Demir Kkaydn

Kltr Konusu zerine

1 Yaynlar

Kltr Konusu zerine Demir Kkaydn

kinci Srm Mart 2013

Dijital Yaynlar ndir Oku Okut - oalt Dat

Bu kitap Kxz sitesinin dijital yayndr. Kar amac olmadan, okumak ve okutmak iin, indirmek, dijital olarak basmak ve datmak serbesttir. Alntlarda kaynak gsterilmesi dilenir.

Yaynlar

Kltr Konusu zerine Yazlar

indekiler
nsz ...................................................................................................................................... 5 Birinci Blm ............................................................................................................................. 7 Almanyada Trkiyeliler Arasnda Kltrel zerklik Tartmalar ........................................... 7 Gmenlerin Bir Aznlk olarak Talepleri Neler Olmaldr? ................................................. 7 Kltrel zerklik Tartmalar ve Lenin .......................................................................... 12 Snnetle Balayan Kltr Tartmalarnn Analizi (Taner Akamn Eletirisi) .............. 25 a) Balk............................................................................................................................ 25 b) Olay .............................................................................................................................. 27 c) Snnet Bror Yazar Nasl Bir Toplum ve Kltr Hedefliyor? ............................ 35 d) Snnet Bror Yazarnn Uslamlamalar Zinciri ..................................................... 38 e) Sonu ............................................................................................................................ 47 kinci Blm ............................................................................................................................. 48 Tarih ve Demokrasi Forumunda Kltr Emperyalizmi zerine Tartmalar .......................... 48 Biraz da Taklitilik, Kltr, Mzik ve Snflar zerine ....................................................... 48 Maddi ve Manevi Deerler,.................................................................................................. 52 Emperyalist Kltr Nedir? Ouza Cevap ..................................................................... 54 Proleter Kltrn ki Farkl Kullanm ............................................................................. 57 nc Blm.......................................................................................................................... 60 Yeni Zamanlarda Tekrar Kltrel zerklik zerine Yazlar ............................................... 60 Kltr ve Politika ................................................................................................................. 60 Kltrel zerklik Tartmalar Yeniden Canlanrken .......................................................... 71 Drdnc Blm ...................................................................................................................... 74 Kltrel ve Politik Tercihlerin Farkll zerine Bir Forumda Tartmalar ........................... 74 Kltrel ve Politik Tercihlerin Farkll zerine Aklama (1) .......................................... 74 Kltrel ve Politik Tercihlerin Farkll zerine Aklama (2) .......................................... 78 Beinci Blm .......................................................................................................................... 80 Snf Kavramnn Kltrel ve Tariuhsel boyutu ve Bunun Ortaya kard Sorunlar zerine zgr Politikaya Yazlm Yazlar ......................................................................................... 80

Politik Beklentiler ve Kltrel Snrlar ................................................................................ 80 Snflarn Tarihsel ve Kltrel Konumlan ........................................................................ 84 Kk Burjuvazi, Burjuvazi ve Demokrasi ......................................................................... 87 Altnc Blm ........................................................................................................................... 90 Trkiyenin Toplumsal ve Kltrel Yaps ve Solun Politik Kltr zerine Yazlar ........... 90 Tarallk............................................................................................................................... 90 Eurovizyon, Modernleme ve Demokratikleme ................................................................. 93 Polemik Yapmak ya da Unutulmu Bir Politik Kltrn zlerinin Ardnda ........................ 97 Yedinci Blm ....................................................................................................................... 103 ok Kltrllk Kavram zerine Yazlar ............................................................................ 103 Avrupa Merkezcilik ve ok Kltrllk veya ok Kltrl Toplum Slogan Niin Gericidir? ............................................................................................................................ 103 Avrupa Merkezcilik nedir?............................................................................................. 104 Kltr Nedir?.................................................................................................................. 110 Kltrn ok Kltrllk Balamndaki Anlam ...................................................... 114 Marksist Kltr ve Uygarlk Kavramlar ve Uygarlklar / Kltrler atmas ................. 120 Sekizinci Blm ..................................................................................................................... 128 Kltr zerine eitli Yazlardan Blmler .......................................................................... 128 Gelecei ve Gemii Kurtarmaktan Bir Blm .............................................................. 128 Zrihte Bir Konferans Duyurusu ...................................................................................... 129 Tarihsel Maddeciliin Tarihine Katkdan Kltr le lgili Bir Blm .............................. 130

nsz
Din, Ulus, Uygarlk ve Kltr gibi kavramlar, son yllarda politika ve sosyal bilimler alannda en ok sz edilen ve tartlan kavramlar olma zelliini kazanm bulunuyor. Sadece bu kadar deil, ayn zamanda bu kavramlar sk sk birbirinin yerine veya i ie de kullanlabiliyor. rnein kltrler ya da uygarlklar atmas ndan veya kaynamasndan sz edenler, bununla ou kez dini veya ulusu kastediyorlar. te yandan din ou kez ulusal baskya kar direnilerin bayra oluyor. ok kltrllk derken tartlan aslnda ulusun nasl tanmlanaca veya dini tolerans olabiliyor. Ne var ki, etrafnda en byk atmalarn yaand bu kavramlarn ieriklerinin ne olduu aratrldnda, kullanmn yaygnl ve okluuyla ters orantl bir belirsizlik ortaya kar. Ama bu belirsizlik sadece piyasada bol grlen kullanmlardaki bir belirsizlik deildir, bilimsel bir belirsizlik de vardr. Bir kavram pek ala bilimsel olarak net tanmlanm olabilir ama onun yaygn kullanm o kavramn snrlarn belirsizletirebilir. rnein snf kavram, bilimsel olarak retim ilikileri iindeki konum ve karlara gre tanmlanmtr ama onun yaygn kullanm ou kez bu tanma uymaz ve onun snrlarn belirsizletirir. rnein insanlarn gelir durumlarna, ideolojilerine hatta mesleklerine gre snflardan sz edildii grlr. Din, Ulus ve Kltr ve Uygarlk gibi kavramlarn belirsizlii byle bir belirsizlik deildir. Bilimsel olarak da ortada bir belirsizlik vardr ve sosyolojik kullanmlarn da yaygn kullanmlardan bir fark bulunmamaktadr. Tarihsel Maddecilik yani Marksizm sz konusu olduunda sorun iyice kangrenlemektedir. Tarihsel Maddeciliin klasik konu ve kavramlar arasnda son yllarn bu en ok kullanlan kavramlarnn neredeyse ad bile anlmaz. Bunun iin Tarihsel maddecilii anlatan her hangi bir klasik el kitabnn iindekiler listesine bakmak yeter. retim likileri, retim Gleri, Altyap, styap, Devlet, deoloji vs. gibi blmler ve konular grlr ama Uygarlk, Kltr, Din, Ulus gibi konular grlmez. Bazlarnda yer aldnda ou kez, o kitaplarn emas iinde ekleme gibi duran blmler olarak kalrlar. 1960lar ve 70lerin balar, Marksizmin olduka canl ve dinamik olduu bir dnem olarak tanmlanabilir. Bu dnemin yaynlanan kitap ve makaleleri incelense veya bunlarda tartlan ve kullanlan kavramlarn istatistikleri yaplsa, son yllarda neredeyse her sosyolojik ve politik tartmaya damgasn vuran bu kavramlarn o dnemde neredeyse hi sznn edilmedii grlr. Ulus kavram bunlar iinde biraz istisna gibidir. zetle, Marksist yaznda bu kavramlar ne analiz aralar olarak, ne de analiz edilmesi gereken konular olarak ortada grlmez bile. Klasik Marksist tema ve kavramlarla son yllarn bu yaygn tema ve kavramlar arasndaki bu kopukluk ve paradigma farkna, her zaman olduu gibi, iki zt tepki grlmektedir.

Birisi, bu kavramlarla ifade edilen sorunlarn ve konularn kendisini burjuvazinin bir saptrmas olarak grp bu konular hibir ekilde gndeme almamak ve onlara kar kr olmaktr. Bu tam bir ie kapanmayla sonulanmakta iinde yaanan toplumsal gereklik ve tartmalardan kopma sonucunu vermektedir. rnein ok kaba biimiyle, din feodalizmin, milliyetilik burjuvazinin ideolojisidir, bunlar gndeme alp tartmak burjuvazinin oyununa gelmektedir gibi bir yaklamdr bu. Sonu olarak bu konular aratrma ve tartma konusu olmaktan kmaktadr. Bunun zdd olan dier tavr ise, bu kavramlar tm belirsizlikleriyle benimseyerek analiz aralar olarak kullanmaktr. rnein ok kaba biimiyle, uygarlklar atmasndan veya uzlamasndan sz edip dou uygarlnn deerlerini veya dou karsnda bat uygarln yceltmek veya ok kltrlln ve kltrel zenginliin faziletleri zerine vaazlar ver mek bu tavra rnek olarak verilebilir. Bu eilim de genellikle fiilen, son derece eklektik bir kavramlar sistemiyle olaylar ele almak; gereklie teslim olmakla sonulanmaktadr. Ne var ki bu birbirinin ztt, birbirini yaratan ve birbirine hakllk veren yollarn dnda, klasik Marksizmin ya da Tarihsel Maddeciliin eletirel ve devrimci duruunu srdren bir nc yol daha vardr. Bu yol, bu kavram ve sorunlarn gerekliine gzlerini kapamamak ama onlarn grnmne de teslim olmamak; o grnenin ardndaki ve hemen daima o grnme zt, derin ilikileri, ortak olan ve ondaki basitlii ve sadelii aramak ve bylece Marksist yntemi gelitirip netletirmek olarak tanmlanabilir. Bizim yntemimiz ve yapmaya altmz bu oldu. Bu yol elbette hazr lop reeteler ve kolay zmler sunmaz, meakkatli bir yoldur. Ama sonuta ortaya kan birbiriyle i tutarllk iinde bir sistem oluturan son derece sade kavram sistemidir. Elinizdeki kitap bu abann sonularnn otantik biimleriyle bir sergileniid ir. Demir Kkaydn 06 Aralk 2009 Pazar

Birinci Blm Almanyada Trkiyeliler Arasnda Kltrel zerklik Tartmalar

Gmenlerin Bir Aznlk olarak Talepleri Neler Olmaldr?

nmzdeki toplantnn gndemindeki konulardan biri de "Kltrel zerklik". nceki toplantda, ayr bir gndem maddesi olmamakla birlikte, dier konular balamnda bu konu da yer yer ve dank bir ekilde tartlm; ortaya olduka deiik pozisyonlarn kt grlmt. Esasnda "Kltrel zerklik" gndem maddesi de tpk "ifte Vatandalk" maddesinin yanllna sahiptir. Toplantdaki tartmalardan da grl kadaryla "Kltrel zerklik" grlerden sadece biridir. Bu balkla, grlerden birine bir imtiyaz tannmaktadr. Konunun bal daha doru olarak u olabilirdi: Bir Aznlk Olarak Gmenlerin Talepleri Ne Olmaldr? Ancak bu balk bile, gmenlerin ayn zamanda bir ulusal aznlk olduu varsaymna dayand ve bu konuda bir gr birlii olup olmad bilinmedii iin gerekte ikinci aamada tartlmas gereken bir konuyu ierir. Bu balamdaki ilk madde: "Gmenler bir ulusal aznlk oluturmakta mdrlar?" gibi bir ey olmaldr kanmzca. Biime ilikin bu ksa deinmelerden sonra konunun kendisine gelelim. Kanmzca gmenler ayn zamanda birer ulusal aznlk oluturmaktadrlar. Osman'n da (Hamburg) belirttii gibi bu yeni bir fenomendir. Normal olarak ulusal aznlklar, ok eski alardan beri, belli bir ulusun topraklar zerinde dalm; bu sre zarfnda kendi ulusal kimliklerini korumu topluluklardr. Bunun en bilinen rnei Yahudilerdir. Trkiye'de bulunan, tm imha, mbadele, asimilasyon abalarna ramen hala az da olsa varolmaya devam eden Ermeniler, Rumlar, Sryaniler de bu tr aznlklara bir rnek olarak gsterilebilir. Avrupa'daki gmen aznlklar ise, tamamen yeni, Sava sonrasndaki boom dneminin ortaya kard bir fenomendirler. Bu aznlklarn yeni ortaya km olmas, onlarn bir aznlk olmad anlamna gelmez. eitli uluslardan bu gmenler, kendilerini baka bir tarihsel yaantnn ve gelenein devamclar olarak kabul ettiklerine; ulusal zelliklerini koruduklarna gre; ayr bir milliyet ve kltr evresinden olduklar duygusu onlarda bulunduuna gr e birer ulusal aznlktrlar ve birer ulusal aznlk olarak bask altndadrlar. Ne var ki bu aznlklar belli bir toprak paras zerinde younlam olmadklar iin problemin zm karmak bir hale gelmektedir. Eer belli bir toprak paras zerinde younlam olsalard, onlarn kendi kaderlerini tayin hakk savunulur ve taleplerin ne olaca konusunda pek fazla bir problem kmazd. O halde sorun udur: Belli bir toprak paras zerinde younlamam aznlklarn urad zgl basklara kar talepler neler olmaldr? Bu soruyu sorarken, o aznlklardan insanlarn
7

hukuki, siyasi vs. eit haklarnn olduu, ama bir aznlk olarak zgl konumlarnn tannmad varsaymndan hareket ediyoruz. rnein, ngiltere'deki birok gmen grubu bu kategoriye girmektedir. ngiliz pasaportu tamaktadrlar ve bir ngiliz'in sahip olduu haklara sahiptirler. Trkiyelilerin durumu daha problemli olduundan, konuya aklk getirmek iin byle bir soyutlama yapmak gerekmektedir. Toplantlara katlan bir grup arkada (rnein Gmen dergisi evresinden gelenler) bu soruya "Kltrel zerklik" cevabn veriyorlar. Ne var ki, "kltrel zerklik nasl bir eydir? Bundan kastedilen nedir?" gibi sorulara ak cevaplar veren bir metin ortada yok. Varsa da biz bilmiyoruz. Daha ziyade kiisel konumalardan karabildiimiz kadaryla, "Kltrel zerklii" savunan arkadalar, bu sloganla kltr sorunlarna ilikin bir zerklii kastediyorlar. Fakat bu izlenimimizden de emin deiliz. Deiliz nk, bu arkadalardan bazlarnn, Lenin'in "kltrel otonomi" slogann reddetmesinin yanl olduunu sylediklerini ya da en azndan bu kanda olduklarn biliyoruz. Tam bu noktada "kltrel otonomi" diyen arkadalarn, bundan kltrel alanda bir otonomiyi kastettikleri yolundaki izlenimimiz yok oluyor. Ya bizim bu izlenimimiz yanl ya da bu arkadalar Lenin'i yanl anlam durumdalar. Konuyu biraz aalm: Trkiye Solu'nda da "Kltrel Otonomi"den, mthi bir yanl anlama ile, kltr hayatnda, kltrel alanla snrl bir otonomi anlalmaktadr. Ancak bu anlaylara kaynak olan mehur tartmada ve Lenin'in ok bilinen yazsnda, ne Lenin, ne de eletirdii muhataplar, "Kltrel Otonomi"den Trkiye Solu'nun anladn anlamamaktadr. O tartmada bu kavramn ierii udur: Alan, belli bir blgede younlama sz konusu olmad iin, blgeye deil, kltre gre belirlenen hukuki, siyasi, mali vs. bir otonomidir. Yani "Kltrel Otonomi" slogannda "Kltr", otonom olacak eyin kendisini deil, ieriini deil; tabiri caiz ise snrn belirlemektedir. Bir bakma "Blge"nin karl olarak, onun olanakszlndan nk blgesel bir younlama yoktur - onun yerine ikame edilmi bir kavramdr. Konuyu bir rnekle somutlayalm. Diyelim ki Almanya'da yaayan insanlar kendilerini u ya da bu ulusun yesi olarak kaydettirecekler ve rnein Almanya'nn eitli ehirlerine, sokaklarna, blgelerine dalm olan Trkler, kendilerini Trk olarak kaydettirenler olarak, ortaklaa ayr bir meclise, bakanlara, mahkemelere, hukuk sistemine, dolaysyla btn bunlar iin zerk vergilere, vergi toplamak iin vergi memurlarna okullara sahip olacaklardr. Yani blgesel otonomiden kastedilen gibi, ortada otonom, yani i ilerinde serbest bir devlet olacaktr. Sadece farkl olarak, bu devletin belli bir toprak paras olmayacak; oraya buraya dalm bir nfusu olacaktr ve bu nfusun kimlerden oluacan da "Kltr" belirleyecektir. Lenin'in muhataplar "Kltrel Otonomi"ye bu anlam veriyorlard ve Lenin de onlarla bu anlamda tartp kar kyordu. Sanrz bu toplantda "Kltrel Otonomi"yi savunanlardan hi kimse ona bu anlam yklemiyor. O halde, hem talebin "Kltrel Otonomi" olarak adlandrlmas yanltr ve yanl anlamalara yol amaktadr; hem de Lenin'e yneltilen sulama samadr. Eer, yorumladmz gibi, srf kltr alanyla snrl bir otonomi kastediliyorsa, konu yine ak deildir. nk "Kltr"den anlalann ne olduu belli deildir. Kltr kavram birok farkl anlamlara sahiptir bu anlamlar arasnda kesin bir snr izmek de gtr. rnein Kltr, "bir yaam tarz" olarak anlalabilir. Farkl kltrler arasndaki, Almanlarn "Gnlk Hayat" dedii alandaki kltrel atmalardan sz ederken, "Kltr fark" gibi bir kavram kullanldnda, Kltr'n buradaki anlam yaam tarzdr. Yani ki mi sandalyede

yemek yer, kimi bada kurup, kimi elle yer, kimi atal bakla, kimi duran suyu aktp ykanr, kimi akan suyu durdurup ykanr vs.. Ve bu yaam tarz farkllklar "Gnlk hayatta" mthi atmalara yol aarlar. Ancak bu atmalara ne devrimle, ne yasalarla ne kararnamelerle son verilemez. Bunlar ancak hayatn kendiliinden ak iinde deiip yok olma ansna sahiptirler. Dolaysyla siyasi bir slogann konusunu oluturamazlar. "Kltrel Otonomi"den kastedilen herhalde bunlar olmasa gere k. Yani "yaam tarz" anlamnda kullanlmyor olsa gerek. Kltr, gzel sanatlarn genel bir karl olarak da kullanlr. Kastedilen herhalde bu da deil. Kimsenin u veya bu iiri yazmasna; u veya bu mzik parasn bestelemesine kimsenin kart yok. rnn kaderi de byk lde kapitalizmin pazar yasalarna gre belirlenir. Kltr, toplumdaki btn maddi ve manevi deerler olarak anlalyorsa, sorun daha basitlemi olmuyor. rnein Trklerin, Almanlarla ortaklaa maddi ve manevi deerleri, ayr olanlardan ok fazladr. Ayn tipte, mutfak, banyo, tuvalet, odalardan mteekkil, ekirdek aileye gre yaplm evlerde yayorlar, ayn fabrikadan km elbiseleri giyiyorlar, ayn fabrikalarda alyorlar, ayn trden arabalara biniyorlar, hesaplarn ayn zaman, para, l birimlerine gre yapyorlar, ayn saatte kalkyor ve ayn saatte yatyorlar, ayn yollarda yryp, ayn maazalardan al veri ediyorlar vs.. Ama btn bunlar iinde ayr olanlar, yani ayr mzikten zevk almak, ayr tad zevki bulunmak vs. kastediliyorsa hem bunlarn siyasi bir sloganla ilikisi yoktur, hem de bu snrn nerede ekilecei belli deildir. Bir ulustan insanlar arasndaki farklar ou kez, ayr ulustan insanlar arasndakilerden daha fazladr. En geni anlamnda Kltr kavramna Hukuk da girer. Yani kastedilen hukuki bir otonomi olmasa gerek. Buna hi bir devlet msaade etmez. rnein "gze gz, die di" baka bir hukukun temelidir. Hukuku kapsayan bir kltrel otonomi, belli bir aznln kendi aralarndaki anlamazlklarda kssas ilkesini kabul eder ve dier mahkemeler onlara karamaz. Kimsenin byle bir eyi savunduunu sanmyoruz. Demek ki, Kltr kavramna burada hukuk dahil edilmemektedir. Kltr'den okumuluk yazmlk dzeyi de anlalr. "Kltrl insan" denildiinde, bu anlamda kullanlm olur. Aa yukar bilgili, ok okumu, ok mrekkep yalam demektir. Bunun kastedilmedii de ak. En geni anlamyla bile Kltr' anladmzda, bundan: 1) Yaam Tarz, 2) Hukuk, 3) Maddi ve manevi deerler 4) Bilgi Dzeyi'ni kardmzda geriye ne kalyor? Herhalde birok eyin yan sora u e: 1) Dil, 2) Din, 3) deolojiler. Esas tartmann bu sorunlarla ilgili olduu aktr. O halde eyaya adn koyalm. Kltr gibi ne olduu belirsiz bir kavram yerine, konumu z bakmndan nemli olan bu sorunu ele alalm. Burada yaptmz gibi "Kltrel Otonomi" kavramn analiz edip, kastedilmeyenleri kardmzda, geriye bu nemli e kalda gre; "Kltrel Otonomi" talebi, bu arkadalarn kullanmnda: Dinsel, dils el, ideolojik Otonomi demektir. imdi bu eyi ve her biri konusunda taleplerimizin neler olmas gerektiini ele alalm. * Din'den balayalm. Dinsel Otonomi demek, dini bir cemaatin i ilerinde serbest olmas demektir. Sz konusu olan aznlklar olduuna gre, aznlk dinlerinin i ilerinde serbest olmas demektir. Ama bu zmnen, devletin tand resmi bir din olabilecei anlamna da gelir. Ve bu anlamda, bir talep olmaktan ziyade, Almanya'daki geerli durumu tanmlar,

aznlk dinlerine otonomi kavram. nk Devlet, resmen Katoliklii ve Protestanl tanmakta, onlara vatandalardan (bu arada o dinden olmayanlardan da) ald vergilerden bahiler datmakta; ynetici ve memurlarn almaya balaylarndaki yeminlerinde dini unsurlar bulunmaktadr; tatil gnleri Hristiyan dinine gre belirlenmektedir vs.. Buna karlk, rnein Mslmanlar tamamen otonom bir hayat yaamaktadr. badet yerlerini kendi paralaryla yapyorlar. Birok yerde imamlarn kendileri bulup finanse ediyorlar; dini eitim veren okullarn kendileri kuruyorlar vs.. Dinsel Otonomi bizlerin talebi olamaz. O, zaten verili durumu srdrmek demektir. Ama bizlerin talebi, rnein slamiyetin resmen tannmas da olamaz. Biz, devletin dinsel inanlara her trl mdahalesine, yani baz dinlerin imtiyazl, bazlarnn imtiyazsz olmasna kar kmal, din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlmasn savunmalyz. Yani Hristiyanla tannan imtiyazlara kar kmal, onun da Mslmanlkla ve dier dinlerle ayn statye getirilmesini savunmalyz. Ama ayn ekilde, kimi akl evvellerin talep ettii gibi, rnein kuran kurslarnn kapatlmas gibi taleplere de kar kmalyz. Her cemaat tamamen kendi zverisiyle istediini yapabilmelidir. O halde bizlerin slogan, dinsel otonomi deil, din ve devletin ayrlmas klasik talebi olabilir. Ancak slamlk sz konusu olduunda durum daha karktr. Din ve devlet ilerinin ayrlmas talebi, dinin belli bir tanmna, yani sadece kiisel bir inan sorunu olduu; kiiyle Allah arasnda bir sorun olduu; dinin baka bir eyi kapsamad anlayna dayanr. Ama baz dinler kendilerini byle tanmlamazlar. rnein slamlk. O sadece bir inan sistemi deildir; ayn zamanda bir hukuk sistemidir. nsanlar aras ilikileri dzenler. Dolaysyla, yaayan deil ama "Ortodoks" slamlkla laiklik ilkesi arasnda uzlamaz bir eliki vardr. Hi bir devlet kendi egemenlik alan iinde baka bir hukuk sistemine msaade etmez. Ama ayn ey slam hukuku iin de geerlidir. Bu durumda sorunun zmnn bir tek yolu vardr: g ilikisi. Gl olann sistemi dieri zerinde bir diktatrlk demektir. Bu durumda sorun udur: Biz hangi hukuk sisteminden yanayz ya da yana olmalyz? Biz laik bir sistemden yana olmalyz. Bu bir inan sistemi olarak Mslmanln devletten bamszl demektir ama ayn zamanda bir hukuk sistemi olarak, onun tannmamasndan yana olmak demektir. Bu, kimi militan slam gruplarla ak bir elikiyi davet eder. Ancak fazla abartlmamaldr. Bu tarikatlarn yesi dahi olsalar Mslmanlarn ou byle bir programdan yana deildirler; ezilenler arasnda yaayan slamlk bakadr; slam felsefesi ve hukuku bakadr. Devlet dininin slamlk olduu dnemlerden bile, halk arasndaki problemleri er'i deil rfi hukuka gre zmlemitir. Hatta Osmanl mparatorluu'nda rfi hukuk daha byk bir neme sahip olmutur. O halde bir daha tekrar edelim: Kltrel otonomi kavramnn ieriinde din varsa, sloganmz kltrel, yani dinsel otonomi olamaz. Tek doru slogan devlet ve din ilerinin ayrlmasdr. * Gelelim dilsel otonomiye. Sloganmz bir dilsel otonomi de olamaz. Bu talep, azlk dillerinin dezavantajl durumunun korunmas anlamna gelir. Yani devlet azlk dillerinin retilmesine; o dili kullananlar arasnda bir kltrel hayatn gelimesine karma yacak demektir -ki bugnk durum aa yukar tam da buna tekabl eder.

10

Bizim sloganmz Dillerin Eitlii olmaldr. Yani hi bir dile imtiyaz tannmamas; hi bir dilin bask altna alnmamas. Dillerin eitlii, isteyene ana dilinde eitim hakk demektir. Ya da ayn zamanda ana dilini ikinci bir dil olarak seme hakk demektir. Bu okullarn ayrlmasn gerektirmez. Temel ilke, kimsenin ana dilinden baka bir dilde eitim yapmaya zorlanmamas; ama ayn zamanda ana dilinde eitim yapmaya da zorlanmamasdr. Bu devletin btn yaynlarnn tm aznlk dillerinde yaplmas demektir. Bu televizyon ve radyoda dier dillerin de yaynlarnn bulunmas demektir. Ama btn bunlar "kltrel zerklik" kavramna girmez; dillerin eitlii kavramna girer. Ve kltrel zerklik kavramna kar kan Lenin'in savunduu da budur. * Ancak, dil bir aratr. nsan onunla dnceyi iler. Tpk makinelerle doay iledii gibi. Peki, ilenecek olan dnce ne olacaktr? Burada nc eye, ideoloji bahsine geliyoruz. Modern toplumda hi bir dnce yoktur ki ideolojiler yani snfsal karlar d olsun. Kltrel zerklik, eer ideoloji kavramn da ieriyorsa, "ideolojik zerklik" gibi bir samala varrz. Ezilenlerin slogan ancak, ideolojik sava olabilir ki, bunun en uygun koullar fikir zgrln garantileyen kanunlarla oluur . Bu durumda biz, rnein, meslek yasa gibi yasalara kar kmak zorundayzdr. * O halde, bir aznlk olarak gmenlerin talepleri "Kltrel zerklik" deil, her iki anlamyla da deil, laiklik, dillerin eitlii ve fikir zgrl olabilir. Btn bunlar ise, biz gmen aznlklarn sorununun sadece bir yann ve esasnda daha da az yakc olan yann temsil eder. Bugn bir gmen aznlklar hareketini tartan bizler arasnda "kltr" sorununun byle ne kmas ve ok harc lem bir eymi gibi, eit haklar, kotalama, imtiyazl fonlar gibi; ok daha can alc sorun ve sloganlarn ikinci plana dmesi de bir rastlant deildir. Bunu tartanlar gmen aznlklarn genel kitlesinin e ilimlerini ve sorunlarn yanstmamaktadr. Bu tabaka genel ii kitlesine oranla, gnlk hayatta, yaam tarz anlamnda, ama hi de siyasi bir mcadelenin konusu olmayan bir alanda Almanlarla srekli bir eliki iinde bulunduundan ve mesleki ilgileri genellikle kltre ynelik olduundan bu sorunlar ne kmaktadr. Gnlk hayatta karlalan kltrel atmalar amann; Almanlarn etno -sentrizmini en azndan trplemenin yolu, kltrel hogr zerine nutuklar ekmekten; brorler yazmaktan ve "kltrel otonomi" slogann atmaktan gemez. Btn bunlar sadece onlarn hor grlerine hakllk kazandrr ve pekimesini salar. Bu alandaki gerek deiiklik, milyonlarca gmenin haklar uruna militan bir mcadeleye girmesinden geer. Byle bir ynsal ve politik hareket, gnlk hayat da etkiler. Ama bunun art: Doru program ve stratejiler ortaya koymak; gmen ynlara ulamaktr. Demir (Hamburg) 1988

11

Kltrel zerklik Tartmalar ve Lenin Domas mmkn olan bir gmen aznlklar hareketi, dier hareketlerin deneylerine dayanarak olumaldr. Ancak bylece onlarn getii aamalar daha hzl, minyatr llerde ama olanana sahip olabilir. Fakat henz kelimenin gerek anlamnda domam olan bu hareket, bugn, tm hareketlerin bir gerileme, yatana ekilme dneminde; bunun yaratt moral bozukluklar, zel hayata dnler, genel olarak teoriye ve zel olarak da Bilimsel Sosyalizme duyulan bir gvensizlik ve ilgisizlik dneminde; bylesi bir tarihsel atmosferde ekillenme eilimi gstermektedir. Bu eilimler gmen azanlklarn sorunlarnn bilincine varan; kendileri bu gmen aznlklarn bir entelijansiyas olmaya aday aydnlar zerinde de yansmakta ve bylece ancak teorik alma araclyla kavranabilecek olan dier hareketlerin tarihsel tecrbelerinin hzla almas olanaklarn azaltmakta; henz tohum halindeki bu hareket birbiri pei sra kmaz sokaklara; Amerika'y yeniden keiflere yneltmektedir. Glklerin byk blm tam da bu zgl tarihsel durumdan kaynaklanmaktadr. Bu tarihsel koullarda gmen sorunlarna ve bir gmenler hareketine yneli, ayn zamanda burjuva ve kk-burjuva sosyalizmlerinin Marksizm'le balarn koparmalarna tekabl etmektedir. Marksizm'in itibar olduu dnemlerde (rnein 1960'lar sonu ve 70'lerde) bu snfsal eilimler kendilerini Marksist bir terminolojiyle; Marksizm alan iinde ifade etme eilimindeydiler. Bu eilimlerin gerek snfsal anlamlarn kavramay gletirmekle birlikte; en azndan, bir lye kadar taraflarca kabul edilen ortak bir kavramsal temel salyordu. Bugn ise, Marksist kabuun atlmasyla birlikte, tartmalar tamamen farkl teoriler, kavramlar ve programlar biiminde ortaya kmaktadr. Farkllklar tespit nispeten daha kolaydr, nk bu farklar dorudan doruya kavram ve hedeflerde ifadesini bulmaktadr; ama ayn zamanda tartmay yrtecek bir ortak dil bulmak zordur. Ve tam da bu nedenle ayrlklar, daha somut, programatik bazda tartlma olanana sahiptir. Gmen aznlklarn sorunlarna yneliin ayn zamanda Marksizm'den ve genel olarak teoriden uzaklamaya paralel gitme eilimi gstermesi, yzeysel olarak bu sreci gzlemleyenlerde, gmen aznln sorunlarna ynelmenin ancak sosyalizmden uzaklamayla mmkn olabilecei, ya da bu uzaklamann bir ifadesi olduu gibi bir yanlsamaya yol amaktadr. Ki bu yanlsama iinde bulunanlar genellikle kendilerini "Marksist" olarak tanmlayanlardr. Bunun sonucu olarak da, taraflar birbirine karlkl kantlar sunmakta; birbirlerinin grlerine varlklaryla hakllk kazandrmaktadrlar. Sonu olarak ortaya ylesine bir sahte ikilem kmaktadr: Eer Marksizm'e inanyorsanz, bir gmen hareketi karsnda ilgisiz hatta dmanca davranmak zorundasnz; eer gmen hareketine yneliyorsanz Marksizm'den uzaklamak zorundasnz. Bu sahte bir ikilemdir. Taraflar gerekte ayn madalyonun iki yzn oluturmaktadrlar. Bir
12

gmen hareketinin imkn ve gerekliliklerini kabul etmek, Marksizm'den uzaklamay gerektirmez; aksine tam da Marksizm bu imkn ve gereklilii grmeyi gerektirir. Tersinden, gmen hareketine yneli, o hareketin baars iin Marksizm'i gerektirir. Ama dogmatik bir Marksizm'i deil, Tarihin grd en devrimci reti olan, eletirel ve yaratc Marksizm'i. Biz bu nc alternatifi; sahte ikilemin karsndaki kutbu savunuyoruz. Bu nedenle de Marksizm'e ynelik eletirilere cevap verme gereini her an, her admda hissediyoruz. Gmen hareketi iinde, ortak problemlerden kaynaklanan pratie ynelik bir birliin yan sra, program ve strateji balamnda ayrlklar, tartmalar olacaktr. Ama ayn zamanda "ideolojiler aras" bir tartma da olacaktr. Marksistlere ynelik, u sralar en yaygn eletirilerden biri de "Kltrel zerklik" sorunu etrafnda dmlenmektedir. Denilmektedir ki, Lenin " Kltrel zerklii reddederken yanlmaktayd, ama biz bunu savunmalyz. Bu anlay Gndemde de ifadesini bulmu ve gndeme konu zerklik" bal altnda alnmtr. Bu eletirilere kar kanlar da grlyor. Ancak bu talebi, kendilerini Marksist olarak kabul ettikleri iin reddedenler, Kltrel zerklikten bu talebi ne srenlerle ayn eyi anlyorlar:. Sadece Kltr'le snrl bir zerklik; sadece Kltr' kapsayan bir zerklik. oumuz Trkiye sosyalist hareketinden geliyoruz. Bugn Mar ksizm'i savunsak da savunmasak da onu orada rendik. Trkiye sosyalistleri arasnda, ok yaygn ve korkun sonular douran, muazzam bir ounluun paylat baz ortak yanlglar vardr; Kltr' kapsayan bir zerkliin "Kltrel zerklik" slogannn anlam olduu gibi. Tek yaygn yanlg bu deildir. rnein, 1905'te Lenin'in savunduu "ilerin Kyllerin Demokratik Diktatrl" slogan, Trkiye solunun hemen hepsince "Kyllk Desteinde Bir Proletarya Diktatrl" olarak anlalr. Bu, mthi ve gc yaygnlndan gelen yanl anlama nedeniyle Trkiye Solu, gerek ki Taktii, gerek Nisan Tezleri'ni, gerek daha sonraki tartmalar ve gerekse Ekim Devrimi'nin kendisini doru yorumlama, anlama olanan yitirir. Bir baka korkun ve yalan yanl anlama, bir tarihsel gei dnemi olan Proletarya Diktatrl ile, Komnizmin alt aamas olan Sosyalizmin ayn ey saylmasdr. Bylece gerek "Tek lkede Sosyalizm" tartmalarn; gerek Sovyetlerdeki gelimeleri; gerek Sovyet Devletinin karakterini; gerek Gorbaov reformlarn anlamak olanakszlar. Bunlarn sonucu olarak gerek amza damgasn vurmu en byk olaylar; en byk tartmalar gerekse bugn var olan glerin byk bir blm. Trkiye solu iin anlalmaz ve kavranlmaz kalmaya mahkm olur. te, "Kltrel zerklik" sorununda da bylesine korkun ve yaygn bir yanl anlama sz konusudur. Dier yanl anlamalarda olduu gibi, bu problemde de Marksizm'i eletirenlerin eletirdii Marksizm deil kendi yanl anlamalar; ama Marksizm'i szde savunanlarn da savunduklar Marksizm deil, kendi yanl anladklar Marksizm'dir. O sahte dilemma burada

13

da karmza kar. Hem bu sahte dilemmay somut olarak gsterebilmek; hem de gerek Marksizm'i bu yanl eletiri ve savunular karsnda savunabilmek iin, bu blmde mehur "Kltrel zerklik"` tartmasn, alntlarla zetleyip tezimizi kantlamaya alacaz. Kaynak, Lenin'in iki makalesidir. Her iki Makale de, Sol Yaynlar tarafndan. Yaynlanm olan "Uluslarn Kaderlerini Tayin Hakk" adl kitabn l ve 52. sayfalara arasnda bulunmaktadr. Birinci makale: "RSDP'nin Ulusal Program "; ikinci makale ''Ulusal Sorun zerine Eletirici Notlar" baln tamaktadr. * Birinci Dnya Sava ncesinde var olan Avusturya -Macaristan mparatorluu bir "Uluslar Mozaii"dir. Bu yakcl nedeniyle "Ulusal Sorun"" o zamanki. Avusturyal Marksistlerin daima tarttklar bir problemdi. Avusturya Sosyal Demokrat Partisi, 1899'daki Brnn Kongresinde gndeminin bana "Ulusal Sorun"u alr. Ortada iki karar tasars vardr. Birincisi Parti'nin Merkez Komitesi'nin tasarsdr: blgesel bir zerklii talep etmektedir. kincisi, Gney Slavlar Sosyal -Demokrat Parti Komitesi'nin tasarsdr: "Kltrel zerklik"` talep etmektedir. te, Lenin'in yazlarnda tartmalara ve Lenin'in '"Kltrel zerklii" reddetmesine ve eletirmesine yol aan tasar budur. Peki, bu tasarda kltrel zeklikten kastedilen nedir? Bu en ak biimde, tasar metninden anlalabilir. Yalnz tasar metnini aktarmadan nce, iki ksa aklama gerekiyor. Kltrel zerklii savunan tasar, Yahudileri bu tasarnn kapsamnda grmemektedir ve Kongre bu tasary reddedip, aslnda bir uzlamay ifade eden Merkez Komitesi'nin tasarsn kabul etmitir. imdi tasarnn metnine bakalm; Lenin'in aktard kadaryla tasarnn birinci paragraf yle: "Avusturya'da yaayan her ulus, yelerinin bulunduu blge hangisi olursa olsun, (dil ve kltr alanna giren) btn ulusal sorunlarn tam bamsz olarak dzenleyen zerk bir grup oluturur." (s. 38) Aktarlan paragrafta, zerkliin sadece dil ve kltr konularyla m snrl olduu yoksa dier alanlar da kapsayp dil ve kltre gre mi belirlendii, muhtemelen eviriden kaynaklanan bir belirsizlie Sahiptir. Ama "btn ulusal sorunlar" ifadesi, kastedilenin kltrle snrl olmadn gsterir. Burada kastedilenin sadece kltr kapsayan bir zerklik deil, kltre gre belirlenen ama d ileri hari bir devletin btn dier alanlarndaki zerklii olduu hem tasarnn alternatifinden, hem de Lenin'in baka yerlerdeki aklamalarndan anlalmaktadr. Tasarnn Merkez Komitesi tarafndan sunulan alternatifi, snr blgelere gre ekmeyi neriyordu, dil ya da kltre gre deil. Yani tartma zerk olacak eyin ieriinde deil, zerkliin neye gre belirleneceinde idi. Lenin yukardaki ilk paragraf aktardktan sonra

14

bunun reddedildiini belirtip, unlar yazyor: "Bunun yerine lkelik (territorrialiste) bir program, yani 'ulusun yelerinin yaad blgeyi gz nnde tutmayan' hi bir ulusal grup yaratmayan bir program benimsendi." (s. 38) Baka bir sayfada da Lenin yine bu program yle aklyor: "Her yurtta, kendisini u ya da bu ulusun bireyi olarak kaydettiriyor ve her ulus, yelerini vergilendirme yetkisi olan, bir ulusal parlamentosu (diyeti) ve ulusal 'devlet sekreterleri' (bakanlar) olan bir hukuksal btn oluturur." (s. 32) Alntlardan da aka anlald gibi, zerk olan ey sadece kltr olmayacak, kltr ve dil'e gre belirlenen bir hukuk ve maliye sistemi, yani bir devlet olacaktr . Bu devletin, sadece belli bir toprak paras bulunmayacak, ama kendi meclisleri, bakanlar, btesi, vergileri toplayacak memurlar, vergi karanlar hapse atacak polisleri, o polisleri ve vergi memurlarn eitecek okullar vs. olacaktr. Bunu bugnn Almanya'sna ve rnein buradaki aznlklara uygularsak yle bir manzara ortaya kacaktr: Trkler, spanyollar, Yugoslavlar vs. her biri, kendini bir ulusun yesi olarak kaydettirecek, bunlarn her birinin topra olamayan ama a ilerinde serbest olan zerk bir devleti olacak; her birinin kendi memurlar, okullar olacak vs.. Bu plann samal ve uygulanamazl ortadadr. Sanrz bunu imdi kimse savunmuyor 1. Bunu reddeden ve eletiren Lenin'in hi de haksz olmad ortadadr. Dolaysyla Lenin'e yneltilen eletiriler anlamszdr. Bu durumda "Kltrel zerklii" savunan arkadalar diyebilirler ki: "Evet, Lenin buna itiraz ederken hakl, biz, kabaca, "Kltrel zerklie" kar kt iin Lenin'i eletirmekte yanlmz. Ancak, hakl olduumuz bir yan var. Bizler "Kltrel zerklik"ten, sadece Kltr sorunlarna has bir zerklii kastediyoruz, yani esas olarak okullar. Lenin bu anlamda bir kltrel zerklii de reddetmektedir." Dorudur, Lenin bu anlamda da bir kltrel zerklii reddetmektedir. Yani okullarda retilecek standart dersleri, her dil ya da ulus grubunun belirleme sini, bunlarn okullarnn ayrlmasn reddetmektedir . rnein yle yazyor: "Pratik uygulamada 'toprak-d' (u ya da bu ulusun zerinde yaad topraa bal olmayarak) zerklik plan, ya da 'ulusal kltr zerklii' bir tek eyi ifade edebilir: okul un uluslara gre, blnmesi, yani eitimde ulusal kapal alanlarn kabul. Proletaryann sosyalizm uruna, snf sava bakmndan sorunu ele almasndan vazgetik, demokrasi asndan bile nl Bund'u plann btn gerici niteliini anlayabilmek iin, bu plann gerekten neyi temsil ettiini aka grmek yeter." (s. 36) Peki, Lenin, okullarn ayrlmasna ve onlarn programlarnn o aznlklar tarafndan belirlenmesine hangi gerekelerle itiraz etmektedir?

Ancak toplantlarda Kpr (Die Brcke) dergisinden Necati Mertin tam da bunu savunduu ortaya kmt.

15

Lenin, itirazlarn toplumsal tecrbeye ve soyutlamalara dayandrmaktadr. Okullarn ayrlmasnn nasl bir sonu verdiine ve kime hizmet ettiine rneklere bakarak bir karar verir. O zamann dnyasnda, okullarn uluslara gre ayrld tek rnek, ABD'nin gney eyaletleridir. Orada siyahlar ve beyazlar ayr okullara gitmektedirler: "Bir rnek ve okulun 'ulusallatrlmas' iin bir proje, bize neyin sz konusu olduunu aka gsterecektir. Amerika Birleik Devletleri'nin btn yaamnda, Kuzey eyaletleriyle Gney eyaletleri hal blnm durumdadr; Kuzeyde zgrlk ve kle sahiplerine kar savam gelenekleri egemendir; Gneydeki eyaletlerde iktisadi baskya urayan, kltrel bakmdan geri halde tutulan (...) vb. zencilere kar zulmn kalntlaryla birlikte, kleci gelenekler egemendir. Kuzey eyaletlerinde zencilerle beyazlar ayn okula giderler, Gneyde zenciler iin zel okullar -eer deyimi uygun grrseniz 'ulusal' ya da rksal okullar - bulunmaktadr. Bana yle geliyor ki, bu, okulun 'Ulusallatrlmas'nn biricik pratik rneidi r." (s. 36) Keza, Lenin'in yazy yazd sralarda, ar'n bakanlarndan biri, Yahudi okullarnn "ulusallatrlmas" yani ayrlmas ynnde bir yasa tasars hazrlam bulunmaktadr ve Lenin itirazna bir argman olarak bunu da dile getirir. Lenin tavrn belirlerken, somut olgulardan hareket ediyor. Soruyor; "okullarn uluslara gre ayrlmas kime hizmet ediyor ve bunu kim istiyor" diye. Ve rneklerle cevaplandryor: Amerika'nn klecileri, arn bakanlar. Bu nedenle, brakn bir sosyalisti, bir burj uva demokratnn bile buna kar kmas gerektiini yazyor. Ayn gerici, ayrc eilim, ilke olarak deil ama pratik bir uygulama olarak bugnk Almanya'da da grlmektedir. Yabanclarn ocuklar sistematik olarak "Sonderschule"lere 2 aktarlmaktadr. Ancak, buna da itiraz edilebilir. Denilebilir ki, ayrlma var, ayrlma var. Sz konusu rnekler, eitsiz durumlarda, zorla yaplan ayrlmalardr. Biz eit olacamz varsaymndan hareketle, gnll bir ayrlmadan yanayz. O zaman bu tehlikeler sz konusu olmaz. Aznlklar bylece kendi kltrlerini zerk olarak gelitirme olana bulurlar. lk bakta pek mantki gibi geliyor, ancak meseleyi biraz derinliine ele almaya alalm. Bir an iin, Trk aznln btn haklara sahip olduunu ve bu aznln kendi okullar, mfredat programlar, retmenleri olduunu var sayalm. (Programlarn ierii bahsine sonra geleceiz. ) Birok ocuk ve gen iin bu okullara gitmek, corafi nedenlerle olanaksz ya da ok g olacaktr; bu okullardaki eitimin kalitesi ister istemez Alman okullarna gre daha dk olacaktr, daha ok ezbere dayanacaktr. Bizim Trkiye'nin ve Trklerin daha kalitesiz retmenleri tarafndan verilecek, ayn kalitesizlik kitaplara da yansyacaktr. Eitim Trke olduundan, ne kadar iyi retilirse retilsin renciler Almancaya daha az egemen olacaklardr vs.. Okulu bitirdikleri andan itibaren, bir aznlk olmalar dolaysyla fiiliyatta

Trkeye kelime olarak olaanst veya ok zel okullar diye evrilebilir. Ruhen ve bedenen zrl ocuklar eitmek iin kurulmu bu okullara yabanclarn ocuklar aktarlyordu.

16

aleyhlerine olacak tercihlerin ntr olacan varsaysak bile, eitimin kalitesi nedeniyle daha az i bulma anslar olacaktr. Ve bir ka kuak sonra Almanlarla Trkler arasnda bugnknden ok daha byk bir kastlama, Trklerin de alt kast oluturma durumu ortaya kacaktr. Bu srecin ulusal dmanlklar ve nyarglar ne kadar krkleyecei de iin cabasdr. Kltrel zerklii neren arkadalar, aznlklara, fiilen Huxle y'in Yeni Dnya'sndaki Gamma3 kategorisinden bir rol ngrmektedirler. Ve bu, tam da burjuvazinin "kili Toplum"4 planlarna denk dmektedir. Lenin'in okullarn ayrlmasna itirazlarndan biri de, bu okullarn fiilen papazlarn elinde olacadr. Ayn ey Trkler iin de geerlidir. Ayr Trk okullar demek, hocalarn egemenliindeki okullar demektir. Ve bu burjuvazi iin hi de kabul edilmeyecek bir ey deildir. Gnlnde yatan aslandr. Lenin'in, Kltrel zerklie kar karken ki mantki itiraz ise Kltr'n deoloji'den ayrlamayaca noktasnda toplanr. yle yazyor: "Eitim alann ayr tutmak her eyden nce sama bir topyadr, nk (genel olarak 'ulusal kltr' gibi) okulu ekonomiden ve siyasetten ayrmak olanakszdr." (s. 35) deoloji Kltrn bir esidir ve onu soyutlamak mmkn deildir . Ama herhangi bir ulus ya da aznlk iinde bir tek ideoloji olamaz, snf ayrlklar varsa bunlar kendilerini farkl ideolojiler biiminde yanstrlar. Ne var ki snflarn konumlar da eit deildir, egemen snflarn ideolojisi egemen ideolojidir. Kltr ideolojiden soyutlamak mmkn olmadna; egemen snfn ideolojisi de kltre egemen olduuna gre , kltrel zerklik demek, aznln burjuvazisinin, egemen snflarnn ideolojik zerklii demektir. Kltrel zerklii savunan arkadalar. Evet, biz de tam bunu kastediyoruz, Alman burjuvazisinin ideolojik egemenlii yerine, Trk burjuvazisinin ideolojik egemenlii altnda olalm, hi olmazsa kimliimizi kaybetmemi, kltrmz gelitirmi oluruz, diye dnyor olabilirler. Kendi alarndan hakl da olabilirler, nk kendileri bizzat o burjuva ideolojisinin tayclardrlar ve burada Trk aznlnn burjuvazisinin, yani kendilerinin karlarn korumu olmaktadrlar. Ama o aznlk iinde egemen olmayan bir ideolojiyi savunan bizler de, tam da bu noktada onlarn savunduu ideolojinin egemenliine kar kmak; bizim grevimizin bizzat ncelikle "kendi" burjuvazimizle savamak olduunu sylemekte serbestiz ve haklyzdr. Sizler iin tayin edici ulusal kimlik olabilir, onun karlnda kendi burjuvazinizin saflarnda yer alabilirsiniz, bizler iin tayin edici olan ise snfsal kimliktir, onu ulusal ya da kltrel kimliimiz karsnda harcamaya niyetimiz yok . Kltr'n u ya da bu grnmn ideoloji'den ayrmak; dnce dzeyinde yaplabilecek bu soyutlamay gerek hayatta yapmak mmkn olmad iin Lenin "Kltrel zerklik"

3 4

Bu kitapta insanlar biyolojik olarak kastlara ayrlrlar Alfa, Beta gibi. Gammalar en alttakilerdir.

O dnemde Dual Gesellschatf (kili Toplum) tartmalar vard. alanlarn uygulanan tedbirlerle bir yanda ok yoksullar dier yanda daha yksek bir gelir seviyesindekiler.

17

sloganna, zerkliin kendisi srf kltrle snrlanyor olsa da kar kmaktadr. Eer kltrel zerklii savunanlar ideolojinin ayrlmasn mmkn gryorlar ise, bu ayrlmann nasl olabileceinin somut mekanizmalarn da gstermek zorundadrlar. Lenin'in, ideolojinin Kltr'n soyutlanamaz bir esi olduundan hareketle; her toplumda iki kltr olduundan sz etmesi, bu soyutlanamazlk gz ard edildii, grmezden gelindii iin yanl anlalmaktadr. imdi de bu yanl anlamann zerinde duralm. Lenin yle yazyor: "Her ulusal kltr, gelimi olmasa bile, demokratik ve sosyalist bir kltrn elerini ierir, nk her ulusta, yaam koullar zorunlu olarak demokratik ve sosyalist bir ideolojiyi douran, smrlen bir emeki yn vardr. Ama her ulusta, ayn zamanda bir burjuva kltr de vardr ve bu, ulusal kltrn "bir esi" olarak kalmaz; egemen kltr biimine brnr. Bylelikle, "ulusal kltr", genel olarak byk toprak sahiplerinin, papazlarn ve burjuvazinin kltrdr." (s. 21) Bu ok bilinen alntda Lenin'in egemen ve alt olarak niteledii ey gerekte ideolojidir. Ama ideoloji'yi kltrn herhangi bir boyutundan pratik hayatta ayrmak mmkn olmad iin, Lenin okuyucunun anlayna snp, kavramsal dzeyde bu ayrm yapma gereini duymamakta, dolaysyla "iki kltr" den sz etmektedir. Ayn Lenin'in Devrimden sonraki tartmalarda "Proleter Kltr" kavramna kar kt ve onu sama bulduu da bilinir. Peki, Lenin kendi kendisiyle elimi olmuyor mu? Olmuyor, nk bu tartmada da Kltr baka bir anlamyla kullanlmaktadr. Eer Kltr' sanat eserleri olarak anlarsak -ki Devrim sonras tartmada bu anlamda kullanlmaktadr- bir "proleter kltr" olamaz. Olamaz, nk proleter ve burjuva devrimlerinin karakteri farkldr. Burjuvazi iktidara gelmeden nce kendi kltrn tpk ekonomiye egemen olduu gibi gelitirebilmi ve kendi deer yarglarn topluma egemen klabilmitir. Ama proletarya toplumsal konumu gerei burjuvaziden daha stn bir kltr gelitiremez, var olan enerjisini, en iyi beyinlerini, kltrel-sanatsal yaratmlara deil ekonomik, politik ve ideolojik mcadeleye ayrmak zorundadr. ktidara geldii andan itibaren ise, o gne kadar kendisinden esirgenmi olan, burjuvazi dhil, tm insanln kltrn zmlemeye ynelmek zorundadr. En geni ynlara okuma, yazma ve tahsil imknlar salamak; insanln sanatsal yaratmlarnn ucuz basklarn yapmak vs. gibi ileri baarmak zorundadr. Proletarya, ancak, tm yaratlm kltrleri zmledikten sonra onlar aabilir. Ama bu srecin kendisi, ayn zamanda proletaryann yok oluuna da denk der. Proletarya iktidara egemen bir snf olmak ve bu egemenlii srdrmek iin deil, tm snflar, dolaysyla da kendini yok etmek iin gelir. Ve iktidara gelme kendini yok etme srecinin ilk admdr. Dolaysyla gelecein kltr bir "proleter kltr" deil, burjuva medeniyetinden daha stn bir medeniyetin, sosyalist bir medeniyetin kltr olabilir. Sosyalist bir kltr olabilir, snfsz toplum kltr olabilir. Proletarya, snfsz bir topluma ulancaya kadar, sadece sosyalist bir ideolojiyi gelitirebilir, ama bir kltr deil. deoloji Kltr'n bir esi olduu lde, genel anlamyla kltrn sadece bu esini gelitirme yeteneinde olabilir.

18

O halde Lenin'in yukardaki mehur alnts, sanatsal yaratmlar, ayr bir deer sistemi vs. anlamnda anlald taktirde Lenin'in ne dedii anlalmaz olur. nk byle bir sosyalist kltr yoktur. Fakat ezilenler arasndaki bir kltrden, Kltr'n baka bir anlamnda, bir yaam tarz anlamnda, belli ller iinde sz edilebilir. iler arasnda, adeta evrensel bir karakter tayan ime, seksist akalar, futbol ve takm taraftarl gibi bir alt kltrden sz edilebilir. Keza, fabrikadaki retimin insan tketen - yabanclam emeine bir tepki olarak, insann retim iinde kendini gelitirme ve gerekletirme ihtiyacnn bir rn olarak son derece yaygn olan, i saatleri dnda el ileriyle, bahe ileriyle uramak da hemen hemen srf iilere has bir kltr saylabilir. Gerekte ii snfnn st ve kalifiye tabakalar arasnda bu kltr, alt tabakalar arasnda da futbol, seksist akalar vs. kltr daha bir yaygnlk gsterir. Ne var ki, Lenin'in tartma konusu bunlar deildir. (Esasnda burada ele alnan rneklerde grlen, Kltr kavramnn, son derece belirsizliinden, birbiri iine gemi deiik anlamlarndan dolay. "Kltr" szcne dayanan bir slogann nasl belirsizlikler ve tehlikeler ierdii de ortaya kmaktadr. ) * Lenin'in "Kltrel zerklik" sloganna kar kmas, onun uluslar, diller, rklar zerindeki basklara duyarsz, kr olduu anlamna gelmiyor. Lenin'in kar olarak nerdii nedir? imdi de onu grelim. Lenin kendi programn "Dillerin ve uluslarn eitlii, bunlar zerindeki ayrcalklara ve basklara son!" diye ifade ediyor. Peki bu nasl salanabilir? Lenin'in kafasndaki somut tasar nedir? Lenin bu tasary polemii iinde, yer yer dank bir ekilde yle aklyor: Lenin, bunun ilk art olarak sonuna kadar tutarl bir demokratizmi, yani demokratik bir devleti n gryor. Nedir bu demokratik devlet? Bu demokratik dzen, dil ya da ayrlma hakknn, demokratik olmayan bir yoldan zmn olanaksz klan bir dzendir. "Uluslarn kaderlerini tayin hakk, demokratik bir dzeni zorunlu klar; yle ki, bu dzende yalnzca genel olarak demokrasi ile yetinilemez, burada, zel olarak ayrlma sorununun demokratik olmayan yoldan zme balamak olanakl deildir. Demokrasi genel anlamyla, sava ve ezici bir milliyetilikle badaabilir. " (s. 11-12) Ak ki, Lenin, genel olarak demokratik bir dzen deil, ok zel bir demokratik dzen talep ediyor. nk genel olarak demokrasi, aznln ounlua uymas ilkesinin kabul demektir. Bu ilkeye dayanarak, pekala, aznlk uluslar zerinde ounluk ulus gayet "demokratik" bir ekilde istedii dayatmay yapabilir, tpk bugn Almanya'da olduu gibi. Lenin'in kastettii demokratik dzen ise, uluslarn ve dillerin eitliini salamay grev olarak nne koymu, buna gre yaplanm bir dzendir. Byle bir dzenin nasl bir ey olmas gerektii konusunda Lenin u ipularn veriyor: "Ulusal sorunda ii demokrasisinin program da udur: hangi ulus ve hangi dil iin olursa

19

olsun her trl ayrcaln ortadan kaldrlmas; (...) uluslardan birine herhangi bir ayrcalk tanyacak olan (zemstvonun (yani belediyenin), topluluun vb. ) uluslarn hal eitliini bozacak olan ya da bir ulusal aznln haklarn baltalayacak olan her trl davran yasaya aykr ve geersiz sayan ve devletin her yurttana, anayasaya aykr olan bu tr tasarruflarn geersiz saylmasn talep etme hakk tanyan ve ayn zamanda byle hareketlere giriecek olanlar cezalara uratan genel bir yasann kabul." (ab., s. 19) Lenin'in tanmlad trden, zel demokraside, uluslarn ve dillerin eitlii bir anayasa maddesi olmak zorundadr ve bu maddeye kar bir tasarrufa herhangi bir vatanda bile dava aabilir. tiraz hakk sadece kimi imtiyazl kurululara verilmemektedir, herkesedir. Peki, Lenin niin byle bir genel yasa maddesi ile yetiniyor. Niye daha ayrntl bir plan gelitirmiyor? nk zellikle kapitalizmin bir rn olan byk ehirlerde, eitli milliyetler ve diller bir mozaik grnmndedirler. Her zgl durum yasayla dzenlenemez. Bu nedenledir ki, Lenin, pratik uygulamay, yasada belirtilen ilke erevesinde yurttalarn kontrolne brakyor. Lenin`den aktaralm. "nk her akl banda kimse anlar ki, bir programda, ayrnt niteliindeki sorunlar nceden belirlemek gereksiz ve olanakszdr. Program, ancak, temel ilkeleri saptar. ncelediimiz rnekte temel ilke, (...) aka ifade edilmitir. Bu ilke, hi bir ulusal ayrcalk ve hi bir ulusal eitsizlik tanmamak, bunlara gz yummamaktan ibarettir. "Bunduuyu bu konuda aydnlatmak iin somut bir rnek ele alalm. St. Petersburg kentinde, 18 Ocak 1911'de, okul saym, Ulusal "Eitim" Bakanlna bal ilkokullarda 48. 016 renci bulunduunu ve bunlarn 396'snn, yani %1'den aznn Yahudi olduunu gstermitir. Ayrca iki Romanyal, bir Grc, Ermeni vb. vardr. Bu ilikiler ve koullar eitliliini kucaklayan 'kesin' bir ulusal program yapma olana var mdr? (Kukusuz, Petersburg, Rusya'nn ulusal bakmdan en 'kark' kenti deildir: ) yle sanlr ki, bundular gibi ulusal 'inceliklerin' uzmanlar bile, byle bir program yapmay gze alamazlar. "Devletin anayasasnda aznlk haklarn ihlal eden her trl nlemleri geersiz ilan eden bir temel yasa olsayd, her yurtta, devlet hesabna, rnein, Yahudi dili, Yahudi tarihi vb. okutacak zel retmenlerin grevlendirilmesini, ya da Yahudi, Ermeni, Romanyal ocuklar iin, hatta tek bir Grc ocuu iin resmi bir lokal ayrlmasn yasaklayan yasa ve kararnamelerin yrrlkten kaldrlmasn isteyebilirdi. Her durumda, hak eitlii temeli zerinde, ulusal aznlklarn akla-yakn ve gerekletirilebilir isteklerini karlamak hi de olanaksz deildir ve bu eitlii savunmann zararl olduunu kimse syleyemez. Tersine, rnein Petersburg'un Yahudi ocuklarna ayrlm bir Yahudi Okulu isteyerek, okulun uluslara blnmesini savunmak, elbette ki, zararl olur; 1, 2 ya da 3 ocuktan ibaret de olsa 'btn ulusal aznlklar iin ulusal okullarn kurulmas ise, yalnzca olanakszdr. "stelik lke apndaki hi bir genel yasa, bir ulusal aznln, kendi zel okuluna ya da tamamlayc derslerde vb. zel retmenlere hak kazanabilmesinin, ne lde olacan saptayamaz. "Buna karlk, hak eitlii zerine lke apndaki genel yasa, zel genelgelerle, blge

20

diyetlerinin, kentlerin, zemztvolarn, topluluklarn vb. kararnameleriyle pekl ayrntlarna kadar saptanabilir ve gelitirilebilir." (s. 43-44-45) "Kltrel zerklik" fiilen okullarn ayrlmas olduundan, bu vesileyle, bu slogann taraftarlarna unu sormak gerekiyor: Bu gn Almanya'da, diyelim Hamburg'daki ve her biri ehrin ayr bir yerinde oturan kk Gney Afrikal aznlk iin de okullarn ayrlmasn talep ediyor musunuz? Eer ediyorsanz, bunu pratikte nasl gerekletireceksiniz? Eer diyelim ki, 10 Gney Afrikal ocuk iin Hamburg'da bir tek okul aacaksanz, bu ocuklar o okula nasl gidecek? Eer her birka ocua bir okul aacaksanz, bu zenginliklerin grl grl akmad bir toplumda gerekletirilemez. "Kltrel zerklik" taraftarlar, "Ama biz, belli bir orann stndeki aznlklar iin bunu istiyoruz" diyebilirler. O zaman da u sorular ortaya kar: Bu belli bir oran nedir ve kim saptayacak? Belli bir orann altndakiler bask altna alnm olmayacak m? Almanlar da ayn mantkla bu belli oran Trkler gibi byk aznlklar darda brakacak ekilde saptayabilirler. Ak ki ortada geriye tepen bir talep vardr. Btn bunlarn yan sra, belli bir orann stndeki baz aznlklara. imtiyaz tanmak, mcadeleyi bler. Ama Lenin'in nerdii gibi "dillerin ve milliyetlerin eitlii sloganndan hareketle, herhangi bir aznlktan bir tek ocuk iin bile, ona dilini ve geldii lkenin tarihini retecek, masraf devlet tarafndan karlanan bir retmen temin edilebilir. Grlmektedir ki, Lenin, ulusal ve kltrel basklar karsnda, "Kltrel zerklik" plann: savunanlardan ok daha hassas ve ok daha adildir... Ama sadece bu kadar da deil. O demokratik dzende, dank aznlklarn rgtlenme zgrl dahi garanti altndadr. yle yazyor Lenin: "rnein yle bir durumu nasl aklayacaz: Saratov eyaleti sakinlerinin Alman topluluu art, Riga ya da Lotz iilerinin Alman mahallesi, art, Petersburg dolaylarndaki Alman kasabas vb , Rusya Almanlarnn 'biricik ulusal btn'n oluturacaklardr. (Avusturya S. D. programna gre). Besbelli ki, belirli bir devlet iinde hangi ulusal topluluktan olursa olsun her topluluun rgtlenmesi dhil, her trl rgtlenme zgrln asla reddetmemekle birlikte sosyal demokratlar, byle bir eyi isteyemezler ve byle bir birlie arka kamazlar." (ab., s. 39) Bu alntdan aka grld gibi, o zel demokraside, dank durumdaki aznlklar rgtlenebilirler. Bu hak garanti altndadr. Ama sosyalistler byle bir rgtlenmeye taraftar olmazlar. Taraftar olmamalar, bu hakka kar kmalar anlamna gelmiyor. Keza Lenin, kck bile olsa, trde ulusal bileimi olan blgelerin tam zerkliinin ve ayn ulusa ait byle kk alanlarn birlikte hareket edebilecekleri imkanlarn da tutarl demokratizmi bakmndan nemini vurgular: "Kukusuz, hi bir Marksist -hatta tutarl hi bir demokrat bile- (. . . ) Rus eyalet ve ilelerini savunamaz ve bu eskimi idari blnmeler yerine halklarn ulusal bileimini olanaklar lsnde gz nne alan yeni blnmeler gereine kar kmaz. Ve en sonu kukusuz, kck bile olsa, trde ulusal bileimi alan ve evresinde, aralarnda kuracaklar her trl ilikiler ve zgr derneklerle, lkenin ve hatta dnyann ayr ayr noktalarna dalm olan o ulusal-topluluktan insanlarn birleik halde hareket edebilecekleri zerk kk idari

21

blnmeler yaratmak, her trl ulusal basky ortadan kaldrmak iin son derece nemlidir. Btn bunlar tartma gtrmez ve bunlara ancak gerici ve brokratik bir adan kar klabilir." (s. 51) te, "kltrel zerklii reddeden Lenin'in anlay ve program b yledir. Bu program muhakkak ki, "kltrel zerklik"ten ok daha tutarl, ok daha demokratik ve ok daha aznlklarn haklarn gzeticidir. "Kltrel zerklii" savunanlar ise, henz, bununla daha neyi kast ettiklerini, nasl bir dzen hayal ettiklerini, birtakm genel ve anlamsz laflar dnda aklayabilmi, programlarnn hangi noktalarda Lenin'inkinden daha ileri, daha hak gder, daha eitliki olduunu gsterebilmi deillerdir. Ve bugnn gerekliinde, bu belirsizliiyle, "Kltrel zerklik" parolas, zellikle eski "Marksistler" tarafndan da atlm olduundan, bu parola, gmen aznlklarn haklarna ynelik olmaktan ziyade, bilimsel sosyalizmle kopumann bir bayra olmakta; esas olarak ona saldr grevi grmektedir. * "Kltrel zerklik" sloganna kar bizler klasik dillerin ve milliyetlerin eitlii slogann savunuyoruz. Bundan ne anladmz da yukarda Lenin'den aktarmalarla somut olarak gsterdik. zerklik parolas karsnda Lenin'in anlayn savunuyoruz. Ama bu hareket noktas ve temel olmakla birlikte yeterli deildir. Marksistler olarak tahlillerimizi ve programlarmz, tarihsel deneyin nda gelitirmemiz gerekmektedir. Yaratc ve eletirel Marksizm bunu gerektirir. Bu balamda nmzde hangi grevler bulunduuna ksaca deinmekte yarar var. Lenin Okullarn ayrlmlna ABD'nin gney eyaletlerini rnek verirken, Kuzey'de siyah ve beyaz nfus arasnda bir eitlik varm gibi yazyor. Kuzey'i adeta bir rnek gibi ele alyor. Ama aradan geen yarm asrdan fazla zaman, ayn okullara gitmenin siyahlarn durumunda bir deimeye yol amadn gsteriyor. Bu durumu nasl bir teorik aklamaya kavuturacaz, taleplerimiz neler olmaldr? Ayn rnee devam edersek, Lenin, okullar ayrlmad takdirde, kapitalizmin kendiliinden, iktisadi yasalarn zoruyla nyarglar, dmanlklar gidereceini, yani rnein zencilerin beyaz nfusla ayn konumlar paylaacan; zenci beyaz ayrmnn fiilen son bulacan ngryor. Bunu aka ifade etmese bile byle bir beklenti iinde olduunu s ezdiriyor. Aradan geen zaman, kapitalizmin, emperyalizm aamasnda gettolama ve ayrmclk eilimlerini yeniden glendirdiini gsteriyor. Bu glenme fenomeni hangi mekanizmalarla iktisadi hayata balanmaktadr? Bu deiik srece, rnein Troki'nin Yahudiler balamnda deindii gibi, birok Marksist dikkati ekmitir. Ama bu sreci ksaca tasvir eden ve kategorik dzeyde, yani emperyalizmin gericiliiyle aklayan deinmelerdir bunlar. Bu srecin hangi mekanizmalarla altn aklayan (tpk ev iinin art deer, dolaysyla. i gcnn retilmesindeki fonksiyonunu kadn hareketinin bir teorik katk olarak aklamas gibi) teorilere ihtiya bulunmaktadr.

22

Yine bunlara bal olarak Lenin, (hem ii snfnn olduka yakn bir zamanda zaferini umduundan, hem kapitalizmin ayrmlar eitleme eiliminin yan sra, ayrmlar glendirici eilimini grmediinden, hem de bu basklara urayanlar (kadnlar, aznlklar, zenciler vs. ) bir mcadele znesi olarak ortaya kmadklarndan ve radikal istemleri ol an bir hareket gelitirmediklerinden) hi bir zaman bu hareketler karsnda sosyalistlerin tavrnn. ne olmas gerektii gibi bir soru sormamtr. Ama bugn bu mcadele zneleri vardr, ve bir yn teorik sorunu gndeme getirmektedirler. Lenin, her ulusta iki kltr, yani iki ideoloji olduundan sz ederken, ezilenlerin ideolojisinin demokratik ve sosyalist karakterli olduunu sylemektedir. Bu, bize olduka dz bir mantk gibi gelmektedir. Lenin zamanna gre hakl grlebilir: Gerekten de o zaman Avrupa i Hareketi genel olarak sosyalist bir ideolojiye sahiptir. Ama yine de iler her zaman byle basit deildir. Ezilenlerin snfsal karlar sosyalist bir ideolojide, demokratik bir ideolojide yanksn bulabilir, ama snfsal tepkileri ou kez hi de demokratik ya da sosyalist olmayan ideolojiler biiminde ifadesini bulabilir. deoloji, yanl bilin demektir. Ama bu yanl bilin her zaman egemen snfn propagandasndan ve manplasyonundan domaz. Bilgi srecinin kendisinden doar. Yani z ve grnm ayn deildir. Bilimsel bir bilin ancak yksek bir soyutlama dzeyini var sayar. Bylece ideolojiler ile konumlar ve karlar arasnda ou kez zt grnmler ortaya kmaktadr. Bu fenomen karsnda ne yapmak gerekmektedir? Bask altndaki ezilen gruplarn tepkileri sadece gerici ideolojiler biiminde deil, ayn zamanda ve ou kez bir alt kltr biiminde ifadesini bulmaktadr. Belli giyiniler, davranlar, mzikler vs. gibi. Yani kltrn sadece ideoloji esi deil, ideoloji d eleri de snfsal tepkinin ifadesi olmakta, zellikle alt kltrlerde, kltr bir btn olarak ezilenlere ait olmaktadr. Ama btnyle ezilenlere ait bu kltr, ideolojisiyle btnyle ezilenlerin karna ve konumuna aykr olabilmektedir. rnek olarak Dazlaklar g sterilebilir. Bu olguda, eer ezilen aa yukar tamamen bir rk, bir aznlk ise ve sosyalist bir bilin de gelimemise, tepki tamamen ulusal bir kltr grnm alabilmektedir. Bu anlamda ulusal kltr, ideoloji d eleriyle, tamamen ezilenlerin kltr olmaktadr. Almanya'daki Trkler bir rnektir. Trk aznlk iindeki burjuvalar, davran kalplar anlamndaki bu kltrn dndadr. Yani rnein barts takmazlar, ocuklarn kuran kursuna yollamazlar vs. Ezilenlerin bu kltr iinde burjuvalarn, hatta kk burjuvalarn yeri yoktur. Bu bir gmen ii alt kltrdr. Bu kltr iinde burjuvazi yoktur ama hem burjuva ideolojisi, hem de dier gerici ideolojiler, sadece manplasyonlarn sonucu deil, yanlsamalarn sonucu olarak da vardr. Bu durumda, her kltr iinde iki snf vardr nermesi gereklii tam karlamamaktadr. te, ksaca aklmza gelen sorunlardan -ki hepsi birbirine yakndan baldr- bazlar. Biz bu ve daha akla gelebilecek baka sorunlar grmezden gelmiyoruz: Cesaretle bu sorular soruyoruz. Bu sorulara verilmi tutarl bir cevabmz olmadn gizlemiyoruz. Ama Marksizm'in bu sorular sormay mmkn kld gibi, onlara cevaplar verebilecek tek

23

reti olduuna da inanyoruz. 22/12/1988

24

Snnetle Balayan Kltr Tartmalarnn Analizi (Taner Akamn Eletirisi5)

Bir Gmen Aznlklar Hareketine ynelik tartmalar iinde, zellikle Gmen dergisi evresinde Marksizme ynelik olarak gelitirilen eletiriler iki temel noktada younlamaktadr: birincisi "Kltrel zerklik" slogannn Lenin tarafndan reddedilmi olmas; ikincisi Marksizmin Eurosentrik; "ilerlemeci" bir reti olduu. Birinci eletiriye buraya kadar olan blmde bir cevap vermeye altk. Bu blmde de ikinci eletiriyi ele alacaz. Marksizme ynelik temel eletirilerin bulunduu ve bu blmdeki eletirimizin konusu olan metin "Snnetle Balayan Kltr Tartmalar" bal altnda "Kltrladen" imzasyla6 Almanca ve Trke olarak yaynlanmtr ve herkes tarafndan kolayca bulunabilir. Kolaylkla bulunabilirlii; muhtemelen bu toplantlara katlanlarn byk bir blm tarafndan okunmu olmas; Gmen evresinin Kltr sorunundaki grlerinin en sistematik aklamas olduu iin, polemiin hedefi olarak bu metni setik. Ancak sz konusu metin sadece Marksizm'in eletirileriyle snrl olmayp tmyle bir anlayn, bir metodolojinin, bir programn aklamas olduundan, bu blmde kendimizi sadece Marksizm'e ynelen eletirilerle snrlamayp, orada gelitirilen grlerin bir btn olarak eletirisine gireceiz, bu nedenle de byk lde metnin kendisine bal kalacaz. Bu eletiri iinde, polemik bir tarzda, bir Marksistin Orada ele alnan sorunlardaki grlerinin ne olmas gerektiini formle etmeye alacaz. "Kltr Tartmalar" sorunundaki grlerimizi byle polemik bir tarzda sergilemenin, hem farkl anlaylarn daha net grlebilmesini; hem farkllklarn nerelerde olduunun daha iyi anlalabilmesini; ve nihayet, eklektisizmi, kavram belirsizliklerini, keyfi kullanmlar daha kolaylkla gstermemizi salayacan sanyoruz. Sz konusu metin bir nsz'den ve esas olarak u konudaki grlerden olumaktadr: birincisi, Avrupa-merkezcilik ve Marksizmin de Avrupa merkezci bir gr olduu; ikincisi, hedeflenen toplumun nasl bir ey olduu ve nihayet, buna nasl ulalabilecei. zmlemeye, en bandan, Balktan balayalm a) Balk "Snnetle Balayan Kltr Tartmalar" balkl brorn bu baln okuyunca insan, tartmalarn kendisinin, yani eitli grlerin brorn iinde yer aldn sanyor. Ne var ki, brorn ierdiklerine baklnca, deiik grlerin, yani tartmalarn yer almad, sadece GMEN evresinin grlerinin bulunduu grlyor.
5 6

Yazda El alnp eletirilen bror Taner Akam yazmt ama Mehmet adyla yaynlanmt.

O zamanlar Taner Akam ve taraftarlarnn, yine o zamann deyimiyle Ynelimciler veya Gmencilerin Hamburgta kurduu ve bulutuu bir dernek. Dernein ad: Kltr Dkkan anlamna geliyor.

25

"Zarf ile mazruf" arasndaki bu uyumsuzluk ve yanltclk bir rastlant deildir ve ilerde birok rnekte grlebilecei gibi, kavramlar, deyimleri zerrece ciddiyet gstermeden kullanmann sonularndan ve grnmlerinden sadece biridir. Brorn "ismiyle msemma" olmas halinde, baln "Snnetle Balayan Kltr Tartmalarnda Savunduumuz Grler" gibi bir ey olmas gerekirdi. Bunun yan sra, brorn iindeki metin okununca, eletirilen kar grler sadece eletirenin yorumundan renilebiliyor. Kar grlerin sistematik bir aktarm, bir tek alnt bile yok. Ayrca, Almanca nsz ile Trke nsz de farkldr. Bu farklla, farklln gerekesine ksa bir dipnotla olsun bari bir aklama getirilmemitir. Ama btn bunlar bir rastlant deildir. Bu sallapatilik, bu ciddiyetsizlik brorn her cmlesinde vardr. Kavram karklklar, anlam kaydrmalar, cmleler ve nermeler arasnda mantk balantszlklar, eletirilen grlerin gerek anlamlarn, hangi balamda sylendiklerini grmezden gelmek vs. gibi, ciddi politik ve bilimsel bir yaznn tamas gereken asgari koullar aramak bounadr. Eer brordeki fikirler gerekten yazld, ifade edildii biimiyle anlalmaya kalklsa, ilerde rnekleriyle grlecei gibi, bir ey anlamak mmkn olmaz. Yazarn ne kastettiini gerekten anlamak iin bir semiyotiki gibi almak gerekmektedir. Ama eni sonu bu da anlalabilir bir olgu. Yazar, brorde Bat kltrnn standartlarn reddedip "kendi" kltrn ortaya koyma iddiasnda deil mi? u kavramlarda, alntlarda hassasiyet; nermeler arasnda mantki balantlar arama vs. gibi btn kriterler hep Bat da gelien kltrn rnleri olarak ortaya kmadlar m? Ve nihayet yazar, o kltrn hi de ileri olmadn, sadece "baka" olduunu savunmuyor mu? O halde btn bu kriterleri bu yazda aramak bouna, Bu bir kltr, baka bir kltrn lleriyle yarglamak olur. Bu tam da "Euro -sentrizm"dir. Yaznn kendisi baka bir kltrn, "bizim" ya da "nc" bir kltrn rn ve temsilcisidir. Nasl bir "Snnet"i Batnn deer yarglaryla yarglayamazsak, nasl bir kltrn herhangi bir esi iyi veya kt denerek dier elerinden ayrlamazsa, yle, bu yaz da, Bat kltrnn gelitii yarglarla yarglanamaz; "bizim", "baka" kltrmzn tpk "Snnet" gibi bir esi olan kavramlar rast gele kullanma; nermeler arasnda mantki balar olmamas gibi elerin bu kltrn iinde olmamas istenemez. Onlar atldnda, dier elerin de gittii grlecektir. Yazy bunlardan dolay eletirmek, bizim kltrmz "aa", "barbar" grmek demektir. Bu durumda, yazarn savunduu anlayn mantk sonular bunlar olduuna gre, bu yaz eletirilemez. Daha batan bu eletirinin yolunu kapatmaktadr. Ancak, yazar bizzat kendisi bir eliki iinde bulunmakta, davran ve savunduu baka fikirlerle, kendi bindii dal kesmektedir. "Snnet" yazs bir btn olarak Almanlar ya da Bat Kltr denen eyi, baka kltrlerin "aa" olmadna, onlar olduu gibi kabul etmeye ikna etme, dolaysyla mantki nermeler sunma; kavramlarn gerek anlamlarn

26

aklama; yani bat Kltrnn kriterleriyle aklama abas deil midir? Brorn varlyla bu zmni kabul ortaya kmaktadr. O halde, brorn ieriiyle reddedilen, brorn varlyla fiilen kabul edilmi olmaktadr. Ve fiilen kabul edilen Bat Kltrnn kriterlerine, yine fiilen yaznn kendisinde hi uyulmamaktadr. Bylece bror, varlyla, niteliiyle ve ieriiyle bir elikiler yuma oluturmaktadr. Ve ite tam da bu elikiler nedeniyledir ki, yani yazar Batllar ikna etmeye alt, dolaysyla zmnen onlarn kriterlerini kabul ettii iin, bize bu adan kendisini eletirme hakkn vermi olmaktadr. Yazarn bu elikiden kurtulmasnn tek yolu vard. Bouna zahmet edip, birtakm argmanlar getirmesi, bir bror yazmas gerekmezdi. Kendi baka kltrnn llerine gre davranp, onlar baka kltrlerin eit olduuna inanmaya armalyd. Brorde gerekte yeni bir inan sistemi karsndayz, bir "din" karsndayz. Yazar btn kltrlerin sadece baka olduuna inanmaktadr. Ama tam bu noktada btn dinlerin, onlarn bindikleri dal kesen elikisinden kurtulamamakta, tpk dinlerin aklla kavranamayacan syledikleri eyin, rnein Tanrnn, varln ve aklla kavranamayacan yine akli nermeler araclyla kantlamaya almalar gibi, ayn elikiye dmekte ve tutup muhataplarn iknaya ynelip bir bror yazmaktadr. Bizim kaderimiz de bu: yazarlarnn bile ciddiyetle dnmeden sarf ettikleri szleri, yazdklar yazlar, onlardan daha ciddiyetle ve dnerek okumak. Biz okuyuculara biraz sayg gsterseler, bizleri biraz daha ciddiye alsalar olmaz m? ok ey mi istiyoruz? Buna nasl ikna edebiliriz?.. Pardon, byle yapmalarnn daha iyi olacana nasl inanabilirler acaba? b) Olay Brorn yazlmasna ve tartmalara yol aan olay nedir? Snnet. Ama brorde ele alnan olay, snnet deil, snnet vesilesiyle ortaya kan grler ve tavrlardr. Yani olay, bu blmde zmleyeceimiz konu, snnet deil, tartmalardr. Bu blmde, olay, bal altnda grleri ve tavrlar zmlemeye; yazarn bu olay iindeki ve karsndaki elikilerini gstermeye alacaz. Brorn nsznden renildii kadaryla, "olay" udur: Kulturladenevresi, bu yl da, artk kfte yapmayalm, snnet yapalm diye bir karar verir her yl yaplan haftalar dolaysyla. Kararlarn Almanlara dannca onlar "yapamazsnz" demi ve yine nszden anlald kadaryla, yapmamalar iin, ikna edebilmek iin u argmanlar getirmiler: "Hindistanda dul kadnlarn yaklmas, Afrikada kadnlarn cinsel organlarnn tatmin veren ksmnn kesilmesi ne ise, snnet de o idi. ocuklara ikence ektiriyorduk. Ve bu barbarla kar sessiz kalnamazd." (s.3) Yani anlalan, Almanlar bunu renince, snnet dn yapmaya kalkan evreyi, Trk ya da Trkiyeli olduu iin deil - nk Almanya'da yllardr Trk ve Krtler snnet dnleri yapyor ve kimsenin onlara bir ey dedii yok - ama solcu olduklar iin, tavrlarnn yanl olduuna ikna etmeye almlar. kna edemeyince de Snnet Dnne gelip bunu protesto etmiler. nszde olay yle anlatlyor:

27

"Asl kyamet snnet dnnde koptu. Bir grup ilerici(!) Alman, snnet gn, olay yerine gelerek, Barbarlara kar medeniyet yanllarn mcadeleye ard." (s.3) "Almanlar" ne yapmtr? a) Karlarndaki evreyi solcu insanlar olarak muhatap almlardr. b) Onlara, solcular ikna etmekte yararl olabileceini dndkleri argmanlar ve gerekeleri sunmulardr. (kna edemeyince de) c) Bir protesto gsterisi yapmlar, farkl bir anlaya sahip olduklarn gstermeye almlardr. Yani, nszde anlatld kadaryla, ortada idari basklar, iddet vs. yoktur. Tamamen demokratik ve uygar ikna ve protesto eylemleri vardr. Peki "Trkiyeliler" ne yapmtr? a) Kendilerinin ve muhataplarnn solcu olduu noktasndan hareketle bu tartmaya giren insanlar "Almanlar" olarak muhatap almlardr. b) Dolaysyla onlardan ideolojilerini deil, kltrlerini deitirmesi istenmitir. c) Protesto eylemi kendi kltrne bir saldr, "barbar", "aa" grme olarak yorumlanmtr. Burada da anti-demokratik olan bir ey yok. Ama baka bir ey var: Mzklk. Oyundan kamak. Vurmak ve hemen "ne vuruyorsun be" diye barmak. ifte muhasebe sistemi tutmak. Bu elikiyi, bu tavr grelim. Brorn yazarnn yine brorde ifade ettii ve savunduu yle tezleri vardr: 1) Kltrler birbirinden stn ya da ileri deildir, ama farkldrlar. Her kltr bu farkll grp kabul etmelidir. 2) Bir kltrn u esi iyi, bu esi kt diyemeyiz; herhangi bir esini atamayz. Kty atnca iyilerin gittiini de grrz. Snneti barbarlk olarak grmek; insanlar snnet dn yapmamaya ikna etmeye almak ; her eye ramen yaplnca da protesto etmek: btn bunlar da Bat Kltrnn bir esidirler. Yazar, yukarda aktarlan tezlerine gerekten inanyorsa, "Almanlar"n kltrnn bu farklln olduu gibi kabul etmesi; bu nedenle onlar eurosentrizmle sulamamas; onlarn kltrlerinin bu elerini kabul etmesi, bu eleri atmalarn istememesi gerekir. "Baka" bir kltrn kendi kltrn "Barbar" grme hakkn reddetmekte, ama kendine o kltr "Euro sentrik" grme hakkn vermekte. Bakalarnn kendini eletirmesini, "Bu iyisiyle ktsyle benim kltrmdr diyerek kltrne bir saldr olarak grmekte; ama kendisi, bakalarnn da iyisiyle ktsyle kendi kltrlerinin gereini yapmalar karsnda, kendine bunu eletirme hakk tanmakta, bunun da baka bir kltre saldr olduunu eer tartma gerekten yazarn koyduu gibi bir kltr atmas olarak kabul edilirse, grmezden gelmektedir. Bunun ad ifte standarttr. Eletirdiklerinden herhangi biri pekala yazara unlar diyebilir: "Sen diyorsun, 'farkl kltrleri olduu gibi kabul edelim'. Bunu bizzat kendin yapmyorsun. Snneti protesto
28

etmek, barbarlk olarak grmek de, tpk senin snnetin gibi, benim kltrmn eleridir. Bana snneti eletirme hakkn vermiyorsan, senin de benim kltrmn bu elerini eletirmeye hakkn yok". Gerekte kltrler alannda bir tartma mmkn deildir. Kltrler ancak atabilirler, birbirlerini etkileyebilirler, ama ikna edemezler, tartamazlar. nk kltrler aras bir tartma demek, birinin dierinin kriterlerini kabul etmesi demektir. Yazar bu olanaksz olan yapmaya alyor, ama yapamyor. Daha ilk admda, kendi koyduu kurallar iniyor. Bu temel eliki, brorn bizzat varlnn temel tezleriyle elikiye dmesi; eletirileriyle kendi kriterlerine uymamas vs. bir rastlant deildir. Btn bunlar belli bir "kltr"n deil ama daha ziyade bir snfn karakterinin, belli bir ideolojisinin ifadesidirler. Gerekte, ilerde grlecei gibi, savunulan bir baka "nc" kltr deil, tam da burjuva kltrdr. Bu kltr ise kk-burjuvaca savunulmaktadr: elikilerle. Kk burjuva ideolojisi burada "kltr" olmutur. Kk burjuvazinin modeli ve idealleri "nc" kltrdr. Ama btn bunlar, srekli birbirini rten bir elikiler yuma biimindedir. Marksn pek yerinde dedii gibi, kk-burjuvazi batan aa elikidir. "O Yunus-u biaredir, Batan ayaa yaredir" O kendi dnce ve davran sz konusu olunca, baka bir kltrden, olduu gibi kabul edilme; iyi-kt ayrmnn yaplmamasn talep eder. Ama a baka kltr karsnda yaplmasn istemediklerini bizzat yapar. "Almanlar" onu eletirince "euro -sentrik" olurlar, o Almanlar eletirince her hangi bir ey-sentrik ya da mesela eksantrik olmaz da, kltrel kimliini savunmu olur. "Kltr" kavramnn ierii, ie gelen yerde ie geldii gibi doldurulur. Snnet sz konusu olunca Kltrn bir esi olur ve kar klmamas istenir; ama kar kmann da bir baka kltrn esi olduu grmezden gelinir ve kar klr. Kendisi iin istedii standartlar bakasndan esirger. Ama btn bunlar kk-burjuvazinin ideolojisiyle ve karakteristikleriyle aklamak artk ok klasik olmuyor mu? Bu "snf" bak alar Neanderthal adamlarn zamannda kalmal deil mi! ifte standart, tutarszlk, elikiler btn bunlar bir snfn, bir ideolojinin deil, bir kltrn zellikleridir. Bu da bir kltrdr. Hi bir kltrden ileri ya da geri, aa ya da yukar deildir. Sadece""farkldr". Bu "fark" grmek ve onu ylece kabul etmek gerekir. Ama ne yapalm, bizim de kendi "kltrmz" koruma hakkmz var. Fikirlerde tutarllk aramak da bizim "kltrmzn" bir esi. hem de yle sradan deil, ok nemli bir esi. Bize tutarllk aradmz iin kzmaya hakk olmamas gerekir. O nasl kltrel kimliin i korumak iin snnet yapyorsa, biz de kendi kltrel kimliimizi korumak iin tutarllk aryoruz... O halde, biz de kendi kltrel kimliimizi korumaya, elikileri gstermeye devam edelim. Yukarda yaptmz alntlardan birinde yle yazyordu: "(Almanlara gre) Hindistanda dul kadnlarn yaklmas, Afrika'da kadnlarn cinsel organlarnn tatmin veren ksmnn kesilmesi ne ise snnet de o idi. Bir barbarlk rnei, erkeklerin g gsterii, kadn dmanl idi."

29

Bunlar Almanlarn Snnet yaplmasna itiraz edi gerekeleriymi. Ancak, alnt olarak zikredilmediklerinden ve yazar gerekte bu itirazlara ierik olarak cevap vermemekle birlikte, cevab satrlar iine sinmi durumdadr. Yani yazara gre, snneti, klitoris snnetiyle ve kadn yakmayla bir tutamayz. En azndan o kadar barbar deildir. Bylece yazar, Batlnn kendi snneti karsnda, kendi kltr karsnda ald tavr, aynen, Afrikal ve Hintli karsnda alyor. Yazarn yukardaki satrlarn okuyan bir Afrikal veya Hintli,"sen bizim kltrmz nasl byle grebilir ve aalayc bir ifade kullanabilirsin. Onlar da bizim kltrmzn eleridir. Biz de onlar ayramayz. Sen de euro-sentriksin veya orta-dou sentriksin" diyebilir ve son derece hakl olurdu.
Yazarn, Hintli ya da Afrikal solcularn, kendi "Kltr-Laden"lar araclyla, klitoris snneti ya da kadn yakma trenleri dzenlediklerinde (Bildiimiz kadaryla Hindistan'daki kadn yakma deil, len kocasyla birlikte canl canl gmmedir. Bu "ayrnt"nn tarttmz konu bakmndan pek nemi yok.) onlar, byle yapmamak iin ikna etmeye almamas, protesto etmemesi, bu da bir "baka" kltrdr deyip hi karmamas gerekir tutarl olmas iin.

Hintli veya Afrikal solcular ikna etmeye kalkmas veya protesto etmesi halinde, elikisini, ifte standardn gizleyebilmek iin tek snaca yer "insan haklar", "kadn haklar" vs. olabilir. Ama bu da yazar elikiden kurtarmaz ve daha byk bir elikiye iter. nk o "insan haklar" da, hatta nsan'n ve Hak'kn tanm da kltre gre deiir. Bugnk anlamyla "insan haklar" Bat-kltrnn, Aydnlanmann deerleridir. Bylece o ok reddettii, euro-senrik dedii Bat-Kltrne teslim olmu, onu savunmu olur. Eh, kltrn bir esini savunuyorsa, btn elerini de savunmaldr. Bu iyidir, bu ktdr dememelidir. * zmlemeye devam edelim. Solcu Almanlarn yapt (bu Almanlarn solcu olduunu yine nszden reniyoruz) Trkiyeli solcular ikna abas ve protestoydu. Ama btn bunlar, Trkiyeli olduklar iin deil, solcu olduklar iin yaplmaktadr. Bunun iin argmanlarn ve davranlarn solcu insanlar etkileyecek ekilde getirmekte ve yapmaktadrlar. rnein olayn insancl olmad, erkeklik gsterisi olduu, ocuk haklarna bir tecavz olduu gibi argmanlar getiriliyor. Onlarn solcu olarak byle bir olaya sahip kmalarnn yanl olduu anlatlmaya allyor. Btn bunlar ne demektir, ne anlama gelir? Bildiimiz kadaryla, bu gne kadar hi bir Alman solcusu, solcu olmayan sradan insanlarn yapt bir snnet dnne gidip de onlar ocuk haklarn vs. inedikleri iin protesto etmi deildir. Olaya kar k, Trkiyeli solcularn tertiplemesi noktasndandr. Ama yazar, solcularn snnet yapmasna kar klm olmay, snnete kar klm gibi gstermektedir. Almanlar muhataplarn Trkiyeliler olarak deil, solcular olarak grmektedir. Yazar ise, bir vcut almyla, kendisini Trkiyeli olduu iin eletirilmi gibi gstermekte; eletirenleri ise Almanlar olarak, -solcular olarak deil- tanmlamaktadr. Politik bir tartmay, kltrel bir tartmaym gibi sunmaktadr. Bir solcu olarak, politik tartmaya gireceine, "bu benim kltrm, bana karamazsn, beni eletiremezsin" demektedir. Kald ki, muhtemelen blnme, Almanlar ve Trkler biiminde de deildir tartmalarda. nk, brorn iindeki resimlerden, dnde bir ok Almann yer aldn ve olay desteklediini de anlyoruz. Keza, snnet yaplmasna kar kan birok Trkiyeli olduunu

30

da biz ahsen biliyoruz. O halde kesin bir ey var, tartmalarda blnme, uluslara ya da kltrlere gre deil, politik ve ideolojik anlaylara gredir. Yazar, bu durumda bizi destekleyen Almanlar Euro -sentrizmi am Almanlar, bize kar kan Trkler de Euro-sentrik dnen Trklerdi diyerek tartmann gerekte ne zerine olduunu gizleyemez. Yazarn snnet dnn yapmak istemesi ne kadar Trkiyeli Kltrn bir unsuruysa, ona kar kan Trkiyelinin anlay da, ayn lde Trkiyeli kltrn bir unsurudur. Ayn ey Almanlar iin de geerlidir. stediini, iine geleni bu kltrn iinde kabul edip, istemediini dna atamazsn. deolojiler kltrn ayrlamaz bir esidirler. Snnet dnne kar kan Trkiyelilerin bu kar k Trkiyeli Kltrn bir unsuru olduuna gre; olay, bir kltrn dierini barbar grmesi deil, ayn kltr iindeki bir elikidir. Dolaysyla tartma gerekte "kltrel" deil, ideolojik ve politiktir. Ama yazarn btn yapmaya alt, tartmann bu gerek zn gizlemektir. Ne var ki, ideolojik ayrlklar gizlemeye almak; ayrlklar, onlarn snfsal ve snf karlarnn ifadesi olduundan, ideolojik olarak deil de, ulusal ya da kltrel imi gibi gstermek, tam da burjuva ideoloji demektir, Yaplan da znde budur. Bylece, yazar, Lenin'in, ideolojinin kltrden ayrlamayaca, dolaysyla "iki kltr"n bulunaca yolundaki retisini, kendi eylemiyle dorulam, savunduklaryla bunun bir rneini vermi olmaktadr. Ve tam da bunun iindir ki Lenin'den pek hazzetmemektedir. * Aslnda, kltrel lte vurulup "hor grme", "eit grmeme" diye nitelenen "Almanlar"n eletiri ve davranlar, onlarn, Trkiyeli solcular politik olarak "hor" grmediklerinin, eit grdklerinin bir gstergesidir. Eer Almanlar hi eletiri yapmasalard, protesto davranlarnda bulunmasalard, Trkiyeli solcu arkadalarn, tam da o zaman, "hor grm", "eit grmemi" olurlard. Hi kimse, kendinden geri ve aa grdne, eit grdne davrand gibi davranmaz. Kaale almayverir, olur biter. Yani yazar olay tamamen tersine yorumlamaktadr. Kaale alnd, hor grlmedii, eit grld iindir ki kendisiyle tartlm, protesto edilmi, ikna edilmeye abalanmtr. Biz olsaydk, eletirimizi Almanlara baka yerden yapardk. Derdik ki, "sizler Trkleri kaale almyorsunuz, hor gryorsunuz, nk snnetin ocuk haklarna bir saldr olduuna inandnz halde; hayvan haklarn korumak iin kampanyalar atnz halde, sradan insanlara gidip, onlara snnetin rnein ocuk haklarna bir saldr olduunu anlatmyor, onlar ikna etmeye, kazanmaya abalamyorsunuz. Trkleri ciddiye alsaydnz, onlar kazanmak isteseydiniz -insan deer verdii insanlar kazanmaya alr - onlara kar byle davranmazdnz."

31

(Bunu bir yaklam, bir tavr aklayabilmek iin sylyoruz bu yaz erevesinde. Yoksa hi bir zaman, Almanlara Snnete ilikin olarak byle bir ey demekten yana deiliz. bu hem nemsiz problemleri nemli gibi gstermek olur, hem de, Almanlardan gelecek byle bir davran, Trkiyeli ve Almanlarn bugnk konumlarnda, tpk yazarn yapt gibi, yanl alglanabilir.) Evet, Almanlarda ve genel olarak Avrupallarda biz geri lke insanlarn hor grme, takmama, ciddiye almama diye bir olay vardr ama bu hi de olayda anlatld gibi ifadesini bulmaz. Bu hor gr, kaale almay, rnein yabanc solcularla, sadece "yabanclar sorununu", "yabanclarn sorunlarn" ya da "anti-rasizmi" (rkl) konumak, bu konularda onlarn fikrini sormak ama Almanyann genel olarak politikas, sosyal yaps gibi ynla konuda yabancy muhatap bile almamak biiminde ortaya kar. Bu, bazen yabancnn her dediini kabul etmek biiminde; her durumda yabancy desteklemek biiminde; bazen da yabancya "haklsn" deyip bildiini okumak biiminde ortaya kar. Yabancy eit bir partner ola rak grp, onunla die di bir tartmaya girmek: ite bu yoktur Alman solcusunda. Almanya'nn ve dnyann btn politik sorunlarnda, yabancy kendi grlerine kazanma abas yoktur Alman solcusunda, ite gerek aalama, hor grme, kaale almama budur. Alman solcular, snnet tartmasnda, bror yazan evreyi eletirdikleri iin deil, ama yabanc yoldalarna eletirilerini sadece snnet gibi bir yabanc sorununda yaptklar iin, ayn hassasiyeti rnein yabanc solcularn dier sorunlardaki grlerinde gstermedikleri iin hor grmektedirler. Ve bu kaale almama, bu hor gr, kltrel deil, dorudan doruya politik ve ideolojiktir. Ortalama Alman solcusuna egemen olan reformizmin ve merkezciliin bir tezahrdr. Yabanclar bir mcadele znesi olarak grlmemektedirler. Bu nedenle de yabanclar kazanma ynnde bir abaya girmemektedirler. Alman solcusu, daha nice harc alem olmu grleri, belli bir toplumsal gc etkileyebileceini dnerek harl harl eletirmektedir, Eletirmektedir, nk o grlerin belli toplumsal gleri etkileyebileceini dnmektedir. Snnet bror Almanca da yaynland, kendini gmen hareketinin bir paras gren bir grubun grlerini yanstt bilindii halde, bu gne kadar ister solcu, ister "yabanclar almas" yapan hi bir Alman, bizim bu satrlarda yaptmz gibi oturup, "snnet" brorn eletirmemitir. Eletirisini, geni Trkiyeli ynlara, bu grlerin yanlln gstereyim dncesiyle, Trke yaynlamay dnmemitir. te btn bunlarn yokluudur korkun olan. Gerek hor grme, gerek aa grme budur. Kaale almama budur. Ve bu davrann kkeninde, yabanclarn bir mcadele znesi olarak grlmemesi yatmaktadr. Yabanclar bir mcadele znesi olarak grmeyi, ii hareketi iinde dar iiciliin; sosyalizm iinde de reformizmin; zmre karlarnn genel ve uzun vadeli karlara feda edilmesinin ifadesidir. Sosyal Demokrasiyi, burjuvaziyi, sendikaclar, yabanclarn u veya bu sorununda daha "adil" bir tavra zorlamak, ikna etmek iin bir yn mrekkep dklmekte; bir yn kampanya, aksiyon yaplmakta; ama o yabanclarn mcadeleye ekilmesi iin hi bir ey yaplmamaktadr. Budur tam da reformizm, budur tam da zmre karn savunmak.

32

Burjuvaziyi, reformist partileri, sendika brokratlar, "sosyal Arbeiter"leri kaybetmeden ve/veya kaybetmeyi gze almadan, kimse yabanclar kazanamaz. Euro-sentrizm gibi grnen ey; Almann kendini beenmilii gibi grnen ey; kltrel hor gr gibi grnen ey, vani yabancy kaale almama, bir kltrn deil, bir ideolojinin bir politikann ifadesidir. z ve grnm ayn deildir. Gne doudan doar, batdan batar. Biz de yerimizde dururuz. Bu grnmdr. znde Gne ".Yerinde durur", biz dneriz. te, kltr atmas gibi grnen olgularda, bu z ortaya karmak gerekmektedir. Onlarn gerek politik ve snfsal anlamn kefetmek gerekmektedir. Bu anlaylarla mcadele etmek gerekiyor, ama ideolojik ve politik bir mcadele; yoksa atmalar kltr sorunu gibi gsteren ve kltr eksenine alan bir mcadele deil. Bu, sorunu kltr sorunu olarak gsterme ve kltr eksenine alma, bizzat sz konusu reformizmi tersinden glendirmekte; ona hakllk kazandrmakta; hatta bu bror rneinde grld gibi kendisinin elinden onu eletirme silahn almakta, kendini silahszlandrmaktadr. Bizlerin,"reformizm" deyip ideolojik, politik mcadele konusu yaptmz tavrlar, "Kltr" eletirmen ve savunucularnca, bat-kltrnn bir unsuru olarak grlmekte, eh, kltrn hi bir unsuru iyi-kt diye atlamayacandan, "kltr" alannda bile eletirilemez klnmaktadr. Snnet bror yazar, problemlerin bu ideolojik-politik yann, daha dorusu zn gizleyip, gzlerden kararak; nesnel olarak toplumda ve kltrde ideolojiler, snf karlar ve atmalar d bir alan, bir "niemandsland" olamayacandan, nesnel olarak egemen snflarn ideoloji ve politikalarna hizmet etmi oluyor. O egemen snf ki, hangi ulus ve kltrden olursa olsun, ayn snftr: Burjuvazi. Ve burjuva kltr demek, Bat kltr demektir. Burjuva uygarlnn kltr demektir. Ve "snnet" bror yazar, gerekte, szde kltrel planda reddettii o bat yani burjuva medeniyetinin kltrn, O kltrn ayrlmaz bir esi olan ideoloji araclyla desteklemi, kendi bindii dal kesmi olmaktadr * Yukarda Alman solcusunun tavrlarndan sz ettik, ama biraz da kendimizden sz edelim. neyi kendimize, uvaldz bakasna batralm. Bizlerin btn yapt da, Almanlarla sadece "yabanc sorunlarn" tartmak, ama rnein genel olarak dnya ya da Almanya politikas zerine bir tartma varsa girmemektir. An TAZ 7 koleksiyonlarn bakn. Yabanclarn btn okuyucu mektuplar ve yazlar u mehur "rklk" ve "yabanclar sorunu"ndan baka bir konuyu iermez. Bu gne kadar bir tek yabancnn, rnein Sovyetlerdeki reformlarn dnya politikasndaki muhtemel sonular veya nedenleri konusunda bir yaz yazd, byle bir tartmaya girdii grlmemitir. Almanlara sadece iimiz dtnde gitmiyor muyuz? Biz hi onlara yardm etmeyi denedik mi? Hayr. Alman bizi eletirdiinde, "sen rksn"" "Euro sentrizm" yapyorsun demeyip de, eit bir partner olarak tartmay denedik mi? Hayr. Bizler kendimizi eit olarak grmyoruz; eit gren bir insan gibi davranmyoruz, sonra da onlar
7

Die Tageszeitungun ksa yazl. O zamanlar Grne (Yeiller) ve Sol evrelerin okuyup destekledii gnlk gazete.

33

byle grmedikleri iin suluyoruz. Onlara yanllar gsterme yolunu kendimiz tkyoruz. Snnet tartmalarnn iinde yaamadmz halde, riskli de olsa burada u varsaym atmaktan kendimizi alamayacaz. Snnet tartmalarnda muhtemelen "Kltrladen" evresini eletirenler deil, ama destekleyenler gerekte o evreyi hor grenleri ieriyordu. Fiiliyatta muhtemelen snrlar daha karktr. Ki isel, hatta bazen psikolojik problemler bile kiinin u ya da bu tarafta bulunmasn etkileyebilir. Ama nesnel ve genel bir eilim olarak, baka bir nedenle deil de saf politik nedenlerle bu tartmaya giren taraflar arasnda, eletirici Almanlarn Trkiyeli solcular daha eit grenler olduu inancndayz. * Olayn, yani snnet tartmalarnn analizine devam edelim. Gerekte tartma konusu olan nedir? Snnetin kendisi midir? yle gibi grnse bile znde bu deildir. Unutmayalm, Kulturladen evresi, solcu olduu ya da yle bilindii iin eletirilmektedir. Bu durumda, snnet tikel olayndaki tartma, baka genel bir tartmann, bir konunun tezahrdr. Nedir bu genel tartma konusu? yle formle edilebilir: Solcular u veya bu gerekeyle (rnein kitlelerle ba kurmak gibi) en azndan kimi temel insan haklaryla elien gelenekleri desteklemeli, onlar tertiplemeli midirler? (Bunun tartmalar iinde ifade edilip edilmediini bilmiyoruz, Bu konuda bir aklama Brorde de yok. Ama ifade edilmemi olmas bir eyi deitirmez.) Argmanlarn nitelii ve muhatabn solcu kabul edildii gz nne alnrsa, esas tartmann bu noktada olduu grlr. Byle bir soruya verilmi u veya bu cevap olmadan byle bir tartma var olamazd. Esasnda tam da tartlmas gereken bu sorundu ve tartlann bu genel sorun olduu bilince karlarak, tartmann tam da bu kategorik soru zerinden yrtlmesi gerekirdi. Bu durumda tartma, solcular arasnda, Trkler ve Almanlar arasnda deil, teorik, politik ve taktiklere ilikin bir tartma olur ve herkesi ilerletebilirdi. Ama btn bunlar yaplmamtr. "Snnet" brornn yazar, gerekte politik bir tartmay, bir kltr atmas, bu tartmadaki tavrlardan birini de Almanlarn Trk kltrn hor grmesinin ifadesi olarak yorumlamtr. Biz olsaydk yle derdik: "Bize yneltilen eletiriler, insan, ocuk, kadn haklarna tecavz olan bir gelenei savunuyor durumuna dmemizin yanl olaca ynndedir, Yani kategorik olarak eletiri yle formle edilebilir: bizler insan haklaryla, kadn aalayan geleneklerle vs. ilgili durumlarda, bu gelenekleri destekleyici duruma dmemeliyiz. Bu solculukla badamaz, kendi amalarmzla bir elikidir. "Bu eletiriyi ynelten arkadalar sorunu yanl koyuyorlar ve mekanik anlyorlar. Bu gibi durumlar iin genel-geer kurallar koyulamaz. Her zgl durumda doru davrann ne olacan mcadelenin dzeyi, ynlarn bilinci vs. gibi yzlerce etken belirler. Her olay kendi bana somut olarak ele alnmal ve ezilenlerin mcadelesine; her trl basknn ortadan kaldrlmasna hizmet edip etmedii asndan deerlendirilmelidir. "Muhataplarmzn anlamad udur: Tarihteki nemli deiiklikler ancak milyonlarca ezilen

34

insann eylemiyle gerekleebilir. Bu insanlar szlerle ya da inanlar, gelenekleri zerine tartmalarla deitirilemez. Onlar ancak, bizzat kahraman olacaklar olaylar deitirebilir. Onlar ancak dnyay deitirmeye kalktklarnda kendilerini de deitirebilir, geleneklerin, n yarglarn bukalarndan kurtulabilirler. Biz, rnein bir iiyle Allah zerine tartma yapmaktan ve nyarg ve yanlsamalar pekitirmektense, esas sorunu rnein grev yapmaya getirmeye alrz. O zaten eylem iinde Allahn grev krclar arasnda olduunu veya pek bu ilere karmadn, ama devletin ve polisin kartn vs. grecektir. "Makul snrlar iinde gelenekler konusunda da ayn tavr geerlidir. Belli bir davran, ynlarla ba kurmaya; onlarn bizzat eyleme gemesine ve yine o sre iinde geleneklerin bukalarndan kurtulmasna; n yarglarnn yklmasna hizmet edip etmedii asndan ele alnmaldr." Sorunu byle koyduktan sonra, o somut olaydaki durumu zmlemeye alrdk. Fakat brorde sorunu byle ele alan bir tek cmle bile yoktur. Bu da bir rastlant deildir. Bizim burada rnek verdiimiz ele al tarz, baka her hangi bir eyi deil, ezilen ynlarn eylemini eksenine alr, her eyi ona gre deerlendirir. te Brorde olmayan tam da bu asgari kouldur, Yazar iin kltrel deerleri korumak, bir "nc kltre ulamak vs., btn bunlar kendi bana bir amatrlar. Ezilen ynlar gitmi, onlarn yerini, ne id belirsiz, muz gibi, ne niyetine yenirse onun tadn veren bir kavram almtr. Ve btn bunlar bir rastlant deildir. Almanlarn "Zeitgeist" dedikleri atmosfere uygundur. Snflar mcadelesinin yerini Kltr atmalar" alr; politik -ideolojik mcadelenin yerini "Kltr eletirileri alr. Ynlarn mcadeleye ekilmesinin yerini, kltrel deerlerin, kimliin korunmas alr. Marksizmin yerini, Tarihsel Maddeciliin yerini, Spengler, Toynbee'lerin birbirinden bamsz uygarlklar ve kltrler zerine gerici teorileri alr. Kabuk, o eski Marksist kabuk atlar, gerek z, tohum, rl plak ortaya kar. Aac tohumundan tanyamayanlara onu meyvesinden gstermek iin analize devam edelim. c) Snnet Bror Yazar Nasl Bir Toplum ve Kltr Hedefliyor? Yazar idealindeki, "bir baka nc" dedii toplumun kltrn yle tanmlyor: "Buna kar oluturmak zorunda olduumuz yn kltrdr. Katlmc demokratik bir kltr yaps yaratmaktr. Doas gerei hmanist eitliki, olacak olan bu yapnn nemli bir esi onun adem-i merkeziyeti karakteridir. oulcu bir zellii barnda tayacak bu yap, farkllklarn kabul esasna dayanacaktr. Bu kendisi gibi olmayan (benimsemese bile) kabul etmek, kaldrmak, tahamml etmesini bilmektir. Eit konumlarda olduunu bilmektir. nsanlarn kendi geleceklerini denetleyebilecekleri katlmc bir zellie sahip olacaktr. "zellikleri arttrlabilecek bylesi bir toplumsal sistem ancak uruna mcadele edilerek elde edilecek bir ncdr. Ve ne Batnn, ne bat dnn veya eitli almak biimlerin uzants deildir, bir bakadr." te yazarn tasvir ettii, urunda mcadeleyi nerdii, "bir bakadr" deyip altn izdii bu kltrn, hi de baka olmadn, u Euro-sentrik, bizzat kendisinin reddettii bat yani

35

burjuva toplumu ve kltrnn ta kendisi ve bir ideali olduunu grelim. * Yazarn metninin analizine girmeden nce, bu grlerin nereden geldiini, hangi balamda daha nce sylenmi olduunu gstererek, iddiamz ek bir delille kantlayalm. Yazarn "bir nc" dedii toplumun ya da kltrn zelliklerinin hemen hepsi, Murat Belgeden alnmtr. Ama sadece bunlar deil, Trkiyedeki kltr, Brorn baka yerlerinde tanmlarken, kullanlan sfatlar da Murat Belgenin, "Tarihten Gncellie" bal altnda yaynlanan denemeleri iinde yer alan Maran Deheti ve Trkiyede Kltr" (s.42-43, st. l986, 2.Bas.) balkl yazda bulunmaktadr. Aada bu yaznn en ok alnm blmlerini olduu gibi aktaracaz. Parantez iindeki cmleler ise, "Snnet" brornn yazarnn ifadaleri olacaktr. Bu ikincisinin nerdii (M.Belgenin ikincisi" nden kasttettii Trkiyedeki "egemen gler") baskc, hegemonik, elitist bir yapya uygun olan ("Bu yapnn zellikleri; baskc, hegemonik ve elitist olmas s.8) itaati bir erdem haline getiren, ("Disiplin ve emir bir ok eyden daha deerli saylabiliyor s.8) bireylere zgr bir birey olmay deil, kutsal bir yapnn (sekinlerce temsil edilen ve ynetilen, kutsall tartlmaz bir st topluluk ideali bu parantez Murat Belgenin) baml yeleri olmak, ("zgr olmayan kutsal bir yapnn yesi olan s.8) tek kelimeyle, otoriter bir anlayn dlanm deerlerinden oluan (Biz Trkiyelilere egemen olann otoriter bir kltr yaps olduunu syleyelim s.7-8) bir kltrdr. Bunun karsnda ynlardan kaynaklanan ("Buna kar oluturulmak (!) zorunda olduumuz yn kltrdr". S.8) yeni olduu iin henz kaln izgilerle tanmlamasn bulamayan, ama zorunlu olarak humanist eitliki, zgrlk, 'ademi merkeziyeti' bir temel anlay temsil eden deerler var. ("Doas gerei humanist, eitliki, zgrlk olacak olan bu yapnn nemli bir gesi onun ademi merkeziyeti karakteridir." (s.8)" Ak ki yazar, gerek Almanyadaki Trkiyelilerin kltrn, gerek gelecein nc kltrn tanmlad sfatlarn hepsini kaynak gstermeden M. Belgeden almtr. (Geri baka bir yerde, Kltr tanmlarn yaparken, parantez iindeki alntlarn yanna M. Belge diye yazarak kaynak gsteriyor ama bu bahiste gstermiyor. ) Bir bakma, kaynak gstermemesi de isabet olmu! nk yazar M. Belgenin ne dediini de pek anlamam. nk "Snnet" yazarnn "Trkiyelilerin" kltr olarak sralad sfatlar, M. Belge hi olmazsa, birazck Marksizmle alverii olan bir kii olarak egemen Glerin dayatt, egemen klmaya alt bir kltr olarak sralyor. (Bu da fazla Leninist! Bu egemen ya da demokratik kltr ayrm oralardan kyor. Yazarmz Belgeden ald fikirleri Leninist kalntlardan temizliyor!) Yazarn bugn bulunmayan, var olanlarn almak bir uzants falan da olmayan diye tanmlad kltr ise, M. Belge Trkiyede ynlar arasnda var olan bir kltr, ama henz egemen olamam bir kltr olarak tanmlyor. M. Belge rnein "ynlardan kaynaklanan" diyor, yani kltrn egemenler karsndaki kaynan belirtiyor, Snnet" yazar ise bunu "yn kltr" yapp, gelecein kltrnn bir nitelii haline, (ne anlama geldii de "airin

36

karnnda gizli") dntryor. Yazar "ncnn" diye tanmlad nitelemeler, kaynanda ve gerekte, demokratik veya burjuva veya Bat kltrnn zellikleri ve idealleridir. Kaynak, yani, M. Belge, doru olarak bunlar tam da bu anlamda kullanmakta, Trkiyedeki burjuva geliiminin kimi zelliklerinden hareketle, demokratik bir devrim sonunda oluacak, ama tohum halinde bulunan bir kltrn zelliklerini sralamaktadr. Yazarmz ise, Kayserili gibi, eei boyayp, "nc Kltr" diye, kk Kltr Dkknnda (Kltrladen) satyor. (Trkiyedeki kk dkknclar yerli mallarn "ithal mal" diye satarlar, imdi zamane "Euro -sentrizm"ler kal, Avrupa mallarndan, Avrupa damgalar silinir oldu.) * ok aktr ki, yazarn nc dedii kltr, tipik burjuva toplumu ve kltrnden, o "Euro sentrik" dedii kltrden baka bir ey deildir. Tartmalarda reddettii kltr, nc ideal diye sunmaktadr. Yazar brorn banda, Bat Kltrn ve Marksizmi eletirdii blmlerde gerekte bat kltrnn bir rn olan Sosyalist Toplum ideali dahil, btn idealleri yle harcyordu: "Bylece insanln nne varlacak bir nihai gelecek konuldu. Bu nihai gelecek ise bat toplumlarnn zihninde gelitirilebilen en gelimi eklinden baka bir ey deildi."(s.4) Bunlar yazan bir yazardan umulurdu ki Bat toplumunda gelitirilmi olanlardan ok daha "baka" ("ileri" demeyelim) bir gelecek toplum ideali canlandrm, tanmlam olsu n. Ama ne gezer, yazar, Bat toplumunun rn olan, topik sosyalist, anarist, bilimsel sosyalist gelecek tasavvurlarndan bile daha geri, gerekte bugn var olan Bat toplumunun nitelii erevesinde bir model ve ideal sunmaktadr. Sosyalistlerin eletirip atklar gelecek tasavvurlar, karmza gelecein "nc" kltr ve toplumu olarak getirilmektedir. * Bu vesileyle M. Belge'nin deerlendirmesini de ele alalm. nk M. Belge'nin ynlar arasnda tohum halinde bulunup gelimeye baladn syledii, gerekte Bat ya da Burjuva toplumunun kaliteleri olan sfatlar, "Snnet" yazarnn ok eletirdii ve Marksizm'e mal ettii dorusal gelime anlaynn rndrler. Dorusal gelime anlay, Marksizm'i bir emalar ynna dntren revizyonizmleri n bir rndr ve Trkiye Sosyalist hareketine, kayna resmi sosyalizm olduu iin, doutan bir gnah olarak damgasn vurmu, 1960'l ve 70'li yllarn program ve strateji tartmalarnn ardndaki gizli varsaym oluturmutur. Bu anlaya gre, her lke, her toplum, ilkel/kleci/feodal/kapitalist aamalardan geecektir. Bir toplumun nnde hangi devrim adm ve program olduu da bu emadan kmaktadr. Trkiye'de burjuva devrimini tamamlamam bir lke olduundan, nne demokratik devrimi tamamlama, demokratik bir program, program uruna mcadele grevi koyulmutur. te M. Belge'nin ynlar arasnda doduunu ve ilerde egemen olacan umduu hmanist, eitliki, zgrlk, adem-i merkeziyeti gibi nitelikler bu dorusal tarih anlaynn rn

37

olarak sralanmaktadrlar. Yani Trkiye'nin nnde demokratik devrim olduundan, ynlar arasnda da demokratik bir toplumun eleri mayalanmaktadr demektedir M. Belge znde. Bu anlayn olumsuzluklarn tohumundan tanyamayanlar onu meyvelerinden tanyabil irler. M. Belgenin kard 12 Eyll sonrasnn Yeni Gndem dergisi, "sivil toplumculuk" parolalarnn ban ekmitir. Bu anlayn kkleri, ac meyvelerini vermemi bir ekilde, yukarda Murat Belge'den yaplan alntda aka grlmektedir. Bir sosyalist demokrasi yerine bir burjuva demokrasisi idealidir bu ac meyve . Hlbuki devrimci Marksistler daha Marks-Engels'ten beri eitsiz ve kombine geliim yasasn sezmi ve eitli toplumlarn hi de batnn tarihsel geliim yolunu izlemek zorunda olmadn belirlemiti. Marks-Engels'in Zasulie mektuplarnda, Bat da bir sosyalist devrim olasl halinde, Rusya'nn ky komnnden ve kapitalist olmayan bir yoldan sosyalizme geebileceine dair yazdklar. Lenin'in Moolistan gibi lkeler iin benzer yorumlar, 1905'te Troki'nin geri Rusya'da bir sosyalist devrim olabi1eceini ngrmesi ve bunun 1917'de gereklemesi , Trkiye'de Doktor Hikmet Kvlcm'nn, tm antik tarihin gidiinde eitsiz ve kombine gelimeyi gstermesi (rnein bir kitabnn ad: "lkel Sosyalizmden Kapitalizme lk Gei:ngiltere"dir. Yani klecilikten ya da feodalizmden deil.) geer ayak sralanabilecek bir ka rnek ve kanttr. Bylesine devrimci Marksist anlaya sahip bir devrimci de Trkiye'nin nne, "hmanist" deil ama sosyalist; "katlmc" deil ama z-ynetimci; gibi sfatlarla tanmlanabilecek bir program veya hedef koyar. Byle bir anlaytan da hi bir zaman "Sivil Toplum"cu yavanlklar kmaz. "Snnet" yazar brorde dorusal tarih anlayna szde kar kmaktad r, ama fiiliyatta, M. Belge'den ald veya bir telepati ile kendisinin ortaya koyduu nitelemeler tam da tek dorulu gelime izgisine dayanan metafizik burjuva sosyalistlerinin ya da revizyonist Marksistlerin anlaylarnn rndr. Szde reddettiini f iilde benimsemektedir. Bu bahse yazarn Marksizm'e ynelik eletirileri blmnde tekrar dneceimizden, burada keselim. d) Snnet Bror Yazarnn Uslamlamalar Zinciri Yazar, Marksizm'in de ilerleme fikrini kabul ettii iin E uro-Sentrik olduu yolundaki tezlerini aada aktaracamz nermeler zinciriyle aklyor. Yalnz, yazarn neyi demek istediini ele almadan nce, gerekte ne dediini, daha dorusu, tam sylendii gibi anlalrsa, anlalr bir ey sylemediini ve bu anlamda tam da "bizim" kltrmzn, "baka" kltrmzn gzel bir rneini verdiini gsterelim. Brorn bandaki nermeler zincirini, nce bir btn olarak aktaralm: "Avrupa Merkezcilik "Balangc Aydnlanma a olarak almak fazla yanl olmayacaktr. Meta dolamnn doal evrensel karakteri ve bu dolamn giderek egemen hale gelmesi evrensel dnce sistemlerinin gelimesini de etkiledi. Daha nceki alarda grnmeyen insanln btn iin geerli tarih aklamalar geliti. zellikle pozitif bilimlerin doa zerinde kazandklar

38

zaferler ile ortal byk bir iyimserlik kapsad ve bu, tarihe baka da yansd. Tarih, olgun olmayandan olguna, tamamlanmamtan tamamlanma doru srekli bir oluum olarak alglanmaya balad. Gelime ve ilerleme mant her eyin odana oturdu. leriye doru mutlak gelime fikri, insanln mutlaka iinden geecei zorunlu evreler, tek dorulu gelime izgisi dncesini dourdu. Tabii ki hem doaya kar kazandklar zaferlerle, hem de zaten bu gelime dncesini icat etmekle insanln evrelerinin en ucun da oturanlar batllar oldular. nsanlk srekli ilerliyordu ve Bat bu ilerlemenin ban ekiyordu. "Bu ilerleme ve gelime, mkemmele doru gitmenin ls neydi? Bu konuda phesiz farkl eilimler vard. Ama bu gelimenin ana ynne deil, gelienin nerede lleceine ilikin bir tartmayd. Bu srekli ilerleyen Hegel'de zgrlk, Fourier'de universal harmoni, August Comt'ta adaletli ve aklc bir toplum, Spencer'de herkesin mutluluu, Marks'ta retici glerdi. "Bylece insanln nne varlacak bir nihai gelecek konuldu. Bu nihai gelecek ise bat toplumlarnn zihinde gelitirilebilen en gelimi eklinden baka bir ey deildi. Kendi tarihlerini yaanmas gereken, insan1n yaayaca genel tarih dzeyine kartp evrenselletiren bat, dier toplumlara da bu gzle bakmaya balad. Dier toplumlar evrensele (batya) olan uzaklk ve yaknlklaryla ll oldular. Ve bu kritere gre medeni veya medeniyet d oldular. nsanln kurtuluu, ilerleme ancak Bat Avrupa medeniyeti dnyaya egemen olduktan sonra mmkn olacakt. "nsanln gelimesini ve ilerlemesini ar derecede Avrupa merkezli kurduktan, buradaki kriterleri evrenselletirdikten sonra i kolaylayordu. Evrensel ve tm halklar iin geerli toplumsal yaam biimini, bu medeniyeti onlara erkenden tamak gerekiyordu. nk onlarn kendi balarna bunu yapabilme anslar yoktu. Bunu yine stn ve ileri bat yapabilirdi! Smrgecilik politikasnn temel ideolojik zemini hazrlanmt. Modern ve uygar bat karsnda tm dnya ilkel, geri, barbar, vahi idi! Bu toplumlar tarih d idiler ve gelime anslar yoktu! Bu gelime ve ilerleme ancak dardan tanabilirdi." (s.4) Bu uzun alntdan sonra imdi, ilk bir ka satrda yer alan cmleleri tek tek, ve birbirini izleyen mantki nermeler olarak, olgularla elikisi, kavramlarn gelii gzel ve maniple edici kullanlar; nermeler arasndaki mantki tutarllk gibi bakmlardan ele alalm ve bir rnek olarak mantkszlklarn gstermeye alalm.(Bu esasnda btn bror iin de yaplabilir ama buna ne zamanmz ne de yerimiz var. Buradaki rnekleri dikkatlice inceleyen bir okur, bunu kendisi de yapabilir.) Daha sonra da, burada rnek olarak ele alnan mantkszln mantn gstermeye alacaz. 1. Cmle: "Meta dolamnn doal evrensel karakteri ve bu dolamn giderek egemen hale gelmesi evrensel dnce sistemlerinin gelimesini etkiledi." "Meta dolam" hi de "doal" olarak "evrensel" bir karaktere sahip deildir. Meta dolam, yani ticaret, yani para-mal-para ilikisi "doal olarak" deil, toplumsal tarihsel bir sre sonucunda, topu topu -drt yz yl nce evrensel bir karakter kazanabilmitir. Anlalan u bizim "bat-Merkezli" Marksizm'in, tarihsel maddeciliin toplumsal - tarihsel

39

kategorilerinin yerine, baka bir kltrn rn olan "doalc" bir teori karsndayz. Yazar baka bir yerde, gelecein "nc" kltrn de tanmlarken onun "doas gerei" kitlesel olacan yazyordu. Bu "doal karakter" kavram, yazarn "baka" kltrnde ve o kltrn rn olan yazsnda, btn zor problemleri zen bir anahtar olsa gerek. Herhalde ekonomik materyalistlerin "ekonomiktir" deyip her iin iinden syrlmalar gibi, "natralist -materyalist" bir teori karsndayz. Doaya dnyoruz! Ne var ki, bu "doal z" teorileri hi de yeni deildir ve "bizim", "baka" kltrmzn deil, u Bat, yani burjuva kltrnn, hem de en gerici teorilerinin dayand bir anlaytr bu. zellikle tarih d ve st bir insan z, doas kavramnda ortaya kar bu teoriler. Yazarmz bu teoriyi gelitiriyor ve meta dolamndan gelecein kltrne kadar her eyi bu temel kavramla aklyor. "Syleyen arif deilse dinleyen arif olsun" diye bir sz vardr. Biz de arif olmaya alalm. Biz nesli tkenmeye yz tutmu Tarihsel Maddeci kelaynak kularnn diline evirirsek, herhalde sylenmek istenen u: Dnya ticaretinin olumas ve meta retiminin genellemesi... Bu sre "evrensel dnce sistemlerinin gelimesini" etkilemi. Bu da doru deildir ya da yanl bir ifade karsndayz. "Evrensel dnce sistemi" demek, tm insanlar iin geerli bir reti demektir. Bu tr retilerin en tipik rnekleri, tek tanrl dinlerdir. Ve bunlar Aydnlanma ann, ya da dnya ticaretinin ortaya kt dnemin rnleri deildirler. Kastedilen baka bir ey olsa gerek. Her halde tm insanln tarihini aklama savnda olan Tarih ve Toplum felsefeleri kastediliyor. Bir sonraki cmleden de bunun kastedildii anla1yor. Ama nerme bu anlamda da doru deildir ve gereklie uymamaktadr. Evet, dnya ticaretinin olumasyla, evrensel tarih ve toplum felsefeleri arasnda belli bir iliki vardr ama bu anlatld kadar mekanik deildir. rnein bni Haldun 'Aydnlanma'dan birka yz yl nce yaamtr ve evrensel bir tarih ve toplum felsefesi kurmutur. te yandan bu felsefe hi de ilerleme fikrini reddetmemitir. "nsanln btn iin geerli" tarih aklamalar da, "evrensel dnce sistemleri" de aydnlanmadan ok nce ortaya kmlardr. Cmle gerek tarihsel sreci doru olarak yanstmamakta, onu arptmaktadr. Bunu niin vurgulama gereini duyuyoruz? nk yazar, "evrensel tarih aklamalarnn" aydnlanmaya has, batya has bir kltrn rn olduu iddiasndadr. Dnce aknn temelindeki fikir budur. Ve bu fikir, gerek bat kltrnn, gerek o kltrn temel olumsuzluklarn paylat iddia edilen Marksizm'in eletirisine giden uslamlamalar zincirinde temel bir nermedir. Sadece bu kadar deil, yazarn temel elikisiyle, szde reddettii bat-merkezli dnceyi fiilen kabul etmesiyle burada da karlayoruz. Evrensel tarih felsefelerini Aydnlanmayla balatmak, tam da Avrupa -merkezli bir tarih anlaynn rndr. Ve yazarn yapt tam da budur. Yani u: ikinci cmlede ifade edilen fikre geliyoruz: "Daha nceki alarda grlmeyen insanln btn iin geerli tarih aklamalar geliti." te bu nerme, btn

40

burjuva ve euro-sentrik tarih kitaplarnda grlen trden bir nermedir. 3. Cmle: "zellikle pozitif bilimlerin doa zerinde kazandklar zaferler ile ortal byk bir iyimserlik kapsad ve bu tarihe baka da yansd. " Tarihsel iyimserlik, hi de doa bilimlerinin gelimesiyle balantl onun sonucu olan bir anlay deildir. Tarihsel iyimserlik, burjuvazinin henz ykseli ve baarlar anda olmasnn rndr. Doa bilimlerindeki ilerlemenin ok daha hzl ve devasa olduu 19. yzyln ikinci yarsyla balayan ve gnmze kadar devam eden dnemde, aydnlanma dneminin aksine ktmser teoriler ortaya kmlardr. Toynbee'lerin, Spengler'lerin teorileri bunlara, bir rnek olarak verilebilir. Aktr ki, yazarn teorisi son derece mekaniktir, doa bilimlerindeki gelimelerin otomatik olarak iyimserlie yol atn var saymaktadr. Ve bu mekanik anlay da, znde batl, burjuva dncesinden, tarih ve toplum anlayndan baka bir ey deildir. Yazar bir de "doa bilimleri" yerine, "pozitif bilimler" kavramn kullanyor. Pozitif bilimler kavram tam da burjuva dncesine ait olan, yani batl olan pozitivizmin bir kavramdr. Burjuvazi, ii snfnn basks ve rekabet koullarnda, nispi artk deeri ykseltmek iin, teknii gelitirmek, bunun iin de doa bilimlerindeki gelimeleri desteklemek durumun da olmutur. Burjuva teorisyenler de, doa bilimlerine "pozitif bilimler" gibi bir pozitif (olumlu) tanm bulmulardr. Bylece toplum bilimi, yani tarihsel maddecilik karsndaki gerici konumlarn aa vurmular, toplum bilimini, bir bilim olmaktan dlamaya almlar ya da ona doa bilimlerinin kavramlar ve yntemleriyle yaklamlardr (Comte, Spencer vs.). Yazarmz ite tam da bu pozitivistlerin, yani bat dncesinin, burjuva dncesinin, o ok reddettii ve ou kez iine Marksizm'i de katt, pozitivizmin kavramlaryla dnmektedir. te ilk bir ka cmlenin analizi. Bu analizi, merakls tm brore uygulayabilir. Gerekte yazar tam anlamyla dzgn, dorusal, evrimci bir tarih anlayna sahiptir. Bu anlay hi de diyalektik deil, ama mekaniktir. Ve bir nceki blmde, ulalacak kltr bahsinde grdmz bat toplumunu idealletirme sonucuna varan programn metodolojik, mantksal kkleri buralarda yatmaktadr. Fakat btn bunlar, bir kltr cilasna vurulmakta, gerekte burjuva ideolojisi, idealleri, yntemi baka bir kltr adna savunulmaktadr. Her kim ki kltr adna konuur ve tartr ve her kim ki, her kltrn ayrlmaz bir esi olan snf mcadelesini ve onun ideolojik, teorik yansmalarn kmseyip, bir kltr sepetine doldurmaya kalkar, o egemen snflarn kltrn, ideolojisini, yntemini, programn savunmu olur. "Snnet" bror bu kanlmazln tipik bir rneini sunmaktadr. Bylesine sallapati bir bror belki eletirmeye bile demez. Ama bu bror yazanlar, bu teoriyle, bu yntemle, bu yaklamla, bu programla, bir gmenler hareketine yol gsterme iddiasndadrlar. Yapmaya altmz, bugn tohum halinde bulunan bu grlerin, bir harekette egemenlik salamalar halinde ne trden zehirli meyveler vereceklerini gstermektir. unu da biliyoruz, bir fikri rtmekle, o fikrin ardndaki toplumsal g yenilmi olmaz. Ama

41

una da inanyoruz, yanl teorik grlerle mcadele edilmeden, onlar teorik dzeyde yenilgiye uratlmadan, pratikte de yenilemezler. Ve bugn, henz dou halindeki bu harekette burada eletirdiimiz grlerin egemenlii veya arl, bu grlerin ardndaki snf ve zmrelerin gmenler iindeki arlna uygun deildir. Bu olduka geici, konjonktrel bir olgudur. * Yukarda uzun uzun aktarlan blmde, yazarn Marksizm'e ynelik eletiris i iki temel nermede zetlenebilir: 1) Marksizm de, aydnlanmadan kaynaklanan dier Avrupa -Merkezli grler gibi, ilerlemeci bir tarih anlayna sahiptir. 2) Marksizm'in dier ilerlemeci anlaylardan fark, "ilerlemenin ls" olarak retici gleri almasndadr. Bu fikirler hi de yeni deildir ve rnein Pitirim Sorokin tarafndan daha mkemmel olarak yle ifade edilmilerdr: (Bu Pitirim Sorokn, bizim Lenin'in "Bay Pitirim Sorokin'in Kymetli tiraflar" adl yazsnda ele ald Sorokin'in ta kendisidir ve Toynbee, Spengler ekolnden bir tarih felsefecisidir.) "Bat'da son drt yzyldr egemen olan kltr gibi, daha ok duyumcul nitelii ar basan kltrlerde, insanln evrimi stne ilerlemeci dorusal kuramlar egemen olma eilimini gsterirler. Byle bir kltrde, btn tarihi sre, 'maara-adamndan stn insana', 'barbarlktan uygarla', 'budalalktan bilgelie ve dehaya' , 'hayvanlktan yar -tanrla', sava ve varolu mcadelesinden, bar, uyum ve karlkl yardmlamaya vb. giden y ol boyunca, baz sapmalar ve ufak tefek dnp dolamalarla bir eit ilerlemeci (mterakki) ilerleyi olarak grlmektedir. Yzlerce eitlemesiyle insanlk tarihi stne bu ilerlemeci dorusal kuram, Duyumcu Kltrde, zellikle Duyumcul Kltrn ykselii srasnda ve doruunda egemen olma eilimi gsterir" "Dnsel nitelii ar basan kltrlerde mekanistik olmayan, tanrsal olarak gdlen, devresel ya da eskatolojik olan yahut belli bir ynelim gstermeden ykselip alalan tarih felsefeleri baat olma eilimi gsterir. Tarih srelerinin devresel ya da dalgalanmal yorumunu yapan salt mekanistik kuramlar ve insann kaderi stne, dnyann ve insann ta rihinin felaketli bir sonu olacan ngren Apokaliptik Mesihi anlaylar, duyumcul ve daha kk bir lde de dnsel kltrn gerileme aamalarnda oalma eilimini gsterir. "Bat kltr son drt yzylda balca duyumcul nitelikte olduu iin, yukardaki kurallara gre, bu dnemin baat tarih felsefeleri ve toplumsal evrim kurallar da, balca ilerlemeci ve dorusal olmak gerekir. Gerekten de, bunlar blm XIV'te gsterildii zere byledirler. Kant ve Fichte'nin, Herder ve Lessing'in, Hegel ve Adam Smith'in, August Comte ve Herbert Spencer'in, Karl Marks ve John Fiske'nin ilerleme-evrim kuramlar Darvinci ve biyolojik evrim kuramlar- btn bunlar, Bat kltrnn o duyumcul dneminin tarih srelerinin, eilimlerinin, evrim yasalarnn tipik temsilcileridir.

42

"Yirminci yzyl, en byk bunalm, Duyumcul an sonu ve yeni bir kltre felaket li bir gei dnemi olduu iin, bugne dein baat dorusal tarih anlaylarnn yukardaki kurallar uyarnca gerileme halinde olmalar; ykselen tarih felsefelerinin ya devresel, yaratc olarak tekrarlanc, eskatolojik ya da apokaliptik ve Mesihi bir tipten olmalar beklenebilir. "Olgular bu ummay dorulamaktadr. Yirminci yzyl, btn toplum ve insan bilimi disiplinleri alannda hemen hi bir zgn ya da dorusal ilerleme yahut evrim kuram ortaya koymamtr. Yirminci yzyln eitli dorusal kuramlarnn hepsi, Hegelci, Comtecu, Spencerci ya da Marks ilerleme evrim anlaylarnn minik eitlemelerinden baka bir ey olmamlardr." (P.Sorokin, "Bir Bunalm anda Toplum Felsefeleri", 1972, Ankara, s.18,19) Kaynanda, grler byle ifade edilmektedir, ama biz kaynayla deil, onu da tam doru olarak anlamad ya da kendisine has bir yorumla deitirdii iin, "Snnet" bror yazarnn anlad ya da savunduu biimiyle ele alalm. Marksizm'in de ilerlemeci bir tarih anlay olduu iddias, batan aa, vlger, mekanik bir Marksizm anlayndan baka bir ey deildir. Eer yazarn ikilemi iinde ifade etmek gerekirse, Marksizm ilerlemeci olduu kadar apokaliptik (Ckcl) bir teoridir. Ancak, Marksizmi k ya da ilerlemeci ikilemi iinde nitelemek yanltr, Marksizm bunlardan birini mutlak bir zorunluluk olarak grmez , bunlar sadece birer imkan olarak grr, gemiteki k ve ilerlemelerin nedenlerini bulmaya alr ve ayn zamanda, klerin ve ilerlemenin birbiriyle diyalektik bir btnlk iinde bulunduunu gsterir. Bu anlay, daha Komnist Manifesto'nun ilk paragrafndan, "ya barbarlk, ya sosyalizm" ikilemlerine kadar devrimci Marksist'lerce daima ifade edilmitir. Daha da doru, bir ifadeyle, Marksizm'e gre tarih, ne ilerlemeler, ne de klerle alglanr, Tarih, bir gidi, bir olu, bir sretir. Bu kavramlar, ilerleme gibi, herhangi bir kritere gre deiebilecek, olduka sbjektif, teleolojik, ahlaki bir anlay dlarlar. Bu nedenledir ki, Marksistlerin, bir yandan kapitalizmin ya da kleciliin, ilkel topluma gre daha "ileri" olduunu sylerken, dier yandan o ilkel, barbar halklardan ve toplumlardan hayranlkla sz etmeleri hi de anlalamayacak ya da elikili bir ey deildir. Ya da bunu ancak, vlger Marksistler anlayamaz. Dolaysyla, yazarn iddia ettii gibi, Marksizm'ce, retici gler ilerlemenin "ls" de deildir, hedefi de deildir. retici gler ve retim ilikileri kavram, tarihsel srecin, toplumun yapsndan nasl olup ta gerekletiini aklamaya yarayan kavramlardr. Bunlar "yap temeli zerinde tarihsel hareketin nasl doduu" (Gramsci, Hapishane Defterleri s.148) sorununa bir cevap getiren kavramlardr. Marksizm'i, snnet bror yazarnn anlad gibi tanmlamak, onu vlger Marksistlerin, kinci Enternasyonal kocakarlarnn, resmi Sovyet ideologlarnn anlad gibi anlamaktr. Bunlar Marksizm'i ayn zamanda baya bir metafizik sosyoloji durumuna drrler. Marksizm hem bir bilimdir hem de bir bilim olduu iin bir eylemdir, eylem teorisidir.

43

Marksizm'in hedefi retici gleri gelitirmek deildir, hi bir zaman olmamtr. Marksizm'in hedefi, yeryznde snflar var olduundan beri ezilen snflar arasnda daima var olmu, smrsz, basksz bir toplum idealidir. Marksizm'in gsterdii ve iddia ettii tek ey, kapitalizmin emek retkenliinde yani teknolojide salad devasa atln tarihte ilk kez bu ideali gerekletirmek iin nesnel bir koul yaratt ve bu nesnel koulun, ancak yine kapitalizmin bir rn olan ii snfnn kollektif aksiyon yetenei ile bir gerekleme olana bulabileceidir. Ama bu sadece bir olanaktr, bir zorunluluk deil. Ezilenlerin kurtuluu, hatta tm insanln kurtuluu iin tek olanak, tek umut bu olduu iin, Marksizm "snf"dr. Ve nihayet, yazarn ve kimi vlger Marksist'lerin anlad gibi, retici gler sadece teknikten ibaret deildir. nsan en byk retici gtr. Tarih ve corafya da birer retici gtr. Marksizm bu drt bal retici g gz nne alnmadan hi bir toplumun ve tarihsel hareketin anlalamayacan syler. Son bir nokta daha. Marksizm retici glerin ayn zamanda ykc gler haline dnebileceini de syler. Eer dzgn evrimci veya ilerlemeci bir anlay olsayd ve retici gleri ilerlemenin bir "ls" olarak ele alsayd, bunu sylemesi olanaksz olurdu. Btn bunlar eer biz sylediimiz iin kabul edilmek istenmiyorsa, bir Ortodoks ve devrimci Marksist olduundan herhalde yazarn da kukusunun olmad Gramsci'den bir alntyla eletirimizi noktalayalm: "lerleme bir ideolojidir, olu bir felsefe kavramdr. 'ilerleme', yapsna tarih bakmndan belirli bir kltrn eleri giren belirli bir anlaya baldr. Olu, bir felsefe kavram olup, bunda 'ilerleme' bulunmayabilir. lerleme fikrinde, st kapal olarak, nitelik ve nicelik bakmndan llebilme de vardr: Daha ok ya da daha iyi olduunu belirleyerek. Bunun iinde 'sabit' ya da "sabitletirilebilir' bir 'l' tasarlanmaktadr.(...)" ( s. 59) * Yazar zellikle brorn 5. sayfasnda baz Marksistlerden yapt alntlarla, Marksizm'in de ilerlemeci ve euro-sentrik bir reti olduu iddialarna kantlar bulmaya alyor. Bernstien'la Lenin, Marks'la Van Kol, hepsi bir arada Marksist denerek sralanyor. Anlalan yazara gre birok Marksizmler vardr ve bunlar da tpk kltrler gibi, ayn deerdedirler, biri dierinden daha doru ya da ileri deildir. Bu anlay, yazarn tipik, snflar ve snf mcadelesini reddeden, kltrc anlaynn bir yansmasdr. Farkl snflarn karlarnn, Marksist terminoloji iinde, onun itibarna ve egemenliine bal olarak ve onu tahrif ederek var olduklar gereini gz ard eder. Marksizm'in ciddi bir eletirmeni ise, byle davranmazd, o, retinin kendi z yapsal zelliklerini metodolojik ilkelerini bulmaya ve kendini Marksist olarak niteleyen teorisyenlerin nermelerinde bunlara ne kadar uyduunu aratrmaya alrd. Byle bir yaklam, hem bir teoriyi kt kopyalarna gre deerlendirme tehlikesini ortadan kaldrr, hem de, eletirel biimde o teoriyi gelitirmenin tek olanan sunar. Ama btn bunlar yazarda aramak bounadr.

44

Marksizm'in, ya da baka bir retinin bilimsel olarak nasl eletirilmesi gerektii konusundaki yntembilimsel ilkeler iin yine Gramsci'den bir alnt yapalm: "Bir tartmada hasmlar arasndan en zayflarn ya da en 'budalalarn seilmesi, yahut hasmlarnn dnceleri arasnda pek de esasl olmayanlarn, biraz geliigzel sylenilmi olanlarn seilmesi ve de bylece karsndakinin 'yere serildii'nin su gtrmez bir olay olduunun kabul ettirilmeye allmas pek de 'bilimsel' ya da 'ciddi' bir davran olmasa gerek. Aslnda, ikinci derecede ya da rast gele ileri srlm bir gr ya da ideolojiyi ya da retiyi savunan drdnc dereceden ampiyonlarn srtn yere getirdim diye vnp bu retileri rttn sanmaktan baka bir ey deildir bu. te yandan, insann 'hasmlarna kar' insaflca davranmas gerekir; yani bunlarn gerekten ne sylemek istediklerini anlamaya almak ve az ok kt niyetle, syleyilerindeki baz yzeyde kalan anlamszlklar zerinde durmamak gerekir: phesiz ki, byle bir davran ancak tartmay ve okurlarnn fikir seviyesini ykseltmeyi ama edinen bir yazar benimser, yoksa evresinde her yola ba vurarak ve her ekilde boluk yaratmak isteyen biri deil." (s.159,160) lerleme anlayna ilikin son bir nokta daha. lerleme, u veya bu toplumsal kritere gre deil, olu'un birikimli, sramal, karmak gidii iinde, sonra gelen ama ncekini iinde tayarak olumsuzlayan ve aan anlamnda ele alnd takdirde bir "ilerleme"den, cansz doada, canl doada ve toplumda sz edilebilir. Bugn modern fizik, Marksizm'in bir asrdan fazla zaman nce Toplum alannda kefettii bu deiimi, fizik alannda kefetmitir. Big-Bang'tan hemen sonra, henz atomlar yoktu, protonlar ve ntronlar bile yoktu, bunlarnda altndaki "paracklar" vard. Sonra, proton ve ntronlar olutu, daha sonra Helyum ve Hidrojen gibi en basit atomlar. Ancak yldzlarn iindeki srelerde Karbon ve Demire kadar olan atomlar, bu yldzlarn patlamalarnda da daha yksek atomlar oluabildi. Ya da kimi yldzlar ntron yldzlarna, "kara delik"lere dntler. Ntron yldzlar, kara delikler ve bugn dnyamzda bulunan atomlar, maddenin evriminin belli bir aamasndaki varlk biimleridirler. Ve bunlar bu evrimin daha alt aamalarnn varolu biimlerinin olumsuzlamas olduklar kadar onlar ilerinde tarlar. Ayn ey, son yllarda biyoloji alannda da kefedildi. DNA molekllerinin kefi, aka gstermektedir ki, daha sonra ortaya kan canllar ncekileri de ieren ama ayn zamanda onlar aan, daha ok bilginin ifrelendii genlere sahiptirler. Cansz Evrende drt kuvvet, biyolojik lemde DNA'y oluturan drt ift ne ise, Toplum'da da drt bal retici gler ayn eydir. Marksizm'in stnl, doa bilimlerinin ancak yirminci yzylda ulaabildikleri bu kavraya, toplum alannda en azndan onlardan yarm yzyl daha nce ulam olmasndadr, hem de onlardan ok daha sonra bir bilim olarak ekil lenmesine ramen. Marksizm daha doarken, fizik ve biyolojinin bugnk gelimilik dzeyinde domutur. Marksizm'i hala canl ve almaz klan bu zelliidir. Nasl fizik alemde hardonlar, kuarklar, protonlar, basit atomlar, karmak atomlar, ntron yldzlar sadece farkl farkl eylerdir diyemez isek, byle dediimizde bunlarn evrenin farkl gelime aamalarnda var olduklarn yani olu ve belli bir anlamda "gelime" fikrini reddetmi olursak., Nasl, bir amip ile, bir at veya bir insan sadece farkl varlklar olarak

45

deerlendiremezsek, byle deerlendirmekle, bilimin kazanmlarn, bilgisizlikten bilgiye giden srete, gerekliin daha derin bir kavrannn ifadesi olan olu fikrini inkar etmi ve daha geriye dm olursak, ayn ekilde, Toplum alannda da Amazon ormanlarnda yaayan bir ilkel kabile ile bugnk kapitalist, burjuva toplumlar, sadece "baka", "farkl" olarak niteleyemeyiz. Bir maymun bir terliksiye gre, bir ntron yldz bir fotona gre ne ise, kapitalist toplum da bir ilkel komnal t oplum karsnda ayn yerdedir. Ama snnet bror yazar, sadece "ilerleme" fikrini deil, bizzat olu fikrini, sre fikrini de reddetmektedir. Ona gre sadece birbirinden farkl uygarlklar, kltrler vardr. u basit gerei kavramamaktadr: Farkllk gibi grnen ey, gerekte, olu'un, sre'in deiik momentlerinden baka bir ey deildir. Bylece farklln kendisini de aklayamamaktadr. Yazar'a gre onlar sadece farkl olduklar iin farkldrlar . Bize gre ise, farkllk denen ey, ayn zn, sre iindeki deiik aamalarndan baka bir ey deildir . Yazar yazsnda hi bir zaman, toplumda, (brakalm doay bir yana) bir olu, bir "ilerleme" olup olmadn aratrmyor, bu fikrin, bilimin ham maddesi olan olaylara uyup uymadn aratrmyor. Reddi olgulardan, olgularn incelemesinden deil, sadece birtakm ideolojik varsaymlardan kaynaklanyor. u varsaymdan: ilerleme fikrinin kabul, ileri olana geri olan ezme, uygarlatrma, barbar grme hakk verir. Yazarn, ilerlemeyi reddediindeki te mel varsaym budur. Uygarlatrma hakkn Bat'nn elinden almak iin, ilerlemeyi reddetmektedir, hatta olu'u reddetmektedir. Bu sama bir varsaymdr. lerleme fikrinin yok edilmesi, dier halklarn, kltrlerin bask altna alnmasnn, uygarlatrlmasnn, smrlmesinin temellerini ortadan kaldrmaz. Yazar bir anlay yok ederek, o anlaya dayanan somut gleri yok edebileceini sanmaktadr. Ve isin ilginci, bu tam da, burjuva rasyonalizminin, u Euro -Sentrik dncenin bir zelliidir. "Bu dnceleri rtmekle bunlarn ilintili olduu toplumsal enin ya da toplumsal gcn yok edildii sanlmamaldr. (nk bu aydnlanma yzyl tipinde bir salt aklclk olurdu.)" (Gramsci. s.160) Ne mantken ne de ampirik olarak, ilerleme fikrinin, geri olan ezme vs. yi zorunlu kld sylenemez. Antik tarihte ilerleme fikrine sahip olmayan yzlerce toplum, belki "geri" olduklar iin deil, ama tam da belki "baka" olduklar iin, dier uluslar ve kltrleri ezmiler, uygarlatrmlar, smrmlerdir. Modern tarihte de durum baka deildir. lerlemeci aydnlanma filozoflar, baka kltrlere ve uluslara kar ok daha sayglydlar, ilerleme teorilerinin egemen olduu burjuvazinin az ok ilerici olduu adaki kapitalizm, bugnknden ok daha az bir emper yalist nitelie sahipti, baka uluslar karsnda daha "uygar" bir konumdayd. Ve bu gn, burjuvazinin kendi sonunu. hissedip, ilerlemeyi reddettii ada, ilerlemeyi reddeden teoriler, sadece farkl kltrler olduunu syleyen teoriler, ilerleme fikrinden ok daha fazla bat uygarlnn amalarna hizmet etmektedir. Yazar, burjuvazinin az ok demokratik olduu an bir rn olan ilerleme anlaynn

46

karsna, Marksist bir anlayla kacak yerde, burjuvazinin gerici dneminin rn, katastrofu, ilerleme fikrini reddeden bir baka ve gerici teoriyle kmaktadr. Gerekte iler leme teorileri de, ilerlemeyi reddeden teoriler de ayn madalyonun iki yzdr ve ikisi de euro-sentrik, Bat Uygarlnn farkl aamalarnda ortaya km, o uygarl vaftiz eden teorilerdir. e) Sonu Dokuz sayfalk bir bror iin bu kadar eletiri yeter. Biz bu eletiride, en temel yntemsel ve programatik noktalar zerinde durmaya altk. Esasnda buna ramen ele alabildiimiz brorn ok kk bir blmdr. Daha birok eletirilebilecek noktay, ele aldmz blmler iinde bile grmezden geldik, konuyu datmamak ve dnce akn bozmamak iin. Buraya kadar ele alnamayan blmlerde de, rnein gelecein kltrn imdiden yaratmak gibi topik, dolaysyla da devlete kar deil ama baka bir kltrn insanlarna kar olan, ya da onlar ahlaki vaizlerle ikna etmeye alan sonular; "kltrel erozyondan" sz etmenin de, buradaki Trkiyelilerin kendi gelitirdikleri kltrel elerini baka bir kltrn eleriyle lmekten baka bir ey olmad vs. gibi daha onlarca eletirecek nokta bulunabilir. Ama bu kadar yeter. Sanrz okuyucu, Kltr'den ideolojiyi ayrmann olanakszln ve ideolojik ztlklar rten veya grmezlikten gelen her teorinin sonunda varmak zorunda olduu egemen snf savunusunu grmtr. Yazarn, gerek brornn varlyla, gerek hedefleriyle, gerek savunduu anlaylarla tam da bat-burjuva kltr savunduunu, ama bunun da en gerici biiml erini ve epeyce de alaturkaca savunduunu sanrz gsterebildik. Yazar gerekte Devrimci-Yol hareketinden gelmektedir. Ne yazk ki, ortaya koyduu ve savunduu eklektik ve son durumada gerici teorisiyle, sadece sezgileriyle bir gmen hareketi olanan gren ve blnmelerde gmen evresinde yer alanlarn gelimesini engellemekle kalmam, bizzat kar tarafnda yanlsamalarn pekitirmi, geliimi nin nlnde bir engel olmutur. Evet, tarihte olduu gibi, siyasal hareketlerde de her bunalm bir st aamaya sramayla sonulanmyor, eer ortada proletarya gibi bir devrimci snf veya onun ideolojisi yoksa, bunalm, bir kle son bulabiliyor ya da eski Hint, in medeniyetlerinde olduu gibi bir talamayla. Ama her halkarda talasa da, kse de, her medeniyet veya hareket, hi umulmadk yerlerden kan baka medeniyetlerin zerinde yeerecei topra gbreler, humuslandrr.

Demir (Hamburg) 10.01.1989

47

kinci Blm Tarih ve Demokrasi Forumunda Kltr Emperyalizmi zerine Tartmalar

Biraz da Taklitilik, Kltr, Mzik ve Snflar zerine

Sayn Sunsay, eletirisinde unlar yazyor: "Bati uygarln eletiren birisi olduunu sanmyorum bu forumda. Beni kastettiyseniz yanl anlamnz. Eletirilen bati uygarl deil bati taklitiliidir. Bati uygarl Gandhi'nin dedii gibi iyi bir fikirdir. ma ettii gibi de fikirlerden sadece bir tanesidir. Tamamen Amerikan kltrne zg olan bir bayramn, Halloween'in Turkiye'de kutlanmasnn anlamn bana syler misiniz? Halloween'in Turkiye'de kutlanmasna kar olmak bat uygarln eletirmek deildir. Baka bir kltre ait olan motifi aynen alp kullanmak eletirilmektedir. Kltr zaman ierisinde nesilden nesile aktarlr. Halloween'i babam bana aktarmad. Kimse kimseye aktarmadi. Bati taklitisi genliimiz T.V.'de grd kutlamaya balad. Eletirilen budur. Kendi trksnn, sanat mziinin farknda olmayan bir toplumun "te Opera" diye tereciye tere satmasdr eletirilen. Batnn fikirleri deil. Tamamen yanl anlamsnz." nce ksa aklamalar: Bat uygarln sizin eletirdiinizi sylemedim. Dorusu aklmdan bile gemediniz bu balamda. Genel olarak Politik slam' ve onun bu foruma da zaman zaman yansyan yanklarn kastetmitim. Tabii eer Bat uygarln eletirmiyorsanz bu daha da kt. Ama bunu zaten sizden beklemek abes olur. Bat uygarlnn eletirisi Sermaye'nin eletirisi ve reddi; Ulus'un eletirisi ve reddi olmadan olamaz rnein. Bu ksa yazda sizin semeciliinize, elikilerinize ve probleminizin sosyolojik anlamna deinmek istiyorum Birincisi siz hayali dmanlar yaratyorsunuz. rnein "Halloween" in kimilerince kutlanmasn kar olduunuzu, bu taklitilii reddettiinizi sylyorsunuz. Trkiye'de bildiim kadaryla, nfusun ok byk bir blm iin bu geersizdir. ok ok kk bir aznln ocuklar byle bir zenti iinde olabilirler ve muhtemelen de yledirler. Siz bunun taklitilik olduunu ilan ederek buna kar i yaptnz sanyorsunuz. Geni ounluun problemlerini es geiyorsunuz. Gerek sorunlarla uramyorsunuz. Ama nce temel bir elikinizden bahsedeyim.

48

Sizler Bat'nn, ki Bat Uygarl demek modern Kapit alizm demektir znde, hukukunu, ekonomisini her eyini alyorsunuz, takliti olmuyorsunuz, onu zmlemi oluyorsunuz; be tane zengin ocuu, "Halloween" kutlamsa bu taklitilik ve ok byk bir problem oluyor. Biraz garip olmuyor mu? Yani Bat'nn tekniini, ekonomisini, hukuk sistem ini vs. btn nemli niteliklerini alrsanz takliti olmazsnz, ama mziinden ya da herhangi bir geleneinden etkilenirseniz, takliti olursunuz. Aslnda tam da en can alc sorunlarda hi bir sorun karmyor; mzik, bayram gibi eyleri byk bir problem gibi koyuyorsunuz. be genci brakalm, Trkiye'nin btn insanlar bunu kutlasalar ne yazar kutlamasalar ne yazar. te anneler gn, babalar gn; ylba gecesi gibi bir yn ey de, tam sizin dediiniz bat taklitiliiyle kutlanr oldu, bu toplumsal ilikilerde hi bir deiime yol amad. Bunlar hepi sahte problemler. Bat'nn Takvimini, tatil gnlerini, yazsn, kanunlarn, sermayesini, tekniini hasl her eyini alyorsunuz, bunlarda hi bir sorun grmyorsunuz. Niye onlar sorunsuz da bayra m gibi, mzik gibi eyler sorunlu oluyor? Burada semecilik ve eliki yok mu? Sonra niye "Halloween" gibi bir eyi rnek veriyorsunuz. rnein Ylba gecesi elenmek ondan daha m farkl? Onu Trkler babalarndan m rendi? Hayr. Ama bugn k ylerde bile kutlanr oldu. Millet ylban kutlasa ne olur kutlamasa ne olur? Bunlar sahte sorunlardr. Ama elikiniz bu kadar deil. u Trklk dediiniz ey rnein, batan aa taklitilikle olumutur. rnein Mevlt' alalm. Ouz kabileleri Anadolu'ya geldiklerinde, nasl bugn Trkiye'de bat mziinden etkilenen, onu taklit eden bir "Trk Bat Mzii" var ise, Bizans uygarlnn mziini alp, Fecri Ebciolu gibi, Trke sz yazmlardr. Birka nesil sonra da, sizin gibileri buna "kendi" mziimiz sanatmz demilerdir. Belki 50 yl sonra da Ylba "kendi" bayramnz olacak. Bu tr srelerin, idari ynlendirmelerin tesinde kendi yasalar vardr ve onlar hi takmazlar. Atatrk bir aralar, Trk mziini bile yasaklamt. Gtrebildi mi? Hayr ! Arabesk mzik hala devlet radyolarnda alnmaz. Arabeskin douu ve geliimi engellenebildi mi? Hayr. O halde yle panie kaplacak bir durum yok ortada en azndan u ne olduu belirsiz "kltrel deerler"ini korumak ist eyenler iin. * Ama bu taklitilik diye kar ktnz fenomenin bir de snfsal muhtevas var. Birincisi, Trkiye'de burjuvazi; zellikle byk ehirler burjuvazisi ve bunlarn aile efrad ve ocuklar genellikle, kendi alarndan bir yanyla son derece akll ve hakl olarak kapitalizmin, ya da bat uygarlnn metropollerinde eitim grrler veya oralara sk sk giderler. Eh gelimi bir uygarlkla karlaanlar da ister istemez ondan etkilenirler. Bir de buna Kemalizm'in bat hayranln tevik eden ideol ojisini eklerseniz, sonuta, egemen snflar, zellikle de bunlarn ocuklar arasnda Bat'da moda olan taklit edenler ok kar. (Ama eer buna kar cidden mcadele etmek istiyorsanz, size o ze nginleri mlkszletirmenizi tavsiye edebilirim. Hem mlkszletirme eyleminin kendisi ile Bat'nn zel mlkiyeti dokunulmaz klan anlaynn reddi olarak ok daha milli, taklitilikten uzak bir i yapm olursunuz. Biliyorsunuz herhalde, Osmanllar zel mlkiyeti pek takmazlar ve bilmezlerdi. Btn topraklar Allah'n derler ve o topraklar alp ekmeini kazanmak isteyen herkese datrlard. Osmanl'nn o yangn alevi gibi bymesinin srr da Yenierilerde falan

49

deil, yapt bu Toprak Reformundayd. O zaman byle dertleriniz byk lde azalacaktr.) Tekrar dnelim u bizim iflah olmaz snf bak amza. Kltrde nasl yayor snf mcadelesi? Erol Bykbur ve Elvis Presley'i alalm isterseniz. Herhalde biliyorsunuzdur, Elvis Presley Rock mziini, Blues arkclarndan alm, bu mzik de 50'li yllarn Amerika'snda gen ii kuaklarnn ikiyzl burjuva toplumuna kar protestosunun ifadesi olmutur. Ama Amerika'ya gidip orada her grdn alan zengin ocuklar, bu mzii taklit etmilerdir. Ama Trk zenginlerinin ocuklarnda, fakir iilerin bu mzii btn sosyal muhtevasn yitirir, idi olur. Trkiye'nin ezilenleri ise, bu mzii ilk kez Trkiye'nin zenginlerinin ocuklarnda grd kleri iin, rnein Erol Bykbur gibilerde, bu mziin zenginlerin mzii olduunu dnrler. Dolaysyla Amerika'da Rock dinleyen bir ii gen ile Suadiyeli bir zengin ocuunu ayn toplumsal kesimden zannedip bir yanlsamaya derler. Oradaki Rock'un gerek anlam hakknda bir fikirleri olumaz. Bunu Blues, Caz iin de, Beatles veya Rolling Stone veya Reggy veya Heavy Metall gibi gruplar ve mzikler iin de benzer ekilde uyarlamak mmkndr. Neyse, ama Trkiye'de de kyden kopup modern ehrin iisi olan insanlar duygu ve dncelerini ifade etmek iin bir yol bulurlar. Rock'un Trkiye'deki karl Orhan Gencebay arabeskidir. Arabesk caz'dr da aslnda. Ama Trkiye'nin egemen snflarnn yol at yanlsama yznden; toplumsal dayanaklar ve ifadeleri ayn olan Caz ve Arabesk, birbirine yaban kalr. nk o Caz' sadece zenginle rde grmtr. Dolaysyla onun bir zengin mzii olduunu dnmektedir. Ve bu mzik onun kulana ok yabanc da olduundan bu yarg yerleir kalr. Ama Tek sesli mziin olanaklar snrldr. Fiziksel snrlar vardr. Kerpiten apartman yapamazsnz. Bu snrlar, modern insann, ehir ezilenlerinin duygu ve dncelerini yanstabilmek iin ne kadar zorlarsanz zorlayn (rnein Orhan Gencebay'n en byk yenilikilerden biri olmas rastlant deildir) belli snrlar aamazsnz. Yapy bir yerde kkten deitirmek gerekir. te, o bat taklitileri, yol atklar olumsuz yanlsamalarla, daha kolay olabilecek bir zenginlemenin engeli olmulardr. rnein Rock, zengin ocuklar araclyla deil de, Dou Avrupa, Rusya ve in'de olduu gibi dorudan protesto mzii olduunu bilerek hissederek dinleme olanaklar olsayd, belki Rock-Arabesk diyebileceimiz hi aklmza gelmeyecek yeni ve ifade gc ok yksek mzik biimleri ortaya kabilirdi. Bu byk ehir burjuvazisinin yaam ve kltr, ounluu oluturanlarn yaam ve kltrnden tehlikeli lde (egemen snflar asndan tehlikeli) kopuk olduu iin, nk egemen snflar varlklarn egemen olduklarn ve ayr bir snf olduklarnn anlalmamasyla srdrebilirler, Anadolu Burjuvazisi, ya da bunun politik ifadesi saylabilecek Refah Partisi, "Bat Taklitiliine" kar ok konutuunda, aslnda burjuvaziye unu der: "smrdnz kitlenin alkanlklarna, geleneklerine vs. ters bir yaam tarznz olmasn, yoksa ezilenlerin karsnda zeytinya gibi aa karsnz. Ama aksini yapar, bir de ynlardaki, yukarda rnei verilen yanlsamalar veri kabul ederek, "Bat Taklitilii" diye sahta bir dman

50

yaratrsanz, ezilenlerde Burjuvaziye duyulan tepkiyi, ki bu tepki grnte Bat biimini almtr, aslnda kendi kanadmz ve kontrolmz altna alabiliriz." te o bat taklitiliini problem etmenin z budur. Bu sahte dman araclyla, Kemalistlere ya da byk ehirlerin burjuvazisine kar ezilenlerin tepkisini kendi deirmeninize aktabilir; burjuvaziye duyulan tepkiyi burjuvazinin zaferinin arac yapabilirsiniz. Sizin yazdklarnzda yansyan da, bu burjuvazinin ideolojik ve maddi gcdr. Demir Kkaydn 18 ubat 1998 aramba

51

Maddi ve Manevi Deerler,

Sayn Ceyhun, O yazda belirttiiniz "maddi ve nanevi "deerlerle ilgili bolmde sylenenler elbette yaam tarzna da girerler ama ben orada kendi tanmlarmdan ziyade bakalarnn tanmlarn ve onlarn ona ykledikleri anlamlar kastediyordum ve bunlarn ou szl tartmalardan kaynaklanyordu. yle anlayanlar da vard. Yani otomobiller, evler falan maddi deerler, birimler falan da manevi deerler oluyordu. Ben de onu yle alp tartyordum. Dikkat ettiyseniz yazmda Kltr zerine bir tanm yapmaktan kanyorum zellikle politik bir kavram olarak. Benim kanmca, bir sosyolog olarak, Kltr insanin doaya katt her eydir, maddi ve manevi her eydir. Ama bu tanm aa yukar Toplum'a denk der. Politik olarak anlamszdr. Orada dikkat ettiyseniz, Kltre yklenen politik anlamlar tartlyor. Bildiim kadaryla, bir UNESCO aratrmasna greydi galiba, Kltr kavram en ok farkl anlamlarda kullanlan, en farkl tanmlar yaplan bir kavramm. Sayy tam hatrlamyorum ama bin civarnda farkl kullanm ve tanm tespit edilmiti galiba bir zama nlar. Herhalde bu arada biraz daha artm da olabilir. Sosyoloji'ye giri dersleri ise beni pek ilgilendirmiyor. Sosyoloji'nin kendisini yanl buluyorum. Sosyoloji diye niversitelerde okutulan ey, Gerek sosyolojiyi, yani Ibni Haldun ve Marksn temellerini koyduu Toplum Bilimi gzlerden, gnllerden ve kafalardan uzaklatrmak, toplumsal gereklii anlamsz klmak iin gelitirilmi bir ideolojidir. Ben sosyoloji dediimde bunu kastederim. ok dilin yol aaca toplumsal masraflara gelince. Sorun hi de sizin abarttnz gibi deildir. Bu dilleri konuanlar, bir uzlamayla bir ka dilde tabellalar yazmakta anlarlar. nemli olan bir bask olmamas, baz dillerin keyfi bir ekilde dierlerine kars dayatlmamas. Burada bir bask deil, bir pratik zm sz konusudur. nemli olan zorlamann olmamasdr. Tipik bir uygulamas Avrupa Ekonomik Topluluunda var. Her tabelay simdi says 20'yi bulan dilde yazmyorlar, oturup tartmlar anlamlar, drt dili belirlemiler. Elbette bir dili konuanlar nerede ounluktaysa orada o dilin tabelalar da var. ok kk saydaki farkl diller iin ise gereinde tercman tutuluyor. rnein bir Ganal mahkemeye ktnda, Almanca bilmiyorsa ona tercman bulunuyor. Kald ki, buun elektronikteki gelimeler (UNIKOD, Tercme Programlar, Bilgisayarlar vs.) bunu, hatta diyebilirim btn dillerde olanakl klacak dzeyde teknik olarak ve yakin bir gelecekte. imdiden turistik merkezlerdeki bilgisayarlarda grlebilecei gibi istediiniz dili seebilirsiniz. Bunlar biraz daha fazla toplumsal harcamaya yol aabilir elbette ama bunun salayaca eitlik bilinci ve duygusu, toplumsal dayanma anlay btn bu ek masraflara da deer kanmca. nemli olan insanlarn kendilerini, belirli bir idari bask altnda hissetmemesi.

52

Ktlktan doan snrlamalar ile dieri farkldr. O idari basklarn gerekesi yaplmaktadr.

53

Emperyalist Kltr Nedir? Ouza Cevap8

Deerli Ouz, Sanrm astm iki yazda ne demek istediimi anlamamsnz. Sorun zek seviyesi ile ilgili
8

Bu cevaba vesile olan eletiri:

Sayn Demir, Forum'a astnz yazlar okudum. Aka itiraf edeyim ki bu konuda kark olan kafam daha ok kart. Yani kolumdaki saati karp atmak, tamamen denizli buldanda dokunup, amerikan blue jean kesimi ile trkiyede dikilmi kot pantolonu kmdan karp atmak m lazm. Ben nce bir insanm, sonra sosyalistim, sonra Trk m. Ben insan olarak insanlk d olan hereye karym. Bu ne ad altnda olursa olsun. Ben Sosyalist olarak insann emeinin smrlmesine karym. Ne ad altnda olursa olsun. Ben Trk olarak lkemin bir baka lkenin gerek ekonomik gerekse de kltrel egemenlii altna girmesine karym. Ayn ekilde lkemin de baka lke ve ulusu ekonomik ve kltrel egemenlik altna almasna da karym. Bu kimliim de yukarda andm nedenlerden dolay birbiri ile elimez. Sizin dnme mantnzla dnrsem eer insanm demek de sosyalistim demek de trkm demek de bat kltrnn eemenlii altna girmek. Peki ben kendimi ne olarak ifade edeceim ve neyin mcadelesini vereceim. Baknz ben bir eyi alp kullanyorsam o artk benim malmdr. Bana aitdir. ster onu emperyalistler icat etsin ister faistler. nemli olan ben onu ne amala kullanyorum. nemli olan budur. Ben burada Trk solunun gemite emperyalist kltre kar milli denilebilecek unsurlar kullanmamasnn hata m olduunu soruyorum. Bunu sorarken de Nazm Hikmet'in tavrn ortaya getiriyorum. Yazlarmdan da anlalaca gibi benim bu konuda kafam henz net deil. tartlmasn istiyorum. bu nedenle de bir tavr alm deilim. Ben kendi gzlklerimi bir kenara brakp "acaba" diye olaya yaklayorum. Eer Emperyalizmle mcadele etmek gibi bir sorunumuz varsa onun kltrel yanna kar nasl mcadele etmeliyiz sorusuna cevap aryorum. Astnz yazlardan bunun cevabn anlyacak zeka seviyesinde olmadm fark ettim. Ltfen birer cmleyle aadaki sorularm cevaplaynz. A) hangi tr mzii dinlemeliyim. B) hangi tr gdalar tketmeliyim D) Ne tr giyim kuam tercih etmeliyim. Parka, askeri bot, kot pantolon ve atkm kullanaym. C) Zaman ne ile lmeliyim. (kum saati veya gne saati kullan demeyin ltfen) Ben bunlar hergn bir ekilde yapyorum. Astnz yazlar okuyunca bu yaptklarmn hepsinin bat kltr altnda olduu kanaatine vardm. Ltfen beni bat kltrnn etkisinden kurtarnz. Sayglar, Ouz

54

deil elbette, olaylara bak tarzyla ilgili. Demek istediim, hi birimizin kolumuzdan saati atamayacamz idi. Durum byle olunca da, emperyalist kltre kar kmak gibi bir hedefin kendisinin sama ve olanaksz olduunu; bunun bir hedef artma olduunu ifade etmek istemitim. Nedir u "emperyalist kltr" dediiniz ey. Ltfen bana somutlar msnz? Sorularnzdan kardm kadaryla. Mzik, yiyecek, giyecek ve zaman gibi alanlar kapsyor. Brakn insanlar hangi mzii dinlerse dinlesin, ne yerse yesin, ne giyerse giysin. Zaman ise mecburen zaten onun birimleriyle lecekler. Bundan kurtulu yok. Bu gibi iler le Atilla lhan gibiler urayor. Sizin iddianzn aksine, Trk solu, emperyalizme kar "milli kltr" ok kulland. Bunun ac meyveleri Trkiye'nin entelektel tarallnda aka grlr. * adet kimlik sralamsnz kendinize: nsan, Sosyalist ve Trk. Bana sorarsanz bizzat bu sralama kendi iinde elikili. Bir sosyalist kendini ayn zamanda Trk (veya baka bir ulustan) olarak tanmlad an, artk sosyalist deildir. (Burada bir yanl anlamaya kar unu belirteyim. Herhangi bir ulusun vatanda olmanz, bu hukuki konumunuz ayr bir konudur. Sizin kendinizi o ulustan olarak tanmlamanz ise ayr. Sizin dediiniz ikincisi.) nce insanm demeniz de, sosyalist olmak ile insan olmak arasnda belli bir gerilim olduu anlamna gelir. Sosyalist olmak yeterdi. Aslnda siz, tipik toplumsal adaletten yana ve humanist bir Trk milliyetisisiniz. Aslnda Trkiye'de sosyalist olduunu syleyenlerin yzde doksan dokuzu da byledir. Bu nedenle zaten Trkiye'de akll Trk milliyetisi pek bulunmuyor. Bunlarn hepsi kendini sosyalist sanyor. Bu nedenle de ok kt sosyalistler oluyorlar. Sizin sosyalizme olan inancnzn itenliinden phem yok. Yanl anlamayn. Sadece sosyalizm ve Marksizm hakknda son derece yzeysel ve eklektik bir bilgilenme iinde olduunuzdan dolay, nesnel olarak, itenliinize ramen milliyeti bir konumdasnz. * Sizi bat kltrnn etkisinden kurtaramam. Kurtulmanz da gerekmiyor. Kurtulmak mmkn de deildir. Kapitalizmde yayoruz. Geri dn yok artk. Evet, yaptnz her ey bat kltrnn damgasn tayor. Trk kltr diye savunmaya kalkacanz her ey bat kltrdr, batdan gelmitir. * Tekrar sormak istiyorum. Sizce neler Emperyalist kltr, neler Trk kltrdr? Ltfen somutlar msnz? Sanrm o zaman tartma hepimiz iin daha ac olur. *

55

Sizin bir yanlnz daha var. Bir yaznzda yine sosyalist kltr imdiden yaratmaktan sz ediyordunuz. Bu konuyu da ieren bir baka yazy ve o yazya gelmi bir deinmeye verdiim bir cevab da, tartmaya bir katk olur diye; kavramlarn en temel anlamlarnda olsun bir aklk salar diye asyorum. Sayglar - demir

56

Proleter Kltrn ki Farkl Kullanm

Sayn afak, nce cevabim geciktii iin zr dilerim. ok dikkatli bir okuyucu olduunuz belli ve dikkati ektiiniz nokta dolaysyla size teekkr ederim. Yllardr, birinin kp da bu soruyu sormasn bekledim. Beni bu ykten kurtardnz. Aralarnda bir eliki yok, sadece kltr kavramnn farkl kullanmlar sz konusu. Zaten o yazlardan birinde de dediim gibi "kltr" kavram ok riskli bir kavram. Rusya'da devrim sonras tartmada, "proleter kltr" gerekten sanat eserleri anlamnda kullanlyor. Ama bu tartmada balam, baka bir uygarln, burjuva uygarlnn stnde, onu am, sosyalist bir uygarln sanat eserleri, hatta sanat eserlerinden de te, btn dnsel rnleri anlamnda. Lenin bunlara kars, "yahu brakalm proleter kltr, syle kltrl tccarlar olabilelim imdilik bu yeter" diyor. Yani biz daha burjuva kltrn milyonlarca ezilene aktarmak gibi bir grevle yklyz, proleter kltr samal nereden ckt diyor. Benzer ekilde Troki de, proleter ve burjuva devrimlerinin farkndan, burjuvazinin iktidara gelmeden nce kltrn ve uygarln gelitirdiinden, proletaryann ise, geri braklm ve ezilen bir snf olarak, tm enerjisini, en iyi kafalarn kltre deil, politik mcadeleye ayrmak zorunda olduundan; iktidara geldikten sonra da uzun yllar burjuva uygarlnn kltrn nce zmlemek zorunda olduundan; onu zmlemeden amann mmkn olamayacandan; ama bu arada zaten; proletarya iktidara geldikten sonda kendisini yok etmek zorunda olduundan, ilerde oluacak sosyalist bir toplumun kltrnn ise, proleter deil, sosyalist, yani bir snfsz toplumun kltr olabileceinden sz eder ve bu kavram Lenin gibi reddeder. (Aslnda bu konu Trkiye devrimci hareketince ve aydnlarnca anlalmadan kalm konulardan biridir. zellikle Lenin'in son donemdeki nefis yazlar; Trocki'nin "Edebiyat ve Devrim" ve "Yalnz Politikayla Yaanmaz" basl altnda derlenen, Turkce'ye yanl olarak "Gnlk Hayatn Sorunlar" diye evrilip yaynlanan kitaplar iyi birer kaynaktr bu konuda.) Tarih tabii Lenin ve Trocki'yi dorulad. Gelimenin zorunlu aamalarnn zerinden atlanamaz. Onlar iradenin bir vurusuyla yok edilemez. ste in de szm ona bir zamanlar "Proleter kltr Devrimi" yapmaya kalkm ve ykmaya kalkt burjuva kltrnden geriye dmt. Bu tartmalar balamnda, burjuva uygarlndan yksek bir uygarln kltr anlamnda "Proleter kltr" olmaz ve olanakszdr da. * kinci Kullanmm ise, burjuva uygarl iinde, bir alt kltr formu olarak proleter kltr anlamnda kullanyorum. Yani isilerin kendi dnce ve duygularn ifade ettikler i estetik

57

bicimler anlamnda. Bunlar burjuva uygarlnn tesinde, onu asm bir kltr ifade etmezler, o uygarlk iindeki bir snf tavrn ifade ederler. Daha dorusu snfn bir blmnn tavrn ve bleu jean orneginde olduu gibi alkanlklarn. Bu nedenle aralarnda bir eliki yok ama kltr kavramnn farkl kullanmlar var. * Eletirinizin ikinci ksmna gelince, Ceyhun Sunsaya o zamanlar verdiim cevapta aslnda sizin sorunuza da cevap var. Syle yazyorsunuz: "Dou Avrupa brokrasisinin savunulacak taraf yok, ancak bir lkenin genlerinin hibir antiemperyalist ve/ya ulusal bilin tamadan, varn younu ithal mali, ou zaman da dk kaliteli ve pahal (r: Trkiyede McDonald's) rnlere yatrmasna kar sessiz kalmak savunulabilir mi, bilemiyorum." Siz de genleri kotu etkilerden korumaya alanlar gibi yazyorsunuz. (Bunlar, Genelkurmay da, militanlarn kafas karmasn diyen rgt yneticisi de, kzn ban bo brakrsan ya davulcuya ya zurnacya varr diyen baba da, namusu kaybolmasn diye karsn ezen erkek de, Krtleri Apo gibi bir yneticiden korumak isteyen Trk solcusu da, dou Avrupaili brokrat da olabilir. Aslnda korunmak gereken en byk ktlk kendileridir.) O dediiniz pahal ithal mallarna verebilecek paras olan genler, hali vakti yerinde ailelerin ocuklardr. Kald ki, McDonald rneiniz tpk rock mzie benziyor. Mc Donald Avrupa ve Amerika'da si Kltrnn bir parasdr. O lkelerin isileri yerler CM Donaldda. nk ucuzdur, iyi rgtlenmitir, salkszdr vs., vs.. Beni ahsen, Trkiyedeki iyi halli aile ocuklarnn bat zentisiyle CM Donaldda yemelerinden ziyade; CM Donald'da ok ucuza bir sosyal hakki olmadan altrlan insanlar ilgilendiriyor. Ayrca unu imdiden syleyeyim. On yl sonra, Trkiyede de, garibanlar Mc Donald da yiyeceklerdir. Anladm kadar bu geici bir moda, heves. Ulusal bilin tayp "Drm" ya da Lahmacun yese ne olacak? Bu islerin kltrle, bilinle ilgisi yok. Ucuz ve seri retimin; organizasyonun; se rmaye birikiminin; bilginin stnlkleri sz konusu. Bunlara kars bilinle ya da yasaklarla mcadele edilemez. Bu otariye yol acar. Sonunun ne olaca Dou Avrupa'da grlmtr. Grlmeden nce de, tek lkede sosyalizm olur mu olmaz m tartmalar balamnda Trocki tarafndan on grlmtr. rnein hanete Urayan Devrim'de. Bu tartmalarn dayanmas gereken btn kavramsal ve metodolojik temeller orada vardr. Milli kltr ok korumak mi istiyorsunuz? Mc Donald'dan daha lezzetli, daha ucuz, daha kaliteli, daha temiz yerler anz. nsanlar hi bir milli bilin tamadan sizin milli ve de anti
58

emperyalist yemeklerinizi yerler. Tabii bu da bizim iimiz deil. Bu sermayedarlarn ii. O milli ve anti emperyalist "Dnerburger"i aanlar da, rekabet iin isisini ayni CM Donaldn patronu gibi, hatta daha da fazla smrecektir. Bizim amzdan fazla bir ey deimeyecektir. Benim gerekten "kltr Emperyalizmi" diye bir problemim yok. Bunlar, eitli geri lkeler burjuvalarnn, emek retkenlii, dolaysyla rekabetteki kt konumlarn dzeltmekten baka bir ie yaramayan ideolojik aralardr. Ama burjuva uygarlnn; kapitalizmin ortaya kard sonular, deerleri eletirmek, bir sosyalist program tasla oluturmak diye bir sorunum var. Mc Donald rneimize dnersek, burjuva uygarl hayat yle hzlandrmtr ki, yemek gibi, insana en byk zevk veren eylemlerden biri bile, aceleyle bir tknmaya dnmtr. Antik uygarlklardaki kadar olsun insan artik yaamamaktadr. Vs. vs.. Kanmca eletirilmesi, eletirel bir gzlkle baklmas gerekenler bunlar. nsanin tekrar az tadyla; bir dostlar meclisinde zaman stresi olmadan yemek yiyebilmesi iin ne yapmak gerekir? Bence ilk art: kapitalizmi ortadan kaldrmak! Sayglarmla Demir Kkaydn

59

nc Blm Yeni Zamanlarda Tekrar Kltrel zerklik zerine Yazlar

Kltr ve Politika
Kimi kavramlar, ierikleri ve onlara yklenen anlamlar bir yana, sadece var olu ve kullanllaryla bile belli bir dnemin ruhunu yanstmakla kalmazlar; o dneme damgasn vuran ideolojik iklimin bir gstergesi de olurlar. 1960'l yllar ve yetmilerin ba gz nne getirilebilir. O dnemin kltr, politika, felsefe, sosyoloji dergilerinde, bu konulardaki yazlarda en ok geen kavramlar, "snflar", "burjuvazi", "proletarya", "kk burjuvazi", "ideoloji", "kapitalizm", "sosyalizm", "emperyalizm", "az gelimilik", "smr", "eliki", "planl ekonomi" gibi kavramlard. Bunlar sadece sol bilinen evrelerin kulland kavramlar deildi. niversitelerde ve btn entelektel hayatta bu kavramlarn kar koyulamaz bir egemenlii vard. Bu kavramlar yerine bakalarn kullananlar, zellikle burjuvazinin ideologlar bile, baka kavramlar kullanrk en, rnein "kapitalizm" yerine "pazar ekonomisi", "nc dnya" yerine "gelimekte olan lkeler" gibi kavramlar kullanrken, burada baka bir adlandrmayla da olsa tartlan ayn ierik olmaya devam ediyordu. Pazar ekonomisinden de bahsedilse, o kapita lizm olarak tartlyordu o tarz adlandrma bile deitirme abasna kar bir savunmann ifadesi oluyordu. Btn bu kavramlar ve o kavramlarn deiik adlandrmalar ve o kavramlara yklenen eitli ierikler, o yllarda baka trl sorunlarn insanln kafasn megul ettiini gsteriyordu. Var olan sistemin katlanlmazl, deitirilmesi gerektii ve deitirilebileceine dair bir varsaymn gizli bir egemenlii vard . Btn tartmann ardnda, bu deiimin snflarn hareketleriyle, ezilenlerin hareketleriyle, siyasi iktidara ynelerek ve kapitalizmin tesinde salanabilecei gibi ifade edilmemi n kabuller olmadan, o yllardaki bu kavramlarn belirleyicilii anlalamaz. Son eyrek yzylda, bu kavramlarn hemen hepsi, marjinallemi sol gruplarn kk dnyalarna ekildiler, ortal baka trl kavramlar kaplad: "globalleme", "modernizm", "post modernizm", "liberalizm", "kltr", "kimlik", "oulculuk", "yapsalclk", "post yapsalclk", "dekonstrksiyon", "konstrksiyon", "sylem" vs.. Hatta yer deitirmelerin yaklak bir listesi bile yaplabilir: "kapitalizm" ve "emperyalizm"in yerini "yeni liberalizm" ve globalleme; "ideoloji"nin ve "terminoloji"nin yerini "sylem"; "snflar mcadelesi" ve "ideolojik mcadele"nin yerini "kltrel kimlik" ve "oulculuk", "kltrler sava"; "analiz" ve "sentez"in yerini "konstruksiyon" ve "dekonstruksiyon"; "Marksizmin, "sosyalizmin", "Tarihsel Maddeciliin" yerini "yapsalclk"; "post yapsalclk" alm durumda. Ama bunlar sadece kavramlarn basit bir yer deitirmesi deildir, btn bu kavramlarn ardnda yatan, kapitalizmin ortadan kaldrlabilirliinin gerekli ya da mmkn olduuna dair

60

bir tartmann yokluudur. Gerek ideolojik egemenlik, kapitalizmin evrensel zaferi tam da burada gizlidir. O kavramlar kullanmaktan kanmak ya da onlara muhalif anlamlar yklemek de sonucu deitirmemekte, o dikte edilmi alann snrlar dna klamamaktadr. Kltr kavram son eyrek yzylda, giderek sradan, kenarda bir kavram olmaktan karak ba keye oturmu kavramlardan biri. ou kez, "kltrel kimlik", "kltrel aznlk", "kltrel oulculuk" gibi bir sfat formuyla ya da "politik kltr", "modern kltr", "alt kltr", "global kltr", "ok kltrllk" gibi baka bir sfatla snrlanm isim formuyla karmza kyor. Sfat formu genellikle politik, taleplere ve eyleme ilikin bir arlk tarken, isim formlar daha ziyade salt sosyolojik kavramlar olarak karmza kyor. Hangi biimiyle olursa olsun, bu kltr kavramnn yaygn kullanmnn eitli varyasyonlar, en deitirmeye ynelik gibi grnd noktada bile, kapitalizme kar bir ierik tamyor ve onun erevesinde bir deiiklik anlamna geliyor. deolojik gericilik, kavramlara yklenen anlamlarda deil, sorulara verilen cevaplarda deil, bizzat sorularda ve bizzat kavramlarn kendilerinde. Bizzat o kavramlarn bugnk anlamlaryla kullanl ve o kavramlarn o anlamlaryla ortaya kan problematikler burjuvazimin ideolojik egemenliini ve byk tarihsel zaferini yanstyor. Bu en iyi Kltr kavramnda grlebilir. Herkes, Abdullah calan'dan zgrlk ve Demokrasi Partisi'ne kadar herkes "ok kltrllkten", "kltrel oulculuktan", "kltrel kimlik"lerin korunmas gelitirilmesi ve ifadesinden yana. Bundan yirmi yl nce is e, kimsenin aklna bu konularda bir ey sylemek gelmezdi. Bunun bir gelime olduu dnlebilir ilk bakta. Toplumsal hayatn daha dakik ve derin kavranmas sonucunda, eskiden problem edilmeyen eylerin imdi problem edildii dnlebilir. Acaba yle mi? Kltr kavram bize iyi bir rnek tekil edebilir. Kltr kavram altml yllarn snf ve ideoloji kavramlarnn yerini almtr adeta. Kltrden sz edildiinde ideoloji yok olmaktadr. Durum ve karlar farkl toplumsal gruplar, yani snflar ve onlarn karlarn ifade eden kavramsal sistemler yok olmaktadr. Her biri ayn konumda veya deerde farkl kltrler, kltrel gruplar ve bunlarn ilikisi konu olmaktadr. Eskiden sorun snflar aras ilikiler ve onlarn arasndaki mcadele ve buna ili kin bilginin ezilenlerin kurtuluu iin nasl kullanlabilecei iken, imdi sorun, kltrler aras iliki ve bu ilikinin nasl dzenlenebileceidir. Byle bir sorun yok mudur? Elbette vardr. Ama bu sorunun, dierinin yannda onu tamamlar bir balamda tartlmas bakadr, dierinin yerini almas ve dierini zihinlerden srmesi bir bakadr. Altml yllarn kavram sistemi iinde, ideoloji kltre hi bir zaman bugnk gericilik dneminin kltr kavramnn ideolojiye davrand gibi davranmamt. Kltr ideolojinin, snflarn iinde ve yan sra eitli ieriklerle, gelimemi bir alan olsa da bir varla sahipti, gelimemilii ilikinin yapsndan deil, sosyal pratikten kaynaklanyordu. Ama bugnk konumda, kltrn iinde ya da yannda ideoloji kavramnn bir yeri yoktur. Bu ayn zamanda, altmlardaki anlamlaryla kltr kavramnn da yeri yoktur demektir. Aslnda, kltr kavramnn bugnk kullanl ve problem edili tarz, altmlarn kltr kavram ve problem edileri zerinde onlar inkr eden bir diktatrlktr. Dolaysyla bugnk biimiyle kltr ve kltr tartmalar aslnda, ideolojiyi yok etmelerine, bu dnyadan sryor grnmelerine ramen, btnyle ideolojiktirler ve ideolojik bir saldrnn unsurlardrlar. *

61

Ellilerde yaplan bir aratrmada 160 ayr tanm tespit edilmi kltrn9. O zamandan bu gne neredeyse yarm yz yl geti, ve son eyrek yzylda, kltr kavram, toplum bilimleri ve politika alannda en ok kullanlan kavramlardan biri haline geldi. "ok kltrllk", "kltrel kimlik", "kltrel oulculuk", "kltrler sava" vs. gibi kavramlar ve sorunlar entelektel hayatn bakelerini oktan ele geirmi bulunuyor. Dolaysyla arada geen zamanda, Kltr kavramnn kimi kullanmlarnn bir yandan daha netlik kazanrken dier yandan da yepyeni anlamlarnn ve kullanmlarnn ortaya kt dnlebilir. Buna ek olarak deiik uluslarda ve politik kltrlerde de kltrn kullanmlar arasnda byk farklar bulunmaktadr. rein Alman geleneinde dier Avrupa lkelerinden farkl olarak, kltre adeta uygarlk gibi bir anlam yklenmektedir10. * Kltr nedir? Kltr, en genel anlamyla, insann doaya katt her eydir. Klasik tarihsel maddecilik, kltr bu anlamyla zellikle, uygarlk kavramyla belli bir ztlk iinde, uygarlk ncesi toplumlar tanmlarken kullanmtr. Bu tanm balamnda, kltrsz hi bir toplum yoktur, nerede bir insan toplumu var ise, orada bir kltr de vardr. Uygarlk ise, ilk kez Mezopotamya'da ortaya km belli bir art rn, dolaysyla ehir, devlet, para, yaz demektir. Bu anlamda, nerede snfl toplumlar varsa, orada bir uygarlk da vardr. Kltrn bu en genel ve sosyolojik tanm neredeyse toplum kavramna denk der. Doadan soyutlanm bir Toplum kavram gibidir bu balamda Kltr. Fakat politik tartmalar bakmndan kltrn bu kullanmnn dorudan programatik bir nemi pek olmamtr. Kltr ile klasik Marksist reti baka balamlarda da, ona yklenen baka ieriklerle de tartma konusu olmutur. Bunlarn en nemlilerinden bir kan yle sralayabiliriz: Ulusal sorun balamnda, zellikle Avusturyal Marksistlerle yrtlen kltrel zerklik tartmalar ve Ekim Devrimi sonrasnda "proleter kltr" tartmalar. * Baka bir deerler sistemi, sanat anlamnda kltr Ekim Devrimi sonrasnda zellikle "Proleter Kltr" tartmalar balamnda sz konusu olmutur. O dnemde, bir takm Kk burjuva sosyalistleri ve sanatlar "proleter bir kltr" kurmaktan sz ediyorlard. Lenin ve Troki gibi, klasik Marksist retiyi savunanlar ise, bunun samalk olduunu sylyorlard. Proletarya diyorlard, ezilen bir snf olarak, yoksul bir snf olarak kltrn gelitirebilmi bir snf deildir. Burjuvazi, daha iktidara gelmeden, bir ka yz yl boyunca, kendi edebiyatn, felsefesini, deerler sistemini gelitirme olana bulabilmitir. Burjuvazi her eyden nce zengin bir snftr. Kltre ayracak zaman ve kaynaklar vardr. Proletarya ise hi de bu durumda olmamtr olamaz da. O enerjisini, en iyi beyinlerini burjuvaziyi devirme mcadelesine aktarmak zorundadr. Kltre ayracak, ne vakti ne de nakdi vardr. ktidara geldikten sonra ise, yapmas ilk gereken, kltrel bir gelimenin n koullarn hazrlamaktr: yani insanlarn okuma yazma renmesi ve eitimi; bunun yaygnlamas ve kalitesi nin ykselmesi; insanln (burjuva ve antik) kltr mirasnn tm insanlarca eriilebilir olmas ve
9

A. Kreobler ve C. Luckhon, "Culture, A Critical Rewiew of Consepts and Definitions", Cambridge (mass.), 1952. Zikreden V.Kelle, M. Kovalson "Tarihsel Maddecilik" s.156
10

Norbert Elias, "ber den proze der Zivilisation", Frankfurt am Main, 1976

62

zmlenmesi. Emek retkenliinde salanacak ykselilerle, ezilen ve alanlarn kltre ayracak zaman ve enerjileri olmas vs.. Proletarya iktidara geldikten sonra da enerjisini bu ilere ayrmak zorundadr. Bu da hi proleter kltr deil, burjuva kltrnn zmlenmesi ve yaygnlamas anlamna gelir. Kald ki, proletarya, iktidara geldii andan itibaren bir snf olarak kendini yok etmek zorundadr. Egemen bir snf olarak da, kendi kltrn gelitirecek zaman olmayacaktr, eer en temel kltrel grevler bile olmasayd. lerde sosyalist bir toplumun kltr elbette olacaktr ama bu snfsz bir toplumun kltrdr artk, proletaryann deil. Lenin ve Troki gibi klasik Marksistler ile kk burjuva sosyalist ve sanatlar arasnda dardan bakan iin paradoks gibi grnecek bir durum vardr bu tartmalarda. En klasik Marksistler yani en proleter konumlar savunanlar, "brakalm proleter kltr, bir ilk admda burjuva kltrn zmlemeliyiz" derlerken (Lenin: "Kltrl tccarlar olalm" veya "kafanz, insanln btn hazineleri konusunda bilgi edinerek zenginletirdiiniz zaman komnist olabilirsiniz ancak" diyordu.); kk burjuva sosyalistler ya da sanatlar "proleter kltr" kurmaktan sz etmektedirler. Bu, proletarya ve kk burjuva sosyalizminin ezeli ayrldr. Proletarya sosyalizmi, var olan toplum iinde gelecein toplumumun rnekleri ve ilikileri kurulamayacan syler, daima vurguyu burjuva uygarlnn zmlemesi ve eletirisine yaparken; kk burjuva sosyalizmi hep gelecein toplumunun ahlakn, ilikilerini, kltrn vs. bugnk iinde kurmaya alr ve tek yapabildii aslnda burjuva toplumunun ilikilerinden bile geri, bir kk burjuva topyasndan baka bir ey olmayan bir dnyann denemelerine giriir; bunlar yenilgiye uraynca da ayn hzla, suu sosyalizme atp, gereki olarak, ocuksu hayallerinden kurtulmular olarak burjuva toplumunun basit avadanlklar haline dnrler. Klasik Marksist tezler en parlak dorulamasn in'deki "Proleter Kltr Devrimi" ile de grmtr. Zaten bu devrimin ad bile, onun klasik Marksist bak asyla bir ilikisi olmadn gsterir. "Proleter Kltr Devrimi", brakalm bir "proleter kltr" yaratmay veya byle bir devrim baarmay, var olan burjuva kltrnn bile gerisine dmeyle sonulanmtr. in ilgin bir yan var. Gnmzdeki, post modern, yapsalc, post yapsalc teorisyenlerin ou, yani u kltrn de iine dhil olduu, bugnk ideolojik iklimin kavramlaryla yazanlarn ou, altml yllarda, zellikle "proleter kltr devrimi"nden etkilenmi kk burjuva sosyalistleriydi; bunlar daha sonra ayn hzla bugnk gericilik ikliminin teorisyenleri haline dntler. Buna karlk, klasik Marksist konumlar savunanlarda byle bir savrulma pek grlmez. O dnn "Proleter Kltr Devrimi" yapanlar bugnn "ok kltrl"; "kltrel oulcu" bir toplumda "kltrel kimlik"lerini nasl koruyacaklaryla urar oldular. Bylece yaygn ve egemen anlaylar bakmndan ok ilgin bir durum ortaya kyor. Diyelim ki, modas gemi altml yllarn kavram ve tartmalarna ilikin bugn neler reniliyorsa, bunlar bugnn ortal kaplam teorisyenlerinden reniliyor; onlarn ise aktardklarnn ve anladklarnn gerek Marksizm'le ilgisi yok. Ama onlar gereiyle ilgisiz bu karikatr -nk kendi anladklar Marksizm oydu - gerek Marksizm diye sunmaktadrlar. Bu ortamda, herhangi bir insann gerei bulmas giderek olanakszlamaktadr. Bu yndeki abalar destekleyecek bir sosyal hareketin de en kk bir kprtsnn olmad byle bir zamanda, gerek Marksizm'in bulunup kavranabilmesi gen

63

kuaklar iin adeta olanaksz olmaktadr. O bir iftiralar ynnn altndan karlmak zorundadr. Ispanakta demir olduu dncesi ok yaygndr ve bu genel kabul aslnda bir tercme ya da dizgi hatasndan kaynaklanmaktadr. Ve nihayet spanakta demir olduu yanl fikrinin pek fazla bir zarar da yoktur. Olmasa da sonunda yediiniz bir sebzedir ve sala bir zarar yoktur, belki baka faydalar bile vardr. Ama Marksizm sz konusu olduunda, adeta her alanda, her konuda; hi de dizgi ya da tercme yanllarndan kaynaklanmayan ynla spanakta demir hikyesi vardr. in kts , bu yalan yanl bilgiler zehirli sebzelerin yenmesine yol amaktadr. Bunu en iyi de; ikisi de aslnda ayn sorunu ele alan klasik Marksist "Kltrel zerklik" "Dillerin eitlii" "ezenlerin ve ezilenlerin kltr" tartmalaryla; gnn moda "ok kltrllk"; "kltrel oulculuk" "kltrel kimlik" tartmalarnn "kltr" kavramna ykledikleri anlamlarn analiziyle grlebilir. * u tr akl yrtmelere ak veya gizli olarak her yerde rastlanabilir ve son derece makul gibi grnyor: "Lenin kltrel zerklie kar kmtr. Yani Marksistler kltrel zerklii tanmyorlar, dolaysyla, zerk kltrler olmaz ise, ok kltrl, btn kltrlerin bir arada yaayabildii ve kendilerini gelitirebildii bir toplum da mmkn deildir. Aslnda Marksistlerin kltrel farkllklar grmedii ve nemsemedii; byle bir problemin varln grmek istemedii bile sylenebilir. Lenin ezen ve ezilenlerin kltrnde sz ederken toplumdaki kltrel farkllklara gzlerini kapamakta veya onu bir problem etmemektedi r." Bu tr iddialar ve son derece yaygn anlaylarn yanlln ve ideolojik anlamn kavrayabilmek iin, kltr kavramna bugn yklenen anlamla, Lenin'lerin tartmalarnda yklenen anlamlarn bir karlatrlmasyla varlabilir. * Bugn herkes ok kltrllkten yana. zellikle Avrupallar. Ve bu ok kltrl toplumun gereklemi modeli ve ideali de ABD'den baka bir ey deil. Peki, nedir bu "ok kltrl" toplumu ifade ederken kltr kavramna yklenen anlam? Kltr, politik alann dndakiyle tanmlanmaktadr. Tpk din gibi. Modern bat uygarl, yani kapitalizm, yani burjuvazi dini kiinin bir inan ve vicdan sorunu olarak tanmlar. Politik alann, yani devlete ve iktidara ilikin alann dna iter. Ama bu da itiin bizzat kendisi, bir politik tavrdr ve bir ideolojik ve politik bask ve egemenlik ierir. Ama ya bir din iin, din kiinin zel bir sorunu deil, bir kiisel inan sorunu deilse; o kendini hukuki, siyasi ve dier ynleriyle insan ilikilerine dzenleyen bir sistem olarak gryorsa ne olacaktr (rnein slamiyet byledir). Bu noktada, aslnda vicdan hrriyeti denen ilkenin, hi de yle dinler karsnda tarafsz olmad; dinin belli bir anlaynn, burjuva anlaynn diktatrlnden baka bir ey olmad grlr. Dini kiinin, politika d, inancna ilikin bir alan olarak gren bir din anlayna sahipseniz, sorun yoktur, her trl hogry tadabilirsiniz. Ancak, dininiz ya da din anlaynz, politik ve devlete ilikin olan alan kapsad an, o szde zgrlk alemi bit er ve yerini gerek bir bask ve iddet alr. Benim dinime gre, cezay kadlar vermeli; vergiler

64

halifeye verilmeli dediiniz anda, kadlarnz tutuklanacak; halifenin vergi memurlar tutuklanacak veya vergi vermediiniz iin hapse gireceksiniz demektir. te son yllarn moda "ok kltrllk"; "kltrel oulculuk"; "kltrel kimlik" kavramlarnda ifadesini bulan kltr kavram da, byledir; politik alann dna ilikindir. Kltr politik olmayandr. Tpk din gibidir. Politik olmayan din de bu kltrn bir esidir; iine kimi gelenekleri ve dili de almtr. Bu bakmdan ok kltrllk batan aa bir aldatmacadr, daha dorusu, bat uygarlnn kendi kltr anlayn, tanmn, dier kltrlere dayatmasdr; bat uygarlnn kltr tanmnn diktatrldr. Dier kltrlerin kltr anlaylarnn ve tanmlarnn bask altna alnmasdr. Kltrel olan, bu tanmda, siyasi anlam olmayandr. Yemektir rnein, giyimdir, gnlk hayata ilikin kimi alkanlklardr, konutuunuz dildir. Ama biri kp, benim kltrmde devlet yok, benim kltrmde bir ulustan olmak diye bir kavram yok, benim kltrmde saniyeler dakikalar yok, benim kltrmde zel mlkiyet yok, benim kltrmde polis yok, benim kltrmde mahkemeler yok diyemez. Bunlar dedii an, ok kltrllk efsanesi biter, syleyen soluu ceza evinde ya da tmarhanede alr. ok kltrllk, ulus ilkesine dayanan devletleri kurtarmak iin karlm, bat uygarlnn kltr anlaynn diktatrldr. Sizin kltrnz kltre, saniyeleri, devleti, vergi memurlarn, polisi, mlkiyet biimlerini ieren bir anlam veriyorsa; o szm ona ok kltrl toplumda sizin yeriniz akl hasta hanesi ya da hapishanedir. Bu noktada, kltr kavramnn bu egemenliinin aslnda bir ideolojik saldr ve egemenliin ifadesi olduu ortaya kmaktadr. Kltr kavramna bu younlamalar aslnda ideolojik kavramnn reddi ve yok oluuyla birlikte gitmektedir. deoloji de kltrn dna itilmitir. Siz ideolojiyi kltrn iinde kabul eden bir kltre sahipseniz, bu dnya da yine yeriniz yoktur. Bu bakmdan, ok kltrllk, kltrel kimlik, kltrel oulculuktan sz ettiiniz an; ideolojiyi de kltrn bir esi kabul eden anlaylar zerinde bir diktatrlnz var demektir. Bizzat bu gn kltre verilen anlamla kltr zerine sylem ve tartmalar kltre ideolojiyi de dahil eden anlaya kar ideolojik bir saldrdr. Lenin'ler "kltrel zerklik" tartmalarn yrtrlerken, Kltr kavramna, bugnk ikiyzl tanmlamann aksine ideolojiyi de dahil ediyorlard. Daha dorusu bunun ayrlamayacan savunuyorlard hakl olarak. Yllar nce yazdmz bir yazda yle yazyorduk: "Kltrn u ya da bu grnmn ideolojiden ayrmak; dnce dzeyinde yaplabilecek bu soyutlamay gerek hayatta yapmak mmkn olmad iin Lenin "Kltrel zerklik" sloganna, zerklinin kendisi srf kltrle snrlanyor olsa da kar kmaktadr. Eer kltrel zerklii savunanlar ideolojinin ayrlmasn mmkn gryorlar ise, bu ayrlmann nasl olabileceinin somut mekanizmalarn da gstermek zorundadrlar. Lenin'in, ideolojinin Kltrn soyutlanamaz bir esi olduundan hareketle; her toplumda iki kltr olduundan sz etmesi, bu soyutlanamazlk gz ard edildii, grmezden gelindii iin yanl anlalmaktadr. imdi de bu yanl anlamann zerinde duralm. Lenin yle yazyor: "Her ulusal kltr, gelimi olmasa bile, demokratik ve sosyalist bir kltrn elerini ierir, nk her ulusta, yaam koullar zorunlu olarak demokratik ve sosyalist bir ideolojiyi douran, smrlen bir emeki yn vardr. Ama her ulusta, ayn zamanda bir

65

burjuva kltr de vardr ve bu, ulusal kltrn "bir esi" olarak kalmaz; egemen kltr biimine brnr. Bylelikle, "ulusal kltr", genel olarak byk toprak sahiplerinin, papazlarn ve burjuvazinin kltrdr." (s. 21) Bu ok bilinen alntda Lenin'in egemen ve alt olarak niteledii ey gerekte ideolojidir. Ama ideolojiyi kltrn herhangi bir boyutundan pratik hayatta ayrmak mmkn olmad iin, Lenin okuyucunun anlayna snp, kavramsal dzeyde bu ayrm yapma gereini duymamakta, dolaysyla "iki kltr"den sz etmektedir." 11 Ayn dnemde yazdmz baka bir yazda, bu klasik Marksist anlay rneklerle yle aklyorduk: "Kltr kavram birok farkl anlamlara sahiptir bu anlamlar arasnda kesin bir snr izmek de gtr. rnein Kltr, "bir yaam tarz" olarak anlalabilir. Farkl kltrler arasndaki, Almanlarn "Gnlk Hayat" dedii alandaki kltrel atmalardan sz ederken, "Kltr fark" gibi bir kavram kullanldnda, Kltrn buradaki anlam yaam tarzdr. Yani kimi sandalyede yemek yer, kimi bada kurup, kimi elle yer, kimi atal bakla, kimi duran suyu aktp ykanr, kimi akan suyu durdurup ykanr vs.. Ve bu yaam tarz farkllklar "Gnlk hayatta" mthi atmalara yol aarlar. Ancak bu atmalara ne devrimle, ne yasalarla ne kararnamelerle son verilemez. Bunlar ancak hayatn kendiliinden ak iinde deiip yok olma ansna sahiptirler. Dolaysyla siyasi bir slogann konusunu oluturamazlar. "Kltrel Otonomi"den kastedilen herhalde bunlar olmasa gerek. Yani "yaam tarz" anlamnda kullanlmyor olsa gerek. Kltr, gzel sanatlarn genel bir karl olarak da kullanlr. Kastedilen herhalde bu da deil. Kimsenin u veya bu iiri yazmasna; u veya bu mzik parasn bestelemesine kimsenin kart yok. rnn kaderi de byk lde kapitalizmin pazar yasalarna gre belirlenir. Kltr, toplumdaki btn maddi ve manevi deerler olarak anlalyorsa, sorun daha basitlemi olmuyor. rnein Trklerin, Almanlarla ortaklaa maddi ve manevi deerleri, ayr olanlardan ok fazladr. Ayn tipte, mutfak, banyo, tuvalet, odalardan mteekkil, ekirdek aileye gre yaplm evlerde yayorlar, ayn fabrikadan km elbiseleri giyiyorlar, ayn fabrikalarda alyorlar, ayn trden arabalara biniyorlar, hesaplarn ayn zaman, para, l birimlerine gre yapyorlar, ayn saatte kalkyor ve ayn saatte yatyorlar, ayn yollarda yryp, ayn maazalardan al veri ediyorlar vs.. Ama btn bunlar iinde ayr olanlar, yani ayr mzikten zevk almak, ayr tat zevki bulunmak vs. kastediliyorsa hem bunlarn siyasi bir sloganla ilikisi yoktur, hem de bu snrn nerede ekilecei belli deildir. Bir ulustan insanlar arasndaki farklar ou kez, ayr ulustan insanlar arasndakilerden daha fazladr. En geni anlamnda Kltr kavramna Hukuk da girer. Yani kastedilen hukuki bir otonomi olmasa gerek. Buna hi bir devlet msaade etmez. rnein "gze gz, die di" baka bir hukukun temelidir. Hukuku kapsayan bir kltrel otonomi, belli bir aznln kendi aralarndaki anlamazlklarda ksas ilkesini kabul eder ve dier mahkemeler onlara karamaz. Kimsenin byle bir eyi savunduunu sanmyoruz. Demek ki, Kltr kavramna burada hukuk dahil edilmemektedir.
11

Demir kkaydn, Kltrel zerklik Tartmalarna Katk - - "Kltrel zerklik" Tartmalar ve Lenin

66

Kltrden okumuluk yazmlk dzeyi de anlalr. "Kltrl insan" denildiinde, bu anlamda kullanlm olur. Aa yukar bilgili, ok okumu, ok mrekkep yalam demektir. Bunun kastedilmedii de ak. En geni anlamla bile Kltr anladmzda, bundan: 1) Yaam Tarz, 2) Hukuk, 3) Maddi ve manevi deerler 4) Bilgi Dzeyi'ni kardmzda geriye ne kalyor? Herhalde bir ok eyin yan sora u e: 1) Dil, 2) Din, 3) deolojiler. Esas tartmann bu sorunlarla ilgili olduu aktr. O halde eyaya adn koyalm. Kltr gibi ne olduu belirsiz bir kavram yerine, konumuz bakmndan nemli olan bu sorunu ele alalm. Burada yaptmz gibi "Kltrel Otonomi" kavramn analiz edip, kastedilmeyenleri kardmzda, geriye bu nemli e kalda gre; "Kltrel Otonomi" talebi, bu arkadalarn kullanmnda: Dinsel, dilsel, ideolojik Otonomi demektir. imdi bu eyi ve her biri konusunda taleplerimizin neler olmas gerektiini ele alalm. Din'den balayalm. Dinsel Otonomi demek, dini bir cemaatin i ilerinde serbest olmas demektir. Sz konusu olan aznlklar olduuna gre, aznlk dinlerinin i ilerinde serbest olmas demektir. Ama bu zmnen, devletin tand resmi bir din olabilecei anlamna da gelir. Ve bu anlamda, bir talep olmaktan ziyade, Almanya'daki geerli durumu tanmlar, aznlk dinlerine otonomi kavram. nk Devlet, resmen Katoliklii ve Protestanl tanmakta, onlara vatandalardan (bu arada o dinden olmayanlardan da) ald vergilerden bahiler datmakta; ynetici ve memurlarn almaya balaylarndaki yeminlerinde dini unsurlar bulunmaktadr; tatil gnleri Hristiyan dinine gre belirlenmektedir vs.. Buna karlk, rnein Mslmanlar tamamen otonom bir hayat yaamaktadr. badet yerlerini kendi paralaryla yapyorlar. Birok yerde imamlarn kendileri bulup finanse ediyorlar; dini eitim veren okullarn kendileri kuruyorlar vs.. Dinsel Otonomi bizlerin talebi olamaz. O, zaten verili durumu srd rmek demektir. Ama bizlerin talebi, rnein slamiyetin de resmi bir din olmas olamaz. Biz, devletin dinsel inanlara her trl mdahalesine, yani baz dinlerin imtiyazl, bazlarnn imtiyazsz olmasna kar kmal, din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlmasn savunmalyz. Yani Hristiyanla tannan imtiyazlara kar kmal, onun da Mslmanlkla ve dier dinlerle ayn statye getirilmesini savunmalyz. Ama ayn ekilde, kimi akl evvellerin talep ettii gibi, rnein kuran kurslarnn kapatlmas gibi taleplere de kar kmalyz. Her cemaat tamamen kendi zverisiyle istediini yapabilmelidir. O halde bizlerin slogan, dinsel otonomi deil, din ve devletin ayrlmas klasik talebi olabilir. Ancak slamlk sz konusu olduunda durum daha karktr. Din ve devlet ilerinin ayrlmas talebi, dinin belli bir tanmna, yani sadece kiisel bir inan sorunu olduu; kiiyle Allah arasnda bir sorun olduu; dinin baka bir eyi kapsamad anlayna dayanr. Ama baz dinler kendilerini byle tanmlamazlar. rnein slamlk. O sadece bir inan sistemi deildir; ayn zamanda bir hukuk sistemidir. nsanlar aras ilikileri dzenler. Dolaysyla, yaayan deil ama "Ortodoks" slamlkla laiklik ilkesi arasnda uzlamaz bir eliki vardr. Hi bir devlet kendi egemenlik alan iinde baka bir hukuk sistemine msaade etmez. Ama ayn ey slam hukuku iin de geerlidir. Bu durumda sorunun zmnn bir tek yolu vardr: g ilikisi. Gl olann sistemi dieri zerinde bir diktatrlk demektir. Bu durumda sorun udur: Biz hangi hukuk sisteminden yanayz ya da yana olmalyz? Biz laik bir sistemden yana olmalyz. Bu bir inan sistemi olarak Mslmanln devletten bamszl demektir ama ayn zamanda bir hukuk sistemi olarak, onun tannmamasndan yana olmak demektir.

67

Bu, kimi militan slam gruplarla ak bir elikiyi davet eder. Ancak fazla abartlmamaldr. Bu tarikatlarn yesi dahi olsalar Mslmanlarn ou byle bir programdan yana deildirler; ezilenler arasnda yaayan slamlk bakadr; slam felsefesi ve hukuku bakadr. Devlet dininin slamlk olduu dnemlerden bile, halk arasndaki problemleri eri deil rfi hukuka gre zmlemitir. Hatta Osmanl mparatorluu'nda rfi hukuk daha byk bir neme sahip olmutur. O halde bir daha tekrar edelim: Kltrel otonomi kavramnn ieriinde din varsa, sloganmz kltrel, yani dinsel otonomi olamaz. Tek doru slogan devlet ve din ilerinin ayrlmasdr. Gelelim dilsel otonomiye. Sloganmz bir dilsel otonomi de olamaz. Bu talep, azlk dillerinin dezavantajl durumunun korunmas anlamna gelir. Yani devlet azlk dillerinin retilmesine; o dili kullananlar arasnda bir kltrel hayatn gelimesine karmayacak demektir, ki bugnk durum aa yukar tam da buna tekabl eder. Bizim sloganmz Dillerin Eitlii olmaldr. Yani hi bir dile imtiyaz tannmamas; hi bir dilin bask altna alnmamas. Dillerin eitlii, isteyene ana dilinde eitim hakk demektir. Ya da ayn zamanda ana dilini ikinci bir dil olarak seme hakk demektir. Bu okullarn ayrlmasn gere ktirmez. Temel ilke, kimsenin ana dilinden baka bir dilde eitim yapmaya zorlanmamas; ama ayn zamanda ana dilinde eitim yapmaya da zorlanmamasdr. Bu devletin btn yaynlarnn tm aznlk dillerinde yaplmas demektir. Bu televizyon ve radyoda dier dillerin de yaynlarnn bulunmas demektir. Ama btn bunlar "kltrel zerklik" kavramna girmez; dillerin eitlii kavramna girer. Ve kltrel zerklik kavramna kar kan Lenin'in savunduu da budur. Ancak, dil bir aratr. nsan onunla dnceyi iler. Tpk makinelerle doay iledii gibi. Peki, ilenecek olan dnce ne olacaktr? Burada nc eye, ideoloji bahsine geliyoruz. Modern toplumda hi bir dnce yoktur ki ideolojiler yani snfsal karlar d olsun. Kltrel zerklik, eer ideoloji kavramn da ieriyorsa, "ideolojik zerklik" gibi bir samala varrz. Ezilenlerin slogan ancak, ideolojik sava olabilir ki, bunun en uygun koullar fikir zgrln garantileyen kanunlarla oluur. Bu durumda biz, rnein, meslek yasa gibi yasalara kar kmak zorundayzdr." 12 Klasik Marksist yaklam ve kltr kavram erevesinde baktmzda, bugnn moda kavramlar u anlamlara gelirler: "ok kltrllk" = "ok ideolojililik". Bu ise sama bir taleptir, talep olmas sz konusu deildir. Toplumda birok ideolojiler zaten vardr. Bunlar kanunlarla, kararnamelerle ortadan kaldrlamazlar. Toplumsal olarak karlar farkl insan kmeleri, snflar varsa, bu snflarn eilimlerini, karlarn yanstan ideolojiler de olur. Nasl, snflar iktisadi ilikiler alanndan kar, kararname ya da yasaklarla ortadan kaldrlamazlarsa ideolojiler de yledir. "Kltrel oulculuk" = "deolojik oulculuk" anlamna gelir. Fikir zgrl anlamnda de alnabilir. Ama ideolojik mcadele yapmamak olarak da anlalabilir. Yani yeni kltr tanmna gre nasl baka kltrler varsa ve onlar olduu gibi kabul edip, onlara kar bir kltrel sava vermemek; deitirmeye kalkmamak gerekiyorsa, baka ideolojiler de vardr onlara kar da ideolojik bir sava verilmemelidir. Onlar olduu gibi kabul edilmelidir.
12

Demir Kkaydn, Gmenlerin Bir Aznlk Olarak Talepleri Ne Olmaldr?

68

Ama bu iddiann kendisi, ezilenlerin ideolojik mcadeleye gereksinimi olduu anlayna kar bir ideolojik savatan baka bir ey dei ldir. Sorunun z buradadr; kltrel kimlik zerine tartmalar ve kltre bu yeni, politika ve ideoloji d anlam veren bu tartmalar ve sylem, ezilenlerin ideolojisine kar bir ideolojik savatr. Yukardaki alntlardan grlecei gibi, somut talep olarak, bugnk ok kltrllk ya da kltrel oulculuk denen talep, Marksistlerce "dillerin eitlii" olarak ok daha radikal ve kapsaml olarak yz yl nce formle edilmitir. Bugn bu talep, Kayserilinin eei boyayp satmaya kalkmas gibi, adeta Marksistlere kar piyasaya srlmektedir. Kavramn gericilii, sadece politik ve ideolojik olan Kltrden dlamasnda deil; sadece "ok kltrll" sosyalizme kar enstrmantalize etmesinde deil; ama ayn zamanda bugnn dnyasnda gerici bir program oluturmasndadr. Yzyln banda, Kltr Ulusal sorun erevesinde tartlyordu. Farkl milliyetlerden insanlarn, herhangi bir bask ve dezavantaj altnda kalmadan eit ve barl ilikiler iinde en iyi nasl yaayabilecekleri sorusuna bir cevap olarak. O zamanlar, ulusal devletler henz dnyann ok kk bir blmn oluturuyordu. Ortal kaplayanlar, Rus arl, Avusturya Macaristan mparatorluu, Osmanllar gibi, birok ulus ve ulusuluk ncesi uluslarn iinde yaad imparatorluklard. Marksistlerin o zaman nerdii, bugnn Avrupa'snda geerli olandan bile daha radikal ve demokratik bir sistemdi. Bu sistem: uluslarn kaderini tayin hakk ve dillerin eitlii gibi; biri ounluk uluslarn, dieri aznlklarn haklarn korumaya ynelik iki temel ayak zerinde ykseliyordu. Bu taleplerin kurtuluu bir yan vard. Bugnn dnyasnda, ulus ve ulusuluk oktan mrn doldurmu bulunuyor. ok kltrllk talebi, ulus ilkesinin son snadr. Muazzam igc gleri, ok farkl dillerden ve uluslardan insanlar dnyann drt bir yanna datyor. Bu dnyada ucuz igcnn yine en ucuz ekilde yeniden retilmesi iin bir kouldur ok dillilik. Teknik gelime de buna olanak vermektedir. En ilgin rnei bilgisayar alanndaki ANSI ve ASCI kot sistemi ve UNKOT sunar. Bir ka yl ncesine kadar, bilgisayarlarn kapasitesi snrlyd, bu snrl kapasite iinde, olabildiince az bir blm kullanmak iin, ngilizce harflerle snrl yazlabiliyordu. Bugn bilgisayarlarn olanaklar ok gelimi bulunuyor, bu btn dilleri, ince dahil, ieren yeni bir standarda geilmesini mmkn kld. retim alannda da benzer gelimeler bulunabilir. Eski standart retim yerine, birok varyasyonlar ieren retim sistemine geilmi bulunuyor. Byle bir dnyann olanak ve ihtiyalarna denk dyor ve bir engel oluturmuyor artk farkl diller ya da "kltrler". ocuklarn ayn anda drt anadil renebilecei; ok iyi renilmi bir anadilin dier dillerin renimini kolaylatraca; iyi renilmemi bir ana dilin entelektel geliim bakmndan bir engel oluturduu trnden binlerce aratrma yllardr var. Modern tekniin ihtiyac olan igc ve bunun ucuz retilmesi iin; bir yerden bir yere gerektiinde kolaylkla nakledilmesi iin bu "ok kltrllk" gerekli bugnk globallemi ve post fordist kapitalist dnyada. Ama bu, ulus ilkesini ortadan kaldrmyor. Ulusu, modeli ve ideali olan Amerika'da olduu gibi, btn etnik ve dilsel zelliklerinden soyutlayarak, belli bir toprak paras zerinde yaamak ve toplumsal ideallerde bir ortaklk olarak tanmlyor. Bylece, siyasi olanla ulusal olann akmas ilkesine dayanan ulusuluu; yeni ulus tanm temelinde yeniden retiyor.

69

Bunun iin de, kltr, politik olmayanla snrlanyor. Bylece Kltrel olan la, dilsel olanla politik olann akmas gerei ortadan kalkyor. Peki, ulusular uluslarn hep var olduunu iddia ediyorlard, buna karlk ise uluslar ulusuluun yaratt syleniyordu. Ulusuluun bugnk ulus tanmyla, eletirmenlerinin haklln kantlam olmaktan baka bir ey yapm olmuyorlar. Bylece Ulusuluun btn samalyla ortaya kt an geliyor. Peki, hala niye bu ulus savunulsun ki? Artk, hi bir tarihsel, dilsel, geleneksel, kltrel argmana gerek bile duymayan ya da o argmanlar artk kullanamayan ulusuluk, sadece bir toprak paras ve ideal balamnda da olsa niye hala ulus ilkesinin geerliliini savunuyor? nk ulus ilkesi ve bu ilke erevesinde "kltrel oulcu" bir toplum, yeryz leinde bir Apartheit sisteminin oluturulmasnn olmazsa olmaz kouludur. Ulus ilkesi bugnn dnyasnda sadece rkln arac olabilmektedir. Ancak ulus ilkesine dayanarak, insanln byk ounluunu oluturan milyarlarca insan, "gney" ya da "nc dnya" denen rezervuara hapsedilebilir ve onlarca da bu durum meru ve kabul edilebilir olur. Bugnn dnyas iin sosyalist talep, "ok kltr ve etnisiteye dayanan anayasal vatandalk" gibi bir talep olamaz. Byle bir talep, belki kimi lkeler iin hala demokratik bir talep olarak geerli olabilir. Ama sosyalist ve insanla nerilecek bir talep olamaz. Bizim talebimiz: Ulusal olanla, bu ulusal nasl tanmlanm olursa olsun, siyasi olann akmasn ngren, bugnk ulusuluun ilkesini ortadan kaldrmak, ulusu kiinin bir inan ve seim sorunu olarak siyasi alann dna itmektir. Ceza suun cinsinden olmaldr. Gze gz, die di. Mademki bat uygarl, dini ve kltr yle tanmlyor ve politik alann dna itiyor, ona da bu uygarln dini olan ulus ilkesine ve ulusulua niye ayn ceza verilmesin? Bat uygarlnn ufkunun tesinde baka bir uygarln hayali, ie, bat uygarlnn dini olan ulus ilkesinden balamak zorunda deil mi? Demir Kkaydn 06 Nisan 1999 Sal 17:05

70

Kltr ve Politika'ya Devam

Kltrel zerklik Tartmalar Yeniden Canlanrken

Trkiye'deki sosyalist partilerden hi birisi, u ana kadar, Abdullah calan'n sunduu somut bar teklifi ve program konusunda somut bir tavr almad. calan'n sunduu bar teklifini ise gerek PKK gerekse HADEP gibi, birisi u an dnyada en gl gerilla hareketi ve en modern Krt rgt, dieri bin bir engellemeye ramen Krdistan'daki belediyelerin ounu kazanm ve oralarda en byk parti olduunu kantlam iki rgt desteklediini resmen aklad. calan'n bu rgtlerin fiili ya da manevi nderi olduu ise, hi kimse iin sr deildir. Dnn, bir ulusal hareketin en etkili ve en gl hareketlerinin nderi, milyonlarca insann desteini kazanm rgtlerin ve hareketlerin nderi somut olarak bir bar plan neriyor, ama bunun karsnda hi bir tek Trk sol ya da sosyalist partisi bile, soyut bar arlar tesinde somut olarak, "ite bir an nce bara ulamak iin somut bir talep, biz bunu destekliyoruz, ya da en azndan kamu oyunda tarttrmak istiyoruz" gibi bir tavr gelitirmedi. Sanki savaan glerden birinin somut bir bar ars ve program yokmu gibi soyut ve genel laflarla durum geitirilmeye allyor. Elbet bu da bir politikadr. Susua getirme, en can alc olandan dikkatleri uzaklatrma politikas. Bugn, calan'n somut bar talebinden dikkatleri uzaklatrma politikas sadece ve sadece bu savatan kar olanlarn iine yarar. Trk sosyalist partilerinin hepsi, maalesef nesnel olarak, bugnk kritik anda bile, K rt ulusu karsndaki ayn vurdum duymaz izgilerini devam ettiriyorlar. Bir de radikal sol gruplar var. Bunlar da, calan'n teslimiyeti, uzlat gibi gerekelerle, soldan vurarak (ki ayn yaklam ksman legal Trk sosyalist partilerinde de var) somut konu konusunda bir tavr belirlemekten kanyorlar. Bu "pis savan" son bulmas iin somut neriler konusunda susuyorlar. Eer gerekten bir para ciddi politikaclar olsalar, calan'n sunduu bar teklifi ve programnn, ulusal sorunun daha demokratik bir ortamda tartmay; daha doyurucu zmleri dtalamad, aksine bunun yolunu atn inkr etmeden bu bar teklifi ve program konusunda tavr alrlard. Trk solu, legaliyle illegaliyle, radikaliyle reformistiyle eski izg isini devam ettiriyor. Bunda anlalmayacak bir yan da yok. Btn dnyada egemen uluslarn solu hep byle davranmtr. Trk solu da bundan azade olamazd. * zgrlk ve Demokrasi Partisi, Krt sorununda bandan beri gzlerini kapayan bir tutum iindedir. Hatta resmi sylemine yanstlmaktan kanlan dmanca bir tutum iinde demek daha doru olabilir. Ah u PKK olmasayd, u Trkler bu kadar milliyetiliin peine taklmayacak ve sosyalizmin ne olduunu o zaman DP de dnya aleme gsterecekti. DP'nin tavr znde budur. Bu tavrda, ezilen bir ulusu, bir zne olarak, soyut bir zne deil ama somut bir zne olarak, somut rgtleriyle, somut hatalaryla desteklemek yoktur. Ya da bir zne olarak desteklenme koullara balanmtr. Demokratik olunacaktr rnein. iddete bavurulmayacaktr. Cici ocuk olmaldr bu zne eer bir zne olarak var olacaksa, tpk ehirli kk burjuva ve orta snflarn ocuklar gibi. nceden soyut bir bar arsyla, Krdistan'daki savata somut bir tavr almaktan bir l de kurtulmak mmknd. Ama imdi Abdullah calan, son derece minimum taleplerle ve iin ilginci, kendilerinin bile hayr diyemeyecei somut taleplerle ve somut bir bar nerisiyle

71

ortaya knca, o yuvarlak, "pis sava" (ki bu Trkler iin bir "pis sava"tr Krtler iin deil, onlar iin hakl bir savatr, ama DP evrelerinde bu pis sava sanki her iki taraf ta ayn lde pismi gibi kullanlmaktadr veya bu yndeki yanl anlamalara kar en azndan hi bir aklama veya bunun yanl olduunu syleme gayreti de yoktur.) sylemini srdrmek zor olacakt. Burada, Nail Satlgan'n bir zamanlar ortaya att ve Avusturya Marksistlerinden alnm "Kltrel zerklik" slogan birden ne karlyor. Nail Satlgan'n sylediklerinin ierii bir yana, kltrel zerklik slogannn bu sunulu biimi ve zaman bile aslnda, DP'nin, somut tavr alma noktasndan kurtulmas iin atlm bir can simididir. Yeni kutsal forml bulunmutur: Kltrel zerklik. Krtler zaten Trklerin ounlukta olduu ehirlerde younlam deil mi? Krdistan'da bile zaten dier uluslar ve Trkler nfusun yars ve bazen fazlas deil mi? te, territoryal (yersel) olmayan kltre dayanan zerklik tam da zm. Hem ciddi ciddi Marksist olarak zeletiri imkn falan da sunuyor. Sosyalistler imdiye kadar somut zm retemedi diyebilirsiniz ve somut zmnz sunarsnz: Kltrel zerklik. Ama orada somutun somutu bir neri daha var. Hem neriyi yapan her an silahlar susturabilecek gte, en azndan imdilik. Ama nedense bu konuda t kmyor. erii bir yana, somut ortaya koyulu biimiyle, Kltrel zerklik talebi, mral'da ortaya koyulan somut bar teklifine kar susu komplosuna hizmet etmekte, ister istemez de sava taraftarlarnn ekmeine ya srmektedir. Birok kimse bu fikirde olmasna ramen, bunu aka ifade etmekten ekinmekte, bir bekleyi, arkadan, kulisten etkiler ve iteklemelerle bir eylerin deieceini ummaktadr. Bu artk son verilmesi gereken bir yol. nmzde ok zaman yok. nmzdeki aylar, en fazla bir iki yl, Trkiye ve Krdistan'daki gelimelerin kaderini belirleyecek. Ya bar ve en azndan her eyin daha demokratik bir ortamda tartlmasna salayacak bir demokratikleme ve Krt gerekliini inkrn braklmas ya da sava ve rme. Alternatif bunlar. Bu somut alternatif iinde, Trkler ve Krtlerin kendi ilerindeki btn kartlar yeniden karlm bulunmakta ve saflar yeniden dzenlenecektir. Tutkulu ve sert tartmalarn, yepyeni saflamalarn dnemine giriyoruz. O halde byle dnemlerin gereine uygun o lan yaplmaldr. O klece Ezop diline, diplomatik nezakete son. Yuvarlak deil keskin, flu deil net ifadeler gerekiyor. * Nail Satlgan'n be yl nce atlm ve bu gn DP tarafndan yeniden ortaya srlen Kltrel zerklik talebi bugn ortaya atl biiminin somut politik anlam bir yana, ieriiyle nasl peki? Gerekten, sosyalistlerin savunmas gereken bir talep ve zm m? Geen sayda yaynlanan "Kltr ve Politika" balkl yazy yazdmzda ne Nail Satlgan'n ne de calan'n yaz ve nerilerinden haberimiz yoktu. Orada yaznn sonlarna doru aynen yle yazmz: "Bugnn dnyas iin sosyalist talep, "ok kltr ve etnisiteye dayanan anayasal vatandalk" gibi bir talep olamaz. Byle bir talep, belki kimi lkeler iin hala demokratik bir talep olarak geerli olabilir. Ama sosyalist ve insanla nerilecek bir talep olamaz." Bu gn de ayn kandayz.

72

Trkiye iin, somut bar balam ve gler ilikisinde bu talep demokratik olarak geerliliini srdryor. Bu nedenle, bizim bir sosyalist ola rak talebimiz olmamakla birlikte, Krt ulusal hareketinin somut nerisi olarak biz onu destekliyoruz. O yazy yazarken, "Kltrel zerklik" talebinin yeniden piyasaya kp bir aktalite kazanacan dnmemitik dorusu, bu nedenle, Kltr' politikann d olanla tanmlayan ama aslnda kendisi bylece bir politik tavr ifade eden yaklamla bir atmaya girilmiti o yazda. imdi ise, tpk 19 yzylda olduu anlamyla kltrel zerklik tartmaya giriyor. Yani onun politik bir ierii var. Peki bu takdirde sonu ne oluyor? Bu konuyu, Almanya'daki gmen Trkler, 1980'li yllarda bir sre tartmlard. O zamanlar, bu gnk DP izgisine damgasn vuranlarla ayn kkten gelen Gmen grubu (ki Taner Akam en nde gelen ve bilinen isimdi) Lenin'i eletiriyor ve Kltrel zerklik talebini ne karyordu. O dnemde, biz de buna kar bir ka yaz yazmtk. Bunlardan biri de, zellikle yanl anlamalar gidermeye ynelik, bir tartma iin en azndan bir bilgi temeli salayacak, kavramsal netlik salayacak "Kltrel zerklik tartmalar ve Lenin" balkl yazyd. (Bundan baka "Snnet'le Balayan Kltr Tartmalar ", "Gmenlerin Bir Aznlk Olarak Talepleri Neler Olmaldr?" gibi bu yazy tamamlayan iki yaz daha yazmtk.) imdi, yle grlyor ki, nmzdeki dnemde bu Kltrel zerklik tartmalar yeniden canlanacak. Bu vesileyle, hem Trkiye'de bu ynde yryecek tartmaya bir temel olmas bakmndan, hem de buradaki gmenler hareketinin bir gemi deneyinin yeni kuaklara ve ksmen de Trkiye'deki sosyalistlere aktarlmas bakmndan bu "Kltrel zerklik Tartmalar ve Lenin" balkl yazy aktaryoruz. Yazda Almanya veya Alman ehirleri iin sylenen her ey aynen Trkiye ve Krdistan'a da aktarlabilir. unu belirtelim, aadaki yaznn banda Kltrel zerklik talebi konusundaki yanl anlamalara da deinilmekte. Nail satlgan'da byle bir yanl anlama bu anlamda yok. O kltrel zerklii territoryal olann karsnda yani o zamanki tartmadaki anlamyla alyor. (13 Temmuz 1999 Sal) (Burada tekrar olmamas iin derlemede zaten yer alman yazy aktarmyoruz.)

73

Drdnc Blm Kltrel ve Politik Tercihlerin Farkll zerine Bir Forumda Tartmalar

Kltrel ve Politik Tercihlerin Farkll zerine Aklama (1)

brahim Seven adl kii unlar yazd hakkmda: "ORHAN PAMUGUN ANDRE GIDE IN TRKLERDEN VE TRK ELBISELERINDEN GRENMESI ILE SELANIKLI MUSTAFANIN DE BENZER SEKILDE TRK VE TRK ELBISELERINDEN ASLINDA IGRENDIGINI YAZMASI DEMIR KCK AYDININ KRT MZIGINI HIC SEVMEDIGINI YAZMASI HATTA IGRENDIGINI TRKLERI SEVMEDIGINI ASLINDA KUZEY AVRUPALILARI BEGENDIGINI SYLEMESI TRK MZIGINI HIC SEVMEDIGINI SYLEMESI BU YAZININ BURDA DA TARTISILMASINDA YARAR VAR:" DEMIR KCKAYDININ KRT DSMANLIGI MZIGI SARKLI TM INSANLARA NEFRETI VE KEMALIST ASAGILAMASI MHP NIN KRT DSMANLIGINDAN AZ DEGILDIR: O KRTLERI KENDI SIYASI AMACI ICIN KULLANABILECEGI BIR KITLE OLARAK GRYOR WASPLARIN DSP CHP VE SOLDA MHP DEN DAHA FAZLA TEMSIL EDILDIGINI DSNMEK GEREKIR:" Bir ka gn nce baka bir yerde de yle yazd: "DEMIR KCKAYDININ KRT DSMANLIGI MZIGI SARKLI TM NSANLARA NEFRETI VE KEMALIST ASAGILAMASI MHP NIN KRT DSMANLIGINDAN AZ DEGILDIR: O KRTLERI KENDI SIYASI AMACI ICIN KULLANABILECEGI BIR KITLE OLARAK GRYOR WASPLARIN DSP CHP VE SOLDA MHP DEN DAHA FAZLA TEMSIL EDILDIGINI DSNMEK GEREKIR:" Bu artk her trl ahlaki lnn geersiz olduu bir durumu gsteriyor. Bu iddialar benim baka birisiyle Kltr sorunlar zerine yaptm bir tartmada yazdklarma dayanlarak ortaya atlyor. Fazla bir aklama yapma gereini grmeden bu

74

iddialara temel olan metni aaya aktaryorum. Orada yazdklarmdan brahim Seven'in kard gibi bir sonu karmann ne anlama gelecein okuyanlar karar versin. Allah kuru iftiradan korusun. Baka bir forumda, Vaner Alka adl bir tartmac, benim kltr konusuna kafa yormadm, memleketine gittiinde yal bir kadnn mahalli iveyle anlattklarn nasl hayranlkla dinlediini, bu kltrel yaknlklar nemsemediimi syleyen bir yaz yazmt (bu yazy bulamadm iin buraya koyamyorum). Ben de bu kiiye cevabmda, politika ve kltr konularnda birok yaz yazdm, ama anlatt trden kltrel yaknlklarn veya tercihlerin politik tavr allarla bir ilgisinin olamayacan ve olmamas gerektiini belirtmek iin, bu ilgisizlii bizzat kendimden rnekler vererek gstermeye almtm. Ve yle yazmtm: "Ulus, Kltr konusunda yazdklarna gelince. Aslnda sorularnn hepsinin cevab yazdm yazlarda var. lk frsatta ayrca gstermeye de alrm. Bu brahim Seven ii yznden esas yazdm bir yazya ara vermek zorunda kaldm. O yazda da zaten bir ksm cevaplar bulursun. Yanz unu syleyeyim: benim milliyetim yoktur ama Ege oveniyim demitim bir zamanlar. Yani u senin kltr dediin konu. Ama bunun politik bir anlam yok ki. Ege'nin dalarn, insanlarn, denizini, havasn, suyunu sevmemin, ocukluumun getii yerlere duyduum bu zlemin, ac biberli kuru fasulye sevmekten farkl bir anlam yok. Dolaysyla bizim buralardaki tartma konularmzla ilgisi yok. Ama bir hkmet kar da, bu yemei sevenler oy kullanamaz der ise, bu politik bir anlam kazanr. Zaten Trkiye'de byle oluyor. Barts tartmas nedir? Ya da byk ve favori kesme giriimleri. te uluslar da bu mekanizmayla yaratlyorlar. Daha aklayc olabilir belki. rnein ben Krt ulusunun haklarn tavizsizce savunuyorum. Ama rnein Krt mziini hi sevmem, hele son yllarn iinde milliyeti motifler olan Krt mziklerini dinlemek bana ikence gibi gelir. Bunu gizlemek gereini de hissetmem. Politik tavrma bakp benim Krt mziinin bir mptelas olacam dnen bir sr Krt tandm hayal krklna uram hatta ok yaamtr. ok sonra politik bir tavr alla bir kltrel yaknlk arasndaki fark kabul etmek gerektiini , biraz zor da olsa, anlayp beni de yle kabul etmilerdir. Trk mziini de sevmem. Yllardr Trk mzii dinlemedim. Sosyalist olduuma bakp benim Alevi mziini ya da devrimci mzikleri sevdiimi dnenler de benzer hayal krklklar yaar. Devrimci mzikleri de sevmem. Ama devrimcilerin lanetledii Orhan abimizi ve Mslim babay dinlerim. nsan olarak Trkleri pek sevmem, Kuzey Avrupallar, yani u emperyalist lkelerin insanlarn ok beenirim. Rock., Blues, Caz, Klasik, Tom Waits vs. dinlerim. Bu yeryznn beyazlarna kar bir politik program iin mcadele etmemi etkilemez. Ege'nin batsna ait Akdeniz mzikleri dinlerim. Ama politik olarak, o batya katlmaya

75

kalkmayn derim vs., vs.. Ama btn bunlarn politikayla bir ilgisi yok. Bu konularda ok aklayc yazlar yazdm (Enternasyonalizmin Sonu, Milliyetiliin Sonu; Kltr ve Politika gibi yazlar zikredebilirim) dnyorum. Ancak kimse bu yazlarn dayand kitaplar okumu deil. Ondan dolay anlalmyor. Ve nihayet milliyetiliin ve milletin ne olduunu milliyetiler anlayamaz. Size enternasyonalizmin sonu balkl yazda szn ettiim kitaplar okumanz nermekten baka bir ey syleyemem." brahim Seven denen kii, aklnca bunlar grnce, hemen altn madeni bulmu gibi zerine atlad ve siyasi olarak beni ypratmak iin yukarda yazdklarm tahrif ederek ve balamndan kararak orada burada sk sk ortaya atmaya balad. rnein, bir ka gn nce yle eyler yazd: "DEMIR KCKAYDININ KRT DSMANLIGI MZIGI SARKLI TM NSANLARA NEFRETI VE KEMALIST ASAGILAMASI MHP NIN KRT DSMANLIGINDAN AZ DEGILDIR: O KRTLERI KENDI SIYASI AMACI ICIN KULLANABILECEGI BIR KITLE OLARAK GRYOR WASPLARIN DSP CHP VE SOLDA MHP DEN DAHA FAZLA TEMSIL EDILDIGINI DSNMEK GEREKIR:" imdi yukarda yazdklarmdan benim Krt dman olduum; nefret ettiim gibi bir sonu kar m? Ben orada kltrel yaknlklardan ya da beenilerden ve bunlarn politik tavrlarla arasnda bir ilgi olamayacandan, en azndan olmamas gerektiinden sz ediyorum. Adam buradan benim Krtleri siyasal amalarm iin kullandm sonucunu karyor. Yani bir ulusal hareketi destekliyorsanz, ya da baka bir hareketi, o hareketin mziini sevmek zorundasnz; ya da ulusal bir hareketi destekliyorsanz, ulusal duygular okayan mzikleri. Bu iddiann ardnda en azndan byle bir var saym vardr. Ama bu bay iin, bunlarn hi nemi yoktur. O PKK'nn imdiki politik izgisini ihanet, ben ise Trkiye ve Krt mcadelesindeki tkanmann nn aabilecek bir izgi olarak gryorum ya, benim tavrm gzden drebilmek iin her yol serbest. Birbiriyle ilgisiz eyleri bir araya getirip, tahrif edip, balamndan koparp her trl olumsuzluu kar tarafa atfedebilir. Eh bu tam da kafasndaki emaya da uyuyor. Eh Demir de Rumelili, WASP, Atatrk de yleydi ve Trk mziini yasaklamt, ite zaten ayn eyler. Demir'in bu gn Krtlere ilikin tavr da znde onlara dman, aalayan bir tavrdr, onlarn yannda grnyorsa aslnda mziklerini sevmedii Krtleri kullanmak iindir. imdi de ayn grlerin baka bir versiyonunu Arafiyan'a yazm. yle diyor: "ORHAN PAMUGUN ANDRE GIDE IN TRKLERDEN VE TRK ELBISELERINDEN GRENMESI ILE SELANIKLI MUSTAFANIN DE BENZER SEKILDE TRK VE TRK
76

ELBISELERINDEN ASLINDA IGRENDIGINI YAZMASI DEMIR KCK AYDININ KRT MZIGINI HIC SEVMEDIGINI YAZMASI HATTA IGRENDIGINI TRKLERI SEVMEDIGINI ASLINDA KUZEY AVRUPALILARI BEGENDIGINI SYLEMESI TRK MZIGINI HIC SEVMEDIGINI SYLEMESI BU YAZININ BURDA DA TARTISILMASINDA YARAR VAR:" DEMIR KCKAYDININ KRT DSMANLIGI MZIGI SARKLI TM INSANLARA NEFRETI VE KEMALIST ASAGILAMASI MHP NIN KRT DSMANLIGINDAN AZ DEGILDIR: O KRTLERI KENDI SIYASI AMACI ICIN KULLANABILECEGI BIR KITLE OLARAK GRYOR WASPLARIN DSP CHP VE SOLDA MHP DEN DAHA FAZLA TEMSIL EDILDIGINI DSNMEK GEREKIR:" Adam baya kurnaz. rnein, devrimci mzii de sevmem diyorum. Politika ile kltrel yaknlklar arasndaki fark belirlemek iin, ama buna hi dokunmuyor bile. Ama adamn ufku yle dar ki, kendi dnyas ve problematikleri dnda baka dnyalar ve problematikler olmasn hi bir zaman kavrayamyor. Her eyi kendi paradigmasna indirgiyor. Benim rneklerime biraz dikkat eden, orada bir Krt Trk deil, ehir ky sorunu olduunu fark eder. Yani ben ehirli insann duygu ve dncelerini yanstan; zellikle, ehirlerin varolarnn; yoksullarnn duygularn yanstan mzikleri severim. Bunun Krt ya da Trk olmasnn bir nemi yoktur. Bunu da zaten, biraz okuduunu anlayan fark eder. Mslim babay ve Orhan abiyi dinlerim diyorum. Yani Arabesk denen mziin iki klasiini ifade ediyorum. Orhan 60'l ve 70'li yllarda ehre gen Karadenizli ve Anadolularn; Mslim ise daha ziyade Krtlerin dnyasn yanstmtr. Ama her ikisinde de anlatt artk kyl olmayan ehirli yoksul insann dnyasdr. Ona hitap ederler ve onu yanstrlar. Bu ikisinde de ulus, ulusal duygular vs. hi bir rol oynamaz. Eer demek mmknse onlar snfsal paradigmann ocuudurlar. Ayn ey, bat mzii iin sylediklerimde de grlr. Rock, Blues, Caz, Tom Waits dinlerim diyorum. Bunlar hep ehir mzikleridir. Bunlardan sadece, Blues ky kkenlidir. O kyllk bile bizim dounun kyll deildir. Dnn klelii yaayan siyah kylnn mziidir. Kald ki, ben onda bile daha ziyade, ehir Blues'unu severim, klasik kyl Blues'i bana ar gelir, yorar. Ya da Rembetiko, Tango dinlerim. Onlar da ehir mziidir. ehirlerin alt tabakalarnn mzikleridir. Bu mziklerin hepsi (Cazz, Rembetiko, Tango, Arabesk) bordellerde ortaya kmtr.

77

Kltrel ve Politik Tercihlerin Farkll zerine Aklama (2)

Sayn Yrk, En azndan benimle ilgili ksmlar aydnlataym. Bir tartma forumunda, tartmaclardan biri, kltrel zlemlerinden bahsetmi ve benim kltr konusunda bir ey sylemediim eletirisinde bulunmutu. Ben de ona bir cevap vermi ve orada, sz konusu ettii anlamda kltrel sorunlarla politik sorunlar arasnda dorudan bir iliki olmadndan sz etmitim. rnein, bir milliyetim olmamasna ramen Ege oveni olduumu; Ege'nin yemekleri, mzii, denizi, iklimi, konumalar, adetlerini ok sevdiimi ve zlem duyduumu anlatm ama bunun politik bir sorun olmadn; burada politik sorunlar tarttmz belirtmitim. Bundan sonra da politik sorunlar ile kltrel sorunlar arasnda bir iliki olamadn daha da somutlayabilmek iin, kendimden rnek vermitim. Krt mcadelesinin tavizsiz bir savunucusuyum ama rnein Krt mziini sevmem; Blues, caz, klasik, Tom Waits dinlerim. Trkleri insan olarak sevmem Kuzey Avrupallar severim ama politik olarak Avrupa'ya kar bir sava iindeyimdir; solcu olduum halde trk, Alevi mzii, devrimci mzik dinlemem sufi mzii, ezan Muhammedi, Mevlit, kilise mzii, Orhan Gencebay, Mslim Grses dinlerim anlamnda bir eyler yazmtm. Bu bay da bunlar ald ve aklnca bana kar kullanmaya alt. Ey millet bakn Demir ne kadar berbat bir adam, Krt mziini ilkel buluyormu falan trnden bir eyler yazd. (Aslnda ben, hi bir mzii "ilkel" bulmam, ilerleme fikrine olduka eletirel yaklaan bir insanmdr. Ben sadece sevmediimden sz ettim, o da ilkelliinden falan deil, o mziin ifade ettii duygu ve dncelerin benim dnyama uzak olmasndand. Bu uzaklk da aslnda ky ve ehirle ilgiliydi. Kendim hi bir zaman kyde yaamadmdan, kyl dnyasn bilmem, o dnya beni okamaz, birazck Ege trklerinde falan o dnyayla balant kurabilirim. Ama ehre gm, tpk, Tangonun, Rebetikonun, Cazn veya ehir Bluesunun Krt ehirlilerdeki karl olan Mslm Grses ile bir balant kurabilirim. Zaten orada okuyana ipucu vermek iin bir yanl anlamaya kar "Mslim Baba"dan sz etmitim. Bu bile onun iddiasnn samaln gsterirdi.) Ayrca diyelim ki, ilkel de bulsam ne deiir? Bu benim politik tavrm etkilemedikten, ben bu ayrm yaptktan sonra. Neyse. Eh orada bat mzii falan sevdiimi de sylyorum ya, o hemen buradan, ite aln size bir bat hayran Wasp gibilerden bir eyler yazd. Orada da her zamanki gibi ne dendiini anlamak, yazlanlar zerine biraz dnmek gibi bir derdi yoktu. Ben rnein, kuzey Avrupallar sevdiimi, yani ngilizler ve skandinav lkeleri insanlarn insan olarak sevdiimi sylemitim. Tabii benim yazlarm bilenler iin ne kastettiim aktr. Orada, binlerce yllk medeniyet kleletirilmesine uramam, bir bakma dorudan

78

ilkel sosyalizmden modern kapitalizme gemi toplumlarn insan tipine bir olumlama vardr. Nasl 500 yllk klecilik Afrikalnn ruhunu kleletirmi ve onu insanlktan karmsa; nasl elli yllk Trk smrgecilii Krt'leri "dkn" yapmsa; 5000 yllk snfl toplumlarn eski uygarlklarn topraklar zerindeki insanlar ne lde insanlktan kard tahmin ed ilebilir. Engels bile buna, bsen'in eserleri balamnda deinir. Hi bir zaman topran klesi olmam bir Norvelinin bir Alman karsnda gerek bir insan olduundan falan sz eder. Yani ben byle bir tartma balamnda bende olumu bir anlay ifade ediyorum ama bu anlay sonucu o kuzey Avrupal insanlar sevmemin benim politik tercihlerimi belirlemedii ve belirlememesi gerektiini sylyordum. O ise bana kar insanlarn geri yanlarna hitap ederek beni ktlemeye urayordu.

79

Beinci Blm Snf Kavramnn Kltrel ve Tariuhsel boyutu ve Bunun Ortaya kard Sorunlar zerine zgr Politikaya Yazlm Yazlar

Politik Beklentiler ve Kltrel Snrlar

Hayal krklklar daima beklentiler lsnde byk olur. Hi bir beklentiniz yoksa hi bir hayal krklna da uramazsnz. Krt Ulusal Hareketi'ni oluturan hareketlerin ou, ilk doularn Trk sol hareketinin iinde yaadlar. Bu nedenle ondan ok eyler de be klediler. Ama Trk sol hareketlerinden beklentilerine uygun davranlar grmedike, beklentileri lsnde byk hayal krklklar yaadlar ve bu nedenle o lde de sert eletirilerde bulundular. Ama bu beklentilerin byklnn nedeni sadece iinden km olmak deildir, bir bakma kar tarafn deerini ve gcn abartma; kendi deerini ve gcn grememe, yani bir bakma hala dnsel bir bamszla ulaamamann da sonucudur. Denebilir ki, Krt hareketinin hayal krklklar lsnde Trk solcularna eletiri yneltmesi, onlardan beklentilerinin hala bitmediinin ve onlarn yapmasn bekledikleri ileri kendisinin yapabileceine gveninin olmamasnn bir gstergesidir. Trk solcularna ynelik sert eletiriler, ifade edilmemi olsa bile, Trk solcularndan byk beklentilerin, dolaysyla da Krt hareketlerinin henz tam olgunlamamlnn bir ifadesidir. Krt Ulusal Hareketi, Trk solundan hi bir ey beklememelidir; beklememeyi renmelidir. Bir beklentisi olmaz ise, daha batan, onun, ezilen ulusun sorunlar karsnda btn egemen ulus, rk, cins snflar gibi davrand, davranaca, baka trl olmasnn da beklenemeyecei; yani imtiyazlarnn klesi olduunu bir veri olarak alr ise, o zaman eletirmeye gerek bile duymaz. Onu bylece gerek yerine koyduunda da artk prensip zerine tartma biter ve pratik, somut hedeflere ynelik taktik esneklik balar. Yeni politikann z: Krt Ulusal Hareketinin Trkleri de kurtarmaya kalkmasdr. Yani bir dier deyile, bir ulusal hareketten bir sosyal harekete dnme niyeti gstermesidir. Bunun baarl olmas iin ise, Trklerin en geni muhalif kesimlerinin bir araya gelmesi gerekmektedir. Bu grevi, Krt Ulusal hareketi imdiye kadar hep Trk solcularndan bekledi ve beklentileri de hep hayal krklyla sonuland. Yeni politika bu tr beklentileri de terk etmeyi gerektiriyor. Hareket hatt Trk solundan hi bir ey kmayaca ve kamayaca varsaymna dayanmaldr. karsa, fazladan gelmi Tanrnn bir ltf gibi elbette seve seve kabul edileb ilir. Trk solundan niye bir ey kamaz?

80

nk Trk solu Krt hareketinin aksine yllardr bir gerileyi yaad. Krdistan'da Krtler siyasi bakmdan dev admlaryla ilerlerken, Trk solu da tm Trkler gibi, bildiklerini de unutup geriledi. Ya eskinin grlerini yaayan bir fosil gibi talaarak srdryor ya da gnn moda ve ii bo klielerinin ardnda oradan oraya savruluyor. Denebilir ki, radikal ve yoksullara dayanan eilimler birinci; daha orta snflara dayanan eilimler ikinci trde dnp davranyor. Krt Ulusal Hareketi, Trklerin ounluunu, "Demokratik Cumhuriyet" dedii programna kazanabilmek iin, Trk solunun gettosunun sirenlerinin arlarna kulaklarn tkamaldr. Bunun ilk koulu da, ondan beklentilerin terk edilmesidir. Krt Ulusal Hareketi, iin baa dtn grmelidir. in baa dtn grmek ve Trk sol hareketinden hi bir ey beklememek, yeni politikay baarya ulatrmak iin, bu gnk koullarda, bir ruhsal dnm olarak arttr. O zaman her ey baka bir k altnda grlebilir. O zaman eitli aydn ya da sol gruplarn rekabetleriyle tkanm gettonun iine girmeden, onun etrafndan dnlp bu getto kuatlabilir ve ancak ondan sonra kazanlabilir. Trk'lerin ounluunu, dinamik ve genliini soluyan Krt Ulusal Hareketi, nasl kazanabilir? Soru budur. Bu sorunun cevab, hemen partilere, eilimlere ve kiilere baklarak aranmadan nce, sosyolojik dzeyde verilmelidir. Yani Krt Ulusal hareketi, hangi toplumsal kesimlere dayanmaldr? Ne orta snflarn DP'sinin, ne de radikal sol hareketlerin rgtleyemedii, bir lde Refah tarafndan kaplm, ama byk ounluu hala parsellenmemi olan, batnn ehirlerindeki Krt yoksullar ve iiler, byle bir toparlanmann ekirdei olabilir. Krt Ulusal Hareketi nasl Ankara'dan kp Krdistan'a ayak bastnda, Krdistan'n en yoksul blgelerinin, ehir ve kasabalarn yoksullarna dayand; ve bu sayede Trk solunun iinde bir renci grubu olmaktan bir ulusal uyann ve ayaklanmann hareketi oldu ise; imdi ayn yolu, ama bu sefer ters ynde, Krdistan'dan Batnn ehirlerine doru kat ederken, ehirlerin o en yoksul Krt ii , isiz ve emekilerine dayanarak, toplumsal bir canlanma hareketi olabilir. Bu sadece bu kesimlerin toplumsal konumlar nedeniyle de deil, bu kesimler henz Trkiye'nin en "bakir" kesimleri olduu iin de gereklidir. Bir toplumsal kesim, bir kere politize olup belli partiler tarafndan paylald m, bir daha orada baka ve yeni rgtlenmelerin; baka ve yeni sorunlarn egemen olmas, adeta olanaks z hale gelir. Ev doludur, yenilerine yer yoktur. Zorla girmek, byk atmalara ve enerji kayplarna ve hedefin gzden yitirilmesine yol aar. Trkiye'nin batsndaki btn dier kesimler, adeta sol, islamc ve faist partiler tarafndan paylalm bulunmaktadr. Tek Krt yoksullar imdilik bu paylamann byk lnde dndadrlar. Refah'n etkisi ise, gemiin kalnts ve derine ilememi ve bu gnk politik konjonktrde kolayca temizlenebilecek bir etki olarak grlebilir. Peki ehirlerin bu yoksullarna nasl ulalabilir? Bunlar batnn ehirlerinde nasl bir atlmn ekirdei olarak bir politik zne haline getirilebilir? Yeni Program bunun politik koullarn yaratyor, Trk solundan beklentilerin terk edilmesi psikolojik koullarn yaratr. Ama bunlar

81

henz iin badr. En byk zorluk, kltrel engellerdedir. PKK, Trkiye'nin en geri, en yoksul blgelerinde ve en yoksul insanlar arasnda glendi, kkleri hep orada oldu; dolaysyla o blge ve insanlarn kltrel biimleri ona damgasn vurdu. PKK aslnda, politik olduu kadar, bir kltrel dnm ve modernleme hareketidir. Zaten onun gc bir politik dnmn kltrel dnm ve modernleme hareketiyle senkronize olmasndan gelir. Bu dnmler birbirlerini beslemilerdir. PKK bir politik hareket olarak bu kltrel dnmleri hzlandrm; onlar sradan bir kltrel modernleme ve dnm hareketi olmaktan karmtr; ama bu Kltrel modernleme de, PKK'nn bir saman alevi gibi bymesine ve insanlarn ona ou kimsece anlalmayan ballklarna yol amtr. rnein PKK'nn Krt kadnna verdii zgrlkler; kadn o feodal bukalarndan kurtarma; kadnlarn ona en byk fedakrlkla adeta borlarn derce sarlmalarnn ardndaki nedendir. Denebilir ki PKK aslnda bir kadn hareketidir. Kocalarna bask yapp onlar zorla politik aktiviteye iten, ocuklarn gerillaya yollayan kadnlarn ve aile basksna kar isyan eden gen kzlarn hareketidir PKK. Ama btn bunlara ramen, PKK yine de, kendisini oluturan ve destekleyen kitlenin kltrel snrlarnn damgasn tar. Ona damgasn vuran hala byk lde feodal ve kyl kltrnn izgileridir. Alkanlklar ve gelenekler sanldndan ok daha gldr. Bu g nedeniyledir ki, calan da bir ok yerde, enerjisinin yzde doksan bei ni bu sorunlara ayrdndan yaknmaktadr. Krt Ulusal Hareketinin ehirlere gm Krtler arasndaki etkisinin snrl kalmas ve onlar rgtleyememesinin ardnda, onlara ynelik bir program olmamas kadar, PKK'nn politik kltrnn bu artk ehirli olmu Krt yoksullar iin itici etkilerinin de ok byk bir rol vardr. Ama artk ehirlerde bym ve Krt ulusal hareketinin dinamizmini temsil eden yeni gler vardr ve bunlarn enerjisi ve inisiyatiflerini harekete geirecek koullar yaratlrsa; tpk Gerillann ilk yllarndaki gibi bir mucize bile yaratlabilir. rnein HADEP'in temelini oluturan ve artk yllardr ehirlerde yaayan yoksullar ve kadnlar bu toparlanmann ekirdei olabilir. Ama bunun iin, onlarn inisiyatiflerinin ve yaratclklarnn serbest braklmas gerekmektedir. En kk birimlerde bile partililer o temsilcilerini hi bir atama olmadan kendileri semeli; kararlar kendileri alp uygulamal ve bu bylece bir piramit gibi ykselmelidir. Disiplinin temeli bu inisiyatif olmaldr. Atamalar yerine, o kiilerin kendi kaliteleriyle insanlarn gvenini ve sevgisini kazanp seilmeleri yoluna girilmelidir. Bu ayn zamanda bir gven oylamas anlamna da gelir. Ancak, bu geni kitlenin giriimleri ve inisiyatifi, Batnn ehirlerindeki yoksul Krtlerin de anlayabilecei ve kendilerini bulabilecekleri bir hareket yaratabilir. Ancak bu yoldan, Batdaki o tkankla son verilip baka glerin harekete gemesinin zemini hazrlanabilir. O parsellenmi kesimler sarslp yeniden davrana sokulabilir. Bu ehirli yoksullar kitlesinin davranlar ve politik kltr ok baka olacaktr. Hatta bu Krt ulusal hareketinin geleneksel olarak ekirdeini oluturmu kesimlerde kuku ve gvensizlik bile yaratabilir. Ama kltrel biimler ile politika arasnda bire bir uyum olmad kimse iin bir sr olmamaldr.

82

18 ubat 2000 Cuma

83

Snflarn Tarihsel ve Kltrel Konumlan

Geen yazda, kolaylk olsun diye, temel snf, yani burjuvazi, kk burjuvazi ve ii snfn, iktisadi ilikiler iindeki konumlar bakmndan ele alm ve bu ilikinin, yer yzndeki ii snfnn blnmesi nedeniyle, nasl bir yer deitirmeyle sonulandna dikkati ekmitik: Burjuvazi (liberal), kk burjuvazi (radikal), ii snf (sosyalist) biiminde de ifade edilebilecek klasik konumlan yerini, burjuvazi (liberal), iiler (reformizm,sosyal demokrasi) ve kk burjuvazi (kzla boyanm radikalizm) eklinde bir konumlana brakmtr. Ne var ki, bu konumlan yatay bir ilikiyi ve yer deitirmeleri ele alr. Snflar aras iliki, sadece yatay bir ilikiyi deil, zamansal ya da tarihsel bir ilikiye de karlk der ve bu ilikide, snflarn konumlar, yatay ilikiden tamamen farkldr. Modern toplum, gerekte saf olarak var olmaz, gemiin kalntlaryla bir aradadr. Gemiin kalntlarn ise, kk burjuvazi temsil eder her eyden nce ezilen snflar iinde. Buna karlk ise, ii snf, bir bakma, bu toplumun inkarn, gelecei, onda domakta olan. Soruna sadece ekonomik ilikiler, zenginlik ve gelirler balamnda baktmzda, kk burjuvazi, iiler ve burjuvazi arasndaki blgede yer alr; ama, tarihsel ve kltrel boyutuyla baktmzda, bu sefer Kk burjuvazi ve iiler ularda yer alrlar; biri gemii dieri gelecei temsil eder; burjuvazi bunlarn arasnda yer alr. Kapitalizm ncesi, kk burjuvazide, kapitalizm burjuvazide, sosyalizm iilerde, ifadesini bulur. Gelecekle gemiin arasnda burjuvazinin ve kapitalizmin imdisi vardr. O halde, kk burjuvazi, kapitalizmden daha alt ve geri bir retim ilikisini ve kltrel yapy temsil ettiinden, kapitalizmi ama yeteneinde olamaz, onun karsnda zafer kazandnda bile en fazla ona bir genlik as verir. Jakobenizm denen kk burjuva radikalizmini, Marksn burjuva grevlerin plebiyen yollarla yaplmas diye tanmlamas da zaten bu anlamdadr. Tarihsel olarak burjuva uygarlndan daha geri bir retim ilikisinin snfsal ifadesi olduundan, kk burjuvazinin ufku, burjuva uygarlnn ufkunu aamaz. Bu kltrel ve kavramsal temelden yoksundur. Kk burjuvazinin muhalefeti, ne kadar keskin ve radikal biimler alrsa alsn, programatik dzeyde btnyle burjuva uygarlnn ufku iinde kalmaya mahkumdur. rnein yirminci yz ylda btn geri lkelerde v e demokratik hareketlerde olduu gibi, kendini ne kadar sosyalist bir sylemle ifade ederse etsin, szlerin ve kavramlarn gerek anlamlarna ve kullanmlarna bakldnda, onlarn burjuva uygarlnn ufkunu aamadklar grlr. Dolaysyla burjuva uygarl tarafndan teslim alnmaya mahkumdurlar. Kk burjuvazinin burjuvazi karsndaki en byk siyasi baarlar bile, kltrel yenilgilere karlk der. Kk burjuvazinin burjuva uygarln her fetih edii, onun tarafndan fetih edilile sonulanr. Kk burjuvazi ve ii snfnn burjuva uygarl ile ilikilerini bir tarihsel analojiyle aklamay deneyelim. Uygarlkla karlaan ve onu fetih eden gebe uluslar, bu fetih

84

ettikleri tarafndan fetih edilirler. Yktklar uygarln yerine, ondan daha stn bir uygarlk kuramazlar, en fazla ona yeni bir atlm ve canlanma salarlar. nk onlar, iinden geldikleri retim ilikilerinde, o fetih ettikleri uygarln tm kurumlarn kapsayacak bir kltrel temelden ve kavramsal aralardan yoksundurlar. Ancak, benzer gelimilik dzeyine ulam, rnein yerleik bir kent yaamna gemi halklar bir eski uygarl fetih ettiklerinde yeni ve baka bir uygarlk kurabilirler. nk onlarda, artk bir uygarln kurumlarn kapsayp rgtleyecek bir kltrel ve kavramsal temel vardr. Bu iki farkl biimden birinciye gebe Trkler rnek gsterilebilir. Hi bir yende orijinal bir uygarlk kuramazlar, fetih ettikleri tarafndan fetih edilirler. Buna karlk, Araplar yerleik bir toplumdan ktndan, uygarlklarn beiinde orijinal bir slam uygarl kurarlar. Modern toplumda, burjuva uygarl karsnda, onunla eliki iinde bulunan iki byk toplumsal g olan ve ezilen ounluu oluturan kk burjuvazi ile ii snfnn konumlar, klasik orta dou uygarlklar karsnda Trklerle Araplarn durumuna benzer. Bu benzetmede kk burjuvazinin payna, yerleik bir toplumun kavram, kurum ve kltrne sahip olmayan, gebe Trkler, i snfnn payna da, yerleik bir toplumun kurum, kavram ve kltryle daha eski uygarlklar fetih edip onlardan daha gelikin bir uygarlk kuran Araplar der. Snflar ve snflar aras ilikiyi, tarihsel ve kltrel bir boyutla dakikletirdiimizde, snflar aras ilikilerin iktisadi ilikilere nazaran kkten deiimi ile karlarz. rnein Tarihsel ve kltrel boyut itibariyle, burjuvazi ve ii snf birbirine daha yakndr, ii snf ile kk burjuvaziden. Ayn ekilde, kk burjuvazi de, ii snfna deil, burjuvaziye daha yakndr. i snf ve kk burjuvazi birbirlerine en zt ve uzak iki snf olutururlar. te kk burjuvazinin politik konumu ile kltrel konumu arasndaki bu eliki, kk burjuvazinin damgasn tayan hareketlerin niin demokratik sistemlerle sonulanmadnn anahtardr. Snflar aras ilikiyi, byle tarihsel ve kltrel iliki olarak ele almak, bize bir yn olay kolaylkla aklama olana da salar. Kk burjuva dnyasndan, kltrel ortamndan, kk burjuva sosyalizminin saflarndan hemen hemen hi bir zaman modern sosyalizmin kamamasnn srr buradadr. Btn byk sosyalist teorisyenlerin, burjuva kltrn hazmetmeye uygun bir ortamdan gelmeleri ve bu kltr zmleyerek am olmalar bir rastlant deildir. Marks, engels, Lenin, Troki, Lksemburg, Benjamin, Adorno, Mandel gibi Marksizmin btn byk teorisyenlerinin burjuva uygarlnn kltrn ok iyi zmlemi ve onu iinde tayarak am kiilerden olumas bir rastlant deildir. Buna karlk, kk burjuva teorisyenlerin Maodan Enver Hocaya veya brahim Kaypakkayaya kadar, Marksist bir terminoloji ile konutuklarnda bile, metodoloji dzeyinde burjuva uygarlnn bile gerisinde kalmalar bir rastlant deildir Bu nedenle bir rastlant deildir btn kk burjuva radikal ve sosyalistlerinin sonradan burjuva liberallere ya da reformistlere dnmeleri. Bu sadece bir siyasi kay deil, burjuva uygarl tarafndan bir kltrel fetih edilitir. Bu nedenle, olaanst azdr, modern ii sosyalisti. Tabii burada, ii snf deyince, radikal dergilerde ii snfn temsil eden kk kafal, koca pazulu, tulumlu ve anahtarl, Neandertal adamna benzeyen yaratn ii snfyla ilgisi yoktur. Bu olsa olsa, ite o kk burjuvazinin, kapitalizm ncesi dnyann kltrn yanstan kk burjuvazinin, ii snf tasavvurudur.
85

i, baka bir eyi olmad iin, i gcn satarak yaayan insandr. Gelimi lkelerin ve btn dnyadaki ehirlerin, yani burjuva uygarlnn iktisadi, siyasi ve kltrel dm noktalarnn, nfusunun byk ounluunu i gcn satarak insanlar yani iiler oluturur. Ve bu gnk uygarl srtlayanlar, tam da byle insanlardr. Uzayda uydular yerletirenler, Banglorede tavuk kmesi gibi kk odalarda bilgisayar programlarn yazanlar, gney dou Asyada elektronik aletleri retenler vs.. Onlar bu uygarl yaratmakla kalmazlar ayn zamanda bu uygarln yaratdrlar, ve tam da bu nedenle o uygarln kltrel temellerini ilerinde tarlar ve bu sayede onu aabilme yeteneindeki tek toplumsal g olmaya devam ederler. Dnya ii snfnn bu gnk blnml, ve ii snfnn modern burjuva uygarln yaratan ve tayan ekirdeinin, nispi refah ve burjuvaziyle uzlamalardr insanln durumunu umutsuz klan da zaten. i snfnn burjuva uygarlyla ilikisi, onu iinde tayarak ama, diyalektik inkar ilikisidir, kk burjuvazi ise, burjuva uygarln kavrama yeteneinde olmad iin, ve o uygarlk onun karsnda stn ve egemen bir toplumsal konumu ifade ettii iin, ekonomik ve snfsal tepki yok ederek ya da yok sayarak inkar biiminde yansr. Bir bakma, kk burjuva direniler ne kadar radikal ve yoksul tabakalara ve kapitalizme uzak ilikilere dayanyorsa o kadar yok ederek ve yok sayarak inkarcdr. Ve btn inkarclklar gibi, inkar ettiinden daha geriye dmekle ve onu teslimiyetle sonulanr. 09 Eyll 2000 Cumartesi demir@comlink.de

86

Kk Burjuvazi, Burjuvazi ve Demokrasi

nce ksa bir hatrlatma. Yirminci yzylda btn demokratik karakterli hareketlerin, ezilen ounlua dayanmalarna ve de demokrasi ounluun karlarn savunmann arac olmaya en uygun sistem olmasna ramen, niin pek demokrasi diye bir dertlerinin olmad sorusuna cevap aryorduk. Bu cevab ararken, nce tarihsel balamda, bugn yaanan tarihin bir ters doum olmasna, yani kapitalizmi ykma yeteneindeki snfn onu ykamamasna, dolaysyla onu ykma yeteneinde olmayanlarn ne kmasna yol atna dikkati ektik. Yani kapitalizm ve emperyalizm tarafndan ezilenlerin, ama o kapitalizmin kendi rn, kendi yaratt olmayan ezilenlerin, hareketleri damgasn vuruyordu tarihsel dneme. Bu ilikinin mekanizmalarn kavrayabilmek iin, snflarn tarihsel ve kltrel konumlan sorununu ortaya koyduk. Bu kavranta kk burjuvazinin iilere deil burjuvaziye yakn olduu; ama daha geri bir retim temelinin kltrel temeli nedeniyle onu ama yeteneinde olamayaca, onun tarafndan fethedilmeye mahkum olduunu grdk. te bu zellik bize, kk burjuva radikalizminin niye demokrasi diye bir derdinin olamayacann mekanizmasn anlama olana salar. Bu arada u kk burjuvazi ve burjuvazi kavramna da bir deinelim. Kk burjuvazi sadece toplumsal konumlan deil, kltrel bir konumlan ifade etmektedir. Yani modern toplum ve retimin kltrel temelinden uzakl, kapitalizm ncesi dnyaya aitlii de belirlemektedir. Bu anlamda sadece, kyller, esnaflar, zanaatkarlar deil, ii snfnn, genellikle alta tabakalarn oluturan, toplumsal konumuyla ii ama henz ruh durumuyla, kltrel yapsyla kyl ve esnaf tabakalar da bu kategoride saylabilir. Ayn ekilde, burjuvazi de, sadece sermaye sahiplerini deil, burjuva dnyasnn kltrn edinmi aydnlar, dolayl iliki iinde olmakla beraber, modern kk burjuva tabakalar (memurlar vs.) ierir. Hatta, kendiliinden ii bilinci ve hareketi, yani reformist ii hareketi de burjuvaziye dahildir. i hareketi ancak sosyalist ve devrimciyse, burjuva ufkunu ap ayr bir g olarak ortaya kabilir. Bu nedenle, ii hareketinin alt tabakalar kk burjuva ise, st tabakalar da burjuvadr, hem toplumsal eilimleri, hem de kltrel yapsyla. Durum byle grlnce, yirminci yzyldaki btn devrimci, demokrat ve radikal hareketlerin toplumsal temelinin kk burjuvazi olduu grlr ve bunlar genellikle burjuvaziye deil, emperyalizme, smrgecilie, onlarn ibirlikisi brokrat ve kapitalizm ncesi tabakalara kardrlar. Yani burjuvazi de muhalefet iindedir bir lde. Bu demokratik muhalefet iinde, kk burjuvazi byk ounluktur, burjuvazi ise aznlk. Ve bunlar arasnda, demokratik hareketin iinde bir atma ve kavga, bir snf mcadelesi vardr. Bu mcadele burjuvazinin kltrel stnl nedeniyle biimsel demokrasi alannda ortaya kar. lk bakta, zaten ounluk olduu iin kk burjuvazinin, demokratik hareket iinde demokratik biimlerin var olup glenmesinden karl olduu dnlebilir. Ancak, snflarn, tarihsel ve kltrel konumlan gz nne alndnda, durumun hi de yle olmad grlr.

87

Kk burjuvazi, burjuvaziyle ideolojik ya da politik mcadeleye girdiinde kaybetmeye ve burjuvazinin kontrol altna girmeye mahkumdur. Yani demokratik bir ileyi iinde, burjuva reformizmi, kk burjuva radikalizmini veya devrimciliini her zaman yener ve ounluu kendi politikasna kazanabilir. Radikal kk burjuvazi, bunu toplumsal bir eilim olarak bilir ve sezer. Biimsel demokrasi ve zgrlkler alannda yenilgiye mahkum olduundan ve bu ayn zamanda burjuvazinin ncl ve kontrol almas dolaysyla hareketin de yenilgisi olacandan, radikal demokrasi ve devrimcilik, biimsel demokrasiyle bir arada yaayamaz. Biimsel demokrasi kabul edilip uyguland takdirde, hareketin kontrol liberal burjuvaziye geecek, ve hareket yenilecek demektir, hareketin baars ise , liberal burjuvazinin hareketin iplerini ele almamasyla, bu ise ancak biimsel demokrasi mekanizmalarna (seimler, her trl fikir zgrl vs.) itibar edilmemesiyle mmkndr. Dier bir deyile, kk burjuva radikalizmi, burjuva reformizmiyle mcadelesinde, dezavantajl olaca koullarda sava kabul etmez. Demokratik hareketlerin anti demokratik olmasnn nedeni budur. Elbette kk burjuva radikalizmi bunu bilinli olarak yapmaz, daha ziyade i gdsel, toplumsal eilimleri ifade ettiini dnd sembollerle gerekletirir. Zaten kk burjuvazinin burjuva ufkunu aan bir program gelitirememesi nedeniyle, burjuva dnyasna ztl yanstan semboller ve rozetler byk nem tarlar. Ama bylece, kk burjuva radikalizmi, uzun vadede yenilgisine yol aacak, ki bu son durumada yine onun burjuva dnyas tarafndan hazmedileceinin bir ifadesidir, bir amazla karlar. Burjuva reformizmi, kk burjuvazi karsnda kendisine elverili konumu salayan biimsel demokrasinin savunuculuuna geer. Bylece kendi reformist politikasnn gerici niteliini tartma konusu yapmaktan kurtularak, aslnda politikann ieriiyle ilgisiz demokrasiyi politikann temel tartma konusu yapar. Yani bir politikann demokratik olarak belirlenmesi onu otomatik olarak doru yaparm gibi konu ele alnr. Bir politikann karar aln biiminin, onun doruluunu veya yanlln belirlemedii gerei ortadan kaybolur. zetle, demokrasi snf savann aracdr. Burjuvazi, kltr nedeniyle, kendisine stn bir konum salayacandan kk burjuvaziye kar nderlik savanda demokrasiden yana olur. Kk burjuvazi de biimsel demokraside kaybedeceini bildii iin, demokrasiye kukuyla bakar ve bu nedenle btn radikal ve devrimci demokratik hareketler biimsel demokrasi (snrsz fikir ve rgtlenme zgrl, her dzeyde seimler) karsnda kukulu hatta dmancadr. Burada ele aldmz soyut gibi grnen ifadelerin, Krt ulusal hareketiyle yakndan ilgili olduu gzlerden kamayacaktr. Krt ulusal hareketi, bir yandan radikal ve devrimci idi, ama ayn zamanda kltrel bakmdan, kapitalizm ncesinin basks altndayd. Bu radikal izgi, hareketi yklenen yoksul insanlarn arl; gerillann prestiji ile; srekli rotasyon, burjuva dnyasnn batan karclna kar olduu dnlen yaam tarzna ynelik tedbirler ile bir lde korunabildi. Bu koullarda bile, srekli oluan bir brokrasinin hantall ve sabotajlar; burjuva dnyasnn bin bir yoldan sz srekli bir kan kaybna yol atysa da, imdiye kadar tahribatlar yukardan kontrol mekanizmalaryla daima snrl tutulabildi. Bu mekanizmalar olmasa, hareket Krt burjuvazisinin kontrol altna geer ve her ey yitirilirdi.

88

Ancak bu mekanizmalar artk hareketin bu gnk hedefleri bakmndan ilevini yitirmektedi r. Demokratik biimlere gei, Krt burjuvazisinin hareketi kontrol altna almas ve bu da yenilgi demektir. Yeni biimlere geemeyi ise, gerekli toplumsal glerin harekete gemesi ve rgtlenmesinin bir engelidir ve yine yenilgi demektir. Bu kmazdan nasl klabilir? Ancak kapitalist uygarln rn olan modern ii snf demokrasiyi burjuvaziye kar gl bir silah olarak kullanma yeteneindedir. Krt hareketinin demokratiklemesini, bu snfsal balamnn dnda, sadece biimsel demokrasi uygulamalar olarak koymak, kesinlikle Krt burjuvazisine hizmet eder ve onun karlarnn rtsdr. Krt hareketi ne yapp yapp ehirli modern iilere dayanmak zorundadr. Kimi eletirmenler, Krt hareketinin nasl yapp da modern ii tabakalara dayanaca, bu geiin nasl salanaca sorunu yerine, biimsel demokrasi arlaryla, aslnda Krt burjuvazisine imkan hazrlyorlar. Eskisi gibi dayatmalarla iin gtrme abalar da ayn ekilde sonulanr. O halde, sorun, demokratik veya eski yntemler deil; dayanlan toplumsal tabann nasl deitirilebilecei ve bunun mmkn olup olmaddr. Soruyu doru sormak, zmn yarsdr.

15 Eyll 2000 Cuma

89

Altnc Blm Trkiyenin Toplumsal ve Kltrel Yaps ve Solun Politik Kltr zerine Yazlar

Tarallk
Trkiye'nin sacs da solcusu da, Dnya'ya Trkiye'den bakarlar, Trkiye'ye Dnya'dan deil. Bu nedenle dnyay ilgilendiren en genel ve temel konularda bile yazsalar, bir ulusal dar grllk, bir tarallk egemendir btn yaklamlarna. Gelimelere yukardan bakma yeteneksizlii, artk Trkiye'nin kltrel ortamnn bir zellii olmu durumda. Dolaysyla sadece sacsnn deil, tpk dier gnlk kltrel kotlar ve alkanlklar gibi solcusunun da bir karakteristii. Bu tarallk ise her eyden nce Kemalizm'in mirasdr. Bu taralla yol aan Mustafa Kemal bile byle taral deildir. Kendisi Osmanl ordusunun hi de parlak olmayan generallerinden biri olmasna ramen, bir durum yarglamalarna bakn, belli bir "global" bakn olduunu grrsnz. Bu gelenein Mustafa Kemal'den de yeteneksiz srdrcs smet nn'de bile bu global bak vardr. Her sz en sradan i politika konusundaki konumas bile, ifade edilmemi ama iine sindirilmi, dnya dengelerini gzeten bir zellie sahiptir. smet Paa'nn her sabah, Paris, Londra, New York, Moskova'nn ne dediini ncelikle rendiini anlatrlar. Bu gnk Trk babakan Ecevit'in politik kariyerine de, iyi ngilizce bildii iin, sabahlar smet nn'ye ngilizce basn ve yorumlar okuyup aktarmakla balad sylenir. Ecevit'in smet Paa'ya yapt iin anlamn kavrad phelidir. nk Avrupa'larda da okusa, artk taralla dm bir kltrn rndr. smet Paa'nn her sabah yapt ii kendisinin yaptna dair en kk bir emare bulunmamaktadr. Bu Osmanl yadigar politikaclar kua gittikten sonra, bizzat bu kuan yaptklarnn sonucu olarak (harf devrimleri vs.) politikaya, lkenin kltrel ve entelektel hayatna tam anlamyla tarallk hakim oldu. Binlerce yllk uygarlklarn, Arap ve Fars kltrlerinin o muazzam birikimi, bir harf devrimiyle yeni kuaklarca bilinmez ve zmlenemez oldu. Btn bunlar szde o Bat kltr ve uygarlna ulamak iin yaplmt. Ama o kltrle balant kurmann ekonomik temelini oluturan burjuvazi ve ilikilere Hristiyan halklarn srgn, katliam ve mbadeleleriyle son verildi. Bu ayn zamanda Bat ile kltrel balarn kopmas da demekti. Ama sadece bu da deil. Osmanl, Bizans'n bir devamyd. Hristiyan halklarn bu yok edilii ayn zamanda, eski Yunan ve Roma'dan beri gelen Akdeniz uygarl ile tm kltrel balarn koparlmas anlamna da geliyordu. Bylece Trkiye Cumhuriyeti'nin entelektel ve kltrel ortam, ne dounun antik Akdeniz, Arap ve Fars uygarlklaryla ne de batnn modern burjuva

90

uygarlyla ilikisi olmayan, korkun bir taralla gmld. Bu tarallk giderek yeni kuaklarla birlikte toplumun tm kltrel, entelektel ve politik hayatna damgasn vurdu. Bir politikann sonular kltrel bir karakter kazannca sacs da solcusu da bundan kendini kurtaramaz. znel bir yneliin sonular adeta nesnel koullar haline gelir. Bu nedenle burjuva politikaclarna, kltrne ve entelektel hayatna damgasn vuran tarallk solun da bir zellii olur. Osmanl ve Cumhuriyet kuaklar arasndaki uurum solda burjuva dnyasndan bile daha derindir. Tipik iki rnek alalm. Hazm Hikmet ve Hikmet Kvlcml. Bu iki kii de birer Osmanl aydnydlar. Temel kltrel ve entelektel ekillenmeleri Osmanl mparatorluu ve onun k dneminde gereklemitir. imdi bir bu insanlarn kitaplarn iirlerini okuyun, bir de 1960'lardan sonra binlercesi ortaya km sosyalistlerin en kalitel i bilinenlerinkileri okuyun. Aradaki korkun uurumu kimse grmezden gelemez. Trk solu hala Kvlcml ayarnda bir teorisyen yetitiremedi rnein. Nazm hala Trk aydnnn ve sanatsnn alamam rnei olmaya devam etmektedir. Cumhuriyet'in bu gn yeni kuaklarca unutulmu ama Mthi bir etki brakm ve gerekten 60 sonras entelektel hayatn gelimesine muazzam bir etki yapm en ileri aydn bir bakma Doan Avcolu'dur. Karlatrn Doan Avcolu ile Kvlcml'y. Osmanl ocuu Kvmlcml'nn Cumhuriyet ocuu Avcolu'na bir ka numara byk geldii hemen grlr. Cumhuriyet aydnnn rnei, uzun yllar, Bizim Ky'n yazar, retmen Mahmut Makal olmutur. Bu bile farkn ne olduu hakknda bir fikir verir. Benzer bir durum Krtler arasnda da grlr. Krtlerdeki medrese geleneinden gelenlerde, sonrakilerle arasnda mthi bir fark vardr. Tahribat Krtleri de Trkler kadar hatta daha da fazla etkilemitir. Evet, o Fars, Arap, Yunan, Roma, Akdeniz uygarlklarnn tm kltrel ve entelektel birikimi yok edildi ve modern bat uygarlnn tm kprleri ykld, ama bu uygarlklardan en lanetli kurum kald ve ona hi dokunulmad ve iin ilginci btn bu katliam da o lanetli kurum varln srdrebilmek iin yapt. Devlet! Osmanl Bizans'n devlet yapsn ald. Ona biraz Arap ve Fars uygarlklarnn boyasn katt. Btn batllama abalar ise, bu devletin devletliine modern toplumun aralarn verdi. Bylece toplum modern toplumun ve gemiin mirasndan mahrum olurken, devlet gemiin ve modern toplumun btn olumsuzluklarnn konsantre olduu, toplumun kann emen bir ur olarak ekonomiden politikaya ve kltre, her eye damgasnn vurdu. Bu durum bir kara deliin oluumuna benzer bir durum yaratmaktadr. Tpk maddenin kendi arl altnda kmesi ve sonsuz younlamas gibi, rme rmeyi beslemekte, tm k yollarn kapamaktadr. En radikal muhalefet abalar bile, tpk n kara deliin ekim gcnden kendini kurtaramamas gibi, antika ve modern uygarlklarn ifte kambur unu tayan devletin rtc etkisinden kendini kurtaramamakta, taralla geri dnmektedir. Dnya sorunlarn konu yapmakla ilgisi yoktur taral olmayan bir yaklamn. Bu ie ilemi, elle tutulmayan ama hissedilen bir yaklam tarzdr. Trk solu, globalizmden bile bir kyl gibi sz eder. Taral olmayan bir bak ise, kyden, ardnda global bir birikimi hissettirerek konuur. demir@comlink.de http://www.comlink.de/demir/
91

06 Haziran 2001 aramba

92

Eurovizyon, Modernleme ve Demokratikleme

Her zaman politikayla yaanmaz derler. Eer politikay dar anlamda alrsanz bir lde doru bir szdr bu. Ama rnein, artk politikamzn esas gcmz politikaya deil kltr ve eitime vermektir szlerini sarf eden bir politika kavrayn kastediyorsanz, batan aa yanltr. Kltrle ilgilenme, politikadan uzak durmak bile bir politikadr. Siz politikayla ilgilenmediinizi dnseniz bile politika sizinle hi ara vermeksizin ilgilenmeye devam eder. rnein, Eurovizyon ark yarmas, Avrupay oluturan uluslarn kltrel olarak birbiriyle yaklamalar, birbirlerini daha iyi tanmalar iin oluturulmutur. Ama bu amacn kendisi bile politiktir. Bu yarmaya katldnz an, srf kltrel kayglardan sz etseniz bile bir politik seim yapm olursunuz. Avrupal uluslarn birbirini kltrel olarak tanma ve kavrama politikasndan yanasnz demektir. Eurovizyon, Avrupallarn yarmasdr. Ona katlmak demek onlar gibi, onlardan biri olmay politik bir hedef olarak semenin ifadesidir. Kimse bu hedefin kendisini sorgulamyor. Avrupal olmak bu gnn dnyasnda gerici bir programdr. Yeryzndeki, ulusulua dayanan yeni rk sistemi savunmak ama bu rk dzende imtiyazllarn arasnda yer almak demektir. Sosyalistin politikas, hem de uzak deil acil politikas, Avrupal olmak onlar arasna katlmak deil; Avrupall yok etmek olabilir. Byle bir programn Avrupann iilerinden yank bulup bulmayaca, ayr bir sorundur ve zaten sosyalizmin en byk kmaz da buradadr. Bir yank bulur veya bulmaz, nemli olan bu deildir. nemli olan doru olann ne olduudur. Doru olan Avrupall yok etmektir. Bu bakmdan, bir sosyalist asndan, rnein Eurovizyona katlmann kendisi gerici bir politikann uygulanmasdr. Yani bu yarma her trl politik hesabn darda brakld, insanlarn gerekten sadece estetik ve kltrel kayglarla oy verdii bir yarma olsayd bile politik bir yarma olmaktan kmazd. Ama Kltr dar anlamyla bile, politikayla yakndan bal olmaya devam eder. Dar anlamyla politik hesaplar bile bu olmas gereken kltrel ve estetik kayglarn nne geerler. Dnyadaki btn yarmalar da byledir. ster Oscar, ister Nobel, ister Cannes, ster Eorovizyon olsun, isterse Trkiye veya her hangi bir lkedeki baka bir yarma olsun, doa bilimleri haricinde (ki orada bile durum karktr) tm yarmalar ve dller belli politikalar ve g ilikilerini yanstrlar ve onlara hizmet ederler. Elbette, katlan film veya baka eserlerin en azndan bir skandal yaratmayacak kadar, yani o politik amaca hizmet edecek belli bir kalite tamas temel kouldur. Bundan sonrasn, politik ilikiler belirler. Yani Trkiye Eurovizyona ok iyi bir eitimden gemi ok kalite bir sesi ve fizii olan bir arkcy semese, ona zamann ruhuna uygun, biraz Madonna, biraz Britney Spears krmas bir hava vermese (yani orijinal bir ey de yoktur, szde kltrleri kaynatracak bu yarmaya

93

katlmda, batan aa pop ikonlarnn taklidi) yine u sralar moda olan Shakira vari oryantal havas olmasa, en iyi kareograf, danslar ve mzisyenleri devletin tm imkanlarn zorlayarak bir araya getirmese bu asgari, skandal yaratmayacak dzey koulunu yerine getirmi olamazd. O halde Eurovizyon sonularn da btn dnyada olduu gibi, skandala yol amayac ak esereler arasnda btnyle politik kayglar belirlediine gre, Eurovizyon sonular bize politik ilikiler hakknda bir fikir verebilir. Avrupadaki Trkiye asll gmenleri, Trk devleti, tpk bir zamanlar Sovyetlerin komnist partileri ve ii hareketini d politika ve diplomatik manevralarnn bir arac olarak kullanmas gibi, d politikasnn ve diplomasisinin bir arac olarak kullanmaya alr. Bunun iin Avrupada kan Trk gazetelerinden derneklere kadar muazzam ynlendirici bir aygt vardr. Yine bu tr bir kullanmn sonucu olarak Hollanda Belika gibi Trkiye asll gmenlerin youn olduu lkelerden oy alnd. Yunanistan ve Kbrsn tpk Trkiyedeki politik slam ve Krtlerin bir ksm gibi, Trkiyeyi Avrupa birliine katlm araclyla liberalletirme abasna, Irak savanda ABD nergesine ABD Krtleri ezmek iin yeterince gvence vermedii iin biraz da bir kaza olarak hayr oyu verilmesinin bir karl olarak dier Avrupa lkelerinden gelen oylar da eklenince byle bir sonu ortaya kt. Bu politik olarak u demektir. ABDnin Irak igaline kadar, Trkiye ABDnin dengesiydi ve Avrupa bu byk lkeyi ye almaz, kapsnda bekletirdi. Ama ABDnin Irak igali ile dengeler deimi bulunuyor ve Avrupa Trkiyeye, oyunun dnda kalmamak iin biraz daha ak kap brakabilir. Berlusconinin fikir jimnastikleri, Eurovizyonda alnan birincilik ve Canneste Uzaka verilen dl, bu tr gz krpmalar anlamna gelmektedir. Avrupa ABDye kar yeni ittifaklar ve stratejiler aray iine girmi bulunuyor. Eurovizyonda alnan dl, bu araylarda opsiyonlar geni tutmann bir ifadesi. ABDnin yannda saf tutan dou Avrupallara, bakn Trkiye bile sizden bize daha yakn, politik mesaj. Ama en iyi koulda bile bu Trkiyenin gerekten demokratiklemesi veya kelimenin gerek anlamnda Avrupallamas anlamna gelmez. Avrupa ancak kelimenin gerek anlamnda Avrupal deil, arkl bir Trkiyeye kaplarn aar. Modern grnl ama arkl. Tpk ark yarmas birincisi gibi, btn o taklitler Modernlemeyi demokratikleme ile kartran arklln bir yansmasndan baka bir ey deildir. Eer Avrupallk, sadece modernleme deil, demokratik gelenekler ve burjuvazinin son be yz ylda biriktirdii kltr birikimi anlamnda anlalrsa, Trkiyenin bu Avrupallkla hi bir ilikisi yoktur. Bir ehov, bir Tolstoy, bir aykovsky veya ostokovi, bir Pavlov hatta bir Lenin olmadan Avrupa, yani Burjuva uygarl tasavvur edilemez. Bu anlamda Rusya Avrupa kltrnn, bu uygarln bir parasdr. Ama Trkiyenin ve Trklerin bir tek sanat, bilim adam veya dnr yoktur, Avrupa, yani burjuva uygarlnn, olmasa bugn eksikliini hissedebilecei. Ama bunun yokluu

94

Avrupay Avrupa yapan devrimci ve demokratik bir gelenein Trkiyedeki yokluudur. Rus kylsnn Narodniklerden Sosyalist Devrimcilere kadar uzanan devrimci demokratik gelenekleri veya ge ve gl domu iilerinin dnyay allak bullak eden partileri ile Tolstoy veya Sostokoviler arasnda derin balar vardr. Trkiyede ne devrimci demokratik bir kyl hareketi vardr, ne dieri. Yani kltrel olarak Avrupal olmak, Avrupallamak demek radikal demokratik hareketleri yaratan ve besleyen bir toplumsal yap demektir. Ancak bu erevede onun kltrel ifadeleri de ortaya karlar ve toplumun kltrel hayatnn derinliklerinde, iktidara gelememi olsalar bir yer edinirler. Yunan sava, ki sava arasnn byk komnist direnileri, bu toplumsal mcadelelerin birikiminin rn olan Theodorakisler, Angelopuloslar Yunanistan Avrupal yapt. Aksi takdirde Yunanistan da tpk Trkiye gibi, batda yaayan bir arkl olmaya devam ederdi. Trkiyede Ermeni ve Rum katliamlar ve srgnleri, ya da komnist kovuturmalar her trl toplumsal muhalefetin acmaszca bastrlmas onun tm demokratik toplumsal tabann dolaysyla kltrel deiimini de engellemitir. Trkiyeyi biimsel olarak batllatran her adm, demokrasinin kklerini yok eden bir admla beraber gider. Btn modernleme abalarna Ermeni ve Rum katliamlar elik ed er. Katledecek kimse kalmaynca bu sefer her batllama admna komnist tevkifatlar ya da Krt katliamlar elik eder. Trkiye modernletike, demokratik bir hareketten dolaysyla kelimenin gerek anlamnda burjuva uygarlnn kltrel bir paras olmaktan, onu zmlemekten uzaklar. 1960larn ii hareketleri ve yetmilerin gl demokratik karakterli politiklemesi olmasayd, bu gn Trkiye bu gn olduu kadar bile bir para Avrupa kltryle balant kurmu olamazd. Burjuva uygarlnn kltr Trkiyeye Marksizm araclyla girmitir. Ya da yle diyelim Politik programlarnn aksine Sosyalistler kadar Trkiyenin kltrel olarak da batllamasna ve burjuva uygarlyla balar kurmasna byk katk yapm baka bir g yoktur. Trkiyenin bu alandaki son ans Krt ulusal hareketidir. Bu hareketin bir baars, gl demokratik dnmler ve bu anlamda kelimenin gerek anlamyla batllama yani gerek anlamyla burjuva uygarlnn bir paras olma anlamna gelir. Ama yle grnyor ki, bu son frsat da Trkiye karacak. Avrupa birlii iin paketler, demokratikleme anlamna gelmez. Gerek iktidar brokrasinin elinde olmaya devam eder. Sadece ipleri gevetmi olur. Politik slam da bir demokratik hareket deil bir modernleme hareketidir. Hkmetin ordu ile ekimesinin konusu demokratikleme deil, modernlemenin farkl yollardr. Bu kayk dvnn nasl bir batllama sonucu vereceini merak ediyorsanz, stilize ark alvaryla ngilizce her eyi yapmaya hazr olduunu syleyen arkcya baknz. Bunun iin Avrupaya, ta Baltk denizi kylarna gitmeye gerek yok. stanbulda Tekbir Defilesine gidin. Greceiniz ayn eydir.

95

27 Mays 2003 Sal

96

Polemik Yapmak ya da Unutulmu Bir Politik Kltrn zlerinin Ardnda

Sosyalizmin, yani eitliki ve dayanmac bir toplum idealinin insanln ufkundan kayboluu, sadece onun siyasi ve toplumsal bir proje olarak kaybolmas anlamna gelmemektedir; bu, o projeyi yaratan siyasi kltrn yok oluuna da denk dmektedir. Bu yok oluu, onun somut bir grnmnde izlemek ilgin olabilir. imdilerde her hangi bir tartmada hemen yle szler iitildiini gryoruz: Ltfen polemik yapmayalm; Tartma kltrmz yok, hemen polemie eviriyoruz tartmay; Arkadalar ltfen polemiklerden kanalm. Bu szlerde ifadesini bulan ve hi kimsenin yanlln bile aklna getirmedii nasl bir politik kltrdr? Bu kltr ile sosyalizm ideali bir arada bulunabilir mi? Yukarda bir ka rnei aktarlan cmlelerde polemik szc, o yaratc, diyalektik, fikirler mcadelesi; kar tarafn argmanlarn, karsamalarn; olgulara ilikin aktarmlarn; mantk yanllarn didik didik ederek doruyu bulmann bir metodu anlamna gelmekten km, adeta dedikodu, kiisellik gibi bir anlam kazanm bulmaktadr. Bu anlam kaymasnn nesnel tarihsel anlamna gemeden nce bu tr szlerin ieriksel yanlln grelim. Bu polemik yapmayalm diyenlerin bilmedii veya unuttuu ok basit bir olgu vardr. Marksizmin btn eserleri polemik eserlerdir. Denebilir ki, Marksizm polemik formu iinde domu; polemik formu iinde gelimitir. Ve polemiklerin yok oluuyla da Marksizmin geliimi durmu ve rme balamtr. Polemikleri ortadan kaldrdnzda geride Marksizm diye bir ey kalmaz, Kutsal Aileden Alman deolojisine Tarihsel Maddecilik ya da nam dier Marksizm; polemikler iinde gzlerini dnyaya amtr. Felsefenin Sefaletinden, Anti Duhringe, Marksizmin hemen hemen btn klasikleri birer polemiktir. Das Kapital bile, dip notlarnda ve Art Deer Teorilerinde kendinden nceki btn burjuva ekonomi politiine kar bir polemii srdrr. Lenin, Rosa Luxemburg ve adalar da farkl deildir. Polemik, bir benzeri bir daha dnya tarihine gelmemi Rus ve Dou Avrupa devrimcileri kuann balca siyasi ve ideolojik mcadele biimidir. Leninin btn eserleri kelimenin en dorudan anlamnda polemiktirler. Bu Marksizmin ykseli ann devrimcileri iin, polemikler, yokluu bile dnlemeyecek ve yok olmad srece de varl akla bile gelmeyecek, tpk hava gibi su gibi, siyasi ve ideolojik mcadelenin olmazsa olmaz koullardrlar. Ama nasl baz bakteriler iin oksijen ve temiz hava ldrc bir etki yaparsa, bu gnn dnyasnn sosyalistleri iin polemik iinde soluk alnamayacak bir ortam gibi grlr. O zamann Marksistleri, sosyalistlerinin tartmalarnda, kardakinin iyi niyetinden, inancndan kimsenin kukusu olmazd. En ar kiisel hakaret gibi grnen (Oportunist;

97

Revizyonist, Batak) sfatlar bile, hi bir kiisel anlam tamaz, btnyle o kiilerin grlerine ilikin siyasi ve ideolojik bir anlama sahip olurlard. Syleyen de anlayan da bunu byle anlard. O nedenle kiisel dzeyde bir ksmece darlmaca olmazd. Siyasi olarak bir tartmada, fikirlerini tutkuyla savunmu insanlar, bu tartmalarn atei iinde birbirlerinin savunduklar izgiler ve fikirler iin en ar ve provakatif ifadeleri kullanm insanlar, ayn zamanda ayn rgtn saflarnda burjuvaziye ve gericilie kar savarlar, insan olarak birbirlerine saygda zerrece kusur etmezler; dostluklar srer giderdi. Artk yedi kat topran altna gmlm ve unutulmu bu politik kltrn izlerini Leninde srelim. Bilinir, Leninin Bir Adm leri ki Adm Geri eseri, Rus Sosyal demokrat i Partisinin mehur kinci Kongresini analiz eder ve bunu kelimenin gerek anlamyla polemikler biiminde yapar. te bu eserinin dip notlarndan birinde Lenin yle yazmaktadr, en ar gibi grnen sfatlarn kiisel deil, siyasi bir anlamlar olduu zerine. Batak szn kastederek: Bugn partimizde bu sz iitince dehete kaplan ve yoldaa olmayan tartma yntemleri kullanlyor feryadn basan kiiler var. Resmiyet anlaynn yanl anlalmasndan ileri gelen garip bir duyarllk!.. Bir i savamla kar karya bulunan, hemen hemen hi bir siyasal parti yoktur ki, o partide, kararsz eler, ekien taraflar arasnda bir o yana, bir bu yana yalpalayan eler bu szlerle nitelenmemi olsun. savamlarn gerekten belli snrlar iinde tutmay bilen Almanlar bile versumpft [bataa gmlm -.] szcnden gocunmamlar, dehete kaplmamlar ve gln, resmi bir erdemlilik oyunu oynamamlardr. (http://www.kurtuluscephesi.com/lenin/biradim.html ) Leninin dip notundan da anlald gibi, Rusyann doulu ve kyl yaps , Rus devrimcilerinin politik kltrnde de etkisini gsteriyormu ki, Lenin, imdi bizim burada ele aldmz soruna, bu dip notta o zamann Rusyasnda deiniyor. Ama o zaman ile bu zaman arasndaki temel fark; Rus devrimcilerinin ortamnda, Leninin bir dip notla dikkati ekmekle yetindii politik kltr istisnai bir karakter tarken, bu gnn dnyasnda, tam tersine, Leninlerin Kltr, istisna bile deil, unutulmu ve yok olmu, topran altndan, derinliklerinden arkeolojik kazlarla karlmas ger eken bir politik kltrdr. Lenin baka bir dip notta, bu iki farkl kltrn nasl iki ayr dnya iki ayr dil olduunu ok daha arpc bir rnek ve szlerle yle ifade ediyor: (). "Kongremizdeki hava ne kadar da bunaltc" diye yaknyordu o yolda. "Bu krc sava, bu herkesin birbirine kar giritii kkrtma, bu birbirini sran tartma, bu yoldaa olmayan davran!.." Ben bu szlere "kongremiz ok grkemli" karln verdim. "zgr ve ak bir savam. Fikirler ifade edildi. Gr farkllklar ortaya kondu. Gruplar biimlendi. Eller kaldrld. Bir karar alnd. Bir aama geildi. leri! Benim iin aslolan budur! Bu, yaam demektir! Bu, sizin, sorun zmlendii iin deil, ancak yorulduklar iin susan aydnlarrzn sonu gelmez, usandrc laf gevelemelerine benzemez..."

98

"Merkez"ci yolda bana aknlk iinde bakt ve omuzlarn silkti. ki ayr dil konuuyorduk. ( http://www.kurtuluscephesi.com/lenin/biradim.html ) Ama bu politik kltr, Rus devriminin tecrit olmas, brokrasinin ve kylln politik kltrnn politika ve program gibi sosyalist politik kltre de egemen olmas; devrim bulutlarnn giderek kyl ve dou lkelerine doru kaymasyla birlikte bunun giderek btn dnyaya yaylmas ve yeni kuaklarn da artk bunu sosyalist politik kltrn ayrlmaz ve organik bir paras gibi grmesiyle giderek unutulmutur. Bu kltr sadece, burjuva kltrnden gelen; henz eski kltr unutulmad zamanlarda onu tanm ve srdrm kuaklar araclyla, zayf bir damar olarak bile olsa, bir dip aknts olarak bile olsa derinden derine varln srdrm ve 68in kuaklarna bir ekilde kendisini aktarmt. Bunu Trkiye rneinde grelim. 1960larn Trkiyesinde, Yn ve TP evreleri, eski kuak komnistlere kar bir kmseme ve horgr tavr iindedirler. Bu balamda, Eski Tfeklerin zellikle 1930lardaki polemiklerini imdinin polemik anlayna benzer bir anlayla hor grmeleri karsnda Kvlcml, 1967de Sosyalist gazetesinde o eski gelenei savunur ve onun unutulan yanna dikkati eker: TP ve YN gibi yeni gler yannda ESK Sosyalistlerin Ka Tmeni var? demeyelim. Eski adsz birikimin mirasyediliine deriz. Fincanc katrlarn rktme bahanesi de an yitirdi. Nitekim imdi baka bahane uyduruluyor: Eskilerin krgnlklar ile yeni kuaklarn kulak tozlar, hatta dleri patlatlmak isteniyor. Aas sakal, yukars byk diye tkrlmediinden cretlenilmesin. Hikmet Kvlcml: Nazm Hikmet'e ve Kerim Sadi'ye ar saldrm... Kerim Sadi: Hikmet'e ve Nazm'a verip veritirmedik ey brakmam.. Nazm, daha airane sz gm sayp, davran altnlaryla onlara ta kartm.. Bu, madalyann bilinen bir yzdr. Kimsenin bilmedii, bilenlerinse, yeni kuaklardan sakladklar madalyann inanlmaz br yz vardr: O silahrler Eski Sosyalist, birbirlerinin yaraladklar lde sevmeyi renmilerdir. Teoride ve pratikte birbirlerinin yanllarn yaln kln delik deik etmekte gzlerini krpmyan bu insan, ilk bulumalarnda, ocuksu en kahkahalarla kucaklamaktan bir gn geri kalmamlardr. zellikle Eski Sosyalistler bu bakmdan, Yeni Sosyalistler aras ballklarda maya roln oynayabilirler. Yeni kuaklara, kiisel deve kinleri ve slle kan dvalar yerine bu eski sosyalist kardelik mayas aktarlabilir Kvlcml gibi eski komnistler bizlere bu unutulmu politik kltr hem davranlaryla, hem de yazlaryla bir ok kere aktarmaya altlar. Bu balamda, bir baka rnek. veren Sosyalizmi i Sosyalizmi balkl makalesini u satrlarla bitirir: Sava denildi mi, srf elebice szckler kendiliinden suya der. Gr e iin birinci art elense etmektir. Gre yenmek iin yaplr. Elense edenler, birbirlerinin srtlarn yere getirmeyeceklerse, ne zahmet ederler? Dankl dvn en kalp aka sayld yer sosyal

99

sava alandr. Sosyal ve politik dv, horoz dv deildir. Srt yere getirmek, karlkl ACI G kullanmaya dayanr. Yalnz kabadaylkta deil, politikada dahi, yenmek yenilmek olaan eydir. Grnte greenler kiilerdir. Gerekte kiilerin yenileri, her zaman, her yerde: prensiplerin, dncelerin, metotlarn, davranlarn yenilip yenileri olur ve hep yle olmaldr. nsan, kuralna uygun kavgadan, hele birbirinden korkmamal, lse hi kamamaldr. Korku hibir sadre ifa vermez. Ka: kimseyi kurtarmaz. Tarihte nice uluslar: en kanl boazlamalar sonucu kaynap derlemilerdir. Modern milletlerin hepsi o kaynamalardan domulardr. Modern sosyal ve politik sava, neden baka trl olsun? Topluluklar iin doru olan bu kural, kiiler iin de dorudur. Hele sava, sosyalizm gibi modern an en kanlmaz ortak prensipli eilimler arasnda olursa, bsbtn verimlileir. Karlalan her tez, antiteziyle anlam kazanr. arpma ne denli yaman olursa, SENTEZ o denli gl olur. Baka trls: Tezsiz, antitezsiz karlamalardan doacak SENTEZ, kuruntu tesinde ne grlm, ne iitilmitir. lk ve Prensip savanda, kimsenin kana, gzne baklamaz. Alnmaca darlmaca yoktur ve olmamaldr. En ok dkn olunulan KLKLLK ve kii olgunluu yalnz kyasya savalarak edinilir ve gelitirilir. 1960larn devrimcileri, hem genellikle ehirli ve modern tabakalardan geldikleri; okullarda ksmen de olsa burjuva kltrnn eitimini aldklar; te yandan hem modern i snfnn hareketinin ykseli dnemiyle birlikte bir radikalleme ve politikleme yaadklar; hem de dnyadaki 68lerin otantik Marksizme dnen rzgarlarndan esinlendikleri iin, hem Kvlcml gibilerin aktarmaya altklar hem de byk bir alkla okuduklar Marksist klasiklerde solunan bu politik kltr almaya daha yatkndlar. Ve bir lde de olsun alabildiler. Ama yetmilerde, daha kk burjuva tabakalarn radikallemesi ve politiklemesiyle hareketin yaygnlamasnn akmas, zaten yzeyde ok ince bir katman iinde ve derine ilememi bu politik kltrn btn izlerini neredeyse silip sprd. Hele Trkiyenin batsnda tm radikallemenin durduu, en gerici ovenizmin ban alp gittii, radikallemenin neredeyse sadece Krdistann airet ilikilerinden gelen yoksul genlerine dayand doksanlarda, kenarda kede kalm son izler de yok oldu. Bir bakma, sosyalizmin dnya apnda yaad macerann bir minyatr Trkiye llerinde yaand. Marksizm, Bat Avrupadaki Burjuva geliiminin ve devrimlerinin ocuu olarak domutur. Ancak, tarih, retici glerin en gelitii, dolaysyla kltrel ve snfsal olarak sosyalizme en hazr ve uygun olan lkelerde devrimlere yol amad. Yani sosyalizm dnyaya Marksn umduu gibi normal bir doumla gelmedi, tabiri caiz ise, ters geldi, ayaklar nde; veya Trokinin deyiiyle, tarihin yuma tersinden zlmeye balad. Tpk ters gelen bir bebein eer dzelmezse hem kendisinin hem de anann lmne yol amas gibi, sosyalizm de insanlkla yok olmayla kar karya geldi. ocuk ld. nsanlk can ekiiyor. nsanlk bir

100

daha sosyalizme hamile kalabilecek mi? Yoksa artk ok mu ge, menapoza m girdi? Bilmiyoruz. Bilemeyiz de. Ama bu arada bir atom sava veya bir ekolojik felaketle yok olmazsa, bir daha hamile kalabileceini dnmek iin bir ok neden var. En bata kapitalizmin her anki ileyii nesnel olarak byle bir program daha fazla gerektiriyor ve yine nesnel olarak byle bir znenin var oluunu salyor. Tam da ilk kapitalizme geen lkelerin dnyann geri lkelerini smrgeletirmesi nedeniyle, sosyalizme hazr olan lkelerin iileri bu smrgelerden elde edilenlerle sistemle uzlamaya ekildi ve tam da bu nedenle, smrgelerde direni savalar geliti. Ama bu savalar, tarihsel ve objektif olarak, burjuva demokratik karakterli grevleri zmek amacyla ortaya kmalarna ramen, tam da burjuvazilerin korkakl ve Ekim Devriminin prestijiyle, kendilerini sosyalist olarak tanmladlar. Ama onlar nesnel olarak sosyalist deildi ve olamazd. Bunun ne snfsal, ne ideolojik ne de ekonomik koullar vard. Dolaysyla sosyalizmin zaferden zafere komas gibi grnen ve yetmilere kadar olan dnem, aslnda, kylln egemen olduu lkelerdeki burjuva demokratik karakterli devrimlerden baka bir ey deillerdi. Ama bunlar burjuva snf olmad ve korkak olduundan burjuvazi dnda ve karsnda kald iin burjuvasz; Stalinizmin brokratik ideolojisini sosyalizm diye kabullendiklerinden de demokrasisiz, burjuva demokratik devrimlerdi. Bylece sosyalizm yaylr gibi grnyordu ama yaylan artk ne program ne de politik kltryle sosyalizm olmad gibi; aslnda douundan bile daha geri toplumsal yaplar, kltrel ortamlar arasnda yaylyordu. Bu yeni program ve politik kltrn gc tam da yaygnlndan geliyordu. Bylece sosyalizmin douunda egemen olan, daha sonra, Rusyann gerilii ile tam tezat iindeki, burjuva kltrn zmlemi aydnlara ve son derece konsantre ii hareketine dayanan devrimcilerinde zirvesine ve sonuna da yanan program ve politik kltr, fiilen btn dnyada yok oluyordu. 1960lar sonras Trkiyenin durumu biraz bu dnya apndaki gidiin, zaman iinde sktrlm, minyatr bir tekrar gibidir. 1960lar bir bakma, Marksizmin dnyadaki dou ve ykseli yllarna (1848-1917) karlk der. Ama devrim bulutlarnn dnyada douya yani kylle doru kaymas ve bu kay sonucu ortaya kan ulusal hareketlerin kendilerini sosyalist olarak tanmlamalar gibi, Trkiyede de radikalleme nce Trkiyenin tarasna, sonra da Krdistana doru kayar. Dnyadaki kayn ortaya kard programatik ve politik kltre ilikin deiimin benzeri Trkiyede de yaanr. 1960larn aslnda devrimci demokratik zlemlerin ve programn ifadesinden baka bir ey olmayan so syalizm giderek ortadan kaybolur, nesnel olarak sonularyla devrimci ve demokratik karakterde, ama programatik olarak dile etniye dayanan bir milliyetilik ykselir. Buna paralel olarak, sol veya sosyalist politik kltrde, 60larn politik kltrnn btn izleri silinir. Ama dnyada da Trkiyede de Kapitalizm hkmn icra etmektedir. Artk ikisinde de insanlarn byk blm kylerde deil, ehirlerde, megapollerde, metropollerde yaamaktadr. Bu korkun smr ve bask altndakilerin memnuniyetsizlikle ri, ister uzak

101

Asyann, Pasifik kylarnn kle gibi altrlan proleterleri olsun; ster Trkiyenin batsndaki iletmelerde boaz tokluuna alan Krtler veya Diyarbakrn yoksullar olsun, akacak bir damar bulacaktr ve bunlar artk kyl deildirler. Eski politik kltrn bu snflarn memnuniyetsizliklerini ifade ederken hi bir temel bulamayaca, onlarn ihtiyac olan politik kltr, bu gn unutulmu ve topran altna gmlm kltrde bulaca ok aktr. Ama bu sadece politik kltr olarak deil, programatik olarak da byledir. Dnn dile, etniye, kavme hatta dine gre tanmlam uluslarn yaratmakla sonulanan program, bu gnn dnyasnda hibir zm sunamaz. Kendisi global igc pazarnda btn ulusal snr engellerine ramen oradan oraya akmn srdren dnyann proleterleri, harekete getiklerinde bayraklarna tm ulusal snrlarn ilgasndan baka bir ey yazamazlar. Benzer ekilde, dnyadaki en byk Krt ehri olan stanbulun Krte konuan iileri, bayraklarna, ulusu Krtle veya Krteye gre tanmlam bir ulus devletten ise, ulusun tanmndan her trl etniyi, dili, dlayan ve tm dillere eitlik tanyan bir program bayraklarna yazmaya daha eilimli olacaklardr. Ve gerek dnyada gerek Trkiye ve Krdistanda bu programlar bayraklarna koyacak olanlar, ihtiyalar olan politik kltrn geleneini, Markslarn, Leninlerin, Kvlcmllarn, 68lerin politik kltrnde bulacaklardr. Bizlere den grev, bu gelenei unutulmaktan kurtarmak ve yeni gelecek olanlara aktarmaktr. Bu da somut bir biim olarak, polemiklerin geri dnnde ve polemiin tekrar eski, diyalektik ve fikirlere dayanan anlamn kazannda kendini gsterecektir. Kylle ve douya kay fiilen polemii yok etmi, onu kiiselletirmi ve kiisellik anlam vermiti. imdi tekrar ehirlere dou dn, ona eski unutulmu anlamn tekrar kazandracak ve polemikler de gerekten yle olacaktr.

102

Yedinci Blm ok Kltrllk Kavram zerine Yazlar

Avrupa Merkezcilik ve ok Kltrllk veya ok Kltrl Toplum Slogan Niin Gericidir?

yle genel geer bir yarg var: "ok kltrllk Avrupa merkezciliin almasdr. Avrupa Merkezcilik dier kltrleri, aa gryor, onlar kendi llerine gre yarglyordu. imdi ise, hi bir kltr dierinden stn veya aa deil, hepsi ayn deerde grlyor. Artk slogan, eitlenme ve birbirine benzeme deil, ok renklilik, eitlilik. Bu anlay iinde el bette Avrupa Merkezcilik yer bulamaz." lk bakta her ey ok ak! Tpk gnein douu ve bat gibi. Nasl gnein douunun ve batnn ahidi gerekmiyorsa, yle. ok kltrllk de, btn kltrleri eit dzeyde grdne gre, Avrupa kltrn dierlerinden stn gren; her eyi Avrupa'nn aynasnda deerlendiren bir anlay, bu ok kltrllk dnyasnda yaayamaz. Bu gizli varsayma dayanarak konumalar, karsamalar yaplyor; programlar oluturuluyor; makaleler, kitaplar yazlyor. Ne var ki bizim ihtiyar Marks veya diyalektik, her eyden phe et demi. Hele bizim yaam deneylerimiz gsteriyor ki, hi phe uyandrmayanlardan, yanll akla hi gelmeyenlerden, zellikle phe etmek gerekiyor. Biz de bu ihtiyar Marksist diyalektiin dn izleyelim. Evet ilk bakta gne doudan doan batdan batar ama, onun hi "doup" "batmad", aksine hep yerinde durduu, buna karlk, dnyann kendi etrafnda dn nedeniyle yle grnd artk kimse iin bir sr deil. Yani gerek aslnda tam da kendine zt bir biimde grnmektedir. Gne yerinde dururken hareket ediyormu gibi grnmekte, biz ise hareket ediyorken sanki yerimizde duruyormuuz gibi. Demek ki, binlerce yldr bilginin ve tecrbenin birikmi z olan halk bilgeliinin dedii gibi, yle hemen grne aldanmamak gerekiyor. Ya da Marksn deiik ifadesiyle: Eer z ve grnm ayn olsayd, btn bilim gereksiz olurdu . Biz de, bu Avrupa Merkezcilik, ok Kltrllk kavramlarnda bu dersleri ve ilkeleri bir doruluk snavndan geirelim. Bakalm gerekten yle mi? Gerekten, ok Kltrllk Avrupa Merkezciliin almas m? Yoksa Bizzat Avrupa Merkezciliin ta kendisi mi?

103

Son sylenmesi gerekeni ilk nce sylersek, bizim tezimiz, "ok Kltrllk" ya da "ok Kltrl Toplum" gibi siyasi slogan ve projelerin bizzat Avrupa Merkezciliin ta kendisi olduudur. Ama bu tezi kantlamak iin nce, uzun bir yolculua kmak; ileriye doru frlayabilmek iin bir yay gibi gerilmek gerekiyor. * Avrupa Merkezcilik nedir? Bu kavramn ilk kelimesi olan Avrupa'dan balayalm. Avrupa nedir? Bir yeri tanmlayan corafi bir kavram olarak Avrupa son derece yeni bir kavramdr. Bir bakma kapitalizm ile birlikte domutur. Kapitalizm ncesinde Avrupa yoktu. Avrupa adnn kaynakland mitolojideki Avrupann ve Greklerin Avrupa dedii blgenin bu gnk Avrupa ile bir ilgisi yoktu. Bu gn Avrupa diye bilinen yerler, Grekler iin brakalm Avrupa kavramnn iinde olmay bir yana, var olduu bile bilinmeyen, sylencelerin ardnda, bilinen dnyann tesindeki yerlerdi. Romallar iin de bir Avrupa deil, Galler, Germanya, Britanya vard, ama bu gnk gibi bir Avrupa yoktu. slam Uygarl iin de ayn durum sz konusuydu. Belli bir blgeye Avrupa adn verenler ve onun bir ktann corafi ad olarak kullananlar yine bizzat Avrupallardr. Ama bu adlandrmann kendisi bizzat, o Avrupal denenlerin tarihse l ve toplumsal eilimlerini yanstr ayn zamanda. Avrupal da Avrupa gibidir. Avrupa gibi Avrupaly da Avrupal yaratmtr. Ama bu Avrupal nedir? Bunu anlamak iin Avrupay anlamak gerekiyor. yle dnlebilir. Modern bilimler, dolaysyla da Corafya Avrupada doduundan, Avrupaya Avrupa adnn verilmesi de, bu balamda grlmelidir, tpk dier ktalarn adlandrlmas ve tanmlanmas gibidir ve o srecin bir paras olarak anlalmaldr. Bu bakmdan, bu gnk Avrupaya Avrupa denilmesi, btnyle, o adlandrmalar yapanlarn Avrupallndan bamsz olarak, bilimin, jeoloji ve corafyann kendisiyle ilgilidir. Ne var ki, corafya asndan baktmzda Avrupann bir kita olarak tanmlanmasnn hi de masum olmad grlr. Avrupa, corafi bir kavram olarak, Asya ktasnn Ural dalarnn batsnda kalan ksmna keyfi olarak verilmi bir isimdir. Dnyadaki adlandrmalarn hepsi keyfidir. Avrupa yerine Mavrupa da denebilirdi. Asya yerine Masya da. Sorun burada deil. Bu isimle tanm lanan alnn kendisindeki keyfilikte. Eer Ktalar jeolojik veya tektonik kriterlere gre tanmlanyorsa, btn Ktalar ayr bir plakadan olumaktadrlar. Bir zamanlar kocaman bir Pangaea ktasnn paralanmasndan olumu plakalara kta deniyorsa, ki btn Ktalar bu byk plakalardan oluurlar, Avrupa ktalar iinde tek byle olmayandr. Gney ve Kuzey Amerika bile ayr plakalardr. Afrika, Avustralya, Antartika, Hindistan hep ayr plakalardr. Avrupa ise ne Asyadan byle ayrlr ne
104

de Afrikadan. Pireneler ve Alplerin gneyi de bu gn Avrupa saylmaktadr ama baka bir plakaya aittirler. Yani Jeolojik kriterler geerliyse eer, rnein talya Avrupaya dahil deildir. Hindistan, Asya Ktasndan ok daha belirgin corafi ekillenmelerle ayrlm olmasna; ayn zamanda ayr bir plakadan olumasna ve Himalaya dalar bu plakann Asyaya arpmasyla olumasna ramen ve bunlar kltrel bir ayrla da denk dmesine ve neredeyse bir kta kadar byk olmasna ramen, yani bir ayr kta olarak saylmann btn kriterlerine sahip olmasna ramen, Hindistan'a Kta denilmemektedir. Avrupann ise, byle bir zellii yoktur. Onu Asyadan ayrd sylenen Ural dalar ok eski dalardr ve rnein bir Himalayalar gibi almaz bir engel deildirler. Urallar kltrel bakmdan da bir ayrc snr oluturmazlar. Bu dalarn batsnda ya da dousunda yaayan Ruslar ya da Slavlar birbirinden ok farkl da deildir. Avrupadan saylan Pirene ve Alplerin gneyi ise, aslnda Avrupann iinde bulunduu plakaya dhil deildirler. Yani Avrupa Ktas, tamamen keyfi olarak, bir kta olmann kriterlerine uymamasna ramen, gneyinde ve dousunda bu kriterler ayaklar altna alnarak snrlar izilmi, ktala terfi ettirilmi bir blgedir corafi olarak. Dousunda, Asyadan ayrmak iin; gneyinde, Akdeniz veya Afrikay Avrupaya katmak iin, bir kta olmann kriterleri ayaklar altna alnarak yaratlm bir ktadr Avrupa. Eer ktalar plakalara gre tanmlanyorsa veya jeolojik anlamda ktalar byle ise, ktalar iinde bir tek Avrupa byle tanmlanmay hak etmemektedir. Byle tanmlanmay hak eden Hindistan ve Amerikalar bile ayr ktalar olarak tanmlanmazken, Avrupa hi hak etmedii halde kta kabul edilmitir. Grld gibi, Avrupa kavram, bu corafi kavram ve bu kavramn kapsad alan, corafi kriter ve kayglara gre belirlenmemitir. * O halde u soru hala ortada durmaktadr: Niin Asya'nn bu, bat ucundaki yarmadada yaayan insanlar, bulunduklar yere rnein Bat Asya gibi bir isim vermemilerdir de, ya ni corafi olarak gerei daha iyi yanstan bir isim vermemiler, o ktann bir uzants olduklarn belirtmemilerdir de, corafi ya da jeolojik bakmdan hi de kta kriterlerine denk dmeyen bir blgeyi ayr bir kta olarak, Avrupa olarak; Kendilerini de Avrupal olarak tanmlamlardr ve tanmlamaktadrlar? Peki, acaba, corafi olmamakla birlikte, kltrel, tarihsel snrlar ve ayrm izgileri mi vardr da, corafya bu snrlar kabartlandrmak iin ona kta dedi? O halde kltrel ve tarihsel snrlara bakalm. Tarihsel ve kltrel snrlar arandnda ise keyfilik zirveye ykselir. Alp dalarnn veya Pirene dalarnn gneyi veya Balkanlar ve Gneyi, Kltrel ve tarihsel olarak Avrupaldan ok Akdenizlidir. Zaten tarih boyunca, Akdeniz uygarl Fenikelilerden beri kltrel ve ticari bakmdan ve byk imparatorluklarn ortaya kyla birlikte de siyasi bakmdan bir btn olagelmitir. Roma, Bizans, Osmanl ayn uygarlk blgesinin siyasi ve styap birliini

105

salamlardr veya bu yndeki abalardr. Hatta Hristiyanlk ve slamiyet bile, bu uyarlk alannn farkl aamalardaki styaplar olarak grlebilirler. Bunlarn ortaklklar, Kuzey Avrupa'da yaayanlarla ortaklklarndan ok daha fazladr. Bir skenderiyeli ile bir Yunanlnn tarihsel, kltrel ortaklklar, bir Yunanlnn bir Almanla ortaklklarndan ok daha fazladr. Bir Endlslnn bir zmirli ile tarihsel ve kltrel ortaklklar, bir Endlsl ile bir Parisliden ok daha fazladr. Aa yukar ayn yemekleri yerler; ayn mziklerden ze vk alrlar. Bu takdirde, niin Yunanistan Avrupa'dr da, Asya deildir veya skenderiye Niye Afrikaldr da Avrupal deil? Bunun da tarihsel, kltrel veya toplumsal bir ls yoktur. Demek ki, eer Ktalar Kltrel ya da tarihsel ortaklklara gre tanmlanacaksa, Avrupa, burada da btn kurallar ayaklar altna almaktadr. Bu kltrel snrlardaki keyfilik karsnda da Avrupa, Avrupann ve Avrupalln corafi bir kavram olduunu syler. Ama yukarda deinildii gibi, corafi bir kavram olarak da geerlilii yoktur ve orada da sknca, bu amazdan kurtulmak iin tarihsel ve kltrel bir kavram olduu sylenmektedir. Deve Kuu gibidir Avrupa kavram. Deve misin? Kuum. Ku musun? Deveyim. Tarihsel ve kltrel misin? Corafiyim. Corafi misin? Tarihsel, Kltrelim. Demek ki, daha, Avrupa Merkezcilik kavramnn iki szcnden esas nemli olannn kendisinde ok ciddi bir sorun var. Avrupa nedir? Neye denk der belli deildir? Ne corafi ne de tarihsel veya kltrel bir ayrma denk gelmez. Tamamen keyfi olarak belirlenmi grnmektedir. * Bu keyfilii tespit etmek, bir olgu olarak belirlemek yetmez. Onu anlamak, aklamak gerekir. Niin byle bir keyfilik vardr, niye byle btn ktalardan farkl olarak Avrupa ktas ya da Avrupa denen ey, tm nesnel ller ayaklar altna alnarak suni ve keyfi olarak yaratlmtr. Bu keyfilii yaratan zorunluluk nedir? Ayrca bir kavram gereklii aklamann arac deilse, aksine onu arptyorsa, bu onun sosyolojik deil ideolojik; yani belli karlar korumaya yarayan, onlara hizmet eden, onlar gizleyen bir ilevi olduu anlamna gelir. Peki, bu karlar veya imtiyazlar nelerdir? imdi bu keyfiliin ardndaki zorunluluu aratralm. Avrupa kavram, Corafi, kltrel ya da tarihsel kriterler ayaklar altna alnara k ortaya ktna gre, Avrupa aslnda neyin karldr? O bir baka eyin karl olmaldr ki, o baka ey corafi ya da kltrelmi gibi grnebilsin. Peki, nedir bu "ey"? Bunu anlamak iin Avrupa kavramnn kullanmndaki hileleri iyi anlamak gerekir. Yukarda grld ki, Avrupa ne jeolojik, ne de kltrel bir kavram olarak bir bilimsel deere sahip deildir. O bu anlamlarda, ideolojik bir kavramdr. Aslnda hep, corafi ya da kltrel anlamlar olduu sylenerek, fiilen siyasi bir kavram olarak kullanlmaktadr. Yani aslnda

106

siyasi olan bu kavram, yani ideolojik olan bu kavram, hep corafi ve kltrelin ardna gizlenerek, bir bilimsellik postu giymektedir; yani corafi veya kltrel olduu yolundaki gndermeler, bu siyasi ve ideolojik kavramn sosyolojik bir kavram olduu izlenimi yaratmasn salamaktadr. Kald ki Avrupa denen blge, dier ktalar gibi, corafi ya da kltrel snrlara sahip olsayd bile bu Avrupann sosyolojik bir kavram olduu anlamna gelmezdi. Kald ki, Avrupa bu snrlara da denk gelmemektedir. Bunu anlamak iin, sosyolojik bir kavram olarak Avrupann ne anlama gelebileceine ve geldiine bakalm. Sosyolojik bir kavram olarak Avrupa demek kapitalizm demektir . Avrupa demek, sosyolojik olarak Modern Burjuva uygarl deme ktir. Modern Burjuva uygarl, bugn Avrupa denen blgenin, Kuzey batsnda doup, ncelikle orada yayld ve oradan dnyaya egemen olduu iin, Kapitalizm, Modern burjuva uyarl karl olarak Avrupa kavram sosyolojik bir kavram olarak kullanlabilir ve Avrupann biricik sosyolojik karl bu anlamdr. Avrupa aslnda burada, bu kullanm iinde, bir kavram da deil, bir koddur, modern burjuva uygarlnn, kapitalizmin karl olarak kullanlan bir ko d. Bir tr ksa yaz, bir ksaltma gibi grlmelidir. rnein Modern Burjuva Uygarl diyeceinize, ksaca MBU diyecek yerde, MBUnun karl olarak Avrupa da denebilir. Avrupann bilimsel tek anlam budur. Bir kavram bile deildir, bir Koddur ve anlam kartrlmad srece, kolay anlalrlk ve tasarruf salayabileceinden bir sorun oluturmaz. Ama tam da burada Vehbinin kerrakesi ortaya kyor. Bu modern burjuva uygarl, bu uygarln burjuvazisi ve ulusal devletleri, onu bu anlamda, sosyolojik bir gereklii anlamay kolaylatran bir kavramn, bir kod olarak karl anlamnda kullanmyorlar. Onlar onu bilimsel olarak kullandklarn sylerken, hep kltrel ya da corafi olduundan hareketle bilimsel, dolaysyla sosyolojik bir kavram olarak kullanld gibi bir izlenim yaratyo rlar, bylece aslnda politik balamlarda kullandklarn, ideolojik bir kavram olduunu gizliyorlar. Yani Corafi veya Kltrel olduu imalarnn ardna gizlenerek onun ideolojik olduunu gizleyip, gereklii arptan deil, gereklii aklayan bir kavram kullandklar izlenimi yaratyorlar. Tekrar edelim. Avrupa, sosyolojik bir kavram olarak, kapitalizm karlnda bir ko d olarak kullanlabilir. Burada sadece bir adlandrma sorunu sz konusudur. Her hangi bir eyi adlandrmak iin A szc yerine B szc, Kapitalizm yerine Avrupa veya Bat kullanlabilir. Burada kavram corafi ya da kltrel deil, sosyolojik bir anlama sahiptir. Sosyolojik olarak Avrupa, kapitalizm kavramnn karlnda kullanlmaktadr, sadece ve sadece bu anlamyla Avrupa ya da Bat ideolojik bir kavram deildir. Gerei arptmaz, aksine onu anlamann bir aracdr. Avrupa sosyolojik bir kavram olarak Kapitalizmin karl bir Ko d olarak kullanldnda; Asya da sosyolojik bir ayrmn karl olan bir Kod olarak kullanlabilir.

107

Sosyolojik bir kavram olarak Avrupa'nn ztt Asya'dr. Peki, Asya nedir, sosyolojik bir kavram olarak? Avrupa Modern kapitalizm demek ise, Asya da, klasik, kapitalizm ncesi Antik Uygarlk demektir. Bu kavramlara bir ncs, Afrika da eklenebilir. Afrika da, bir bakma, klasik uygarla veya modern kapitalist uygarla gememi veya geememi toplumlara denk der. Yani Komnn karl bir kod olarak kullanlabilir. Yani bu kta adlandrmas, insanlk tarihindeki temel retim biimine; dolaysyla styapnn veya dinin temel biimine karlk der. Komn veya lkel sosyalizm ve bunun st yaps olan, totemcilik veya amanizm karl olarak Afrika; Klasik tarihin, tarm retimi; art rne ekonomi d cebir ile el koymaya ve Tefeci-Bezirgn Sermayeye dayanan Klasik Uygarlklar ve bunlarn styaps tanrl ya da tanrsz Semavi dinler karl olarak Asya; Modern gc smrsne ve art deerin dorudan retim srecinden elde edilmesine, geni yeniden retime dayanan modern kapitalist Uygarlk ve onun, uygarlk ncesi ve klasik uygarlklarn styapsn, din de inantr, kiiseldir diyerek, politik alann dna atan ve dini ya da styaps; bizzat bu politik ve zel ayrmna dayanan din ya da dier bilinen adyla ulusuluk olan Avrupa. Sorun byle koyulduunda, btn kafa karklklarna yol aan kavram kargaalarna son verilebilir. Dou'nun dousundaki Japonya sosyolojik olanak batldr. Batnn batsndaki, Portekiz veya Fas Sosyolojik olarak Douludur. Asya'nn dousundaki Japonya, Avrupaldr; Avrupa'nn gneyindeki balkanlar veya talya'nn Gneyi Asyaldr. Sahrann Kuzeyindeki Afrikann Akdeniz ky eridi ve Yemen ve eski Msr zerinden medenilemeye uram Afrikal Habeistan, Asyaldr. Sibirya Tundralarndaki; Orta Asya Bozkr veya llerindeki; Himalayalarn sapa vadilerindeki Asyal halklar Afrika'ldr. Corafi olarak ayr bir kta olan Latin Amerika sosyolojik olarak Asyaldr veya Asyadr; yine Jeolojik ve corafi olarak baka bir Kta olan Kuzey Amerika Avrupaldr veya Avrupadr. Beyazlarn yerlemedii Okyanusya adalar Afrikaldr. Amerika ve Avustralya'nn yerlileri Afrikaldr. Oralara yerleen beyazlar, kken anlamnda deil, sosyolojik anlamyla Avrupaldr. Bu nedenle Yeni Zelanda ve Avustralya Avrupadr. Oralardaki rezervatlar Afrika. Politikada, bu anlamnn dnda, Avrupa ya da Asyallktan; Avrupa ya da Asyadan sz etmek; Bat ve Doudan; Batllk ve Doululuktan sz etmek, ona burjuva uygarlnn, kendi stnln ve egemenliini gizlemek iin, karlarn korumak iin ykledii; aslnda kullanld politik balamlarda hibir bilimsel deeri ve anlam olmayan; aksine gereklii arptan bir anlam yklemek olur. Dolaysyla Avrupalnn, yani modern burjuva uygarlnn, Avrupa veya Avrupalla verdii anlam kabul ederek, yani Avrupalln corafi veya kltrel bir olgu olduu veya snra tekabl ettii varsaymna dayanarak Avrupa merkezcilie veya Avrupalla kar kmak, aslnda ayn varsaymlar; ayn gerici ideoloji yeniden retmektir. Avrupaya, Avrupalla ya da Avrupa merkezcilie Kapitalizm veya Burjuva Uygarl

108

anlam dnda bir anlamla kar kmak, bizzat Avrupa Merkezciliin ta kendisidir ve onu yeniden retir. Yani Avrupa Merkezcilik kavramnn kendisi problemlidir ve gerei arptr, bu kavram, Avrupalnn (Burjuva uygarlnn ya da kapitalizmin) ona ykledii anlamda, yani kltrel ya da corafi bir ayrma tekabl ettii anlamanda eletirilemez. Yani kltrel ya da corafi bir ayrma denk den bir kavram olarak kullanldnda, kar olsanz bile onun klesi olur, yanl yeniden retmi olursunuz. Avrupa Merkezcilik, Avrupa Kapitalizm demek olduuna, dolaysyla da Kapitalizm Merkezcilik olduuna gre, Kapitalizm Merkezcilie tekabl etmeyen bir anlamda Avrupa Merkezcilie kar kmann kendisi bile o ideolojik tahrifat yeniden retir. Yani kapitalizme tarihsel ve politik olarak kar kmadan Avrupa Merkezcilikle mcadele olanakszdr ve Avrupa merkezcilik yenden retilir. Avrupa merkezciliin eletirisi, kapitalizmin eletirisi olmak zorundadr. Kapitalizmin eletirisi ise, Ekonomi Politiin eletirisidir. Kapitalizm geni ve yaygn meta retimi demektir. Meta retimiyle birlikte, Metann tabi olduu deer yasas, insan toplumunun karsna bir doa yasas gibi kar. Ekonomi Politik bu yasalar inceler. Ona kar mcadelenin silahlarn sunar iilere. Ama ayn zamanda, kendi konusunu, yani meta retimini yok etmeye alr. Bu nedenledir ki, Marksn temel eserinin alt bal Ekonomi Politiin Eletirisidir. Avrupa, yani kapitalizme kar mcadele edilmeden, Avrupa merkezcilik, yani Avrupa kavramnn burjuva uygarlnn bir ideolojik egemenlik arac olarak kullanmna kar mcadele edilemez. O halde, Marksn Kapitali, yani Ekonomi Politii Eletirisi, Avrupann ve Avrupa merkezciliin eletirisinin temelidir . Kapitalizm dnda bir Avrupa veya Bat kavram, sadece baka lkelerdeki kapitalizmin ve burjuvazinin karlarn savunmann aracdr ve ayn Avrupa Burjuvazisinin k arlarn savunmak iin kulland anlamlara sahiptir13. Yani Avrupa ve Avrupalln ya da batlln, corafi ya da kltrel bir ayrmn karl olduu var saymna dayanr. Byle olsayd bile, yani Avrupa, rnein Hindistan gibi, farkl corafi ve kltrel snrlara denk gelseydi bile, bu onun ideolojik niteliini gizlemi olurdu. nk corafi kavramlar sosyolojik kavramlar deildirler. Avrupa kavramnn, sosyolojik olarak kapitalizm anlamna gelmesi, ama burjuvazinin onu hep kltrel veya corafi anlamlarna atf yaparak bilimsel bir kavram gibi kullanyor olmas, tpk, aslnda biyolojik bir kavram olan, sosyal bir hayvan olarak insan kavramn, sanki sosyolojik bir kavram gibi kullanmasna ve onun ideolojik niteliini gizlemesine;
13

Bu gn rnein Trkiyede Asyallk, Doululuk, Avrupa Merkezcilie kar k, aslnda ayn gerici anlay yeniden retmekte ve Trkiyeye egemen brokratik Oligarinin karlarn ve egemenliini savunmann arac olarak ilev grmektedir.

109

epistemolojik olarak inan kavramnn ardna gizlenerek dinleri sosyolojik olarak inan olarak tanmlamasna benzemektedir. Btn bunlar burjuva uygarlnn ve ideolojik egemenliinin ke talardr ve bunlarn hepsinde ayn hile yaplmaktadr. Kavramn baka bir balamdaki anlamna gnderme yaplarak, bilimsel veya sosyolojik bir kavram olduu yanlgsna yol almaktadr. Dine nan denirken; nsana sosyal hayvan denirken; Avrupaya Kta denirken, hep nann Epistemolojik; nsann Biyolojik; Avrupann Corafi anlamlarnn ardna gizlenerek, onlarn bilimsel bir kavram olduu, dolaysyla sosyolojik kavramlar olduu yanlsamas yaratlarak, onlarn hukuki, politik ve ideolojik kavramlar; yani burjuva uygarlnn styapsnn dayand kavramlar olduu gizlenmekte ve egemen lik pekitirilmektedir. Tam da bu gizleme eyleminin kendisi, kapitalizmi ya da burjuva uygarlnn egemenliini kurmakta, bizleri kapitalizm veya burjuva uygarl merkezli, tam da bu anlamda Avrupa Merkezli (dikkat edilsin burada Avrupa kapitalizm anlamndadr) bir bak asna hapsetmektedir. i hareketi ve sosyalizm bu kanallardan teslim alnd. Bylece i hareketinin ve sosyalizmin Burjuva uygarlna ve onun styapsna kar baka bir uygarlk ve styap tasavvuru gelitirilmesinin nne geildi . Toparlarsak, corafi ya da kltrel olarak var olduu imasna dayanan bir Avrupa merkezcilik eletirisinin kendisi, sosyolojik olarak Avrupa merkezci, yani kapitalizm veya burjuva uygarl merkezci olur. Avrupa merkezciliin btn eletirisi, znde Avr upa merkezcidir. Bu gne kadar kullanld anlamyla Avrupa Merkezcilik, Avrupa Merkezci bir kavramdr. * imdi ayn hilenin Kltr dolaysyla da ok Kltrllk kavramnda nasl tekrarlandn, Kltr kavramnn da, bu gn burjuva uygarlnn ona ykledii anlamla nasl bir ideolojik kavram haline dntn, bu uygarln temel bir kavram olduunu ve ok kltrlln ve bunu savunmann aslnda burjuva uygarln; yani Avrupa Merkezcilii savunmak olduunu gsterelim. O zaman Avrupa merkezcilik ve ok Kltrlln birbirine zt olmad; ok kltrlln bizzat kendisinin Avrupa merkezcilii, yani kapitalizmin egemenliini nasl rettiini ve onun temel talarndan biri olduunu grelim. Kltr Nedir? Kltr sosyolojik olarak, insann doaya katt her eydir. Yani, toplumsal olan, insan insan yapan, dier hayvanlardan ayran ey demektir. Elbette, yksek memelilerin srler halinde olduka karmak bir ilikiler sistemi iinde yaayanlarnda da bir Kltrn tohumlar, en ilkel biimleri grlmektedir. Bunun iin yle bir rnek bir fikir verebilir. Afrikadaki rezervatlardan birinde, fillerin soyu tkenir. Fakat soylar tkenmeden nce oradaki filler gergedanlarla ayn alanlar paylamalarna ramen gergedanlara saldrmazlar,

110

bir bakma Bar iinde bir arada yaarlar. Filler tkendikten sonra, iinde gergedan olmayan, fillerin gergedanlar tanmad, baka bir rezervattan, gen filler, soyu tkenmi fillerin yerine getirilir ve braklrlar. Ancak yen i getirilen filler srekli olarak gergedanlara saldrmaktadr. Bunun zerine, yine gergedanlarla fillerin bar iinde bir arada yaadklar baka bir rezervattan, bir yal fil getirildikten sonra, gen filler de, gergedanlara saldrmay brakrlar. Yal ve tecrbeli fil, onlara fillerin gergedanlara saldrmamas gerektiini, gergedanlarla bar iinde bir arada yaamalar gerektiini, fillerin tarihsel tecrbesinin bu dersini, bu bilgisini aktarmtr. Gergedanlara saldrmamak, genetik ya da igdsel deil; renilen bir zelliktir. Bu gzlem, en azndan, yksek memeliler arasnda, genlerle aktarlandan te, baka bir eylerin de aktarldn gstermektedir: Bu anlamda ok ilkel biim iinde olsa da, yksek memelilerde de kltrn bir tohumunun varlndan, ok ilkel bir biiminden sz edilebilir. Tersinden rnek de Kurt ocuklar olutururlar. Olaanst rastlantlar sonucu ok kk yata, kurtlar, aylar, maymunlar vs. tarafndan bir ekilde bytlm insan yavrular; genlerinde tm olanaklar olmasna ramen, konumay, hatta iki ayak zerinde yrmeyi bile becerememekte; tam anlamla, bir kurt, bir ay, bir maymun gibi davranmaktadrlar. Bu bakmdan Tarzanlar olanakszdrlar ve Afrikay smrgeletiren beyaz adamn imgesinden baka bir eye denk dmezler. Bu nedenle, insan doduunda, aslnda toplumun rahmine dm bir tohum olarak da tasavvur edilebilir. nsan ancak erikin bir insan olduunda, (bu erikinlik genellikle biyolojik erikinlikte akmasna ramen onunla kartrlmamaldr) yani toplum binlerce yllk birikimini rahmine dm insan yavrusuna aktardnda, insan insan olarak doar. O halde, sosyolojik olarak, bizi insan yapan her ey Kltr oluturduundan, aa yukar Kltr ve Toplum ayn eyi karlayan kavramlardr. Dolaysyla bu anlamda, Kltr ideolojik, politiki de ierir bu sosyolojik anlamyla. Leninler ann tartmalarnda rnein aa yukar byle anlalyor ve bu anlam veri kabul edilerek tartlyordu. rnein Lenin, tam da Kltr denen eyin iinde politik ve ideolojik olan da bulunduu iin, bunu ayrmak mmkn olamayaca iin ve tam da bu gerekeyle, kltrel zerklik talebine kar kyor, bu ayrm mmkn olmadndan; Kltrel zerkliin ideolojik zerklik anlamna gelecei; bir toplumda egemen snfn ideolojisinin egemen ideoloji olduu; dolaysyla; Kltrel zerkliin fiilen egemen snfn ideolojik egemenliinin bir arac olaca noktasndan hareketle, Kltrel zerklik talebini reddediyordu. Yani Leninler, Kltr, aa yukar, tam da sosyolojik anlamyla kabul ettikleri iin ve tam da bu nedenle Kltrel zerklik talebini reddediyorlard. deolojiden ayr, Politikadan ayr bir kltr kavram veya kavray yoktu. Bu onlarn, bu gn ok kltrllk kullanmnda Kltr szcne yklenen anlamdaki

111

talepleri desteklemedikleri ya da savunmadklar anlamna gelmiyordu. Aksine, bu gn ok kltrllk ya da kltrel zenginlik balamnda savunulan haklar ok daha esasl olarak savunuyorlard. rnein bu gn, Krtenin de tannmas, insanlarn Trkenin yan sra ana dillerini de renmesi trndeki talepler, ok kltrllk balamnda savunulmaktadrlar. Leninler bu hakk, ok daha radikal olarak, hi de ok kltrllk balamnda deil, demokrasi ve demokratik cumhuriyet balamnda savunuyorlard. Ve bu savunu bu gnknden bin kat daha ileri ve doruydu ve bu gn de dorudur. Leninler ann ii hareketi iin, btn dillerin eitlii talebi vard. Onlar iin, demokratik bir cumhuriyet, bir ulusu, her hangi bir dil, din, etn i, soy ile tanmlamazd, burjuva devriminin ve aydnlanmann program ve ideallerine bal olarak. Dolaysyla dil ulusu tanmlamann bir arac deildi. Bu nedenle, Leninlerin ann talebi, btn dillerin eitlii idi14. Bu ayn zamanda u da demektir, hibir dil dierinden imtiyazl olmayacandan, demokratik bir Cumhuriyetin ulusu tanmlayan resmi bir dili olmaz. Herkesin ana dilinde eitim yapma hakk, onu gelitirme, istedii dili ana dili seme hakk olur. Dolaysyla byle bir cumhuriyet, bir dil ile bir ulusun tanmlanmasn, tpk bir soyla, bir rkla tanmlanmasn reddettii gibi reddetmelidir. Yani Klasik Marksist Demokratik Cumhuriyet program, bu programn ayrlmaz bir esi olan, tm dillerin eitlii talebi ve hedefi, bu gnk, dile gre tanmlanm egemen bir ulusun, kendisine zenginlik katmak iin, bu devleti glendirmek iin, dier dillerin de renimini istemesinden veya dier dillerin, resmi dilin yan sra, kendilerinin de renilmesini istemelerinden, bir kat daha radikal ve devrimciydi ve bu gn de hala devrimcidir. Birinde, bu gnknde, bir dile, tarihe, soya gre tanmlanm egemen bir ulusun tolerans, kendi karlarn bu ekilde daha iyi savunmu olaca anlay yatarken; Leninlerin anda ya da klasik ii hareketinin programnda, tm dillerin eitlii ile, ulusun bir dile, soya, tarihe gre tanmlanmas reddedilmektedir. Tm dillerin eitliidir talep. Ne yazk ki, bu temel dorular ve gerekler sosyalistler tarafndan bile unutulmu bulunmakta, btn sosyalistler ok kltrlln faziletleri zerine sosyalist geviler getirmektedirler. Biz ii hareketinin ve sosyalist hareketin, aydnlanmann tamamlanmam projesini; Demokratik Cumhuriyeti bayrana yazmas gerektiini sylerken, bu gnknden bin kat
14

"Ulusal sorunda ii demokrasisinin program da udur: hangi ulus ve hangi dil iin olursa olsun her trl ayrcaln ortadan kaldrlmas; (...) uluslardan birine herhangi bir ayrcalk tanyacak olan (zemstvonun (yani belediyenin), topluluun vb. ) uluslarn hal eitliin i bozacak olan ya da bir ulusal aznln haklarn baltalayacak olan her trl davran yasaya aykr ve geersiz sayan ve devletin her yurttana, anayasaya aykr olan bu tr tasarruflarn geersiz saylmasn talep etme hakk tanyan ve ayn zamanda byle hareketlere giriecek olanlar cezalara uratan genel bir yasann kabul." (Lenin)

112

daha ileri, ama unutulmu ve Stalinist kar devrimden sonra gerici bir ulus kavramna batm olan sosyalist hareketi bundan karmaya alyoruz. Demokratik Cumhuriyetin tarihin p tenekesine atldn ve aldn syleyenler ise, bizlerin bu talebi karsnda, gerici ulusuluun, kendini bu gnk globallemi dnyaya adapte etmesinin bir aracndan baka bur ey olmayan ok kltrllk gibi kavramlarla oyalanp; bu demokratik grevlerden kalarn; emek eksenli mcadele gibi, enternasyonalizm, anti emperyalizm gibi, ilk bakta ok snf ve anti emperyalist ve de enternasyonalist sloganlarn ve durularn ardnda gizliyorlar. Ve bir hareket, demokratik bir cumhuriyet yerine, emek eksenli ya da ABDye kar hedef, eylem ve sloganlar esas hedef olarak koyduunda ve yakalanacak ana halka olarak bunlar aldnda, sadece iileri ekonomist bir mcadeleye hapsetmi olmaz; onlar ayn zamanda mttefiklerinden de tecrit etmi olur. rnein, Krt hareketi, tm dillerin eitlii talebinin, devletin Trklkle tanmlanmasna, dilinin Trke olmasna; adnn Trk devleti olmasna kar mcadelenin en byk destekisi olur. Byle bir talep ayn zamanda iileri blen ayrlklara kar mcadele olduundan, tm iilerin birliinin koullarn da yaratr. Keza, byle bir mcadele, bizzat Krtlerin mcadelesi iinde, devrimci demokrasinin glenmesine yol aar. i snfn da ekonomist taleplerden ve tecrit olmaktan kurtarr. Bylece snfn snf olarak rgtlenmesinin ve bir politik hareket oluturmasnn koullarn yaratr. Bir devlet veya ulus, kendini bir dille, bir soy, bir tarih, bir etni ile tanmlamsa, bir sosyalistin savunmas gereken, tm dillerin eitlii talebi her zamankinden ok daha acil olarak ortada duruyor demektir. Bir ulusu bir dille tanmlamak sadece gerici bir milliyetilik deil; ayn zamanda rklktr. Irkn ve Irkln sadece biyolojik zelliklerle dayandn sanmak, 19. yzyln smrgeciliinin rklndan baka bir rklk tanmamak demektir. Eski biyolojik zelliklere dayanan klasik smrge dnemi rklnn yerini, oktan kltre, dile dayanan bir rklk alm bulunmaktadr. Dolaysyla, Trkiye Cumhuriyeti de, ayn zamanda rk bir devlettir. Tpk dnyadaki dier benzer devletler gibi. Bunun karsnda bir sosyalistin savunmas gereken, uluslarn kendi kaderini tayin hakk vardr parolasnn ardna gizlenerek, bunun karsnda sesini karmamak ve emek eksenli mcadele diyerekten ileri kamak deil; uluslarn bir dile, bir etniye, bir tarihe gre tanmlanmas hakkn reddetmek, tpk bir zamanlarn kuzey eyaletlerinin gney eyaletlerinin ayrlarak, siyahlar yurttalk haklarndan mahrum eden ulus tanmlamas haklarn reddetmeleri ve onu yok etmek iin onunla savamalar gibi, bu hakka kar savamaktr. Uluslarn kendi kadirini tayin hakk, ama bu hak o kendi kaderini tayin etmek isteyen, ulusu bir dil, bir etni, bir soy, bir din, bir kltr ile tanmlamad takdirde bir hak olabilir. Ulusu bir dil, bir din, bir etni, bir soy, bir kltr, bir din ile tanmlama hakkn tanmaz demokratik cumhuriyet. Ancak tm dillerin eit olduu bir ulus, yani bir dili olmayan, bir dile gre

113

tanmlanmam bir ulus; yine bir dile gre tanmlanmam bir ulus; bir Kltre gre tanmlanmam, bir kltr olmayan bir ulus; bir dine gre tanmlanmam, bir dini olmayan bir ulus; tm dinlere, kltrlere; dillere ayn hakk tanyan; bunlarn hibir politik anlamnn olmad bir ulus; yine ayn ekilde kendini hibir dil, din, soy, kltrle tanmlamam bir ulustan ayrlabilir. Zaten bu hakk garanti eden de, Engelsin de ifade ettii gibi, bir tek kyn bile, ayrlma hakk olmas; ulusun zgr komnlerin birlii olmasdr. Eer o ky, ky veya ulusu, her hangi bir soy, boy, etni, dil, tarih, din vs. ile tanmlyorsa, bu uluslarn kendi kaderini tayin hakk deil; ulusu gerici ve rk bir ayrmla tanmlama hakk olur ki , bu hakk tanmaz demokratik bir cumhuriyet. Lenin znde soruna byle yaklayordu. O bu anlamda demokratik cumhuriyetin bu hakk ierdiini sylyordu15. Ama ayn zamanda ulusun ne olduu konusundaki belirsizl ik ve ulusularn ulus kavramn kabul etme bu elikili durum, demokratik cumhuriyetin iine giren bir mikrop gibi nce onu hastalandrd, sonra da yok etti. Grld gibi, Kltr kavram, yirminci yzyln hayaleti olan ulus kavramyla, dolaysyla burjuva toplumunun dini ve styapsyla yakndan ilgi iinde bulunmaktadr. Kltr kavramnn u veya bu ekilde tanmlan ve kavran, btn bir siyasi program ve stratejiyi belirlemektedir. imdi tekrar Kltr ve ok Kltrllk kavramlarnn analizine geri dnelim. Bu gn ok kltrllkten, kltrel renklerden ve zenginlikten sz edilirken acaba kltr hangi anlamda kullanlmaktadr. Kltr kavramna nasl bir anlam verilmektedir? Ve bu anlam hangi snfn karlarn korumann aracdr? Bunu aratrmaya ve analizimize devam edelim. Kltrn ok Kltrllk Balamndaki Anlam Kltr neyi kapsyor bu gnk kullanmda? Bu gn en ok kltrllkten yana olana bile, eer yle denirse, o bu ok kltrll kabul etmeyecektir. rnein bir Alevi vatanda kyor ve diyor ki, benim kltrme gre, ben devlet ve vergiyi tanmyorum. Devletin mahkemelerinin de yeri yoktur benim kltrmde. Keza bu gnk okullarn da yeri yoktur. Benim Kltrme gre, bilgi yallar araclyla iir, saz mzik eliinde ve gnlk hayat iinde yeni kuaklara aktarlr. Bizde mahkemeler ve yazl baka bir hukuk da yoktur. Bir kyn ahalisi toplanr, bir sorun ya da sulu varsa, geleneklere ve aklna gre hep bir arada, bir karar verir ve verilen karar ortaklaa uygulanr. Eh okul ve hkimlere ihtiyacmz olmadndan, bu retmen ve yarglar eitecek okullara bunlarn
15

"Uluslarn kaderlerini tayin hakk, demokratik bir dzeni zorunlu klar; yle ki, bu dzende yalnzca genel olarak demokrasi ile yetinilemez, burada, zel olarak ayrlma sorununun demokratik olmayan yoldan zme balamak olanakl deildir. Demokrasi genel anlamyla, sava ve ezici bir milliyetilikle badaabilir." (Lenin)

114

maa ve eitimleri iin vergilere; vergi vermeyenleri tutuklayacak askerlere ve polislere; dolaysyla bu asker ve polisleri eitecek okullara ve retmenlere ve de bunlara verilecek maalara, hsl devlete de ihtiyacmz yoktur. Dolaysyla bizim askere gitmemiz, vergi vermemiz de gerekmez. Mademki ok kltrl olmaktan; kltrel zenginlikten sz ediliyo r; bunlar bizim kltrmzn en esasl blmn olutururlar. ok kltrllk varsa, bizim askere gitmeme, vergi vermeme, okula gitmeme hakkmzn olmas gerekir. Ya da baka bir rnek verelim. Birisi kp diyebilir ki, benim kltrmde kadn ve erkein birbiriyle grp anlaarak evlenmesi diye bir ey yoktur ve ayptr. Birisi ailesinin rzas dnda baka biriyle evlenir veya ona kaarsa ldrlmesi gerekir. Bu da bizim kltrmz. Mademki ok kltrlyz, bizim bu kltrmzn tannmas gerekir. Byle yzlerce binlerce rnek verilebilir. u ok kltrlln en byk taraftarlar bile, size kar, bunlarn kltrn bir esi olmadn, bunlarn baka bir ey olduunu syleyeceklerdir. Ama siz de burada, ama o da senin kltrnn kltr tanm; benim kltr tanmma gre de bunlar kltre dhildir dediinizde, sylediklerinizi uygulamaya kalktnzda ne olacaktr? O zaman, ok kltrlln, bu gnk burjuva toplumunun ve gerici ulusal devletlerin kltr kavramnn diktatrl olduu grlr. ok kltrllk, kltrn, politik ve hukuki alann dna ilikin olduu eklindeki bir kltr tanmnn diktatrl olarak ortaya kar. O zaman, ok kltrl toplumun, ok kltrlle saf saf inanp, vergi vermeyen, askere gitmeyen, mahkemeleri tanmayan; okula gitmeyenleri hapse tktn grlecektir. Hatta ok kltrllk masalna inananlar toplu halde davranrlarsa, zerlerine askeri birliklerin geldiklerini ve kendilerini imha ettiklerini greceklerdir. Demek ki, ok kltrllk aslnda Kltrn belli bir anlaynn dier kltrler zerindeki diktatrldr. Siz kltr kavramna, devleti, vergiyi, askerlii, yani bu gnk burjuva devletinin, politik olann alanna giren eyleri katmaya kalktnzda, tanklar ve bombalarla; polis ve jandarmalarla kltrn bunlar kapsamad size retilir. renmezseniz de imha edilirsiniz. Bylece ok kltrlln aslnda ok kltrllk olmad, bir kltr kavramnn diktatrl olduu ortaya kar. Ama biz yazmzn banda Kltrn bilimsel tanmnn insan toplumsal yapan her eyi kapsadn; hatta geen yzyln banda sosyalistlerin de Kltr bu anlamda kabul ettikleri iin, Kltrel zerklik gibi talepleri reddettiini falan sylemitik. Ama imdi, Kltrn hi de bilimsel olmayan, tamamen keyfi yaplm bir tanmnn, bizlere silah zoruyla dayatldn gryoruz. Bu silah zoruyla dayatlan anlamnda kltr tpk din gibi, politik olmayan, kiisel olanla tanmlanmaktadr. Burjuva toplumu, din, inantr der. nan demek, kiisel, zele ilikin, politik olmayan

115

demektir. Bir din kp, hayr ben inan deilim, zele ilikin deilim, politik olmayan deilim, tm toplumsal hayata ilikinim, rnein ayn zamanda hukukum derse ve bunu uygulamaya kalkarsa, dinin inan olduu ilkesinin diktatrln grr. Bylece dinin inan olmad; toplumda inan diye sosyolojik bir kategori bulunmad; dine inan demenin aslnda modern toplumun dini ve rgtlenme ilkesi olduu; dine inan demenin aslnda hukuki, ideolojik bir tanm olduu ortaya kar. te Kltr iin de olan, tam tamna ayndr. Ama dine inan demek, aydnlanma anda, kapitalizm ncesi toplumlarn st yapsnn tasfiyesi anlamna gelirken; ilerici ve demokratik bir karakteri varken; Kltr balamnda ayn eyi yapmak; kendini dil, din, etni, tarih, kltr ile tanmlam gerici ulusuluun ve ulusal devletlerin korunmas ve yaatlmas gibi anti demokratik ve gerici bir karaktere sahiptir. Burjuva devrimleri anda, kapitalizm ncesinde toplumlar din ya da soy ilkesine gre rgtlendiinden onlar politika dna itip, yepyeni bir toplumu rgtlemenin ilkesiydi dinlerin inan ve zele ait olduu ilkesi. Yani Modern toplumun dini, dinin inan olduunu; dolaysyla zele ait olduunu kabul eden dindir, daha da dorusu dinin zele ait olduun kabul etmek iin; zel ve politik diye bir ayrm n koul olduundan; zel ve politik diye bir ayrmn toplumsal rgtlenmenin temeli olduu dindir. Bu gn ayns, Kltr alannda yaplmaktadr. Aydnlanma balangta, ulusu bir dil, din etniyle tanmlamyordu. Bizzat yurtta ve insan kavramlar zde olduundan; ulusun tanmnda her hangi bir dil, din, soy ayrm ve ayrcal; dolaysyla da ulusun bir dine, dile, soya gre tanmlanmas reddediliyordu. Vatanm yeryz milletim insanlk aydnlanmann bir slogan ve idealiydi. Ancak burjuvazi daha ilk anda, buradan geri adm atarak, bunun tehlikelerini grerek, ulusu, yani yurttalar, bir soy, tarih, kltr, etni, din ile tanmlamaya balad. Ama ulus byle tanmlannca, bu gerici ulusuluun, dier soy, etni, dil, din ve kltrlerin zerindeki basks balad. Bylece bu baskya kar hareketler de kendilerini ayn ekilde tanmlamaya baladlar. Yani ulusu her hangi bir dil, etni, soy, kltr, tarih ile tanmlamay reddetmek yerine, baka dil, din, etni temelinde yeni uluslarn tanm yaplmaya baland. Bylece gerici ulusuluk, tpk bir DNAnn kendini retmesi gibi, tm yeryzn kaplad. Devrimci dnemin, ulusu, yani politik olan, bir dil, din etni, soy ile tanmlamay reddeden; vatanm yeryz milletim insanlk diyen dnemin ulusuluu, burjuvazinin ondan yz evirmesi karsnda i Hareketi ve sosyalist hareket tarafndan Demokratik Cumhuriyet ve Enternasyonalizm biiminde savunulmaya devam etti. Ama Leninin yazlarnda da grlecei gibi, modern toplumun dinin ve ulusun ne olduunun kavranmamas, bunun nce uluslarn kaderini tayin hakk biiminde anmasn, (nk burada artk ulusun dile, dine, etniye gre tanm fiilen kabul edilmi oluyordu); Sovyetlere bir brokratik kastn egemenlii ile de, tm sosyalist hareketin, tpk burjuvazi gibi, gerici, ulusu, dile, dine, etniye

116

balayan gerici bir ulusuluu savunmasna ve bunun tm sosyalist ve ii hareketine egemen olmasna yol at. Ulusu bir etni, dil, din; soy ile tanmlamay reddeden, Devrimci Demokratik dnemin ulusuluu, sadece anaristlerin geleneklerinde yaad. i ve sosyalist hareketin ulusu bir dil ve etniyle, dinle, soyla, tarihle tanmlamas enternasyonalizm ilkesinin bile ieriinin burjuvazinin devrimci dneminden daha da gerilere dmesine yol at. Aydnlanma dneminde, vatanm yeryz milletim insanlk diyenler ya da ilk enternasyonalleri kuranlar, bundan kendini bir dil, din etin, soy ile tanmlamam zgr komnlerin birliini; bu demokratik cumhuriyetin tm dnyay kapsamasn anlarlarken; gerici ulusuluu kabul etmi sosyalist ve ii hareketinin enternasyonalizmi, bunu her biri kendini bir dil, etni, soy, kltr, tarihe gre tanmlam uluslarn, dayanmas olarak anlyordu. Bu anlamda enternasyonalizm kavramnn ierii bile deiti; gerici bir ulusuluun ve ulus anlaynn dnya apndaki dayanmas anlamn kazand. Bu gnk dnyann durumu budur. Gerek burjuvazi gerek ii hareketi, modern toplumu, gerici, soya dile, dine, tarihe, kltre dayanan uluslarla tanmlamak bakmndan birbiriyle yarmtr ve bu gn yeryzne bu uluslar ve devletler egemendir. te byle bir dnyada, muazzam i gc gleri ve globalleme bir yandan; elektroniin salad olanaklar bir yandan; Avrupa Birlii gibi her biri dile, tarihe, kltre gre tanmlanm uluslarn birleme giriimleri bir yandan ve bu devletler iindeki ezilen dil, din., etni, kltrlerin direnileri bir yandan, dile, dayanan ulus tanmn zorlamaya balad. Bu durumda, hem gerici ulusuluu ayakta tutabilmek, hem yeni ekonomik ilikilere uygun daha esnek bir sistem oluturabilmek iin, ok kltrllk parolas ve Kltrn politik olmayanla, zellikle de dille tanmlanmas gerei ortaya kt. ok kltrllk, demokratik cumhuriyetin tm dil ve kltrlerin eitlii il kesinin aksine, ulusun beli bir dil ya da tarihle tanmlanmasn reddetmemekte, bunu kabul etmekte, ama kltrel zenginlik, eitlilik, aznlk haklar gibi kavramlarn ardnda bunu esnetmekte; gerici ulusuluu globalizm anda yaatmak ve savunmak iin yeni bir mevziye yerletirmektedir. Aydnlanma ann burjuvazisi veya 19 Yzyln ii hareketi, bu gnk gibi, kltr zel olanla, politik olmayanla tanmlamak gibi bir eye gerek duymamt. nk dillerin ve kltrlerin eitlii, bunlara gre ulusun tanmlanmamas; bunlarn bir politik anlamnn olmamas, demokratik cumhuriyet kavramnn iinde bulunuyordu. Bu nedenle Kltr az ok bilimsel olarak, tm toplumsal olanla tanmlyordu o zamann sosyalistleri 16. Zaten ulus bir dille, tarihle, etniyle, dinle tanmlamadnz bir dnemde, kltr byle politika dyla keyfi olarak tanmlama ihtiyac ve sorunu olmaz. Bir devlet, dini tmyle kiinin zel sorunu olarak grrse; dillerin hepsi eit ve herkese ana dilinde eitim yapma hakk var ise, bu gnk anlamyla kltre ve ok kltrlle ihtiya olmaz. Dillerin eitlii ve laiklik zaten byle bir eye gerek brakmaz.
16

Veya daha ziyade, sanatn, yksek bir eitimin karl olarak da kullanyordu baka balamlarda. Ama bu baka bir sorundur.

117

Ancak gerici ulusuluun tm uluslara egemen olduu bir dnyada, byle bir kltr kavramna ihtiya vardr. Dolaysyla, ulus kavramnn, bir dille, dinle, tarihle, etniyle, kltrle tanmlanmas ile kltr kavramnn byle politik olmayanla tanmlanmas arasnda ayrlmaz bir iliki bulunmaktadr . ok kltrllk, gerici ulus anlaynn ayrlmaz parasdr. Bir ulusu, bir dil, din, etni, soy ile tanmlamay reddeden bir ulusuluk iin, ok kltrllk gibi bir kavrama ihtiya yoktur. Devletin dili yoksa, etnisi yoksa, tarihi, dini yoksa, o zaten suda yaayan ve suda yaadn bilmeyen balk gibi ok kltrldr. O halde, ok Kltrllk kavramndaki Kltr, aslnda Kltrn belli bir tanmnn; kltrn siyaseti, hukuku, ideolojiyi kapsamad eklindeki, hukuki , siyasi ve ideolojik bir kavramn diktatrl demektir. Ve bu diktatrlk, Aydnlanmann ve devrimci ii hareketinin gericilik karsndaki diktatrl gibi de deildir. Elbette, Aydnlanmann ulus anlay, demokratik bir cumhuriyet, rnein din zeldir derken, dini zel olarak kabul etmeyen veya zel diye bir ayrm kabul etmeyen dinler karsnda bir diktatrlktr. Ama bu diktatrlk, tarihsel olarak, ilerici, kurtuluu karakterde bir diktatrlktr. Ama Kltr zel olarak tanmlamann diktatrl, uluslarn kltrlere, dillere dayanaca varsaymnn diktatrldr, gerici ulusuluun diktatrldr . Bu gerici ulusuluk iinde, ona dayanarak bir dzenleme getirir. Tekrar edelim. Bu gn kltr, byk lde, din kavramnn benzeri, zel olanla snrl gibidir. Ama aydnlanma din zeldir derken; eski sistemin rgtlenme ilkesini, politik alann dna atyor; onlar paralyordu. Bu anlamda, devrimci bir ilev gryordu. Bu gnk sistem ise, ok kltrllk derken, bu gn dnyaya egemen olan gerici ulus devletleri paralamyor; aksine onlar yaatmaya alyor. ok kltrllk ulusun dille, dinle tanmlanmasn reddetmemekte; aksine bunu var saymaktadr. Bizlerin slogan, devrimci demokratik ii hareketinin slogan ok kltrllk olamaz. Bizlerin slogan; ulusun tanmndan her trl dil, din, etni, soy , tarih, kltr hatta corafya paras tanmlamasn reddetmek; yurttalk ve insan haklarn zdeletirmektir. Bizim sloganmz; tm dillerin eitlii; herkese ana dilinde eitim, isteyenin istedii dili ana dil kabul etmesidir. Bizim sloganmz, devletin dinlerden tmyle elini eteini ekmesidir. Bizim sloganmz, devletin veya ulusun dili, dini, etnisi, soyu, sopu tarihi, kltr olmamasdr. Bunlarn olmad bir ulusta ok kltrllk anlamsz bir kavram olarak kalr. * imdi tekrar baa gelelim. Avrupann tek doru sosyolojik karlnn kapitalizm ya da burjuva uygarl olduunu grmtk. Sonra, Kltrn, ok Kltrllk kullanmndaki tanmnn da, bilimsel kltrn tanm yla

118

ilgisi olmadn ve aslnda btnyle hukuki, ve ideolojik bir kavram olduunu grdk. in ilginci bu hukuki, politik ve ideolojk kltr kavramnn iddias ve zorla dayatt, Kltrn hukuk, ideoloji ve politii iermediidir Bundan baka ok kltrllk kavramnn ancak, ulusun gerici tanmyla bir arada var olabileceini; yani burjuva uygarlnn en gerici biiminin var oluuna bal olduunu ve o var oluu yaatmaya ynelik olduunu grdk. O halde ok kltrllk burjuva uygarln ve kapitalizmi ve onun en gerici biimini yaatmann ilkesi olduuna gre; burjuva uygarl ve kapitalizmin karl bir kot olarak da Avrupa kullanlabileceine gre, ok kltrllk kapitalizm merkezli bir bak demektir. Kapitalizm de Avrupa demek olduundan; ok kltrllk, Avrupa merkezciliktir. ok kltrllk gerici kapitalizm veya Burjuva uygarl merkezli dnmek demektir. Kot olarak kullanld takdirde: ok kltrllk Avrupa Merkezciliin ta kendisidir. Grld gibi, gerek tam da kendi zdd biiminde grlmektedir. Eh, zaten z ve grn ayn olsayd, ihtiyar Marks ya da diyalektiin dedii gibi, tm bilim gereksiz bir ey olurdu. 17 Ocak 2006 Sal Demir Kkaydn demiraltona@hotmail.com http://www.koxuz.org

119

Marksist Kltr ve Uygarlk Kavramlar ve Uygarlklar / Kltrler atmas

Danimarkada yaynlanan rk karikatrler ile birlikte bir sredir gndemden dm olan Uygarlklar/Kltrler atmas teorisi (ki buna Doktrin demek daha doru) tekrar ok duyulur oldu. Bu yazda ksaca bu kavramlarn Tarihsel Maddeci ya da Marksist karlklarn ve aktel - yaygn kullanmnn somut anlamn ele almay deneyelim. Irk Karikatrlerden sonraki gelimelerde bunu bir uygarlk veya kltr atmas olarak tanmlayanlar, genellikle Kltr ve Uygarlk kavramlarn birbirlerinin yerine kullanyorlar. Marksizm yani Tarihsel maddecilik ise Kltr ve Uygarl kesin olarak birbirinden ayrr. Kltr, daha nce Avrupa Merkezcilik ve ok Kltrllk balkl yazmzda da gsterdiimiz gibi, insann doaya katt her eydir. Dolaysyla Kltrsz bir toplum yoktur ve olamaz. Ama uygarlk demek, devlet, snfl toplum demektir. Dolaysyla uygar olmayan toplumlar vardr. Nerede, para, ticaret, devlet, yaz, snflar varsa orada uygarlk vardr. Ancak btn bu uygarlk alameti farikalarndan ou, aslnda daha uygarlama olmadan ortaya kmtr. Ticaret, para, yaz henz snflar ve devlet ortaya kmadan da ilkel biimleriyle de olsa biliniyordu. Medeniyetin (Uygarln) keif beratn elinde tuttuu tek ey Devlet ve Snflardr. Uygarlk demek, devletli ve snfl toplum demektir. * lk uygarlk, demir kefedilmeden ok nce, Tun ve Obsidyen ta temelinde, aa Mezopotamyada, balklar iinde ortaya km, oradan, eski dnya karalar topluluundaki benzer zellikler gsteren, dier subtropikal Irmak boylarna (inde Sar Nehir, Hindistanda ndus, Msrda Nil) sramtr. Bu gne kadar insanlk sadece iki trl uygarlk grmtr. Klasik Prekapitalist Uygarlk ve Modern Kapitalist Uygarlk. 5000 yldan beri var olan Klasik uygarlklarn ortak zellii, art rne, ekonomi d zorla el koyulmasdr (Hara, vergiler, ganimet vs. ). Bu klasik uygarlklarda, Sermaye vardr Tefecilik ve Bezirganlk yoluyla bir art deer elde eder ama bu olduka arzidir ve art deer elde edildiinde toplumun toplam zenginliinde bir deime olmaz. Yani sermayenin retimle bir ilgisi yoktur ve retimin gelimesi veya yntemleri onu ilgilendirmez. Modern kapitalist uygarlk ise, 500 yl kadar nce, sisli ve souk ngilterede dodu. Kapitalist smr iin ekonomi d zora gerek yoktur. Sermaye, retimle, dolaysyla onun gelimesi ve yntemleriyle dorudan ilgilidir, art deeri retim srecinin kendisinde elde eder. Kapitalist uygarlkta, klasik uygarlktan farkl olarak, art deer elde edildiinde
120

toplumda toplam bir zenginleme ortaya kar. Onun klasik uygarlklardan temel fark budur. Gerek anlamda, bir Uygarlklar atmas 17. ve 20. yzyllar arasnda, klasik ve modern uygarlklar arasnda yaand. Bunlarn hepsinde, modern kapitalist uygarlk bu klasik uygarlklar yerle yeksan etti ve son kalntlarn birinci dnya savann sonunda, bir daha geri gelmemek zere yeryznden sildi. O halde, birici dnya savann bitiminden beri, dnyada bir tek uygarlk vardr. Modern Kapitalist Burjuva uygarl. Bundan baka hi bir uygarlk yoktur bu gn yeryznde. Bu bakmdan gnmzde bir uygarlklar atmasndan sosyolojik olarak sz edilemez. * Kapitalizm ncesi uygarlklarda, farkl uygarlklardan sz edilebilirdi. Neredeyse her subtropikal rmak boyunda, ayn ekonomi temeline dayanmakla birlikte birbirinden farkl styap ekillenmelerine (dinlere) de denk den farkl bir uygarln varlndan sz edilebilirdi. Bu bakmdan in, Hint, Msr ve Mezopotamya farkl uygarlklar olarak grlebilirdi. Keza klasik uygarlklar esas olarak, bni Haldunun uygarlk kuaklar biiminde de snflandrlabilir. Birinci Kuak Uygarlklar: Esas olarak Tuna dayandklarndan zorunlu olarak Subtropikal Irmak boylarna hapsolmu bulunuyordu. Bunlara Kvlcml Bitkisel Uygarlklar demektedir. kinci Kuak Uygarlklar: Demirin kefinden sonra, uygarlk bu rmak boylarndan kurtulup , ran ve Anadolu yaylarna, in ve Hindistann daha geni ve yksek alanlarna yaylma olana buldu. Demirin Kefi, ran ayr bir uygarlk alan olarak ortaya karrken, Mezopotamya ve Msr da bir Akdeniz ve Ortadou uygarlnn iinde eritti. nc Kuak: slamiyet ile klasik uygarlklarn bir nc kuana geildii dnlebilir. Hristiyanlk, Akdeniz ve Orta Douyu Romann birletirmesine uygun bir yapy sunuyorduysa, slamlk da, Akdenizden, in ve Hinte kadar tek bir dnya ticaret inin styapsn sunuyordu. Ne var ki, slamiyetin yayld klasik uygarlk alanlar, daha yaylmasnn banda onu da rttler ve gericiletirdiler. Bundan sonra slam ancak, Trkmenler, Ouzlar, zbekler, Berberiler gibi henz yeterince uygarlamam halklarn genlik alaryla Hindistan, Balkanlar ve spanyaya doru bir yaylmayla sonulanabilen canlanmalar gsterebildi. Kapitalizm doduunda, btn uygarlklar, dierlerine gre en gen ve dinamik slam uygarl bile, genliini yitirmi lm dnemine girmilerdi kendilerini ldrecek, merhamet vuruu yapacak olan; genliini yitirmi nceki klasik uygarlklar gibi Barbarlarn gelip kendisini ykmasn bekler durumdayd. Bu bakmdan, Kapitalizmin klasik uygarlklarla karlamas ve onlar kesin kendi egemenlii altna almas ve yok etmesi, bir uygarlk atmasndan ziyade lmn bekleyen klasik uygarlklarn iinin bitirilmesidir. Ortada kelimenin gerek anlamnda doru drst

121

uygarlklar atmas bile olmamtr. * Bu gn btn dnyada, esas olarak smrnn temeli modern kapitalist art deer retimidir. Dolaysyla baka uygarlklardan ve bunlarn atmalarndan sz edilemez. Btn klasik uygarlk alanlar modern uygarln, politik ve zeli ayran temel ilkesini; ulus devletleri kabul ederler. Eski uygarlklarn styaps olan dinler, birer kiisel sorun olarak, inan olarak vardrlar. Artk onlar, modern uygarln politik ve zeli ayran dininin basit bileenleri halindedirler. Yani bir Hristiyan, bir Budist, bir Konfys, bir slam uyarlndan sz edilemez. Yoktur byle bir ey. slamiyet, Hristiyanlk ya da baka dinler, birer inan olarak, modern uygarln diniyle simbiyoz bir iliki iinde birer parazit gibi yaarlar. Benim inancm slamiyet, Ben Hristiyanla inanyorum, ben Budaya inanyorum diyen insanlar, aslnda farkl inanlar deil, ayn ortak inanc paylatklarn; yani dinlerin inan, yani kiisel, zel bir sorun olduu inancn kabul etmi olduklarn ifade etmi olurlar. Ama bu, kiisel bir inan sorunu deil, modern toplumun rgtlenmesinin temelidir. Yani onlarn hepsi ayn modern toplumun dinindendirler. Onun iindeki farkl tarikat veya merepler olarak grlebilirler. Onlar bunu derken, Hristiyanlk, slam veya Budizm modern toplumun ihtiyalarna daha uygun bir zel inan alan oluturur demektedirler. eriat, devlet dzeni olarak isteyenler de aslnda, (olanaksz bir ey olan) bir slam uygarln deil, ulusal olan slam ve eriat ile tanmlamay savunurlar ve bu anlamda politik olan bir dil, bir soy ya da rk ile tanmlamaya kalkanlardan, yani modern uygarln en gerici biimini savunanlardan hi bir farklar yoktur. * Peki, bu gnk u manzara nedir? Bir yanda Hristiyan Bat, Dier yanda Mslman Dou. Bir yanda fikir zgrlne toz kondurmayanlar, dier yanda peygamberime laf sylettirmem diyenler. lk bakta sanki farkl deerlerin, uygarlklarn, slam ve Hristiyanln veya Akl dokunulmaz tutan burjuva uygarl ile Allah ve Muhammeti dokunulmaz tutan slam Uygarlnn, iki deer sisteminin atmas gibi grnyor. yle mi gerekten? Bu hangi gerek atmann grn? Eer ortada farkl kltrler ve uygarlklar yoksa bu nedir? nce u Dou Bat; Hristiyan ve Mslman gibi kavramlarn ne anlama geldiine bakalm. Avrupa Merkezcilik ve ok Kltrllk adl yazmzda, Avrupa kavramnn tek bilimsel kabul edilebilir karlnn kapitalizm olduunu aklamtk. Kapitalizm Avrupada doduu ve yayld iin, bir kot olarak kapitalizm karl kullanlabilirdi. Bunun aynen Dou ve Bat kavramlar iin de geerli olacan sylemitik. Yani Bat Kapitalist, Dou Prekapitalist uygarlk anlamnda bir kot olarak kullanlabilirdi. Byle bir kotlamada da Komnn, uygarlk ncesinin karlna Afrika dyordu. Afrikay Komn, Asyay Klasik uygarlklar, Avrupay modern Kapitalist Uygarlk karl kullanrsak (ki sosyolojik olarak, biricik bilimsel karlklar bunlardr bu kavramlarn) u sonu grlr. Tarih boyunca sosyolojik olarak Avrupa yoktur. Tarih boyunca, 500 yl

122

ncesine, kapitalizm douncaya kadar, sadece Afrika (Komn, barbar halklar, lkel sosyalizm) ve Asya (Klasik Uygarlklar) vardr. Kavramlar bu gerek ve doru karlklaryla kullandmzda, Kapitalizme corafi olarak Avrupada ama Avrupadan deil (ki Avrupa Kapitalizm anlamna geldiinden bu kapitalizmden kapitalizme gemek anlamna gelir) Afrikadan (Komnden) geilmitir. Kapitalizme geilmedii dnemde, ngiltere Avrupada deil Afrikadayd. Corafi olarak Avrupa denen topraklar, o zamanlar sosyo lojik olarak Afrikaydlar. ngiltere Kapitalizme getikten sonra Avrupa ortaya kt. Keza Ouzlar, Trkmenler, zbekler veya Moollar, corafi olarak Asyal ama sosyolojik olarak Afrikalydlar (yani ilkel sosyalisttiler). O zamanlar, spanya rnein sosyolojik olarak Asyadayd. Vikingler, hal seferlerini yapan Franklar, Germenler, Saksonlar; Trkler, Moollar hepsi Afrikalydlar. Bu Afrikallarn bir blm Batdan bir bolm Doudan Asyay (Klasik Uygarlklar) feth etmeye alyorlard. Yani hallar Afrikalyd, Avrupal deil. Trkler ya da Moollar Afrikalyd Asyal deil. Vikingler Kuzeyden geliyordu ama o zamanlar dnyada kuzey yoktu. Onlar da Afrikalyd. Yine bu kotlarn gerek ve doru sosyolojik karlklaryla tarihi ele aldmzda, unu grrz. On altnc yzylda Avrupann ortaya kndan, birinci dnya savana kadar olan dnemde, Avrupa btn dnyay Avrupa yapt. Ondan sonra dnyadaki Afrika (komnler, uygarlk ncesi toplumlar) ve Asya (Klasik Uygarlklar) Avrupa (Kapitalizm) oldu. Dnyada nasl eskiden Avrupa yok idiyse, artk bu gnk dnyada da Asya ve Afrika yoktur. Bir tek kapitalist uygarlk vardr. Bir tek Avrupa vardr. Btn dnya Avrupadr (Kapitalisttir). Ama bu Avrupa iinde, bir gelimi ve zengin Avrupa, bir de geri ve smrge Avrupa vardr. Yani bir tek kapitalizmde, u Merkez evre diye de ifade edilen iki dnya vardr. Buna Kuzey ve Gney de denmektedir. Kuzey ve Gney de, birer yn olarak deil, Merkez ve evrenin; gelimi ve az gelimiin karl olarak kullanlabilir sosyolojik bir kot olarak. Bu bakmdan corafi olarak Gneyin de gneyinde bulunan yeni Zelanda veya Avustralya, Kuzeyde; corafi olarak Kuzeyde bulunan Meksika, Grcistan veya Kazakistan sosyolojik olarak Gneydedir. En kr gz bile grr ki, Avrupann ortaya kndan btn dnyann Avrupa oluundan sonra, eski Afrika ve Asya, bu gnk Gney olmulardr. Ve bu Gney, artk dnya bir tek Avrupa (Kapitalizm) olduundan, Avrupann Gneyidir. Bunu yle de ifade edebiliriz. Artk btn dnya Avrupadr. Bu Avrupann Gneyi de eski Asya ve Afrikadr. Ama bu gney, Kuzey ile mcadelesinde bir bayrak olarak veya Kuzey Gney ile mcadelesinde, gerek rkln ve ayrmcln gizlemenin bir arac olarak, ortada bir Dou ve Bat; bir Avrupa ve Asya, Bir Hristiyanlk ve slam; bir Aydnlanma ve Gericilik mcadelesi varm gibi gstermekten karl olabilir. te bu gnk durum tam da byledir. Gerekte var olan mcadele ile onlarn bayraklar arasnda hibir iliki yoktur. Bizler mcadelelerin hangi gler arasnda olduunu, bayraklaryla deil onlarn ardndaki gerek glere bakarak anlayabiliriz. Bu gerek glerin

123

neler olduu ise ekonomik temelden kar. Tarihten bir rnek verilebilir. ok rnek verilen hal seferlerinde, Hristiyan ve slam uygarlklar atmyordu. Hal seferlerinde Hristiyanlk bayrayla Bizans ve slam devletlerine saldranlar, sosyolojik olarak Afrikal, henz uygarlamam bu gnk kuzey Avrupallard. Hal seferleri bir Uygarlklar Sava deil, bir Barbar Akn idi. Ya da Tersinden bir rnek verirsek, Ouzlarn Bizans ykmas ve balkanlara doru yayl bir uygarlklar atmas deil, Uygarla yaplan bir barbar aknyd. Bu aknn slam veya Hristiyanlk bayrayla yaplm olmas onun gerek sosyolojik ve tarihsel anlamn deitirmez. Bu gn de, biz savaan gleri onlarn bayraklaryla deil, o bayraklar kullanan glerle deerlendirebiliriz. Ve bunlar kendi iddialarnn aksine ayr uygarlklar veya kltrleri deil, bu gnn kapitalist dnyasnn somut blnmelerini ifade eden somut glerdir. * Politik slamn veya Ulusuluun gstermek istediinin aksine, bir Hristiyan ve slam Uygarl ve bunlar arasnda bir atma yoktur. Gerici Modern ulusuluu savunanlarn iddialarnn aksine de modern burjuva uygarlnn aydnlanmas ile aydnlanma ncesinin uygarlnn bir atmas da yoktur. nk bu gler yokturlar artk. Ama olaylar ve atmalar byle gstermekten karl gler vardr. Kuzeyin zengin lkelerinin burjuvazisi, atmay byle gsterebilmelidir ki, zengin lkelerin emekilerini, modern uygarln deerlerini savunma adna savaa srebilsin veya uzaktan ataca bombalarla ileyecei cinayetler onaylansn. Ayn ekilde, geri ve yoksul lkelerin egemenleri de byle gsterebilmelidir ki, geni kitlelerdeki memnuniyetsizlii kendi gcn ve iktidarn koruyup pekitirebilmek ve pazarlk gcn arttrabilmek iin kullanabilsin. Aydnlanmay savunduunu syleyenler yalan sylyorlar. Aydnlanma insanlar u v eya bu devletin yurtta olarak tanmlayarak haklardan yoksun etmeyi savunmuyordu. Yurtta ve insan zde kavramlar olarak grlyor ve tm dnya lsnde bir tasavvur bulunuyordu: Vatanm Yeryz, illetim nsanlk idealiydi aydnlanmann ideali. Bu gn Kendilerini Batl, Aydnlanmann deerlerini savunmakla tanmlayanlar ulusal devlet ve snrlarn bir numaral savunuculardrlar ve bu ayrmlar sayesinde dnya Kuzey ve Gney olarak blnmektedir. Keza slam savunduunu syleyenler, slamn ulusal devletlerle bir arada olamayacan unutmu bulunuyorlar. slam, bu gnn putlar olan ulusal bayraklar ve onlarn devletlerine kar bir cihat demektir her eyden nce. Her hangi bir ulusal bayran dalgaland her yer, hatta bu ulusal bayrak eriate gre tanmlanm bir slam Ulusunu bile temsil etse, Kafir Topradr. Yani her ikisi de doularndaki insancl ve yeryz lsndeki ideallerini terk etmi, zddna dnm; kurtuluun deil basknn arac olmu, gericilemi dini savunuyorlar
124

ideolojik olarak. deolojik dzeyde, gerek slam Uygarln, gerek Burjuva Uygarln ve onun deerlerini savunduunu iddia eden taraflarn ikisi de aslnda burjuva uygarlnn gerici biimini savunmakta; dnyay ulus devletlere blnm olarak tutmakta anlayorl ar ve bunda bir sorun grmyorlar. Tam da savunduklar uluslara gre dnyann blnmldr bu zengin ve yoksul farklarn yaratan. Irkla kar mcadele ancak ulusal snrlara ve uluslara kar mcadele ile mmkndr. Bunu da ancak i hareketi ve Sosyalizm gerekletirebilir. O halde sosyalist mcadele, iilerin mcadelesi bundan sonra burjuva uygarlna kar bir sava, bir uygarlklar sava, henz domam sosyalist uygarln burjuva uygarlna kar sava olmak zorundadr. Evet, bizler uygarlklar savandan yanayz ama bu gn uygarlklar savandan sz edenlerin hi birisi uygarlklar sava yapmamakta; gerek bir uygarlk savan; sosyalist bir uygarlk tasavvurunun bu gnk gerici burjuva uygarla kar savan engellemek iin i v e g birlii iinde bulunmaktadrlar. Uygarlklar sava doktrinleri ya da teorileri gerek uygarlklar savan engellemenin; sosyalist uygarla kar savan bir silahdr. Bir uygarlklar atmas sadece burjuva uygarlnn dayand btn varsaymlar sorgulayan, onu yok etmeye ynelik bir sosyalizm ile olabilir. Ortada bu anlamda hibir hareket olmadndan ve var olan sosyalistlerin hepsi, zel ve politik ayrmn; politik olann ulusal olana gre tanmlanmas ilkesini sorgulamay bile akla getirmediklerinden aslnda burjuva uygarlnn, ou kez en gerici biimlerinin sradan bir mezhebidirler. Bu anlamda da bir uygarlklar atmas yoktur. * Ama biz biliyoruz ki, dinler ayn zamanda farkl snfsal ve toplumsal glerin arasndaki atmada birer bayrak da olurlar. Bu bakmdan farkl snflar ve toplumsal gler arasndaki atma dinsel bir atma gibi grnebilir. Bu dinsel biimlerdeki atmay bir uygarlklar atmas gibi gstermek, taraflarn karlarna uygun olabilir. Bu gn tam da olan budur. Aslnda Merkez ve evre blnmesi ya da Avrupann Kuzeyi ve Gneyi ya da dnya ii snfnn Siyah Beyaz blnmesi Hristiyan bat uygarl ile slam uygarl blnmesi gibi yansmakta ve yanstlmaktadr. Geri lkelerin neredeyse, (Afrikann Gneyi ve Gney Amerika hari) tamam, ayn zamanda slamiyetin yaygn olduu lkelerdir. Ayrca Avrupa ve Amerikada yaayan gmen ve siyahlarn nemli bir blm de Mslmandr. Buna karlk, zengin lkelerin, Yani Avrupann Kuzeyinin, beyazlarn, neredeyse tamam Hristiyan, hatta Protestandr. Bunun yan sra, geri lkelerdeki egemen snflarn byk lde yaam tarzlar da bu beyazlarnkine benzer. Bu durumda, olaylarn zne inmeyen yzeysel bir bakn, tpk gnei dnyann etrafnd a dnyor grmesi gibi, bu gnk dnyadaki atmay bir Hristiyanlk slamiyet atmas gibi grmesi mmkndr. Buradan da kolaylkla Hristiyanlk Bat, slamiyet Dou; Hristiyanlk

125

Maddiyat slamiyet Maneviyat trnde paralelliklere ve Uygarlklar atmas gibi kavramlara varlabilir. Bu anlalr bir durumdur. Geni kitleler asndan da durum aa yukar byle kavranmaktadr. Ne var ki sorun sadece olaylarn zne inememekten, gerek gleri grememekten kaynaklanmamaktadr, bu ayn zamanda belli karlar savunmann arac bir ideolojidir. Uygarlklar atmas teorisinin ABDden kmas bir rastlant deildir. Bu aslnda, geri lkelere ynelik saldrgan bir politikann ideolojik hazrldr. Nasl geen yz ylda, kimi rklarn veya kltrlerin stn olduu teorileriyle smrgeciliin ve faizmin ideolojik yollar aldysa, bu gnk uygarlklar atmas teorileri de daha sofistike olarak ayn ilevi grmektedir. Bugn Dnyadaki btn nemli petrol reten lkeler Venezella ve Rusya hari nfu sunun ou Mslmanlardan oluan lkeler olduu iin ve bu lkelerin halklar da slamiyeti smrlmelerine ve uradklar baskya kar mcadelede bir bayrak olarak kullandklar iin, Uygarlklar atmas teorisi, bu haklara kar cezalandrma ve ezme seferlerinin ideolojik alt yapsn oluturmaktadr. Ne var ki, bu uygarlklar veya kltrler veya Hristiyanlk slam atmas teorileri ayn zamanda bizzat o nfusunun ou Mslman olan lkelerdeki egemenlerin de iine gelmektedir. Bunlar Trkiyede olduu gibi slamiyeti bayrak yapm, palazlanm burjuvalar; randaki gibi geleneksel bir Molla oligarisi; bir askeri diktatrlk ya da bir monari olabilir. Bu teori onlarn da ayn zamanda geni kitlelerin memnuniyetsizliini kapitalizmden ve kendilerinden uzaklatrmalarnn da bir arac olarak ilev grr. Bylece o kitlelerin memnuniyetsizliklerini kendi pazarlklarnda bir tehdit arac olarak kullanrlar. Dolaysyla ortada bir kltrler veya uygarlklar atmas olduu savndan yola kanlar, is ter bu atmay yumuatmak istesinler, ister kkrtsnlar, z itibariyle karlkl bir su ortakl iindedirler. Bu tpk souk sava dneminin brokratik Stalinist diktatrlklerinin de, dier kapitalist lkelerin de atmay bir sosyalizm kapitalizm atmas gibi gstermekten ortaklaa olarak karl olmalar ve o lkelerin sosyalist olmadn syleyen devrimci Marksistler karsnda su ortakl iinde bulunmalar gibidir. * Bu su ortakl somut olarak Karikatr zerine gelimelerde ok ak grlmektedir. Karikatrlerin rk olduu ok aktr. Zengin lkelerin ne yneticileri ne aydnlar ne de sosyalistleri yle bir davran gstermedi: Bu karikatrler rkdrlar, Muhammeti sembol olarak kullanarak, slama inanan yoksul lkelerin insanlarn ve onlarn ahsnda da bu yoksul lkelerin halklarn, insanlk dman terristler olarak gstererek, zengin lkelerin ii ve emekilerini bu halklara kar psikolojik ve ideolojik olarak sefere hazrlamakta, rklk yapmaktadrlar, bunu proteste ve mahkm ediyoruz. Irkl savunan ideolojilere kar yasaklamalarla mcadele edilemez, nk

126

yasaklar btn dnya tarihi gstermitir ki daima gericiliin iine yarar. Tartmay fikir zgrl ile onu reddedenler gibi koymak yanltr. Burada bizlere den rkla kar mcadele etmektir. Bunun ilk art da bu rkl mahkm etmektir. Irkl temelinden yok etmek ancak politik olann tanmndan ulusun tanmndan sadece dil, din, etniyi deil her trl territoryal snrlamay dlamakla olabilir. Bu ise bu gnk uluslarn ve ulusal snrlarn ortadan kaldrlmasn gerektirir. Beyazlar karikatrlerin rkln mahkm ve tehir etme yerine, sorunu bir fikir zgrl sorun gibi koydular. Karikatrlerin rklndan deil, provakatifliinden sz ettiler. Ama bu koyu da bizzat zaten dnyann, zengin ve yoksul; gney ve Kuzey; Siyah ve beyaz olarak blnnn bir yansmas ve zenginin, beyazn, kuzeyin, merkezin kendi karn korumasnn aracyd. Buna karlk karikatrleri protesto eden ve kar kan siyahlar veya gneydekiler de Bu rk karikatrleri protesto ve mahkum ediyoruz, tm insanlar da buna davet ediyoruz; bu rkla kar yasaklarla deil, somut tavr allarla, onlarn rkln gstererek mcadele edilebilir gibi bir yaklam iinde olmad hi bir zaman, byle sesler duyulmad. Btn tartma, benim kutsal olduuna inandklarma laf syletmem alanna tand. Yani bizzat burjuvazi, hkmetler vs. nin iine gelecek gerici bir noktadan tepki gsterildi. Bu da beyazlara, kuzeylilere, benim kutsalm da hibir eyin kutsal olmaddr deme olana saland. Ortada sanki rklk ve ona duyulan tepkiler yokmu da, bir yanda Muhammeti dokunulmaz grenler, bir yanda hibir eyi dokunulmaz grmeyenler gibi; sanki iki deer sistemi ve bunlarn atmas varm gibi; ortada sanki farkl deerler, yani farkl uygarlklar atmas varm gibi grnm ortaya kt. 21 ubat 2006 Sal

127

Sekizinci Blm Kltr zerine eitli Yazlardan Blmler

Gelecei ve Gemii Kurtarmaktan Bir Blm

ok kltrllk bir aldatmacadr, daha dorusu, bat uygarlnn kendi kltr anlayn, tanmn, dier kltrlere dayatmasdr. Dier kltrlerin kltr anlaylarnn ve tanmlarnn bask altna alnmasdr. Kltrel olan bu tanmda, siyasi anlam olmayandr. Yemektir rnein, giyimdir, gnlk hayata ilikin kimi alkanlklardr, konutuunuz dildir. Ama biri kp, benim kltrmde devlet yok, benim kltrmde bir ulustan olmak diye bir kavram yok, benim kltrmde saniyeler dakikalar yok, benim kltrmde zel mlkiyet yok, benim kltrmde polis yok, benim kltrmde mahkemeler yok diyemez. Bunlar dedii an, ok kltrllk efsanesi biter, syleyen soluu caza evinde ya da tmarhanede alr. ok kltrllk, ulus ilkesine dayanan devletleri kurtarmak iin karlm, bat uygarlnn kltr anlaynn diktatrldr. Avrupa uygarlnn kltr karsndaki tutumu, dinler karsndaki tutumuna benz er. Bu uygarlkta din, kiinin bir vicdan ve inan sorunu olarak tanmlanm ve en ideal biimlerinde tmyle politik alann dna itilmitir. Ama bu aslnda, dier dinlerin din anlaylar zerinde bir diktatrlktr. rnein sradan halk slam' deil, politik slam, ya da eriatn tanmlad slam, tpk ulusuluun, siyasal birimle ulusal birimin akmasn n grmesi gibi, siyasal birimle din biriminin akmasn n grr. Bu anlay karsnda bat uygarlnn din anlay bir diktatrlktr, ona izin veremez nk. Bunun tersi de dorudur, politik slam da, dini kiinin vicdan ve inan sorunu olarak, politik alann dnda anlayan yaklam zerinde bir diktatrlktr. Bunlar uzlamazlar. Ayn ekilde baka kltrlerin kltr tanmlar karsnda da ayn durum vardr. Bir kltrn siyasal alan iinde grdn, dier kltr grmyorsa, bunlardan birinin geerlilii dieri zerinde diktatrlktr. oulculuk, ok kltrllk, demokrasi, ok renklilik gibi kavramlar bu diktatrl gizlemeye yarayan ideolojik aralardr.

128

Zrihte Bir Konferans Duyurusu

Konferans lan 12 ubat 2000'de Basel'de ve 13 ubatta Zrich'te yapacam konumann konusu:

Avrupa Merkezcilik ve ok Kltrllk Avrupa Merkezcilik ve ok Kltrllk ilk bakta birbiriyle eliiyor gibi grnyor. Hatta biroklarnca ok kltrllk Avrupa merkezciliin bir eletirisi ve almas olarak grlyor. Avrupa Merkezcilii deil miydi, dier kltrleri kendi deerleriyle yarglayan ve onlara daha alt bir deer bien. ok kltrllk ise, btn kltrleri eit deerde gryor. Bu ztln grnd gibi olup olmad; ok Kltrllk veya ok Kltrl Toplum kavramlarnn Avrupa Merkezciliin gnmze uyarlanm bir versiyonu olup olmad gibi sorulara cevap aramaya allacaktr.

Demir Kkaydn

129

Tarihsel Maddeciliin Tarihine Katkdan Kltr le lgili Bir Blm

Kltr kavram ile Uygarlk ile ztlk iinde, insann doaya katt her ey anlamnda veya kltrsz bir toplum olamayaca nermesiyle Engels ve Kvlcml araclyla ok nceden karlam ve yle kabul etmitim. Ne var ki kltr ok baka anlamlarda da karmza kyordu sosyalist literatrde. rnein Lenin ve Trokide devrim sonrasndaki tartmalarda, proleter kltre kar Leninin hele nce Kltrl tccarlar olalm ifadelerinde yansyan, genel okuryazarlk gibi modern toplumun gerektirdii nitelikler balamnda bir Kltr kavram vard. Daha nceki Kltrel zerklik tartmalarnda, Lenin Kltr kavramnn iinde ideolojik olann da bulunduu ve ayrlamayaca noktasndan, kltrel zerkliin fiilen ideolojik zerklik gibi bir anlama gelecei ve egemen snfn karlarna hizmet edecei gerekesiyle Kltrel zerklie kar kmt. Burada rnein kltr kavram politik ve ideolojik olan da kapsyordu Seksenli yllardan itibaren ok kltrllk gibi bir program ve srekli olarak kimlik ve kltr zerine tartmalar grlyordu. Ama artk bu program ve tartmalarda kltr, ok zel bir anlamda, politik olmayan bir anlama sahipti. ok kltrllk slogan, kltr kategorisine giren eylerin politik olmamas gerektii veya politik olmayan eylerin kltr kavram iine girdii varsaymna dayanyordu. Kltr kavramnn bu ok zel kullanm ve anlamn ortaya kararak, aslnda ok kltrlln, belli bir kltr kavram ve tanmnn diktatrl anlamna geldii sonucuna ok nceleri ulamtm17. Yani Kltr kavram, ok Kltrllk balamnda, sosyolojik deil, hukuki bir kavram olarak kullanlyordu. Kltr kavramnn bu zelliini grmek din kavramnn da ayn durumda olduunu grmeyi kolaylatryordu ve bunun iin sadece kk bir adm atmak yeterdi. Dinin de ayn muameleye uradn gryordum ama bu ayrmn kendisinin modern toplumun dini olduunu gremiyordum18. Modern toplumun dinini, ulusal olann politik olana gre
17

ok kltrllk bir aldatmacadr, daha dorusu, bat uygarlnn kendi kltr anlayn, tanmn, dier kltrlere dayatmasdr. Dier kltrlerin kltr anlaylarnn ve tanmlarnn bask altna alnmasdr. Kltrel olan bu tanmda, siyasi anlam olmayandr. Yemektir rnein, giyimdir, gnlk hayata ilikin kimi alkanlklardr, konutuunuz dildir. Ama biri kp, benim kltrmde devlet yok, benim kltrmde bir ulustan olmak diye bir kavram yok, benim kltrmde saniyeler dakikalar yok, benim kltrmde zel mlkiyet yok, benim kltrmde polis yok, benim kltrmde mahkemeler yok diyemez. Bunlar dedii an, ok kltrllk efsanesi biter, syleyen soluu caza evinde ya da tmarhanede alr. ok kltrllk, ulus ilkesine dayanan devletleri kurtarmak iin karlm, bat uygarlnn kltr anlaynn diktatrldr. (D. Kkaydn, Gelecei ve Gemii Kurtarmak, kasm 1998)
18

Avrupa uygarlnn kltr karsndaki tutumu, dinler karsndaki tutumuna benzer. Bu uygarlkta din, kiinin bir vicdan ve inan sorunu olarak tanmlanm, ve en ideal biimlerinde tmyle politik

130

tanmlanmas olarak, yani ulusuluk olarak tanmlyordum 19. Kapitalizm ncesindeki dini de modern toplumdaki gibi bir inan olarak grdmden, modern toplumun dinini de politik olan ulusal olana gre tanmlamak olarak grdmden, yani hem modern toplumun hem de nceki toplumlarn dinini bu modern toplumun dininin kavramlaryla kavradmdan, kenarna kadar varm olmama ramen Dinin tmyle styap olduu sonucuna uzun yllar varamayacaktm. * Ama btn bu Ulus, Kltr, Din kavramlarnda yaplan ilerlemeler ve bunlarn da birbiriyle, klasik Marksizmle ve daha sonraki katklarla uyumlu olmas sonucu, aslnda meyve dalnda oktan olmu, dmek iin kk bir zek esintisi bekler durumdayd. te yandan, bu kavramlar ayn zamanda somut politik mcadelenin en can alc sorunlaryla da dorudan balantlyd. Yani pratik ve sosyal ihtiyalar da ortadayd ve srekli basksn hissettiriyordu. Bu birikim, olgunlamlk ve koullarn yaratt bask zm adeta zorluyordu. Ne var ki yine de zm ok karmak bir yoldan geldi. nk, zihnin derin balantlar bulmas ve kurmas ok karmak bir sretir. En tipik rnek benzoln formlnn ryada bulunmasdr. Orhan Pamukun Benim Adm Krmz adl romannda, minyatr sanatnda perspektif bulunmamasn, tanrnn bakyla, Rnesans sonras bat resimdeki perspektifi insann bakyla aklamas, en din d grnen resmin ve en din d grnen konularn bile dinin iinde olduu ve anlalabileceine ilikin bir fikri, bir anlay, bir sezii kafama yerletirmiti. Bu balant Roman ile bireyin ortaya ka arsndaki iliki ile de uyum iinde olduundan, dinle en ilgisiz gibi grnen bir edebi formun, Romann bile din erevesinde anlalabilecei gibi bir sonuca yol aabiliyordu. Sanrm bu gibi sorunlarn ve dncelerin katalizatrl ile de, Din nedir? diye sorup dinin sosyolojik bir tanmn aradmda, dinin tmyle styap olduu karsamas ortaya kabildi.

alann dna itilmitir. Ama bu aslnda, dier dinlerin din anlaylar zerinde bir diktatrlktr. rnein sradan halk slam' deil, politik slam, ya da eriatn tanmlad slam, tpk ulusuluun, siyasal birimle ulusal birimin akmasn n grmesi gibi, siyasal birimle din biriminin akmasn n grr (a.g.e.)
19

Madem ki bat uygarl, dini ve kltr yle tanmlyor ve politik alann dna itiyor, ona da bu uygarln dini olan ulus ilkesine ve ulusulua niye ayn ceza verilmesin? Bat uygarlnn ufkunun tesinde baka bir uygarln hayali, ie, bat uygarlnn dini olan ulus ilkesinden balamak zorunda deil mi?

131

132