Elektroni̇k Devreler Iii PDF

ELO-311 ELEKTRONK DEVRELER III
DERS NOTU
2010-2011
2
ANALOG ELEKTRONK - II Kaplan
lemsel Ykselteler
Konular:
1.1 lemsel (operasyonel) ykseltecin (opamp) tantlmas
1.2 Farksal (differential) Ykselte
1.3 Opamp Karakteristikleri
Amalar:
Bu blm bitirdiinizde aada belirtilen konular hakknda ayrntl bilgiye sahip olacaksnz.
Operasyonel ykseltecin tantm ve sembol,
deal opamp zellikleri
Pratik opamp zellikleri ve 741 tipi tmdevre opampn tantlmas ve terminal balantlar
Opampn temel yaps ve blok olarak gsterimi
Transistrl Farksal Ykseltecin Yaps, zellikleri ve alma Karakteristikleri
Opamp Karakteristikleri

B
LM 1

3
1.1 OPAMPIN TANITILMASI
Operasyonel (ilemsel) ykselteler, ksaca opamp olarak bilinir ve bu adla
tanmlanrlar. Elektronik endstrisinde retilen ilk tmdevre (ntegrated circuits=ICs) bir
opamptr. 1963 ylnda Fairchild firmas tarafndan A702 kodu ile retilip tketime
sunulmutur. Sonraki yllarda bir ok firma tarafndan farkl tip ve kodlarda opamplar
retilip kullanma sunulmutur.
Opamplar; geni frekans snrlarnda sinyal ykseltmek amacyla tasarlanm, direkt
elemeli ve yksek kazanl gerilim ykselteleridir. Gnmzde; proses kontrol,
haberleme, bilgisayar, g ve iaret kaynaklar, gsterge dzenleri, test ve l sistemleri
v.b gibi bir ok alanda kullanlmaktadr.
Bu Blmde;
Opamp Semboln
Genel amal opamp tmdevrelerinin tantmn
Opampn giri ve k terminallerini
deal ve pratik bir opampn zelliklerini
Ayrntl olarak izleyeceiz.
4
Opamp Sembol ve Terminalleri
Standart bir opamp; iki adet giri terminali, bir adet k terminaline sahiptir. Opamp giri
terminalleri ilevlerinden tr, eviren (giri) ve evirmeyen (+giri) olarak adlandrlmtr.
Kimi kaynaklarda opamp giri terminalleri; ters eviren (inverting) ve ters evirmeyen
(noninverting) giri olarak da adlandrlmaktadr. Standart opamp sembol ekil-1.1.ada
verilmitir. ekil-1.bde ise standart bir opamp sembol besleme kaynaklar ile birlikte
verilmitir.
Eviren Giri
Evirmeyen Giri
k
+V
-V
a) Opamp Sembol b) Opamp Sembol ve besleme balantlar
ekil-1.1 Operasyonel Ykseltecin (opamp) Sembol
Opamp tek bir tmdevre halinde kullancnn tketimine sunulmaktadr. Gnmzde pek
ok tmdevre reticisi farkl tip ve zelliklere sahip opamp retimi gerekletirmektedir.
ekil-1.2de baz opamplarn tipik klf grntleri verilmitir.
ekil-1.2 Baz opamplarn tipik grnmleri
Elektronik piyasasnda ok eitli amalar iin retilmi binlerce tip opamp vardr. retici
firmalar rettikleri her bir opamp tipi iin eleman tantan bir kod kullanrlar. Tmdevreler
genellikle bu kodlarla anlrlar. ekil-1.3de genelde pek ok reticinin uyduu kodlama
sistemi iki ayr tmdevre zerinde kodlamada uygulanan kurallar ile birlikte gsterilmitir.
Kodlama genellikle 3 gruba ayrlarak yaplr.
8 7 6 5
1 2 3 4
LM741CP
3601
8 7 6 5
1 2 3 4
MC358MI
1702
LM 741C P
1. Grup
2. Grup
3. Grup
ekil-1.3 Tmdevrelerde kodlama sistemi
Baz reticiler farkl kodlama sistemleri kullanabilmektedir. Bu durumda retici firmann
kataloglarna baklmaldr. Pek ok retici firmann uyduu kodlama sisteminin genel
zellikleri tablo-1.1de ayrntl olarak verilmitir.
5
Tmdevrelerde Kodlama rnekleri
zellikler rnekler
1. Grup
ki veya harften meydana
gelen bir ksaltma kullanlr. Bu
grup, retici firmay belirler.
LM: National, NE:Fairchild,
MC:Motorola; SE: Signetics, SN: Texas Ins.
AD: Analog Dv. CD: Haris v.b gibi
2. Grup
3den 7ye kadar eitli rakam ve
harflerden oluabilir. Son harf
tmdevrenin kullanm alann ve
alma scakln belirler.
C: Ticari, alma aral: 0
0
C - 70
0
C
I: Endstri, alma aral: -25
0
C - 85
0
C
M: Askeri, alma aral: -25
0
C - 125
0
C
3. Grup
Son grup 1 veya 2 harften
meydana gelir. Paket tipini ve
klf materyalini gsterir.
C: Seramik klf
P: Plastik klf
D, J: Cift sral soket (DIP)
Tablo-1.1 Tmdevrelerde kodlama sistemi
Opamplar, pek ok uygulamada sklkla kullanlmaktadr. Bu nedenle genel ve zel amal
kullanm iin retilen binlerce farkl tip ve zellie sahip opamp vardr. Elektronik
endstrisinde retilen ilk opamp A741 kodludur ve 1968 ylnda retilmitir.
Opamp zellikleri:
Opamplar, elektronik devre tasarmnn temel yap talarndandr. Gnmzde hemen her
trl devre ve cihaz tasarmnda sklkla kullanlmaktadr. Opamp bu denli ilevsel klan
ise zellikleridir. deal bir opampta olmas gereken zellikler ekil-1.5de opamp sembol
zerinde ayrntl olarak gsterilmilerdir.
Pratikte ise yukarda belirtilen ideal opamp zelliklerine ulamak mmkn deildir. retim
tekniklerinin ve kullanlan malzemelerin oluturduklar bir takm kstlamalar vardr.
Gnmzde ideal zelliklere yaklaan pek ok tip opamp gelitirilmitir. Tablo-1.2de ideal
opamp ile genel amal bir opampn (LM741) zellikleri karlatrmal olarak verilmitir.
-V
+V
= Rin
= Rin
A Iin 0 =
A Iin 0 =
= 0 Ro
Vo
ekil-1.5 deal opamp zellikleri
zellik deal Opamp Gerek Opamp (LM741)
Giri Direnci; Ri (Input Impedance) Sonsuz Yksek (1M)
k Direnci; Ro (Output Impedance) Sfr Dk (<500)
Ak evrim Gerilim Kazanc; AV (Open-Loop Gain) Sonsuz ok Byk (10
4
)
6
Ak evrim Bant Genilii; BW Sonsuz Etkin Kutup (10-100Hz)
Ortak Mod Zayflatma Oran; CMRR Sonsuz Yksek (70dB)
Giri Kutuplama akmlar (Input Bias Current) Sfr Dk (<0.5A)
Ofset gerilim ve akmlar; VO, IO (Input Offset Voltage
and Current)
Sfr Dk (<10mV,<0.2nA)
Scaklkla Karakteristiklerinin deiimi Deimez Az (5V/
0
C, 0.1nA/
0
C)
Giri Gerilimleri; V1=V2 ise V0=0 V00 olabilir.
Besleme Gerilimi 5V..15V
Maksimum k Akm 20mA
Tablo-1.2 deal opamp ile gerek bir opampn zelliklerinin karlatrlmas
Besleme Terminalleri
Opamplar genelde simetrik besleme gerilimine gereksinim duyar. Bu durum ekil-1.4.a ve b
zerinde ayrntl olarak gsterilmitir. Opamplar olduka geni bir besleme gerilimi
aralnda alabilirler.
Pratikte pek ok opamp 5V ile 18V arasnda simetrik besleme gerilimine gereksinim
duyar. Ayrca 0V-30V arasnda tek bir besleme gerilimi altnda alan opamplar olduu gibi
zel besleme gerilimlerine gereksinim duyan opamplar da vardr. Herhangi bir opampn
gereksinim duyduu besleme gerilimi kataloglardan belirlenebilir.
Beslenme srasnda opampn topraa (ground) direkt balanmadna dikkat ediniz.
Akmlarn d devreden ve yk zerinden getiine dikkat edilmelidir.
R
L
Ortak U
+V
-V
+V
-V
R
L
+V
-V
Vo
a) Besleme geriliminin gerek balants a) Besleme geriliminin sembolik balant

ekil-1.4 LM741 tipi bir opampa besleme gerilimlerinin balanmas
k Terminalleri
Opampta bir k terminali bulunur. Bu terminalden ekilebilecek akm miktar ise
snrldr. retici firmalar; her bir opamp tipi iin maksimum k akmlarn kataloglarnda
verirler. Bu deer ounlukla birka 10mA mertebesindedir.
ekil-1.6da 741 tipi bir opampn k terminali ile birlikte, giri ve besleme terminalleri pin
numaralar ile verilmitir. Devrede opampn k terminali bir RL yk zerinden topraa
balanmtr. Dolays ile opampn k iareti RL yk direnci zerindeki gerilimdir.
7
+12V
-12V
V
0
I
L
6
7
4
2
3
ekil-1.6 741 tipi bir opampn giri ve k terminalleri
Operasyonel ykselteler alabilemek iin her zaman bir besleme gerilimine gereksinim
duyarlar. Besleme gerilimi uygulanan bir opamp, giri ularna uygulanan gerilime ve
ilevine bal olarak k gerilimi retir. Bir opampn kndan alnabilecek maksimum
k gerilimi, besleme geriliminden birka volt daha kktr. Bu durum opampn i
yapsndan ve enerji tketiminden kaynaklanr. Opamp knda elde edilen iaretin
maksimum deerlerine doyum (saturation) gerilimi denir. VSAT olarak ifade edilir. rnein
besleme gerilimi 12V olan bir opampta doyum gerilimleri negatif iaretler iin 2V, pozitif
iaretler iin ise 1V daha azdr. Yani opamp kndan pozitif deerler iin maksimum +11V,
negatif deerler iin ise maksimum -10V civarnda bir gerilim alnabilir. retici firmalar, bu
deerleri kataloglarnda belirtirler.
Giri Terminalleri
Opamplar iki adet giri terminaline sahiptir. Bu terminaller ilevlerinden tr eviren ve
evirmeyen giri olarak adlandrlr. Opamp kndan alnan iaretin polaritesi eviren ve
evirmeyen giriler arasndaki gerilimin farkna baldr. Opampn girilerindeki gerilim
farkna fark gerilimi denir ve Vd ile tanmlanr. Opamp; hem ac, hem de dc iaretleri
kuvvetlendirmede kullanlan bir devre elamandr. Bu zellii dikkate alnarak opamp
giriindeki gerilim fark;
1 2
V V V V
d
= =

olarak tanmlanr. Bu durumda opampn k gerilimi V0;
d V d OL
V A V A V = =
0
olur. Formlde kullanlan Vd, opamp giriine uygulanan iaretlerin farkdr. AOL ise,
opampn ak evrim gerilim kazancdr. Opamp devresinde geribesleme kullanlmyorsa,
yani opampn k terminali herhangi bir ekilde giri terminaline balanmamsa opamp
ak evrim altnda alyordur. Bir opampn ak evrim gerilim kazanc teorik olarak
sonsuzdur. Pratikte ise olduka yksek bir deerdir.
Bu durumda opampn eviren (V1) ve evirmeyen (V2) girilerine uygulanan iaretler;
V2>V1 ise fark gerilimi Vd pozitif olacak, opamp k +VSAT deerini alacaktr.
V2<V1 ise fark gerilimi Vd negatif olacak, opamp k -VSAT deerini alacaktr.
Yukarda anlatlan tm durumlar ekil-1.7 zerinde ayrntl olarak gsterilmitir.
8
4
+V
-V
V
1
=V_
V
2
=V
+
V
=V
d
V
0
=A
OL
.V
d
V
0
=+V
OSAT
+
V
2
>V
1
ise V
d
=+ V
O
=+V
SAT
dir
4
+V
-V
V
1
=V_
V
2
=V
+
V
=V
d
V
0
=A
OL
.V
d
V
0
=+V
OSAT
+
V
2
<V
1
ise V
d
=- V
O
=-V
SAT
dir

ekil-1.7 Opampn k iaretinin polaritesinin belirlenmesi
Bir opampn k geriliminin maksimum +VSAT veya VSAT deerinde olabilecei belirtil-
miti. Bu durumda VSAT deeri bilinen bir opampn maksimum giri fark gerilimi Vd;
OL
SAT
d
A
V
V
0
=

rnek:
1.1
Besleme gerilimi 12V olan bir opampn ak evrim kazanc AOL=120.000dir. Bu
opampn maksimum fark giri gerilimini bulunuz?
Besleme gerilimi 12V olan bir opampn alabilecei maksimum k gerilimi deeri
VSAT=10.5V civarndadr. Bu durumda giri fark gerilimi;
V mV
V
V
d
5 . 87 0875 . 0 10 75 . 8
10 12
5 . 10
5
4
= = =

Fark geriliminin bu deeri ok kktr. Opampn bu derece kk bir giri gerilimini
dahi ykseltebildiine dikkat ediniz. Opampn bu zellii kullanlarak her trl
sensrden veya dntrcden elde edilen ok kk iaretler kuvvetlendirilebilir.
Elektronik piyasasnda ak evrim gerilim kazanc milyonlarla ifade edilebilen yzlerce
tip opamp bulunduu unutulmamaldr.
Operasyonel Ykseltecin Yaps
Operasyonel ykseltecin i yaps olduka karmaktr. retici kataloglar incelendiinde bu
durum aka grlr. Bir opamp; onlarca transistr, diren ihtiva eder. rnein 741 tipi
opamp tmleik devresinde; 3mm
2
lik bir silikon ierisine 20 transistr, 11 diren ve 1 adet
kondansatr yerletirilmitir. Bunun nedeni ideale yaklamaktr. Biz bu blmde opampn
fonksiyonel blok diyagramn inceleyeceiz.
Opampn temel yaps ekil-1.6da blok olarak verilmitir. Opamp temel olarak 4 ayr bloktan
olumaktadr. Blok gsterimde en nemli katman fark ykseltecidir. Dier katmanlarn
zellikleri ve ilevlerini biliyorsunuz. Burada tekrar incelemeyeceiz.
Vo
V
1
V
2
FARKSAL
YKSELTE
KAZAN
KATI
SEVYE
KAYDIRICI
IKI
KATI
ekil-1.6 Opampn Blok Diyagram
9
Opamp oluturan bu katlar sra ile inceleyelim. lk giri blounu oluturan diferansiyel
ykselteci bir sonraki blmde ayrntl olarak inceleyeceiz. kinci blok kazan katdr. Bu
kat bir veya birka ykselte devresinden oluturulmutur. levi, farksal ykselte
kndan alnan iaretlerin empedans uygunluunu salayp genliini ykselterek yksek
deerli kazanlar elde etmektir.
Buffer ve seviye kaydrc katn biraz aalm; Opamp retiminde kondansatr kullanlma-
dndan katlar birbirlerine direkt kuplajl olarak balanrlar. Bundan dolay alma
noktasnn seviyesi katlar ilerledike artar veya azalr. Bu artma ve azalma besleme gerilim-
lerine kadar devam eder. Bunun dnda opampn girilerinde iaret yok iken, kn sfr
olmas iin de seviyenin ayarlanmas gereklidir. Seviye kaydrc iin giri direnci byk,
k direnci kk olan bir emiter izleyici devre kullanlr. Bu devre buffer olarak da bilinir.
Operasyonel ykseltecin k direncinin kk olmas istenir. Bunun nedeni ktan yeteri
kadar ve kolaylkla akm ekilebilmesidir. Bu zellii salamak iin k katnda, elenik
emiter izleyici bir devre kullanlr. Bu devre B snf pupul g ykselteci olarak bilinir. Bu
devre sayesinde opampn k direnci ok kk olur. Opamp kndan alnan iaretlerin
distorsiyonsuz olmas iin k katnda ayrc bir takm dzenlemeler yaplr.
1.2 FARKSAL (DFERANSYEL) YKSELTE
Farksal ykselte, opamp tasarmnda kullanlan ilk bloktur. Opamp tasarmnda bir veya
birka adet fark ykselteci kullanlr.
Fark ykselteci, opampn temel zelliklerini ve ilevlerini gerekletiren devredir. Bu
blmde; farksal ykseltecin zellikleri ve karakteristiklerini inceleyeceiz. deal oluum
iin gerekli artlar analiz edeceiz.
En basit bir farksal ykselte (Diferansiyel ykselte=differantial amplifier) devresi ekil-
1.7'de blok olarak gsterilmitir. Bu ykselte; iki ayr giri terminali ve bir adet de k
terminaline sahiptir. Farksal ykseltecin, temel ilevlerinden birisi girilerine uygulanan iki
ayr sinyalin farkn almas ve ykseltmesidir. Fark ykselteleri, DC gerilimden bir ka
MHz'e kadar olan iaretleri kuvvetlendirirler.
Vo
V
1
V
2
ekil-1.7 Farksal Ykseltecin Blok Olarak Gsterilii.
ekil-1.7 de grlen farksal ykseltecin giri sinyalleri; V1 ve V2 dir. k sinyali ise topraa
gre llen V0 k gerilimidir. deal bir diferansiyel ykseltecin k sinyali;
) (
2 1 0
V V A V
D
=

10
olur. Bu formlde, AD=Farksal (Diferansiyel) ykseltme miktardr. Bylece giriten
uygulanan iki sinyal birden ykseltilmez. Sadece iki sinyalin fark ykseltilir. Gerek
(pratik) bir fark ykseltecinde ise yukardaki forml elde edilemez. Pratikde k gerilimi
V0; iki sinyalin farkna (VD) ve ortak mod sinyaline (VC) bamldr. Bu deerler aadaki
gibi formle edilirler;
2 1
V V V
D
=

) (
2
1
2 1
V V V
C
=

Formlde ki VC deeri ortak mod sinyalidir. Ortak Mod sinyali VC, farksal ykselteci ideal
durumdan uzaklatrr. yi dzenlenmi bir farksal ykseltete ortak mod sinyalinin yok
edilmesi gerekir. Ortak mod sinyalinin nasl yok edilecei aada ayrntlar ile
anlatlmtr.
Ortak Mod'un Yok Edilmesi
deal bir diferansiyel ykseltecin k sinyalini aadaki gibi yazabiliriz;
) ( ) (
2 2 1 1 0
V A V A V + =

Burada A1 ve A2 giri sinyaline baml olarak, kta aseye gre oluan amplifikasyon
deeridir. Yukardaki VD ve VC eitliinden yararlanarak V1 ve V2 deerlerini yeniden
yazalm.
D C D C
V V V V V V
2
1
2
1
2 1
= + =
bu deerleri yukardaki V0 eitliinde yerine koyarsak;
)
2
1
( )
2
1
(
2 1 0 D C D C
V V A V V A V + + =

Bu ifade sadeletirilirse,
2
) (
) (
2 1
2 1 0
A A
V A A V V
D C
+ + =

deeri elde edilir. Bu ifade basitletirilerek, AD ve AC deerleri;
2
2 1
A A
A
D
=

2 1
A A A
C
+ =

cinsinden yazlrsa, k gerilimi (V0);
D D C C
A V A V V + =
0
Deerine eit olur. Bu formlde AD, giri sinyallerinin farknn kazancdr. AC ise giriin iki
terminalindeki sinyalin ortak kazancdr (ortak mod kazanc).
Eer girite ortak mod sinyali yok ise (olmas istenmez) VC=0 dr. Bu durumda k sinyali;
D D
A V V =
0
11
Devredeki amplifikasyon katsays ise bu durum da;
D
D
V
V
A
0
=

olarak llr. ki giri iin ortak mod sinyali (VC) llebilir. Bu durum da VD=0 yaplrsa,
ortak mod kazanc AC=V0/VC dir. Kaliteli bir diferansiyel ykseltete, diferansiyel kazan
(AD) byk, Ortak mod kazanc (AC) ise kk olmaldr.
Diferansiyel ykseltecin kalitesini tayin etmek amac ile bu iki kazan arasndaki orana
baklr. Bu oran ortak mod eleme oran (Commen-mode rejetion ratio: C.M.R.R) olarak
isimlendirilir. Aadaki ekilde ifade edilir.
C
D
A
A
CMRR = =

C.M.R.R deeri iyi bir diferansiyel ykseltede 1000 ile 10000 arasnda bir deerde
olmaldr. deal bir differansiyel ykseltete ise sonsuzdur. Bu deer kataloglarda desibel
olarak ifade edilir. C.M.R.R deerinin desibel olarak ifadesi aadadr.
C
D
A
A
dB CMRR log 20 ) ( = =

Emiter Kuplajl Fark Ykselteci
Transistrl temel bir fark ykselteci ekil-1.8'de verilmitir. Devre simetrik bir yapya
sahiptir. Fakat transistrlerin zellikleri ve scaklk etkisinden dolay mutlak bir simetrilik
sz konusu deildir. Bundan dolay difamp girilerine uygulanan VS1 ve VS2 gerilimleri eit
olsa bile dengesizlikten dolay k gerilimi sfr olmayacaktr. [V0=AD(VS1-VS2)]
Bu durum ortak mod kazancndan dolaydr. Amacmz ise ideal diferansiyel ykselte
zelliklerine yaklamaktr. deal bir dif-ampte Ortak mod kazanc (AC) sfrdr.
R
C1
R
C2
V
S1
R
S1
R
S2
V
S2
R
E
-V
EE
+V
CC
C1
C2
E1
E2
RE
Q
1
Q
2
+
+
V
0
ekil-1.8 Emiter Kuplajl transistrl diferansiyel ykselte devresi
12
Girilere VS1 ve VS2 gerilimleri eit deerde uygulandn da fark iareti VD=0 olacandan
k iareti V0=AC.VC olur. Farksal ykselte, tam simetri olmadndan eer RE direnci ok
byk seilirse RE zerinden geen IE akm ok kk olur. Bu durumda emiter akmlar
IE1 ve IE2 yaklak sfr olur. IC2>IB2 olduundan, IC2=IE2=0 olur. Grld gibi ortak mod
kazancn (AC) kltmek iin RE direncini bytmek gerekir.
DC analiz:
ekil-1.8'deki farksal ykselte devresinde kullanlan devre elemanlarn simetrik kabul
edersek devrenin edeerini ekil-1.9daki gibi izebiliriz.
R
C1
R
C2
V
S1
R
S1
R
S2
V
S2
2R
E
-V
EE
+V
CC
C1
C2
E1
E2
Q
1
Q
2
+ +
2R
E
-V
EE
+V
CC
ekil-1.9 Emiter Kuplajl Diferansiyel Ykseltecin Edeer Gsterilii
Verilen edeer devreden aadaki eitlikleri yazabiliriz.
IC1=IC2=IC, IB1=IB2=IB, IE1=IE2=IE
Devredeki ortak emiter direnci RE, her iki emiterin akmn tar ve emiter direncinden
geen akmn deeri;
IRE=IE1+IE2=2IE
olur. Emiter gerilimi VE ise ;
VE=VRE-VEE=(IRE.E)-VEE
olur. ki transistrn emiter gerilimi ayn olduuna gre; VE gerilimi,
VE=(2IE)RE-VEE
olur.
ekil-1.8'deki farksal ykselte devresini simetrik yapsndan ve analiz kolaylndan dolay
ekil-1.9'daki gibi dnebiliriz. Bu devrede bir transistrn k iin aadaki eitlikler
yazlabilir.
VCC+VEE=VCE+(IC1.C)+(IE.RE)
yaklak olarak IE=IC kabul edersek yk izgisi eitlii;
VCC+VEE=VCE+IC(RC+2RE)
yazlabilir.
13
ac analiz:
ekil-1.8deki fark ykselteci devresinde k sinyali, Q1 ve Q2 transistrlerinin
kollektrlerinden alnmaktadr. Bu yzden devre simetriktir. AC analiz iin devredeki DC
kaynaklar ksa devre edilirse diferansiyel ykseltecin edeer devresi ekil-1.10.adaki gibi
olur.
R
C
V
S
B
R
S
R
C
V
0
/2
B
R
S
2R
E
a)
b)
+ +
ekil-1.10.a ve b Diferansiyel Ykseltecin AC edeer devresi
Ykseltecin giri terminallerindeki sinyaller birbirine eitse;
VS1=VS2=VS
diferansiyel kazan;
VD=VS1-VS2=0
olur. Buradan k gerilimi;
V0=AC .VS
olur.
Ortak mod kazanc (AC) ise aadaki gibi hesaplanr.
R
R
=
R I
R I
=
V
V
=
A
in
C
in B
C C
S
0
C

Burada Rin direnci, gerilim kayna tarafndan grlen giri direncidir. Deeri;
Rin=(+1)2RE+RS+Ri
Ri direnci, transistrn giri direncidir. Ri ve RS diren deerleri, (+1)2RE deeri ile
karlatrldnda ihmal edilebilir. nk ok kktr. Buna gre ortak mod kazanc
aadaki gibi olur ;
R 1)2 + (
) R . (
= A
E
C
C

ekil-1.10.a'daki devrenin AC edeerini kullanarak diferansiyel kazanc hesaplayalm.
Bunun iin ekil-1.10.bdeki devre gelitirilmitir.
ekil-1.10.bdeki devre diferansiyel ykseltecin AC edeeri olarak bu tanmlamalardan
sonra izilmitir. Bu edeer devrede RE direnci AC sinyal asndan ihmal edilmitir.
Aslnda RE direncinin ihmal edilmesi, zerinden geen AC akmn yaklak sfr
olmasndan trdr. nk diferansiyel ykselte iki girili olduundan dolay
transistrlerin emiterlerinden biri zerinde zt ynde akma sebep olur. Bu akmlar RE
14
zerinden her biri iin geer.
Gerekte RE direnci yalnz AC edeer devrede ihmal edilebilir. Aslnda fiziksel olarak
devrede vardr. Eer diferansiyel ykseltecin giri terminallerindeki sinyal;
2
2
S
S C
V
= V =
V

ise ortak mod sinyali;
0 =
2
V
+
V
=
V
S2 S1
C
olur. Ve diferansiyel kazan aadaki gibi formle edilir.
R
2
R
=
R
.
I
2
R
.
I
=
R
.
I
2
R
.
I
=
V
V
=
A
C
n B
C B
in B
C C
S
0
D
in i

Burada Rn gerilim kaynandan grlen giri direncidir.
Rin=(RS+RI)
Buradan diferansiyel kazan iin aadaki eitlik yazlabilir.
)
R
+
R
2(
)
R
(
=
A
i S
C
D

Ortak Modun Atlmas Oran (C.M.R.R):
Farksal ykseltecin C.M.R.R orann hesaplamak iin yukarda bulduumuz AC ve AD
amplifikasyon faktr eitliklerinden faydalanabiliriz. Bilindii gibi CMMR oran aadaki
formlle aklanyordu.
D
D
D
A
A
A

Bu formlde AC ve AD deerleri yerletirilirse;
) 2 (
2 ) 1 (
2 ) 1 (
) ( 2
i S
E
E
C
i S
C
C
D
R R
R
R
R
R R
R
A
A
CMMR
+
+
=
+
= =
deeri elde edilir. Bulunan bu ifade sadeletirilirse;

1
R + R
1)R + (
= C.M.M.R
S
E
ifadesi bulunur. Uygun alma noktasnn elde edilmesi iin, bu eitlikte grld gibi RE
deerinin transistr tipide gz nne alnarak yksek seilmesi gerekir. C.M.R.R orannn
yksek olmas transistrn kalitesini artrd biliniyordu. Fakat transistr alma
artlarndan dolay RE direncini istediimiz byklkte seemeyiz.
rnein C.M.R.R orann bir ka yz civarnda olmasn isteyelim. Gerek devre iin
RE=100K ohm seelim. Bu durumda her transistr iin 1 mili amperlik akm elde etmek
istiyorsak RE direncinden 2mA'lik akm gemesi gerekir. Bunun iin ihtiyacmz olan VEE
kaynak gerilimi;
15
VEE=IE.IE 'den
VEE=(-2.10
-3
).(100.10
3
)
VEE=200 volt
Bulunur. Bu deer ise transistrl ykselteler iin uygun bir deer deildir. Buradan u
sonu kyor. RE direncini fazla artramyoruz. Bu duruma are olarak RE direnci yerine
sabit akm kayna kullanrsak sorunu zeriz. Ancak kullanacamz akm kaynann
k direncinin yksek olmas gerekir. Bundan dolay transistrl bir sabit akm kayna
kullanlr.
Sabit Akm Kaynakl Diferansiyel Ykselte
Kaliteli bir diferansiyel ykselte oluturmak iin, ekil-1.8'de grlen fark ykseltecinin
emiter devresine transistrl sabit bir akm kayna eklenmitir. ekil-1.11'de grlen bu
devre dikkatle incelenirse ilave edilen transistr ortak beyz balantldr. Bilindii gibi bu
balantda kollektr devresinin k direnci olduka yksektir. (Bir ka K civarnda) Bu
diren ykselte transistrlerinin iki emiterinin de ortak direncidir. Bylece ykselte ok
yksek ortak mod eleme oran (CMRR) salayarak, ideal bir farksal ykselte halini alr.
Devrenin analizine gelince; Q1 ve Q2 transistrlerinin alma noktasn IE akm tayin eder.
Bu akm ile transistrlerin alma noktas sabitlenir. R1 ve R2 direnleri gerilim blc
olarak kullanlmtr. Bu durumda R2 direnci zerinde den gerilimi yazacak olursak;
R
+
R
R
|
V
| =
V
2 1
2
EE R2
R
C1
R
C2
V
S1
R
S1 R
S2
V
S2
R
3
-V
EE
I
C1
C2
Q
1
Q
2
+
+
V
01
V
02
R
2
Q
3
R
1
I
b2
I
b1
+V
CC
ekil-1.11 Sabit akm kaynakl farksal Ykselte
Buradan R3 zerine den gerilim;
VR3=VR2-VBE
VBE, VR2 ile karlatrldnda kk olduundan ihmal edilebilir. Bu durumda;
VR3=VR2
16
olur. Bylece R3 ten geen akm;
|
V
|
)
R
+
R
(
R
R
=
R
+
R
R
|
V
|
R
1
=
R
2
V
=
R
V
= I
EE
2 1 3
2
2 1
2
EE
3 3
R
R
3
3
3
IE akmnn deeri ise;
IE= I3=I3
transistr parametrelerinin scaklkla kk bir miktar deimesi dnda IE akm sabittir.
EE E
V
R R R
R
= I
+ ) (
2 1 3
2

Temel diferansiyel ykselteci olutururken devre elemanlarn simetrik kabul ettik ve ideal
devre elemanlarndan oluturulduklarn varsaydk. Pratik uygulamalarda ise ideal bir
eleman bulmak mmkn deildir. Her elemann belli tolerans deerleri vardr.
deale yaklamak amacyla ekil-1.12deki farksal ykselte devresi dzenlenmitir. Bu
devrede, her iki transistrn ortak olan emiter ularna bir ayarl diren balanmtr. Bu
diren ayarlanarak iki transistrn emiterinden eit akm akmas salanr. Bylece devrede
maksimum simetrilik salanm olur.
R
C1
R
C2
V
S1
R
S1
R
S2
V
S2
R
3
-V
EE
I
C1
C2
Q
1
Q
2
+
+
V
01
V
02
R
2
Q
3
R
1
I
b2
I
b1
+V
CC
P
ekil-1.12 Ayarl Sabit akm kaynakl Farksal Ykselte
17
1.3 OPAMP KARAKTERSTKLER
Bu blmde opampn baz nemli karakteristiklerini ayrntl olarak inceleyeceiz.
nceleme sonucunda opampla yaplan tasarmlarda dikkat etmemiz gereken parametreleri
tanyp, gerekli nlemleri alacaz.
Opamlarla yaplan tasarmlarda, tasarmn zelliine gre dikkate alnmas gereken
parametreler bu blmde ayrntl olarak incelenecektir.
Operasyonel ykselteler, DC ve AC iaretleri veya her ikisini birden kuvvetlendirmek
amac ile kullanlrlar. zellikle DC iaretlerin kuvvetlendirilmesinde opamp hatal sonular
verebilir. Opampn k iareti; giri iareti ile kapal evrim kazancnn (ACL) arpmna
eittir. Opamp'n i elemanlarnda ki (diren, transistr) eitsizlikten dolay k iareti bazen
hatal olabilir. Bu hata fazla deilse ihmal edebilir, aksi halde bu hatay kltmeye alrz.
DC iaretlerin kuvvetlendirilmesinde hata oluturan, hata karakteristikleri aada
belirtilmitir.
Giri dengesizlik gerilimi (nput offset voltage)
Giri kutuplama akm (input bias current)
Giri dengesizlik akm (input offset current)
Kayma (drift)
AC iaretlerde yukarda belirtilen hatalar kapasitif kuplajdan dolay yok olacaktr. AC
iaretler de oluabilen hatalar ise aada belirtmitir.
Frekans cevab (Frequency Response)
Eim oran (Slew Rate)
Giri Dengesizlik Gerilimi
deal bir opampn giri ular topraklandnda k gerilimi Vo=0V olmaldr. Pratikte ise
opamp kndan 0V yerine, deeri bir ka mikrovolt ile milivolt mertebesinde deien
hata gerilimleri alnabilir. Bu durum opampta kullanlan transistrlerin dengesizliinden
dolaydr. Kimi uygulamalarda bu deer gz ard edilebilir. Fakat hassas uygulamalarda
bu durum gz nne alnmal ve k gerilimi 0V mertebesine ekilmelidir. k gerilimini
0V mertebesine indirebilmek iin eitli yntemler vardr. retici firmalar kataloglarnda
giri dengesizlik gerilimini yok edip k 0Va indirmek iin gereken yntemler verirler.
Opampta oluan gerilim dengesizliinin nasl sfrlanaca baz opamp tipleri iin ekil-
1.13de verilmitir. Verilen yntemler denenmi en uygun yntemlerdir. rnek olarak
verilen opamp devrelerinde k hata gerilimi bir ayarl diren vastas ile sfrlanmaktadr.
Giri dengesizlik gerilimi (input ofset voltage) nedeni ile opamp knda oluabilecek hata
gerilimlerinin nasl sfrlanaca her bir opamp tipi iin retici kataloglar incelenerek
gerekli sistemler kurulabilir.
18
1
5
6
7
4
2
3
+V
-V
-V
10K
1
5
6
7
4
2
3
+V
-V
1-5M
5.1M
ekil-1.13 Opampta k hata geriliminin sfrlanmas
Giri dengesizlik geriliminin k gerilimine etkisi, opampn ak evrim gerilim kazancna
ve dengesizlik geriliminin deerine baldr. Dengesizlik geriliminin genlii ve polaritesi,
opamptan opampa farkllk gsterebilir. Giri dengesizlik gerilimi, ak evrim kazanc
ok byk olan baz opamplarda k iaretini pozitif veya negatif kesim noktasna
ulatrabilir. (+VSAT, -VSAT).

Giri Kutuplama Akm
Opamp iinde kullanlan transisitrlerin polarmalar (kutuplamalar) beyz akmlar ve
beyz-kollektr gerilimleri dengeli ekilde yaplmaldr. Bu durumda opamp girilerinden
dengeli ve ok kk bir kutuplama akm akar. deal durumda bu akmn hi akmad
dnlmektedir. Opamp giriinde oluan ve giri kutuplama akm (nput Bias Current)
olarak adlandrlan bu akm ekil-1.14 zerinde gsterilmitir.
B-
V
0
B+
+I
B-
Q
1
Q
2
B+
a) Basitl eti ri l mi opamp gi ri devresi
B-
B+
a) Edeer devre
ekil-1.14 Opampta giri kutuplama akmlar (IB)
IB+ ve IB- olarak tanmlanan bu akmlar. Birbirine eit olmayabilir. Bu iki akmn mutlak
deerlerinin toplamlarnn yarsna giri kutuplama akm denir ve deeri aadaki gibi
formle edilir.
2
+
+
=
B B
B
I I
I

IB akmnn deeri FET kullanlan opamplarda 1pAden kk, transistrl opamplarda ise
1pA ile 1mA arasndadr. Giri kutuplama akmlar kimi durumlarda opamp kn
gerilimini etkiler ve hatalar deerler alnmasna sebep olabilir. deal durumda opamplarda
giri gerilimi Vi=0V olduunda k gerilimi Vo=0V olmaldr. Pek ok uygulamada
kutuplama akmlar ihmal edilebilir.
19
Giri Dengesizlik Akm:
Opampn k gerilimi Vo=0V yapldnda veya olduunda, IB+ ve IB- akmlarnn mutlak
deerlerinin farkna giri dengesizlik akm (Input Ofset current) denir ve IOS olarak
tanmlanr.
+
=
B B OS
I I I
reticiler; rettikleri her bir farkl opamp tipi iin bu deeri kataloglarnda verirler. retici
kataloglarnda verilen IOS deeri; genellikle opamp k gerilimi Vo=0V iken 250C oda
scakl altndadr.
Giri dengesizlik akmnn sfr veya IB+=IB- durumuna ok ender rastlanr. Bu
nedenle pek ok uygulamada giri dengesizlik akmn dikkate alnmas gerekir. Giri
dengesizlik akmnn etkisini yok etmek iin alnan nlemler ileride ilenecek uygulama
blmlerinde belirtilecektir.
Kayma (Drift-Srklenme):
Giri dengesizlik akm veya geriliminin scaklkla deimesine kayma denir. Dengesizlik
akmndaki kayma nA/0C, dengesizlik gerilimindeki kayma ise V/0C eklinde tanmlanr
ve aadaki gibi formle edilirler.
C nA
T
I
kayma I
O
O
0
/ ,
=

C V
T
V
kayma V
O
O
0
/ ,
=

olduka kk deerli olan bu kaymalarn miktar ve yn scakla gre deiebilir. Bu
sebeple reticiler kataloglarnda kayma iin ortalama ve maksimum deerleri
vermektedirler. Opampta kullanlan devre elemanlarnn karakteristiklerini zamanla
deitirmeleri de dengesizlik akm ve geriliminin deimesine neden olmaktadr. Ayrca
opampta kullanlan besleme gerilimi scaklkla deitii gibi devre elemanlarnn
deerlerinin zamanla deimesinden de etkilenmektedir.
Deiim Hz (Slew Rate-SR):
Opamp giriine uygulanan bir iaretdeki deiim, bir sre sonra opamp knda da
deiime neden olacaktr. Bu deiimin hz olduka nemlidir ve deiim hz (Slew
Rate=SR) olarak adlandrlr. Deiim hz, opamp knn ne derece hzl deitiini ifade
eden parametredir.
deal bir opampta deiim hz (SR) sonsuzdur. Pratikte ise bu mmkn deildir. rnein
741 tipi genel amal bir opampn deiim hz 0.5V/sdir. Bu durumda k iareti 1
saniyede 0.5Vluk bir deiim gstermektedir. Deiim hz ykseltecin kazancna,
kompanzasyon kapasitesine ve k geriliminin pozitif veya negatif gidiine baldr.
Deiim hz birim kazan iin verilir. nk deiim hz en kk deere birim kazanta
ular. Opampta oluabilecek istenmeyen baz osilasyonlar nlemek iin opamp iinde
veya dnda bir frekans kompanzasyonu kondansatr kullanlr. Bu kondansatrden
geebilecek maksimum akm (I), devre elemanlar tarafndan snrlandrlmtr. Maksimum
akm (Imax) miktarnn C kondansatr deerine oran,
20
opamp iin deiim hzn belirler ve aadaki gibi formle edilir.
C
I
SR
max
=

Bu durumda deiim hz (SR) ksaca;
max
0
max
0
t
V
dt
dV
SR

olarak formle edilebilir. Yukarda verilen eitlikler aslnda birbirinden farkl deildir.
nk bir kondansatrden belli bir t zamannda I akm geerken zerinde birikecek Q
yk ve ularnda oluacak V gerilimi ilikisini hatrlayalm.
Q=I.t SR=C.V
C t
V 1
=

retici firmalar ounlukla tam gteki opamp band geniliini kataloglarnda verirler. Bu
deer verilen bir SR deeri ile k geriliminin tepe deeri (VP) arasndaki ilikidir.
Aadaki ekilde formle edilir.
p
V
SR
= f
2
max
Bu forml kullanlarak opamp knda bozulmaya neden olmadan kuvvetlendirilebilecek
giri iaretinin maksimum frekans bulunabilir.
rnek:
1.2
zm
741 tipi genel amal bir opampta Deiim hz SR=0.5V/sdir. Bu deere gre;
a) VoSAT=12Vluk k iin tam gteki band geniliini
b) Vo=9Vluk k iin giri iaretinin maksimum frekansn bulunuz.
a)
KHz
V V
s V
=
V
SR
= f
p
634 . 6
12 28 . 6
10 5 . 0
) 12 ( 28 . 6
) / ( 5 . 0
2
6
max
=
b)
KHz
V V
s V
=
V
SR
= f
p
846 . 8
9 28 . 6
10 5 . 0
) 9 ( 28 . 6
) / ( 5 . 0
2
6
max
=
Grld gibi opamp k geriliminin genlii azaldka, giri iaretinin frekans limiti
artmaktadr. reticiler her hangi bir opamp iin deiim hzn birim kazanta verirler.
nk opamplarda deiim hz en kk deere birim kazanta ular.
Bir opampn giriindeki iaretin deiim hz, opampn deiim hzndan daha kk
olmaldr. Daha byk olduunda opamp, giriindeki iaretin deiim hzna yetiemez.
Dolays ile opamp k iaretinde bozulmalar meydana gelir. Bu durumu nlemek iin
daha byk deiim hzna sahip opamplar kullanlmaldr.
Opampn almasn etkileyen en nemli karakteristikler yukarda maddeler halinde
verilmitir. Bununla birlikte kimi uygulamalarda nem arzeden bir ka parametre daha
vardr. Bu parametreleri ve zelliklerini retici kataloglarnda inceleyebilirsiniz. Tablo-
1.2de size rnek olmas amac ile genel amal bir opampn retici kataloglarndan alnan
karakteristikleri verilmitir.
21
ZELLKLER
Trke Orjinal Deer
Giri Dengesizlik Gerilimi, VIO Input Offset Voltage 5mV
Giri Dengesizlik Akm, IIO Input Offset Current 20nA
Giri Kutuplama Akm, IB Input Bias Current 100nA
Ortak Mod Eleme Oran, CMMR, Commen Mode Rejection Ratio, CMRR 100dB
G Kaynakl Bastrma Oran; PSRR Power-Supply Rejection Ratio, PSRR 20V/V
Kayma (srklenme), IO Drift IO 0.1nA/
0
C
Kayma (srklenme), VO Drift VO 5V/
0
C
Deiim Hz, SR Slew Rate, SR 1V/s
Birim Kazan Frekans Unity-gain Frequance 1MHz
Tam gteki band genilii, BW Full-power, BW 50KHz
Ak evrim fark kazanc, AOL, AV Open-loop gain 100000
Ak evrim Giri Direnci, R Input impedance 1M
Ak evrim k Direnci, R0 Output impedance 100
Tablo-1.2 Tmdevre bir opampn 25
0
Cdeki tipik parametreleri
Temel Opamp Devreleri
Konular:
2.1 Eviren ve Evirmeyen Ykselte
2.2 Temel Fark Alc
2.3 Gerilim zleyici
2.4 Trev ve Entegral Alc
Amalar:
Opampla gerekletirilen eviren ykselte devresinin zellikleri ve alma karakteristikleri
Eviren toplayc devresi ve zellikleri
Evirmeyen ykselte devresinin genel zellikleri ve karakteristikleri
Opampla gerekletirilen gerilim izleyici devresi ve zellikleri
Opampla gerekletirilen trev alc devrenin zellikleri ve alma karakteristikleri
Opampla gerekletirilen Entegral alc devrenin zellikleri ve alma karakteristikleri
B
LM 2

23
2.1 EVREN VE EVRMEYEN YKSELTE
Opamplarn en temel uygulamalarndan biri ykselte (amplifikatr) tasarmdr.
Ykselteler; girilerine uygulanan elektriksel iaretleri ykselterek (kuvvetlendirerek)
klarna aktaran sistemlerdir. Kaliteli bir ykselte, kuvvetlendirme ilemi esnasnda
giri ve k iaretlerinde herhangi bir bozulmaya (distorsiyona) sebep olmaz.
Bu blmde opampla gerekletirilen temel ykselte modellerini inceleyeceiz. Bunlar;
Eviren Ykselte
Eviren Toplayc
Evirmeyen Ykselte
Evirmeyen Toplayc
Eviren Ykselte
Bilindii gibi opamplarn ak evrim kazanc ok yksektir. Bu durum kullancya her
zaman avantaj salamaz. nk opampn kazan kontrol altnda deildir. Ykselte
tasarmnda elemann kazanc kullanc tarafndan kontrol edilmelidir. Opamp kazancnn
kontrol edilebilecei iki temel tip ykselte devresi vardr. Bunlar; eviren (inverting) ve
evirmeyen (noninverting) ykseltelerdir.
Opampn kazancn kontol etmede en etkili yntem geri besleme kullanmaktr. Temel bir
eviren ykselte devresi ekil-2.1de verilmitir. Devrede dolaan akmlar ve gerilim
dmleri devre zerinde ayrntl olarak gsterilmitir.
R
1
R
F
R
L
+V
-V
I=0A
I=0A
I
f
I
L
I
1
+ - V
R1
V
RF
+ -
+
+
-
V
N
V
A
0V
ekil-2.1 Temel Eviren Ykselte Devresi
Eviren ykselte devresinde giri gerilimi V1, R1 direnci ile opampn negatif terminaline
uygulanmtr. Opampn pozitif terminali ise topraklanmtr. Opampn giri ve k
terminalleri arasna balanan Rf direnci, geri besleme direnci olarak anlr. VN giri iareti ile
V0 k iareti arasndaki bant R1 ve RF direnleri ile ifade edilir. Devrenin analizine
yapmadan nce, opamp zellikleri tekrar hatrlatalm.
Opampn eviren (-) ve evirmeyen (+) girileri arasnda potansiyel fark yoktur.
Ksaca gerilim fark sfrdr.
24
Opampn eviren (-) ve evirmeyen (+) ularndan, opamp ierisine kk bir akm
akar. Bu akm ok kk olduundan ihmal edilebilir.
Girie uygulanan iaretin AC veya DC olmas durumu deitirmez, her ikisi de
kuvvetlendirilir. Opampn (-) ucu ile (+) ucu arasndaki potansiyel fark sfrdr. Bu nedenle,
devre de opamp'n (-) ucuda toprak potansiyelindedir. Devrenin analizine gelince VA
noktasnda K.A.K yazarsak;
0
1
= +
F
I I

devreden I1 ve IF akmlar iin gerekli bantlar yazalm;
( ) ( )
0 =
R
V V
R
V V
F
A A N
+

0
1
Ykseltecin kapal evrim kazancna A dersek, VA geriliminin deeri VA=V0 /A olur. VA nn
toprak potansiyelinde olduunu biliyoruz. Ykseltecin ak evrim kazancnn ok byk
olduunu da biliyoruz.
Buradan VA=V0 /A dan VA=0 yazabiliriz. Bu durumda;
0 =
R
V
R
V
F
N 0
1
+

buradan k gerilimi;
(
=
1
1 0
R
R
V V
F
bulunur. Dier bir ifadeyle opampn girileri akm ekmediinden, I1 akmnn tm Rf
direncinin zerinden akacaktr. Rf direnci zerindeki gerilim dm ise;
0
1
1
V R
R
V
R I V
F
N
F RF
=
|
.
|
|
|
= =

olacaktr. Devrede Rf direncinin bir ucu toprak potansiyeline bal olduu iin RL yk
direncine paralel olarak dnebilir. Dolays ile Rf ularnda ki gerilim dm k
gerilimi Vo deerine eit olur. Bylece giri iaretinin fazda terslenmi olur. Baka bir
ifadeyle giri iareti evrilmitir. Opampn kazanc ise;
1
0
R
R
V
V
A
F
N
= =

olarak aa kar.
25
rnek:
2.1
ekil-2.2de grlen eviren ykselte devresinde LM741 tipi opamp kullanlmtr. Devre,
12Vluk simetrik kaynakla beslenmitir.
a. Devredeki I0 akmn, k gerilimini V0, Kapal evrim gerilim kazancn A
bulunuz?
b. Opamp kna 2.2Kluk bir RL yk direnci balandnda yk zerinden geen IL
yk akmn ve opampn toplam k akmn hesaplaynz?
R
L
2.2K
+12V
-12V
V
0
I=0A
I=0A
I
f
I
L
I
1
+
- V
R1
V
Rf
+ -
+
+
-
V
1
R
f
=10K
R
1
=1K
-
0.5V
ekil-2.2 Eviren Ykselte Devresi
zm
nce I1 akmn bulalm. Devreden;
mA
K
V
R
V
I 5 . 0
1
5 . 0
1
1
1
=
= =

Opampn k gerilimi V0 ise;
V V
K
K
V
R
R
V
f
5 ) 5 . 0 (
1
10
1
1
0
=
= =

olarak bulunur. Opampn kapal evrim kazanc ACL;
10
1 1
0
= = =
R
R
V
V
A
f
CL
RL yk direnci zerinden geen IL yk akm;
mA
K
V
R
V
I
L
L
27 . 2
2 . 2
5 0
=
= =

Opamp kndan ekilen toplam akm I0 ise;
mA mA mA I I I
L
32 . 2 5 . 0 27 . 2
1 0
= + = + =

olarak bulunur.
Eviren girie DC iaret yerine AC iaret de uygulanabilir. Bu durumda opamp ykseltme
ilevini yine yerine getirecektir. Byle bir eviren ykselte devresi ekil-2.3de gsterilmitir.
26
R
1
R
f
R
L
+V
-V
I=0A
I=0A
+
+
V
1
V
1
t 0
0.2
-0.2
150K
10K
3V
-3V
0
V
0
V
0
ekil-2.3 Eviren ykselte devresinde ac alma
Devrede akm ve gerilimlerin analizini yapalm. ekil-2.3 zerindeki deerler dikkate
alndn da opampn kapal evrim gerilim kazanc ACL;
15
10
150
R
1
=
= =
K
K
R
A
f
CL
Opamp kndan alnan k iaretinin tepeden tepeye deeri ise;
) 2 . 0 (
10
150
R
1
1
0
V
K
K
V
R
V
f
= =

V V 3
0
=

olacaktr. Eviren amplifikatr zelliinden dolay giri geriliminin faz 180
0
derece faz
terslenmi olarak ka yansyacaktr. Bu durum ekil-2.3 zerinde ayrntl olarak
gsterilmitir.
Eviren Toplayc
Temel eviren ykselte devresindeki negatif terminale tek giri yerine, ekil-2.4'deki gibi bir
ok giri iareti balanrsa opamp eviren toplayc olarak alr. Eviren toplayc devre,
giriine uygulanan iaretleri toplayarak kna aktarr.
Eer giri gerilimleri sras ile; V1, V2 .. Vn ise; ortak u (negatif terminal) toprak
potansiyelinde olduu iin opampn + ile - terminalleri arasnda potansiyel fark yoktur.
Dolays ile her bir koldan akan akmlar sras ile;
n
n
n
R
V
I
R
V
I
R
V
I = = = , ,
2
2
2
1
1
1
olur. RF geri besleme direncinden bu akmlarn toplam kadar bir akm akacandan
(opampn iine akm akmaz, giri direnci sonsuzdur). Bu durumda opampn k gerilimi;
( )
F n
R I I I V + + =
2 1 0
(

R
R
V
+
R
R
V
+
R
R
V
=
V F
n
n
F
2
2
F
1
1
0
27
(

n
n
F
R
V
+
R
V
+
R
V
R = V
2
2
1
1
0
R
L
+12V
-12V
V
0
I
f
I
L
I
1
+
+
-
V
1
R
F
=R
R
1
~0V
I
2
I
n
I
f
=I
1
+I
2
++I
n
R
2
R
n
V
2
V
n
I
T
=I
f
741
ekil-2.4 Eviren toplayc devresi
rnek:
2.2
ekil-2.4'deki devrede Rf=100K, R1=R2=Rn=10K ve V1=V2=Vn=0.2 volt ise, opampn k
gerilimi;
V
K
V
+
K
V
+
K
V
K =
V0
6
10
2 . 0
10
2 . 0
10
2 . 0
100 =
(

elde edilir. Toplayc devrede Rf=R1=R2=Rn seilirse kta giriler ykseltilmeden sadece
toplanm olarak alnr. Yine ayn mantkla giri iaretlerinin ortalamas ktan alnabilir.
Bunun iin;
R1=R2=Rn=R , Rf=R/3
olarak seilmelidir.rnek olarak ekil-12.11'deki devrede; R1=R2=Rn=100K, Rf=100K/3 ve
V1=5v, V2=5v, Vn=-1v ise V0 k gerilimi;
V0=(5+5+(-1))/3 V0=-3 volt
bulunur. Unutulmamaldr ki opampn k geriliminin maksimum deeri besleme
gerilimi ile snrldr. Ksaca k geriliminin deeri hi bir zaman besleme gerilimi
deerini aamaz.
Ses Kartrc (mixer)
Bilindii gibi toplayc devre, giriine uygulanan dc iaretleri toplayarak kna aktarmakta
idi. Eviren toplayc devresinde, opampn eviren giriine ekil-2.5de grld gibi
mikrofonlar balayarak ses kartrc veya mixer olarak adlandrlan devreyi elde edebiliriz.
Bu devrede; opampn eviren giriine mikrofonlar zerinden uygulanan ses iaretleri
toplanarak ka aktarlmaktadr. Mikrofonlarla opamp giriine uygulanan giri iaretleri;
istenirse ayarl direnler kullanlarak zayflatlabilir. Bylece giriten uygulanan iaretlerden
iitilmesi arzu edilen enstrmann veya arkcnn sesi ayarlanabilir.
28
R
L
+12V
-12V
V
0
I
f
I
L
+ +
-
R
f
R
1
~0V
R
2
R
n
741
mic1
mic2
mic3
ekil-2.5 Ses kartrc (mixser) devre
Evirmeyen Ykselte
Opamplarn temel uygulamalarndan bir dieri ise evirmeyen ykselte devresidir. Bu
devrede ykseltilecek iaret opampn evirmeyen giriine uygulanmaktadr. Evirmeyen
ykselte devresinde giri iareti ile k iareti ayn fazdadr. Yani giri ile k iareti
arasnda faz fark yoktur. Temel bir evirmeyen ykselte devresi ekil-2.6da verilmitir.
Evirmeyen ykselte devresinin en nemli zelliklerinden birisi ok yksek bir giri
direncine sahip olmasdr. Eviren bir ykselte devresinde giri direnci, devrede kullanlan
R1 direncine baldr ve deeri birka K civarndadr. Evirmeyen ykselte devresinde ise
giri direnci opampn giri direncine eittir. Bu deer ise yzlerce mega ohm civarndadr.
R
L
+12V
-12V
V
0
I=0A
I=0A
I
f
I
L
I
1 +
-
V
1
R
f
R
1
~0V
R
L
+12V
-12V
V
0
I=0A
I=0A
I
f
I
L
I
1
+
-
V
1
R
f
R
1
~0V
ekil-2.6 Evirmeyen ykselte devresi
ekil-2.6da verilen evirmeyen ykselte devresinin analiziniz yapalm. Opampn eviren ve
evirmeyen girileri arasndaki potansiyel fark 0Vdur. Bunu biliyoruz. Dolaysyla R1 direnci
ularnda veya zerinde V1 gerilimini aynen grrz. Devrede kirof yasalarndan
yararlanarak k geriliminin alaca deeri yazalm.
F F
R I R I V + =
1 1 0
elde edilir. Devrede;
F
I I =
1
olduu grlmektedir. Bu durumda yukarda verilen eitlii k gerilimini bulmada
yeniden yazarsak V0 ;
29
F
R I R I V + =
1 1 1 0
denklemini elde ederiz. Bu denklemde; I1 Akm,
1
1
1
R
V
I =

deerine eittir. Bu deeri V0 eitliine yerletirirsek,
F
R
R
V
R
R
V
V + =
1
1
1
1
1
0
denklemi dzenlersek;
F
R
R
V
V V + =
1
1
1 0
(

+ =
1
1 0
1
R
R
V V
F

denklemi elde edilir. Yukarda elde edilen denklemin nda evirmeyen ykselte
devresinde kapal evrim kazanc ACL ise;
(

+ =
1
1
R
R
A
F
CL
deerine eittir.
Evirmeyen ykselte devresinde gerilim kazanc grld gibi evirmeyen ykselte
devresinden 1 fazladr.
rnek:
2.3
ekil-2.7de grlen evirmeyen ykselte devresinde LM741 tipi opamp kullanlmtr.
Devre, 12Vluk simetrik kaynakla beslenmitir.
a. Devrede k gerilimi V0, ve Kapal evrim gerilim kazancn ACL bulunuz?
b. Opamp kna 3.3Kluk bir RL yk direnci balandnda yk zerinden geen IL
yk akmn hesaplaynz?
c. Ayn devrede opamp kndan ekilen toplam akm hesaplaynz?
R
L
+12V
-12V
V
0 I=0A
I=0A
I
F
I
L
I
1
+
-
V
1
R
F
=10K
R
1
=2K
~0V
2V
I
f
3.3K
ekil-2.7 Evirmeyen Ykselte Devresi
30
zm

nce V0 k gerilimini bulalm. Devreden;
V V
K
K
V V R
R
V
V V
f
12
2
10
1 2
0 0
1
1
1 0
=
(

+ = + =

Kapal evrim kazanc ACL;
6
2
10
1 1
1
=
(

+ =
(

+ =
K
K
A
R
R
A
CL
F
CL
RL yk direnci zerinden geen IL yk akm deeri;
mA
K
V
I
R
V
I
L
L
L
63 . 3
3 . 3
12
0
= = =

Opamptan ekilen toplam Akm;
mA mA mA I I I I
T L F T
63 . 4 63 . 3 1 = + = + =

rnek:
2.4
zm
ekil-2.8de grlen evirmeyen ykselte devresinde; k gerilimi V0, gerilim kazancn
ACL ve opamptan ekilen toplam akm bulunuz?
R
L
+12V
-12V
V
0
I=0A
I=0A
I
F
I
L
I
1
+
-
V
1
R
F
=100K
R
1
=10K
~0V
1V
I
f
1K R
3
1K
R
2
=1K
V
A
ekil-2.8 Evirmeyen Ykselte Devresi
Devreyi analiz edebilmek iin yaplmas gereken ilk ilem, opampn evirmeyen giriine
uygulanan gerilim deerinin bulunmasdr. Opampn evirmeyen giriine uygulanan
gerilime VA dersek; Devreden VA gerilimini bulalm.
V V
K K
V
V R
R R
V
V
A A A
5 . 0
1 1
1
3
3 2
1
=
(
=
+
=

Dolaysyla evirmeyen ykseltecin k gerilimi V0;
31
Dolaysyla evirmeyen ykseltecin k gerilimi V0;
V
K
K
V
R
R
V V
F
A
5 . 5
10
100
1 5 . 0 1
0
1
0
=
(

+ =
(

+ =

RL yk direnci zerinden geen IL yk akm ve I1 akmnn deeri;
mA
K
V
R
V
I mA
K
V
R
V
I
A
L
L
5 . 00
10
5 . 0
5 . 5
1
5 . 5
1
1
0
= = = = = =

Opamptan ekilen toplam akm ise;
mA mA mA I I I I
T L F T
6 5 . 5 05 . 0 = + = + =

Evirmeyen Toplayc
Evirmeyen ykselte kullanlarak toplama ilemi yaplabilir. Evirmeyen toplayc ykselte
uygulamasnda toplanacak iaretler, opampn evirmeyen giriine uygulanr. Opamp
knda ise bu iaretlerin toplam alnr. Tipik bir evirmeyen toplayc devresi ekil-2.9.ada
grlmektedir. Devrede toplanacak giri says istee bal olarak artrlabilir. ekildeki
devrede rnekleme amac ile iki girili bir devre gelitirilmitir. Devrede toplanmas istenen
V1 ve V2 gerilimleri R1 ve R2 direnleri vastasyla opampn evirmeyen giriine
uygulanmtr. Opampn evirmeyen giriinde oluan gerilim ekilde VA olarak
tanmlanmtr.

R
L
+12V
-12V
V
0
R
3
V
2
R
1
R
2
V
A
V
1
I
L
R
F
R
L
+12V
-12V
V
0
R
R/2
I
L
R
R
V V
V
A
2 1
+
=
ekil-2.9.a ve b Evirmeyen toplayc ve edeer devresi

VA geriliminin deerini bulmak iin opamp zelliklerinden yararlanarak devreyi ekil-
2.9.bde grld gibi yeniden dzenleyebiliriz. Bu durumda VA gerilimi K.G.K dan;
2 2
2 1
2 1
V R
R R
V V
V
A
+
+
=

olacaktr. Devrede R1=R2=R3=R4=R Kabul edersek,
2
2 1
2
V R
R
V V
V
A
+
=

32
Bulunan bu eitlikte gerekli sadeletirme yaplrsa;
R
V V
V
A
2 1
+
=

bulunur. Devredeki giri devresinin thevenin edeer direnci ise;
R
R R
TH E
2
= =

deerindedir. Bu durumda k gerilimi; V0,
V V
A
= 2
0
V V V
2 1 0
+ =

olarak bulunur.
Evirmeyen ykseltele tpk eviren ykselteteki gibi giri gerilimlerinin ortalamasn alan
veya toplayp kuvvetlendiren devrelerde gerekletirilebilir. rnein devrede n adet giri
varsa RF deeri;
RF=(n-1)R
yaplr. Bu durumda ykselte kazanc giri says kadar olup, kta giri gerilimlerinin
toplam olan bir gerilim deeri elde edilir.
2.2 TEMEL FARK ALICI
Bu blmde opamplarn en temel uygulamalarndan olan fark alc (diferansiyel) ykselte
devresi incelenecektir. Fark alc devre, genelde lme ve kontrol sistemlerinin
tasarmnda kullanlan temel ykselte devresidir. Olduka hassas ve kararl bir
alma karakteristiine sahiptir.
Bu blmde opampla gerekletirilen temel bir fark alc devreyi inceleyerek birka
temel uygulama rneini inceleyeceksiniz.
Temel fark alc devre, karc amplifikatr (differance amplifier) veya farksal ykselte
olarakda isimlendirilir. Temel bir fark alc devresi ekil-2.9'da gsterilmitir. Devre
dikkatlice incelendiinde opampn her iki giriinin de kullanld grlmektedir. Devrenin
temel alma prensibi eviren ve evirmeyen girilerine uygulanan iaretlerin farkn
almasdr. Bu tip ykselteler pek ok endstriyel uygulamada sklkla kullanlrlar.
Opamp devresinin fark alma (karma) ilemini nasl yaptn ekil-2.10dan yararlanarak
aklayalm. Bu devrede; giriten uygulanan iki ayr iaretin fark alnp ka
aktarlmaktadr.
33
R
L
+12V
-12V
V
0
I=0A
I=0A
V
1
R
F
R
1
V
2
R
2
R
3
V
A
ekil-2.10 Temel Fark Alc (differansiyel Amplifikatr) Devresi
Devrenin analizi iin en uygun zm sper perpozisyon teoremi uygulamaktr. Bu ilem
iin nce V2 giriini ksa devre yaparak, V1'den dolay oluan k gerilimi V01'i bulalm. Bu
ilem sonucunda devremiz ekil-2.11.ada grlen biimi alr.
R
L
+12V
-12V
V
01
R
F
R
1
R
2
R
3
R
L
+12V
-12V
V
02
R
F
R
1
V
2
R
2
R
3
V
A
a) V
2
kayna ksa devre iken opamp k; Vo1 b) V
1
kayna ksa devre iken opamp k; Vo2
V
1
ekil-2.11.a ve b Fark alc devreye Super pozisyon teoreminin uygulanmas
Devrede kullanlan R2 ve R3 direnlerinin etkisi kalmaz. nk opampn giri direnci
yaklak sonsuz olduu iin zerlerinden bir akm akmaz. Dolaysyla zerlerinde bir
gerilim dm olmaz. Bu durumda devremiz bir evirmeyen ykselte halini almtr.
Dolaysyla V1'den dolay k gerilimi V01;
1
1 1
R
R
V =
V
F
0

olarak bulunur. Devre eviren ykselte zelliindedir. V2 giri geriliminin ka etkisini
bulabilmek iin V1 giriini ksa devre etmemiz gerekir. Bu ilem sonunda devremiz ekil-
2.11.bde gsterilen ekli alr. Bu devre evirmeyen ykselte zelliindedir. Devrenin k
gerilimini (V02) hesaplayalm.
|
.
|
|
|
+
1
02
1
R
R
V = V
F
A
bulunur. VA, opampn evirmeyen giriine uygulanan gerilimdir. Deerini devreden
aadaki gibi yazabiliriz;
34
2
2 3
3
V
R R
R
= V
A
+
Bulunan VA deerini V02 eitliinde yerine yerletirirsek ;
(
+
1
2
3 2
3
02
R
R
+ 1 V
R R
R
= V
F

(

+
2
2 3
3
1
2
1 V
R
R
R
R
R
=
V
F
0
Toplam k gerilimi V0 ise her iki k geriliminin toplam olacaktr.
02 01 0
V V = V +

deerler yerletirilirse , Toplam k gerilimi ;
(

) ( ) 1 (
2
3 2
3
1
1
1
0
V
R R
R
R
R
+ + V
R
R
= V
F F

olarak bulunur. rnein ekil-2.12deki temel fark alc devrede R1=R2=R3=RF olarak seilirse
k gerilimi;
V0 = V2 - V1
olarak bulunur. Grld gibi devre giriine uygulanan gerilimlerin farkn almaktadr. Bu
devrede;
R3=RF ve R1=R2
semek art ile devreyi fark ykselteci haline getirmek mmkndr.
R
L
+12V
-12V
V
0
I=0A
I=0A
V
1
R
F
R
1
V
2
R
2
R
3
V
A
ekil-2.12 Temel Fark Alc (differansiyel Amplifikatr) Devresi
35
rnek:
2.5
zm:
ekil-2.13de verilen fark alc devrede k gerilimini (Vo) ve opamptan ekilen yk
akmn (IL) bulunuz? R1=R2=R3=10K, Rf=10K, RL=1K
R
L
+12V
-12V
V
02
R
1
V
2
R
2
R
3
V
A
V
1
4V
4V
I
L
R
f
ekil-2.13 Temel Fark Alc devre
Verilen devre V1 ve V2 iaretlerinin farkn alp kuvvetlendirecektir. nce k iaretinin
alaca deeri bulalm. Bunun iin;
(

A
F F
0
V
R
R
+ 1 + V
R
R
=
V
) (
1
1
1

(
) ( ) (
2
3 2
3
1
1
1
0
V
R + R
R
R
R
+ 1 + V
R
R
= V
F F

(
) 4
10 10
10
( )
10
10
( 4
10
10
0
V
K + K
K
K
K
+ 1 + V
K
K
= V

| | | | ) 4 5 . 0 ( ) 1 ( 4 V + 1 + V =
V0

| | | | ) 4 ( 4 V + V =
V0

V =
V0
0

Grld gibi fark alc devre opamp giriine uygulanan iaretlerin farkn almtr. k ger-
ilimi Vo=V2-V1 olmutur. Opamp kna balanan RL yk direnci zerinden geen IL akmn
hesaplayalm.
0
1
0
0
=

K
=
I
R
V
=
I L
L
L
36
rnek:
2.6
R
L
+12V
-12V
V
02
R
1
V
2
R
2
R
3
V
A
V
1 2V
2V
I
L
R
f
ekil-2.14 Temel Fark alc devre
zm
(

) ( ) (
2
3 2
3
1
1
1
0
V
R + R
R
R
R
+ 1 + V
R
R
= V
F F

(
) 2
10 10
10
( )
10
10
( ) 2 (
10
10
V
K + K
K
K
K
+ 1 + V
K
K
=
V0
| | | | ) 2 5 . 0 ( ) 1 ( 2 V + 1 + V =
V0

| | | | ) 2 ( 2 V + V =
V0
V =
V0
4 +

Grld gibi fark alc devre opamp giriine uygulanan iaretlerin farkn almtr.
k gerilimi Vo=V2-V1 olmutur.
Opamp kna balanan RL yk direnci zerinden geen IL akmn hesaplayalm.
mA
K
V
=
I
R
V
=
I L
L
L
4
1
4
0
=

37
rnek:
2.7
zm:
R
L
+12V
-12V
V
02
R
1
V
2
R
2
V
A
V
1
2V
2V
I
L
R
F
ekil-2.13 Temel Fark Alc devre
(

A
F F
V
R
R
+ 1 + V
R
R
= V ) (
1
1
1
0
(

+
(

) 2 ( ) (
1
1
1
0
V
R
R
+ 1 + V
R
R
= V
F F

(
) 2 ( )
10
10
( 2
10
10
V
K
K
+ 1 + V
K
K
=
V0
| | | | V + V =
V0
4 2

V =
V0
2 +

2.3 GERLM ZLEYC
Opamp kullanlarak gerekletirilen dier bir uygulama ise gerilim izleyicisi (Voltage
Follover) olarak bilinir. Gerilim izleyici devreler; yksek giri, alak k empedansa
sahip olmalar nedeniyle pek ok uygulama ve tasarmda sklkla kullanlrlar.
Bu blmde opampla gerekletirilen gerilim izleyici devreyi inceleyerek birka temel
uygulama rneini inceleyeceksiniz.
Gerilim izleyici devre, evirmeyen ykselte devresinin zel bir halidir. Temel bir gerilim
izleyici devre ekil-2.14de verilmitir. Dikkat edilirse bu devrede Rf geri besleme direnci
kullanlmam, geri besleme direkt yaplmtr. Opamp girileri arasnda gerilim fark
olmadndan k gerilimi Vo, giri gerilimi ile ayndr (Vo=Vin). Devrede gerilim kazanc
yoktur. Bu nedenle bu tip devrelere gerilim izleyicisi denir.
38
+V
-V
V
in
V
0
=V
in
0V
ekil-2.14 Gerilim izleyici devre
Genel amal opamplarla (LM 741 gibi) ekil-2.14deki balant yaplarak gerilim izleyicisi
elde edilebilecei gibi yalnzca bu amala gerekletirilmi operasyonel ykseltelerde
vardr. rnein LM 110 tmdevresi bu ama iin retilmitir. LM 110 tmdevresinde kla
eviren giri arasndaki balant tm devre ierisinde yaplmtr. LM 110 tmdevresinin baz
karekteristikleri aada verilmitir.
Giri direnci Ri: 106 M (ok byk)
Giri akm Iin: 1 nA (ok kk)
k direnci Ro: 0.7 (ok kk)
Band genilii BG: 10 Mhz
Gerilim Kazanc ACL: 0.9997
D balant ile gerekletirlen gerilim izleyicileri de yaklak ayn deere sahiptirler.
Gerilim izleyicilerinde giri direnci ok byk olduu iin bir nceki devreyi yklemezler.
Bu yzden bunlara buffer veya izolasyon amplifikatr denir. Dolays ile k
geriliminin genlik ve faz girile ayndr. ekil-2.15de dc ve ac alma iin gerilim izleyici
devreleri ve evre akmlar verilmitir. Yk akm IL, opamptan ekilen akma eittir.
+V
-V
V
in
V
0
=V
in
0V
R
L
+V
-V
V
in
V
0
=V
in
0V
R
L
I
L
I=0A
I
L
I
0
ekil-2.15 Gerilim izleyici devrenin dc ve ac alma artlar
39
2.4 TREV VE ENTEGRAL ALICI
Bu blme kadar anlatlan opamp uygulamalarnda geri besleme elemanlarnn tamamen
omik olduu varsayld veya omik bir eleman olan diren kullanld. Genel olarak
elamanlar kapasitif ve endktif zellik gsterdiklerinden giri ve geri besleme direnci yerine
empedans ieren (L ve C) elamanlarda kullanlr. Bylece tamamen omik elaman yerine,
empedans kullanmakla devrenin ilevide byk oranda deitirilmi olur.
Bu blmde opampla gerekletirilen temel trev ve entegral alc devreyi inceleyecek ve
birka temel uygulama rnei greceksiniz.
Trev Alc Devre
Trev alc devresi, genel olarak bir eviren ykselte zelliindedir. Fark olarak girite R1
direnci yerine C kondansatr bulunmaktadr. Genel bir trev alc devresi ekil-2.16da
verilmitir. Trev alc, giriinden uygulanan iaretin trevini alarak ka aktaran bir
devredir.
+V
-V
V
in
V
0
n
R
L
R
F
C
i
i
F
ekil-2.16 Trev Alc Devre
Devrenin almasn ksaca inceleyelim. Girite kullanlan kondansatr, ac iaretleri geiren
fakat dc iaretleri geirmeden zerinde bloke eden bir devre elemandr. Dolays ile dc
iaretler iin trev alma sz konusu deildir. Gerekte dc iaretler iin trev alc k
Vo=0dr. Trev alc giriine mutlaka sinsoydal iaret uygulanmas sz konusu deildir.
Frekans barndran veya genlii zamana bal olarak deien bir iaretin uygulanmas
yeterlidir. ekil-2.16da verilen trev alc devrenin k gerilimi;
i R V
F
=
0
deerine eittir. C kondansatr zerinden akan i akmnn deeri ise;
dt
dV
C i
in
=

olduu bilinmektedir. Dolaysyla bu deer k gerilimi iin yeniden dzenlenirse;
dt
dV
C R V i R V
in
F F
=
0 0
olarak ifade edilir. Bu denklemden de grld gibi k gerilimi (V0), giri geriliminin
trevi ile orantldr.
40
Trev alc devrenin k denkleminde kullanlan; dVin/dt ifadesi herhangi bir anda giri
iaretinin eimini veya deiim hzn belirtmektedir. Bu ifade matematiksel olarak trev
fonksiyonu olarak bilinir. Dolays ile ierisinde eim veya deiim barndran tm
iaretlerin trevini almak sz konusudur. Konunun daha iyi anlalmas amac ile
aada rnek bir devre zm verilmitir.
rnek:
2.8
zm:
ekil-2.17de verilen trev alc devre giriine genlii tepeden tepeye Vpp=0.5V olan
2KHzlik bir gen dalga iareti uygulanmtr. k geriliminin (Vo) analizini yaparak
dalga biimini iziniz.
R
F
=10K
+V
-V
V
in
V
0
C=10nF
i
0.5
0.5
0 t
T=0.5ms
f=2KHz
V
in
t
1
=0.25ms t
2
=0.25ms
ekil-2.17 Trev alc devrenin analizi
Verilen devrede nce pozitif eimi hesaplayalm. V1 ve V2 iaretlerinin farkn alp
kuvvetlendirecektir. nce k iaretinin alaca deeri bulalm. Bunun iin;
s
V
s
V
t
V
dt
dV
=
t egim Pozitif
in in
2000
10 25 . 0
5 . 0
: 3
1
=
=

Pozitif eim iin k gerilimini hesaplayalm,
V
dt
dV
C R t V
in
F
1 2000 10 10 10 50 ) (
9 3
1 0
= = =
Negatif eim iin gerekli analizleri yapalm.

s
V
s
V
t
V
dt
dV
=
t egim Negatif
in in
2000
10 25 . 0
5 . 0
: 3
2
=
=

V
s
V
dt
dV
C R t V
in
F
1 2000 10 10 10 50 ) (
9 3
2 0
=
|
.
|
\
|
= =

Yukarda yaplan analizler nda giri ve k iaretlerini dalga biimlerini birlikte
gsterelim.
41
V
in
0.5V
0.5V
0
T=0.5ms
f=2KHz
t
1
=0.25ms t
2
=0.25ms
V
0
t
1V
-1V
t
1
t
2
t
3
t
0
Pratik uygulamalarda ekil-2.16daki devre yaln hali ile yeterli deildir. rnein yksek
frekanslarda C kondansatr ksa devre gibi davranacandan ykseltecin kazancn
artrarak doyuma gtrebilir. Ayrca Vin iaretinin ierisinde eitli grltler olabilir.
Grlt iaretleri ise ok geni frekans tayfna sahiptir. Bu durumda grltde olduu gibi
ykseltilebilir. Bu istenmeyen durumu nlemek iin opamp devresinin kazancn yksek
frekanslar iin snrlamak gerekir. Bu amala ekil-2.18de grlen devre gelitirilmitir.
R
F
+V
-V
V
0
C
1
i V
in
R
1
R
2
i
F
ekil-2.18 Trev alc devrenin analizi
Bu devrede girie kazanc snrlayan R1 direnci eklenmitir. Bylece devrenin gerilim kazanc
Rf/R1 ile snrlanmtr. R2 direnci ise opamp girilerindeki dc akm kampanzasyonunun
salanmas iin kullanlmtr. Ayrca bu devrenin trev alc olarak alabilmesi iin
aadaki iki artn yerine getirilmesi gerekir.
1- Devrede giri iaretinin frekans FGR; FC deerine eit yada ondan kk olmaldr.
C GR
F
C R
F =

1 1
2
1

2- Devrede RfC1 arpm "zaman sabiti" olarak isimlendirilir. Giri iaretinin periyodu
yaklak bu deerde olmaldr.
42
Entegral Alc
Entegral alc devre, girie uygulanan iaretin entegralini alarak ka aktarr. Bu ilemi
gerekletiren bir entegral alc devre ekil-2.19da gsterilmitir. Grld gibi bu devrede
geri besleme bir kondansatr yardm ile yaplmaktadr.
+V
-V
V
in
V
0
n
R
L
R
1
C
i
i
F
ekil-2.19 Entegral Alc Devre
Entegral alc devrenin n noktasndaki gerilim, opamp giri zelliinden dolay 0 volt
civarndadr. Bu durumda i akm ise i=Vin/R1 veya i=-IF dir. Bilindii gibi kondansatr
ularndaki gerilim;

F C
I
C
1
= V

Kondansatr zerinden geen akm ise;
dt
dv
C = I
C
deerine eittir.
Bu aklamalardan sonra devredeki n noktas iin K.A.Ky yazalm;
F F
I I = I I = 0

dt
dV
C
R
V
dt
dV
C
R
V
in in 0
1
0
1
0 + =
(

V0 deerini bulmak iin her iki terimin zamana gre trevini alrsak;

dt V
C R
= V
in
1
0
1

deerini buluruz. Formlden de grld gibi opamp giri geriliminin entegralini alan bir
devre olarak almaktadr. Bilindii gibi entegral anlam olarak bir erinin altnda kalan
alana karlk gelmektedir. ekil-2.19da verilen temel entegral alc devre bu haliyle yeterli
deildir. Gelitirilmi bir entegral alc devresi ekil-2.20de verilmitir.
43
+V
-V
V
in
V
0
n
R
L
R
1
i
C
R
P
R
2
ekil-2.20 Gelitirilmi Entegral Alc Devre
Bu devrede; giri ofset geriliminin giderek opamp kn doyuma gtrmesini engellemek
amacyla C kondansatrne paralel bir RP direnci balanmtr. Bu diren, opampn gerilim
kazancn da snrlamaktadr. Ayrca giri polarma akmlarnn eit olmayndan doacak
ofset geriliminin etkilerini gidermek amac ile R2 direnci kullanlmtr. Bu direncin deeri
R2=Rf//R1 olmaldr. Opampn entegral alc olarak grev yapabilmesi iin giriine
uygulanacak iaretin frekans (fGR), fC deerine eit yada ondan byk olmaldr.
(fGR fC)
C R
2
1
=
F F
F P
C GR

Ayrca devrenin zaman sabitesi (1/R1Cf) ile, girie uygulanan iaretin frekans fGR<fC
olduunda devre sadece eviren ykselte olarak alr.
Bilindii gibi devre entegral alc olarak alt zaman, giri iaretinin entegralini alarak
ka aktarr. rnein giri iareti kare dalga biiminde ise, devre knda gen dalga bir
iaret alnr. Konunun daha iyi anlalmas amac ile aada rnek bir devre analizi
verilmitir.
rnek:
2.9
ekil-2.21de verilen trev alc devre giriine genlii tepeden tepeyede Vpp=2V olan
2KHzlik bir kare dalga iareti uygulanmtr. k geriliminin (Vo) analizini yaparak
dalga biimini iziniz.
+V
-V
V
0
n
R
L
i
C=0.1F
R
2
R
1
=4.7K
R
P
=47K
10K
4.7K
V
in
0
t
1
t
2
t
3
t
2V
-2V
0.25ms 0.5ms 0.75ms
ekil-2.21 Entegral alc devrenin analizi
44
zm:
Verilen devrede pozitif yarm saykl (alternans) iin k gerilimini hesaplayalm.
( )
3
6 3
1
0 1
2 /
0 1
1 0
10 25 . 0
10 1 . 0 10 7 . 4
2 1
) (
V
t
C R
V
dt V
C R
t V
t
m
T
m
V t V 1 ) (
1 0

Negatif yarm saykl;
( )
3
6 3
2
1 1 2 / 1
0
10 25 . 0
10 1 . 0 10 7 . 4
2 1
) 2 (
+ =
V
t
C R
V
dt V
C R
t V
t
t
m
T
T
m
V t V 1 ) (
1 0
+

Yukarda yaplan analizler nda giri ve k iaretlerini dalga biimlerini birlikte
gsterelim.
V
0
1V
-1V
0
T=0.5ms
f=2KHz
t
1
=0.25ms t
2
=0.25ms
V
in
t
2V
-2V
t
1
t
2
t
3
t
0
Trev ve entegral alc devreler, elektronik endstrisinde pek ok alanda kullanlrlar. Bu
durum dikkate alnarak eitli iaretler iin trev ve entegral alc devrenin klarnda
oluturabilecekleri dalga biimleri ekil-2.22de verilmitir.
45
Giri areti Dalga ekli Opampla Trevi (dV
1
/dt) Opampla Entegrali
V
t 0 t t
t
C R
V
mt
rampa
t
-mRC
t
C R
mt

2
2
V
m
Sin w t
t
-V
m
w RC Cos w t
t t
t
C R
Vm

cos

m
1
t
t t
Parabolik
t
m
2
t
-m
1
RC
-m
2
RC
t t t
ekil-2.22 Opampla gerekletirilen trev ve entegral alc devrelerinin baz giri
iaretlerinde k dalga biimleri
Opamp Uygulamalar
Konular:
3.1 Gerilim Karlatrclar (Komparator)
3.2 Multivibratrler
3.3 Aktif Filtreler
3.4 Hassas
Amalar:
Operasyonel ykseltecin tantm ve sembol,
deal opamp zellikleri
Pratik opamp zellikleri ve 741 tipi tmdevre opampn tantlmas ve terminal balantlar
Opampn temel yaps ve blok olarak gsterimi
Transistrl Farksal Ykseltecin Yaps, zellikleri ve alma Karakteristikleri
Opamp Karakteristikleri

B
LM 3

47
3.1 GERLM KARILATIRICILAR
Gerilim karlatrclar kimi kaynaklarda ksaca komparator (comparators) olarak
tanmlanr. Temel ilevi herhangi bir gerilim deerini bilinen bir deer ile karlatrp
seviyesini belirlemektir. Bu nedenle Gerilim Seviye Dedektr olarak da adlandrlr.
Kullanm amacna ve ilevine bal olarak pek ok tip gerilim karlatrc devre
gelitirilmitir. Bu blmde srayla aada belirtilen temel karlatrc devreleri
incelenecek ve uygulama rnekleri verilecektir.
Basit Komparator Devresi
Negatif Seviyeli Gerilim Dedektrleri
Pozitif Seviyeli Gerilim Dedektrleri
Pozitif Geribeslemeli Gerilim Seviye Dedektr
Gerilim karlatrclar ksaca komparator olarak bilinir veya tanmlanr. Kimi
kaynaklarda Gerilim Seviye Dedektr olarak da anlmaktadr. Komparatorlar genellikle
opamplardan yararlanlarak oluturulur ve iki adet girie sahiptir. Komparatorun temel
ilevi girilerine uygulanan iki ayr iaretin birbirleri ile mukayese edilmesini salamaktr.
Girilerden birine referans iaret, dierine ise mukayese edilecek iaret uygulanr. Bu iki
iaret komparator tarafndan karlatrlr. Mukayese edilen iaretlerin deerlerine bal
olarak komparator kndan bir iaret alnr. Sonuta komparator, karlatrlacak iaretin
referans geriliminden byk veya kk olduunu belirler. Eer komparator olarak her
hangi bir opamp kullanlrsa opampn k gerilimi ya pozitif yada negatif doyumdadr.
Bylece mukayese edilen gerilimin referans geriliminden farkl olduunu anlalr.
Referans gerilimi; pozitif, negatif veya sfr deerinde olabilir. Komparatorler genellikle
referans gerilimin polaritesine bal olarak; pozitif, negatif ve sfr gerilim seviye dedektr
olarak da isimlendirilerek snflandrlmaktadr. Komparatorlar aada belirtilen amalar iin
kullanlrlar.
Her hangi bir iaretin sfr seviyesinden ne zaman ve hangi ynde getiini
belirleyen sfr seviye detektrleri olarak.
Her hangi bir iaretin belirli bir referans gerilimine ne zaman ulatn gsteren
gerilim seviye detektr olarak kullanlrlar
Dzensiz biimdeki iaretlerin kare dalga veya darbeli iaretlere dntrlmesin
de schmit tetikleyici olarak.
Kare ve gen dalgalarn retilmesinde osilatr olarak kullanlrlar.
Kullanm alanlar son derece geni bir alan kapsayan komparatorlar; darbe genilii
modlatr (PWM), tepe detektr, gecikme ve zamanlama devrelerinde temel devre
eleman olarak kullanlmaktadr. Analog ve saysal veri ileme ve oluturma sistemleri ise
dier nemli kullanm alanlarndandr.
Basit Komparatr
Genel amal bir opamp, komparator olarak kullanlaca gibi bu i iin zel olarak retilmi
ve tek bir tmdevre ierisine yerletirilmi komparatorlar vardr (LM 101, LM 301 v.b gibi).
Bu tmdevreler daha iyi sonu verirler. Opamp kullanlarak oluturulmu basit bir
48
komparatr devresi ekil-3.1de gsterilmitir.
Devreden grld gibi opamp devresinde geribesleme direnci kullanlmamtr.
Dolaysyla opampn gerilim kazanc sonsuzdur. Opamp temel alma ilkesine bal olarak
eviren ve evirmeyen girilerine uygulanan iaretlerin farkn alp ak evrim kazanc kadar
ykseltip kna aktaracaktr.
+V
-V
V
V
0
R
L
t
t
V
V
0
0
+1V
-1V
+V
DOY
-V
DOY
0
V
>0
V
<0
V
R
=0V
ekil-3.1 Evirmeyen girili basit bir komparator devresi ve giri/k dalga biimleri
Komparator devresinde opampn evirmeyen giriine gen dalga uygulanm, eviren giri
ise aseye balanmtr. Dolaysyla komparator devresinin referans gerilimi VR=0Vdur.
Opampn evirmeyen giriine uygulanan V giri iaretinin deeri; VR deerinden byk
olduunda yani V>0 olduunda opampn k gerilimi pozitif ynde doyuma (+VDOY)
gidecektir. V<0 olduunda ise komparator k negatif ynde doyuma (-VDOY) gidecektir.
nk opampn ak evrim kazanc maksimumdur.
Bu noktada VDOY deerlerini opampn besleme gerilimi belirlediini tekrar hatrlatalm.
rnein 15Vluk bir gerilimle beslenen bir opampta kta oluabilecek VDOY deeri
yaklak olarak 13V civarndadr.
ekil-3.2de eviren girili komparator devresi verilmitir. Karlatrlacak iaret opampn
eviren giriine uygulanmtr. Referans gerilimi ise evirmeyen giriteki VR gerilimidir ve ase
(0V) potansiyelindedir. Komparator giriine uygulanan iaret ve bu iarete bal olarak elde
edilen k iareti ekil zerinde gsterilmitir. Eviren giriten uygulanan iarete bal olarak
opamp k deiecektir. rnein giri iareti V, VRden byk olduunda opamp k -
VDOY deerine, kk olduunda ise +VDOY deerine kilitlenecektir.
+V
-V
V
V
0
R
L
t
t
V
V
0
0
+1V
-1V
+V
DOY
-V
DOY
0
V
>0
V
<0
V
R
=0V
ekil-3.2 Eviren girili basit bir komparator devresi ve giri/k dalga biimleri
Yukarda verilen komparator devrelerinde referans gerilimi asedir (0V). V iareti negatiften
pozitife veya pozitiften negatife doru giderken sfr seviyesini keser. k ise bu anlarda +V
49
doyumdan -V doyuma, veya -V doyumdan +V doyuma gider. k iareti bu ekilde
durum deitirdiinde, giri iaretinin sfrdan getii anlalr. Bu durum ekil-3.1 ve ekil-
3.2 zerinde gsterilmitir.
Yukarda verilen komparator devreleri uygulamada yeterli sonucu veremez. Pratik
uygulamalarda opamp, ou kez giriindeki seviye deiimlerine ekillerde grld gibi
hzl cevap veremez. Ayrca; giri ularndaki grltden dolay giri iareti zerinde bir
takm osilasyonlar oluabilir. Bu osilasyonlar yznden sfr ekseni bir ka defa kesilerek
komparator k durum deitirebilir. Bu durum hatal alglamalara neden olabilir.
Belirtilen bu hatalar minimuma indirmek iin eitli tip komparator devreleri gelitirilmitir.
Sonraki blmlerde gelitirilmi komparator devrelerini inceleyeceiz.
Pozitif Seviyeli Gerilim Dedektrleri
Bir nceki blmde komparatorda kullanlacak referans gerilimi olarak ase potansiyelini
belirlemitik. Bu tr komparatorlara genellikle Sfr Seviyeli Gerilim Dedektrleri
denilmektedir. Komparator devresinde kullanlan opamp girilerinden herhangi birisine
pozitif sabit bir referans gerilimi uygulanrsa bu tr komparatorlere Pozitif Seviyeli Gerilim
Dedektrleri denilmektedir. ekil-3.3.a ve bde bu tr dedektr rnekleri grlmektedir.
ekil-3.3.ada referans gerilimi sembolik bir batarya ile belirtilmitir. ekil-3.3.bde ise
referans gerilimi gerilim blc direnler kullanarak elde edilmitir. Her iki ekilde de
referans gerilimi VR pozitif bir deerdedir.
+V
-V
V
V
0
R
L
+V
R
+V
-V
V
V
0
R
L +V
R
R
1
R
2
+V
t
V
-V
DOY
0
V
>V
R
V
R
V
+V
DOY
V
<V
R
t
V
-V
DOY
0
V
>V
R
V
R
V
+V
DOY
V
<V
R
(a)
(b)
ekil-3.3.a ve b Pozitif seviyeli gerilim dedektrleri ve dalga biimleri
ekil-3.3.adaki komparator devresinde evirmeyen girie uygulanan gen dalgann genlii
bir an iin 0V olarak dnelim. Bu durumda, opampn eviren giriinde bulunan referans
gerilimi VR pozitif olduu iin opamp giriindeki fark gerilimi VR olacaktr. Dolaysyla
eviren giri etkin olacak ve komparator k negatif doyumda olacaktr (-VDOY).
Komparator knn bu durumu, evirmeyen giriteki V iaretinin genlii VR seviyesine
ulaana kadar devam eder. V=VR eitlii bozulup V>VR olunca, evirmeyen giri etkin
konuma geecek ve opamp pozitif doyuma srecektir (+VDOY).
zet olarak opamp girilerindeki V=VR dengesi hangi giri lehine deiirse, opampn k
50
giriine uygun olarak VDOY deerlerinde deiiklie urayacaktr. Bu durumlar ekil-3.3
zerinde ayrntl olarak izilmitir. Dalga biimlerini inceleyeniz.
Negatif Seviyeli Gerilim Dedektrleri
Komparator devresinde kullanlan opamp girilerinden herhangi birisine negatif sabit bir
referans gerilimi uygulanrsa bu tr komparatorlere Negatif Seviyeli Gerilim Dedektrleri
denilmektedir. ekil-3.4.a ve bde bu tr dedektr rnekleri grlmektedir. ekil-3.4.ada
referans gerilimi sembolik bir batarya ile belirtilmitir. ekil-3.4.bde ise referans gerilimi
gerilim blc direnler kullanarak elde edilmitir. Her iki ekilde de referans gerilimi VR
negatif bir deerdedir.
Bu tr komparatorlerin almas ekil-3.4 zerinde gsterilmitir. zetle, opamp
girilerindeki V=VR dengesi hangi giri lehine deiirse, opampn k o giriine uygun
olarak VDOY deerlerinde deiiklie urayacaktr. Dalga biimlerini inceleyeniz.
+V
-V
V
V
0
R
L
-V
R
+V
-V
V
V
0
R
L -V
R
R
1
R
2
-V
t
V
-V
DOY
0
V
<V
R
-V
R
V
+V
DOY
V
<V
R
t
V
-V
DOY
0
V
<V
R
-V
R
V
+V
DOY
V
>V
R
ekil-3.4.a ve b Negatif seviyeli gerilim dedektrleri ve dalga biimleri
51
rnek:
3.1
zm:
ekil-3.5de verilen gerilim seviye dedektrnn knda elde edilecek gerilim deerini
(V0) hesaplaynz? Opamp ideal olarak kabul ediniz.
+V=15V
-V=15V
V
V
0 R
L
+V
R
R
1
R
2
+V
CC
=12V
10K
2K
5V
1K
ekil-3.5 Gerilim seviye dedektr ve analizi
Verilen komparator devresinde nce referans gerilim (VR) deerini bulmalyz. Bunun iin
opampn evirmeyen giriine uygulanan VR deeri;
( )
CC R
V +
R
R
R
=
V
+
2 1
1

( ) V
K K
K
=
VR
12
2 10
10
V =
VR
10

olarak bulunur.
Komparatore seviyesinin tespiti iin uygulanacak giri iaretinin deeri ise V=5Vdur. Bu
durumda opampn evirmeyen girii daha etkindir. nk;
R
V
V
<

olmutur.
Bu sonuca gre opamp k +VDOY deerine sahip olacaktr. Opampn besleme gerilimi
15V olduuna gre ideal bir opamp iin k gerilimi V0=+15Vdur. Gerek bir opampta
ise Vo=+13V civarndadr.
rnek:
3.2
ekil-3.6da verilen gerilim seviye dedektrnn analizini yaparak k iaretinin dalga
biimini iziniz? R1=2K, R2=10K, RL=1K
-V=12V
V
0
R
L -V
R
R
1
R
2
V
+V=12V
V
(v)
t 0
+5
-5
ekil-3.6 Gerilim seviye dedektr ve analizi
52
zm:
Verilen komparator devresinde nce referans gerilim (VR) deerini bulmalyz. Bunun iin
opampn evirmeyen giriine uygulanan VR deeri;
( ) V
R
R
R
=
VR

+
2 1
1
( ) V
K K
K
=
VR
12
10 2
2

V =
VR
2

olarak bulunur. Bulunan bu deere gre k iaretinin dalga biimi aada verilmitir.
t
V
-12V
0
-2V
V
+12V
-V
R
+5V
-5V
V
0
Pozitif Geribeslemeli Gerilim Seviye Dedektr
Komparator veya gerilim seviye dedektrnn temel alma prensibi, girilerine
uygulanan iki iaretin karlatrlmas eklindedir. Komparator olarak altrlan opampn
eviren ve evirmeyen girilerine uygulanan iaretlerden hangisi etkin ise komparator
kndaki Vo gerilimini oluturmaktadr. Tm gerilim seviye dedektrlerinde opamp ak
evrimde altrlmaktadr. Bu nedenle kazanc son derece yksektir. Bu durum kimi
uygulamalarda sorun yaratmaktadr.
rnek olarak ekil-3.7de grlen ve ierisinde grltler barndran bir iaretin komparator
giriine uygulandn varsayalm. Bu durum opampn almasn olumsuz etkileyecek ve
kk grlt iaretlerinde dahi komparator k durum deitirecektir. Grltnn
komparator kn nasl etkiledii ekil-3.7 zerinde bytlerek gsterilmitir.
53
+V
-V
V
R
L
V
-V
DOY
+V
DOY
ekil-3.7 Grltl bir giri iaretinin opamp kn etkilemesi
Komparatr giriinin duyarlln ayarlamak, grlt etkisini azaltmak ve kazancn kontrol
etmek iin ekil-3.8'de verilen pozitif geribeslemeli komparatr devresi gelitirilmitir. Bu
devrede R1 ve R2 direnleri yardm ile pozitif geri besleme yaplarak komparatrn giri
duyarll ve kazanc ayarlanabilir hale getirilmitir. Belli bir deerin altndaki iaretler iin
komparatr durum deitirmez. Bu tip devrelere Schmit Trigger devreleri denilmektedir.
+V
-V
V
<V
HT
V
0
R
1
R
2
V
HT
V
D
+V
-V
V
>V
LT
V
0
R
1
R
2
V
LT
V
D
(a)
(b)

ekil-3.8.a ve b Pozitif geribeslemeli gerilim dedektrleri
ekil-3.8.a'daki devrede V<VHT olduunda k gerilimi +VDOY durumundadr. Opampn
evirmeyen giriine uygulanan geribesleme geriliminin deeri;
( )
DOY HT
V
R R
R
V +
+
=
2 1
2
olur. Bu gerilime, eik st gerilimi denir. Eer V'nin deerini artrrsak VD geriliminin
polaritesi deiecek ve k gerilimi V0 azalmaya balayacaktr. Bu durumda geribesleme
54
gerilimi VHT de azalacandan VD gerilimi hzla deiecektir. k gerilimi bu sefer VDOY
deerine kilitlenecektir. Bu durum ekil-3.8.b zerinde gsterilmitir. V0=-VDOY deerine alt
eik gerilimi denir ve deeri;
( )
DOY LT
V
R R
R
V
+
=
2 1
2
olarak ifade edilir.
Sonu olarak, pozitif geribesleme sayesinde k gerilimi V0 daha hzl deimektedir. Eer
alt ve st eik gerilimi deerleri, grlt geriliminin tepe deerinden byk ise, geribesleme
sayesinde grlt etkisi ortadan kalkm olur.
rnek:
3.3
zm:
ekil
+15V
-15V
V
V
0
R
1
R
2
V
HT
V
D
, V
LT
ekil-3.9 gerilim seviye dedektr
Verilen devrenin nce alt ve st eik eik gerilimlerinin deerini bulalm.
( )
DOY HT
V
R R
R
V +
+
=
2 1
2
( ) V
K
V
HT
15
100 100
100
+
+
=

mV V
HT
15

( )
DOY LT
V
R R
R
V
+
=
2 1
2
( ) V
K
V
LT
15
100 100
100

+
=

mV V
LT
15

Bulunan bu deerler dikkate alnarak gerilim seviye dedektrnn; giri iareti ve grlt etkenlerine
bal olarak alaca k dalga biimi yukarda verilmitir. Grld gibi giri iareti zerine
binebilecek 15mVluk tepe deere sahip bir grlt komparator kn etkilememektedir
t
+0.50mV
-0.50mV
0
+15mV
-15mV
V
HT
V
LT
V
+ Grlt
0
+15V
-15V
t
ekil-3.9da verilen gerilim seviye
dedektrnn analizini yaparak
k dalga biimini iziniz? Giri
iaretinde izin verilebilecek
grltnn tepe deerlerini
hesaplaynz? Giri iaretinin dalga
biimi yanda verilmitir.
R1=100K, R2=100
55
3.2 AKTF FLTRELER
Belirli bir frekans bandn geirmek, bunun dnda kalan frekanslar zayflatmak amac ile
filtre devreleri kullanlr. Filtreler; aktif ve pasif olmak zere iki temel tipte tasarlanrlar.
Bu blmde opamplarla gerekletirilmi aktif filtre devrelerini ayrntl olarak
inceleyeceiz.
Alak geiren, yksek geiren, band geiren ve band sndren olmak zere drt tip aktif
filtre vardr. Bu blmde sra ile aada belirtilen konular hakknda ayrntl bilgiler
edinecek ve eitli uygulama devreleri gerekletireceksiniz.
Aktif ve pasif filtrelerin zellikleri
Alak Geiren Filtre
Yksek Geiren Filtre
Band Geiren Filtre
Band Sndren Filtre
Filrelerin balca ilevi, belirli bir frekans bandn geirip dierlerini zayflatmasdr. Pasif ve
Aktif olmak zere iki tip filtre tasarm yaplabilir. Pasif filtre tasarmnda; diren,
kondansatr ve bobin (self) gibi pasif devre elemanlar kullanlr. Aktif filtrelerde ise pasif devre
elemanlarna ilaveten transistr ve tmdevre gibi yariletken devre elemanlarda kullanlr.
Aktif filtrelerin pasif filtrelere nazaran baz avantaj ve dezavantajlar vardr. Bunlar aada
sralanmtr.
Aktif filtre tasarmnda bobin (self) eleman kullanlmaz. Bu nedenle tasarm kolay
ve ucuzdur.
Aktif filtre devrelerinin k empedans ok dk, giri empedans ise olduka
yksektir. Bu nedenle, aktif filtrelerin girilerine veya klarna balanacak devre
veya devre elemanlarnn etkilenmesi sz konusu deildir.
Aktif filtrelerde, filtrenin geirgen olduu frekanslarda herhangi bir zayflatma
olmaz. nk aktif filtre tasarmnda kullanlan opamp, filtre edilen iaretleri
ykselterek kna aktarabilir.
Pasif filtreler herhangi bir besleme gerilimine gereksinim duymazlar. Fakat aktif
filtrelerin her zaman besleme gerilimine gereksinimleri vardr.
Aktif filtre tasarmnda kullanlan opamplarn band genilikleri snrl olduundan
her frekansta aktif filtre tasarlamak olduka zordur.
Aktif filtre devrelerinde tmdevre retim teknolojisinden kaynaklanan snrlamalar
nedeniyle self (bobin) eleman kullanlamaz. Bu eleman yerine negatif empedans
dntrclerden yararlanlarak kondansatrden self elde edilebilir.
Pek ok endstriyel uygulamada ska kullanlan filtreler balca drt tiptir. Bunlar;
Alak Geiren (Low Pass)
Yksek Geiren (High Pass)
Band Geiren (Band Pass)
Band Sndren (Notch Filters)
olarak adlandrlr. Belirtilen drt tip filtrenin frekans tepkileri (cevaplar) ekil-3.10da
ayrntl olarak izilmitir. rnein alak geiren filtre, belirlenen bir frekansn altndaki
frekanslar geiren, stndekileri ise zayflatan bir devredir. Belirlenen bu frekans deerine
56
Ke frekans olarak adlandrlr ve Fc ile ifade edilir. denir. Fc, ayn zamanda; 0.707
frekans, -3dB frekans veya kesim frekans olarak da isimlendirilir.
f
Geen
Band
Durdurulan
Band
V
0
f
C
a) Alak geiren filtre
f
Geen
Band
Durdurulan
Band
V
0
f
C
b) Yksek geiren filtre
Durdurulan
Band
V
0
f
R
c) Band geiren filtre
Durdurulan
Band G.B
Geen
Band
V
0
f
R
d) Band sndren filtre
Geen
Band
D.B
f f
ekil-3.10 Aktif filtrelerin frekans tepkileri
Filtre devrelerinde iletilen frekans aralna geen band, zayflatlan frekans aralna ise
durdurulan veya sndrlen band ad verilir. Alak geiren filtre; kesim frekansnn (FC)
altndaki frekanslar geirir, stndekileri ise durdurur veya zayflatr. Alak geiren filtre
devresinde ke frekansna kadar k gerilim Vo sabittir ve zayflama yoktur. Ke frekans
deerinden sonra k iareti belirli bir eimle zayflar. Bu durum ekil-3.10daki
karakteristikte kesik izgi ile gsterilmitir. Dz izgi ise ideal filtreyi temsil etmektedir.
Yksek geiren filtre; kesim frekansnn (FC) stndeki frekanslar geirir, altndakileri ise
durdurur veya zayflatr. Band geiren filtre ise, sadece belirlenen band ierisindeki
frekanslar geirir, dierlerini zayflatr.
Alak Geiren Filtre
Belirlenen kesim frekansnn altndaki frekanslar olduu gibi geirip, zerindeki frekanslar
zayflatan filtrelere alak geiren filtre denir. Filtre devreleri zayflatma eimine veya
kalitesine bal olarak; 1. derece veya -20deb/decad, 2.derece veya -40deb/decad ve 3.
derece -60deb/dekad olmak zere tasarlanabilirler. Uygulamalarda ska kullanlan 1.
derece veya -20 deb/dekadlk filtre devresi ve frekans cevab ekil-3.11.a.bde verilmitir.
+V
-V
V
V
0
f
100Wc
0V
R
F
=10K
+
R
1
=10K
10Wc Wc
-40
-20
-3
0
0.1
0.707
1.0
CL A log 20
CL
A
V
V
=
0
Eim=20db/dek
C=1nF
ekil-3.11 Birinci derece (-20deb/dekad) alak geiren filtre ve frekans tepkisi
57
Devrede filtre ilemi R ve C elemanlarndan olumaktadr. Opamp ise birim kazan
ykselteci olarak almaktadr. DC iaretler iin C kondansatr ak devredir. R1=RF
seildiinde opamp girilerine eit diren balanm olur. Opampn eviren ve evirmeyen
girileri arasnda potansiyel fark olmadndan (0V), k gerilimi C kondansatr
ularndaki gerilime eittir. Giri V gerilimi; diren ve kondansatr zerinde
blndnden k gerili deeri Vo;
V
jwC
R
JwC
V
+
=
1
1
0
olarak bulunur. Opampn kapal evrim kazanc ise,
C R jw V
V
A
CL
+
= =
1
1
0
olur. Grld gibi opampn gerilim kazanc frekansn bir fonksiyonudur. Bu durumda;
0 1 0
CL CL
A iin w ve A iin w
olur. Grld gibi frekans deeri bydke opampn kazanc sfra ulamaktadr. FC
ke frekans deerinden sonra k gerilimi 20db/dekadlk veya 6db/oktavlk bir eimle
zayflar.
Devrenin FC ke frekans, ACLnin 1/ 2 deerindeki frekanstr. Bu ifade;
2 2 2
1 2 C R
C
+ =

deerine eittir. Buradan ekil-3.11de verilen 20db/dekadlk alak geiren filtre devresinin
ke frekans FC;
C R
F
C

=
2
1

olarak bulunur.
rnek:
3.4
zm
ekil-3.11de verilen alak geiren filtre devresinin ke frekansnn 2KHz olmas
isteniyor. Devrede R1=RF=10K olarak seildiine gre C deeri ne olmaldr? Ayrca ke
frekansnn genlii ne olur hesaplaynz?
FC=2KHz iin kondansatrnn olmas gereken deeri bulalm.
C R
F
C

=
2
1

R W
C
C
=
1

R f
C

=
2
1

F C 008 . 0
10 10 10 2 14 . 3 2
1
3 3
=

=

olmaldr. Ke frekansnn genlii ise;
0
45 , 3 707 . 0
2
1
= = =
CL CL
A dB

58
olmaldr. Ke frekansnn genlii ise;
( )
0
0
45 707 . 0
45 2
1
1 1
1
=
+
=
+
=
j
A
CL
0
45 , 3 707 . 0
2
1
= = =
CL CL
A dB

deerindedir. ekil-3.11.bde grld gibi 0.1WCde ACL=1 (0dB), ve 10WCde ACL=0.1
(20dB) olmaktadr.
Filtre devrelerinde ke frekansndan sonra zayflama eiminin artmas, filtrenin ideale
yaklatn gsterir. Pek ok uygulamada 20db/dekadlk birinci dereceden bir filtre devresi
yeterli olmayabilir. Bu amala -40dB/dekadlk ve -60dB/dekadlk filtre devreleri
gelitirilmitir. Alak geiren filtre devresi iin 20, 40 ve 60dB/dekadlk tip filtre devresi
iin frekans cevab (frekans/kazan erileri) ekil-3.12de izilmitir.
0.1Wc
10Wc Wc
-20db/dek
0dB,
0.1
0.707
1.0
V
V
0
deal Eim
-3dB,
-20dB,
W
0.707 noktas
-40db/dek
-60db/dek
Geen Band
ekil-3.12 Alak geiren filtre devrelerinin frekans tepkisi
-40dB/dekadlk sk kullanlan bir alak geiren filtre devresi ekil-3.13de verilmitir.
Devrenin kapal evrim kazanc, ke frekansndan sonra -40dB/dekadlk bir eimle
zayflar. Devrede opamp birim kazan amplifikatr olarak dzenlenmitir. Dolaysyla C1
kondansatr ularndaki gerilim k gerilimine (Vo) eittir. R1=R2 semekle devre
basitletirilebilir.
59
+V
-V
V
V
0
0V
R
F
=20K
+
R
2
C
1
R
1
C
2
10K 10K
0.1Wc 10Wc
Wc
-40
-20
-3
0
0.1
0.707
1.0
CL
A log 20
V
V
0
Eim=-40db/dek
W
dB
ekil-3.13 -40dB/Dekadlk Alak geiren filtre ve frekans tepkisi
Devrenin dzenlenmesi ve analizi iin aada belirtilen admlar srayla izlenmelidir.
1. lk adm ke frekans FCnin belirlenmesi veya seilmesidir.
2. Analiz kolayl iin R1=R2 olmal ve deeri 10K ile 100K arasnda seilmelidir.
RF deeri ise 2R olarak seilmelidir.
3. C1 kondansatrnn deeri;
R
C
C
707 . 0
1
forml kullanlarak hesaplanabilir. C2 kondansatr ise C2=2C1 olarak
seilmelidir. dir. aada belirtilen yntem izlenir.
rnek:
3.5
ekil-3.13de verilen alak geiren filtre devresinde WC=30k rad/s iin C1 ve C2 deerleri
ne olmaldr. Hesaplaynz?
R
C
C
707 . 0
1
( ) ( )
nF F C 4 . 2 0024 . 0
10 10 10 30
707 . 0
3 3
1
= =

=

F F C C 0048 . 0 ) 0024 . 0 ( 2 2
1 2
= = =

-60dB/dekadlk alak geiren bir filtre devresi elde etmek iin, ekil-3.14de grld gibi
-40dB/dekadlk bir filtre ile -20dB/dekadlk filtre arka arkaya balanmaldr.
60
+V
-V
V
V
01
0V
R
F
=20K
+
R
2
C
1
R
1
C
2
10K 10K
+V
-V
V
0
0V
R
F
=10K
R
3
=10K
C
3
-40dB/dekad -20dB/dekad
ekil-3.14 -60dB/Dekadlk Alak geiren filtre devresi
Devrenin dzenlenmesi ve analizinde ilk adm FC ke frekansnn seilmesidir. Direnler
ise; R1=R2=R3=R olarak seilmeli, deerleri ise 10K ile 100K arasnda olmaldr. C3
kondansatrnn deeri;
R
C
C
1
1
formlnden hesaplanmaldr. C1 ve C2 deerleri iin ise;
3 1
2
1
C C =
ve 3 2
2 C C =

bantlar kullanlmaldr.
Yksek Geiren Filtre
Yksek geiren filtre; belirlenen ke frekansnn stndeki frekanslar olduu gibi geirip,
altndaki frekanslar zayflatan filtre devresidir. -20deb/decad, -40deb/decad ve
60deb/dekad olmak zere tip yksek geiren filtre devresi vardr. Bu tip filtre
devresinin frekans cevaplar (kazan/frekans) erileri ekil-3.15de gsterilmitir.
0.1Wc
10Wc Wc
-20db/dek 0dB,
0.1
0.707
1.0
V
V
0
deal Eim
-3dB,
-20dB,
W
0.707 noktas
-40db/dek
-60db/dek
Geen Band
ekil-3.15 Yksek geiren filtre devrelerinin frekans tepkisi
61
-20deb/dekadlk bir filtre devresi ve frekans/kazan karakteristii ekil-3.16da
verilmitir. Yksek geiren filtre devresi temelde alak geiren filtre ile benzerlik gsterir.
Sadece R ve C elemanlarnn yerleri deimitir. Opamp birim kazan ampilifikatr
olarak alt iin k gerilimi Vo, R direncinin ularndaki gerilime eittir.
V
RC
j
V
1
1
1
0
( )
2
1
0
1
1
1
RC
V
V
A
CL
+
= =
Kapal evrim kazancnn 1/ 2= 0.707 deeri iin; W RC=1 olmaldr. Buradan devrenin ke
frekans;
C f C
R f
C R
C C
C C

=
= =
=
2
1 1
2
1

olarak elde edilir.
+V
-V
V
V
0
0V
R
F
=R
+
R
C
1
100Wc 10Wc Wc
-40
-20
-3
0
0.1
0.707
1.0
CL
A log 20
V
V
0
Eim=20db/dek
W
dB
0.01Wc
ekil-3.16 -20dB/Dekadlk Yksek geiren filtre devresi ve frekans-kazan erisi
Devrenin dzenleme ve analizi aadaki gibi yaplmaldr. lk adm olarak FC ke
frekans seilmelidir. kinci admda uygun bir C deeri seilmelidir. Gerekli R deeri
yukarda verilen bantlar kullanlarak hesaplanmaldr. Son olarak RF=R seilmelidir.
Kimi uygulamalarda -20dB/dekadlk filtre devresi yeterli olmayabilir. Frekans/kazan
karakteristii daha iyi olan -40dB/dekadlk bir yksek geiren filtre devresi ekil-3.17de
verilmitir.
+V
-V
V
V
0
0V
R
F
=R
1
+
R
2
C
1
R
1
C
2
100Wc 10Wc Wc
-40
-20
-3
0
0.1
0.707
1.0
CL
A log 20
V
V
0
Eim=20db/dek
W
dB
0.01Wc 0.1Wc
ekil-3.17 -40dB/Dekadlk Yksek geiren filtre devresi ve frekans-kazan erisi
62
Devrenin dzenleme ve analizi aadaki gibi yaplmaldr. lk adm olarak FC ke
frekans seilmelidir. kinci aamada C1=C2=C seilmelidir. Diren deerleri ise;
C
R
C
414 . 1
1 1 2
2
1
R R =

formllerinden hesaplanmaldr. Opmapn DC ofset sfrlamas iin RF=R1 Seilmelidir.
rnek:
3.6
ekil-3.17de verilen yksek geiren filtre devresinde FC=1KHz ve C1=C2=0.01F olarak
seilmi ise R1 ve R2 deerleri ne olmaldr. Hesaplaynz?
C
R
C
414 . 1
1
=

=

K R 5 . 22
) 10 01 . 0 ( ) 10 1 ( ) 28 . 6 (
414 . 1
6 3
1
1 2
2
1
R R =

= = K K R 3 . 11 ) 5 . 22 (
2
1
2
-60dB/dekadlk yksek geiren filtre devresi tpk alak geiren filtrede olduu gibi
oluturulabilir. Bunun iin -40dB/dekadlk ve -20dB/dekadlk yksek geiren filtre
devreleri arka arkaya balanmaldr.
Band Geiren Filtre
Belirli bir frekans aralndaki iaretleri geirip, dierlerini geirmeyen veya zayflatan
filtrelere band geiren filtre denir. ekil-3.18de band geiren filtre devresi ve frekans cevab
verilmitir. Bu devrede; k gerilimin ve kazancn maksimum olduu frekansa Rezonans
Frekans denir. Rezonans frekans FR veya WR ile sembolize edilir.
+V
-V
V
V
0
R
2
+
R
3
C
1
R
1
C
2
W
L
W
H
W
r
Band
Geni li i
(B)
0.707
A
r
V
V
0
ekil-3.18 Band geiren filtre devresi ve frekans cevab
Band geiren filtre devresinde kazancn 0.707 kat olan frekanslara alt (WL) ve st (WH)
kesim frekans denir. Alt ve st kesim frekanslar arasndaki blgeye ise Band Genilii ad
verilir ve B ile sembolize edilir. Band Genilii; B=WH-WL eklinde belirlenebilir.
Dar ve geni bant olmak zere iki tip band geiren filtre vardr. Dar bant filtrelerde band
genilii rezonans frekansnn 1/10nundan daha kktr. Geni band filtrelerde ise daha
byktr. Rezonans frekansnn (Wr), band geniliine (B) oranna filre devresinin kalite
63
faktr (Q) denir. Kalite Faktr, Q=Wr/B forml ile belirlenir. Qnun alacaa deere gre
filtre devresinin kalitesi ve seicilii deiir. Q deeri yksek ise seicilikte fazladr. Dar
bantl filtrelerde seicilik daha fazladr nk Q>10dur. Geni bantl da ise Q<10dur.
ekil-3.18de verilen band geiren filtre devresi dar veya geni bandl olabilir. Band geiren
filtre tasarmnda iki yntem vardr. Birinci yntemde Wr ve B deerleri seilir, Q deeri ise
hesaplanr. kinci yntemde ise Wr ve Q deerleri seilir, B deeri ise hesaplanr.
Hesaplamay kolaylatrmak ve devreyi sadeletirmek iin C1=C2=C olarak seilir ve B
hesaplanr. R deerleri ise;
C B
R
=
2
2
r
A
R
R
=
2
2
1
r
A Q
R
R

=
2 4
2
2
3
formlleri yardm ile bulunur. R3 deerinin pozitif olmas iin 4Q
2
>2Ar olmaldr.
rnek:
3.7
ekil-3.18de verilen band geiren filtre devresinde Wr=10 k rad/s, Ar=40, Q=20 ve
C1=C2=C=0.01F deerleri iin B, R1, R2, ve R3 deerlerini hesaplaynz?
s rad k
Q
Wr
B / 5 . 0
20
10 10
3
=
= =

=

=
=

K
C B
R 400
10 01 . 0 10 5 . 0
2 2
6 3
2
=
= K
Ar
R
R 5
40 2
10 400
2
3
2
1
=

=

= K
Ar Q
R
R 263
40 2 400 4
10 400
2 4
3
2
2
3
Band Sndren Filtre
Belirli bir frekans aralndaki iaretleri geirmeyip, dierlerini geireren veya zayflatan bir
filtre tipidir. Band sndren filtre genellikle istenmeyen ve sistemler zerinde parazit
(grlt) etkisi yapan iaretlerin azaltlmasnda kullanlr. rnein elektronik cihazlarn
evresinde alan motor, generator, transformatr v.b elektromekaniksel cihazlar
evrelerinde ve ebekede elektiriksel grlt olumasna sebep olurlar. Belirtilen bu
parazitleri yok etmek amac ile elektronik cihazlarn pek ounda band sndren filtre
devreleri kullanlr.
Tipik bir band sndren filtre devresi ve frekans cevab ekil-3.19da verilmitir. Band
sndren filtre devresinin dzenlenmesinde; rezonans frekans, band genilii (B) veya
kalite faktr (Q)nn bilinmesi gerekir.
64
+V
-V
V
V
0
R
2
+
R
A
C
1
R
1
C
2
W
r
Band
Genili i
(B)
0.707
R
B
0.1
0.001
0.01
-3dB
-20dB
-40dB
-60dB
W
ekil-3.19 Band sndren filtre devresi ve frekans cevab
Devrenin dzenlenmesi ve eleman deerlerinin hesaplanmasnda aadaki admlar izlenir.
1. C1=C2=C elemanlar iin uygun bir deer seilir.
2. Devrede kullanlan diren deerleri aadaki gibi hesaplanr.
C B
R
=
2
2
2
2
1
4 Q
R
R
=

RA direnci iin uygun deer; RA=1Kdur.
A B
R Q R =
2
2

3.3 MULTVBRATRLER
Bu blmde opamp kullanlarak oluturulan astable (kararsz) ve monostable (tek-kararl)
multivibratr devrelerini inceleyeceiz. Multivibratr devreleri genellikle saysal sistemler
de olduka geni bir kullanm alanna sahiptir. Bu blmde opampla gerekletirilen;
Astable Multivibratr (Kare dalga reteci)
Monostable Multivibratr
devrelerinin tasarm ve almas hakknda ayrntl bilgiler elde edeceksiniz.
Astable Multivibratr
Astable multivibratr gerekte bir kare dalga retecidir (osilatr). Opampla oluturulmu
bir kare dalga reteci ekil-3.20de verilmitir. Eviren girie balanan C kondansatr
dnda devre bir komparatora benzer. C kondansatr dc iaretler iin ak devre olduuna
gre opamp ak evrimde almaktadr ve kazanc ok yksektir. Opamp k girilerine
bal olarak +VDOY ve VDOY arasnda salnacaktr.
65
+
R
1
C
R
F
V
C
+V
-V
_
V
HT
+
V
0
=+V
DOY
+
R
1
C
R
F
V
C
+V
-V
_
R
2
V
LT
-
V
0
=-V
DOY
(a) (b)
R
2
ekil-3.20 Kare Dalga rete Devresi
Devrenin almasn ksaca aklayalm. R1 ve R2 direnleri gerilim blc olarak
kullanlmtr. k iaretinin belirli bir miktar R2 zerinde opampn evirmeyen giriine
uygulanmtr. lk anda opamp knn Vo=+VDOY deerinde olduunu kabul edelim. Bu
durum da ekil-3.20.ada gsterilen VHT gerilimi;
2 1
1
R R
V
R V
DOY
HT
+
+
=

deerindedir. RF direnci zerinden de negatif geribesleme oluacaktr. RF zerinden I+ akm
akacak ve C kondansatr belirtilen ynde arj olacaktr. Kondansatr zerinde oluan VC
arj gerilimi, opampn evirmeyen giriine uygulanan VHT geriliminden kk olduu srece
k Vo=+VDOY deerinde kalacaktr.
Kondansatr gerilimi VC, VHT deerini getii anda, opamp k +VDOYdan VDOY deerine
geer. Bu durum ekil-3.20.bde gsterilmitir. Bylece opampn evirmeyen giriine negatif
bir gerilim uygulanm olur. Bu gerilim deeri;
2 1
1
R R
V
R V
DOY
LT
+
=

olur. Opamp k VDOY deerine getiinde kondansatr gerilimi VC, akacak olan I- akm
ile nce 0Va dearj olacaktr. Daha sonra ise VLT deerine kadar tekrar ar olacaktr.
VC gerilim VLT deerinden daha negatif olduunda ise opamp k tekrar konum
deitirecektir. VDOY deerinden +VDOY deerine ulaacaktr. Bu durum bylece srp
gidecektir.
C kondansatrnn arj sresi devrenin osilasyon frekansn belirlemektedir. Devrede
oluan gerilimler ve k iaretinin dalga biimi ekil-3.21de gsterilmitir.
66
V
LT
V
HT
+V
DOY
+V
DOY
+V
DOY
V
0
(v)
V
C
t
V
0
t
1
=R
F
.C t
2
=R
F
.C
ekil-3.21 Kare Dalga rete Devresinin dalga biimleri
Devrede kondansatrn arj sresinin hesaplanmasn kolaylatrmak iin R2 direnci;
R2=0.86R1
eklinde seilmelidir. rnein R1=100K ise R2=86K deerinde olmaldr. Devrede
kondansatrn arj ve dearj ayn elemanlar ve simetrik gerilim deerleri ile yapldndan
k da elde edilecek kare dalgann her iki alternans da (t1 ve t2) eit olacaktr. Bylece;
t1=t2=RF C
olacaktr. Devre knda elde edilen kare dalga iaretin peryodu ise R2=0.86R1 deerleri
iin;
C R T
F
= 2
olacaktr. Buradan devrenin frekans;
C R T
f
F

= =
2
1 1

olarak bulunur veya hesaplanabilir.
rnek:
3.8
ekil-3.22de verilen kare dalga osilatr devresinde alma frekans 50Hz olmas
isteniyor. C kondansatrnn deeri ne olmaldr? Hesaplaynz? VDOY=15V
R
1
C
R
F
V
C
+V
-V
R
2
V
LT
V
0
=100K
100K
86K
ekil-3.22 Kare dalga osilatrnn analizi
67
Monostable Multivibratr
Tek dengeli multivibratr olarak adlandrlan bu tr devreler, giriinden uygulanan iarete
bal olarak sadece tek bir darbe eklinde k iareti verirler. k iaretinin darbe sresi ise
devrede kullanlan R ve C elemanlar ile salanr. ekil-3.23de bir astable multivibratr
devresinde giri ve k dalga biimleri birlikte verilmitir.
0
0
V
0
V
T
T
t
t
ekil-3.23 Monostable multivibratr devresinde giri (V) ve k (V0) dalga biimleri
Dalga ekillerinden de grld gibi k iaretinin darbe sresi, multivibratrn giri
iaretinin darbe sresinden bamszdr. Ondan daha byk veya kk olabilir. Bu zellii
monostable multivibratr zamanlama ve geciktirme sistemlerinin tasarmnda popler
klar. Ayrca bu tr multivibratrler zellikle saysal sistemlerde tetikleme kayna olarak da
kullanlmaktadr.
Monostable multivibratrn ayr konumda almaktadr. Bunlar; kararl hal, gei hali ve
kararsz hal olarak tanmlanr. Tipik bir monostable multivibratr devresi ve almas ekil-
3.24.a ve bde gsterilmitir.
zm
V V
K K
K
V
R R
R
V
DOY HT
7 ) 15 (
100 86
86
) (
1 2
2
+ +
+
= +
+
=
V V
K K
K
V
R R
R
V
DOY LT
7 ) 15 (
100 86
86
) (
1 2
2

+
=
+
=
C R T
f
F

= =
2
1 1

f R
C
F

=
2
1

F
Hz K
C 1 . 0
50 10 100 2
1
50 100 2
1
3
=

=

=
68
R
F
C
1
=0.1F
+V
-V
V
HT
=2.1V
V
0
=+15V
=100K
10K
1.8K
D
1
R
1
R
A
10K
C
2
=0.01F
V
d
+
0.5V
V
=0V +
_
D
2
(a)
R
F
C
1
=0.1F
+V
-V
R
2
V
LT
=2.1V
V
0
=+15V
=100K
10K
1.8K
D
1
R
1
R
A
10K
C
2
=0.01F
V
d
+
I
V
+
_
D
2
(b)
R
2
0
2ms
sresince
2ms sresince
_
_
_
+
+
_
ekil-3.24.a ve b Monostable multivibratr devresi ve almas
ekil-3.24.ada kararl hal grlmektedir ve k Vo=+VDOYdur. Opampn evirmeyen
giriine R1 ve R2 tarafndan VHT gerilim uygulanmtr. Eviren giri ise D1 diyodu iletimde
iken 0.5V ile snrlanr. Kararl halde opampn evirmeyen girii daha etkin olduundan
(VHT=+2.1V) opamp k daima +VDOY deerindedir.
ekil-3.24.bde gsterildii gibi astable multivibratr devresinin giriine bir negatif darbe
uygulandn dnelim. Eer bu darbenin genlii VHT deerinden byk olursa opampn
evirmeyen girii, eviren girie gre daha negatif olacaktr. Bu durumda opamp k
deiecek ve +VDOYdan VDOY olacaktr. Bu olaya gei durumu denir. yi bir sonu iin
C2 ondansatr 0.005Fdan byk seilmelidir.
Gei durumundan sonra multivibratr kararsz duruma geecektir. Fakat bu kararsz halde
uzun sre kalamaz. nk R1 ve R2 direnleri zerinden opampn evirmeyen giriine VLT=-
2.1V civarnda bir gerilim uygulanr. Bu durumda D1 diyodu VDOY gerilimi ile ters ynde
kutupland iin kesimdedir. C1 kondansatr nce 0Va kadar dearj olacak ve daha sonra
ters ynde arj olacaktr. Belirli bir sre sonra opampn eviren ucundaki negatiflik,
evirmeyen utaki VLT=-2.1Vdan daha byk olur. Bu anda opamp k tekrar VDOYdan
+VDOYuma geer. Bylece k darbesi tamamlanm olur. Multivibratr tekrar kararl hale
geer. Bu tip multivibratrlerde tek bir kararl durum olduundan monostable
multivibratr olarak adlandrlr.
69
3.4 GERLM/AKIM ve AKIM/GERLM
DNTRCLER
Endstriyel sistemlerde basn, s, scaklk, debi v.b gibi eitli fiziksel byklklerin
llmesinde ve kontrol edilmesinde sensrlerden (transducers) yararlanlr. Sensrlerin
genellikle kullanm amalar yukarda belirtilen fiziksel byklkleri elektriksel
iaretlere dntrmektir. Dntrme ilemi sonucunda elde edilen akm veya gerilim
deerleri endstride kullanlan standart deerler aralnda olmaldr.
Her hangi bir sensr knda elde edilen elektriksel byklk standart bir akm veya
gerilim deerine dntrlr. Endstriyel uygulamalarda pek ok zaman elde edilen
standart akm veya gerilim deerlerinin birbirlerine dntrlmeleri gerekir. Bu tr
ilevleri yerine getirmek amacyla akm/gerilim veya gerilim akm dntrclerinden
faydalanlr. Dntrc devrelerinin tasarm opampla gerekletirilir. Elektronik
sistemlerde kullanlan balca iki tip dntrc vardr. Bunlar;
Gerilim/Akm Dntrcs
Akm/Gerilim Dntrcs
olarak tanmlanmaktadr. Bu blm boyunca; gerilim/akm ve akm/gerilim dntrme
ilemlerinin nasl gerekletirildiini inceleyerek gerekli analizleri yapacaz.
Gerilim/Akm Dntrc
Elektronik devre uygulamalarnda her hangi bir devrenin giri iaret kayna genellikle bir
gerilim kayna eklindedir. Eer, herhangi bir devrede giri gerilimine bal olarak bir k
akm elde ediliyorsa bu tr sistem ve devrelere gerilim kontroll akm kayna denir. Bu tr
sistem veya devreler gerilim/akm dntrcs (Voltage-to-Current Converter) olarak
da adlandrlmaktadr. Gerilim/Akm dntrc bir devrenin kndan elde edilecek
akmn, giri gerilimiyle orantl olmas istenir. Opampla gerekletirilmi tipik bir
Gerilim/akm dntrc devre ekil-3.25de grlmektedir.
Verilen bu devreyi nceki blmlerde evirmeyen ykselte olarak tanmlam ve analizini
yapmtk. Devrenin Gerilim/akm dntrc haline gelmesinin balca nedeni RL olarak
tanmlanan yk direnci ve bu diren zerinden geen IL akmdr.
+ V
R1
=V
R
L
0V
_
+
V
R
1
I
L
I
_
0A
Yk
V
0
ekil-3.25 Topraksz ykler iin gerilim/akm dntrc devre
70
Devreyi dikkatlice incelediimizde RL zerinden geen IL akmnn tamamen V giri
gerilimine bal olduunu grrz. Devrede I=ILdir. Buradan IL deerini yazarsak;
L
L
R
V
I I = =

olduu grlr. Formlden grld gibi IL akm tamamen giri gerilimi V deerine
bamldr. ekil-3.25de verilen devrede RL yk direncinin herhangi bir ucu topraa bal
deildir. Bu durum uygulamada baz sorunlara neden olabilir. Toprakl ykler iin ekil-
3.26.ada grlen gerilim/akm torak dntrc devre gelitirilmitir.
+
R
4
0V
_
V
(a)
R
1
I I
V
0
R
3
R
2
R
L
Yk
A
I
L
+
R
0V
_
V
R
I I
V
0
R
R
R
L
Yk
V
L
I
L
(b)
V
L
V
L
ekil-3.26.a ve b Gerilim/Akm dntrc devre (toprakl) ve basitletirilmi hali
Bu devre iin A noktasndaki dm denklemini yazalm.
0
2
0
1
=
+
R
V V
R
V V
I
L L
L
dzenlenirsek;
0 ) ( ) ( ) ( ) ( ) (
1 0 1 2 2 2 1
= + + R V R V R V R V R R I
L L L (Denklem-3.1)
elde edilir. deal bir opampn girilerindeki gerilim farknn 0V olduunu biliyoruz. Bu
nedenle evirmeyen girie uygulanan V
L
gerilimi, opampn eviren giri terminalinde de
grlr. Buradan;
L L L
R I V =
ve
4 3
0
R R
V
I
+
=

yazlabilir. Bu devrede; R3=R4 ve R1=R2 ise VL gerilimi; VL=Vo/2 olacaktr. Bu deer
denklem-3.1de yerine konulursa;
1
1
R
V
I V R I

L L
= =

olacaktr. Bu sonu bize IL akmnn V giri gerilimi ile orantl ve RL yk direncinden
bamsz olduunu belirtir.
ekil-3.26.ada verilen gerilim/akm dntrc devreyi daha basit hale getirmek iin
devrede kullanlan direnleri R1=R2=R3=R4=R eklinde seebiliriz. Bu durumda devremiz
imdi ekil-3.26.bde verilen ekle dnr. Bu ise bize analiz kolayl salar.
71
rnek:
3.9
zm
ekil-3.27de verilen gerilim/akm dntrc devrede;
a. V1=5V, V2=2V
b. V1=0V, V2=2V
olduuna gre, her iki durum iin devrenin Vo k gerilimini ve IL yk akmn
hesaplaynz.
+
R
2
0V
_
V
1
R
1
I I R
2
R
1
R
L
Yk
A
I
L
10K 10K
1K 1K
2K
V
2
ekil-3.27 Gerilim/akm dntrc devre ve analizi
Devrede Vo gerilimi ve IL yk akmn srasyla formle edelim.
2
2 0
2R
V V
I
=
2 2
2
2 0
2 2
) (
2
V R
R
V V
V R I V
L
+
= + =

2 0
2 V V V
L
=
(Denklem-3.2)
0
1
0
1
1
=
+
R
V V
R
V V
I
L L
L
Burada, denklem-3.2 yerine konularak IL akm yazlrsa,
1
2 1
R
V V
I
L
=

bulunur. Bulunan bu formlleri kullanarak problemi zmeye balayalm.
a)
mA
K
V V
R
V V
I
L
3
1
) 2 5 (
1
2 1
=
=

V K mA R I V
L L L
6 2 3 = = =

V V V V
L
10 2 6 2 2
2 0
= = =

Bu durumda devre bir akm kayna (current source) gibi davranp yke yani d devreye
akm salamaktadr.
a)
mA
K
V
R
V V
I
L
2
1
) 2 0 (
1
2 1
=
=

V K mA R I V
L L L
4 2 2 = = =

V V V V
L
10 2 4 2 2
2 0
= = =

Bu durumda devre bir akm ekici (current sink) gibi davranp d devreden yani ykten
akm ekmektedir.
72
Akm/Gerilim Dntrc
Baz elektronik devre elemanlar ykten bamsz bir k akm retirler. Termokupl,
fotosel, termistr v.b gibi pek ok eleman rnek olarak gsterebiliriz. Bu elamanlar yardm
ile retilen akmn llebilmesi ve zerinde ilem yaplp kullanlabilir hale getirilebilmesi
iin gerilime evrilmesi gerekir. Akm, gerilime eviren tipik bir devre emas ekil-3.28'de
izilmitir.
C
R
+V
-V
V
0
=-I
S
.R
R
S
ekil-3.28 Akm/gerilim dntrc devre
Bu devrede k gerilimi V0;
'
0
R I V
S
=

deerine eittir. Bylece giriten uygulanan Is akm kta bir gerilime dntrlm olur.
R direncine paralel bal C kondansatr ise yksek frekansla ilgili grltlerin zayflamas
ve muhtemel osilasyonlarn nlenmesi iin konulmutur.
Akm/gerilim eviricisi ideal bir ampermetre gibi, akm lmelerin de rahatlkla kullanlrlar.
Opamp girileri yklenmediinden devre ideal bir ampermetredir. Bilindii gibi ideal bir
ampermetrenin i direncinin sfr olmas istenir ki ularnda gerilim dm olmasn.
Opamplarla yaplan lme ilemlerinde bu dilek yerine getirilmi olur.

Elektroni̇k Devreler Iii PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Elektroni̇k Devreler Iii PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ELO-311 ELEKTRONK DEVRELER III

deeri elde edilir. Bulunan bu ifade sadeletirilirse;

Negatif eim iin gerekli analizleri yapalm.

You might also like