'

BTN ESERLERi- 11

WALDO SEN NEDEN BURADA DEGILSIN

V

le Yaynlan: 26 ismet zel Dizisi: 11

m ________

Editr A. Ali Ural Dizgi idem Ta Tashih Tarkan Kaba Kapak Ramazan Erkut smet zel Fotoraf Senay Haznedarolu Kapak Bask Orhan Ofset Montaj Haan Kurt Bask Baak Ofset le Yaynlan Piyerloti Cad. Dostlukyurdu Sk. No: 1/3 Yeil Apt. emberlita-STANBUL Tel: 516 23 36

ME T OZ
WALDO SEN NEDEN BURADA DELSN
w

LE YAYINLARI

1995

We ain't what we want to be, and we aint what were going to be, but we aint what we wuz.
Gney Carolina dallarnn bir atasz

Bu kitab, intihar eden birka arkadama ve paranoyadan, izofreniden mustarip birok arkada ma ithaf ediyorum. Onlar, yle sanyorum ki a mzn (belki de btn alarn) belsn en yakn dan grecek noktaya yaklamlard. Bu tehlikeli noktadan salim bir blgeye adm atmaya yeltendiler belki; belki tekinsiz hareketleri yznden meum bir darbeyle devrildiler. Onlara isabet eden yldrm bana arpmadysa, bunu nce iir binasnn saa altna srayarak atakl gstermi olmama ve son ra siyasi anlamda bir balanmann hayat iindeki karln arama abasna borlu olduuma inan yorum. iir ve siyaset, bana verilen tekinlikti. Dola ysyla bu kitabn konusunu iirin ve siyasi balan mann birbirine geitii blge veya blgeler olutu racak. Hemen bildirmem gerekir ki, size sistematik bir temellendirme sunacak deilim. Byle bir ey yapmay hem istemiyorum, nk yaparsam dile getirme gereini duyduum hususlarda kesip bi meler, eip bkmeler, krpmalar ve eklemeler yap mak zorunda kalacam gryorum; hem de siste matik bir temellendirme iin elverili yntemi he nz ele geirdiimi sanmyorum. Burada, olumak ta bulunan bir zihniyetin hikyesini, bu oluumdan en ok ve dorudan doruya etkilenen birinin kale minden okuyacaksnz. O halde nnze karmaka rk bir yn brakyorum. Dorusu onu orada ben de yle bulmutum.

Su n u

Bu almasnda smet zel, kendi zihin mace rasnn hikyesini bir ynyle sunuyor. iirin ve si yasi balanmann birbirine geitii noktalan esas alarak yazdklan otobiyografi deil, son yirmibe y ln bir deerlendirmesi. Kitap boyunca iir-air ili kisinden, siyasi dalgalanmalar iinde bir ferdin ko numuna kadar birok konuda yazarla birlikte yeni den dnme frsatna kavuuyoruz. Sosyalizmin ve slamiyetin Trkiye iin tad anlam ilgiye de er bulan herkes, her iki dnce evreninde kendin ce yol alm bir tann ifadesinin lke gelecei ba kmndan da dikkat eken bir yan olduunu gre cektir. Yazar kapanm bir defterin artk kimseyi etkilemeyecek olan hesabn yaparak deil, canll bugn de hepimiz iin belirleyici olan kavray bi imlerini irdeleyen bir yaklamla olaylan ele al yor. Deiik bir bak belki, ama birok eyin neden deimediinin de izah.

le

Dnyaya gelmek, bir saldrya uramaktr. Do an bebek, havann cierlerine olan saldrsnn ver dii acyla haykrr. Souk saldrr bize, scak sald rr. Aln, hastaln, korkunun saldrlarm savu turma yoluyla yaanz, hayatta kalnz. Yayor ol mak, savayor olmaktan baka bir ey deildir. Bir gn son nefesimizi verdiimizde bize yaplan ilk sal dry tamamen pskrtm oluruz. Sava bitmitir. nsan yavrusu, urad saldrdan korunmak iin nce en yakn evresinin yardmndan yararla nr. Ana kuca, btn saldrlara kar ilk bannak, ilk smaktr. Sonra derece derece baka korunma blgelerine urar insanolu. Ailesi, dostlan, kavmi ve belki btn insanlk, bir tek insann yzyze gel dii saldnlarda bazan bir zrh, bazan bir kalkan olarak kulland unsurlar saylabilir. nsanlann ilk nefesten son nefeslerine kadar

sren savata kullandklar korunma aralar ve silhlar sadece fizik varlklar ile ie yaramaz, bir de bunlarn anlamlar, deerleri dolaysyla sahip ol duklar bir g vardr. nsanlarn yaama hakk ve imkn, fizik dnyasnn kanlmaz zorlamalar y znden deil, dnceler ve kabuller dnyasnn ge rekleri yznden doar. Hi bir insan bir dierini eli, aya, beyni vardr diye var kabul etmez. Bir insan dieri iin var klan, karsndakinin kendi siyle kurduu anlam badr. Bu anlam ba iinde bir baka insan, bize saldranlardan biri veya ura dmz saldrda mttefiklerimizden biri olarak telkki ederiz, ite bu noktada insan tekinin insan elinden kma kurumlarla ilikisi nem kazanr. Toplum dediimiz yap iinde bizi fizik dnyasnn saldrsndan koruyacak anlam balarn esas kabul ederiz. yle ki korunmaya mstahak olmak, szkonusu anlam balan iinde olmakla eanlaml hale gelir. nsanlar insanlara belli anlam balarn koru ma adna saldrr. Bu durumda insanlar, kendi ka bulleri araclyla meydana getirdikleri dnyay, fi zik dnyadan daha gerek sayar hale gelirler. Gide rek fizik dnya, bizim anlamlar ve deerler dnya mzn korunmas ve devam edebilmesi iin kulland mz gerelerden tede bir nem tamaz. Deerleri miz uruna lr ve ldrrz. Dnyaya gelmekle uradmz saldrdan bizi koruyan nesne ve kuramlarn bizimle ilikisi tek ynl deildir. Bizim savunmamza imkn verdikle ri gibi bize kar birer saldn unsuru haline dne bilirler. Bizler onlann bizi koruduu alan iinde ge litirdiimiz deerler muvcehesinde ilikilerimizi

10

yeniden dzenleme abasna giriiriz. Artk bu yeni den dzenleme abas, bizi, savunan ve saldran ko numa getirir. Ailenizi savunur, topluma saldrrs nz; dostlarnz savunur, ailenize saldrrsnz. Bir toplum kuruluu tarafndan savunuluyor olmak, sizi bir baka toplum kuruluuna saldrabilir konuma getirebilir. nsanlarn hangi g veya gler tarafn dan savunulduklarn aklkla kavrayamaylan ve yine hangi g veya glerin saldrlan altnda kaldklann gerekten bilemeyileri onlan karmakank muharebe biimlerine, tanmadklan sava alanlanna srkler. nsanlar bir kr d iinde bulunduklann gizliden gizliye sezer dururlar, ama hem doar domaz karlatktan saldnlar hem de kendilerine bu saldnlan gslemede yardmc olan glerin bizatihi saldrgan tutumlan herbirini ok yldrd iin ilk ve asl abalanndan fazlasna el uzatamazlar: Yaayabilmek, hayatta kalmak. Yayor, yani savayor olmak her ne kadar in sann ilk, tek ve asl abas olarak kalsa da insanlar kendilerini ister istemez bulduklan bu atmann kendilerince dorulanr bir mahiyet kazanmasn ar zu ederler. Zaten yapmak zorunda olduklan ii, itile kakla deil, gnllce yapmak isterler. O yzden yrdkleri, ama rotas belli olmayan yolda kar latktan her iaret, her bellilik onlara gven verir. Doru yolda gittiklerine inanma telana kendilerini o kadar iddetle kaptrmlardr ki kuatldktan an lam emberinden ilerine gelen her adlandrmay, her tanm zerinde fazla dnmeksizin benimseyiverirler. nk sava srmektedir ve ellerine geir dikleri silh veya kalkan kullanmada biraz tered-

11

Halbuki acelecilikleri yznden insanlar de rinden arzuladklar dorulanmay feda ederler. Yzyze geldikleri ilk anlam blgesinden baz ad landrmalar, baz tanmlar seivermek onlann el bette yaama savan biraz daha uzatmalarn ko laylatrr, ama i hangi muharebeyi kabul etmede, hangi sava alann semedeyse durum farkldr. Bu durumda yine karmza kan iaretleri hesaba ka tar, onlann bize nasl yardma olacan dnrz. Durup dnrz. Artk bizim iin ne pahasna olursa olsun yaama savam devam ettirmek deil, bu sava tandmz bir meydanda ve meru sayd mz muharebe usulleriyle devam ettirmek nemli dir. Bylelikle alp bamz gitmek yerine, kendi yo lumuzda yrmek tercihini yapm oluruz. Peki, niin ? Madem istesek de istemesek de savaacaz ve madpm bir eylerin bizi sevkedip s rklemesiyle bizim muharebe usln, sava mey dann sememiz arasnda savan sonulanmas ba kmndan hi bir fark yok; niin birinciyi deil de kinciyi seelim, neden bile isteye savaa girelim ve neden saldnlan karlamak zere kendi yolumuzda yrmek tercihinde bulunalm? Bu sorunun cevab yok. Daha dorusu bu soru, cevabn iinde tamak szn sorulamayan trden. nsanlan byle bir soruyu gze alanlarla, bu trden sorular kendilerinden uzak tutmaya alanlar diye ikiye ayrmak bile mmkn. nsanlann ounluu kendilerine sunul mu anlama kalplann ve toplum tarafndan geerli

12

saylm eyleyi biimlerini eletirmeksizin benim serler. Bu kalp ve biimleri eletirmeye glerinin yetmeyeceini dnrler. Byle insanlar bilinli bir sava yrtmezler, kendilerine zg yolu aramazlar. Savan gereini yerine getirirler ve zerinde bulun duklar yoldan giderler. Sorgusuz, sualsiz. Aznlkta bulunan baz insanlar ise savan gereini yerine ge tirip getirmeme konusunda bir akla varmak is terler. Yaamak savamaya, savamak yaamaya deer mi ? Bu soru bir kez soruldu mu, artk cevap landrlm demektir.! nk ne iin ? sorusu onun bir ey iin olmas zorunluluunu anlatr. Sa va sorgulamayanlar ionun neye dediini bilmeye de uzak kalacaldardr.1-0 ^ ,r'c ' < Ne var ki soruyu sormakla salanan uyan, hep elde tutulabilen bir kazan olmayabilir. Soruyu sorar, onun zmn cevabn baz sarih ifadelerle bi imlendirip glendirebiliriz. Niin savatmz bil diimizi kabul ederiz. Bu belirgin kabul yle nokta lara varabilir ki bizler, byle bilgi bilginliimiz iin de ilk sorduumuz sorunun deerini kaybederiz. So ruyu sormu ve szde cevab bulmu biri olarak, k sa bir sre iinde, soruyu hi sormamlarn srs ne tekrar katlabiliriz. Esasen yaadmz hayat ilk soruyu sorma gcn gsteren, bu cesareti kendinde bulan insanlar iin hazrlanm tuzaklarla dolu. Her bunalml (kritik) durumda, bizleri, o sorgulamayan insanlarn kendilerini iinde rahat hissettikleri ma sallar bekler. Her zaman dnme yeteneimizi du mura uratmak, aratrma gcmz krmak iin uydurulmu masallar vardr veya baz isimler, yaf talar, sfatlar kolayca baz durumlara yaktrlr.

* 13

nsanlarn ounluu bu uydurma, yaktrma iini kendi sayanu bir gerei olarak yerine getirir. On lar bilinsiz, uyku sersemi savalarn ancak kendi anlamadklar kavramlar herkes iin anlalmaz klmak suretiyle yrtebilirler. Ne zaman zor bir durumla, yalnzca dne dne anlayabilecei miz, baz aratrmalar yaparak aklayabileceimiz bir durumla karlasak; birileri kalkp buna ksa yoldan bir aklama getirir, baz kolay adlandrma larda bulunur, bize bir masal kurar. Biz bu masalla ra kandmz kadar insanlmz sradanlatnnz. nsan olmann zellikli vasflarndan uzaklarz. n sanlmz hakkyla yeniden ele geirmemiz, insan olarak kendimize gelmemiz, ancak bize uyku veren bu trden masallarn etkisinden syrlmakla bala yabilir. Karlatmz bunalml durumlarn her ak lamasna bunlarn hepsi masal deyip dirsek evi renleyiz. Aklama olarak bize sunulanlarn masal karakteri besbelli olsa bile onlara ilgi ile bakabiliriz. Masallarn ilgin olmadklarn kim ileri srebilir ? Masal ilgin bulmak, incelemeye, ayrtrmaya de er bulmak baka, masala inanmak yine baka. Bir masaln uyku verip vermedii biraz da bizim o ma sala avunmak, gerekleri gslemekten kamak zere ynelip ynelmediimizle balantl. nk bunalml durumlar karsnda getirilen aklamalar bilim alannda bile masal karakterli olabilirler. (Bi limin bal bana koskocaman bir masal olmadn kim sylemi ?) Onsekiz ve ondokuzuncu yzyl fizi inde btn cisimlerin iine sinmi bir eterin varl na inanld. Fizikiler yirminci yzylda atomun

varlna inanmakla kalmadlar, bombasn bile yap tlar. Evet, patlayan masal! . yo. Dnmek adlandrmakla, adlan renmekle balar. Adlann yardmyla kavramlara sahip oluruz. Kavramlanmz dncemizi ilerletmede, bilgimizi artrmada ve aklamalar getirerek meselelerimizi zmede birer let, birer cihaz olarak kullannz. Bylece belli tasavvurlara ulanz. Musavvar dn yamz, gerek dnyamz anlalr klmada bizim en byk ve vazgeilmez kazancmz saylr. Adlan bil meseydik, kavranlan kullanamasaydk ve tasavvur lar elde edemeseydik insan olamayacak, yeryzndeki yaratklann en ereflisi olma vasfn edinemeyecektik. Bizi kurtulua gtren dncemiz ve d nmemizi mmkn klan adlandrmalar, kavram ve tasavvurlar eer yerli yerinde olmazlarsa bizim mahvmza da sebep tekil edebilirler. Yani bizi d nemez, arpk dnceli veya dncenin ne oldu unu tanmayacak kadar kemiklemi klabilirler. Gzmz asn diye kullandmz dil, gereklerin zerini rtp onlan bize gstermez hale gelebilir. Dilin doru ve yerli yerince kullanlmas, elbet baanlmas gereken bir grev olarak her birimizi beklemektedir; ama bu doru dnp doru eyle memizin yeterli abas deildir. Adlandrmalanmz, kavramlanmz ve tasavvurlanmz bizi o adlandr maya, o kavrama ve o tasavvura gtren niyetlerle, artlarla ve ortamla birlikte anlamlandmlabilirse nmzde bizi k yoluna gtrebilecek bir yol a labilir. Dil, bizim danmanmzdr. Dile danan kim ise dilin dant da o kimsedir. Danma tan-

15

maya dnnce gerek parlar. Danma bir dankllk haline gelirse herkesi yanltan bir masal kar ortaya. Masallarn en kts de kendimiz hakkndaki masaldr. Herkes kendi masaln ykmahd'r' Ben burada kendi masalm ykmaya abalayaca m. Bunu baarabilirsem hem kendi insanlm karsnda sahip olduum sorumluluun gereini yerine getirebileceime hem de bakalaryla insanca ilikiler kurmann zeminine katkda bulunabilecei me inanyorum. Benim bu abam izleme zahmetine katlanan kiilerin (belki dostlarn) de kendileri hak knda uydurulmu masallar yok etme yolunu be nimseyeceklerini umuyorum. Benim masalm ksaca yle: Bir varm bir yokmu. Bir air smet zel varm. yi iirler ya zarm. Nasl olmusa bu smet bir gn komnist ol mu. Derken efendim, bir komnist olarak da iyi i irler yazmay baarm ve hatt bylelikle yldz parlam. Gel zaman git zaman, ismet zel 'in duy gular, dnceleri, inanlar deimi (masaln her varyasyonunda bu deimenin sebepleri muhtelif) ve mslmanl bir hayat yolu olarak benimsemi. Ama ie bakn ki adam iyi iirler yazmaya devam etmi. Eh, o erdiyse muradna, biz de kabiliriz ke revetine.
_

m_m

Nasl baka masallarda devler, deniz kzlan, peri padiah varsa benim masalmda da baz isim ler geiyor: air, komnist, mslman gibi. Bu adlandrmalan anlamlandrabilmem iin onlann nasl bir ortamda belirdiklerini, hangi artlann gerei olarak ortaya ktklann ve birer isim olarak ne gibi

16

niyetlerin uzants sayldklarn bilmek, gsterebil mek yk altndaym. Masal yklmal ve gerek egemen olmaldr. Byle bir baar g ve belki imknszdr. nk bir olguyu bir trl aklad mzda geriye o olguyu niin o trl akladmz so rusu kalr. Eer aklama tarzmz da aklama a basna girersek, bunun sonu gelmez ve her zaman son sylediimizin sonrasn, gerisinde yatanlar bil mek gerei doar. Bu g ve imknsz i baanlamasa bile byle bir abaya girmenin hi ie yaramaya can syleyemeyiz. nk olgular aklama aba mz hangi yolda aklamalar srdrmemiz gerekti ini, bir yn gsterir. Gidilecek yolda belki yol bit mez, ama yn dorultamazsak nereye doru gidile ceini de bilemeyiz. Daha akas her tarafa gidile bileceini dnebiliriz. nsan iin nne kan b tn yollar yrnebilir yollar ise o insan artk kay bolmutur. Kaybolmak nereye gideceini bileme mek, yani her yere gidebilmektir. Demek ki kendi mizle ilgili masal ykma abamzla gerein bt nyle egemen olmasn salamayabiliriz, ama masal ykld oranda gerei hangi ynde bulacamz da belirginleecektir; en azndan artk bizim kaybolma mza sebep olacak ynlerden kurtulacaz. Benim masalmda nemli kelime var: air, komnist, mslman. Eer bu kelimenin benimle balants hakknda beni ve bakalarn yanl yn lere sevketmeyecek, gerek ynnde uyanmz hzlandracak baz aklamalarda bulunabilirsem, bu aklamalar yaplabilecek niha aklama yann da pek snk kalsa dahi hayaller dnyasnda kay bolmay nleyecei iin iyi ve yeterlidir.

17

air kimdir ? Kendisine yaradltan iir syle me gc verilmi stn yetenekli biri mi ? Yoksa al d eitim sonucu baarl iirler kurma gcne er mi bir usta m ? Yahut baz mahrumiyetleri bnye sinde ycelterek air olmak zorunda braklm bir aresiz mi ? Belki her air iin bu soruya uygun den durumlar geerli olabilir. Diyebiliriz ki airin ortaya knda yetenein, eitimin ve sosyo-psikolojik zorlamalarn belli dozlarda etkisi vardr. Bu taktirde airi toplumsal bir vaka olarak anlamamz gerekir ki ben, byle bir anlay doru bulmuyorum. Sanat eserlerinin onlan douran artlarla balan ne kadar sk olursa olsun, o eseri ortaya koyan sanat nn zel ve zgn, kastl ve irad biim verme katk s olmad zaman domayacaklann hatrda tutma mz lzm. Sanat eserlerinin iki sahibi birden ola maz. Bu artlarda nasl olsa byle bir sanat ka cakt diyemeyiz. Sanat eseri kefedilmek zere bir yerde bekliyor deildir. Onyedinci yzyln son ey reinde Leibniz ve Newton birbirlerinden habersiz infinitesimal hesaplamay bulmulard. Sanat ala nnda byle yaknlklar gereklememitir. ngiliz tarihinin bir baka Cromwell ortaya karabileceini dnebiliriz, ama ngiliz edebiyatnn bir baka Milton verecei sylenemez. Kolomb yeni bir kta bulduunu bilmeden ld. Sanatlann bana byle kazalar gelmez. Ksacas sanat gayri ahsi klna maz. stelik iirin btn dier sanatlardan ayn bir zellii daha vardr. iirin temel zellii, kendini var klan paralara aynlamaynda ve/veya iirin ortaya knn daha nceden izlenebilir bir ynte-

18

me balanamaynda bulunabilir. iirin yalnzca i ire zg bir malzemesi, ham maddesi, birimleri, er evesi, mant yoktur. Bir iirin nasl syleneceini hi kimse syleyemez, nk iir sylenen eyin sy leniinde, syleyiin iindedir. Bir szn iir oluu o szn iir dnda kalan bir alanda nem ve deer kazanmasyla deil, sadece iir kalarak nemli ve deerli bulunuuyladr. Yani anlaml bir sz iir olarak bir trl, dzyaz olarak baka trl dzenle yenleyiz. Bir sz iir olduu iin yle deildir, yle olduu iin iir dir. Diyebiliriz ki iir insann duruu, objectificaitonudur. nsann nerede, ne zaman, nasl durduu bizi iire gtren ok iaretleri grevi grrler, ama bu iaretler iiri orada tutan dayanaklar deildir^ iir orada durduu taktirde bu ok iaretleri anlam tarlar, iirin orada durduunu, orada birinsan du ruu bulunduunu gsterebilirler. iirin orada duru u ise airin, btn o ok iaretlerinden bamsizTnr '*-< niyet, irade ve kastla kurduu yap sayesinde mmkn olabilir. airin kurduu yap o iirle iliki kuran dier insanlarn katklaryla belirginlik kazanabilir. air ipini frlatr, ipin ucunu elinden karmadka o ip tutulabilir nitelikte olma zelliini korur. p tutulmadysa onun ok salam oluu, ok iyi frlatlm oluu artk anlam tamaz. Demek ki iiri bizim iin gerek klan iirin stn, ince, yksek dzeyde bir sz sanat oluu deil, bizim ona tutunma tercihimizdir. airin kastyla okur-airin (itiraf etmeli ki iir okuyucusu ak veya gizli, gnete veya glgede, atlgan veya rkek, baarl veya baarsz bir air dir) tercihidir iiri yapan. Bu yzden iiri temessl
* . * 9 * -------------

"

19

edebilmemiz iirin ifresini zmemizle mmkn ol maz. iirin aslnda, yani grnen biimin altnda ve ya stnde, derininde, ycesinde ne dediini bilmek zere bir alma yaplamaz. nk iir aslnda odur ve air iirin aslna ilikin olan perdeleyen szleri silmi bir insandr. Bu haliyle airleri zel yetilerle donatlm, farkl ve hele stn insanlar saymak yerinde bir gr olamaz. airler insanlar kadar insan olmaya yneldikleri iin daha fazla in sandrlar ve bir insann insan olu la rtme a bas onu stn klmaz. airlerin stnm gibi g rnleri iinde yaanlan toplumun insan deerleri karsndaki duyarszlklaryla, insanlarn insanlk larn hissetmede kar karya olduklar glklerle balantldr. Benim masalmn ilk anahtar kelimesi air ve ben airliimin bir masal unsuru olarak anlal masn deil, gerek yerine oturtulmasn istiyorum. Eer baz insanlarn doutan air olma yeteneini getirdii dncesini benimser isek hayatmzn ma sals yorumunu da benimsemi olur, daha dorusu bizim iin uydurulan masallardan birine malp d eriz. Hi kimse air, ressam veya mzisyen olarak domaz, tpk muhasebeci olarak domad gibi. Gi derek bir insann kral, padiah veya imparator ola rak domadn sylemek de mmkn. Bir eyler olunur veya olunmaz, insanlarn o eyleri olma nok tasnda yzyze geldikleri durumlar ve bu durumla ra takndklar tavr belirleyicidir. Ben kendi airli ime pek airane olmayan bir aklama getirebiliyo rum: airliim bir maliyet meselesidir.

20

Yetime yllarmda kendi nmde alan yolun bir sanat alanndan getiini sezmitim. Ama hangi sanat alan ? Mzik ve resim yksek maliyetlerle a lan alanlard. Bu yksek maliyetler sadece parayla llebilen cinsten saylmaz. Asl belirleyici o olmak la birlikte, bana ok yksek gelen maliyet, bu alan larda kendi yolumu bulmak iin ok erken yalarda binlerine, kimilerine eyvallah etme mecburiyetiy di. Edebiyat alan benim yetitiim yllarda nisbi bir bamszla imkn veren nitelikteydi. Yani bir in san olarak varln tebarz ettirebilmek iin kimse kiiliinden taviz vermek zorunda kalmad gibi edebiyat alannda hesaba katlabilir bir seviye gs teren her alma kendini gsterebiliyordu. Bugn yirmibe yl ncesinin artlarnn bulunduu syle nemez, ama yirmibe yl nce de bugnk gibi edebi yat alannn en dk maliyetlerle alan blm iirdi. iir yazma heveslilerinin baka bir lkeyle karlatrlnca artc saylara vard, herkesin kendini air sand bir yer Trkiye. Ben kendimi air sanarak deil, air olmann gereine inanarak ve iirin gereini yerine getir meksizin bu alanda gerek bir alma yrtlemeyeceini kabul ederek ie koyuldum. Yolumun her duranda, yrdm mesafenin, gze aldm me safe yannda ksa kaldn anlayacak bir hazrlm vard. Bu hazrl da doutan getirmedim, dnya dan aldm. Hazrlmn, bugn de beni ayakta, akl banda tutan hazrlmn zellii ikidir: Kadirinas itaatsizlik ve tevars edilmemi asalet. ocuk yalarmdan hayatm ekip eviren b

21

yklerin zek, bilgi ve ahlk bakmndan kendileri ne kaytsz artsz teslim olunabilecek yeterlii gs teremediklerini kavramtm. Belki btn ocuklar kavramtr bunu. Bykler mkemmel olmadklar halde szlerini geirebiliyorlar. Bunu, ellerinde tut tuklar byk olma imtiyazn ocuklara kar kulla narak yapabiliyorlar. Fakat ocukluumuzda byk lerle ilikimiz bu kadarla kalmyor, onlar ayn za manda ocuklar iin bireyler yapyorlar. in garibi, bizim iin yaptklar eyleri de byk olma imtiyaz n kullanarak yapabiliyorlar. Byklere itaatin hak l bir sebebi olamazd, nk birok eyi anlayam yorlar, birok eyi bilmiyorlar ve birok eyi doru yapmyorlard. Byklere dmanca davranmann da hakl bir sebebi yoktu, nk ocuklara kar yar dmsever dostluk gsteren onlard. Byle bir bak as ile ocukluum boyunca ebeveynimi, retmen lerimi, dier bykleri kendilerine zararmn dokun mamasna zen gsterdiim, ama benim hakkmda karar vermeye ehil olmayan varlklar diye kabul et tim. Verilen destee karlk severek hizmet, fakat asla itaat etmemek. Sonu itaate varacaksa sunulan yardm reddetmek ve insanlarn sahip olduklar yerlerin deerini bilmek. Bylesi duygularn ocuk yata benliimde nasl kk saldn bilmiyorum. Geri byle olmasn aklayacak yzlerce olay var kafamda, ama onlar hatrlayan benim ve benzeri olaylardan etkilenen bunca insan benimkine benzer sonulara varmam olabilir. Neden byledir, bilmi yorum. Kadirinas itaatsizliimin temelinde ne kadar kiisel deerlendirmelerim varsa, tevars edilmemi

22

asaletimin temelinde de o kadar toplum deerlerinin etkisi var. Asalet hissi benim iinde tadm deil, bana evreden telkin edilmi bir deerdir. Sebebi de ok yaln: Tarada bir devlet memurunun ocuu ol mak. inden ktm aile, herhangi bir stnlk hissini besleyebilecek zellikler tamaz. Annem bir ortaknn kz. Babamn ailesi de arabaclk yapar m. Benim teneffs ettiim hava da ok ocuklu bir kk memur ailesinin iki yakasn bir araya getir me skntlaryla dolu saylrd. Yani herhangi bir imtiyaz duygusu tamama yardmc olacak bir ha yat iinde bulunmadm. Ama benim zel hayatmn dnda ve benim varlma da bir anlam katan bir devlet vard. Trkiye Cumhuriyeti, brokrasiye ta nd zabite bir yetkiyle btn toplumu kuatm t. Cumhuriyet rejiminin temsilcisi olmak, kiinin, toplum iinde geerli bir unsur olduu duygusunu glendiriyordu. Buna bir de yerli halkn memurla ra kar mesafeli tutumunu eklerseniz, ortaya sahte bir soyluluk manzaras kyordu. Ben, ocukluum boyunca bu sahteliin acsn tattm. Okullar, resm daireler, ktphaneler, sine malar, gazete stunlar, kimbilir ka gmlek aa dan frenk taklidi tavrlar benim gibiler iin meru meknlard. Gerekte buralar herkes iindi, ancak buralarda bazlar farkl olabiliyor, buralarda stn lklerine dayanak aryorlard. rnekse, hi yerli film seyretmemek, alt yazl harclem yabanc film lerden tad almay marifet saymak gibi. Ama i bu kadarla olup bitmi saylmazd. Bir eylerden haber dar olmann, baz metinleri okumann getirdii yeni lenme duygusu ve ulalmaya deer hedefler bulun-

23

duuna dair gl duygular da bu rejim trevi in sanlarn (ok belirgin olmasa bile) zellikleri arasn dayd. Bir memur ocuu olarak yerli halkla-ben is tesem de istemesem de- konulan fark, daha avan tajl bir hayatn ele geirilmesi iin bir frsat olarak gremedim. Ortada gerekten bir fark yoktu zaten. Yine de benim d dnyam zenginletiren bir far kn, gnden gne derinlemesini kendim iin byk bir frsat bildim. Brokrasinin halk zerinde ylgn lk verici stnl elbette, vasfsz, temelsiz, sahte bir stnlkt; ama insann kendini bir aristokrat saymasnn ruhuna ne byk genilik getirdiini tadabilmenin bir imknyd ayn zamanda. Yllar ilerledike kadirinas itaatsizliim, kar ma tek tek kan insanlara deil, toplum kuramla rna yneldi. Tevars edilmemi asaletim de yn de itirdi: Artk kendimi ister istemez iinde buldu um topluma ilikin bir ayrmn birimi deil, bile is teye setiim iyilerin savunmasn gzpek ve ta vizsiz bir tarzda yapmaya aday biri olarak glyor dum. Soyluluk gerek bir deer idiyse benim eserim olmalyd. Bu durumda iirden baka bir uram olamazd. Toplum kuramlarn boyun eilmemesi gereken ifsad edici unsurlar olarak gryor, kendimi bu yzeysel takntlarla baml olmayacam bir alanda almaya yneltmek istiyordum. evremi kuatan ve benden ok daha byk yapabilirliklere sahip insanlarn almasnda bana yardmc olma sn istemiyordum. Var myd yardmc olmak iste yen ? Yoktu, ama sanki olsayd her yardm karl nda toplum kuramlarnn muteber stnln bana kabul ettirecekti. Kimseden yardm almakszn

24

en iyi ii yapmak: Bunun iin iirden daha elverili bir alan yoktu. Gen yamda, iirin, nemli ve deerli eyleri dile getirdii iin deil, nemli ve deerli eylerin varln bize hissettirdii iin hayatmzda yer tut tuunu kavramtm. Neyin nemli, neyin deerli ol duunu bilmiyor, ama bilmek istiyordum. iirde sz ler byk bir anlam aklamalar sebebiyle bana ulamyorlard. Szlerin iir biiminde bana ulama lar, onlann bizatihi bir sz olma gcn kazanma lar yzndendi. O halde iir kendi bana bir nem ve deer olmay baarm bir szd. Bu yoldan gide bilirdim. Ders kitaplarnda karmza kan, pek ok insamn ezberinde olan, Fuzl'nin

Ne yanar kimse bana te-i dilden zge Ne aar kimse kapm bd- sabdan gayr
beyti dzyazya evrilerek ifade edilmek isten diinde btn nemini ve deerini kaybediyordu. Acaba bu beytin bize ulamasnda etkili olan unsur lar onun vezniyle, kelime seimiyle, sanatl sz olu uyla snrlandrlabilir miydi ? Bu soruya olumlu cevap veremedim. nk hi kimse bu beyitte airin sadece duyduu iddetli yalnzl dile getirdiini, bu beytin yalnzca bu anlama geldiini ileri sremiyordu. Oysa bu szlerden mutlaka bir anlam ka caksa, bir baka anlam karmak da mmkn deil di. Yine de bu szlerde farkl, fazladan bir ey oldu u belli idi. iir szlerden bir at oluturuyor ve bu at altnda insan olu bilmecesi (ok sonradan ben buna yaratlm bulunma bilmecesi diyecektim) ta

25

dlr hale geliyordu. Byle bir tad almamz iin n ceden tayin edilmi biimler tek bana yarar sala myordu. Nitekim bir baka airin (mer Bedret tin'in) bir baka beyti, benzer tecrbeleri yaamam olmama ramen, insan olua yaklatrmay baara biliyordu beni:

km, dalara kurulu tahtm obanlar barm dalarda geer.

rneklerden anlalaca gibi iir yazmaya he ves ettiim yllarda Trk iirinin 1950'den sonra modernleme yolunda att admlar bilgim dn dayd. Yani iire bir akmn rzgrna kaplarak gir diimi syleyemem. airlerden nce, iirler vard be nim iin ve her birini birer kazan saydm iirlere yaraan bir almaya da kendimi adamak istiyor dum, ama nasl ? Divan edebiyatndan, hececi air lerden ksmen haberdardm, Garipileri, Taranc'y, Dalarca'y ve bir ok bakalarn okumutum. On lara hangi gzle bakabilirdim ? Eer bir eyler syle milerse, sylediklerini onlar sylemilerdi. Onlann suyundan giderek bir eyler sylemeye kalkmak be nim iire duyduum ilginin sebebine ters derdi. Okuyarak alabileceim tad yazarak alma giriimi ne kadar bouna, ne kadar nemsiz ve deersiz say lrd. Sylemeyi, yazmay peylediim bir ey var myd o yata ? Hayr, belli bir eyi sylemek veya yazmak iin hi bir sebebe sahip deildim. Sadece sylemek, syleyebilmek; yazmak, yazabilmek isti yordum. Belki de bu, btn sanatlarn temelinde ya tan duygudur. Sanat eseri dediimiz rn sanaty

26

ele vermek, sanaty ifa etmek zere ortada deil dir. Hatt diyebiliriz ki sanat eseri sanaty olduu gibi deil, olduu kadaryla deil; olua yneliiyle, olma ynnde bir istikamet tutuuyla bize aar. Sa natnn at bizim iin de bir alm olduu za man, sanaty aan ey bizi de at zaman eserle balant kurarz. Eserle kurduumuz balant bizi sanatya gtrmez, kendimizi tanmaya gtrr. Eer sanat eseri bir hnerden ibaret olsa idi biz sadece o hneri tanyacak ve temas kurduumuz rnden dolay kendimizi yoklama giriiminde bu lunmayacaktk. Sanat eseri sanatnn naslln deil, niinliini dndrr ve ifa edilen bir ey varsa o bizim de kendimizin, kendimize, kendimiz hakkndaki ifaatn iine alr. Bu sebepten dolay dr ki her sanat eseri herkesin ilgisini ekmez, kendi sanatsn, kendi airini arar insanlar. Belki ben de kendi airimi anyor ve bylece okumu bulundukla rma benzer eyler yazmann hi bir yarar getirme yeceine inanyordum. Kendi okumam hakl klacak eyi yazabilirdim ancak. Bu sre iinde ge de olsa (Lise son snflaydm, arkadam Abidin'in edebiyata olan geni ilgisi yardmc oldu bana) modern Trk airlerini tandm. T. Uyar'm, E. Canseverin, C. Sreya'nn, S. Karako'un, E. Ayhann, M. Elolu'nun, . Tamer'in, K. zer'in o dnemde yazdklar (1962) iir adna byk bir imkn temsil etmekteydi. Ben bu airlerin ortaya koyduklarn kendi yazma ser venim iin bal bana bir imkn olarak grdm. te, neyi yazdm n plana kmakszn yazmann nemini yaayabilirdim. Benim bandan beri istedi im buydu.

27

Yazma iinde giritiim bir ok acemice tecr beyi kendi gzmde snamaya tbi tuttum. Pek zenle, nemli bir bulumu gibi yazdm nice sz, neden ksa sre sonra bana gln ve yersiz grn yor; buna karlk lf olsun diye karaladm baz szler de sonradan bana dndrc, czip ve isa betli neden grnyordu ? Bu sorunun cevabn bul mak kolay olmad. Zamanla iiri, dnya hakknda sahip olduum tasavvurlarn yedeinde ve beklenti lerimin dorultusunda yazamayacam anladm. Zihnimin ileyiini tamamen serbest brakmal, or taya kan ne olursa onu bilinle dzene sokmaly dm. Bu ynde yaptm altrmalar beni ilk k szleriyle gerektiinde son dzenleme dzeyinde yaplara ulaabilecek kvama getirdi. Grdm ki a ir oluumu insan oluuma ne kadar ok yakn klabi lirsem kendiliinden da vurduklarmla, bilinli bir abayla setiklerim arasnda yaknlk douyor. Yaz dklarm yazmay uygun bulduklarmdan deil, yazmam kanlmaz ve tabii olanlardan meydana geliyor. Kaprislerimle deil, benim iin de yazarken tannr hale gelen isteklerimle yazyorum. Nelerin istenebilir olduunu tartyorum. Yazdm her dizenin kendimce bir hikyesi var. Bu demektir ki benliimde bir mekn tutmayan eyler yazlamyor. Esoterik bir yazma biimi mi ? Belki. Ama yazdklarmn baka insanlar iin ne de eri var ? Neden bakalar da bunlan okunmaya de er bulsun ? Okuduklar zaman burada bir ey var diye dnsnler ? Bu gibi sorularn cevab ii ri okuyanlarn estetik hazrlnda ve estetik beklen tilerinde bulunabilir. Yoksa metnin sunmasn bek-

28

ledikleri anlam zenginliinde deil. Bu yzden air lerin airlerce deerlendirilmesi, yerine bir baka vakann geemeyecei nemdedir. Byle bir ans kullanabilecek ortamda iirle balant kurmu olma nn avantajn yaadm diyebilirim. lk iirimin ya ynland Yelken dergisinde (Eyll, 1963) yaynla nacak iirlerin seimini gen airler yapyorlard ve bunu takiben yaynlanan bir ka iirimin kt Dost dergisinin iir seimini Turgut Uyar stlenmi ti. air dnyadan alr ve dnyaya verir. airin dnyadan neler aldn btn ayrntlaryla ve hatt onu iire gtren ve okuyanlar olarak bizi ii re ynelten asl ba bakmndan bilemeyebiliriz. o u zaman bilmeyiz. Ald baka, verdii bakadr. air almakla ve vermekle bulunduu mekndaki yo unluu gsterir. Alman ve verilen bir eylerin bu lunduunu iaret eder. Beeriyetin varlna tank lk eder. air, tpk btn insanlar gibi gkyznn altnda ve yeryznn stndedir, ama ne btny le ge ne de btnyle yere aittir. Bize orada nasl durduuna dair baz eyler syler, bunlan yle sy ler ki biz artk onun nasl durduuna deil, niin durduuna yneliriz. Halbuki air bize yerle gk arasnda niin durduuna dair hi bir ey syleme mitir. u anda bile, iir yazmadm, iir hakknda baz eyler yazmaya altm srada bile dile getir diim afirmasyonlann gndelik hayatmzn mant yla tpatp uyum halinde olmadn farkediyorum. Gerekten nelere yaklama abasnda olduumu ifa de edebilmek iin bir dizenin (hem de ilk iirin ilk dizesi olsun bu) hikyesini aktarmam yerinde olur:

29

Ankara'nn bir ilesinde, gsterisiz bir parkta bir ka kii oturuyoruz. Hemen yanmzda bir me zarlk var. Anadolu'nun bir ok yerinde olduu gibi aalk olduu iin, anlalan mezarln bir ksmn park yapmlar. Nedendir, bilmem ama ocukluum dan beri mezarlklar bana rknt veren meknlar olmamlardr, hele tara kentlerinin her zaman manzaray tamamlayan ve hatt evreye uyumuyla insana bir sknet duygusu veren mezarlklar. nmzde, aada bir vadi boyunca kavaklar, meyva aalan uzanyor. Kasabann te yakasnda sarp kayalklann altndan akan dereye varmak iin bu day tarlalarn gemek gerekiyor. Ne bulunduum yerin ne de bulunduum zamann olaanst bir ta raf yok. Sradan bir yaz gnndeyiz diyelim. Neyin olaan, neyin olaanst olduu; hayatn tekdze olup olmad insann neye nereden baktyla ilgili deil mi ? iir de olaan ak dediimiz ortam iin den bize baklmaya deer, grlmeye deer olan e kip kard iin iir olmuyor mu ? Nitekim ilk dize nin douu da byle: Olaan bir tavrla cebimden pi pomu kanp doldurmaya balyorum. (Ne var bun da aacak ? On n'est pas srieux, quand on a dixsept ans). Karmda elinde balamasyla oturan, si gara ien 12-13 yalanndaki ocuk soruyor: Dolu mu iiyorsun, abi ? Ben bu soruyu anlamyorum, bu bacakszn pipoyu doldurarak m itiimi merak ettiini sanyorum. Cevabm evet. nsan olarak budalalklanmzn hepsi deilse bile ou karmzdakini budala sanmaktan doar. Pipomu yaktktan sonra budalalm kafama dank etti. ocuk pipomu doldurup doldurmadm deil, itiim eyin esrar

30

(veya bir baka uyuturucu) olup olmadn sormu ve ben de soruyu anlamadm iin ona evet demi tim. u anda onun gznde esrar ien biriydim. Y zm mezarla evirdim. Btn varlm sosyal, kltrel, ahlk, fizik younluuyla da tama ba snc altndayd. Msra zihnimde parlad:

ller beni serinlie yaktramaz.

Bu dizenin hikyesini, anlam daha iyi kavran sn diye sylemedim. Dizenin bana getirdii onun dou artlarndan tamamen bamszdr. Kald ki iir tek msradan ibaret deil. iiri temsil ettii este tik btnlk sayesinde tannz. Msralann hikyesi herhangi bir anlam aa vurduu iin deil, iirin bir kvamdan doduunu gsterdii iin belki nem sahibidir. Kelimeleri yanyana getirmede gsterilen ustalkla kurulan iir; bu ustal mmkn klan teknik zmlenebilirse, iir olmaktan kar ve oku yanda kalc etkiler uyandrmaz. Ama airin insan oluunun kanlmaz sonucu olarak beliren metinler kendi insan oluuna nem atfeden herkes iin t kenmez bir etki kayna haline gelebilir. Yazdklarmn kendime kendimle ilgili bir de rinlemeyi saladn anlamamla, bu yaz trnn bir bilgilenme arac olduunu anlamam ayn zama na rastlar. iiri mmkn klan biimi zihnimin zel bir ileyi tarzndan karyordum. Bu, biraz uyank ken rya grmeye benziyordu. Grntler bilincimin yerinde olduu bir zamanda kafamda beliriyor, ama onlar keyfimce yeniden biimlendirmek yerine ana biimlerini koruyarak dlatrmaya abalyordum.

31

Kafamda doan grntnn, biimin (imgenin mi demeli ?) kelime bileimleri olarak kt zerinde yer almalar kanlmaz olarak dille benim bam dolaysyla, aklmn dnyaya uygun zorlamalar do laysyla baz deimelere uruyordu. Yani kafamda doan formu deforme etmiyor, ama onu yeniden gr dmde tanyabilecek kadar toparlyor, dzene so kuyordum. Yaptm bu dzenleme yznden baka insanlar da kendi varlklarnn belli noktalarnda baz younluklar salyor olsa gerekti. Ben kendi yoklaylanm srasnda nasl belli alanlara taklm sam, bakalarnn takldklar alanlar benimkilerle denk debilirdi. Bylelikle insan oluumuzun ba ka hi bir arala yoklanamayan yerleri farkedilebilir klnacakt. iirin yapt bu trden bir aratrmay baka hi bir yaz sanat stlenemezdi. nk dzyaz bir eyi gstermenin en uygun, en iyi, en elverili bii mini bulma abas iinde doar. Yani dzyazda gs terilen ey, n srada ve kendi snrlan iinde belirli dir. iir ise sadece grlecek eyin bulunduunu gstermekle kalr. Bu yzden iir bir eyin gsterme biimi olmaktan ok, grnen ve grlebilen bir bi imdir. iir kendini gsterir. iir bizi (dzyazda ol duu gibi) anlam alanna gtrmek zere dilden uzaklatrmaz, anlamn dilde nasl sakl kaldn bildirerek dilin srnna yaklatnr. Yntemini dahi kendi getirdii halde keyfi olmayan bir aratrma bi imi, salamasn insandan insana gereke gster meksizin aktanlan bir henkte bulan bir bilgi tr: iir.

32

Bylesi dnceler iinde iire emek vermekle insan aratrmasnn bir dalna adam sayyordum kendimi. iir alannda katedeceim mesafe sayesin de itaatsizliimi sonuna kadar srdrebilir, asaleti min gereini yerine getirebilirdim. Anladm kada ryla Wallace Stevens benzer bir konumdayd. Onun iirleri kadar hayat da ekici grnrd bana. n k hayat yoktu, iiri vard. Alelde yaam, fevkalde yazmt. Edebiyat evrelerinin, aydnlara zg hareketliliin adam deildi, ama amzn in sannn alglar dnyasnn, kavray leminin ok nemli blgelerini tarassut edebilmiti. Ne var ki, yazl kltr bir bakma zerk kurumlarla korunabilen herhangi bir Bat lkesiyle, yazl kltr siya si alkantlarn ini klarna sk skya bal ve kltrn deil kurumlatrmak, ona asgari devam llk artn bile kazandramam Trkiye arasnda byk farklar vard. Bu farklar benim iiri bir insan aratrma arac olarak benimseme tasarm tahavvl ve tebdilta uratmakla kalmayacak, masalm da ilgin klacakt. Trkiyede yaayan bizler iin hi bir beer vaka bamzdan geen siyasi deimeler kadar be lirleyici olmamtr. Yani ne bir vahi toplumun kk l alkanlklarna, ne de bir medeni toplumun kk l yap(t)lanna sahibiz. Elbette her toplumda oldu u gibi Trkiye insanlarnn oluturduu toplumda da gemiten devralnan baz alkanlklar ve yap lar var; yine de her toplumda olduu gibi bizim toplumumuzun da kendi varln idame ettirmeye ye tecek kadar kurumlam bir tabakas (kabuu) var. Ama ne bu ince kabuk, ne de geleneksel dayanma

33

biimleri insanlarn tek tek veya topluca meru hak larn savunmaya yetecek kadar kuvvetli deil. Eer tepeden alman kararlarla yrrle konan siyasi deimeleri benimser iseniz, mesele yok. Bu halde toplumun alkanlklar da kurumlam tabakas da yaamanz kolaylatran birer unsur zellii ka zanabilir. Ya siyasi deimeleri reddederseniz ? Size hi danlmadan alnm kararlan benimsemezse niz ne olacak ? O zaman vay halinize! Haklarnz savunmak iin toplum iinde geerli klabileceiniz bir stat bulamayacaksnz. Mesleki baarlarnz, meslekta rgtnz, kandalarnz, savunduunuz deerlerin temsilcisi saylabilecek kurulular, hatt meri vicdan sizi szkonusu siyasi deimeleri y rrle koyan merkez g karsnda korumada ye tersiz kalacaktr. Yaran glerden birinin yan kazanp da kazancnn imknlarndan istifade ettii bir toplum deil bizimkisi. Kazanmak yok, kazanl kmak var sadece. Kazanl kmak iin ise mfevk kullanl biri olduunu ispat etmek, mfevk ile uzlamak yeti yor. Bugn krkdrt yanda biri byle szler ettiin de binlerce gzlemi, bir ok tecrbeyi dile getiriyor denebilir. Ama insann Trkiye'de ferd baarlarn korunmasna yetecek hi bir toplumsal teminat bu lunmadn anlamas iin bu kadar yaamak art deil. ok gen yalarda bile ne trden bir toplumda yaandn, hangi sosyal balarn istenen veya istenmeyen sonulara gtrebileceini duygular ve zeks krelmemi herkes anlayabilir. Dolaysyla i iri kendime temel ura olarak seerken ve bu ura iinde siyasi balanmay, toplumla ilgili endieleri
m

34

konu d kabul ederken bir bakma, Trkiye'de ya yor olmann gll-u gmdan uzakta bir zihinle de erli baz iler yapabileceime inanyordum. iir en gin veya yce bir ura olabilirdi, ama gndelik d ncelerimizin birebir karlyla uyum iinde ol mas istenmemeliydi. stenirse iir olarak yklendi i ilevi yerine getiremezdi. Benim iire tandm yer ve iirin ne'lii hak knda tasarladklarm kendi iinde bir tenakuzu is ter istemez barndryordu. iir insanla ilgili bir bil gi idiyse insann ne'lii ve topyekn varl iirde malyd. Gndelik dncelere verilen arln iiri zedelediini syleyebiliyorsak, gndelik dnceler den uzalt kalmann da iiri eksik ve gdk brakaca n syleyebilirdik. Belki iir insanla ilgili btn bo yutlar farketme abasnda saklyd. Ama hangi in san ? ine doduu artlardan soyutlanm, kendi zamannn ve kendi meknnn rn olmayan in san var m ? Hayr demitim ben ve yine hayr diyo rum. iiri seiim verilen artlarda en iyisini yapma niyetimin sonucuydu. Lkin en iyisini yapabilmek iin en ktsnden balamak kanlmaz grnyor du. Maliyeti dk olduu iin iire baladysam, onu en yksek maliyetle elde edebilmeliydim. Gn delik hayat iiri ldryorsa, iir de gndelik hayat ldrmeliydi. Trkiye'de yaayan bizler iin gnde lik hayatn temel belirleyicisi, tepeden alman karar lar olduu dnlrse, ne gibi insanlar olduumu zu bilmek iin ne gibi siyasi kararlarn glgesinde kaldmz bilmemiz gerek. Bu dncelerin gerei olarak hayatm (masa

35

lm) yle bir cmleyle balatmam yerinde olur: Mttefik kuvvetlerin Almanya snrlarn at gn lerde dodum. Sava sonunda domu olmam, bana yle geliyor ki, nasl bir aile iine domu olmam dan, nasl bir eitim aldmdan ok daha etkilidir. nk sava sonras dzen Trkiyede yaayan her kes iin baz imknlar ve baz snrlamalar getirdi. Eer toplumumuz vahi veya medeni deerleriyle kkl kalma sran gstermi bir toplum olsa idi, bu imkn ve snrlamalar szkonusu deerlerin etkisiy le bir biim kazanacakt. Ama yle olmad, yeni art lar yeni biimler getirdi Trkiye'ye, nceliklerin pek az hesaba katld ve istenmeyen hatralarn kllendii yeni biimler. talya'da Due, Almanya'da Fhrer artk yoktu. Peki, bizim Mill ef ne ola cakt ? Akllar durduracak bir pikinlikle diktatr mz demokrat yaptk. lkokula baladm yl, Demokrat Parti iktida rnn da ilk ylyd. Byk siyasi deiiklikle ilgili olarak hi bir hatra canlanmyor kafamda, ama bi zim kk memur ailemiz iinde lkenin yeni cum hurbakannn hi ciddiye alnmadna, hatt kya sya alaya alndna dair ak seik hatralarm var. On yllk Demokrat Parti ynetimi sresince an lay tarz, denilebilirse kltrel renk birbirleriyle al-veri halinde canllk gsterdi. Bunlardan bi rincisi; tek parti dneminin deerlerine sadk, oku mularn temsil ettii, disiplin yanls, yeniliki an layt. kincisi; gcn ve cesaretini Demokrat Par ti iktidarndan alan, liberal, ama sadece kendine pa ra kazandran deimeleri savunan yeni zenginlerin anlayyd. Bu iki anlay, Osmanl batllamasnn

36

Cumhuriyet dnemindeki devamnn tabi sonucuyla domu saylrd. Kabaca ittihat ve Terakk yakla mnn, Cumhuriyet Halk Parti'de ifadesini bulduu sylenebilirse de yeni artlar byle ematik bir yaktrmay tamamen dorulamyordu, ittihatlk modern Trkiye'de her iki tarafn rahatlkla yarar land bir kaynak olduu gibi devlet rgtnn ge rek halkn zapt-u rapt altna alnmas konusunda, gerekse siyasi, sosyal ve iktisadi mdahalelerin ger ekletirilmesinde yklenecei mutlak stnlk ko nusunda her iki taraf da kesin bir anlama iindey diler. Demokrat Parti ynetimi srasnda canllk gsteren nc anlay, mslman halkn (yeni) anlayyd. Mslman halk yzyllar boyunca ze rinde yaadmz topraklarn asl unsuru ve yerli ahalisiydi. Osmanl batllamas en etkili sonular n Balkan topraklarnda verdii iin Anadolu insan slm deerleri sarsntya uramakszn imparator luunun yklyla yzyze geldi. stikll Harbi'nin btn ykn omuzlad. Ekmeini elden km diyarlardan Anadolu'ya gen mslmanlarla pay lat. Tek parti devrinin yasaklarn grd. kinci Ci han harbinin skntlarna katland. Bu skntlarn hemen ardndan tarihte ilk defa bana hi haberi olmayan bir ey geldi: Oy mekanizmas araclyla ynetime etkide bulunmak. Mslman halk oyunu yasaklara kar, skntlara kar, yoksullua kar, ahsiyet fukaralna kar kulland. 1946'da ve 1950'de mslman halk iin kimin iktidara gelecei nemli deildi, kimin iktidardan gideceiydi nemli olan. Nitekim 14 Mays 1950'de, 27 yllk tek parti ynetimi sona erdi ve Trk demokrasisi birinci on
_____ __________

37

ylna girdi. Ellili yllarda Trkiye'de hayatiyet sahibi anla ylardan yalnz biri, yeni zenginlerin anlay, snf temeline sahip bir gr yanstyordu. Yeni zengin ler eskileriyle hem tketim tercihleri bakmndan hem de gelecee ilikin tasanlan bakmndan anla yorlard. kisi de ayn sinemaya gidiyorlard. Eski zengin frenk oyuncunun adn daha iyi telffuz edi yordu ama gerektiinde sinemay ykl bir mebla gzden karp da kapatacak olan yeni zengindi. Yine de birini dierinden ayrmak kolay deildi. Za ten eski zenginleri tasfiye ederek byyen yeni zen ginler olgusu Trkiye'de yaanmt. Ama yeni d nemde kayba urayanlar vard. Sivil ve asker brok ratlar uygulanan iktisadi politikadan olumsuz etki lendiler. Ama asl uradklar kayp, yzyllardan beri ilk defa tattklar prestij erozyonuyla ortaya kyordu. Devletin ruhban hl onlard, ama rahiple rin gcne inananlarn says gittike azalyordu. Memurlarn satn alma gcndeki azalma, onlann, devlet araclyla sahip olduklar hak ve imtiyazla ra daha ok sarlmalarna sebep olmutu. O zaman lar sylendiine gre Demokrat Parti hkmet edi yordu, ama iktidar olamamt. Mslman halkn oylaryla deitirdii siyasi yapdan zel talepleri yoktu. Jandarma ve tahsildar basks kalkmasa bile hafiflemi, rn daha ok para eder olmutu. ehirlerde i bulmak kolayla m ve o zamanlar sylendiine gre milletin cebi para grmt. Mslman halkn tepesinden kal kan yalnzca jandarma dipii ve tahsildar tehditi

38

deildi. Artk kimse Kuran rendii veya rettii iin kanun takibata uramyor, dindarl sebebiyle hakarete uramyordu. Demokrat Parti dnemi, mslman halk iin uzun srm ar bir hastalk tan sonra gelen bir nekhat dnemiydi sanki. Btn bu olup bitenler, ocuk yamda, by me alarmda grp anlayabildiim eyler deildi elbette. Geriye bakp bir deerlendirme yaptmda mayamda her anlayn bariz etkilerini farkedebiliyorum. Hkmetten bamsz bir devlet bulundu unu hissetmem byk bir kazant benim iin. Bu duygu, grnrdeki otoriteden yklmakszn yaa nabilecei dncesini iimde pekitiriyordu. Daha nemlisi iinde kitaplar bulunan bir evde yaamamd belki. Benden byk be kardeim eitim gr yorlard ve Cumhuriyet rejiminin ilk dnemlerinde ki (bugnlerle kyaslanamayacak) eitim dzeyinin havasn teneffs etmem mmkn oldu. Her trden kitap ilgimi ekiyordu. Maksim Gorki ve Mike Hammer yanyana. Evdeki reprodksiyonlardan Renoir'in yaptklarna deil de Velazquez'in yaptklarna ne den daha dikkatle baktm bir trl izah edemem. zah edilemezdi yoldan geen tun yzl askerler diye I'Arlesienne sylemek, Figaronun Dn'n artk hercalik etmeyeceksin / ne gece ne gndz gezmeyeceksin / yosmalar bktlar artk senden ha line getirmek. Oklahoma adl bir kzlderili ocuun izgi romann okumak yznden Amerikan i har binde gneylilerin tarafn tutmak izah edilemezdi. Btn bunlarn aklamas yoksa, nasl bir dnyada yaadmzn da aklamas bulunamazd.

Yapmack tavrl ve zentili brokratlarn hali iler acsyd belki, ama paral olduu iin alafranga lk peinde olanlarn yannda memurlar nisbeten iin asln bilen takm gibi grnyordu. Belli be lirsiz yapabildiim bu karlatrma, beni baz mad di tatmin imknlarna sahip olanlarn budalalktan ve ikinci snf kalmaktan pek kolay kurtulamadkla r dncesine gtrd. Zenginlemesiyle alafrangall atba giden insanlarn ruha kaba, insan ili kileri bakmndan da ykc, hatt ifsat edici oldukla rn gryor veya yle kabul ediyordum. ocukluumun ve yetime yllarmn bana ta ntt anlaylar iinde mslmanlk arlkl bir yere sahip deildi. Annem ve babam mslman in sanlard o kadar. ocuklarn dindar yetitirmek ko nusunda hi bir zel gayretleri olduunu hatrlam yorum. Devletin resm grne terk edilmitik. Lehte ve aleyhte hi bir zorlamayla karlatm syleyemem. Ancak, orta mektep rencisi olduum srada, babam, ezberleyeceim her namaz suresi karlnda 2,5 lira vaadetmiti. Bu paray kazan mak iin herhangi bir aba harcamak gerei duyma dm. Ne gerei vard ? Mslmanlk ok derinlerde bir duyguydu, ama bunun gnlk hayattaki tezah r de olabildiince uzamda duruyordu. Mslman ln belirgin alglanyla ocukluum arasndaki rabta bir tara kentindeki ramazanlarn harikulde havasn teneffs etmi olmamdan ibarettir. Msl man bir toplumda yayor olmann gven veren bir taraf vard. Bykler arasnda mslmanl belli olanlarn daha vakur, daha yumuak olduklar izle nimini edinmitim. Bunda belki devletin mslman

40'

halk zerindeki ceberrut tutumunu gevetmi olma snn da pay vard. Okulda verilen din derslerinde (yanlmyorsam 4 ve 5'inci snflarda haftada bir sa at ve istee bal idi) bize sunulan slm erevenin katksz bir modernist slm anlay olduunu imdilerde anlayabiliyorum. Ksacas mslmanlk benim iin olumsuz deildi, ama bir bakma gndem dyd. Mslmanl gndemime sokan yine iir ol mutur diyebilirim. iiri kendim iin esas ura edinmeye karar verdiim zamanda dnceme bir dayanak arama, salam bir temel bulma isteine kapldm. Dncenin iirini yazacak deildim elbet. Dndklerimi yazmaya da niyetim yoktu. Yine de iir yazan birinin ne olduu, kim olduu, kendine hangi yeri setii nemli olsa gerekti. iir bir sayk lama gibi da vurmayacaksa airin de bile isteye durduu bir yer, ayk olduunu anlad bir alan ol malyd. Salam bir dayanam, sarslmaz bir teme lim olmazsa yazdklarm neyle deerlendirebilir, hangi tartya vurabilirdim ? nanc tanmalydm. nandm eylerin bilgisini edinmeliydim. Evde Di yanet leri Bakanl'nn cilt halinde yaynlad Kur'n- Kerm meli vard. Byk bir samimiyet le onu okumaya koyuldum. Okumaya balamadan nce abdest alyor, Kitab' gbeimin stnde tut maya zen gsteriyordum. 1961 ylnda, din dn cenin nitelikleri hakknda hi bir temel bilgilenme salamam, genel olarak dncenin hangi mesele ler evresinde dnd konusunda donanm olma yan bir lise son snf talebesinin bakalm bizim te mel din metnimizde neler var merakyla giritii

41

okumadan nasl bir sonu doabilirdi ? Olacak olan oldu: Sonu byk bir d krklyd! Acaba ne bekliyordum ve hangi beklentilerim boa kmt ? Bu sorunun cevabn vermem zor. Bugn iin bana aklayc grnen husus, Cumhu riyetin okullarnda eitim grm herkesin, slm metinlere yaklarken ister istemez elverisiz bir ko numda bulunduklardr. Yanl anlalmasn! Okur yazarlarmz artk dou kltrnn rnlerini anla mayacak kadar batl bir gr edinmilerdir de mek istemiyorum. Belki bunun tersini ifade etmek uygun olabilir. Trkiye'de verilen eitim diploma sa hiplerini yeterince batllatrmad, onlan Bat dnyasnn temel rnlerine nfuz edebilecek yeter lie ulatrmad iin slm metinlere alc gzle baklamyor. Okumularmz fantazya dknlkle ri ve fantazya retme gleri bakmndan dou dn yasna olan mensubiyetlerini devam ettiriyorlar, ama bu ynelimlerini batl formlar altnda tatmin etme hevesine kaplyorlar. Laik dediimiz kltr rnleri ne kadar din aleyhtar hkmleri tarsa tasn, derindeki kuruluu bakmndan, Tevrat ve Incilin rgsyle ilintilidir. Bu rg, Trkiye'deki okumular kltrne dolayl bir yoldan ve ne yazk ki aa dereceden bir slpla damgasn vurmu tur. Elden dme kltr hi bir iyi eyi anlayabil mek iin yeterli deil, hi bir kkl tercih yapmak iin elverili deildir. Nitekim ben de aradm Kur'n- Kerim de bulamadm rahatlkla dne bildim. Beklentilerimin boa kmas din duygusundan midi kesmemi kanlmaz kld. Daha da ileri git

42

tim: Din aleyhtarlnn insan iin en uygun tutum olduu sonucuna vardm. Her trl dine, doulu ve ya batl, geleneksel veya modern, insanlarn sorgu lamadan kabul edip balandklar her eye kar bir husmet duydum. nsan zihninin ilenebilir ve ge litirilebilir tarafna ynelmi terr nereden gelirse gelsin kar kmal, onunla savalmalyd. Yaasn iir! iir bunun iindi ite! yi ama ben iiri yazabil menin ancak kendini ayk tutmay mmkn klacak bir belirlilik alanndan kalklarak gerekleeceini dnmyor muydum ? nancn kaynaklarna ynel meyi bunun iin istemedim mi ? Evet, o halde din den, dinin btn grnmlerinden bamsz bir inan: Bunu elden brakmamalyd. Her eyin karmakark olduu bir a. Benim sakalmn bymn yeni kmaya balad bir za manda, Trkiye'nin de yeni dncelerle alkaland grlyor. Yerlilik, yabanclk eilimleri tartl yor. Yeni nsiyyetler tanyor Trkiye, yeni ztlama lar. Geri konuulan bir ok meselenin ou geen yzyldan kalma, ama Trkiye'de ilk defa dnyaya ilikin, toplumun geleceine ilikin konular dar bir okumular evresinin snrlarn tayor. Yine oku mular erevesi iinde douyor tartmalar, ama bu kez tartmaya katlanlarn says epey fazla. Tart lan eylerin saysnda byk bir art var. Gerek te buna tartma demek yanl olur: Bir renme, ta nma dnemi bu. Varoluuluk, Marksizm, Psika naliz, Srrealizm 60'l yllarn balarndan itibaren ok sayda insann ilgisini eken konular haline geli yor: Kitap yaynnda bir nceki dneme oranla gze grlr bir art var. Belki de ben yle alglyorum. nk yam gerei benim dnyaya merakla, heye canla, hevesle baktm gnler bunlar. Ama hayr, Trkiyede bilgilenmeye duyulan ilginin 60l yllar

43

dnyasnn havasyla da balants var. Btn dn yada cesur araylarn tezahrleri farkediliyor. Trkiyenin baz aydn evrelerinde 27 Mays 1960'tan sonra lkede bir zgrlk havas estii sy lenir. O gnleri ilk genliinde yaam bir kimse olarak bu yargnn gerei dile getirdiinden kuku luyum. Dorusu, bir alm ve bir serbestiyet ortam szkonusuydu o dnemde. Ancak, bu adem-i inzibatiyyenin mahiyeti meraka deerdi. Hrriyet kimin iindi ve nelerin yaplmas iin serbestiyet tannyor du ? Bu soruyu cevaplandrmak yle dursun, byle bir soruyu aklna getirecek fikr bir seviyeye sahip insanlar farketmek mmkn deildi. Bir kap ald Trkiye'de ve Trkiyeye, ne var ki hi kimse baka baz kaplarn smsk kapal tutulduunu ve o kap larn kapal tutulmas iin bir tek kapnn zellikle ak tutulduunu dnmedi. Ak kap, szmona sola ak kapyd. Nasl bir sol ? Gdk bir kalkn ma ideolojisinin yedeinde, hi bir tarih birikimi esas almaya ynelmemi ve Bat aydnlanmasnn temel talarndan nasibini almam bir sol. yle bir nida duyulur olmutu: Ey insanlar, anayasal haklarnz kullansanza! yi ama bu hak larn Trkiye'ye zg anlam, kt zerinde olsun getirebilmi miydi ? Elbette hayr. Yine Bat dnya snda birer sonu olarak belirmi yarglar lkemiz iin ne anlama gelecei hesaba katlmakszn birer kaziye-i muhkeme olarak sunuluyor, zorla bu tanm lar iinde strlmak isteniyordu lke gelecei. Kald ki eer kat zerinde Trkiye iin en isabetli dorultu tespit edilmi olsa idi bile bu yazlanlar ye tersiz kalacak, toplum hayat iindfe lkenin gerek yneliinin ete kemie brnm vasflar birer da yanak noktas saylarak harekete gemek gereke cekti. ocuksu bir Bat hayranlnn hrriyeti sayl-

44

saylmal 1960 darbesinin getirdii hrriyet. ocuk su nk Bat dnyasndaki stnlkleri sadece d yzeyleri ile tanyp seven bir aldann yedeinde; ocuksu nk kendi lkesiyle ilgili gerei yok sa yacak lde optimist. 1960 darbesi ve 1961 Anayasasyla getirilen hrriyet havasna, ocuksu demekle durumu tam isabetle dile getirmediimi biliyorum. ocuksulukta hatal olsa bile sevimli bir taraf vardr, ocuksuluk dzeltilmesi gereken ama ho grye mstehak bir yanl banndnr iinde. Halbuki, bu yeni almda halka yeni artlan dikte eden bir atk kallk da vard. Tanzimattan bu yana yaadmz her batl lama hamlesinde olduu gibi lkede yaayan insanlann byk ounluuna akl ermez zavalllar g zyle baklyor, onlara mahcur muamelesi yaplyor du. Bir bakma tek parti dneminin ruhuna geri d n, bir restorasyon dnemi szkonusuydu. Ama kprlerin altndan ok sular akt ksa zamanda farkediliverdi. Bir kere, stikll Harbi'nden km bir lke deildi artk Trkiye. Yani elde kalan son toprak paras duygusu zerine bir iktidar bina et mek mmkn deildi. Eer yeni bir ynetim tarz denenecek ise bunu gerekletirmenin yolu elde ka lan son toprak paras zerinde yaayanlann durumlann her ynyle iyiletirme noktasndan geti i biliniyordu. Tanzimat, Osmanl Devletindeki gay ri mslimlerin haklanm Avrupa devletlerinin temi natna balyor saylrd; buna mukabil mslman halkn hak ve imtiyazlan snrlandnlyordu. 1961 Anayasas ise mslman halka gayri mslimlerin hak ve imtiyazlann tanyordu adeta. Trkiyede sol dnceler ve sosyalizan tezler iki yz yllk batl lamann vicdan azab olarak yaygnlk kazanyor-

45

du. Dolaysyla 1960 sonrasnda diplomallar ve oku mular arasnda rabet gren, rabet grmesinde devletin bir kanad tarafndan mahzur bulunmayan, hatt desteklenen sol, sosyal adaleti ve marksist ol mayan bir soldu. Pozitivist n yarglarla ykl bir eitimin r n olan bir kafa yapsyla, 60'l yllarn balarnda bir gencin sosyalizan dncelere meyletmesi kadar olaan bir ey dnlemezdi. Tek engel toplumda c etkisi uyandran komnistlik ve dinsizlik sula malar olabilirdi. Benim bu engeli amama yardmc olacak iki unsur da hazrd: Bunlardan birincisi, sos yalist (veya kendilerine komnist denilen) yazarla rn yaln kl ortaya atlm grnmeleriydi. Ben el bette onlann hangi garantiler altnda bulunduklar n bilemiyor, uradklar kovuturmalardan etkileni yordum. nsanlarn doru bildikleri yolda skntya katlanyor olmalar, rizikoyu gz almalar benim iin nemli ve deerli bir eydi (halen yledir). Bir de bu na yasaklarn cazibesini eklemek gerekir sanrm. Engeli amama yardmc olan ikinci unsur, ruhum da yer etmi bulunan kadirinas itaatsizliim ve te vars edilmemi asaletimdi. inde yaadm toplu ma borcumu demenin yolu, bu toplumun nyargla rna itaatten gemediini peinen kabul etmitim zaten. air, ressam veya mzisyen de olsam toplu mun hazr kalplaryla ztlamay gze alarak ie balayacam biliyordum. imdi bir de toplumun si yasi, sosyal ve iktisadi yapsyla ztlamay, uyum suzluu gerektiren bir durum szkonusuydu. Bir macera tad getiriyordu btn bunlar. te yandan asaletim de kkrtyordu beni. in asln anlayan aznla mensub olmak! Anladklarnn bekisi ol may eref bilmek! Ban benim bam yakarlar>

46

korkusundan uzak tutmak! Dik tutabilmek! Toplum nyarglar hangi engelleri koymu olursa olsun, okumular katndan gelen (hi phesiz devletin bir kanadnca salaml teminata balanm) merutiyyet duygusunun pay bykt. Her ne kadar adna sosyalizm desek ve grn tsn modernlikle bezesek bile o gnlerde ben ya lardaki genlerin temel eilimleri yurtsever, memle keti ve giderek milliyeti bir karakter sahibiydi. Yi ne de bu kelimeleri anmak kimsenin houna gitmez di. nk bu kelimelerle birlikte modernlik, ilerici lik, Avrupallk elden gidiveriyordu sanki. Benzerim genlerde edalar, tavrlar ne kadar dn alnm batclkla nitelendirilebilirse, bu edalar ve tavrlar iinde savunulan tezler ve deliller yabanc aleyhtar, mill menfaat saplants iinde dnp duran gr lerdi. Benzerim genler dedim. Byk hata. Ben o sralarda otantik olma tutkunuydum, sanki olabilir miim gibi. Hi kimseye, kendime bile itiraf edeme diim (edersem utancmdan leceimi sandm), hi kimseden kendimden bile saklayamadm (saklar sam kolaylkla delireceimi bildiim) lnet olas yok sulluk! Pazar sabahlan 10'da aklamal klasik m zik (plak) konserleri. Sinemaya gideceine kitap oku. British Council, Amerikan Ktphanesi. Resim sergileri, konferanslar, resitaller (giri serbesttir). SBFye kaydm yaptnr yaptrmaz bir MM rozeti ta kyorum yakama. Arkadalanm ? Pek ouyla ayn snfsal temeli paylayoruz: Brokrat ocuklar. Ol mayanlar da tara kkenli zaten. Onlarla paylat mz byk duyarlk alanlar var. Biraz nce szn ettiim benzerlik byle bir ey. Ayn dan eteinde ki allklar. Arkadalar, evet. Adedi veya nitelii ne olursa olsun onlar var. Peki ya arkadalk neredey-

47

di? Onu tek ynyle tandm: Ayn dncelere ba lanmak, benzer ilgiler iinde olmak. Arkadalk ger ek ynyle bundan ibarettir diyebilirsiniz. Ne var ki dnce sadece siyasi hedeflerle, ilgi de iire emek veriyor olmakla snrlandrlmsa durumun ayrksl belki farkedilebilir. Fakltedeki pervasz konumalarm dikkati ekmi olmal ki beni, Fikir Klb'nn tanma top lantsna ardlar. Hemen ardndan yelik ve y netim kurulunda sekreterlik grevi geldi. SBF Fikir Klb'nn ilk sosyalist hkmeti olmakla vnyor duk. Ukalnn biriydim ben. Her yerde bilgilik tas lyor, sosyalist olmayanlarn adamdan saylamaya can sylyordum. Bu halet iinde arkadalarmn sadece benimle ayn (veya benzer) etiketi tayan in sanlardan olumas kanlmazd. Dier tarafta iir yazan, edebiyatla uraan arkadalarm vard. Geri onlann da siyasi ilgileri dier arkadalanmnkilerle paraleldi, ama iire ynelmi arkadalarmn ren ci imknlar iinde bir bohem yalanlar, eksantrizmleri vard. Siyasi konularda ne kadar st per deden lafazanlklar ediyorsam da siyasetin ne teori sine ne de pratiine kar derin bir ilgi duymuyor dum o gnlerde. Beni elbet hem siyasi, hem sosyal olaylar yakndan ilgilendiriyordu. Bununla beraber hayatm, siyasi grlerimin gereince dzenlemek fikrinde deildim. Bir olay, fikrimi, fikrimle birlikte hayatmn ak ynn de deitirdi. Bitirdiimiz yeni bir iiri birbirimize okumak, baz arkadalar arasnda cokuyla, severek benimse diimiz bir riteldi. Bu bende kalabilir mi ? diye sorardk ardndan. Herkes bir dierinin yaptna nem verir, samimi eletirilerde bulunurdu. Her bi rimizin hedefi byk bir iire ulamak olduundan

48

yarglarn deeri de bykt. Bir akamst bitirdi im iiri evde, aabeyimin Olivetti marka beylik ya z makinasnda tadna doyulmaz bir zevkle temize ektim. Durulur mu artk ? Kkesat'taki evimiz den Ataol'un arkadayla birlikte kald Kavakl dere'de, Tahran Caddesi'ndeki evine yrdm. Ney se ki evdeymi! Hangi iirimdi, hatrlamyorum. Ama hangisi olursa olsun, son bombamd ite! Ataol her zamanki gibi ciddiyetle dinliyor. Bir eyler konu uyoruz elbet. Sanrm bu iirin bana gelen de dierlerininkine benzeyecek: Bir ka gn, belki bir ka hafta sonra karlatmzda senin u msranda...> diye balayacak sze. Bu akamki konuma olaan ak iinde devam ediyor. Bir ara beklenmedik bir soru yneltiyor air arkadam: smet, neden Parti'ye kaydolmuyorsun ? Benim iin artc bir soru bu. Yl 1963. Trkiye i Partisi kurulal belki tam tamna iki yl bile olmam. Bildiim kadaryla lke apnda bir meruiyyet sava veriyor bu parti. Her hangi bir yere tabela asmas bile mesele oluyor, bir baan kabul ediliyor. Parti'nin gerek kimlii ve ya ps hakknda ak seik bilgilere sahip olduu konu su da ilgilendirmiyor beni. Esasen reel varlyla si yasetin benden bakalarnn ii olduuna inanyo rum, nasl mhendislik bakalarnn iiyse. Btn bunlarn tesinde bana niye bir partiye girme teklifi yaplsn ki ? Velev ki o bir sol veya sosyalist parti ol sun. Ben air olmay en deerli ura saym, kafas insan kefetmekle megul biriyim. Parti, marti bun lar daha alt kademe insanlarnn ii. Arkadama sorusunun sama bir neriyi ier diini sylemedim. Bir kere kendisi parti yesiydi ve gstereceim gerekler onu kmsemek olurdu. Verdiim cevap her ne kadar duygularmn tamam49

m yanstmyorsa da riyaszd: Buna hi gerek yok, dedim. nk Trkiye sosyalist dnce ynnde bir bilgilenme ve yaygnlk kazanma aamasnda dr. Ben de bu aamann gerei saylabilecek tutu mu takmyorum. Partili veya partisiz btn sosya listler toplumun ileyii ve yeni bir toplum kurulu unun temininin niin zaruri, kanlmaz olduu konularnda halk aydnlatmakla ykmldrler. stelik ben bu konuda hi de pasif deilim, faklte de dnyann iini yapyoruz. Sylediklerimi arkadam anlamyor deildi, ne var ki onun meseleye yaklam benimkinden ok farklyd: yi ama smet, dedi, bu adamlar parti yi her an kapatabilirler. ye says bu kadar az bir partinin kapatlmas kolayca gze alnacak bir i. ye olanlarn says artarsa uralacak meselenin byklnden ekinebilirler. Parti kapatlsa bile yanks ve tepkisi byk olur. Evet, ben de inan yordum bu adamlarn partiyi kapatmak istedikleri ne ve kapatabileceklerine. Peki, kim bu adamlar ? Devlet yetkilileri mi ? Eer yle ise ayn adamlar partinin kurulmasn mmkn klan artlara haki miyeti bulunan kimselerdi. Yani bu adamlar ister lerse yle, istemezlerse byle mi oluyordu ? Kii ki i tanmak mmkn myd bu adamlar ? Hem son ra devlet yetkilileri birer lmsz olmadklarna gre, deiebilen kiilerdi. O halde bu adamlara ba riz ve belirli nitelikler veya sfatlar yaktrmak da mmkn deildi. Ama yine de vard bu adamlar, s telik bu adamlarn farkedilebilir zellikleri de vard: Bu adamlar opaquetlar, kesif, nfuz edilemez, her trl saydamlktan yoksun, kendilerine sz veri lemeyen, balarna yemin edilemeyen adamlar. Da ha da korkuncu, hepimizin iinde bu adamlardan

50

vard. Ne zaman, hakl itirazmz yapmaktan geri dursak, ne zaman mezalimi grmemek iimize gelse, ne zaman lemin enayisi ben miyim diye dn sek, ne zaman ilerideki mhim ve byk iyilikleri miz adna hemen nmzde duran nemsiz ve ufak tefek ktlklere rza gstersek hepimiz bu adam lardan oluveriyorduk. Ne yapp yapp bu adamlarla savalmalyd. Bu adamlann yapabilirlik alan daraltlmalyd. Bu adamlann borusu bu k^.dar ok tmemeliydi. Neden partiye kaydolmuyorsun ismet ? Zayf tarafta savaa gir! Ucunda ganimet yok bu iin. Sa dece zahmet ve tehlike var. Nelerle megul olursa olsun benim kafam da bir Trk kafas, yani basit, yani nne bir seme getirilmise birine dalyor, cambazlk yapmyor, yapamyor. Galiba aresiz y k omuzlayacaz. Bir partiye kaydolmak, elbet bir okula kaydol maya benzemiyor. Hele bu parti anti-komnizmin bir mill deer sayld bir toplumda komnist olma zann altnda bulunan bir parti ise. O yllar niver site rencileri arasnda bile sosyalist dncelere meyledenlerin saysnn ihmal edilebilecek kadar dk olduu zamanlard ve ok daha sonra 1968'de ileri Bakam Faruk Skan, solcularn nefeslerini bile kontrol ediyoruz, hepsini 24 saatte toplarz de mekle bariz bir gerei ifade edecekti. Bazlannca Cumhuriyet Halk Partisi paralelinde bir ilericiliin kalesi telkki edilen Siyasal Bilgiler Fakltesi'nde bile sosyalistliini deklre edenlerin yalnzl ve yaltlml dikkati ekiyordu. Yine de rencilikle s nrl kalan tarzdaki sosyalistliin yzeyde kabul edildiini syleyebiliriz. Grdm kadanyla yat larmn korkular, ilerideki memuriyet yllarnda

51

ykselmelerine engel olacak hataya dme korku suyla ilgiliydi. Komnist olmak baka, mseccel komnist olmak bakayd. Ben bir bakma partiye kaydolmakla bu tescili kendi elimle yapm bulunu yordum. Yanlmyorsam Fikir Klb ynetim kurulu iinde TP'e kaydn yaptranlarn ilki bendim. Bu olguyu zikrediimin sebebi sahip olduum, yeni farkettiim bir psikolojik durumu vurgulamak iindir: Yaadm lke iinde kendi mevcudiyetimi her an hisseder oldum. Sanki herhangi biri olarak yaamann benim iin sonu gelmiti. Geri her insan gibi ben de kendi biricikliimi hisseden biriydim. lan herkes a sanatla balant ici zgn bilinlenme elerinin salad ue uyeligi Dr aznla mensu yetin duyarln getirmedi. Bir kere parti (herhangi bir disiplinli, sk dayanmal bir partinin olduu gibi) bir emsiye deildi. Tam tersine toplum kar snda insan rlplak brakyordu. stelik grev bilinci ve sorumluluk gerektiriyordu. Bakalar da benim gibi mi alglyorlard durumu ? Keke bilsey dim! Partideki almalarm kaydolmamn sebebiyle snrl kald. nne hangi i geldiyse yapacaksn. Bildiri mi datlacak, basn blteni mi, sandalye mi tanacak, yoksa kendi yatlarna baz teorik ak lamalar ieren bir konuma m yaplacak ? Hamama giren terler. Kendiliinden talip olduum hi bir i yapmadm orada. Adam ktl vard. Tekiltn b yk bir ksm ekli kurululardan ibaretti. Baktm, bana amldere ile sekreterlii dm. Zaman za man kaymakamla verilmesi gereken evrak yzn den ileme! yolculuk yapyorum. Gnde bir otobs kalkyor, dnmek iin yarn beklemek gerek. Bir

52

kahvehanenin zerinde, otel mi, han m belli olma yan odalardan birinde tahtakurulannn msaade et tii kadar uyuyarak geiyor o gece. Daha sonra (1965 seimlerine girilirken) ankaya le Seim Kurulu yelii yapyorum. Siyasi ihtirasmn olma y, beni her trl kulis faaliyetinden ve ilerin ger ekte nasl yrdn anlamaktan hep uzak tuttu. Buna mukabil siyasi yap ve oluum hakknda daha kapsaml ve daha gereki dnebilmem bu yllar daki gzlem ve izlenimlerim sayesinde oldu. Eer Trkiyede sosyalist bir ynetim gerekle ecekse, bu deiimi salamaya ynelen iki tez ar pyordu o gnlerde. Daha dorusu Trkiye'ye sos yalist bir mdahale isteyen aydnlar sonradan ikiye blnmlerdi. Bir ksm (ki ana tez buydu) mda halenin Tanzimat'tan itibaren btn yenileme ha reketlerinin yntemi kullanlarak gerekletirilmesi ni savunuyordu. Bunlara tepeden inmeciler (*), ara tabakalarn ncln benimseyenler (sous-entendu: askeri darbe yanllar) denirdi. Bunlarn kar snda halkn desteini taleb edenler yer alyordu. kinciler demokratik rgtlenmenin, meru zemin lerde mcadele vermenin zorunluluunu, kanl mazln savunuyorlar ve harcanan abalar sonu cunda vanlmas gereken yer sosyalizm ise halkn katlmnn vazgeilmezliini ne sryorlard. Bi rincilerin Marksizmle balantlar ortodoksiden ne kadar uzaksa, demokratik yntemi nerenlerin Marksizme felsef yaknlklar o kadar belirgindi. Benim bu tezlerden demokratik olana meylediim, TP'ne kaydoluumdan nce vuku bulmutu. Byle dnmemin temelleri tamamen duygusald,
(*) Doan Avcolunun uOn ii kandracama, bir albay kandrrm daha iyi dedii rivayet edilirdi.

53

ama dncelerime doktriner gerekler salamak hi de zor olmuyordu. Bir kere, ara tabakalar se vinlere garkeden 27 Mays 1960 asker darbesinin halk zerinde olduka olumsuz bir etki yaptn bi liyordum. 1961 Anayasas'nn oyland dnemde mtesettir bir kadnn dierine yle dediini iit tim: Eer evet dersen, btn bu olup biteni kabul etmi olacaksn. Trk halk 1961 Anayasas'nn oy lannda yzde krkdrt orannda hayr oyu kullan d, btn resm kurum ve kurulular evet kampan yasnda ky ky dolaarak grev yaptklar halde. Bu olgu benim Anayasa sosyalizme aktr teziyle bir mesafe katedilemeyecei inancn tama ma yetiyordu. Eer sosyalizmi getirecek olan bir asker darbe idiyse bana gre bu kambur stne kambur demekti. Kendime yaplmasn istemediim eyi, kendim bir bakasna yapma tarafls hi deil dim. Eer bu adamlar her birimizin zgrce ser pilmesine engeller koymakla hayatmz zehir edi yorlarsa, neden ben (veya benimle ayn dncede olanlar) bu adamlar haline gelip bakalarn iste medikleri, dnmedikleri ynlere sevkedecek, ba kalarnn hayatna keyfimce snrlar izecektim ? Byle bir hakk kim kime vermiti ? TP iinde ve TP dolaysyla grp yaadklarm demokratik yak lamn ne kadar isabetli olduunu gnden gne doruluyordu. Her eyden nce unu anlamtm ki halka yol gsterme iddiasnda olanlar bir ok bakm dan eitilmeye, olgunlamaya muhtatrlar. Teori ne kadar mkemmel olursa olsun, teorinin hayata gei rilmesiyle ykml insanlarn nitelii ilerin doru veya yanl yrmesini salyordu. Lenin'in bir ocukluk hastal dedii sol ko mnizm Trkiye'deki aydnlar arasnda yldrm h

54

zyla yaylmaya balamt. Ama henz veba mah zenlerdeydi ve merdivenleri inerken ayamza bir fare lsnn takld vaki deildi. Yaayp dn dklerimin yazdklarma etkimesi, yazdklarmn kendi zamanmn rengiyle koyulamas sreci hz land bu dnemde. Ancak, ben uzun sre (iki yl o gnler gznne alnnca ne de uzun grnyor) u ucuza kapat irdeki politik antrmalar oku ma um sonucu olarak emlen okurlarmn yazdklarmdaki insan megu mse nda st dzeyde~5r zihn a ler ............. ugunu riydim, vani ben de meselelerin ne dka ilerleyebilen, bilebildiklerime tutuna tutuna yryen ye_n biriydim. Kafamda akan imgelerin zen m toprakla, aralarnda bulunduum insanlarla olan ilgisinin akn bir dolaymdan geilerek nasl olsa kurulaca hususunda sebepsiz bir gvon ta yordum. Bu gven aksi istikamette de yol alabilece im dncesini besledi iimde. Bu kez oku lanmn politik antrmalan yzeydeki anlamlanyla deil, zenginletirilmi bir nsan zn dinamosu yedein de kabul edecekleri grne yaknlk duymaya ba ladm. Byle olsun istiyordum, zira iir uruna gi ritiim abalarla, dnyay anlamlandrma (veya dnyada neler olup bittiini anlama) abalanmm or tak dorultuda birlemesini istiyordum. Byle bir dorultu edinebilirsem hem kendi zihnimi paralan maya varacak bir rahatszlktan kurtaracak hem de daha retken bir sanat olmay baaracaktm. imdi bana sanki daha o zamandan popler bir sanat imiim gibi nasl olup da okuyuculanmdan rahatlkla szettiimi sorabilirsiniz. Okuyucula-

55

nm aklma takm popler bir sanat oluumdan tr deil, o dnemde iire dikkatlerini ynelten in sanlarn niteliklerinden tryd. Henz dokuz ii rimin yaynland bir zamanda iirlerimin neye y neldii konusunda fikir yrten insanlarla karla tm sylemem bugn size nasl artc gelirse, benim de bundan ne lde etkilendiimi arma dan anlayabilirsiniz. Hi bir sanat kendisine gste rilen ilgiye duyarsz kalamaz. te, bylesi duyarlk lar iinde Partizan dodu. Gerekte, bu bir cret gstergesiydi. Trk iirinin modernist eilimlerinin imgesel yn zerine bir politiko-sosyal etiket kondurulmutu. Ama acaba yaplan i bu kadarck ve bundan ibaret miydi ? tiraf etmeli ki kurduum ya pnn mekanik bir taraf, zorlama, yaptrma bir tarafi vard indeki verini anlamak kullanlan yi biimiyle temasa mann hemen bz beklemesi kanlmazd. Esasen amay aabilmek ve mekanik yanyanal organik duruma dntrmek abas idi. lk aamada stesinden gelmeyi dn dm estetik bir mesele vard ve bu (diyelim ki) ba krla mermerin ayn heykelde nasl kullanlabile ceiydi. Bu i bakr bakrlmdan, mermer de mermerliinden hangi lde vazgeebilirse o lde ba anlabilecekti.
_ _ _ _ _ _____________________

Dolaysyla zm politik antrmalar durduklar yerden karmak, saf iir sylemini de gnlk hayat iinde tehis ettiimiz gereklere bu latrmakta buldum. Bylece iir araclyla toplum olarak byk beklentimizin beklenmedik zgr serpililere ak olduunu kavrayabilirdik. Hemen bu-

56

rada u soruyu sorabilirsiniz: Sen bu dediklerini o gnlerde bu netlikte tayor muydun kafanda, yoksa bugn baz yaktrmalar m yapyorsun ? Bu soruya cevap arayanlarn dorudan iirlerime bakmalarn syleyebilirim ancak. Fazladan bir eyler sylenebi lir ki bu kitabn amalarndan biri, bu fazladan sy lenecekleri dile getirmektir. Bir toplumun beklentileri, o toplumun imknlar ve potansiyeliyle balantl olabilirdi ve o toplumun yn hakknda dnenlerin ilk renme leri gereken hangi insanlarn gelecei hakknda d ndkleri gzden uzak tutmakt. Benim kuamn akl bu meselelere eren her bireyi (en azndan o gn lerde), kitaplardan rendiklerinin yzyze gelinen gereklerle ne lde dorulandna zel nem atfe derdi. Kapitalist toplumda snflar meselesini p di ye Trkiye'de karlk bulmu bir mesele sayanlar olursa, onlann iliini yzlerine vurmaktan ekin mezdik. Bu yzden benim Partizan'mda Bolevik, Balkanl veya talyan bir eda bulmak ne mmkn ne de gerekliydi. Partizan szn anlamak iin sz le deil iire bakmak kanlmazd. nk taraf olmann stnl, kendine akarak boulanlarn aal karsna konulmaktayd ve (iin garip ta raf) niha tavr olarak sunulmaktayd. Nitekim bir sre sonra bir partizann armonikasnda kurtulmak tan deil, boulmaktan szedecektim. iirdi benim alanm. Bu demekti ki iiri zaafa uratmakla kendi alanm daraltr ve belki de yok ederdim. iirin gten dmesi demek, kendime duyduum z saygnn azalmas demekti. Bu yzden iirimin devrimci niteliine ne kadar nem veriyor sam, devrimin airi olmak gibi bir zaaf iine dme meye de o kadar zen gsteriyordum. Yazdklarm,

belli dncelerin desteiyle ayakta durabilen me tinler ise onlann okunmaya deer metirtler olma ni telii de tartmal hale derdi. iirlerimle yu^y2e gelenler dnya ile olan ilgilerinde yeni bir alm, gerekirse bir rahatszl farketmeliydiler. Bu yz den genel kabul iinde iire yakr saylana deil, iire girdii zaman bir eyleri kurcalar olana rabet ediyordum. rnekse,* ada Bir rpertide Fidel Castro ad geiyor. Turgut Uyar iiri okuduunda Che Guevara'nn burada daha iyi gideceini syledi. Sessiz bir tebessmle geitirdim. Bunu biroklan, kimbilir o dnem Trkiyesinde belki herkes byle dnyor olabilirdi. Nitekim dnyann bir ok yerinde olduu gibi Trkiye'de de Che Guevara iin iirler yazlm tr. Ernesto ve Fidel, Kba Devrimi'ni baanya gt ren iki lider. Bunlardan biri kendi lkesi ve kendi insanlann n plana alp Kba'da kalyor. Dieri La tin Amerika'da baka devrimler yapabilmek iin ye ni cepheler amaya kouyor. Benim iin bu ikili ter cih ok nemliydi ve hl nemlidir. Bir kere dev rimci tavnn mitoslarla beslenip iirilmesi her za man midemi bulandrmtr, kincisi eer gelecek gnler iyi gnler olacaksa szkonusu iyilik bir ina faaliyetinin sonucu olabilirdi. i gc atmadan ibaret ve dv zevkini tatminden teye gitmeyen bir devrimcilik bana temelsiz grnd kadar, bir ruh bozukluunun belirtisi gibi grnyordu. Ernes to Che Guevara amlannda, bir an ila kutusu ile mermi kutusu arasnda bir seme zorunluluu kar snda kaldn ve yanna ilalan deil mermileri aldn anlatr. Bence her iki seim de birbirleriyle balantldr; yle dnyorum ki Kba'y seen Fi del, bir bakma ila kutusunu seme dirayetini de
i f _ _ _ _ _ _ _ _

58

gstermi saylrd. Adnn anlam da zaten sa dkt ve o sadakatini Jose Marti'ye gstermiti (Marx'a deil!). Trkiye'den dnyaya yan bir toplum rnei! Bu bilin iirimdeki bakrn ve mermerin bir ala ma varmasna deil, birlikte bir nitelik sramasna kler bakmndan de szm dim (Bu baklay HaKin Dostlan'nda verdiim cevapta belli belirsiz azmdan kardm sonra). Umutlan pohpohlayan bir iir yazmak ben den uzak olsundu, umutsuz bir iir ise ancak habis ve yklm bir insann eseri olabilirdi. Benimki, umudun nerede olduunu dndren iir olsun is terdim. lkem ve insanlanm: Onlardan vgyle kusurlann rtercesine szetme hakk poplistlerin olabilirdi ancak. Benim yapacam, lkem ve insanlanmla balantl bir bekleyii, beklenecek bir yer olduunu iaret etmek. Nereden geliyor bu lke ve insan tutkusu ? Sosyalist mcadele iinde olmak bana kendi exotisme'imi kefetme frsat vermiti. Monsieur Jourdain gibi nesir sylediimi renmenin heyecan verici mak herhaneri bir roma n daha ekici ______nk bylece alelde sandm nice olayn, nice nesnenin ne byk bir fevkaldelik tadn anlayabiliyordum. Bu zenginliin artmlmas ancak daha ok gerein su yzne kmasyla, gerein bir yzyle daha ok insann ilgili klnmasyla mmkn olabilirdi. Ama herkes byle dnmyor du besbelli. Biroklan iin sosyalizm, ematik bir ik-

59

tidar ele geirme mazeretiydi. Gazete-dergi kltr nn kendilerine verdiini mutlak dorular sayan ve zgn marksist metinler yerine el kitaplar okumay marifet sayan insanlarn says gnden gne art yordu. Bunlar her trl d la minute zme rabet ediyorlar ve eylem heveslerini tatmin edecek yollar aryorlard. Ne kadar ileri (!) gidebilirlerse ilerin o kadar iyi yryeceini sanyorlard. Mamafih, sos yalist arnn Trk halk tarafndan hangi tepkiyle karlanacann test edilemedii gnlerde sosyalist grl insanlar arasnda tam bir savunma birlii hkmn srdryordu. Bu birlik 1965 genel seim lerine kadar devam etti. Trkiye'nin yeni benimsedii nisb temsil sis teminde mill bakiye veya ulusal artk denilen bir kavram vard. Mill bakiye sayesinde bir siyasi par tinin lke apnda ald her oy deerlendirmeye gi rebiliyordu. Bu imkn Trkiye i Partisi'nin 1965'te 15 milletvekiliyle TBMM'ne girmesini sala d. TPnin ald oy % 3 dolaylanndayd, fakat et kisinin ald oy miktarndan ok daha byk oldu u ve bu etkinin byyecei ksa zamanda anlald. Trkiye gelien bir sosyalist hareketle kar karya idi. Bu hareket ne Bat lkelerindeki marksist te melli komnist veya sosyalist gelimelere benziyor ne de Arap sosyalizminde, Hint ve in deneylerinde grlen zellikler tayordu. Daha da nemlisi TP kendini Trk siyasi hayatnda nceleri ksm bir yer sahibi olmu komnist veya sosyalist hareketlerden bamsz sayyor, yeni bir tavr olma iddias tayor du. Bu tutum Aybar tarafndan aka dile getiril miti. O halde neydi, belkemiini TP'nin tekil ettii yeni sosyalist oluumun temel karakteristii ? Bana

60

kalrsa Trk sosyalizmi, o gn yneldii hedefler he saba katlrsa, Tanzimat'tan 27 Mays'a uzanan Ba tllamann vicdan azabyd. Trk toplumunun Ba tllama uruna dedii byk bedeli, batl kala rak, ama Bat dnyasnn izleyicisi olarak deil, ge rekirse rakibi olarak telfi etme arzusunun belirtile rinden biriydi. Bir baka belirtinin 27 Mays sonra sndan rgtlenme imkn bulan zt istikametteki radikal grte, Trkein CKMP'nde ortaya kt sylenebilir. Gerekte sa-sol blnmeleri dnda o gnler Trkiye'sinin en nemli meselesi, beynelmilel kstlamalar karsnda, bu kstlamalara ramen lkenin byk bir adm atmay gze alp alamayaca yd. CHPnin kendini ortann solunda iln etme si bu admn sola doru atlmasn doru ve gerekli bulanlara alm klliyetli miktarda bir krediydi. Birileri ne yapp edip resm iznin tesinde bir sosya lizmi baarya gtremezler miydi ? Seim sonulan ve peinden gelen aknt bu ihtimale g katar gibiySz konusu ihtimali saf d etmek hi de zor olmad. Bir yanda o yllarda gzlemlenen oluumu son tren sayan ve 27 Mays sonras deimelere kran dolu nazarlarla bakan eski komnistler, jar gondaki adyla eski tfekler vard. Bunlar Trki ye'deki sosyalist eilim iinde kendilerine en byk pay kanyorlar ve bu payn ileride kendilerine ta nnmamasndan kuku duyuyorlard. Bu kuku, onlann byk bir fkeyle TIPne saldrmalanna yeti yordu. Onlann hemen yambamda CHP sempatiza n tepeden inmeciler yer alyordu. kincilerin TP'ne kar tavrlan, ezelden sahip olduklan halka gven sizlik duygulanyla paraleldi. stelik kendi hazrlk larnn demokrasi gibi halk hareketi gibi oyalayc,

61

Vakit kaybettirici ve nihayet kendi insiyatiflerini as gariye indirici reel taleplerle (talepler arasnda din alannda zgrlk yer alabilir miydi ?) glgelenmesi ni istemiyorlard. Andm bu iki dirijan unsur mili tan bir hle ile evrelenmiti. Militanlarn bazlar tarada ilgisiz ve bilgisiz kalmann verdii bunalty la o gn yrtlenden daha aktif bir politika isteyen V e dar evrelerinde ektikleri skntlarn atak gvde gsterileriyle hafifletilmesini uman, bylece hedefe varlabileceine inanan (ou gen) sosyalistlerdi. Bazlar ise byk ehirlerde ve niversite evresin de harekete sonradan, yani hem ilerin iyi gittiini hem de yolda ilerlemenin kayptan ok kazan geti receini grdkten sonra katlan (ou kolej mezu nu) aydnlardan oluuyordu. Ben bunlara ge yata snnet olanlar diyordum. Eski dncelerini ta nmadklarn, artk onlann da bir transformasyon ge irdiini herkes farketsin istiyorlar, hzll savunu yorlard. Btn bu odaklar TP iinde, bir genel merkez aleyhtarl domasn salad. Muhaliflere gre genel merkez kaak greiyordu. Benim iinde bulunduum arkada grubu ge nel merkez yanls saylrd. Saylrd deyiim hibi rimizin zel olarak genel merkez politikasnn savu nuculuunu yapmayndandr. Biz daha ok muha liflere muhalefet ettiimiz iin merkez tarafnda yer alyorduk. Bize gre hareketin esenlii macerac he vesler uruna tehlikeye atlmamalyd. Genel Mer kez, Aybar-Aren-Boran ekibi denilerek hcuma u ruyordu. Gerekte byle bir ekip teekkl etmemiti. Daha sonraki gelimeler, bu insann da kendi iz gilerinin gerei davranlar iinde bulunduklarn gsterdi. Ne var ki o yllarda bu izgilerin kesitii bir nokta domutu. Muhaliflerin tezleri tutarszlk

62

larla doluydu. Doktrin uruna doktrinden vazgeme liydi. Gnn modas illegal faaliyetti. Herkes kar sndakine Amerika'nn nasl kefedileceini anlat yordu. Siyasi gelimeleri bakmndan youn bir yl ol du benim iin 1966. Herkesin, en yakn arkadalar mn bile politik itihasmn kabarm bulunmas iimde ini klar, burukluklar doururuyordu. Bence sosyal deimenin siyasi aralarla fazla zor lanmas felketi arrd. Eski komnistlerden bi riyle bile karlamak istemiyordum. Silhl mca dele lf edenler hem cahil hem provokatrd. Hele illegal alma heveslilerinin bu meselelere hi akl nn ermediini dnyordum. Bir kere illegal al ma gizli el marifetiyle baz ileri yrtmek deil di. Bu tip rgtlerin yapt, legal almann mesafe katetmesini temin iindi ancak. Hatt kimin yapt bilinen, ama bir trl ispat edilemeyen eylemler ille gal almann kapsam iine girerdi. Kimin yapt bilinmeliydi ki o eylemden elde edilecek fayda ziyan olmasn veya bakasnn iine yaramasn, ispat edilememeliydi ki kar taraf aresiz kalsn. air olmann avantaj hayallerin ne ie yaraya can bilmekte galiba. iiri hayatlarnda arayanlar, hayallerin gcnden yararlanmay bilemeyip gl hayallerin hayatlarn bask altna almasna, hayat larn berheva etmesine izin verenlerdir. Sonradan Dev-Gen'e dnecek olan Fikir Klpleri Federasyonu'nun kurulmasna iddetle kar ktm. Btn Ankara niversitesi'nde okuyan sosyalist renciler arasnda bir bendim byle bir birlemenin faydasna inanmayp, sakncalar getireceini syleyen. Geri

63

mayacaklarm belirttiler 126 kiilik toplantmzda, ama onlann derdi bamszlklarn feda etmemekle ilgiliydi. Benim tezim uydu: renciler liderliin ne olduu ve neye yarad konusunda en basit bilgilere sahip deilken ve bu talep (brakalm zorlayc vasf n) kendiliinden bir g olarak ortaya kmamken merkezcil bir rgtlenmeye gitmek kol ve bacaklar n kullanamayan bir ba karacaktr ortaya. Yuka rda andm toplantda (muhalif olduum iin) be nim konumam beklenmiyor, istenmiyordu, ama sz isteyince vermezlik edemediler (eh, o genlerin eski tfekleri bizdik ne de olsa!).'Su ve Cezadan bir cmleyle baladm sze: Romantikler atlaya atlaya yrrler ve biz ilk adm atyoruz, dedim. Onlara bu usulle gerek bir rgtlenmenin salanamayaca n st kapal olarak (kimsenin cesaretini krmaya hakkm yoktu) belirttikten sonra, hi olmazsa hay dut etelerinin i ilikilerini rnek almalarn tavsi ye ettim. Yani hangi ii kimin yapaca sarahaten belirlenmeli, ama her an biri dierinin yerine geebi lecek hazrlkta olmalyd. Elbette szlerimden kim se bir ey anlamad. Toplantdan sonra Ataol yan ma gelip, Faulkner'm Nobel sylevi gibi bir konuma yaptm syledi. Dinleyenler arasnda bir air var m demek... Hayat sanki kendimi mecbur ettiim ve kendi mi ruhsal olarak balamamak iin zel aba harca dm ilerden ibaret. Bir oklarna gre hayat ola an ak iinde geip gidiyor. Ben neyin olaan, ne yin olaan d veya olaanst olduunu doru d rst tartamamann acsn ekiyorum. Bir iirim var 1966'da.Ta/ Kalesi. Kendimi Hz. Ali'nin Kan Kale

64

si enginde mi farzediyorum ? Bu engin neye vara can kestiremesem de cenk iinde olmaktan bir beklentim var. Hayat kendim iin dokunulur kl mak. Byk tutkum bu. Marksist literatr finde doan Asya Tipi retim Tarz tartmalarna umut la bakyorum. Partizan'la kendi iirimde yeni bir ev renin baladna inandm iin nceden yazdklar m' Geceleyin Bir Kou adl ilk kitabmda toplayp yaynlyorum. Kemal zer, kitabm Urak yaynlan arasnda basacan vaadettii halde neden bir ka ay bekleyemediimi kim anlayabilirdi ? Btn cep helerde sava verdiimi dndm o gnlerde ben bile durup kendi kendime ne yaptm soramazdm. Osmanlca renmeli, Franszca renmeli, tarih de fzik de okumalyd. Kendi bana bir eyler baara mazsan, bakalanyla birlikte de ie yaramazsn. Ne yi baaracaksn ? En iyi yapabilecein ne ise onu. Bir eyi senden iyi yapan olmamal. Onu baar. airlerle savaa giriyorum. Carl Sandburg, s ve gmeni Amerikal, The People, Yes demi, hayr yle olmaz, Rebellion, Yes demeli, Evet, syan. Ne den peki ? Benim, devrimi, ihtilli onaylamam ge rekmez mi ? Bu konulan oktan geride braktm. htillin felsefesi exigence\a, zaruretle yaral. Bir kere benim isyanm mutiny deil, kusursuz bir olumsuzluk, tam tekmil bir hayr. Halk eksik ve ye tersiz yapp etmeleri iinde onaylayacana, onu uurumun derinliini iaret et. Nazm Hikmet/ Ya amaya Dair demi. Olmaz, nk yaamay anlat konusu yapamayz, yaamaktan szedemeyiz, onu ancak bnyemizde duyabiliriz. Bu yzden' Yaamak Umrumdadr demeli. Boris Pasternak,Kzkardeim Hayat demi. Nasl da souk, zihinsel, sexless. Dorusu.'Sevgilim Hayat olmal.

65

iirler ortaya ktka farkna vardm husus kendi alanma iyi intibak ettiimdi. Prokrustes'in yatandan kurtulmu, kendi yatama kavumu tum. Artk iirim iin ne mermer ne de bakr arama ma, bunlar deiime uratmak iin aba harcama ma gerek yoktu. nk kelimeler arasndan bir uy gun kelime seme gibi pheli yolu geride brakm ve hangi kelime olursa olsun, onun aydnland, ba na aydnlk getirdii yola girmitim. Daha dorusu iir benim iin kazarsam karabileceim, artrsam belirginletireceim, yourursam z hissedilen kendime ilikin bir nesneydi sanki. Byle bir sonuca varmamda etkili olan tek eyin inan olduunu bili yordum. Biliyordum ki bandan beri u veya bu ev reden, u veya bu sayda insann iyi ve sevimli bul duklar eyi yazmak mmknd. Byle bir yolu se mek, geerli olan ortalamay farkedip o normlara uygun olan retmekle srdrlebilirdi. Ama hem ortalamann deimesiyle hem de sairin kendini dyoldu bu. iir ne kadar kendi tekniinin kapanna sk msa, sahte airle sahici olann birbirinden ayr mak o kadar zorlar. iirin kendi tekniinin kapa nna skmas ise ya nazm kurallar vastasyla olur veya belli bir dnemde geerli saylan temalarn baskn k bunu salar. Yani sz iiri rter. iirle olan ilikimde bir tr sahtelii saf d ediim (sa nat, sahtelii tmden saf d edemez, nk sanat, mahiyeti gerei sundir) bir yandan dil\ kullanma abalarnn sonu vermeyeceini, buna mukabil di lin neye, ak olduuna dikkat etmeyi anlam ol mamla balantldr. Bylelikle dil, benim iin iir iinde u veya bu biime girmekle herhangi bir an

66

lam ifade eden malzeme olmaktan km ve biza tihi kendisini gsteren bir varlk kazanmt. Bu yzdendir ki her yeni iirimde kapallk kendini daha az hissettirir olmaktayd. Artk benim iin bir msra yazlmaya deer grlyorsa bu, onun usta lkla dzenlenmi yapsndan tr deil, bana ken dimin de bir paras olduu dnya ile ilgili olarak yapt ifaat yzndendi. iir persona'mn nasll n, neden yle oluunun srlarn deil, persona'ma ilien dnyann srlarn ifa ediyordu. Bunun mm kn olmas iin de dil ile oynamak deil, dilin imknlarna iiri teslim etmek gerekiyordu. Dier yandan kendimi iir yazma basks altnda biri ola rak grmez olmutum. Gen yata stlendiimi ka bul ettiim ykmllk yerini doalla brakmt. Dnya tannmaya deer olduu kadar (bunu batan kabul etmitim) tannabilir bir yerdi (bu yeni anlad m bir husus). imdi kendimi ilkokul ders kitabn da bize okutulan hikyedeki ikinci kurbaaya benze tebilirdim. i st dolu kabn iine den iki kurba adan biri kurtulma abasn elden hi brakmad iin srekli sram ve onun srekli hareketi st zerinde bir kaymak tabakas olumasn salam, bylece kurbaa, zerinden zgrle sranabilecek bir salam zemine kavumutu. Evet, ben de kay mak zerindeydim, ama ne pahasna. Vardm sonucun toplum iinde geerli deer ler bakmndan hi karl yoktu. Sonu gelmez ra hatszlklarm, beni faklteyi brakmaya gtrm, nefer olarak askere alnm, dahas zihnen hem poli tik alanda dostluklar kurduum kiilerle hem de iir sebebiyle ilintili olduum evrelerle arama bir mesa fe koymutu. Keke diye yazmtm arkadalarm dan birine, aramzdaki mesafe sadece kilometre
mi

lerle llebilen cinsten ibaret olsayd. Olaya gn mzden baknca kendimin nasl da tuhaf bir konum da olduumu farkedebiliyorum. Politik balanmlm ok derinlerde ve salam bir ekilde muhafaza edebilmek sran yznden politikann gnlk teza hrlerinden uzak durmutum. Tuhaf gerekten. Balanma var, balanlan yer yok. Yine de bunun izah mmkn. Gelimeler o ynde seyredecek ki, doru izgi balanlacak merkezini de douracak. Bunu gl bir ekilde mid edecek kadar gen ve iddialydm elbet. Eer ok gen ve ok iddial olma saydm, gelimelerin ynnn, kendi politik yakla mm bakmndan pek parlak bir gelecee dnk ol madn grebilirdim.
rencilerin renci kalarak, Trkiye'deki siya si gelimeye bulamalarnn, hem toplumun sal bakmndan hem de yrtlecek hareket bakmn dan byk bir tehlike olduuna inananlardan biriy dim. lkenin genel siyasi gidii seviyesinde siyaset yapmak isteyenler, bunu bir siyasi partinin yaps iinde yrtmeliydiler. nk siyasi partiler her hangi bir siyasi dnm hesabna ciddiye alnabile cek glerin mevzilendikleri yerlerdir. Bir siyasi parti muvazaa partisi olsa veya sk skya kontrol altnda tutulsa bile o toplumdaki reel taleplerin sz cln yapmaktan kanamaz. renciler veya ne olduunu bir trl anlayamadmz deiken ka rakterli genlik ise dstursuz kalmaya mahkm olduu kadar, destursuz eylemlerin taycs olmaya tenedir. 1960 sonrasnda rencilerin, genliin, renci lik ve genlik zelliklerini zerinde fazlasyla ta yan aydn gruplarn siyasi arenada arlklarnn artmasyla bir siyasi yozlama yaanmtr. Bu

68

yozlama ilk bakta belirgin bir parlaklk gster mi olsa bile, sonular bakmndan Trkiye'nin n cekinden daha koyu bir karanlk iine gmlmesini kolaylatran bir dalgalanmadan baka bir ey deil di. Byle gelimelerin doacann kehaneti olmaks zn, benim zihnimde o yllarda bile asl, kkl, ger ek olana ynelme sanki bir sabit fikir gibi aklm t. Ben ki airim, hayal-i tazedir benden murad di yordum. iiri, estetik deeri bakmndan toplum olaylarnn stnde, bir eitim olaynn akn birimi sayyor; buna mukabil toplum olaylarna bakarken ilekliinden istifade edebileceimiz zsuyun iirde bulunduunu kabul ediyordum. Politik tavrda da en son yarann ilk elde tannmas ve hibir mazere tin bu niha yaran sfra irca etmemesi dncesindeydim. zerinde durduum kayman kesafetini bunlar oluturuyordu. Bana gre ok bykt ka zancm, ama daha o gnden biliyordum ki bu kazan cn tedavle girmesi imknszd. O kadar ki insanlann neden iire varmada yaya kaldklann, siyasi ka rarlarda felketi mucib ynlere sevkedilebildiklerini kendime gre aklaym da ortalkta dolaan anla ylardan olabildiince farklyd. Bu yzden kimseye syleyemiyordum. Bir ka syleme teebbsm ilk tepkinin ne kadar anlalmaz konutuumu bana hatrlatmasyla akim kalmt. Btn bu berbat ileri yapanlar, yani sosyalist gerekilik yaftas altnda hi bir derinlii olmayan truismi terennm edenler veya burjuva obscurantismini iirdir diye ortaya srenler; maraz ikti dar heveslerini sosyalistlik kyafetine brndrmeye alanlar her yaptklanm Allah karsnda yaptklann bilmeyenlerdi. Bunlar arasnda en iyileri, fiillerini tarihin yargsna brakanlard ki bana gre

tarih de bugn nasl tasavvurlarmzdan etkilenerek tanmlanan bir eyse, yarn da yle olacakt. Dolay syla tarih nnde hesap verme duygusu kkl, asl, gerek olamazd. Her eyi gren, bilen kendimizi kandrsak bile Onu kandramayacamz kavrad mz Allah nnde ilerimizi grdmz hesaba katmaktan daha salam bir yol tutamazdk. Baka larn oyuna getirmek suretiyle baanlan, bakalar nn oyuna geldii varsaylarak kurulan her i, zn de pein bir rme banndnyordu. Bunu ben en iyi ve en kolay iir alannda anlamtm. air olarak, is tesem bakalarnn zevk dzeyini, bilin dzeyini, bilgilenme imknlarn veri kabul ederek bir eyler yazar ve / veya szn akrobasisini yapardm. iirle uraan herkes bu meslein gz bacla ne kadar elverili olduunu bilir. Halis iire varma istek ve iradesi aire kalm bir ey. yilik yap denize at, balk bilmezse halik bilir sznn en ok karl n bulduu alan iir alandr. stelik yalnz Trki ye'de deil, dnyann her yerinde iire verilen eme in ksa vadede yarara dnmedii, hele airine g rnr hibir kullanm imkn salamad besbelli. Politik arenada sadk ve doru izgiyi takip etmenin sonucu iirden de verimsiz. nsanlar gnbirlik karlaryla ok kolay avutulabiliyorlar. Byle olmasa bile siyaset, kaba gcn son sz en kolay syleye bildii bir alan. rksz, rtc olmayan ve in sanlarn eksilmeyen bir yaran srekli olarak elde edebilecekleri ilere balanmak, insann iinde her trl dalgalanmadan etkilenmeyecek bir mutlak bu lunduu inancn tamasyla mmkn. Vakit geirmeden belirtmem doru olur ki bu

70

al-verii yoktu. Yahut bilin dzeyinde benim bu nu algladm vaki deildi. Belki ocukluumun zi hin ikliminden szan bir eyler olabilirdi, ama bunu rahatlkla reddedecek soukkanllk sahibi olduu mu sanyor veya sanmak istiyordum. Bir ii doru yaparsam gelecekte bunun mkfatn grrm ve ya tersi olurste cezalandrlrm gibi bir dnceye yaknlk duyuyor deildim. Hele lmden sonraki hayat zihnimden ok uzak bir kavramd. Tam tersi ne lmden nceki hayata verdiim nem yaadkla rmda, yaptklarmda, hissettiklerimde, zledikle rimde gerek, sahici ve sarslmaz bir taraf aramaya zorluyordu beni. Bunun taraftarln (partizanl n) yapmak hayatm batan baa doldurmaya yete cek zenginlikteydi. Nasl sosyalist adn tayan bir toplumun mutlaka sosyalist olmayabileceini, ben sosyalistim diyen adam mutlaka sosyalisttir diye kabul etme zorunluluum olmadn, hatt sosya list grnl olmann, sosyalizan grnen faaliyet lerde bulunmann buna yetmeyeceini dnyor sam; sras dklnce altndan mankafalk veya ri ya srtan iire de gerekten iirmi gibi bakamazdm. Bakalar neyse ama ben kendi abam bir al datmaca uruna harcamamalydm. iirde de politik ynelilerimde de sahicilik araym dorudan do ruya niha gerekliin olmakla her eyin stnde yer tutan (dllendiren, cezalandran deil) Allah'n varlndan g alyordu. Bu inan bir bakma slm ncesi Araplarn deus otiosus una inanmak gibi bir eydi. Benim masalmn sosyalist veya komnist unsu ru ancak 27 Mays 1960 sonrasnda Trkiyede gen dnceli insanlarn ok ynl yurtsever atlmlan alc gzle yeniden deerlendirilebilirse bariz bir

71

ekilde anlalabilinir. ok ynl diyorum, nk Trkiye'nin yeni ve kkl deiiklikler getirecek reorganizasyonunu neren sadece sosyalistler deildi. Yaanan zelil durumun msebbibi olmadna ina nan herkes, toplum karsnda sululuk duygusu ta mayan ve daha iyisi iin sorumluluk yklenebile ceini dnen herkes Trkiye'de gerilik zincirini krmann gereine inanyordu. Bu eilimi kuvvetle da vuran insanlar arasnda cidd program farklar yoktu. Aslnda pek program da yoktu ya! htiya, zlem, irade vard. Gelecei kurma tutkusuna sarl m insanlarn neden sosyalist veya komnist olan lar (yle grnenleri) bana ulaabildiler ve neden lkc denilen, eriat denilen insanlann arlan bana ekici gelmedi ? Bu sorunun cevabn mah has artlar cevaplamtr diyenler kabilir. Ama o gnlerin benim iin olabildiince etkiye ak gnler olduunu ok iyi hatrlyorum. Hi kimse aklm el mek, beni sol grlere ikna etmek iin aba gster medi. Beni bir zehirleyen (!) olmad. lk ynelilerim balar balamaz ise aksi istikamette uyan ve tehdit niteliinde bir ok tepki grdm yaknmdan, uza mdan. Buna ramen hakl bulduum, gerekli say dm taraf tutmaktan geri durmadm. Tarafm tuttuktan sonra da mtereddit ve tutuk davranma dm. Bana hakl grnen taraf, szn ak ak sy leyen ve ok daha nemlisi ne sylediini bilen taraf t. Benim yetime dnemimde lkcler ve eriat lar kendi tezleri bakmndan olduka bulank bir ko numda idiler. Dnyada tuttuu yeri anlamak ve na sl bir yer tutulmas gerektiini bulmak isteyen bir gence ekici gelecek dilden mahrum idiler. Ben te miz havaya kmak istiyorum, onlar bana souk al

72

gnlndan bahsediyorlar. Ben iki ayam zerinde durmann erefini ele geirmeye abalyorum, insa nn kendi ayaklarna gvenerek yrmesine hay ranlk duyuyorum, ama onlarn byle meseleleri tanma aamasna gelmediklerini farkediyorum. Genliimde saclar hep kmsedim. Bana gre onlar herhangi bir dnceleri olduu iin deil, d nmekten korktuklar iin bir mevzi tutmulard. Veya (bu nokta hep nemini korumutur) kendileri ni kendilerinden her bakmdan byk saydklar in sanlar gznde mut, ie yarar klma gayreti idi sa cl besleyen. Soran, soruturan, itiraz eden ve ge rektii yerde bakaldran bir insann (bir gencin) ge leceini rizikoya soktuunu her aptal anlayabilirdi. Btn yasaklann insanlar o yasaklan ineme ye doru kkrtt sylenir. Belki ilk genlik yllanmda byle bir cazibenin etkisini zerimde hisset tim. Ama beni komnizm ynnde cezbeden asl et ken, bu yolla daha bilgili, daha geni ufuklu, zevki daha gelimi ve hatt daha ahlkl bir insan olabi leceimin iaretlerini grm olmamd. Diyebilirim ki sosyalistlerin ktleyici, karalayc, sulayc bir slpla kullandklan mutlu aznlk szn kendi iimde ters evirmitim. Bana gre mutlu aznlk iyi eyleri seven, ancak iyi eyleri sadece iyi olmalan yznden sevebilen kiilerden oluabilirdi. Kadiri nas itaatsizliim ve tevars edilmemi asaletim beni byle bir aznln iinde yer almaya deta zorluyor du. rencilik yllanmda sosyalist grlere rabet etmeyen yatlanma baktmda grdm manzara kasvetli ve bayayd. Byk ounluk iinde bulun duktan aleldelikten hi rahatsz olmayan, at gz lkleriyle (kendi llerinde) ilerlerken gnn gn eden kimselerdi. Yatlanm arasnda baz Trkler

73

ve baz mslmanlar yok deildi. Zaman zaman ara mzda geen tartmalarda gryordum ki onlar iyi lerini asla tercihe ayan ekle sokamyorlar, ama ancak sosyalistlerin iyelerinden kendilerinde de bulunduu yolunda bir savunma yapabiliyorlard. O halde sosyalizme kt sfat nasl yaktrlyor du ? Bunu yapmann tek yolu, sosyalizmin ve kom nizmin yerleik kurumlan ykt veya ykaca iddi asn ileri srmekten geiyordu. Savunulmak iste nen yerleik kurumlann gerekten ayakta durup durmad aratrmasna, sorgulamasna girecek olursanz tartma bitiyor, yumruklar sklyordu. Yumruunu sosyalistlere kar skanlar sadece trkler veya eriatlar deildi. Sosyalist olmayan sol bu konuda dierlerinden bir adm ilerideydi doru su: Ben Atatrk'e laf syletmem tehditi, Bunun katli vaciptir hkmnden ok daha reeldi(dir). Bundan yirmibe-otuz yl nce Trkiye'de baz insanlara sosyalist ve komnist denmesi, byle bir adlandrmay o insanlann da kendilerine uygun saymalan, zerinde dnlmesi gereken bir husustur. Bana yle grnyor ki bugn dahi byle bir adlan drmann gereklii zerinde dnmek zorunludur. Eer komnistlii kendine yaktran kimse Trkiye zerinde karlan bulunan bir siyasi gcn temsilci si, ajan, casusu deilse, nedir ? Bu soruyu sormakla allm bir karalamaya katldm ifade etme du rumunda kalmak istemem. Benim kendi maceramn da esintisi yardmyla zihnimde akla kavutur ma gayreti gsterdiim husus udur: Sosyalizmin, komnizmin, marksizmin Trkiye'de mekn tutabi lecei bir toplumsal unsur, yaayan bir toplumsal deer var mdr? Yoksa sosyalistlik (btn var yantlaryla) Trkiye'de budist olmak gibi srrealist

74

olmak gibi bireyin kendi dnyasnda kapal kalan semeleri ilgilendirdii iin hibir toplumsal arla sahip olmadan varln srdren bir dnce tarz mal m, yoksa glp gemeli mi ? Sosyalizmin bir toplumda gerek bir temele sa hip olup olmad sorusuna bizzat sosyalistlerin ve recekleri cevap, o toplumda retim glerinin geli me seviyesiyle balantl olacaktr. Yani sosyalistler sanayilemenin belli bir ortalamann stne kt toplumlarda sanayi.iilerinin mevcudiyetiyle birlik te kendi varlk artlarnn da doduunu kabul ederler. i simlinin nitelii ve gelecei meselesi g nmz sanayi-tesi toplumlannda yeni teorik belir lemeleri zorunlu kld gibi teknolojik donatm ba kmndan izleyici veya gdlen lke durumunda bu lunan toplumlar da son derece girift bir hale girmi tir. Trk sosyalistlerinin kapanmayan yaras da budur. Sosyalist propagandann yaygnlk imknna sahip olduu dnemde ii snfnn nicelii, kantitesi byk bir dert idi; iilerin saysnda sosyalistleri tatmin edebilecek oranda bir art gzlemlendiinde ise iilerin nitelii, kalitesi byyen bir dert haline geldi. Dolaysyla Trkiyede sosyalistim diyen her kes kendini ancak dnya sistemi iinde Trkiye'nin yerine ilikin baz tezlerle aklama mecburiyetini otuz yl nce nasl duymusa bugn de duymaktadr. Trkiye'de sosyalist olmann, sosyalistlie yakr bir gerekesini bulmak mmkn deildir. Ancak her lkede bu gibi insanlar vardr diyerek onlara maze ret salanabilir ki bu durum onlan Yehova ahitleri'nin sahip olduklar konuma benzer bir konumda bulunmaktan kurtaramaz. Bat Avrupa lkelerinde gerek dinle ilgili tutumlar yznden, gerekse mes

75

leki yerleri gerei olarak gemii bir ka yzyl geri lere uzanan muhafazakr, liberal, sosyalist, kom nist aileler vardr. Trkiye bu bakmdan Yunanistan kadar bile belirgin izgilere sahip deildir. Yani Tr kiye'de herhangi bir sosyalistin yeri bir toplumsal s nf iinde bulunamayaca gibi aile iinde de buluna mayacaktr. Sosyalistler din ve mezhep farklarna, etnik zelliklere yaslanma zorunluluunu kendi mevcudiyetlerine tek dayanak yapabilmektedirler. Bunun vard sonu da marksizmin dayand te mellerin grmezlikten gelinerek, insanlarn kars na sosyalist maskeli birok taassubun kmasdr. Gereki bir gzlem, bir toplumda sosyalistlerin temel atabilmelerinin sadece ii snfnn sayca okluuyla veya retim glerinin gelikinlik dere cesiyle balantl olmayp o toplumun siyasi rgt lenmesiyle dini rgtlenmesi arasndaki ilikiye ok ey borlu olduunu bize gsterir. Devletle kilisenin kaynat Ortodoks Rusya'da komnistler, brokra tik bir rgtlenme tarzn yrrle sokabilmiler dir. Protestanln zafer kazand Germanik lke lerde komnistlerin rgtlenmeleri demokratiktir. Katolik lkeler ise komnist partileri kilisenin alter natifi saylabilecek bir rgtlenme tarzn elde etme yi baarmlardr. Ksacas hristiyan toplumlarda komnist hareket, kiliseye bir cevap mahiyetindedir ve kilisenin negatifi kalarak da olsa o toplumsal ya pnn zelliine intibak etmek zorunluluuyla yzyze gelmitir. Hristiyanlkla ilgisi olmayan in'de ise bir sre hkmran olan siyasi sistem sosyalizm veya komnizm deil, Taoizm'le tuhaf bir akrabal bulunan Maoizm idi. Bu sistemin nitelii de ileyi tarz da Avrupada ayn ad tayan sistemle uzlaamaz farklar tayordu.

76

Trkiye de sosyalist veya komnist grl bir kimsenin meselenin bu ynyle ilgilenip, kendi var ln aklama gayesiyle zihnini yormasna uzun za man gerek olmamtr. nk hi zerinde konuul masa da bir sosyalistin kendine temel olarak devleti ald, Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasn mm kn klan sosyal ve kltrel deimeleri, deimez veriler sayd kesin ve bedih idi. Sosyalistler ara snda blnmeyi mmkn klan dnceler her iki tarafn kendini devletin garantrl altnda hisset melerinden, kendilerini devlet karsnda hakl tezle donanm saymalarndan g alyordu. Bir taraf milli ordu iann kendine bayrak edinirken, kar taraf 1961 Anayasas ve bu Anayasa ile getirilen hu kuk kuramlarn meruiyetinin teminat saymakta idi. Akas bir sosyalist ancak kemalizmin baar lan zerine bina edebilecei eylemlerle yol alma g c gsterebileceini bilmezlik edemezdi. Trkiye'nin artk mslman bir toplum olarak nitelendirilemeyecei ise kemalizmin temel kaziyesi idi. Kendine devletten baka melce bulamayan bir sosyalist akmn gelecei ne olacakt ? 1968'de ekoslavakya'nn Varova Pakt yeleri etiketi altnda Sovyet Rusya tarafndan igali yznden Trk sos yalistlerinin yzyze kaldklar durum bu sorunun dolayl cevabn iinde tamtr. Geri bu olay igalden yana olanlar, igale kar kanlar eklinde belirgin bir blnme dourmad Trkiye'de. nk sosyalist teorinin Trk aydnlan mktesebatndaki dzeyi byle bir tartmay yrtebilecek kadar yk sek deildi. Aynca sosyalist aydnlar u veya bu ynde davranmaya zorlayacak bir tekilt basks da szkonusu deildi. Buna mukabil 1968 bahanndan balayarak renci olaylan hzn artrm, bunlar

77

yalnzca niversite evresinde kalmayan, btn l kede zaman zaman sa-sol atmas olarak, zaman zaman da sol-sol atmas olarak etkisini duyuran olaylar haline gelmitir. Bu olaylarn lke apnda bir hareketlilii mmkn klmas, onlann sadece bi rer genlik ve renci olay nitelii iinde skp kal mas gerekliini deitirmemitir. Deien ey, te peden inmecilii seenlerin bu renci-aydm sosya lizmi iinde fiil bir stnle sahip olmalan ve TP iinde daha ok mttefik bulabilmeleridir. ekoslo vakya'nn igaline kar kanlar, artk sosyalist kal mama tehlikesi iine dtklerini hissettiler deta. M.A. Aybar aleyhine yrtlen hareket, Trkiye'de btn dnyadaki deneylere benzemeyen bir sosya lizm giriiminin, sosyalizmin bizatihi kendisinin de vazgeilebilir olduu noktasnda gtrebilecei kor kusu ve telayla yrtld. Srtnda yumurta kfe si olmayan aydnlar sadece herhangi bir insan gibi satn alnr trden yaratklar deildi, ok daha va him sonular douran bir zellikleri vard aydnla rn: Onlar kendi aydn niteliklerinin tehlikeye girdi i yerde, yaftalarn, statlerini koruyabilmek iin emek verdikleri nice eyi terkedebilen kimselerdi. Grne gre ben de onlardan biriydim. Byle biri olmaktan kurtulmann yolu var myd ? 1969 sonbaharnda askerden dndmde sos yal evre bakmndan ok deiik bir ortam iinde buldum kendimi. Sosyalistlerin arasna katlan yeni ehrelerin saysnda byk bir art vard. Bunlarn bir ksm, daha iki yl nce gel u iin ucundan tut denildiinde yan izen kimselerdi. Ama bugn man galda toz brakmyorlar, oradan oraya kouturuyor lard. Onlardan rendim ki meer ben bir oport nist imiim! Neden ? nk onlann sosyalist diye

78

bilinirlerse canlarnn yanacan, gelecekteki meslek baarlarnn gme gideceini dndkleri zamanlarda Trkiye'de bu alanda ne yaplabilirse yaplmaldr diyerek ortaya atlanlardan biriydim. Peki, benden nce, benimle birlikte ortaya atlanlar neredeydi ? Onlan da dierlerinden ayrdetmek g leir olmutu. Herkes birbirine kar gergin. Herkes dierinin ne kadar hain olduunu dnmeden ede miyor. Herkes (bacak kadar ocuklar bile) kariyerizmin batanda rpnrken yanbanda boulan ben zerini baklama firsatm karmamaya alyor. Neydi onlan bu derecede pervasz, gz kara ve takn klan ? Tepeden inmecilerin kulana birileri devrim yakn diye fsldamt, bu bir. kincisi, Trkiye'nin kendine zg ve gerek meselelerini tar tmas pek ok konuda mill mutabakat getirebi lirdi. Byle bir uzlamann ortaya kmamas iin ise hr gr gerekliydi. Grdm kadaryla solculuk, sacln dman kardei haline gelmiti: Solcu ta rikatlar domutu. Genler dnmek, tartp bi mek ve karar vermek gibi yorucu ilerden kendile rini uzak tutuyor, bunun yerine bedenlerini yormay ve bylelikle dikkat ekmeyi uygun buluyorlard. Ar tk solculuun da gelecek vaadeden, kra dnebi lir taraf olduundan, kendisinin de ie yaradn bililerine ispat etme yanmdayd. Ama bunun ya nnda akl almaz bir zevksizlik, ucuzluk, anlaysz lk furyas balamt ki bu durum beni Lunaarski nerede ? sorusuna gtryordu. 1967'de gllerin bin yllk mezar bendedir di ye yazmtm, 1970de yazdm ise tez kzaran.gl lerden kendini sakn idi. Gnlk hayatn derinlik ten mahrum ve lemle gelen dn bayram anla y iinde akna duyduu tepkiden tr bir siyasi

79

balanmay seen birinin, bu siyasi balanma para lelinde doan olaylarn alabildiince yzeysellemesi karsnda duyaca doal tepki, mihveri arama ko nusundaki srarn srdrmek olabilirdi. Nitekim de yle oldu. Karmakark olaylar sadece budalalarn payna den bir ifrazat sayyordum. Benim iin bir baka direni dnemi balamt. lerin asln me rak edenlerin, meselelerin zne varmak isteyenle rin ilgileri neye ynelmiti ? Cebimdeki adreslerden umut kalmamt gerekten. nce sosyalist, sonra marksist olmann bana salad byk imkndan yararlanarak sradan bir insan ylgnla, ksknle ve bunalma srkle yecek artlarda kendi bama sava srdrdm. ii rin salam bir kalkan olduunu o gnlerde daha iyi anladm. Neydi byk imknlarm ? Sosyalist olmak bana yurtseverlii, yani topra ve insanyla kendi lkemin benimseniini getirmiti. Kendi lkemde tehlikede olmamak, kendi lkemi tehlikeye atma mak fikri belli bir psikolojik rahatlk salyordu ba na. Bunun tesinde doru eylerin ancak kendimize ait bir kltrel donatm sayesinde yaplabileceini kafama iyice yerletirdiimden elverili aralar bu labilmek iin aba harcyordum. Mesel, devrimci bir grubun toplantlarna katlma teklifini, cumarte si gnleri Farsa dersine gitmek zorunda olduum dan reddedebilecek gvene sahiptim. Gven diyo rum, nk evremdekiler semeresini uzun vadede verebilecek kkl giriimler yerine o gn kendi dev rimci prestijlerini artracak davranlar seiyorlar d. Aksini yapmak iin kiinin kendi sosyalistliine ve marksist formasyonuna salam bir gven duyma s gerekti.

80

trl dogmatizme kar durabilecek aratrclkla, yenilie ak olmakla balantlyd. Geri iinde ya admz toplum aydnlanma denilen zihin akl evresini yaam deildi, ama bu benim bu ynde adm atmama engel tekil etmeyebilirdi. Aydnlan mann klc, benim gibilerin kendine yol amada kullanacaklar temel aralardan biri olmadka, ger ekten aydnlanmay yaam toplumlarda bile asl fonksiyonunu yerine getirememiti. Kald ki sr psikolojisine kendini kaptrmada zel bir yeri olan Trkiye'de byle giriimlere duyulan ihtiya bir ba ka lkeden daha fazladr. Ne var ki marksist olma nn insana salad hareket serbestisi ikili karakte re sahipti. Bir yanyla hi bir mistifikasyona yz vermeden gzpek bir aratrma, olaylarn ardnda yatan gerek sebebi aratrma abas ve aralksz, srekli bilgilenme srecine bel balamann stnl n seiyordunuz; dier yandan ise edindikleriniz le kendinize gelecein dnyasn kurmak iin bir yol iziyordunuz. te bu ikinci tarafa geince mesele bsbtn atallayordu. Acaba bir yanda elde ettik lerinizi dier yanda harcamak zorunda mydnz ? Mistifikasyondan salim kalma titizlii yeni bir mis tifikasyona hizmet etsin diye mi gsterilmiti ? 1852'de Weydemeyer'e yazd bir mektupta Karl Marx, modern toplumlardaki snflarn ne var ln ne de aralarndaki mcadeleyi kefetme erefi nin kendisine ait olmadn sylyordu. Thierry ve Guizot gibi tarihiler (Marx onlara baz burjuva ta rihileri diyor) snf mcadelesinin kaynan ve ta rihi geliimini tasvir etmiler ve Ricardo gibi iktisat lar (Marxm nitelemesi yine baz burjuva iktisat lardr) snflarn iktisadi anatomisini akla ka vuturmulardr. Benim katkm diyor Marx,

81

unlar ispat etmekten ibarettir: (1) snflarn varl retimin gelimesindeki belirli tarih evrelerle s nrldr; (2) snf mcadelesi ister istemez proletarya diktatrlne gtrr; (3) bu diktatrlk btn s nflarn ilgasna, snfsz bir topluma gei dnemi ni tesis eder. Bu bilgileri Marx'in azndan almak benim iin artc olmutur. nk marksizmde bana ekici gelen topluma bak tarz ve insanlk ta rihini yorumlay zelliiydi. Meer bunlar marksizmin tekelinde tuttuu bilgiler deilmi, birok baka bilgiyi (kimbilir ok daha ilgin ve aydnlatc olanla rn) Marx'i ve marksistleri okuyup getikten sonra edinmek daha salkl bir yolmu. Dolaysyla marksizmin de bir rn olduu Bat kltrne daha bir alc gzle bakma zorunluluu douyordu.
in garip taraf Marx'in sunduu haliyle marksizmi elde tutmak, bir dnya gr olarak marksizmi iktisab etmek gleiyordu. nk toplumlann snfl olduunu ve bu snflarn atma iinde oldu unu kabul etmeniz sizi marksistler arasna dahil etmeye yetmeyecektir. Snflarn iktisadi anatomisi konusundaki bilgileriniz de burjuva kalmaya en gel deil. Marx zel olarak sizden unlar kabul et menizi istiyor: (1) nsanlk Adn cennetinden (garden of Eden) kovulmutur; (2) nsanlar arasndan yal nzca deer yaratanlar (salih amel ileyenler) ka zanl kacaktr; (3) Cennete dn vardr. Eer uzak veya yakn bir dnya cenneti tasarnz yoksa Marx'in katksndan nasibinizi almanz yine mm kndr, ama sradan bir ansiklopedi maddesi evre sinde. Ancak messianic arya kulak vermiseniz sizi marksist sayabiliriz, iin garibi, bu sev dveti ksmen Hess'te ksmen de Babeuf te, Buonarroti'de, Blanqui'de bulmak mmknd. imdi benim

82

nme iki mesele birbirleriyle kaynam halde k yordu: Bat kltrn doru alglamak iin hristiyan zihin yapsn iyi tanma zorunluluu apakt. Hristiyanla alternatif olarak sunabileceimiz marksizm de dnyevilemi bir ilhiyat katk diye sunuyorsa olay yerli yerine oturtmamz ve hristiyan olduumuzu kabul etmemiz gerekmez miydi ? Adeste fideles! Hristiyanlk, Batl olmayan bir sosyalistin g znde Baba-Oul-Ruh-l Kuds lemesindeki ab ra ka dabrann tesinde, tarih boyunca yaad rmenin, kan dkcln, tefesshn tesinde bir anlama sahipti. Batl olmayan milletlerin boyundu ruk altna alnmasnda, ruhen zavalllatnlmasmda, deerlerinin yamalanmasnda militan bir ideo loji anlam tayordu Hristiyanlk. Marx doulu kavimlerin zgnln savunan bir dnr hi de ildi oysa. Onlann da modernleme aamas geir dikten sonra Batl kavimlerle ayn kaderi payla malarn ngryordu. Proletaryann zaferi bir ihkak- hak mcadelesi sonucunda, yeni sosyal ve eko nomik artlarn en gl snf olmas sebebiyle elde edilecekti. Darwin'in doa bilimleri alannda yapt neyse, Marx onu'sosyal bilimler alannda yaptna inanyordu. yi ama neydi Darwinin yapt ? Dar win'in yapt, ekonomik baar uruna yrtl mekte olan mcadeleyi yzn doaya dnerek ay nen okumaktan ibaretti. Malthus'un grlerini o ve A.R. Wallace, eletirmeksizin ve Malthus'un yap t kesin genellemelerin kantn aramadan kabul lendiler. Bylece Darwin hayatta kalma olgusuyla biyolojik gelime olgusunu birbirine kartrd; ha yatta kalabilmek iin bireysel yapabilirlik ve yeter lik dnda bir ok baka artlar gerekirdi. Bir yanda

83

uyum salama dier yanda daha iyi olana dnme vard; bir yanda uyarlama (adaptasyon)'dier yanda fiziksel atlm vard. Darwin bunlar birbirine kar trd. Ksaca, ada insann kendi cinsine kar gs terdii insanlk d tutumu, yaanmakta olan sre cin btnn tabiatn zerine ilitirmek suretiyle hakllatrd.

Darwin'in benimsenen yaygn etkisinin srr burada gizlidir: Onun doal seme teorisi endstriyalizmin acmaszln takdis etti ve endstriyalizmi izleyen emperyalizme taze kan pompaland. Var olmak iin mcadele kavramn vurgulamann yardmlama faktrn unutturduu nemsenmedi, trler arasnda mcadele deil de ibirlii bulundu unun hayatn dayanaklarndan biri olduu gere inin gzden uzak tutulduu nemsenmedi, yiyecei ni paylaarak yaama tarznn yamaclk kadar es ki olduu nemsenmedi (...) Bylece Darwin, bir bi yolojisi olarak deil, bir mitolojisi olarak zafere ulat: Snfn, ulusun, rkn hak iddia ediine kut sal bir bilimsel dogmann desteini salad. (Le wis Mumford, The Condition of Man, London, 1994. pp. 349-50).
Bat dncesi nerede sarsc ve parlak sonula ra varmsa, bu sonulardan yararlanmay mmkn klacak yumuakl terketmeye yneliyordu. D ncenin sertlemesi, katlamas demek bizi o d nceye -gtren yollarn tahrib edilmesi demekti. Daha da kts bahis konusu dnceyi daha ileri de amak, bunu yaparken de insanlarn iyilemesini temin artlarn korumak zor, bazan imknsz olu yordu. iyileme toplumun olduu kadar bireyin, d pedz kii olarak kendimizin meselesiydi. Bu konu da 60'l yllarn bandan beri ilgimizi eken psika-

84

naliz nemli bir yer igal ediyordu. Bat Avrupada psikanaliz ile marksizm aras ilikiler daha sk ele alnr olmutu. En azndan Sartre bu alann en bili nen savunucularndand. Kendi payma ben psika nalizin marksizm yannda gl bir teori olarak be lirlemesinin siyasi mcadeleye engeller karaca ve devrimcileri ak seik dncelerde karar kl mada zorluklara sokaca grndeydim, nceleri. Fakat 1964 ylnda yazdm (...) yrtsn plerimi pasl tenekeler, soyunup org alaym msrann Freud'un yazdklar arasnda bir yorumuna rastlaynca psikanalize bakm deiti. Freud'un yazdna gre ryada plak olarak piyano almak obje olmakszn bir cinsel doyum isteinin belirtisiydi. Pes dorusu! Tam isabet! Geri ben msramn imgesine ryada ulamamtm ama iir, uyankken rya grmek de il mi ? Bandan beri benimsediim, bilgilenmeden korkmak ilkesi, psikanalize yaklarken de deerini koruyabildi bir ok adan. nsanla ilgili ne kadar ok alan aydnlatlabilirse o kadar iyi olacakt ve bu tek tek insan olarak hepimizin topluca, bir grup iinde, bir siyasi birlik iinde rgtlenmi toplum olarak hepimizin iyilemesi bakmndan hibir ma zeretle elden karlmamas gereken, feda edilmeme si gereken bir zenginlikti. Trkiyede sol mcadele, renmeye ak ynyle ne kadar olumlu bir grevi yerine getiren hareketliliin temsilcisi olmusa, her rendiini ksa srede mutlaklatran ve bildii ka darnn btn kaplan aabilecek bir anahtar oldu unu varsayan tavryla da bilginin stn rten bir olumsuzluun sembol haline gelmiti. Hele u Mill Demokratik Devrim rtkanlan, daha elemanter bilgilerden mahrum olduklan her yazdklarnda

85

aka srtt halde nasl da hakimne etvar ile or talkta dolayorlard! Toplum sorunlarna dorudan bir zm nermese bile psikanalizin dnen in sanlar katnda zihnin ilek tutulmas ve her trl dnce taassubunun zayflamasnda bir rol yk leneceini kabul ediyordum. nk psikanaliz ge nellemeler yapsa bile esas itibariyle tek tek vakala rn ele alnmasyla (case study) ilerleyen bir bilgilen me disipliniydi. Tek tek olaylar da onu inceleyenleri meselenin her ynyle bakabilecek genilie gtrse gerekti. Ama bize psikanalizin neden yalnzca Freud ambalaj iinde sunulduunu dorusu hi merak et memitim. Bir baka psikanaliz stadnn, Jung'un tankl bu konuda yeterli aklamay sunacakt:

Freud,'un u szleri bana nasl syledii haf zamda canldr, 'Sevgili Jung, cinsel teoriyi asla terk etmeyeceine sz ver bana. Her eyin en asl budur. Anlyorsun ya, onu dogma haline getirmeliyiz, yklmaz bir siperBunlar byk bir heyecanla sy ledi, bir baba edasyla devam etti: 'Ve bana u tek eyi sz ver, sevgili olum: Her pazar kiliseye gide ceksin'. Biraz hayretle sordum: 'Bu siper neye kar ?' Soruma yle cevap verdi, 'amurun akntsna kar' -ve burada bir an tereddt etti, sonra ekledi, 'okltizm (*) amurunun'. Hereyden nce 'siper ve 'dogma' kelimesi beni tellandrd, zira dogma, inancn tartlmaz bir ikrar demekti, eer insann amac pheleri bir kerede ve sonuna kadar bastr mak ise dogma ihdas edilirdi. (...) Freud'un 'okltizm'le kastettii ey aslnda psyche hakknda felse fenin ve dinin rendii her eydi, buna belirmekte olan ada parapsikoloji bilimi de dahildi. (C.G.
(*) Occultism: Doa st glerin bulunduuna, bunlann insan de netimi altna alnabileceine inanma veya bu alanda alma.

86

Jung, Memories, Dreams, Reflections, Glasgow, 1967). Bn bilgiye bir alm, bir genileme ve ren diklerimle dnya zerindeki varlm anlamlan drma imkn olduu iin rabet ediyorum. Fakat bilgi olarak karma kan dnya grleri nce yeni bir ufuk gibi grndkleri halde, sonradan sadece kendi kanallarnda seyretmek artyla yararlanla cak bilgiler sunduklarn itiraf eden diktatrler hali ne dnyorlard. Oysa benim birinci derecede nemsediim herhangi bir dnya grnn bayra nn ykseltilmesi deil, kendime, birlikte yaad m insanlara ve mmknse btn insanla iyile tirme getirecek bilgilere varmak, bu bilgileri geerli klan dnme yollarm ak tutmakt. ite, 12 Mart 1971 muhtrasyla gelen asker mdahale benim zihnimin byle meselelerle, bunla ra benzeyen ve benzemeyen birok meseleyle r.egul olduu bir zamanda vuku buldu. Yirmialt yl yaa mtm. Daha gen yalarmdan itibaren dnr dm ki bir air, iir izgisinin ana hatlarn yirmialt yana kadar izmek zorundadr. Bu inancmn da yanan, kaynan hi bilmiyorum. iire yirmialt yandan sonra balanlmaz. Bu yaa kadar airlii otantik yanyla, aync vasflaryla, ortaya koyduu iirin gcyle belirginlik kazanmam kimseler artk bir daha iire zg canl ve canlandrc nitelikleri kazanamazlar. Yirmialt yatan sonra air olunmaz. Olduu sanlanlar varsa onlann nasl zden mah rum birer gsteri sergilediklerini ancak iire bes lenmek niyetiyle yaklaanlar veya iirle beslenmeye elverili bir bnyeye sahip olanlar kolayca anlayabi lir. Octavia Paz'n dedii dorudur, burjuvalarn bnyesi iirin sindirimi iin elverili deildir. Ksa

87

cas, air olarak ne yapabilecek idiysem, yirmialt yama kadar bunun btn belirtilerini ortaya koymu olmalydm. Ben bu airdim ite. iirim beni bir yere getirmiti, ben iirimi bir yere getirmitim. Bundan sonras, kurulmu bu iirin oalmas ya da air olark benim neyin szcs olduumun rneklendirilmesiyle ilgiliydi. imdi lmcl bir tehlike bekliyordu beni. Bir ok airin belli bir yatan sonra bana gelen eydi bu: Kendini tekrar etmek. Yani snrlan, snr talan baka insanlarca da farkedilmi ve belki de zm lenmi bir duyarl yeniden, tekrar tekrar retmek. Szkonusu tehlikenin de bu tehlikeyi savuturma nn yolunun da dnceden getii benim iin belli. Dnce asl mahiyeti bakmndan beni daha ok il gilendirir hale gelmiti. Dnya grlerinin ereve si iinde karma kan dncelerin, o dncelerle tanmann ilk heyecan getikten hemen sonra bas kc birer inzibat roln stlendiklerini anlamtm. Demek ki dnlm olan ve dnlm olmaklyla evrimini tamamlam dnceler deildi beni ve iirimi besleyen. Daha nceden, bakalan tarafn dan dnlm hususlarn hayatmza nasl bir yn vermesi gerektii yolunda dnmek, z itiba riyle dnmek deil, nihayet bir zihin ilemini y rrle koymakt. Dnlm eylerin u anda ha yatmzda nasl bir yer sahibi olduu zerinde d nmek ise bir ncekinden bir ka gmlek daha s tn idiyse de yeterli saylmazd. Benim iin tatmin edici nitelik, dnme imknn kullanabiliyor olma da yatyordu. Nasl dnleceini bilmeyi gze al malydm. Daha nceleri, yani 1964 ylnda dnce sistemleri karsnda iirin zgrln savunur

88

ken, dnce olarak tandm alan daha ok teorile ri kapsyordu. Bunlarn bilimsel teoriler olmas da art deildi. Tutarll gzetilerek dil iinde vcut bulmu btnlerdi bunlar. Bylesi bir anlay iinde dnya grlerinin dayandklar teorileri hesaba ka tan, onlarla nasl al-verite bulunduunu irdeleyip soruturan bir iiri yazlabilir saymtm. 1971 yln da dnebilmek mmkn m ?ile yoluma devam etmek istiyordum. Byle yaparsam kendimi tekrar etmekten salim kalabileceimi ve bandan beri ti tizlikle korumaya altm iirin ve dncenin canll olayn srdrebileceimi kabul ediyordum. 12 Mart 1971 mdahalesiyle gelen yeni dnem benim dnme merdivenimde ykselmeme, aclar pahasna da olsa, yardmc olabilecek bir ortam sa lad. Yaayanlar hatrlayacaktr ki o gnler, bir as keri rejimin sk disiplinini gnlk hayat iinde his settiren zamanlar deildi. Muhtra verildiinde baz sosyalizan, ilerici (!) evreler askeri mdahaleye des tek olabilecek beyanlarda bulundular. rencilerin yaygn rgt Dev-Gen ve Trkiye retmenler Sendikas bunlar arasndayd. Askeri mdahaleye iyi gzle bakmayacak olan taraf da kendini szde ortodoksisiyle ylesine kskvrak balamt ki demok rasi hakknda bile syleyecek sz bulunup bulun madn tartabilecek durumda deildi. Ksacas si yasi iddialarla ortaya kanlar, siyasi bilin szkonusu olduunda acnacak bir manzara arzediyorlard. Bir mizah furyas balamt. Polis kitap toplamak iin girdii evde Efltun'un Devlet'ini grnce demi ki: Yahu biz kzl devlet bilirdik, bu Efltun devlet de nereden kt ? Tutuklamalar, hapse girip kan lar oluyor, dernekler kapatlyor, dergiler kapatlyor ve nelerin kapatld skynetim komutanlnn

89

bir bildirisiyle halka duyuruluyordu. Duydunuz mu, skynetim, komutanl yaynlad... numara l bildiriyle d ticaret an kapatm. Ama olup bitenlerin hepsi mizah konusu edile cek cinsten deil. Silhl mcadele yanls eylemci gruplar faaliyetlerini srdryorlar. Bu gruplarda ynetici konumunda bulunanlarn bazsn ahsen tanyorum. Buna mukabil geliimi benim tamamen ilgimin ve bilgimin dnda vuku bulmu olan tekiltlan bana hem ideolojisi hem de elde tuttuk tan imknlar bakmndan anlalmaz geliyor. Ey lemler basna yansyor, mahkemeleri gazetelerden izlemek mmkn. Herey bu genlerin karmakank dnceler, karmakank ilikiler iinde kendi lerini harcadklanm ispata yetiyor. Ancak harcadklan sadece kendi hayatlan olmakla kalsa keke. gencin idam edilmemeleri iin atlan imzalardan biri de benim. Kimileri gibi ben de yle dnyorum: Bu genler idam edilmemelidir, nk bunlan as mak hakk sosyalist bir hkmetin olsa gerek. Basit gibi grnen ama insan hayatnda ok nemli yer tutan bir noktay vurgularsam, masal mn iinde neden mslman kelimesinin yer aldm aklamam mmkn olacak. Basit ama nemli nok ta: nziva. 12 Mart 1971 sonras, sosyal hayattan el etek ekmemi salamad ama birlikte baz iler ba ardmz, dnyay tanmada yardmlatmz, birbirimizin dilinden anladmza inandmz arkadalanmn hemen hepsi uzamdayd. Bense hep dnyor, dnmenin gcne varmaya abalyor dum. Bu dncelerim neyi, nasl, niin yaptmla dorudan ilikiliydi. Bana kiilik kazandrm bulu nan deerler nelerdi ? Bu deerler kendi balanna ayakta kalabilirler miydi ? Bu deerleri bana yakn

90

klan daha temel deerler var myd ? Neyi, hangi insanlarla yapyordum ? Benim sahip olduum de erle bu insanlarn bir ilikisi var myd ? Bunlann yoksa, bunlarla ilikili olan baka insanlarn var myd ? nzivaya ekilmedim, fiili olarak. Fakat dn cemi bulandracak, dnmekte olduklarm kesinti ye uratacak ilikiler ortadan kalkt. Bu sre iinde beni mslman olmaya gtren belirgin bir olay, bir kii veya belirgin bir i aydnlanmas yok. Yaad m binlerce olay, o gne kadar iyi veya kt balan tlar iinde olduum binlerce kii benim z kaygulanm bakmndan ne anlama sahiptir ? Neden rpnp duruyorum ? Acaba insann hep korku ve tedirginlik iinde olmadan yryebilecei bir yol var m ? insan hem hakl olduunu, doru davran iinde olduu nu bilip hem de gvenlik iinde bulunabilir mi ? Ki me hesap verilecek ? Kim beni yarglayacak ? Eer hata ve yanl iindeysem beni kim bu halimle kabul edebilir ? Ondokuz yanda yazdm bir iirde:

Zengin dul dii bir kedi seviyor ya kucanda Belki bu insanlara gvenimi douruyor dur madan
demiim. nsanlara hangi balamda gvenile bilecei, demek ki kafamda yer eden bir hususmu. Bu gnlere kadar insanlarla aramdaki gven ban kltrel bir dolaymdan geirerek kurabileceimi dnmtm. Bu yzden, yazdm bir ka teorik yazda kltr mmkn olduunca sabit bir refe rans noktas grme eilimi tadm ifadeye aba lamm. Fakat bu dncemi fazla ileri gtreme

91

dim. nk, kltr doru nun referans olarak alnacaksa, ahlk ifls ederdi. Ederse etsin diyemiyordum. Farkettiim kadaryla, ahlk darda b rakmak, nsan olan her eyi aklamasz brakmak demekti. Ahlksz olmak nsan olann iine dahil edilse bile byle bir katlm ancak mantkl kalarak baarabilirdik. Ahlksz olan nsan olan iine ka tan mantk, bir baka ahlk (diyelim ki sosyal ve fizik zaruret fikrini) esas kabul etmek zorundayd. Hangi ahlk ? Bu soruyu 'yaratl, varl mm kn klan ahlk' diye cevaplandrabildim. Yeniden domay, dirilmeyi mmkn klan ahlk, ancak ya ratlmay mmkn klan ahlk olabilirdi. Varlm borlu olduum, doru mu eri mi davrandm ka rara balayan olabilirdi ancak. Bylece teden beri sahip olduum ve beni kendimi kandrmaktan alkoyan deus otiosus inanc, iimde Islm itikadnn Al lah, Kaadir-i Mutlak inancna inklb etti. Ate'ten uzak kalmay, Bahe'ye girmeyi isteyen biri olma gvenine (ve belki de safiyetine) sahip oldum. El hamdlillah. Eer iir anlatlamayan bir eyin anlalr k lnmasnda bir grev stlenmise, Kt iirlerden balayarak yazdklarm tarih srasyla, yani Sevgili me ftira (hayata iftira demektir bu), Kanla Kirlen mi Evrak, Karl Bir Gece Vakti, Propaganda, Tah rik, zlm Bir Srrn znts, Esenlik Bildiri si, Ament sras gzetilerek okunursa yaadm gei srecinin iaretleri farkedilebilir. Geri bu ia retler ok gerilere uzanarak da bulunmaz deil an cak araymn en belirgin dnemi bu iirleri yazd m gnlere denk dmektedir.

92

Yine yle bir soru dost-dman birok kiinin zihninde doabilir. 12 Mart 1971 rejimiyle solcularn zerine ynelen terr, smet zel'i etkilemedi mi ? Onun artk kendini mslman diye tanmlayp, sol cu, sosyalist veya komnist sfatn reddetmesinde bir tr ylgnln pay yok mu ? ok kr bu soru nun cevabn o gnden bu gne de facto verebilecek kadar yaadm. Trkiye'de yaayan herkes, resmi otoritenin korunmasz, sradan, atomize bireyler karsndaki tavn yznden korkuya kaplmakta mazurdur. Bunun iin askeri bir rejim altnda bile yaamak zorunlu deil. Doulu despotik bir toplum olma zelliklerimizi gzden saklamak iin ok usta bir illzyonist gerek. Allah'a hamdederim ki. 12 Mart sonrasnda hi bir iddet ve yldrma hareketiyle yzyze gelme dim. Eer byle olsayd, gururum belki beni yanl olduunu bile bile belli bir tutumda kalmaya icbar edebilirdi. Zayf yaratklarz. Kendimize yediremedi imiz davran tarzlar oluyor. Nitekim, benim kendimi mslman saymamla, mslman olduu mu da vurmam arasnda belli bir zaman aral vardr. Herkesin solcu dncelerini rahatlkla ifade edip savunabildii bir ortam olan Trkiye'ye dnene kadar mslmanlm kendimden bakasna itiraf etmedim. Esasen benim gibilerin korkmas iin bir sebep yoktu. Nereden mi karyorum bu sonucu ? srail Bykelisi Elrom'un karlmas zerine giriilen byk toplama srasnda, zerimdeki seyahat k yafetinden kukulanan polis beni Malatya'da merke-

93

ze davet etmi, kim olduum konusunda Ankara'dan cevap gelmesi iin bir gece nezarette misafir olmu tum. Ankara, dosya mnderecatm Malatya'ya ula trnca sen de az deilmisin hani diyen polis beni emin ellere ulatrmak zere Diyarbakr'a gtrd nde, gece ge vakit yatandan kaldrlan komu tanla komiser muavini arasnda geen konumada uzaktan uzaa kulama abnan cmleler arasndan unu ayrdedebilmitim: Biz bunun gibilerini ara myoruz, kardeim. Yine de beni bekliyordu yzler ce retmenle birlikte bir erat kouunda gecelemek ve kampn gediklileriyle n karavana yemek. Gerekten 12 Mart rejimi benim gibilerin peinde deildi. Kimi zaman bir arkada geliyor, polis bi zim evden senin fotorafn ald, dikkatli ol diyor. Bir bakas, filncann ifadesinde senin adn ge mi, bugnlerde senin de ziyaretin olabilir uyar snda bulunuyordu. Bu arada nasl olsa bizim evi aramazlar dncesiyle, bir arkadam sakncal kitaplar (!) m kendi evine tayor ama bu tedbirin bouna olduu ksa zamanda ortaya kyordu. Neden 12 Mart rejimi benim gibilerin peinde deildi ? nk mesele, eer asker silsile-i meratip uyarnca bir mdahale yaplmayacak olsayd, yne time gemeyi tasarlayan bir baka (muhtemel ?) m dahalenin solcu evrelerde yuvalanm unsurlarn, ayaklarn ve ayakdalann temizlemek, tasfiye et mekle ilgiliydi. Benim gibilerin sosyalist bir dn m uruna ordudan, gen subaylardan bir beklenti si yoktu. Olmad iin byle rabtalar iinde de yer alnmamt. Bir bakma 12 Mart rejiminin terrne muhatap olan bu adamlarn fonksiyonunu devral-

94

maya heveslenen bu adamlar ekibiydi. Hesap, birbirinin dilinden anlayanlar arasnda grlyor du. Bu dilden ben anlamyordum, bana gre siyasi baar, hakl bir baan olacaksa sosyal temel sahibi olduu iindi. Sosyal temelin bizim keyfi kabulleri mizle temini ise muhaldi. Yani biz ok iyi sonular elde etmek istediimiz iin siyasi baarmz hakl klamazdk. Toplum iinde tannabilir trden bir hakllk tecessm etmeliydi. Bu dnceler beni, be nim gibilerden de ayryordu. Sz konusu ayrm vurgulayabilmek abasyla bir ament yazmaya ok nceden karar vermitim. Bu bir air olarak benim credom olacakt. Benim babam Tevfik Fikret ol mad iin benim amentm de protestan papazly la tebellr etmedi, milletimin, iinde yer almakla hakll kefedebileceim mmetin amentsyle a kt, tetabuk etti. Arkadalarmdan hibiri benim zihin servenime yakn bir izde yrmediyse, bunu, onlann uranlan hakaretten habersiz olularna balyorum. Birileri 1960 sonras sosyalist mcade leye samimiyetle bel balayanlar hafife alm, on larn samimiyetleriyle alay etmiti. zerinde yaa d toprakla, birlikte bir mr paylat insanlarla sahici bir ba arayanlar maniplatr lerin diinin kovuunu bile doldurmuyordu. O halde benim mslman oluumda birincil etmen insan-dnya ilikisi midir ? Hi kukusuz, evet. nsann nemine, deeri ne inanmak; nerede insanlar nemsiz ve deersiz klyordu ise ben orada yoktum. Mslman olmak beni, kendimi bildim bileli iine dtm yalnzlktan ekip kard. Nasl ol du? Yeni dostlar, aralarnda kendimi emniyet iinde

95

hissedeceim kardeler, ihvan, bir cemaat mi bul dum ? Hayr. Yalnzlktan kurtuluum bir bakma modern bir insan olmaktan kurtuluum saylr. Ben bu kurtulu zlemimi 1964 ylnda,

Dinsin dinsin benim ada olmayan iren yzm

diyerek ifade etmeye abalamtm. imdi ba kalm u modern insanlar arasnda yalnzlk eken lere... Onlar iin var m yalnzlk ? Yahut yalnzlk denilen ey sahiden var m ? nsanlarn yalnzlk de dikleri ey, adn koymaya ekindikleri ya da artk adn bile unuttuklar bir baka ey mi acaba ? Da bandaki oban, ormandaki avc, bulunduklar yer de insan olarak tek bana kaldklar halde yalnz deiller; insanlardan uzak yaamay bile isteye se mi bir kimseye yalnzlk iinde deil de inzivada diyoruz. Buna karlk, byk ehirlerde ok sayda benzerleriyle birlikte, onlarla yanyana yaayan in sanlarn her gnk sk ve birbirine baml ilikiler iine gmlm insanlarn yalnzlk iinde olduunu syleyebiliyoruz. yleyse yalnzlk adn verdiimiz ey, insana dndan gelen birey deil. nsan, yal nzl iinden tretiyor, insanlarn iini kaplyor yalnzlk. Bu adan baklnca:

Ne yanar kimse bana te-i dden zge Ne aar kimse kapm bd- sabdan gayr

96

diyen Antonio Machado'nun gerek anlamyla yalnzlk iinde olduunu anlyoruz. Dorucas, yal nzlk sahip klan, ancak sahip kld zaman yal nzlk olabilen bir eydir; insann kanlmaz bir s re sonucunda srklendii ve d artlarn dayatt tek bamalk tan, bir kii kalmak tan, kim sesizlik ten, garip likten farkl, hem ok farkl dr. Modern (acl) bir duygudur yalnzlk ve an cak adna bazan Bat Medeniyeti denilen, burjuva hkmranl altnda bulunan ortamn rn olan insanda, yeni insanda kk salabilir. Kapitalizm boyunduruunu gerek bilinsizlii yznden ge rekse aresizlik iinde kabullenmi yeni insan yal nzl imal etmitir. Zehirli bir gdadr yalnzlk ama insan ldreceine, lmn hissedilmesini, lm karsnda olunduunu nlemekle grevini ye rine getirir. Bu konudaki dncelerimize aklk getirebilmek iin gelin Marcel Proust'un mektep ki taplarnda zikredilen bir parasn birlikte okuya lm:

...bir k gn eve dndmde dm farkeden annem, hi detim olmad halde, biraz ay imemi nerdi. Reddettim nce, fikrimi sonra nedense deitirdim. Annem adna Petites Madelaines dedikleri, sanki deniz kabuundan bir kalpla biimlenmi gibi duran ufak, tombul kurabiyelerden getirtti. Ve hemencik, dncesizce, kasvetli bir g nn hzn dolu bir yarma ald aralkta, dudak 97

larma, iine bir para madleni batrdm aydan, bir kak dolusu gtrdm. Fakat o anda, kurabiye krklaryla karm yudumun tadn damamda duyar duymaz, gvdemi bir rpertinin sardna, zerime olaanst bir hal geldiine dikkat kesil dim. Nadide bir haz, sadece haz olma zelliiyle, o hazz douran sebebe balanmakszm beni kapla mt. Bu hazla birlikte, hemen, hayatn felketleri ac verebilecek iddette deildi, ksal ise yanlsa mayd sadece. Tpk akn zerimdeki etkisi gibi bu haz beni deeri biilmez bir zle doldurmutu. Belki bu z bende yer alan bir ey bile deildi, bendim o. Artk, kendimi herhangi biri gibi olaan, allm biri, lml gibi hissetmiyordum. Bana bu kuvvet dolu sevin nereden gelmi olabilirdi ? Hissettikleri min ay ve kurabiye tadyla balantl olduunu iyi ce biliyordum; ama bu tad sonsuzcasma am bulunan (ey) o tadn kaynayla ayn tabiatta ola mazd. Nereden gelmiti ? Neyi iaret ediyordu ? Onu nasl kavrayacak, nasl tanmlayacaktm ? kinci bir yudum aldm, nc yudumun getirdii kincisinden de hafifti. Durmalydm, iksirin hasleti azalacaa benziyordu. Belli ki aradm hakikat fin canda deil, bendeydi. Uyarclkt ayn yapt ama neyi uyardn o bilmiyordu ve yapabilecei, yorumlayamadm tankln sre gzetmeksizin gcn azalta azalta tekrar etmekten ibaretti. Ama yine de hi olmazsa niha bir aydnlanma elde et mek iin aya yeniden kendi niyetim dorultusunda dnebilmeliydim. Fincan braktm ve ruhuma y neldim. Hakikati bulacak oydu. Ama nasl ? Ruh, kendini ama snrna her varta yle vahim bir be 98

lirsizlik durumuna geliyor ki bir arayc olarak ken disi aranlmas gereken ve kullanld bir karanlk blge oluveriyor. Aramak m ? Daha da fazlas; ya ratmak. Ruh imdiye kadar varolmayan, kendi ger ekletirebildii yle bir eyle kar karya geliyor ki ancak o ey hakikati gn na karabilir. Ve bu bilinmeyen, hibir mantki delil tama yan ama belirgin kld mutluluk suretiyle, baka gerekleri silip solgunlatran, gereklii suretiyle vaka olarak temeyyz eden durumun ne olabilecei ni yeniden merak ettim. Onun yeniden ortaya k mas iin deneyi tekrarlamak istedim. (...) Bilincimin aydnlk yzeyine sonunda ulaa cak myd bu hatra, ok uzaklardan beni taciz ede rek, coturarak, nefsimin derinliklerinden yksele rek kendine zde yaknlardaki bir nn cazibesine kaplm bulunan gemiteki bu n ? Bilemem. Artk hibir ey hissettiim yok, bitti, belki de yeniden ka ranla gmld, bir daha uyanacak m kimbilir ? On kere tekrar balamam, derinliine eilmem ge rekti. Ve her seferinde bizi zorlu abalardan, nemli eserlerden alkoyan o geveklik duygusu bana bu iin peini koyvermemi, aym yalnzca gnn s kntlarn, yarnn arzularn dnerek, bu yavan lk iinde deveran ederek imemi tledi. Ve birdenbire hatra gzmde canland. Da mamda beliren tad, pazar sabahlar Combray'da (kiliseye gitme vakti gelinceye kadar dar kmaz dm) yediim madlenlerin krntlarnn tadyd; iyi gnler dilemek iin yatak odasna gittiimde Leonie halam bana nce kendi ay veya hlamur fincanna 99

banp bu madlenlerden yedirdi. Ufak kurabiyelerin grn nceden, onun tadna bakmcaya kadar zihnimde hibir ey uyandrm deildi. Bunun ne deni belki benzeri nesneleri bugne kadar ou kez kurabiyeci cameknlarnda yemeksizin grm ol mam, bylelikle de onlarn biimlerinin Combray gnleri yerine ok daha yakn hatralarla balant kurmalarndand; belki de sebep bu hatralarn uzunca sre hafzann dna terkedilmi olmalar yznden diri kalmaylar, hepsinin dalm olmalarndayd. Bu nesnelerin biimleri -o etkileyici ve sofu kvrmlaryla alabildiince arzu kabartan kavkl kk kurabiyelerinki de dahil olmak zerebozulmu ya da derinlerde uyumu durumlaryla bi lincimdeki yerini yeniden alabilecek yaygnlk gle rini yitirmilerdi. Fakat hibir eyin arta kalmad uzak mesafeler tesindeki gemiten, insanlar ldkten, nesneler yklp daldktan sonra onlarn kokusu ve tad uzun sre tek balarna pek ltif ama ilk durumlarndan daha canl halde, maddeye ba llklarndan daha da kurtulmu, daha etin, daha kesin bir izgiyle mevcudiyetlerini tpk ruhlar gibi korurlar; hemen hemen hi hissedilmeyen zlerinin damlac iinde direnlerini kaybetmeksizin btn ykntlar arasndan ortaya kp hatrann muaz zam binasn ina etmeyi mitle beklerler.
Bir hatrann canlanmas: Hepsi buymu me er! Yukarda okuduklarnz dolaysyla aknla dtnz bir nokta var m ? Trkiyede yetimi bir insan olarak acaba siz de benim gibi yukarda okuduunuz parada bir dengesizlik bulunduu his sine kapldnz m ? Bence ilk alglanan ve kiiyi

100

iinde bulunduu, iinde yer aldn farzettii za man/mekndan kopmaya gtren tecrbeyle, bu tec rbenin niinini izah eden sonu arasnda bir denge sizlik var. Diyorum ki Trkiyede yetimi bir insan, benzeri bir alglamann devamnda Proust'un vard sonuca ulamazd. Proust, yaad olaanst bir ruh durumu, ba ve sonu kendi snrl mr iinde bulunan bir aklamaya balyor sonunda. nk o, insanlk tarihinin son alarnda Avrupa'da belirmi yeni insanlardan biridir ve hissetii her eyde ken dinde balayp, kendinde biten, sebepler-sonular bu lacaktr. Trkiye'de yetimi bir insan (slm itika dnda olmasa bile), zhir ve btn arasndaki ka nlmaz ilikinin farkna vard iin yaad olaa nst ruh durumun mesnedini yine olaanst ni telikteki deerlerde arayacaktr. Eer bu istinad noktas, mutlaka bir hatra olacaksa bile, hatrlanan hususu kendi ferd snrlaryla kapatmaktan imtina edecektir. Trkiyede yetimi insan derken, yetimi kelimesinin zerine basmak istiyorum. Ben onyedi yamda, Kur'n- Kerm okuma hevesine kapld mda, yetimi bir insan deildim. Bunun anlam udur: Trkiye'de Bat medeniyetinin iyice aa d zeyde kalan artklarn, daha akas emperyaliz min bizi gdebilmek iin bizi bilmekle ykml tut tuu bilgi (!) leri hayatnn ekseni klan her kimse, ya ve mevkii ne olursa olsun yetimi saylamaz. Trkiyede yetimi olabilmenin iki yolu vardr: Bi rinci yol, Batllan aydnlanmaya ve aydnlanmann devamna gtren yoldur ki Akdeniz havzasnda domu btn bilgi donatmnn mahiyetiyle kiiyi ilgili klar. Dou ve Bat'nn klasik dillerine derin den vukufu gerektirir. Byle bir yetime ancak yay

101

gn bir tekiltlanmann rn olacandan lke mizde Devlet'in belli bir kast ve srarla alp uygula yaca tedbirler yardmyla girilebilecek bir yolun sonunda salanabilir. kinci yetime yolu, ferd a balarla birinci yola mmkn olduunca yaklamaya alrken kiinin kendini iinde yaad toplumun kaderi hakknda srekli duyarl, srekli uyank tut masyla yrnebilir. kinci yolla yetimi insan hali ne dnmek, bir bakma Trkiye'nin aristokrat olmak demektir ki burada en iyi vasflar biimsel bilgilerin edinilmesi veya soyut ideallerin yceltilmesiyle deil, lke hayatiyeti karsnda hassasiye tin, lkeye olan (ahsa veya rgte deil!) sadakatle desteklenmesiyle elde edilir. Trkiye'de yetimi in san, yukarda andm iki yetime yolundan hangi sini yrm olursa olsun anlayacaktr ki kiiolunun hayat ne tabiatla tamamen ne de tarihle tama men kapatlmamtr.t JDolaysyla, tabiatn kendini tkad yerde tarihle, tarihin kendini tkad yerde tabiatla alma varmann imknn grebilecektir. Trkiye'de yetimi olmak bkir olan farketme g c salar insanlara. Bu gce ulamann n art da Trkiye'de olmay gze almaktr elbet. Proust ise hayatn gnbirlik deimelerine umursamaz kalabilecek bir ruh halini yakaladktan, hayatn felketlerinin ac verebilecek iddette olma dn ve hayatn ksalnn bir yanlsama olduunu kavrayabilecek bir noktaya ulatktan sonra ister is
*) nsann tabiat var mdr? Alman idealizmi, insann tarihini ke* fetmenin parlaklyla gzleri kamam halde, insann tabiatn pozitif bilimlerin karanlna teslim etti. Bu anlay ise iki harf arasnda bolevizmin, faizmin ve nazizmin deirmenine ok su tad. u kadar zaman sonra anlamamz gerekir ki insann tabia t, onun zeri rtl tarihi; insann tarihi ise onun rts kalk m tabiatdr.

102

temez ferd hayatnn snrlarna raz olmak, bu s nrlan niha snrlar saymak izgisine geri dnmek zorunda kalmtr. Yani tarihe, bireysel tarihine hapsolmutur. Kendi bireyliini bir memur (agent) olarak kullanan z kendi iinde dumura uratm, ald tad ile tadn kayna arasnda bir mahiyet fark bulunduunu anladktan sonra bile bu bilgisini hie saym ve gnna kmasn bekledii haki kati alelde bir gerekle dei-toku etmitir. Ksa cas, Proustun yaadna benzer bir tecrbeyi Tr kiye'de yetien biri geirmi bulunsayd bir ocukluk hatrasnn canlanmas noktasnda durmayacakt. Ama Trkiye'de yaasa bile yetimemi her in san, Fransa'da yetimesini tamamlam insann var d sonulara varacaktr. nk Trkiye'deki insa na, aydnlanmadan gemedii halde, aydnlanmann ilk faraziyeleri retilmitir. Bat'da ne olmusa ol mu, birey olumutur, Trkiyede ise baz in sanlar birey olduklanna inandnlmlardr. Yal nzlk bireyin maldr. Bat dnyasnn gerek rn olan insanlar iin birey olma hali ve onun bir uzant s olan yalnzlk anlalr bir eydir. Yalnzlar Al lah'n kendilerine, kendilerini unutturduu insan lardr. Bu insanlar kendileri olarak ancak Combray gnleri smrlanndaki bireyliklerini hatrlayabilirler. Trkiye'de insanlann ektii yalnzlk ise iki katl cehaletin basksn duymaktan doar, kii hem bir batl gibi birey haline dnememitir (byle ol sayd yalnzlktan yine kurtulamayacakt) hem de batlnn elden dme, iporta mal kltrnn ta sallutu altndadr.

103

Benim yalnzlktan kurtuluum birinci aama da emperyalizmin beni mahkm ettii cehaleti red detmekle balad. Emperyalizm Trkiye'de yaayan insana (eer varsa) k yolu olarak, nce emperya lizmin varolu artlarnn bir veri olarak kabul edil mesini, yani Bat'ya zg temellerin benimsenmesi halinde ve bu temellerden ykselerek kabul edilebi lir bir yaama alannn elde edilebileceini neriyor, gsteriyor. Trkiye'de yaayan insann kendi mevcu diyetini tanma hususunda emperyalizmin sunduk larn reddedip, kendine zg temeller aramaya ba lamas zorla itildii yalnzlk kabuunu krmasdr. Eer yalnzlk bir yaltlma haliyse, Bat kltr, batl olmayan insan asla snrlarn aamayaca itlerle kuatmaktadr. Szkonusu itleri ortadan (aradan) kaldrmak ancak iki ekilde olur: Ya kendi nize ilikin sahicilik (authenticit) iddialarnzdan tamamen vazgeersiniz, bylece zincirlerinize k olursunuz, sizi kuatan parmaklklara hayranlk duyarsnz veya sahiciliinize ynelir, sahiciliinizin sizde yaayan yann korur, kaybettiklerinizi yeni den kazanmaya alrsnz. Benim iin iire emek verme ve politik balanmay deerli sayma abala rm dorudan doruya sahicilik araylarma destek olan iki aba olarak anlam kazand. Yalnzl bir uyumazlk olarak yaadm ve uyum salama gay retlerim bendeki yalnzlk kabuunun birinci katn kaldrd. kinci aamada kltrden bamsz bir dei me yaadm. Buna yaratlm olmay kavrama diyo rum. Persona'm, ahsiyetimi, kimliimi kltre borluyum ama mevcudiyetimi, varlm, uzay/za

104

man iindeki ne'liimi borlu olduum ve benim ki iliimden de, kimliimden de bamsz bir O var. H... Yaratlm olmay kavradktan sonradr ki yal nzlk benim iin ok uzak bir duygu, uzaklaan bir duygu. nk yaratlm olmay kavramak, Yaratan'n iradesine srekli duyarl kalmay getirir. Ya ratlm olmay kavramam veya bunu unutmu in sanlar iin de bamsz bir d dnya, kk harfle yazlacak bir o vardr. Hatt aydnlanmann emek leme alarnda Deistlerin dndkleri byk saati Tann da o dur. Fakat Islm itikadna sahip insan, Allah'n Ltif olduunu, ltuf sahibi olduu nu, Habr olduunu, her eyin i yznden, gizli ta raflarndan haberdar olduunu bilir. Mslman bi lir ki Allah EL-MUDdT, yani yaratlmlar yok eder ve tekrar yaratr. Bu yok edilip, tekrar yarat lanlar arasnda ben de bulunuyorum. Yaratlma s reci sona ermi bir vaka deilse bir mslman nasl yalnz kalabilir ? Yalnzlk bir mslman iin his sedilir olmaktan uzaktr. Byle dnceler iinde mslman olduktan sonra baka mslmanlarla tanp, kaynamak iin fazla aceleci davranmadm. Esasen bu mmkn de deildi. Benimle belli bir kltrel dili paylatna inandm hi bir mslman tanmyordum. Edebi yat dnyasnda, ismen tanyp iirine byk deer verdiim bir Sezai Karako vard. Onunla tanma nn yolunu arayp buldum. Ament iiri yaynlan dktan sonra daha ok sayda okur-yazar mslman tanma frsat buldum. Yeni bir evre benim ev rem olabilir miydi ? Benim safiyane yaklamlar ma ramen byle bir vakann gerekleemeyeceini

105

bilmeliydim. Bir kere oluumunu belli bir belirginli e ulatrm, kendine zg alkanlklar, alglay biimleri, tavr al usulleri olan bir evre ile yzyzeydim. Belki benim yapabileceim her eyi olduu gibi kabullenip bu (hi bir bakmdan homojen olma yan) evrenin iinde yer almak, onlara katlmak ola bilirdi. Ne var ki otuz yanda, o yana kadar snrl da olsa baz ileri elden geirmi biri iin bylesi bir katlma, sylenildii kadar kolay olamazd. stelik neye katlacaktm ? Trkiye'de genel anlamda sa> dan bamsz ve izgisi kaba hatlarla bile olsa belir lenmi bir slm tutum mu vard ? Hayr. Byle bir tutuma samimiyetle zlem duyan bir ok insan, bir ok mslman vard ama herkes ne yaplaca husu sunu cevapsz bir soru olarak iinde saklyordu. Bir eyler yapma gereini herkes duyuyor, herkes ne ya pacan dnyordu. Acaba ben ne yapacaktm ? Yaadklarmdan kardm sonu bana bir eyler yapmann deil, baz eyleri yapmamann ne kadar nemli olduunu retmiti. Trkiye'de yaa yan kii nne alan davran yollarndan birine dalmal m, yoksa bu yollarn kimler tarafndan al dn, bu yoldan gidildii taktirde varlacak nokta nn kimlere hizmet anlam tadn sorgulamal myd ? Ben sorgulamann nemine her eyden ok inanyordum.' 1968 ylnda,

Ben yle bilirim ki yaamak Berrak bir gkte ocuklar akna savamaktr diye yazmtm. Oysa 1972 ylnda yazdm, ocuklarn dkleri anlalyor btn yaa 106

dklarmdan
idi. Eer sefil bir dnyada yayor isek, bu se falet tketim aralarndan yoksun kalmaktan ibaret deilse, hayatmz baz cahil, bencil ve habis insan larn karlar (kar sandklan tatmin ortamlan) yznden karanlk klnmsa, bu sefalete kar ya plabilecek ey mukabil bir cehalet, mukabil bencil lik ve mukabil bir habislik olmamalyd. Bir dnya cenneti tasansndan synlp, farkl bir dnya cenne ti tasansna kamaya hi niyetim yoktu. Sosyalist olarak ulalamadn anladm hedeflerin, mslman olarak ulalabilecei kapanna skmayacaktm. Bunun yansra sosyalist olarak sahip olduum artlarn eletirisi gcn de feda etme yanls de ildim. O halde ben ne yapacaktm ? Yapacam ey anlalrlk, hem insan olarak kendimin anlalrln hem de insan ilikileri iin de herbirimizin konumunun anlalrln kapsayan anlalrlk alanm geniletmekle ilgili olabilirdi. Ge lecek kuaklar adna u anda yaayan insanlan gz den karmamak, u anda yaayanlann gelecek ku aklar karsnda sulu duruma dmesini nlemek sadece ve sadece bilgiye deer verme suretiyle elde edilebilen imknlardr. Bilgilenmeyi nleyen her tu tum ya u anda ilenen sulan gzden saklamak iindir veya sonularn gelecekte farkedeceimiz planlan uygulamaya konmasn salamak iindir. Mslman olarak bir ey yapacaksam bilgilenmenin engellerini kaldrmaya yardmc olacak bir yolu be nimseyecektim .

107

Yeni Devir gazetesinde gnlk fkralar yaz mam szkonusu olduunda ite bu zihniyeti ak se ik tayordum. 1977 ylnn Nisan aynda Trki ye'de siyasi ortam ok ynl bir hareketlilik arzediyordu. Siyasi cinayetler birbirini kovalyor, ehirle menin hzndaki artla younlaan bir sosyal al kant btn meseleleri karmakark hale sokuyor du. Solda saysn bilemediim ve neye yneldikleri sarahatle belirlenemeyen bir ok fraksiyon etkinlik gsteriyordu. MHP paralelindeki genlerin sol kar sndaki tutumlar onlara mukabil bir etkinlik alan amt. Kendilerini soldan ve sadan ayr bir anla y evrenine yaktran mslman genlerin ihmal edilebilecek kadar kk bir aznl, ortamn silhl mcadele modasna kaplmt. Byk bir ounluk Trkiye'nin slm deerler dorultusunda geirece i dnmn hangi hazrlklar gerektirdii me selesini zme balamakszn siyasi tabloda yer al mlardr. Bir baka gre Trkiye'de 1960 sonrasndaki siyasi gelimeler bir yandan sol radikalizmi aydnlar katnda yaygnlatrrken, dier yandan sa radika lizmin de mesafe katetmesine zemin hazrlamtr. Bu grn isabetli olduu dncesinde deildim. Trkiye'de sa radikalizm hi bir zaman statkocu glerden bamsz bir kimlikle siyasi arenada yer tutmamtr. Dolaysyla Trkiye'de sa radikalizm den szetmek ya solcu despotizmin kendine mazeret aramak iin uydurduu bir yalann yaygnlamasna yarar veya fiil durumu kavrayamamaktan doan bir dil yanl n devam ettirmektir. Gerek, Tan zimat'tan gnmze kadar uzanan bir zorbalk kar-

108

snda mslman ounluun siyaset sahnesinde haline tercman olabilecek her frsat deerlendir mesiyle ilgilidir. Eer mslman ounluun siyasi varl sa siyaset sahnesinde daha ok hissedilmi se bunun sebebi ikidir: Birinci sebep, sol eilimli ay dnlarn devlet gcn kontrol altnda tutma bak mndan ncelikli saylmalardr. Onlar mslman ounluun desteine muhta olmadklarna inan dklar gibi yapacaklarn zaten Trkiye'nin slm kltryle olan bana ramen, bu ba zayflatarak yapabileceklerine inanmlardr. Yani mslmanlann "sa"da kalmalar devlet ynetimine etkide bu lunan glerin istekli tercihleridir. Birinci sebebe bal olan ikinci sebep de sol eilimli aydnlarn mslman ounluun desteini talep ettikleri tak tirde bu destek karlnda verdikleri tavizler y znden kendi yaama artlarn tahrip etme zo runda kalacaklar korkusudur. Bu durumlarn tersi sa eilimli aydnlar iin szkonusu olmutur: Sac larn mslman desteini taleb edileri, devleti kontrol eden gler ve karsnda edindikleri ksm itiban elden karma korkusu yzndendir. Bylesi endielerin paralelinde mslman ounlukla ay dnlar arasndaki iliki, her zaman bir suistimal ve istismar ilikisi olagelmitir. Tiraj Trkiye ortalamasna gre mtevazi ol masna ramen, mslmanlarn zihnen gelimeye en ak kesimine seslenen bir gazetede gnlk fkra lar yazma ykn zerime alrken beni dndren husus elimdeki imknn suistimale ve duygu istis marna ne ok msait olduuydu. Yazlarm hdis-i erifin bana salad Mslim, mslmanlarn di

109

linden ve elinden salim olduklar kiidir anlayna uyarak kaleme alma abas gsterdim. Yazlarmda bir slm mcahededen, Trkiye'de ulamay diledi imiz bir slm hayat tarznn meselelerinden bahis atm ama kuru sk bir cihad arsnn mslman ounluu kolayca dncesizlie sevkedebileceini aklda tuttum. Eer Trkiye'de slm deerlerin be lirleyici olduu bir toplum dzeni tesis edilebilecek se, bunun bir siyasi iktidar deiikliinden ok, mslmanlann byle bir toplumun gerekletirilebi lir olduunu sosyal alanda gsterme yeterliliine ulamalarna bal olduunu savundum.
Savundum da ne oldu ? Bunu lebilecek ara lara sahip deilim ama zaten gazete yazarlna ili memdeki temel etken yazdklarm dolaysyla bir k sm insan u veya bu ynde davranmaya cesaret lendirmek deildi. Ben cesaretin kavrama yetisini din tutmada, aldanmay asgariye indirmede ve kimseye yaltaklanmadan yaama gcn koruma srarnda bulunduu grndeyim. Bizim nce in san, sonra mslman olarak ayakta kalmamza ko laylk verici cesaret budur. Baz insanlara galip gel me hevesinde olanlar, dier baz insanlarn kendi zerinde galibiyet tesis etmelerini peinen kabul et mezlerse hedeflerine ulaamazlar. Yegne glip Al lah'tr inanc tayanlar ise hkmetmeyi reddettikle ri oranda hkmedilmeyi de reddetme imknn elde tutarlar. Bu mlhazalar dorultusunda Trkiye'de siyasi dncelerin hangi llerde ete kemie brnebileceklerini gznne almalyz. Trkiye'deki hegemonyac grlerden birinin,

110

yani Allah'tan gaynsna teslim olmak suretiyle in sanlar ezme heveslisi olan grlerden birinin ken dine sosyalist veya komnist adn yaktrmas b yk bir nem tamaz. nk sosyalist dncenin Trkiye'de Batllama dnda bir toplumsal ran t yoktur. Bu yzden 1960'lara gelinceye kadar Tr kiye'de genel batc akmlar arasnda zellikle hesa ba katlmas gereken bir sol akm ayrdetmek hem zor hem de gereksizdir. 1961 Anayasas ile yaplan dzenlemede Trkiye'deki destekli sosyalizmin grevi, Tanzimat'tan beri ipleri elinde tutan ve dn ya sistemi ile uzaklamay Trkiye'nin yaama ans kabul eden anlay hakllatrmak olabilirdi. Sosya listlerin bir kesimi bu grevi tam yerine getiremeye ceklerini nk halkn desteini esas kabul ettikle rini belli edince, halkn desteini hayrhah sayma yan dier sosyalistler tarafndan saf d edildiler. Fakat bu tepeden inmeci anlay, bir sosyalist tezi ortadan kaldrrken resm otoritenin arac olmay yklendii iin otorite karsnda da varlk gstere memi, grevi sona erer ermez hesab grlmtr. Bylelikle 12 Mart 1971 mdahalesiyle gelen rejim, destein Trkiye iinden geleceini bekleyen sosya list tezleri ezerek yok etmitir. Bu durumun tabii so nucu 1973'ten sonra yeniden varlk gsteren sol, ar tk yaama teminatnn lke dnda bulunduuna inanan bir sol olmutur. Rusya yanls sol grlerin sayca en byk taraftar grubunu elinde tutuyor ol masnn baka bir izah getirilemez. Ksacas, efen dilik taslayarak ortaya kanlar, ruhsat hangi efen diden aldlarsa, onun eliyle tepelenmilerdir.

dnceyle benzerlikler tadn ileri srmek ben ce imknszdr. Trkiyede slm bir tezin savunul masn mmkn klan ortam varsa ve mslman o unluun haklarna konulmu bulunan yasaklar ne lde kaldrlrsa, slm bir tez o derecede savunu lur olmaktadr. Bir zamanlar sz edilen tarihsel hata ne lde dzeltilirse mslman dncenin lke asndan nemi o lde anlalacaktr. Yalnz Trkiyede deil, dnyann her yerinde akl eren herkes szkonusu hatann mslmanlann iledii bir hata olmadn bilir. Mslman ounluk aldatlabilir, hedefi bulandnlabilir ama Trkiye'de ms lman ounlua slm d bir misyon ykleyecek ve onu kendi amalan uruna kullanp saf d ede bilecek bir otorite yoktur. Eer byle bir tecrbeye giriilecek olursa safin dnda kimin kalacan gr me rizikosunu gze alabilecek resm yetkili bulmak da zordur. O halde sosyalizm ve mslmanlk Trkiye'nin dnya zerinde tutaca yer bakmndan birbiriyle uzlaabilen iki dnce olmaktan ok uzaktr. n k sosyalizm varlk teminatn, dnyadaki hakimi yet sisteminin Trkiye'ye mmkn olduu kadar ok mdahale etmesinde bulurken, mslmanlk bu nun zddna, dnya hakimiyet sistemi Trkiye'ye ne kadar az sz geirebilirse o kadar mesafe katedebilen bir dnce olarak yaamaktadr. Bu zelliiyle mslmanlk, Trkiye'de bamsz bir siyasi alter natif olarak gerek almna kavumakla dnya zerinde yaayan insanlann tm iin imknlan g rlr hale sokacaktr. Diyebiliriz ki Trkiye'de mslmanlk, bir dahili siyaset meselesi kalamayacak

112

kadar byk boyutlu bir meseledir. 1977 ylnn baharndan 1979 ylma >azna kadar, kaleme aldm gnlk fkralarn Turkve'dc mslmanlk meselesini birinci derecede escvon ka kiiye, ne anlam ifade ettiini bilememenin te dirginlii iinde, gazete yazarlna ara verdim. Bir dergi karma hazrlna giritiimde grdm ki birlikte yola kabileceim nitelikte hi bir insan tanmyormuum. Bu bilgiyi edinmem, dorusu, haya ta bakm asndan bana ok yararl oldu. Her in sann be duyusuyla alglad bu dnya zerinde bir hayat var. Ben bu hayat bilerek, isteyerek, her dakikasn kendimin klarak, duyarak ve dnerek, uyanldk iinde yaamak istiyorum. Belki bu dnya hayatn en st dzeyde yaayabilmek, bir baka in sanla ortaklaa tanklna vard uyanklk du rumunu paylamakla mmkn. Bu paylam elde edemedii artlarda bile insan, lm kendini buldu u anda iinde bir bounalk duygusu tamamal. Bence bounalk duygusu, ne adna olursa olsun, ra z olduu hakszlk yznden insana yerleir.
W

12 Eyll 1980 askeri darbesiyle birlikte Trki ye'nin bana ken rejim hkmranln iln ettii zaman, ben, insan tekinin dnya zerinde canavar lamay gze almadka pek kstl yaama alanna sahip olduu dncesiyle gnlk hayatm srdr me abas iindeydim. nsann yce bir tarafi varsa bu, artlarn gereini yerine getirdii iin deil, art lar ne olursa olsun, sahip olduu temel dorular ge reince tercihler yapabilmeyi elden brakmad iin belirginlik kazanabilmektedir. Kahramanlk yapma

113

ya niyetim yoktu ama Yeni Devir iin yeniden yaz yazma teklifini, fareler gemiyi terkettikleri iin de il, bir lde maddi zorluklarn etkisiyle kabul et tim. Btn siyasi partiler kapatlm, lke bir kez daha sk ynetim bildirilerinin en stn kural ko yucu sayld bir dnemi yaamaya balamt. Bir yl sren ikinci gazete yazarl dneminin yazlarn 1984 ylnn ilk aynda Zor Zamanda Ko numak adl kitapta topladm. Gerekte zor za man sadece askeri rejiminin kstlamalarn an trma gayretiyle kitabn adna yaktrlm deildi, benim zor zaman olarak algladm bir anlay ye tersizliiyle, meseleleri kavramada insanlarn gs terdii nemelzmclkla, geree yaklarken gste rilen geveklikle nihayet dnya artlarna teslimiye te varan ylgnlkla ilgiliydi. Nitekim, 12 Eyll sonras btn yazdklarm mslmanln btn in san meselelerinin ekseninde nasl bir yer tuttuunu gsterebilme abalarm yanstr. Bu dnemde yazp yaynladm iirler kimilerine bu ne biim islmc iir yadrgamasn getirmitir. Byle bir aknla urayanlar, mslmanl ya allm dindarlk formlarna hapsolmu haliyle alglamaktan fazlasn beceremeyenler veya mslmanl islmiyete uzak dm insanlarn korkuyla algladklar eriat lk ambalajna sdrmaya alanlardr. Buhari ve Mslim'de Mslim, mslmanlarn dilinden ve elinden salim olduklar kiidir eklinde aktarlan hadis-i erifi, Enes u ekle rivayet etmitir: ...m min, insanlarn emniyette olduklar kiidir. Ebu Hureyre'den gelen rivayet de yledir: ...mmin, insanlarn kanlar ve mallar konusunda emniyette

114

olduklar kiidir.
Bir mslim olarak bizi bekleyen ilk grev, ken dimiz gibi mslman olan kiilerin, bizim fiillerimiz den dolay tehlikeye dmelerini nlemektir. Bunu mslmanlann meselelerine sahip kmakla, mslmanlann birliini esas saymakla yerine getirebiliriz. Mmin isek sahip kacamz mesele, btn insan ln meselesidir. Gstereceimiz odur ki mslmanlk, insan oluumuzun ekseninde yer almaktadr. Bunu nasl gstereceimizi soracak bazlar. Msl manlann dilinden ve elinden emniyette kii olmak insanlann emniyette olduklan kii olmak karmak meseleler karmaz karmza. Byle bir kii olmak iin zorbalara yaltaklanmamak, zorbalktan menfaat beklememek yeter. Bizi insanlann gznde g vensiz bir kii haline getiren tek belirti, bizim o insanlan ezen, o insanlan smren, o insanlann ya ama imknlanru gasp eden g veya glerin mt tefiki olarak grnmemizdir. Yaadmz dnyada mslmanlar ve slm dnceler, kendilerinden himaye taleb edilecek imknlan elde tutmuyorlar. Yani kfirlerin zorbal , mslmanlann tmn bask altnda tutan dnya sistemini oluturuyor. Bu artlarda mslim ve mmin olarak hibir elikiye dmeden hem b tn mslmanlann hem de btn insanlann emni yette olduu kii mevkiine gelebiliriz. Bunun iin zulme raz olmadmz da vurmamz, zulmn art masna yardm etmeyeceimizi ortaya koymamz ye ter. Eer dnyann iktidar odaklanndan bir veya birka mslmanlann gdm altnda olsa idi, o

115

zaman mesele bir oranda karmaklaacakt. O za man belki Henry David Thoreau daha dikkatle bak mamz gereken bir tavn sergilemi olacakt. Yine de Trkiyede Thoreau'nun yaklamn kendine rnek alma durumunda kalacak ok insan yayor. Thoreau, ABD'nin Meksika'ya kar yrtt emperyalist sava srasnda konan nfus bana ver giyi dedii dolar bir adam ldrmek zere, baka bir adam veya tfek satn almaya yaramasn ge rekesiyle vermeyi reddedince bir gece hapiste yatt. Kendisinden ondrt ya byk olan ve bir ok zgr lk dnceyi kendisiyle paylaan Ralph Waldo Emerson, tella arkadan grmek zere onun hcresine girdiinde aralarnda yle bir konuma nn cereyan ettii anlatlr:

-Henry, neden buradasn ? -Waldo, sen neden burada deilsin ?

Bugn, yukardaki her iki sorunun Trkiye'de muhatab bulunup bulunmadn anlamak duru mundayz. Kim, nerededir ? Yerimizi biliyor muyuz? Burada size, dilim dndnce kendi masalm an latmaya altm. Biliyorum sizin de kendinize mah sus bir masalnz var. Btn masallar bir yana itil dikten sonra geriye ne kalyor ? Herkes bir dierine neden buradasn ? sorusunu soracaksa, onun ala ca cevap bir baka soru, sen neden burada deil sin h > olacaksa hepimiz masallarmza umutsuz bir direnle sarlmz demektir. Masallarmz bir ke nara itme niyetimiz yok gibi. Kim olduumuz sorusuna cevap ararken, akl

116

mz hep, kim olacamz sorusuyla karyor. Kim olacamz dndmzde ise kim olmak istedi imiz sorusu peimizi koyvermiyor. Gerekte, kim olduumuzu renme sreci iinde bile kimliimiz yeniden oluuyor. Sanki Werner Heisenberg'in belir sizlik ilkesine tabi olmu gibiyiz. Nerede olduumu zu renmeye alrken nereye gittiimizin bilgisi elimizden kayor, eer nereye gittiimizi bilme gay retine kendimizi kaptrrsak nerede olduumuzu unutma tehlikesine uruyoruz. Ama btn bu belir sizlik iinde karartlamayacak, nemi azaltlamayacak, vazgeilemeyecek bir kalk noktamz var: Bizler, hepimiz birer rnz. Hepimiz husule geldik, hepimiz oullar ve kzlarz. Bir kez bu gerei kavradk m zulmn nerede, zalimin kim olduunu da kavrama imkn nmze alyor. nk oullar ve kzlar olduumuzu bilince suun bizde olmadn da biliyoruz. Su, bizi koydu u kurallara uymaya zorlayandadr. Bu zorba kendi nin bir oul, bir kz olduunu unutmua benziyor. Kendinin de ister istemez uyduu gerek kanunu gzlerden saklamak, bylece karanlk iinde hem cinslerinin zgrln yoketmek istiyor. Bizler masalmz ykma gcne eriebilmek, nmzde ak seik bir seme imknnn belirdiini farkedebileceiz: Ya yaratlmz mmkn klan, varlmz borlu olduumuz, yaratmasn devam ettiren Kud ret iradesine uyum gstermeyi tek kar yol olarak kabul edeceiz veya kendisi yaamak iin ihtiya iinde rpnan, kendisine hibir ey borlu olmad mz, elinde tuttuu imknlar bizim ve bizim gibile rin ezilmesi iin kullanan birok gce, bir ok zorba-

117

ya, bir ok zalime boyun eeceiz. Bu tercihi yapma

den buradasn veya sen neden burada deilsin ? sorulan teati edilmeyecektir.

118

nsan iin nne kan btn yollar yrnebilir yollar ise o insan artk kaybolmutur.
*