla, Muhammetin Puta taparlara yapt gibi, Allahn birliini tan, puta taparsan hayat hakk yok deme ans yoktur. Bunlar hala gl kkleri olan gelimi dinlerdir. Yeni bir din

172

slamn Putlarla ilikisi gibi ortaya kamazd. Bunun yolu dinleri zel olarak tanmlamak , din olmaktan karmak ve kendisinin din olmadn ne srmek olabilirdi. Yani zel politik ayrm, slamn Allahnn putlara yaptn, btn uygarlk ve komn dinlerine yapmann bir baka yoludur. Gerekten de dinlere inan diyip din olmaktan karan din, bir dnya ticareti ile bir tek olmu dnya ekonomisi birletirilebilir, slamn baaramad baarlabilir ve o ekonomiye uygun bir styap kurulabilirdi. Daha nce de bu ynde, btn bu dinleri, onlarn en iyi yanlarn alarak birletirme gibi denemeler yaplm (Mani) ve baarsz kalmt. Var olan iinden blmeyen, onu ilevsiz klan denemeler baarsz olmaya mahkmdur. Btn byk devrimler, var olan iinden blp ilevsiz klar. Aydnlanma tam da bunu yapmtr. zetle, btn tek tanrl dinlerin ve dier uygarlk dinlerinin tm dnyay kaplad bir ada, dnya ticaretine uygun evrensel bir styap kurmak ve o dinleri etkisizletirebilmek iin, zorunlu bir ayrmdr bu zel ve politik ayrm. Tabii bu bir plana gre dorudan bu biimde yaplm deildir. Kendiliinden ok ince ve dolayl yollardan ilerlemitir. Akln Allaha stnl iin, Allahn varl akl ile kantlanmaya allmtr. Ama akl bir kere doruluun kantn sunmay Allahn elinden kendi eline alnca, ilk yapt Allahn Akl d olduunu kantlamak olmutur. Bylece nce epistemolojik olarak Allah dnce dnyasndan srlmtr. Sonra da akl d eylere de inanlabilecei, bunun bir inan sorunu olduu, inancn da kiisel bir tercih sorunu olduu sylenerek, her eyin ls olan, toplum anlamna gelen Allah modern toplumun ve kar ekonomisinin hizmetine sokulmutur. Btn bat felsefesi denen tarih aslnda bu dinin adm adm oluumunun ve geliim inin tarihidir. Btn o Filozoflar bu dini adm adm oluturan Peygamberlerdir. zetle kkeninde, zel ve politik ayrm, kapitalizmden ziyade Dnya Ticareti ile ilgili olarak, Dnya apndaki ekonomiye denk gelen styapdaki bir birlik ihtiyacna ikinci bir cevaptr. Onun maddi ekonomik temeli budur. slam da ayn maddi ekonomik temelin kard soruya baka koullarda verilmi bir cevaptan baka bir ey deildi.

C) Protestanlk Nedir? Bu vesileyle Protestanlk zerine bu sonular nda birka sz. Protestanln kapitalizm ile ilgisi zerine ok durulmutur. Bu tamamen rastlant rn bir balantdr. Protestanlk komn geleneklerinin gc ve bu geleneklerin bir uygarlk dini iinde kendini ifade eden bir styapya kavumas ile ilgilidir. Ne var ki komn geleneklerinin Protestanlk biiminde yansyan zellikleri, kapitalizme geii kolaylatrd iin ve kapitalizm oralarda doduu iin bu Protestanlkla kapitalizm arasnda bir ba var olduu dncesine yol amtr. Eer yle olsayd, Protestanlktan bin kat daha Protestan olan slamn kapitalizme geie yol amas gerekirdi. 173

2) zel - Politik Ayrm ve Kapitalist Smr

zel-politik ayrmna dayanan din, dinlerin uygarlklar blt bir dnyada, bir tek dnya ekonomisine uygun, dnya apnda bir din (styap) ihtiyacnn rn olarak ortaya kmtr ama bu ayrm ayn zamanda, daha sonra ortaya kan kapitalist retimi , dier retim biimlerinden ayran temel zellie de denk der. En azndan bu ayrmn byle yerleme ve baarsnda bu uygunluun bir pay olduu dnlebilir. Komnde politik, yani devlet, olmad iin zel de yoktur dolaysyla byle bir ayrm tasavvur edebilmenin koullar yoktur. Klasik uygarlklarda ise smrnn temeli haratr, ekonomi d zordur. Yani bizzat devletin varl olmadan smr veya soygun mmkn deildir. Elbette Bezirgan ticareti ve tefecilik deer transferine dayanan bir smr yapar ama bu toplumun ok yzeyinde, lks mallarla snrl bir smrdr. Bezirganlar toplumun gzeneklerinde yaarlar Marksn dedii gibi. retim, smr ve devlet birbirinden ayrlmaz olduu iin, Devlet veya insanlarn her davran da din tarafndan belirlendiinden, byle bir zel -politik ayrmn tasavvur etmek bile olanaksz gibidir. Ama modern kapitalist retim ilikilerinde smr, hibir zora gerek olmadan, tamamen ekonomik zorunluluk araclyla, retim srecinin iinde gerekleir. Devlete, yani politik olana smr iin bir ihtiya yoktur. Kapitalist ekonomide smr ile devlet arasnda zorunlu bir iliki olmamas ve bu ilikinin kopmas, politik olann, yani devlete ilikin olann, devlete ilikin olmayandan, politik olmayandan ayr tasavvur edilebilmesinin maddi koullarn yaratr. Bu nedenle byle bir ayrmn varl tasavvur edilebilir hale gelir. Dier bir ifadeyle, politik olan ve olmayan ayrm, ayn zamanda kapitalizmde smrn bizzat ekonomik faaliyet iinde, retim srecinde, ekonomi d bir cebre gerek olmadan gereklemesinin toplumun styapsnda ve zihinde yansmasdr. Yine bu mekanizma egemen snfn devlet olarak rgtlenmesi veya devletin egemen snf haline gelmesi zorunluluunu ortadan kaldrr. Snf olarak burjuvazinin dnda, smrnn dnda bir devletin varl mmkn hale gelir. Ve bizzat bu da, politik ve politik olmayan ayrmnn, aslnda sosyolojik bir ayrmm gibi ve bu ayrmn zihinlerde yansmasym gibi alglanmasn pekitirir.

3) gcnn Kullanm Deeri ve zel

zelin politik olandan ayrlmas, sadece kapitalizmde smrnn ekonomi d cebre ihtiya duymamasyla deil; ayn zamanda kapitalist retimin ok zgl ikinci bir zellii ile de cuk oturur. 174

Kapitalist smrnn birinci zellii ekonomi d cebre gerek duymamas ise. Buna bal ikinci zellii kendisinden art deer elde edilen gc denen metann fiziksel ve manevi zellikleri ile onun kullanm deeri arasnda hibir iliki bulunmamasdr . Btn dier metalarda onlarn kullanm deerleri zellikleriyle ilgilidir. gc denen metada ise durum tam tersinedir. gcnn kullanm deeri, kendisinin yeniden retiminden daha fazla deer yaratmasdr. Onun bu zelliinin iinin maddi ve manevi zellikleriyle hibir ilikisi yoktur. inin Siyah ya da Beyaz, inli ya da Hispanik, Erkek ya da Kadn, Hetoroseksel ya da Homoseksel; nanl ya da inansz; u veya bu soy dan olmas; u veya bu dinden (tabii burada inan anlamnda) olmas retilen art deer zerinde hibir etkide bulunmaz. Yani kapitalizm aslnda retimin kendi mantndan hareketle ne rk, ne ulusu, ne cinsiyetidir. Sermaye btn bu zellikler karsnda ntrdr. te zel politik ayrm, igcnn art deeri retimi bakmndan hibir ey de ifade etmeyen bu zelliklerini zel olarak da tanmlama olana salar. Modern toplumun dininin aments olan, btn insanlar, dini, dili, soyu, inanc, rk vs. ne olursa olsun eittir ifadesi, btn insan trnden olan canllar eittir anlamna gelmez . Aslnda bu nermeyle tr olarak insanlarn eitlii deil, modern toplumun dininden olabilmenin koulu ortaya koyulmaktadr. rnein kendi soyunun, komnnn stn olduunu dnen ve insan kavramn kendi komnyle snrlayan insanlar; yani aslnda bir totemin soyundan olanlar, modern toplumun dininin insan tanmna girmez. nk bunlar insanlarn soyu ne olursa olsun eit lduunu kabil etmeyen baka dinden yaratklardr. Soyun bir inan gibi, toplumu rgtleyici bir anlam olmamasn kabul etmemektedirler. Ayn ekilde dinin bir inan olmadn savunan, zel politik gibi bir ayrm kabul etmeyen dinden olan da bu insan tanm iinde yer almaz. Btn insanlar dini, dili, soyu, inanc, rk vs. ne olursa olsun eittir nermesi , soyun, inancn (rkn, dilin, dinin) hibir hukuki ve siyasi anlam olmadn kabul edenler ancak nsandr, demektir. Yani modern toplumun dininden olmann koulunu ifade eder. Dolaysyla bu insan tanm, sosyolojik bir tanm deil, tpk Allaha ve onun elisi Muhammete inananlar Mslmandr gibi bir dinin kendinden olanlar tanmlamasdr. Demek ki, bu mantkla, kapitalist sistemin kendi mantndan kan bu ilkeyle, insanlarn dilleri, dinleri, soylar, rklar vs. art deer smrs zerinde bir etkide bulunmadndan, kapitalist toplumun tm insanlar kapsamas; uluslar olmamas; rk ve cins ayrmcl olmamas gerekir. Aydnlanmann, modern toplumun Dininin, dier ifadeyle ze l-politik ayrmna dayanan dinin z budur.

175

4) Gerek Teorik Zorluk

Balangtaki aydnlanma dininin eilimi tam da kapitalist sistemin bu zelliine ve bir dnya pazarna uygun bir styapya denk dyordu. Ama gidi byle olmad. Eski dinler zle atldnda politik, bu zeli kabul eden tm toplum ve tm insanlarla deil, u luslarla tanmlanmaya baland. Peki niye byle oldu? Kapitalist retimin zellii ve dnya ticaretinin gelimilii aksini gerektirmez miydi? Dnya bir slam veya Aydnlanmann k dneminden binlerce kez daha bir ekonomik birlik oluturmasna ramen, niye modern toplumun dini, klasik uygarlk dinleri kadar olsun geni birimleri bile kapsamaz oldu. Burjuva devrimi, rnein bir slamn yapt gibi, ele geirdii lkelerin insanlarn niye kendi eit hakl yurttalar haline getirmedi? rnein slam yaylnda, btn dnyay hedef alyordu ve feth ettii yerdeki insanlar slam kabul ettikleri takdirde eit hakl Mslmanlar oluyorlard. Kabul etmezse zaten ldrlyordu. Hristiyanlk, Musevilik gibi dinlerden olanlara ise alt bir konumda yaama hakk tannabiliyordu. nk ne de olsa uygarlk diniydiler. Aydnlanma da Fransada iktidara geldiinde, aynen slam gibi davranabilirdi. Farazi bir Devrimci Napolyon, tpk slam fatihleri gibi, ele geirdii lkelerin insanlarn, bu dinin eit hakl yurttalar yapabilirdi. Bu anlay dlamyordu aydnlanmann zel politik ayrm. Politik belli bir lkedeki insanlarla snrlanr diye bir koul bulunmuyordu. Onun tm zel politik ayrmn kabul eden insanlar kapsayaca varsaym vard ardnda. nsan haklar bildirisinin tam anlam da buydu. Kald ki Napolyonlara bile ihtiya yoktu. Avrupa ve btn eski dnya karalar topluluundaki devletler, rm, can ekimelerine son verecek bir hayrsever bekleyii iindeydiler. Aydnlanma teknik ve retim gcyle, zaten o lkelerin halkn kazanabilirdi. Sonradan grlecei gibi, en gerici milliyeti biimiyle bile bunu baarabilmi, yeryz milliyeti modernistlerle dolmutur; o zaman da ok daha hzl olarak humanist modernistlerle dolard. zetle dnya ticaretinin slam dnemiyle kyaslanmayacak gelimilik dzeyi de; retici glerin gelimilik dzeyi de, kapitalist retimin ve smrnn zellikleri de byle bir gidii kolaylatryordu. Niye byle olmad? Niye bu gn dnyada bir tek, ABD benzeri bir Dnya Birleik Devletleri deil de, her biri baka bir ulus tanmna gre rgtlenmi yzlerce ulus var? Esas aklanmas gereken zorluk burada bulunmaktadr. Hangi toplumsal gler bu ters gidi i yaratmtr? Ulusuluun Marksist aklamas bu glerin ortaya karlmas ile yaplabilir. Bu zorluk biraz galaksilerin ve yldzlarn, hatta bu evrenin varln aklama zorluu gibidir. Evrende bir simetri ilkesi vardr. Her parack kendi zddyla bir arada vardr. Bu ilkeye uygun olarak, byk patlamada, madde kadar anti madde olumas ve bunlarn birbirini yok etmesi; dolaysyla imdi var olan bu maddeden evrenin olmamas gerekirdi. Zorluk evrenin varln aklamaktadr. Bir yerde bu simetri ilkesinin krlm olmas gerekir ki bu evren vardr. 176

Keza bu maddeden evren olutuktan sonra, maddenin her hangi bir yerde daha youn bulunmas iin bir neden bulunmadndan, evrenin her yerine ayn biimde dalm olmas gerekirdi. Dolaysyla atomlar birbirlerinden eit uzaklkta olacaklarndan her hangi bir younlama olmamas; yldzlar ve galaksiler olumamas, eit uzaklktaki atomlarla dolu evrenin genilemesini srdrmesi dolaysyla, yldzlarn ve galaksilerin de olmayaca bu karanlk evrende hayat da olmayacandan bu sorunun da sorulmamas gerekirdi. Ama bu soru sorulduuna gre, bir yerlerde bu dzeni bozan bir eyler olmu olmas gerekir. Bir yerlerde bir nedenle bu homojenlik bozulmu olmaldr ki bir yerlerde younlamalar, yldzlar, galaksiler ve nihayet bu soruyu sorucuk yaratklar ortaya kmtr. te aklanmas gereken esas zorluk buradadr. ler normal yolunda gitse ne bu evrenin olmas gerekir ne de bu galaksi ve yldzlarn, ne de bu soruyu soracak bizlerin. te ulus ve ulusuluu aklamakta benzer bir sorun sz konusudur. Dnlsn, dnya ticaretinin ok daha geri bir dneminde doan, bezirgan ticaretine dayanan, mminlerinin eitliini daha ziyade ekonomi temelindeki kastlama eilimine kar ortaya koyan slam ve Hristiyanlk gibi dinler bile, dnya apnda bir dzen iddiasyla karlar ve katiyen ulus benzeri kk birimler kurmazlar. Kapitalizm ve Aydnlanmada ise her ey ok daha elverilidir. Dnya ticareti bir Muhammet dnemine gre akl almaz llerde gelimi bulunmaktadr. zel politik ayrm, bu dnyaya uygun olarak, tm dinleri kendine entegre etme olana sunmaktadr. Keza kapitalist retimin ve igcnn zelliklerinin smrdeki nemsizlii de bu styapy desteklemektedir. Kapitalizmin Emek retkenliinin stnl ise, rnein bir slam uygarlnn saladyla kyaslanamayacak kadar yksektir. Buna ramen niye bir btn insanlk hedefi terk edilmi ve uluslar ortaya kmtr? Niye insanlarn eitlii ilkesinin yerini uluslarn eitlii ilkesi almtr? Aslnda tpk bu evrenin ve galaksilerin ve yldzlarn olmamas gerektii gibi, uluslarn ve ulusuluun da olmamas gerekir. Ekonomi temeli bunu gerektiren eilimlere sahiptir ve onlar destekler. Balangta styap da buna uygundur. Ne olmutur da byle olmamtr? Galaksilerin, Evrenin genileme eilimine ters younlamalar olmas gibi kapitalist retimin, dnya ticaretinin ve emek retkenliinin eilimlerine ters bir fenomendir bu ulus ve ulusuluk. Ve tam da ters olduu iin iki yz yldr insanl lanetiyle arpmaktadr. Bunun srr da yine kapitalizmin ve kapitalist snfnn zelliklerindedir. Buna, gerek tarihsel hareketinde kapitalizmin urad arplma da denebilir.

A) Sermayinin Gerek tarihsel Hareketi olarak Simbiyoz (Eklemlenme) Evet kapitalizm btn bu zellikler art deer retimini etkilemediinden rk, cinsiyeti ve milliyeti olmamaldr, ama gerek tarihsel harekette kapitalizm, kapitalizm ncesi biimlerle simbiyoz bir yaama girer. Bunun nedeni de yine bizzat kardr, daha fazla kar. inde yayld dnyada hazr bulduu eitsizliklerin kar arttrmada kullanlacan grd an onlar kullanmaya ve beslemeye balar kendi temel eilimleriyle elimesine ramen.

177

Soyut olarak cinsiyeti olmamasna ve kadn ve erkek emei arasnda bir fark bulunmamasna ramen, ev emeinin i gcnn yeniden retiminin masraflarn azalttn; i gcnn fiyatn drdn grd an kadnn ev iini, aileyi desteklemeye balar rnein. Ele geirilen bir lkedeki insanlarn eit hakl yurttalar yapmaktansa, o lkedeki zenginlikleri soymak daha karl ise, oray smrgeletirir. te ulusuluk ncelikle, kapitalizmin daha fazla kar amacyla kapitalizm ncesine ait kalntlarla eklemlenmesi veya simbiyoz bir ilikiye girmesi anlamna gelmektedir. Gerekleen, tpk burjuvazinin toprakta zel mlkiyeti ve rant ortadan kaldrmas gerekirken, kaldrmamas ve byk toprak sahiplerine rant harac deyerek iktidar paylamas gibidir. Ulusuluu yaratan birinci ve en nemli neden, sermayenin gerek tarihsel hareketinde, kapitalizm ncesi blnmelerle ortak bir yaama girmesidir.

B) Ezilenlerden Korku Dier yandan burjuvazi Fransz Devriminin daha banda, bu aydnlanma ilkelerinin btn ezilenleri birletirme potansiyelini grm ve buna kar da daha ilk admda hemen Napolyonun Msr seferi maveralar ile onlar blmenin, onlar yattrmak iin rvet vermenin yollarn aramaya balamtr. Uluslara gre blmek, yani politik olan bir ulus ile, bir toprak parasyla tanmlamak, hem bir soygun olana hem de blme olana salyordu. Politik olan ulusal olanla tanmlamann ikinci nedeni ezilenleri bu blme ve satn alma kapasitesinde gizlidir. ilerin bu devrime nclk ettikleri yerlerde aksi eilimi beslemeleri de bizzat bunun bir kantdr.

C) Sanayi Devrimi Bizzat sanayi devriminin de ulusuluu besleyen bir nitelii bulunmaktadr. Fransz devrimi ile sanayi devrimi neredeyse ayn sralarda ortaya kmtr. Sanayi retimi ise, ok geni bir Pazar iin seri retim demektir. Bu seri retimi yapacak, fabrikalarda alacak insanlarn, efektif kullanlabilmesi iin genel eitim, bunun iin de standardize edilmi bir dil gerekir. Modern sanayin ihtiyac olan bu mekanizmalar Gellner kitabnda ayrntl olarak ele alr. Bir zamanlar insanlar hi okuma yazma bilmiyorlard (Komn). Sonra klasik uygarlklarda bir ksm (genellikle rahipler kast ve din adamlar) okuryazar oldu. Sonunda kapitalizmde herkes okuryazar oldu. Genel eitim yani modern sanayi iin igcnn eitimi gerei de, zellikle politik olann belli bir dile dayanan ulus ile tanmlanmas eilimin glendirmitir. Yani sanayi dnya pazar iin retirken bu retimin yaplabilmesi iin bir standart dil zerinden genel eitim salayan bir ulusal devlet, daha az masrafl ve karl oluyordu.

178

D) Sosyalizm ve i Hareketinin Pay Ulusuluun, hem de en gerici biimlerinin, bylesine etkili olmasnda, ii hareketinin ve sosyalizmin payn da hesaplamak gerekir. Bu gidie dur diyecek ya da onu yavalatacak bir sosyalist ve ii hareketi de olmad. Sosyalist hareket brakalm ayr bir din olarak ortaya kmay, aydnlanmann idealinin bile tam bir savunucusu olmad. Milliyetiliin gerici biimiyle damgal oldu. Balkan Federasyonu, Avrupa Birleik devletleri, Hindi ini Federasyonu, Afrika birlii, Gney Amerika Birlii veya Ortadou Demokratik Cumhuriyeti gibi neriler, aslnda ya var olan gerici ulusulua gre tanmlanm devletleri birletirme ya da bir toprak parasyla ulusu tanmlama abasndan daha ileri gitmeyen nerilerdi. Kald ki bunlar hep re torik bir anlam tad. Hibir parti var olan gerici uluslar ykmay olsun bayrana yazmad. Bylece ulusuluk denen aydnlanma dininin gerici biimi, en gerici biimlerinde sosyalist ve ii hareketinin de katlmyla pekiti ve iyice yerleti.

179

BENC BLM SOSYALZMN CEVABI

1) Dnya apnda: Ulusal Olan Kiisel Olmaldr

Aydnlanmann dinlere yaptn onun gerici biimine de (uluslara) yapmak. Bu hem aydnlanma geleneini sahiplenmek hem de onu amak ve gelitirmek anlamna gelmektedir. Buna ayrca, ulusal snrlar araclyla fakir lkeleri bir bantustana eviren bu gnk apartheid dzenine kar acil bir program olarak da ihtiya vardr. Bu gnn dnyasnda ulusuluk ve uluslar, en demokratik, yani bir toprak parasna dayanan tanmyla bile , zengin uluslar asndan gerici bir rk ayrmcl anlamna gelmektedir. Yeryznn siyahlar aslnda bu din ve programa ayaklaryla oy vermekte, zengin lkelerin snrlarn bireysel kurtulu iin zorlamaktadrlar. Bu hareket, dnya apnda uluslara kar hareketin bayra altnda birletiinde, tpk Romann klelerinin Hristiyanla geip Romay sarsmas gibi, bu dnyay derinden sarsacaktr. te yandan emperyalistler aras giderek artan gerilimler ve giderek artan bir atom sava tehlikesi ve ekolojik katastrofa ancak bir tek dnya toplumu biiminde rgtlenmi insanln cevap vermesi mmkn olduundan, uluslara kar, ulusu zel alana atmaya ynelik bu yeni din ve sosyal hareketin baars, insanln var olabilmesinin olmazsa olmaz kouludur. Bu nedenle, sosyalizm bayrana, ncelikle retim aralarnn mlkiyetinin kaldrlmasn deil; uluslarn ve ulusal devletlerin ilgasn; yani ulusal olann da tpk dinler gibi zele ilikin olmasn yazmaldr. Bu dnyann en acil sorunlar iin zmlerin olmazsa olmaz n kouludur. Bu son durumada yeni bir din deil, Aydnlanmann, tarihsel tecrbeyle gelitirilmi, proletarya tarafndan ortaya koyulan, radikal, demokratik ve humanist yeni bir versiyonudur. Bu din insanlar, Trk, Krt, Avrupal, Amerikal olmay brakp, yani politik olan ulusal olanla tanmlamayp, nsan olmaya armak anlamna gelir. Bu nedenle bu dine insanlk dini, bu dinden olanlara da insan denebilir. nmzdeki mcadele nsanlarla, (yani nasl tanmlanrsa tanmlansn ulusal olann zel olmasn, hibir politik anlam olmamasn savunanlarla) Trkler, Krtler, Almanlar, Amerikallar (yani politik olan ulusal olana gre tanmlayanlar) arasndaki mcadele olacaktr. nsanlarn uluslara kar mcadelesi baarya ulamadka dnyann hibir sorununun zm mmkn deildir.

180

2) Geri lkelerde: Topraa Dayanan Demokratik Ulusuluk

Kendini bir toprak parasyla tanmlayan ulusuluk geri lkeler bakmndan hala ilerici ve demokrat, rk ayrmcs ve smrgeci emperyalistlere kar gleri birletirici bir karaktere sahiptir. Ulusu bir toprak parasnda yaayanlarla tanmlayan, dil, tarih, din, etni, kltr vs.ye dayanmayan bir topraa dayal, nispeten ilerici bir ulusuluk, geri lkelerde acil ve asgari bir program olarak ele alnabilir. nk byle bir ulusuluk hem Avrupa -Rusya-in ekseninin destekledii her biri gerici bir ulusulukla ekillenmi var olan gerici oligarilere kar, hem de Emperyalizmin ve zellikle ABDnin destekledii dile, dine etniye gre tanmlanm milliyetilie kar en geni gleri birletirme olana sunar. Ama bu topraa gre tanmlanm demokratik ulusuluk, bir devletin kendini birka dil ve din ile tanmlanm bir ka ulusun birlii ile tanmlamas, anlamna gelmez. Bu en gerici emperyalizmin oyunlarna en uygun biimdir. rnein Irak imdi, ii, Snni ve Krt gibi her biri dine ve dile gre tanmlanm uluslarn birlii bir ulus gibi tanmlanmak isteniyor veya tanmlanyor. Bunlarn her biri en gerici ilkeye gre tanmlandndan, bunlar birbirine kar kullanmak kolay olacaktr. Bunlarn her biri dierini sivilceler, katlanlmas ykler olarak grecektir ve en kk bir kamada atma kanlmaz olacaktr. Bizler, bunlarn her biri iinde, ulusun tanmndan her trl dil, din, etni ile tanmlamann dlanmasn savunanlar olarak blnmeler yaratmalyz. Ancak bu blnenler bir topraa dayal, dil, din, etni, kltr kr bir demokratik cumhuriyet kurabilirler. Bu nedenle, dnyada ulusal olanla politik olann akmasn ortadan kaldrmak ve ulusal olan zel olarak tanmlayabilmek iin, rnein Ortadou apnda , gerici ulusuluun nispeten daha demokratik bu biimini bir asgari program olarak savunmak mmkndr. Benzeri bir ulusuluk Amerika veya Avrupada tamamen rk, dnyann yoksullarn dlayc bir anlama sahipken, Orta Douda Gney Amerikada, Afrikada halklarn direniini ve mcadelesini glendiren bir ilev grr. Bu nedenle Afrika veya Latin Amerika Birlii veya Demokratik Ortadou gibi, ulusu toprak paralaryla tanmlayan ulusuluklarla ittifak yaplabilir ve pratikte asgari bir program olarak bunlar savunulabilir. Ama bunun ulusuluun almas, ulus devletin son bulmas anlamna geldii yolundaki palavralara kar kesin mcadele etmek kouluyla. zellikle Orta Douda byle bir dnm muazzam bir dinamizmi harekete geirebilir ve burada demokratik devrim sosyalist devrim dinamiine benzer bir srekli devrim perspektifini aabilir. Yani byle bir devrim, Emperyalistlerin basks karsnda, dnya apnda ulusal olan zele atan, bir dnya cumhuriyeti; uluslara kar bir devrim hedefine ynelebilir. Ama byle bir program pek ala dnyann imtiyazllar arasna katlm bir adack anlamna da gelebilir. Orta Douda bir Demokratik Cumhuriyet fiilen dnya petrol kaynaklarnn ok 181

byk bir blm zerinde bir tekeldir. Emperyalizmin bu oldu bitti karsnda bir ey yapamamas ve emperyalistler aras dengelerin byle bir hareket alan yaratmas durumunda, bu blge halklarnn birden refaha gmlmesi ve dier yoksul insanlktan kendini ayrmas gibi bir sonuca da yol aabilir. Ama dier emperyalistler bu demokratik Ortadounun petrol kaynaklarna bylesine egemen olmasn kaldramayacaklar, onu ykmaya uraacaklar iin , fiiliyatta bu Demokratik Ortadou Cumhuriyeti, emperyalistleri arkadan kuatmak, dier yoksul insanl yanna ekmek iin, elindeki petrol zenginliini tm insanlkla paylamak gibi bir perspektifle harekete geerek, emperyalistleri tecrit etmek zere ulusal olan ile politik olann ilikisinin tmyle ortadan kaldrlmas perspektifine doru bir gei gsterebilir.

3) Ulussuz Olmann Olanakszl ve Ezileni Desteklemek

Eer ulus gerekten, modern toplumdaki din gibi bir cemaat olsayd, ulussuz olmak mmkn olabilirdi, tpk imdi bu anlamda dinsiz olunabildii gibi. Ama Ulusuluk, gerek sosyolojik anlamyla dindir. Yani toplumun tm hayatn dzenler. Dolaysyla bir ulusal devlette yaayp, vergisini veren, grevlerini yapan her yurttan bir ulusu vardr. Ve eer o egemen ulusu oluturduu sylenen gruba da dahil ise, ne kada r ulussuz olduunu dnrse dnsn ezen ulustandr da. Yani ulussuz olmann mmkn olmamasnn bir sonucu, tpk ilk Mslmanlar gibi takiyye yapmak zorunluluudur. Ama ulussuz olunamaz ise, ezen bir ulustan olma durumunda, bu takiyye, (yani var olan ulusa ilikin grevleri yapmak, vergi vermek vs.) ezilen bir ulusun hareketi karsnda tarafszln arac olma anlamna gelebilir. nk ezen ve ezilen arasndaki mcadelede tarafszlk ezeni desteklemekle sonulanr. Bu nedenle, ulusa kar hareket, ezilen uluslarn, ayn gerici ilkeye gre tanmlanm bile olsalar haklarn ve hareketlerini desteklemelidir. Ancak byle hakszla ve baskya kar duran bir hareket ezilenleri eitip onlarn sevgisini kazanabilir. rnein imdi Trkiyede kendini Trklkle tanmlam bir devlet var ve bu devlet Trk olmayan, baka dil konuan veya fiilen Mslman olmayan herkesi bask altna almaktadr. nk Trklk gerici soya, rka, tarihe gre tanmlanm bir ulustur. Bu ulus iinde egemen Trk ounluundan olan, dili, dini vs. nedeniyle zel bir bask grmeyen herkes egemen ulustandr. Hibir nsan, benim ulusum yok, uluslara karym diyerekten, bu bask karsnda tarafsz kalamaz. Ulussuz olmak, ancak bu ulusal devletin hibir kuraln tanmamak ve uymamakla ola bilir. Byle davranlmad srece, bu rnein, slamn btn farz ve snnetlerini yerine getiren bir insann ben Mslman deilim, Allaha inanmyorum vs. demesine benzer.

182

Bu durumda, ayn ilkeye, ayn gerici ulusulua dayansa da ezilen ulusun hareketi desteklenmelidir. Yani Trkle gre tanmlanm bu devlet ile Krtle gre tanmlanm bir ulusu hareket arasnda da ezilen desteklenmelidir. Hele ezilen ulus iindeki plebiyen eilimleri yanstan bir hareket varsa (rnein zgrlk hareketi gibi) o haydi haydi desteklenir.

4) Yenilgicilik
Ayn ekilde, ayn ilkeye gre kurulmu iki ulus karsnda da bizlerin grevi, kendi ulusumuzun yenilgisi iin mcadele etmektir. Burada tavrn kesinlikle yenilgici olmas gerekmektedir. Sosyalizm milliyetilikle imtihann ancak byle baarabilir. Ancak ulusal olann politik olanla akmasn reddedenler, gerekten ulussuz olanlar, uluslar yok etmek iin yola km insanlar byle bir asgari program ve taktikleri izleyebilirler. Ulusal olmann politik olanla akmasn savunanlar veya ulusal olan bir Trklk veya Krtlk ile tanmlayanlar byle bir program, stratejiyi ve taktikleri savunamazlar. Bylece somut politikada, sadece var olan uluslara ve ulusulua kar bir propaganda (tebli) ve oalma faaliyeti deil, toplumda var olan atmalar iinde ezilenlerden yana, ulusal devleti paralamaya ynelik bir politika gerei de ortaya kmaktadr. Eer Marks Engels ilk ktklarnda sosyalizmi uluslara kar bir hareket olarak tanmlayabilseler ve modern toplumun dininin yzndeki peeyi kaldrabilseler, bu din ve sosyalizm ideali bu gn insanln byk ounluunca biliniyor ve savunuluyor olabilirdi.

06 ubat 2007 Sal Demir Kkaydn

183

Tarihsel Maddecilikte Yap ve zne Sorunu Kvlcml'nn Katklar ve Eletirisi

Sorun veya Konu

Konumuz, Toplumsal Evrim dolaysyla da Devrimler. Bu evrimin ve devrimlerin mekanizmalarnn anlalmas, bunlarn zne daha derinden nfuz etmeyi salayacak kavramsal aralar. Marksizmin bunlar aklarken kulland iki kavram sisteminin aralarndaki farklar ve elikiler. Ve bu elikiyi amak iin yaplm giriimler. Bunlarn baarszl ve bu baarszln nedenleri. Hemen grlecei gibi, ksaca Marksizm de denen, Marksistler tarafndan da Tarihsel Maddecilik diye de adlandrlan, Diyalektik Sosyoloji 'nin, diyalektik olmayan bir sosyoloji de sosyoloji olmayacandan, Sosyolojinin en temel, tm binann zerinde ykseldii kavramlardr konumuz, daha kategorik bir ifadeyle Metodolojidir. Marksizmin temelini oluturan, adeta onun doum l olan iki alnt ile balayalm. Ki bu iki alntnn konusu da tam tamna bu toplumsal evrimin ve devrimlerin mekanizmalardr. Biri Tarihsel Maddeciliin bir aklamas (Ekonomi Politiin Eletirisine Katk'ya nsz), dieri bir uygulamas (Komnist Manifesto) olan bu iki metin, toplumsal deimenin mekanizmasn; Toplumsal Devrim denen ayn olguyu ele alrlar ama bunu farkl kavram sistemleriyle ve nermelerle aklarlar: Teorinin bir aklamas olan nsz'de devrimlerin mekanizmas yle anlatlr: "Gelimelerinin belirli bir aamasnda toplumun maddi retici gleri, o zamana kadar iinde hareket ettikleri mevcut retim ilikilerine, ya da bunlarn hukuki ifadesinden baka bir ey olmayan mlkiyet ilikilerine ters derler. retici glerin gelimesinin biimleri olan bu ilikiler, onlarn engelleri haline gelirler. O zaman bir toplumsal devrim a balar. ktisadi temeldeki deime, kocaman styapy, byk ya da az bir hzla altst eder." Teorinin bu aklamasnn iinden kt tarihe bir uygulamas, ayn zamanda bir dkm ve programatik sonucu olan Manifesto'da ise devrimler yle ele alnr: "imdiye kadarki btn toplumlarn tarihi, snf savamlar tarihidir. zgr insan ile kle, patrisyen ile pleb, bey ile serf, lonca ustas ile kalfa, tek szckle, ezen ile ezilen birbirleriyle srekli kar -karya gelmiler, kesintisiz, kimi zaman st rtl, kimi zaman ak bir sava, her keresinde ya toplumun tmyle devrimci bir yeniden kuruluuyla, ya da atan snflarn birlikte mahvolmalaryla sonulanan bir sava srdrmlerdir."

184

nsz ve Manifesto Arasndaki Farklar

Bu iki ok temel aklama zerinde biraz dikkatlice durulursu, bu iki aklamann farkl kavram sistemlerine dayand grlr. nsz devrimleri retici glerin retim ilikileriyle; Manifesto snflarn elikisiyle aklamaktadr. nsz'de devrimlere yol aan retici Gler ve onlardaki gelime ve bunun retim ilikileriyle elikisidir; Manifesto'da ise Snflarn arasndaki mcadeledir. nsz'de devrimlere yol aan: retici Glerdir, Manifesto'da Snflar. nsz, devrimleri Yapsal kavramlarla aklamaktadr; Manifesto ise znelerle. nsz'de retici Gler ve retim likileri veya Altyap ve styap arasnda, bir ncelik sonralk ilikisi ve bu ilikinin deiimi, yani geliimin koullaryken engel haline gelme sz konusudur. Ama snflarn ilikisi byle deildir. Onlar birbirinin var olu kouludurlar ve aralarnda bir ncelik sonralk ilikisi, bu ilikinin deiimi yoktur, snflar arasndaki elikinin mahiyeti byle deildir.

Farklarn eliik Sonular

Toplumsal devrimleri ele alan bu farkl kavramlar, bu farkl aklama ilkeleri veya "paradigmalar" farkl sonulara da yol aarlar. nsz'deki retici gler ve retim ilikileri elikisinden, ak ulu bir gidi, yani devrim kadar bir k olasl da kmaz, zaten tam bu nedenle de nsz'de byle bir olaslktan sz edilmez. Ama Manifesto'daki snflar atmasndan, atanlarn toplu bir k, yani ak ulu bir tarih, devrim kadar k de kar ve tam bu nedenle de toplu kten de sz edilir Manifesto'daki ilk satrlarda. nsz'den, pekala snfsz toplumlarda da devrimler olaca sonucu kar, nk retici Gler snfsz toplumlarda da geliir ve deiirler, bundan normal olarak byle bir sonu kmas gerekir. Ama Manifesto'dan snfsz toplumlarda devrimler olaca sonucu karlamaz, nk snflar yoktur. Yani Manifesto'da Devrimleri aklamakta kullanlan zneler, snflar, devrimleri yapacak zne yoktur snfsz toplumlarda. Bu eliki ve farklar, metinlerin karakterinden, yani birinin teoriyi aklayan, dierinin uygulayan metinlere ait olmalarndan domamaktadr. yle olsayd ortada farkl kavram sistemleri ve sonular bulunmazd. Aktr ki bu iki metin, iki paradigma, iki aklama arasnda ak bir uyum yoktur ve belli bir eliki vardr. Ve bu elikinin veya eliki gibi grnenin, ortadan kaldrlmas iin en azndan bu iki paradigma, bu iki kavram sistemi, bu iki aklama arasndaki ilikinin bir bann kurulmas, bir aklamas gerekmektedir.

185

Dier bir ifadeyle, retici Glere dayanan aklama ile Snflara dayanan aklama, daha kategorik bir ifadeyle, toplumsal evrimi Yap ve zne kategorileriyle aklama arasndaki ba veya zdelik belli nermelerle akla kavuturulmaldr. Ama bu eliki, gerein sadece bir yandr. nk bu eliik ve farkl sonulara yol aan kavram sistemleri, belli dnemlere ilikin olarak, her biri ayn zamanda kendine gre i tutarll olan aklamalar da sunmaktadr ya da en azndan yle grnmektedir. kisinde de gerei daha derinden kavramay salayan bir yan vardr. Dolaysyla bunlar yle kolayca bir yana da atlamazlar. Bu nedenle bu yap ve zne paradigmalarn veya bu farkl aklama ilkelerini uzlatrma giriimleri neredeyse Marksizmin tm tarihine damgasn vurmutur. Aslnda yaplmas gereken, bu iki paradigmay da aan; ve ayn zamanda bu eliki ve uyumsuzluklar zecek daha genel, daha geni ve kapsayc bir kavram sistemine ulamak olduunu gsterir.

Sorunu Kavramak in bir Analoji: Kuantum ve Relativite Kuramlar

Bu elikiyi ya da uyumsuzluu ve yaplmas gerekeni, eksik olan, daha iyi kavrayabilmek iin Fizik bilimi bize uygun bir analoji sunar. Bilindii gibi, Modern Fizik, yani "Standart Teori" , iki temel byk teorik tabana sahiptir. Biri atom alt alemde son derece tutarl ve doyurucu aklamalar sunan ve deneylerle kantlanabilen Kuantum Kuram, dieri, byk alan ve ktlelerde ayn ekilde hem kantlanabilen ve hem de doru ngrler yapma olana sunan Genel Grecelik Kuram. Ne var ki, bu iki kuram, ayn kavram sistemi iinde birlemi deildir. Modern fiziin btn abas, bu iki teorik sistemi de iinde birletiren ve kapsayan, eski deyimiyle bir "Birleik Alanlar Kuram" veya daha yeni ve moda deyimiyle "Evren Forml"ne ulaabilmektir. Bu uyumsuzluu ve eksiklii ciddi fizikilerin hepsi teslim etmekte ve sorunu koymu bulunmaktadrlar. Bunu esas olarak, drt temel kuvvetin varln bir tek tzde aklayan bir teoriyle zebileceklerini dnmektedirler. Bunun iin deneysel olarak daha byk enerjili hzlandrclar ve daha hassas teleskoplarla veya teorik olarak da matematik modellerle (rnein String teorileri) aratrmalar srmektedir. te Marksizmin ihtiyac olan da, bu farkl aklama ilkelerini bir tek aklama ilkesinde toparlamak; "Evren Forml" szlerini bir metafor olarak kullanrsak, byle bir "Toplum Forml"ne ulamaktr. Ne var ki, Marksizme gelince, yani Toplum Bilimine, brakalm sorunun zmnn aranmasn ve bunun iin farkl yntemlerin kullanlmasn, byle bir elikinin varlnn kabul bile grlmemektedir. Muhtemelen bu satrlar okuyanlar ve Manifesto ile nsz arasnda, Tarihi ve Devrimleri farkl kategorilerle aklayan bir eliki bulunduuna ve

186

bunlarn bir kavram sistemi iinde birlemi olmadna ilikin bu satrlar grnce, bu satrlarn yazarnn akln oynattn dnebilirler. Marksistler sorunun adn koymamlardr ve bilincinde deildirler ama suda yaayp da suda yaadn bilmeyen balklar gibi, bilinsizce yaptklar hep bu elikiyi ama abasndan baka bir ey de deildir. Bu eliki ve sorun, doduu andan beri, yz elli yldr; ama zellikle ikinci dnya savandan sonraki dnemde, Marksistleri megul etmekte, adn koymadan bu elikiyi zme ve bu elikiden kurtulma giriimleri bulunmaktadr. Denebilir ki yaratc ve eletirel Marksizmin teorik ve kavramsal i tutarllk geleneini srdren tm abalar, bu sorun zerinde younlamtr. Ama bunun bilincinde olmadan. te Kvlcmlnn tm teorik abas da, Yap ve zne sorunu olarak tanmladmz bu sorunu, bu elikiyi, bu uyumsuzluu adn koymadan ama abasndan baka bir ey deildir.

Marks'ta retici Gler ve Devrimci Snf likisinin Kuruluu

retici Gler analitik bir kavramdr, bu kavramlar ayaklanp devrimleri yapmadklarna ve yapamayacaklarna gre, en azndan retici Glerin belli bir grup insann varlnda ve eyleminde ete kemie brnp devrimlerin znesi olarak ortaya kmas gerekir. Ama belli bir grup insan, diyelim ki bunlar, ima edildii veya anlald gibi genel olarak alt snflar veya zel olarak i Snf olsun, niin ve nasl olup da retici glerin elikisini zecek, onun adna i grecek vekiller haline gelmektedirler? Ya da bu sorun tersinden yle ifade edilebilir: retici gler, hangi mekanizmayla devrimci snfn varlnda bir zne olarak ortaya kmaktadr ve bu k i tutarll olan hangi kavramlar araclyla aklanabilir? Yap ve zne paradigmalar arasndaki bu fark, bu gerilimi Marks, Devrimci snfn kendisinin en byk retici g olduu nermesiyle aar ya da amaya alr. Yani Devrimci Snf bizzat kendisi bir retici Gtr de ondan. Marks bu zdelii Felsefenin Sefaleti'ndeki u satrlarla ifade der: "Snflar ztlamas zerine kurulu her Toplum iin ezilen bir snf hayati bir zarurettir. Ezilen snfn kurtuluu iin: Daha nce edinilmi retici glerle, varolan sosyal mnasebetlerin artk birlikte varolamaz bulunmalar gerektir. Btn retim aletleri iinde en byk retici g, devrimci snfn ta kendisidir. Devrimci elemanlarn snf olarak rgtlenmesi: Eski Toplum iinde meydana gelebilecek olan btn retici glerin varolduunu farz ve kabul ettirir." Bu satrlarda devrimi yapacak g olan ii snf ile retici gler arasnda bir zdelik kurulduu ok aktr.

187

Gerekten de 19. Yzylda Tekniin gelimesine paralel olarak bizzat onu kullanan ve onunla birlikte gelien ve de ayn zamanda retici olan snfn ayn zamanda en byk retici g olduu nermesi geree tpatp uyuyor grnyordu. Bylece de Yap ve zne sorunu arasndaki balant sorunsuz olarak zlm grnyor ve bir sorun olarak ortaya kmyordu.

Marks'n Aklamasnn Sorunlar

Ancak o zaman bile, biraz bir akl yrtmeyle ortaya kabilecek u sorular vard, ins anlar bu sorular sormasa da: Modern tarihten bir sorunu zikredelim. Elbette, zne, yani Devrimci Snf kendisi de bizzat retici, ayn zamanda o tekniin rn olan i Snf ise sorun yoktur ama, Burjuvazi de bir dnem devrimci bir snft, o zaman burjuvazi de, en byk sfatn bir yana brakalm, "retici G" miydi ki devrimci snf oluyordu? nk Marks'n formlasyonu, yani "Devrimci elemanlarn snf olarak rgtlenmesi: Eski Toplum iinde meydana gelebilecek olan btn retici glerin varolduunu farz ve kabul ettirir" nermesi aynen burjuvaziye de denk der. Marks'n nermesinden burjuvazinin de bir devrimci snf olduu dnemde bir "retici g" olduu sonucu kar normal olarak. Eer yle idiyse, devrimci snf ya da en byk retici g olmann, retici bir snf olmakla ilgisi olmamas gerekir. O zaman nedir devrimci snf en byk retici g yapan? Kald ki bir snf nasl olabilir de var oluunun bir dneminde retici g olur da sonra olmayabilir. Bu da ayrca bir tutarszlktr. Grld gibi, brakalm snfsz toplumlar tarihini ya da Kapitalizm ncesi uygarlklar tarihini bir yana, modern tarihte bile, Marks'n dneminde doyurucu bir aklama ve balant gibi grnse bile, burjuvazide ve burjuva devrimlerinde bu zne ve yap zdeliini kurmak kolay olmamaktadr. Ama sorular ve elikiler, tm insanlk tarihi gz nne alndnda daha da almaz olarak ortaya kar. Snfsz toplumlarda da devrimler, yani eski retici gler ve dolaysyla retim ilikileri, iktisadi ilikiler seviyesine dayanan styapnn toptan deiimleri vardr. rnein avclk ve toplayclktan neolitie gei, bir snfsz toplumdan dierine geitir, avclk ve toplaycla dayanan bir ktlk ekonomisinden, bitki ve hayvanlarn ehliletirildii nispi bir bo lluk ekonomisine geitir. Bu geile birlikte, tm toplumun styaps da deimitir. rnein Kurban Bayram bu devrimin kutlanmas ve kalntsdr. Avclk ve toplaycln ktlnn ocuk kurbanndan neolitiin nispi bolluunun hayvan kurbanna geit ir. Ama eer yle ise Snflar olmadna gre bu geiin znesi nedir? Snflar olmadan da bu geiler olabiliyorsa, niin snfl toplumlarda snflar olmaktadr bu zne? Ya da snfl toplumlarda gerekten zne snflar mdr? zetle snfsz toplumlardaki devrimlerde, yap ve

188

zne zdeliini kurmak kolay deildir. nk zne yoktur, snf yoktur ki devrimci snf olsun. Antik tarihten bir rnek verilebilir. Antik Tarihte devrimleri yapanlar retici olan kyller ya da serfler veya kleler deildir ve hibir zaman olmamtr. Eer bunlar "barbarlar" ise, bu nasl aklanacaktr? Haydi burjuvazi ve i snf da retici glerin gelimiliinin ortaya kard snflard diyelim buradan devrimci zne ve retici g zdeliinin elikiyi kurtarlabileceini varsayalm. Snfsz toplumlardaki devrimler iin de, devrimin st yapnn kkten deimesi anlamn bir yana brakp bir snftan dier snfa iktidarn gemesi olarak anlayalm ve snfsz toplumlarda devrimler olmamt diye geitirelim. Ama antik tarihte devrimleri yapan barbarlar, daha geri bir retim ilikisini ve retici glerin daha geri bir dzeyini temsil ederler. Ayrca kanda snfsz toplumu ve ona yaknl. O zaman bu nasl aklanacak? Ve btn bu ortak hibir karakter gstermeyen zneler nasl hangi kavramlar araclyla retici glerin yani yapnn bir esinin bir zne haline gelmesi olarak aklanabilecek? Kald ki, Antik Tarih'te sorun aslnda ok daha da karmaktr. Neolotik Devrim ve Sanayi devrimi arasnda retici Gler neredeyse hi gelimemitir, ama bu gelimemeye ramen devrimler gereklemitir. O zaman retici Glerin Geliimi ile Devrim nasl birbirine balanacaktr? Grld gibi, Manifesto ve nsz, dier ifadeyle zne ve Yap paradigmalar, Tarihsel Maddeciliin daha doarken ilk lnda ifadesini bu farkl ilkeler, buraya kadar sadece tadmlk olarak deinilen ok temel ve almaz gibi grnen sorunlar ortaya karmaktadr.

Yap ve zne Sorunuyla Modern Tarihteki Karlamalar

Ama Kvlcml'ya gemeden nce bu sorunla zellikle kinci Dnya Savandan sonra yaplan karlamalar konusunda bir iki deinme yaplabilir. 19. Yzylda ii hareketi ve Marksizm, yaygnl Bat ile snrl olduu srece; Tarih de Avrupa tarihi ile ve esas olarak modern tarih ve t oplumsal ilikilerle snrl olduu srece, bu elikiyi grmek hem zordu hem de Marks'n bu Yap ve zne arasndaki ilikiyi kurmak iin syledikleri tatmin edici bir cevap sunar grnyordu. Bat ve Modern tarih sz konusu olduunda, i Snf ile retici Gler kavram, yani Yap ve zne arasndaki iliki kolayca kurulabilir bir grnmdeydi. Devrimci snf olan iiler bizzat modern retim srecinin iinde yer alyorlard, bizzat onun rnydler ve dolaysyla ayn zamanda bir retici Gtler. Bylece retici Gler kendisi de bir retici g olan i Snf araclyla bir zne olarak ortaya kar grnyordu. Yani Yap ve zne paradigmalar, ayn gerekliin iki farkl yan gibi grnyordu, i Snfnn hem Devrimci Snf ve hem de en byk retici G olmasndan dolay.

189

Tarih de bu eitlii dorular grnyordu ta kinci Dnya Sava'na kadar. i hareketi Avrupa ve Amerika ile snrlyd, retici gler ve ii snf birlikte geliiyorlard. Birbiri ardnca i hareketleri, rgtleri partileri ortaya kyor, byyor ve toplumdaki en radikal deiim zlemlerini onlar dile getiriyorlard. Ancak kinci Dnya savandan sonra bu resim deimeye balad hatta tam tersi bir durum ortaya kt. Artk Kapitalizmin retici glerin geliim dzeyi iin bir engel olduu ak olarak ortaya kmasna ramen ve en byk retici g olan devrimci snf yani ii snf var olmasna ve rgtl olmasna ramen, ne bu snf devrimcilik yapyor ne de devrimler oluyordu. Buna karlk devrimci hareketler, kyl ve ulusal kurtulu hareketleri olarak nc Dnyaya kayyordu. Bu durum ister istemez Marksist teoride ciddi bir bunalma yol at. zne ve Yap ilikisi ve zdelii eskisi kadar kolayca kurulamyordu artk. Evet retici gler gelimiti ve ilik ilere smyordu ama en byk retici g olan i Snf bu glerin zne hali, davranmas gerektii gibi davranmyordu.

Trokizm Klasik Marksizm

Bu bunalma Trokizm diye bilinen klasik Marksist gelenek, klasik Marksist gelenein kavramsal aralaryla, "znel koullar" la bir aklama sunuyordu. Avrupa'da geri bir lkede (Rusya) devrim olmas, bu devrim yaylamayp tecrit olunca, tam da retici glerin gerilii durumunda sosyalizm olamayaca, Marks'n dedii gibi btn pislikler geri dnd iin Sovyetlerin brokratik yozlamaya uramas ve bu yozlamann da nc Enternasyonal ve Ekim devriminin etkisi ve prestiji ile btn dnya ii hareketini znel olarak fel etmesi eklinde bir aklama getiriyordu. Bu aklamaya gre de sorun znel koullarla ilgiliydi. Sorun bu znel zaafn almas olarak koyuluyor ve yap ve zne sorunlar kendi iinde az ok tutarl olan bu aklamann ufku dnda kalyordu. Bu aklamann gc, bir bakma tam da gszlnn, en temel sorunlardaki krlnn ve onlar gndem dnda tutuunun nedeni olarak ortaya kyordu.

Merkez ve evre veya nc Dnyaclk veya "Drtl ete"

Bir dier gelenek yine bu dnemde "nc Dnyaclk" biiminde olutu. Devrimci hareketlerin geri lkelere ve smrgelere kaymas sonucu bu znelerin yap ile ilikisinin nasl kurulaca sorununu gndeme getiriyor ve bunlar, ekonominin dolaymyla, kapitalist sistemi bir merkez ve evre elikisi iinde ele alarak, zne'yi, yani nc Dnyadaki Hareketleri, Yap'ya balamaya altlar. Son durumada bu ba ekonomi: ve onun da temelinde yoksulluk, smr ve bask zerinden kurmaya altlar. Ama bunlarn hi de bu 190

ba kurmaya yetmedii, yoksulluk, smr ve basknn btn snfl toplum tarihinde grld, bu aklama abasnn en zayf yeriydi.

Yapsalclk
Avrupa'da ise, i Snfnn devrimcilik gsterememesinin ortaya kard hayal krkl ve bunalm, zne tarihten karlarak, bu kategori reddedilerek, yapsalcla geilerek zlmeye alld. Trkiye'de de Kk burjuva devrimciliinin kendisinde byk bir keramet bulduu, Kapital'i okumadan "Kapitali Okumak" diye kitap yazan Althusser'in "Tarihin znesi yoktur" nermesi, Marks her ne kadar Tarihin deil de devrimlerin zneleri ile megul idiyse de, bu gei ve sorun karsnda teslim bayran ekiin bir sembol olarak grlebilir. Bu akmn evriminin; zneyi tarihten siliinin, yani yapsalcln, nasl bir znelcilie evrimleip lde yok olan bir akarsu gibi buharlat, Perry Anderson'un Tarihsel Maddeciliin zinde adl eserinde etraflca anlatlmaktadr.

Post Marksizm
Ancak tarihin ince alay yledir ki, znenin yok edilerek sorunun zmnn arand noktada ortal zneler kaplad: i Snf ortalkta yoktu ama, Kadn Hareketi, Ulusal Kurtulu Hareketleri, Siyah Hareketleri, Ekoloji Hareketleri, Bar Hareketleri gibi, retim sreleriyle dorudan ilikisi olmayan, snflarn aksine retim ilikileri iindeki konumlarna gre ortaya kmayan zneler ortal kaplad. i snf her hangi bir devrimcilik gst eremez, Keynezyanizmi savunmakla urarken, bu " Yeni Sosyal Hareketler" ok radikal bir k gsteriyorlard. Peki o zaman bu nasl aklanacakt? i Snfnn kendisi de bir retici gt ve o zaman zne ve yap arasndaki ilikiyi kurmak kolay olabiliyordu. imdi bu znelerin varln yapya, retici glere balamak nasl mmkn olacakt? Bu yndeki abalar genellikle Post Marksizm biiminde Marksizmin terki ile sonuland. Bu yndeki son abalardan birini, bunlarn son silik yanksn, belki de kuu ln, Negri'nin okluk unda gryoruz. Ama tpk Yapsalclarn zneyi yok ettikleri yerde tarihin ince bir alayyla ortal zneler kapladysa; Negri'nin bu ortal kaplam znelere "okluk" dedii yerde bir yokluk ortal kaplad. Ama bu yoklua da Politik slam veya Ulusal atmalarn varl damgasn vuruyordu veya bunlarn varl o yokluun teki yzyd.

191

Teoriye lgisizlik ve Problemin bilinlerden Kayboluu

Ama bu arada zaten Duvar ykldndan beri artk Marksist teorinin de bir yeri kalmadndan, bu sorunlar tartacak ve ortaya koyacak kimse de kalmad. Bunu tartacak insanlarn ve bu insanlara yn verecek bir sosyal hareketin olmamas bu sorunlar olmad anlamna gelmiyordu elbette. Ama somut durum buydu. Bylece Yap ve zne sorunu ve bunlarn elikisi, bu balantnn modern tarihte dorulanmamas veya bu balanty Marks'n koyduu biimin modern tarihi aklamamas, fiilen, kendileri gnlk politikann girdabnda ayakta durmaya alan tek tk Marksistlerin bilincinden ve gndeminden dm oluyordu. Dolaysyla bu varlk ve zne sorunuyla Antik Tarih'te karlap imdiye kadar bu alanda en sistemli abay gstermi bulunan Kvlcml'nn yaptnn neminin ve anlamnn anlalmasnn koullar da ortadan kalkm bulunu yordu.

Kapitalizm ncesi Tarihte Yap ve zne Sorunu

Marksizm, Yap ve zne ilikisini kurmakta, sadece kinci Dnya Sava sonras modern tarihte sorunla karlalmyordu; sorun ok daha kkl ve almaz olarak, tm Antik Tarih'te yani kapitalizm ncesi snfl toplumlarda ortaya kyordu. te Kvlcml'nn teorik katks, bir bakma, kavramsal i tutarlla deer veren ve eletirel Devrimci Marksizmin zne ve yap elikisini amak, bu farkl ilkeleri bir ilkede birletirmek iin giritii en kapsaml ve sistematik aba olmasndadr. En byk devrimci g ii snf denilerek belki modern tarihte yap ve snf arasndaki kavramsal gei salanyor grlebilirdi. Ve eer kapitalizm ncesi tarihte devrimleri yapanlar reticiler, yani esas olarak kyller veya kleler olsayd, bu reticilikten hareketle "En byk retici g reticilerin kendileridir" denilerek, snf ve retici g zdelii kapitalizm ncesi tarihe de uzatlabilir ve sistem belki bir lde kurtulabilirdi. Ama kapitalizm ncesi tarihte modern tarihte ii snfnn grd ilevi grenler, henz Komn yaamndan kopup uygarlamam barbarlard. retici ve ezilen snflar ise devrimci bir snf oluturmuyorlard. Keza bu barbarlar retici bir snf olmadklar gibi, retici glerin gelimiliine dayanmyorlard, genellikle daha geri bir retici gler seviyesini temsil ediyorlard. Ve nihayet, klasik tarihte retici glerin gelimesi de sz konusu deildi. Sanayi devrimine kadar neredeyse hibir gelime yoktu. Var olan gelimeler ni cel denebilecek karakterdeydi, bu snrl gelimelerle tarihin o tm karmakln ve onlarca tarihsel devrimi aklamak mmkn deildi. Bu durumda, bir Marksist olarak Kvlcml'nn karsna u soru kyordu: bu gidi o teorinin kavramlaryla nasl aklanabilirdi? Eldeki kavramlar Byle bir aklamay olanakl klyorlar myd? 192

Sorunun Kvlcml Tarafndan Koyuluu

Bu sorunu bizzat onun kaleminden okuyalm: "imdi burada genellikle deyimlendirilen Devrim artlarn, Tarihsel Devrim problemi ile karlatralm: 1 - Antika Medeniyet " snflarn ztlamas zerine kurulu" bir Toplumdur. Orada ezilen snf: Klelerdir. 2 -Klelerin kurtuluu iin antika retici glerle, antika retim mnasebetleri arasnda "birlikte varolamaz"lk yetmi midir? Hayr. Bu, moda deyimiyle "coeksiztans: Birlikte varolu" imknszl, ne kleleri, ne antika medeniyetleri kurtarabilmitir. Tersine btnyle Toplumu batrmtr. Neden? Tarihsel maddeciliin nc artna geliyoruz: 3 - nk, Antika medeniyetlerde "en byk retici g olan devrimci snf" yoktur. O neden? 4 - nk: Antika medeniyetlerde " Devrimci elemanlarn snf olarak rgtlenmesi"ni gerektiren btn retici gler " eski toplumun iinde meydana" gelememitir. Ve o yzden medeniyet batmtr. Tek bana her kadim medeniyet iin doru olan bu kural, bir Antika medeniyet battktan sonra, baka bir antika medeniyetin douunu aydnlatmakta yetersiz kalr. Bir medeniyet batmtr, ama "medeniyetler" hibir vakit yeryznde sona ermemilerdir. Antika Tarihin hibir anda insanlk btn ile medeniyetten uzaklap, ebediyen barbarla dnememitir. Tersine, her batan medeniyetin yanban da yeni bir medeniyet, (hatta kendi zerinde bir Rnesans) daima douvermitir. yleyse, ortada: Medeniyetin tmyle ve kesince yokolmas deil, bir biimden baka biime gemesi vardr. Son arkeoloji belgeleri, Irak'tan baka hibir yerde, kendiliinden yeni bir medeniyet domadn, en bamsz grnen Amerika "Yerli" kltrnn bile Uzakdou'dan srama olduunu, daha nceki mitoloji elemanlaryla da desteklenince ispat etmi gibidir. lk Irak medeniyetinden Modern aa dek gelmi medeniyetin zellikle geit konaklarnda "retici gler" bakmndan durum ne olmutur? Antika medeniyetleri deviren g, Toplumun kendi iinden doma, amac belirli bir sosyal snf olmamsa da, Toplum dndan baka bir Toplumun vurucu gc gelmi, eski medeniyeti basknla ykp yerle bir etmitir. Bu dardan gelen gce, Greklerin "Yabanc: Ecnebi" anlamna kullandklar "BARBAR" ad veriliyor. (Osmanl: Atalarndan dirliki olmayan btn teki yurttalara "ecnebi" derdi.) Tarihsel maddecilie gre: "G (zor, ac kuvvet): Yeni bir Topluma gebe olan her eski Toplumun ebesidir. Gcn kendisi de bir ekonomik kudrettir." (40) Antika Tarihte "g" barbar klna girip medeniyet Toplumunu ykyordu. Bu en grmek istemeyecek bir gze batan olayd. Yk sebebi: Eski medeniyetin " Gebe" olmayndan ileri geliyordu. Eski medeniyet ykldktan sonra, doan Yeni medeniyetin hangi retici g, nasl "ebesi" oluyordu. Problem bu idi. Yalnz bu noktann aydnlatm, Tarihsel Devrimlerin en kr dmn zebilirdi. Ne are ki, tarihsel maddeciliin kefedildii gndenberi, resmi

193

Tarihsel bilimler (Franszca'nn akar deyimiyle " c'en etait fait": i bitik) duruma girmilerdir." Bu satrlarda ok ak grld gibi, Kvlcml sorunu belki Yap ve zne sorunu olarak adlandrmamtr ama ortada nasl ok temel ve zor bir sorun bulunduunun tamamen farkndadr ve bunu aka ortaya koymaktadr. Kvlcml'nn nnde bir deil, birbiriyle de elien ve balants kurulmas gereken, zlmesi gereken birok sorun bulunuyordu. rnein, Antik Tarihte retici Gler (Teknoloji) neredeyse gelimediine gre, retici Glerin gelimesinin devrimlerin ve toplumsal deiimin temeli olduu nermesi nasl ayakta kalacakt? te yandan en byk retici g olan Devrimci Snf yoksa, bu snfn ilevini gren ve daha geri bir retici gler seviyesini (teknolojiyi) temsil eden barbarlarn nasl olup da " Tarihsel" de olsa devrimler yapt sorusu ortaya kyor ve her ikisi de (yani hem tekniin gelimemesi hem de barbarn geri bir teknik dzeyi temsil etmesi) retici glerin (tekniin) gelimesinin devrimlerin ve tarihin esas devindirici gcnn olduu nermesini; Marksizm'in bu en temel nermesini gzden geirmeyi gerektiriyordu. Buradan iki k grlr, ya retici glerin bu deiimin motoru olduuna ilikin nermenin reddi ya da retici glerin yeniden daha dakik olarak, tm bunlar da kapsayacak ve aklayacak ekilde yeniden tanmlanmas. Hikmet Kvlcml ikincisini yapt. Kvlcml bunu Marks ve Engels'teki kaynaa dnerek, Marks ve Engels'in benzer sorunlar karsnda ifade ettii unutulmu gndermelerine dayanarak ve onlar antik tarihteki olgular nda yeniden yorumlayarak zmeye alt.

Kvlcml'nn Marks ve Engels'teki Dayanaklar

Marks ve Engels eserlerinde ve tm hayatlarnda Tarihsel Maddecilii e sas olarak uygulamlardr. Bu uygulama iki anlamdadr: birincisi bu teorinin kavramlarn Tarihin tamamna veya belli dnemlere ilikin uygulama ( Komnist Manifesto'dan 18 Bruemere'ye ve Ailenin Devletin ve zel Mlkiyetin Kkeni 'ne kadar); dieri: bizzat retinin sonularna gre tm entelektel ve teorik ve politik faaliyetleri ve dolaysyla da yaamlar ile uygulama (Madem ki retici gler retim ilikilerini, onlar da tm iktisadi ilikileri belirliyor ve tm styap bunlar zerinde ykseliyorduysa, ncelikle bunu anlamak ve modern toplumda da bunu belirleyen meta retimi olduundan bunu anlamak, yani Das Kapital. Ve yine Modern Toplumda bu sorunlar aabilecek tek snf olan i Snf'n birletirmek, rgtlemek vs Yani aa yukar tm bir hayat). Ama neredeyse tm eserlerinin ve hayatlarnn her iki anlamda da uygulamas olduu bu teorinin, yani Tarihsel Maddeciliin bir aklamas ok azdr. Tarihsel Maddecilii esas olarak sadece nsz'de sistematik aklarlar, bir de baz mektuplarnda. Hepsi bu kadardr.

194

Geri ilk aklamalar Alman deolojisi'dir ama yaynlanmam ve uzun yllar "farelerin kemirici eletirisine" terk edilmi ve unutulmutur. te Kvlcml Tarihi Maddecilii aklayan bu eserde ve kenarda kalm mektuplardaki yine aklamaya ynelik deinmelerde dayanaca ipularn buldu. Barbarlar ile retici Gler arasndaki banty kurmakta bu kaynaklara dayand. rnein antik tarihte devrimleri yapan Barbarlarn en byk zellikleri, onlarn kollektif aksiyon yetenekleriydi. Snfl toplumda olduu gibi blnm dolaysyla bu yetenei yitirmi deildiler. Marks ve Engels, Alman deolojisi'nde "Kollektif Aksiyon" yeteneinin bizzat kendisinin bir retici g olduunu sylemiyorlar myd? rnein yle yazyorlard: "Hayatn retimi, almakla kii hayatnn, dl yetitirmekle bakasna ait hayatn retimi, hemen ifte bir mnsebet olarak gzkr: - Bir yandan tabi bir mnasebettir, te yandan sosyal bir mnasebettir.. Bundan kan sonuca gre, retim yordam (istihsal tarz), yahu t belirli bir sanayi seviyesi: daima kollektif bir aksiyon (topluca eylem) yordam veya belirli bir sosyal seviye ile ortaklaa bulunur, ve kollektif aksiyon yordamlnn kendisi de "bir retici g" tr; insanlarn eriebilecekleri retici glerin miktar sosyal durumu artlandrr; demek "nsanlk Tarihi" daima, sanayi ve deiim (mbadele) tarihi ile bal olarak incelenmeli ve ilenmeli (ekilip biilmeli) dir." (ab, K. Marks, Die Deutsche Ideologie, s. 19). Bu alnt araclyla Kvlcml, Barbar', tpk ii snfnn en byk retici g olmas gibi, Kollektif Aksiyon yetenei araclyla bir retici g olarak tanmlayarak, Yap ve zne elikisini ama olana buluyordu. Bu iki kavram sistemini, tpk Marks gibi, zneyi dorudan retici G olarak tanmlayarak amaya alyordu. Ve bunu yaparken de ustaya sadk bir talebe olarak yine ustasnn dediklerine dayanyordu. Ama sadece bu kadar da deildi karlat sorunu zerken Kvlcml'nn dayand. Engels, mrnn sonlarna doru Starkenburg'a yazd bir mektupta Tarihsel Maddecilii tekrar bir zet olarak aklarken, gelenekleri ve corafyay da ekonomik ilikiler alannda sayar. Kvlcml'nn retici Gleri tanmlarken ok zikredip dayand alnt udur: "Tarihin belirlendirici temeli olarak baktmz ekonomik ilikiler deyince bu ad altnda unu anlyoruz: Belirli bir Toplum insanlarnn geimlerini retimlerini ve (iblm bulunduu lde) rnlerini aralarnda deitirmelerini anlyoruz. Demek btn retim ve tat teknii bunun iindedir. Kavraymza gre, bu teknik, ayn zamanda rnlerin deiim ( mbadele ) yordam gibi, rn leimini ( tevziini ) de ve dolaysyla Kanda toplum eridikten sonra, snflara bln de, dolays ile egemenlik mnasebetlerini ve klelii de, dolaysyla Devleti, Siyaseti, Hukuku vs.yi de belirlendirir. Ekonomik ilikiler srasna, ayrca, o mnasebetlerin zerinde getikleri corafya temeli de girer ve ok kez yalnz gelenekle veya vis inertiae ( atalet hassasyla: durun gcyIe ) alkonularak daha nceki geliim konaklarndan beriye gerekten aktarlm kalntlar da ve tabi gene her sosyal biimi darda ereveleyen ortam da girer." (F. Engels: Heinz Starkenburg'a mektup, 25 Ocak 1894)

195

Kendi Kaleminden Yeni retici Gler Tanm

Bylece Kvlcml, yine Marks ve Engels'te de kaynaklar bularak, retici Gler kavramn adeta yeniden tanmlar; bu yolla zne ve Yap balantsn kurmaya, elikiyi amaya, bu iki farkl aklama ilkesini bir ilkede birletirmeye alr. Bunu sonucu kendi kaleminden okuyalm: "TARH VE RETC GLER Klasik Tarih, metafizik metodu yznden: Her an yalnz rnek yann ele almtr; dou ve l anlarn yeterince nemsememitir. Diyalektik metodlu klasik Tarihsel maddecilik: Hangi ada olursa olsun, insan Toplumunun, genel olarak ve s o n durumada, " RETC GLER"le hareket ettiini gstermitir. Am, zellikle her ada ve hele bir adan tekine gei kona iinde,o yere ve zamana gre somut olarak hangi "retici Gler"in ayr ayr nasl rol oynadklarn aratrma ve bulma yetkisini, artk F e 1 s e f e yerine yalnz ve ancak olaylara dayanan srf Bilim'e smarlamtr. retici Gleri balca drt blme ayrabiliriz: 1- TEKNK: Toplumun tabiatle greinde kulland cansz aralar ve kullanmlar. Aygtlar, avadanlklar (letler, cihazlar) ve metodlar (usuller). 2 - CORAFYA: Toplumu dorudan doruya dardan, daha dorusu mekn iinde evreliyen madd ortam. klim, Tabiat, v.s. 3 - TARH: Toplumu dorudan doruya ieriden daha dorusu zaman iinde evreliyen manev ortam. Gelenek, grenek kalntlar, v.s. 4 - NSAN: Toplumun gerek d-madd ortamn, gerek imanev ortamn teknik-arala iliyen Kollektif Aksiyon (Topluca Eylem), Zor ve iddet anlaml "G", v.s. Sosyoloji bakmndan yukarki drt RETC GLER dalndan yalnz birisini, TEKNK retici gc ele almak mmkndr; soyutlatrlm (tecrit edilmi) sosyal olaylar hi deilse bir kerteyedek teknikle aydnlatlabilir. Hele modern ada teknik olaanst gelikin olduundan, teki grup retici gler belirli sre iin deimez saylrsa, yalnz bana Teknik retici gler, sosyal olaylarn gidiinde jalon (yol gsterici srk) roln oynayabilir. Tarih bakmndan Teknikle birlikte, (Corafya-Tarih-nsan) szckleriyle zetlediimiz teki retici g de ele alnmadka yeterli aydnla kavuulamaz. nk Tarih son derece somut bir konudur. Robenson masalndaki gibi tek bana kalm uyduruk insann deil, gerek insann eylemidir. Gerek insan: Hem TOPLUM YARATIIDIR, h em TOPLUM YARATICI'dr. Tarih, o gerek insann: Belirli gemiinden kalma gelenek, greneklerle, iinde yaad belirli corafya ve iklim artlarna gre,belirli bir teknie ve metoda dayanarak yapt yaama greinde, gene belirli bir seviyeye ulam Kolektif aksiyonundan doar ve geliir. Tarihte hereye can veren bu kollektif aksiyondur. Onun iin, aratrmamz SOMUT TARH olduu lde, insan aksiyonunu manivel gcyle on kat, yz kat, ve ilh. byten retici teknii elbet bata tutacaktr. Ama, hele Antika Tarih Toplumunda yalnz bana teknik, insan umutsuzlua drecek kadar yava gelimitir. Buna karlk: Her toplumun iinden kt Tarih gelenek-grenekleri, iine 196

girdii Corafya etki-tepkileri altnda gsterilmi. nsanca kollektif aksiyon Teknikten hzl davranmtr denilebilir. Onun iin, zellikle antika Tarihte, drt kme retici glerin drdn birden hesaba katmak gerekir. Yalnz teknik, olaylarn tmyle aydnlanmasn deil, emalatrlmasn bile yapmaya yetemez. Modern Toplumda Teknik: Madd corafya ve Manev Tarih retici glerini ylesine kkten ve kolaylkla havaya uurabiliyor ki, Toplum hareketinde yalnz Teknikle kollektif aksiyon kar karya kalm gibidir. Gene de, hangi toplum biiminde olursa olsun insan: 1 Kendinden nce gelmi, gemi kuaklardan arta kalan gelenek-greneklere gre, 2-inde bulunduu corafya ortamna gre, 3 - Elinde tuttuu Teknie gre bir kollektif aksiyon baarr. Tmyle insanla, drt bal retici gler iinde Teknik: En son durumada ar basmtr. Ama, Antika Tarihte her belirli medeniyet iin: Kollektif aksiyon retici gc azald zaman, Corafya retici gc durmu, grenek ve gelenein retici gc dalm, Teknik gerilemitir. Byle bir Medeniyet karsnda: Teknii daha gl olmasa bile yeni bir corafya retici gcn temsil eden gelenek -grenek ve Kollektif aksiyon gleri daha stn olan geri bir barbar toplum, kolayca zafer kazanmtr." Kvlcml zne ve Yap arasndaki fark, kollektif aksiyon ve gelenein retici g olduuna dair Marks ve Engels'in deinmelerine dayanarak, Marks gibi, zneyi bizzat retici g yaparak, Marks'n yolunu izleyerek, hem Marksist teoriyi kurtarm olur, hem de Antik tarihi anlayabilmek iin daha gelimi kavramsal aralara ular. Kvlcml'nn retici Gler kavramnn benzeri bir aklama dnyada hibir Marksistte yoktur. Bu olmay rastlantsal da deildir. Birincisi ou dogmatiktir yeni sorular sormazlar ve olaylardan hareket etmezler. Olaylardan hareket edenleri ise kapitalizm ncesi tarihteki devrimlerle ilgilenmemitir. lgilenseler ve otantik kavramlara dayanarak bu sorunu aklamaya kalksalar Kvlcml'nn yaptn yapmaktan baka areleri kalmaz ya da retici Glerin geliiminin toplumsal deiimin z olduu nermesini terk etmeleri ve Marksizmi brakmalar gerekirdi.

Kvlcml'nn abas'nn Reformist Karakteri (Esir Kavram)

Ne var ki, Kvlcml'nn bu abas, Varlk ve zne arasndaki bu ayrl bir kapatma abas olmaktan teye gitmez. Varlk ve zne iki farkl aklama ilkesi olarak var olmaya devam eder. Kvlcml, ortada gereklii iki farkl ilkeyle, iki farkl paradigmayla ele alan bu Varlk ve zne elikisinin niye var olduu gibi bir soru sormad gibi, kendisi fiilen bu elikiyle boumasna ramen, urann konusunun znde bu elikiyi amak olduunu bile grmemi ve bunu da zaten tam bu nedenle hibir yerde ifade etmemitir. Kvlcml'da byle bir sorun yoktur. Gerek Marksn, gerek Kvlcml'nn, retici gc dorudan deitirici zne olarak tanmlayarak, ya da zneyi dorudan retici g olarak tanmlayarak, Yap ve zne 197

arasndaki elikiyi amaya, bir kavramsal btnle ulamaya almalar; gerek Troki'nin znel etkenle benzeri sorunu ama abas; gerek "nc Dnyac" larn ya da "Merke zevre" ile aklayan "Drtl ete"nin abalar; gerek zneyi yok ederek bu sorunu amaya alanlar; gerek znelerin okluundan ve retim ilikileri ile dorudan bir bann bulunmamasndan balar dnen post Marksistlerin abalar bir bakma, elde var olan teoriyi ve kavramsal sistemi kurtarmak iin fizikilerin yirminci yzyln balarnda " esir" diye bir kavram retmelerine benzer. Son durumada bu abalarn hepsi bunun gibi "reformist" giriimlerdir. Biz ise u soruyu soruyoruz: ki farkl Aklama lkesinin var oluunun Nedeni nedir? Niin byle birbiriyle elikili iki farkl aklama ilkesi vardr? Bu iki farkl aklama ilkesinin varlnn ardnda hangi daha temel metodolojik yanl yatmaktadr? Olmas gereken bunlar imdiye kadar yapld gibi uzlatracak giriimler mi yoksa tamamen baka bir yaklam mdr? Bu nedenle, bu uzlatrma giriimlerini bir kenara koyup, tekrar bu elikinin kendisine, varolan elikiyi zmeye deil; onun niye varolduunu ortaya karmaya alalm.

zne ve Yap elikisinin Varl ve Baka Yokluklarn Birlii

zne ve Yap ayrm eklinde ortaya kan bu iki farkl aklama ilkesinin varl, tpk bir madalyonun arka yz gibi, baka teorik yokluklarn br yzdr. Zaten daha sonra sorunun zm de tam bu yokluklar zme abasnn rn olmutur. Nedir bu yokluklar? Hemen hemen btn ciddi Marksistlerin varolmadn teslim ettii: bir Ulus Teorisi ve bir sistemletirilmi styaplar Teorisidir. Bu yokluklar (Ulus ve styaplar Teorileri) ile iki farkl aklama ilkesinin varl (Yap ve zne) bir ayn zn ya da sorunun farkl grnmleridir. Ama Ulus ve styaplardan farkl olarak, btn (ciddi ve gayr ciddi) Marksistlerin hi birisinin varolmadn sylemedii bir olmayan daha vardr: Marksist bir Din Teorisi yoktur.

Bir Din teorisinin Yokluuna likin Belirlemenin Yokluu

Ancak Marksist bir Din Teorisinin olmadna dair bir belirleme ya da kabul de yoktur, bir Ulus ve styaplar Teorisinin olmadna dair belirlemenin varlnn aksine. Ama bir Din Teorisinin olmadna dair bir belirlemenin yokluu, bizzat bir styaplar ve ulus teorisi olmamasnn bir tezahrdr (grnmdr).

198

Yani tam da bir styaplar ve Ulus Teorisi olmad iin bir Din teorisi olmad grlmemektedir; ya da tam tersinden bir formlasyonla, bir Din teorisi olmad iin, styaplar ve Ulus teorisi de yoktur ve olmad grlebilmektedir. "Din nedir?" diye sorulup buna Marksist bir cevap arandnda, Marksizmin din tanmnn ve bu konudaki programnn btnyle Aydnlanmann din tanmndan ibaret olduu, yani aslnda ideolojik ve hukuki bir tanm olduu "aydnlanmann kalnts"nn somut olarak bu olduu grlr. Ama Din, tamamen olgulara dayanarak, Marksist olarak, sosyolojik olarak tanmlandnda, dinin aslnda tmyle styap, styapnn somut var olu biimi olduu grlr. Bir st yapdan dier bir styapya geiler, somutta bir dinden dier dine geilerdir. Ve bir dinden dier dine gei de bir topluluk biiminden dier topluluk biimine, cemaate (Ama bu cemaat kavram bir inan olarak din iin sz konusu edilen cemaatle kartrlmamal) geilerdir. Varln evrimi somut biimlerin dnm olarak ortaya kar. Yani nasl fizik evren ve hareket, yani varolu, somutta bir takm paraklar veya atomlar ve bunlarn dnm yle; nasl hayat veya canl evrenin varoluu veya hareketi somutta bir takm trler ve bunlarn dnm ile gerekleirse, toplumsal var olu ve hareket de toplumun somut var oluu biiminde, bunun dnm ile gerekleir. Bu "Toplumun somut var olu bi imi" denen de znde bir cemaat, yani bir din, din de aslnda bir styapdr. Bir styap formundan dier styap formuna geiler bir dinden dier dine veya bir cemaatten dier cemaate geiler olarak ortaya kar. Yani ekonomik ilikilerde, mlkiyet ilikilerinde (ki bu da ilkel, kleci-feodal vs.- tam deildir ve yanllarla doludur. Daha zl olarak, komn, uygarlk, kapitalizm denebilir.) gei, somutta bir dinden dier dine, bir styapdan dier styapya, bir cemaat biiminden dier cemaat biimine, daha genel bir ifadeyle toplumun bir somut var olu biiminden dier somut var olu biimine gei olarak gerekleir. retim ilikileriyle yaplan sralamay somutta yle yapmak gerekir: komnn dininden ya da cemaatinden (amanizm veya Animizm veya Totemizm veya slam'n cahiliye dedii, kendi iin de rnein Alevilie kadar ayrca bir evrimi vardr.) uygarln dinine ya da cemaatine (ki bu da kendi iinde kabile totemlerinin bu ilikileri yanstr biimde iliki kurmalar ve bir hiyerari oluturmalar ile balar ve bir dnya pazarn temsil eden soyut bir Tanrya doru evrim gsterir) uygarln dininden kapitalizmin dinine (Yani aydnlanmacla ve onun somut ve gerici biimi uluslara) gei. Bu geiler iktisadi ilikilere uyan yeni styap kurulular, yani dinden dine geilerden baka bir ey deildir. te Marksizm'de olmayan, eksik olan, toplumsal varoluun ve evrimin bu somut biiminin ne olduu sorusu ve bu sorunun cevab da yoktur . Bu yokluun ardnda da bir styaplar teorisinin yokluu bulunmaktadr. Tam da o yap ve zne ayrmn ve elikisini ortaya karan bu yokluun kendisidir. Devrimlerin somut olarak bir dinden dier dine, bir topluluktan dier toplulua geiler olduu grlmedii iin, aslnda analitik bir kavram olan

199

snflar ya da retici gler bu somut styap formunun yerine ikame edilmilerdir. Bu da sorunu Kvlcml da grld gibi daha iinden klmaz klm, devrimin, tanm gerei, son durumada styapnn deiimi olduuna tamamen aykr olarak bizzat retici gler hem devrimin nedeni hem de devrimi yapan zne olarak ortaya koyulmulardr. Ama bu toplumun evriminin somut biiminin ne olduu sorusunun yokluunun ardnda da Toplum kavramnn tanmlanmaml ve bu tanmlanmamlnn da bilinmedii bulunmaktadr. Bu da aslnda tpk dinde olduu gibi Aydnlanmann toplum kavramna dayanmann sonucudur. Aydnlanma, toplumun somut var olu biimi nedir soramazd nk dini, yani bir toplumun tm styapsn, inan diye bir hukuki kategoriyle tanmlayp, kendisinin basi t bir eklentisine dntryordu. Kendi somut biimine de toplum diyor ve din olmadn iddia ediyordu. Yani toplumun aydnlanmann tanmlad biimiyle somut var olu biimini toplam olarak tanmlyordu. Yani toplum kavramnn kendisi bizzat aydnlanma dininin bir kavramyd. Kendisinin tanmlad cemaate toplum diyor, dier styaplar ise bir cemaat olarak, bir inan topluluu, tanmlyordu. Aydnlanma da, Toplum'u aslnda btn dier dinler gibi insanlar aras iliki olarak tanmlyordu. Aslnda her din insanlar aras ilikiyi tanmlar, nk styapdr insanlar aras iliki son durumada. Dolaysyla aydnlanma da bir din olduu iin byle yapar. Ama tpk kendisinin bir din olmad iddiasnda olduu gibi, bunun bir din, dolaysyla cemaat dolaysyla bir styap deil, toplum olduu iddiasndadr. Aydnlanmann btn toplum kuramlar, aslnda nesnel olarak bu dinin cemaat tanmlardr. Btn toplum kavram kullanmlar, aydnlanmann cemaati anlamnda okunmaldr. Tpk btn din, bilim vs. kavramlarnn aydnlanmann din ve bilim kavramlar yani bu dinin kavramlar olmas gibi. Marksizmdeki Toplum kavram da bizzat Din kavram gibi Aydnlanmacln Toplum kavramdr. Toplum'un "insanlar aras ilikiler" olduu eklindeki, toplumsal szleme anlay vardr Marksist Toplum kavramnn da ardnda. Btn o Yap ve zne elikilerini ortaya karan, tarihi anlalmaz klan bu en temeldeki yanllar, aydnlanma kalntlardr. Bu kalntlardan temizlenmeden Marksizm kendisi olamaz. Yap ve zne ayrmnn varln yaratann aslnda Toplum ve onun somut var olu biimleri arasndaki bir ayrma ilikin kavramsal ereve ve teorinin bulunmamas olduu; bunun da ardnda Aydnlanma dininin toplum ve topluluk (Cemaat) kavramlar bulunmas, yani Aydnlanma cemaatinden olana Toplum, inan denerek politikadan dlanana Cemaat (Topluluk) denmesidir.

200

Din Teorisinin Kuruluuna Kvlcml'nn Katks

O halde, tekrar ilikiyi zetleyelim. Yap ve zne ayrmnn varl, son durumada, Din ve Toplum kavramlarnn Aydnlanma dininin din ve toplum kavramlar olduu, kendisinin din ve cemaat olmad eklindeki varsayma dayanr. Bu iki gizli varsaym, bir yandan modern toplumun dininin, somutta onun gerici biiminin, yani ulusun bir cemaat olduu kefiyle modern ulus ve ulusuluk teorileri ile sarslr, dier yandan, Kvlcml da Kapitalizm ncesinde dinin aslnda tm styap olduu sonucunu karmaya yol aacak (kendisi bu karsamay yapamaz) aratrmalar ve sonularyla sarslr. Dier bir ifadeyle, ulus ve ulusuluk zerine son teoriler, ulusun bir din olduu (yani modern toplumun temel ve somut var olu biiminin)sonucunu karmaya varacak ilk admlar; Kvlcml'nn kapitalizm ncesi zerine aratrmalar da, dinin din olmad sonucunu karmaya varacak ilk admlar atar. Yani biri modern dieri antik toplumu ele alan iki farkl paradigma, zt ulardan yola karak, tpk bir tneli iki ayr ucundan kazmaya balamak gibi, ayn sonuca doru yol almlardr. Yaplmas gereken nerdeyse birbirine deecek kadar yaklam, ama bunun farknda olmadklar iin baka ynlerde k arayan bu iki tneli birletirmekti. Bizim yaptmz da bu olmutur. Bu sonular Marksizmin Marksist Eletirisi adl kitabmzda derli toplu sunmaya altk. Buna gre, bir Ulus ve styaplar teorisinin yokluunun nedeni de tam tamna bir Din Teorisinin yokluudur. Onlara ilikin bir teorinin olmamas aslnda bir din teorisinin yokluunun somut bir grnmnden baka bir ey deildir. O halde, bu zincirin kurulmas veya zmlenmesinde bir Din Teorisi'nin varl veya yokluu kritik nemdedir. te, Kvlcml'nn en nemli katklar, bu zincirde, Din Teorisi'nin oluumunda katettii yol ve salad derinlemedir. Yani sanlann aksine, Kvlcml'nn esas byk katklar, retici Gler Teorisine ilikin syledikleri deil, Dinin ne olduuna ilikin kavrayta kat ettii yoldur. Geri kendisi bir Marksist Din Teorisi, dolaysyla bir styaplar ve Ulus Teorisi kuramamtr ama byle bir teorinin kurulmas iin br utan balayarak yollar demitir. Tpk retici glerin eski ilikiler iinde gelimeleri gibi, Kvlcml, eski kavramlarn; yap ve zne ayrmlarnn almasn salayacak, "styap" kurmay salayacak muazzam ilerlemeler salamtr. Ama btn bu ilerlemeler eski kavramsal erevenin barnda gereklemitir. Kvlcml, dinin maddi retim hayatyla olan dorudan ban gstermitir. Onun ayn zamanda rnein bir hukuk olduunu gstermitir. Ama en nemlisi, Ortadou uygarlk dinlerinin tek Allah'nn hukuki, epistemolojik ya da ontolojik deil, sosyolojik bir varlk olduunu grm ve Allah' sosyolojik olarak ele almtr .

201

Kvlcml bu sosyolojik Allah kavram araclyla rnein insan da Allah'n yaratt gibi sonulara ulamtr. Ama Bu Allah, tpk milliyetilerin milli yeti ve milleti gibi, aydnlanmann veya Allah'a inananlarn Allah tanmlarndaki Allah deil, sosyolojik bir Allahtr. Milliyeti deil de sosyolojik bir milliyet ve millet tanmnn yolu da, sosyolojik bir Allah ve Din tanmlamasndan geer. Mantksal olarak da dinin din olmad anlalamadan, ulusun bir din olduu anlalamazd. Tarihsel olarak ulusun bir din olduunu anlalamadan dinin din olmad anlalamazd. Yani somut tarihte, mantki yolun tersinden kat edilmesi gerekiyordu. Kvlcml'nn bu katklarnn bir din teorisine yol aabilmesi iin, ulus teorisinde ilerlemeler olmas gerekiyordu. "Ta yerinde ardr."

Ulus Teorisinde Kopernik Devrimi

Sorunun zm yolunda ilk alm, Ulus Teorisi alannda gerekleir. Kritik yl 1983'dr, yani tam eyrek yzyl ncesi. Bu yl ulusuluk zerine Gelner, Hobsbawm ve Anderson'un kitaplar yaynlanr. Bu kitaplarn ikisinin yazar olan Hobsbawm ve Anderson da Gellner'in ulusuluk tanmn paylatklarn sylerler. Yani her yazar da ayn ulusuluk tanmnda anlamaktadrlar ve aslnda kritik teorik katky yapan Gellner'dir. Bu teorik katknn o zamana kadarki ulus ve ulusuluk teorilerinden ok temel bir metodolojik fark vardr. O zamana kadarki btn ulus teorileri uluslara bakarak, onlar arasnda ortak olan arayarak bir ulus tanmna ulamaya almlard ve bu tam bir teorik fiyaskoyu temsil ediyordu. Bunlar ise, ulus nasl bir topluluktur sorusunu sorarlar. Ulusu baka topluluk biimleriyle kyaslayarak anlamaya alrlar. Cevap: ulusun snflar gibi deil, dinler, dernekler, cemaatler gibi bir topluluk olduudur. Bu ulus ve ulusuluk alannda gerek bir "Kopernik Devrimi"dir. Aslnda yaptklar son derece basit bir metodolojik deiimdi, Ulusun ne olduunu anlamak iin onu ulusun dndakilerle kyaslamak. Ulusa bakarak ulusun ne olduu tanmlanamaz. Onu daha byk bir kme iinde onu o kmenin dierlerinden ayran zellikleriyle tanmlamak mmkndr. nsanlara bakarak insanlar tanmlayamazsnz: Onu ancak, dier hayvanlarla iliki iinde, o daha byk kme iindeki ayrc zellikleriyle tanmlayabilirsiniz. Ulus ne trden bir toplum ya da topluluktur sorusu, onun rnein snflar gibi olmadn, dinler gibi olduunu gsterir. Yani Andersonun yanl anlalm kitabnn deyimiyle uluslar cemaatlerdir (Komnete, Gemeinschaft, Topluluk) dier ama politik cemaatler.

202

Ama cemaatlerin rnein snflardan fark udur, insanlar kendilerini yle kabul ettikleri an o cemaatler var olurlar. Ama snflar byle deildir, insanlarn irade ve kabullerinden bamsz olarak snflar vardr ve insanlar belli bir snftandrlar. Yani uluslar olduu iin ulusular deil, ulusular olduu iin uluslar vardr. Tpk Mslmanlar olmadan Mslmanlk olamayaca gibi, Trkler olmadan da Trklk olmaz. O halde, ulusular olmadan ulus olamayacana gre, Ulusuluk nedir? Gellner'in btn dier yazarlarca da kabul edilen tanmna gre, "ulusal olanla politik olann akmas ilkesi" ni kabul etmek ve savunmaktr ulusuluk.

Marksizm ve Ulusuluk
Ulusuluk byle tanmland an, o zamana kadar Ulus konusundaki btn Marksist programn ulusu karakteri da ortaya kyor ve eliik gibi grnen fenomenler akla kavuuyordu. "Uluslarn kaderlerini tayin hakk", tam tamna "ulusal olanla politik olann akmas" ilkesinin savunmas deil miydi? "Ezen bir ulusun zgr olamaz" da ayn ekilde ulusuluun bir ilkesiydi. Enternasyonalizmin de znde ulusal olanla politik olann akmas ilkesine dayand, yani ulusu bir ilke olduu ortaya kyordu. Bylece elikili gibi grnen, dnyadaki uluslarn byk blmn, ulusu olmad iddiasndaki Marksistlerin yaratmas; Marksistlerin kurduu btn devletlerin ulusal devlet olmas; Enternasyonalizmin aslnda hibir zaman somut bir ilev grmemesi; "sosyalist lkeler" arasndaki ulusal savalar; onlar ykldktan sonra ulusal boazlamalarn ortal kaplamas; dnyada sosyalistlerin program olan bir ilkenin (Lenin: "uluslarn kendi kaderini tayin hakk") neden ayn zamanda emperyalizmin de (Wilson) savunduu bir ilke olduu; sosyalizmin niye bir ulus teorisi olmad; ulusularn niye sosyalist; sosyalistlerin niye ulusu olduu gibi sorunlarn hepsi bir tek darbede zlm oluyordu. nk Marksistlerin ulus tanmlar bizzat uluslarn ulusuluk tanmlaryd ve ulusular ulusun ne olduunu anlayamazlard. Marksistler de ulusularn ulus tanmlaryla ulusu tanmladklarndan ve dolaysyla ulusu olduklarndan ulusun ve ulusuluun ne olduunu anlayamyorlard. Bylece birok sorun bir kalemde zlyordu.

203

Programatik Sonular
Ulusuluk, "politik olan ile ulusal olann akmas" ilkesi ise, Marksistlerin program, ulusal olanla politik olann a kmas ilkesini reddetmek olabilirdi. Ancak o zaman ulusu olmaktan kabilirlerdi. Yani ulusal olan da tpk bir din gibi, kanarya severlik gibi, btnyle politik balam ve anlamndan boalmal, tmyle zel bir sorun olmalyd. "Proletarya diktatrl", ulusal olanla politik olann akmas ilkesi karsnda onu zel olmaya zorlayan bir diktatrlk olabilirdi. Bylece bu bildiriyi sunan Demir Kkaydn, daha 1990'larn ortalarnda, nce zgr Gndem ("Milliyetiliin Sonu") gazetesinde, sonra Sosyalizmin Sorunlar ("Enternasyonalizmin Sonu") dergisinde, Gellner'in tanmna dayanarak, ii hareketinin ve Marksist hareketin dayand "enternasyonalizm" ve "uluslarn kendi kaderini tayin hakk" gibi ilkelerin ulusu karakterini gsterip, o zamana kadar bilinenlerden tamamen farkl olarak, bu nermenin mantk sonularna giderek bunun Marksist programatik formlasyonunu yapyordu: Ulusal olanla politik olann bann koparlmas . Sosyalistlerin ulusal sorun konusundaki program bu olabilirdi. Ulusal olan da, gerekten laik lkedeki din gibi, zele, kiisele ait olmalyd. steyen ulussuz olur istene de kii bir araya gelip istedii ulusu kurabilirdi.

ki Farkl Ulusuluun Ayrm

Bu devasa bir admd, birok sorunu zyordu ama iinde iki hatas, iki gizli varsaym vard. "Ulusal olan"dan, bugnk uluslar ve ulusular gibi, bir tarihe, bir dile, bir dine dayanan ulusuluun ulusal olan dediklerini anlyordu. Dolaysyla, "Ulusal olann kiisel ve zel olmas" derken, bir dile, dine, soya, tarihe dayanan ulusaln zele ait olmasn anlyordu. Yani aslnda farkna varmadan, bir dile dine dayanmayan, nispeten daha demokratik bir ulusuluktan baka bir eyi savunmu olmuyordu. nk "ulusal olanla politik olann akmas ilkesi" ni savunmak ulusuluk ise, ulusal olan ille de bir dille, bir dinle, bir soyla, bir tarihle tanmlanacak diye bir koul yoktur. Pek ala, burjuva devrimlerinin ilk evresinde olduu gibi; Marks-Engels ve Lenin'lerin "Demokratik Cumhuriyet" ilkesinde olduu gibi; hibir dilsel, dinsel, tarihsel vs. gndermesi olmayan, byle gndermelere kar olarak da ulusal olan tanmlayan bir ulusuluk da olabilir. Bu, o ulusuluun ulusuluk olmadn deil, daha demokratik, daha "ilerici" bir ulusuluk olduunu gsterir.

204

lk kefim bu iki ulusuluun ayrm, aslnda bugn bir anlamda "ulus devletin almas" olarak tanmlanan eyin, olsa olsa demokratik bir ulusuluk olduu; ulusal olann pek ala, bir dille, dinle, tarihle tanmlanmaya kar da tanmlanabilecei; byle bir ulusuluun demokratik bir ulusuluk olduu; ulusal olanla politik olann ayrlmas ilkesinin, en demokratik, tamamen topraa bal bir ulusuluun da reddi anlamna geldii veya gelmesi gerektii; yani uluslara ve ulusal snrlara kar mcadelenin, programmzn bana gemesi gerektii sonucuna ulayordum. Bu ayn zamanda, globallemi dnyada tm mallar serbeste dolarken, igcnn dolamnn engellenmesine, yani dnyann siyah ve beyaz diye blnmesine; yani dnyann yoksullarnn zengin lkelerin dnda tutulmasna, yani modern rkla kar da bir programd ve gerek bir sosyal hareketin (Milyonlarca yoksulun ayaklaryla zengin lkelere katlmaya almas) programatik bir ifadesi de oluyordu. Avrupa veya Amerika'da olduu gibi, daha demokratik bir ulusulua dayanarak; yani ulusu bir dil, din, soy, tarih ile tanmlamayarak; dier insanlar hudutlarn dnda tutulabilirdi. Bizzat "refah ovenizmine" kar bir somut programd bu ayn zamanda.

ki Ulusuluun Ayrmnn Politik, Programatik ve Stratejik Sonular

Ama bunun mantki sonular daha da devrimciydi. rnein, eski devrim kavraynda, diyelim ki gerici bir ulusuluun tasfiyesi ve demokratik bir ulusuluun koyuluu, ama bu demokratik ulusulua dayanan devletin sosyalist olmas ve byle devletlerin ilerde birlemesi gibi bir perspektifin yerini, bu sefer uluslara kar mcadele, yani nasl tanmlanrsa tanmlansn ulusal olann politik olanla ilikisini reddetmek ne geiyordu. Bu sonular, Marks'n retisiyle de tam uyum iindeydi. Marks dememi miydi i snf burjuva devletini paralamak zorundadr onu snfsz topluma giden yolda bir ara olarak kullanamaz. Burjuva devletinin en demokrat ik biimiyle bile en temel zellii: ulusal olmasyd. O halde, en demokratik biimiyle bile ulusal devlet snfsz topluma gidiin arac olamayacandan, ulusal devletin kendisine kar, onu paralamak iin mcadele ve onun yklmas esas acil grev olarak ortaya kyordu. Yani en demokratik ve ilerici biimiyle bile ulusuluun, yani ulusal olanla politik olann akmas ilkesinin reddi ve en demokratik biimiyle bile ulusal olann zel olarak kabul, politik olarak devasa bir admd ve o zamana kadar bilinen btn programatik ve stratejik yaklamlar alt st ediyordu. Ama sosyolojik olarak "Politik olan"n ne olduu henz tanmlanm deildi ve tanmlanmad da bilinmiyordu.

205

Politik Kavramnn Sosyolojik Olmayan Karakterinin Kefi

"Ulusal olanla Politik olann akmas ilkesi" eklindeki ulusuluk tanmnda ikinci bir kavram daha vard: "Politik olan". Btn yukardaki karsamalar yapar ve sonular karrken, politik olann, politik kavramnn analitik bir kategori, sosyolojik bir kategori olduunu sanyorduk ve "politik olan nedir" diye sormuyorduk. kinci gizli varsaym buydu. kinci byk ve esas devrim bir bakma, "Politik" kavramnn analitik deil, normatif; sosyolojik deil, hukuki bir kavram olduunu kefetmek; yani tersinden ifade etmek gerekirse; dinin din olmadn; ulusun bir din olduunu kefetmek oldu. Ve her zaman olduu gibi, somut toplumsal ihtiyalar bu kefin esas itici gcn oluturuyordu. Dnya'da her biimiyle dinsel hareketler ykseliyordu. Ve en son ikiz kulelerin yklyla Din tekrar teorik aratrmalarmzn merkezine oturmutu. Var olan biimiyle politik dinsel hareketlerin dinsel hareketler olmadklarn, bunlarn modern ve modernist partiler olduklarn, dinin sadece bir bayrak olduunu vs. zaten gryor ve savunuyordum. Ama yine din kavramla karlanan iki farkl din daha vard ve bunlar henz ayramamtm. Modern toplum'daki, hukuki olarak, inan olarak, zel olarak tanmlanm modern toplumdaki din ile sosyolojik olarak Din ve tarihteki dinin farkn henz g remiyor ve bu alanda kavramsal bir netleme, bir dakikleme salamamtm.

zel Nedir?
Ulusuluk, "Politik olan ile ulusal olann akmas ilkesini savunmaktr" nermesini ele alp buradaki "politik nedir" diye sorunca, bu politik kavramnn hi de sosyolojik ve analitik bir kavram olmad, ortaya kyordu. Bu en iyi kendi zddnda, politik olmayan kavramnda grlebiliyordu. Peki "politik olmayan" neydi? "zel olan" anlamna geliyordu. Bizzat zel kavram, yani politik olan kavramnn zdd, bu politik kavramnn analitik deil, hukuki, politik ve ideolojik bir kavram olduunu gsteriyordu. Din zel olarak, inan olarak tanmlanyordu. nan diye bir sosyolojik kategori yoktu ve olamazd. Dine inan denmesi aslnda zele ilikin denmesinin zel bir bi imiydi. Marksistler de aslnda dine inan olarak yaklaarak dine ilikin taleplerini ortaya koymulard. Ama dine inan denmesi, dini burjuva hukukunun bir kategorisine gre tanmlanmasndan baka bir ey deildi, sosyolojik bir fenomen, normatif (hukuki) kavramlarla tanmlamaktan baka bir anlama gelmiyordu ve bu ancak politika d olanlar din olabilirler anlamna geliyordu. Peki o zaman "ulusal olanla politik olann akmas" tanm da, "politik olan" burjuva toplumunun normatif bir kategorisi olduuna gre bilimsel bir tanm deil, burjuva toplumunun dayand hukuk erevesinde bir tanmd ve sosyolojik bir tanm deildi. 206

Sosyolojik olarak hala ulusun ve ulusuluun ne olduu tanmlanmam bulunuyordu.

zel ve Din
Bu noktada "din nedir?" diye sorduumuzda, ama burjuva toplumunun din olarak tanmlad din deil, normatif olarak din deil, gerekte din nedir, sosyolojik olarak, analitik olarak din nedir diye sorduumuzda, aslnda dinin tmyle toplumun styaps olduu; dinin dnda ne bilim, ne ahlak, ne estetik, ne tarih, ne devlet, ne partiler, ne ideoloji, ne epistemoloji, ne ontoloji, ne gnlk hayat ne de baka her hangi bir eyin var olmad ve dinin btnyle aslnda retim ilikileri ve ekonomik mnasebetlerden kt ortaya kyordu. Tam bu nedenle tarihte hibir dinsiz toplum yoktu. styapsz bir toplum mmkn olamayaca iin dinsiz toplum yoktu. te bu karsamann yapl, yani dinin tmyle styap olduu karsamas, Kvlcml'nn din zerine almalar olmasayd, orada dini sosyolojik olarak ele al ve tanmlama abalar olmasayd, yaplamazd. Kvlcml'nn en nemli katklarndan biri tam da bu noktadadr.

Modern Toplumun Dini Nedir?

Peki Din toplumun styaps olduuna gre, styapnn somut biimi olduuna gre, modern toplumun dini neydi. Modern toplumun dini: bizzat bu politik ve zel ayrl ve dinlerin zel olarak, inan olarak, kiisel olarak tanmlanmasyd. Bylece modern toplumda da baka bir dinden olmann olanakszl, Ateistlerin de, Hristiyanlarn da, Mslmanlarn da, Budislerin de vs., aslnda dinleri zel bir sorun olarak kabul eden dinden, bu zel ve politik ayrmn, bu hukuki ve normatif ayrm kabul eden dinden olduklar ortaya kyordu. Bylece dinin sosyolojik tanm, aslnda modern toplumun dininin analizine balang anlamna geliyordu. Ama bu analizin kendisi de bizzat baka bir dinin temeliydi, nk bizzat bu analizin kendisine gre, dinin, yani styapnn dnda hibir ey, sadece hukuk deil, bilgi de, metodoloji de, bilim de olamazd. Ama bunun daha da devrimci sonular ortaya kyordu. Eer din, bir toplumun tm styaps ise, sosyalist bir hareket de bir din olmak, yepyeni bir din olarak, yani tmyle farkl bir toplum ve uygarlk projesi olarak ortaya kmak zorundayd. Peki bu din ne olacaktr? Bu dinin z: zel ve politik ayrmnn, sadece hukuki deil, sosyolojik olarak da ortadan kaldrlmas, yani devletin yok olmas olabilirdi.

207

Bylece sosyalizmde devletin yok olmas sonucuna, bu yeni paradigma ve tanmlarla, harika bir biimde uyumlu olarak, tekrar varlyordu. Peki modern toplumun dini neden dinleri "zel", "nan", "Politik Olmayan" olarak tanmlamaktayd? Bunun aklamas da yine bizzat Tarihsel Maddeciliin ekonomik temel styapy belirler ilkesine uygun olarak kolayca yaplabiliyor ve Marks'n varsaymlar tekrar dorulanm oluyordu.

zel - Politik Ayrmnn Ekonomik ve Tarihsel Temeli

slam ve Aydnlanma ayn soruya farkl alarda verilmi iki cevaptlar. slam, kendisinin "Putlar" dedii kabile totemlerinin var olduu ad a, bu totemlere dayanan toplumun, birden dnya ticaret yollarnn merkezinde bulunmasna ve dnya ticaretine uygun bir styap ihtiyacnn rn olarak ortaya kmt, Allah bu dnya pazarn ve bu pazarn ve bu ticaret yollarnn ihtiyac olan bir dnya topluluunu, ortak hukuku vs. temsil ediyordu. Ve bunu binlerce yllk uygarlklarn birikimi ve dersleri temelinde, zellikle rahiplerin bilgi tekeline (Din adaml olmamas) ve klasik uygarlklarn kastlama eilimine (Namazda herkesin ayn srada yer almas, servetin ve kazancn dalm vs.) yapyordu. Aydnlanmann douunda ise, dnya ticaret yollarnn merkezine gelen henz komn gelenekleri de epeyce yaayan Bat Avrupallar ise, (1500'lerin Bat Avrupa's, 600'lerin Arap yarmadas gibi, medeniyetlerin "kenar"ndayd ama birden ticaret yollarnn merkezine gemiti keiflerle) kendileri bizzat Hristiyandlar. Ve tm uygar dnya uygarlk dinleriyle kaplyd. Her uygarlk alannn kendi dini vard. (in'de Konfiys, Tao, Budizm; Hint'de Hinduizm ve Budizm; ran'da iilik; nasya ve Akdeniz'de slam, Hristiyanlk ve Yahudilik) Hristiyanlk Protestanlk biiminde canlandrlsa bile, Protestanlktan ok daha Protestan slamiyet karsnda bile bir baar ansna sahip deilken, tm dnya ticaret yollarn ve uygarlklar bir tek dinde birletiremezdi. Cengiz Han, bunlar askeri olarak fethederek ve her uygarln dinine hogr gstererek birletirmeyi denemi ama lm ile bu imparatorluk varisleri arasnda paralanm, komnn kurumlar uygarlklar birletirme potansiyeli tayamadklarn kantlamt. Bu uygarlklarn dinlerini birletirerek bir dnya dini yaratma abalar, ok nce ipek yollar zerinde Mani ile ve sonra da Hindistan'da Babr'n bir olunca denenmi bir kmaz sokakt. Tpk Muhammet'in var olan kabilelerden birinin tanrsn ba tanr yapmak yerine btn putlar reddeden bir tanry nermesi gibi bir yol izlenebilirdi. Aydnlanma bunu dinin tanmn deitirerek ve bunu deitirmek iin de bir zel politik ayrm yaratarak baard. Var olan dinlerin kiinin zel sorunu olduunu sylemek onlar toplumsal rgtlenmeden dlayarak, kendisinin basit eklentileri haline getirmek anlamna geliyordu.

208

nceki dinler sosyolojik olarak tam da zele ilikin olmad, inan olmad, tm toplumun styapsn rgtledii iin zel olarak tanmlanarak, slamn totemlere kar Allah ile yapt, dinler toplumsal hayatn rgtlenmesinden dlanarak ve onun basit bir eklentisi haline getirilerek yaplm oluyordu. Bu dinin z ve sonucu olan nsan Haklar Evrensel Bildirgesi, bu dinin "Kelime-i ahadeti" veya istavroz karyd. Sanlann aksine bu bildirge, bir canl tr olarak insanlarn haklarn deil, bu din tarafndan insan olarak kabul edilmenin koullarn ortaya koyuyordu: nceki dinlerin (inanlarn veya soylarn) zel olduunu, politik olan belirlemediini ve belirlememesi gerektiini kabul insan olmann kouluydu; tpk Mslman olmann koulunun putlar tanmamak, Allah' tanmak olmas gibi. nsan Haklar Bildirgesi'ndeki nsan aslnda sosyolojik deil, hukuksal, normatif bir kategoridir, Aydnlanmann Aydnlanma dininden olana verdii isimdir nsan; slam'daki Mslim'in tam karldr. Puta taparlara kar Mslim ne idi ise, nsan da dier dinlere kar odur. nsan ve Mslim, biri putlarn (totemlerin) biri tek tanrl dinlerin (uygarlk dinlerinin) egemen olduu bir toplumda, dnya pazarnn ihtiyalarna uygun bir dinden olan tanmlarlar.

Politik Olan Ulusal Olanla Tanmlamann Gericilii

Modern toplumun dininde, henz balangta, zel-politik ayrmnn ilevi, kapitalizm ncesinin dinini (styapsn) ilevsizletirmek, politik alann dna atmaya ynelikti, bu ayrm kabul eden herkes eit insanlar olarak kabul ediliyordu tpk slam'da Allah'n birliini kabul edenlerin eitlii gibi. Yani aydnlanmann kozmopolitizminde, ya da dier ifadeyle burjuvazinin devrimci dneminde, nemli olan dinlerin zel denerek toplumsal hayat belirlemekten uzaklatrlmasyd. Bu dnemde politik olan, zmnen btn insanlkla tanmlanr. Aydnl anma kozmopolitizmi, "vatanm yeryz milletim insanlk" der. Politik olann ulusal ile dolaym yoktur. Politik olan dinleri zel olarak tanmlamann ta kendisidir. Ama bu din de tpk slam gibi, daha ilk zaferlerini tadarken gericileti. Bu dinin ya da burjuvazinin gericilemesi ile birlikte bu politik olan, nce "yurtta" ve "insan" kavramlarnn zdeletirilmesiyle ilk anlam kaymasna urad, sonra "yurtta"lar, belli bir toprak parasndaki insanlarla tanmlayan nispeten demokratik bir ulusuluk bi iminde; daha sonra ulusu tarihle, dille, dinle, soyla tanmlayan gerici ulusuluk biiminde tanmlanmaya baland. Artk insan olmak: bir ulustan olmakla; ulustan olmak da: belli bir dil, din veya tarihten olmakla dolaymlanm oluyordu. Daha sonra btn geri kalan insanlar, bu dine, daha nce insanlarn slamiyete, tpk Muhammet ve Ergin Halifeler sonras dnemde, onun Muaviye'nin kar devrimiyle yerlemi gerici biiminde gemeleri gibi, onun en gerici biiminde, ulusuluk biiminde ve de ulusuluun da en gerici biimlerinde getiler.

209

Bu nedenle, modern toplumun dinine geiler onun en gerici biiminde gerekletiinden, Modernitenin yayl ulusuluun yaylmas olarak ortaya kt ve grnd. nsanlar baka tarihlerin olanakl ve olas olduunu tasa vvur bile edemez oldular.

Programatik Sonu
Bu durumda bizlerin program Aydnlanmann devrimci biimine bir dn olmak zorundadr. Tpk Muhammet'in tek tanrl dinlerin ilk kurucusu brahim'e dnp oradan tekrar yola kt gibi, Aydnlanma'nn vatanm yeryz milletim insanlk diyen ilk ve devrimci biimine dnmek gerekmektedir. Ama bizim bulunduumuz dnyada artk uygarlk dinleri deil, aydnlanmann inkar olan gerici ve kar devrimci gerici din olan uluslar ve ulusuluk, Mekke'nin putlar gibi ortal kaplam bulunmaktadrlar. Biz bu gerici uluslarn ve ulusuluun dnyay kaplad ada, nsan tanmn yeni koullara uygun olarak yapmak veya var olan tanm gelitirmek zorundayz, Muhammet'in Mslim tanm gibi. nsan, nasl tanmlanrsa tanmlansn ulusal olann btnyle zel bir sorun olmasn kabul eden ve bunun iin mcadele edendir . Nasl bir Puta tapar bir Mslim olamaz ise, bir Trk, bir Krt, bir Alman, bir Amerikal, bir Avrupal da nsan olamaz. Aydnlanma nasl Mslmanlardan, Budistlerden, Hristiyanlardan, inanc slam, inanc Budist, inanc Hristiyanlar veya Ateistler, yani dinin inan olduunu syleyenler yaratt ise; bizler de Trkler, Amerikallar, spanyollar, inanc (veya kltr: Kltr de politik olmayan anlamna sahiptir) Trk, inanc Amerikal, inanc spanyol veya ulussuzluk inancnda aydnlanmaclar, yani ulussuzlar, insanlar yaratmalyz. Mslmanlk nasl u veya bu puta tapanlar, putlar ykmaya ve Allah tanmaya ard ise: ilk aydnlanma nasl her dinden ve soydan insanlar, dinleri ve soylar politik alann dna itmeye ard ise bizler de Trkleri, Almanlar, Amerikallar, spanyollar vs. uluslar ve onlarn devletlerini ykmaya, ulusal bayraklar putlar gibi yakmaya ve yeryznde bir tek dnya toplumu kurmaya armalyz.

Devrimler ve Dinler
Marks'n tanmna gre, devrimler bir styapdan, retici glerin veya retim ilikilerinin veya ekonomik ilikilerin var olan dzeyine uygun bir styapya geilerdir. Din tmyle styap olduuna gre, devrimler bir dinden dier dine geilerdir. Tersinden bir ifadeyle, retici glerin o gnk gelime seviyesine uyun yeni bir styapnn kurululardr dinlerin ortaya k ve yaylmalar.

210

Ama devrimler bir dinden dier dine geiler ise, bu bize unu da g sterir. Toplumun styaps din olduuna gre, bir toplum somutta ancak bir Cemaat olarak var olabilir. Toplumsal hareket cemaatlerden cemaatlere dnler olarak anlalabilir, tpk biyolojik evrimin yeni trlerin ortaya klar ile gereklemesi gibi. Canl trleri nasl biyolojik evrimin gerekletii somut form ise, cemaatler de toplumsal evrimin gerekletii somut biimdir. Ama bundan bu gnk anlamyla bir hukuki anlamda cemaati veya modern toplumu toplum olarak tanmlayp da modern olmayan toplumlar cemaat olarak tanmlayan gerici sosyolojilerin kavramn (rnein Murat Belge'nin sk sk zikrettii Ferdinand Tnnies'deki Cemaat ve Toplum kavram zikredilebilir) anlamamak gerekir. Burada Cemaat (Topluluk, Gemeinde, Komnete) derken sosyolojik bir tanm yapyoruz. Toplum'un somut var olu biimi olarak, daha baka bir kavram bulamadmz iin bunu kullanyoruz. Bu kavramn anlalmas, Yap ve zne sorununun neden var olduunun anlalmasnn anahtardr. Ama bunun anlalmas iin de Toplum kavramnn ne anlama geldiinin anlalmas gerekir. Bu temel soruna aada geleceiz.) Totemli kabileler de, klasik uygarlklarn dinleri de, modern uluslar da cemaatlerdir. Yani modern toplum da ancak cemaat biiminde var olabilir sosyolojik olarak. Ama sosyolo jik olarak cemaat olan modern toplum, kendisinin toplum olduunu syler ve aslnda kendisinin cemaat olarak tanmlaylarn toplumu tanmlar olarak kabul eder. Bu nedenle btn sosyoloji modern toplumun dininin kavramlaryla i grr. Devrim bir styapdan dierine, yani bir dinden dierine gei ise, bir cemaatten dier cemaat biimine gei demektir ayn zamanda. rnein u veya bu kabilenin totemli soya dayanan bir cemaatinden, bir tek tanr inancna dayanan bir cemaate, bu cemaaten de bir ulus cemaati ne. Devrimler bir dinden dier dine geiler olduuna gre, bu sonular nda yeniden Devrim tanm yapldnda, o zne ve yap ayrl ve elikisi yok olur. nk Marks'taki biimiyle devrim ve toplumsal evrim kavramnda, toplumsal hareketin veya devrimin gerekletii somut biime ilikin bir kavram yoktur. (Bunun ardnda da dinin ne olduunun anlalamamas dolaysyla bir aydnlanma kalnts yatmaktadr.) Bu kavram olmad iin o yap ve zne ayrl ve elikisi ortaya kmaktadr. Nasl retici gler devrim yapamaz ise, aslnda snflar da devrim yapamaz . nk Snflar da toplumun somut var olu biimleri deil, analitik kavramlardr . Analitik kavramlar devrim yapmazlar. Elbette snflarn yetenekleri ve memnuniyetsizlikleri devrimlerin gereklemesinde muazzam bir neme sahiptir ama onlar bunu snf olarak deil, ayr bir dinin, yeni bir dinin, yeni bir cemaatin ncleri olarak yaparlar. Devrimleri yapan kleler deil hristiyanlard, plepler deil Mslmanlard, burjuvalar deil aydnlanmaclar ya da ulusulard ve gelecekte de eer olursa iiler deil, nsanlar olacaktr. Tr olarak nsanlar deil ama ulusal ve dinsel olan zel olarak kabul edenler, aydnlanmann ideallerine dayanarak bir tek dnya cemaati kurmak iin harekete geenler.

211

Bylece devrim kavram kkten deiir, rnein Ekim devrimi'nin bir sosyalist devrim olmad; parti biimiyle devrimler yaplamayaca, ancak belli bir din iinde reformlar yaplabilecei gibi imdiye kadar bilinenleri alt st edici sonular kar. Ve bu sonular ayn zamanda yap ve zne amaznn neden var olduunu aklar ve bu amaz amay salar.

Biyolojik ve Sosyolojik nsan Kavramlar

imdi en temeldeki kavrama Toplum kavramna gelelim. Bu kavramdaki Aydnlanma etkisini grelim. nk, onun somut biimi olan bizim topluluk dediimiz kavramn olmamas ve bunun sonucu olarak da yap ve zne elikileri ve ayrl; keza bu ayrlk ve elikilerin varl ve bir din, styaplar ve ulus teorisinin olmamas, hep gelip son durumada Toplum kavramndaki yanllkta toplanmaktadr. Aslnda aydnlanma ya da ulusuluk kendi dininin tanmlad iliki ve toplulua toplum demektedir btn sorun buradan kmaktadr. Bylece topluluk (cemaat) kavram da dinlerle, politik olmayanla inanla ilikilerdirilmektedir. te bu ilikilendirmenin bizzat kendisi bir cemaat tanmdr. Ama bunun ardndaki metodolojik yanl grelim. Toplum genellikle hep insanlar aras iliki olarak tanmlanmaktadr. Ama burada tam anlamyla bir totoloji bulunmaktadr. nsan, aslnda Dinsel bir kavramdr, tpk Mslim gibi. Aydnlanmann kendi ilkelerini kabul edene verdii isimdir. Ama sosyal bir hayvan olarak insan trnden sz ettiimizde, bu tanm biyolojik bir tanmdr, sosyolojik bir tanm deildir. Sosyolojik olarak insan, her hangi bir dine gre, o dinden olan anlamndadr. Yeryznde hibir din, biyolojik bir tr olarak tm insanlar insan kabul etmez ve etmemitir. Din dnda da hibir ey, dolaysyla bir insan tanm da olamayacandan, insan aslnda, son derece belirsiz, izafi, her dine gre deien bir kavramdr. nsann sosyolojik bir tanmn, yani sosyalizm dini asndan, yani Tarihsel Maddecilik veya Marksizm asndan yapmak gerekirse, her dine gre o dinden (veya o dinin tolere ettiinden) olandr diye tanmlanabilir. Zaten tam da bu nedenle, komnlerin ounda nsan kavram o kabilenin soyundan olanlarla zdetir. Dolaysyla insanlar somutta belli bir dinden olanlar olduundan, insanlar aras iliki, bir dinden olanlar aras iliki, bir cemaat ilikisi olduundan, aslnda toplum kavramn deil, cemaat kavramn tanmlamakta bir ilev grebilir.

212

Biyolojik kavram, yani sosyal hayvan olarak nsanlar aras ilikiyi toplum olarak tanmlamak, aslnda bir totolojiden baka bir ey deildir. nk toplum kavram hala belirsizdir , ne olduu bilinmemektedir, bu bilinmeyen toplum kavramnn insann ayrc zellii olduu sylenmektedir. Sonra da Toplum insanlar aras iliki olarak tanmlanmaktadr. rnein Dr. Hikmet Kvlcml "nsan hem toplum yaratcdr hem toplum yaratdr " derken bu tipik hatay yapar. nsann sosyal hayvan olduundan sz derken de bu hatay ok sk yapar. Biyolojik olarak insan denen tr, bir dinden olduunda, bir styaps olan topluluktan olduunda, yani bir cemaatin yesi olduunda ancak sosyolojik olara k insan olabilir. Yani insan bir cemaatten olandr. Bu "bir dinden olandr " diye de ifade edilebilir. Peki toplum nedir? Toplum'u nsanlar aras iliki olarak tanmlamak bir totoloji olduuna gre nasl tanmlanabilir.

Toplum Tanmndaki Metodolojik Hata

Toplum tanmnda da tpk ulus tanmnda olduu gibi bir hata yaplmaktadr. Toplum da kendi zerinden tanmlanmaya allmaktadr. Toplumu insanlar aras ilikiler olarak tanmlamak tam da byledir ve bu temel metodolojik hatayla maluldr. Toplum her eyden nce bir hareket biimidir, bir var olu biimidir, dolaysyla onun tanm dier varlklar ve var olu biimleriyle ayrc iliki iinde yaplabilir. Varln kendisi ayn zamanda bir olu, bir giditir (sre, prose). Bu gidi iinde farkl nitelikte varlk biimleri, varolular dolaysyla gidiler ortaya kmaktadr ve bunlar varln farkl biimlerini oluturmaktadr. Toplum her eyden nce varln ya da oluun (evrimin, hareketin, gidiin) zgl bir biimidir. rnein varln temel biimi ve tr hareketten sz edilebilir: Bildiimiz fizik evren ve bunun evrimi; biyolojik ya da canl dnya ve bunun evrimi, toplumsal varolu ve bunun evrimi. Dolaysyla sosyolojinin konusu olan toplum ve onun evrimi, genel olarak varln evriminin bir momenti olarak, yani dier varlk biimleri ve onlarn evrimi ile fark erevesinde tanmlanabilir. Kabaca fizik evrenin evrimi, atomlarn (veya elementlerin) evrimi (element daha uygun olabilir, daha ncesinde de atoma kadarki temel parack ve kuvvetlerin e vrimi bunu muhtemelen fizikiler daha iyi aklar ve daha dakik kavramlar kullanabilirler, nk atomlar da evrimin belli bir aamasnda ortaya karlar); canllarn evrimi trlerin evrimi biiminde ortaya kar. Peki toplumun evriminin temel birimi nedir?

213

Toplumun evrimi de topluluklarn (Cemaatlerin) evrimi biiminde gerekleir. Trler nasl biyolojik evrimin gerekletii temel birim ise, Topluluk da toplumsal evrimin gerekletii temel birimdir. Ama nasl trler anatomik fizyolojik zelliklerine gre analiz edilirse, nasl bu analizlere gre farkl trler snflanabilirse (Memeliler, kular, omurgallar vs.), bu tr deiimlerinin son durumada, genlerdeki yani DNA ifrelerindeki deimeler olduu sylenebilirse, benzer ekilde topluluklar da temel anatomik ve fizyolojik zelliklerine gre analiz edilebilir, snflanabilir (rnein komn, uygarlk, kapitalizm) ve topluluk deiimlerinin (yani din deiimlerinin) son duruma da retici glerdeki veya iktisadi ilikilerdeki deimeler olduu da sylenebilir. Evrimin mekanizmalaryla, evrimin gerekletii varoluun zgl biimlerini kartrmamak gerekir. Elbette canllarn deiiminin temelinde, tpk toplumun iktisadi ilikilerindeki deimeler gibi DNA ifrelerindeki deiimler vardr ama nasl canl lardaki deiim tr deiimleri biiminde gerekleirse, toplumsal evrim de topluluk deimeleri, cemaatlerin deimeleri biiminde gerekleir. Trler nasl canllarn evriminin gerekletii somut biim ise, topluluklar da toplumun evriminin gerekletii somut biimdir. Sosyolojinin ya da tarihsel maddeciliin en byk eksii, tpk biyolojideki tr kavram gibi, yani evrimin gerekletii temel birime ilikin bir kavramnn bulunmamasyd, bunun ardnda da Aydnlanmann kendi cemaatine cemaat demeyip toplum demesi yatyordu. Ama sonuta metodolojik olarak, bu, tr yerine bir bakma canl kavram kullanmak gibiydi. Fiiliyatta da benzer sonulara ve sorunlara yol ayordu. rnein genel olarak topluluklara toplum denmektedir. Trk Toplumu, Osmanl Toplumu, Alevi Toplumu gibi kullanmlar buna rnek olarak gsterilebilir. Trk Toplumu diye bir ey olamaz. Ama Trk Ulusu, yani bir topluluk olabilir. Trk Toplumu kavram, Maymun Canls, Demir Maddesi gibi bir sama kavramdr. Maymun trnden sz edilebilir maymun canlsndan deil; Demir atomundan ya da elementinden sz edilebilir, demir maddesinden deil. Ama topluma gelince Maymun canls samal gibi Trk veya slam toplumundan sz edilmektedir. Maymun kavram zaten canll ierir ve Maymun dendiinde canlnn zgl bir var olu biimi yani Tr sz konusudur. Bu nedenle samadr "Maymun canls". Trk kavram zaten toplumsal varoluu ierir ve toplumsal varoluun somut ve zgl bir biimidir (Topluluk) sz konusudur. Bu nedenle Trk Toplumu Maymun Canls gibi bir samalktr. Bu kullanm samalklar bile Toplum kavramnn ne kadar belirsiz olduunu ve topluluk yerine kullanldn gsterir. Tarihi anlalmaz klan da, Yap ve zne elikilerini ve ayrmlarn yaratan da toplumsal evrimin gerekletii birimin tanmlanmam olmasdr. Komn'den rnein uygarla gei, somutta bir dinden dier dine geitir; bir cemaat biiminden dier bir cemaat biimine 214

geitir. Ya da retici glerin ve ekonomik temelin yeni durumuna uygun baka bir toplumsal rgtlenmeye geitir. Ortada, toplumsal evrimin gerekletii temel birim, yani topluluk kavram olmaynca, toplumsal evrimin aklanmasnda zorluklarla karlalm, almaz Yap ve zne ayrmlarna taklnm ve gerekteki toplumsal deiimler hibir ekilde ne aklanabilmi ne de gerekten devrimci bir hareket yani yeni bir din yaratlabilmitir. Bu nedenledir devrim diyince Marksist tarih kitaplarnda modern adaki birka devrimden baka devrim saylamamas, nk din deiimlerinin, dinlerin ortaya k v e egemen olularnn, yayllarnn, yani bir topluluktan dier toplulua geilerin devrim olduu anlalamamaktadr. Topluluk kavram yoktur ki onun geileri olsun. Topluluk kavramnn yokluunun ardnda ise hem dinin aydnlanmac tanm (inan, ideoloji vs.) hem de toplumun aydnlanmac tanm (insanlar aras iliki) bulunmaktadr. Topluluk kavram olmad iin zne vardr, devrimi aklamak iin onun yerine ikame edilmitir.

Sonu
Modern toplum, ki somutta ulus biiminde var olur, modern toplumun cem aatine, Toplum der ve bu Cemaati tanmlayan ilke ve ilikileri toplumu oluturan ilke ve ilikiler olarak tanmlar. Dinleri nasl zel olarak tanmlarsa ayn ekilde topluluk kavramn da zel olarak tanmlanm dinle zdeletirir. Marksizm bunanla elikili olsa da byk lde bu ayrm olduu gibi alr ve Toplum'u dier var olu biimlerine gre deil, modern toplumun toplum kavram gibi insanlar aras iliki olarak tanmlar ve dolaysyla topluluk kavramn da ayn ekilde zele indirgenmi din ile balantl olarak kavrar. Bu toplumsal hareketin gerekletii somut biimin ortadan kalkmas sonucunu dourur. Bu nedenle devrimler ve toplumsal evrim bir topluluktan dier toplulua; veya bir dinden dier dine veya bir styapdan dier styapya geiler olduundan aklanamaz olur. Yani bizzat styapnn, yani dinin, yani topluluun devrimleri yapan, deiimleri gerekletiren olduu grlmez olunca, bu deiimi gerekletiren znenin ne olduu sorusunu getirir, dolaysyla bir yap ve zne paradigmalar ve farkllklar ve elikileri ortaya kar. te Kvlcml'nn da Marksizmin de yz elli yllk serveni bir bakma aydnlanma'nn Din ve Toplum kavramlarnn ortaya kard bu sorunu zme abalar olmutur. Bu abalar baarsz kalmaya mahkmdu, nk sorun yanl koyuluyordu. Ama bizzat bu zme abalar, ok karmak yollardan sorunun zm iin birikim yapm tr. Kvlcml hem bu baarsz zme abalarnn hem de bu birikimin antsal rneidir. 19 Kasm 2008 aramba

215

Demir Kkaydn demiraltona@gmail.com demiraltona@hotmail.com http://www.koxuz.org http://www.demirden-kapilar.org/anasayfa

216

Marksist Din-syap ve Ulus Teorisinin lk Formlasyonu155

Din Nedir?
Bir eyi anlamann en iyi yolu nce onu anlamamakla ie balamaktr 156 diye bir sz vardr. Bu sz, zellikle din, millet (ulus) benzeri, hepimizin ne olduunu bildiimizi dndmz ama konuya giren btn tarihi ve toplum bilimcilerin itiraf etmek zorunda kald gibi, ne olduunun anlalmas en zor toplumsal fenomenler sz konusu olduunda, ok daha doru ve akldan bir an iin bile karlmamas gereken bir ilkedir. Dinlerin bir inan olduu nermesi ilk bakta, kantlanmasna gerek bile olmayan apak bir doru gibidir. Ama yle midir? Ve nan nedir? En son sylenmesi gereken en bata sylenirse: Ne tarihsel veya otantik dinler ne de bu gnk, kendilerini inan olarak tanmlayan dinler sosyolojik olarak birer inan deildir. Daha dorusu, nan diye sosyolojik bir kategori yoktur.

155

Bu ilk formlasyon ilk kez Tersinden Kemalizm, Beiki Eletirisi, Alevilik, Ulus, Din, Bilim ve Politika zerine bal altnda nce nternette yazldka para para, sonra da kitap olarak yaynland. 156 Ernest Mandel, Marxn ktisadi Dncesinin Oluumu, s.41. Bu sz zikrederken bir borcu deyelim. Bu sz ilk kez, Mandelin zikredilen kitabnda okumutuk, orada Marksn emek deer teorisini gelitirirken, herkesin anladn dndn eyleri bir trl anlayamayarak o sramay nasl yaptn anlatrken kullanyordu bu sz. yle yazyordu: Bir eyi anlamann en iyi yolu nce onu anlamamakla ie balamaktr. Klasik ngiliz ekonomi politik okulunca ilenip kurulan, sonradan da bizzat Marxn yetkinletirecei emek deer teorisine kar gen Marxn ald tavr ite bu atalardan kalma sz yanstmaktadr. lk sistematik ekonomi politik incelemesine elik eden eletirel notlarnda Marx emein, deerin temeli olduunu aka reddeder. Ayn aklkla da Felsefenin Sefaletinde onu kabul eder. Bu ikisi arasnda yllk bir sre vardr, 1844 bandan 1847 bana dek () Yllar sonra, Avrupada srgn yaamnda Irklkla karlatmda, bunu bir teorik sorun olarak ortaya koyup bunun ok zgl bir biimi olan anti-semitizm balamnda Yahudi sorununu aratrrken, Mandelin bir anektodunda, bu sz, henz bir gen Komnist iken, byk etkisinde kald ve hayat boyunca kendisi ne olan borcunu srekli belirttii, Abraham Leondan rendiini okumutum. Bu, ok gen yata Naziler tarafndan ldrlm; daha da gen yata Yahudiler ve Yahudilik hakknda, halk-snf diye tanmlanabilecek ok nemli ve orijinal bir teori gelitirmi, (Aslnda bu teori, Kvlcmlnn Tarih Tezi ve Marksn Kapitaliyle uyum halindedir) devrimciyi bu vesileyle bir kez daha hatrlatalm. Abraham Leon hakknda Trkede, nispeten derli toplu olarak bilgiler Enzo Traversonun Yahudi Sorunu ve Marksistler Bir tartmann Tarihi (18431943) adl incelemesinde bulunabilir. (Yazn Yaynclk, Ekim 2001, stanbul)

217

Dinlerin inan olduu nermesi, bilimsel deil, burjuva ideolojisinin ya da pozitivist, metafizik sosyolojilerin bir nermesidir. Niin? Bunun iin nce u soruyu soralm. nan nedir? nan nasl bir kategoridir? nan kavram iki farkl anlamda kullanlr. Epistemolojik ve Hukuki (Politik). nan kavram, felsefi, bilgi teorisine ilikin - epistemolojik bir kategori olarak ele alnabilir157. Bu takdirde inan, ispata gerek grmeyen dorular anlamndadr. Ama bu anlamyla inan sosyolojik bir kategori deildir. Epistemolojik ya da felsefi bir kategoridir. Ve epistemolojinin kavramlar sosyolojik bir olguyu tanmlayan kavramlar olamaz. nan bir de, hukuki (siyasi) bir kategori olarak alnabilir158. Modern burjuva toplumunda, dinler siyasi ve hukuki olarak inan olarak tanmlanrlar. Bu politik ya da hukuki anlamda inan, politik olmayan, zele ait olan demektir. Ama burada da ayn sorunla karlarz: politikann ya da hukukun kavramlar toplumsal gereklii aklayan sosyolojik kavramlar olarak kullanlamaz; onlar toplumsal gereklii aklayc kavramlar deil; kendileri aklanmas gereken gerekliklerdir. Sonu olarak: nan diye sosyolojik bir kategori yoktur. nan, burjuva toplumunun, burjuva ideolojisinin, burjuva hukukunun toplumu dzenleyen bir kategorisidir. Dinler bir inantr demek. Bu, burjuva toplumunun ve burjuva ideolojisinin , burjuva hukukunun bir normatif bir kategorisini sosyolojik bir kategori olarak ele almaktr. Bu fark yle bir nermeyle daha kolay anlalabilir: Modern kapitalist toplumda ya da burjuva toplumunda ve ideolojisinde dinler hukuki olarak inan kategorisi iinde tanmlanmaktadrlar. Byle bir ifade sosyolojik bir ifadedir. Ama byle bir ifadede, dinlerin inan olduu nermesi aklanmas gereken olgunun kendisini gsterir; bir aklama arac olamaz Burjuva toplumunda, veya daha ntral bir ifadeyle modern toplumda, dinlerin zele ait olanla, inan alanyla snrland, hukuki olarak dinlerin inan ve zele ait olan olarak tanmland nermesi sosyolojik bir nermedir. Ama dinlerin bir inan olduu nermesi ideolojik bir nermedir. Bu burjuva hukukunun ve ideolojisinin dayand normatif bir nermeyi, sosyolojik bir nerme olarak ortaya

157

nan: Doruluunun kantlanmas iin rasyonel ve olgulara dayanan delillere ihtiya duymayan kabullerdir. nan: ispata gerek grmeyen dorulardr.
158

Epistemolojik olarak inan ile, hukuki veya politik olarak inan arasnda hi bir rtme de yoktur. rnein Allahn varlna inanmamak, bilimsel olarak varlnn kantlanmadn yleyse Allahn olmadn sylemek, epistemolojik olarak inan kategorisine dahil deildir ama bu epistemolojik olarak inan olmayan anlay, politik olarak kendisinin bir inan gibi ele alnmasn, inan olarak kabul edilmesini talep edebilir. Byle bir durumda, epistemolojik olarak inan olarak tanmlanamayacak bir gr, hukuki ve siyasi bakmdan bir inanm gibi; Allahn varln kabul etmeyenler inancym gibi kabul edilmesini ve dier inananlarla ayn haklardan yararlanmasn talep edebilir. Zaten en ideal anlamyla laiklik budur: nancn veya inanszln, politik ve hukuksal olarak, zele, ait, inanca ait olduu varsaymdr.

218

koymak; burjuva ideolojisinin bir kavramn sosyolojik bir kategori dzeyine ykseltmek olur. Sosyolojik olan kavram inan kavramnn kendisi deil; inan kavramnn hukuki ve politik bir kavram olduu ve modern burjuva toplumunun rgtl enmesinin temel talarndan biri olduudur. Ne yazk ki, din sz konusu olduunda, Marksist veya deil, btn sosyolojilerin imdiye kadar yapt, Burjuva toplumunun rgtlenmesinin dayand ayrm, sorgusuzca kabullenerek sosyolojik analiz kategorileri haline getirmek olmutur. Bylece btn bu sosyolojiler aslnda burjuva ideolojisi ve hukukunu savunmann; onun kategorilerini tarihi ve toplumu aklayan (dolaysyla aklayamayan) kategoriler haline getirmenin aralardrlar ve bu gne kadar aralar olmulardr.

Dinlere nan Demenin Anlam

Dinin inan olduunu sylemek ne anlama gelmektedir? Bununla sylenmek istenen sosyolojik olarak nedir? Modern toplumda bir eye inan demek, o inan denen ey, hukuki ya da siyasi olarak politik olmayan alana ilikindir demektir. Yani inancn politik bir anlam yok ve olmamal demektir ya da tersinden ancak politik anlam olmayan kabuller inan olarak tanmlanr demektir. Ama bu anlamn, bu kullanmn kendisi politiktir. Yani inancn politik bir anlam olmad, olamayaca veya olmamas gerektii nermesi bir politikay ifade eder ayn zamanda. Burjuva hukukunun dayand politikay yanstr. Hukuki ve politik nermeler ise, ideolojik ya da normatif nermelerdir, sosyolojik nermeler deildir. Yani olgular arasndaki ilikileri, grnmez balar, yasalar aklamaz; bu ilikilere ilikin deer yarglarn ifade ederler. Bu normatif nermeyi sosyolojik bir nerme olarak ele almak, burjuva hukukunun ve devlet sisteminin dayand normatif bir kavram, yani ancak inan olan dindir ya da dinler inan olmak zorundadr, inan olduklar takdirde dindirler kuraln alp, dinlerin sosyolojik olarak inan olduklar anlamnda kullanmak olur. Bu, ahlakn kavramlarn sosyolojinin kavramlar olarak kullanmaktan farkszdr. Bunu bir rnekle aklayalm. * Bir insan ldrmek cinayettir dediinizde bu sosyolojik bir tanm olmaz; bununla olgular arasndaki grnmez iliki tanmlanm olmaz. Burada hukuki veya ahlaki , normatif bir tanm sz konusudur. Sosyolojinin analiz kavram, cinayet gibi deer ykl bir kavram olamaz. Cinayet sosyolojik bir kavram deildir. Cinayet, bir aklama arac deil, aklanmas gereken bir olgudur.

219

Sosyoloji insanlarn birbirlerini ldrmelerinin ne zaman ve hangi koullarda bir cinayet, ne zaman ve hangi koullarda bir eref, ne zaman ahlaki bir ycelik ne zaman insanlk d bir davran olarak tanmlandyla veya insanlarn niin birbirlerini ldrdkleriyle ilgilenir. Bunun iin kavramlar gelitirir, analiz aralar gelitirir. nsan ldrmeler cinayettir diye sze balayan ve bir toplumsal sorunu tartmaya balayan bir sosyolog, bu szleri sarf ettii andan itibaren, hangi yaftay taknrsa taknsn bir sosyolog deildir artk. Bir ideolog, bir hukuku, bir ahlak, bir dzen savunucusu olarak konuuyor demektir. Bu toplumda insanlar ldrmek, cinayet olarak tanmlanmaktadr demek bakadr, insan ldrmek cinayettir demek bakadr. Birinde bir olguyu ifade etmi, dierinde bir deer yargsn savunmu olursunuz ve bu deer yargsn bilim adna savunduunuzda bir ideolojiyi savunmu olursunuz. nsan ldrmek cinayettir toplumsal hibir eyi aklamaz, ama bu nermenin kendisi sosyolojik olarak aklanmas gereken bir olguyu ifade eder. Ayn ekilde, modern toplumda, dinler bir inan olarak tanmlanmaktadr demek bakadr; din bir inantr diyerek bir sosyolojik analize balamak bakadr. Bir sosyolog olarak, Din bir inantr diye sze balayann, insan ldrmek cinayettir diye sze balayan bir sosyologdan hi bir fark yoktur. O bir sosyolog deil, bir hukuku veya bir ahlak vaazcsdr. Din zerine yazanlarn dedii u deildir: modern toplumda, inan diye bir hukuksal ve siyasal bir kategori vardr, bu kategori, siyasal olmayan, zele ait olan anlamna gelir. Bu kategorinin ardnda da, toplumda, politik, zel, ekonomik gibi, ayr kurallar olan alanlar olduu gizli varsaym yatar. Ve byle bir balamda modern toplumda hukuken ve politik olarak dinler inan, inanlar da din olarak tanmlanrlar, bu, aslnda bunlar zel olana aittirler, politik alann dnda kalmaldrlar anlamna gelir. Ama din bir inantr, Alevilik bir inantr dendiinde, nsan ldrmek cinayettir demekten farkl bir ey sylenmi olmaz. Ve bu eylemin kendisi ile, burjuva toplumunu dzenleyen kavramlarn, ayn zamanda toplumlar aklamaya yarayan bilimsel kavramlar olduklarn sylemi ve savunulmu olur. Sylenen bu gizli varsaym ierir; nesnel olarak bu anlama gelir. Ama bu gizli varsaym, tam tamna pozitivizmin varsaymndan baka nedir ki? Pozitivizm burjuva toplumun dayand ideolojik ve politik kategorileri evrensel sosyolojik kategoriler haline getirmekten baka bir ey deildir. zetlersek: belli fenomenlere, rnein dine, modern toplumda, hukuki ya da ideolojik olarak inan denilmesi sosyolojik bir olgudur, ama inan kavram bu sosyolojik olguyu aklamaz; aksine, dinler hakknda inan kavramnn kullanlmasnn kendisi, yani niin byle dendii aklanmas gereken olgudur. Kendisi aklanmas gereken bir olgu, yani dinlere inan denilmesi, bir analiz arac olamaz. Aklanmas gereken, baz eylere, rnein dine niin inan dendiidir. Bu yaplan, yani dinleri sosyolojik olarak inan olarak tanmlamak: sosyologlarn, Allahn varlna inananlarn Allah hakknda sylediklerine dayanarak, Allah bir sosyolojik analiz kavram gibi kullanmaya kalkmasna benzer.

220

Sosyolojik olarak Allahn ne olduu, Allaha inananlarn, Allah hakknda syledikleriyle anlalamaz; dinin ne olduu da burjuva toplumunun din hakknda syledikleriyle anlalamaz. * Modern toplum, yani burjuva toplumu, politik olann ulusal olanla tanmlanaca var saymna dayanr. Politik olann ulusal olanla tanmlanabilmesi iin; modern toplum ncesinde, politik dahil tm toplumsal hayat dzenleyen dinler, bu alann dna itil mek, politik alandan dlanmak zorundadrlar. Yani dinler, burjuva toplumu asndan hukuken inan olmay, politik alanda sz sahibi olmamay kabul ettikleri takdirde, din veya inan adn almay hak ederler. Yani bir din veya inan, politik olan belirlemeye kalkt an, bir din veya inan olmaktan kar, bir isyan olur. rnein bir yaratcnn varlna veya gn sonra kyamet kopacana veya btn bu dnyann gerek deil bir hayal olduuna inanabilirsiniz; bunlar birer inantr denmektedir modern toplumda. Dikkat edilsin inantr nermesi, tamamen siyasi olmayan, zele ait olan anlamndadr. deal burjuva toplumunda, bir ey inan olduu srece devlet size karmaz, tamamen inan zgrl vardr; byle dndnz iin her hangi bir yaptrma maruz kalmazsnz denmektedir. Yani Allaha inanabilirsiniz ama Allahn emirlerine deil, ulusun parlamentosunun kararlatrd yasalara uyduunuz srece... Byle yaptnz srece sorun yoktur. Ama Mademki inancma gre bunlar bir hayaldir ve ben de bunlarn hayal olduuna inanyorum ve gn sonra kyamet kopacana gre vergi vermeye gerek duymuyorum, ben Allah tanyorum, kullarn yapt yasalar tanmyorum dediiniz an, artk tam da inancnza uygun davranmanza ramen bir inan muamelesi grmez davranlarnz. Ya deli diye tmarhaneye atlrsnz ya da terrist bir asi olarak ldrlr veya en iyi halde hapishaneye tklrsnz. Yani yle dediiniz an, artk inan alannda, zel alanda, bir yaptrma uramadnz alanda deil; siyasal alandasn z demektir. Siz inancnza uygun davranmanza ramen artk hukuksal ve siyasal olarak inan deilsinizdir. nk zel alanda kalmam, siyasal alana girmisinizdir. Bu rnek bize inan kavramnn, sosyolojik bir kavram olmadn, siyasal, ideolojik ve hukuki bir kavram olduunu ok ak biimde gsterir. Burjuvazi, dinleri hukuksal ve siyasal alann, yani devletin dna srmek iin, dinlere inan der. Dinlere inan demek, onlar politik ve ekonomik alann dndadrlar, zele ilikindirler demektir. Ama dikkat edilsin, bu tanmlamann kendisi de bir inantr aslnda. Dinlere inan demek burjuvazinin bu diktatrln savunmaktan baka bir anlama gelmez. Bu diktatrln ideolojisidir. Bizzat o diktatrln muhataplarnn da dinlerni inan olmalarn kabul etmeleri ve siyasal alanda bir hak iddia etmemeleri, burjuvazinin bu ideolojik egemenliin onlara kabul ettirildiini ve onlarn da bu diktatrln aralar ve destekileri haline geldiini gsterir ama bu, onlarn da kendi kabullerine ramen, dinlerinin sosyolojik olarak bir inan olduklar anlamna gelmez . 221

Dinlerin iine koyulduu inan kategorisi, sadece burjuva toplumunun ncesindeki dinlerin ne olduunu anlamay engellemez; burjuva toplumunda kendilerini inan olarak tanmlayan dinlerin ne olduunu anlamay da engeller. Aklanmas gereken ey, sadece niin dinlere inan (zele ilikin) dendii deil; modern toplumda dinlerin de kendilerini inan olarak tanmlamalardr. Ve daha da nemlisi, modern burjuva toplumunda, niin kendisini inan olarak tanmlayan ve din denen bir toplumsal fenomenin var olduudur.

zel (Politik Olmayan) Niin ve Nasl Vardr?

nan demek, zel olana ilikin; zel olana ilikin de politik olmayana ilikin demektir. Ama bu balantnn ve bunun sosyolojik bir kategori olmadnn ve ideolojik ilevinin gsterilmesi, yani buraya kadar yaplan, bir olguyu ifade eder, ama o olgunun var olu nedenini; burjuva toplumunda niin zel, politik olmayan diye bir hukuki ve politik kategorinin var olduunu ve niin byle bir politik ve zel ayrm olduunu aklamaz159. O halde burjuva sosyolojisinin zeli sosyolojik bir kategori haline getirdiini gsteren ve bunun nedenlerini aklayan bir sosyoloji iin (Tarihsel Maddecilik iin, Diyalektik Sosyoloji iin) ilk soru: burjuva sosyolojisinde (ideolojisinde) ve hukukunda neden zel, politika d diye bir kategorinin var olduudur. kinci soru: dinin niin bu kategori iinde deerlendirildiidir. nceki blmde, dine inan demenin anlam aklanyordu. imdi ise o anlamn anlamnn ne olduu sorusunun cevab aranacaktr * Toplumsal hayatn zel, politik, ekonomik gibi alanlara ayrlmas ve bunlarn her biri iin ayr yasalar, kurallar ve ayr ilkeler sadece Modern Toplumda, Kapitalist Toplumda, Burjuva

159

Bu ayrlk, yani zel ve politik ayrm sadece burjuva toplumunda vardr ve ona has bir ayrmdr. Ancak, tarih ve sosyoloji de burjuva toplumunun kavramlaryla i grdnden, btn tarihte byle bir ayrmn var olduu gibi bir izlenim doar. Yani burjuva sosyolojisi ve tarihilii, modern olmayan toplumlarda bir zel ve politik ayrm olmad noktasnda krdr ve bize bu toplumlarn arplm bir resmini sunar. rnein kabilenin amann, bu gnk toplumdaki papazn veya imamn o toplumdaki karl gibi grr ve anlatr. Dolaysyla olgu olarak sunulanlarn kendisi de arpktr. Zorluk tam da buradan domaktadr. Olgular kendini dorulayacak ekilde ele alp yorumlayan bir toplumsal bilimler yna sz konusudur. Yani bu gne kadar toplum bilimlerin ve tarihlerin bizlere sunduu olgular yn da arplm durumdadr, btn bu olgular da gzden geirmek, bu arplmay hesaplayarak yeniden ele almak gerekmektedir. Burada tam bir fasit daire ortaya kmaktadr. Tm tarih ve Toplum, tpk burjuva toplumu gibi, onun gemiteki uzants gibi ele alnmakta ve anlatlmaktadr. Ama tam da byle anlatld iin, tarihte yle olmad bilinmemekte ve anlalamamaktadr. Bu anlalamad iin btn tarih ve toplum biliminin her eyi arptt grlememektedir.

222

Uygarlnda grlmektedir. Kapitalizmden nce hibir toplumda ya da uygarlkta zel diye bir alann ayrld grlmez160. Zaten toplumun dnda, zel diye bir ey de yoktur. Peki niin kapitalizm ncesi toplumlarda byle bir ayrm yoktur da modern, kapitalist toplumda, yani burjuva uygarlnda vardr bu ayrm? Bunun srr yine, kapitalist ekonomi ile kapitalizm ncesi ekonomilerin kkten farkl karakterindedir. Kapitalizm ncesinde smr ekonomik ilikilerin ve retimin kendisinden kmaz. Ekonomi D Cebir yoluyla hara ya da vergi olarak alnr. Egemen snf ayn zamanda devlet olarak rgtlenmitir. Yani devlet olmasa, art rne el koyulmas da mmkn deildir161. Klasik uygarlklarda, devletsiz, silahsz, yani ekonomi d cebir olmadan, retim de smr de mmkn deildir. Dolaysyla politik ve ekonomik ayrm yoktur sistemin ileyiinde. Politik olan ayn zamanda ekonomik, ekonomik olan da politiktir. Kapitalizmde ise, durum tam tersinedir. Art deerin elde edilmesi iin devlete ya da ekonomi d cebire ihtiya yoktur. Modern burjuvazi hara ya da vergiler araclyla soymaz iileri162. Sermaye ve zgr i gc varsa, art deer retim srecinin kendisinde retilir. Art deerin ekonomik olarak olumas iin, kapitalizmin devlete ya da politik olana ekonomik bir faktr olarak ihtiyac yoktur163. Bylece kapitalizm ncesi uygarlklarda, smr ile devlet arasndaki bu olmazsa olmaz ilikinin, kapitalist ekonomide kopmas, modern toplumda, ya da kapitalist toplumda ya da burjuva uygarlnda hukuki, siyasi ve ideolojik olarak ekonomik ve politik olann ayrlmasnn koullarn yaratr. Ama bu hukuki, siyasi, ideolojik olarak ekonomik, politik ve zeli ayrmak onlarn sosyolojik olarak ayrld anlamna gelmez , kapitalizmdeki, bu

160

Aslnda kapitalizm veya burjuva uygarl akln egemenlii ve teorik tutarllk gibi grnse de, durum tam tersinedir. Kapitalizm ncesinin dinleri, ister uygarln, ister komnn dinleri olsun, kendi iinde ok daha tutarldrlar. Tm toplumsal yaam ayn ilkeye gre rgtlerler. Burjuva uygarlnn dini ise her alan ayr ilkeye gre. Tam anlamyla eklektik bir yamal bohadr burjuva uygarlnn dini. Zaten bizzat bu ayrmn kendisidir znde burjuva uygarlnn dini.
161

Kapitalizm ncesinde ok snrl bir ilevi olan Tefeci Bezirgan Sermayenin konumu ve ilevini, deer transferine, yani aslnda dolandrcla veya soygunculua dayanan art deer elde ediliini kolaylk olmas iin bir kenara koyuyoruz. Kapitalizm ncesinde meta retimi kural deil istisnadr.
162

Vergiler gemi toplumun bir kalnts gibi, gelirlerin yeniden dalmnda bir ilev grrler ama bu kelimenin gerek anlamyla smr deil, soygundur. Vergiler olmadan da kapitalist bir toplum ve smr mmkndr. Hatta en ideal biimiyle byle olurdu. Marks Das Kapitalde Deer Yasas ve Art Deer smrsn anlatrken devlet diye bir kavrama gerek bile duymaz.
163

Devlete elbette sosyal olarak, ezilenler in direniini krmak iin ihtiyac vardr ama ekonomik olarak, art deer elde etmek iin ihtiyac yoktur. Devlet kapitalizmde, smrnn gereklemesi iin ekonomik bir faktr deildir. Kapitalizm ncesinde ise devletsiz smr mmkn deildir.

223

ayrl olanann kendisi sosyolojik olarak kapitalist retimle ayrlmaz bir btn olduunu gsterir164. Kapitalizmde smr iin ekonomi d cebire, devlete ihtiya duyulmamas nedeniyle politik olan, ekonomik olandan ayrlabilir; byle bir ayrmn varl tasavvur edilebilir hale gelir. Dier bir ifadeyle politik ve politik olmayan ayrm, aslnda, kapitalizmde smrnn bizzat ekonomik faaliyetin iinde, retimde, ekonomi d bir cebre gerek olmadan gereklemesinin zihinde, daha dorusu toplumun st yapsnda bir yansmasdr165. Yine bu mekanizma, eski egemen snflardan ayr olarak, egemen snfn ayn zamanda devlet olarak rgtlenmesi zorunluluunu ortadan kaldrr. Snf olarak burjuvazinin dnda ve o smrnn dnda ayr bir devletin varl mmkn olur. Ve bizzat bu da, politik ve politik olmayan ayrmn n, bu hukuki ya da ideolojik ayrmn sosyolojik bir ayrmn zihinlerde yansmasym gibi kavranmasn, bu yndeki yanlsamay pekitirir. Dikkat edilsin, burjuvazinin dini, modern toplumun dini veya ideolojisi bizzat bu ayrmn kendisidir. Bu ayrmn kendisinin dayand kavramlarla, yani bu dinle, bu dinin kendisi, bu ayrmn kendisi aklanamaz. Kapitalist smrnn yani art deer retiminin ekonomi d cebire, devlete gerek duymadan gereklemesi politik ve politik olmayan ayrmn mmkn ve gerekli klar ama peki din niin politik olmayan diye, yani zel, kiisele ait olarak tanmlanr ? Aslnda sadece din deildir bu politik olmayan olarak tanmlanan. deal kapitalizmde soy, kltr, dil, etni, rk, cins de politik bir anlama sahip deildir166. Soru udur: niin bunlar politik olmayan kategorisine koyulmaktadrlar kapitalist toplumda veya burjuva uygarlnda? Bunu mmkn ve gerekli klan, igc denen metan ok zgl karakteridir. Bu igc denen metan fiziksel veya manevi zellikleri ile onun kullanm ve deiim deeri arasnda bir iliki yoktur. Btn dier mallarda, bir maln kullanm deeri ile fiziksel veya moral zellikleri arasnda dorudan bir iliki vardr. Bir maln kullanm deeri onun fiziksel zelliklerinde

164

Burjuva ideolojisinin btn oyunu da buradadr zaten, bu ayrl sosyolojik bir ayrlm ve onun ifadesiymi gibi ele almak. Sadece Marksizm bu oyunu aa karabilme yeteneindedir. Ama Marksizmin bunu aa karabilmesi iin, aydnlanmann, yani burjuva ideolojisinin etkilerinden ve kalntlarndan kurtulmas gerekir.
165

Bylece, kapitalizm ncesi toplum iin tasavvuru mmkn olmayan bir blnme gerekleebilir zihinlerde. Her alan iin ayr kurallar ve yasalar, ayr hukuklar. Ekonomi alannda kar yasas egemendir. Ama daha ok kar iin de arasal akl. Akln egemenliine ve bilime vg aslnda kapitalizmin bir ideolojisidir de. nk bilim denen son durumada arasal akldr. Politik olan ise neye gre belirlenecektir? Politik olan da ulusal olana gre belir lenir. Yani ekonomi ration (akl), politika nation (ulus) ilkesine gre dzenlenir. Dine zel denerek yaplan bunu rasyonelletirmedir. Kapitalizm ncesinde dinler her eyi ayn ilkeye gre dzenlerler. Ticaret de, sava da, politika da, i de, a da sevime de, her ey ayn ilke iin yaplr. rnein Allah iin. Kapitalizmde ise, ticaret kar iin, politika ulus iin yaplr rnein. Hibir i tutarllk yoktur.
166

Dinin zellikle byle tanmlanmas kapitalizmin iinden kt toplumlarda dinin tm st yapy oluturmas nedeniyledir. Kapitalizm bununla sava iinde egemen olduundandr. Ama imdilik bu somut tarihsel hareketi bir kenara brakp, dini zel olarak tanmlamann mmkn ve gerekli oluunun nedenlerini ele alyoruz.

224

younlamtr ve onlarla belirlenir. Diyelim ki bir bardan biimi, yapld madde, bu maddenin zellikleri vs. onun kullanm deerini, yani yararlln belirler. Camdan ya da seramikten ya da tahtadan yaplan bardaklar uzun veya ksa, ince belli veya kaln belli bardaklar hep farkl ilevler, farkl yararllklar demektir. Hlbuki igc denen meta sz konusu olduunda, i gcnn bir siyah veya bir beyaz, bir kadn veya bir erkek, bir Alman veya bir Krt, bir homoseksel veya bir hetoroseksel, bir Mslman veya bir Hristiyan, bir asil veya bir soysuz olmas; o igc sahibinin siyah veya yeil gzl olmasndan; kuru fasulye veya skender Kebap sevmesinden daha farkl bir sonu yaratmaz. Dolaysyla btn bunlar, o igcnn fiyat, yani cret asndan ve o igcnn yaratt deer ve art deer asndan da bir fark yaratmamaktadr. Yani igc denen metann kullanm deeri ile onun fiziksel ve moral zellikleri arasnda hibir iliki bulunmadndan, art deer smrs kapitalizmin z olduundan ve de art deerin retimi de i gc denen metan kullanm deerinin gereklemesiyle mmkn olduundan, kapitalizmde bunlarn hibir ekonomik anlam yoktur, dolaysyla da bu ekonomik sisteme uygun bir styapda politik bir anlamlar yoktur veya olmamas gerekir. gc denen metann bu zellii, kapitalizm ncesinde adeta her eyi belirleyen, tm toplumsal rgtlenmenin dayand bu zelliklerin politik olmayan olarak tanmlanmasn mmkn ve gerekli klar. Kapitalizm ncesinde inanc ya da soyu dnda insann var oluu bile tasavvur edilemez. Kapitalizm ncesi toplumda, kabaca, komn soya, uygarlk inanca gre toplumu rgtler. Aforoz, yani soyun ve inancn dna pskrtlme (ister komnden ister uygar toplumdan olsun), an ar cezadr. Dinden dlanma toplumdan dlanmadr ve lm demektir. Ancak bir komnn (ki komn de aslnda bir totemden gelenlerin dinsel cemaatidir) veya dinsel cemaatin yesi olarak var olunabilir167.

167

Kapitalizm ncesinde zenginliklerin kayna esas olarak tarmdr. Tarmsal retim ise znde kk kyllerin retimidir. Kk kyl esas olarak komndr. Bu mece, Rus Miri, Alman Mark olarak kapitalizmin douuna kadar bile varln srdrr. Dolaysyla kapitalizm ncesinde, komnn dnda, komn daldnda ve uygarla geildiinde de dinsel cemaatin dnda insan mmkn deildir. Bu gn bizlere tasavvur edilmez ve boucu gelen ey; yani zelin olmamas, soyun (ki soy da son durumada totem araclyla dindir, yani tmyle styapdr) dinin tm toplumsal yaam kapsamasdr. Bu nedenledir ki kapitalizm ncesinde toplumda dinler karsnda tarafszlk mmkn deildir. Din kapitalizm ncesinde politika dn deil, kapitalizmin, politik, ekonomik, zel diye ayrp ayr ekmecelere ve hukuklara yerletirdii tm alanlar kapsar. Din bir styap kurumu deildir. Din styapnn ta kendisidir. Marksistlerin dini bir styap kurumu olarak tanmlamalar, burjuva ideolojisinin, Marksist bir rt iinde yeniden ortaya kmasndan baka bir ey deildir. Kapitalizmin yaratt bir yanlsama ve burjuva ideolojisinin egemenliinin bir yansmasdr, politika, kltr, aile, din, hukuk, gelenekler vs. gibi styap kurumlar kavray. Kapitalizmdeki bu hukuki ayrlmann, sosyolojik bir ayrlmaym gibi grn ve Marksist bir terminolojide dile geliidir. Kapitalizm ncesinde, din dnda ne bir hukuk, ne bir aile, ne bir kltr ne de bir din vardr. Kapitalizmde de ayndr aslnda, sadece kapitalizmin dini bu ayrmn kendisidir. Yani zel, politik, ekonomik ayrm veya dinin zel olduu; politiin ulusala gre belirlendii; ekonominin kara gre belirlenecei, btn bu ayrmn kendisi dindir, kapitalizmin dinidir. Dolaysyla bu ayrmn kendisi de, yani kapitalizmin dini de, bu st yapnn ta kendisidir. Bu ayrmn dnda da bir st yap yoktur.

225

Kapitalizmde ise, igc denen metann, kar ve art deerin kayna olan bu biricik metann, dili, dini, soyu, kltr, hibir eyi kapitalizmin ileyiini ilgilendirmez. Kapitalizm, kendi iinde rk, milliyeti, cinsiyeti vs. deildir. Zaten bu nedenle ideal burjuva toplumunda, tm dillerin, dinlerin, cinslerin, rklarn eitlii ilkesi egemen olur168. Tam bu nedenle bunlara zel denir. Bu nedenle burjuva toplumunun btn anayasalarnda herkes inanc, fikri, rk, cinsi, soyu sopu, kltr ile eittir denir169. Bu kapitalizmin temelindeki i gc denen meta karsnda sermayenin konumunun siyasi bir ifad esidir. Bu ayn zamanda kapitalizm ncesinde politik olan belirleyenin, politik alandan , daha dorusu kapitalist toplumun styapsndan zorla dlanmasdr. gcnn bu zellii olmasayd zel (politik olmayann politikten ayrlmas) olmazd. Bu nedenledir ki (yani hibir politik anlamlar olmad, politik alandan dlandklar iindir ki) kapitalizm ideal biiminde btn bunlar karsnda tarafszdr. Burjuvazi ilk devrimlerini kapitalist olmayan toplumlar iinde yapt; bu toplumlar dine gre dzenlendii iin, dinin zel olduunu ilke haline getirmitir. Yani dinin politik olan, ekonomik olan alandan dlannn ve bunun zorla gerekletirilmesinin ifadesidir dinin inan, politika d, yani zele ilikin olduu ilkesi. Bu ilkeyi kabul etmeyen din zorla politik alandan tasfiye edilir. Kendisini inan olarak kabul etmi din ise, artk her ne kadar kapitalizm ncesindeki dinin devamcs olduunu iddia etse de, bu sadece grntr; dinin inan olduunu syleyen dinler aslnda gemiin kalntsn deil; modern toplumun, kapitalist toplumun, ulusuluun ideolojisini savunurlar ve burjuvazinin egemenliine hizmet ederler 170 bunlar kelimenin
168

Gerekte teorik sorun kapitalizmin niye dini zel olarak, yani politika d olarak tanmladnda deil; somut tarihte kapitalist toplumlarn politik olan (ulusu) niye etniye, soya, tarihe, dile gre tanmladklar; niye her zaman dini tamamen zel bir ey olarak ele almadklar; niye hibir zaman ideal bir laiklik olmadndadr. Kapitalizmin ideal biiminde, deer yasas bakmndan bunlarn hi birine gerek yoktur. nk i gcnn u veya bu soydan, boydan, dinden olmas sonucu deitirmez. Bunun aklamas elbette, sermayenin gerek tarihsel hareketi ile olabilir. Sermaye veya deer yasas somut tarihte ne gibi srtnmelere ve arplmalara urayarak hareket etmektedir? Marksizmin geliim tarihi bu somut hareketin anlalmas ve konu edilmesinin tarihidir. Kapitalizm gelitike de saf biimine yaklatndan, Marksn Kapitalde ele ald biime yaklam olur ve bu nedenle Marksn Kapitali; kapitalizm var olduka daima artan bir tazelik yaar.
169

Bu nedenle bu eitlikleri salamaya ynelik btn sosyal hareketler, yani ulusal baskya, rk baskya veya cinsel baskya kar hareketler vs. hepsi znde burjuva karakterde, baarya ulatklarnda kapitalizmi ideale yaklatran ona bir canllk ve dinamizm veren hareketlerdir.
170

Bu kendini inan olarak tanmlayan ve burjuvazinin ulusuluk dininin basit bileenleri haline gelmi dinlerin ayrca baka soyutlama dzeylerinde ele alnmas gereken birok baka ilevleri de bulunmaktadr. rnein, i gcnn yeniden retilmesinde, zellikle Aile balamnda bir ilevleri vardr; kapitalizmin her eyi metalatrmasna kar yani yabanclamaya kar bir ila olarak, ezilenler iin bir dayanma ve savunma, ezenler iin bir uyutma arac olmak gibi ayrca ele alnmas gereken birok ilevi vardr. Ama bunlar hem sermayenin gerek tarihsel hareketi hem de snflar ve politika balamnda ele alnmas gereken yanlardr. Bunlar ksmen birok Marksist tarafndan incelenmitir. Aslnda imdiye kadar Marks ist din teorisi tam da bu ilevler zerinde younlam saylabilir. Ama bunlar bize dinin ne olduunu deil, kapitalist toplumda dinin ilevlerini gsterir. Bu ikisi ok farkldr. Marksizmin en byk yanlgs tam da bu olmutur. Kapitalist toplumdaki dinin ilevleri ile kapitalizm ncesindeki dini ayn ey gibi ele almtr ve Dinin ne olduunu

226

gerek anlamnda din (styap) deildirler, modern toplumun dininin bir bileeni, bir aracdrlar. Bu bakmdan burjuvazinin egemenlii ile, kendisinin inan olduunu, politika d olduunu syleyen dinler arasnda bir eliki yoktur . nk bunlar artk din deil, burjuvazinin, kapitalizminin dininin bir bileenidirler171. Gsterildii gibi bu dinin birinci ilkesi politik ve politika d ayrm ise ikinci maddesi dinin politika d, yani zel olduu idi. Bu bakmdan gnmzn bu ayrm kabullenen ve savunan dinleri, devamcs olduklarn syledikleri dinlerin dmandrlar. kisi bir arada yaayamaz.

anlayamamtr. Biz de ilerde yeri geldike bu konulara gireceiz. Burada sorunun zne younlamakla yetiniyoruz. Bir sonraki blmde bu konu ksmen ele alnacaktr.
171

Nasl klasik uygarlklarn dinleri, komn dinlerinin kimi adetlerini ve sembollerini kendi btnlnn bir paras olarak kullanrlarsa, (rnein komnn totemleri uygarlk tanrlar olabilir. Topluma kabul merasimi olan acl imtihanlar, rnein snnet gibi komn hayatn dzenleyen kurallar uygarlk dininin bileenleri olarak kullanlabilir). Klasik dinleri de modern toplumun dini benzer biimde kullanmaktadr. Bu biraz simbiyoz bir iliki gibidir. Modern toplumda kendini inan olarak gren din, kapitalizmin dnda var olamaz artk. Ama Kapitalizmin de varln srdrmesi iin byle bir din birok ilevler grr.

227

Marksist Bir Din Teorisi Yokluunun Dolayl tiraflar

Marksizmin (Tarihsel Maddeciliin ya da Diyalektik Sosyolojinin) bir ulus teorisi olmad sylenmitir ve bu imdiye kadar doruydu. Ama bir din teorisinin olmad hemen hemen hi sylenmemitir . Ve Marksizmin bir din teorisi olduuna dair bir yerlemi yaygn kanaat vardr. Fakat Marksizmin bir ulus teorisinin olmadn sylemek Marksizmin bir din teorisi olmadn itiraf etmekten baka nedir ki? Tam da bir ulus teorisi olmad iin bir din teorisinin olmad grlmemektedir. Ve tam da bir din teorisi olmad iin ulus teorisi yoktur. Bir din teorisi olmad srece bir ulus teorisi olamazd. nk tam da dini zel olan, inanca ait olan olarak tanmlamak; veya tersinden ifade edersek , politik olan zelden ayrmak ve politik olan ulusal olana gre tanmlamak, yani ulusuluk modern toplumun dinidir 172. Bir inancn taraftarlarnn inanlar hakknda syledikleriyle o inancn ne olduu anlalamaz. Byle bir davran, rnein Allah, Allaha inananlarn Allah hakknda sylediklerine gre tanmlamaktan baka bir anlama gelmez. Marksizmin imdiye kadar, gerek ulusun gerek dinin ne olduuna ilikin syledii her ey, ulusularn, yani politik olan ulusa gre tanmlayanlarn ve dinin politik olandan ayr olduunu syleyenlerin, yani burjuva uygarlnn ideolojisinin ve inanlarnn ulus ve din hakknda sylediklerini kabul edip tekrarlamaktan baka bir ey olmamtr. Ve bunun bir dinin taraftarlarnn dinleri hakknda syledikleriyle o dinin ne olduunu anlamaya kalkmaktan hibir fark yoktur. Bu nedenle, din bir inantr demek bu modern toplumun dininin, yani ulusuluun, yani politik olann ulusal olana gre tanmlanmasnn, bir amentsn tekrarlamaktan baka bir ey deildir. Marksistlerin dini bir inan olarak tanmlayarak, yani zele ilikin olarak; yani politik olmayan olarak tanmlayarak yapt tam tamna bu olmutur. * Marksizmin bir ulus teorisinin olmad gibi bir st yaplar teorisinin olmad sylenmitir ve bu imdiye kadar doruydu. Ama bu balamda da bir din teorisinin olmad sylenmemitir. st yaplar teorisi olmadn syleyi ve din teorisi olmadn gremeyi, tpk ulus teorisi olmadn gr ve din teorisi olmadn gremeyi gibi; yani bir ulus teorisi olmad iin

172

Ulusuluk modern toplumun dinidir ifadesindeki din kavramn, burjuvazinin ona verdii inan anlamyla deil, sosyolojik, anlamyla anlamak gerekiyor. Yani tmyle styap anlamnda anlalmaldr. Bu bakmdan bu nerme yle de ifade edilebilir: Ulusuluk, modern toplumun styapsdr.

228

din teorisi olmadn gremeyi ve bir din teorisi olmad iin ulus teorisinin de bulunmay gibi, ayn madalyonun iki yzdr. Bir styaplar teorisi olmad sylenmekte ama bir din teorisi olmad iin de bir st yaplar teorisi olmad grlmemektedir. nk bir din teorisinin ve dolaysyla dinin modern biimi olan ulus teorisinin olmamas bir st yaplar teorisinin olmamas bi iminde grnmektedir. Bir st yaplar teorisinin olmadnn sylenmesi znde Marksist bir din teorisinin olmadnn itirafndan baka bir ey deildir. nk din, ama modern toplumun din deyip hukuken inan veya zel olarak tanmlad din deil, kapitalizm ncesindeki din bir st yap kurumu deil, tmyle st yapdr . Dinin tmyle styap olduu gerei, ulusuluk da dediimiz veya z: politik, ekonomik ve zeli ayrmak ve politik olan ulusal ile; zel olan din olarak tanmlayan modern toplumun dininde de deimez. Bizzat hukuki olarak, politik, zel ve ekonomik ayrmnn kendisi, modern toplunun dinidir ve bu din de bir st yap kurumu deil, tmyle onun st yapsdr. Dier bir ifadeyle, dini bir st yap kurumu olarak veya inan olarak (yani zele ilikin olarak) tanmlayan bir Marksizm, znde modern toplumun dinini, yani burjuva ideolojisini savunan bir Marksizmdir. Bu Marksizm, bilinsiz olarak modern burjuva uygarlnn zel, ekonomik ve politik ayrmn sosyolojik kategoriler gibi alp, burjuvazinin bu ideolojik ayrmn savunuyor demektir. imdiye kadar maalesef olan da bu olmutur. Burada ayrca ulusuluun modern toplumun dini olduu nermesi hakknda ksa bir aklama daha yapmak gerekiyor. Ulusulukla ilgilenen birok Teorisyen ve Marksist de, ulusuluun bir din olduunu sylerler173. Ancak onlar bunu sylerken, dini bir ideoloji, bir styap kurumu, bir inan, bir kltr olarak tanmlamaktadrlar; yani burjuvazinin dininin, ulusuluk dininin din kavramn kabullenip, o anlamda ulusuluun bir din olduunu sylemektedirler. Bu gr muhakkak ki, ulusu snf gibi, insanlarn kabul ve bilincinden bamsz bir kategori olarak dnenlere gre, nispeten daha esnek ulus kavramna dayanr ve politik olarak daha ilerici bir ulusulua olanak salar ama bu nerme yine de burjuva toplumunun dini erevesinde o dinin kabullerine dayanan bir nerme olarak kalr. Biz ise, ulusuluk bir dindir; modern toplumun dinidir derken, dinin bir ideoloji, bir inan, bir styap kurumu olmad, tm toplumsal hayat dzenleyen styap olduu anlamnda bunu sylyoruz. Yani dini, burjuvazinin dininin, ulusuluun tanmyla tanmlamyoruz. Dierleri
173

rnein Carlton J. H. Hayesin kitabnn ad: Milliyetilik: Bir Din, (stanbul, 1995).

Keza Hayali Cemaatler adl eserinde Benedict Anderson da rnein yle yazyor: Milliyetilik, liberalizm, Faizm gibi olgularla deil de akrabalk, din gibi olgularla bir arada dnlrse, her ey daha kolay olabilir. (s.20) Ayrca bizzat biz de, yakn zamana kadar, birok yazmzda Ulusun ve ulusuluun bir din olduundan sz ettik. Btn bunlarda, din derken, dini tam da imdi eletirdiimiz anlamda, bir inan, ideoloji, styap kurumu anlamnda kullanyorduk.

229

ise, ulusuluun bir din olduunu sylerlerken, dini tam da bu ulusuluk dininin tanmlad anlamda kullanyorlar. Bu fark anlamadan konuyu anlamak mmkn deildir. Burada devrimci olan, yeni olan dnce, dinin ne olduudur; Ulusuluun da bir din olduu deil. Dinin anlam deiince , bir din olarak ulusun ve ulusuluun da anlam deiir otomatikman. * Dnyay kasp kavuran ulusuluun bylesine alternatifsiz egemen oluunun en byk sorumlusu, szde ulusuluun dman olduklarn syleyen Marksistler ve Enternasyonalistler olmutur174. nk onlar burjuvazinin, yani ulusularn ulus hakknda sylediklerini , onlarn hukuki ve ideolojik kategorilerini sosyolojik kategoriler haline getirmiler , onun bilinsiz savunucular olmulardr. Dinin tm dnyada gerek ulusal olann tanmlanmasnda giderek artan lde kullanlmasnn; gerek ezilmeye ve yabanclamaya kar tepkinin bir bayra olarak ykseliinin en byk sorumlusu da yine szde kendilerinin tutarl ateistler olduklarn syleyen Marksistler olmutur. nk onlar modern toplumun dininin din hakknda sylediklerini , burjuvazinin veya ulusularn hukuki ve ideolojik kategorilerini sosyolojik kategoriler haline getirmiler , onun bilinsiz savunucular olmulardr. Marksistler, modern toplumun dini olan zel, politik ve ekonomik ayrmnn kendisini deil bunun uygulamalarn eletirmilerdir. Marksistler politik olann ulusal olana gre tanmlanmasn deil, bunun somut gerici biimlerini eletirmiler ve onlara kar kmlardr. En iyi halde, her trl inancn zel olmas iin, politik olann demokratik nitelikte (nsan haklarna dayal yurttalk kavramna dayanan, dil, din etniyi ulusun tanmndan dlayan) bir ulusulua gre tanmlanmas iin savamlardr. Yani ne ulus ne de din konusunda yani styapda, programlar burjuva uygarlnn programndan baka bir ey olmamtr. Bu nedenle bu gn dnyay kasp kavuran milliyetilik ve milliyetiliin kar konulmaz zafer yry, Marksistlerin burjuva ideolojisinden yeterince kopmamlktan kaynaklanan gnahlarnn cezasdr.

174

Bu paradoksa Milliyetilik konusundaki btn ciddi teorisyenler gibi Eric Hobsbawm da bir ok kereler dikkati ekiyor. rnein yle yazyor: Marksist hareket ve devletler yalnzca biimleri bakmndan milli olmakla kalmadlar, zlerinde de yle, yani milliyeti oldular. Bu eilimin srmeyeceini dndrecek hibir iaret yok (Zikreden, B. Anderson, s.16) Keza daha yllar nce biz de yle yazmtk: Gellner bir yerde, Milletleri Milliyetilerin yarattn syler. Somut tarihi gz nne getirdiimizde, bu nermeyi yle dzeltmek gerekir: Uluslarn ounun Enternasyonalistler yaratmtr. (Demir Kkaydn, Enternasyonalizmin Sonu, Sosyalizmin Sorunlar Kitap Dizisi 2, s. 89, Haziran 1995)

230

Ama ne var ki, Marksizmin, aydnlanmann, burjuva sosyolojilerinin etki ve kalntlarndan kopamaynn cezasn tm insanlk ekmektedir. Marksizmin, ilk yapmas gereken i, nce bu gnahlardan arnmaktr. Btn byk dinler, kendi nefsine yani igdlere kar sava en nemli grevlerden biri olarak tanmlar. Snfsz toplumlarn, komnlerin dinlerinde nefsi kontrol altna almay reten acl snavlar her zaman bir kuraldr. rnein Alevilik eline, beline, diline der. slam, en kutsal sava insann kendi nefsine verdii sava olarak tanmlar. Uzak Asya dinlerinde kendi nefsiyle mcadele iinde Nirvanaya ulamak en yce hedeftir. Benzer ekilde, insann insanlamak iin igdlerine sava amas gibi, Marksizm de kendi iindeki aydnlanmann ve burjuva ideolojisinin kalntlarna kar kutsal bir cihat amak zorundadr. Bu kutsal cihadn meydan muharebelerinin verilecei yer de, din, ulus ve st yaplar teorisi alanlardr. Bu alanlarda burjuva ideolojisinin bilinsizce benimsenmi yarglarndan kurtulmadan, bir sosyalist uygarlk projesi gelitirilemez, bamsz bir program koyulamaz, burjuva ideolojisinden bamszlalamaz, hasl modern ii snf, insanln karsna bamsz b ir alternatif olarak kamaz. i snf bu kutsal cihad baaramad srece de, insanlk iin hibir yaama ans bulunmamaktadr. Kendini Erefi mahlkat diye tanmlayarak canllarn zirvesine oturtan insanolu, ya da Homo Sapiens, yok ederek yerini ald Naendertal denen insan tr kadar bile uzun yaamay becerememi, doa tarihinin en ksa yaam tr olma erefini kazanacaktr. * Marksizm, her zaman iinden kt aydnlanmann gnahlaryla damgal olmutur 175. Marksizmin geliim tarihi bir bakma aydnlanmann gnahlarndan arnmann tarihidir. i hareketinin ve tarihsel maddeciliin tarihinde her ileri srama aydnlanmann bir gnahnn daha bilince k, bir gnahndan daha arnma demektir. Bizzat Marx-Engelsin dncesinin evrimi, aydnlanmann gnahlarndan bir arnmann tarihidir. rnein bu, Hindistanda ngiliz egemenlii ile rlanda konusundaki grlerinin farkl ve zt niteliinde grlebilir. Bu farkllk aslnda onlarn dncesindeki geliimin iki farkl aamann, aydnlanma etkisinden bir arnn ifadesidir176.

175

Marksn Louis Bonapartenin 18 Brumairei adl eserindeki u szleri bizzat Marksizmin de tabi ve kurban olduu bir yasay ifade ediyor: nsanlar kendi tarihlerini kendileri yaparlar, ama kendi keyiflerine gre, kendi setikleri koullar iinde yapmazlar, dorudan veri olan ve gemiten kalan koullar iinde yaparlar. Btn lm kuaklarn gelenei, byk bir arlkla, yaayanlarn beyinleri zerine ker.
176

Aydnlanmann dz, iyimser ve ilerleyen, gerilii ve kapitalizm ncesini tasfiye eden tarih anlaynn yerini; karmak ve kapitalizm ncesiyle simbiyoz bir yaama geen, hatta onu glendiren bir anlaya geitir bu. Bu anlay farkna bal olarak, balangta rlandann kurtuluu ngiliz i snfndan beklenirken, sonraki aamada, rlanda kurtulmadan ngiliz ilerinin kurtulamayaca sonucuna varlr.

231

Geri bir lkede sosyalist devrim olasl ve olana (yani nce Trokinin 1905de n grd, 1917de Nisan Tezlerinde Leninin ayrca vard sonu ve onun fiili gereklemesi olan Ekim Devrimi) II. Enternasyonal dneminde sosyalist harekete egemen olan, dzgn deien ve aamal tarih anlayyla bir kopula, yani aydnlanmann veya burjuvazinin evrim anlayndan bir kopula birlikte olmutur. Birinci Dnya Sava sonrasnn ykselii, yine II. Enternasyonal dnemind e egemen olan, aydnlanma kalnts pozitivizm damgal tek ynl ve tek ulu tarih anlayyla kopumaya karlk dmtr. Marx ve Engelsin Komnist Manifestonun daha ilk satrlarnda dile getirdikleri, k ya da devrim gibi177, ya barbarlk ya sosyalizm biimindeki ak ulu tarih anlay yeniden kefedilmitir178. Faizmin ykselii, bu ykselii aklama gerei, Marksizmin yine burjuva aydnlanmann bir kalnts olan, ilerleyen tarih anlayyla ve Aydnlanmann tanrs akln, akl dna varnn kavranmasn ve burjuva rasyonalizmiyle kopuunu, yani bir kalntdan daha arnmasn gerektirmitir179. Hikmet Kvlcmlnn kapitalizm ncesi toplumlar ve tarihi aydnlatma giriimi, en akl d grnen dinlerin ardndaki rasyonel olann aa karlmasn; dzgn ve aamalarla gelien tarih anlayyla ve Avrupa merkezcilikle kopumay 180; yani Aydnlanmann kalntlarndan bir arnmay getirmitir. Marksizmin imdiye kadar bir ulus ve din teorisinin olmamas da yine aydnlanmann kalntlaryla ilgilidir. Marksizm, dini ya klasik aydnlanmann rasyonalizmi balamnda, yani akl m inan m, balamnda, bir epistemolojik sorun olarak; ya yabanclama balamnda bu yabanclamann bir ifadesi ve ona bir tepki olarak; ya ideoloji balamnda, yani ezen ve ezilen snflarn karlarnn ifade edilmesi balamnda; ya bir sosyal hareket olarak, bir siyasi parti olarak, (rnein ilk Hristiyanlk ve Almanyada Kyller Sava rneklerinde olduu gibi) ele almtr.

177

Bugne kadarki tm toplumlarn tarihi, snf mcadeleleri tarihidir.

zgr ile kle, patrisyen ile pleb, senyr ile serf, lonca ustas ile rak, ksacas, ezen ile ezilen, birbiriyle srekli bir kartlk iinde bulunmu, birbirine kar gizli ya da ak kesintisiz bir mcadele srdrm, bu mcadele ya tm toplum yapsnn devrimci bir dnmyle, ya da mcadele eden snflarn hep birlikte kyle sonulanmtr. (a.b..) Komnist Manifesto, http://www.marxists.org/turkce/marx/1848/manifest/kpm.htm
178

Bu konuda gayet iyi bir inceleme, Michael Lwynin, Dnyay Deitirmek zerine adyla Trkiyede Ayrnt Yaynlar arasnda yaynlanan derlemesindeki Rosa Luxemburgun ya Sosyalizm ya Barbarlk Anlay adl makalesidir. (s. 127-135).
179

Bu balamda zellikle, Benjaminin Devrimler tarihin mdat Frenleridir nermesi ve Frankfurt Okulu da denen, Eletirel Teorinin katklar, zellikle, Aydnlanmann Diyalektii anlabilir.
180

Kvlcmlnn zellikle, Allah-Peygamber-Kitap adl eseri, din hakkndaki burjuva sosyolojisinin din anlayyla tam bir kopumann kenarna kadar gelmektedir. Ama bir trl gereken sramay ve kopuu yapamaz, nk kendisi Ulusuluun ulus teorisine sahiptir. Hem de tarihi bile uluslarn tarihi olarak grecek ve anlatacak kadar. rnein Dinin Trk Toplumuna Etkileri adl almann bizzat ad bile bu snrll ve amaz yanstmaktadr. Yani bir zamanlar bir din bir de Trk toplumu, yani Ulus varm gibi ko nuyu tamamen ulusuluun penceresinden ele almaktadr.

232

Ama dini bu tarz aln kendisi, modern burjuva toplumunda dinin koyulduu inan alann tm kapitalizm ncesi tarihe, snfl ve snfsz toplumlar tarihine yaymaktan baka nedir ki? Yani burjuva sosyolojisinin ve aydnlanmann dine ykledii ilevi, onun politik olan dnda inan olarak tanmlanmasn ve bir ideoloji olarak grd ilevi, onun tarih boyunca gerek sosyolojik niteliiymi gibi almaktan baka bir ey deildir. Modern toplumda din, bir inanca ve bu inanca ilikin tamamen zele ait seremonilere ve de rituelleri dzenleyen din adamlarna indirgenmitir. Modern toplumdaki bu durum, tm tarihte de dinin byleymi gibi ele alnmas ynnde bir yanlsamay pekitirir. Sanki kapitalizm ncesinde de din sadece bir inan, bir takm riteller ve din adamlarym, tpk modern toplumdaki ilevleriyle snrlymlar gibi grnr. rnein, eski Yunanllarn veya Azteklerin veya Krtlerin veya Trklerin inanlarndan, dininden sz edilir. O zamanlar Yunanllar olmad ve bu gnk inan anlamnda dinler olmad, o dinlerin bu gn modern toplumda ulusun yapt her eyi yapt unutulur. Yani bu gnn dnyasnn kavramlaryla tarihe baklr. Bu nedenle din deyince akla bir takm seremoniler, bir takm bo inanlar ve bir takm din adamlar gelir. Bu gnn toplumundaki gibi politik alann dna itilmi (ama bu itiliin kendisi politiktir), bir inan olan dinler gelir. Din deyince akla, bu gnk cem gelir, namaz klmak gelir, kilisede pazar duas gelir. Dede gelir, imam gelir, papaz gelir. Tarihte, u modern kapitalizm douncaya kadar, hi bir zaman din bunlardan ibaret deildi: ister snfsz toplumun ister klasik uygarlklarn dinleri olsunlar, onlar tm toplumsal yaamn her ann, her momentini, tm toplumsal rgtlenmeyi ve organizmay belirliyorlard. Bu sadece uygarlklar ve onlarn dinlerinde byle deildi; snfsz toplumlarda, komnlerde de byleydi. Alevilik diyelim, cem, dede veya bir takm inanlar deildi sadece. Doduunuz an, adnzla, doumunuzdaki seremoniyle, soyunuzla bir Alevi olarak douyordunuz. Bu andan itibaren tm yaamnz, suyu imenizden insanlarla ilikilerinize, en mahrem ilikilerinizden her hangi bir toplulukta, rnein cem treninde nerede nasl oturacanza veya giyineceinize veya dans edeceinize; cemaate eit hakl bir ye olarak kabul ediliinizden lmnze, eitiminize, bir su ilediyseniz cezalandrlmanza, ocuklarnz nasl eiteceinize, sizin nasl eitileceinize; ne zaman neyi yiyeceinize veya neyi yiyemeyeceinize, yiyeceinizi nasl hazrlayacanza kadar her ey ama her ey din tarafndan belirlenir. Yani din sadece epistemolojik anlamda bir inan veya ideoloji deil, hukuktur, eitimdir, salktr, ekonominin dzenleniidir, art rnn nasl kullanlaca ve datlacadr, retimin nasl rgtleneceidir, hsl her eydir. Domadan nce ve ldkten sonra bile o din belirler varlnz. Alevilik dnda bir hukuk, bir ahlak, bir sanat, bir bilgi, bir eitim yoktur. Alevilik ya da din, ahlak, sanat, gibi styap kurumlarnn yan sra onlar gibi bir ey deil, bunlarn hepsidir. Sadece Alevilik mi byledir. ster slam, ister Budizm, ister Hinduizm, ister eski Yunanllarn dini, ister Eski Msrn dini gibi uygarlk dinleri; ister amanizm, Alevilik, Ezidilik gibi snfsz toplum dinleri olsun, btn toplumlarn btn dinleri byledir. Din toplumun var

233

olu tarzdr. Din ekonomi ekirdeini saran sitoplzma gibidir. Dinin dnda hibir ey yoktur ve var olamaz. Hibir styap kurumu, yani ne devlet, ne sanat, ne hukuk, ne ahlak, ne yaam ne lm, ne salk ne hastalk dinin dnda var olamaz. Dinin d demek, toplumun d demektir. Bu nedenle kapitalizm ncesinde en korkun cezadr aforoz181. slam ele alalm. Doduunuz an Mslman olarak doarsnz, hatta domadan nce bile Mslmansnzdr. nk hemen her dinde insanlar ancak ayn dinden olduklaryla birleebilirler. Yani ancak belli bir dinden anne ve babann ocuu olarak doabilirsiniz. Daha kulanza okunan ezan ile birlikte sylenen isminizle o dine, topluma girersiniz. sminiz bile dinseldir. Keyfi olarak verilemez. O dinin yasaklamad bir isim olmak zorundadr. Bu andan itibaren tpk nefes aldnz atmosfer gibi o din tm hayatnz ve eylemlerinizi, tm toplumsal yaamnz belirler. En mahrem eylemlerinizden sonra nasl ykanacanzdan, bir su ilediinizde nasl ve neye gre yarglanacanza, kime ne kadar vergi vereceinize, art rn kimlere nasl datacanza (sadaka ve zekat), neyi nasl reteceinize, ne iin ve ne zaman savaacanza, ne zaman ve ne iin lmeniz ve ldrmeniz gerektiine, ldnzde mezarnzda nasl yatacanza, ldkten sonra nasl anlacanza, hatta ruhunuzun nereye gideceine kadar her ey din tarafndan belirlenir. Ahlak, kltr, hukuk, tm bilgi ve eitim yani toplumsal ve politik olan her ey dinseldir ve toplumda politik diye bir ayrm da yoktur. Dinsel olan ayn zamanda politik, ayn zamanda zel, ayn zamanda toplumsal, ayn zamanda estetik, ayn zamanda etik, ayn zamanda pedagojik, ayn zamanda ekonomik vs.dir. zel yani politika d olana ve olmay kabul edene din diyen; politii ulusal olana gre tanmlayan ve din olmad iddiasnda bulunan bu gnk toplumun dini de farkl deildir. Doduunuz an modern toplumun dini olan ulusulua gre belirlenmi bir devletin yurtta olursunuz. Dnyada her hangi bir devlete ait olmayan bir tek kar toprak yoktur, ulussuz olarak dnyaya gelmeniz mmkn deildir, tpk kapitalizm ncesinde dinsiz olarak dnyaya gelmenizin mmkn olmad gibi. Yani domadan nce bile bu dinden olmaya mahkumsunuzdur. Ama bu din kulanza ezan okumaz, ya da kilisede vaftiz etmez de size bir doum ilmhaberi ve nfus czdan verir. Bunlar olmadan varlnz bile kantlayamazsnz. O andan itibaren tm hayatnz , bu ulus denen, eski toplumlarda imdi kendisinin yapt her eyi yapanlar inan diyerek politika dna atan ve kendisinin din olmadn syleyen, din dzenler. Hangi okula gideceksiniz; neler reneceksiniz; neler yapnca toplumun bir yesi olacaksnz; kime ne kadar nasl vergi vereceksiniz; nasl cezalandrlacaksnz; ne zaman ldrecek ve ne zaman ldrleceksiniz? Ne zaman alacak (alma saatleri) ne zaman dinleneceksiniz (Tatil gnleri). Hsl her ey bu din tarafndan dzenlenir. Bu dinin dnda var olu yoktur. Bu dinin kapitalizm ncesi dinlerden bir tek fark vardr. Bu dinde politikann belirlendii ulus ve ekonominin dayand kar ilkesinin

181

Bu, yani dinin tm toplumsal styap oluu, son derece parmam gznedir. Btn eski uyarlk kalntlar dinseldir. ster Smer zigurrat, ister Msr piramidi veya tapna; ister Panteon; ister Akropol, ster Gotik Kilisesi; ister Cami; ister Budist veya Hindu tapna; ister Aztek, Maya piramidi olsun, hepsinde din, devlet ve toplumsal rgtlenmenin merkezidir bu yaplar. Din, bylesine kr parmam gzne tm toplumsal ve siyasal rgtlenmedir.

234

kendisinden insanlar aras ilikileri dzenleyecek, o ilikilerde gzetilecek bir ahlaki ilke karlamayaca iin182, bu din eski alarn dinlerini bu eksiini kapatmak iin kullanr 183. Modern toplumun dini, politik olan ulusa, ekonomiyi kara dayandrmaktadr. Karn insanlkla ne ilikisi vardr ki? Kara hizmet eden eyin insanla da hizmet olduu varsaym, yani sermayenin karna olann insanlarn da karna olduu varsaym , (ki bu btn kapitalist toplumlarn varsaymdr. Btn politik ve ekonomik kararlar bu varsayma gre alnmaktadr.) en akl d ve batl inan gibi grnen dinin en batl ilkesinden daha m az batldr? Modern toplum, yani u kapitalist toplum, nce tm insanlar eittir deyip sonra politik olan ulus denen eye, yani eit olabilecekleri ulus denen eye gre belirlemektedir. Ancak bir ulusun bir yesi iseniz o eitlikten haklar ve grevlerden yararlanabilirsiniz demektedir. Bu davrann bizzat kendisi bir elikidir. Ama elikiler ve tutarszlk onun tabiatdr . Peki nedir ulus? En demokratik biiminde bile belli bir devletin topraklarnda domu olmaktr. Bu btnyle rastlantsal ve aslnda hibir insani temeli olmayan seimin neresi hangi dinden daha rasyonel ve insanidir? rnein kapitalizm ncesi bir uygarlk styaps olan slamiyet, insanlara bir kelimeyi ahadet getirerek Mslman olma olana verirken ve bunu insann kabulne ve seimine brakrken, bu gnn hududundan girilmesine kar bin bir

182

Politik olan belirleyen Ulustan, ekonomik olan belirleyen kardan hibir ahlaki ve insanlar aras ilikiyi dzenleyen ilke karlamayacandan, insanlarn toplum olarak yaamasnn temelini de yok eder kapitalizm. zellikle, gelimi kapitalist lkelerde, sk sk grlen ocuk ve genlerin arkadalarn hibir sorumluluk veya vicdan azab duymadan ldrmeleri gibi olaylar, inan olarak tanmlanm dinlerin destei olmasa, kapitalizmin, ya da modern toplumun dininin, toplumu bir arada tutacak hibir arac olmadn gsterir ve bunun bir yansmasdr. Kapitalizm ncesinde hibir dinin insan, kapitalizmde inancn yitirmi insan kadar tehlikeli deildir. nk btn dinlerde, insanlarn davranlarna yn verecek bir ahlaki ilke, bir referans noktas diye bir sorunlar yoktur. Ama kapitalizmde ve onun dininde, zeli (ahlak), politik ve ekonomikten ayrp, politii ulusa, ekonomiyi kara gre belirlediinizde artk hibir referans noktas kalmaz. Kapitalizm bir yandan dinlerden an kapatmak iin destek ararken, dier yandan srekli onlar andrr. Eer kapitalizmin bu andrmasna ramen insanlar hala inanca byk deer biiyorlarsa, bu insan olabilmeyi srdrmek iin, kapitalizme kar mucizevi bir direnitir; ulusun kar ve kardan te dayanacak bir eyler aramann araydr. Her eye ramen, kapitalizmin bu korkun, toplumu yok eden tahribatna kar, inan, ama hukuki bir kategori olarak deil, ontolojik bir kategori olarak, insanlarn varlklarna anlam veren bir ey olarak inan, kapitalizme bir direni, insani olan savunmadr. Bu inan Marksizm de olabilir baka bir din de. nemli olan yaama anlam veren bir referans noktasnn olmasdr. Bu referans noktas nesnel olarak kapitalizmi glendirebilir de, ama insanlarn var oluuna bir anlam ve davranlarna l sunar. Byle bir noktaya sahip olmann, ister bir Mslman, ister bir Sosyalist veya ister bir Budist olsun, insanlar ok daha insan kldn herkes hayatndaki ilikilerde gzlemleyebilir.
183

Yani modern toplumdaki kendini inan olarak tanmlayan din de modern dinin, yani politik olan ulusal olanla ve dini zel olanla tanmlayan dinin bir bileenidir . Ve bu anlamda ilevi bakmndan gemiin bir kalnts deildir. Eer gemiin kalnts dinlerin ilkeleri olmasayd, akl ve ulustan insanlar aras ilikileri dzenleyecek hibir ahlaki ilke, insanlarn hayatlarna anlam veren hibir deer karlamayacandan, yine byle kendini bu alan dzenlemekle, inan olmakla snrlam bir din yaratlmaya allrd. Fransz devriminin en radikal gnlerinde bile bir akl ve insanlk dini yaratlmaya kalklmasnn nedeni budur. Bu din ateizm de olabilir, akl dini de veya gemiten gelen bir dinin inan olarak tanmlanm biimi, rnein Alevilik veya slamiyet de olabilir. Ve tabii bunlar elbette tercih edilir.

235

bariyer ren, onlar elektrikli teller, maynlar, silahl askerler hatta uydularla, enfraruj kameralarla donatan, vatandalna girilmesi ve klmas adeta olanaksz veya almaz brokratik engellerle dolu olan modern uygarln dininden daha m az demokratik ve eitlikidir. Hele bir de, ulusu bir dilden, bir soydan, bir dinden, uydurulmu bir tarihten olmakla tanmlayan gerici ulusuluklarda, tutarszlk ve akl dlk; akl d, batl ve tutarsz denerek lanetlenmi olan dinlerin hibirinin ulaamayaca zirvelere kar. Bir bozkurtun soyundan geldiini syleyen Trkler veya Kavadan geldiini syleyen Krtler, Ademin veya Nuhun oullarnn soyundan geldiini syleyen dinlerden daha m rasyonel ve tutarldrlar? Kapitalizm ncesinde snfsz toplumlarn dinlerinde soy, kandalk ve ortak totem tm st yap ve toplumun bir sembol olarak ister istemez snrlamak zorundadr. Ama bu koulda bile kan kardelii ve kirvelik gibi biimlerle ak kaplar bulunur. Uygarlk dinleri ise esas olarak, dine balanmay herkese bir hak olarak grr ve tm insanlara bir ar olarak evrensel bir karakter tar. Ulusuluk ise, kanda toplumdaki gibi bir gereklilii bile olmamasna ramen o beenmedii dinlerin evrenselliinin kenarna bile varamaz. Hibir ulusuluk insanla bir ar deildir. Bunun neresi insani veya akli olabilir? Her din, kutsal olan olarak tanmladnda aslnda toplumu sembolize eder ve o kutsal iin olan her ey aslnda toplum iindir. Ama bu kapitalizmin dininde sadece kar ve ulus iin olabilir. Bunlardan hangi ahlaki ya da insani ilke kabilir ki? Bu nedenle modern toplumun dini insani ilikileri dzenleme, insan hayatnn anlam gibi sorulara bir cevap verme hatta byle sorular sorma yeteneinde bile deildir. Bu ise modern toplumun dininin, insanlarn toplum olarak yaamasn dzenleme yeteneinde olmaynn, iflasnn ilandr. Fransz devriminin en dine kar gnlerinde bile burjuvazi, bunlara bir cevabn kendi dininin, yani ulusuluk ve karn, iinde bir yeri olmadn sezmi, o koullarda, eski dini bu ilev iin kullanmak mmkn olmadndan, bir akl dini uydurmak zorunda kalmtr. Kar ve ulus ilkelerinden insanlarn toplu yaamasnn hibir ilkesi karlamazd. Burjuvazi ancak daha sonra, dini bir kere politik olann dna ittikten sonra, onun kalntlarn kendi aybn rtmekte kullanmann daha karl olduunu grmtr. Bu nedenle, burjuvazi her yerde o inan denerek, politika dna itilmi dinin en byk tevikisidir. Kendisinin inan olduunu kabullenmi dinler, ilevleriyle eskinin bir kalnts deil, modern dinin bir bileenidirler. Bylece kapitalizmin dininin tam anlamyla bir i tutarszlk iinde olduu da ortaya kar. Ulus iin l, kar iin al, Allah iin yaa der rnein. Allah, kar ve ulus, bunlar hangi ortak ilkede birleebilirler ki? Ama pratikte, Allahn (zelin, inancn) ve ulusun (politik olann) karn (ekonominin) mihrabnda, her an her dakika milyonlarca kez kurban edilmesiyle Fena Fillaha (Nirvanaya) ya da Ruh l Kudse ulap tutarszlndan kurtulur kapitalizmin dini. Ve geriye bir tek ilke kalr: kar, kar ve yine kar. Bu kapitalizmin dini, insan, hasta bir izofrenik varla dntrr. Halbuki, kapitalizm ncesi dinler her eyi ayn ilkeden karyorlard: O dinler yemekten imeye, almaktan 236

yaamaya, lmekten ldrmeye her eyin biricik ilkesiydiler ve bu gnkyle kyaslanmayacak bir i tutarllklar vard. Selam Allah iin veriyor; Allah diyerek yemek yiyor; Allah iin a kalyor; Allah iin yayor; Allah iin alyor; Allah iin lyor ve Allah iin ldryordunuz. Ve Allah da aslnda insanlarn toplum halinde yaaynn, toplumun bir sembolyd. rnekler slamiyet'ten veriliyor ama btn dinlerde byleydi bu. Arkeoloji gsteriyor ki, gerek snfsz toplumlarda gerek uygarlklarda dinsel olmayan hibir ey yoktur. Vcuttaki dvmenin biimi, rengi, zaman ve nasl yaplacandan, giyime, yemeye, mzikten ahlaka, hukuktan retime, dalmdan tketime, bilimden tbba her ey ama her ey din iindedir. Gnmze kalm btn tarihsel eserler veya arkeologlarn kardklar gnlk hayata ilikin eyalar, her ey dinseldir. anak mlein zerindeki motiflerden, heykellere, Gotik katedrallerinden, Yunan ve Roma tanrlarna; Budist tapnaklarndan; Smer Zigurratlarna; Aztek piramitlerinden Msr piramitlerine; her ey ama her ey dinseldir. En din d grnen saraylar bile dinin dolaymyla var olmular, onlarda oturanlar ayn zamanda en byk dinsel otoriteler olmular veya otoritelerini din araclyla kurabilmilerdir. Bylesine hayati nemde, tm toplumun iinde adeta nefes ald atmosfer; ya da retici gler ekirdeinin etrafndaki sitoplazma, yani st yapnn kendisi ve somut biimi olan din, hsl toplumun tm rgtlenmesi, Marksizm tarafndan, garip bir ekilde, tpk aydnlanma filozoflarnn yapt gibi, aslnda sadece felsefenin ve epistemolojinin bir konusu olarak, en ileri gittii noktada da snflar mcadelesindeki partiler ve ideolojiler balamnda deerlendirilmitir. Bu btnyle, burjuva aydnlanma ve ideolojisinin Marksizm iindeki varlnn sonucudur. nk burjuva ideolojisi, dini bir inan bir ideoloji sorunu olarak grr. Marksizm bunu olduu gibi alm ve hibir eletiriye tabi tutmadan kullanmaya kalkmtr. Marksizm nasl ulusun ne olduu konusunda ulusularn tanmna dayanmsa, dinin ne olduu konusunda da modern toplumun dininin, yani ulusuluun tanmndan hareket etmitir. Dinin bir inan olduu nermesinin, modern toplumun dininin (ulusuluun) bir nermesi olduunu hibir zaman kavramamtr. Bu nedenle, bir ulusuluk ve ulus teorisi olmad gibi bir din teorisi de olmamtr. nk ulus ve ulusuluk teorisi ancak bir din teorisinin kapitalizmdeki zgl bir biimi olarak var olabilir . Din bir styap kurumu deil, btnyle styap olduundan, Din teorisi de ancak bir styaplar teorisi olabilir. Bir styaplar veya ulus teorisi olmadn sylemek, din teorisi olmadn sylemenin bilinsiz bir itirafndan baka bir ey deildir ve onun kantdr.

Marksizmin Doutan Gnah

237

imdi, burjuva ideolojisinin, aydnlanmann gnahlarnn Marksizmin din alanndaki grlerine nasl damgasn vurduunu ve bu gnahlardan arnma ynnde niin ve nasl pek bir yol kat edilemediini ksaca grelim184. Marksizm veya tarihsel maddeciliin din hakkndaki grleri denince herkesin aklna mehur Din halkn afyonudur sz gelir. Ne var ki, bu sz Marksizmi savunmak veya Marksizmin zayfln gstermek adna temel nerme olarak zikredenlerin bilmedii veya unuttuu bir ey vardr: Bu sz Marksist bir sz deildir ve aslnda Markstan kaynaklanmaz. Dinin halkn afyonu olduu fikri, Markstan nce de Kant, Herder, Bruno Bauer, Heine gibi burjuva dnr ve filozoflarnca da eitli balamlarda ifade edilmitir185. Yani dinin halkn afyonu olduu fikri, byk lde, burjuvazinin kapitalizm ncesinin styapsn, yani dini zel diyerek politik alann dna itip politik olan ulusal olanla tanmlamak iin savat dnemin; modern toplumun dininin eski toplumun dini zerinde diktatrlk kurup, politik alandan dlamak zere kavga verdii; onu sadece bir dnce ve inan olmaya ittii ve indirgedii dnemin bir fikridir. Burjuvazi, bunu saladktan sonra, bizzat kendi yeni dininin bir bileeni olarak, onu zele, inanca indirgenmi biimiyle kendi an kapatmak iin kullanmaya balaynca, Marksn bu sz balamnda saldrd, aslnda kendi gemiidir. Burjuvazinin Marksn bu szne saldrs aslnda Marksizme deil, onun kendi devrimci gemiinin anlaylarna saldrsn n; kendi devrimci gemiini inkrnn bir yansmas olarak okunmal ve anlalmaldr186. Bu nermenin Marksist bir nerme olmadnn birinci kant, onun daha nce burjuvazinin devrimci dneminin dnrlerince ifade edilmi olmas ise, ikinci kant bu n ermeyi Marksn Marksist olmadan nce ifade etmi olmasdr. Marks, bu nermeyi Marksist olmadan nce; yani Tarihsel Maddecilik denen Diyalektik Sosyolojinin kimi teorik temellerini kefetmeden nce; yani henz bir devrimci demokrat, Sol Hegelci olduu dnemde, 1844de Hegelin Hukuk Felsefesinin Eletirisi nde

184

Aslnda bunun ayr bir incelme, ayr bir kitap konusu olmas gerekir. Byle bir alma yapmaya niyetimiz var ama zaman olur mu bilmiyoruz. En azndan baka Marksistlerin byle bir ii grev edinmeleri harika olurdu.
185

Marksizmin saysz yandalar ve kartlarnn gznde dinsel olgunun Marksist deerlendirmesinin nl din halkn afyonudur formlasyonu zetler grnmektedir. Bu ifadenin hi de Marksizme zg olmadn hemen anmsatalm. Bu ifadeyi eitli balamlarda kant, Herder, Feuerbach, Bruno Bauer ve Heinenin yazlarnda bulmak mmkndr. Michael Lwy, Marksizm ve Din, s.28, http://f50.parsimony.net/forum202260/messages/677.htm Burada ilgin olan udur. Marksizmin din hakkndaki grlerinin derli toplu zetini yapan Lwy bile, bu nermenin dinin bir aklamas olarak Marksizme ait olmadn vurgulamyor, hem Marksizmin hem burjuva dnrlerin anlamnda sahipleniyor. Yani dinin byle deerlendirilmesinin pek de yanl olmadn sylyor. Tam da temel yanl buradadr. Dinin byle deerlendirilmesi yanl. Ve bunu grmesi de mmkn deil nk bizzat kendisi bu yanln iinde.
186

Snflar ve snf mcadelesi konusunda da benzer durum vardr. Sanlann aksine snflar ve snf mcadelesi de Marksizmin bir kefi deil, nce burjuvazi tarafndan kefedilmi bir fikirdir. Ve burjuvazinin, daha sonra Marksizmin ahsnda snflarn ve snflar mcadelesinin varl fikrine saldrs, onun kendi devrimci gemi ini inkarnn bir yansmasdr.

238

zikretmitir. Tarihsel Maddeciliin kefi ve ilk formlasyonlar ise, daha sonra 1846da Alman deolojisindedir. O halde, bunu Marksn sz diye benimseyen Marksistler aslnda, Marksist olmaya n, aydnlanmac bir nermeyi, burjuva ideolojisini Marksizm diye savunmaktadrlar. Ayn ekilde, buna Marksizm diye saldranlar da aslnda burjuvazinin devrimci dneminin bir fikrine, yani kendi unutmak istedikleri gemilerine saldrmaktadrlar. Ama bir sorun daha var. Bu nerme, bu gnk kuaklar tarafndan da ek bir kltrel krlma iinde anlalmaktadr. Yani bu nermeyi eletirenler de savunanlar da, onu yanl anlayarak eletirip savunmaktadrlar. Marksn bu nermeyi ifade ettii zamanlarda, afyon, bu gnk gibi insan eylemden uzaklatrmak iin uyuturmak anlamnda deil, uyuturucu bamllnn artrd olumsuz bir kle (dekadans) ilgili anlamda deil; olumlu, zaten aclar iinde olan iin ar kesici ila anlamnda kullanlyordu. O zamanlar afyon ar kesici bir ilac artryordu ve bu anlamda kullanmt Marks. Yani gnmzn tartmalarnda, afyon metaforunun, Marksn yazsnda kullanld zamandakinden farkl bir anlam ve arm vardr. Bu nedenle ortada, genellikle her iki taraf iin de ayn zamanda bir yanl anlama bulunmaktadr. Ar kesici ila anlam szn ifade edildii balam iinde ok aktr. Marksn szleri aynen yledir: Dinsel ac, ayn zamanda gerek acnn da, gerek acya kar protestonun da ifadesidir. Din, ezilen yaratn i ekii, kalpsiz bir dnyann kalbidir; tpk ruhsuz bir durumun ruhu gibi. O, halkn afyonudur.187 Bu alntda, ou ada yorumcunun anlad anlamda egemen snflar tarafndan halk uyutmak, pasifize etmek iin ona verilen bir uyuturucuyu artran hibir ey yoktur. Aksine, ac iindekinin aclarn dindirici bir balamda sz edildii ok aktr. Marks, dini, bir acnn da vuruluu, aclara kar bir protesto ve aclara kar bir ar kesici olarak tanmlamaktadr. Ama bu otantik, arplmam anlamyla bile, aslnda Marksn bu anlay, Marksist deildir ve aydnlanmann ufku iindedir. Ama onun ayn zamanda almasnn ipularn da vermektedir. Dinin diyalektik bir kavran vardr: hem acnn da vurumudur, hem ona kar bir protestodur, hem de aclara kar bir ar kesicidir188.

187

Zikreden Michael Lwy, Marksizm ve Din: Kurtulu teolojisi meydan okuyuu, Dnyay Deitirmek zerine iinde, 1999, Ayrnt Yaynlar. Ayrca Yaznn rfan Cre tarafndan yaplm ve Belge yaynlar arasnda Marksizm ve Din, Kurtulu teolojisi Meydan Okuyor adl kitapta yaynlanm, 1990, tarihli baka versiyonu daha bulunmaktadr. Bu metin u adreste de bulunabilir: http://f50.parsimony.net/forum202260/messages/677.htm
188

Aslnda, Marksn din hakknda bu syledikleri, bu gnn dnyasnda, din denenlerin belli ilevlerini anlamak iin ok daha akteldir ve modern toplumda yabanclam emek ve smr altnda yaayanlar iinde din denen eyin grd ilevi anlamak iin ok salam bir hareket noktas sunar ve sylendii dnemden ok daha geerlidir. Marksn szleri, bu gn meta retiminin ve yabanclamann hayatn her alann kapsad kapitalizmde, zellikle uzak Asyann tanrsz dinlerinin yaygnlamasn ve nc dnyadaki politik slamn ykseliinin belli vehelerini anlamak bakmndan ok salam bir balang noktas, gl ipular sunmaktadr.

239

Modern toplumun dininin din dediklerinin elbet byle bir ilevi de vardr ama dinin ne olduunun cevab deildir bunlar. Dinleri inan diyerek, ideoloji diyerek kendi basit bileenine dntren modern toplumun dininin ve genel olarak dinlerin ne olduudur sorun. Ama yukarda da belirtildii gibi, o dnemde Marks, henz, sosyolojik olarak dinin ne olduu sorusunun kenarnda bile deildir, nk henz Sosyolojiyi kurmu deildir, yani Tarihsel Maddecilii. O aslnda din zerine Marksizmin gr diye ok mehur olmu bu satrlarda sosyolojik olarak dinin ne olduunu deil, felsefi ya da metodolojik olarak dinin ne olduunun nasl anlalacan tartmaktadr. Marksn bu dnemde yazd gerek Hegelin Hukuk Felsefesinin Eletirisi 189, gerek Feuerbach zerine Tezler 190 hep dinle ilgili gibi grnr. Ama btn bu eserlerde, dinin ne olduu zerine sosyolojik bir tartma deil, dinin ne olduunun nasl anlalaca zerine metodolojik bir tartma yrtmektedir191. Marksn btn bu dnem boyunca sylemek istedii, dinin ne olduunun dnyevi olanda anlalabileceidir. Buradaki din daha sonra, dnce, dnyevi de varlk anlamn kazanarak, insanlarn varlklarn dnceleri deil, dncelerini varlklar belirler nermesine varacaktr. Bu anlamda, Marksn btn bu din zerine dedikleri, felsefi sorunun cevabnn sosyolojide aranmas gerektii anlamna gelmektedir. Dikkat edilsin Marksn kavramlar henz, sosyolojik kavramlar bile deildir. Din ve dnya kavramlarn kullanr. Tartt aslnda varlk ve dnce ilikisidir. Din hakkndaki o szler dinin srrnn dnyada aranmas gerektii anlamndadr. Marksn dedii esasnda, bu felsefi sorunun cevabnn sosyolojide bulunabilecei ynnde bir metodolojik ilkeyi ima eder192.
189

rnein Hegelin Hukuk Felsefesinin Eletirisi u cmleyle balar: rnein Drdnc Tezde aynen yle yazmaktadr Marks:

Almanya iin dinin eletirisi esas olarak bitt, ve dinin eletirisi her eletirinin balang kouludur.
190

Feuerbach, dinsel kendine-yabanclama olgusundan, dnyann biri dinsel, biri yersel dnya olarak ikilemesi olgusundan hareket ediyor. Yapt i, dinsel dnyay laik temeline oturtmaktan ibarettir. Oysa bu laik temelin kendi kendisinden kopmas ve kendisini bamsz bir diyar olarak hayal lemine yerletirmesi olgusu, ancak bu laik temelin kendi kendisini blmesi ve kendi kendisiyle elimesi ile aklanabilir. Dolaysyla bu sorunun kendisi, ilkin, kendi elikisi iersinde anlalmal ve ardndan da, bu elikinin ortadan kaldrlmasyla pratik iersinde devrimciletirilmelidir. u halde, rnein, dnyasal ailenin, kutsal ailenin gizemi olduu bir kez kefedildikten sonra, dnyasal ailenin kendisi de teorik ve pratik olarak yok edilmelidir.
191

Bu nedenle, ne yukardaki alntda ne de hemen hepsi yzeysel bir okumayla din zerineymi gibi grnen Feuerbach zerine Tezlerde henz hi tarih ve deiim yoktur. Din her toplumda, her zaman byleymi gibi tartlmaktadr. Hlbuki Marks, bu tartmaya bir cevap olarak, sorunu sosyolojik olarak koymaya baladnda, sonular bizzat tarihten karmaya ve tarihten baka hibir bilim olmadn sylemeye balayacaktr Alman deolojisinde: Biz, yalnz bir tek bilim tanyoruz, o da tarih bilimidir. Tarih iki ynden incelenebilir. Tarihi, doa tarihi ve insanlar tarihi diye ikiye ayrabiliriz. http://www.kurtuluscephesi.com/marks/almanideoloji.html
192

Bu yaklamn kendisi bal bana devrimcidir. Felsefeden kopuun ve tarihe yneliin balad yerdir. Aslnda Aydnlanmann din anlayyla bir polemiktir. Aydnlanma dini dnyadan ayrmaya alyordu. Marksn szleri bir bakma, btn o felsefi abann bu olduunu, ama bu ayrlan eyin kendisinin ve bizzat bu ayrlmann temelinin dnyada, toplumsal gereklikte aranmas gerektii yolunda bir cevaptr. O cevabn bu

240

Bu ilke, metodolojik bir ilke olarak yanl deildi ve muazzam devrimci bir neme sahipti. Ama tam da bunu anlamak iin, dnyaya, yani topluma ve tarihe yneldiinde ve dini sosyolojik olarak ele almas gerektii noktada, dnce varlk ilikisi balamnda, bir ideoloji veya bilin anlamndaki din kavramn sosyolojik bir kavram olarak kullanmaya devam ettiinde, tayin edici yanl yapar Marks. Marks, topluma ynelip de dini ele aldnda, onu sadece bir dnce, ideoloji, bir bilin biimi olarak tanmlayarak bu felsefi anlamndaki din kavramn olduu gibi sosyolojiye aktarm olur. Bunu yaptnda, onu bir ideoloji, bir inan, bir dnce olarak sosyolojik bir balamda kullandnda, burjuvazinin dinin zele ait, politik olmayan olduu ynndeki normatif ilkesini kabullenmi olur. Aslnda yapt farknda olmadan tam da eletirdiidir. Yani tarihsel maddecilikteki din kavram aslnda sosyolojik bir kavram deil, burjuva aydnlanmasnn felsefesinden kaynaklanan felsefi bir kavramdr; varlk dnce ilikisinde dncenin karl olarak kullanlmaktadr ama sonra bir anlam kaymasyla tmyle burjuvazinin dini politik olmayan olarak tanmlay anlamn kazanmtr. Burjuva felsefesi, aslnda modern toplumun dininin hizmetindedir ve onun ekillendiricisidir. Burjuva felsefesinin dine btn saldrsnn z, dini burjuva toplumunun dini tkt yere tkmak iin ideolojik bir seferdir. Marks, burjuva toplumunun ve aydnlanmann bu din anlayn, hibir eletiri szgecinden geirmeden; tarihin ve toplumun, yani olgularn mihenk tana vurmadan sosyolojik bir kavram olarak kabullenir ve onu sadece dnce, ideoloji, bilin biimi olarak tanmlar. Hlbuki bu tanmn kendisi, dini politik olmayan olarak tanmlayan burjuvazinin, modern toplumun dininin bir dogmasdr. Bunu somut olarak grebiliriz. rnein Hegelin Hukuk Felsefesinin Eletirisi nde aynen yle yazyor: nsan, insann dnyasdr, devlettir, toplumdur. Bu devlet, bu toplum, dnyann tersine evrilmi bilinci olan dini yaratrlar, nk onlarn kendileri tersine evrilmi bir dnyadr. Bu alntda nemli olan, dinin bilin olarak tanmlanmasdr193. Din tarih boyunca ayn zamanda toplum, devlet veya insann dnyas olmasna ramen, Marks, din diye bunlarn dncedeki yansmasn anlyor. Yani, tam da burjuvazinin dininin din tanmlayn, politik olann, dnyasal olann d olarak tanmlayn, dinin kendisi olarak alyor. Daha sonra tarihsel maddeciliin kuruluu anlamna gelen Alman deolojisinde, din hakkndaki bu anlay, yine aynen karmza kar. Din burada bir bilin biimi, bir ideoloji olarak alnr. Bir rnek:

gnk dnyann adaletsizlikleri ve aclarnda aranmas gerektiini sylemektedir, yani toplumsal gereklikte. Dnyevi temelin kendi kendisinden ayrlp, kendisini bamsz krallk gibi bulutlara yerletirmesi olgusu, ancak bu dnyevi temelin iten yrtlmas ve i elikileriyle aklanabilir. (4. Tez)
193

Aslnda her ne kadar dinden sz ediliyorsa da burada sosyolojik deil felsefi bir kategoridir din, dncedir. Tartlan varlk ve dnce ilikisidir, somut toplumdaki ve tarihteki dinin ne olduu deil.

241

Bu bakmdan, ahlak, din, metafizik ve ideolojinin btn geri kalan, ayn ekilde bunlarn karl olan bilin ekilleri derhal btn zerk grnn yitirirler Bu alntda grld gibi, din, ahlak, ideoloji, metafizik arasnda, onlar gibi bir bilin biimi olarak ele alnmaktadr. Hlbuki tarihteki gerek toplumda, dinin dnda ne ahlak, ne ideoloji, ne politika, ne devlet, hibir ey yoktur. Din tmyle styapy oluturur. Burjuvazi kendi dinini styap yapabilmek iin dini bir dnceye, ahlakn, ideolojinin yan sra bir bilin biimine indirger ve onu bu indirgenmi haliyle kendi dininin bir bileeni, bir savunucusu yapm olur. Tarihsel Maddecilik daha doarken, dini bir bilin biimi olarak ele alarak tam da burjuva ideolojisinin varsaymn, dinin politik, toplumsal olan olmadn, sadece, zele dnceye ilikin olduu varsaymn, yani aslnda kendisi hukuki normatif bir tanm olan din kavramn kabullenmi bulunmaktadr. Yani Marksizm ya da Tarihsel Maddecilik, bu din kavrayyla burjuvazinin dininin (zel ve politik diye bir ayrma gidip, dini zel olarak tanmlayan ve politii ulusala gre belirleyen dinin) bilinsiz bir savunucusu olur. Ve tam da bu nedenle Marksizm ne din, ne ulus ne de st yap teorisi gelitiremez. te Marksizmin doutan gnah budur194. Marksizmin organik bir unsuru olmayan bu ur, zamanla byyerek, bir kanser gibi yaylarak tm organizmay ele geirerek, Marksizmin tm devrimci zn yitirmesine, bu da Marksizmin lmne sebep olacaktr. Marksizm yeniden domak, ama bu gnahtan, bu urdan arnarak domak zorundadr. Daha sonra Marksn ve Marksistlerin hibir zaman kurtulamayacaklar burjuvazi nin ya da aydnlanmann etkisi tam tamna budur. Dinin eletirisi (ki btn eletirilerin badr demektedir Marks ona,) Modern toplumdaki dinin eletirisi, dinin zel olarak tanmlanmasnn eletirisi olmak; politik olann ulusal olana gre tanmlanmasnn eletirisi olmak gerekirken, din hep bu modern toplumun eletirilmesi gereken anlay erevesinde anlalmtr.

194

Yani Tarihsel Maddecilik doarken bu aydnlanmann gnahyla domaktadr. Henz evrimini tamamlayp ondan kurtulamamtr. Onu bir kr barsak gibi iinde tamaktadr. Bu kr barsan iltihaplanmas ve o bnyeyi ldrmesi tehlikesi vardr. Sonra olacak olan da budur zaten. Ulusuluk tam da buradan Marksizmi esir alr. Bir din teorisi olmad iin, ulusuluun bir din, tmyle styap olduu anlalamaz ve dine kar sava, hep burjuva aydnlanmasnn fikirler alemindeki sava olarak ele alnr. Aslnda bu bir geri giditir de, bu fikirler olarak, ideoloji, inan yani politik d olarak tanmlanm dine kar mcadele, aydnlanmann yapt mcadeleye geri dnmekte, Feuerbach zerine Tezlerden geriye dlmektedir. Halbuki Feuerbach zerine Tezler bu mcadelenin fikirler alannda yaplamayacan kantlamaya ynelikti ve oradan sosyolojiye sranyordu. Bu geri dn, Leninin Militan Maddecilik zerine makalesinde ok aktr. Lenin dine kar mcadeleyi, tam da aydnlanmann anlamyla hurafelere kar mcadele olarak ele almakta, aydnlanma yazarlarn nermektedir. Lenin en byk hurafenin, modern toplumun dini olan ulus olduunu, politik, ekonomik ve zelin ayrlmasnn bir din olduunu ve politik olann ulus denen ne olduu belirsiz eye gre tanmlanmasnn, dinin tmyle styap iken sadece, zele ilikin ve dnceler olarak tanmlanmasnn en byk hurafe olduunu grmemektedir. Ulusuluun bir din olduunu grmedii iin ulusulua kar bir militan materyalizm savunmas nermemektedir. Yani bylece sosyalistler modern toplumun dininin militan ve radikal savunucular haline gelmektedir.

242

Bu Alman deolojisinde de byledir ve ondan sonra da hep bu erevede kalr. Dinin ne olduu tm tarihten deil, yani kapitalizm ncesinden deil, burjuva toplumunda din denen eyden hareketle anlalmaya allr. Kapitalizm ncesindeki toplum ve din de, burjuva toplumunun gemie ynelik projeksiyonu olarak grlr. Din kavramnn tmyle styap anlamnda deil styapnn bir esi, bir ideoloji, bir bilin biimi anlamnda bu kullanlnn ideolojik nitelii, bunun kendisinin modern topluma ait dinsel nitelii hibir zaman grlmez. Marksn bu yaklam, yani Tarihsel Maddeciliin douundaki gnah, sonra gelen Marksistlerce bir eletiri ve tartma konusu yaplmamtr. Dinin ne olduu yolunda tarihten bir sonu karlmaya allmam, tarihe ynelindiinde, tarih hep burjuva toplumunun dine ykledii anlamda kavranm, bu kavray erevesinde baz ilerlemeler kaydedilmi, bu kavrayn snrlar zorlanm ama hibir zaman bu kavray alamamtr. * Bu snrllktan dolay elbette Marks sulanamaz. Her fikir doarken kendi iinden kt dnyann izlerini zerinde tar. Hele bir bilimin , tm alanlarda ayn zamanda ve ayn hzl a ilerlemesi beklenemez. Yani, ortaya koyduu yeni bilimin her alannda mkemmel bir teori kurmasn beklemek, Markstan fizik snrlarnn tesinde bir ey beklemek olurdu. Bundan sonra Marks, hakl olarak modern toplumun yzndeki peeyi kaldrmak iin, modern toplum da genellemi meta retimi olduundan, bu genellemi meta retimini yneten yasalara younlam ve bu alandaki tasarlad eserin ancak ok kk bir blmn yazp daha da ok kk bir blmn yaynlayabilmitir. Aslnda Marksn yapt ina edilecek koca bir binann temeline ilk talarndan bir kan koymaktan baka bir ey deildir. Kapitalist toplumun ekonomi temelini bile tam anlamyla btn somutluu iinde ele alamaz. Snf kavramn bile tanmlayamaz. Kapitalin kendisi yarm kalm bir eserdir. Snflar der birka paragraf yazar ve biter. Brakalm kapitalist toplumun st yaps, yani kapitalizmin dinini, (yani ulusuluk, yani dinin inan olarak, politik olmayan olarak tanmlanmas, zel olarak tanmlanmas) Kapitalizm ncesi tarihi ise planna bile alamamtr. Dolaysyla Kapitalizm ncesi tarihin btn st yapsnn din olduunu kefedip, kapitalist toplumun, dininin yani st yapsnn ne olduunu sormasnn olana yoktur. Btn bunlar Markstan beklenemezdi. Bunlar insann fizik ve moral kapasitesinin stnde olurdu. Bu, tpk bir bonzai aacnn birka nesil iinde yetitirilmesi gibi , nesilleri kapsayan bir i olmak zorundayd. Kald ki, Marksn zamannda tarih ve tarih ncesi hakkndaki veriler de ok snrlyd. Tarih eski Yunan ve Romaya kadar gidiyor ve esas olarak Avrupa tarihiyle snrl bulunuyordu. Bu tarih aydnlanma dncesinin nda krlm olarak alglanabiliyordu. Yani dinin tarihte de Aydnlanmann onu tanmlad ilevlerle snrl olduu dnlyor du. Yine de Marks ve Engelsin yaptklar i, yani tarihin ve toplumun ok snrl bir blmne bakmalarna ramen, yani topu topu iki bin yllk bir Avrupa tarihi, bu tarihten insanln tarihinin genel gidiine ilikin kardklar sonular, rnein Samanyolu iinde yakn yldzlara kadar bakma olana salayan kt bir teleskoptan elde edilen verilere dayanarak, evrenin evrimine yn veren gler hakknda olduka doru bir aklama yapmaya benzer. Aslnda sorun sonra gelenlerin

243

ellerindeki ok daha yetkin olanaklara ve yeni veriler ynna ramen, teoride gerekli dzeltme ve gelimeleri yapamamalarnda toplanr. Ama bunun nedeni yine, dncenin evriminin srrnn da yine toplumsal yaamda olmasdr. Bilimlerin ilerlemesi iin ihtiyalar yz niversiten d aha fazla etki yaparlar. Tarihsel Maddeciliin kaderi ii snfna balyd. Dnyada ise ciddi ii hareketi Avrupa ile snrlyd, dolaysyla Tarihsel Maddeciliin ilerlemesine yn veren kuvvetler, Avrupa ii hareketinin mcadelesinin ihtiyalarna balyd. nk dnya ii snfnn esas ekirdei ve ciddi ii hareketi orada bulunuyordu. Avrupadaki mcadele asndan ise, dinin ne olduu, tarih gibi sorunlar hi bir dorudan ekicilik barndrmyordu. Bu da Aydnlanmann etkilerinin giderek onun asli bir unsuru gibi kavranmasna ve giderek onun kkenindeki aydnlanmayla hesaplama ve kopuma anlayndan uzaklalmasna yol ayordu. Bu nedenle, Marksistler, Avrupann dna, Avrupa tarihinin dna ktnda, ya da tarihin ilerlemeyip atallandn hatta gerilediini, barbarla doru bir gidi olduunu grdnde daima aydnlanmann anlay ve kalntlaryla karlamak ve hesaplamak zorunda kalmlardr. Ve kapitalizm ncesinin st yaps da aslnda din olduundan, bu karlama hemen daima din ile balantl olmutur. ster Bloch, ister Benjamin, ister Kvlcml olsun , bu karlama hemen daima burjuva aydnlanmasnn Marksizme sinmi din anlaylaryla bir atmay getirmitir.

Marks Sonras Din Teorisi

Din zerine Markstan sonra Batda yaplan katklarn derli toplu bir zeti, Michael Lwynin Marksizm ve Din adl eserinde bulunabilir. Biz burada sadece ok belirgin birka noktaya deinelim. Engels, zellikle Almanyada Kyller Sava195 eserinde, dinin bir snf mcadelesi arac olarak, bir siyasi parti ve ideoloji olarak ilevi zerinde younlamtr. Elbette bu yaklam, aydnlanmann dini sadece akl d ve batl inan olarak gren anlayna kar, keza yine aydnlanmann dini eski egemen snflarn halk ynlarn kontrol altnd a tutmak ve uyutmak iin kullandklar bir uyuturucu olarak gren anlayna kar, kesin bir paradigma deiiklii anlamna gelir. Engelsin yaklam, en akl d gibi grnen dinin ayn zamanda akli bir z olduunu; ezen snflarn bir komplosu olarak tanmlanann, ayn zamanda ezilen snflarn bir silah ve hareketi olduunu gsterir. Bu kesinlikle, burjuvazinin ve aydnlanmann o mekanik ve basitletirici din anlaynn snrlarnn dnda ve onu kardr. Ama zaten bu yaklamn kkleri bizzat Marksn henz bir burjuva demokrat iken yazd ve diyalektik niteliiyle burjuva ufkunu zorlad nceki blmde ele alnan szlerde vardr. Engels bir bakma, bu felsefi balamda, dnce ve varlk ilikisi balamnda, metodoloji balamnda sylenmi szlerin, imdi somut tarihsel balam iinde, sosyolojik olarak da yle
195

Engelsin bu kitab nternette u adreste bulunabilir: http://www.kurtuluscephesi.com/marks/koyluler.html

244

olduunu gstermektedir. Din sosyolojik olarak da bir isyan ve protesto olarak ortaya kmaktadr. ster Almanyada Kyller Sava olsun, ister daha sonra yazd ilk Hristiyanlar zeri ne makaleler196 olsun hep ayn izginin varl grlr. Hepsinde din bir snf mcadelesi arac ve biimi, ezilenlerin karlarn ifade etmekte kullandklar bir ideolojidir. Ne var ki, btn diyalektik ve aydnlanmacln, burjuvazinin din anlaynn snrlarna smayan niteliine ramen, Engels, dini hep bir ideoloji, bir sosyal hareketin ifadesi olarak almaktadr. Ama bu, burjuvazinin din tanmn, dini bir inan olarak tanmlayn sorgulamaz ve ister istemez onu yeniden retir. Ama bu yine de, bir inan, bir ideoloji olarak bile burjuva aydnlanmasnn ve pozitivizmin din anlaylarnn iine de smaz. Zaten bu nedenle, daha sonra gelen btn Marksistler, din konusunu ele alp bir ilerleme kaydettiklerinde hep bu Engelsin yaklamnn izinden giderler. Bu Blochtan, Kvlcmlya, Luxemburgtan Lwye kadar deimez ve hep bir duvarc sicimi gibi grlebilir. Lenine geersek; Lenin, zaten kapitalizm ncesi tarihle hemen hemen hi ilgilenmemitir. Dolaysyla bu tarihin styaps olan din de onun teorik ilgisinin dndadr197. Modern toplumda dine ilikin yazdklar ise, tipik, devrimci demokrasi erevesinin dna kmaz. rnein, 1905de yazd Sosyalizm ve Din zerinde makalesinde unlar yazar: Din, kiinin zel sorunu olarak kabul edilmelidir. Sosyalistler, din konusundaki tavrlarn genellikle bu szlerle belirtirler. Oysa herhangi bir yanl anlamaya yol amamak iin bu szlerin anlam kesinlikle aklanmaldr. Devlet asndan ele alnd srece, dinin kiisel bir sorun olarak kalmasn isteriz. Ancak, Partimiz asndan dini kiisel bir sorun olarak gremeyiz. Dinin devletle ilikisi olmamas, dinsel kurumlarn hkmete dein yetkileri bulunmamas gerekir. Herkes istedii dini izlemek ya da dinsiz, yani kural olarak btn sosyalistler gi bi ateist olmakta tamamen zgr olmaldr. Vatandalar arasnda dinsel inanlar nedeniyle ayrm yaplmasna kesinlikle gz yumulamaz. Resmi belgelerde bir vatandan dininden sz edilmesine de son verilmelidir. Kiliseye ve dinsel kurumlara hibir devlet yardm yaplmamal, hibir denek verilmemelidir. Bunlar, devletten tamamen bamsz, ayn dncedeki kiilerin oluturduu kurumlar niteliinde olmaldr. Ancak bu isteklerin kesinlikle yerine gelmesi halinde, kilisenin devlete Rus vatandalarn ise kili seye feodal bamllklarnn srd, (bugne kadar ceza yasalarmzda ve hukuk kitaplarmzda yer alan) engizisyon yasalarnn var olduu ve uyguland, insanlar inanlar ya da
196

Friedrich Engelsin zellikle u iki makalesi anlabilir: Bruno Bauer ve lkel Hristiyanlk. Din zerine iinde, Sol Yaynlar, s.191-202. Vahiy Kitab, ayn yerde, s.203-210
197

Ama Lenin ayn zamanda, modern toplumun dini olan ulusulukla, yani modern toplumun styapsn oluturan dinle en ok ilgilenen, bunu Uluslarn Kaderlerini Tayin Hakk formlasyonuyla, sosyalist hareketin programna sokan en nemli teorisyendir. Bu nedenle Leninin Ulus konusunda yazdklar aslnda din konusunda yazlm olarak kabul edilmelidirler. Bunun nasl bu ulusuluk dininin gerici bir versiyonunun egemenliine yol at ve sosyalistlerin bu gerici dinin savunucular haline geldii, ilerde ulusuluk ve din balamnda ayrca ele alnmay gerektiriyor.

245

inanszlklar nedeniyle cezalandrd, insanlarn vicdan zgrln baltalad ve kilisenin u ya da bu afyonlamasyla hkmetten gelir ya da mevki salad utan verici gemie son verilebilir. Sosyalist proletaryann modern devlet ve modern kiliseden istedii, kilise ile devletin birbirlerinden kesinlikle ayrlmasdr. 198 Burada Leninin dinin sosyolojik bir aklamasna girmedii, burjuva demokrasisinde inanca nasl davranlmas gerektiini tartt aktr. Ama bu sosyolojik eletiri blmne gsterdiimiz gibi, bunun bizzat kendisi, yani dinin inan olarak tanmlanmas, zele ilikin olarak tanmlanmas burjuvazinin din anlaynn bir ifadesidir. Bu talep ideal bir kapitalizmin koullarn salamaktan baka bir anlam tamaz. Yani dinin sosyolojik bir tanmna girmeyen Leninin yaklam aslnda, dinin bir inan olduu ynndeki, burjuva ideolojisinin bir kabuldr ve sosyolojik olarak kullanldnda, burjuva bir din anlayn dile getirir. Dier bir ifadeyle Lenin de, burjuvazinin din anlayn, yani onun sosyolojik olarak da bir inan, zele ait olduu anlayn savunmaktadr. Burada, din hakkndaki Marksist grlere ksaca ku bak bir gz atarken, ilerde Modern toplumun dini olan ulusuluk balamnda tekrar dnmek zere Lenini bir kenara koyarak, Lenin sonrasna geelim. Luxemburg, Bloch, Gramsci gibilerin din zerine grleri de hibir zaman, dini bir ideoloji, bir sosyal hareket olarak ele almann dna kmaz. Bu izginin en son rnei, Michael Lwydir. Lwy, Marksizm ve Din - Kurtulu Teolojisi Meydan Okuyor199 adl eserinde, Latin Amerikada zellikle gl bir ekilde grlen Kurtulu Teolojisi denen hareketi, bu klasik Marksist gelenein izleri zerinden giderek ele alr. Kendisi de bunu zaten aka belirtir: Hi kukusuz, btn bunlar (yani Kurtulu teolojisi bal altnda toplanan gelimeler ve olaylar) klasik Marksist din anlayna, zellikle bu anlayn on sekizinci yzyl burjuva filozoflarnn materyalizmine ve anti klerikalizme indirgenen vulgarlatrlm trne bir meydan okuma anlamna gelir. Ancak Marks ve Engelsin yazlarnda ve baz modern Marksistlerinkinde- gnmzn olduka artc gerekliini anlamamza yardmc olabilecek kavramlar ve zmler bulabiliriz. Ve zaten Marksizm ve Din adl almas, bu gelenein, bu kavram ve zmlerin derli toplu bir ele alndr. Michael Lwy, klasik Marksist gelenein bu gn bulunduu noktay ele alp eletirmek iin en ideal rnek saylabilir. Gerekten de Michael Lwy, hem din hem de ulus sorunu zerine ok younlam; klasik Marksist gelenei Maocu, Stalinist veya II. Enternasyonalci arptmalardan azade bir ekilde savunan ve iyi bilen, Marksizmin din ve ulusal sorun konusunda yeterli olmadn sezen ve belirten bir Marksisttir. Otantik gelenein tutarl srdrcs olan ve onu dogmatike deil gelitirerek savunmaya alan, eksik ve zaaflarna srekli vurgu yapan bu Marksist bile, Marksist bir di n teorisi
198 199

Bu yaz u adreste bulunabilir: http://www.kurtuluscephesi.com/lenin/dintr.html Yaznn tamam u adreste var: http://f50.parsimony.net/forum202260/messages/677.htm

246

olmadn grmemektedir. rnein yukarda dile getirilen yazsnda, Marksn Alman deolojisinde din zerine dediklerinde, yani onu bir bilin biimi olarak tanmlamasnda eletirilecek en kk bir nokta grmeyip bunu aynen kabullenmekte ve tekrarlamaktadr. rnein aynen yle yazyor: Toplumsal ve tarihsel bir gereklik olarak tam bir Marksist din aratrmas, daha sonra, zellikle Alman deolojisinde (1846) balad. Baka bir deyile ideolojinin, bir halkn manevi retiminin, fikir retiminin, temsillerin ve bilincin pek ok formundan biri olarak dinin zmlenmesi, ister istemez maddi retimle koullanyor ve toplumsal ilikilere denk dyordu. (s.47) Grlecei gibi, Lwy gibi bir Marksist, bile dinin deolojinin, fikir retiminin, bilincin pek ok formundan biri olduunu sylyor ve bunda hibir yanllk grmyor, yani bunun tam da burjuvazinin dininin din tanm olduunu grmyor ve bunu tam bir Marksist din aratrmas olarak tanmlyor. te tam da bu snrllk, bu Marksizmin doutan gnah, onun, Marksist retideki eksiklikleri grmesine, bunlara vurgu yapan ok az Marksistten biri olmasna ramen bir trl k yolu bulamamasn da getirmektedir. Bunu somut olarak grelim. rnein, yine ayn kitapta yer alan200, Marksistler ve Ulusal Sorun balkl makalesinde., aynen yle yazyor: Marks ne sistematik bir ulusal sorun teorisi, ne ulus kavramnn tam bir tanmn verdi ne de bu konuda proletarya iin genel bir siyasal strateji gelitirdi. Konuya ilikin makaleleri genellikle zgl durumlarla ilgili somut siyasal nermelerdi. Uygun teorik metinlere gelince, en bilinen ve en etkin olan, hi kukusuz, Manifestodaki cemaatler ve ulusla ilgili olduka rtl pasajlardr... (.85) Dikkat edilsin, bu gn dnyada Marksizmin bir ulus teorisi olmadn syleyen ve kabul eden Marksistlerin says ok azdr. Yukardaki alntnn kantlad gibi, Lwy bunlardan biridir. Ama Lwy bile, ulus sz konusu olduunda, bir ulus teorisi olmadn syleyen Lwy bile, din sz konusu olduunda, Alman deolojisinden dinle ilgili aktard satrlardan sonra, Marksizmin bir din teorisi olmadn sylemeyi aklndan bile geirmiyor . Ve aslnda ulusuluun din kabul olan, dini bir bilin biimi olarak kabul etmeyi Marksist din teorisi olarak tanmlyor. Bu tam da Marksist bir din teorisi olmadn grmemenin, Marksist bir ulus teorisi olmadn sylemenin br yz olduunun bir rneidir. Ayn durum, styaplar konusunda da grlebilir. Michael Lwy, bir st yaplar kuram olmadn dorudan ifade etmemekle birlikte, sosyalizmin baka bir uygarlk tasavvuru gelitirmek zorunda olduun sylerken, bir din teorisi olmadn da farkna varmadan dolayl olarak ifade etmi olur: Marksizmin, sorgulanmaya, eletirilmeye ve yenilenmeye ihtiyac olduu kuku gtrmez; ama bize gre bunun, ne srlenin tam tersi bir nedenden tr, onun retici endstriyel

200

Michael Lwy, Dnyay deitirmek zerine, Ayrnt yaynlar.

247

kapitalizm modelinden, modern burjuva uygarlnn temellerinden kopuu yeterince radikal olmad iin yaplmas gerekir. Marksistler (Marksn kendisi deilse de) ou kez, zellikle retici glerin gelimesinin devrimin nesnel temeli ve sosyalizmin gerekliliini merulatrmann ana argman olarak gsterilmesi bakmndan on sekizinci ve on dokuzuncu yz yllarn tipik ilerleme ideolojisine uygun admlarla hareket etmilerdir. Vulger Marksizmin baz formlarnda, toplumsal devrimin yce hedefi toplumun kardee ve eitliki bir anlayla yeniden rgtlenmesi yani niteliksel olarak farkl yapdaki retici glerle yeni bir retme ve yaama tarz anlamna gelen bir topya- deil; sadece retici glerin serbeste gelimesine engel oluturan retim ilikilerinin kaldrlmasdr. Pek ok Marksist, yasalar, belirlenimcilii, saf anlamda nesnel kehaneti ve izgisel evrimciliiyle doal bilimlerin epistemolojik paradigmasnn tarihsel alanna doru keyfi bir genilemeyi temel alan burjuva/pozitivist modeli; Plekhanovdan Louis Althussere kadar belirli bir Ortodok s Marksizm tr tarafndan nihai sonularna itilen bir eilimi izlemitir. (s. 12-13) Burada yeni bir retme ve yaama tarz diye ifade edilen ayn zamanda yeni bir styapdan baka bir anlama gelmez. Ama dayand din teorisi, dini sadece bir inan olarak, bir ideoloji olarak, bir bilin biimi olarak tanmlayan, burjuvazinin din teorisi olduundan, yeni bir retme ve yaama tarz dedii eyin aslnda yeni bir din, yani yeni bir styap anlamna geldiinin farknda deildir. Keza bir ulus ve ulusuluk teorisi olmad iin, yeni bir retme ve yaama tarznn, dinin zel, politik olann da ulusal olana gre tanmlanmasnn iinde olamayacan grememektedir. nk btn dinler ayn zamanda tam anlamyla bir retme ve yaama tarz, bir uygarlk idiler, burjuva uygarl ve onun dini de farkl deildir. Yani Lwy, yeni bir uygarlk tasavvurunun gerekliliinden sz ederken, yeni bir retme ve yaama tarzndan sz ederken, dolaysyla da ayn zamanda btnyle yeni bir styap yaplanndan sz etmi olmaktadr. Ama dine aydnlanmann, burjuvazinin onu tanmlad noktadan, daha dorusu modern toplumumun dini olan milliyetiliin dinleri tanmlad noktadan baktndan, ne eski dinlerin ne de modern toplumun dininin btnyle bu styap olduunu anlayamamaktadr. Dolaysyla yeni bir uygarlk tasavvurunu somut bir siyasi ifadeye brndrememektedir. Aslnda, gerek kapitalizm ncesinde, gerek kapitalizmde dinin btnyle styap olduu anlalnca, baka bir uygarlk tasavvurunun, baka bir din olduu da ortaya kar. O halde sosyalizm bir din olmak zorundadr . Ayr bir uygarlk tasars demek, ayr bir retim ve yaama tarz, ekonomi ve styapnn tmyle ayr bir rgtlenmesi ve din de tmyle st yap demek olduundan, ayr bir din olmak demekt ir. Yani, sosyalizmin radikallemesi, sadece ekonomik ve siyasi bir proje olmaktan kp bir uygarlk projesi olmas bir din olmas demektir . Ama bu din kavram, katiyen burjuvazinin dinlere ykledii ve Marksizmin imdiye kadar anlad burjuva biimiyle anlalmamaldr. O gerek, sosyolojik anlamyla anlalmaldr. Sosyalizmin ayr bir uygarlk projesi olabilmesi, yani bir din, yani ayr bir retim ve yaama tarz olabilmesi iin, burjuvazinin dine ykledii anlamda, din olmaktan kmas gerekmektedir. 248

* Bununla ne demek istediimizi, programatik dzeyde aklamaya alalm. Dinin tamamen zele ait olmas, devletin dine hibir ekilde karmamas, ideal burjuva toplumunun din anlay ve programdr. Bu sadece din iin geerli deildir. Dil, soy, r k vs. iin de ayn eyler geerlidir. Yani gerekten demokratik bir cumhuriyet iin mcadele, modern, burjuva toplumunun dini, en ideal biiminde, sadece dini deil, dili, etnii, rk, soyu, tarihi, politik olann dna itip, zele ilikin olarak tanmlama mcadelesidir. nk igc denen metan kullanm ve deiim deerinin, dolaysyla art deer retiminin onun inanc, rk, soyu, sopu, kltr vs. ile ilgisi yoktur. Bunlardan sadece din kapitalizm ncesinde politik olan da belirledii ve modern toplumun dini onlarla mcadele iinde egemen olduu iin, laiklik, yani dinin zele ait olmas, bunlarn yan sra ayr bir ilke olarak tanmlanmtr. Bugn, kana soya dayanan bir ulusuluun yaygn egemenlii anda, ok kltrl, ok etnili denerek, tpk bir zamanlarn dine dayanan devletlerine kar laiklik zel bir kriter olarak getirildii gibi, bugnn etnie, dile, kltre dayanan devletlerine kar da ok kltrllk benzer bir ilev grmektedir. Ama bu btnyle burjuvazinin programdr. Buna eriildiinde, modern toplumun dini olan milliyetilik, ya da baka trl ifade edersek, politik olann ulusal olana gre tanmlanmas ve dinin yan sra dil, soy, rk, kltr, etni, tarihin de politik olmayan olarak, zele ilikin olarak tanmlanmas; ulusun sadece yurttalkla tanmlanmas, ideal bir burjuva uygarlnn koullarnn olumasndan baka bir ey deildir. Yani en radikal laiklii, en demokratik ulusuluu savunduunuzda, eni sonu yaptnz i, burjuva uygarlnn dinini savunmaktr; kapitalizm iin en ideal styap koullarn savunmaktr. Byle bir program iilerin geici, taktik, minimum program olabilir ama bu iilerin program olamaz. Hele ayr bir sosyalist uygarlk projesi byle bir programla hi yetinemez, kendini bu programla snrlamak ii hareketi iin, dolaysyla insanlk iin intihar demektir. Bu program politik zel ayrmna dayanr ve politik olan, en demokratik biiminde bile olsa, ulusal olanla tanmlar. Yani modern toplumun dininde, onun st yapsnda en kk bir deiiklik anlamna gelmez bu. Peki, iilerin bunun karsnda ayr bir styap, ayr bir din, ayr bir uygarlk program ne olabilir? Bu program, politik olan ulusal olana gre tanmlamay reddetmek olabilir. Yani ulusal olan da zel gettosuna, ulus dininin nceki dinleri tkt gettoya tklmaldr. Nasl burjuvazinin dini, kapitalizm ncesi toplumlarn dinini, inan deyip, zel olan olarak tanmladysa, ii snf da, burjuvazinin dinine ayn eyi yaparak kendi dinini tanmlam, farkl bir uygarln temelini atm olur. Ceza suun cinsindendir. Gze gz, die di. Bylece iiler, eski toplumlarn dinlerinin tarihsel intikamn da alrlar, burjuvazinin dininden. i snf, burjuvaziye, burjuvazinin dier dinlere yaptn yapmak zorundadr. Dier dinler nasl btn toplumsal ve siyasal hayat rgtlerken, tm st yapy olutururken, burjuvazi tarafndan zeldir, politik olmayandr, inantr denerek bir gettoya kapatldysa, imdi bizzat bu anlayn kendisi de, yani politik olan ulusla, ekonomiyi karla ve bunlarn dn da 249

inanla, zelle, politik olmayanla tanmlayan dinin kendisinin de ayn cezaya arptrlmas gerekmektedir. O halde, ii snfnn program, Leninin ve btn Marksistlerin ifade ettii, dinin zel bir sorun olmas, din ve inanlarn eitlii, aznlk inanlarnn ounluun basksna kar korunmas deil, dini zeldir diye tanmlamann dolaysyla politii ulusal olanla tanmlamann da yani bu modern toplumun dininin de zele ait olarak tanmlanmasdr . Bu bambaka bir styap rgtlenmesi, yeni bir retme ve yaama tarz, baka bir uygarln programlatrlmas, yani zetle baka bir dindir. te, sosyalizm bir din olmak zorundadr ve bunu baarmak iin de burjuvazinin din kavrayndan kurtulmak zorundadr derken demek istediimiz budur. Sosyalizm, burjuvazinin din kavrayndan kurtulduu an, dinin btn tarih boyunca tm st yapy , retim ve yaama tarzn rgtlediini ve modern toplumun retim ve yaama tarznn da ulusuluk olduun grebilir. Modern toplumun retim ve yaama tarznn ulusuluk, olduunu grnce de o dine kar baka bir retim ve yaama tarzn alternatif olarak koyabilir, yani baka bir din olabilir. te Lwy; Lwynin ahsnda en otantik biimiyle bile klasik Marksizm, burjuvazinin din anlayn aamad iin, eksiklerini sezmesine, snrlar zorlamasna ramen bu eksiklik ve snrlar amay bir trl baaramamaktadr. Bir ulus teorisi olmadn sylemekte; baka bir uygarl programlatrmaktan sz etmekte, ama burjuvazinin dini inan, bilin biimi olarak tanmlamasna hapis olduundan, baka bir uygarln aslnda ulusulua kar bir program olduunu, bunun da aslnda baka bir din anlamna geldiini grememektedir. Klasik Marksist gelenein din konusundaki durumunu zetler ve eletirirken Lwynin bilmedii ve bilmesine imkn da olmayan Kvlcmly ele alarak klasik Marksist gelenein birikimini zetlemeye ve eletirisine devam edelim.

250

Kvlcmlda Din teorisi

Michael Lwynin bilmedii ve dolaysyla zetine almad Marksist, ki kendisinin Marksizmin btn eksikleri belirtmesine ramen o eksikleri bir trl zememesine neden olan eksik halka, Dr. Hikmet Kvlcmldr. Kvlcml Trke gibi sapa bir dilde yazd iin dnyadaki Marksistlerce ve dolaysyla Lwy tarafndan da b ilinmez ve bu nedenle de almasnda yer almaz. Ama Marksist gelenek iinde, Din zerine en etkileyici alt st edici almalar Hikmet Kvlcml yapar. Ve gidilebilecek en ileri noktalara kadar gider. Niin? nk Hikmet Kvlcmlnn esas aratrma alan kapitalizm ncesidir. Kapitalizm ncesinin st yaps ise, ister snfl toplum ve uygarlklar olsun; ister snfsz toplum ve komn olsun, bu gn inan diyerek zel alana tklm, dindir. Kapitalizm ncesi ile megul olan birinin din ile karlamamas olanakszdr. Marksistler arasnda kapitalizm ncesi ile bu kapsamda ilgilenmi ikinci bir rnek daha yoktur ve tam da bu nedenle Marksistler arasnda, din zerine bu kadar yazm, kavraylarda bu lde alt st edici ve kapsaml aratrmalar yapm ikinci bir rnek daha yoktur. Marks nasl modern toplumun yzndeki peeyi kaldrmak iin, (modern toplum denen kapitalizm de bir genellemi meta retimi toplumu olduundan) meta, insan karsna neredeyse bir doa yasas gibi dikilen deer yasas ve onun somut ileyileri zerinde younlamak sorunda kaldysa; Hikmet Kvlcml da, kapitalizm ncesi toplumlarn yzndeki peeyi kaldrmaya altnda, onun temel varolu ve rgtlenme biimi, yani styaps olan din zerinde younlamak zorunda kalmtr. Bu nedenle, bizzat aratrma alannn kendisi, yani kapitalizm ncesi tarih ve toplumlar, dini onun almasnn eksenlerinden biri yapmtr. Burada, Hikmet Kvlcmlnn btn almasn ele almann olana bulunmamaktadr ve bu ayrca yaplmas gereken bir almadr. Ama burada bu kubak hzl bak iinde zellikle belirtilmesi ve alt st edici niteliinin gsterilmesi gereken ynler var. Ksaca bunlar ele alalm. * Hikmet Kvlcml, dini, bir fikir, bir bilin biimi olarak ele aldnda bile, burjuva ideolojisinin dini ele al tarznn tam karsnda yer alr, tam anlamyla bir paradigma deiiklii yapar. Bu nedenle, yzde doksan dokuzu vulgar olan Marksistler, Kvlcmlnn bu anlaynn tam karsnda yer almlardr ve yer alrlar201.
201

Bu Mihri Belli ve efik Hsnden Dou Perinceke veya Yaln Kke kadar hi deimez. Fakat daha da ilginci, slamc teorisyenler de, bu baya materyalistlerin ahsnda Marksizmi eletirmeyi ok severler ve nedense Kvlcml hakknda hi bir ey sylemeyip tam bir susu kumkumasna yatarlar. Olduka canl bir

251

zellikle vulgar Marksistler dini ve dinlere temellik eden metin ve sembolleri, gerekliin arptlmas, ideoloji, samalk, batl inan olarak tanmlarlar202. Kvlcml ise, bunlara deiik bir k altnda bakarak, tabiri caiz ise onlar zahiri deil, hakiki manalaryla ele alr. Bylece onlarn aslnda gerein olduka salam ve doru bir ifadesi olduklar sonucuna ular. Burjuva dncesinin irrasyonel dedii, karmza birden bire son derece rasyonel olarak kar. rnein Cennet ve oradan kovulma efsanesini ele alalm. Semitik dinlerin bu temel sylencesi, klasik aydnlanmac bak asndan tamamen uydurma bir samalk olarak grnr. nsan maymundan gelmitir! Nereden kmaktadr bu Adem ve Havva hikayesi? Bunlarn hepsi batl inanlardr. Yalandr. Ama Kvlcmlnn bunu gerek anlamlaryla aklamasnda bu bilime kar ve batl inanlar gibi grnenlerin birden bire gerein son derece doru ve drst bir anlatm olduu ortaya kar. Cennetten kovulma, ilkel sosyalizmin snfsz toplumundan uygarla, snfl topluma gei; ylan biimindeki eytan; btn n Asya dinlerinin bereket ve toprak tanrs ylan; ylann sunduu meyve veya buday veya bilgi aac; uygarln zenginlii veya uygarln bilgisi (nk uygarlk ayn zamanda bilgi ve yaz demektir) o meyvann yenii, snfsz kanda toplumun kardeliinin ve masumiyetinin yitirilii olarak anlaldnda, aslnda bu sama bir yalan gibi grnen efsanenin gerein son derece sadk ama ocuksu ve masum bir ifadesi olduu ortaya kar. Elbette Kvlcml, burada klasik Marksist gelenee dayanmaktadr. Ayn yaklamn ipularna Engelste, onun lk Hristiyanlar ve ncil ile ilgili yazlarnda bile rastlanr. Kvlcmlnn yapt, Marksizm'in zndeki, sonradan vulgar Marksistlerce bastrlp unutulmu bu gelenein ayak izlerinden yola kmak ve onlar daha ileriye gtrmektir. Bir baka rnek. Kvlcml Allah ve Allahn sfatlarn inceler. Kuran Tarihsel Maddeci bir bak asyla tefsir eder. Bylece, aydnlanmann modern bilimin karsnda grd Allah ve Kuran, karmza, tam zt nitelikleriyle kar. Allah, toplum yasalarnn sembolik ifadesi, peygamber bu yasalar sezen ve insanlara anlatmaya alan toplum bilimci ve devrimci, yani imdi Marksistlerin yapt veya yapmas gereken eyi yapan insan olarak ortaya kar. Kuran ise akla kar bir hurafeler kitab deil, akla bir ardr. Ve bu nedenle slamn tanrsnn varln kantlamak iin mucizelere ihtiyac yoktur. En byk mucize tarih ve toplumun yasalar ve bunun bilgisi deil midir?

entelektel yaam olan slamc burjuvazinin teorisyen ve entelektellerinin Kvlcml hakknda hibir inceleme yaynlamam olmalar, onun karsnda yokmu gibi davranp onu susua getirmeleri de ok anlamldr. Bylece szde Marksistinin de (yani burjuva sosyalistinin de), politik slamcsnn da (yani burjuva slamcnn da) karsnda su ortakl iinde sustuklar Kvlcml, kesinlikle bilinmez ve tartlmaz kalr.
202

Bunun Trkiyedeki en tipik rneklerinden biri Turan Dursundur. Turan Dursunu politik slamclar ldrd. Politik slam ve Aydnlanma elikisi aslnda, burjuvazinin iki kanad arasndaki bir elikidir. Ulusu dinle tanmlayarak etniyi, dili zele ait kategoriye yerletiren gerici burjuvazi ile, ulusu etniyle tanmlayarak dini zele ait kategoriye yerletiren gerici burjuvazi arasndaki bir eliki.

252

Bu dediklerimizin somut olarak grlebilmesi iin, zihin tembellii iindeki okuyucularn aratrmak ve bakmak iin eneceini bildiimizden, Kvlcmlnn bir eserinden bir blm aktararak, Kvlcmlnn yapt, din kavranndaki muazzam devrimin ap hakknda bir fikir vermeye alalm. Bunun iin zellikle, aydnlanmacln din anlayna dayananlarn tylerini diken diken edecek provakatif bir blm aktaralm. Unutmayn bu satrlar, dnyadaki sayl yaratc Marksistlerden biri tarafndan, bir ateist tarafndan yazlmaktadr: Kvlcm, Kurann Tarihsel Maddeci adan bir tefsiri olan, Allah Peygamber Kitap adl eserinin KUTSALLATIRMANIN SON HALKASI: KUR'AN ve HZ. MUHAMMED adl blmne besmele ve onun anlamyla balyor: 1- "BSMLLAHRRAHMNRRAHM" (Rahmn ve Rahm Allah'n adyla.) Rahmn: Ancak, doann ve insan toplumunun en temelli diyalektik gidi kanunlarnn yaratabilecei ycelikte bir iyilik - yaratclk - sevgi - merhamet (acma) olumluluudur. Bu topyekn madde ve manann akndan km zenginliklerdir. Tek bana insanlar - sosyal snflar - zmreler - uluslar; hatta insanlk bu olumluluu - zengin yaratcl kapsayamazlar. Bu yzden "Rahmn " sfat sadece Allah' a yaktrlabilir. Topyekn doann ve insan toplumunun temellerinde bulunan kanunlarnn akndaki, binlerce yl gemesine karn kavranamaz - ele geirilip yn verilemez zenginlik ve ycelilik; sadece Allah'a yani bu tarihsel aka denk der. Ve o'nu kavrayamayan - hele ynlendirilemeyen insanla da, bu yce merhametlilii (hereyi kuatan iyilii) sadece Allah'a yaktrmak der. Peygamberler, Antik Tarih'te kent kurucu; cahiliyetteki barbarl medeniyete geirmeye alan nderlerdir. Ve dolaysyla bu yce tarihsel determinizmin, az rastlanr (yzlerce ylda bir kabilen) birer yansmasdrlar. Baka bir anlatmla her peygamber, kendi ann ve toplumunun lideri olsa bile bu yce tarihsel akn zelliklerinin kendisinde yansm bulduu iin, bu yce diyalektiin szcs - yanstcsdrlar. Bu yzden Allah'n Resul' mertebesini hakkederler. Ama buna ramen peygamberler bile "Rahmn" sfatn kendilerine yaktramazlar; "Rahmn"lk ancak doa ve toplumu (tm alemleri) kapsayan bu diyalektik oluundur; yani Allah'a aittir. Ancak "Rahim" sfat peygamberlerin olabilir: "ok merhametli" anlamnda kullanlsa da bu baka insanlardan ayrcalkl nderlere yaktrlr. Ki Allah'n Rahmn'lnan yansmadr. Yani tarihsel determinizmin nderlerde yansyp kendi tercmesi olduu lde o nd erler veya peygamberler "Rahim" (ok merhametli: Fedakar) olabilirler. Ve diyalektik gidiin daha az yansd (diyalektiin szcln daha az yansd ) insanlara nclk ederler. "Modern Peygamberler" diyebileceimiz burjuva ve proletarya devrimlerin in teorisyen burjuva ve proletarya devrimcileri de, bu ller iinde "Rahim"dirler. Yani "sonsuz hogr" sahibi olmaya eilimlidirler, yatkndrlar. Geri Marks - Engels - Lenin gibileri dndakiler daha ok "Rahmn"la, hatta Allah'la zenirler: toplumun ve snflarn zerinde "Allah"la zenip kendilerini tapn konusu yaptrmak istemilerdir. Stalin bunun en dramatik rnei olmaktan kurtulamayanlarn 253

banda gelir. Ama hepsinin kendi zayf paranoyaklklarn gizlemek iin bunu uuraltlaryla yaptklar artk herkese sezilmekte ve bilinmektedir. Veya anlalmaktadr; anlalacaktr... Marks'n Mezarnda yle yazar: "nsancl olan hibir ey bana yabanc kalamaz" Ve Marks da rnek yars Engels de, yaamlar boyunca bu szn en derin anlamlarn ilerinde duyarak yaayp ieklendirmekten geri duramayacak teorik - pratik mcadeleler sunmulardr. Bu rnek yaamlarnn en derin anlam: "Rahim" olmaklarnda toplanr. nk onlar gerekten doann ve toplumun en temel kanunlarnn en yetkin moder n "Resul"eri (ellileri) olmak durumundadrlar. Yce tarihsel determinizmin yaayan modern yansmas, temsilcisi - szcsdrler. Onlarla birlikte bu "Rahim"lik (hogrnn sonsuzlua uzan) "Rahmn"la dek uzanr yaklar gibi olursa da; tersine diyalektik yceliin zenginlii daha ok kavranr ve "Rahman"ln yani yce yaratcln sadece evrimin kanunlarna (Allaha) ait olabilecei anlalr. Evrimin (Tarihsel determinizmin) yani doa ve insan tarihinin temel kanunlarndan kalkarak topyekn ak karsnda; Marks - Engels gibi evrimin en yksek yansmalar bile sadece basit bir "Kul" olmaktan teye gidemezler. Bunu onlar kadar iyi sezen kimse kmamtr. Unutulmamaldr ve daima hatrlanmaldr ki Tarihsel Maddeciliin kurucular bu iki insandr. Bu u anlama gelir: "Allah" en iyi onlar anlamlar ve onun kurallarna uyarak tarihsel ak kendi dengesine oturtmak iin en yetkin mcadeleyi vermiler ama bunun, ancak "doum sanclarn lmlandrmak"tan te bir ey olamayacan ok derin anlamlaryla alakgnllce anlatmlardr. Yani Allah'a (Tarihsel Determinizm'e) en yakn olduklar halde, O'nun sadece basit birer uygulayc - szc - eli durumundaki "kul"lar olduklarn bilmilerdir. Bu geliim tarihsel ak, yeni mecralara girdike alp daha derin resul rneklerini vermekten geri duramaz. Yani Marks - Engels' den de daha gelikin kavraylar - Allah'a yaknlamalar ve o lde de diyalektik ak karsnda en bilinli resuller olunsa bile; o derece basit - sade bir "kul" olunmaktan da kurtulu olamayacan anlayanlar kacaktr. nk "Kii" ne derecede Tarihsel Determinizmi: Doa ve insann topyekn akn kavrasa da, tek bana o ak karsnda 'bir "hi"tir. Ancak koyduu teori toplumda kavranp maddeleirse "hep" olabilir. O halde ancak Allah'n en byk yansmas, evrimin en son halkas insan toplumudur ve ancak O, evrimi (Allah') anlayp kendi kanunlarnn emrettii temel dengesine oturtabilir. Fakat toplum da "Kii"lerden derlenmitir. Ve her kiinin bu kavray gelitii lde toplum bu grevini baarabilir. O halde tarih her kii'yi kendisini anlayp kendi yoluna sokacak almlara girmek zorunda kalacaktr.

254

Ve her kii deyim yerindeyse peygamberleri anlayabilecek "Rahim"lie ulamak eilimine girmek zorunda kalacaktr. Ve Peygamberlikler hatta nderlikler btnyle bitmek zorunda kalacaktr. Hz. Muhammed ile antik peygamberlikler bitmitir. Ama Modern Sosyal Devrimlerle birlikte peygamber adlarn almasalar da bir eit modern peygamberlikler dnemi almtr. Nasl kentil tarihsel devrimler'in bitiiyle antik peygamberlikler de sona ermise modern sosyal devrimlerin maksadna eriiyle modern peygamberlikler de son bulacaktr. Ve kiilerin "kendi baca"ndan aslaca, kendisinin ve toplumunun bilmecesini zecei veya zemediinin anlalaca; toplumca elbirlik yeni batan zmler arayaca almlar geliecektir. O zaman her kiinin mezar banda deil ama beyninde ve kalbinde (her hcresinde) iliine kemiine ilenmi olarak u cmle yazacaktr: "nsancl olan hibir ey bana YABANCI KALAMADI" nk her kii, hayvanlktan kal beri bastrd hayvanlklarn sonuna dek yaarken kanayacak; kendinden nefret ederce kanayacak - aclarla - yaralarla yklenecek ve yenibatan insanlaacak; sosyal hayvanlktan bylece karak her trl yabanclamasn aacaktr; "bilinli" birer "insan" olacaktr. Ne yazk ki bu, tpk vahet ana paralel biimde deil ama kltrel atlmlarla kuaktan kuaa adm adm geliebilecek aclarla dolu bir geliim olacaktr. Ta ki btn antik ve modern peygamberleri derinden kavrayan "insancl olan hi bir ey bana yabanc kalamad" szcn hakkedene dek... O zaman peygamberleri de aacak bir olgunlua eriecektir. nk peygamberlerin en modernlerinin bile ektikleri aclar, snfl toplumun son demlerindeki insanln (her kiisinin) ektii aclar yannda ok az kalacaktr. nk bu aclar, maddiyatn, maneviyat her saniye yapt ikencelerle yiyip bitiren gidiinin ve maneviyat tkenince yeniden kazanlmasnn onlarca yl alaca uzun yalnzlklarla dolu yllar olacaktr... Ve bu aclar genellikle erkekli kadnl manevi yaralanmalar kapsasa da, kadnlarn anlalmasn ve erkeklerin insanlamasn salayacak kadnlarn zaferiyle sonulanacak daha ok erkeklerin imdiye dek tatmadklar aclarla ykl olacaktr. nk egemen babahanlk, egemen erkek rejimleri, baka trl asla yola gelemeyecek derecede (binlerce yldr) kadnlara kar efendilikte talamlardr. Yeni kuaklar, ne yazk ki balarna gelen bu dramlar anlayamayacak slk iinde geliiyorlar. Bu yzden her erkek, kadn zerindeki ve toplum iindeki erkeksi yceliini (dolaysyla maddi - manevi smrsn) ancak kadnlarn kapitalist veya sosyalist yoldan olsun, erkeklere kar yaptklar kurtulu savalaryla alaa edip bilinlere karabilecekler ve kadnlara hak ettikleri saygy - sevgiyi - deeri yeni batan gstereceklerdir. Belki o zaman gerek "aklar" bu kez bilinli olarak yeni kuaklarda yeniden filizlenebilecektir.

255

O gn geldiinde, herkes "Rahim" (sonsuz toleransl) olma zelliini kazanm olacak ve Allah'n "Rahmn"ln (diyalektiin yce yaratcln) o gne dek grlmemi llerde anlam ve o'nun doacl ve insancl dengelerine "uyum" yapmay kanna kartrm olacaktr. te "Bismillhirahmnirrahim"in amzdaki derin anlamlar, bu temeller iinde kavranabilirse, o szcn syleyene ve topluma bir yarar olabilir... Bu uzun alnt, Kvlcmlnn ahsnda Marksist gelenein kat ettii muazzam ilerleme hakknda bir fikir verir. Ancak bu uzun alntnn yapld yerde bile Kvlcmlnn hala dini bir ideoloji olarak ele aldn, yani burjuvazinin din tanmlamas erevesinde sorunu tarttn bir an iin bile unutmamak gerekir. Marksizmin doutun gnah, yani dini bir ideoloji, bir bilin biimi, bir kltr olarak ele alma anlay varln srdrmektedir. Kat edilen btn ilerleme bu anlayn rahminde geeklemektedir. Onunla elimektedir ama bu kabuu bir trl kramamaktadr. Bu ayn kitabn Giriinin ilk satrlarnda bizzat Kvlcml tarafndan bile aka ifade edilmektedir: Konumuz; " Din "; zerinde en ok speklasyon: dnce vurgunculuu yaplan alan! Oysa tam tersi olmas gerekir: yleyse bilimin en ok kl kuanmas gereken alanlardan birisi de din konusu olmaldr. Bu yzden bu alanda "deoloji" ve "politika" skemez, skememelidir. O yavanlklar ancak bilim ateiyle durdurulup dntrlebilir. Meselemiz hi de kincil-ncl kategoriden bir i saylamaz. nk din konusu, sadece toplumun atsnda tkrdayan bir kltr meselesi deil, insan beyninde dnce mekanizmalarnda ileyen adeta sistemlemi canl bir dnce biimidir. Ve insan beyninde kolayca sklp atlamayacak derinliklere yapm kklere sahiptir.(ab) Dikkat edilsin, din Toplumun atsnda yani st yapsndasadece bir kltr meselesi deil, (yani bir styap kurumu, styapnn kendi deil ve ayn zamanda bir kltr meselesi, yani politik olmayan, politikadan dlanm kltr alanna konulmu olmay aynen kabul ediyor Kvlcml) sistemlemi bir dnce biimi (Yani Alman deolojisinde Marksn bilin biimi dedii) olarak ele alnmaktadr. Yani tamamen burjuvazinin dini kapatt alanda tartmakta, din hep zele ait olan alanda kabul edilmektedir. Yani politikann d olarak; yani bir styap olarak deil, styapdan bir blm olarak. Marksizmin doutaki gnah aynen srdrlmektedir. Sylenenler ierik olarak bu kabuln kabuunu zorlamasna ramen byledir. Bu kabuu zorlama, zelikle Osmanlnn toplumsal sistemini inceledii Osmanl Tarihinin Maddesi 203 adl kitapta iyice belirginleir. Din artk sadece bir inan, bir ideoloji, bir kltr deil, ayn zamanda bir hukuk ve politika sistemi, bir mlkiyet sisteminin rgtlenmesi olarak karmza kar. Dinin tmyle styap olduunu sylemek neredeyse dudan ucuna gelmi, dalnda olmu bir meyve gibi kk bir esintiyi beklemektedir. Ama o esinti bir trl gelmez.

203

Bu kitap da nternette u adreste bulunmaktadr: http://www.comlink.de/demir/kivilcim/eserler/osman1.htm

256

Osmanl Tarihinin Maddesinin kinci Kitab204, din, mlkiyet ilikileri, hukuk ve devlet zerine younlar ve bu balantlar gsterir. Sadece balklar bile bir fikir verir: slam Dnyasnda Toprak Problemi; slam Toprak likileri ve Hukuku, Tarih inde slam Toprak Problemi; Hristiyan Dnyasnda Toprak problemi; Romadan Kiliseye; Barbarlktan Saltanata; Bizans Kilisesinden Osmanl mparatorluuna; Franklarda Toprak likileri: Osmanl slam izgisi gibi balklar bile, burjuvazinin dini sadece inanla, zel olanla snrlayan anlaynn kabuklarna smazl gsterir. Btn bu balklarda din, ayn zamanda bir mlkiyet ilikisi, bir hukuk, ekonomik ilikilerin dzenlenii olarak ele alnmaktadr. Ayrca Kvlcml bunu statik, lgn olarak da ele almamaktadr; komnden uygarla geiler iinde, dinamik, diyalektik bir sre olarak ele almaktadr . * Ve Kvlcml komn, zellikle de komnn insann insan oluundaki muazzam ilevi ni ortaya kardka, aslnda pratik olarak, din tmyle toplumun styaps olarak ele alnr. Ama bu ekilde byk harflerle ifade edilemez bir trl. Din, Osmanl veya slam uygarln ele alrken, henz tmyle st yapy deil, st yapnn siyasi ve hukuki alanlarn da kapsamaya balarken, komne, yani snfsz topluma gelindiinde, tmyle styap, hatta tmyle toplum (komn) haline gelir. Komnn dinini, yani kutsallatrmay, yani totemi ve bunun ortaya kmasnda, yani insann insan olmasnda, cinsel yasaklarn nemini kefettike, bu giderek netleir. Byk harflerle, dini tmyle styap olarak ifade etmese de artk, fiilen yle bir kavraya ular. nsan sade ce totemi yaratmamtr, ayn zamanda, insan, totem, yani ilkel komnn Allah, (styaps-dini) tarafndan yaratlmtr. Ama Kvlcml bunu byle bir balamda deil, hala felsefi, varlk dnce, balamnda ifade eder. nsan sadece Allah yaratmam, bizzat kendisi de Allah tarafndan yaratlmtr. Tabii bu Allah, Allaha inananlarn dedii Allah deil, nsann toplum anlamnda yaratt soyutlamadr, totemdir. Bylece o idealizm, materyalizm kavgas gibi grnen; daha sonra Aydnlanma tarafndan Allah insann yaratt biiminde ifade edilen, eliki diyalektik bir biimde zmn bulur. nsan sadece Allah ve tanrlar yaratmam, bizzat kendisi tanrlar tarafndan yaratlmtr. ok daha derin anlamda, insan tanrlar yaratt gibi, kendisi de tanrlar tarafndan yaratlmtr. Kendisinden okuyalm: Allah doru drst armz unun uras Hz. Muhammed'den beridir. Oysa ilk Allahlar, insanln neredeyse douundan beridir. Ve deie gelirler. 1- Demek bir kutsallatrma prosesi sz konusudur. Totemizm'e kadar uzanr. nsan toplumu, iinde doup gelitii evreni yorumlamay bile dnemeden, dorudan doruya doann ocuu olarak gelitii anda kendisini kutsallatrma gidiinin beiinde bulmutur. Ama yine de, insann dnmeden tasarlamadan yaad bu kutsallatrma davran
204

http://www.comlink.de/demir/kivilcim/eserler/osman2.htm

257

totemcilik, kendi evriminin veya evreninin kendiliinden yorumunu iermitir. nsan toplumunun ilk totem tanrlar: Aalar ve hayvanlar, insann nereden geldiinin lmsz belgeleri olmulardr. Totemizm ataya inan dini saylr.205 Ve biraz aada yle devam eder: nce insan toplumu vardr. Allah insan toplumundan kt. Sonra insan, Allah'tan yaratld gibi oldu. Allah' insan yaratt halde, insan yaratann Allah olduu sanld. Neden? Bu sanmann altnda bir gereklik: doa ve insan determinizminin payn aramamal m? "Hereyi insan yaratt" dersek insan ne veya kim yaratt diye sormamz gerekmiyor mu? lk totem tanr bu denli nemlidir. Doaya uzanr. "nsan insan yaratt" sznde de bir gerekli k pay var elbette. Ama yine de bu bir ksr dng olmaz m? "Doal eleim" yasas bu denli nemlidir. Genel maddeciler iin Allah' insann yaratt su gtrmez bir gerekliktir. Ama "nsan nasl oldu da Allah' yaratt?" sorusuna yeterli cevap arand hele hele bulunduu sylenemez, ikincisi: Allah' insan yarattysa (burada rol oynayan sosyal ve zihinsel - psikolojik mekanizmalarn ne olduu bir yana) "nsan kimin ya da neyin yaratt" sorusuna yeterli cevap arand, hele hele bulunduu sylenebilir mi? Buna da gsmz gere gere evet diyemeyiz. "te u kadar zamandr Darvinizm, u kadar zamandr Marksizm maddecilik alannda arpyor yetmez mi? denecek elbette... Ancak ne Darvinizm Marksizmle ve Marksizm Darvinizm ile sentez olmay braktk, sentez olma savan drste yaln kln balatm saylmazlar. Bu da ho grlebilir ise de, bunsuz yani sentez olmakszn yukarda andmz sorularn cevaplarn doyurucu llerde arayp bulamayz. Belki buna vakit var, diyebiliriz. Ama ne Darvinizm ne de Marksizm kendi ilerinde kendi mantk bulu teori silsilelerini (daima ykselerek ilerleyen ve bir tek senteze ulaan geliimlerini) tamamlam saylmazlar. Elbette bu alanda da savalar veriliyor. Darvinizm somut bitki -hayvan genelliinden somut hcre mikro biyolojisine girdi. Marksizm, kendince her yandan her eyle megul pozlarn verse de, bilebildiimiz kadaryla bu savata Darvinizm'den ok daha geri kald. Marks'n ve Engels'in mantk bulu teori silsilesi bile kavranp ilerletilemedi. Teorik tapn hecmeleri (krizcil ataklar) iinde teoriye dokunulmaz kutsal tabu kalnd. Biz yllar yl bu boluu doldurma sava iinde olduk. Konu, ok genlikli hatta denebilir ki nkleer verimlilikte oldu. nk maddenin paralanabilir en kk paras Atom'un paralan kanunlar gibi, canlnn en kk paras Hcre ekirdeinin gidi kanunlar gibi, toplumun en kk paras Komn'n paralan kanunlar zerinde duruluyordu. Barbar (Komn) insann ilenmemi ilk temel cevher filiziydi. O ilk cevher filizinin medeniyetlere zl kanunlar veya barbarlarla medenilerin kyasya dv diyalektii hemen btn tarihin gidiini yakalamamza yardm ediyordu. nsanlk tarihi, toplum biimlerinin geliim tarihidir. Ve bu gidi ister istemez, tpk fizik ve biyoloji kanunlar benzeri kanunlara uyar. Bunda alacak bir yan araymz, olabildiine esnek olan sosyal olaylarn iinde kanunlarn seilemez oluundan ve onlar yaamaktan

205

http://www.comlink.de/demir/kivilcim/eserler/apk.htm#Tarih%20Tezi%20Inda

258

semeye vakit ayrma gcn bulamaymzdandr. Hatta o gc bulanlarn bile bu yolda sk sk yenik dmelerinden; yolun sarp oluundandr Kvlcmcl, komn ele alrken, onu kendiliinden tmyle styap olarak ele almaya balamtr206, bunun nice verimli olduunu207 grmekte, bunu gremedii iin zeletiri yapmaktadr208. Fakat, btn bunlara ramen Kvlcml, Kvlcmlnn ahsnda Marksizm veya Tarihsel Maddecilik, bir trl gereken sramay yapamaz. nk dinin zele, dnce dnyasna ait olduu anlaynn damgasndan; yani u milliyetiliin, u kapitalizmin dininin anlaynda n kurtulamamaktadr; douundaki laneti zerinde tamaktadr. Dini epistemolojik dzeyde, bilim ve inan balamnda; ontolojik dzeyde, yani hayatn anlam var oluun temel sorunlar anlamnda tartmaktadr. En ileri gittii noktada bile metodoloji dzeyinde, ideoloji dzeyinde, haydi haydi hukuk dzeyinde tartmaktadr. Dinin tmyle styap olduu anlalamad iin, bir trl modern toplumun dini yani styaps nedir diye sorulamamakta, ulusun ve ulusuluun srrna eriememektedir. Bylece din zerine btn Marksist yazn, btn ilerlemelere ve kabuu zorlamasna ramen, modern toplumun dininin, burjuvazinin dininin din anlaynn bir savunusu olmay aamaz. Kendisine kar sava verdii sistemin ve snfn dayand ideolojinin ve ayrmlarn bilinsiz bir savunucusu olur. Bylece Marksizm, balangtaki o devrimci zn de yitirip tmyle burjuva ideoloji ve politikasnn bir aracna dnr. Doutaki bnyeye yabanc kanser hcreleri, gelimi ve tm organizmay ldrm, onun yerine gemitir. Hem de en gerici biiminin. Her dinin, yani st yapnn bir devimci bir de gerici dnemi vardr. En iyi bildiimiz slam tarihini rnek alrsak, Muhammet veya Ergin Halifeler devrinin slam ile, Uygarlklar ele geirmi ve kendisi bir uygarln styaps olmu, rnein Emeviler veya Abbasiler dneminin slam arasnda dalar kadar fark vardr. Biri devrimci dieri gericidir. Burjuvazinin dini de, ilk ortaya kt zaman, devrimci dnemini yaarken, dini zel diye tanmlayarak, ulusu tanmlarken yurttalk haklarna dayanrken, yani ulusu dile, soya, etniye, kltre, tarihe gre tanmlamazken; gericiletii dnemde, ulusu giderek soya, dine, dile, etniye, kana, rka, kltre gre tanmlamaya balar. Marksizm balangta Demokratik Cumhuriyet biiminde ifad esini bulan asgari programla bu modern toplumun devrimci dneminin dinini savunurken, bir din ve ulus teorisi
206 207

Komn top yekn tek bir organizmadr (Komn Gc, s. 188); Biraz aada yle yazyor:

Ancak bu yol sanlan ve umulandan ok daha verimlidir. Sadece toplum biimlerinin geliim kanunlarn vermez; din gibi kltrel hukuksal sanatsal edebi zihinsel proseslerin peelerini de kaldrp gerek yzlerini eletirerek bu geliim kanunlar uyarnca gereken atlmlara yol gsterici olabilir yenilerini temellendirebiliriz.
208

Yllardr, duraksz ve her vesileyle zerine eildiimiz bir konu olduu halde; komnn bile elemanlarn ayrntlarna girerek tasnif etmeye; herbir eleman daha alt elemanlara ayrmaya-i balantlarn kurmaya altmz halde, ana sentezi zden kardmz ve bunu da gayet doal olarak olarak binyllardr uur altmza bastrm olduumuz iin yaptmz ararak tespit ettik. (Dr. H. Kvlcml, Komn Gc, s.190)

259

olmadndan, modern toplumun dininin ve ulusuluun kendisini hi sorgulayamadndan, yani bir teorisi olmadndan, zamanla kendi znel niyetle rinin aksine bu dinin en gerici biiminin bir savunucusu olur. Bu en ak ifadesini, Uluslarn Kendi Kaderini Tayin Hakk denen ilkede bulur. Bu ilke, egemen ulusun sosyalistlerince savunulduunda, politik olarak egemen ulusun veya devletin basksna kar ilerici bir anlam tamakla birlikte, ulusun neye gre tanmland sorusuna cevap vermedii iin, giderek ideolojik olarak bizzat kana; dile, soya, dine gre tanmlanm ulusuluu desteklemek olur. Yaplan artk ulusun tanmndan dil, din, soy, rk, e tninin dlanarak, dilsel, dinsel, etnik, kltrel, rksal baskya son verilmesi; yani burjuvazinin devrimci dneminin dininin anlaynn savunusu deil, gerici dneminin anlaynn savunusudur. Bylece, Marksistler modern toplumun dininin doutaki devrimci biiminin, demokratik ve cumhuriyeti biiminin deil, en gerici biiminin savunucular haline gelirler. Kvlcml, Troki ve Lenin gibi byk Marksistler bile, balangtaki gnahn bu lanetinden kurtulamazlar. rnein, Kvlcml, Dinin Trk Toplumuna Etkileri diye kitap yazar. Kitabn konusu yzlerce yl nceki amanizm, slamiyet gibi dinler olmasna ramen ve o zamanlar bu gn anladmz anlamda Trk diye bir ey olmamasna ramen, bu Trk kavram, btnyle ulusuluun yaratt tarihin bir rn olmasna ramen, bunu olduu gibi kabul ederek, Trk Toplumundan sz etmekte hibir sorun grmez. Devrimci dnemin ulusuluu bir tarihe gereksinim duymuyordu. lk ulusun, Amerikann bir tarihe ihtiyac yoktu bir ulus olmak iin, bir etniye, bir dile vs. ihtiyac olmad gibi. Fransz devrimi, Fransz ulusunun kklerini Frank krallnn tarihinde deil devrimde ve devrim gnlerinde buluyordu. Ulus, tarihe kar olarak ortaya kmt. Ama gerici dnemin etniye, dile, soya, kana dayanan ulusuluu, tarihi de uluslarn tarihi haline getirmitir. Ve ite, Kvlcml gibi bir Marksist bile, niyeti ne olursa olsun, hatta Trk derken, ilkel sosyalizmi, Komn kastetsin, tarihe bu gerici ulusuluun yaratt tarihin kavramlaryla bakmakta, o tarihte bir yanda din bir yanda Trkler grmektedir. Yani uluslar ve onlarn tarih boyunca farkl dinleri trnde bir tarih tasavvurunu farkna varmadan savunmaktadr. Halbuki, din var ise, bu ister amanizm ister slam olsun, ulus yoktu. Ulus varsa din yoktu. Yani din ve Trk Toplumu bir arada ayr eyler, karlkl iliki iindeki eyler olamazd. nk Trk Toplumunun kendisi bir dindi. Dinin Trk Toplumuna Etkisi, dinin dine etkisi veya modern topumun din dediinin, modern toplumun dinine etkisi anlamna gelebilirdi. Elbette bu da nemli bir inceleme konusudur ama onun ele ald bu deildi ve bunu anlayamyordu. Hasl modern toplumun dininin bir teorisinin olmamas, onun kapitalizm ncesi toplumun dininin ne olduunu anlamasn da engelliyor ve bu kanaldan Marksizm, burjuva ideolojisi tarafndan teslim alnyor; modern toplumun dinin en gerici biimlerinin bir savunucusuna dnyor ve tm yaratcln yitiriyordu. Kvlcml bunun trajik sonularndan sadece biriydi.

260

Frankfurt Okulu: Aklcln Akl Dl

imdiye kadar, kimi zaman ulusuluk modern toplumun dinidir dedik, kimi yerde ayni ierii ulusuluun zn de aarak, modern toplumun dini, politik olann ulusal olana gre tanmlanmasdr dedik; ya da ayni eyi deiik bir ekilde ifade ederek: modern toplumun dini ulusuluk ise tanrs ulustur dedik. Modern toplumun dini, dinin inan olarak, zel olarak tanmlanmasdr dedik veya ayni z deiik bir ekilde ifade ederek: modern toplumun dini, kapitalizm ncesi toplumun dinini (styapsn), inan diyerek politik alandan dlamaktr dedik. Modern toplumun dini daha ok kardr dedik veya halkn deyisiyle dini para, Allah kardr dedik. Ya da btn bu farkl tanmlarn ban gstermek iin: Modern toplumun dini, ekonomik, politik ve zel diye yaplan bu politik, ideolojik ve hukuki ayrmn bizzat kendisidir dedik. Btn bu farkl gibi grnen tanmlarn hepsi, aslnda ayni eyin farkl bir yanna vurgu yapar ve bu ifade edilen farkl yanlar, o ifade edilmemii de ierirler. yle bir analoji aklayc olabilir. rnein, insan sosyal hayvandr, insan alet yapan hayvandr, insan glen hayvandr, insan dnen hayvandr, insan konuan hayvandr gibi tanmlardan birinin kullanlmas bile, ifade edilmemi olmalarna ramen dierlerini var sayar. nsanin btn bu nitelikleri birbirinden ayrlamaz. Biri varsa zorunlu olarak dierleri de var olur. nsan sosyal bir hayvansa, ayni zamanda konuan bir hayvan, dolaysyla dnen bir hayvan, dolaysyla glen bir hayvan vs. olmak zorundadr. Tpk bir canl memeli ise onun ayni zamanda omurgal bir hayvan, scakkanl bir hayvan, yavrusunu douran bir hayvan olmas gibi. Benzer ekilde kah biri, kah dieri kullanlan bu tanmlarn temelinde de, kapitalizmde art deerin bizzat retim surecinin iinde gereklemesi, ekonomi d cebire gerek duymamas bulunur. Modern retimin bu zellii, politik, ekonomik ve zel ayrmn mmkn ve gerekli klmaktadr. Dier yandan, bu art deeri reten metann, yani is gcnn kullanm deeri il e onun fiziki veya moral zellikleri arasnda bir iliki olmamas da dini, etniyi, soyu, politika d, zel olarak tanmlamay mmkn klmaktadr. Denebilir ki, bu zellikler onun ekirdeindeki DNA moleklleri gibidir. Modern toplumun dini olarak sralanan tanmlar ise, bu DNAnn sentezledii proteinlerdir. rnein kapitalizm ncesinde, ekonomi d cebir olmadan art rne el koyulamayacandan, zel, politik ve ekonomik gibi bir ayrm ne mmkndr ne gereklidir. Dolaysyla bu DNAnn rettii proteinler de kapitalizm ncesi

261

toplumun, bunlar ayrmayan ve ayrmas mmkn olmayan dinidir. O dinde her ey ayni ilkeye tabidir209. Bu nedenle, modern toplumun dini, yukardaki tanmlarn yani sra, aklclk olarak da tanmlanabilir. Modern toplumun tanrs akl, dini aklclktr. Bu tanm da en azndan dier tanmlar kadar dorudur, ayni gerein baka bir ynne vurgudur. Dier bir ifadeyle, ekonomik, politik, zel ayrmnn kendisi aklclk diye de tanmlanabilir. Ama nasl, dini bu toplumun dininin dine ykledii anlamla ele almak bizi bu dinin bilinsiz bir savunucusu yaparsa; nasl politik olann ulusal olana gre tanmlanmasn sorgulamayp, ulusuluk diye belli bir ulusun karlarna gre hareket etmeyi eletirdiimizde, yani Enternasyonalist olduumuzda, politik olann ulusal olana gre belirlenmesini kabul ettiimiz iin, bir ulusu olmaktan kamaz ve bu ulusulukla dininin bilinsiz bir savunucusu olursak; ayni ekilde, bu akl dininin akla ykledii anlam ve tanm kabul ettiimizde de farkna varmadan yine bu dinin bir savunucusu ve taraftar oluruz. Yani bu dinin akl kavramna ykledii anlamn kendisi bizzat bu dindir. Akl, bilimi bu dinin akla ykledii anlamda kabul edip kullandnz andan itibaren, bu dinin bilinsiz bir savunucususunuzdu r. Bu dinde akln ilevi, bu dinin akl dln gizlemektir . Yani, politiin ulusa, ekonominin kara gre ekillenmesini; var olua, hayatin anlamna ilikin, tm topluma ilikin en temel sorunlarn da zel denerek politik alann dna itilmesini, toplu msal hayatin ilkeleri olmaktan karlmasn, bu korkun akl dl akli gstermektir . Descartesten Kanta btn byk filozoflarn yapt ve yapmaya alt budur. Bu nedenle onlara bu modern dinin peygamberleri de denebilir210.

209

Burada, can alc olan, herkesin ve dolaysyla Marksizmin de ipin ucu kard yer, modern toplumun dininin yapt bu ayrmn, yani zel, politik ve ekonomik ayrmnn, sosyolojik, dolaysyla analitik bir ayrm olmad, bunun ideolojik, politik bir ayrm olduudur. Ekonomik, politik, zel diye ideolojik, politik veya hukuki bakmdan ayrlanlar sosyolojik olarak birbirinden ayrlmad, bir btn olduu, ayrlamayaca iin, modern toplumun ideolojisinde ayrlmaktadrlar. Bu ideolojik olarak ayrn kendisi, ayrlmazln bir ifadesidir. Zaten modern toplumun dinine ilikin o farkl tanmlarmz bu sosyolojik ayrlmazl yanstrlar ve vurgularlar; bu ayrmn sosyolojik bir ayrm olmadn vurgulayp onun ideolojik karakterini vurgularlar. Ama bu ayrm sosyolojik bir ayrm gibi ele aldnz an, farkna varmadan modern toplumun dininin bilinsiz bir taraftar ve savunucusu haline gelirsiniz. Marksizmin bana gelen tam tamna budur. Dini hep zele ilikin, kiisele ilikin tanmlamas, bir ideoloji olarak ele almas; politik olann ulusal olana gre tanmlamasn sorgulamay ve buna kar kmay aklndan bile geirmemesi, ekonomik, politik ve zel ayrmnn kendisini sorgulamamas, btn bunlar, sonunda onu bizzat modern toplumun dininin bir savunucusu haline dndrmtr. Marksizm veya ii hareketi, hibir zaman bu dinin kendisini tmyle eletiremedii iin, eletirisi sadece ekonomik temelle snrl olduu iin, kara dayanma ilkesiyle snrl olduu iin, program sadece meta retimini ortadan kaldrmay hedefledii iin, bu din iinde heretik bir muhalefet olarak kalmtr. i hareketinin, bu dinin tesinde baka bir din; yani baka bir styap tasavvuru ve program olmamtr. Sonunda, bizzat o eletirel zn de yitirerek, onun en gerici biimine teslim olmutur.
210

Elbette bu akl dini ilk knda, tpk kapitalizm ncesinin btn dinleri gibi bir nesnel akl fikrinden yola kyordu. Akl, nesnel akl olarak Tanrnn yerine koyuluyordu. Ama ksa bir zaman sonra bu akln yerini, znel akl arasal akl alr ve amacn kendisi ortadan kaybolur. Frankfurt Okulunun esas byk katks bu

262

Bu dinin akla ykledii anlam ise sudur: hayatin anlam, doru, iyi, niye varz, doru ve insanca bir hayat nedir gibi sorular aklin deil inancn konusudurlar. Akl o andan itibaren amac deil arac tartr. Amacn kendisi akla yasaklanmtr. ste bu arasal akl, akl ola rak kabul ettiiniz andan itibaren, yani bir rasyonalist olduunuz andan itibaren, yine bu dinin bilinsiz bir savunucusu olursunuz. Frankfurt Okulunun gstermeye alt budur 211. Ama bir din, dolaysyla styaplar teorisi olmadn bilmedii iin, bunun aslnda bu toplumun dininin bir eletirisi olduunu gremez. Tm styapya ilikin bir sorunu ideolojik bir sorun gibi kavrar. nk kendisi de hala dinin bir ideoloji olduu ekl indeki burjuva dncesine

akl tutulmasn vurgulama ve gstermesinde toplanr. Nesnel Akl ve znel ya da arasal akl fark, bir bakma modern toplumun dininin iki farkl aamasna karlk der; tpk insan ve yurtta haklarna dayanan bir ulusuluk ile dile, dine, etniye dayanan bir ulusuluk gibi.
211

(...) Ama akla uygun davranlar sonuta mmkn klan kuvvet, zgl ierik ne olursa olsun, snflandrma, karsama ve tmdengelme yeteneidir: dnme aygtnn soyut ileyii. Bu tr akla, znel akl ad verilebilir; esas olarak, aralar ve amalarla ilgilidir; az ok batan kabul edilmi amalara ulamak iin seilen aralarn yeterli olup olmad zerinde durur. Amalarn kendilerinin de akla uygun olup olmad sorusunu b ir yana brakmtr. Amalarla ilgilenecek olduunda da, daha batan, bunlarn da znel anlamda akla uygun olduunu, yani znenin varln (bu, bireyin varl da olabilir, bireyin hayatnn bal olduu topluluun varl da) srdrlmesine hizmet ettiklerini kabul eder. Bir hedefin herhangi bir znel kazan ya da kardan bamsz olarak, kendi bana tadn sezdiimiz erdemleriyle akla uygun olabilecei dncesi, znel akla tmyle yabancdr; en yakn faydac deerlerin tesine geip, kendini toplumsal dzenin btnyle ilgili dncelere adadnda bile byledir bu. Bu akl tanm ne kadar masum ya da yzeysel grnrse grensen, bat dncesinde son yzyllarda meydana gelen derin bir deimenin belirtisidir. nk uzun bir sre boyunca, akl konusunda, bunun tam kart olan bir gr geerliydi. Bu gr akl yalnz bireyin zihninde deil, nesnel dnyada da, yani insanlar aras ve snflar aras ilikilerde, toplumsal kurumlarda, doada ve doann grnlerinde de var olan bir kuvvet olarak gryordu. Platonun ve Aristotelesin felsefeleri, skolastik dnce ve Alman idealizmi gibi byk felsefi sistemler, nesnel bir akl teorisi zerine kurulmutu. Bu gr, insan ve amalar da iinde olmak zere btn varlklar kapsayan bir sistem ya da hiyerari oluturmay amalyordu. Bir insann hayatnn akla uygunluk derecesini belirleyen, bu btnlkle arasndaki uyumdu. Bireysel dnce ve davranlarn lt, sadece insan ve amalar deil, bu btnn nesnel yaps olacakt. Bu akl kavram, znel akl darda brakmyor, ama onu evrensel bir rasyonelliin ksmi , snrl bir ifadesi olarak gryordu. Her eyin lt, bu evrensel rasyonellikten karlmalyd. Arlk aralarda deil, amalardayd. (Max Horkheimer, Akl Tutulmas, s.5556,) Burada unu not etmek gerekiyor. Sadece Felsefi Sistemler deil, btn dinler de byledir. Felsefenin yapt sadece bu gelenei srdrmektir. Ama tabii Alman felsefe geleneinin ocuu olan Frankfurt Okulu, olduka eurosentrik bir yaklamla bunu bir felsefi gelenek sorunu olarak ve Bat dncesindeki bir krlma gibi gryor. Hlbuki bu zellik btn kapitalizm ncesi dncenin temel gizli varsaymdr. Allah tam da bu ayrlmazln bir ifadesidir. Krlma kapitalizm ile kapitalizm ncesi arasndadr. Keza sorunu felsefi bir sorun olarak grd iin, bunun tm styapnn rgtlenmesine ilikin karakterini grmyor ve dolaysyla niin byle bir ayrma gidildii sorusunu sormuyor. Bu sorularn cevab kapitalist retimin ok temel nitelii, ekonomi d cebire gerek brakmayan smr zelliinde bulunabilir. Dolaysyla nesnel akldan znel akla gei ile ekonomi, politik ve zel ayrm arasndaki ilikiyi gremiyor ve eletiri buradan giderek sadece felsefi bir dzeyde kalyor ve politik bir programa dnemiyor. Dinin eletirisi, (yani burjuvazinin dininin eletirisi) bir yntemin, bir anlayn, bir ideolojinin, bir felsefenin eletirisi olarak kalyor. Zaten bunu asayd, bu ayrmn kendisini ve politiin ulusal olana gre tanmlanmasn, yani ulusuluu, bu dinin dier ve helerini de; bir styap olarak onun tamamn da sorgulard.

263

prangalarla baldr. Kvlcml gibi, bunun modern toplumun dini olduunu, tmyle styap olduunu gremez. Kvlcml, modern toplumun dininin, akl d, inan dediklerinin, yani antik toplumlarn dininin, aslnda ne kadar akli olduu noktasna varyor, bu toplumun dininin din hakkndaki ideolojisinin eperlerini zorluyor ama bir turlu onun dna kamyordu. Kvlcmlnn tarihte yaptn felsefede, tersinden Frankfurt Okulu yapar. Bu toplumun dininin, yani aklclnn nasl akl d olduunu, nasl akl dna vardn gsterir. Bu toplumun aklcl arasal bir akldr; zsel deil. nsan hayatinin, toplumsal hayatn nasl daha doru bir hayat olabilecei sorusunu sormamaktadr. Hayatn kendisi akl dna atlmaktadr. Bu akl dna dm hayat iinde aklc bir hayat olamaz. ( Yanl bir hayat iinde doru bir yaam olamaz Adorno) Bu akl dini batan ayaa akl ddr. Bir yandan dinlere, akl d der, sonra en temel sorular da akl dna atar. Ama bylece, dinleri, yani akl d, inan dediklerini, en temel sorunun cevabyla grevlendirmi olur. Gya akl dinidir, aslnda akl d dediklerini insan hayatna anlam vermekle grevlendirir. Bylece fiilen, kendini inkar ederek, kendi akl tanmyla da akl dna varr. Sadece bu kadar deil. Akl dna att dinlere akln cevap vermesi gereken grevi ykler ama bu dinleri tam anlamyla zel olarak, yani politik ve ekonomik eyleme ya da dzene yn vermemesi gereken olarak tanmlayarak kendi ekonomik ve politik dzeninin kurar. Bylece, sosyal hayvan olan insan, toplum yarat ve toplumu yaratm insan, toplum d olarak akli olmaya zorlanr. Politikann ulusal olana gre, ekonominin kara gre tanmland bir toplumda, bunlardan bamsz akli bir hayat mmkn olabilirmi gibi. Bu toplumun ekonomisi kar, politikas ulus ilkesine gre dzenlenir. Yani retimin ve toplumsal yasamn dzenlenmesinde, eski calarn dinleri kadar olsun, toplumsal olann, insanlar iin doru ve iyi olann ne olduunun sorulmas ve gzetilmesi yoktur. Bylece tanrs akl, dini aklclk olan modern toplumun dini; akli da aklcl da yok eder ve akl dna varr. Akl dini, kar ve ulus tanrlarna toplumsal olan teslim eder. Toplumsalln bu akl dlnn kurbanlarna da bireysel olarak, din dedii, politik ve toplumsal alandan uzaklatrarak, zele ait dedii ilac sunar. Ama bu dinin ayni zamanda aslnda akl d olduunu syleyen kendisidir. Yani sadece toplumu akl dna gre, ulus ve kara gre rgtlemez, o akl dnn sonularna kar nerdii are de akl d dediidir. nan dedii dindir. Bylece bu gnk toplumun akl dl, ancak en akl dn insanin yzne bir tokat gibi arpan sama biimlerde verilebilir hale gelir. Aslnda modern sanat, Kafkadan Beckete, tam tamna da budur. Hlbuki kapitalizm ncesindeki btn dinler, doru veya yanl, doru bir hayat nedir sorusunu sorup bu soruya bir cevap verebiliyorlard212. Kapitalizm ncesinde, en akl d gibi

212

Kapitalizm ncesi tm styaplar ya da dinler bir Nesnel Akl kavrayna dayanrlar. ster Komnn dini veya styaps olan amanlk gz nne getirilsin, ister tek ya da ok tanrl uygarlk dinleri, styaplar.

264

grnen, en sama gibi grnen cevap bile aslnda son derece aklidir. Bilimin grevi bu akl d denendeki akli olan; bu kendinden ncekileri akl d olarak niteleyip akli olduunu syleyenin akl dln ortaya karmaktr bir bakma. Farkl hareket noktalarndan Kvlcml ve Eletirel Teorinin yaptklar bir ynyle budur. Burjuvazinin akl dini, kendinden nceki dinleri akl d gstermeyi ok ince bir hileyle yapar. Sosyolojik olarak ele alnmas gereken sorunlar, epistemolojik veya metodolojik bir sorunmu gibi ele alarak metodolojik olarak bir hile yapar. rnein Allah ele alalm. Allah, rasyonalizme gre, deneyle kantlanamaz. Akl ddr, inana ilikindir denir. Ama burada inan aslnda, hukuki, zele ilikin anlamnda iken, birden bire, epistemolojik olarak ele alnmaya balanverir. Siyasi bir sorun, sanki ortadaki epistemolojik bir sorunmu gibi tanmlanmaya ve tartlmaya balanr. Ama bunu yapabilmek iin, Allahn ne olduunu, sosyolojik olarak tartmaz, Allahn ne olduunu Allaha inananlarn dediklerinden hareketle tartmaya baslar. Aslnda yapt teolojik bir tartmadr, bu teolojik tartmann sonularn metodolojik ve politik sonular gibi, sosyolojik sonular gibi koyar213. Halbuki rnein Allah, Kvlcmlnn yapt gibi, Allaha inananlarn onun hakkndaki tasvirleriyle deil, gerek tarihsel ve toplumsal anlam ile ele alndnda, epistemo lojik veya teolojik deil sosyolojik bir kategori olarak ele alndnda, yani doa ve toplum yasalarnn
amanln tm varlklar kaplayan ruhlar ve onlarn ilikileri; tek tanrl dinlerin tanrs, bizzat o nesnel akln kendisidir. Bu bakmdan, modern toplumun dininin, akl dininin, akl d, bo inan diye damgalad dinler, aslnda son derece akli bir ekirdee sahiptirler. Burjuva aklndan farkl olarak diyalektik akln grevi, burjuva akln n akld dediinin bu akli zn; burjuva aklnn akli olmayan zn gstermektir. Bu iliki yle bir paralellikle daha iyi aklanabilir. Daha nceleri birok kere, burjuvazinin, kapitalizm ncesinin styaps olan dinleri zel, politika d alana attn ve sosyalizmin ya da ii snfnn da, burjuvazinin dinine ayn eyi yapmas gerektiini; onun politik olan belirlemekte kulland ulusal olan, btnyle zel, politika d alana atmas gerektiini yazmtk. Rasyonalizm karsnda da Nasyonaliz min paraleli davranmak gerekir. Burjuvazi nasl, kapitalizm ncesinin, nesnel bir akla dayanan ve znde son derece rasyonel bir ekirdei olan btn dinlerini nasl, akl d, bo inan olarak damgalad ise, diyalektik akl ya da ii snf veya sosyalizm de, burjuvazinin bu dininin kendi akl dln, bo inan niteliini gstermek; hatta bunu yaparken, bu dinin akl d veya bo inan diyerek damgaladklarnn son derece rasyonel b.ir ekirdekleri olduunu gstermek zorundadr . Bylece bo inanlara kar ideolojik mcadelenin hedefi ve ierii, imdiye kadar allm olann tam tersine dnmektedir. O btn oklarn, modern toplumun dininin irrasyonel ve bo inan karakterini gstermeye yneltmek; yani ekonomik, politik, zel ayrmnn kendisine; zelin, yani hayatn anlam ve ahlakn akl d bo inan denenlere havale edilmesine; politik olann ulusal olanla belirlenmesine; ekonominin kara gre belirlenmesine yneltmek zorundadr. Modern toplumun dini olan aklclk, elbet douunda tam da bu biim iinde domu olmasna ve Nesnel Akl olarak tanrnn ya da ruhlarn yerine akl geirmi olmasna ramen, tam da bunu yaparken, hayatn anlamn ve amacn zel olana, politika d olana atmas ve bu atn kendisini bir akl dini olarak tanmlamas, kendi ipini ekmesi olmutur. Ama, akl d denerek zele itilmi dinlere terk edilince akla kalan sadece, her hangi bir ama iin seilen yollar ve yntemler olur.
213

Yani birinci blmde gsterilen Beikinin kabaca yaptklar, aslnda ok daha ince biimde, burjuvaznin dinince de yaplr.

265

soyut ve genel ifadesi olarak ele alndnda; yani nesnel akl olarak ele alndnda, Allahn var ve kantlanabilir olduu ortaya kar. Allahn var olduunun kant mucizeler deil, bizzat u doa ve toplumdur, onun gidiidir. Allah zaten bu gidisin genel yasalar deil midir? nsan tarihsel ve toplumsal ocukluu iinde ona yle demektedir. Bylece akl d, inan olarak tanmlanan, gerek eletirel bak asndan akli olarak ortaya kar. Ve bu bak asndan, modern toplumun kendini akli olarak gren dini ise, tam terine akl d olarak, hurafe olarak ortaya kar. rnein, daha ok kar iin retim, daha ok kar salayan yntemlerin kendisi pek ala arasal akl bakmndan aklc olabilir ama bu daha ok karn neresi aklcdr? Modern toplum, politik olan, yani devleti ulusal olana gre rgtlemekte ve dzenlemektedir. Peki, ulusal olann neresi aklcdr. Bir ulustan olmak nedir? Niin die r insanlar dlanmaktadr? Ulusal kar iin olann insanln karyla ne ilgisi vardr? Btn bu sorularn cevabi aslnda hayrdr. Yani Marksizm , aslnda Frankfurt Okulu, Kvlcml gibiler araclyla muazzam bir paradigma deiiminin kenarna gelmitir. Akl dini akl d olarak; bu akl dininin akl d diyerek, inan gettosuna tktklar son derece akli olarak oraya kmaktadr. Atlmas gereken artk kk bir admdr. Sadece her eyin deiik bir k altnda grlmesi, dinin aslnda kapitalizm ncesinin tm st yaps olduu; modern toplumdaki dini zel, politii ulusal olarak ayrma ve tanmlamann da modern toplumun dini olduunu grmek yetecektir. Aydnlanmann safralarndan kurtulan bu sosyoloji, hzla ykselebilecektir. Ne var ki, btn bu abalar, dnya ii hareketince, Marksistlerce bilinmez kalr. Dolaysyla ne ulus ne din teorilerinde burjuvazinin dininin dna klamaz. Hatta ii hareketi ve ona egemen partiler, modern toplumun dininin en gerici biimi tarafndan fetih edilip onun savunucular haline gelirler. Elbet bunda Marksizm'in ve sosyalist hareketin, giderek kyl lkelere ve giderek daha kyl bir kitleye doru kaynn belirleyici etkileri vardr. Kyllk, tpk eski an gebe barbarlar gibi, baka bir uygarlk kuramazd, dolaysyla burjuvazinin dini karssnda ondan daha gelikin baka bir din de, yani baka bir uygarlk veya styapy programlatramazd. Bu nedenle en fazla olaca, bu var olan uygarlk tarafndan fetih edilmek veya onun iinde bir radikal muhalefet ya da heretik mezhep olmaktan teye gidemezdi. Bylece Marksist dnce ile ve Marksizme dayanma iddial sosyal hareketler zt ynde bir evrim geirirler. Batda dncede, Frankfurt Okulu veya Kvlcml gibilerin ahsnda, Marksizmin iindeki aydnlanma kalntlarndan kurtulmaya, onlar giderek daha bilince karmaya doru bir teorik eilim geliirken; Douya doru yaylan sosyalist harekette, giderek bu dinden daha fazla etkilenme, hatta giderek bu dinin en gerici biiminin etkisi altna girme ynnde bir eilim grlr. Ama Batdaki Marksist dncede, modern toplumun dini tarafndan fethin yolunu aan Lenin, Troki, Luksemburg gibiler olur. Din karsnda, burjuvazinin dininin, dini zel bir sorun olarak gren programndan teye gidemeyen ve Ulus sorunuyla dorudan yzleen bu Marksistler, farkna varmadan, modern toplumun dinin en gerici biimlerinin karsnda bile 266

ses karamaz hale gelirler. Onlar Marksizmin douunda bulunan gnah, yani aydnlanma kalntlarnn zellikle ulusulua ilikin olann bytp, Marksizm'in giderek bu toplumun dininin en gerici biimlerinin savunucusu haline gelmesinin yolunu aarlar.

Burjuvazinin Dininin (Ulusuluun) ki Aamas

Dinlerin bir devrimci bir de gerici olduu dnemler vardr. Burada gericilik ve ilericilik derken, o dinin kendisinin ayn kalmakla birlikte, koullarn deimesine ayak uyduramayp gerici bir ilev grmesini kastetmiyoruz. Hayr, burada kastettiimiz o dinin kendisinde yaanan gericilemedir. Yani o dinin ilk ortaya kndaki kurtuluu ve eitliki hedef ve kabullerin terkidir. rnek olarak daha iyi bildiimiz slam dininde bu iki farkl dnemi karlatralm. Muhammet veya Ergin halifeler zamannda, btn Mslmanlar silahldr; cami, Mslmanlarn toplanp karar aldklar, halifelerin Mslmanlara hesap verdikleri demokratik bir meclis gibidir. En sradan Mslman kp, rnein halife mere, sen hrszsn der. O da aksini kantlamaya alr cemaatin iinde. Silahl zel adamlarna, bana hakaret etti vurun kellesini diyemez. Ne byle silahl adamlar vardr ne de henz Mslmanlar silahsz klnmtr. Allah doa ve toplumun yasalarn ifade eden bir soyutlamadr. Bir de, medeniyetleri ele geirdikten ve de medeniyet tarafndan ele geirildikten sonra, Muaviye ile balayan ve btn slam uygarlklar boyunca srp bu gne kadar gelen slamiyeti gz nne getirelim214. Halife, silahl adamlardan oluan bir devlet cihaznn badr. Buna karlk, Mslmanlar silahszdr. Halife seilmez, soydan geer. Halifeye hesap sormak ne kelime, kimsenin byle bir ey aklndan bile geemez olur. Tm demokrasi yok olmutur. Cami, btn temsili ve demokratik ilevini kaybetmi, devlete egemen olanlarn karlarnn ve dogmalarn Allah adna insanlara tekrarland yer olmutur; demokrasinin deil, demokrasiyi yok etmenin, insanlar Allah diye yeryz efendilerine kulluk yaptrmann bir arac olmutur. Allah, doa ve toplumun yasalar deildir artk, mutlak egemen devletin, yani snf egemenliinin, bezirgnln sembol ve hizmetindedir. Bu iki slamiyet birbirine galaksiler kadar uzaktr. Benzeri btn tarihte grlr. Hristiyanln kaderi de daha farkl olmamtr. Burjuvazinin dini de, yani aklclk veya ulusuluk da, benzer bir deiim geirir. Bu deiim, devrimci ve demokratik bir ulusuluktan, insan haklarna ve yurttala dayanan bir ulusuluktan dile, soya, rka, dine, etniye dayanan bir ulusulua; demokratik bir devlet rgtlenmesinden, demokrasinin

214

Elbette burada kolaylk olsun diye byle bir basitletirmeye gidiyoruz. Tarihte ok daha karmak bir gidi sz konusudur. rnein Ouzlarn Mslmanlamas ve slam uygarln ele geirmesi, komn geleneklerinin yeniden canlanmas, Muhammet dnemi Mslmanlna geri dn gibi bir etki yapar. Ama onun kendisi de Mslmanln yaad uygarlama ve gericileme srecini yaar.

267

budanmasna; nesnel akldan znel ya da arasal akla; aydnlanma ve ncesi filozoflarn rasyonalizminden pozitivizme doru evrimde grlebilir. Burjuvazinin dininin ilk devrimci biiminde, ulus yurttalarla tanmlanmaktadr. Yurttalar ise bu gn anlald anlamda, etni, dil veya soyla hibir iliki iinde deildir. Yurttalk insan haklar ve dier insanlarla birlikte yaamann gerektirdii grevler ile tanmlanmaktadr. Dil, bir ulusu tanmlamann deil, halkn iradesini gerekletirmesinin, bilgiye ve bilime ulamasnn arac olarak grlr. Dini, cinsi, rk, soyu, siyasi gr n e olursa olsun insanlarn eit olduklar, bunlarn politik bir anlamnn olmayaca sylenir. Bu nedenle, bu ilk uluslarda, bu ilk burjuva devrimlerinde, bu modern toplumun dininin ilk devletlerinde, dile, soya, ulusal tarihe hibir gnderme yoktur. Amerika ulusu, ayn soydan ve dilden ngilizlere kar sava iinde kurulur. Tarihi yoktur ulus olmak iin bir ulusal tarihi olmas gerektii fikri tasavvur bile edilemez215. Ulusun ayn soydan ve dilden olanlarca ya da tarihi olan uluslarca kurulabilecei gibi bir ulus anlay egemen olsayd, yani bu gn dnyada yaygn olan gr, Amerikan ulusu; yani dnyann bu ilk ulusu, hibir zaman var olamazd. Ayn durum Fransz Devriminde de grlr. Fransz Devrimi bir tarihe dayanmaz. O, tarihe kar gerekleir. Kendisi yine Franklarn soyundan gelen bir krala kar yaplan devrimde, ortak bir dil veya kkene gre yaplan tanmlamann bir anlam olamazd. Bu Fransz Devriminin ulusu oluturanlar iin setii szckte de grlr: Yurtta. Bu szck ne etnik ne dilsel ya da dinsel bir gnderme ve arm iermez. Sadece ayn toprak parasn, yurdu paylamaya bir gndermedir. Bu yurt da zgr komnlerin kendi iradeleriyle oluturduu bir birlik olarak anlaldndan, belli bir tarih, kltr vs. ile snrlar nceden belirlenmi bir yurdu ima etmez; yani bu gnknden tamamen farkl bir anlam ve ierie de sahiptir. Her hangi bir dile, dine, soya, tarihe, etniye dayanmadan ulusu yurttalkla tanmlama, yani insan haklar ile tanmlama, modern toplumun dininin, burjuva zinin dininin devrimci dnemidir. Btn bu zellikler bu modern dinin, akl dininin peygamberleri olan, Descartestan, Kanta kadar btn burjuvazinin devrimci ann filozoflarnda grlr. Hibiri kendini bir soy, dil veya bu gn anladmz anlamda bir ulusla tanmlamaz. Vatanlar yeryz, milletleri insanlktr216.

215

Bu tarihsiz ulus aslnda, tarihi en eski olan ulustur. Tarihi olan uluslarn hepsi, sonradan, ulusuluun gerici dneminde ortaya ktklarndan daha tarihsizdirler. rnein, tarihten nce bile var olduunu iddia adan Trk ulusu, topu topu 70 veya seksen yllk bir tarihe sahiptir. Tarihsiz Amerikan ulusu ise, 200 yl akn bir tarihe sahiptir.
216

Modern toplumun dini de tpk kapitalizm ncesi toplumun dini gibi, tm styapy kapsar. Onun dnda var olu mmkn deildir. Nasl kapitalizm ncesinde dinsel olmayan hi bir ey olmaz ise, modern toplumun dininde de bu dinin dnda olan hi bir ey yoktur. Hatta kendi dnda olduunu syledii ve inan olarak tanmlad dinler bile onun iindedir. nk eski toplumun dinlerinin zele ait olduu dncesi bizzat bu dinin bir kabuldr. Dinler bunu kabul ettiklerinde bu dinin bir unsuru haline gel irler. Romanclar bu dinin vaizleridir. Mzisyenler bu dinin ilahilerini yazarlar. Ressamlar bu dinin ikonalarn yaparlar. Nasl kapitalizm ncesinde dinsel olmayan hi bir resim bile mmkn deil iken, ayn ekilde bu dinde de dinsel olamayan hi bir ey mmkn deildir. Her hangi bir natrmort, ya da manzara resmi bile ister kbist ister ekspresyonist ister soyut stille yaplsn, bu dinin kabullerini gizli bir varsaym olarak iinde tar. Tpk eski

268

Ama burjuvazinin ya da modern toplumun dini de, tpk antik tarihin dinleri gibi deimeye, rnein Muaviye dnemi slam'na benzemeye balar. Peki kapitalizmde bu nasl olmaktadr ve niin olmaktadr. Daha nce, sorunun, dil, din etni, soy, cins ayrmnn her trl politik anlamdan azade olmasnda deil, (nk bu i gcnn kullanm deerinin onun fiziksel zellikleriyle bir iliki iinde olmamasyla ilgiliydi) niin btn burjuva toplumlarnda byle olmadn aklamakta olduu sylenmiti. Yani sorun burjuvazinin niin ulusu, yani politik olan dile, dine, soya, etniye, kltre gre tanmlamad deildir; niye sonradan bunlara gre tanmlamaya baladdr. Burada burjuvazide, tpk toprak rant ve toprak sahipleri karsnda olduu gibi bir deiim grrz. Burjuvazi esas olarak, soyut tarihsel karlar bakmndan veya saf ekonomik bakmdan, toprak sahiplerine rant haracn vermekten karl deildir. Yani topraklarn kamulatrlmas aslnda burjuvazinin bir talebidir ve radikal burjuvazi bu talebi ortaya koymutur. Ama somut tarihte, snf mcadelesinin sonucu olarak, snf kar, soyut ekonomik kar karsnda stn gelir ve ilere ve halka kar, burjuvazi, egemenliini korumak veya kurmak iin, toprak sahipleriyle i ve g birliine girip, onlara verecekleri destek karsnda rant haracn ve hatta politik iktidar vermeyi kuzu kuzu kabullenir. Benzeri bir deiim de ulusun tanmlanmasnda olur. Gerekten bir demokratik cumhuriye t olduunda, yani din, dil, etni, kltr, rk vs. politik olann dna koyulduunda ve bunlar iin gerek bir eitlik olduunda, bu hem iilerin birlemesi iin ideal koullar yaratmaktadr, hem de byle devrimci ve demokratik bir ulusuluk iin harekete geen yoksullar sonra yeniden eski kovuklarna tkmak zor olmaktadr. Bu amaza burjuvazinin bulduu zmdr, dile, dine, soya, rka, kltre, tarihe dayanan ulusuluk. Bunun iin, burjuvazi gerici bir ulusulua geer, ulusu insan haklaryla deil, dile, soya , dine gre tanmlamaya balar; nsan haklarnn yerini uluslarn kaderini tayin hakk alr. Ancak belli bir ulustan, yani etniden, dilden, dinden, kltrden olabilenler bu haklardan yararlanabilirler demektir bu. Burjuvazinin, daha nce sava ierisinde olduu kapitalizm ncesinin devletlerine kar artk demokratik ve devrimci idealleri savunmasna gerek olmaz. Osmanl, Avusturya -Macaristan veya Rus mparatorlarna kar, Fransz Devrimi benzeri, insan haklaryla ve demokrasiyle tanmlanan bir hareket gereksizdir artk. Demokrasi ideallerinin yerini, toplum szlemelerinin yerini, tarihe gnderme yapmayan, aksine tarihe kar kan bu ulus anlaylarnn yerini; dile, etniye, kltre, tarihe gre tanmlanm bir ulusuluk anlay almaya balar. Burjuvazinin dini artk gerici bir dindir217.

toplumlardaki en din d gibi grnen saray hayatn anlatan minyatrlerin bile, o dinin insanlara verdii bak asn yanstmalar gibi. (Bu balamda Orhan Pamukun Benim Adm Krmz roman hatrlanabilir.) unu bir an bile akldan karmamak gerekiyor; laiklik, yani dinin inan sorunu olduu anlay bu dinin bir ilkesidir. Btn laik sanat da dolaysyla bu dinin erevesindedir.
217

Burjuvazi gericilemesine ramen, i hareketi bu eski ideallere ball srdrr. Bu nedenle bu dinin gerici biimine gidi de, Antik an dinlerindeki gibi, dz bir yol izlemez ve ok karmak bir sretir. i

269

Burjuvazi, demokrasi isteyip ezilen kitleleri silahlandrp onlarla ittifak yaptnda, onlarn bunu ciddiye aldklarn ve mantk sonularna kadar gtrmeye niyetli olduklarn Fransz Devriminde grmt. Demokratik Cumhuriyet, pekala ii snfnn iktidarnn da zgl bir biimi olabiliyordu. Hem iktidarn kendisine gemesini salayacak, hem de ezilenleri blp devrimci ve demokratik ideal ve gelenekleri unutturacak bir biim bulunmas gerekiyordu. Bu, dile, soya, kana, dine dayanan bir ulusuluk oldu. Bylece modern toplumun dininin o ksa sren devrimci biiminin yerini, bu gne kadar sren gerici biimi ald218. Ulus, artk yurttala ve insan haklarna gre deil, bir tarih, dil, soy ortaklna gre tanmlanmaktadr. Ulus artk zgr bireylerin bir toplumsal szlemesi deil, tarihten, soydan, dilden referans gsterebilenlerin yapabilecei bir szlemedir. Eski ulusuluk btn insanlar eittir diyordu, yeni ulusuluk, u dilden, u soydan, u ortak tarihten gelenler eit olabilirler demektedir219. Eitlik ancak uluslar arasnda olabilir demektedir. nsanlarn eitliinin yerini, her biri tarihe, dile, soya, dine, etniye veya kltre gre tanmlanm uluslarn eitlii almaktadr. nsanlar ancak byle uluslarn birer yesi olarak ve onlar araclyla ve onlarn iinde eit olabilir denmektedir. Bu dramatik dnm, ulusuluk dininin ilerici biiminden gerici biimine dnm, Orta Avrupada, yani ncelikle Almanyada gerekleir. Bugn soya, dile dayanan Alman ve yurttala dayanan Fransz ulusuluu diye metafizik bir ekilde birbirinden ayrlan ulusuluklar, aslnda, modern toplumun dininin iki farkl aamasna karlk derler. Bunlar sadece iki farkl ulusuluk olarak tanmlamak, onlarn zn yok eder. Bu, Emeviler slam ile Asr Saadet slamnn, Mekke slam ile am slam olarak, iki farkl slam diye ele alnmasna benzer. Bunlarn zt karakterleri, birinin ilerici dierinin gerici karakteri grlmez olur. Gericilii gizlemenin aracdr ve on u merulatrr. te, Marksizm tam da bu dnmn olduu dnemde, hatta bu deiimin ayak izleri zerinde ve bu deiime kar olarak doar. Komnist Manifestonun yazld gnler ayn

hareketinin demokratik karakterli kazanmlar, burjuvazinin dinine, antik uygarlklarda barbar aknlarnn, yani Komnn etkisinin ykseldii dnemlerinkine benzer bir genlik as etkisi yapar.
218

Bu deiim her alanda, rnein Mzikte bile grlebilir. Mozartn Trk Mar. Bu gn anladmz anlamda Trkler iin bir mar deil, Osmanlya onlar Trk dedii iin, Osmanl mziinin motiflerini kulland iin Trk Mardr. Yani bu gnk gibi bir anlam da yoktur Trk szcnn. Hibir etnik, bu gnk anlamyla ulusal gnderme iermez. Baka bir uygarln, baka bir mzik sisteminin baka seslerini, yeni insann yaam sevinci ve dnyaya baknn bir ifade arac olarak kullanmasdr. Yani modern toplumun din inin devrimci dneminin duygu ve dncelerinin ifadesinin aracdr. Orada, Osmanl mziinin motifleri, hi bir etnik veya bu gn anlald anlamda ulusal arm ve gnderme iermeden, teknik bir olanak olarak kullanlmaktadr. Halbuki, burjuva devrimlerinin douya doru kay, yani gerici milliyetiliin ykseliiyle birlikte, klasik mzik alann, Macar Rapsodileri, Slav Danslar, Finlandiyalar, Smetanann Moldavyalar kaplar.
219

Demokratik Cumhuriyetin i hareketinin programndan kaybolmas ve bundan Uluslarn Kaderini Tayn Hakkna gei tam da bujruvazinin dininin devrimic dneminin programndan gerici dneminin programna gei, yani Burjuvazinin dininin en gerici biimi tarafndan Marksizmin ve i Harketinin teslim alnmas anlamna geli r.

270

zamanda, gerici ulusuluun da burjuvazinin dinine damgasn vurduu gnlerdir. Yani ulusun insan haklarna gre deil, dile, soya, tarihe gre tanmlanmaya balad gnlerdir. Marksizm burjuvazinin dininin devrimci dneminin ocuudur, dolaysyla onun ideallerini benimsemiti. Hangi dinden, dilden, soydan, kltrden, rktan, cinsten olursa olsun insanlarn eit olduu, hi birinin bask altna alnmad bir toplumun sosyalizme gidiin n art olduun dnyordu. Bunun iin, bayrana her zaman iin asgari program olarak Demokratik Cumhuriyeti yazd. Yani burjuvazinin bile pratik olarak hi bir yerde tam gerekletirmedii ve gerekletiremedii, dini, dili, soyu, kltr, rk, cinsi politik olamayan olarak tanmlamay, yani burjuvazinin dininin devrimci dneminin ilkesini yazd bayrana asgari program olarak. Ama Marksizm ayn zamanda, Almanyadaki ulusu dile, soya, etniye, kltre gre tanmlayan bu gerici milliyetiliin de izlerini tar. Bu milliyetiliin somut politik ifadeleriyle her zaman kar karya gelse de, bu milliyetiliin kendisini hibir zaman sorgulamay aklndan geirmedi. nk onlarca prenslie paralanm Almanyada burjuva devrimi Almanyann birlii, iaryla tanmlanyor Almanyann birlii ise; Alman denenlerin birlii olarak anlalyordu. Bunun iin siyasi birlikten nce bir Alman ulusu, b ir Alman tarihi yaratmak gerekiyordu. Alman ulusuluunun feodal prensler karsndaki bu nesnel ilerici niteliinden tr, onun gerici z, Marks ve Engelsin bile oklarnn hedefi olmad. Onlar, Alman Birliinin bir savunucusu oldular. Halbuki Alman birlii demek, Alman ulusu demekti ve Alman ulusu, Alman soyundan, kanndan, dilinden veya kltrnden olanlarn politik birlii anlamna geliyordu. Larks ve Engels, hibir zaman bir Alman ulususu, hatta bir Alman bile olmamalarna, ulussuz, kozmopolit sosyalistler olmalarna ve bununla vnmelerine ramen, belki de tam bu nedenle, hibir zaman bu elikiyi sorgulamak akllarndan gemedi. Elbette onlar Alman Birliini isterken, bunu Alman olduklar iin, ulusu bir kaygyla deil, iilerin birliine giden yolun bu olduunu, sosyalizme bu yoldan daha iyi gidilebileceini dndkleri iin istiyorlard. Ve bunu isterlerken dier etni, dil, kltrden olanlarn bask altna alnmasn akllarndan bile geirmiyorlard. Ama niyetler ne olursa olsun, kar kma yarak, nesnel olarak, ulusun dile, soya, dine gre tanmlanmasn da, yani bu gerici ulusuluu da desteklemi oluyorlard. Gerekten kendilerinin bununla kastettikleri, Alman dilinden ya da soyundan olanlarn oluturduu ulusun birlii deildir, yani etniye, dile dayanan bir ulusuluk deildir. Bu

271

rnein, Engelsin Erfurt Programnn Eletirisinde ok aktr220. Orada, bize lazm olan ey, tpk Fransz Devrimi dnemindeki gibi, komnlerin gnll birliidir der. Ama btn bunlara ramen hibir zaman, Alman ulusuluunun bu karakterini de eletirmemilerdir.
220

"Birincisi. Mutlak olarak kesin olan bir ey varsa, o da, partimizin ve ii snfnn, egemen duruma, ancak demokratik cumhuriyet ekli altnda gelebilecekleridir. Hatta, demokratik cumhuriyet, Byk Fransz Devrimi rneinin gsterdii gibi, proletarya diktatrlnn zgl biimidir de. rnein Miquel'in yapt gibi, en iyi adamlarmzn bir imparatorun altnda bakan olmasnn akla sar bir ey olmad besbelli deil mi? Cumhuriyet istemini programa dorudan doruya koymak, hukuksal bakmdan olanaksz gibi grlmektedir, oysa bu, Fransa'da, Louis-Philippe zamannda yaplabildi, ve bugn de talya'da yaplmaktadr. Ama bugn Almanya'da aka cumhuriyeti bir parti programnn kaleme alnmasnn olanaksz oluu, bu lkede bar yoluyla bir cumhuriyet kurulabilecei ve yalnzca cumhuriyet deil, bir komnist toplum yaratlabilecei hayalinin ne byk bir gaflet olduunu tantlar. Bununla birlikte, zorunluluk karsnda gene de cumhuriyet sorunu, susarak geilebilir. Ama bence programda yer almas gereken ve yer almas mmkn olan ey, btn iktidarn halk temsilcilerinin elinde toplanmas istemidir. Eer daha ileri gidilmek istenmiyorsa, imdilik, bu kadar yeterli olabilir. kincisi. Almanya'nn ulusal birliinin gerekletirilmesi. (sayfa 528) Bir yandan kk devletlere blnmeye son verilmelidir; - Bavyera'nn ve Wrtemberg'in zel haklar[262] devam ettii srece, rnein Thringen'in haritas bugnk yrekler acs durumunu koruduu srece, varn Alman toplumunu devrim yoluyla deitirin! te yandan zgl olarak Prusyal zihniyetin Almanya'y ezmesine son verilmesi iin, Prusya ortadan kalkmaldr ve zerk eyaletlere blnmelidir. Kk devletlere blnme, ve Prusya zihniyeti, ite Almanya'nn iine hapsedilmi bulunduu elikinin iki yn; bunlardan biri, tekini hakl gstermenin her zaman mazereti olacaktr. Bunun yerine ne konmal? Benim grme gre, proletarya, blnmez tek bir cumhuriyetten baka bir biimden yararlanamaz. Nitekim, Amerika Birleik Devletleri'nin o muazzam topraklar zerinde federatif cumhuriyet, Douda imdiden bir engel tekil etmeye balamakla birlikte, bugn de bir zorunluluktur. Byle bir ey, iki adada drt ulusun yaad ve tek bir parlamentoya karn, bugn bile hl ayr yasann yan yana uygulanmakta bulunduu ngiltere'de bir ilerleme olurdu. Kk svire'de federatif sistem, ancak bu lke, Avrupa devletler topluluu iinde tamamen pasif bir ye olmakla yetindii iin hogryle karlanabilir bir engel oluturmaktadr. Almanya iin, svire'ninkine benzer bir federalist rgtlenme, nemli bir gerileme olurdu. Federal bir devleti, btn halindeki devletten, iki nokta ayrt eder; birincisi, federasyonun yesi olan her devletin, her kantonun kendi medeni hukukuna ve ceza yasasna sahip bulunmas, kendi adli rgtlenmesine sahip bulunmasdr; ikincisi, halkn meclisi yannda, her kantonun, byk olsun, kk olsun, oyunu kullanabildii bir devletler temsilcileri meclisinin bulunmasdr. Ne mutlu ki, biz, birinci noktay am bulunuyoruz ve onu yeniden kabul ettirmek iin harekete geecek kadar safdil deiliz. kinci noktaya gelince, buna da federal konsey biiminde malik bulunmaktayz ve bu olmadan da yapabiliriz, - stelik bizim "federal devletimiz" daha imdiden merkezi tek devlete doru geii ifade etmektedir. Ve 1866'da ve 1870'te yukardan yaplm olan devrimi geriletmek bize dmez; tam tersine, biz, buna aadan bir hareketle (sayfa 529) gerekli tamamlamay ve iyiletirmeyi salamalyz. (Demek ki, tek bir cumhuriyet. Ama, 1798'de kurulmu olan imparatorluun imparatorsuz ekli olan bugnn Fransz Cumhuriyeti anlamnda deil.[272] 1792'den 1798'e kadar her Fransz ili, her belediye, Amerikan modeline uygun olarak kendi tam zerk ynetimine sahip bulundu, bize de byle bir ey gerek. Byle bir zerklik nasl rgtlendirilebilir ve brokrasisiz nasl edilebilir, Amerika ve Birinci Fransz Cumhuriyeti, bunun nasl olacan bize gsterdi; Avustralya, Kanada ve teki ngiliz kolonileri de bugn bize bunu gstermektedirler. Byle bir eyalet ve belediye zerklii, rnein kantonun konfederasyona gre pek bamsz bulunduu, ama bu bamszln, ileye (Bezirk) ve belediyeye kar da olabildii svire federalizminden ok daha zgrdr. Kanton hkmetleri, ile mlki amirlerini (Bezirkesstatthalter) ve valileri tayin ederler; oysa ngilizce konuulan lkelerde byle bir ey yoktur, ve biz de, gelecekte, bunlardan, Prusyal il ve hkmet mavirlerinden olduu gibi (Londrat ve Regierungsrat) kendimizi kurtarmalyz." http://www.kurtuluscephesi.com/marks/erfurt.html

272

Tam anlamyla bir tutarszlk vardr. Yani gerici ulusuluun ulus tanm susularak kabul edilmektedir. Ortadaki elikili durumu grememektedirler. Bu eliki, zellikle Engelsin tarihsiz halklar (ki burada tarihsiz uluslar demek ister) kavramnda bile yansmasn bulur. Sanki tarihi olan bir ulus varm ve tarihsizlik bir ulus iin olumsuz bir nitelikmi gibi koymaktadr sorunu Engels, Hegelden ald bu kavramda. zetle, Marksizm esas olarak, burjuvazinin dininin devrimci dneminin ideallerini en radikal biimde savunduysa da, yani demokratik bir cumhuriyetin en tutarl biiminin bir savunucusu olduysa da, iinde ulusun dile, soya, etniye gre bu tanmlamasna kar bir itiraz yneltmemenin elikisini tad. Alman ulusunun Almanla gre tanmlanmasna itiraz etmezlerken, tutarl demokratlar olarak Amerikan Savanda, gney eyaletlerinin, ulusu rka gre tanmlamasna kar en radikal sava da neriyorlard. Ama bu radikal sava nerisinde bile, bunun ulusulukla, yani politik olann neye gre tanmlanacayla ilgili balanty gremiyorlard. Kuzey -Gney savan sadece klelie kar bir sava, bir toprak dzeni iin sava olarak gryorlar; bunun ulusal karakterini, bu savan aslnda ulusun neye gre tanmlanacana ilikin bir sava olduu anlamn gremiyorlard. Kuzey-Gney sava, aslnda, ilerici dnemin ulusuluunun gerici ulusulua kar son zaferi ve kuu lyd. Bu tam bir kr nokta oluturuyordu. Bu kr noktann metodolojik temelleri de, modern toplumun st yapsnn rgtlenmesinde zel, politik ve ekonomik ayrmnn ve politik olann ulusal olana gre tanmlanmasnn tayin edici, modern toplumun st yapsn belirleyici niteliini grememelerindeydi. Bunun ardnda da, kapitalizm ncesindeki toplumlarn styapsnn ne olduunun bilinmemesi, yani dinin ne olduunun bilinmemesi yatyordu. Bunun ardnda da bizzat dinin inan olduu, politik olmayan olduu yolundaki burjuvazinin dininin din kavray.. Bylece daire kapanyordu. Dolaysyla Marksizm aslnda, ancak burjuvazinin dini iinde gl bir heretik mezhep olabildi. O dinin iinde, o dinin devrimci dneminin ideallerini korumaya alan eitliki bir muhalefetti ama o dine kar baka bir uygarln dini olarak kendini koyamad. Hibir zaman programna, nasl olursa olsun politik olan ulusal olana gre tanmlanmasn reddetmeyi; ulusal olan kiisel bir sorun olarak koymay veya ekonomik, politik, zel ayrmn amay koyamad. Dolaysyla ayr bir din ars (styap projesi) olamad. Burjuvazinin diniyle byle kkten kopuamad iin de sonunda onun tarafndan, hem de en gerici biimleri tarafndan teslim alnd. zetle Marksizm bir yandan burjuvazinin dininin devrimci dneminin ideallerini en son noktasna kadar savunuyordu, ama dier yandan, nesnel ilerici niteliine bakarak, bu dinin gerici biiminin ulusuluk anlayn ve ulus tanmn da hi eletirisiz kabul ediyordu. Marksizm gemisi bu delikten ald sularla batacaktr. Ve gemi bu sular daha doarken , Alman Birliinden sz etmenin gerici nitelii zerine bir tek sz etmemekle; tarihsiz halklar gibi, tam da en gerici ulusuluun kavramlarn iinde tamakla almaya balamt. En radikal olduu noktada bile, kendini a-nasyonalist olarak deil, enter-nasyonalist olarak tanmlad. Yani ulusal olanla politik olann akmasn reddedip bunun karsnda ulusal olan da dier dinler gibi bir inan ve zel olarak tanmlamay hedeflemedi; yani ulusal

273

olanla politik olann akmas ilkesini kabul ederek kendi hedefini ifade etti. Bu bile Marksizmin sadece burjuvazinin dini iinde heretik bir mezhep olduunu, ama o dinin karsnda baka bir din, baka bir uygarlk tasavvuru olamadn gsterir. Burjuva devrimlerinin douya kayna paralel olarak burjuvazinin gerici milliyetilii de yayld. Bu burjuva hareketler, Rusya, Avusturya -Macaristan mparatorluu, Osmanl mparatorluu gibi antik ve gerici devletlerin egemenliine kar olduundan, nesnel bir ilericilikleri vard, ama bunlar ayn zamanda gerici bir milliyetiliin ifadesiydiler. nk artk ulus, belli bir dil, etni, tarih hatta dine gre tanmlanmaya balamt. Sosyalistler eer doru drst bir ulus teorisine sahip olsalar, bu gerici ulusuluklar nesnel ilerici sonular nedeniyle politik olarak desteklerken ayn zamanda bunlarn ulusu, dile, tarihe, soya gre tanmlamalarna kar, devrimci bir ulusuluu da savunurlar ve bu ulusulua kar kesin bir ideolojik mcadele yaparlard . Burjuvazinin bu dininin gerici versiyonuna kar bir tek bile eser yoktur. Byle bir problem bile yoktur. Ayrca Marksistler ve ii hareket sadece gerici ulusulua kar devrimci demokratik ulusuluu savunmakla da yani asgari programla da yetinemezdi, politik olann nasl tanmlanrsa tanmlansn ulusal olanla belirlenmesine de kar kp, nasl tanmlanrsa tanmlansn, ulusal olann da zel bir sorun olarak tanmlanmasn, yani burjuvazinin dinini de dier dinlerin yanna atmay programna koymak zorundayd. Bunlarn hibiri olmad. Ne burjuvazinin dininin gerici versiyonunun dayand ulusuluk anlayna kar bir ideolojik sava verildi; ne de bu dinin temel ilkesi olan, politik olann ulusal olana gre belirlenmesi ve onunla akmas ilkesine kar bir ideolojik ve programatik sava verildi. Bu ikincisine kar bir program hi olmad. Birincisine kar bir demokratik cumhuriyet program savunuldu ama giderek bu programn yerini, gerici ulusuluu ve onun ulus tanmn merulatran ve destekleyen, uluslarn kendi kaderini tayin hakk program ald.

Luxemburg, Lenin, Troki: Marksizmin lm

Sosyalistler modern toplumun dininin bilinsiz savunucular olduu iin ona kar bir program koyamadlar ve sonunda onun en gerici biimi tarafndan ele geirildiler. Bu ele geirili, uluslarn kendi kaderini tayin hakk ilkesi araclyla oldu. Cehenneme giden yollar iyi niyet talaryla delidir. Her biri aslnda ulusuluun her biiminin gerek dmanlar olan, Lenin, Luxemburg, Troki gibi byk Marksistler, bizzat bu gerici milliyetilie teslimiyetin yolunu aanlar oldular. zgr komnlerin birilii olan, politik olan her hangi bir din, dil, soy, kltr ile deil, haklarla tanmlayan Demokratik Cumhuriyet projesi, Fransz ve Amerikan devrimlerinin ulusuluk anlay gitti, onun yerini, uluslarn kendi kaderini tayin hakk ald. Uluslarn kendi kaderini tayin hakk deniyordu. Peki ulus neydi? Ulusu btn orta ve dou Avrupada burjuvazi, yani gerici ulusuluk, bir dil, soy, kltr, tarih ortaklna gre 274

tanmlyordu. Bylece uluslarn kaderini tayin hakk, aslnda, gerici ulusuluu dayanan burjuvazinin ulus anlaynn kabul ve desteklenmesi anlamna geliyordu. Eer bu ilke geerli olsayd, Amerikan i savanda, ayrlan gney eyaletlerine kar hibir ey denemeyecei grlmyordu. Bir ulusu bir dile veya bir soya gre tanmlamann da bir rka gre tanmlamakla ayn gericilii baka bir biimde retmek anlamna gelecei dnlmyordu. Bylece gerici ulusuluun ulus tanm da bilinsizce benimsenmi oluyordu. Bu gidi, bizzat Lenin, Troki ve Luxemburg gibi, byk Marksistlerin eliyle gerekleti. Bunlarn hi biri, ulusun dile, soya, tarihe gre tanmlanmasn sorgulamay aklndan bile geirmedi. Elbette bunlar lnceye kadar devrimci demokrasiyi savundular. O dile gre tanmlanm uluslarn, btn dillere, kltrlere eit davranacaklarn var sayyorlard. Ama eer yle ise de, ulusun niye bir etni, dil veya tarihe gre tanmland sorusunu bile sormay akl edemiyorlard. rnein, Balkanlarda, her biri politik olan, her hangi bir dile, soya, dine, etniye dayandrmay reddeden, insan haklaryla tanmlayan bir ulus, yani devrimci dneme gre tanmlanm ulus ya da zgr komnlerin birlii deil; Balkan Federasyonu savunuluyordu. Yani dile, soya, dine dayanan gerici ulusuluklara dayanan devletlerin ilerici bir federasyonunu istiyorlard. III. Enternasyonal bile bunu savunuyordu. Uluslarn birer etniye, ya da dile gre tanmlanmasn ise sorun bile etmiyorlard. nk, farkna varmadan, burjuvazinin ulusuluk anlayn paylayorlard; ulusuluun nasl tanmlanrsa tanmlansn, politik olann ulusal olana gre tanmlanmas olduunu anlamyorlar, ulusuluu, bu tanmlanann karlarn nde tutmak olarak tanmlyorlard. Ulusuluun, dini zel olarak tanmlamak anlamna geldiini anlamyorlard; ulusuluun ulusal ve zel ayrm yapmann kendisi olduunu anlamyorlard. Tabi bu sre yle hemen bir anda gereklemedi. Bu iki anlay uzun sre bir arada ve eliki iinde yaad. rnein Lenin, bir ulusu byk lde insanlarn sbjektif kabullerine bal olarak anlyordu. Tm dillerin ve kltrlerin eitliini, bir tek ocuk iin bile ana dilde eitimi savunuyordu. Uluslarn kaderlerini tayin hakkn demokratik bir cumhuriyetin fiili sonucu olarak anlyordu. Ama bunu savunduu devletlerin kendilerini bir etni veya dile dayanarak bir ulus olarak tanmlamalarn da ayn ekilde olaan kabul ediyordu. Ne var ki, uluslarn tanmnn burjuvazinin gerici ulusuluuna veya ulusulara braklmas ve bunun dnyann aslnda artk sadece gerici ulusulardan olutuu bir dnemde yaplmas, fiilen gerici ulusuun ulus tanmlarn kabul etmek anlamna geliyordu. Sonunda bu fiili kabul, bir teorik kabul haline de dnt. Bu Leninin vd Stalinin tanmnda veya Otto Bauerin ulus tanmnda aka grlr. Orada ulus tam da ulusularn, hem de gerici ulusuluun ulusularnn anlad biimde tanmlanr. Ulusuluun aslnda, nasl tanmlanrsa tanmlansn, politik olan ulusal olana gre

275

tanmlamak olduu ynnde; uluslar ulusularn yaratt eklinde bir kavrayn izine bil e rastlanmaz221. Troki veya Luxemburg da farkl deildir. rnek olarak Trokinin bir tanmn alalm: Ulus insan kltrnn srekli ve canl bir faktrdr. Ulus sadece u andaki sava deil kapitalizmi de mezara gnderecektir. Ve sosyalist bir rejimde, politik ve ekonomik bamllk zincirlerinden kurtulan ulus, tarihi gelimede uzun sre temel bir rol oynayacaktr. (Troki, Ulus ve Ekonomi, 1915, zikreden, Enzo Traverso, Marksistler ve Yahudi Sorunu, s.187) Trokinin bu satrlarnn altna hangi gerici milliyeti imza atmaz ki. Ulus hem tarihe hem de gelecee ait bir insan kltrnn srekli ve canl bir faktr olarak tanmlanmaktadr, milliyeti hibir znel gds olmayan Troki tarafndan bile. Ulusun kapitalizmin styaps, dini olduunu anlamamaktadr. Onun tarihsizliini anlamamaktadr. * Ama bu dnemde bile hala, bu gerici ulusuluk, Marksizm iinde henz bir hastalktr ve btn vcudu ele geirmemitir. Ama Rusyada devrimin tecrit olmas ve bir sre sonra brokrasinin iktidar ele geirme siyle birlikte, Stalinizmin egemenliiyle birlikte, gerici ulusuluun ulus tanm ve anlay tm dnya ii ve sosyalist hareketine damgasn vuracak; demokratik cumhuriyet; zgr komnlerin birlii ve ulusal basknn ulusun tanmndan her trl etnik, dilsel, tarihsel, dinsel belirleyiciyi dlayarak ortadan kaldrlmas anlay terk edilecek ve unutulup gidilecektir. Bylece sosyalistler ve ii hareketi gerici ulusuluun ulus anlaylarnn fiili bir savunucusuna dnecektir. Burjuvazinin dininin en gerici biimi, sosyalizmi kendi iinden teslim almtr artk. Bundan sonra dnyadaki, soya, dile, dine, etniye, tarihe yani gerici bir ulusulua dayanan uluslarn ounu bizzat Sosyalistler, Marksistler kuracaktr. Uluslar ve ulusuluu yok etmek iin km bu retinin taraftarlar gerici bir ulusuluk anlayna dayanan uluslarn kurucular olurlar. Bir rastlant deildir, Sosyalistlerin kurduklar btn uluslar, bir etniden ya da dilden kaynaklanan ada sahiptir. Amerika Birleik Devletleri kadar ol sun, yani burjuvazinin

221

Bugn de durum farkl deildir. rnein bu Lenin, Luxemburg, Troki geleneinden bir Michael Lwy bile, hala yle yazabilmektedir: Byle bir snflayc teorik ereve kurmak iin yaplan en sistematik aba, hi kukusuz, Stalin'in 1913'ten beri nl Marksizm ve Ulusal Sorun adl denemesidir. Btn "nesnel" ltleri (dil, toprak, ekonomik yaam ve "ruhsal biimlenme" birlii) tek bir tanm iinde birletirerek, Stalin, "btn zelliklerin bir arada bulunmas halinde bir ulus vardr" grnde srar etmitir. Bu kat ve dogmatik ereve, tam bir ideolojik Procrustrean yatayd ve Yahudiler, Birleik Devletler'deki Siyahlar vb. gibi "hetorodoks" ulusal topluluklar anlamann nnde on yllar boyunca dikilen byk bir engel haline geldi. Bu tanm, Gmrk Birlii yoluyla ekonomik birliini kurmadan ok nce de Almanlarn bir ulus haline nasl geldiklerini, ya da Franszca konuan Belikal veya svirelilerin Fransz ulusunun neden bir paras olmadklarn aklayamaz. (Lwy, Vatan m Yeryz m? http://f50.parsimony.net/forum202260/messages/49.htm ) Yani daha esnek bir ulusuluk tanmn daha sert bir ulusuluk tanmna kar savunuyor. Bylece, esnek ya da kat bu tr ulus tanmlarnn ulusularn tanmlar olduunu,bunun kendisinin yanlln grmyor.

276

devrimci dnemindeki kadar olsun, demokratik isimler bile almamlardr, savunduklar gerici ulusulua uygun olarak. rnein Dou Avrupa veya Balkan Demokratik Cumhuriyetler Birlii gibi; Orta Asya ve Sibirya Demokratik Cumhuriyetler Birlii; Hindiin Demokratik Cumhuriyetler Birlii gibi. Bir corafya adyla snrl, hibir etnik, tarihsel gndermede bulunmayan uluslar kurmamlardr. ster Vietnam, ister zbekistan, ister Azerbaycan, ister Bulgaristan, ister Polonya veya ekoslovakya, ister Slovenya, ister, Srbistan olsun, hepsi bir etniye, bir dile, bir soya, bir tarihe gnderme yapan, devrimci demokratik karakteri olmayan gerici bir ulusulua dayanan uluslardr bunlar. Bu nedenle bir rastlant deildir, Tito ile Enver Hocann, in ile Vietnamn; Kamboya ile Vietnamn; savalar ve buradaki ulusal nefretler. Marksistlerin hibiri hibir yerde, ne ulusu dile, soya, dine, tarihe gre tanmlayan devletlerde, ne de bu devletlere kar baka dile, soya, dine, gre ulusu tanmlayarak kan ulusal hareketlerde, bu tanmlamalarn kendisini sorun yapp ona kar kmamtr. Siz hi, Trk devletinin adnn Trk, lkenin Trkiye, tarihinin Trk tarihi, dilinin Trke olmasna kar kan bunu gerici bir rklk olarak tanmlayan; bu topraklarda yaayan insanlarn, zgr yurttalar olarak bir ulus oluturmalarn ve ulusun tanmndan tm bu gndermelerin atlmasn, btn bunlarn hibir politik anlam olmamasn talep eden bir sosyalist grdnz m? in kts bu sadece Trkiyede byle deil, btn dnyada sosyalist ve ii hareketinde byleydi. Ayn ey, bu devletlerin ulusal basklarna kar hareketleri iinde de yoktur. Bylece Marksistler sadece ulusuluun deil, gerici ulusuluun savunucular ve bu ulusulua dayanan uluslarn kurucular olunca, burjuvazinin, yani gerici ulusularn Marksist olmamas iin bir neden de kalmaz. Bylece Marksizm veya sosyalist hareket bir sre sonra, gerici ulusuluun kendini ifadesinin ve gerici zn gizlemesinin bir arac olur . Ama Marksizm ulusuluk haline dnnce, ona artk sadece o gerici ulusulua hizmet etme dnda ihtiya da kalmaz. Bylece, Sovyetlerin yklnda ve sonrasnda grld gibi, aslnda gerici ulusular olan sosyalistler bylece sosyalizm kabuunu da atarak en gerici milliyetiler olarak ortaya karlar; asllarna rcu ederler. Sadece bu Marksist ve sosyalist grnmn egemen ulusun karlarn ve egemenliini korumaya hizmet ettii yerlerde, rnein Trkiye, Srbistan, Rusya gibi lkelerde, bu ulusular birer Marksist olduklarn iddia ederek varlklarn srdrrler. rnein, Trkiyedeki btn sosyalist hareketler, aslnda Krtlerin ezilmesi karsnda bir suskunluun, egemen ulusun pozisyonunu korumann bir rts olduu iin hala Marksizm ya da sosyalizm sfatna sahip kmaktadrlar. Trkiyedeki sosyalizmin hala bu kadar yaygn olmasnn nedeni, sosyalizmin ya da Marksizmin deil, gerici milliyetiliin yaygnlnn bir yansmasdr. Eer bunlar, brakalm sosyalist olmay bir yana, bir para devrimci ve demokrati k bir ulusuluu savunsalard, Trkiye Cumhuriyetinin bir ulusun, bir dilin, bir etninin adyla tanmlanmasna; bir tarihin bir kltrn devam olarak tanmlanmasna kar mcadeleye girer, ulusun tanmndan tm etnik, dilsel, dinsel, kltrel ve tarihi gndermeleri dlamak iin

277

mcadeleye girerlerdi. Yani dilsiz, dinsiz, tarihsiz, etnisiz, soysuz bir ulus tanmna gemeye alrlar, bu yoldan ulusal basklar ortadan kaldrmaya alrlard. Bugn dnyada Marksist kalmam bulunuyor. leri lkelerdeki Marksistler bile, ulusal olanla politik olann akmas ilkesini sorgulamad; nasl tanmlanrsa tanmlansn ulusal olann da, yani burjuvazinin dininin de, zel olan olarak tanmlanmas, yani btn ulusal snrlarn ve devletlerin reddi gibi bir programa sahip olmadklar iin, yeryz lsndeki artk rkla dnm, dnyann yoksullarn bir BantustandaHata! Bavuru kayna bulunamad. tutmann arac olmu bir ulusuluun fiili savunuculardrlar. Geri lkelerdeki Marksistl er fiilen etniye, dile, tarihe dayanan gerici ulusuluu savunmaktadrlar; byle bir sorunun pek olmad Amerika ve Avrupa gibi ileri lkelerdeki Marksistler ise, ulusal olann politik olana gre tanmlanmasn sorgulamadklarndan, yeryz lsndeki bir rkl savunur durumdadrlar. Dncelerin kendi mant vardr. Ve bu mantk kiilerin niyetlerinden bamsz olarak iler. Eer Marksizm douunda, bir ulus ve din teorisine sahip olsayd; daha doarken, btn lkelerin iileri birlein tarzndaki stratejik, gce ilikin arsna; ulusal olanla politik olann akmas ilkesini kaldrn; burjuvazinin dinini de dier dinleri tkt yere tkn diye sze balasayd bu gn ok baka bir yerde olurdu dnya. Bu gn, ulusuluk dini, modern toplumun dini, savunmada olur, milyonlarca insan bu dine kar, bu dini dier dinlerin yanna tkmak iin mcadele ediyor olurdu. Byle bir dnyada belki faizmler, ulusal katliamlar yaanmazd. Bu gidiin en byk sulusu, burjuvazinin dininin gerek yzn gremeyen ve onu dier dinlerin yanna atmak ynnde bir program gelitiremeyen sosyalistler, Marksistler olmutur. Marksizm eski gcn tekrar kazanabilmek iin, modern toplumun dininin kabullerinden kurtulmak, bunun iin de ok kkl bir arnma ateinden gemek zorundadr. * Marksizmin nereden nereye geldii, bir trl zemedii ulusuluk hayaleti tarafndan nasl arpld, en iyi Yahudilerin durumunda grlebilir. Fransz Devriminin Yahudileri zgr yurttalar haline getirmesi ve onlar gettodan kurtarmas, Avrupadaki Yahudileri derinden etkiledi, onlar zerlerindeki baskya kar, dini, dili, etniyi politik olann tanmndan dlayan demokratik bir cumhuriyet araclyla ulaabileceklerini grdkleri iin, devrimci demokrasinin dolaysyla da bunun en tutarl savunucusu olan sosyalist hareketin kurucu ve ncleri oldular. En tipik rnek Markstr. Bir ok mehur hahamlar yetitirmi olan bir soydan gelen Marksn babas, Fransz devriminin bu ekicilii ve sonular nedeniyle bir Aydnlanmacdr. Bundan sonra btn Orta ve dou Avrupann Yahudileri birka kuak boyunca en iyilerini sosyalist harekete verir. Kautskyden, Bebele, Luxemburgtan Trokiye, Benjaminden Mandele kadar, Marksist ve sosyalist retinin hemen hemen btn byk teorisyenleri Yahudidir. Yahudilerin olmad bir orta Avrupa kltr dnlemez bile. Btn bunlar,
Hata! Bavuru kayna bulunamad. Gney Afrikada siyahlarn kapatld ve beyazlarla tm temaslarn kesildii etraf duvarlarla evrili yerleim yerleri, hapishaneler.

278

Fransz Devriminin Yahudileri zgr yurttalar olarak gettodan kurtarnn yol at sonulardr. Ama yzyln ortalarndan itibaren, gerici ulusuluun ykseliiyle bir likte hem bu gerici ulusuluun Yahudilere kar tavr deiir hem de Yahudiler iinde ayn ekilde, ayn gerici ulusulua dayanan anlaylar gelimeye balar. Devrimci demokrasi araclyla baskdan kurtulma, yani ilerici ve devrimci demokratik ulusuluun yerini, Siyonizm denen, ulusu dil, din, dil, soyla tanmlayan gerici ulusuluk almaya balar. Baskdan kurtulu artk, Fransz Devriminde olduu gibi, ulusun tanmndan dili, dini, soyu dlama yolunda deil; byle tanmlanan, yani dile veya dine hatta rka gre tanmlanan Yahudi ulusunun da ayr bir devleti olmasnda grlmeye balanr. Marksizm devrimci demokrasinin tutarl bir savunucusu olduu srece yine de Yahudilerin en iyi beyinleri, Siyonizme deil, sosyalizme akt. Aslnda Siyonizm ve Marksizm arasndaki eliki ve polemik biiminde, zellikle Yahudiler iinde yaanan mcadele, iki farkl ulusuluun mcadelesiydi. Burada yine o fasit daire ortaya kmaktadr. Devrimci ve demokratik bir ulusuluu savunmak, burjuvazinin dinini savunmak olduundan, bu dinin kavranmasn, yani ulusun ve ulusuluun, dinlerin kavranmasn olanakszlatrmaktadr. Ulusuluun ne olduu kavranamad iin, ulusularn ulus tanmna dayanlmakta, uluslar ulusular tarafndan yaratlm olarak deil; tpk snflar gibi sosyolojik gerekler ve analiz kavramlar gibi grlmektedir. Byle grld iin de etniye soya dayanan ulusuluk karsnda hibir ey yaplamamakta, ona teslim olunmaktadr. Yani Marksizm, hem de bizzat ou da devrimci demokrasiyi savunan Yahudi nder ve teorisyenleri eliyle, gerici ulusuluk karsnda silahsz kaldka, hem Yahudileri bask altna alan gerici ulusuluk hem de ayn eilimin Yahudiler iindeki zgl biimi olan Siyonizm giderek ykseldi. Sonunda Yahudiler kurban olduklar gerici ulusulua dayanan bir devlet kurarak, kendilerine yaplanlar Filistinlilere aynen yapmaya baladlar. Bu fasit dairenin vard yer Trokide ok aktr. mrnn sonlarna doru, Yahudiler iin dnyann hibir halkn rahatsz etmeyecek bir yerde bir yurt bulmann tek zm olduu anlaylarna kadar gelmitir. Devrimci demokrasiden bir Yahudi devletine. Yani ulusun tanmndan dini, dili, etniyi dlayan bir Demokratik Cumhuriyetten, dine, dile; soya dayanan bir ulusulua ve byle bir devlete. rnein bir konumasnda yle der: genken Yahudi sorununun neredeyse kendiliinden ortadan kalkacan sylemeye eilimliydim. Yzylmzn son eyreindeki gelimeler ne yazk ki bu ngry dorulamad. (Zikreden Traverso, Marksistler ve Yahudi Sorunu, s. 258) sraildeki, milliyetilik, rklk nedeniyle kapitalizmi ve emperyalizmi sulamak adet olmutur. Elbette kapitalizmin ve emperyalizmin nitelii veridir. Ama biz Marksistler soruyu yle sormalyz: Biz yapmamz gerekeni yaptk m? Eer Marksizm ve i i hareketi gerekten bir din ve ulus teorisine sahip olsayd; bir program olsayd, bu gn insanlk bulunduu yerde mi olurdu?

279

Bizim buna cevabmz: hayrdr. Eer bu gn burada sylediklerimizi, 150 yl nce Komnist Manifesto satrlarnda, veya daha sonra rnein Ekim Devrimi sralarnda veya daha sonra, kinci Dnya Sava sonrasnda veya daha sonra 1968de bile sylyor olsaydk, u ulusuluun yzndeki peeyi kaldrm olsaydk, imdi ok baka bir dnyada yayor olurduk. nsanlk bizim gnahlarmzn kefaretini dyor, onun cezasn ekiyor. Bu gnk durumun en byk sulusu, burjuvazinin dini iinde heretik bir mezhep olmaktan kamayan, onunla yeterince derinden kopuamayan Marksizmdir, Biz yapmamz gerekenleri yapamadk, yapabileceklerimizi yapmadk. Bunun iin insanln ektiklerinin en byk sulusu biziz. Bugnk dinin ve milliyetiliin bylesine ykselii, bizlerin gnahlarnn cezasdr. Modern toplumun dininin esiri olduumuz iin ne bir din ne de ulus teorimiz oldu. Bunlar olmad iinde yeterince radikal bir kopu baaramadk ve sonunda bu din tarafndan tmyle teslim alndk. Ve bu gn bizim yanllarmzn sonular, tutarl devrimciler olamaymzn sonular adeta almaz nesnel koullar olarak karmza km bulunuyor. Kendi gnahlarmzn sonular gnahlarmzn kefaretini demeyi bile engelliyor.

Din, Ulus, styaplar Teorisi ve Programatik Sonular

Buraya kadar nce burjuva toplumunun inan, zele ilikin anlamnda din dediinin, hi de inan veya zele ilikin olmadn, kapitalizm ncesi toplumda tmyle styapy oluturduunu; inancn burjuva toplumunu analiz etmeye ilikin deil bu toplumu rgtlemeye ilikin dolaysyla ideolojik bir kavram olduunu, Marksizmin en byk hatasnn, kapitalizm ncesine ve dine burjuva toplumunun din kavramyla bakmasnda olduunu gstermitik. Sonra ayn durumun ulus ve akl iin de geerli olduunu; yani bu kavramlarn da aslnda burjuva toplumunun rgtlenmesine ilikin kavramlar olduunu gstermeye altk. Burjuva toplumunun dini inan olarak tanmlamasnn kendisinin modern toplumun dininin bir grnm, bir bileeni olduunu gsterince, Marksizmin burjuva aydnlanmasnn kalntlarndan kurtulamamasnn ortaya kard fasit daire daha ak grlyordu. rnein Marksizm, dini inan veya ideoloji olarak tanmlayarak, tm tarihi de burjuva toplumunun dininin kategorileriyle anlam oluyordu; ama tarihi byle anlaynca, dinlerin inan olmadn; tmyle styap olduunu gremiyordu. Dinlerin tmyle styap olduunu gremedii iin de, modern toplumun dini ya da styaps nedir sorusunu soramyor; bu soruyu soramad iin de, dinleri inan olarak tanmlamann; toplumsal yaam zel, politik, ekonomik diye kategorilere ayrmann ve byle rgtlemenin aslnda modern toplumun di ni olduunu gremiyordu. Tabii dini inan olarak tanmlamann burjuva toplumunun dini olduunu grmedii iin, dinin ne olduunu anlayamyor ve daire tekrar balad yere dnyordu. 280

Yani tam anlamyla bir fasit daire sz konusudur. Denebilir ki Marksizm bu fasit dairenin dna kmay, bu emberi krmay bir trl beceremedi. Kvlcml ile kapitalizm ncesi toplumlar ve tarihi ele alrken; Eletirel Teori (Frankfurt Okulu) ile arasal akl ve aydnlanmay eletirirken ve 80li yllardan sonra da Uluslar ve Ulusuluk zerine, ksmen Marksist gelenek dnda (Gellner), o muazzam Kopernik Devrimi (B. Anderson, E. Hobsbawm vs.) gerekleirken bu emberin snrlar zorland ama bir trl krlp dna klamad. Bu fasit daire krlp da dndan bakld an birok temel sorun birbiri ardnca orap sk gibi zlmektedir: sadece tarih ve sosyoloji alannda deil, programatik ve politik olarak da. Bu, ayn zamanda, bu yaklamn Marksist teorinin programatik temelleriyle kesin bir uyum iinde olduunu gstermektedir. Bylece birbiriyle ilgisizmi gibi grnen sorunlarn aslnda bir ve ayn sorunun farkl grnmleri olduu da aka ortaya kmaktadr. rnein, Marksizmin bir styaplar teorisi olmad birok Marksist tarafndan belirtiliyordu ama bu styaplar teorisinin tam da din ve ulus teorisi olmas gerektii grlmyordu. Ya da bir ulus teorisi olmadndan sz ediliyordu ama tam da bir styaplar, dolaysyla bir din teorisi olmad iin bir ulus teorisi olmad grlemiyordu. Doa bilimlerinde, yeni bir teorinin aslnda eski teorinin tutarl bir gelimesi olduu ayn sonulara baka yollardan varlmasyla gsterilebilir. rnein Einstein Fizii, Newton Fiziinin akladklarn da ayn tutarllkla aklamaktadr. Bu bakmdan byle bir uyum, ayn zamanda bu yaklamn Marksizmin i tutarll olan bir gelimesi olduunun bir kant olur. Biz bu uyumu programatik sonular olarak gstermeye alalm. Bu almada ksaca bir balang olarak da olsa, bu teorinin (din, ulus ve styaplar) bir ve ayn teori olduunu gstermeye altk. imdi bunun programatik sonular olarak da Marksist retiyle tam bir uyum halinde bulunduunu ve onu tamamladn gsterelim. * Marksizmin kapitalizmden sonrasnn styaps balamnda syledikleri ok snrldr. Sylenenler sadece ekonomi ve devlet sorununa ilikindir. Tmyle styapy kapsamaz. (Bu kapsamay, aslnda yukarda deinilen, dinin styap olduunu, ulusuluun da modern toplumun dini olduunu grememenin sonucudur.) Programatik balamda temel kavramlar unlardr Demokratik Cumhuriyet, Proletarya Diktatrl (gei dnemi), Sosyalizm (Komnizmin alt aamas), Komnizm (Komnizmin st aamas)222. Bunlar en genel ekonomik ve politik zellikleriyle Marks, Engels ve Leninin eserlerinde ele alnmaktadr. Dikkat edilsin, ekonomik ve politik zellikleriyle dedik. Yani devlet cihaznn nasl olacana veya olup olmayacana ilikin zellikleriyle.

222

Burada Trkiye Sosyalist hareketindeki ok yaygn bir yanl anlamay da ksaca analm. Trkiyede kapitalizm ile sosyalizm arasndaki gei dnemi olan proletarya diktatrl sosyalizm ile kartrlr ve ayn ey saylr. Dolaysyla Trkiyenin sosyalistleri aslnda hibir tartmay anlamazlar: rnein tek lkede sosyalizm gibi. O nedenle burada sylenenleri de anlamayacaklar tahmin edilir.

281

Bu blmde Marks-Engels ve Leninin dediklerini ayrntl olarak aktarmayacaz. Okuyucunun bunlar bildiini ve kafasnn kark olmadn var sayyoruz. Ksaca en nemli kaynaklar yle belirtebiliriz: Demokratik Cumhuriyet konusunda en ayrntl deinmeler Erfurt Program Eletirisinde, Engelste bulunabilir223. Proletarya Diktatrl konusunda Fransada Savata, Marksta bulunabilir224. Sosyalizm ve Komnizm konusunda Gotha Programnn Eletirisinde yine Marksta bulunabilir225. Lenin, Devlet ve Devrimde bunlar ve dier baz dank deinmeleri bir bakma bir tek almada toplar ve yorumlar226. imdi btn bu yazlar okuyan unu grr. zellikle gei dnemi, sosyalizm, komnizm sz konusu olduunda, sadece ekonomi temeline ilikin olarak baz deinmeler vardr bir de devletin biimine ilikin. Yani gelecee ilikin olarak sylenenler sadece politika ve ekonomiyle ya da mlkiyet ilikileriyle snrldr. Ama rnein ulus konusunda veya bir btn olarak styapnn rgtlenmesi konusunda, en azndan kapitalist toplumun styapsnn alternatifinin ne olaca konusunda hi bir deinme yoktur, tam bir suskunluk vardr. Niin vardr byle bir suskunluk? Yaklammz bizzat bu suskunluu da aklamaktadr. Bu suskunluun nedeni tam da dinin, ulusun, modern toplumun dininin ne olduunun anlalamamas ve hedeflenen topluma da tarihe olduu gibi, modern toplumun dininin bak asndan baklmasdr . Yani, modern toplumun dini, Marksizmin sadece tarihe ve gnmze bakn deil; gelecee bakn da esir alm ve onu programszlatrmtr. Marksizm, programn sadece ondan (modern toplumun dininden) zgrleebildii ekonomik tahlil alanyla snrl klabilmitir. Ama rnein, burjuva toplumun devletinin temel var olu biimi olan ulusa kar veya zel, politik, ekonomik ayrmnn kendisine kar bir tek szn varl bir yana, byle bir sorunun problematize edilmesi bile yoktur. Hlbuki burada dile gelen yaklamla, sadece din, ulus, styaplar teorisi bir btn olarak ortaya kmamakta; ayn zamanda btn burjuva toplumunun styapsna kar bir program gelitirme ve bir uygarlk tasavvuru anlamnda da program anlayn geniletme olana ortaya kmaktadr. *

223 224 225 226

http://www.kurtuluscephesi.com/marks/erfurt.html http://www.kurtuluscephesi.com/marks/icsavas.html http://www.kurtuluscephesi.com/marks/gotha.html http://www.kurtuluscephesi.com/lenin/devlet.html

282

Ama burada ncelikle, ilerlemeci ve ak ulu tarih anlaylar ile program anlaylar ilikisine ksaca deinelim. Marksizm ilerlemeci tarih anlaynn, yani aydnlanmann, etkilerinden kurtulup ak ulu bir tarih anlayna yneldike, klasik program anlaynn yetersizlii sorunuyla da karlam ve baka bir uygarlk tasavvuru sorunuyla yz yze gelmitir. Tarihsel Maddeciliin en temel nermelerinin ksa ve zl bir ekilde ifade edildii, Ekonomi Politiin Eletirisine Katkya nszde, Marks, yle yazar: Maddi hayatn retim tarz, genel olarak toplumsal, siyasal ve entelektel hayat srecini koullandrr. nsanlarn varln belirleyen ey, bilinleri deildir; tam tersine, onlarn bilincini belirleyen, toplumsal varlklardr. Gelimelerinin belirli bir aamasnda toplumun maddi retici gleri, o zamana kadar iinde hareket ettikleri mevcut retim ilikilerine, ya da bunlarn hukuki ifadesinden baka bir ey olmayan mlkiyet ilikilerine ters derler. retici glerin gelimesinin biimleri olan bu ilikiler, onlarn engelleri haline gelirler. O zaman bir toplumsal devrim a balar. ktisadi temeldeki deime, kocaman styapy, byk ya da az bir hzla altst eder.227 Bu bak asndan, ii snfnn ya da sosyalist hareketin grevi, retici glerin gelimesine engel olan retim ve mlkiyet ilikilerini yeni gelimiim dzeyine uydurmak, yani bu toplumsal yasann bilinli bir uygulamasna gemek olur. Burada konumuz asndan nemli olan fikir, geliimin nndeki engelleri kaldrmak, yani bu hedefe ynelik olarak mlkiyet ilikilerini yeniden dzenlemek olarak ortaya kar. Byle bir yaklam ve paradigmada, programatik grev, tarihsel grev: ilerlemenin nndeki engelleri kaldrmak olarak tanmlanr. Ama Tarihin ak ulu olduu, hatta ilerlemedii, bir ke doru gittii gibi bir tarih ve toplum anlay, programn ilerlemenin nndeki engelleri kaldrmak olarak tanmlayamaz. Byle bir yaklamla program belirlemek, uuruma doru gidiin nndeki engelleri kaldrmak anlamna gelir. Dolaysyla ak ulu bir tarih anlay, ayn zamanda program anlaynda kkl bir deiim demek; tarihsel gidiin nndeki engeli kaldrmak deil, onu onu gittii yoldan evirmek, baka bir yola sokmaya ynelik olmak zorundadr. Artk emek retkenliinin ykselmesi deil; neyin, niin ve nasl retilecei esas sorun olarak ortaya kar. Byle bir anlayta, retici glerin gelimesine tekrar bir hz verecek, onu engel olmaktan kacak bir mlkiyet ilikilerini programlatrmakla yetinilemez. nk rnein retici Glerin daha hzl gelimesi, doann daha hzl tahribi anlamna da gelmektedir. O aydnlanmann, teknik gelimelerin kendiliinden btn sorunlar zecein dair varsaym oktan berhava olmu bulunmaktadr. Sorun gelimenin nndeki engeli kaldrmak deil, aksine o gelimeyi durdurmak veya baka yne sevketmek olarak ortaya kar. Ama bu da toplumsal yaamn nasl rgtlenecei sorusuna; bu rgtlenmenin hangi amaca bal olaca sorusuna baldr. Yani arasal akldan nesnel akla doru bir geriye dn gerekmektedir.
227

K. Marks, Ekonomi Politiin Eletirisine Katkya nsz, http://www.kurtuluscephesi.com/marks/katki.html

283

Program, hedef: gelimenin nndeki engeli kaldrmak deil, baka yne sevk etmek, yolu deitirmek, toplumsal yaamn nasl rgtlenecei olarak ortaya knca, sorun artk sadece retici glerdeki gelimeyle elien retim veya mlkiyet ilikilerini deitirmek olarak koyulamaz. Sorun toplumu artk bir doa yasas gibi kendisine tabi klmayacak, aksine toplumun karar alma ve uygulamasna olanak salayacak retim ve mlkiyet ilikileri, yani meta retiminin ortadan kaldrlmas olarak ortaya kar. Ama bu da henz sadece bir nkoulun yerine getirilmesidir. Bu noktada da u soru ortaya kar: bu kararlar hangi hedefe ynelik olarak alnacaktr? Ama toplumsal yaamda kararlar alrken gzetilecek bir ilkeden, bir hedeften sz ettiiniz an, burada artk ahlaki ilkeler alanna girmiiniz demektir. Ahlak, bir kiisel sorun olmaktan kar, programatik bir sorun, siyasi bir sorun, styapnn nasl rgtleneceine ilikin bir sorun haline gelir. Yani baka bir uyarlk sorunu; ilerlemeci tarih anlay ve burjuva uygarlnn, ahlak, inanc kiisel bir sorun olarak tanmlayp toplumsal rgtlenmenin dayanaca bir ilke olmaktan karmas ile daha batan atmaktadr. Yani, sosyalist program, modern toplumun rgtlenmesindeki, zel, politik, ekonomik ayrmnn kendisini sorgulamak; yani nesnel akla geri dnmek zorundadr. Bunu ise ancak, zel, politik, ekonomik olan ayran burjuva toplumunun bu ilkesini; bu ayrmn kendisini politika dna atarak, bu ayrmn kendisinin politik anlamn yok ederek yapabilir. Ama bizzat bunun kendisi, baka bir uygarlk projesidir. * lerleyen tarih ve kendini sadece baka retim ve mlkiyet ilikilerini dzenlemekle snrlayan program anlayyla; ak ulu tarih ve tm styapy dier bir deyile baka bir uygarl taslaklatrmak zorunda olan program anlaylar ve bu baka bir uygarlk anlaynn zel, politik ve ekonomik olan ayran burjuva toplumunun styapsyla elimesi ve buna kar karakterine deindikten sonra, imdi, bu yeni kavrayn, tpk Einstein fiziinin Newton fiziini ayn zamanda iermesi gibi, klasik olarak program konusunda sylenenleri nasl ierdiini grelim. nce Demokratik Cumhuriyetten ve uluslarn kendi kaderini tayin hakkndan balayalm. gcnn rksal, dinsel, dilsel niteliklerinin onun kullanm deerini etkilemedii, dolaysyla ideal bir kapitalizmde veya burjuva devletinde, bunlarn politik bir anlamnn olmamas gerektii noktasndan hareketle, burjuva toplumunun en ideal biimi olan demokratik bir cumhuriyet, ayn zamanda, sadece dinsiz deil, dilsiz, tarihsiz, etnisiz bir devlet olmaldr ve olabilir sonucunu ele alalm. Burjuva toplumunun bu en ideal biiminde, ulus ne bir din, ne bir tarih, ne bir etni, dil, soy vs. ile tanmlanamaz; btnyle bunlara hi bir gndermede bulunmayan bir yurttalkla, insan haklaryla tanmlanr. Byle bir Demokratik Cumhuriyette, ulusun bir dili, dini, soyu, rk, kltr, tarihi olmadndan, her hangi bir dinsel, etnik, dilsel, kltrel vs. bask mmkn deildir. rnein, devlet bir tek insan iin bile anadilde renim olana salamak zorundadr. Tm diller, kltrler eittir. 284

Tabii bu ayn zamanda uluslarn kendi kaderini tayin hakk ilkesinin, yani bu gnk somut anlamyla: dile, soya, dine vs. dayanan ulus tanmlamalarnn reddidir. nk bu hak uluslarn dile, dine, soya vs. gre belirlendii gerici bir ulusuluu var saymaktadr . Ama ulus, bir dile, dine, soya, kltre, etniye gre tanmlanmyorsa, bu anlamda hibir bask yoksa, durum tpk ideal bir laiklikte olduu gibiyse, uluslarn kendi kaderini tayin hakk demek, aslnda, ulusu bunlara gre tanmlama hakk, yani gerici ulusuluun demokratik ulusuluktan ayrlma hakk demektir . Tpk ABDde kleci eyaletlerin Kuzeyden ayrlma hakk gibi olur bu hak. Bu bir hak deildir ve demokratik ulusuluk buna kar savamakla ykmldr. Elbette ayrlma hakk olmaldr ama bu ulusun nasl ve hangi etniye veya dile gre tanmlanacana ilikin bir hak olarak deil; her hangi bir kyn bile ayrlma hakk olarak. Yani merkezi yapnn ancak gnll bir birlemeye dayanmas ve isteyen bir kyn bile ayrlmas anlamnda. Yani aslnda ayrlma hakk, devletin yapsna, nasl rgtleneceine ilikin bir sorundur. Gerici anlamda, bir etniye, dile bal anlamda ulus olmakla balantl deildir. Elbette bu Demokratik Cumhuriyete, her hangi bir blgenin, kyn, hatta mahallenin ahalisi isterlerse ayrlabilirler. Ama bu ayrlmak isteyenler, politik olan bir dil, ulus, din, klt vs. ile tanmlamadklar takdirde ve srece. Byle bir tanma gidildii an, gidenlere kar, tpk, kuzey eyaletlerinin gney eyaletlerine kar sava gibi sava gerekir. nk, bir ulus, bir tarih, dil, etni, dil vs. gre tanmland an, bu otomatikman bu tanmn dndakiler iin bask demektir. O halde en azndan devrimci demokrasinin slogan, gerici Uluslarn kendi kaderini tayin hakk deil, isteyen bir tek kyn bile ayrlma hakk; komnlerin zgr birlii olarak Demokratik Cumhuriyettir. Ulusal olann, dile, dine, soya, etniye, tarihe gre tanmlanmasnn reddidir. Bylece Marks; Engels, Leninlerdeki bir trl netlie kavumam sorun, bir tek darbede zlmektedir228. Yani sadece ulusun ve ulusuluun ne olduunu bir para olsun grmek; bu burjuva toplu mun dininin gerici ve demokratik biimlerini ayrmak bile, Marksizmin ve ii hareketinin, demokrasi ve uluslar konusundaki programszln ve konfzyonu bir vuruta datmaktadr. Hem de bunu bir yan rn olarak yapmaktadr. Bylece Lenin sonrasnn gerici ulusuluu destekleyen programndan kopulmakta, tekrar Marks, Engelslerin dneminin demokratik ve cumhuriyeti biimine dnlmektedir. Ama bu yaanan tecrbelerin dersiyle ve bu yaanan gerici milliyetiliinin sonularnn kendisiyle mcadele edilecek koullar olarak ortada bulunmas nedeniyle, ulusun tanmndan her trl etnik, dilsel, dinsel, rksal, tarihsel gnderme ve referanslarn reddi, onlarn da tpk din ve inan gibi zel alanna koyulmas talebinin netletii bir Demokratik Cumhuriyettir.

228

Bu konuda ilerde imknmz olursa, yukarda sz edilen metinlere dayanarak bu karmakl ve aslnda burada sylenenlerin o karmakl nasl zdn gstermek istiyoruz: ya da biraz dikkatli bir okuyucu bunu kendisi de yapabilir. Bu aslnda tpk Leninin Devlet ve Devrimi gibi bir skolastik almadr. Normal olarak akademik eitim alm birinin yapabilecei bir almadr.

285

Marks, Engels, Leninin bu konularda yazdklar, birdenbire anlam ve netlik de kazanmaktadr. Bu ilk sonuta bile, yani henz minimum program sonucunda bile hemen grld gibi, bu yaklam, gerici ulusuluun ulus tanmlarna gre rgtlenmi lkelerdeki ii snfnn demokratik stratejisi bakmndan, muazzam bir netlik ve salamlk sunmaktadr. Byle bir program, ii snfnn, sradan ekonomik mcadeleden kafasn kaldrp, tekrar tm ezilenlerin nne gemesini salar; demokrasi ve zgrlkler bayrann burjuva liberallerinin (rnein Trkiyede kinci Cumhuriyetilerin) elinden alp onlarn gerek niteliklerini grmeyi salar. Ayn ekilde, iiler, politik slam altnda rgtlenen burjuvaziye kar da muhalefetin bana geebilir ve onun etkisinden kabilir. Ama bu muazzam politik mcadele olanaklar bile, sadece bir yan rndr ve geer ayak yaplacak ilerdir aslnda ii snf asndan. nk btn bunlar, ulusuluun, yani burjuva toplumunun bu temel var olu ve rgtlenme tarznn reddi anlamna gelmez, sadece onun gerici biimlerinin reddi anlamna gelir. Bu demokratik cumhuriyet program, gerici ulusulua kar demokratik ulusuluk, burjuva toplumu ve kapitalizmle elimez, her hangi bir lkede onun iin en ideal biimi ve olanaklar yaratr. Bu program, zel diye bir alann varln sorgulamaz. Ekonominin, politiin ve zelin ayrln sorgulamaz. Politik olann ulusal olana gre tanmlanmasn sorgul amaz. Aksine bunlar en tutarl biimlerde, en ucuna varm biimiyle savunur. Sadece gerici milliyetiliin politik anlam verdiklerini; ulusun gerici tanmlarn, politikadan dlayp zele atar. Der ki, devlet, dil, etni, kltr, tarih konusunda tpk din gibi olmaldr. Bunlar da zeldir. Devletin nasl dini olmazsa, dili, soyu, etnisi, kltr, tarihi de olamaz. Ulus byle zelliklere gre tanmlanamaz, onu byle tanmlamak gericiliktir. Ve bir kyn bile ayrlma hakk, zgr komnlerin birlii olarak demokratik cumhuriyet ile, brokratik, militer, pahal olmayan bir devlet yaps rgtler. Dnyann birok lkesinde demokratik cumhuriyet hi olmad iin, hemen hepsinde ulus bu gerici zelliklere gre tanmland iin, iiler lke apnda politika yaparken, bu program yararl ve gereklidir. Hatta etnilere, dinlere vs. gre gerici ulusuluklara blnmle kar, blge apnda ortak bir direni iin de son derece gereklidir. rnein Orta Douda Gerici oligarilere ve ABDye kar ortak bir direni rgtlemek iin, byle bir program, olmazsa olmazdr. Tekrar edelim, ulusun tanmndan her trl din, dil, etni ve soyun dlanmas devrimci demokrasinin programdr ve direni iin, kendileri bu gerici ulusulua kar olumu devletlerin basks altndaki uluslar iin bir yoldur. Demokratik ve cumhuriyeti bir taleptir. Sosyalist deildir. Yeni bir din deil, var olan dinin gerici elerinden arndrlmas; ona bir genlik as yaplmas; devrimci geleneklerin canlandrlmasdr. Antik tarihteki barbar aknlarnn yaptklarna benzetilebilir. rnein Trklerin veya Berberlerin Mslmanlamasnn, slamiyete yapt genlik alarna benzetilebilir. Demokratik geleneklere bir dntr. i hareketi imdiye kadar, modern toplum karsnda biraz antik an bu genlik as yapan barbar kavimleri gibi bir ilev grmtr. Genel oy hakk, s osyal

286

devlet, demokratik zgrlkler vs. hep burjuva toplumun dininin demokratik ynde bir genletirilmesi, bir barbar asdr. Ama tam da bu nedenle, tpk o medeniyeti fetih edip ona genlik as yapan barbarlarn bizzat o medeniyet tarafndan derha l fetih edilip, medeniyetin rmlne batmas gibi; ii hareketi de bizzat genlik as yapt medeniyet tarafndan fetih edildi ve ona benzedi. Hlbuki ii hareketinin ihtiyac olan baka bir dindir (styapdr, uygarlktr). Bu din var olan dini sorgulayp ykmay hedeflemelidir. Bu somut olarak, ulusal olanla politik olann akmas ilkesine inanc, yani ulusuluu kiisel bir sorun olarak, bir inan sorunu olarak ele almak ve politik alandan dlamaktr. Bu olabilir yeni bir din, eski dini tas fiye eden bir din. * Demokratik cumhuriyet ve gerici ulusuluun reddi program, blgesel apta ilerici bir ilev grebilme potansiyeli tamakla birlikte, bu gnk dnyann global problemleri karsnda tutucu hatta gericidir. nk bu gnk dnyann genel problemleri gz nne alndnda onlara hibir zm sunmad gibi, var olan sorunlarn kangrenlemesine de yol aar. rnein bugnk globallemenin ap gz nne alndnda, bu program, en demokratik biimiyle olsa da, ulusal devletin ve snrlarn savunusudur. Bu da somutta yeni savalar demektir. Bu somutta bu dnyann siyah ve beyaz blnmesinin merulatrlmas demektir. Bu programda snrlar sorgulanmamaktadr. Yani Demokratik Cumhuriyet ya da ulusun tanmndan dini, dili, etniyi dlamak program, dnyann global sorunlarna kar bir cevap gibi ortaya koyulduunda, dnya apnda bir program ve strateji olarak fiiliyatta bugnk dnya lsndeki apartheit sistemini savunmak anlamna gelir. Bunu yle bir formlasyonla ifade edebiliriz. Ulusun tanmndan dili, dini, etniyi, soyu, kltr, tarihi dlamak ve bunlar tpk din gibi zel alanna atmak, yani demokratik bir ulusuluk ve demokratik bir cumhuriyet, bir lke veya blgedeki sorunlara cevap olabilir ama dnya apndaki sorunlar sz konusu olduunda hibir ie yaramaz, aksine sorunlar srdrr. Bu sorunlara ancak, politik olanla ulusal olann akmas ilkesinin reddi bir cevap olabilir. Ama bu fiilen bir sosyalist devrimdir. nk politik olan ulusal olana gre belirlenmeyecekse bu fiilen, ulusal snr ve devletlerin yklmas arsdr. Marks, Engels, Lenin, hakl olarak, proletaryann burjuva devletini aynen alp kullanamayacan ve onu paralamas gerektiini sylyorlard. Ama bu parala madan sz ederken, onun dayand temel ilkeyi, yani onun ulusal olana gre tanmlanmasn hibir ekilde sorgulamadlar. Hem bu devletin dayand ilkeye dayanmak hem de onu paralamak mmkn olamazd. Bunu grmyorlard. Yani tam bir paralanmann ne olacan somutlayamadlar. Yeni yaklam bu paralanmay somutlamaktadr. i devleti ya da proletarya diktatrl politik olan ulusal olana gre tanmlayamaz, yani o bir ulusal devlet olarak var olamaz . Eer Marks ve Leninin dedii gibi gerekten onu paralayacaksa, Proletarya Diktatrl denen ey, politik olann ulusal olana gre tanmlanmas karsnda; ulusal olan zel olarak tanmlayan bir diktatrlk olacaktr ve olmak zorundadr . Ama byle bir 287

diktatrlk de, ulusal bir devlet olamaz. Ancak dnya apnda, fiilen snrlar o olmasa da, bu ilkeye dayanan bir devlet olmak zorundadr. Bylece Proletarya Diktatrl ya da Gei Dneminin tarihsel biimi teorinin eski biimiyle onu da ierecek ekilde ama daha ileri ve somut olarak tanmlanm olmaktadr. Yani bu ulus ve din teorisinin sonular eski sylenenlerle tam bir uyum iindedir de. Bylece sosyalist devrim program ayaklar zerine oturmaktadr. Bu muazzam alt st oluu baka bir yoldan anlatmay deneyelim. Eskiden, sosyalist harekette ve ii hareketinde ya da Marksistler arasnda, tahrifatlarndan arnm biiminde bile, yle bir anlay vard: bir veya birka lkede sosyalist devrimler olur, ii snfnn iktidarlar kurulur, bunlar lke lke yaylarak tm dnyay kaplar, sonra da bu ulusal ilkeye gre rgtlenmi devletler ilerde bir tek dnya cumhuriyeti halinde birleir229. Bu yaklamn milliyetiliin, yani ulusal olann politik olanla akmas anlaynn esiri olduu; onun tesine gitmedii ok aktr. Bunda dnya uluslarnn, iilerinin ulusal olanla politik olann akmasn reddetme; yani burjuva toplumunun styapsn reddetme yoktur. Hlbuki din, ulus ve styaplar teorilerini sentezleyen yeni yaklamda, bu iliki kkten deimekte ve tam tersine dnmektedir. Orada sonra ulalaca dnlen, burada hareket noktasdr. Tm insanlara, politik olann ulusal olanla akmas ilkesine kar klmas, yani daha batan bu devletlerin yklmas ars yaplmaktadr. Bunlar ykmak iin yaplan giriimin sonunda ortaya kacak olan sosyalist devrimdir. Bu ayn zamanda, bu gnn dnyasna problemlerine acil bir cevaptr da. Nasl tanmlanrsa tanmlansn uluslara gre tanmlanm bir dnya ne bugnk retici glerin gelimiliine denk dmektedir, ne insanln sorunlarna ulusal devletlere gre bir zm bulmak mmkndr. Keza, bu gnk gelir farkll dzeyinde bu fiilen apartheit olduundan, bu dnyann siyahlarnn beyazlara kar da acil programdr. Eski ve yeni yaklamn farkn bize Muhammet rnei daha iyi gsterebilir. Muhammetin kabilelere (kan ve soy kardeliine) gre rgtl bir dnyada slamiyeti egemen klmas gibi dnlebilir bu sre. Bu srete, kandala dayanan airetler iinden paralanm; kan kardeleri birbirine dman olarak baka kan kardelerinin iindeki din kardeleriyle birleebilmitir; kan kardeliine dayanan toplumsal rgtlenme yklarak toplum bu din kardelii ilkesine gre rgtlenmitir. Bu gnn uluslara blnm dnyasn, tpk cahiliye dneminin airetler, kan ve soy kardeleri dnyas gibi grebiliriz. Tpk airetlerin soy kardelii karsndaki Mslmanlarn din kardelii gibi, ulus kardeliini kabul edenlere kar, her ulusun iinde politik olann ulusal olana gre belirlenmesini reddedenlerin kardeliini savunan; uluslar paralayan ve politik olan bu ilkeye gre, yani ulusal olann zel olduu, politik olmad ilkesiyle

229

Bir Dnya cumhuriyeti ideali, Klasik programda da vardr. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii ad bile bu programatik hedefin ifadesidir. Oradaki Cumhuriyetler Birlii, aslnda dnya apnda bir Cumhuriyetler Birliini ifade ediyordu. O dnya apnda olacak olan iin geici bir adlandrmayd bu sonradan anlamndaki deimenin tersine.

288

rgtleyen ve ulusal devletleri yok etmeyi hedefleyen bir hareket, slam dini gibi bir Sosyalizm dini gerekmektedir. slamiyet nasl soy ve kan kardeliine kar sava iinde, soy ve kan kardei air etleri yok ederek, paralayarak olutuysa, ii snfnn dini de, ulus kardeliine kar sava iinde, uluslar yok ederek, paralayarak oluabilir. Nasl slamiyette bu savata insanlarn kabul ve inanc temel belirleyici idiyse, bu gn de insanlarn kabulleri ve bilinleri bunda hayati nemdedir. Muhammet nasl btn putlar, yani o kabilelerin tanrlarn, sembollerini paralad ve onlar bir tek Allah, yani toplum kardeliinde birletirdiyse, ii hareketi de, Marksizm de, uluslarn tanrlarn, bunun sembolleri olan ulusal bayraklar, paralamak, onlara kar kutsal cihat amak; hepsini bir tek insanlk bayra altnda birletirmek zorundadr. Yani tpk slamiyette olduu gibi, ulusulua ve ulusal devlete kar mcadele hayati nemdedir. Ama bu ulusuluktan, ulusuluun anlad ulusuluk deil, sosyolojik anlamda, burjuva toplumunun styapsnn ve rgtlenmesinin ilkesi anlamnda ulusuluk anlalmaldr. Ulusal devletten de, sadece bu gn egemen olan, ulus dine, dile, etniye gre tanmlayan devletler deil, bunlar bile zel kategorisin atm, en demokratik devletler anlalmaldr. Yine bu analojiye bal kalrsak, imdiye kadar ii hareketinin program ve yapmaya alt yle zetlenebilir. Kabile yapsn, yani kan kardeliini hibir e kilde hedef almadan, paralamadan ve onun yerine yepyeni kalitede bir ey koymadan; kabileler iinde kabilelerin kardeliini savunanlarn (yani ii snflarnn) iktidar ele geirmeleri ve sonra yine bu kan kardelii ilkesine gre rgtlenmeye devam eden ama artk kabilelerin karde olduu anlaynn egemen olduu kabilelerin zamanla bir tek byk kabilede birlemeleri. i hareketinin ve sosyalist hareketin program aa yukar buydu, bir siyasi styap olarak ulus ilkesine gr rgtlenmi devletleri ykmay hedeflemiyor; bu devletlerin dayand ilkeyi sorgulamadan bu devletlerde iktidar alarak, ondan sonra zamanla bu ulusal snrlar ortadan kaldrmay hedefliyordu. Bu hedefe ulalsa, bir tek dnya cumhuriyet olsa bile, bu cumhuriyet politik olann ulusal olana gre tanmlanmasn sorgulamamaktadr. Yani burjuva uygarlnn ilkesini sorgulamamaktadr. Bu eski programd ve ocuksuluu ve yeni bir uygarlk yaratma yeteneinden uzakl ok aktr. nk var olan styapy aynen almakta, kan kardeliini sorgulamadan; kan kardelerinin baka kan kardeleriyle de karde olduunu savunmaktadr. Toplumu byle rgtleme iddiasndadr. Yeni program ise kan kardelii yaplarn ykp, bir din kardelii yaps kurmay hedeflemektedir. Ulus kardelii yerine, insanlk kardelii. Bu baka bir ilke, baka bir uygarlk demektir. Yeni Program, ulusal olan zele ait sayacam; bu zel, politik, ekonomik ayrmn kaldracam demektedir. Yani ayn zamanda daha batan baka bir styap, baka bir uygarlk tasavvuru olarak ortaya kmaktadr. Yani ii snf ve modern toplum Muhammetin yolundan gitmelidir. Tm insanlara tpk Muhammetin yapt gibi bir ar yapmaldr. Burada dayanlan teori, dnya iilerine Muhammetin yolunu nermektedir. Uluslar paralayalm. O uluslarn putlar olan bayraklar

289

yakalm. Biricik Allah gibi biricik insanlkta birleelim. Putlara (uluslara ve ulusal bayraklara) deil, Allaha (insanla) tapalm. Sosyalizm bu anlamda da bir din olmak zorundadr. 230 Bu sylenenler Marksn Paris Komnne bakarak proletarya diktatrl dedii, Paris Komn tipi devlete de uyar. O devlet olmayan devlet (Engels) bile hala bir snf mcadelesi aracdr, bir diktatrlktr. Bu din de, politii ulusal olana gre tanmlayan karsnda bir diktatrlktr ve bir devlettir. Byle proletarya diktatrl kavramnn somut anlam aa karmaktadr. Diktatrlk diktatrce ynetim deildir. Diktatrlk, tpk modern toplumun dininin dinlere inantr diyerek onlar zel dedii alanda zorla tutmas gibi; burjuvazinin bu inancn da inan olarak oraya tkmak ve tutmaktr. Bylece Proletarya Diktatrl ve Burjuva Diktatrl kavramlarnn veya ayn ey olan Proletarya Demokrasisi231 ve Burjuva Demokrasisi kavramlarnn sosyolojik ierikleri de netlie kavumaktadr. Burjuva demokrasisi veya diktatrl; politik olann ulusal olana gre tanmlanmasn zorla kabul ettirmektir. Yani rnein din zel deil deyip, politik veya hukukidir dediinizde, verginizi devlete deil de cemaate verdiinizde; ulusa gre tanmlanm devlette deil de cemaatte askerlik yaptnzda bu demokrasinin ayn zamanda

230

Burada calana ilikin bir gzlemde bulunalm. Bilmiyoruz ama son grmelerinde sarf ettii kimi szler onun da bizden bamszca benzer noktalara ulam olabilecei kansn uyandrmaktadr. Son grme notunda yle diyor: Son savunmamn dnya apnda etkisi olacaktr. Marks aan bir izgiyi calan baaryla tamamlamtr deyin. Marksizmin yz elli yllk zmszlnden k buldu deyin. Bundan byk mutluluk duyabilirsiniz deyin. calan nemli bir eyler kefettiinin farkndadr. Bir nceki grme notunda da yanl hatrlamyorsak btn dinleri zdm anlamnda bir eyler sylyordu. Keza daha nceki grme notlarndan birinde, bir rlandalya yazd u satrlar da manidardr: Benim durumumu ksmen kavradnz sanyorum. inde bulunduum koullarda bilimsel bir yapt hazrlayamayacam aktr. Biraz daha iyi anlamanz iin, verdiiniz Mevlana rneinden de cesaret alarak sylemeliyim ki, benim slubum ada olamaz. Becersem bile tercih etmeyeceim. Bilimci softalndan ciddi kukularm var. Kendimi yanl anlamamanz dileyerek belirteyim ki, slubum biraz peygamberce veya bilgecedir. unu demek istiyorum: Mitolojik, felsefi, dini, bilimsel ve estetik-ahlaki realiteyi i ie vermeyi daha insancl buluyorum. amz bilimi korkun lde kadavrasaldr. Snrsz paralayarak incelemeyi ahlaken de tehlikeli buluyorum. Bana gre insanln kurulu gelenei sonuna kadar belirleyici olmak durumundadr. Bu yzden totemik, mitolojik anlatm kmseyemeyiz, kmsersek kknden koparlm insan kabul etmi oluruz. Bu tehlikelidir. Kutsal kitabn -Kur'an da dahil- insanlk yks gnmz bilimince rahatlkla rtlebilir. Fakat ondaki asla saygszlk edilmemesi gereken yan gelenee iman derecesinde deer vermesidir. Gelenekten unu anlyorum; evrensel oluumun insanlamasna ve oradan gnmze kadar yaanan her ey ayn zamanda KAOS aralna, yani zgnleme, yaratclk olgusuna da inanyorum. Yani gelenei deitirebiliriz. Tanrsalln z de budur. Bu tanrsalln yaratc insan olduu aktr. Toplumsal anlamda bu szc kullanyorum. Btn bunlar, calann da bizim tarttmz alanlarda dolatn ima etmektedir. (Ek not: Daha sonra bu yazlar Avukatlar araclyla kendisine ilettik. Eer okuduysa, yanks henz ayn dalga boyundan ok uzak olduunu gsteriyordu.)
231

Sosyalist Demokrasi de deniyor yanl olarak, sosyalizm snfsz toplumdur. Orada Proletarya yoktur. Sosyalist Demokrasi, almayana ekmek yok ilkesini, burjuva hakkn ve eitliini salamaya ynelik topluma karlk der.

290

bir diktatrlk olduunu grrsnz. Demokrasi bunu kabul edenler iin geerlidir. Proletarya demokrasisi de, biz politik olan ulusal olana gre tanmlamak istiyoruz diyeceklere kar; tpk burjuva demokrasininin, bir politik olan dinimize gre tanmlamak istiyoruz diyenlere davrand gibi davranacaktr. Demokrasi ulusal olann zel bir sorun, inanca ilikin, politika d bir sorun olduunu kabul edenler iin geerli olacaktr. Yani snflar ve snf mcadelesi olduu srece, burjuvazi zerindeki diktatrlk, nam dier Proletarya Diktatrl, tpk burjuvazinin kapitalizm ncesi snflar zerindeki diktatrl gibi, o uygarlklarn ya da topluluklarn dini zerindeki bir diktatrlk olacaktr. Tek fark bunun burjuvazinin dini zerindeki bir diktatrlk olmasdr. Bylece, Proletarya Diktatrl kavram ayn zamanda baka bir uygarlk program iinde bir anlam da kazanmaktadr. Kavram reddedilmemekte, ama anlam ve ierii gelimekte, ierii netlemektedir. * Evet ama bu da aslnda ii snfnn amac deildir. i snfnn amac egemen snf olmak deil, snflar ve devleti ortadan kaldrmaktr. Yani kendini yok etmektir. Modern toplumun dinine ilikin tanmlamalarmzdan kan program bu hedef ve dnmle de tam tamna uyumaktadr. Modern toplumun dinini, politik, ekonomik ve zel ayrmdr ve toplumun bu ayrma re rgtlenmesidir diye tanmlamtk. Proletarya diktatrl, ya da iilerin, ulusal olann politik olanla akmas ilkesini de bir inan olarak zel alana atmasndan sz ettik. Ama zel alana atmak, zel diye bir alann ayrlnn toplumsal rgtlenmede veri olmas demektir. Yani burjuva toplumun dininin tam anlamyla dna klm olmamaktadr, sadece onun politik rgtlenme ilkesi zele atlmaktadr. Bu deiim bile hala burjuva toplumunun ufku iindedir. Tpk herkese emeine gre ilkesinin, burjuva toplumunun ufku iinde bir ilke olmas; Marksn deyiiyle, bunun burjuva hak eitliini salamak anlamna gelecei gibi. Sosyalizmin ya da iilerin hedefi ise, nasl snfsz bir toplum ise, ayn ekilde bizzat bu ayrmn yok edilmesi, zel, politik ve ekonomik ayrmnn ortadan kalkmas olabilir. Ancak o zaman, burjuva toplumunun tesinde ayr bir uyarla varlabilir. Peki zel, politik ve ekonomik ayrmna nasl son verilebilir, sosyalist bir uygarla nasl ulalabilir? Politik ve ekonomik yok edilerek, zel, politik, ekonomik ayrm yok olabilir. Bu ne demektir? Politiin yok olmas devletin yok olmasdr. Devletin ya da politiin yok olmas iki farkl anlamdadr. Proletarya Demokrasisi veya Gei toplumunda olduu gibi, bir snf mcadelesi arac olarak Devlet vardr. Bunun karl, ulusal olann zorla zel olarak tutulmasdr. Ama bir de, snflarn olmad, sosyalizmdeki, hak eitliini salayan devlet vardr. Yani ktln zorunlu kld; zgrlkler alemine geilemedii iin demokrasiyi uygulayan; hala bir yaptrm gc olan devlet vardr.

291

te byle bir devlet olduu srece bile, artk bir snf mcadelesi arac olarak devlete gerek olmasa bile, bolluk olmad iin hak eitliini devlete gerek olduu srece, hala politik olan var olmaya devam edecektir. Ancak, Devlet yok olduunda, yani demokrasi yok olduunda; yani Herkese ihtiyacna gre ilkesi geerli olduunda; zenginliklerin grl grl akt bir toplumda, devlet, yani politik yok olur. Ama bu ayn zamanda ekonominin de yok oluuna denk der. Ekonominin yok olmas nce meta retiminin ama son durumada emein yok olmasdr. Yani deer yasasnn bir doa yasas gibi insanlarn kaderini belirlemekten kmas; yok olmas. Marksn temel eseri olan Kapitalin alt balnn Ekonomi Politiin Eletirisi olmasnn derin anlam da budur zaten. Kapital, kendi konusunu dolaysyla kendini yok etmeye ynelik bir eserdir. Sosyalist hareket de kendi konusunu ve kendisini yok etmeye yneliktir. i snf da burjuvazi ve snflarla birlikte kendini yok etmekle ykmldr. Elbette meta retimi ortadan kaldrlp, planl ekonomiye, toplumun ve insanlarn ihtiyalarn karlamaya ynelik kullanm deerlerinin retimine geildii andan itibaren, yani ekonomik kararlar toplum tarafndan belirlendii andan itibaren burjuva toplumunun styapsnn bu ayrm, yani ekonomi ve politik arasndaki ayrm en ar darbelerden birini alm olur. Ama ancak, bir bolluk ekonomisinde, burjuva hak eitliini salama gerei hissetmeyen bir ekonomide, ekonomi yok olur. Yani sadece snflarn deil, i blmnn de olmad bur toplumda, politik gibi ekonomik olan da yok olur. Ama politik ve ekonomik yoksa onlardan ayr bir zel de var olamaz. Bylece zel, politik ve ekonomik, yok olurlar. Sosyalizmin program budur. Sosyalizmin program, ulusal olan zele atmak deildir kendi bana, bu sadece zel, politik ve ekonomikin yok edilmesi iin geilmesi gereken zorunlu bir aamadr. Burjuva toplumu karsnda, ii hareketi, rnein meta retimine son verip ekonomiyi toplumun kararlarna tabi kldnda zaten bu burjuva toplumunun ekonominin ayr, politikann ayr, inancn ayr ilkeleri kuraln am olur. Ama, ekonomi diye, devlet diye bir sosyal gereklik ve bunlara karlk den sosyolojik kategoriler var olmaya devem eder. Snflar ile birlikte bir snf egemenlii arac olarak devlet ve iblmnn ortadan kalkmas ve zenginliklerin grl grl akmasyla da burjuva hak eitliini salamann arac olarak devlet yok olur. Bunun ekonomideki karl, meta retiminin son bulmas, deer yasasnn egemenliinin sonu, zenginliklerin gerek kaynann bo zamanlar olduu toplumda da emein yok olmasdr232. Bu kategorilerle birlikte ekonomi de yok olur 233.
232

Kelimenin tarihi anlamyla emek, yani alnnn teri ile kazanmaya mahkm edilmi acl ve yoksul insanln bu gne kadar yapt i, beeri praxisin en sefil, en gayri insani, en hayvani eklidir. Friedrich Engelse gre de, sosyal snflara ayrlm insanln bkn tarihi nasl sadece insanln bir tarih ncesi ise, tpk bunun gibi geleneksel emek de artk nesneler deil, fakat ahenkli bir ekilde gelimi ahsiyetler reten yaratc, evrensel beeri praxisin tarih ncesi eklinden baka bir ey deildir. Metann, deerin, parann, snflarn, devletin ve sosyal iblmnn ortadan kalkmasndan sonra, tam olarak gelimi sosyalist toplum, kelimenin geleneksel anlamyla, emein ortadan kalkmasna yol aacaktr. (Ernest Mandel, Marksist Ekonomi El Kitab, cilt 3, s.370-371)

292

Bylece, ekonomi politiin konusu, bir sosyolojik kategori olarak ekonomik yok olduunda; tpk ii snfnn burjuvaziyi yok ettiinde kendisinin de yok olmas gibi, zel de yok olur. Buraya kadar sylenenler, yani Marksn dedikleri, bir uygarlk program, burada ifade edilen, din ve ulus teorilerinin uyumunu gstermek iin yle bir emalatrma da ie yarayabilir. Ekonomi Snflar Demokrasi Ayrm

Demokratik Cumhuriyet

Kapitalizm

Egemen Burjuvazi

Demokrasi= Politii Ulusala gre tanmlayan diktatrlk

zel politik ayrm var. Ulusal politikte din zelde. Ulusun dil, din, rk, kltre gre tanmnn reddi.

Proletarya Diktatrl

Gei Toplumu

Egemen i Demokrasi= Ulusal zele zel politik ayrm Snf atan diktatrlk var ama Ulusal da zelde. Politik insanla gre ve bu ayrma kar tanmlanr Snf Yok blm Var Snf ve blm Yok Demokrasi = Burjuva Hak Eitliini Salayan Zor (Herkesin Emeine Gre) Demokrasi Yok= Zorunluluklarn tesindeki zgrlkler alemi (Herkesten yetenei kadar herkese htiyac kadar) Politik ve Ekonomiin yok oluu Politik, ekonomik ve zel yok

Sosyalizm

Sosyalizm

Komnizm

Komnizm

233

Her bilim bir bilgi aracdr. Sorulan sorular bir cevaptr. Demek ki, ekonomi politiin cevaplandrmaya alt sorular Deer nedir? Sermaye ve Art Deer nerden gelmektedir? cretler nasl belirlenmitir? Para tedavlnn fiyatlar ve konjonktr zerindeki etkisi nedir? Tekrar-retim nasl ilemektedir?- Ekonomi politik, Emtia ve para retimi ile birlikte doduuna gre, onlarla birlikte ortadan silinecektir. Marksn Kapitale Ekonomi politiin Eletirisi alt baln koymas, Kapital iin Hazrlk almas olan eserine. Ekonomi Politiin Eletirisinin Ana Hatlar (Grundrisse der Kritik der Politischen Ekonomie) demesi tesadf deildir. Marksa gre, ekonomi politik z bakmndan ideolojidir. Marksist felsefe olmad gibi, Marksist ekonomi politik de yoktur. Marksn eseri, devrinin bu iki byk ideolojisinin almasnn bir eseridir. (...) Ekonomi politik, kefetmeye alt ekonomik kategorilerle ayn zamanda ortadan silinir! (E. Mandel, Marksist Ekonomi El Kitab, Cilt:3, S.436-437, )

293

* Marks, dinin eletirisi btn eletirilerin badr diye balamt henz bir devrimci demokrat olarak Hegelin Hukuk Felsefesinin Eletirisinde sze. imdi bu sze tekrar geri dnlebilir. Ama elbet bir st dzeyde. Yine Marks gibi diyebiliriz, dinin eletirisi btn eletirileri n badr. Ama buradaki din kavrammz artk burjuvazinin dininin din kavram deil; burjuvazinin din kavramnn kendisinin bir din olduunu da gsteren bir din kavramdr. Buradaki eletiri artk tpk Kapitalin alt balndaki gibi bir eletiridir, kendi konusunu yok eden bir eletiri. Yani somutlarsak, dinin eletirisi, ulusuluun eletirisi, yani politik olann ulusal olana gre tanmlanmas ilkesinin eletirisi; dinlere inan demenin eletirisi; rasyonalizmin eletirisi; inan (zel), politik, ekonomik ayrmnn eletirisi olmak zorundadr. Marks, Almanyada dinin eletirisinin tamamlandndan sz ediyordu. Ve biz imdi diyoruz ki, dnyada, bu anlamda eletiri henz balyor. 26 Ekim 2004 Sal

294

Din - styap ve Ulus Teorisini Aklama ve Gelitirme Denemeleri

Kediler Kendi Kuyruunu Neden Yakalayamaz? Ulusular Ulusun Ne Olduunu Neden Anlayamaz? Veya Ulusuluk, Murray Bookchin ve Abdullah calan zerine
Frankenstein ve Vampir gibi korku imgelerine daha derinden bakldnda, onlarn, tpk eski alarn Greklerinin doay kavray gibi, tarihsel ve toplumsal gerein, ocuksu bir kavrann yanstt sylenebilir. Sonradan yanl olarak romandaki yaratcsnn adyla (Doktor Frankenstein) anlan ve aslnda ad bile bulunmayan Frankenstein, Proletaryay anlatan bir metafor olarak grlebilir. Tpk proletaryann eski toplumunu tm paralarndan, mlkszleenlerinden olumas gibi, eitli ceset paralarndan olumu, yumuak yrekli, mfik bir yaratktr ve Proletarya gibi dlanr. Ve tpk proletarya gibi kendisini yaratm ve dlam burjuvaziye ve burjuva topluma kar harekete geer, onu yok etmeye alr. Buna karlk, Vampir ya da Drakula imgesinin, burjuvaziyi, ama burjuvaziden de ok gerici burjuvazinin milliyetiliini sembolize ettii drlebilir. Milletler de tpk o vampirler gibi aslnda tarihsizdirler. Ve yine tpk milliyetilerin tasavvurundaki milletler gibi, ok uzun bir zamandan beri karanlk bir yerde uyumaktadrlar ve milliyetiler tarafndan uyandrlmay beklemektedirler. Milletler de tpk vampirler gibi, bir kere kurbanlarn srdlar, kann itiler mi, onlar da kendileri gibi bir vampir yaparlar. Bir ulus baka insanlar dlayp, onlarn kann akttnda, onlar bask altna aldnda, o dlad veya kann aktt da bir vampir (Ulus) olur. Bundan sonra o da kendi kurbanlarn arayacaktr. Ta ki yeryzn Vampirler (Uluslar) kaplayana kadar. Yeryzn vampirlerin kaplad bir dnyada, vampirlerin vampirliin ne olduunu anlama anslar yoktur. Onlar vampirlik dnda baka bir var oluu tasavvur bile edemezler. Bu nedenle, tpk kedilerin kendi kuyruklarn yakalayamamalar gibi, ulusular da ulusun ve ulusuluun ne olduunu anlayamazlar. Bu mekanizmann nasl ilediini anlayabilmek iin, vampirliin ya da ulusuluun ne olduu sorusundan yola kalm. * Ulusuluk, gerek ulusularca, gerek enternasyonalistlerce bir ulusun karlarn ne almak, her eyi ona tabi klmak olarak tanmlanmaktadr. (Ulusular ve Enternasyonalistlerin ayn tanmda anlamas ve ne alnacak eyin ne olduunda ayrlmalar, onlarn ulusun ne olduu konusunda ayn ortak varsaymlar paylatklarn gsterir ve bu ortakln derin anlamdr aslnda bu yaznn konusu, ama bu yaznn gidii iinde grleceinden, imdilik bunu sorun etmiyoruz.) 295

Ama biraz dikkatli dnnce bu tanmn hibir eyi aklamad ve aslnda bir totoloji olduu grlr. Ama bu grlmesi zor bir totolojidir. Onun iin u soruyu soralm: Peki, o kar ne alnan ey, yani ulus nedir? Ulusu da, yine ayn ekilde, ulusular da enternasyonalistler de hep tarih, dil, etni, kltr, kader, yaant ortakl veya bunlarn bir ksmnn eitli kombinasyonlar olarak tanmlamaktadrlar. Ama ulusu bu trden ortaklklar olarak tanmlamak tam da ulusularn ulus tanmlar de il midir? Yani her hangi bir ulusu yaratanlar o ulusu byle tanmlarla tanmlayarak yaratrlar. Btn bu farkl tanmlar, farkl uluslarn veya ulusuluklarn ne olduu hakknda bize belki bir fikir verirler ama ulusun ne olduu hakknda bir fikir vermezler. Yani kimi ulus belli bir toprak parasnda yaayan insanlarla; kimi ulus bir tarih ortaklyla; kimi ulus ama ortaklyla vs. tanmlanabilir. Ama bu tanmlar, normatif tanmlardr bizlere ulus denen eyin ne olduunu deil; farkl uluslarn veya ulusuluklarn ulustan ne anladn ve onu nasl tanmladn gsterirler. O halde, rnein, Stalinin mehur tanm veya Otto Bauerinki kabul edildiinde, yaplan ey, normatif veya hukuki tanmlara, sosyolojik bir tanm payesi vermekten baka bir ey deildir. Bu tanmlar ulusularn tanmlar olduundan, bu tanmlar kabul edildiinde, aslnda ulusun ne olduu hakknda yle denmi olur: ulus, ulusularn ulus dediidir. Bu durumda yaplm olan u olmakadr: Ulusuluk ne? Ulusun karn ne almaktr. Ulus ne? Ulusunun ulus dediidir. Grld gibi, imdiye kadarki ulus ve ulusuluk kavramlaryla hibir eyi anlamak mmkn deildir. Karmza kan bir totolojidir. Ve iin ilginci yz elli yldr, modern toplum, ulus ve ulusuluk zerine neredeyse btn edebiyat bu totolojiden ibarettir. Burada tpk kk ocuklarn sonsuz tekerlemelerinin bir benzeri karsndayz: Damdan dt kurbaa Onu gren yolcular aldlar Mezarn kazdlar Ve Mezarna yle yazdlar: Damdan dt kurbaa (...) Ne var ki bu tekerlemeyi syleyenler ocuklar deildir. Ve aslnda yz elli yldr btn toplum bilimlerin ve sosyal hareketlerin iinden kamad, insanla korkun aclar getirmi ve getirmekte olan bir sonsuz tekerlemedir bu: Ulus nedir? Ulusunun ulus dediidir; Ulus u nedir? Ulusun karn ne alan (...) Bu uluslar ve ulusuluk ilikisini ve bunda yaplan mantk ve metod hatalarn ; bu sonsuz kmaz anlamay salayacak en gzel metaforlar , Esherin resimleri sunar. Kim bilir belki,

296

Esherin resimleri, ulus ve ulusuluk yanlsamasnn bir sanat seziiyle, imgeler araclyla aklan olarak da grlebilir. * 1980li yllara gelinceye kadar btn ulusuluk ve ulus zerine literatr aslnda modern toplumun bu sonsuz tekerlemesinin bir tekrarndan baka bir ey deildir. ster Stalinin, ster Bauerin, ister Lwynin ulus ve ulusuluk tanmlarn ele aln, bunlarn hepsinin yukarda aklanan sonsuz tekerlemenin dna kamadklar; tpk kedilerin kendi kuyruunu yakalayamamas gibi, bir trl kendi kuyruklarn yakalayamadklar grlr. Ulus byle ulusularn tanmyla tanmlanp da ulusuluun ne olduun sorulduunda, yine balang noktasna gelinmektedir. Marks, Engels ve Leninden yirminci yzyln son eyreine kadar, ulusal sorun zerine yazan neredeyse herkes son durumada hep bu fasit dairenin iinde kalmtr. Sorun enternasyonalistler asndan da farkszdr. Onlar da ulusuluun ulusal kar ne almak olduunu, kendilerinin ulusun deil snfn karn ne aldklarn sylerken, ulusularla ayn ulusuluk ve ulus kavramn paylarlar. Dolaysyla ulusun ne olduuna ilikin kavraylar, znde ulusularn ulus kavraylardr. Enternasyonalistlerle ulusularn ayrl; ulusun veya ulusuluun ne olduunda deildir. Peki bu kmazn dna nasl klabilir? Ulus ulusularn ulus dedii ey olarak tanmlandna gre, bu fasit dairenin dna kabilmek iin; ulustan deil; ulusuluktan yola kmak gerekmektedir. Ulusuluun ne olduunu anlarsak ulusun ne olduunu anlayabiliriz. Ulusu, ise ulusun ne olduunu anlayarak ulusuluun ne olduunu anlayabiliriz der. Ulus ise, bizzat kendisinin ulus dediidir. Ulusu, ulusun tpk snf gibi, ulusunun dnda ve ondan bamsz olarak var olduunu syler. Ulusuya gre, uluslar olduu iin ulusular vardr. Hlbuki gerekte, ulusular olduu iin uluslar vardr. Btn incelik buradadr. O halde ulusun ne olduunu anlamak iin ulusuluun ne olduunu anlamak gerekmektedir. Ulusun karn ne almann ulusuluk olduunu sylemenin totoloji olduu ortadadr. nk Ulusu tanmlayan ulusudur. Ulusuluu ulusa gre tanmlamaya kalkmak ulusuluu ulusulukla tanmlamaktr. Ulusuluk ulusa gre deil, nk ulusu yaratan odur, ancak kendi dndaki bir duruma gre tanmlanabilir. Bunun iin btn ulusuluklarn ortak varsaymn ortaya karmak gerekir. Ulusularn temel ortak var saym nedir? Herkesin bir ulusu olduu ve her ulusun bir devlet kurma hakk olduu. Kimin ulus olduu veya ulus kimlere denecei ayr bir sorundur ve imdilik b izim zmlememiz bakmndan bir nemi yoktur. Ama btn ulusular, eer ulus iseniz, her ulus gibi bir devletiniz, bir lkeniz olmasna hakknz olduunu dnrler. Yani bir devlet ve lke ile bir ulus arasnda bir akma olmas gerektii, btn ulusularn ortak var saymdr. Byle bir durum yoksa bu giderilmesi gereken bir arzadr.

297

O halde, sorununu yle de koyabiliriz. Kendinizi ulusu kabul edip etmemeniz bir yana, eer devlet ve lke ile ulus arasnda bir akma olmas gerektii anlayna sahipseniz bir ulususunuz demektir. Ulusular ulusu nasl tanmlarsa tanmlasnlar; kimin ulus olup olmad hakknda aralarnda ne gibi ayrlklar olursa olsun, onlarn hepsinde ortak olan, devlet ve lke ile ulus arasnda bir akma olmas gerektii prensibidir. Ama bu tanm da yeterince net deildir ve yanl anlamalara uygundur. rnein, devlet hakknda bu gn var olan devletlerin bir benzerini dndrr bu. Ama devlet, pekala, rnein liberterlerin dedii gibi, bir federasyon veya konfederasyon veya tamamen devletsiz bir lke veya toplum da olabilir. Politik olann biiminin ne olaca farkl ideolojik akmlar arasnda deiebilir. Yani brokratik bir devlet mi? Demokratik bir devlet mi? Merkezi mi? Merkezi olmayan federatif veya konfederatif bir devlet mi? Veya devlet gibi bi r rgtlenmeye tekabl etmeyen bir devlet mi? O halde, devletin biimi sorununu bir kenara atp onu soyutlamak, analizimizi saf olarak iin zne doru gtrebilmek iin, lke ve devlet yerine politik demek daha doru olacaktr. nk gnmzde lke ve devlet politik kavram iinde ifade edilmektedir. O halde, devlet yerine daha geni bir anlam olan politik kavramn kullanrsak; her ulusa bir devlet veya her ulusun kendi kaderini tayn hakk gibi btn ulusularn kabul ettii formlasyonlar yerine, ayn anlama gelen ama daha kapsayc ve ze inen, yle bir tanma ularz: Bunu Ernest Gellner yle ifade eder: Ulusuluk, temelde siyasi birim ile ulusal birimin akmalarn ngren siyasal bir ilkedir. Ulusun nasl tanmlanaca, farkl uluslar ve ulusuluklarda deiebilir. Ama hepsinde deimeyen ey, nasl tanmlanrsa tanmlansn, o ulus denen eyin, politik olanla, daha somut olarak devlet ve lke ile (siyasal birim ile) akmas gerektii anlaydr. Dnyann btn ulusularnda ortak olan budur. Bu tanm erevesinde, ulusun nasl tanmlanaca veya politik olann nasl bir devlete veya devletsizlie tekabl edecei; bu hakkn kullanlp kullanlmayaca, genel ve soyut olarak ulusuluun dorudan bir sorunu ve belirleyicisi deildir. Bunlar somut ulusularn sorunlar olabilir ama ulusuluun zne ilikin sorunlar deildirler. Grld gibi, imdi ilk tanmmzdan ok baka artk totolojik saylmayabilecek bir tanma ulam bulunuyoruz. En azndan ulusuluu, siyasal birim ile ulusal birimin akmas gerektiine dair bir ilkeyi kabul etmeyenlere gre kyaslyoruz. rnein, eskiden imparatorluklar byle bir ilkeye dayanmyorlard. Onlarda siyasal birim baka bir eye dayanyordu. rnein onlarda, siyasal birimin asil bir soydan gelenlere gre belirlenecei gibi bir anlay bulunuyordu. Ayrca bu tanm ok kartrlan baz eyleri ayrmamz da mmkn klmaktadr. rnein ulus szcnn ou kez bir kavim anlamnda kullanlmasnn yol at karklklardan kurtulmay salar. Bunu biraz aalm. Byle bir tanm bizi tarihteki dier uluslardan ayrr.

298

Var sayalm ki, eskiden de insanlar kendilerini Arap, Grc, Ermeni, Trk vs. olarak tanmlyorlard. Ama onlar hibir zaman, rnein Arapln politik olanla akmas gibi bir anlaya sahip deildiler. Politik olan hibir zaman bu belirlemiyordu. nsanlarda Araplarn bir ulus olduu ve bu ulusun bir devleti, politik bir birlii ve biimi olmas gerektii ynnde bir tasavvur yoktu. Olmad iin de bu, o insanlarn hibir davrann belir lemiyordu. Yani tarihte ulusular olmad iin uluslar da yoktu. Bu gn ulusular onlarn bu gnk uluslarn tarihteki nclleri olduunu iddia etmektedirler ama o yaanm tarihte byle bir ey sz konusu deildi. Eskiden insanlar kendilerine Arap veya T rk veya Ermeni derken baka bir eyi kast ediyorlar ve bundan baka bir ey anlyorlard bu gn baka bir eyi kastediyorlar ve baka bir ey anlyorlar. Bunun nasl bir ey olduun anlamak iin syle bir rnek verelim. Diyelim ki belli bir airetten, belli bir ehirden veya belli bir dinden, belli bir ya grubundan, belli bir ailedensiniz. Bu gn bunlardan olduunuzu belirttiinizde, ben stanbulluyum dediinizde, ben Kureyan airetindenim dediinizde, ben bilmem ne giller slalesindenim dediinizde veya ben u dindenim dediinizde, bunu sylerken, siz ve sizi dinleyenlerin hepsi ulusu olduklarndan, bunu sylemenizin bir politik anlam olduunu dnmezler. Yani bir stanbul devleti; bir Kureyan devleti veya politik birimi; bir bilmem ne giller politik birimi kurmay hedeflediiniz veya hedeflemeye hakknz olduu anlamna gelmez byle bir ifade. Bunlarn politik bir anlam olmad ynnde bir konsenss vardr. Dolaysyla bunlar politik bir mcadelenin konusunu oluturmazlar. Halbuki eskiden byle deildi. Bir Atinal veya Ispartal iin, bir ehrin ad, bugn bir ulusu iin ulusun ad gibi bir anlama sahipti. Ancak bir kentten olan, hatta o kenti kuran soylardan olan bir yurtta olabilirdi. Yani gerekli deiiklikler yapldnda, politik olan ile ke ntsel olann akmas gibi bir anlay vard bir zamanlar, tpk bu gnk ulusal olan ile politik olann akmas anlaynda olduu gibi. Hasl durum bu gnknn tam tersineydi. Siz bu gn bir stanbulluyum, bir Kureyanlym dediinizde kimse sizi blclkle sulamay aklndan geirmez. Kentin ya da soyun politik olanla akmas gerektii ynnde bir anlay yoktur bu gn. Halbuki bir zamanlar tam tersineydi. O zamanlar da Krt veya Trk olduunuzu sylediinizde, imdi bir stanbullu veya Kureyanl olduunuzu sylemenizden daha farkl bir ey sylemi olmazdnz. Hasl, biz bu gn ben Mslmanm, stanbulluyum, bilmem ne airetindenim dediimizde nasl bunlar bizler iin hibir politik anlama sahip deilse, bir zamanlar Trk, Arap, Ermeni vs. olmak da benzer ekilde hibir politik anlama sahip deildi ve bu gn ayn ehirden, slaleden, airetten veya inantan olmaktan daha farkl bir anlama gelmezdi. Bu nedenle hibir davrann zn belirlemiyordu. Atina kentindeki Atinal ile Bu gnk Atinadaki Atinal kendine Atinalym derken ne kadar birbirine benziyorsa bu gnk Krt, Trk, Arap, Yunan veya Ermeni ile tarihte kendine Trk, Krt, Arap, Yunan, Ermeni vs. demi olan da o kadar benzemektedir. Yani hibir benzerlik ve

299

ortaklk yoktur. (Bu ortaklk sonradan gerici ulusular tarafndan uydurulmutur ve ayr bir hikayedir.) Bu ulatmz yeni ulusuluk tanm, rnein bizim bu fark anlamamz salyor ncelikle. zellikle 80li yllardan sonra ortaya kan ve gerekten ulus ve ulusuluun kavranmasnda r aan kitaplarn baard ve zerinde durduu budur ve bunlar bu tanmdan yola kmaktadrlar. Bu balamda Gellner, Hobsbawm, Andersonu zellikle belirtelim. * Ama bu tanm zerine de biraz dnlnce, bu tanmn da bir takm gizli varsaym lara dayand grlr. Bu gizli varsaymlar akla kavuturmadan ulusuluun ne olduunu anlayamayacamz ortaya kar. Nedir bu gizli varsaymlar? imdi bunu grmek iin zmlememizi daha derine gtrelim. Nasl nce maddenin atomlardan; sonra o atomlarn proton, ntron ve elektronlardan; sonra proton ve ntronlarn da kuarklardan olutuu grldyse, imdi ulusuluun bu ulatmz noktada nelerden olutuunu grmeye alalm. Bunun iin elimizde fizikteki gibi labaratuarlar veya metamatik modeller yoktur. Soyutlama ile gitmek gerekir sosyal bilimlerde. Sadece politik olann neye gre belirlendiini incelediimizde, yani bir soya, bir ulusa, bir dine gre vs. belirlenebilir dediimizde, belli bir akla ulam oluruz ama hala gizli bir varsaymmz daha vardr. Politik olan diye ayr bir eyin varl. Politik olandan, politik birimden sz ettiimize gre, politik olmayan diye bir ey olsa gerektir. Politik olandan sz edebilmek iin ve politik olan ve olmayan diye bir ayrma dayanan daha derinde daha baka bir gizli varsaym olmas gerekmektedir. Byle bir varsaym olmadan politik olandan sz edilemez ve dolaysyla politik olann ulusal olanla veya her hangi bir eyle akmas gibi bir tanma ulalamaz. Tpk fizikilerin, byle bir fenomen ve ya parack olmas iin onun da unlardan olumas, yle paracklar olmas gerekir demesi gibidir bu yaptmz. Evet, byle gizli bir varsaym vardr. Gerekten de modern toplum ncesinde politik olan ve olmayan diye bir ayrm yoktu. Eski toplumlar sadece politik olan farkl tanmlamyorlard; yani rnein bir kente gre tanmlamyordu; onlarda politik olan ve olmayan ayrm diye bir ayrm da yoktu. Her ey politikti. Veya politik olan her eydi Yani biz, ulusuluk ulusal birimle politik birimin akmasna dayanan siyasal ilkedir dediimizde de hala tarihe ulusularn asndan bakyoruz ve onda da politik olan ve politik olmayan ayrmn diye bir ayrmn var olduunu dnyoruz. Onun bu gnk modern toplumdan tek farknn politik olan baka bir ilkeye gre tanmlamakta toplandn sylyoruz demektir. Yani hala ulusularn kabul edebilecei bir alandayz demektir. Zaten bu tanm ortaya atan Gellner de bir ulusudur. Burada demokratik ulusuluun kabul edebilecei, aydnlanmaya uygun bir tanm alanndayz demektir hala.

300

Ancak modern toplumun eski toplumla ayrm; politik olan farkl bir ilkeye gre tanmlamasnda deildir; politik ve politik olmayan, yani zel ayrmndadr. Eski toplumlar politik olan baka bir ilkeye gre, rnein dine veya soya gre tanmlyorlard demek, ortaada ocuklarn byk bir insann kk bir biimi olduunu dnmeleri; hatta erkein sperminin kk bir insan olduunu sanmalarndan farkszdr. Kapitalizm ncesi; ulusuluk ncesi tarihte politik olann baka bir eye gre tanmlandn sylemek, onlara bu gnk toplumun; ulusuluun gznden bakmaktr. Onlarn esas fark, politik ve politik olmayan (zel) ayrmnn onlarda olmamasndadr. O halde ulusuluun daha derinine, zne inen bir tanma ulayoruz: Ulusuluk, politik ve zel ayrmna dayanan bir toplumsal rgtlenmeyi savunmaktr . nk bu ayrm olmadan, politik olann neye gre tanmlanaca gibi bir sorun ortaya kamaz. Yani zel kavray ile politik kavray birbirinden ayr dnlemez. zel diye bir ayrm veya kavram olmasayd politik olmazd. zel, bir eyleri politik alann dna atmann aracdr. Ama dikkat edelim, ki buras en kritik noktadr, bu atmann kendisi politik, hukuki veya ideolojik bir eylemdir, ayrmdr. te yandan bu politik veya ideolojik ayrn kendisi, sosyolojik olarak bunlarn ayrlamayacan gsterir. Yani zel, politik diyerek hukuki, ideolojik veya politik olarak ayrlanlar, aslnda sosyolojik olarak birbirinden ayrlamad iin bu ayrm yapmaktadr modern toplumun rgtlenmesi. zel diye ayrmann kendisi politiktir. Eer sosyolojik olarak byle bir ayrm olsayd, zel ve politii ayrmak diye politik veya ideolojik bir sorun olmazd. Tpk katlarla svlarn ayrlmas diye ideolojik, politik veya hukuki bir sorun olmad gibi. Bu ayrmn sosyolojik deil, ideolojik, politik bir ayrm olduunu kavramak metodolojik bakmdan hayati nemdedir. nk bu politik ayrm sosyolojik bir ayrm gibi aldnz andan itibaren, siz de bu hukuk ve ideoloji erevesinde dnmeye balam olursunuz. Yani bir burjuva olarak; bir milliyeti olarak dnmeye balam; burjuva uygarlnn kategorileriyle dnp davranm olursunuz. O andan itibaren de bilim deil; ideolojidir artk sizin yaptnz. Son yz elli yln btn sosyal biliminin yapt tam da budur. Burjuva uygarlnn ve ideolojisinin gc buradan gelmektedir; onun en keskin muhalifleri bile onun yayclar ve kullanclar olmaktan kurtulamamaktadr. Esherin resminin iindekiler onun dna kamamaktadrlar. Hemen sezilecei gibi burada da, daha st ve daha derin bir dzeyde, metodolojik dzeyde, kedilerin kuyruunu yakalayamamasnn bir benzeriyle kar karya olduumuz grlr. Modern toplum zel ve politii ayrr, ama bu ayrmn kendisi ideoloj iktir ve modern toplumun dayand hukuki bir ilkedir. Siz bu ayrm bilinli veya bilinsiz bir ekilde sosyolojik bir analiz, sosyolojik bir ayrmm gibi ele aldnz andan itibaren, farkna varmadan modern toplumun ideolojisiyle, yani burjuvazinin ideolojisiyle dnmeye balam olursunuz. Onun dna kmanz mmkn olmaz.

301

te Markstan bu gne kadar ii hareketini ve sosyalist hareketi kakrdatan son derece tehlikeli yanl anlama budur. Bunun sonucu olarak rnein dinler zel olarak tanmlanmaktadr ve yle ele alnmaktadr. Ama dini zel olarak ele almann kendisi, zel diye bir eyin varlna dayanan burjuva ideolojisinin bir kabuldr. Bu noktada Marksizm ve sosyalizm de kendi kuyruunu yakalayamayan kedi durumuna der. Grld gibi ulusuluun ilk batakinden ok farkl bir tanmna ulatk. Yola ilk ktmzda; ulusuluk ulusal olan ne karmaktr demitik. Sonra ulusal olanla politik olann akmas ilkesini savunmaktr demitik. imdi politik olana ve olmayan diye bir ayrm yapmann kendisidir tanmna vardk. Gerekten bu tanm bize btn modern toplum ve modern olmayan toplum arasndaki temel fark vermektedir. Dolaysyla imdi artk ulusuluu kendi dndaki bir eyle tanmlam olmaktayz. Ve bu tanm sadece mantki olarak ulalm bir tanm deildir, tarihi olarak da ulusuluk tam byle ortaya kmtr. Gerekten de ulusuluk ilk ktnda tam da bu ayrmdan yola kmtr. Bu da zaten bizim mantki analizimizin arplmalardan soyutlanm tarihsel sreci ifade ettiini gsterir. Yani bizim analitik olarak ulatmz z, ayn zamanda tarihsel olarak ulusun ortaya knda da grlr. Ulusun ve ulusuluun ne olduu, onun en saf ve mkemmel biiminde grlp anlalabilir. Bu zel ve politik ayrmnn kendisidir. Gerekten de, modern aydnlanma dnrlerini ve Amerikan, ngiliz ve Fransz devrimlerini gz nne getirdiimizde, btn bu devrimlerde, ulus kavramnn bu balamda tanmland; insan ve yurttan zde kullanld, bu gnk dile, dine gre tanmlanm uluslarla bu ulusuluun ok farkl olduu, ulusuluun bu otantik ve en gelimi biiminin znn tam da bu ayrm olduu grlr. nsan haklar evrensel beyannamesinde btn insanlar dili, dini, soyu vs. eittir denir. Bu, bunlarn politik bir anlam yoktur demektir. Ve bu beyannamelerde insan ve yurtta eit idi farkl bir ey kastedilmiyordu. Yani kkeninde ulusuluk, insanlar arasnda dilin, dinin politik bir anlam olmamas, bunlarn zel denilen politik olmayan bir alana itilmesidir . Eitlik, aslnda bunlarn politik anlam yoktur, bunlar zele aittir demenin dier ifadesidir. Uluslar ilk nce bu ayrm temelinde ortaya kmlardr ve bu gn anladmz anlamda uluslarla bir ilikisi yoktu bu anlayn. O zamanlar politik olan, yurttalkla, insan haklaryla tanmlanyordu, ulusun bir dile, dine, etniye, ortak tarihe, keder birliine vs. gre tanmlanmas ok sonra ortaya kmtr ve aslnda gerici bir ulusuluk anlayn ifade eder. Bu gn, genel kullanmda ulusuluk denen ey ite bu ulusuluun gerici biimidir. Aslnda ulusulua kar ktn syleyenler; ulus devletin almas gerektiinden sz edenler hep, bu gerici biimine kar kmaktadrlar ulusuluun. nk bunlarn hi biri, bu ayrmn kendisini tartma konusu bile yapmamaktadrlar. Politik olan diye bir eyin ayrlmasna deil; politik olann ulusal olana gre tanmlanmasna deil; politik olann yani ulusun dile, dine gre tanmlanmasna kardrlar. Onu insan veya yurttalk haklaryla tanmlamak ulusuluun almas deil, tam da kendisi ve zdr.

302

Politik olan da balangta hi de bu gnk anlamda bir dile dine dayanan ulus ile deil, tm insanlar ile tanmlanyordu. Amerikan veya Fransz devrimlerinde Yurtta ve nsan zde kavramlard. nsan haklar beyannameleri ayn zamanda anayasalar ve yurttalk beyannameleriydi. Bu bile bize modern toplumun var olu biimi olan ulusuluun znn bizzat bu ayrm olduunu gsterir. Hemen grlr ki, en saf, en gelimi ve en otantik devrimci biimiyle ulusuluk tm insanlarn kardelii fikriyle elimez . Bu elimezlik sadece mantki ve analitik bir elimezlik de deildir. Tarihsel olarak da byledir. Burjuva devrimcileri ve aydnlanma filozoflarnn eitli biimlerde ifade ettii, Vatanm yeryz, milletim nsanlk ideali, bu devrimci ve demokratik ulusuluun programn ve anlayn temsil eder. Tam da bu nedenledir ki, bizzat burjuva devrimcileri tarafndan ifade edilmilerdir. Osmanlnn burjuva devrimci fikirleri savunan tek airi Tevfik Fikret Vatanm ruyi zemin, milletim beeriyet dediinde tam da bu ulusu ilkeyi ifade etmi olur. Ama bu ulusuluk ile bu gnk ulusuluk birbirine galaksiler kadar uzaktr. Bu gnk ulusuluk aslnda bu devrimci ulusuluun en temel ilkesinin inkrna ve snrlandrlmasna dayanr. Bu inkr ve snrlama, bir lke topraklar, bir din, bir soy, bir dil, bir kader ortakl ile belirlenir. Balangta tm insanlar iin geerli olduu dnlen eitlik ve insan haklar artk sadece o ulustan olanlar iin geerli olur. Bu gn ulusuluk denen ey, ite bu gerici ulusuluktur. Bu gnk yaygn kullanmyla ulusuluk, aslnda ulusularn gerici ulusular tanmlamakta kulland bir kavramdr. Ama bu kullanmn kendisinin bizzat ulusuluk olduunu; ulusuluun znn politik ve zel ayrm olduunu kavradmzda, Bu ayrm sorgulamayan, evrensel tarih ve toplum st bir ayrm olarak gren, sosyolojik bir ayrm olarak gren her kavrayn aslnda ulusulukla malul olduu ortaya kar. Burada hemen, Marksizm ve Anarizm gibi eitliki ve burjuvaziye kar kan retilerin aslnda bu gerek ulusuluktan tesine gidemedii ve onu hi sorgulamad da ortaya kar. Bylece ulusuluun neden anlalamad, ulusun neden aklanamad, buradaki sonsuz tekerleme, bu sefer gerek ulusuluk tanmnda da ortaya kar. Onlar, zel politik ayrmnn hukuki ve ideolojik bir ayrm olduunu grmedikleri, bunu sorgulamadklar, bir sosyolojik ayrm gibi ele aldklar iin ulusudurlar; ulusu olduklar iin bunu sorgulamadklarndan ulusu olduklarn anlayamazlar; Ulusu olduklarn; yani bu ayrma dayandklarn anlayamadklar iin; bu ayrm sorgulayamazlar. Ve bu byle gider. Damdan dt kurbaa... Bu fasit dairenin dna ancak, tm insanlk tarihinin sosyolojik bir ele alnyla klabilir. Ancak o zaman, dinlerin birer inan olmad; ulusuluun, yani bizzat bu ayrmn kendisinin de modern toplumun dini olduu ortaya kar. O zaman bu dine kar alternatif bir dinin; baka bir uygarln dayanmas gereken ilke, bizzat bu ayrmn kendisini sorgulamann kendisi olarak aka ortaya kar. O halde, burjuva uygarlna kar bir program gelitirmek; sadece politik olann ulusal olana gre tanmlanmasn sorgulamaktan deil; bizzat bu ayrmn kendisini sorgulamaktan geer.

303

Ne var ki, bu gn tarih yle gerici bir noktaya kaymtr ki, ii hare ketinin yeniden canlanabilmek iin, tamamlanmam projeyi tamamlamay bir grev olarak nne koymas; politik olann gerici ulusuluklarca tanmlanan biimlerine kar bir sava balatmas gerekmektedir. Bu gnk koullar, ilerleyebilmek iin gerilemeyi ve hz almay; brakalm bu ayrm sorgulamay; brakalm politik olann ulusal olanla akmas ilkesine son vermeyi; ulusal olann dile, dine, etniye, soya, corafyaya vs. dayanan biimlerine kar geni bir cephe oluturmay; devrimci ulusuluun ilkesini savunanlarla; gerici ulusuluun ilkesini savunanlarn cephelerini ayrmay gerektirmektedir. Ancak bu yoldan tekrar tarih tm bu ayrmn kendisini sorgulayacak dev admlar atmak iin hz alabilir. nsanlk srayabilmek iin, burjuva devrimlerinin ideallerine gerilemek, oradan ald hzla ileri frlamak zorundadr. * ilerin marnn son sz olan Enternasyonalle kurtulur insanlk szleri bile burjuva devrimlerinin Vatanm yeryz milletim insanlk anlayndan daha geri bir ulusuluk anlayn yanstr. Enternasyonal, birok ulusun var olduu bir dnyay var sayar, bu uluslar arasndaki kardelii hedefler. Ama bu uluslar neye gre ekillenecektir? En demokratiklerinde bile belli bir toprak parasna, ya da Almanlarda olduu gibi, Almanla, yani kltrel veya biyolojik bir ortakla. Yani gerici bir ulusulua gre olumu uluslarn varln veri kabul edip onlar arasnda bir kardelie ulamay amalamaktadr ilerin mar. ilerin mar, uluslarn dile veya dine gre tanmlanmln sorgulamaz. Hlbuki vatanm yeryz, milletim insanlk szleri insanlk temelinde bir tek ulusu var sayar ve bu anlamda, Enternasyonalden ok daha devrimcidir; yurtta ve insann zdelii fikrine dayanr; gerici ulusuluu; uluslarn dile, dine gre tanmlanmasn sorgular. Marseyyesin yurtta Fransz deildir, potansiyel olarak tm insanlar kapsar. Ama Enternasyonali syleyen ii, dile, dine, etniye gre tanmlanm bir ulustandr; ulus derken de bunu anlar ve ulusun byle tanmlanmasnda bir sorun grmez. Bu nedenle gerici bir ulusuluu iinde barndrr; onun ters yz olmu biimidir. Btn herkesi arta, komnistlerin birinci snf gerici ulusular olarak ortaya kmasnn ardndaki sr budur. Enternasyonalizm, politik ve politik olmayan ayrmn sorgulamad iin sadece milliyeti deil; tm uluslarn gerici milliyetilik temelinde olutuu bir ada uluslarn byle tanmlanmasn ve oluturulmasn, bu biimini sorgulamad iin potansiyel olarak gerici bir milliyetilik anlayn barndrr iinde. Uluslarn neye gre tanmland konusunu sorun etmez ve etmeyerek gerici milliyetilie kurulmu uluslara meruiyet kazandrr. Bu nedenle, aydnlanmann, zeli politikten ayrmaya dayanan; vatanm yeryz milletim insanlk diyen saf milliyetiliine gre ayn zamanda bir gerilemeyi ifade eder. Ama tarihsel olarak bakldnda, bu ayn zamanda ii hareketinin henz ocukluk ann; burjuvazinin dini iinde ona bir heretik muhalefet olmaktan teye gidememesinin; baka bir uygarlk projesi gelitirecek bir olgunlua ulaamamasnn ifadesi olarak da grlebilir. Tpk burjuvazinin ilk muhalefetini dini biimler altnda ifade etmesi gibi. Bu anlamda, devrimci dnemin ulusuluuna dnn belli bir gereklilii anlamnda Aydnlanma tamamlanmam bir projedir. i hareketi ona dnerek onun grevlerini

304

tamamlayarak onu aabilir. Bu tamamlanmam projeyi bir yan rn olarak tamamlamak gerekmektedir. * Ulusuluk znde zel ve politik ayrm ise, ulusuluun aklamas zel ve politik ayrmnn niin ve nasl gerekli ve mmkn olduu noktasndan yaplabilir. Marksizm bu ayrmlarn, yani bu bilincin, maddi retim ilikilerindeki deimelere bal olarak ortaya kt hipotezine dayanr. Bu ise imdiye kadar ulus ve ulusuluk adna yaplm tanmlarn yanlln da gsterir. imdiye kadarki Pazar; hayali cemaatler gibi aklamalar, bize hep ulusun ve ulusuluun farkl biimlerini anlatr ama onun kendisini sorgulamaz, yani bu ayrmn kendisini sorgulamaz ve aklamaz. Bir ulus ve ulusuluk teorisi, ulusuluk bu ayrmn kendisi olduuna gre, zel ve politik ayrmnn niin ve nasl mmkn ve gerekli olduunu aklayan bir teori olabilir. Hangi tarihsel ve toplumsal koullar; retim ilikilerindeki hangi deimeler bu ayrm mmkn ve gerekli klmtr? Sorun byle koyulduunda, bir ulus ve ulusuluk teorisinin dayanmas gereken btn kavramsal aralarn Marksn temel eserinde, Das Kapitalde hazr olarak kullanlmay bekledii grlr. Birka fra darbesiyle yle zetlenebilir. Bizzat Marksn belirttii gibi, Kapitalizm ncesinde smrnn kayna ekonomi d zordur. Esas olarak vergiler ve yamadr. (Tefeci bezirgn sermayenin karnn kayna ise, deer transferidir. Sonunda toplum zenginlemez; bir taraf fakirlerken deeri zenginleir.) Kapitalizmde ise, smr retimin kendisinde gerekleir. Kapitalizmin ilemesi iin, soyut olarak, hibir ekonomi d zor gerekli deildir. Nasl Leninin Devlet ve htilal adl kitabnda, proletarya diktatrl anlatlrken parti diye bir tek kavram gemez ve byle bir kavrama ihtiya duyulmaz ise; Marksn kapitalist smrrnn zn iledii Kapitalde devlet yoktur ve kapitalist smry analiz arac olarak devlet diye bir kavrama ihtiya duyulmaz. O snf ilikilerini aklamann bir aracdr ama soyut ve saf haliyle kapitalist smrnn gereklemesi iin yle bir kavrama gerek yoktur. gc, sermaye, cret, art deer, deer, emek gibi kategoriler yetmitir bu retim biiminin zn ve smrnn ileyiini ortaya karak iin. Hlbuki kapitalizm ncesinde smry aklamak iin devlet ve ekonomi d zor, olmazsa olmaz bir kavramdr. Kapitalizmde smr iin devlete, yani politik olana dair bir zorunluluk bulunmamas; ideolojik ve politik olarak politiin rnein ekonomiden ayr olarak tasavvurunu mmkn klar. Yani kendisi bir ideoloji olan bu ayrmn kkleri bizzat smrde bir politie (devlete) ihtiya duyulmamasyla balantldr. Yani kapitalist smrnn zndedir modern toplumun dininin; politik ve politik olmayan ayrmnn ortaya knn aklamas; ekonomi d zora dayanmayan smrdedir. Kapitalizmde art deer retimi iin ekonomi d zora bir gerek olmamas bize bu ayrmn mmkn olmasnn koulunu gsterir ama niye zel diye; politika d diye bir kategorinin yaratldn aklamaz henz. Bunun anahtar da yine Marksn eserindeki 305

gc kavramndadr. Modern toplumun anahtar , Marksn bu kapitalist toplumu aklamak iin gelitirdii anahtar ve en byk kefi olan anahtar kavramdadr. gcnn kullanm deeri somut iinin fiziksel ve manevi zelliklerinden bamszdr . Yani art deeri yaratan metan kullanm deeri bakmndan; art deerin olumas; kapitalist smrnn gereklemesi iin, kapitalizm ncesi toplumun rgtlenmesinin temelini oluturan din ve soy (ki soy da bir dindir, komnn dinidir) hibir neme sahip deildir. Yani Allaha inana veya inanmayan, bir siyah; beyaz veya ecinsel veya kadn veya erkek iiler, ayn ii yaptklar takdirde ayn miktarda art deer retirler. zel diye niye bir kategori gerekmitir? Kapitalizm ncesinde tm toplumsal rgtlenmenin zn belirleyen soy ve dinlerin modern art deer retiminde, i gcnn kullanm deeri bakmndan bir fark olmamas nedeniyle bunlarn iktidardan uzaklatrlmasnn ve ilevsizletirilmesinin bir aracdr bu ayrm ve zel kavram (bugn kltr kavram da bu ilevi grmektedir). Bylece kapitalizm ncesinde toplumsal rgtlenmenin zn ve temelini oluturan soy ve din toplumun ve insann yaamasyla ilgili tm ilevini yitirir. Bunlarn zel denerek, poli tik alann dna atlmas olana ortaya kar. Kapitalizm kendisi soya ve inanlara dayanan bir dnya iinde doduundan, o toplum byle rgtlendiinden, kapitalist ekonominin ileyii iin ekonomiye uygun olarak, onlarn toplumsal rgtlenmedeki anlamlarnn iptal edilmesi gerekmektedir. Yani modern toplumun dininin kendinden ncekiler zerindeki diktatrlnn ifadesidir bu ayrmn kendisi. zel ve politik ayrmnn kendisi bir diktatrlktr. Bu nedenledir ki btn demokrasiler ayn zamanda diktatrlktr. gcnn kullanm deeri ile onun fiziki ve manevi nitelikleri arasnda bir iliki bulunmamas bunu mmkn ve gerekli klmtr. * Bylece ulusuluun, yani politik ve politik olmayan ayrmnn, niin modern toplumun st yaps olduunu da grm bulunuyoruz: smrnn ekonomi d zor olmadan gerekleebilmesi ve art deeri yaratan i gcnn fiziki veya manevi zelliklerinin onun kullanm deerinde bir farklla yol amamas. Bu saf, ideal, zdeki biimiyle ulusuluk saf ve ideal bir kapitalizm iin ideal koullar yaratr. Ulusuluk kendini soyun veya inancn tm toplumsal rgtlenmeyi yaratt bir dnyaya gre tanmlamtr ve yle ortaya kmtr. Bu nedenle, ulusuluun bu gn anladmz anlamda uluslarla ilgisi yoktur. Onun zellii, inan veya soyun hukuken politik alann dna atlmasndadr. Burjuvazinin devrimci dnemi veya aydnlanma dediimiz budur. Ama bu bir kez ortaya knca, burjuvazi egemen bir snf olduu iin, derhal gericilemi ve ulusu, kapitalizm ncesine kar, o zamanlar zde olan insan ve yurtta haklaryla deil, dille, dinle, soyla tanmlamaya balamtr. Ulusuluun bu gerici biimi, ulusuluun kendisinin bu olduu yaygn yanlgsnn ortaya kmasna sebep olmutur . Ama ulusuluun kendisinin bu gerici ulusuluk olduunu sanmak, tam da ulusuluun kategorileriyle dnmek, yani ulusu olmak anlamna gelir . Bu nedenledir ki ulusular ulusun ne olduunu anlayamazlar.

306

Hemen anlalaca gibi, biz burada ulusu derken ulusularn dedii anlamda deil, Marksist anlamda, Tarihsel anlamda bir ulusuluktan sz ediyoruz. Yani vatanm yeryz, milletim insanlk demenin tam da ulusuluk olduunu syleyen bir ulusuluktan, onun znden sz ediyoruz. Bylece politik birim ile ulusal birimin akmas veya ulusun karn ne almak gibi tanmlarn aslnda ulusuluun ulusuluk tanmlar olduunu da daha ak gryor ve kedilerin kuyruklarn niye yakalayamadklar daha ak olarak anlyoruz. Bylece, ok kltrl, ok renkli toplum veya ulus devletin mrn doldurduu gibi son zamanlarda moda olmu szlerin hibir bilimsel deeri olmad, bunlarn bizzat ulusularn kavramlar olduu; ulusun belli bir etni veya dile gre tanmlanmasnn yerine, rnein belli bir toprak parasnda yaayan insanlara gre ulusun tanmlanmasnn, ulusulara ulusal devletin yok olmas olarak grnd de aka ortaya kmaktadr. Ve bu bize unu da gsterir: aslnda bu gn ulusulua kar olduunu syleyenlerin hepsi ulusudurlar. Onlar sadece, ulusuluun gerici biimlerine kardrlar. Bu gerici biimler i gcnn bugnk hareketlilik koullarnda sermayenin isteklerine ve ihtiyalarna uygun dmemektedir. Yani yine bizzat bu gnk sylemlerin temeli de yine bizzat retim ilikilerindeki deimelerdedir. Ne var ki, sermaye dnyann yoksul lkelerini smrebilmek onlar zerindeki egemenliini srdrebilmek iin, kendi ulusuluunda dil, din, etniyi btnyle politik alann dna atar, otantik ulusulua bir lde yaklarken, geri lkelerde, uluslar etniye gre, dine gre tanmlamaktadr. Bunun ad da Nation bildung olmaktadr. Yani biimsel olarak rnein Irak veya Afganistan diye bir lke ortada kalmaktadr ama artk aslnda bu lke, dine veya etniye gre tanmlanm birok ulustan olumaktadr. Yeni yaratlan, her trl din, dil etninin hibir politik anlamnn olmad; dinsiz, dilsiz, etnisiz, bir zamanlarn devrimci ulusuluunun Afganistan veya Irak ulusu deil; demokratik bir cumhuriyet deil; her biri dile, dine, etniye gre tanmlanm, devetiklerin daha dorusu politik birimlerin (ki bunlarn bamszln ilan etmemesi btnyle g dengeleri ile ilgili bir sorundur) birliidir. Yani politik olan etniye ya da dine gre tanmlanmakta, ilikiler bunlar zerinden yrtlmektedir. Her lke aslnda kk bir dnyadr, meclisler birlemi milletler gibidir. Nasl dnyada ancak uluslar araclyla temsil mmknse, lkelerde de dinler, etniler araclyla mmkn olabilmektedir. Bunun tm insanlar eit gren ve dili, dini, etniyi politik alann dna atan demokratik ve devrimci ulusulukla hibir ilgisi yoktur. rnein, bir Krt, Krt oluu dolaysyla Irakn ynetiminde paya sahiptir. Ama Krtl veya Arapl reddedip, bunlarn bir politik anlamnn olmasna kar kanlarn, insan veya orta doulu veya rakl olarak temsil edilme olana yoktur. Bir ii, bir Krt, bir Arap, bir Snni olarak bunlara kar kabilir. Demokratik bir cumhuriyette aslnda bir hak olmas gereken imdi mcadele edilip ulalmas gerekendir. ABD uluslarn ve devletlerin dillere ve dinlere gre tanmland bir dnyada, uluslarn buna gre tanmlanmasna kar kmamaktadr. Kendi devrimci douunun ilkelerine, kendi dayand ilkelere bal olsa byle yapmas gerekir. Kendi ulus ilkelerini oralarda da geerli klmas gerekir. Gneye kar savarken byle yapyordu.

307

Hayr, bugn bunu yapmamaktadr. Bunun yerine, dile, dine, etniye gre olumu uluslarn ezdii halklar yine dile, dine etniye gre tanmlanm uluslar olarak ekillendirmekte, desteini bu gerici ulusulua vermekte ve bunlar araclyla gericiliini ilericilik gibi gsterip, o ezilen halklar yedeine alabilmekte ve ilerde birbirine kar kullanabilme ve onlarn birlemesinin btn yollarn kapamann yolunu amaktadr. Bu ona ayn zamanda bu gnk gerici rejimlere kar bu rejimlerin ezdii btn dil, din ve etnilerden insanlar seferber edebilme ve yedeine alma olana vermektedir. Bu belki o dil ve dinden insanlar iin basknn bir biiminden kurtulu anlamna gelmekte, ama gerici ulusuluu glendirmekte ve halklarn birlemesini engelleyip onlar birbirine kar kullanmann yolunu amaktadr. te bu nedenle, ulus ve ulusuluk konusu, gncel politikayla, dnyann izleyecei seyirle ok yakndan ilgilidir. Orta dounun kaderini hangi ulus ve ulusuluk anlaynn blge halklarnca benimsenecei ya da onlara dayatlan gerici ulusulua kar durup duramayacaklar belirleyecektir. ABD ve Blge rejimlerinin gerici, ulusu dille, dinle, etniyle tanmlayan ulusuluu mu; aydnlanmann vatanm yeryz milletim insanlk diyen; insan ve yurtta haklarn zde gren; ulusun tanmndan tm dilsel, dinsel, etnik, kltrel, tarihsel gndermeleri atan devrimci ulusuluu mu? i hareketi ve Sosyalizm, ulusularn ulusuluk olmadn syledikleri, Vatanm yeryz, milletim insanlk diyen aydnlanmann ulusuluunu desteklemeli ve onunla politik ittifak yapmal; Ama bunun ulusuluun almas olduunu syleyenlere kar da; bunun tam da ulusuluk olduunu syleyerek ideolojik mcadele etmelidir. * Ortadounun ve hatta dnyann kaderi ile hangi ulusuluun stn gelecei arasndaki badan sz ettik. Bu ba, teorik ve ideolojik dzeyde bizzat Murray Bookchin ve Abdullah calann tezlerinde ortaya kmaktadr. lk bakta son derece soyut tartmalar gibi grnen, Anaristler ve Marksistler arasn daki tartmalarn, nasl somut ve pratik politikann konusu olduklar bu balamda aka grlebilir. Bu ba Orta Doudaki, bir kitle temeli olan en demokratik hareketin nderinin Murray Bookchin ile ilikisi ve ondan esinlenmesiyle daha somut olarak da ortaya kmaktadr. Bu nedenle nce Murray Bookchinden balayalm. Bilindii gibi Bookchinin kitaplar ve konfederalizm konusunda yazdklar calann Demokratik Konfederalizm projesine ilham vermekte veya en azndan isim babal yapmaktadr. Bunlar Grme Notlarnda ok ak olarak grlebilir. rnein 16 Mart 2005 tarihli Grme Notlarnda grmeye elinde Bookchinin kitabyla geldii belirtiliyor: (Elinde M. Bookchinin Ekolojik Topluma Doru kitabyla gelerek) Bu elde tanan kitabn ayn zamanda tavsiye olduu herkes tarafndan bilinmektedir. Ayrca grmelerde Boockine ilikin olarak u szler geiyor:

308

Marxn deer teorileri bir fecaat. Bu deer teorisi hakknda benim kukularm var. Yeni sol buna yeni yaklayor. oklukun yazarlar, Wallerstein, Bookchin bunlar yazyorlar. Ama sistematize etmede biz daha ileriyiz, daha pratiiz. Deer teorisinin kapitalizme kar bir kar koyuu yok.... Biraz aada yine u szler: zgrln Ekolojisini yine okuyorum. oklukun yazarlar, yine Wall erstein , Bookchin, analiz okulundan Braudel, bunlarn dncelerini nemsiyorum. Bookchinin grleri ve bu balamda da Liberter teori, Ortadoudaki belli bir rgtsel gc ve kitle desteini hala temsil eden en nemli demokratik hareketin nderinin grlerini dolaysyla Ortadounun geleceini bir ekilde etkilemektedir. Sadece bu aktel ve politik neminden dolay bile ele alnp tartlmas gerekir. Ancak sadece bu grlerin etkisi deil; fikirle rin kendisi de ilgiyi hak etmektedir. Bookchin ekolojik paradigmann neminin ilk kavrayanlardandr. Bu balamda son yllarda ekolojik paradigmaya ilginin artmasyla birlikte okunan bir yazardr. Son yllarda birka kitab Trkede yaynlanm bulunmaktadr. Ayrca birok makaleleri de yaynlanmtr ve yaynlanmaktadr. Kendisinin Marksist bir gemii bulunmaktadr. Ve Marksist gelenek iinde de, bir zamanlar onun en otantik savunucularyla (Trokist akmla) iliki iinde olduu iin, en aznda olgular hakknda ve bilgi dzeyende Stalinist veya merkezci birok Marksistten bile daha salam olgusal bilgilere sahiptir. Bu da konunun ayrnt ve olgu dzeyinde bir tartmaya kaymasn engellemek iin iyi bir olanak sunmaktadr. * Stalinist bir brokratik diktatrln ve onun ideolojisinin Marksizm olarak bil inmesi nedeniyle, Marksizm yanl olarak devletilik olarak anlalmaktadr. Marksistler ve Anaristler arasndaki daha nceki tartmalar hakknda yzeysel bilgiler de byle bir kany glendirmi bulunmaktadr. Ne var ki, bu batan aa yanl bir grtr, Marksistlerle Anaristler arasndaki fark Marksistlerin devleti veya hiyerarik sistemlerden yana, Anaristlerin devlete ve hiyerarik sistemlere kar olmalarnda deildir. Bu Stalinizmin yaratt bir yanlgdr. Otantik biimiyle Marksizm, anarizmden daha az devlet ve hiyerari dman deildir. Aksine, Marksistler, Anaristlerin artk devlet olmadn syledikleri eyin tam da devlet olduunu sylerler. rnein Paris Komnnda bir tek Marksist yoktu. O tamamen Anaristlerin artk devlet olmadn syledikleri modele gre olumutu. te Marksizm, bizzat anaristlerin oluturduu bu aracn bu aracn devlet, proletarya diktatrl olduunu syler. Bu nedenle Engels, Proletarya Diktatrl ne midir? Paris Komnn bakn o Proletarya diktatrldr der. Ve Paris Komnnde bir tek Marksist yoktu. Yani gerekte devlete kar olan ve onun yok oluunun tarihsel ve toplumsal koullar iin mcadele edenler Marksistlerdir. Bu iliki tpk, milliyetilik karsnda, devrimci demokrasi ve Marksizmin ilikisi gibidir. Onlar milliyetiliin dile, dine, etniye dayanan gerici biimini milliyetilik olarak tanmlamakta, bunun almasn milliyetiliin almas olarak

309

grmektedirler. Ayn ekilde anaristler de, devletin geici ve brokratik biimlerini de vlet olarak tanmlamakta, bunun almasn devletin ortadan kalkmas olarak tanmlamaktadrlar. Marksizm ise, milliyetiliin almas denenin tam da milliyetiliin z; devletin ve hiyerarinin almas denenin tam da devletin z olduunu syler ve gerekten onlarn almasnn koullarn oluturmaya alr. Devrimci dnemin milliyetilii ile anarizm arasndaki bu yaknlk rastlantsal deildir. Anaristlerin aslnda nasl da znde devrimci demokratik milliyetiler olduunu Murray Bookchin rneinde imdi grelim. (Ama burada unu not edelim. Yiidi ldr hakkn yeme derler. Ulus konusunda Marksizm de Anarizm de ayn kavrayszla sahip olmutur. Marksistler ulus konusuna, nce btnyle ii hareketinin stratejisinin bir unsuru olarak baktklarndan; sonradan ise bizzat kendileri bilinsizce de olsa gerici ulusuluun merulatrcs durumuna dtkl erinden; burjuva devrimlerinin Humanist ideallerine balln srdren anaristler, devlet karsndaki tavrlaryla birlikte, milliyetilie kar daha bakl ve daha tutarl bir konumdaym gibi grndler. Ne var ki bu grn aldatcdr. Anarizmin milliyetilik anlay, devrimci burjuvazinin milliyetilik anlayndan baka bir ey deildir; elbette bu milliyetili k, Marksistlerin, gerici milliyetilie kadar evrim geiren ve uluslar artk dil; din, etni vs. ile tanmlayan milliyetiliine gre ok ileri bir noktadr. Ama bu ileri nokta, aslnda Marksizmin iinde potansiyel olarak bulunan ama gelitirilememi milliyetilik aklamas ve alternatif programa gre burjuva dnyasnn ufku iindedir ve en demokratik biimiyle de olsa milliyetiliktir. Bu Bookchin rneinde de somut olarak grlr.) * Bookchin de btn Anaristler (buna rahatlkla imdiye kadarki btn Marksistler de eklenebilir) gibi, milliyetilii, onun gerici biimleriyle zdeletirmekte; onun devrimci biiminin milliyetilik olmadn sylemektedir. Son derece ak olarak unu diyor yazsnn son cmlesinde: Milliyetilik Aydnlanmann ve toplumsal ve kltrel tinselliklerinde ak bir ekilde evrenselci olan onsekizinci yzyln byk devrimlerinin yrngesi dnda var oldu. Kltrel eitlilik ve onun daha hmanist zelliklerini asla grmezlikten gelmeyen, kendi toplumsal aktivitelerinin entellektel temellerini hazrlayan Aydnlanmaclar gibi zamann devrimcileri, kendilerini hereyden nce hibir entelektel, politik ve corafi snr tanmayan laik bir insan topluluunun yurttalar olarak grdler. Grld gibi, aydnlanmann vatanm yeryz milletim insanlk idealinin, milliyetilik olmadn sylemekte, sonraki dile, dine dayanan milliyetilii milliyetilik olarak tanmlamakta ve aydnlanmann bu ideallerine sahip kmaktadr. Yani bizzat kendi ifadesiyle tam anlamyla demokratik ve devrimci bir milliyet idir. Bu ayn blmdeki u satrlarda ok daha iyi grlebilir: (Bunlar ayrca yukarda sylediklerimizin olgusal olarak doruluunun bir Anarist tarafndan onaylanmas olarak da okunabilir.) 310

Karakteristik olarak, bir Ulus ve onun daha nceki yneticileri arasndaki balarn radikal bir deiimini ortaya seren tarihsel dokmanlar yalnzca bir ksm insana deil bir btn olarak insanla ynelik olarak yazlmlard. Thomas Jeffersonun Bamszlk Bildirgesi insann fikirlerine gerek bir saygnn [Amerikallarn] ngiliz monarisi ile olan balarn koparmaya zorlayan eylerin ne olduunu bildirmesini gerektirir diyen dikkat ekici lde radikal szlerle alr. Bu iddiay, Fransz devrimi dokmanlarnda olduu gibi, bunu zorunlu olarak takip eden tm insanlarn eit yaratld ve Hkmetin tm glerini ynetilenlerin kabul eden insanlar arasnda kurulduu inancna dayandryordu. 4 Temmuz 1776 tarihli Amerikan Bildirgesi, Fransz devrimcilerine benzer bildirgeler iin teorik bir model oluturacakt. Milliyeti ifadelerin ok uzanda, hararetli bir ekilde kozmopolitan ve hedefi tm dnyaya ynelikti. Thomas Painenin nl vecizesi, Benim lkem tm dnyadr., yalnz Amerikann devrimci liderlerine zg deildi. George Washington insanln byk bir cumhuriyetinin bir yurtta olduunu bildirmekte hi tereddt etmemiti ve Benjamin Rush devrimin cumhuriyetin kanunlarna uymay saladn syledi. Hararetli bir Aydnlanma ruhuyla ifade edilen bir ifadesinde, John Adams syle demiti: smrgelerdeki savalara ramen, Bilim ve edebiyat hibir ulusa ait deildir. Milliyetilik ve dar grllkten zgrlemeleri byk bir vg kazanan Franszlara zgrlk, Eitlik, Kardelik deyiminin Benjamin Franklin tarafndan sylendii belgelenmitir. zgrlk nerede tehlike altndaysa diye bildiriyordu 1783 te oras benim lkemdir. Fransz Aydnlanmasnn dnrleri ve propagandaclar ruhen daha farkl deillerdi ve bu ruhu tamamen 1789 devrimine tadlar. Montesquieu, Norman Hampson tarafndan Fransz Aydnlanmasnn ilk byk yapt olarak syledii Pers Mektuplar (1721) nda defterine yle not almaktayd. Eylemde bulunduumda ben bir yurttam; fakat yazdm zaman ben bir insanm ve Avrupann tm halklar ile Madagaskarda yaayan birinin olabilecei kadar tarafsz olarak ilgilenmekteyim. Bu evrenselcilik karakteristik olarak gerekte, Rousseau haricinde, tm Ansiklopedistlerde mevcuttu. Rousseaunun svire kkenliliini mistikletirmesi, demokratik fakat sklkla gerek yaamnda asla iinde olmad hayali bir krsalln iddetli bir duygusalln tayordu. Franszcann eitimli Avrupalnn dili olmas tesadfi deildir: Aydnlanma entelektellerinin evrensel bak, gerekte, zamanla romantikler, mistikler ve sonunda rk ve etnik stnlk iddiasndaki bir ulusuluk kimlii tarafndan trplenecek olan laik bir cumhuriyetin ilkelerini [letters] yarattlar. Milliyetilerin milliyetiliin ne olduunu anlamamalarnn tipik bir rnei karsndayz. Ayn ekilde bu nedenle de yine milletlere ve milliyetilie kar, burjuva uygarlnn ufku dnda bir program gelitirememekte; Yeni bir enternasyonalizmden baka bir ey nerememektedir. Bu yeni enternasyonalizm ise, aydnlanmann idealinin bu gnk dnyaya uyarlanm biiminden baka bir ey deildir. Aydnlanma dneminin korkun dil farklaryla dolu dnyasnda, halkn gc elinde tutmasnn arac olarak, onun aydnlanmasnn arac olanak grlen okuma yazma ve standart bir dile sahip olma vurgusu, bu gnn elektronik anda, i

311

gc glerinin tm dnyaya yayld ada, yerini ok kltrlle terk etmitir. Yani tpk aydnlanmadaki gibi dilin, dinin, etninin, politik olmayan olarak tanmlanmas sz konusudur; ok kltrllk bir bakma, laisizm gibi, bunlarn zel ve kiisel olarak tanmlanmasndan baka bir ey deildir. Kltr de politik olmayann dier addr. ok kltrll savunmak; tpk laisizmi savunmak gibidir. Dilin, kltrel elerin, etninin politik olmayan olarak tanmlanmasdr. Politik olann ayrln, yani milliyetilii var sayar: ok kltrllk milliyetiliktir. Yine milliyetilie alternatif olarak yeni bir enternasyonalizm nam altnda nerilen u satrlar en saf bir milliyetilikten baka bir ey deildir: Kltrel zgrlk ve eitlilik, vurgulamama izin verin, milliyetilik ile kartrlmamaldr. Farkl halklarn kendi kltrel kapasitelerini tamamen gelitirmek iin zgr olmalarnn gerekmesi yalnzca bir hak deil desideratumdur. Eer farkl kltrlerin muhteem bir mozayii, modern kapitalizmin yaratt, byk lde kltrszletirilmi ve homojenletirilmi bir dnyann yerini almazsa, dnya phesiz kasvetli bir yer olacaktr. Fakat ayn ekilde ele alrsak, eer kltrel farkllklar dar grl hale getirilir ve grnrdeki kltrel farkllklar, cinsiyetin, rkn ve fiziksel stnln biyolojik dncelerinde temellendirilirlerse, dnya tamamen blnecek ve insanlar kronik bir ekilde birbirleriyle kartlk halinde bulunacaktr. Tarihsel olarak, ehirlerin kabilelerden daha geni insani ilikiler beslemesine benzer ekilde, ulusal snrlar iinde yaayan insanlarn aikr olarak yabanclara kar daha ak olmalar nedeniyle akrabalk toplumlarndaki dar akrabalk temelinden daha geni bir toplumsal alan retmelerinden kaynaklanan bir anlay vardr. Fakat ne kabilesel ilikiler ne de ulusal snrlar, zengin fakat harmonize olmu kltrel farklkllarla tam bir btnleme duygusu yaratacak bir insanlk potansiyeli gerekletiremezler. Aslnda aydnlanmaya sahip ktn bu balamda da tekrarlamakta ve burjuva uygarlnn tesinde bir program olmadn itiraf etmektedir: Daha aka konuacak olursak, milliyetilikler Aydnlanmann uzun zaman nce stesinden gelmeye alt gerici ataclklardr. Bunlar, bask altndaki insanlarn silkinerek kurtulmaya altklar imparatorluklarn en kt zelliklerini tarlar. * Bu alntlar, anaristlerin niin milliyetiliin ne olduunu anlayamadklarn ve anlayamayacaklarn yeterince kantlar; nk kendileri milletidirler; milliyetilik olmadn syledikleri ey milliyetiliktir; tpk artk devlet olmadn syledikleri eyin devlet, hem de proletarya diktatrl olmas gibi. Anarizm, son durumada, eski toplumun kapitalizme tepkisidir, kk retmenin tepkisidir, bu nedenle, kapitalizmin pisliine tepkili bir duyarl temsil eder. Ama ayn zamanda onun ufkunu aamamay; ama yeteneinde olmay da. Devlet ve ulus karsndaki anarist reti (ki son durumada, devrimci demokratik ideallerin ifadesidir), bunlar aamayarak burjuva uygarln ama yeteneinde olmadn gstermektedir. Kapitalist uygarl ama yeteneinde bir uygarl hala modern ii snf programlatrabilir. Somut tarihte Marksist retinin yaad geri gidi ve ulusuluk

312

tarafndan teslim alnma eklinde yaad geri gidi; somut tarihteki arplmalarndan soyutlanm biimiyle Marksizmin ve dolaysyla i Snfnn buna yeteneksiz olduunun kant olarak gsterilemez. Aksine, yine kendini eletirerek ve aarak burjuva uygarln amaya ve kar bir program gelitirmeye yetenekli biricik snf olduunu kantlamaktadr ii snf Marksizmin ahsnda. Ancak Marksizm ulusuluun yzndeki peeyi atp, bu vampirin yreine tahta kamasn sokup onu yok edebilir. Milliyetilik vampirler gibi anc ak karanlklarda yaayabilir. Marksist teorik aydnlk gcn arttrdnda, milliyetiliin gn grm vampirler gibi yanp kl olduu grlecektir. i snfnn onlarca yl srm olan yenilgisi ve dankl kimseyi yanltmamaldr. Dnya tarihine on ve yz yllarn perspektifinden bakldnda, ii snfnn bu gerileyiinin, Marksn dedii, kendi hatalar karsnda bir gerilemeden baka bir ey olmad da grlr. Anarizm veya kk burjuva sosyalizmleri (ki bunlarn pek ala merkezcilik denen biimleri de bulunmaktadr), antik alarn gebe veya orta barbarlarna benzerler; yktklar veya ykmak istedikleri medeniyeti kapsayacak bir retim ve kltr temelleri yoktur; ona sadece bir canllk verirler. Orijinal ve baka uygarlklar ise, tarm kefetmi, kentten kan, bir uygarl rgtlemeyi salayabilecek manevi ve maddi aralara sahip yukar barbarlar kurabilir. i snf Marksizm araclyla milliyetiliin, yani burjuva uygarlnn yzndeki peeyi atarak, modern an orijinal uygarlk kurabilme yeteneinde kentlileri olduunu kantlamaktadr. * Peki Bookchinin sylediklerinin calanda bir yank bulmasnn somut anlam nedir? lk bakka calann Bookchin demesi, Marksizmden bir gerileme gibi grlmektedir. Birok Stalinist ve Merkezci de bunu byle alglamaktadr. Ama yukardaki aklamalar nda bakldnda yle olmad grlr. calann Marksizm diye bildii milliyetilik ve devletilik tarafndan kirletilmi, Marksizmle ilgisi olmayan bir Marksizm, daha dorusu bi r Stalinizmdir. calann Bookchine sahip kmasndan demokrasi vurgusuna kadar btn son yllardaki teorik ve politik evrimi; aslnda gerici milliyetilie gre kendini tanmlam bir ulusal hareketin; vampir sryla (Trk milliyetiliinin rnei ve basksyla) ortaya km bir hareketin; kkenindeki altm sekizin demokratik ve devrimci geleneklerine; Krdisten yoksullarnn toplumsal eilimlerine dayanarak, kendini bir vampir olmaktan kurtarma abasdr. Btn bunlar kendini ama denemelerinden ve abalarndan baka bir ey deildir. Marksizm diye bildiinin kat ettii yolu tersine kat etmeye almaktadr calan. Marksizm aydnlanmann devrimci ulusuluundan gerici ulusulua, demokratik cumhuriyetten , gerici ulusuluu olumlayan, uluslarn kaderini tayn hakkna doru evrim geirirken; devlet dmanlndan devletilie doru evrim geirirken; calan, o gerici ulusulua gre olumu bir ulusal hareketin nderi olarak, gerici ulusuluun snrlarn zorlayp; devrimci ve demokratik ulusulua; demokratik cumhuriyete doru; merkezi devletilikten konfederalizme doru evrim geirmekte, ama bir trl, tam anlamyla bu snrlar da aamamaktadr.

313

Bu nedenle, calann Marksizmden uzaklamas, deer teorilerinde yanllar bulmas; Kurttan kutan zn dilemesi, devletsizlii; konfederalizmi savunmas vs. burjuva uygarlnn ideallerine el yordamyla bir dn olarak grlmelidir. Bu dn kaynan, orta dounun ezilenleri korumaya ynelik peygamber geleneklerinde; 68lerin devrimci demokratik zlemlerinin geleneklerinde; toplumun mesanelerinde yaam, komnn kadnlarca binlerce yl korunmu ve aktarlm geleneklerinde; Krdistann ezilen emeki kadn ve aznlklarnn demokratik zlem ve eilimlerinde bulmaktadr. Eer bu evrim, dnyada ii hareketinin ykseldii, demokratik cumhuriyeti veya daha tesini programlatrd koullarda onun etkisi altnda gerekleseydi, ok daha hzl ve byk admlar atarak bir yol alabilirdi. Ne yazk ki, sosyalistlerin bile, en alasndan gerici milliyetilere dndkleri bir dnyada ve Trkiyede gereklemektedir bu evrim. Sosyalistlerin maddi ve manevi bir desteiyle deil; onlarn engellemesiyle ve onlara ramen. Ama bu evrim ayn zamanda bir eyi daha da gsterir. calann burjuva ufkunu aamayan dnr ve yazarlara ilgi duymas onun dayand hareketin ve toplumsal tabakalarn snrllnn da bir yansmasdr. calan byk lde kyllere dayanan; iilere dayansa bile byk lde ruha ve kltrce kylle hatta airet ilikilerine gre ekellinmi bir hareketin eilimlerinin nderidir. Bu hareketin btn gc ve gszl calanda da yansmaktadr. Bunlar, Kk burjuvazinin ve kylln, burjuvazinin ufkunu aamayacann, onlarn tpk antik an gebe fatihlerinin medeniyet karsndaki konumlar gibi, ayr bir uygarlk yaratma yeteneinde olmadnn ama ona bir atlm ve canlanma verebileceinin de bir ifadesidir. Ama yine de bir zamanlar Trokinin dedii gibi, kylln devrimci potansiyellerini kmsememek gerekmektedir. Gnmz dnyasnda kendi gcyle ve tm engellemelere ramen byle bir evrim geirebilen, byle yoklamalar yapan kyllk, iilerin tekrar toparlanp baka bir uygarlk projesiyle tekrar ortaya ktklar; ve bunun yan rn olarak aydnlanmann tamamlanmam projesini de tamamlayacaklar bir hareket oluturduklar koullarda btn tahminleri aan bir devrimci potansiyel gsterebilir. demiraltona@hotmail.com 15 Nisan 2005 Cuma

314

Ekim Devrimi Sosyalist Bir Devrim miydi?

Bu bal okuyan okuyucunun aklna, Ekim Devriminin bir devrim deil bir darbe olduu ynndeki iddialar; Ekim devriminin geri bir lkede olmas balamnda Menevikler ve Bolevikler; Ekim devriminin yozlamasnn nedenleri ve nasl balad zerine Ma rksistler ve Anaristler arasndaki tartmalar gelmesin. Biz bu soruyu imdiye kadar allm ve duyulmu yaygn problematikler, paradigmalar veya tartmalar balamnda sormuyoruz. Sorumuz, aslnda btn bu tartmalarn hepsinin dayand varsaymlarn ortakln gstermeye ve onu eletiriden geirmeye yneliktir. Her hangi bir yanl anlamaya yer vermemek iin, yukardaki problematikler ve tartmalar balamnda temel grlerimizi de balangta belirtelim. Ekim Devrimi bir darbe deildi kimilerinin iddia ettiinin aksine. O, tarihte benzerleri ok az grlen, ezilen insanlarn; tm zenginlikleri ve deerleri yaratan ve her zaman yoksulluk ve aalanma iinde yaayan insanlarn aktif olarak katld ve ba aktr olduu son derece nadir olaylardan biri, belki de birincisiydi. Bolevikler ise, sadece o ezilenlerin eilimlerini dile getirdikleri veya ona uygun davrandklar iin, bu dalgann ste kard ince bir aydnlar ve nc iiler katmanyd. Ekim Devriminin bir darbe olduunu sylemek, Ekimin yapt muazzam devasa deiikler gz nne alndnda, aslnda Boleviklere, tarih ve toplum st bir g bahetmek; onlar tarihin ve toplumun gidi ynn deitiren bir tanr olarak ele almaktan baka bir anlama gelmez. Ekim devrimini bir darbe gibi gstermenin olgular karsnda varabilecei biricik sonu budur. Ekim Devriminin geri bir lkede olmas nedeniyle, sosyalist bir devrim olamayaca; Rusyann gerilii nedeniyle devrimin sosyalist bir devrime dnmesinin yanl olduu; sosyalist bir devrimin belli bir gelimilik ve kltr seviyesi olmadan olamayaca ynndeki Menevik grlere de katlmyoruz. Aslnda Meneviklerin bu grleri de, baka bir biimde, Ekim Devrimini bir darbe olarak grenlerinki gibi, Boleviklere tarih ve toplum st bir g atfeder. Kk bir partinin, hem de kitlelerin en aktif olarak gelimeleri belirledii bir dnemde, bir devrimin karakterini deitirebilecei gizli varsaymna dayanr Menevik iddias. Ekimin sosyalist bir devrime dnmesi, Bolevikler istedii iin deildi; devrim sosyalist devrime dnme eilimi gsterdii iin Bolevikler o devrimin ncs olmular, milyonlarca ezilenin desteini kazanmlard.

315

Dier yandan, tarihin nasl bir yol izleyecei nceden bilinemez. Leninin son zamanlarnda Sukanova kar yazd yazlarnda belirttii gibi, Avrupa Proletaryasnn yardma gelemeyecei; Rus Devrimini bir Alman Devriminin izlemeyeceini kimse garanti edemezdi. Ekim devrimi, bunu zorlatran deil, aksine ona itilim veren bir giriimdi. Rus ii ve kyllerinin savamay reddetmesi ve silahlarn lkelerindeki egemenlere yneltmesi; siperlerin kar tarafndaki iilerin ve kyllerin de ayn eyleri yapmalar iin onlara ilham ve cesaret veriyordu. Yani cesaret etmeye deerdi, Rosa Luxemburgun dedii gibi. Anaristlerin Ekim devrimini olumlayan ama onu Krontat veya Maknonun ezilmesiyle bitmi ve ezilmi gren yaklamlar da, Ekim sonrasnn yozlamasn; nesnel koullarda, yani Bat Avrupa proletaryasnn yardma gelmemesi ve Rusyann gerilii ve bu geri lkenin yoksulluu ve bitmilii; sava ve mdahaleler sonunda ken ekonomisiyle, alktan yamyamla dnmlnde; i Snfnn fiilen yok olmuluunda arayacak yerde, Troki veya Leninin hatalarnda veya rgt anlaylarnda grmek de yine ayn ekilde, Lenin, Troki veya Boleviklere tarih ve toplum st bir g vermekten baka bir anlama gelmez. Onlarn meseleyi koyuunda bu g sadece tersi ynde ilev grmektedir. Eer dedikleri gibiyse, Tarihte kitlelerin en byk lde ve en aktif katldklar bu harekette bile bir devrimciler rgtnn veya bu rgtn yneticilerinin gr ve davranlar onu yok etmek iin nasl bu kadar etkili olabilmektedir? sorusunu sormalar gerekir. Her zaman byle birilerinin kmas da kanlmaz olduundan, bu akbetten kurtulmak da mmkn olamayacak demektir aslnda bu. Kendi sorunu koyularna gre, onlarn aramas gereken cevap ve tartmas gereken soru, devrimin ne zaman tasfiye edildii deil, birka teorisyen ve kk bir partinin nasl olup da; hangi toplumsal gidi yasalarna dayanarak, tarihin en byk ayaklanmalarndan birini adeta tarih ve toplum st denebilecek bir gle yolundan karp tasfiye edebildiidir. Bu anlaylar daha sonra da ok daha ilkel biimlerde ama tam tamna ayn mantkla ve yntembilimsel hatalarla var olmaya devam etti. Kruefin iktidaryla birlikte, Sovyetlerde kapitalizme dnldn syleyenler de, bir partinin politikas ve kadrosunun deiimiyle bir retim biiminden dierine geilebildiini sylemi oluyorlar ve szde kar ktklarna tarih ve toplum st bir g atfediyorlard. Hemen grlecei gibi, btn bu aklamalar, aslnda bir parti, bir kii, bir gr veya anlaya, tarih ve toplum st bir g yklerken; Marksizmin daha doarken syledii; bilimsel bir sosyolojinin ilk nermesi olan; insanlarn varlklarnn dncelerinin deil; dncelerini varlklarnn belirledii nermesini ters yz etmi olurlar ve daha balangta ok temel bir metodolojik hatayla maluldrler. Btn bu tezlerde, bir devrimin ve toplumun kaderini, bir partinin veya bir teorisyenin veya bir hkmetin dnceleri belirlemektedir. Marksizmin kapdan kovduu idealizm, yani insanlarn dncelerinin varlklarn belirledii anlay, ok devrimci bir sylem ardnda bacadan girer. Btn bu sorunlar asndan biz Klasik Devrimci Marksist grleri savunuyoruz.

316

Tpk maddenin insanda kendi bilincine varmas gibi, Ekim devrimi ve onun sonraki kaderini en iyi ve doru anlayan ve aklayanlar yine bizzat Marksistler olagelmitir . Tam da yle olduu iindir ki, yine bu devrimi izleyen kar devrimin en byk kurbanlar da onlar olmulardr. Sorun buralarda deil, biz Ekim Devriminin bir Sosyalist devrim olup olmadn, bambaka bir balamda tartmak istiyoruz. Btn bu zt ve tartan anlaylarn hepsinin zerinde ykseldii ve anlatklar devrim kavramnn kendisinin ok dar ve snrl; aydnlanmann kavramlarnn snrlad bir devrim kavramndan kendisini kurtaramam bir devrim anlayna dayandn gstermek ve bu anlay eletirince devrimi baka trl tanmlamak gerektii; byle tanmlaynca da Ekim Devriminin bir sosyalist devrim olmadn; burjuva karakterde bir devrim; ama sosyalistlerin ve iilerin eliyle yaplm bir burjuva devrim olduu; bunun onun sosyalist devrim olduu yanlgsna yol atn gstermeyi deneyeceiz. Hemen anlalaca gibi, byle bir tartma iinde, Tarihsel Maddecilik ve onun en temel kavramlarnn gzden geirilmesi; eletirilmesi ve gelitirilmesi sz konusu olur. Devrim kavram, kuram ve anlay, Tarihsel Maddeciliin, yani Diyalektik Sosyolojinin, yani Marksizmin ilk ve en temel nermelerinden kar. Tarihin Maddeci Teorisinin veya Diyalektik Sosyolojinin veya Marksizmin ilk gn yzne km234 sistematik koyuluu ve aklamas235, Marksn, kendi teorik evrimini ve teorisini aklad mehur, belki de en ok alnt yaplm metinlerden biri olan, Ekonomi Politiin Eletirisine Katkya yazlm olan, nszdedir. Toplum bilimlerindeki bu muazzam devrimi yaratan ve bilimsel bir Tarih ve Toplum Bilimini, bni Haldunda sonra, ondan bamszca ve ikinci defa kuran ve yine kendisi de, bni Haldununki gibi bir Mukaddime (nsz) de ifade edilen Devrim Teorisini tekrar okuyalm. Aratrmalarm, devlet biimleri kadar hukuki ilikileri n de ne kendilerinden, ne de iddia edildii gibi insan zihninin genel evriminden anlalamayaca, tam tersine, bu ilikilerin kklerinin, Hegel'in 18. yzyl ngiliz ve Fransz dnrlerinin rneine uyarak "sivil toplum" ad altnda toplad maddi varlk koullarnda bulunduklar, ve sivil toplumun anatomisinin de, ekonomi politiin iinde aranmas gerektii sonucuna ulat. Ben, ekonomi politii incelemeye Paris'te balamtm ve bu incelemeye, Bay Guizot'nun hakkmda verdii snr d edilme karar sonucu gmek zorunda kaldm Brksel'de devam ettim. Ulam olduum ve bir kez ulaldktan sonra incelemelerime klavuzluk etmi olan genel sonu, ksaca yle formle edilebilir: Varlklarnn toplumsal retiminde, insanlar, aralarnda, zorunlu, kendi iradelerine bal olmayan belirli ilikiler kurarlar; bu retim ilikileri, onlarn

234

Teorinin gn yzne kamam ve Farelerin kemirici eletirisine braklm ilk aklamas Alman deolojisidir.
235

Burada Aklama szcnn altn iziyoruz. Bir teoriyi aklamak bakadr, uygulamak baka. Teorinin ilk genel uygulamas Komnist Manifestoda grlebilir rnein.

317

maddi retici glerinin belirli bir gelime derecesine tekabl eder. Bu retim ilikilerinin tm, toplumun iktisadi yapsn, belirli toplumsal bilin ekillerine tekabl eden bir hukuki ve siyasal styapnn zerinde ykseldii somut temeli oluturur. Maddi hayatn retim tarz, genel olarak toplumsal, siyasal ve entelektel hayat srecini koullandrr. nsanlarn varln belirleyen ey, bilinleri deildir; tam tersine, onlarn bilincini belirleyen, toplumsal varlklardr. Gelimelerinin belli bir aamasnda, toplumun maddi retici gleri, o zamana kadar iinde hareket ettikleri mevcut retim ilikilerine ya da, bunlarn hukuki ifadesinden baka bir ey olmayan, mlkiyet ilikilerine ters derler. retici glerin gelimesinin biimleri olan bu ilikiler, onlarn engelleri haline gelirler. O zaman bir toplumsal devrim a balar. ktisadi temeldeki deime, kocaman styapy, byk ya da az bir hzla altst eder. Bu gibi altst olularn incelenmesinde, daima, iktisadi retim koullarnn maddi altst oluu ile ki, bu, bilimsel bakmdan kesin olarak saptanabilir, hukuki, siyasal, dinsel, artistik ya da felsefi biimleri, ksaca, insanlarn bu atmann bilincine vardklar ve onu sonuna kadar gtrdkleri ideolojik ekilleri ayrt etmek gerekir. Nasl ki, bir kimse hakknda, kendisi iin tad fikre dayanlarak bir hkm verilmezse, byle bir altst olu dnemi hakknda da, bu dnemin kendi kendini deerlendirmesi gz nnde tutularak, bir hkme varlamaz; tam tersine, bu deerlendirmeleri maddi hayatn elikileriyle, toplumsal retici gler ile retim ilikileri arasndaki atmayla aklamak gerekir. erebildii btn retici gler gelimeden nce, bir toplumsal oluum asla yok olmaz; yeni ve daha yksek retim ilikileri, bu ilikilerin maddi varlk koullar, eski toplumun barnda iek amadan, asla gelip yerlerini almazlar. Onun iindir ki, insanlk kendi nne, ancak zme balayabilecei sorunlar koyar. nk yakndan bakldnda, her zaman grlecektir ki, sorunun kendisi, ancak onu zme balayacak olan maddi koullarn mevcut olduu ya da gelimekte bulunduu yerde ortaya kar. Geni izgileriyle, Asya retim tarz, antika, feodal ve modern burjuva retim tarzlar, toplumsal-ekonomik ekillenmenin ileriye doru gelien alar olarak nitelendirilebilirler. Burjuva retim ilikileri, toplumsal retim srecinin en son uzlamaz kartlktaki biimidir bireysel bir kartlk anlamnda deil, bi reylerin toplumsal varlk koullarndan doan bir kartlk anlamnda; bununla birlikte burjuva toplumunun barnda gelien retici gler, ayn zamanda, bu kartl zme balayacak olan maddi koullar yaratrlar. Demek ki, bu toplumsal oluum ile, in san toplumunun tarihncesi sona ermi olur. Koca Tarihsel Maddecilik veya Marksizm retisinin btn teorik temeli aktarlan bu satrlardadr. Ekim Devriminin sosyalist bir devrim olup olmad; dolaysyla devrim konusundaki tartmamz ister istemez bu satrlar zerinde younlamak zorundadr. Bizmi tartmak istediiniz Ekim devrimi veya sonrasndaki olgular deil; bu olgularn bambaka bir k altnda grlmesi ve deerlendirilmesi. Devrim denen eyin ne olduu. Bu nedenle tartma Tarihsel Maddeciliin en temel kavramlarnda dolaysyla da yukarya aktardmz onun ilk ve en orijinal olarak ifade edildii satrlarda younlamak zorundadr. ncelikle unu belirtelim, Marksn bu satrlar ylesine dahiyanedir ki, bizzat kendi snrlln da aklamakta; kendi eletirisinin temellerini ve hareket noktalarn da sunmaktadr.

318

Bu Marksizmin bizzat kendi niteliinden doar. Marksizm, tarihin ve toplumun gidi yasalarn anlamaya; toplumu anlamaya alr. Ama bu gidi yasalarn anlama abasnn kendisi de bizzat toplumsal bir fenomendir; dolaysyla bu gidi yasalarnda ifade edilen yasalara tabidir. Fizik biliminin evrimi fizik yasalarna tabi deildir ve fiziksel bir olay deildir rnein dolaysyla fizik biliminin konusu deildir. Ama Marksizmin evrimi bizzat sosyolojik bir olaydr. Yani kendisi ayn zamanda kendi konusudur da; kendi kaderini de aklamak zorundadr doruysa aklamalar. O halde, onun kendi kaderi de bizzat o ifade ettii yasalarla aklanabilir. Bir bakma doa nasl insanda kendi bilincine vardysa, toplum da Marksizmde kendi bilincine varm olur. Aklad sreler ve bulduu yasalar bizzat onun kaderidir de. fade ettii nermeler doruysa, kendisi de o nermenin kapsamnda olur. Bu ise bizzat o nermenin snrllnn da bir ifadesidir. Bunu somut olarak gstermeyi deneyelim. u nermeye bakalm: Nasl bir kimse hakknda, kendisi iin tad fikre dayanlarak bir hkm verilemezse, byle bir alt st olu dnemi hakknda da, bu dnemin kendi kendini deerlendirmesi gz nnde tutularak, bir hkme varlamaz. Bu satrlar yine bizzat bu satrlarn iinde yer ald metin, yani nsz iin de geerli deil midir? Elbette Marksn satrlarnda ifadesini bulan kendi kendini deerlendirme, sradan, baya, basit bir kendi kendini deerlendirme deildir. Kendini aklamakta; kendi zaafnn da anahtarn da vermektedir. fade ettiinin bizzat kurbandr (yani bir an kendi hakkndaki yarglaryla yarglanamayaca); ama ayn zamanda kurban olarak, ifade ettiinin doruluunu kantlamaktadr (yani kendisi de kendi hakkndaki yargyla yarglanamaz). Zaten Marksizmin muazzam gc ve trajedisi budur: O , toplumun ve tarihin yasalarn aklarken; kendisi de toplumsal ve tarihsel bir fenomen olduundan; kendi kaderini ve zaaflarn da aklar ve bize bunun anahtarlarn (metodolojisini) sunar. Budur Marksizmin trajedisi, aklad ve geliini grd srelerin kurbandr. Trokinin bir yerde belirttii gibi, Burjuva toplumundaki klasik Trajedi, insanlarn tutkularnn adeta onlarn kaderi haline gelmesini ve bu kaderden kurtulmak iin her abann o kaderin gereklemesine yol atn gsterir; Marksizm de ifade ettii yasalarn, toplumun kaderiyle birlikte kendi kaderini nereye srklediini grr; ve bu gidie kar her giriimi ve davran da onun gereklemesinden baka bir anlama gelmez. Modern ada, bir trajediyi ancak Marksistler ve Marksizm yaayabilir. imdi bu noktadan hareketle, Marksn nsznde, kurban olarak doruluunu kantladnn ne olduunu somut olarak gstermeyi deneyelim. * Bunun iin de nce genel olarak sorunu ifade edelim. Marksn nsz, tarihin gidi yasalarn aklarken ve buna bal olarak bir Toplum, Tarih ve Devrim teorisi ve anlaynn temel talarn koyarken, farkna varmadan, bilinsizce, aydnlanmann; burjuva uygarlnn tarihe ve topluma yaklamn da bir kuyruk sokumu

319

veya kr barsak gibi; gemiin bir kalnts olarak iinde bulunmaktadr. Bu da onun devrim ve tarihe ilikin bakn etkilemektedir. Bu yepyeni z, yani Burjuva Uygarlnn eletirisinin elemanlar, burjuva uygarlnn ve aydnlanmasnn ifadeleri ve biimleri altnda ortaya kmaktadr. Dolaysyla bu metin kendi iinde, elikili, yeni olana, zne uymayan; gemiin kalnts biimleri de barndrmaktadr. Marksizmin bunlardan arnmas gerekir, aksi takdirde., bu kalntlar, bu eski biimler, yeni olan z kendilerine uydururlar ve onu yok ederler. Marksizm, kendi zne uygun bir tarih, toplum ve devrim anlayna ancak bu kalntlardan arnarak ulaabilir. Ama bu yapldnda da, bu da bizlerin politika, devrim ve program gibi sorunlara ilikin grlerimizi batan sona deitirmeyi gerektirir. Burada bir parantez aarak, u gemiin kalnts olmak diye deindiimiz soruna ksaca bir deinelim. nk bu kartrlmakta ve Marksizme ait olmayan dnceler Marksizmin organik bir bileeni gibi ele alnmaktadr. * Burada kr barsak veya kuyruk sokumu metaforlarn bilinli olarak kullanyoruz. Her hangi bir organizma, daima gemiin kalntlarn da iinde tar. Marksn dedii gibi gemi kuaklarn gelenei, yaayanlarn zerine bir kabus gibi ker . Bu Marksizm iin de geerlidir bir toplumsal yasa olduu iin, yukarda deinildii gibi. nemli olan, neyin o organizmann ayrc, onun o yapan zellii olduu; neyin gemiin kalnts olarak var olduudur. nsann bitkisel gdalar piirmeden ald; dolaysyla sellz paralayarak, yediklerinin ok daha byk blmn deerlendirmek gibi bir sorununun olduu dnemin bir kalnts olarak vardr kr barsak. Homo Sapiens ise, yiyeceini piirdii ve zaten kendisi de atein bir ocuu olduu iin; ve sadece bitkiyle deil, ayn zamanda hayvansal gdalarla da beslenen bir canl olduu iin; kr barsak onun iin olmazsa olmaz; onu o yapan zellikleri tayan, organik bir bileen deildir. O bir gemiin kalntsdr. Bir insann Kr Barsa olmadan doduunda veya Apandisit ameliyatlarnda bu alndnda, onun var oluu bundan etkilenmez; hatta apandisit olma tehlikesi ortadan kalktndan belki daha salkl ve daha az tehlikeli bir yaam bile srebilir. Evrim sonucu nsan Kr Barsa olmayan bir insan olduunda daha az insan olmazd; aksine yemeklerini piiren bir canl olarak bu gnk yaamna daha uyun bir biyolojik yaps olurdu. imdi Homo Sapienste Kr Barsak var diye, biz Homo Sapiensin bitkiyle beslenen bir hayvan olduunu; onun nemli veya asli karakterinin bu olduunu syleyebilir miyiz? Hayr. Byle davranan bir biyolog veya doktora glnr. Ama toplum bilimleri veya Marksizm sz konusu olduunda, yaplan tam da budur. Marksizmin organik bir bileeni olmayan; gemiin kalnts olarak onda bulunan zellikler; onun asli bir unsuru gibi ele alnmakta; gsterilmekte ve tpk Homo Sapiensin onu o yapan zelliinin; kr barsa olduuna gre bitki yemek olduunu sylemek gibi; Marksizmin, Eurosentrik; Aydnlanmac vs. olduu sylenmektedir.

320

Dikkat edilsin, Marksizmde Euro sentrizmin; Aydnlanmann gl etkileri vardr demek bakadr; bunlar onun ayrlmaz ve organik bir bileeni; asli zellii olarak almak bakadr. Bunlarn onun asli bir bileen deil; ayklanmas ve arndrlmas gereken gemiin kalntlar olduunu dnen biri; yani bir Marksist, Marksizmi bu kalntlardan arndrmaya alr. Dieri ise, bu kalntlara Marksizm diyerek yaklatnda, aslnda sadece gerici ve metafizik burjuva sosyolojilerini savunmu olur. Bu ksa not unun iin de nemli. Biz burada Marks, Lenini, Trokiyi veya Kvlcmly, dolaysyla onlarn dayand tarih, toplum ve devrim kavramlarn eletirirken; bunu bir Marksist olarak; Marksizm iindeki Marksizme ait olmayan atmak; gemiin kalnts olanlardan onu arndrmak iin eletiriyoruz; Ancak byle bir arnma ateinden getiinde Marksizmin yeniden eski tazeliine ve entelektel gcne kavuacan dnyoruz. Yani bir bakma; Marksa, Lenine; Trokiye veya Kvlcmlya kar; yine onlarn miras ile onlar savunuyoruz. Yani Marks, Engels, Lenin, Troki, Kvlcml vs. yaasalard, yeni bilgiler ve yaanm tarihsel deneyler nda; genellemelerinde ne gibi dzeltmeler yaparlard? sorusuna cevap denemesidir bu satrlar. Yanl anlamalara kar bunu ksaca belirtelim. Gemiin kalntlar; organik ve asli geler; arnarak gelime ile ilgili bu ksa nottan sonra tekrar kaldmz yere dnelim. * Marks, nszde tarihin temel gidi yasalarn aklarken, nerede, gemiin kalntsn; ya da bizzat eletirdii burjuva uygarlnn etkilerini farkna varmadan ifade etmektedir; nerede bu uygarln ufkuna hapsolmaktadr? Bunu daha nce, Marksizmin dini bir inan; bir bilin biimi olarak tanmlayarak; yani burjuvazinin dininin din tanmn alarak, sosyalist hareketin nasl burjuva uygarlnn bir yaycsna dntn Tersinden Kemalizm adl kitapta gstermitik. Dini sosyolojik olarak byle tanmlamann, aslnda burjuva hukuk ve ideolojisinin din kavramn sosyolojik bir kavram ve kategori haline ykseltmek olduunu; (nk inan ya epistemolojik bir kategoridir ya da burjuva hukukunun; dolaysyla burjuva toplumunun rgtlenmesinin bir kategorisidir) dinin Bir styap kurumu deil; ahlak, hukuk, politika, sanat gibi styap kurumlarndan biri; onlarn yan sra bir ey deil; onlarn hepsinin iinde var olabildii tm styap olduunu din balamnda gstermitik. Yani Marksizm, burjuva uygarlnn Din kavramn kabullenerek o uygarln iine hapsoluyordu. Bu onda gemiin bir kalnts olarak bulunuyordu. imdi bunun nasl insan ve toplum kavramnda da ortaya ktn, buradan giderek tarihteki toplumlara ilikin kavramlar ve devrim kavramn nasl belirlediini ve buradan da program nasl belirlediini gstermeyi deneyelim. u satrlar bir daha okuyalm: Varlklarnn toplumsal retiminde, insanlar, aralarnda, zorunlu, kendi iradelerine bal olmayan belirli ilikiler kurarlar; bu retim ilikileri, onlarn maddi retici glerinin belirli bir gelime derecesine tekabl eder. Bu retim ilikilerinin tm, toplumun iktisadi yapsn,

321

belirli toplumsal bilin ekillerine tekabl eden bir hukuki ve siyasal styapnn zerinde ykseldii somut temeli oluturur. Maddi hayatn retim tarz, genel olarak toplumsal, siyasal ve entelektel hayat srecini koullandrr. nsanlarn varln belirleyen ey, bilinleri deildir; tam tersine, onlarn bilincini belirleyen, toplumsal varlklardr. Gelimelerinin belli bir aamasnda, toplumun maddi retici gleri, o zamana kadar iinde hareket ettikleri mevcut retim ilikilerine ya da, bunlarn hukuki ifadesinden baka bir ey olmayan, mlkiyet ilikilerine ters derler. imdi, bu satrlar dikkatlice okuduumuzda, unu grrz. Marksn tm tarihin gidi yasasn ve mekanizmasnn temel bir kavramn; yani retim ilikilerini aklarken bir insan (birey) kavramna dayanmaktadr: insanlar, aralarnda, zorunlu, kendi iradelerine bal olmayan belirli ilikiler kurarlar nermesiyle retim ilikilerini aklamaktadr. Ama insan retim likilerini aklamak iin gerekli bir kavram olmad gibi; Marksn ifadesinde, aklamasnda kulland biimiyle nsan, tam tamna bizz at kendisinin eletirdii, tarih d ve metafizikliini gsterdii modern Burjuva toplumunun insandr. Tam da modern retim ilikilerinin yaratt bir kavramdr. Marks tpk din kavramnda olduu gibi, bizzat eletirdiinin kavrayna hapsolmaktadr. imdi bunlar grelim. Aslnda aklad yasa ve mekanizma iin bir insan kavramna ihtiya yoktur. retim likilerini aklamak iin insan kavramnn kullanlmas, gemiin bir kalnts olarak; Marksizmin iinden kt Aydnlanmann tarih, toplum ve insan anlaynn bir kalnts olarak bulunmaktadr. Bunu ayrntsyla grmeye alalm. u cmleyi tekrar okuyalm: Varlklarnn toplumsal retiminde, insanlar, aralarnda, zorunlu, kendi iradelerine bal olmayan belirli ilikiler kurarlar Marksn burada, elbette, bu ilikilerin iradeden bamszl ve retici glerin gelime derecesine ball vurgulayarak; Hobbes veya Rousseaunun, bilili bir eylemi ve bilinci baa koyan (nsan insann kurdudur veya Toplumsal szleme hatrlansn) idealist yaklam ters yz etmektedir, ilikiyi ayaklar zerine koymaktadr ama bu ters yz edilmi iliki iindeki insan kavram, tam da Burjuva aydnlanmasnn bir kavramdr. Marks, tam tamna burjuva uygarlnn rn olan bir kavram, insan kavramn kullanmaktadr tm tarihsel sreci aklayan temel kavramn aklarken. Marks, bu insan kavramn kendisini sorgulamamakta; retim likilerini, bu burjuva uygarlnn nsanlarnn ilikisi gibi aklamakta hatta bu insan kavramn btn tarihe yaymaktadr. Marks, Tarihte nsan olmadn unutmu bulunuyor ya da gremiyor. nk insan, yani toplumu ya da retim ilikilerini yaratan birey olarak insan; tam Marksn bu alntda kulland anlamyla; burjuva toplumunun bir buluudur ve bu anlamda insanlar, top topu birka yz yldr vardrlar. Tarihsel Maddeciliin temel kavramlarndan biri olan , retim likileri kavramnn nsanlar aras ilikiyle bir ilgisi yoktur. Burada yepyeni bir z, son derece yksek bir 322

soyutlamann rn olan retim likileri kavramnn, aklanrken, eski biimler, aydnlanmann biimleri iinde ortaya kmas sz korusudur. Tpk otomobilin, ilk nceleri, atsz bir at arabasna benzemesi gibi. Toplumsal retimdeki insanlar aras ilikilerle, retim likileri ayn ey deildir. retim likileri, bir soyutlamadr ve bu soyutlama, toplumsal retimdeki insanlar arasndaki ilikinin karl deildir. Bizzat Marks, Kapitalde, bir Traktrn kendi bana bir ey, bir makine olduunu; onun kapitalist retim ilikileri iinde bir retim arac olduunu gsterir rnein. nsan da, ancak belirli retim likileri iinde var olabilir. Yani retim likileri, nsanlar arasndaki toplumsal retim ilikisi deildir veya retim likileri, insanlar arasndaki toplumsal retim ilikileri tarafndan yaratlmaz; tam tersine; retim ilikilerinin, insanlar arasndaki toplumsal ilikiler veya insanlar (bireyler) aras iliki gibi grnmesine yol aan ve bunlarn biimini belirleyen bizzat retim likileridir. Bir iverenin iiyle; bir devletin iki yurttann birbiriyle, bir cemaatin veya topluluktan iki insann birbiriyle ilikisi somut bir ilikidir; retim ilikisi soyuttur; derinden ve alttan ileyendir; grnmeyendir. Toplumda, somut olan soyuttan kar; soyut olan somuttan deil. Bizzat Toplumun analizinin nasl yaplmas gerektiine dair satrlarnda Marks kendisi bunu aklamaktadr236. Marks retim ilikilerini bireyler veya insanlar aras iliki ile aklamaya kalktnda bizzat kendi dedikleriyle elimektedir. Burada problemli kavram bizzat nsan kavramnn kendisidir. Ve bu kavram, burjuva uygarlnn bir kavramdr; tpk din kavramnn, bir inan olarak burjuva uygarlnn bir kavram olmas gibi. Marksta yepyeni bir z, eski biimler iinde; retim likileri; toplumsal retimde insanlar aras ilikiler biiminde kendini ifade ederek ortaya kmaktadr. lk otomobillerin at arabas biiminde yaplmas gibi., Marksn satrlarndaki insan kavram, modern Burjuva uygarlnn peygamberleri ola n; J. J. Rousseau veya Hobbeslarn insan kavrayndan farkl deildir. Toplumsal Szlemenin yerini retim likileri almtr; bilinli bir szlemenin yerini; irade ve istemlerden bamsz; retici glerin dzeyinin belirledii bir iliki almtr ama, insanlar hala tpk Hobbes veya Rousseaunun nsan; modern burjuva uygarlnn insan, olmaya devam etmektedir Marksn satrlarnda. Tpk toplumsal szlemeyi yapan bireyler ve insanlar gibi; ilikiye giren insanlar ve bireyler sz konusudur Marksn nsz ndeki ifadesinde. Ortaya kan bir Leviahtan veya Toplu Szlemesi deil; retim likileridir ama, o insanlar arasndaki ilikiden kmaya devam etmektedir. Burjuva aydnlanmas veya burjuva uygarl, toplumun bireylerden olutuu; bunlarn aralarndaki bir anlamann rn olarak toplumun ortaya kt kavrayna dayanr. Bu kavrayn, bilimsel hibir deeri olmad gibi, burjuva uygarlnn hukukunun dayand;

236

Alnty bulamadk, ama bir toplum nasl anlalr bu analize nereden balamak gerekir diye yazd metodolojiye ilikin satrlar hatrlansn.

323

burjuva toplumunun rgtlenmesinin; yani bizzat styapsnn temeli olan bir kavramdr; yani hukuki ve ideolojik bir kavramdr bu insan kavram. Modern toplumu dzenleyen bir kavramdr toplumu aklayan bir kavram deildir. Neden byledir? nsan, nedir? En bilinen ve klasik cevap: nsan sosyal hayvandr cevabdr. Peki bu tanm, nasl bir tanmdr? Hangi bilimin alanna girer. nsan sosyal bir hayvandr tanm sosyolojik bir tanm deildir, biyolojik bir tanmdr; biyoloji veya paleontolojinin alanna girer. nk bu tanm., bir hayvan trn, dier trlerden ayran temel zellii belirtmektedir. Bu tanmdaki, sosyal kavram, tpk memeli, omurgal bir hayvandr tanmlarndaki gibi, bir canl trnn dier trlerden farkn ortaya koyar. Peki bu tanmda bir tr olarak, bir hayvan, bir canl olarak insan aklarken kullanlan ayrm , aklayc kavram olan sosyal nedir, toplumsal olan nedir? Biyoloji bunu aramaz. Ama sosyolojinin ilk nermezsinde, toplumsal olann, insanlar aras iliki olduu sylendiinde, insann ne olduu sorusu ortaya kar. nsan aklamak iin ise, sosyal kullanlmt. Sosyali aklamak iin insan kullanlmaktadr. Yani biyolojide ve sosyolojide aklanan ve aklayanlar yer deitirmektedir. Biyolojide, nsan aklamak iin sosyal kavram kullanlmaktadr: sosyolojide Sosyali aklamak iin insan kavram kullanlmaktadr. Ama her iki durumda da, aklayan kavram daha nce aklanm olmadndan; aklanan kavram aklanm olmamaktadr. Yani nsan nedir? Toplumsal hayvandr? Toplumsal nedir? nsanlar aras ilikidir? Gibi kendi iine kapanan bir daire, bir totoloji ortaya kmaktadr. Yani biyolojik bir kavram olarak, insan kavram, sosyolojinin dayanaca bir kavram olamaz. nsan sosyal bir hayvandr nermesi; biyolojik olarak anlaml ve anlalabilir bir nerme olan bu nerme; sosyolojik bir nerme olarak, totolojiden baka bir anlama gelmez. Papa paradr demekten; insan insandr demekten farkl bir aklama deildir. Ama nsan, birey anlamnda, yani tam da Marksn kulland anlamda, burjuva uygarlnn, burjuva hukukunun, burjuva ideolojisinin bir kavramdr. Birey anlamnda; burjuva ideolojisinin ve uygarlnn insann, sosyolojik bir kategori ve kavram olarak; hem de sosyolojinin en temel kavramlarndan birini aklarken kullanmak, burjuva ideolojisine bilim maskesi takmaktan baka bir anlama gelmez ve burjuva ideolojisi ve uygarlnn egemenliinin ifadesi ve arac olur. Burada tpk dinin ele alrken gsterdiiniz gibi, inan kavramnn epistemolojik kategori olmas gibi bir durum sz konusudur. Epistemolojik kategoriler tpk biyolojik katego riler gibi sosyolojik bir kategori deildirler, tpk sosyol hayvan olarak insan gibi inan da sosyolojik bir kategori deildir. Ama inan, tpk birey anlamnda insan gibi, zele ait, politik olmayan anlamnda da bir anlama sahiptir ve bu anlamda tamam en hukuki; burjuva toplumunun rgtlenmesine has bir kategoridir. Din bir inantr dediimizde, nasl burjuva hukukunun bir kategorisini sosyolojik bir kategori yapm olursak; ayn ekilde toplumu veya retim ilikilerini insanlar aras iliki olarak tanmladmzda; burjuva toplumunun ortaya kard

324

ve burjuva hukukunun temeli olan; burjuva toplumunda var olan bir kavram sosyolojik bir kavram olarak kullanm oluruz. in ilginci bunun byle olduunu syleyen, insan kavramnn tam da burjuva bir insa n olduunu syleyen bizzat Marksn Kendisidir. nszden birka sayfa sonra Ekonomi Politiin Eletirisine Giriin hemen banda retimi ele alrken kendisi aynen unlar yazar: Toplum olarak retimde bulunan bireyler -bundan dolay da toplumsal bakmdan belirlenmi bireylerin retimi, ite hareket noktamz. Smith ve Ricardo'nun incelemelerine balang olarak kabul ettikleri bireysel ve tecrit edilmi avc ve balk, 18. yzyln geree uymayan yavan hayalleri iinde yer alrlar. Bunlar, baz uygarlk tarihilerinin sandklar gibi, pek ar inceliklere kar basit bir tepkiyi, ve iyice anlalmayan doa koullarna bir dn hi de ifade etmeyen robensonculuklardr. Ayn ekilde, nitelik bakmndan birbirinden bamsz olan konular arasnda, bir antlama (sayfa 245) ile ilikiler ve balar kuran Rousseau'nun Toplum Szlemesi de, bu biimde bir doacla dayanmaktan uzaktr. Bunlarn hepsi grntr, kk ve byk robensonculukIarda srf estetik nitelikte grn. Gerekte szkonusu olan, 16. yzylda hazrlanmakta olan ve 18. yzylda dev admlarla olgunlua doru yryen "burjuva toplumun" mjdelenmesidir. Serbest rekabetin hkm srd bu toplumda, birey, kendisini daha nceki tarihsel alarda belirli ve snrlar izili bir insan konglomerasnn (ymnn) unsuru haline getiren doal vb. balardan kopmu olarak grlmektedir. 18. yzyl peygamberleri iin -ki Smith ve Ricardo da onlarn tutumlarn tam olarak benimsemi bulunmaktadrlar-, bir yandan feodal toplum biimlerinin dalmasndan, te yandan 16. yzyldan beri gelimi olan, yani retim glerinden meydana gelen bu 18. yzyl bireyi, gemite yaam olan bir ideal gibi grnmektedir. Onlar, bunda bir tarihsel sonu deil, tarihin bir hareket noktasn grmektedirler, nk onlar, bu bireyi, bir tarih rn olarak deil, bir doa verisi olarak, insan doas kavramlarna uygun doal bir ey gibi deerlendirmektedirler. Bu hayal imdiye kadar her yeni an paylat bir hayaldir. 18. yzyla birok bakmlardan kar kan ve aristo krat nitelii ile tarihsel alanda daha ok tutunabilen Steuart, bu safa hayalden kendini kurtarmtr. Tarihte ne kadar gerilere gidersek birey, -ve retici birey de- o lde, bir bamllk durumunda, daha byk bir btnn yesi olarak grnmektedir: bu durum, ilknce aile iinde ve kabileyi meydana getirecek kadar genilemi olan aile iinde; daha sonra da kabilelerin atmasndan ve birbiriyle kaynamasndan meydana gelen deiik toplum biimlerinde tamamen doal olarak belirmektedir. Toplumsal btnn deiik biimlerinin, bireye, zel amalarn gerekletirmeye yarayan basit bir ara olarak kendi dnda bir gereksinme olarak grnmeleri, ancak 18. yzyln (sayfa 246) "burjuva toplumu"nda olmutur. Ama bu gr, tecrit edilmi birey grn douran a, toplumsal ilikilerin (bu bakmdan genel bir nitelie brnerek) gemite grlmedik byk bir gelimeye ulatklar adr. nsan, szcn tam anlamyla, bir zwon politikon[2*] yalnzca toplumcul bir hayvan deil, ancak kendini toplum iinde tecrit edebilen bir hayvan. Toplum dnda tecrit edilmi birey tarafndan gerekletirilen retim -ki bu ssz bir yere raslant olarak gtrlm olan ve topluma zg glere sahip bulunan bir uygar kiinin bana gelebilecek istisnai bir 325

haldir- birbiriyle konuan canl bireylerin bulunmad yerde dilin gelimesi kadar sama bir eydir. Bu konu zerinde daha fazla durmann gerei yoktur. 18. yzyl insanlar arasnda bir anlam ve varlk nedeni olan bu safa grler, Bastiat, Carey, Proudhon vb. tarafndan ok ciddi olarak ada ekonomi politiin iine sokulmaya kalklmam olsayd, bu noktaya deinmenin gerei de olmazd. Proudhon iin, tarihsel kkenlerini bilmedii bir iktisadi ilikiyi, tarihsel-felsefi bakmdan aklayabilmek iin mitolojiye bavurmak; elbette ki kolay bir yoldur; bu iliki fikri, Adem'in ya da Prometeus'un aklna gnn birinde hazr olarak gelmi, ve onlar da bunu dnyaya kabul ettirmiler, vb... sayklamaya varan locus communis kadar usandrc bir ey olamaz. Yani bizzat Marksn kendisi, sadece bu biimiyle insan kavramn deil, insan kavramnn knn bile, bizzat burjuva toplumunun rn olduunu ifade etmektedir. Serbest rekabetin hkm srd bu toplumda, birey, kendisini daha nceki tarihsel alarda belirli ve snrlar izili bir insan konglomerasnn (ymnn) unsuru haline getiren doal vb. balardan kopmu olarak grlmektedir. satrlarnda ok aktr bu. Ama burada bile ayn zamanda ifade glnn snrn da gstermektedir. Yani dier toplumlarda da birey ya da insan var, ama oralarda henz ynn bir paras, kopmu deil. Farkl insan veya bireyler var. Tpk tarihte de farkl dinler, yani inanlar olduunu sylemek gibi bir hata bu. Nasl tarihte baka inanlar yoktuysa; zele ait, politik olmayan anlamnda inan kavramnn kendisi burjuva toplumunun bir kavramysa; tarihte de farkl, ynn paras bireyler veya insanlar yoktur; bizzat insan (birey) kavramnn kendisi burjuva toplumunun bir kavramdr. ok ak ki, Marksn akl yrtmesi mantk sonularna varmamaktadr. Burjuva uygarlnn dayand kavramlara eletirisi, son noktasna kadar gidebilmi deildir. Marksn tarihselliini vurgulad insann, baka toplumlarda baka olduunu sylerken, hala bireylerden hareket etmekte ve nsan birey anlamnda kullanmaktadr. Bunu yaparken de, aslnda burjuva toplumun insan ve toplum kavramn, bilinsizce yeniden retmektedir. nk Tarihte birey yoktu. Bireyin u veya bu tarihsel biimi yoktur; bizzat birey kavramnn kendisi de Birey de burjuva toplumunun bir rndr. Tarihi aklamakta; toplumu aklamakta, birey ve insan kavramn kullandnz an, burjuva toplumunun dayand bir ideolojik kavram sosyolojik bir kavram haline getirmi olursunuz. Marksn tam da yapt budur. Marks, yukarda aktarlan satrlarda, konusunun ve hareket noktasnn Toplum olarak retimde bulunan bireyler -bundan dolay da toplumsal bakmdan belirlenmi bireylerin retimi olduunu syleyerek balamaktadr. Yani Marks, bir yandan, birey kavramnn (ki insan kavramyla aydr), burjuva toplumuyla birlikte ortaya ktn; bu sosyal retim ilikisinin dncede yansmasnn bir nsan ve birey kavrayn mmkn kldn belirtmekte; ama konusunu tanmlarken bu retim ilikilerini inceleyeceini ifade e derken bu ilikiyi bizzat kendisi bireyler aras bir iliki gibi aklayarak, tam da burada, burjuva uygarlnn ufkunun iinde kalmaktadr. Elbette, Marksn birey derken kastettii, bir Robenson deildir, yani burjuva toplumunun bir insan deildir; o zaten Robensonun burjuva toplumunun bir rn olduunu aklamaya

326

almaktadr. Ama insanlar veya bireyler aras ilikiden sz ettiinde, farkl toplumlarda, o retim ilikileri tarafndan belirlenen farkl yaplardaki bireylerin bir ilikisinden sz etmi olmaktadr. Yani Marks, hakl olarak, insanlar deimektedir, insanlar farkl retim ilikilerinde farkldr tarih ve toplum st bir insan yoktur derken hakldr, ama bizzat insan kavramnn kendisinin de, tarih ve toplum st olmadn; tarihin belli bir dnemindeki retim ilikisinin insanlarn bilincinde yanss olduunu unutmakta, kapdan kovduu bacadan ieri girmektedir. Yani Marks, insann deitiinden sz etmekte, toplum szlemesi yapan insanlarn burjuva toplumunun insanlar olduunu sylemekte, bu bayalkla uramay bile gereksiz grmekte ama bizzat bu insan (birey) kavramnn; yani Robenson olmaktan km ve tm tarihte retim ilikilerine bal olarak deien insan (birey) kavramnn kendisinin de bizzat burjuva uygarlnn bir kavram olduunu unutmaktadr O baka toplumlarda, Birey ve nsan kavram yoktu. Ama sadece o kadar deil, Birey ve nsan da yoktu. Yani kavramn konusu olun eyin kendisi de yoktu. Tam da birey veya insan kavram burjuva toplumunun bir kavram; burjuva hukukunun dayand bir kavram olduu iin yoktu; nasl tarihte inan olarak dinler yok idiyse ve inan olarak din sadece modern toplumda varsa ve dinin bir inan olduu inancnn kendisi burjuva toplumunun diniyse. Marks, dier toplumlarda farkl bireyler ve birey anlaylar olduunu var saymaktadr. Halbuki, dier toplumlarda ne birey, ne insan ne de birey ve insan fikri vardr. Bireyler ve insanlar burjuva toplumunda ortaya kmlardr. Baka toplumlarda baka birey ve insanlar yoktu. Marks ise sorunu sanki, her toplumda farkl bir birey ve insan ve birey ve insan kavray varm gibi koymaktadr. Yani bir bakma Marks, birey ve insann; birey ve insan kavrannn deitiini sylemektedir. Ama tam da bu yaklamn kendisi burjuva uygarlnn kategorilerinin dna kamaz. nk dier toplumlarda farkl birey ve insanlar; birey ve insan kavraylar yoktur. Tarihte baka birey ve insanlardan; baka birey ve insan kavranlarndan sz etmek, tpk tarihte baka inanlar olduunu, baka dinler olduunu (nan anlamanda din) sylemek gibidir; tarihe burjuva uygarlnn kategorileriyle bakmaktr. Marks, nasl burjuva aydnlanmasnn varsaymlarn kabul ederek, zel politik ayrmnn bizzat kendisinin; dine inan demenin ve onu inan diyerek zele tkmann kend isinin modern toplumun dini, yani styaps olduunu grmeyerek farkna varmadan burjuva uygarlnn rgtlenmesinin kavramlarna dayanyor ve bu din kavramn tm tarihe yayyorsa; ayn ekilde burjuva aydnlanmasnn insan kavramna dayanmakta ve bu kavram tm tarihe yaymaktadr. Ama tam da byle yaparak, burjuva uygarlnn rgtlenmesinin dayand; bizzat burjuva uygarlnn kavramlar olan ideolojik kavramlar; bilimsel analizin aralarym gibi kullanmaktadr. Bu bacadan giren insan ve din kavraylar, Marksizmi teslim alm; onu hareket noktasndan bile ok daha gerilere srklemi; tm yaratc potansiyelini tketmi; Marksizmi Marksizm olmaktan karm bulunmaktadr. Apandisit (rnein Burjuva uygarlnn rgtlenmesinin dayand nsan ve Din kavramlar), iltihaplanp organizmay

327

(Marksizmi, Tarihsel maddecilii) ldrm bulunuyor; yeniden dou iin, apandisitten, kr barsaktan kurtulmak gerekmektedir. * Bu insan kavramndan kan bir de Toplum kavram vardr. Bu toplum kavramnn nasl yanl; Marksizmle uyumayan; burjuva uygarl ve kapitalist retim ilikileriyle damgal olduunu gsterebilmek iin yle bir benzetme ie yarayabilir. Ksaca buna da deinelim. Bu anlaya gre, Madde nasl Atomlardan oluuyorsa; Toplum da bireylerden olumaktadr. Maddenin kendi zelliini gsteren en kk paras nasl atomlarsa; toplumun da onun zelliini gsteren en kk paras insanlardr. (Robenson bu anlayn romandr, nsan kavram da bu anlaytan kar zaten) O halde, insan ve insanlar aras ilikileri anladnzda toplumu da anlayabilirsiniz. Bunun mantk sonucu da uraya gider: nsanlar deiirse, Toplum da deiir. Toplumu deitirmek iin insanlarn deimesi gerekir. Bu tamamen mekanik bir analojiden kaynaklanr ve tmyle yanltcdr. Ama yanll ve bayal lsnde de yaygndr. nsan, toplumun ayn zellii gsteren en kk paras deildir; yani toplumun kendisinden olutuu atomlar, insanlar (bireyler) deildir. Yukardaki yaklam, nasl maddeyi anlamak iin atomlar anlamak gerekiyorsa, toplumu anlamak iin de, insan anlamak gerektii noktasndan hareket eder. O halde, toplum maddesinin atomlar olan insanlar anlayabilirsek, toplumu da anlayabiliriz sonucuna ular. Tabii insan anlamak iin de, onun i gdlerini o atomlarn ekirdei gibi grr. Bylece bu anlay ister istemez, tarih ve toplum st bir insan z fikrine varr. Ve bylece tarih ve toplum st bir insan kavrayndan hareketle tarihi ve toplumu anlamaya alr. Halbuki Marksizmin tam da at ve reddettii budur. Toplum insanlardan olumaz, insanlar toplum yaratr. Ve o insanlar, birey anlamnda nsan deildirler; biyolojik bir tr olarak insandrlar. Onlar tarihin ok zel bir dneminde, modern kapitalist ilikilerin geerli olduu bir toplumda, birey anlamnda nsan olurlar veya yle grnrler ve kendilerini yle kavrarlar.. Dolaysyla sadece tarih ve toplum st bir nsan z deil, insan da yoktur. Birey olarak insan ve insan tasavvuru bile, tarihin ve toplumun belli bir dneminde or taya kar ve belli bir retim ilikisinin zihinde yansmasdr; ayn zamanda onun hukuki bir ifadesidir. Yani insan kavram sosyolojik analizin ve aklamann dayanaca bir kavram deildir ve olamaz. Bizzat bu insan kavramnn kendisi; sosyolojik analizi n konusudur. Bir aklama ve analiz arac deil; aklama ve analizin konusudur. Eer yukardaki Madde-Toplum, Atom-nsan benzetmesine bal kalrsak, fark yle aklayabiliriz. Toplumun kendisi bir atom gibidir. Marksist toplum kuram iin, Bireye ihtiya yoktur. Ama hem bu gn var olan somut Bireyi (nsan) aklamak iin; hem de bizzat birey (nsan) kavramn aklamak iin Marksist Toplum kuramna ihtiya vardr. Toplum bireylerden olumaz. Eer benzetmeye bal kalrsak, toplumun kendisi bir atom gibi ele alnmaldr. Toplum ekirdeinde iinde o atoma niteliini veren retici gler olan ve

328

retim ilikileri ekirdei oluturan; styaps (dini) elektron Sferi olan bir atomdur ya da byle tasavvur edilebilir. Eer nsan anlamak gerekiyorsa (ki insan anlamak sorunu da bizzat bir insan var saymndan yola ktndan, burjuva uygarlnn damgasnn tar; insan anlamak sorunu da burjuva uygarlnn; modern toplumsal ilikilerin ortaya kard ve onlar iinde mmkn olan bir sorudur, dolaysyla sorunun kendisi ideolojiktir, ama byle olduunu bile bile fikrimizi anlatmak iin kullanalm) nsan anlamak iin, toplumu, Toplumun ekirdeini anlamak gerekir. Toplumun kendisini bir atom gibi grdmzde, retici Gler veya retim likileri onun ekirdeine karlk der. styap ise bu retim gleri ve ilikilerinin etrafndaki Elektron sferleri gibidir. nsan anlamak, toplumu anlamakla; toplumu anlamak ise, toplumun ekirdeini ve elektronlarn (retim ilikilerini ve styapsn) anlamak la mmkn olabilir. O zaman zaten insann, toplumun bir yap ta veya onu oluturan en kk paras olmad; bizzat insan kavramnn kendisinin bile, bu ilikiler tarafndan tarihin belli bir dneminde ortaya karld grlr. Toplumdaki insanlar maddenin atomlarna benzeten kavray; aslnda modern toplumun birey kavray olmadan ve birey ortaya kmadan olamazd. Birey ise, kapitalist retimde, art deerin kayna i gc olduu; i gcnn dilinin, soyunun, dininin onun yaratt art deer zerinde hibir etkisi olmamas nedeniyle, onun kapitalizm ncesindeki toplumda, tm toplumsal rgtlenmeyi belirleyen ve styapy oluturan dinden (soydan ve tanrdan) koparlmasyla, soyutlanmasyla ortaya kmtr. Yani bizzat bu soyutlamann kendisi; bir ey veya toplumsal szleme yapan; atom gibi insan kavraynn kendisi, modern toplumun dinidir. Yani bir insan, bir birey kavramndan yola ktnz an; burjuvazi karsnda ne kadar eletirel; ne kadar sosyalist olursanz olun, burjuva uyarlnn dayand dinin bir amentsn sylemi olursunuz, tpk, dini bir inan olarak ele aldnzda; zel ve politik ayrm gibi bir ayrmn toplumda olduunu sylediinizde yapm olacanz gibi. Marksizm iin en byk tehlike, Burjuva toplumunun rgtlenmesinin dayand kavram ve ayrmlar, ki bunlarn hepsi son durumada ideolojik hatta hukuksal kavramlardr, sosyolojik analizin kavramlar olarak kullanmaktan kar. Din burjuva toplumuna gre inantr. Sosyolojik olarak ise tm styapdr. Ama Toplumda, styapnn bir gesi olarak inantan, dinden sz ettiinizde, burjuva uygarlnn rgtlenmesinin dayand din kavramn; sosyolojik bir analiz arac olarak kullanmaya kalkm olursunuz. Ayn ekilde, nsan (Birey) burjuva uygarlnn dayand bir kavramdr; toplumsal ilikileri aklamak iin insan kavramndan yola ktnzda; burjuva uygarlnn dayand; burjuva toplumunun rgtlenmesinin temelini oluturan bir kavram sosyolojik bir analiz arac olarak kullanm olursunuz. Farkna varmadan, kar ktnzn bir savunucusuna dnrsnz. te Marksizmin bana gelen tam tamna budur. nsan biyolojik bir tr olarak, yani Homo Sapiens olarak, muhtemelen 50 ile 100.000 yl nce bu gnk biimiyle ortaya kmtr. Ama birey olarak insan, yani burjuva i deolojisinin ve hukukunun bir kavram olarak insan ve burjuva toplumunun ilikilerinin rn olarak insan topu topu be yz yldr vardr. Tarihte insan (birey) yoktur.

329

Burjuva uygarlnn tanmlad ve hepimizin artk, u satrlarda bile bilinsizce kullanacamz anlamyla, nsan, topu topu iki yz yl nce ortaya kmtr ve aslnda sosyolojik deil; ideolojik bir kavramdr: nsan kavramn yaratan ve kullanan insann kendisi, aslnda bizzat kapitalist retim ilikilerinin ve onun zerinde ykselen burjuva uygarlnn yaratt bir insandr. Burjuva uygarlnn yaratt ve dayand ideolojik ve hukuki bir kavram olan insan kavramn, bu kavrayn rn olan insanlar kullanmaktadr. Bu nedenle, bu uygarln dayand insan kavram olmadan; bu uygarln yaratt insanlar olamaz. Ama bu uyarln yaratt insanlar olmadan da, bu uygarln yaratt insan kavram olamaz. Btn modern sosyolojiler, yani burjuva sosyolojileri, bu kendi zerine kapanan dairenin iinde dnerler. Marksizm znde, bu kendi iine kapanan dairenin dna kp, bu dairenin kendi iine kapandn gstermektir. Ne var ki, bizzat Marksizmdeki aydnlanmann kalntlar, onu tekrar bu dairenin iin ekip bayalatrmakta, zn yok etmektedir, tpk yukarda bizzat bizim kullandmz nsan kavramn yaratan ve kullanan insann kendisi, aslnda bizzat kapitalist retim ilikilerinin ve onun zerinde ykselen burjuva uygarlnn yaratt bir insandr ifadesinde olduu gibi. Tarihte nasl Roman yoksa, Dram yoksa nsan da yoktur. nsan da Roman gibi, modern toplumun rnndr. Tarihte baka romanlar yoktu. Baka dramlar yoktu. Trajediler, komediler, destanlar; masallar, lirik iirler vard ama dram yoktu, nk birey yoktu, insan yoktu. Eer tarihte baka insanlar da olsayd, aralarndaki ilikiyle retim ilikilerini oluturan, baka romanlar, baka dramlar da olurdu. Kapitalizm ncesinde, insan, toplumun dnda ve ondan bamsz olarak; toplumu oluturan bir atom gibi dnlemez bile. te Marksn satrlar, tam da bu noktada, kar kt ve ykmaya urat burjuva uygarlnn kategorilerine bal kalmaktadr. Tarihe ve Topluma Burjuva uygarlnn kategorileriyle bakmaya balamaktadr birden bire. Halbuki, retici Gler ve retim likileri kavram, pek ala bu anlamda nsan olmadan da olabilir. nsan, Tarihsel Maddeciliin iinde bir Kr Barsaktr Tarih boyunca, insan ancak toplum araclyla var olmutur. nsan anlamak, toplumsal ilikileri anlamakla olur; Toplumsal ilikileri anlamak iin insan anlamaktan yola klamaz. Eer insan diye bir ey varsa ve muhakkak sz etmek gerekirse, nsan bir toplumsal ilikidir. Nasl bir makine, bir iktisadi iliki iinde bir retim arac olabilirse; insan (Homo Sapiens) denen biyolojik varlk da, ancak bir toplumsal iliki iinde insan olabilir. Bu ilikinin, somut toplumlarda ve tarihte nasl bir ilikiye, yani nasl insanlara (toplumsal ilikilere) karlk dt ise, yani insan trleri ise, ancak toplum trlerinden hareketle anlalabilir. Toplum trlerini belirleyen ise, son durumada retim Gleridir. nsan ancak toplumsal ilikiler; bu ilikilerin biimi anlamnda kullandmzda, bir didaktik ara olarak, bir eski alkanlk olarak, nsandan sz etmenin bir anlam olabilir. Ama o anlamda zaten bilimsel olarak bir insan kavramna ihtiya yoktur; o toplumsal ilikilerin karl, bir kot olarak kullanlmaktadr. O insan insan deildir; birey deildir; toplumsal ilikilerin tm anlamndadr. Omlar yaratan bir ey deil; onlarn karl bir kott ur. Bu

330

ilikilerin ok zel bir dneminde bu insanlar birey anlamnda insanlar olurlar ve birey anlamnda insan fikri oraya kar. Birey anlamnda insan kavramnn kendisi belli bir toplumsal iliki biiminde var olur. Burada u unutulmasn, bu satrlardaki eletiriler, Marksizmin zeletirleridir; bu eletiriler bizzat Marksa dayanmaktadr. Tpk ilk otomobillerin at arabalar biiminde olmas gibi; tpk retim ilikilerinin o gne kadar var olduklar retim ilikileri iinde gelimesi gibi; Marks, yeni bir kavram sistemini ve teoriyi, burjuva uygarlnn kavramlar ve kavraylarn bol bol kullanarak aklamaktadr. Marksn ortaya att yeni kavramlar ile onu aklamakta kulland kavramlar arasnda bir eliki bulunmaktadr. Bir yandan retim li kileri kavramn ortaya koymakta; bir yandan onu bir bakma burjuva toplumunun toplumsal szleme yapan bireyi gibi insanlar aras iliki gibi kullanmakta ve yle ifade etmektedir. Marksizm aydnlanmann ocuudur nk. Yine Marksn kendi ifadesiyle Gemi kuaklarn miras yaayanlarn zerine bir kabus gibi kmektedir. * Tekrar ederek balayalm. Sosyal Hayvan Zoon Politikon anlamyla nsan kavram Biyolojik bir kavramdr; sosyolojik bir kavram deildir. Birey Anlamnda, aralarnda yaptklar anlamalarla veya ilikilerle Toplum veya retim likilerini yaratt varsaylan anlamda nsan kavram ise, modern toplumun rgtlenmesinin dayand; modern toplumun dininin bir kavramdr. Bu anlamda da bilim d (ideolojik) bir kavramdr; sosyolojik bir kavram deildir. Sosyolojik olarak, nsan modern toplumun dininden olandr. Yani Mslman ya da Hristiyandan farkl bir kavram deildir. slam dininden olana nasl Mslim deniyorsa, Dinin bir inan olduunu; zel ve politiin ayr eyler olduunu syl eyen ve bu kabule dayanan dinden olanlar da nsandr. nsan kavramnn biricik sosyolojik karl budur. rnein kendisinin slam inancnda olduunu, yani dinlerin bir inan olduunu syleyen bir Mslman, eer kendisinin kendisi hakkndaki yargsyla deil, sosyolojik olarak deerlendirilirse, Mslman deil, nsandr. Bir nsan, hem Mslman hem de nsan olamaz; hem Hristiyan hem de nsan (yani birey) olamaz. Tpk hem Alevi hem Snni olamayaca gibi. Hristiyan, Alevi, Mslman, Budistler vs. de nsan olamazlar. Bu gn Budizme inandklarn; slama inandklarn; Alevi inancnda olduklarn syleyenlerin hepsi, nsandrlar, Alevi, Mslman veya Hristiyan deildirler. nsan olmak, birey olmak, modern toplumun dininden; yani dinin inan olduunu syleyen dinden olmaktr. nsan ancak bu anlamda, hukuki ya da biyolojik bir kavram olmaktan kar, bilimsel ve sosyolojik bir adlandrma haline gelir. Tam da bu nedenle, sosyolojik bir kavram olarak insandan tarihte sz edilemez, dolaysyla da onlar aralarnda ilikiye girip, retim ilikilerini de yaratamazlar. retim likileri, Tarihsel Maddecililiin bir kavramdr, sosyolojik bir kavramdr. Ama bu kavram aklamakta kullanlan insan kavram sosyolojik bir kavram deildir. retim 331

likileri kavram iin ne biyolojik, ne de ideolojik (birey anlamnda), ne de sosyolojik anlamyla (yani modern toplumun dininden olan anlamnda) insan gerekmez. retim likilerinin bireyler aras bir iliki gibi grlmesi, btnyle modern kapitalist toplumda var olabilir; onun altyapsnn incelenmesiyle bu anlalabilir. Onu byle grmenin kendisi, modern toplumun dininin dayand temel bir dogmadr. Ne var ki, bu ok farkl anlamlarn, hep ayn szckle karlanmas ve ortaya kan karklk, bu kavramlarn modern toplumun dininin kavramlar olarak kullanldn gizlemektedir. rnein nsandan sz edildiinde, onun zoon politikon anlamnda sylendii, dolaysyla bunun bilimsel bir kullanm olduu sanlmaktadr. Ama biyolojik bir kavram, sosyolojik bir kavram olarak kullanmann hibir bilimsel deeri yoktur, o sadece ideolojik bir kavrama bilimsel bir grnm salar, yanlsamaya yol aar. Yani burjuvazinin ya da modern toplumun dini, baka bilgi veya bilim dallarna ait olan kavramlar, tamamen baka anlamlarda bizzat kendi rgtlenmesinin temeli olan kavramlar olarak kullanmakta ve kendi ideolojisine onlar araclyla bilimsellik maskesi takabilmesidir. rnein Burjuva toplumunun rgtlenmesinin dayand insan kavram, ideolojiklii ok ak olan bu kavram, biyolojik anlamda insan kavramnn ardna gizlenerek, sosyolojik bir kavram gibi kullanlmaya baland an btn sosyoloji, burjuva toplumunun rgtlenmesinin bir aracna dnr. Aslnda aklanmas gereken eyin kendisi, sanki bir aklama aracym gibi grnr. Ayns, daha nce Beiki Eletirisinde de gsterdiimiz gibi, Din veya nan kavramnda da olur. Burjuva sosyolojisi, aydnlanma, dini inan olarak tanmlar. nan, tpk insan kavramnn sosyolojik bir kavram olmayp biyolojik bir kavram olmas gibi, sosyolojik olmayan epistemolojik bir kavramdr. nan, bundan baka ayn zamanda hukuki, burjuva toplumunun rgtlenmesinin temeli olan bir kavramdr; zele ait, politik olmayan anlamna gelir ve zel ve politik ayrm; yani burjuva toplumunun rgtlenmesinin temeli buradan kar. Kavramn bu biimiyle ideolojik, hukuki, burjuva toplumunun rgtlenmesine ait bir kavram olduu ok aktr. Ama bu inan kavram, epistemolojik inan kavramnn, bilimsel olann zdd anlamandaki inan kavramnn ardna gizlenerek, sosyolojik bir kavram gibi ortaya kar. Bu andan itibaren, sadece din kavramnn kendisi deil, sosyolojik analizin tm kavramlar da birer ideolojik kavram haline dnr. Nasl olur bu? Sosyolojik olarak, Din inan deildir. Din tm styapy kapsar; styapnn somut grnmdr. Ve bu nedenle; Dine din (inan) denmesi de bizzat, modern toplumun dini, yani modern toplumun tm st yapsnn somut bir grnmdr. Din tm styap olarak ele alndnda, dinin anatomisini, yani yapsn veya o yapnn ilevlerini incelerken, ideoloji, sanat, hukuk, politika, ahlak vs. dini oluturan yapy analizin aralar olabilir ve byle kullanlabilir. Bu anlamda, bu kavramlar sosyolojik analizin

332

kavramlar olabilir. Ama byle olmalar iin, her eyden nce, dinin iinde; dinin analizinin aralar olmalar ya da dini oluturan eler olmalar gerekir. Ama Din, bir inan, bir ideoloji, bir bilin biimi olarak tanmland an, bu kavramlarn hepsi; dinin yan sra; tpk din gibi, modern toplumun rgtlenmesinin aralar olan, hukuki ve ideolojik kavramlar haline dnrler. Artk o andan itibaren aklamann aralar deil, bu yeni anlamlaryla bizzat aklanmas gereken fenomeni olutururlar. Yani niin bu kavramlarn dinin yan sra denerekten anlamlandrld aklanmas gereken fenomendir; tpk dinin niin inan olarak tanmland gibi. Bunu somutlamaya alalm. nk farkl ieriklerin ayn szcklerle karlanmas, bunun anlalmasn olaanst zorlatrmaktadr. yle bir rnek verelim. Sanat veya estetik, ister modern ister antik veya arkaik olsun, dinin dnda var olamaz. Laik olduu sylenen modern sanat da, laiklik, yani dini inan ve zel olarak tanmlamak modern toplumun dini olduu iin, bu dinin dnda anlalamaz. Orhan Pamuk, Benim Adm Krmz adl romannda, minyatrde niin perspektif olmadn ok gzel aklyor rnein. Bu onlarn perspektifi bilmemelerinden deil, ki yle olsayd, bilmemeleri bile, bizzat retim ilikileri ve o ilikilerin ifadesi olan styap yani din araclyla aklanabilirdi, perspektifin o toplumun styapsyla yani diniyle uyumamas nedeniyledir. Ayn ekilde, artk perspektifsiz resim olmamas da, minyatr olmamas da, bizzat modern toplumun dini iinde anlalabilir. Eskiden insan, birey olmad iin perspektif yoktu; imdi btn toplum bireylerden olutuu iin minyatr yoktur. Yani sanat ancak tmyle styap olarak dinin iinde anlalabilir ve dinin (styapnn) analizinin bir arac olabilir. Ama dini inan olarak, sanatn veya estetiin yan sra, bir styap kurumu; bir bilin biimi vs. olarak aldnz an, sadece Din kavramn deimi olmaz, sanat ve estetik kavram da; o dinin iinden; onu analizin bir arac olmaktan kar; dinin yan sra styapy oluturduu sylenen bir ideolojik kavram haline; burjuva toplumunun rgtlenmesini salayan bir kavram haline dnr. Ama bu haliyle artk, somut toplumda aslnda din dnda bir sanat olmadndan, ne modern, ne antik ne de arkaik sanat, ne de dini anlamak mmkn olur. Ya da bunu daha ak grmek iin Hukuku ele alalm. Tarihte btn hukuk sistemleri din iinde var olur. ster Alevinin Dar, ister slamn Kads, ister Modern toplumun Hakimi, hepsi styapnn yani Dinin yaplannn bir aracdr. Dinin dnda bir hukuk yoktur. Biz zat din d olduunu syleyen modern hukukun kendisi, dini inan olarak tanmlayan ve hukukun din dnda olduunu syleyen hukukun iindedir. Bu nedenle, hukuku dinin dnda anlamak mmkn deildir. Hukuk, styapnn, yani dinin analizinin bir kavram o labilir. Ama dini bir inan, bir bilin biimi olarak, bir styap kurumu olarak; hukukun yan sra tanmladnz an, sadece dini inan olarak tanmladnz iin deil; din d bir hukuk varm gibi koyduunuz iin, ki bu tam da modern toplumun dinidir, hukuk kavramn da ideolojik bir kavram haline dntrm olursunuz .

333

Bu anlam kaymas politikadan ahlaka her alanda grlebilir. Din d bir politika mmkn olmamasna ramen, politik, dinin yan sra bir styap kurumu gibi tanmlandnda; styapnn(dinin) bir esi olmaktan; bir analiz arac olmaktan kar, rnein zel olmayan anlam kazanr. Modern toplum ise, btnyle bu zel ve politik ayrmna dayanmaktadr. Modern toplumun dininin z, zel ve politik ayrmnn kendisidir. te, Tarihsel maddecilii aklamasnn daha ilk satrnda, insan kavramyla burjuva toplumunun rgtlenmesinin bir arac olan bir kavram, sosyolojik bir kavram gibi ele alan Marks, dier kavramlarda da ayn yanl yapar. Tpk Burjuva uygarl gibi, Dini bir inan, bir bilin biimi olarak, bir styap esi olarak tanmlar. Dolaysyla, onunla birlikte, Ahlak, Hukuk, Politika vs. hepsi burjuva toplumunun rgtlenmesinin arac olan kavramlar haline dnr. Sonra da bu kavramlar, sanki artk bu yeni anlamlaryla sosyol ojik analizin kavramlarym gibi, Tarihsel Maddeciliin kavramlarymasna kullanmaya kalkar. Artk oradan itibaren Marksizm bir sosyoloji deil; burjuva toplumunun ideolojisi olur. Tarihsel Maddecilik, Tarihsel Maddecilik olmaktan kar. Tekrar alntyla grelim. Bu gibi altst olularn incelenmesinde, daima, iktisadi retim koullarnn maddi altst oluu ile -ki, bu, bilimsel bakmdan kesin olarak saptanabilir-, hukuki, siyasal, dinsel, artistik ya da felsefi biimleri, ksaca, insanlarn bu atmann bilincine vardklar ve onu sonuna kadar gtrdkleri ideolojik ekilleri ayrt etmek gerekir Grld gibi, Marks, tam da dini, bir inan, bir bilin biimi olarak ele alarak, onun siyasal, hukuki, artistik, felsefinin yanna koymaktadr. Ama o andan itibaren, aslnda onlar da, modern toplumun dininin kavramlar haline; ideolojik ve hukuki kavramlar haline gelmi olmaktadrlar. Ve Marks onlar, sosyolojinin kavramlarym gibi kullanmaktadr. Marksizmin bir styaplar teorisinin yokluunun, metodolojik kkleri de tam buradadr. Din dnda btn bunlarn hi birisi olamayaca iin, bir st yaplar teorisi de bulunmamaktadr. Bir styaplar teorisi bulunmad iin, bu kavramlarn burjuva toplumunun styapsnn aralar olduunu grememektedir. Bunu gremedii iin de, bu kavramlar sosyolojik analizin aralarymlar gibi kullandndan bir styaplar teorisi kuramamakta ve bu kavramlarla kuramayacan grememektedir. Kendi kuyruunu yakalayamayan kedi metaforlaryla anlatmak istediimiz; Marksizmin burjuva toplumunun kavramlarn kulland iin burjuva toplumunun kavramlarn kullandn grememesidir. * Peki, bu Dini bir inan, bir bilin biimi, styapnn bir gesi olarak tanmlama ve tm dier styap elerini de birer ideolojik kavrama dntrmek ve sonra da bunlar sosyolojik kavramlar olarak kullanmak, Tarih ve Devrim kavramnda nasl bir arplmaya yol amaktadr? imdi ksaca onu gstermeyi deneyelim. Din tm styap olduuna gre, o ayn zamanda Hukuktur. Yani ayn zamanda Ml kiyet likileridir. Dinin dnda mlkiyet ilikileri olamaz. 334

Peki Mlkiyet ilikileri nedir? Bizzat Marks yle diyor: toplumun maddi retici gleri, o zamana kadar iinde hareket ettikleri mevcut retim ilikilerine ya da, bunlarn hukuki ifadesinden baka bir ey olmayan, mlkiyet ilikilerine ters derler Yani Mlkiyet ilikileri retim likilerinin hukuki ifadesinden baka bir ey deildir. Ama dinin dnda, Mlkiyet likisi diye bir ey var olamadndan, din arkaik, antik ya da modern toplumda, Mlkiyet likisi, yani aslnda retim likisisinin ifadesidir. Dinin dnda bir Mlkiyet likisi; Bir retim likisi var olamaz. Bu durumda, dini anlamak iin, yani bir toplumun styapsn anlamak iin, retim likilerini; retim likilerini anlamak iin onlarn hukuki ifadesi olan Mlkiyet likilerini, yani Dini anlamak gerekir. Yani Dinin dnda, onun yan sra, Mlkiyet likisi olmadna gre, Mlkiyet likisinin deimesi demek, dinin deimesi; tm styapnn deimesi demektir. O zaman Devrim de, bir dinden dier dine gei demektir . Bir dinden dier dine geme olmadan, bir devrimden, mlkiyet ilikileri deiiminden sz edilemez. Marks, Devrim Teorisini yle kuruyor: retici glerin gelimesinin biimleri olan bu ilikiler, onlarn engelleri haline gelirler. O zaman bir toplumsal devrim a balar. ktisadi temeldeki deime, kocaman styapy, byk ya da az bir hzla altst eder. Peki styap, Din denen eyin karl olduuna gre; din dnda mlkiyet ilikileri de olamayacana gre, o zaman yukardaki satrlar, Burjuvazinin dine inan diyen ideolojisinin kavramyla deil de, Bizzat Marksizmin, Tarihsel maddeciliin kavramyla Marksn satrlarn yle okumak ya da yazmak gerekir: ktisadi temeldeki deime, styap denen Dini byk ya da az bir hzla alt st eder. Byle okunduu an, devrim anlayndaki bu deime, hem tarihin kavrannda, hem de programda deime anlamna gelir. Bylece hem Tarihi hem de dinleri (yani toplumlarn styaplarn) anlama olana doar. rnein, bu bize Tarihsel Maddecilik kitaplarnn hepsindeki ok temel bir eksii aklama ve giderme imkn verir. Bilindii gibi, Marksizme gre bu tarihsel gidiin devrimlerle olmas gerekiyor. Ama Marksist el kitaplarnda, Modern burjuva devrimlerinden baka bir devrimden sz edildiini bulamayz. rnein, (bu kavramlarn yanll da ayr bir konu olmakla birlikte) kleci topluma veya feodal topluma hangi devrimle geilmitir? Eer Marksn yukardaki ifadeleri doruysa, hzl ya da yava bir devrimler olmu olmas gerekir. Ama bu ynde bir gnderme yoktur.

335

(Kvlcmlda Tarihsel Devrim kavram vardr ama o da Marksn hatasyla malul olduundan, dikkati ektii devrimleri, retici Gler kavramnn ieriini deitirerek aklamaya alr. Yani uygarlklarn ve uygarlk rnesanslarnn aslanda dinsel, yani toplumun styapsna ilikin deiimler olduunu syleyemez.) Yani mlkiyet ilikilerini ve hukuku, dinden bamsz ve onun yan sra var olan bir ey olarak grnce, tarihteki devrimler de tanmlanamamaktadr; Tarih devrimsiz bir tarihe dnmektedir. Hlbuki Mlkiyet ve hukuki ilikilerin deiiminin bunlar din dnda var olamayacandan, dinlerin deiimi anlamna geldiini bilirsek hemen bu sorun zlmektedi r. Peygamberler; tek tanrl dinlere geiler veya efsanelerin tanrlam yeni dinler kuran kahramanlarnn aslnda hep devrimler yaptklar; toplumlarn styapsnn yeni bir rgtlenmesine nclk ettikleri ortaya kar. slam veya Muhammet bir devrim ve devrimci olarak ortaya kar. sa ya da Hristiyanlk da ayn ekilde. Bylece, tarih kavray da, o ilkel, kleci, feodal tarzndaki, mlkiyet ilikisini dinden koparan, metafizik balamndan ve deli gmleinden kurtulur. nsanlk tarihi Komn, Uygarlk ve Modern Kapitalizm biiminde ok net ve her birinden dierine gei bir dinden dier dine geie tekabl eden bir anlalrlk kazanr. Bundan sonra, o dinlerin, yani retim ilikilerinin karlkl ilikilerinin ortaya karaca eitli varyasyonlar anlamak ve zmek ocuk oyunca haline gelir (Bunun rneklerini, Beiki Eletirisi adl kitapta, Alevilik, afilik, slam, Budizm, amanizm balamnda ana hatlaryla gstermeye altk.) Bylece btn nemli din kitaplarnn, destanlarn; peygamberler tarihinin ve btn felsefe tarihlerinin devrimlerin tarihini anlattklar veya bu devrimlerle ortaya kacak st yapnn temellerini attklar ortaya kar. Bu bak ayn zamanda, aydnlanmacya sama grlen ve aslnda aklanamayan dinlerin ve din kitaplarnn, dinin temeli olan tapnaklarn niin byle merkezi, tm toplumsal hayat kapsayan bir yeri olduunu; o sama gibi grnen kitaplarn nasl bu kadar etkili olabildiini de aklar. Zaten dini inan olarak ele alan burjuva sosyolojisi, bizzat onun aklama olanan da yitirir. Btn insanlk tarihi, hurafelere inann tarihi olarak grlr. O halde, bizlerin btn tarih bilgisi, btn tarih kitaplar da, modern burjuva toplumunun kavramlaryla arplm olarak tarihe baktndan ve onu yle aktardndan, batan aa bilim ddr; ideolojiktir ve burjuva toplumunun rgtlenmesinin aralardr. Onlar da Modern Toplumun Kssas- Enbiyalardr. O halde tm tarihin yeniden grlmesi ve yazlmas gerekmektedir. Ama bu daha da nemli olarak, bizlerin gelecee ilikin programnda ve devrim tasavvurlarnda mthi bir alt stlk yaratr ve imdiki program ve tasavvurlarn, burjuva uygarlnn kavramlarna skm olduun gsterir. Bir ocuun bile yapabilecei ilk karsama udur: retim ve Mlkiyet ilikisi, byle birbirine bal ise, Mlkiyet ilikisini deitirmek ayn zamanda dini deitirme olmak

336

zorundaysa, bizlerin yapaca devrim, bir din (styap) deiikliine tekabl etmelidir. Bu din (styap) ne olacaktr? Modern Kapitalist Toplumun styaps, ya da dini, zel ve politik ayrm; din, hukuk, kiisel, estetik vs ayrm olduuna gre; bu ayrmn kendisi aslnda sosyolojik ayrlmazln ifadesi olduuna gre; sosyalist bir devrimin styaps, her eyden nce, burjuvazinin dininin bu ayrmna son vermek zorundadr. Yani sosyalist devrim, zel - Politik ayrmn ortadan kaldran bir styap, yani din gerekletirmelidir. Dier bir ifadeyle nasl nsan, Mslman, Hristiyan veya Aleviyi yok ettiyse; Sosyalizm de nsan yok etmek zorundad r. Ceza suun cinsinden olmaldr. Ancak o zaman bir Sosyalist Devrimden sz etmek mmkn olabilir. Ama nsan yok etmek iin de nce onu nce ortaya karmak zorundadr. Trk, Alman, Fransz, Amerikaly yok ederek ancak nsan var edebilir. Ayrca pek ala, ayn din iinde; ayn retici glerin gelimilii dzeyinde, farkl mlkiyet ilikileri; yani farkl dinsel biimler olabilir. rnein, kara sabana dayanan Komn de olabilir; Klecilik de; yarclk da. Ayn ekilde, zel politik ayrmna dayanan, Ortak mlkiyet de; zel mlkiyet de olabilir. Bunlar ayn uygarlk iindeki varyasyonlardr. rnein Antik dinlerde ve ada, Komnn toplumsal arl Ortak mlkiyetin ve dolaysyla dinin farkl yorumlarn (Tarikatler, mezhepler) getirmitir. Ayn ey Modern ada da olabilir. Komnn yerini ezilen snflar aldnda, burjuva uygarlnn dininin heretik biimleri ayn din erevesinde ama farkl mlkiyet biimi iinde olabilir. Ve tarih olduun da gstermitir. Sovyetler ve dierleri. O halde, Ekim Devrimi ve onun kurduu dzen, modern toplumun dini iinde farkl bir mezhep gibi kavranabilir. O, burjuva ya da modern uygarl ve dini sorgulamam; o uygarlk ve din erevesinde, ezilenlere daha elverili yaam koullar sunacak, mlkiyet ilikileri salamay hedeflemitir. (Bunu da tamamiyle baard sylenemez.) Yani bir bakma, Marksizm, buraya kadar gsterdiklerimizle, bizzat kendisi, burjuva uygarlnn ufkunda kaldndan, o uygarln iinde heretik bir muhalefet (zndklk) olarak kalmtr. Baka bir uygarl programlatramamtr. Dolaysyla Ekim Devrimi, tpk slamiyetin Gebe Ouzlar veya Berberiler eliyle yaylmas ve biraz genlik as almas gibi; burjuva uygarlnn iiler eliyle yaylmas ve biraz genlik as almasdr . Onun styapsn sorgulamaz ve dokunmaz, aksine yayar. Baka bir styap yani Din kurmak zorunda olan i ve sosyalist hareketin program, kendisini, sadece mlkiyet ilikileri ve politik ilikilerle snrlayamaz. imdiye kadar btn programlar byle oldu ii hareketinde. Ama byle bir durum mmkn deildir, bizzat bu program anlay; dinin yan sra, hukuk ekonomi, politika tarzndaki burjuva toplum rgtlenmesinin temeliyle damgaldr. Program tm styapy kapsamak zorundadr. Kendisini, sadece, ekonomik, hukuki ve politik tekliflerle snrlayan ve bundan tesini bilinmeze brakan bir program, burjuva uygarlnn kategorilerinin dna kamad iin, o uygarln karsnda bir alternatif de oluturamaz.

337

Program, ayr bir Din, yani tmyle styap olmak zorundadr. Bu, bugnk styapnn temelini havaya uurmak olarak anlalmaldr; tm ayrntlarn belirtilmesi, gelecein toplumu iin Mutfak reeteleri hazrlamak olarak deil. Yani, rnein, zel, politik, ekonomik ayrmna son vermek; onun kendisini sorgulamak zorundadr. Ama bunu yapabilmek iin, kendisinin ncelikle, burjuva uygarlnn kategorilerinin sosyolojik kategoriler deil; burjuva uygarlnn kategorileri olduunu gstermek zorundadr. Burada yapmaya altmz tam da budur. Bylece, baka bir uygarl programlatrmak veya ahlaki bir boyut eksiklii gibi birok Marksistin szn ettii sorunlar da bir kl darbesiyle zlmektedir. Dinin tmyle styap olduu nermesi, Gordiyos dmn kesen skenderin Klc gibidir. Marksizmin ve sosyalist hareketin ve ii hareketinin kr dm olmu btn sorunlar, birbiri ardndan bir kl darbesiyle zlmektedir. Yeter ki bu klc kullanmay bilelim. Bizzat Marksizmin ve Sosyalist hareketin ve i hareketinin tarihine bu k altnda baktmzda, o da baka bir anlam kazanmaktadr. Henz byle bir program anlayna ve bu anlayn teorik temeli olan Tarihsel Maddecilie varamamas, Marksizmin ve ii snfnn, onun henz, tarihsel olarak burjuva uygarln aacak olgunlua varmadn; keza, o toplumun henz olanaklarn tketmemiliini de gsterir. Marks bizzat nszdeki satrlarnda kendisinin bu zaafn da aklayan anahtar sunmaktadr: erebildii btn retici gler gelimeden nce, bir toplumsal oluum asla yok olm az; yeni ve daha yksek retim ilikileri, bu ilikilerin maddi varlk koullar, eski toplumun barnda iek amadan, asla gelip yerlerini almazlar. Onun iindir ki, insanlk kendi nne, ancak zme balayabilecei sorunlar koyar. nk yakndan bakldnda, her zaman grlecektir ki, sorunun kendisi, ancak onu zme balayacak olan maddi koullarn mevcut olduu ya da gelimekte bulunduu yerde ortaya kar * i hareketi, bir bakma, rm imparatorluk veya uygarlklar ykan, ele geiren, ona ilk zamanlarnn dinamizmini veren ama onu baka bir kaliteye, daha stn bir uygarla geiremeyen gebe fatihlerin durumuna benzemitir. Her devrim, daha yaylrken, ayn zamanda rmeye gerilemeye de balar. ster Hristiyanlk, ster slam olsun bu grlebilir. Bu ryen uygarln dini ile dinlenmi gebe fatihler onu ykarken ayn zamanda, yayarlar. Ouzlarn, Bizans ve Abbasi mparatorluklarn yk gz nne getirilsin. Ama bu yay, bizzat kendisi de ayn o dini rten glerin etkisi altndadr. Yani Seluklular rnein, Abbasileri daha ykarken, kendileri de slamiyeti rten toplumsal glerin etkisi altna girerler. Dier yandan, yktklarn orijinal biimiyle de kuramazlar, onun yozlam biimlerine bir dinamizm verirler. rnein, slamn ilk yllarnda Halifeler seilirken, bu Seime bir dn olmaz artk. Yeni Fatihler de kkn dnemin soydan gelen 338

Sultanlar olurlar. lk fetih gnlerinin, eitler arasnda birinci olan askeri nderi, kendisine taze bir soluk verdii dinin hzl knden de hzl bir ekilde, daha zaferinin kan klcnda kurumadan, eit yoldalarn, kardelerini ldrmeye balar. Diyelim ki Seluklu ve Osmanl yayllar; gebeler eliyle yaplm slam devrimi; ya da bu devrimin yaylmas idiyse; Endls, Berberler eliyle yaplm slam devrimi yayl idiyse; Ekim Devrimi de; burjuva devriminin, modern dinin, iiler eliyle yaplmas ve yaylmasdr. iler, Ekim Devriminde, bizzat, ayr bir din olmayan; sadece mlkiyet ve devlet ilikilerini dzenleyen programlaryla, baka bir din kuracak kapasitede olmadklarn ama o uygarln dinine ilk dnemlerinin canlln verebilecek kapasitede olduklarn bir ekilde ifade etmi oluyorlard. Bu ayn zamanda, kapitalizmin henz olanaklarn tketmemiliinin de bir ifadesiydi. Tam da ii hareketi ve sosyalizm, burjuvazinin dininin tesine geemedii iin, krize girmi bulunmaktadr. Yani sosyalizmin ve i hareketinin krizi, bu nedenle, burjuva uygarlnn krizinin bir grnmdr. Burjuva uygarl ve dini, olanaklarn tkettii iin, ii hareketi ve sosyalist hareket, o dinin kabulleri iinde bir program oluturamamaktadr. Bir dinin gericilemesi, yozlamas bakadr, olanaklarn yitirmesi bakadr. slam daha Halifeler dneminde yozlamaya balar; ama bu yozlam biimiyle bile, hala yaylmasn srdrr nk olanaklarn tketmemitir. Burjuvazinin dini, Daha Thermidor gnlerinde, gericilemeye balamt; tpk Emevilerin egemenlii ile, halifelerin seiminin ve silahl Mslmanlardan oluan ordularn tasfiyesi ile halifeliin soydan geiini geirmeleri gibi, Napolyonun kendini mparator ilan etmesiyle slam devrimiyle ayn akbeti paylamaya balamt. Ama bu burjuvazinin dininin, olanaklarn tkettii anlamna gelmiyordu. i hareketi ve sosyalist hareket esas olarak, tpk Komn yaamndan yeni kan Ouzlar veya Berberiler gibi, bu dinin ilk devrimci dneminin hayallerinin ve st yapsnn peindeydi. Buna eklemek istedii ayr bir uygarlk deil; o uygarln eitsizliklerine ve ar smrsne son vermekti. Yani o uygarlkta bir reformdu. Bunu Mlkiyet ilikilerini deitirerek elde edebileceini dnyordu. Ama iktidar ele geirdiinde, Yani Ekimde, bu uygarln gerici biimlerinin de yaycs oldu tpk gebe fatihlerin feth ettikleri uygarln gerici biimlerinin yaycs olmalar gibi. Burjuva uygarlnn dini, ilk balardaki vatanm yeryz, milletim insanlk diyen ilk ideallerini terk etmi ve politik olan, dile, dine veya belli bir toprak parasna gre tanmlayan gerici bir biime gemiti. i hareketi, bir yandan Demokratik Cumhuriyet programyla bu dinin henz devrimci dneminin ideallerini savunurken, dier yandan, Uluslarn Kaderini Tayin Hakk parolas altnda, bizzat kendisi, modern toplumun dininin bu gerici biimin yaycs oldu. Ve bizzat kendi urad, genlik as yapt dinden, (zel sava koullar, Snfn yok olmas; tecrit olmas vs. gibi nedenlerle), hi de daha yava olmayan kendi rmesi (Stalinizm) sonunda, burjuva uygarlnn dininin, en gerici biiminin bir yaycsna dnt.

339

Bu modern toplumun dininin demokratik kkenlerine bile kar kar oldu. Tpk, Ouzlarn, henz Snniliin veya soydan halifeliin olmad ilk slamiyetin deil de, Snniliin yaylmasnn aralar olmalar gibi. Ekim Devrimine bu tarz yaklam Troki ve Leninlerin yaklamlar ile elimemekte, onlar da iermekte ve daha geni bir perspektiften onlar yeni bir k altnda grmektedir. rnein, ABDnin niye iindeki cumhuriyetleri corafi paralar ve bir dnya birlei k devletinin paralar gibi adlandrrken; ilerin devrim yapt Sovyetlerin; cumhuriyetleri, dile, dine gre tanmlanm uluslar halinde tanmlad; niye bu gn milliyetiliin en gerici biiminin yayldn; hatta kendi kn bile aklamaktadr . O halde, Ekim Devrimi, iler eliyle yaplm bir burjuva devrimi veya burjuva uygarl yaylmasdr. Burjuva uygarlnn styapsn yaym, ama ilk zamanlar onun devrimci dnemine belli bir dn ierirken, kendi hzl yozlamasyla, onun en gerici biiminin de yaycs olmutur. Elbette Leninler, Trokiler Sosyalisttiler. Milyonlarca ii ve sosyalist, Sosyalist bir devrim yaptn dnyordu. Ama yaptklar, znde iiler ve Sosyalistler eliyle yaplm bir burjuva devrimi, daha dorusu bu devrimin, burjuva uygarlnn bir yaylyd. Bunun daha eitliki bir versiyonu amalanyordu. Kald ki ona bile ulalamad. Tarihte de benzerlerdi vardr: Karmtalar gibi. Onlarn sosyalist inanlarndan zerrece phe etmiyoruz ve kendimizin onlarn mcadelelerinin srdrcs gryoruz. Ama Marksn dedi gibi, Nasl ki, bir kimse hakknda, kendisi iin tad fikre dayanlarak bir hkm verilmezse, byle bir altst olu dnemi hakknda da, bu dnemin kendi kendini deerlendirmesi gz nnde tutularak, bir hkme varlamaz; tam tersine, bu deerlendirmeleri maddi hayatn elikileriyle, toplumsal retici gler ile retim ilikileri arasndaki atmayla aklamak gerekir. Burada yapmaya altmz tam da budur. 09 Ekim 2005 Pazar

340

nsan Nedir?
Bilmeyecek ne var? diye dnlebilir yukardaki balk grlnce. Ama bu sanld kadar kolay bir soru deildir ve bu sorunun cevab aratrlnca karmza btn bildiklerimizi alt st eden bir sonu kar. Byle en bilindii sanlan eyler , genellikle en az bilinen eylerdir. Bu yazda ite, nsann ne olduu noktasnda younlaacaz. Tpk Din gibi, Kltr gibi, Toplum gibi, Ulus gibi, onun da aslnda herkes tarafndan bilindiini ama i tanmlamaya gelince bilinmediini; ama sadece bu kadar dei l, bilinmediinin de bilinmediini gstermeye alacaz. Aada, nsann sosyolojik deil, btnyle, Burjuva uygarlna ait bir kavram olduu, burjuva uygarlnn kendi dininden olanlara insan dedii gsterilmeye allacaktr. Yani nsan, aslnda, tpk Mslman, Hristiyan gibi, bir dinden olana o dinin verdii isimdir. Bunun nasl devrimci ve alt st edici bir nerme olduunu anlamak iin, bu nermeden ka n iki sonucu burada ifade edelim. Bir insan (Biyolojik bir kavram olarak insan kk har fle, Modern toplumun dininden olan anlamnda nsan byk herfle yazmak daha doru olabilir.), hem nsan hem Mslman (veya Hristiyan, veya Alevi) olamaz. Tpk hem Hristiyan hem Mslman olunamayaca; tpk hem Totemlere hem Allaha dayanan bir dinden olunamayaca gibi. nsanlarn, nanc Mslman olabilir. Ama slam inancndan olmak, Mslman olmadn sylemekle eittir. Bunu gnmzn en yaygn dinine uyarladmzda dier bir sonu daha kar. Hi kimse, hem nsan, hem de Trk, Krt, Yunan, Fransz, Alman, Amerikan vs. olamaz. nsan (burada kk harfle insan, yani biyolojik bir tr olarak) nsan ise Trk deildir. Trk ise nsan olamaz. Keza, Trk ise Mslman deildir; Mslman ise Trk olamaz. (Ya da Ortodoks ise rnein Rus deildir, Rus ise Ortodoks deildir.) lk bakta ok sama ve saduyuya aykr gibi grnen bu sonularn niye byle olduunu grmeyi ve gstermeyi deneyelim. * Tekrar soralm: nsan nedir? Ya da bu soruyu daha net ve ak olarak yle soralm: Sosyolojik bir kavram olarak nsan nedir? nsan hakknda bir ok tanm bulunmaktadr: sosyal hayvan, dnen hayvan, alet yapan hayvan, glen hayvan, sanat yapan hayvan, dini olan hayvan, konuan hayvan vs. vs.. Peki, bu tanmlar nasl tanmlardr? Nasl tanmlardr derken unu ka stediyoruz:

341

Bu tanmlar sosyolojik tanmlar mdr? Bu tanmlar bize sosyolojik olarak nsann ne olduunu aklar m? Hayr. nk bu tanmlarn hepsi biyolojik tanmlardr. Bu tanmlarda yaplan i: sosyolojik olarak insann ne olduu deil, bir canl olarak, bir hayvan olarak insann ne olduunu tanmlamaktr. nk bu tanmlarn hepsi, insan dier hayvanlardan (memeli veya canllardan) ayran kriterlerle insan tanmlamaktadr. Bu tanmlarn hi birinin sosyolojik bir anlam yoktur. Bu tanmlar nsann sosyolojik olarak ne olduu sorusunun cevabn vermemektedirler. Sosyolojik olarak bakldnda, bu tanmlarn aslnda birer totolojiyle sonulandklar grlr. Bunlar iinde en bilineni ele alalm. nsann Sosyal Hayvan olduunu. nsan sosyal hayvandr dediinizde, onu dier hayvanlardan ayran zelliini belirten biyolojik bir tanm yapm olursunuz. Ama Sosyal, yani toplum veya toplumsal nedir? Diye sorulduunda, bu sefer, onun insanlardan veya insanlar aras ilikilerden olutuunu sylediinizde, hibir eyi aklam olmazsnz. nk insann kendisini sosyal ile aklyordunuz. Sosyali insan ile aklamaya kalkmak, biraz devri daim makinesi yapmaya kalkmak gibidir. O halde bu tanm bize insann ne olduunu, sosyolojik bir kavram olarak nsann ne olduunu aklamamaktadr. Bu tanmdaki nsan kavramn anlamak iin, Toplum kavramn anlamak gerekmektedir. Ama toplumu anlamak iin, nsana bavurmak, tam bir fasit dairedir. * O halde bizler soruyu yanl sormaktayz. Bu durumda soruyu yle soralm. nsan sosyolojik bir kavram mdr? Bunu yle de ifade edebiliriz: nsan, Sosyolojik analiz iin kullanlabilecek, rnein Snf, retim likileri vs. gibi bir kavram mdr? Yoksa rnein bu kavramlar kullanlarak analiz edilmesi, ne olduunun anlalmas gereken, tpk ulus gibi, sosyolojik bir fenomen midir? Yani insan, sosyolojik olarak bir analiz arac mdr? Analiz konusu, nesnesi midir? Bunun byle olup olmadn anlayabilmek iin, onu bir analiz nesnesi (konusu) olarak ele almamz gerekmektedir nce. O halde nsan bir analiz konusu olarak ele alalm ncelikle. Evet nsan sosyal hayvandr tanm, ieriiyle biyolojik bir tanmdr; ama bizzat bu tanmn kendisi, toplumsal bir fenomen olarak, ayn zamanda sosyolojik bir analizin konusu olabilir ve olmaldr. nk, nsan sosyal hayvandr tanm, bu tanmn kendisi, biyolojik bir fenomen deil, sosyolojik bir fenomendir. Biliyoruz ki, nsan, tarihin baka dnemlerinde baka trl de tanmlanmtr sosyolojik olarak. nsanlar niin ne zaman nsan sosyal hayvandr demilerdir? Bu sosyal hayvandan ne anlamlardr? Bu sorularn cevabn aratrdmz takdirde, nsann sosyolojik olarak ne anlama geldiini, bu kavramn neyin karl olduunu aa karabiliriz.

342

Bunun iin de, bu ok bilinen tanmn kklerine gitmek, bizlere bir ipucu verebilir. * Biliyoruz, bu insan sosyal hayvandr tanm, btn zamanlarn en byk ve sistematik dnr olan, Aristodan gelir. O insan zoon politikon olarak tanmlar. Bu Zoon politikon tanm, modern ada, Politik hayvan ya da sosyal hayvan olarak (Marks) evrilmitir. Peki, bu evirme dour mudur ve bu evirmenin ne gibi bir anlam bulunmaktadr? Bu eviriyi yapan modern a yazarlarnn neredeyse hemen hepsi, Aristonun Politik olan ile Toplumsal olan ayrmad; bunun onun dncesinin veya eski Yunan toplumunun azgelimiliiyle ilgili olduu noktasndan hareket etmekte ve her iki evirinin de doru olduunu kabul etmektedirler. te bizzat bu kabuln kendisi olduka sorunludur ve modern toplumun diniyle damgaldr. Bunu grmeye alalm. Modern dnrler asndan toplum diye bir ey var, bunun iinde de ekonomi k, politik, ahlaki, dinsel, zel, kamusal gibi alanlar var. Bunlarn analitik ayrmlar, sosyolojik ayrmlar olduu dnlmektedir. Hlbuki bu ayrmlarn hepsi, modern toplumun dininin, kabullerinin yaratt ayrmlardr. Bunlar hukuki ve ideolojik ayrmlardr. Toplum denen eyin kendisinde bu ayrm yoktur; burjuva toplumunda bunlar ayr olarak kabul edilmesi bile toplum denen eyde bu ayrmn olmadnn, olamayacann bir kantdr. Elbet, bizler, o karmak toplum denen eyi analiz ederken, etik, estetik, politika, ekonomi vs. gibi analiz aralar kullanabiliriz. Dikkat edelim bir analiz arac olarak bu kavramlar kullanmak bakadr, burjuva toplumunun rgtlenmesinin hukuksal ve ideolojik veya dinsel aralar olarak bu kavramlar kullanmak bakadr. Burjuva toplumunun din i tam da bu karkla dayanmakta ve bunu beslemektedir. Bu kavramlar, analiz arac olarak kullanldnda, bizlere tam da, bunlarn ayrlamayacaklarn gsterir. Yani sosyolojik olarak kullanldklarnda, ekonominin dinden, politikadan, estetikten, ahlaktan, bilimden ayrlamayacan gsterir. Ama bunlar burjuva toplumunun dininin kavramlar olarak, burjuva toplumunun rgtlenmesinin aralar olarak kullanldnda, ekonominin ayr, politikann ayr, ahlakn ayr, estetii ayr alanlar olduu ve ayr kurallarn, yasalarn geerli olduu sylenir. Sosyolojinin (Yani Marksizmin, yani Tarihsel maddeciliin) grevi, bu ayr olduu iddiasnn, bu tarz bir toplumsal rgtlenmenin, aslnda bu ayrlmazln bir sonucu olduunu gstermektir. Ne var ki, bu kavramlarn ou, hem burjuva toplumunun (uygarlnn, dininin) dayand kavramlar hem de bu topluma ynelik bir analizin dayanabilecei sosyolojik kavramlar olduu iin, belirsizlik ok gldr ve bu belirsizlik zerinden burjuva uygarlnn dayand kavramlar Marksizm'e sanki analiz kavramlar gibi yerleebilmi veya yle olduklar grlememitir.

343

rnein, Marks, bir maln Kullanm ve deiim deerlerini ayrrken, burada kullanm ve deiim deeri kavramlar birer analiz aracdr. Bunlar hukuksal veya siyasi kavramlar deildirler. Ayn ekilde biz bir toplumu ya da bir toplumsal yapy analiz ederken, esteti k, etik, politika, ekonomi gibi analiz aralar kullana biliriz. Ama bunlar, toplumun ayr alanlar gibi ele aldmzda, ite o zaman bu kavramlar birer analiz kavram deil, burjuva toplumunun rgtlenmesinin kavramlar, dolaysyla burjuva uygarlnn egemenliinin kavramlar olarak kullanlm olur. Ve bunu yaptmz anda, burjuva uygarlnn veya dininin yayclar ve savunucular haline geliriz. Marksizm'in bana gelen aa yukar budur. Burjuva uygarl, toplumsal hayat, zel, politik, ekonomik, ahlaki gibi, her biri ayr kurallara tabi alanlara ayrr. Bu ayrm bakadr, bu kavramlar bizzat bu ayrmn bile ayrlmazl kantladn gstermek ve bu kavramlar sosyolojik analiz kavramlar olarak kullanmak bakadr. Birincisi burjuva ideolojisi ve dininin alanna girer, ikincisi sosyolojinin alanna. Yani bu ayrmn kendisi, ok dikkat gerektirmektedir, hi farknda bile olmadan, birden bire burjuva uygarlnn, ya da burjuva toplumunun dininin kavramlarn kullanmaya balayabiliriz. te Marksn yapt, Aristonun zoon politikon kavramn, Sosyal hayvan olarak anlar ve bu tanm bu anlamda kullanrken tam tamna byledir. Bunu grelim. * Aristo Kentten uygarla gemi bir toplumun insanyd. Bu, u demektir: o her eyden nce, Dine hukuki olarak zel (nan) (ya da epistemolojik olarak nan) diyen; toplumsal hayat, ekonomi, politik ve zel diye ayrmlara gre yneten burjuva toplumu veya uygarlnn insan deildi. Dolaysyla, Politika ile kent yaam ve yurttalar ve Toplum ayn anlama sahipti. Aristo Ekonomi ve Etik ve Politikay ayr alanlar olarak kabul eden bir toplumun insan deildi. Dolaysyla Aristoda zoon politikon modern toplumdakinden ok farkl bir anlama sahipti; Hem ekonomik, hem sosyal, hem politik, hem etii ieriyordu. Aristo ann btn insanlar gibi, bunlar genel politik iinde ele alyordu. Yani politik olmayan, yani her hangi bir din ya da cemaatten olmayan bir insan kavray yoktu. Zaten Aristoda sosyoloji diye bir bilim olmamasnn; bu gn sosyolojinin ele ald konularn politika bal altnda ele alnmasnn nedeni de budur. Dolaysyla, Aristo, zoon politikon derken, bizlerin bu gn anlad anlamda ne politii ne de toplumsal kastediyordu. Politik olmayan toplum yoktu nk. Politik'den ayr bir de Toplum dnlemezdi. (in dorusu bu gn de yoktur. Ayr olduu burjuva toplumun iddias ve dayand ilkedir.) Aslnda, Politiin, kentin dini veya styapsn ifade ettii gz nne alnrsa, (Zaten kavaramn kkeni de Polis, yani Kentten gelmektedir) bu aynen dinsel ile toplumsaln

344

ayrlamayaca; yani styapsz bir toplum olamayaca anlamna gelir ki, sosyolojik olarak son derece doru bir kavraytr. Dolaysyla, Zoon politikonu, ister ster toplumsal hayvan ister politik hayvan olarak evirelim. Her iki halde de, yanl yaplm olmaktadr. nk bunun ardnda, Toplumun iinde Politik, zel, Ekonomik gibi ayr alanlar olduu, trnden bir anlay yatmaktadr. Aristo iin, politikon, kentdalar kapsar. Yani Aristonun nsan, modern toplumun dininin nsanndan ok farkldr. Bir Kentden, (Polisten) olmadan, nsan olunamaz. Kentden olmak ise, bir Kentde yaamak deildir. O Kentin dininden olmaktr. O din ise, bu gn burjuva sosyolojisinin iddia ettii gibi, inan deil, tm toplumun rgtlenmesi, tm styapsdr. Dolaysyla rnein, Atina kentinin yurtta olmayan, yani ilk alarda Atina kentini kuran Komnden olmayan; Solonun reformlarndan sonra, bu Yurtta, komn ve soy balarndan bir lde arndrlp buna Plepler de dahil edilince, Atina Yurtta olmayan, nsan olamaz. O halde, nsan, somut kullanmnda, belli bir kentin dininden olan anlamna gelmektedir. Aristo bu nedenle rnein Kleleri insan olarak grmez, evcil hayvanlar olarak grr. Aristo da tpk modern burjuva uygarlnn dnrleri gibi, kendi dininin kavramlaryla dnmektedir, tpk burjuva uygarlnn dininin kavramlaryla dnen modern an dnr ve sosyologlar gibi. Aristonun szn, sosyolojinin diline evirirsek, insan dini olan bir h ayvan demektir. Ama burada din, biz modern toplumun anlad gibi zele atlm deildir. O tm toplumun rgtlenmesidir, styapsdr. Aristonun dini, Kentin, Polisin dinidir. Dini olmayan, kentin dininden olmayan bir yurtta mmkn deildir. Bu ned enle, zoon politikon, bir styap iinde var olan hayvan; bir dini olan hayvan demektir. Hlbuki modern yorumcular, modern toplumun dinine gre dnp; dini zel bir ey ya da epistemolojik bir konu olarak ele aldklarndan, Aristonun Zoon Politikonunu, Politik ya da Sosyal olarak evirmekte ve yorumlamaktadrlar. Aristoda ise, politikon, styapy ifade etmektedir, yani dini. Ve o styap iinde politik, ekonomik, ahlaki, toplumsal, bireysel gibi ayrmlar yoktur. Bunlar birbirine evrilemezler. Marksizm, yani gerek devrimci ve diyalektik sosyoloji, bizzat bu evrilmezlii gsterme durumundadr. Toplum, nsanlardan veya onlarn ilikilerinden ortaya kan bir ey deildir. nsanlar toplumun atomlar deildir. Toplum ayr bir var olu tarzdr. Ve nasl retimsiz bir toplum yoksa dinsiz bir toplum da yoktur, yani styapsz bir toplum da yoktur. Ve insanlar o styapnn kavramlaryla toplumu kavrarlar. Yani bizzat Toplum kavram da, yani insanlardan oluan; politii, ekonomii ayr olan bir toplum kavram da, dinsel bir kavramdr; modern toplumun dinine ait bir kavramdr. Tpk insan kavram gibi, her dinin kendi toplum tanm ve kavray vardr. Dinsiz, yani styapsz bir toplum olamayacandan, din d, (styap d) bir bilim ya da toplum kavram da dnlemez. Ve tam da bu nedenle, yani politikten ayr bir toplum olmad ve olamayaca iin, Kleler Aristo iin insan deildi. Onlar, evcil, daha zeki ve becerikli hayvanlardlar. O politikona dahil deildiler nk. Kentin yurttalar deildiler; Kentin dininden deildiler.

345

O halde, Aristonun nsan kavram, aslnda, Kentin yurttayla zdetir. Tanm bir biyolojik tanm olmakla birlikte, biz onu, tarihsel anlamyla kavradmzda, insan olmak iin kent yurtta olmak gerekir. Her konuan, alet yapan, ark syleyen hayvan insan deildir rnein Aristo iin. Dolaysyla Aristonun tanm, biyolojik bir tanm olarak ele alndnda, yanl bir tanmdr. Yurtta olmayan, ama konuan, dnen, sosyal yaratklar, insan tr iinde kabul etmemektedir. Aristonun insan kavram, kendi dininin insan kavramdr. Dinsel bir kavramdr; dier bir ifadeyle politik bir kavramdr. Sosyolojik bir kavram deildir. (Burada politik kavramn, bir sosyolojik analiz kavram olarak kullanyoruz.) Ama modern toplumun insan kavram da ayn durumdadr. Zaten onu gstermeye eliiyoruz. Yani Aristo, tersinden bir nermeyle, yurttalar insandr; Kim kentin yurttaysa o insandr demektedir. Bu anlamda, tanm, biyolojik bir tanm deil, tam anlamyla dinsel, hukuksa l, eski Yunan toplumunun rgtlenmesini yanstan, onun dayand bir tanmdr. Yani eer biyolojik bir tanm olarak deil, sosyolojik bir tanm olarak okuduumuzda, Aristonun dedii, Yurtta olan insandr, demektir. Yurtta kimdir, kentda olandr, polisten olandr. Yani Aristo iin nsan, Atinal, Ispartal vs. olabilir. Bunun dnda insan olmak mmkn deildir. Onun dndaki, bugn bizlerin insan dedii dnen hayvanlar, ehli hayvanlar gibidirler. nsan kategorisine dahil deildirler. nsanlar, Kentden olanlar, Kentin dininden olanlar kapsamaktadr. Aristo ok mu geri? Deil. Aslnda btn toplumlar, modern toplum dahil, nsan byle tanmlar ve aslnda insan, o dinden olanlar kapsayan bir kavram olarak kalr. * lk kanda kabilelerde, insan kavram, o kabilelerden olanlarla zdetir; kabilelerin kendilerine verdikleri isim, ayn zamanda ou kez insan anlamna gelir. Dolaysyla, bu kabileler iinde bizlerin, nsan yiyici Kanibal ya da yamyam diye tanmladklarmz, aslnda nsanlar yememektedirler. Onlara nsan yiyici demek, Aristonun zoon politikonunu, sosyal hayvan veya politik hayvan olarak anlamak ve evirmekten farkszdr. Baka toplumlarn da tpk modern toplumun insan kavramna sahip olduunu var saymak gibidir. Baka kabilelerden olanlar insan deildirler. Onlar baka canllardr. Aristonun bakndan ok farkl deildir bu insan bak. slamiyet farkl mdr? Kafirin, yani tm insanlarn kardeliini kabul etmeyenin, yani sadece ayn totemden olanlar karde kabul edenlerin, yani Mslman olmayann, Kan Helaldir. nsandan saylmaz. Onu ldrmek, insan ldrmek deildir. slamiyetin Mslm, tpk Aristonun Zoon politikonu gibidir. Dnen, konuan hayvanlar ancak Mslm olduklarnda nsan olabilirler. Peki Modern toplum farkl mdr? Onun insan tanm nedir? Bunu en iyi nsan Haklar Evrensel Beyannamesinde grebiliriz.

346

nanc, soyu, sopu, rk ne olursa olsun btn insanlar eittir nermesi, ilk bakta, nsanlarn eitlii zerine bir nerme gibi grlr. Yine burada burjuva uygarlnn ve dininin tipik kartrmas, kaak gremesi ile kar karyayzdr. Burada sanki insanlarn (yani konuan, dnen yaratklarn) eitliinden sz eder gibi grnen nerme, aslnda bunu deil, aksine insanlarn eit olmadn ifade etmektedir. Ama bunu ylesine ustaca yapmaktadr ki, bu nermeden insanlarn eit olduu sonucu karlmaktadr. znde Aristonun nermesinden farkl deildir ve ayn snrlamalar ierir. nk bu tanm aslnda sadece, bu uygarln nsan kavramn kabul edenleri nsan olarak tanmlamakta ve onlarn eitliini kabul etmektedir. Bu anlamda Mslmanlktan veya Atina yurttalndan ya da ayn komnden olanlar nsan kabul edenden farkl deildir. Bir insan kp da, benim dinime gre dinler inan deildir; dinlerin inan oluu bu dinin bir nermesidir, ben bu dinin nermesini kabul etmiyorum. Ben bu toplumun yasalarn deil, totemimin yasalarn; Allahn yasalarn tanyorum dedii an. O kii, modern toplum asndan insan olmaktan kar. O halde, insan, yle de tanmlanabilir: dinin zel bir sorun olduunu kabul eden dinden olandr. rnein, dini zel bir sorun, bir inan sorunu olarak grmeyen bir dinden iseniz, insan da olamazsnz. Bu toplum iinde yaama, sosyal bir hayvan olma ansnz bile yoktur. Size yapabilecei tek ey vardr bu toplumun, bu ynde tutarl bir davran gsterdiinizde: ldrmek. Diyelim ki, Allahn yasalarn ve szn tanyorsunuz ve dinin bir inan olduunu syleyen dinden deilsiniz. Vergi vermemeniz gerekir. Okula gitmemeniz gerekir. Askere gitmemeniz gerekir. Hasl bu toplumu dzenleyen her eye kar her an mcadele iine girmeniz gerekir. Varacanz tek yer vardr. Deli gmlei iinde bal kalmak veya lmek. Grld gibi, insan haklar evrensel beyannamesi, insanlarn bir tr olarak eitliini deil, nsan olmann koullarn belirleyen bir tanmdr. Tpk zoon politikon gibidir, bu dinin nsan kavramn ifade etmektedir ve buna gre nsanlar bu modern toplumun dininden olanlardr. Dier dinler, modern toplumun dininden farkl olarak, daha drsttler, kendilerinden olmayann insan olmadn, hibir hakk hukuku olmadn aka kabul ediyorlard. ster kendilerini insan olarak tanmlayan belli bir totemin soyundan gelenler olsunlar; ster Yunan kentlerinin Aristosu olsun, ster Muhammet olsun, bunlarn hepsi, insanlarn ancak bir dinden olanlar olaca noktasndan hareket ediyorlard. Modern toplumun dini ise, yine ayn davranmakta, ama dier dinleri inan olarak tanmlayarak bunu yapmaktadr. Dinleri inan olarak kabul etmeyen bir dinden iseniz, insan olamazsnz. Yani nsan haklar denen eylerin her hangi biri sizin iin geerli olmaz. * O halde, nsann ne olduunu sosyolojik olarak yle tanmlayabiliriz: nsan, genel olarak, her din (styap) tarafndan, o dinden olanlar tanmlamak iin kullanlr. Hibir dinde, buna modern toplumun dini de dhildir, btn konuan, dnen, glen, alet yapan canl hayvanlar insan olarak kabul edilmez. 347

Ama eski hibir din, dorudan doruya o dinden olanlar nsan olarak tanmlamaz. Bu modern toplumun dini tarafndan yaplr. Kapitalizm ncesinde, nsan olarak grlenler, Mslim, Hristiyan, Atinal, Romal veya u veya bu komnden olarak tanmlanr. Modern toplumda btn o dinlerin kurallarn politik alann, ekonomik alann dna atmak, onlar zerinde bir diktatrlk kurmak iin, inan kavram temeldir. nan ise zele ait demektir. nsan bu nan veya zel dnda var olamaz ve onunla tanmlanmaktadr. O halde, nsan, tpk Mslim gibi, tpk Hristiyan gibi bir kavramdr. Bu nedenledir ki, dnen, konuan bir yaratk olarak insan, hem bir Komnden, yani onun dininden hem de nsan olamaz. Yani Hem nsan, hem de Mslman veya Alevi olmak mmkn deildir. nsansanz, yani dinin zele ait olduunu dnyorsanz, Mslman ya da Alevi olamazsnz. Mslman ya da Alevi iseniz. Yani srf Allah ve onun yasalarn tanyorsanz (rnein Mslmansanz) veya devleti, yazy tanmyorsanz (rnein Alevi iseniz) nsan olamazsnz. Grld gibi, ok bildiimizi sandmz nsan kavram, karmza, ya biyolojik bir kavram olarak, ya da hukuki, dine gre deien ve hemen daima o dinden olanlar kapsayan bir kavram olarak kmaktadr. Sosyolojik olarak, nsan Haklar Evrensel Beyannamesi ile Kelimeyi ahadet arasnda hibir fark yoktur. Bunlar sadece farkl dinlerin, yani styaplarn temel nermeleridir. Dinlerin kendi yaplanlar bakmndan Allahn Birliini kabul ile dinlerin, soylarn hibir politik deeri ve anlam olmadna ilikin kabul arasnda bir fark yoktur. Ve iin ilginci, bu iki din de, bir dnya pazarnn ortaya kard styapya verilmi iki cevaptr. Birini kabul eden Mslim, dierini kabul eden nsandr. kisi de o dinden olan hakkndaki kendi adlandrmasn yapm olur. Mslman asndan, bu gnk toplumun nsan diye kabul ettikleri, bir kafir olabilir. nk Allahn birliini ve onun szlerini mutlak yasa olarak grmemekte ve toplumsal dzeni yle kurmamaktadrlar. Ama bu gnk toplum asndan da, Mslman nsan olamaz, nk Dinleri zele ait, bir inan olarak ve dier dinlerle eit grmemektedir. Ancak dini ya da diyelim ki slamiyeti zele ilikin ve dier dinlerle eit olarak gren Mslmanlar nsan, olabilirler. Ama onlar da kendilerine ne kadar Mslman derlerse desinler artk Mslman deil, nsandrlar. Bylece artk bu gn neredeyse btn dinlerden olanlar dini bir inan olarak kabul ettiklerinden (politik slam ulusu din ile tanmlamadr, slamla ilgisi yoktur, gerici ulusuluktur.) artk yeryznde Mslman, Hristiyan, Alevi vs. yoktur. Yeryzn nsanlar kaplamtr. (Bu geici bir sonu. Yeryznde nsanlarn da yok olduunu greceiz, tpk Mslmanlar, Hristiyanlar, Aleviler vs. gibi, onlar da yok oldular.) * O halde, nsan, sosyolojik deil, dinsel, styapsal, dier bir ifadeyle politik ve hukuki bir kavramdr. Tpk, Mslman, Alevi, Hristiyan gibi bir kavramdr. Modern toplumun dini, kendisinden olanlar nsan olarak tanmlamaktadr. nsan haklar evrensel beyannamesinin ilk maddesi bu tanmn ta kendisidir.

348

Bylece nsann ya biyolojik, ya da (sosyolojik deil) dinsel, hukuki ya da politik bir kavram olduu ortaya knca, bunun politik sonular da ilgin olmaktadr. Bu durumda, insan hem nsan hem de Mslman olamaz. Ya da bunu yle ifade edelim, bir toplum hem Mslman, yani tm toplumu Allahn szleriyle dzenleyen hem de Mslmanl bir inan kabul eden ve dier dinlerle eit gren bir hukuk kuramaz. Dolaysyla kimse byle bir toplumda yaayamaz. Bu tpk hem toteme tapmak, hem Allaha inanmak gibidir. Bu hem amann hem de Kadnn hukukunu tanmak gibidir. Bu Madde ile Anti-Madde gibidir. kisi bir arada olamaz. kisi de farkl styaplara, yani hukuklara, toplamsal rgtlenmelere karlk derler. * Buraya kadar elbette, burjuvazinin devrimci dneminin dininin kavramlaryla konutuk. nsann zne varabilmek iin, onu tarihsel sapmalardan arndrdk. Ama bu dinin kendi kabuln bizzat ayaklar altna ald gerici bir dnemi de bulunmaktadr. Tm insanlarn inanc, dini, dili, soyu, sopu ne olursa olsun eitlii dini, yani styaps ve bunun politik biimi, ancak bir dnya cumhuriyeti olabilir. Ancak bir dnya cumhuriyeti iinde tm insanlar eit olabilirler. nsan ancak bir dnya cumhuriyetinin yurtta olarak veya bunu hedefleyen bir hareket iinde var olabilir. Ne var ki, bu gnk dnyada artk nsan da pek bulunmamaktadr. nk kimsenin uluslar ve ulusal snrlar sorgulamas ve bunlara kar sava diye bir hareket kalmam bulunmaktadr. nk burjuvazi daha ilk admda bu dini terk etti ve onun gerici biimine geti. Tpk daha nce, Bizans imparatorlarnn veya Muaviyelerin, devrimci Hristiyanlk veya Mslmanln btn zn yok etmeleri gibi. nsanlarn eitliinin yerini, uluslarn eitlii ald . nsanlar ancak uluslar araclyla eit olabilir hal geldi. Artk bir ulustan deilseniz orada hibir hakknz ve olmuyordu. Aslnda, dile, dine, topraa dayanan ulusuluk, nsann terk edilmesini gizleyen bir ara oldu. Bylece nsann yerini Almanlar, Franszlar, Trkler, Krtler, Macarlar vs. ald. Yeryznde, burjuva devrimlerinin dnemindeki kadar bile olsun nsan kalmad. Onlarn yerini, Trkler., Franszlar, Almanlar aldlar. Bir zamanlar Mslman, Hristiyan, Alevi olanlar, nsan olamadan, Trk, Yunan, Alman, Krt oldular. Bu tpk, rnein, Slavlarn, hibir zaman, znik konsl ncesinin devrimci Hristiyanl ile tanmadan, Ortodoks Hristiyan olmalarna; Normanlarn, Devrimci Hristiyanl tanmadan Hristiyan olmalarna; Ouzlarn, Mslmanln devrimci dnemini tanmadan, onun e n gerici dneminde Mslman olmalarna benzer. Bunlar o kendi komn gelenekleriyle, o gericilemi dine belli bir esneklik ve tazelik katarlar. Ama o gericilii veri olarak kabul ederler, ansszlk iinde bir ans gibidirler. Allahn fakir kulunu sevindirmek iin nce eeini kaybettirmesi, sonra buldurmas gibidirler.

349

Ama modern toplumda olan bu bile deildir. Bir gericilikten dier gericilie geilir. Yozlam bir antik dinden, yozlam bir modern dine geilir. Soysuzlam, gericilemi bir Mslmanlktan, Hristiyanlktan, soysuzlam, gericilemi bir modern toplum dinine, Trkle, Krtle, Almanla Ruslua vs. geilir. Ne antik dinlerin devrimci dnemlerinin ne de modern toplumun dininin devrimci dneminin izi tozu bilinmez. 19 ve 20. Yzyllarn tarihi bu korkun antik gericilikten modern gericilie geilerin tarihidir. Burjuvazinin gericilemesi zerine, bu dinin devrimci dneminin ideallerini, sosyalist hareket ve ii hareketi, tpk, Hristiyanlktaki Katarlar, Mslmanlktaki Hariciler gibi bir lde olsun yaatmaya altlar. Ama Ekim devriminin yozlamasyla birlikte o gelenek de yok oldu gitti. iler de burjuvazi gibi, Trk, Krt, Alman, Fransz oldular. nsan olmaktan ktlar. Bir insanlk dininin, yani bir Demokratik Cumhuriyetin, bir Dnya Cumhuriyetinin mcahitleri ve kutsal savalar olmay braktlar. * Biz bu dinin devrimci dneminin ideallerine geri dnyoruz. nk yeryz lsnde gerek bir eitlik, ancak yeryz lsndeki hukuki bir eitlik iinde ortaya kabi lir. Modern toplumun dini ilk douunda, nasl dini, soyu, sopu, rka ne olursa olsun btn insanlar eittir diyerek, btn arkaik ve antik dinleri (styaplar) bir inan olarak politik alann dna; zel alana atyorduysa; bu gn buna ek olarak, neredeyse btn uluslar, dil, din, etni, soy, sop, rk, yere gre tanmlandndan, btn uluslar inan, kiisel, zel alanna atarak bu dinin devrimci dneminin ideallerine sahiplenip onu derinletirerek Trkleri, Pakistanllar, Almanlar, Araplar, Mslmanlar, Hristiyanlar, Allahszlar, Amerikallar vs. nsan olmaya aryoruz. nsan, dini, ulusu, soyu, sopu, rk, cinsi, bulunduu yer, ne olursa olsun, tm insanlarn eitliini, bu aidiyetlerin zele ait olduu bir dzeni egemen klmak iin; hasl uluslar ve ulusal devletleri, snrlar yok etmek iin savaandr. Bu sava baarya ulatnda yeryzn insanlar kaplar. nsan, Cahilliye devrinin putlar (totemleri) gibi, Ulusal Devletler ve bayraklarn, yer yzn kaplad bir an, Mslimidir. Demir Kkaydn demiraltona@hotmail.com 12 Haziran 2006 Pazartesi http://www.koxuz.biz

350

Dnyann Temel Sorunu: Uluslar

Biliniyor dnyada ticaret retimden hzl artyor. zerinizdeki, evinizdeki veya midenizdekilerin nereden geldiine bir bakn. Televizyon veya bilgisayarnz veya mzik dinleme aletiniz Uzak Doudan; midenizdeki yiyecek, ili, Gney Afrika, Yeni Zelanda veya srailden, Ayanzdaki ayakkab inden, Tekstil yine inden veya Trkiyedendir. Byle byk bir global ticaret onu uygun bir styap gerektirir. Byle bir styap bir tek dnya toplumu olabilir. Bu gnk dnya ise, uluslar ve ulusal snrlarla birbirinden ayrlm bir dnyadr. Bu tpk, kapitalizm anda yzlerce kk prenslie blnm Avrupa veya Muhammet zamannn in, Hint ve Akdeniz arasnda o zamann dnya ticaretini yapan Arap Yarmadasnn Airetler dzeni yaamas ile kyaslanabilir. Aydnlanma da, slamiyet de bir bakma bu elikiyi zmek iin birer giriimdiler. Bu gnk toplumun dini dinlere inan der, yani dinlerin politika dnda olduunu syler. Ama Dinlere inan demenin kendisi de modern toplumun dinidir. Dinin inan olduu iddiasnn modern toplumun dininin bir kabul olduu grld m, dinlerin tpk bu modern toplumun dini gibi tm styapnn kendisi ve ifadesi olduklar grlr. O zaman da, dnya tarihinde, her dinin ortaya k ve yaylmasnn aslnda retici glerin ve retim ilikilerinin o gnk dzeyine uygun bir styap kurma denemesi olduu, yani bir devrim olduu grlr. Gerekten dinlerin ortaya k ve yaylmas tam da Marksist devrim tanmnn karldr. Dine ve tarihe bu tr bir yaklam, sadece modern tarihin ve o modern tarihin styaps olan ulusuluun veya modern toplumunun dininin ne olduunu anlamamz salamaz; kapitalizm ncesi tarihin ve toplumun ve onun styaps olan dinlerin de ne olduunu anlamamz salar. Bylece tarih, lkel, kleci, feodal deli gmleinden; devrimleri sadece modern tarihle snrlayan samalktan; tarihin ve toplumun en nemli konusu olan dini yani st yapy inan diye bir kenara atp dini ve tarihi anlalmaz klmaktan kurtarr. Tarih, son derece basit ve sade: Komn, Uygarlk ve Kapitalist Uygarlk gibi byk retim biimi ve bunlarn styaps olan dinler olarak ortaya kar. O komnlerin ve uygarlklarn (yani dinlerin) eitlilii; farkl aamalardaki komnlerin farkl aamalardaki uygarlklara geileri ve karlkl etkileri nda kolaylkla anlalabilir. Sadece komnler uygarlklar deitirmez; uygarlklar da komnleri deitirir. * Ama bu yaklam, yani dinin tmyle styap olduu ve dine inan demenin de btnyle modern toplumun dini ve styaps olduu, sadece gemii ve bu gn anlamamz sala maz, Marksizmin bir sr sorununu, bir darbede zverir. Yeni bir uygarlk projesi gerei mi? Ahlaki bir boyut ihtiyac m? i hareketinin bu gnk milliyetilik iinde boulup tkenmesi mi? Programszlk m? Yeni stratejiler mi? Hepsi bir vuruta zlrler. Bylece bu

351

yaklamn ayn zamanda sadece bu gn ve gemii deil, gelecei de daha iyi anlama ve ekillendirme olana ortaya kard grlr. Burada bir rnek olarak gemi, bugn ve gelecek balamnda bunu somut olarak gstermeyi deneyelim. * Ticaretin esas olarak lks mallarla snrl olduu kapitalizm ncesi alarda bile, Akdeniz Ticareti, bu ticarete uygun birok styaplar, dinler kurmay denedi. Uygarlk Komnden dodu, komnn dini ise, totemlerdi. Komnlerin totemleri, yani dini, tanrlar, doa karsnda son derece gsz bir canl olan insann yaamasn ve dayanmasn mmkn klyordu ama uygarln ve ticaretin ilikileri sz konusu olunca, bir engel haline geliyordu. Her komn, her tanr, ayr bir hukuk, ayr bir styap demekti. Bylece komnn styapsyla gelimi ticaret arasndaki eliki nce tanrlar arasndaki ilikiler ve hiyerari ile zlmeye alyd. Birinci ve ikinci batn uygarlklarn, Smer, Msr, Asur, Yunan ve Romann o bir yn tanrs, aslnda, o dnemin uygarlklar ve komnleri arasndaki ilikinin styapda yansmasyd. Ne var ki, bu zm, bir bakma, bu gnk bir tek dnya olmu dnyada, bir tek dnya toplumu ve dini (styaps) ihtiyacnn, Birlemi Milletler ile zlmeye allmas gibidir . Zeusun ve en gl birka tanrnn yerini bir bakma ABD ve Gvenlik konseyi almtr. O zamann tanrlar da tpk bu gnn ulus totemleri olan bayraklar gibiydi bir bakma. Bu eliki Romada en had safhasna ulat. Roma bir yandan, btn Akdeniz ve Orta Dou blgesini feth ederek blgenin birliini salam oluyordu, ama feth ettii yerlerde tek bir styap sistemini kuracak bir dinden yoksun bulunuyordu. Hristiyanlk bir bakma bu elikiyi amann dinidir. Hristiyanlk btn bu blgedeki btn dier tanrlar yani uygarlk ve komnlerin dzenlerini yok edip onlar bir tek Allahn dzeni iinde toplama giriimiydi. Kendisi balangta byle bir kaygyla deil, snfl toplum iinde ezilenlerin bir muhalefet hareketi olarak balam olsa da, gerek tarihsel geliimi byle oldu. Havariler o dnemin byk ticaret yollar ve kavaklarnda yaadlar. Baba -Oul-Ruhlkuds aslnda Arz-Talep ve Fiyat lsnn tanrlatrlmasyd. Pazar yneten yasalar Allah adyla tm o uygarlk alannn gerek tanrs (dini-styaps) oluyor ve btn dier tanrlar (dinleristyaplar) ortalktan kaldryordu. Hristiyanlk belki Akdeniz ticaret alannda byle bir birlii salayabilecek bir ara olarak ortaya kt ama bu arada in, Hint, ran ve Ortadou-Akdeniz arasndaki dnya ticareti geliti. ryen Bizans ve Pers uygarlklar bu ticaretin gelimesi nnde bir engel haline gelmiler bylece ticaret yollar, henz uygarla yeterince bulamam Gneye, Arap yarmadasna kaymt. Bylece bir yandan Semitik gelenekler dolaysyla eski orta dou kervan yollar zerinde ortaya km braniliin, dier yanda yine ondan kaynaklanan, Roma mparatorluu topraklarnda yaylm Hristiyanln geleneklerini bilen; ayn zamanda o zamann dnya ticaret yollarnn merkezinde bulunan; ayn zamanda putlar ile henz komn dneminde yaayan, kan ve kabile kardeliinden tesini bilmeyen ama Kabeye toplad putlar (Totemler, komn tanrlar) aracl ile bu komnler arasndaki ilikileri dzenlemeye alan 352

Araplarda bu eliki hem en st dzeyde bulunuyor hem de zecek unsurlar ve zmek iin gerekli katalizatrleri de iinde barndryordu. Bylece Muhammet dini bir yandan, iinde doduu komnler, yani putlar dzenine kar bir tek Allah ile bir tek hukuk ve din kardelii styaps kurarken, ayn zamanda bu din, sadece Araplar iin deil, o gnk Dnya Ticareti iin de bir tek dnya hukuku styaps oluturacak bir anlay iinde tayordu. rnein, sosyalizm douunda bulunan ve bu gn unutulmu olan, emein kurtuluunun ne ulusal ne de yerel bir sorun olamayaca nermesi, her hangi bir yerde sosyalizmin iktidara gelmesi halinde bu lkede veya yerde kurtulu olamayacandan, btn dnyadaki dier yerler kurtuluncaya kadar sava ierir. Bu kavray da keza, u mehur Tek lkede sosyalizm Olmaz anlayn ierir. Yani sosyalizm ancak dnya apnda kurulabilir. Yani sosyalizmin egemen olmad her yer, ele geirilmesi ve sosyalizmin egemen klnmas gereken bir sava alandr. Bu ele geirme ille de dardan fetihl e olacak diye bir kural da yoktur. Ayn anlay slamda da vardr. Darl Harb, Dar l slam kavramlar, bir dnya devrimi, bir srekli devrim anlayn tp tpna ierir. Tanrnn dndaki btn tanrlarn, putlarn (yani baka hukuklarn, baka dinlerin) egemen olduu her yer bir sava alandr, onlarn ele geirilip orada hak dzeninin kurulmas; dier tanrlarn ortadan kaldrlmas gerekir. Kutsal Cihat, bu srekli devrim savann ta kendisi olarak ortaya kar. Mslmanlarn kardelii, Allahn birliine inananlarn kardelii olduundan, Mslmanln, aslnda tm insanlarn kardeliini kabul edenlerin kardeliinin dini olduu; bunu kabul etmeyenleri ise, puta taparlk olarak yok etmeyi hedefledii, yani btn dnyada, bir tek hukuk ve styapy kurmay hedefledii grlr. Allahn birlii bir tek hukuk, bir tek devlet demekti aslnda. Hazreti Muhammet de in, Hint ve Akdeniz yollarnn birliini salamak iin Tanrnn birliini savunurken, aslnda bir tek hukuk ve siyasi sistemi savunmu oluyordu. Ne var ki, Muhammetin ya da slamn bu Devrimi ve yayl, brakalm in ve Hinti bir yana, Pers ve Bizans daha feth edemeden, Klasik n Asya uygarlklarnn topraklarna yayldnda, btn genliini ve dinamizmini daha sehabeler zamannda yitirdi. Feth ettii uygarlklar tarafndan feth edildi. Bundan sonra sadece, Ouzlar, Berberiler, zbekler gibi henz komn gelenekleri yaayan yeni Mslman olmu fatihlerin yaptklar genlik alaryla, berik (Endls Emevileri); Balkan ve Anadolu (Osmanl) ve Hint (Babr ah) yarmadalarnda yaylabildi. Ama bu sefer, en azndan Pers ve Akdeniz uygarlk alann ele geirmi olan ve bir zamanlar kendisi dnya ticaretine bir zm olarak ortaya km bulunan slam Uygarlnn kendisi bizzat bu ticaretin gelimesinin nnde bir engel olarak ortaya kt. Tpk slamn douu ncesinde Sasani ve Bizansn yollar tkamas gibi, bu sefer Osmanl ve randaki Mslman (ii ve Snni) imparatorluklar bu yollar tkam bulunuyordu. Ve tpk Bizans , Sasani dneminde, ticaret yollarnn gneye, ku umaz kervan gemez Hint denizine ve Arap yarmadasna kaymas gibi, o zamanlar dnyann ku umaz kervarn gemez sapa kesi olan, Bat Avrupa kylarna ve Okyanuslara kayd.

353

nce spanyol ve Portekizliler bu yollar at. Romann kt ruhunu yaatan Katoliklik, onlarn bu dnya ticaretine uygun bir styap gelitirmesini olanakszlatrd. Bylece daha az Uygarla bulam, Denizcilikte ve ticarette ustalam, Priten Hollanda ve ngiltere bayra ele ald. Ne var ki, Pritenlik, Hristiyanla ve yani Uygarla, Romann yaayan Ruhuna kar bir komn geleneklerini savunma olana salasa ve oralarda ticaretin gelimesine olanak salasa da, dnya ticaretinin gelimilik dzeyine uygun dnya apnda bir styap sunmaktan ok uzakt ve bir zamanlarn Mslmanl kadar olsun bir evrensellik abas tamyordu. Hristiyanlk erevesinde reformlarla, belki yeterince uygarla bulamam Hristiyan lkelerinde (Kuzey Avrupa) bir lde sorunlar zlebilirdi ama dnya apndaki ticarete uygun bir styap gelitirilemezdi. Muhammetin slamiyetiyle kyaslanabilecek giriim, Kta Avrupasndan, Fransadan geldi. Muhammetin Mslim kavramyla yaptn bu sefer nsan (veya Akl) kavramyla yapmay denedi aydnlanma. Yeni dinin Forml, Muhammetinkinden pek farkl deil, ama daha akllcayd. Muhammet, bir tek dnya pazar ve hukuku iin, Allahn birliini ve Allahn birliine inananlarn (Mslmanlarn) kardeliini savunmutu. Aydnlanma, yeni dininde, btn eski dinlerin bir inan olduunu syleyerek, dinler insann zel sorunudur diyerek dier dinleri, kendisinin basit bir eklentisi haline getiriyordu. Aslnda onlar yok ediyor ama onlara kar toleranslym gibi ortaya kyordu. Aslnda bu din de dier dinlere kar, slamdan hi de farkl deildi. slam dier dinleri, sosyolojik olarak tamamen dosdoru bir biimde, tm toplumu rgtleyen bir styap olarak grd iin, Allahn birliini kabul etmeyen bir kafir oluyor yani, insan olarak kabul edilmiyordu. Ama modern toplumun dini, dinler hakkndaki kendi kabuln bir sosyolojik gerek gibi koyarak bunu gayet ustaca gizliyordu. Btn dinlerin serbestliinden sz ediyordu ama bu dinleri din olmaktan kararak. Yani dinler kendilerinin inan olduklarn; kiisele ait, zele ait olduklarn kabul ettikleri takdirde; yani artk din olmadklar; modern toplumun dininin bir bileeni olduklar takdirde serbesttiler. Hibir dinden kimse, benim dinime gre devlete vergi vermiyorum, askere gitmiyorum, zel mlkiyeti tanmyorum vs. diyemezdi. Bu noktada, Aydnlanmann, yani dinin inan olduunu syleyen dinin, bu dinlere davran hi de slamnkinden daha anlaysz ve daha az iddetli olmamt ve olamazd. slam ile Aydnlanma, yani modern toplumun dini arasndaki tek fark uydu ve ikisi de birer diktatrlkt dier dinler karsnda. Bu diktatrl, biri (slam) bunu Allahn birliinin kabulyle; dieri, dinin zele ait olduunun kabulyle kuruyordu. Ve kendi ilkesini kabul etmeyenlere kar biri dierinden farkl davranmyordu, davranamaz da. Dinin tmyle styap olduu sosyolojik gerei buna el vermez. Sadece slam ve Hristiyanlk deil, btn dinler de byledir. Ama bu Aydnlanma dini, bylece hem kendisinin bir din olduunu; dier dinlerden z errece farkl olmadn gizliyor; hem de dier dinlerin artk din olmadklarn grme olanan ortadan kaldryordu. 354

rnein insanlar, dini artk tmyle styap olarak deil, bir inan, epistemolojik veya kiisel bir sorun olarak grdklerinden, kendilerinin dinsiz olduklarn iddia edebiliyorlard. Halbuki, dinsizliin kendisinin modern toplumun dininin din kavramn kabul anlamna geldiini, aslnda kendilerinin dinsiz olduklarn sylerken, dinin zel veya inan olduunu syleyerek; dinsizliin mmkn olamayacan gremeyerek, modern toplumun dininin bir amentsn sylediklerini kavramyorlard. Sadece dinsizler deil, Mslmanlar, Hristiyanlar, Budistler, Aleviler vs. nanlarnn, Budizm, slamiyet, Hristiyanlk, Alevilik vs. olduklarn sylerken aslnda Modern toplumun dininin bir amentsn sylediklerini, bunu syledikleri an artk, Mslman, Hristiyan, Budist veya Alevi olmadklarn gremiyorlard. Bu dinsizim diyen bir ateist ile benim inancm slamdr diyen bir Mslman, ikisi de modern toplumun dinindendir ve bu szleriyle bu dinden olduklarn sylemi olurlar. kisi de modern toplumun, dinin inan olduunu, zele ait olduunu syleyen dinindendirler. zetle, Aydnlanma filozoflarnn ticari kapitalizm dneminde, dnya ticaretinin ihtiyac olan din sorununu, Muhammetin yapt gibi, btn Allahlar ldrp bir tek Allahn kabulyle deil; Allahn birlii ile deil, Allah ve dier Allahlar, politik iktidardan uzaklatrp insanlarn zel sorunu, inan sorunu yapmakla zdler. Yeni Allah, nanc, zel olarak tanmlayan ve epistemolojik olarak akl dna atan Akl ve bu dinden olan da nsan oluyordu. Bu dinden olann ad da, nsan oldu. nsan kavram aslnda, tpk Mslm kavram gibidir. Mslm, Allahn birliine inanan ise; nsan da, dinin, soyun (ki komnn dinidir soy) zel, hukuki veya politik bir farkllk yaratmadn kabul edendir. Btn insanlar, dini, soyu, sopu ne olursa olsun eittir inancndan olandr insan. Ama hemen grlecei gibi bu tanm aslnda hukuki bir tanmdr, dinin zel olduu kavrayna dayanr. Mslm de nsan da, bir tek dnya pazar ihtiyacna biri Semitik gelenekler iinde; dieri, Yunan ve Roma uygarlnn dnce gelenekleri iinde verilmi, znde birbirinden farkl olmayan iki cevaptr. Aydnlanmann Vatanm yeryz milletim insanlk slogan, veya btn insanlar eittir slogan, bu ticari kapitalizmin ve dnya ticaretinin bir tek siyasi styapya ihtiyacnn ifadesiydi, Allahtan baka Tanr yoktur (la ilahe illallah) dan znde hibir fark yoktur. Ne var ki, bu gnk dnyaya baktmzda, tpk bir zamanlarn slamiyeti gibi, bu projenin de korkun bir baarszlk ile sonulandn gryoruz. slamiyet de bir Dnya Toplumu kuramad; am Badat feth ettikten sonra, devletleti ve hz kesildi. Aydnlama da bir Dnya Toplumu kuramad. Fransz devrimi ile birlikte, daha Fransann hudutlarnda btn genliini ve hzn yitirdi. Yurtta, nsan ile zde bir kavram olmaktan kt; bir etni, dil, din, blge ile tanmlanm devlet veya ulustan olan insan anlam kazand. Dnya toplumu ve devletinin yerini, yzlerce kk devlet ald. nsanlk sanki, dnyay klanlarn, airetlerin, putlarn, totemlerin, tanrlarn kaplad Cahiliye dnemine dnd. Ulusal bayraklar bu modern airetlerin putlar, tanrlar, totemleri gibidirler. Muhammet veya Aydnlanma dneminde, yani ticaretin bu gnkyle kyaslanamayacak lde dar ve lks mallarla snrl olduu dnemde bile, bu gnk uluslardan ok daha geni 355

alanlar ve uygarln ounu kapsayan byk dinler bile bir zm olamazken ve slamiyet ve Aydnlanma buna bir dnya Toplumu ile zm olarak ortaya kmlarken; bu gnn dnyasnda, ticaretin bylesine muazzam yaygnl ve her eyi kapsamasna ramen, saylar yzleri aan ulusal devletler ve snrlar, amzn btn sorunlarnn anasdr ve en byk elikisidir. Sosyalizm her eyden nce btn byk dinler, slam ve Aydnlanma dinleri gibi, bu byk elikiye bir cevap olmak zorundadr. Bu cevabn ne olduu ise ok aktr: uluslara ve ulusal devletlere kar bir kutsal sava. Aydnlanma nasl, din zel bir sorun dediyse, ulusun da zel bir sorun olmasn kabullenmek; slam nasl Allahtan baka tanr yoktur dediyse ve btn putlar yakp yktysa; bir tek insann birlii ve kardelii diyerek; btn ulusal bayraklar; devletleri ve snrlar yakp ykmak. Hsl sosyalizm bu gnn dini karsnda; politik olann u veya bu ekilde tanmlanm ulusal olanla tanmlanmasn kabul eden din karsnda; o ulusal zel bir soruna in dirgeyen bir DN olmak ve bir DN olarak; yani yeryz lsnde bir styap tasavvuru olarak ortaya kmak zorundadr. Tpk, slamiyet veya Aydnlanma gibi. Grld gibi gemi baka bir k altnda ok daha net grld gibi gelecek projeksiyonlar da klasik yaklamlardan ok farkllamaktadr. imdi biraz da bu gnn dnyasn ve nasl byle olduun ve bu nn dnyasnn temel sorunlarn bu k altnda anlamay deneyelim. * Dnya ticaretinin gereklerine uygun bir styap projesi olan Hristiyanlk (Akdeniz bir dnya gibi grlebilirdi o zaman), slam ve Aydnlanma projelerin hepsi, daha ilk admda baarszla urad. Hristiyanlk, baarya ulat noktada bir devlet dini haline geldi. Hristiyanlk Romay feth ettiinde aslnda artk eski uygarlklarn devletiliinin Ruh l Habisi (Kt ruhu) Roma tarafndan feth edilmi bulunuyordu. Mslmanlk yaylmasn eski uygarlk beiklerine doru yaptndan, daha ilk eski n Asya uygarlklarn feth ettiinde, onlar tarafndan feth edildi, Pers, Orta Dou ve Roma uygarlklarnn yoluna girdi. Daha bir kuak gemeden rmeye balad. Aydnlanma, kapitalizm nce bat Avrupada, yani uygarla an az bulam noktada doup, yaylmasn balangta Akdeniz, ran, Hint ve ine doru deil, henz uygarla gememi ve ya uygarln ok geri bir aamasnda bulunan toplumlarn yaad Amerika, Afrika ve Avustralya gibi ktalara doru yapt. Bu onu klasik bezirgan uyarla dnmekten ve onlar tarafndan feth edilmekten nispeten kurtard. Ve bu bileimler zerinden sanayi kapitalizmine geebildi. Sanayi kapitalizminin salad emek retkenlii stnl, onu dier uygarlklar tarafndan feth edilme tehlikesinden kurtard ama bu sefer baka glerin etkisi benzer gerici bir sonuca yol at. Aydnlanmann bir dnya cumhuriyeti idealinden geri dnn, klasik uygarlklar tarafndan feth edili getirmedi slamda olduu gibi. Ya da dnya ticaretinin daralmas vs.. de 356

yol amad buna. Aksine, Sanayi devrimi, modern kapitalist uygarla, klasik uygarlkl arda bulunmayan muazzam bir zenginlik ve emek retkenlii stnl veriyordu. Kez a, Aydnlanmann, dini nan ilan eden dini de, uygun bir styap sunuyordu. Niin ve nasl oldu da, tm insanlarn dini, dili, etnisi, soyu, sopu ne olsun eit yurttalar olduklar bir dnya cumhuriyetine doru bir gidi olmad. Tekniin gelimilii de, Dnya ticareti de Aydnlanma da bunun iin gerekli alt ve st yapy sunuyordu. Bunun yerini niin ulusal devletler ald? Niin insanlarn eitlii ve kardelii idealinin yerini; bir ulustan olanlarn eitlii ve kardelii ald? Elbet burjuvazinin i Snf karsnda gericilemesi; feth edilen blgelerin, eit hakl yurttalar yaplmasndan ise, smrge ahalisi olarak hibir hak olmadan smrlmesi, yani sermayenin kar hrs bunda byk rol oynad. Ama ayn zamanda sanayi kapitalizminin, bu retim yordamnn kendisinden gelen bir zellik de bunun iin uygun bir koul oluturdu. Sanayi kapitalizmi ayn zamanda eitilmi i gc, standartlama; bu da standart bir dil ve genel eitim, bu da fiiliyatta genellikle bir dil ile tanmlanm bir ulusal devlet demek oldu. Bylece burjuva uygarl, eski uygarlklar tarafndan feth edilemeyecek aksine onlar feth edecek bir teknik ve emek retkenlii dzeyine gemi olmasna ramen; dnya ticareti klasik uygarlklarla kyaslanmayacak lde yaylmasna ve derinlemesine ramen, styap, klasik uygarlklardan bile daha dar kapsaml bir ekillenmeye urad; bir dile, dine, etniye, soya, yere gre ekillenmi ulusal devletlere geti. Vatanm yeryz milletim insanlk idealinin ve programnn yerini; insanlar dili, dini, rk, soyu sopu ne olursa olsun eittir diyen evrenselciliin ve humanizmin yerini; sadece u ya da bu ulustan olanlar, u ya da bu devletinin yurttalar eittir diyen; insanlar deil; uluslar eittir, insanlar ancak uluslar araclyla eit olabilirler diyen bir ulusulua geildi. Ve insanlarn eitlii ve birlii unutuldu. Vurgu, zel politik ayrmndan ve bu ayrm araclyla eski uygarlklarn ve komnlerin blc dinlerinin zele atlmasndan ve insanlarn eitlii temelinde bir dnya apnda birliin savunulmasndan; politik olann belli bir dil, tarih, din kltr ile tanmlanmasna, ulusulua kayd. Bu ayn zamanda burjuvazinin devrimcilikten gericilie geii demek oldu. i hareketi ve Marksizm tam da bu noktada dodu. Bu elikiyi iinde tad. Bir yandan, Demokratik Cumhuriyet ve Enternasyonalizm idealleriyle, Aydnlanmann bir tek dnya projesini yaatr ve savunurken; dier yandan Alman Birliini savunmaktan Uluslarn Kendi Kaderini Tayin Hakkna kadar, burjuvazinin dininin bu gerici biimlerinin de savunucusu oldu. Marksizm Aydnlanmann ocuu olduu kadar sanayi devrimin de ocuu idi. Btn lkelerin iileri (ki burada lkeler, ulusal devletlerin yurttalar anlamna geliyordu) birleiniz iar; Muhammetin Allahtan Baka Tanr Yokturundan veya Vatanm yeryz Milletim nsanlk iarndan daha fazla gerici milliyetilikle damgalyd. Sosyalizmin ideali, yeryznn iileri, tm insanlar birletirmek ve onlarn eitliini salamak iin; yani tm dnyada arkaik (Soy), antik (Semavi) veya modern (ulus) dinlerinden olmay zel bir sorun yapnz, politik olmaktan karnz; uluslar ve ulusal snrlar yknz olmalyd ve olabilirdi.

357

Bylece Marksizm ve sosyalizm daha doarken uluslara kar bir proje olarak doabilir ve milliyetilie kar doutan erbetli olabilirdi. Onun iindeki aydnlanma kalntlar bunu engelledi ve sonunda milliyetilik ve milletler tarafndan teslim alnd. Bu gnk Marksizmin, Sosyalizmin, i Hareketinin ve nsanln krizinin z burada yatmaktadr. * Bu arada dnyada ne oldu? Ekonomi ve teknikte birbiri pei sra muazzam devrimler yaanrken, styap tam tersine, tarihin hibir dneminde olmad kadar dar ve gerici biimlere brnd. Bir yandan bir dnya pazar iin retim, dier yandan bu dnya pazarna uygun bir dnya devleti yerine kk ulusal devletler. Btn dnya savalarnn esas nedeni budur. Birinci ve kinci dnya savalarn Emperyalist savalar olarak tanmlamak bile onlarn zndeki bu elikiyi gizleyip; uluslara gre tanmlanm devletlerin varln olaan ve aa uygun grr. Eletirisini ulusal snra deil; bu snrlarn ihlaline yapar. nsanlarn niin ele geirilen lkelerin eit hakl yurttalar yaplmadnda grmez akl dl; ulusal devletlerin ele geirilmesinde ve bask altna alnmasnda grr. Yani bizzat kendisi ulusulukla maluldr. Bu nedenle, sosyalist hareket esas olarak var olan sistem iinde, gerici uluslar ve ulusuluu olumlayan bir hareket olarak kald. Bu arada kapitalizmin kendisi, var olan retimin muazzam sosyal ve uluslar aras nitelii ile ulusal devletlerin, farkl hukuklarn, gmrklerin ve snrlarn yaratt snrlamalar aacak hibir kkl ideoloji ve program gelitiremedi. Aydnlanmaya dnemezdi, nk bu dier lkelerin yurttalarn kendi yurttalar yapmak anlamna gelir ve onlar smrme imknn yok ederdi. Bylece bu elikileri zmenin yollarn arad kapitalizm ve burjuvazi. Birlemi Milletler ve btn uluslar aras kurumlar hep bu elikiyi zme ve uzlatrma denemeleri oldular. * Bunu dnya ticaretinin ihtiyac olan temel aralardan biri olan para rneinde grelim. Dnya ticareti iin rnein dnya lsnde bir ortak deiim arac, bir para m gerekiyordu? Bir tek dnya cumhuriyeti bunu salayabilirdi. Ama bu olmaynca, bunu Dolar ile salamaya alt, en gl ve zengin lkelinin parasn uluslararas deme arac yapt. Ama snrl bir devletin parasnn, dnya paras olmas, tpk bir lke iinde devletin para basma tekelini elinde bulundurmas sayesinde karlksz para basarak enflasyon yoluyla gizli vergi alp (ki btn burjuva devrimleri aslnda vergileri yurttalarn belirlemesi hakk iin yaplmt ve bu fiilen bu hakkn da fiili yok edilmesi anlamna geliyordu. Enflasyon bu nedenle son derece anti demokratiktir) yurttalar smrmesi ve zengin fakir farklarn arttrmas gibi muazzam bir g salyordu ABDye. O hibir karl olmadan, tpk bir lke iindeki bir devlet gibi, sadece kt ve mrekkep masrafyla istedii kadar para basabiliyordu. Bylece Dnyay smryordu. Bir devlet yine de iyi kt seimler araclyla yurttalar tarafndan bir lde olsun denetlenebilir. Devlet masraflar iin karlksz para basan bir iktidar, seimlerle

358

uzaklatrlabilir. Ama dnyadaki insanlar ABDnin yurttalar olmad iin; ABD karsnda byle bir denetim mekanizmas bile bulunmuyordu. Ayrca bir kere bu mekanizma oluunca ABDde toplumsal ilikiler ona gre belirleniyor ve artk o ilikiye baml hale geliyordu ekonomi. Yani ekonomi, dolar basarak dnyay smrmeye yle baml hale gelir ki, ABD karlksz para basmay durdurduu an bu ekonomisinde muazzam bir gerileme ve k (ki bu da ayn zamanda kapitalist dnya ekonomisinde benzer etkiler demektir); toplumsal ilikilerdeki dengenin bozulmas ve ezilen snflarn bir radikallemesi hatta kapitalizmin sonu anlamna bile gel ebilir. Bylece, gelimi bir dnya ticareti ile ulusal devletler arasndaki elikiyi zmek iin bir tedbir olarak nerilen bir lkenin parasnn uluslar aras rezerv para olmas, giderek o lkede bir tr bamllk yaratarak kendi bana bir hedef haline geliyor; bir smr ve iktidar arac oluyor. Ama bu lke ylesine byk ve gldr ki, bu lkedeki bir sarsnt tm dnyadaki kapitalizmi de tehlikeye atacandan dnyann dier lkelerinin kaderi ABDnin gcne ve istikrarna da balanm olmaktadr. ABDnin gc ve istikrar da Dolarn dnya paras olmasna ve bu da dnyann ulusal devletlere blnm olarak kalmasna bal olmaktadr. Ama dnya ulusal devletlere bal kaldka da bu sefer retimin sosyal ve uluslararas nitelii ile bu ulusal devletler arasndaki eliki daha derinden bu sistemde tkanmaya yol amaktadr. Bu kmazdan yani hem ulusal devletleri korumak hem de dnya ticaretinin nndeki engelleri kaldrmak iin Globalizm bir zm olarak geldi. Buna gre. Ulusal devletler varln ve egemenliklerini srdryorlar bu bylece ABDnin her trl denetimden uzak olarak istedii gibi para basmasn salyor ama ayn zamanda para ve mallarn dolam zerindeki snrlamalar kaldrlarak dnya ticaretinin bymesinin olanaklar salanm oluyordu: Ve bu sayede ABD ve kapitalizm bir tata birka ku vurmu oluyordu. Ticaretin bymesi ister istemez uluslar aras para birimi olan dolara olan talebi arttryor, bu da ABDnin hibir karl olmadan para basp refahn srdrmesine olanak salyordu. ABDnin bu yksek tketimi ayn zamanda dnya ekonomisinin belli bir bymede kalmasn salyordu. Ne var ki, ABDnin karsnda Avrupa daha byk bir retkenlik ve salam para birimiyle kyordu. Bir sre sonra inin de bir rakip olarak ortaya kaca grlyordu. ABDnin bu sistemi ekonomi gcyle srdrmesi olanakszdr. O zaman hi kimsenin kendisiyle ba edemeyecei silah gcyle bu sistemi srdrebilir olmaktadr. O halde, parasn uluslar aras para olarak koruyabilmek iin daha fazla silahlanmak. Daha fazla silahlandka, daha byk aklar vermek, daha byk aklar verdike, parasnn da rezerv para olmaktan kmas tehlikesi arttndan daha fazla silahlanmak ve igaller yapmak, Dolardan en kk bir yz evirmeyi en ar ekilde cezalandrmak zorundadr. Ama bunun iin de gerekli masraflar karlamak zere daha fazla karlksz para basmak. Bylece ABD artk geri dnlmez ve sonunda kendini tketecek bir yola girmi bulunmaktadr. Dolarn uluslar aras para birimi olmasn salamak ve korumak onun var olan dzenini korumas ve srdrebilmesi iin hayati nemdedir. Bunu ekonomi gcyle salayamaz ama silahlarn gcyle salayabilir en azndan bir sre.

359

Ama ne var ki, sistem yle kurulmutur ki, bizzat rakipleri de sadece ABDnin varlna ve gcne deil; dolar egemenliine baml hale gelirler. Para basmann yolu da udur. Borlanmak. Bu da faizler yksek tutularak, dnyadaki sermayenin ABDye akmasn salamakla olur. Yani ticareti fazla veren lkeler ABDden kat paralar alrlar ABDden alacaklar karlnda ellerinde birikmi dolarlarla. Ama bu dolarlar da ABDye sattklar mallar karlnda almlardr. Ama ellerindeki dolarlarla alabilecekleri tek ey de ABDnin bor senetleridir. ABDden bor senedi alarak da ABDnin daha ok dolar basmasna bylece talebi ykselterek kendi rettikleri mallar almasna ol anak salam olurlar. Bylece Ekonomisi ABDden daha gl lkeler bile, bir bakma ABDye baml hale gelir ABDnin onlara baml hale geldii gibi. ABD dolarnn her d veya ABDnin borlarn deyemeyeceini sylemesi bu lkelerin alacaklarnn da sfr olmas, ellerindeki milyarlarca dolarn bo kat paralarna dnmesi, onlarca yllk birikimlerini bir dolandrcya kaptrp zerine bir souk su imeleri anlamna gelir. Bylece dier lkeler de bu borlunun iflas etmemesi iin bir yandan dikkatli davranmak zorunda kalrlar. Bylece in, Japonya ve dier Asya lkeleri gibi ticareti fazla veren lkeler de, Baba bir hrsz tutum durumundadrlar. Fazlalar ile ABDden tahvil alrlar ya da Dolarlar Rezerv olarak tutarlar. Bundan kurtulmaya kalksalar, birden bire kendi alacaklar ve dolarlar da hi kymeti olmayan kt paralarna dnecektir. Bu nedenle hi biri kp da rnein, ben dolar kullanmyorum diyemez. Kald ki bu olmasa bile, bunu aktan diyecek olann bana gelecek ortadadr. Bu nu diyen lke dedii an bana Atom bombas iner. nk byle bir karar ABDnin sonu demek olur. Benden sonra kyamet. Btn hazr yiyici egemenlerin deimez parolasdr. Dolar brakp Euroya geen Irak rnei ortada. Kald ki, Avrupa da dnya kapitalizminin yaamas bakmndan imdi dolarn kmesini istemez. Euro dnya paras olabilir ve bu sefer ABDnin avantajn Avrupa ele geirebilir. Ama Avrupann ne ortak siyasi bir iradesi, ne de askeri gc vardr. Bu dnya kapitalizmi iin bir Fetret devri gibi olur. Bir bakma Bizans veya Seluk devletinin yklmasndan sonra ortaya kan beylikler dzenine geri dn gibi olur. ABD gerek askeri gcyle, gerek borlaryla tm dnya kapitalizmini kendi kaderine zincirlerle balam bulunmaktadr. Kendisinin k btn sistemin kn getirebilir. Bu nedenle ABDnin rakiplerinin de yle bir amaz bulunmaktadr. Bir yandan onun bu egemenliine son vermek, gnein altndaki yerlerini almak isterler, ama bu ynde fazla ileri gittiklerinde, onunla birlikte kendilerinin de yok olabileceini grrler. in ve Japonyann ABDden muazzam alacaklar vardr, muazzam dviz rezervleri vardr ama Dolar brakamazlar ve ABDden kt almaktan vazgeemezler. Vazgetikleri an, iflas etmi bir ABD, tm dnya ticaretinin da muazzam bir darbe yemesi, tm fabrikalarn kapanmas demektir; muazzam bir kaos olur. Bu kendi sonlarn da getirebilir. Benzeri Avrupa iin de geerlidir. ABDnin politik iradesine ve askeri gcne kar bir yandan kar g oluturmaya alrlar ama dier yandan, bu g k an kendilerinin de keceini bilirler ve bu nedenle ayn zamanda onu desteklemek zorundadrlar. Bu elikiyi 360

en ak biimde Alman d leri bakan Fischer, Iraka ABD saldrs ncesinde ifade ediyordu: bir yandan ABDye kar Fransay ne srerek direni cephesi oluturuyor dier yandan da Saddamn bir zaferinin dnmek bile istemem diyordu. Bylece ABD ve dier emperyalistler veya rakipleri arasndaki iliki, Trkiyedeki Brokratik Oligari ile Burjuvazi arasndaki; Devlet ile Hkmet arasndaki iliki gibidir. AKP veya burjuvazi nasl bir yandan gerek iktidara gelmek ister ama dier yandan bunun iin gerekli admlar atmaya kalkt an, yani geni ezilen ve memnuniyetsiz ynlar rgtleyip mobilize ettii an, kendi iktidarn ve varln yok etme tehlikesi ortaya kacandan bu admlar atamaz ve o askeri brokratik oligarinin ayaklarna kapanr. Benzeri dnya iin de geerlidir. ABD, benim saym suyum yok, ekiliyorum dese, bunu dedii an, btn rakipleri ayana kapanmaya hazrdrlar. * te bu dnyada, Sosyalizmin ve i hareketinin bir projesi yok. Dier emperyalistlerin de yok. Ama ABDnin bir projesi var. Benim egemenliim altnda, benim egemenliimi tanyarak, hepinize yer var diyor btn dier byk glere (Avrupa, Rusya, in, Japonya gibi). Aksi diyor ABD, dnya lsnde kaos olur. ABD ulusal devletlere blnm bir dnyada, Roma gibi tam bir merkezi mparatorluk deil, O imparatorluk snrlarnda yaayanlarn Roma Yurtta olduu bir imparatorluk deil; yani tm dnyay feth edip, btn dnyay ABD yurtta yapmay deil; Hitlerinki gibi feth ettii lkeleri aa rktan kleler yapmay da deil , ara bir zm neriyor. Kutsal Roma Germen mparatorluu ile Roma mparatorluu arasnda bir biim neriyor. (Aslnda Roma da denebilir. nk btn imparatorluklar ayn zamanda belli zerk blgeleri de tanrlar vergisini ve haracn dzenli dedii veya otoritesini kabul ettii srece. nc Roma mparatorluu, yani Osmanl mparatorluu bile byleydi rnein. ) ABDnin plan u: Btn ulusal devletler, hukuki bakmdan eit hakl devletler olarak olduklar yede dursunlar, kendi egemenlik alanlar da olsun. Ama dnya ticaretinin bymesine engel olmasnlar, ABDnin gcn ve egemenliini her hangi bir ekilde sorgulamaya kalkmasnlar. Hibir gcn en stte olmad devletleraras bir sistem, bir gcn stte olduu bir sistemden daha iyi deildir. Birincisi eit glerin birbiri aralarndaki savalara ve birbirlerini tketmelerine yol aar. kincisinde ise, en stteki bundan en fazla karl kandr ama yine de bir dzen olur ve herkes bundan karl kar. Herkesin birbirini tkettii durumdan daha karl kar. Oyun Teorileri bu yasalln matematik kantlarn sunarlar. Ve stte olacaklar iinde de en iyisi benimdir diyor ABD. Soru udur ulusal devletlerin var olduu dnyada. Bir sosyalist alternatif olmad srece btn insanlar ve devletlerin kar karya olduu soru udur: Eit gte emperyalist rakiplerin bulunduu bir dnya m iyidir? Yoksa birinin hepsinden daha gl olduu, dierlerinin onun otoritesni tand ama kendi egemenlik alanlarnn da olduu bir sistem mi daha iyidir?

361

ABD sorunu byle koyuyor ve doru cevabn ikincisi olduun syleyip en gl ve stte olmaya en layk olan da, bunu en iyi yapacak olan da benim diyor. Ve iin kts, kapitalizm ve ulusal devletlerin veri olduu koullarda dedii pek de haksz deil. Bir Alman rkl ile bezenmi Avrupann egemen olduu bir dnya, ABDnin egemen olduu bir dnyadan daha iyi olmaz. Avrupa, ABDnin aksine dile, dine, rka dayanan bir ulusuluun zehrini, ABDden ok daha fazla tar. ABDnin gcnn Avrupada olmas halinde, Avrupa, dnyadaki dier halklara ABD kadar geni bir hareket alan tanmaz ve onlar aktan kleletirebilir. Bir inin egemen olduu bir dnya, ABDnin egemen olduu dnyadan daha iyi olmaz. inin rkl, binlerce yllk devletilii vs. ABDninkinden bin kat daha korkun bir dnya egemeni demektir. ABD ne de olsa saf kapitalizmin ocuudur. Burjuva uygarlnn modeli ve idealidir. Daha byk bir esneklik tar. Dier emperyalistler karsnda ABD, Engelsin bir zamanlar, Alman kk burjuvas karsnda gerek bir insandr, nk serflii yaamamtr dedii Norveli gibidir. Biri yunker kapitalizminin ve gerici ulusuluun, dieri ark devletiliinin btn pisliini dnyaya bulatrr. Bu bakmdan verili erevede, ABDnin dnya imparatorluu, olabileceklerin en az kts saylabilir. ABDnin gcn yitirip, in, Japonya, Rusya, Avrupa gibi onlar ayrnda onlara eit gte bir g haline geldiini; her biri eit gte be alt emperyalistin bulunduu bir dnya dnelim. Bu dnya bu gnknden daha iyi olmazd. kinci dnya savann atom silahl emperyalistlerin yaptn dnmek ortaya nasl bir sonu kacan gsterir. Brakalm daha iyi olmamay bir yana, bu olaslkta insanln yaama olasl bile sfrdr. Sadece kapitalizm deil, insanlk da yok olur eit gteki emperyalistlerin bulunduu bir sistemde. * Elbette ABD bir yandan bu sistemi neriyor ama bunu sadece bir proje olarak, ikna ve kabul iin sunmuyor. Byle bir ey olmayacan bilir. Projeniz, silahlarn gcne dayanyorsa ikna edici olur ve kabul edilebilir. te bunun iin, ABD, zellikle bir yandan dier emperyalistlerin k endisine askeri, ekonomik bakmdan bir rekabet oluturmasnn yolunu kesmek; dier yandan da var olan egemenliin ve dolar sistemini ve dnya ticaretinin bymesini (globalizm) srdrmek zorundadr. Bunun iin de dnya ticaretinin ana yollarn ve petrol ve gaz kaynaklarn kendisinin veya etkisindeki glerin kontrolnde bulundurmas gerekir. Bu dnyada stratejik nokta demektir: Gneydou Asya (Dnyann atlyesi Asyann Pasifik kylarna giden petroln ve oradan dnyaya dalan mallarn getii dar boaz. (Malaka Boaz) Yani u Tsunaminin ykt yerler. Zaten bu paylam ve etki sava orada, Tsunami nedeniyle yardm biiminde gerekleiyor. ) Orta Asya ve her eyden nce Orta Dou demektir. (Bu ikisine, Akdenizin Gneyiyle birlikte Byk veya Geniletilmi Ortadou da deniyor. )

362

ABD Orta Asyaya Afganistan ile, Orta Douya Irak ile girdi. imdi Orta Asya ve Orta Dounun kprs olan rann da bir ekilde saflara katlarak zincirin tamamlanmas gerekiyor. Ayrca ran zerindeki sava ayn zamanda dier muhtemel rakip emperyalistlerle bir sava anlamna gelecektir: bu bakmdan ran, Dnyann ve ABDnin kaderini belirleyecektir. randa bir yenilgi ABDnin sonu olur. Bu dnya kapitalizminin de ciddi sarsntlara girmesini getirebilir. Ama rann saf d edilmesi ABDnin dnya egemenlii yolunda en zor adm atp hedefine yaklamas demektir. Ondan sonra ran, Orta Dou ve Orta Asyann her biri dile, dine dayanan kk devletlere blnmesi (bu arada sra Trkiyeye de gelecektir) aamasna gelir. Dnyaya egemen olabilmek iin birbirine kar kullanlabilecek byle kk devletler zorunludur. Bylece her devletin iinde dier devlette ounluk olan aznlklar olacandan, bunlar kolaylkla birbirine kar da kullanlabilir. * Ama ran bir Afganistan ya da Irak deil. kisi de ekonomik olarak tkenmi, askeri olarak hibir gc kalmam; egemen olanlarn tecrit iinde sadece silah zoruyla egemenliklerini srdrebildii lkelerdi. Bunlar kolaylkla topu topu bir ka yz ya da bin asker kayb yla bir ka hafta iinde drldler. Ama ran binlerce yllk gelenei olan bir devletin bulunduu, rejimin her eye ramen geni bir taban bulunduu, eski Pers uygarlk alannda bu uygarln damgasn tayan iilik araclyla birliini, (rnein Trkiyedeki Trk Kemalist sistemden ok daha gl ve salam olarak) salayan bir devlet. te yandan kkleri binlerce yllk Pers uygarlna, ta Smer zamannn Elamllarna, Abbasilere, Seluklulara, Hal seferleri dnemlerine kadar giden etkileri var (Lbnandaki ve Iraktaki, Arap yarmadasndaki iiler). Ve nihayet, ykselen petrol gelirleri nedeniyle ekonomik durumu dzelen ve petrol ve gaz bizzat bir silah olan ran var: ran da Avrupa, Rusya ve inin belli lde desteine de sahip. Bu gce kar yle kolayca, Afganistan veya Irakta olduu gibi harekete geilemez ve igal edilemez. rann kertilmesi, dize getirilmesi gerekir. gal ran iin bir yol deildir. Atom bombas, ekonomik ambargo, diplomatik ve politik tecrit ve tehditler veya bunlar eitli kombinasyonlar gerekmektedir. rann kaderi insanln geleceini tayin edecektir. ABDnin egemen olduu bir dnya m, yoksa baka bir gcn egemen olduu veya eit gteki emperyalistlerin paylat bir dnya m? ABD bu sava kazanabilmek iin, glerin en irisini, dmann en yaralanabilir yerine ymak zorundadr. Yani rana kar sefer, sadece Askeri olmaz ve olamaz. Tm cephelerde, yani diplomatik, kltrel, politik, askeri ve tm silahlarla (psikolojik sava yntemlerinden Atom silahlarna kadar) topyekun bir sava olmak zorundadr. Bunun iin nmzdeki dnemde, Trkiyenin de dnyann da nabz ran zerinde atacak ve tm gelimeler bunlar nda okunup anlalabilecektir.

363

* ABDnin dnda bu dnyada, tek alternatif bir program olan g biziz. Bu program btn uluslarn ortadan kaldrlmas, ulusal devlet ve snrlara kar savatr. Bir paradoksal ifadeyle btn dnyann ABD vatanda olmas da diyebiliriz. Tm insanlar ulusu, dili, dini, soyu sopu ne olursa olsun eittirler. Ulus tpk soy, sop, din, inan gibi zel bir konudur ve inan sorunudur. Biz bir insanlk dini, btn insanlarn birbirinden sorumlu olduu hukuken eit olduu kadar gerekten de eit olaca bir din ve yeryz nizam neriyoruz. nsanlar Trk, Alm an, ABDli vs. olmaktan kmaya ve nsan olmaya; yani bu devletleri ykmaya; Trkl, Almanl, ABDlilii zel bir sorun yapmaya aryoruz. Nasl Mslim, Hristiyan, Budist, Alevi vs. olduunuz srece insan olamazsanz ; ancak bunlar birer inan olarak grdnzde ve yle bir sistemde insan olabilirseniz. Bir Trk, Bir Alman, Bir Ermeni, Bir Krt, Bir Arap olduunuz srece de nsan olamazsnz. Ancak, bunlar kiilerin zel sorunu olarak grdnzde ve byle bir sistem iin mcadele ettiinizde insan olabilirsiniz. te, dinin zel deil, inan deil bir styap olduu nermesi gemii, bu gn ve gelecei byle anlalr ve deitirilebilir klyor. Demir Kkaydn 31 Mays 2006 aramba

364

La lahe llallah
Allahtan baka tanr yoktur! Her kabilenin (komnn) kendisinden geldiine inand putunun (toteminin) olduu bir toplum yaps, Sasani ve Bizans imparatorluklarnn rmesi nedeniyle tkanm Orta Yoldan Gney Yoluna kaym dnya ticaret yollar zerindeki Mekke ve Medine ehirlerinde her yerde olduundan daha fazla var olan iktisadi ilikilerle eliki iindeydi. Bir yanda o zamann lleriyle dnya ticareti, dier yanda kendi kabilesinden tesini grmeyen, her birinin ayr hukuku olan, her kabilenin birbirine dman ve kan daval olduu bir toplumsal yap. Allahtan baka tanr olmadn sylemek, bu toplumun, artk onun yaama ve gelimesi nnde katlanlmaz bir engel haline gelen kandala, yani totemlere, putlara dayanan styapsn paralamak, onun yerine tm insanlarn ayn tanrnn yaratt Adem ve Havvadan geldiini, dolaysyla eit ve karde olduunu sylemek, hepsini ayn hukuka balamak anlamna geliyordu. Kbedeki putlarn paralanmas veya yaklmas; her kabilenin kendisinin soyundan geldiini kabul ettii totemlerin yklmas, kandalk ilikilerinin yklmas; totem ya da kan kardelii yerine; tm insanlarn kardeliine inananlarn kardeliinin geirilmesiydi. Totem, soyu ve kandal belirleyerek on binlerce yl boyunca, hem toplumsal rgtlenmenin temelini oluturmu, hem de yine bu kardeler arasndaki cinsel yasaklarn yol at bilin bilinalt zemberekleriyle sblimasyonun dolaysyla insann hayvanlktan knn yolunu amt. Bu elli ya da yz bin yl boyunca, insan trnn yaam savandan baar yla kmasn salam st yap artk uygarln ve gelien dnya ticaretinin nnde katlanlmaz bir engel haline gelmiti. Marksn deyimiyle, retici Gler o gne kadar iinde gelitikleri retim likileriyle elikiye girmi ve toplum bir devrim dnemine girmiti. Bu devrimin bayranda, La lahe llalah yazyordu. Yani, ayn totemden gelenler deil, tm insanlarn karde olduuna inananlar kardetir. Tm insanlarn karde olduuna inanmayp da ayn totemden gelenlerin karde olduuna inananlar, yani slamn deyiiyle puta tapanlar ise, karde deil kfirdir. Onlara kar Cihat yani kutsal sava, yani devrimci mcadele gerekir. Hazreti Muhammet dneminin totemleri ve putlar ne ise bu gnn dnyasnn ulusal bayraklar, devletleri ve snrlar da ayn eydir. Ve stne stlk, Muhammet dneminin puta taparlar, bir insan kardeliinden bir dar grubun kardeliine dnmemilerdi, onlar hep cahiliyede yaamlard. Ama bu gnn putlar (yani ulusal bayraklar) ve puta taparlar (yani ulusular) slam ve Hristiyanlk gibi, insanlarn kardeliini nermi byk dinlerden sonra gelip, tm insanlarn kardelii yerine, ayn dil, din, etni vs. ile tanmlanan bir ulusdal geirmilerdir. Bu gnn dnyasnda, ulusal bayraklar ve uluslar, Muhammet dneminin putlarndan ve puta taparlarndan bile insanlk iin daha gerici bir engeldir. Tpk Muhammetin o putlara kar yrtt devrim gibi bir devrim gerekmektedir. Tpk Muhammetin o putlar yakp ykt

365

gibi, bu gnn btn ulusal bayraklarn, devletlerini, snrlarn ykacak bir devrim gerekmektedir. Bu gn kendine Trkm Mslmanm, Hristiyanm, Avrupalym, Arapm vs. diyenlerin hepsi kfirdir, hepsi putlara tapmaktadrlar. Onlarn Mslman veya Hristiyanm diye geinmeleri gerei deitirmemektedir. Bu gnn dnyasnda Mslman olmak, tm ulusal bayraklara, snrlara, devletlere kar ; her dinden, her dilden, her kltrden, her ulustan insanlarn eitliini ve kardeliini ve buna uygun dnya apnda bir styapy savunmaktr. Bu gnn dnyasnn Mslman veya Hristiyanlar aslnda birer puta tapardan baka bir ey deildirler. Bunlara kar kutsal bir sava gerekmektedir. Bu kutsal savan nasl bir yol izlemesi gerektiini yine bizlere Muhammet gstermektedir. O tek tek kabilelerin iinde, kabilelerin kardeliini isteyenleri iktidara getirmek gibi bir ham hayalin peinden komad. Yani eitli putlarn bir araya gelmesi ve aralarnda bir uzlama yapmas iin uramad. Eer benzetmek gerekirse, sosyalistlerin enternasyonal t asavvurlar byle bir anlaya dayanr: Her kabilenin iindeki kabilelerin kardeliine inananlarn iktidara gelmesi. Bu bakmdan sosyalistler radikallikte Muhammetin kenarna bile varamamaktadrlar. Muhammet ok daha devrimci bir yol ve strateji gelitirdi. Kan kardeliine kar din kardelii. Bylece ok farkl kabilelerden tm insanlarn kardeliine inananlar bir tek bayrak altnda birletirerek, kan kardeliine kar, yani putlara kar sava amak. Bu gn insanln ihtiyac olan tam da budur. Uluslarn kardelii yerine tm insanln kardelii. Ulusal devletlere, ulusal snrlara, ulusal bayraklara, ulusulara, yani bu gnn kfirlerine, puta taparlarna ve putlarna kar kutsal sava. Ulusulara ve uluslara kar kutsal sava. Ve bu devrim de tpk Muhammetin devrimi gibi, bayrana tm insanlarn kardeliine inananlarn kardeliini yazacaktr. La lahe llallah!.. Yani, ne ulusal ne de dinsel ayrlklar, snrlar, devletleri bayraklar tanmyoruz. Tm insanlarn karde olduuna inananlarn kardeliine inanyoruz. Buna gre bir toplumsal styap iin mcadele ediyoruz. demiraltona@hotmail. com 21 Aralk 2004 Sal

366