,...

KABUSNAME . llyasoglu Mercimek Ahmed

1 nci cilt

Tereliman

1001 TEMEL ESER

Tereman
1001 TEMEL ESER

Hazrlayan

ve sadeletiren : Atilla ZKIRIMLI

KEYKA VUS -

MERCMEK AHMET

K ABUSNAME
BRNC CLT

,---.

Tercman gazetesinde hazrlanan bU eser Kervan Kitaplk A.. ofset tesislerinde baslmtr

1001 Temel Eser'i iftiharla sunuyoruz

Tarihimize mana, milli benliimize g katan ktphaneler dolusu birbirinden se~e eserIere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyoloji, felsefe, folklor gibi milli ruhu gelitiren,ona yn veren konularda "Gerek eserler" elimizin altndadr. Ne var ki, elimizin altndaki bu eserlerden ounlukla istifade edemeyiz. nk devirler deimelere yol am, dil deimi,
yaz deimitir.

Gzden ve gnlden uzak kalm unututmaya yz tutmu -Ama deerinden hibir ey kaybetmemi, ounluu daha da nem kazanm- binlerce cilt eser, bir sre daha el atlmazsa, tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir. nk onlar derleyip topadayacak ve gnmzn trkesi ile baskya hazrlayacak deerdeki kalemler, gn getike azalmaktadr. Bin yllk tarihimizin iinden szlp gelen ve bizi biz yapan, kltrrozde "Keta" vazifesi gren bu eserleri, tozlu raflardan kurtarp, nesillere ulatrmay planladk. Sevinle karlayp, mitle alkladmz "1 000 Temel Eser" serisi, Milli Eitim Bakanl nca durdurulunca, bugne kadar yaynlanan 66 esere yzlerce ek yapmay dndk ve "Tercman 1001 Temel Eser" dizisini yaynla maya karar verdik. "1000 Temel Eser" serisini hazrlayan ok deerli bilginler heyetini, yeni yelerle genilettik. Ayrca 200 ilim adammz dan yardm vaadi aldk. Tercman'n yayn hayatndaki geni imkanlarn 1001 Temel Eser iin daha da glendirdik. Artk karnza gururla, cesaretle kmamz, eserlerimizi gzlere ve gnllere sergilememiz zaman gelmi bulunuyor. Milli deer ve manada her kitap ve her yazar bu serimizde yerini bulacak, hi bir art dnce ile deerli deersiz, deersiz de deerli gibi ortaya konmayacaktr. nk esas gaye bin yllk tarihimizin temelini, mayasn gzler

nne sermek,
maktr.

onlar layk olduklar

yere oturt-

Bu bakmdan 1001 Temel Eser'den maddi hi bir kar beklemiyoruz. Karmz sadece gutur, iftihar, hizmet zevki olacaktr. KEMAL ILICAK

Tercman Gazetesi Sahibi

N SZ
Mercimek Ahmet'in Farsa'dan dilimize evirdii Kabusname, Emir Unsur'l-Maali Keykavus b. sken der b. Kabus b. Vermgir b. Ziyar tarafndan yazlm tr. Yazar kitabn, Peygamber hicrPtinin drt yz yetmi. beinci ylnda (M. 1082) Hi enlediini sylemektedir. Bu sebeple kimi kaynaklarda g'een (Dvel-i slamiye) ve uz~n sre H. 462 olarak bilinen lm ta rihinin yanl olduu aktr. Nitekim kitabn biti tarihi olarak gsterilen H. 475 btn Farsa nshalarda mevcuttur (1). Ama yazarnn hayat hakknda, kendisinin kitapta verdii kimi bilgilerden baka bir ey bilmiyoruz. Ziyari ya da AH Ziyar ailesi X. ve XI. yzyllarda Grgan, Gilan, Deylemistan, Taberistan, Rey ve Cibal'de hkm srmtr. Bu egemenlik Grgan blgesinin Seluklularn eline gemesiyle son bulur. Anlaldna gre Keykavus padiah olamamtr. Daha dorusu Seluklularn bu blgeyi paylam~lar sonucu sken der, Keykavus ve olu Gilan ah padiahhk yapama.

(1) Said Nefisi, Kitab- Nasihatname Ma'rof bi: Kab.c:name. Azer 1342 emsi (1963) Tahran. Kitabn Farsa aslyla ilgili bilgiler Said Netisi'nin nsznden zetlenmi tir.

10
mlardr. Nitekim kendisi de kitabnda bunu belirtmekte, kimi blmlerde hizmetinde bulunduu padi ahlar saymaktadr. Sz gelimi 42. blmde, ... Mesut ibn Sultan Mahmut, Gazne'de padiah olunca, o devirde ben de Gazne'de idim. (. .. ) katnda bir zaman durdum, kulluk ettim, beni denedi, grdli ki sohbetine laym, beni has nedim edindi>> demekte, bir ba ka blmde (7. Blm) Ebu'I-Esvar apur b. el-Fazi adl Gence melikinin yannda uzun sre kaldn, onunla birlikte Rum seferine gittiini anlatmaktadr. Btn bunlar, bir padiahn nedimlik yapmayaca ve bakalar adna savaamayaca dnlrse, Keykavus'un saltanat srmediini gsterir. Yalnz bence zerinde durulmas gereken bir nokta var. Said Nefisi'nin yaynlad metinin 42 .blmnde (s. 172) d r. dnc hikaye, <<Gemi emir babam -rahmetullah-... diye balamaktadr. Mercimek Ahmet ise bunu Benden nce saltanat tahtna hkmeden, rahmete ulaan babamdan ... >> diye evirmitir. Grld gibi, Keykavus yalnzca babasnn padiah olduunu belirtmekte, oysa Mercimek Ahmet'in evirisinde ken. disinin de padiahlk yapt anlam kmaktadr. Burada akla gelebilecek ilk ihtimal, nsha farkdr ve Mercimek'in eviriyi bir baka nshadan yapt dnlebilir. Ama yine Mercimek, Sze Giri bl mnde yle rivayet ederler ki, halifeler devrinde, Kilhistan mlknde bir padiah vard ( ... ) demektedir. te buras karanlk kalmakta, Mercimek'in kitabn iindeki kimi aklamalar grmezden gelerek, bylesi bir elikiye dmesi anlalamamak.dr. stelik Keykavus'un padiahlk peinde olduunu gsteren hi bir belirtiye rastlanmaz kitapta. O yz-

yllar, Seluklular'n

ran' korkuya saldklar bir ve ran karktr. Byle bir dnemin insan olduu iin nitelik gze parar Keykavus'ta: Askerdir, bilgindir ve ariftir. Zaten Ziyari hanedannn fazileti ve bykl hi bir ran hanedan ailesinde grlmemitir. Ama Keykavus hayat hakknda fazla bilgi vermez. Bu nitelikleri de, onun kitabndan, btn konularda bilgi sahibi olmasndan ve hemen her konuda bilgi vermesinden anlalmaktadr. Ama Ziyari yahut AH Ziyar hanedan ailesi konusunda, oJca bilgi vermektedir. Blmlerde anlatlan hikayelerin ou bu hanedann kiileriyle ilgilidir. Nitekim Sze Girite hanedann atalarn sayp dkmekte, soylarnn nl Nuirevan'a (lm. 579) kadar uzandn belirtmektedir. Dedesi ems'l-Maali'nin, amcas Felek'l-Maali tarafndan nasl tahttan indirildiini, srldn ve ldrldn (20. Bl.); kendisinin babas tarafndan nasl eitildiini (27. Bl.); dedesinin emnisinin olu Fahr'd-devle ve onun kar snn, kocasnn lmnden sonra hkm srmesi s rasnda ol<:n biteni (29. Bl.); Gilan ah'n dedesi Sultan Mahmut (kendi kansnn babas) ile Halife El-Kaim Bi-Emri'I-lah arasndaki bir olay (39. Bl.) ve kendi dedesi Emir Vemgir b. Ziyar ile amcasnn oQ;lu Emir ems'l.Maali'nin avda ldklerini (18. Blm) anlatmaktadr.

adr

Kitabn

Am

Keykavus'un kitab eskiden beri bu adla anlmak Ama bu adn niin konulduu belli deildir. nkii kitap Gilfm ah'a hitaben yazlmtr ve Kabus
tadr.

12

dedesinin addr. Ayrca o ada, kitaplarn genellikle yazarnn adyla anld dnlrse, Keykavusname de olabilir. Nitekim Muhammed fi (Avfi), Cevami'l Hikayet ve Levami'l Rivayat adl eserinde kitabn adndan sz etmez. Yalnzca, Keykavus'un oluna verdii tler, diye belirtir. Kendisi de nsznde kitabnn bir tler kitab olduunu sylemektedir. Ama nedense kitap, belki Kavus adnn bozulmas sonucu belki de dedesi Kabus'un nl bir kii olmas sebe biyle Kahusname diye anlagelmitir.
ran

Edeblyatmdaki Yeri

nl bir kitaptr ve ran edebiyatnda olduka nemli bir yeri vardr. Senai-i Gaznevi, yazlndan krk dokuz yl sonra, Hadikat'l-Hakika (M. 1131) ad. l eserinde Keykavus'un anlatt bir---.iki hikayeyi iirletirmitir. Ayrca Ahmet Gaffari Tarih-i Nigaris tan'da, Genceli Nizami, Rusrev irin'inde; Feridddin Attar, Esrarname ve Mantku'ttayr'nda; Afdalddin Ebu Hamid Ahmed b. Hamid Kermani, k. d'l-Ula fi Mevkifi'lAla'snda; bn sfendiyar, Taberistan Tarihi'nde; Sa'deddin Kafi, Kasidesi'nde; Rusrev-i Dehlevi, Matla'lEnvar Mesnevisi'nde; Cami, Silsilet'z-Zeheb Manzumesi'nde; Mecdddin Muhammed Hseyin Mecdi, Zinet'lMecalis'inde ve Muham med Bakr, Ravzat'l-Envar'nda kimi kitabn adn aka syleyerek kimi de iaret etmeden, bu eserden hikayeler ve bahisler almlardr. (1)
(1) Orhan aik Gkyay, K.dbusname, 1966 istanbul, siJzden.

n-

13

Bu etkide, kitabn o ada geerli olan dnya gahlak, sanat, ilim gibi konularda, gerekten nemli bilgiler vermesinin, yakn bir anlatm olmas nn byk rol olmutur denilebilir. stelik bu etki yalnz ran edebiyat evresinde kalmam, ran'n s nrlann da amtr. Eser yedi kere ran'da (2) bir kere de Hindistan'da baslmtr. Trke'ye de be evirisinin olduu dnlrse olduka nl bir kitap olduu sylenebilir. imdi sz burada kesrnek ve asl bizi iLgilendi~ ren bir alana gemek gerekiyor. Mercimek'in evirisi listnde dururken kitabn nemine yeniden deine ceiz. nce bu evirinin yapld aa kadar olan bi tenleri sralamamz ve Osmanl devletinin zellikleJi. ni belirlememiz gerekir.
r,

(2) Said Netisi'nin yaynlad Kabusname'nin 1963'te ilcinci basksnn yapld gznnde bulundurulursa bu say sekiz olmaktadr. Ayrca Said N6{'!!i bu basknn nsz'nde, Kabusndme'nin, kendisinin yaynladnda da-ha eski bir nshasnn bulunduunu, zerinde alld n, ama gremedi(jini belirtmektedir.

n
OSMANLlLARA KADAR

<<Trk toplumu, tarihte iki byk tir:

geirmi.

1 - Trklerin kavim halinme yaadklar a ki, tarih sahnesinde grndkleri andan, slam dinini kabul ettikleri zamana kadar srer. Bu ada Trkler, yabanc etkilerden uzak kalmlar, kendi hayatlar iinde benliklerini korumulardr. Bu a boyunca kabul ettikleri eitli dinler, manevi varlklar zerin de bir iz brakmam, komularyla sk ve srekli ili kileri de gelenek ve greneklerine balla engel olamamtr.

2 - mmet a ki, slam dinini kabul ettikleri tarihlerden, XIX. yzyln sonuna kadar aa yukar 900 yl srer. Bu ada Trkler slam dininin toplayc ve birletirici etkisi altnda yeni esaslar benimsemi ler, kendi yasa ve trelerini brakarak, bu esaslarn izdii ereve iinde btn islam alemini kucakla yan bileik hayata uymular, yeni bir ruhla tarih sahnesine kmlardr. (1)

(1) Agah Srr Levent, mmet a Trk Edebiyat. Ank. 1962.

16

Bu blmlerneye katlyoruz, ancak bir noktann ve deilmesinde yarar var. Hz. Muhammed, Mekke'de peygamberliini ilan edip de slam dininin esaslarn bildirdiinde, yar gebe ve ticaretle uraan Araplar, dine dayal bir hukuk sistemiyle, teokratik grnte bir toplum dzenine sokmu oluyordu. nceki artlar dnlrse bu bir devrimdi. Hz. Muhammed, Arab hak dinine anrken ayn zamandr. daha ileri bir toplum dzenini kurmaya da aryordu. Nitekim kendisinin hem peygamber, hem devletin ba olmas, halifeterin de kendinden sonra ynetime hakim olnalar Emeviler devrine kadar srmtr.
almasnda

yebileceimiz

Trk devletlerinin toplum yaps da gebelik dibir toplum dzeniydi. Ksr topraklar ve stepler zerinde geirilen bu gebe hayat, tarm ekonomisine geiin mmkn olmamas yznden, hayvanclk ve avcl bir geim kayna haline getiriyordu. Bu ise srekli dolamak, verimli otlaklar ve sulak yerler aramak zorunluunu douruyor, olduka zengin bir gebe kltrnn yaratlmas yannda, askeri ve merkezi otoriteye bal bir eit devlet ynetiminin de tekiHithnmasn gerektiriyordu.

Gerekten eldeki bilgiler bu dnceyi dorular niteliktedir. Btn gebe toplumlarda olduu gibi . Trklerde de at kltr nemlj bir yer tutmakta ve yine Trklerin tarih boyunca srekli olarak giil devletler kurduklar grlmektedir. Divan Lgati-'tTrk'te yalnzca atla ilgili lSO.'ye yakn kelime vardr ve en az bunun bir misli kelimenin aklanmasnda da at sz gemektedir.

17 Bir yandan Trklerin, verimli otlaklar arama so. nucu srekli olarak Bat'ya sarkan, te yandan Emelv\iler'lle yaylmaya tynelen ~lam mparatoluu'nun ilk ncleri, Maverannehir'de kapmlardr. Arap. larn Horasan valisi Kuteybe ibn Mslim, bat Trk lerinin On-OK devletine saldrm, Maverannehir'e (Transoxiana) kadar sokulmu, sonra Araplar 751'de Talas savanda iniileri yenilgiye uratm, 776'da li ve u rmaklarnn vadilerine girmi, 792'de ve 806 da Karahanllarla arpm, 960 sralarnda da Trk. lerden ilk olarak Karluklara slaml kabul ettirmi tir. (1)

Bylece Trkler, bu tarihten sonra kimi aman gruplar halinde slamiyeti kabul ettiler, halife ordularnda grev aldlar. Yalnz bu kabul ediin daha IX. yzyln ortalarnda baladn sylemeli yiz. nk Trklerin Halife Mu'tasm zamannda Ba. dad yaknlarnda kurulan Samerra ehrine yerletiril diklerini, sava nitelikleri dolaysyla nemli askeri rtbeler elde ettiklerini biliyo~z. Ama asl eitli Trk kavimlerinin toplu olarak mslmanl kabul edii X. yzyldadr.
dank

gibi

Bu olay, ilk anda, bir devlet gcne boyun eme gryorsa da Trklerin mslmanl kabul ediinde tek nemli etkiyi, gl bir devletin zoru olarak grmemek gerekir. Durum byle olsa, devlet gc ortadan kalknca, kabul ettirmeye alt dinin uygarln egemenlii zayflar ya da tarihte birok

(1)

A. DiUiar, KutadgU Bili.g incelemesi, Ank. 1972.

F:2

18

benzeri

bir biim alr, nitelik ba. Ama Trkler iin du rum tam tersinedir. Bunun iin sh1mhn kabulnde en nemli etkiyi devlet gcnde deil, belki sla.miye tin znde ve niteliinde aramak gerekir. gibi,
krnndan deimelere urar.

grld

baka

nk slamiyet, yalnz gnllere egemen olan bir din deil, toplum hayatn da dzenleyen, ynetimi et kileyen, tarma dayal bir ekonominin hukuk sistemini oluturan bir dindir. Hz. Muhammed sadece Tanr buyruunu insanlara ileten bir peygamber deil, insanlar bir dnce evresinde toplayan ve tekilatlan dran bir devlet adamdr. lk tekilatiannay da ksmen tarmla, ksmen de hayvanclkla uraan Arap kabilele. rinin bulunduu Medine'de gerekletirmitir. Bu se. beple slamiyet, XI. yzyldan balayarak Trkleri gerek devlet tekilat gerekse toplum hayat asndan etkilemi, dine bal bir kltrn de olumasna yol
amtr.

Artk bir kltr kabul ediin bu ksa zetinden sonra Seluklular yoluyla Anadolu Seluklularna oradan da Osmanllara geebiliriz.

26 Haziran 1243 Cuma gn, Seluk ordusu Ksekorkun bir bozguna uram, imparatorlu un temelleri sarslmtr. Moollar Sivas'a yrm. ler, Kad'nn efaatiyle halka dokunmnmlar, fakat ehri gn yama etmilerdi (1). Bu aknlar srecektir. Il. Gyaseddin Keyhsrev'in lmi.i zerine da'nda

(1) Abdlbaki Glpnarl, Yunus Emre ve Tasavvut 1961.

st.

lY

kan kargaalklar ve beylerin egemenlik sevdasyla birbirleriyle savamalar, merkezi otoritenin neredeyse sfra dm olmas, o an Anadolusona bir cehennem grn verecektir. Mool Baycu'nun Anadoluya yapt yeni akn, Seluk ordusunu 1256'da Konya yaknlarnda bir kere daha bozguna uratacak Moollar giderken yine Anadolu'yu yakp ykacaklar ve Anadolu bir karde kavgasnn ortasna yuvarlanacaktr.

ol aknlar, deien

durumu, i savalar, Mo Seluk hkmdarlar, entrikalarla altst bir durumda srp gidecek, beylikler treyecek, tarikatlar alabildiine geliecektir. (2) Anadolu'nun bu Sonuta Sel-uk mparatorluunun yklnas zerine Anadolu'da kk--byk beylikler ya tek bir e hirde ya da bir blgede hkm srmeye balamlar
d. Aydnoullar, Saruhanoulh:r, Germiyanoullar

kark

gibi beylikler Sel-uklularn son yllarnda, merkezi otoritenin zayflamas sonucu yar.. bamszd,Jar zaten, ama imdi tam bamsz da olsalar yaylmak isteyecekler ve birbirleriyle tutuacaklard. Bu beylikle rin en by Konya ve evresine verlef!li~ olan Karamanoullar bcyliiydi. XV. yzyla, ayni Fatih'e kadar Osmanoullarna e ok direnen beylik olacak
t.

St'e yerlemi olan Osmanllar ksa srede beyliin snrlarn p:enilettiler. t289'da Eskiehir,

r 2)

Fuat Kprl, lk Mutasavvfhr. 2. bask. An k. 1966.

20
)1292'de Sakarya~nn gneyi, 1298'de Bilecik, 1289'da lnegl alnm, 130l'de znik kuatlm, 1323'de Akyaz, 1326'da Bursa zaptedilmi ve imparatorlua gi den beyliin merkezi olmutu.
OSMANLI DEVLET

olduu

Trklerinin Kay Aireti'nden bilinmektedir. Osmanl Devleti'nin kurulu y. l olarak tarihler 1299 yl zerinde birlemilerdir. Kukusuz Osmanllarn St'e yerlemeleri ve bir beylik olarak hkm srmeye balamalar bu tarih ten ncedir. -Babas Erturul Bey'in lm zerine, Osman Bey'in Ol}Un yerine geii 1281 ylndadr. Bu yzden Erturul Bey'le gelen Kay'lara ve sonra bu beyliin egemenlii altna giren teki milletler~ Os manl, kurduklar devlete de Osmanl Devleti ad ve rildi. Klasik tarihi blmlemeye gre, 1299'dan 1453 y lna kadar olan dneme, Kurulu Dnemi, denir. te bizi asl ilgilendiren bu dnemdir. Dnemin padiah lar ise Osman Gazi, Orhan Gazi, Murad- Hdavendigar (I.), Yldrm Bayezid (I.), Mehmed elebi (1), II. Murad ve Fatih'tir. II. Mehmed (Fatih) ldnde Osmanl Devleti' nin snrlar bir yandan Macaristan'a, te yandan Er. zurum'a dayanm bulunuyordu. Eflak Beylii ve K rm Hanl yar bamlyd. Bu gelimenin temelinde yatan Osmanl min toprak sistemine gemeden nce, Mercimek Ahmet'e Kabusname'yi evirmesini buyurar II. Murad'n dnemine bir gz atalm ve olaylarn bi.r kronolijisini verelim.

Osmanllarn, Ouz

21

II. Sultan Murad, elebi Mehmed'in, Dulkadiro. lu Sli Bey'in kz olan kars Emine Hatun'dan do. madr. ki kere saltanat srmtr. lki 1421-1444, ikincisi 1446--1451 yllar arasndadr. Padiahlnn ilk yllar, tarihte Dzmece Mustafa diye anlan, Yld rm Bayezid olu Mustafa elebi'yle uramakla geti. 1423'te Dzmece Mustafa'ya yardm eden Bizans'tan hn almak amacyla stanbul kuatldysa da bir sonu elde edilemedi. Bu srada dier Anadolu Beyle. rinin de kkrttklar, kardei Mustafa elebi'yle sa vamak zorunda kald. Karaman Beylii dnda btn beylikleri egemenlii altna ald. Denilebilir ki, Anadolu'da ikinci olarak Trk birlii salanm oluyordu. Anadolu'dan sonra Rumeli'ye dnd. Belki de, bylece Bizans iyice .kstr:lm olacakt. Srhistan alnd, Macar seferlerinden istenilen -sonu elde edilemedi. II. Murad, saltanat 12 yandaki olu II. Mehmed'e (Fatih) 1444'de devretti, Manisa'ya yerleti. -. . Ama ok kalarnad orada. Papa'nn da kkrtma sonucu dzenlenen bir Hal ordusu Varna'y sarn ca, daha saltanat brakal on ay olan II. Murad, yeniden ordunun bana geti ve Hunyadi'nin komutasn daki Hal ordusu bozguna uratld. II. Murad bu dnnde saltanat almam, Fatih padiah\a devam etmi, o yine Manisa'ya ekilmiti. Ama yenieriIe-rin isyan zerine 1446'da padiahla dnmek zo runda kald. Hunyadi'nin toplanay baard ikinci Hal ordusunu da Kosova'da 1448'de dattktan sonra, Edirne'ye dnnde olunu evlendirdi ve 1451 ylnda 1s

22
d. Tarihler, bilginleri, sanatlar sevdiini ve koru duunu yazarlar. Edirne ve Bursa'da camileri vardr. Tarihi olaylarn bu sralanndan sonra, Osmal mparatorluunun ekonomisine yn veren toprak dzeni zerinde durmamz gerekiyor. Osmanl Devleti'nin dayand miri toprak dzen~ Seluklularn ikta sisteminden alnm, kimi deiik' liklerle ann en ileri retim dzeni olarak belir mitir. Erturul Bey ve Osman Gazi, Karacada ve St' nadolu Seluklu sultanlanndan tirnar olarah almlar (1), sonra beylik yayldka, gelenee uyarak, Osman Gazi ele geirilen yerleri yakn silah arkada larna vermitir: Karahisar Sanca kim ona nni derler, olu Orhan Bege verdi. Ve subahn karda Gndz'e verdi. Yar Hisar' Hasan Alp'a verdi, ne gl'i Durgut Alp'a verdi Kaymatas Ede Bal'ya Bilecik hasln tirnar verdi. (2) Bu kurulu dneminde hi bir ey tesadf sonu. cu bulunmu' deildir. Osmanoullar, Osman Gazi'den balayarak uzun bir tarihin gelenek yoluyla gelen mirasn deerlcndirmiler, iinde bulunduklar gne ve artlara uygun bir toplum dzeni oluturmular dr. u fkra bu adan ilgiye deer: Osmanhlarn istiklallerini ilfm ettikleri ilk gnlerde Gernyan Vilayctinden bir adam Osman Gazi'ye gelip: pazarn bacn bana satn, dedi. Osmzn Gazi sordu: - Bac nedir ki?

r J smail Hakk Uzunrarl. Osmanl Tarihi, c. I. (2 J Akpaa olu. Teviirih-i Al-i Osman (Trk Tarihleri. I). Trkiye Yay.

23
- Pazara her kim yk getirirse ondan ake al. mak tr. - Sebep nedir ki, bunlardan ake alasn. - Adettir. Bu bac mlkn padiah iin alnr ve bunu tahsil eden de iinden hisse alr. - Bu, Tanr buyruu mudur, yoksa bunu her ye rin padiah m ihdas etmitir. - Sultan tresldir. Osman Gazi kzmt, adama: - Defol, burada durma ki, sana bir ziyanm dokunmaya. Bir kii ki, maln kendi eliyle kazanm, bana ne borcu ola, diye bard. Ama Osman Gazi~Il!in yanndakiler izahat verdiler ve bu parann devlet iin lazm olduuna onu ikna ettiler. Neticede ilk Osmanl kanunu kt. O kanunun birinci bendi u idi: Her kii ki bir yk sata iki ake versn, eer satmaya, hi nesne vermesn. (1) Szn ksas, Osmanl toprak rejimi, slam hukukuna dayanan Seluklu ikta sitemi;Jin gelitirilmi, kimi farkllklar gsteren bir eklidir ve son biimini Fatih dneminde almtr. XVI. yzylda bozulma belirtileri gstermi, XVII. yzyldan sonra bakala maya, dzenin iindeki kimi elikiler yznden kmeye balamtr. Zaten klasik tarihi blmlernede de Duraklama Devri 1579'dan balar, 1683'de de Gerileme Devrine girilir. imdi bu miri toprak sisteminin ne olduu zerinde duralm (2).
(1) Resimli Tarih Mecmuas, s. 1, 195, st.

(2) Bu zette geen terimler yoluyla bilgi iin bk. slam Ansiklopedisi.

24
hukukuna da. Topraklar, riyye, Haraciye ve Arz- Miri olmak zere e a}Tlmtr. riyye, fethedilmeden nce mslmanlarn olan ya da sonradan mslmanlarn yerletirildii topraklara verilen addr. zelli~, mlkiyetn veritene ait olmas, shlmiyetin miras konusunda koyduu kurallar uyannca payla labilmesi, satlabilmesidir. Bu topraklara sahip olan mslman halk, miri topraklarda olduu gibi ift vergisi ile r demektedir. Haraciye, zaptedildikten sonra yerli halkn mlkiyetinde braklan topraklardr. zellii ileyenlerin, mslman olmamas ve yine topraln mlkiyetine, tasarrufuna sahip olmasdr. Miri topraklarn mlkiyeti devlete aittir ve Os. manl toplum dzeninde riyye, haraciye adn alan topraklar olduka azdr. stelik Kurulu Dneminde Osmanl Padiahlar gemiten kalan, gerek vakf, gerekse bir ailenin mlkiyetine braklan topraklar, tirnar esasna balamaya almlar, bunun iin u ramlardr (1). Rumeli'nde fetbedilen yerlerde, n eeleri bir eit hogryle davranlm, ama sonradan bunlarn eitli yollarla tirnar sistemi iinde eritilmesine allm, yerli otorite, gerek din adamlar, gerek senyrler korunmu, dahas onlara kimi tirnarlar balanmtr. Ama bu yerli senyrler ya da yerli otorite, merkezi otoriteye mutlak bir biimde balanm
yanmaktadr.
tr

Osmal miri toprak reJm slam

paratorluunda

mer Ltfi Barkan, 14. ve 15 asrlarda Osmanl im. Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esaslar st. n. Edb. Fak. Yaynlar, 1945. (1)

25 Miri topraklarn hukuki temeli udur: Zaptedilen yerler hemen llp kaydedilmektq, eyal~et, sancak gibi idari birimlere ayrlmaktadr. Sonra topraklar gelirlerine gre, has, zeamet ve tirnar diye e bln. mektedir. Yllk geliri 100.000 akeden fazla olan has'lar Vezirlere, Beylerbeylerine, Sancak Beylerine; yl lk geliri 20.000 ile 100.000 ake olan Zeametler alay. heylerine, merkezde grevli yksek memurlara; yl lk geliri 20.000 akeden az olan tirnarlar ise spahilere ve savata yararlk gsteren askerlere verilmektedir. Bu eit topran gelirini alan kii, grevi kanunlarla belirlenmi bir devlet memuru saylr, devfet adna baz vergileri toplard. Bu vel'gi dorudan doruya devlete gitmez, vergiyi alanlara kimi grevler yklerdi. Haslarn vergisi devlendi, ama zeamet ve tirnar sahipleri, bu parayla belli sayda askeri sava iin hazrlar, padiah buyruu gelince savaa koarlard.
lenen topran, ileyenin ocuklarna miras olarak kalabilmesi birtakm artlara balyd. Has'lar zel bir ilem grr, zeamet ve timar ise izne ba~h olarak ve olduka paralanm bir ekilde geride kalana braklrd. Timarl spahilik irsi bir kurum deiL di belki, ama sipah; olabilmek olduka zordu. nceleri verdiimiz bir rnekte de grld gibi, Tirnar beyleri, daha padiah nvann almam Osmanl beylerinin arkadalarydlar. Ama sonra? ... Bilinen, spa hilerin glenip bir zmre yahut bir snf olamay
Iardr.

Bu glenemeyi, biraz da sistemin znden gelen bir durumdur. nk sistemin aksamadan almas merkezi otoritenin gl olmasyla mmkndr. Bu

26
yzden
liinde Osmanl padiahlar, bir devlet memuru niteolan sipahilerin glennesini nlemek iin ya sk sk yerlerini deitirmiler ya da kanun d en kk bir hareketlerinde timar ellerinden almlar
dr. Topra ileyen kylye ise reaya denirdi. Reaya tabi olan zmreydi. Reayann szlk anlam, gdlen, idare edilen kiilerdir. Kelimenin tekili raiyyettir. Raiyyet topran iletme hakkna sahipti. Ama bu sahiplik, mlkiyet olarak deil, kirac olarak biimlenen bir sahiplikti. Kyl bu kiralama ilemi srasn da resm-i muaccele denen tapu vegisini dedikten sonra rfi bir vergi olan ve devlet tarafndan belirlenen deimez bir ift akesi derdi. r denilen ve kelime anlam onda bir olan rne bal bir vergiyi de demek zorundayd. rn miktar onda birden yarya kadar da olabilirdi.

Raiyyetin yln belli gnlerinde almak, kendine yerde oturmak, dedii vergilerden baka devletin olaanst durumlarda koyduu avarz vergilerini demek zorunda olduu gibi topran da terkedemezdi. Topran terkeden kyl sipahiler tarafn dan yakalandnda cezalandrlabilir, kensinden sebep olduu zarar iin ift bozan resmi alnrd.
b1raklan

d.

Buna karlk kylnn hayat gvenlik altnday nce de belirtildii gibi sipahinin konulan snrlar dna .kmas kendisi iin kt sonular doururdu. Devlet, kendisini ayakta tutan reticiyi kollamak ve korumak zorundayd, (Kabusname'de bunun rneklerini greceiz).

27
Yukarda

ana

hatlaryla izdiimiz

bu

ekonomik

dzenin, slam hukukuna dayandn sylemitik. Gerekten Osmanl toplumunu biimlendiren, dzen leyen slam dncesidir. Hele devlete yn veren s lamln ilkele: idir. Bunun sebebi, nce de belirtildii gibi, slamiyette dini liderliin ve devlet bakanl nn tek kiide toplanm olmasdr. Kurulu dneminde Osmanl Devleti, slamiyetn hkmleri nda olumu, hukukun ilkeleri fkhtan karlmtr. srece, ilkeleri, ktye kullanlmad daha adaletli bir dzende yaama larna yol amtr. Kur'an'da stnde durulan en nemli konu adalettir: phe yok ki Allah size emanetleri ehline vermenizi, .insanlar arasnda hkmetti iniz zaman adaletle hkmetmenizi emreder. <<Ey insanlar adaleti titizlikle ayakta tutun.>> <<Hi o (hayr getirmiyen kimse) adaletle emreden ve kendisi dosdoru bir yol zerinde bulunan kii ile bir olur mu? Hz. Muhammed de, <<Adil sultann. adaletle geen bir gnlk mr, 60 yllk devaml nafile ibadetten daha faziletlidir. ve <<Allah'a en yakn olan ve onun en ok dostu bulunan kimse adil nder olan kimsedir de mitir (1). te bu temel ilke toplumsal yaayw dzenli ilemesincle, 17. vzyla k<, dar ana etken olm ustur. Ama bunlarn hepsinin stndeki temel ilke u. dur: Topraklar Allah'ndr, Allah adna da padiahn.
insanlarn

Aslnda slamiyetn

yaayma

Bylece Islamiyet, fkh yoluyla Osmanl toplum yn vermiti.!. Fkh, eriat hkmlerine

r J brahm Agah ubuku. Makaleler, 1967.

28

uygun olarak, dnya il~rinde tutulacak yollar gste rir. Toplum hayat iinde kiiye den grevler, dine, devlete, h~umete ve topluma kar gznnde tutulacak balca ilkeler, devlet ile kii arasnda karlkl hak ve devler, kiilerin birbiriyle olan ilikileri, siyasal ve toplumsal dzen. ynetim, adalet ve ticaret i. leri, miras hukuku, ceza yntemi, fkhn erevesi iine girer. Bunlarn her biri, sonradan ayr yasalara konu olmu ve hepsi birden slam hukukunu meydana getirmitir. (1) Fkhn yannda kelam, eski Yunan dncesiyle de beslenerek dzenin dnya grn oluturur ln-i kelamn, gnmzdeki deyimiyle slam felsefesinin urat meseleler arasnda, varlk-yokluk, ilk kuvvet gibi ilk a Yunan felsefesinin urat konular vardr. Zaten VIII. ve IX. yzyllarda Aristo'nun, Yeni Eflatuncularn, Galen'in (Calinus) eserlerinin byk bir ksm Arapaya evrilmitir (2). Bunlara bir de yine VIII. ve IX. yzylda ortaya kan ve yaylmaya balayan tasavvufu eklemeliyiz. Tasavvuf iinde, kimi tasavvufi dncelere tepki olarak doan melametilii de hesaba katarsak, stn. de durduumuz dnemin kltiir izgileri kar sanyo rum. Bu toplumsal yap ve dnce dnyas, kendi grne uygun kltr ve sanat yaratmalarnn ortaya

(1)

Agah Srr Levend. slami

Edebiyatn

Esaslar

ve

Kaynaklar, BeZleten 1971. T .D.K. Yaynlar.

(2) De Lacy O'Leary. sltim Dncesi ve Tarihteki Yeri. Ilahiyat Fak. Yay. 1971, Ankara.

29
aacakt. At da. Her toplum dzeninin ilk alarnda, sanat alanna sokamaya camz kimi eserler grlr. Bunlar, temelierindeki z, egemen olan dinden ve felsefeden alan dnce eserleridir. Batda olduu gibi Dou'da da bu tr eserlerin iki ad vardr: Siyasetnameler ve ahlak kitaplar. kmasna

yol

ve

uygarln

te Kabusname'yi bu yere yerletirebilmemiz, bu trler zerinde de durmamz gerektiriyor.

iSLAMi EDEBYATTA SYASETNAMELER VE AHLAK KiTAPLARI

Siyaset-name, siyasette, devlet ynetimiyle ilgili eser demektir. Bu arada, siyaset kelimesinin, suluyu eriat hkmlerine gre cezalandrmak, anlamyle ilgili olarak, suluya uygulanacak cezalardan bahseden eserler de, siyaset-name adn tar. (1) Bu tr eserler tarihin her dneminde olagelmi tir. Ortak zellikleri ise, yazldklai an dnce dnyasnn rn olmalardr. Denilebilir ki, toplumlarn ilk tekilatlanmaya baladklar ve insanlarn ynetenlerle ynetilenler olarak ikiye ayrldklar gnden bu yana siyasetnameler olagelmitir .. Deien, bu eserlerin dnce rgsn oluturan dnya gr ile anlatm biimidir. Eflatun'un Devlet'i bir siyasetnameydt, Rousseau'nun Toplum Szlemesi de. amzda demokrasi zerine yaplan aratrmalar da

(1) Agah Srr Levend, Siyaset-nameler, T .D.K., 1962

Belleten, 1962,

30

bir siyasetnamedir. Aralarndaki fark, hepsinin, hangi aa aitseler, o an dncesini yanstmasdr. mmet anda yazlan siyasetnamelerde de elbette slamiyetn ilkeleri ar basacaktr. Yalnz burada slam dncesinin Eflatun'un ve Aristo'nun dn celeriyle temas kurduunu belirtmeliyiz. lk slam dnrleri, bu filozofun yolunu izlemilerdir. slam yazarlar, dorudan doruya Yunanca metinlere dayananlara, felsefeyi renmek isteyenlere el-feylesof yahut oul olarak el-felasife diyorlard. Bu felasife gruplar IX. Yzylda Yeni Eflatuncularn vardklar sonularla, Yunanca metinler zerin de alarak, Sryanilerden sH\mlarca alnanlar karlatrp Aristo geleneini srdrm ve gelitirmi. lerdir. Bu grubun ilk temsilcisi Yakub b. shak elKindi'dir (lm. 873). Dier bir feylesof da Trk asll Muhammed b. Tarhan Ebu Nasr el-Farabi'dir (lm. 950). (1)
te ahlak kitaplar ve siyasetnameler bu dn ce temelleri zerinde yaratlmlardr. Bir bakma siyasetnameleri de ahlak kitaplar arasnda saymamz gerekecektir. nk siyasetnameler devlet ynetiminin esaslarn hkmdara anlatan ve yol gsteren eserler olduklar iin zlerini dinin ilkeleri olutur makta, din ise karmza byk lde ahlaki bir kurum olarak kmaktadr.

nk din, iyiliin ve ktln ne olduunu, ktlkten kurtulmann yollarn gsterir. slamiyete

( 1)

De Lday O'Leary a.g.e

31

gre bir irade-i klliye, bir de irade-i cz'iyye vardr. yilik de ktlk de Allah'tandr, her eyin ilk sebebi Tanr'dr. Ama insan kendisine verilen irade-i cz'iyye ile ktlkten kanmal, iyilie ynelmelidir. Do ruluk, yumuaklk, alak gnlllk, cmertlik, gnl temizlii, sabr, btn bunlar iyi huylardr. Kt huylar ise, yalanclk, burnu byklk, fkelenmektir.
iyilie ulaabilmenin yolu, Kur'an'dan ve hadislerdtm karlmaktadr. eriatn dayand hkmler, iyi ahlakl olabilmenin de hkmleridir. Kii Tanr'nn ve padiahn buyruuna boyun emeli. dinin kendisine ykledii farzlar yerine getirmelidir, gerek mslmanlk budur.

Ahlak
y

kitaplar

unlardr:

Yukarda

saydmz

ne olduunu ve bunlara ulamann yol lan, ana ve babaya, komuya, byklere kar grevler, babann ocuunu yetitirmesi, evlilik, kula kar olan davranlar, yurt, askerlik, eitli sanatlarla u rama ve bunlarda benimsenmesi ,_gereken yollar, e ref, namm, sznde durmak, hainlik etmemek, ba lama, baka diniere sayg v.b. (1). Siyasetnarnelerin konular ise unlardr (2): Hiikmdarlar Tanrnn sevgili kullardr. halk Tanr'nn emanetidir. saltanatn temeli adalettir. hkmdar ada. letli olmaldr, hkmdarlk artlar, hkmdarlarda

huylarn

( 1 J Agah Srr Levend. mmet anda Ahlak K;taplar Belleten 1963, T.D.K. Yaynlar. (2) Bu blm A.S. Ievend'in Siyasetnameler adl makalesinden ?etlenmitir.
mz,

32

gereken erdemler, dinin ve ahiakn buyrukgereken haller, hkmdaro yaknla r, devlet ilerinin ehil olanlara verilmesi, taoea ve reayann hali, tirnar ve zeamet erbabnn durumu, h kmdarn halkn ikayetlerini dinlemesi, memurlarn grev artlar, eriatn gerektirdii cezalar, memleket ynetiminin dayand esaslar, v.b. Grld gibi, siyasetnameler, konular asndan ahlak kitaplar iine giriyorlar. Ama ahlak geni bir kavramdr ve o ada ahlak dinin ilkelerinden ayra mayacamza gre, bir eseri kesin olarak bu tre sokup sokayamayacamz kestirrnek gtr. Bu yzden Kabusname'nin, bu trler gznne alndnda, yerini belirlemek de olduka gtr.
lar, kanlmas

bulunmas

KABUSNAME'NN

BU TRDEKI YER

rnler iinde sz konusu olbelirten Agah Srr Levend, ahlak kitaplarn konularna gre on ikiye ayryor ve Kabusname. evirilerini bu on ikiden biri olarak gsteriyor. Bunlardan kimisi arasndaki benzerlie de dikkati ektikten sonra, Kabus-name'nin balisieri arasnda, ftvvet nemle yer alr diyor. Gerekten Kabusname, konular asndan, konularna ve amalarna gre yaplm byle bir snrlan drma kendisi iin ayr bir madde almasm gerektirmektedir. Geriel bir adlandrmayla ahlak kitabdr, ama konularna bir gz atldnda ahlak kitaplar arasndaki yerini belirtmek gtr. Bir kere, kitap yazld gnden bu yana nasihatnz,me olarak anla gelmitir ve yazar da ona bu ad
duunu

Bu

gln, baka

33 vermektedir. Ana bir siyasetname zellii de tamak tadr. Keykavus, padiahn nasl olmas gerektiini, vezirliin halini, nedimlii, yazcl, eribal anlatmaktadr.

Bununla da kalmamakta, eitli sanatlar ve bunlarla uraanlarn halini, tabiplii, yldz ilmini, bezirganl, kul ve cariye alp satmay, mal edinmeyi, mlk satn almay, ksaca toplum yaayyla ilgili kimi kurallar da sayp dkmektedir. Baba ve ana, komu hakk, evlat yetitirme, konuk arlama, sz iyi syleme, arap ime, hamama girme gibi genel ahlak konular zerinde de durmakta, airler, alglar gibi sanatlara da tler vermektedir. Szn ksas ihtiva ettii konular asndan ok ynl bir kitaptr.
Ayrca fakihlik, mderrislik, kadlk, tabiplik ve mneccimlik konularnda ann bilim ve felsefe grlerini de yanstmaktadr.

Keykavus'un, btn konulardaki dncelerinin ve grlerinin daha nce szn ,_ettiimiz dnce sistemlerinin bir sonucu olduunu belirtmek gerekir. Kabusname'nin nemi de buradan gelmektedir.
KABUSNAME'NN NTELG VE AGI AlSINDAN NEM

Kabusname, nce slami dnn bir rndr. slam inancna gre Tanr birdir ve mslmanh. n ilk art tevhid, yani Tanr'y bir bilmek, ona or tak komamaktr. O kendi varln ve kudretinin keF:3

34

malini bilmek iin, btn eyay yoktan var etmitir. nsanlar O'nun ancak sfatiarn dnebilirler ve bu yolla O'nu tanyabilirler. O'nun ncesi yoktur (kdem), ezelidir; sonras yoktur (baka), ebedidir. Keykavus da kitabna slami dnn bu temel ilkeleriyle giriyor: Ama kendinin zat mnezzehtir akln tasavur ettiinden. Tanr, kudretiyle yz nn kandaki nakn kemalini insann vcudunda naketti, ta ki insan her an o nak grsn ve nakka tilsin. <<Tanr'nn sfatn dnn zatn dnme yin. <<Tevhidin gerei odur ki senin iin mmknsz olan ne varsa onun katnda gerektir. Mesela lmszlk senin iin imkanszdr. Onun katnda gerektir. v.b. (1. Blm). slami dn, yalnz byle yazarn kendi anlatmyla iletilmemekte, dnceler, ayet veya hadisler le veya din bilginlerinin szleriyle pekitirilmektedir. Yazarn ilk kar kt dne ise, Dehri'lerin zaman yaratc g olarak ne srmeleridir. Gerekten o an ateistleri diyebileceimiz Dehriler, slami inan asndan zndk saylyorlard. Ayrca Keykavus'un, Aristo'nun felsefesini benimsediini belirtmek gerekiyor. Nitekim Aristo'nun olu (kevn) zerine srd u dnceler, 44. blmdeki dncelerle karlatrlrsa bu apak belirmektedir: Eya deimektedir, alglayabildiimiz her ey deii yor. Kimi zaman u nitelikleri alyor, kimi zaman bir bakasn. yleyse bu oluu aklarken deiiklik annda baki kalan ama eitli nitelikleri alabilen bir ey olmas gerekiyor. Aristo bu eye heyula adn veriyor. Bu ilk maddedir, ama elle tutulabilen bir madde deildir sabittir, vok olma7., eitli grnlere b-

35
rnebilir. Suretsiz madde yoktur, yleyse madde, nitelik ve suret hep birlikte mevcuttur. Deimeyi ak lamak iin, kalc, ama deiebilen, heyula adn verdiimiz madde ile deimeyen, ama eitli grnmle riyle evremizdeki her an deien alemi meydana ge. tiren sureti kabul etmek zorundayz. (1) (2) Sonra yine 44. blmde Aristo'nun, elemanlarn oluu muyla ilgili olarak, Empedokles'in drt ana unsurundan yola kp oluturduu dnce sistemiyle kar layoruz. Aristo elemanlarn oluum yolu iin drt ana unsurdan (ate, su, hava, toprak) baka drt ayr vasf kabul ediyordu: Scaklk, soukluk, yalk, kuru luk. te bu drt niteliin etkisiyle madde suretini bu. Jabilirdi. Keykavus tp ilminden s<:h ettii blmde ise, o luna btn anlattklarn ayrntl olarak bulahilecei kitaplarn Calinus'un kitaplar olduunu sylemekte dir. Verdii ikinci ad ise Bukrat'tr. Bukrat bilindii gibi, M.. V..yzylda yaayan ve tbbn babas olarak adlandrlan Hippokrates'tir. Calinus ise (M. 129-199) Bergama'l Galenos'tur. Kabusname'nin dayand kaynakl~r. aratrr ken bir nokta zerinde daha durmamz gerekiyor. nsznde, soyunun Nuirevan'a kadar uzandn
Adnan Advar, Tarih Boyunca lim ve Din. 1969. (2) u satrlar okurken de Sokrates'i ha~rlamamak elde deil: Bilgin ve hnerin ne kadar artarsa artsn, sen bilgisizlikten dem vur, nk hner sahibine, bilmiyorum, demekten daha ulu lner yoktur. (6. Blm)
(1)

36

belirten Keykavus, 8. Blm Nuirevan'n szlerine ayrmakta ve oluna, o adil padiahn szlerini can kulayla dinlemesini, o szlerle i grmesini ve mr srmesini tlemektedir. imdi u cmlelere bir gz atalm. Nesturi okullarnn en eski ve en by Ni sibis'te olan okuldur. Ancak M. 550'de Nesturi patrii olan zerdtilikten dnme Mar Ahba, Seleucia'da Nisibis modelinde bir okul daha tesis etti. Biraz sonra nn Kral Husrev Anuirvan (Nuirevan, 531-578), Suriye ile olan harp esnasnda temas etmi olduu heknistik kltrn son derece tesirinde kalm, Justinian, Atina'daki okullar kapad zaman kovulmu olan Yunan filozoflarna misafirperverlik gstermi ve Huzistan'da Cundiapur'da bir zerdti okulu tesis etmiti. Burada yalnz Yunanca ve Sryanice eserler deil, fakat ayn zamanda Hindistan'dan getirilmi olan felsefi n: ilmi yazlar Pehlevi yahut eski Farsaya tercme edilmiti. Burada Yunan ve Hindli doktorlar tarafndan yaplan tp aratrmalar, hristiyan oku]. larnn tcoloiistik atmosferinde olduundan daha fazla gelimiti. (1)
te Kabusname, temelinde
olduu, baarl

slam dncesinin

ilim ve bir an rndr. Yazarnn, ann dnce sistemini ok iyi bildii, sl. bunun yalnlndan, meseleyi basit olarak ortaya koy masndan bellidir. Kendisinin de belirttii gibi az ve z sylemi, ama an toplum yaps, ilim, sanat a. sndan btnyle yanstabilmitir.
sanatn doruunda bulunduu

bir

bileimin gerekletirildii,

(1)

De Lacy O'Leary, a.g.e.

37
Okuyucu, eserin btnn okuyaca iin, ;,azann boylu :ktarna yolunun gereksizliini dndm ve yalnz, temel bir iki zelliQ,ini be Jirtcrck, dayard d~i.ince birikiminin kaynaklarna elikkati ck tim. Eserin, toplumumuz acndan dc[;erlen. dirilmesi ise bundan 'ionr::ki blmde, Trke cvi riler zerinde durulurken yaplacaktr.
::-.cABUSNA.ME'NN TRKE EVHlJ2R VE

dncelerini uzun

1'\ii:m:. KUHNDEK YER

Kbusname XIV. yzyldan balay;,n>k ;s kere Trkeye evrilmitir. Sonuncusu :'c1en:im...:l .'. hmet evirisinin gzelen geirilmesi ve zamann diline uygu. Iamasdr. Bunlard;:m ilki, kitap _Raif Ydkcnci'de bulunan yazma ni.ishadr, ve tektir.
Agah Srr Levend, bu nshann diline, deyi~!ine. ve yazsna baklrsa Kabusname evirilerinin en eskisi olduunu bclirtmcktcd_ir (l). Sadettin Bulu da, <<Eski Anadolu Trkesi\]c \'aplm nlan bu eviri dnda, tanmak istedilimiz K;\bu;-nme tercmesi, eskilik bakmndan, Gcrmiyan o,l man ah adna yaplm olan r;cviriden, gere;, imdi. karakteri, gerekse svs ve ekil ynlerinden '.'C nhayet kelime h<<zinesi bakmndan, biraz dahcl C']{j gr\i; mektcdir. Ancak hangi tarihte, kimin tar,,fnchn r,c. rildiine dair hir kavt yoktur. Gcrmiyan oiu man ah adna yaplan cvirivi, inedediimiz )''t.:f;;, karbtrnca, birincisinin, ci.imk yaps hakni "
kadna

(1)

A.S. Levend.

Om med

anda AhWk Kitaplarmrz.

3K

yer yer bozuk denecek kadar, Farsa'nn etkisi altn aa kaldn, ikincisinin ise, Trke ynnden daha baarl bir tercme olduunu grdk demektedir (1.) Germiyanoullarndan Sleyman ah (1368-1388) adna yaplan evirinin ise, son yllara kadar, Sadred din adl biri tarafndan evrildii biliniyor, ama Sad. reddin'in kimlii bilinmiyordu. Zeynep Korkmaz bir incelemesiyle, yine Kabusname gibi ahlak kitab olan . ve hayvan hikayelerine dayanan Marzuban-name'nin de, eyholu tarafndan evrildiini ortaya koymu tur. (2) Kahire Kral Kitapl'nda, bu evirinin tam bir nshasnn bulunduunu bildiren Zeynep Korkmaz, bu sonuca, ad geen nshay inceleyerek varmtr. Bu nshada eyholu, Kabus-name'yi de Sleyman ah adna evirdiini u satrlar ile belirtmektedir: n (ne zamanki) Marzubanname tercmesinden fari olduk, beler beyi, cmertlik kan, kerem madeni. adi era, ihsan ba~. yoksul yrei ya Germiyanlar Sultan, melikler ham al-meyyed min indi'r-Rah m<>n Muhammed Bey olu Sleyman -harresallah memleketehu an nevazili'l-hadesan- vle iaret kl d ki, Kabusname dahi tercme oluna. ta onun iyi ad cihan yznde taze ola. mittir ki Hak Teala kenez !kolay) ve myesser kla, lazm deildir ki bir bir lafz tercme oluna, belki ondaki ho syleveler. (3)
(1) Sadettin Bulu, E'ski Anadolu Trkesiyle Bir Kabusname evirisi, BeZleten 1969, T .D.K. Yaynlar (2} Zeynep Korkma.~. Kabus-name ve Marzuban name evirileri Kimindir? Belleten. 1966, T.D.K. Yaynlar. (3) Daha nce Orhan aik Gkyay'n da belirttii bu para?Jt. gnmzn imldsyla aktardm ben, balana.

39
Ayrca bu nshann sonuna ekiedii ve kendi i olan manzum parada adn sylemektedir. Zeynep Korkmaz'n btnn verdii bu parann yalnz ilgili beyitlerini alyorum:

Yp. 97a-14-ld

eyllolu
111 sn

acep sz syleybdr sihr-i mutlak eyleybdr

*
Yp.
97~

kim hilyal imi bu ii1em telnam it Sadr'd-din vallahu a'lem

nc eviri Akkadzade'nindir. Yldrm Baye zid'in olu Emir Sleyman'n (1403-1410) haslarn dan Hamza Bey'in buyruuyla evrilmitir. Elde bulu nan nshann istinsah 1668'de Hasan b. Ali tarafndan yaplmtr. Orhan aik'in verdii bilgiye gre bu eviri, tekilere gre aslna daha uygundur (1). Drdnc eviri Mercimek Ahmet'indir. Merci rnek Ahmet, nsznde unlar sylemektedir: ... bir gn Filibe yolunda padiahn hizmetine vardm, baktm ki, cihann sultan, zamann galibi, sultan soyundan Sultan Murad Han, elinde bir kitap tutar. Bu hakir hasta gnll, o aticenap padiaha\ Bu, ne kitabdr? diye sordum, o tatl szyle Kabusname'dir diye

(1) Bu yarg dorudur. Agah Srr Levend'in bildirdii ve Sadettin Bulu'un rnek paralar yaynlad ilk eviriyle, Akkadzade'nin evirisini, Said Netisi'nin yaynlada metinle karlatrdmzda biz de bu sonuca vardk.

.::evap verdi \'C dedi ki, Ho kitaptr, iinde ok yarar l eyler ve tler vardr, ama Fars dilincedir, bir kii Trkeye evirmi, ama anlalr deil, ak syle mcni, bundan dolay hikayelerden tat bulmayz. Ama bir kimse olsa, bu kitab ak ve anlalr bir biimde cvirs.~. ta ki anlamndan gnller haz alsa. Bunun zerine Mercimek Ahmet, II. Murad'n buyruuyla eviriyc balar. Yine kendisinin sylediine gre hicr! 835'cL~ (!431-1432) eviriyi bitirir. Sor' olarak
ra:;;c nn
zan~m:

'105) HL Ahmed devrinde,

N aznizade Murtaza, !li eri 1 ll 7'de Badad valisi vczir Hasar buyruuyla, Mercimek Ahmet'in cvnsn diline ve anlatmna uydurarak yeniden kale

nL?

alr.

/.',Tc;

Abdlku:un
lnda

Said Ndi:;;\, Mercimek Ahmet evirisinin inari vastasyla hicri 1298 (1880) yI~nan'da baslm oldul!unu sylemektedir. Lcvend ise,
Kazar'da

Agfl Srr

1898'dc

yaplan

bir Abdlkayyum evirisinelen sz etmektedir.

Yukarda saladmz eviriler, Kabusnamc'nin Trkedc olduka rab~:t kazandn [!'>tnmcktcdir. Bu rabetin sebebi, daha nce zerinde durduumuz ve bir grnmn izmeye altmz tarihi dnemIc ilgilidir. Trk dnc'' dnyasnn, iki byk kltr evnsinin, Arapa ve Fars kltrnn etkisinde kald bilinmektedir. Sebcp!cTi zerinde data nce durduk. Kukusuz f\rap;a. ibadet dili olarak nceleri daha ok etkide huiuracakt.

41

yatnn gelimeye balamas

Arap egemenliginin gcn yitirmesi Fars edebi sonucunu douracaktr. nk Araplar, aldklar yerlerde Arapay devlet di. li olarak kabul ettiriyorlard, ama Abbasilerin merkezi otoritesinin zayflamas, merkeze bal valilerin glenmesini, giderek merkezden kopmalarn salayacak. tr. ran'daki ilk hareket de Horasan valisi Hseyin olu Tahir'in, bu blgede hkumet kurmasyla balar. Bunu Saffftri1er ve Maverannehir"de Samanoullan izler, (IX., X. yzyllar). Kabusname'de de ad geen ,Eb'HMeyyed-i Belhi'nin (Sze Giri Blm) Samanoullar dneminde yetitiini belirtelim (1). Yine de Fars edebiyatnn gelimesinde asl rol Trklerindir. Fars air ve yazarlar Karahanhlardan destek grdkleri gibi, btn ran' egemenlii alt na alan Gazneli Sultan Mahmut da ilim ve sanat adamlarn korumutur. Gazne ehrinin, o an ilim, kltr ve sanat merkezi olduunu sylemek yanl olmaz (2). Bu byk devletin merkeztnde, Hindistan, ran, Arap ve Trk dncesi bir bileime varyordu. Ama zellikle ran edebiyatnn, bu dnemde geliti ini belirtmek gerekir. Konuyu daha fazla datmadan unu syleyelim. Bu dnemde Trke adna direnme ler yalnz dil asndan olmutur, nce de andm gibi, slam felsefesi btn kaynaklaryla yerlemiti ve edebiyata da Fars mitolojisi egemendi. Anadolu iin de ayn etki sz konusudur. XII. yzyln sonuna kadar etkisini srdren Arapann yeri(1) A.S. Levend. Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri. (2) Nihat Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi.

42

ni Farsa alr. Anadolu Seluklu Devletinin paralanma s sonucu kurulan Anadolu Beylikleri dnemi ise, yine egemen kltr dilinin Farsa ve Arapa olduu eviri faaliyetlerinin alabildiine younlat bir dnemdir. Bunun sebebini anlamak o kadar g deil dir. Merkezi otoritenin dalmas zerine, kendi glerini salamak isteyen beylerin slam dncesinin birletiriciliinden faydalanmak iin Arapa ve Fars< yazlm rnlerini evirtmek istemeleri tabiiydi. nk asl byk g olan ve toplumsal tekilatanma nn kendisine dayand halk, yukardan beri srala . dmz kltr kargaalnn dndayd. O yine Trke konuuyor, Trke sylyordu. Bu ada, beyler evresinde oluan edebiyatn, Fars mitolojisinin kahramanlarn ilemesine karlk, halk edebiyatnn rn olan Dede Korkut hikayelerinin slami unsurlar tamakla birlikte, Trk kltrnden olutuunu sylemek yeter sanrm. Zaten, konumuz gerei asl dikkati ekmek istediim nokta, Kabusname evirilerinin ya beylerin, ya vezirlerin ya da padiahlarn
buyruuyla yaplm olmasdr

(1).

Merkezi Ktahya olan Germiyanoullar Beylii de (1300-1428) Konya'dan sonra, Anadolu'nun kltr merkezlerinden birisidir. eyholu, Ahmedi, eyhi gi. bi airler Germiyan sarayna mensupturlar. unu da hatriatmakta yarar var: eyholu, Hoca Mes'ud'un rencisidir ve Kenz'l-Kbera adl eseri ile Kabusna-

?"Ulmaldr:

eviri faaliyetleri iin u kitaba bavu Fuat Kprl, Trk Dili ve Edebiyatnn Tek.mlne Umumi Bir Bak, Yeni Trk Mecmuas. s. 1. ( 1) Bu

adaki

43

me'de, Hoca Mes'ud'un Sheyl Nevbahar ile Ferhenkname-i Sa'di evirisinden alntlar yapmtr (1). Kenz'l-Kbera da siyasi karakterde bir ahlak kitab dr ve dz yazdr. (2) Bu ksa aklamadan sonra, asl konumuza, Mercimek Ahmet'in evirisine geebiliriz.
Osmanl Devleti' nin kurulu dnemi ve toplum dzeni zerine gerekli bilgi verilmiti. Konuya ba lanmak asndan unu ekieyebiliriz ki, Osman Bey, kendi u beyliini geniletmek iin, Bizans'n egemen olduu topraklara doru bir fetih faaliyetine girimi. ti. Elbette, bir u beyinin, timarl spahilerden oluan atl glerinin, genilemenin gerekleebilmesi n tekilatianm bir fetih ordusu haline gelmesi gerekir di. Daha nce zerinde durduumuz miri toprak dzeninin ise byle tekilatianm ve gl bir orduyla ili. kisi aktr. Bu sebeple, kurulu dneminde slami e. riat kurallarnn, toplumun ynetim mekanizmasna yn vermesi de kanlmaz olacakt,, Nitekim devlet tekilat, yrtme organlan ve vergiler, er'i ve rfi olmak zere iki kaynaa dayanyordu. Tabii olarak, siyasi tekilatlanma, Hz. Muhammed dneminin ayn olamazd. Geen sre iinde, ayn dini benimseyen deiik milletler byk devletler kurmi.lard, zamana gre yeni uygulama biimleri yaratacaklard. Fkhta

(1) Zeynep Korkmaz, a. g. Y. (2) Amacmz Trk Dili ve Edebiyatnn geliimini anlatmak deildir. Bu sebeple kaynaklara temas edip geiyoruz. B. dnemde bilimin geliimi iin A. Adnan Adtar'n
Osmanl Trklerind~ lim adl kitabna bavurulabilir.

bile, eriat hkmleri, uygulamada ortaya kat yeni durumlan zmeye yetmeyince ksas kabul edilmemi miydi? Ama temelde slami z egemendi. Kanunlar nereden -karlrsa karlsn, onlar koyan padiahn kendisiydi, tcrii yetki padiahta toplanmt (1). Padiah ise Mercimek'in syledii gibi, padiah- s lam ve Gyas'd-clnya ve'd-dindir (slamn padiah, elinin ve dnyann yanlrncsdr).
yaanlan tarih dnemi a zel bir durumu vard. II. Murad, bilim ve sa natla uraan bir padiaht. M.ercimck Ahmet'c vcrdi~i buyruk d~iinlrsc, onun, ann ilim ve sanaty la uurlu olarak i!gikndij ne srlebilir. elebi Mdncd'in, Anadolu'da bozulan birlii yeniden kurmak iin yaptLll al~;rnalarr, olu tarafndan tmranr lamln s_vlemcl; tk yanl olmaz. srdm

II. Murad devrinin ise,

$._;,,;;.;

i.irkli bir wrnanbr, Mool istilas, nasl merkezi otoritci gcn krarak, Anadolu'nun beylikler ha-

linde paralanmasa ve kanlklara sebep olmusa, Tinui"'u 1402'dc Yldnrn' yenmesi ve Anadolu'yu istilf etmesi ek. Osmarllarca sindirilen bcylerin ye. niden bamszlk pqindc komalanna, ehzadclerin taht kavgasna bc;;danalarna ve Anado!u'nun, vani h;.lkn benzeri bir karga:~a iine yuvarlanrnasna- yol <t. elebi Mdm.:d on iki ni slircn bu saltanat kav gasrclan galip olarak kt(~nda, tek bir merkezi otoritcn ha:l olduu srece aksamadan ilevebilecek olan
()
li

Mustafa Akda, Osmanl mparatorluu'nun Yi.ikseDevrinde Esas Dilzer, Tarih A.ratr-malar Dergisi, c. 1ll, s. 4-5.

4S

toplum dzeninin zenberei yine krlmn. eyh 'Bndrettin ayaklanmas bu dneme rastlar. nce bu otoritenin yeniden kurulmas gerekiyordu. elebi bunu yapt, tekilihlanmay ise II. Murad salayacak, olu Fatih tamamlayacak {1). lk i elbette askeri gc salayan ve fetih ekonomisinin temeli olan toprak rejiminin yeniden tekilatlanmasy'!,. Daha nce de akland gibi miri toprak sisteminin bir rn olan timarl sipahiler ordunun askeri gciin
oluturuyorlard.

Kendisi de air olan Il. Murad toplum dzenini iin, ilk savan gnllerde kafalarda kazanlmasnn nemini, toplumun yapsna uygun decek ahlak, sanat gibi st yap kurumlar nn oluturulmas gerektiini biliyordu. Ekonomik dzen, toplum yaps ve insan btnlcmeliydi ki baarya ulaabilsin. te onun, Mercimek'e Kabusname'yi ak ve anlalr bir dille evirmesini buyurmas, bu ngrn sonucudur. imdi bu adan Kabusuameye bir gz atalm (42. Blm). Padiah, sipahi ve raiyyet arasndaki fark odur ki, padiah hakimdir ve onlar mahkum, hakim rn~h kma hkmn geirernezse arada diizer bozulur ve hrmet kalmaz. md i bir padiahn hkm ilinde geerli deilse, o, padiahla lfiyk deildir. i.inkli
tekilatlandrabi!mek

Kflms-name'ue benzeun bir eseri olKeykavus'uu olu Gilfm ah'a tleri gibi, Fatih'e t vermek iin yazld(ln, adnn Nasihat- Sultan Murad olduunu nemle l1elirtelim. (A..S_ Levend, Si.. yasetnameler.) Topkap Kitapl'nda bulunar bu eser; ](Jbusname ile karlatrlmas ilgin olacakt.r ..

( 1)

II.

Mumd'n, tpk

duunu,

46
nasl

kendisyle kalan halk arasnda fark varsa, kendi hkmyle bakalarnn hkm arasnda da fark gerektir, nk alemin dzeni, hkmnn gemesi iledir. Yalnz, yanl anlalnasn nlemek iin, bir noktann aklanmas gerekiyor. Osmanl padiahlar, Seluklu sultanlarnn tersi bir devlet grne sahip. tirler. Ykseliten sonra etkisini yitiren bu gre gre, kendilerini devletin (mlkn) sahibi deil, ba sayyorlard. Kendisini, bu ekilde, devletin banda vazifeli olarak telakki eden padiah, halk kitlelerinin idaresine ait grn de, kritik zamanlarda kan adalet fermanlarnda, sk sk tekrarlad u cmle ile ifade ediyordu: Reaya, Tanr'nn hkmdara bir vediasdr. Padiah bu suretle, halk adalet ve efkat ile idare etmenin kendisine bir vazife olarak verilmi bulunduunu kabullenmi olmakta idi. (1) Ka. busname'ye gelince (42. Blm): Sonra sipahi raiyyet zerine havale klma, yani g etmeye brakma, ta ki memleketin mamur, ilin en olsun. erinin i~ini nasl gzlersen, raivvetin n de yle gzlernek gereksin. Geri raiyyete eriyle boyun edirilir, ama eri de raiyyet kaimdir, nk raiyyetten tahl elde edilir, sihapi (onu) harcar. R~iyyetin enlii ise yerinde adaletten olur. imdi adalet d olan dncenin gnlne girmesine yol verme ve ulu Tanr'nn kulla,r zulm derdine urayp sana yardm isteyerek gelseler sabrllk gsterme, tez adaletle(dertleriniJ iyi ct, onlar sabra grmlil etme.~

47
gibi bu satrlarda, ksa bir zetini ver. dzeninin felsefesi yatmaktadr. Padiah btn halktan uludur ve u zellikleri tama s gerekmektedir: nce adalet, ikincisi kerem, yani vermek, ncs heybet gstermek, drdncs me ru olmayan ilerden saknmak, beinci acelecilii terketmek ve her iin frsatn kollamak, altncs ise gerek sylemek. Bunlar, ayn zamanda btn kullarn da nitelii olmaldr. Herkes kendinden kne ayn biimde davranmaldr. Beyin beylii kul iledir, zenginin zenginlii de yoksul iledir. nk Tanr kullarn iki blk eylemitir, nafaka verici ve nafaka alc, yani biri zengin biri yoksul, biri bey biri kul. te insanlar bunu bilmeli, Tanr'nn buyruuna uymal, ver dii nzk iin kretmelidirler. O, bu dnyay hikme. tinden yaratmtr, ama kudreti hikmetinden ziyade. dir, hangisi iyiyse onu yaratmtr, yleyse slam dininden devletli din, slam hkmnd~n ye hkm yoktur. slamiyetn ilkelerini temel olarak alan Kabusname'nin konular, bu z evresinde gelimitir. Yaradltan, bilimden, sanattan, gnlk yaaya kadar (meslekler, ticaret, yemek yemek, arap imek, cinsel mnasebet, aklk gibi) her eit konudan sz edilir ve tler verilir. Konuya iki ynden yanalmak tadr: nce slami dne uygun olarak bilgi veril mekte, ayetler, hadisler veya din ulularnn szleriyle bu dnceler pekitirilmekte, sonra buna bal olarak kk hikayelerle, bu hikayelerden karlan so. nularla yahut anlan ayetlere, hadislere, ulularn szlerine dayanan tlerle, nasl davranlmas gerekdiim Osmanl

Grld

48

sylenmektedir. Ama, belli bir insan tipini yaratBu insann nitelikleri, kitapta yer alan 44 b lme serpitirilmitir. Nitekim ayn ilkeler, bu defa iirletirilmi olarak Divan Edebiyatnn zn olu tururlar. Bunlara bir gz atmakta yarar var. Alem bir hikmetler kitabdr, kul bu alemin ha. kikatini bilemez. Tanr bilir ama siz bilmezsiniz.,. (Ayet)
maktr.

tii

Bu alem bir kitab- hlkmetendz- hakaayktr. Mealin her kim istihrac iderse aferin badil (Nabl)
Tanr,

birbirine

zt

tur, ondan
erdir.

baka herey

olan eylerle onu doldurmu ifttir, ondan bakas hep iki-

Hal-i alem ezeli byle perian ancak Kimi handan khnl giryan kimi nalan ancak (Baki)

*
renc ile daim Iniider Kimisin derdine derman Hdaya
K~misi

(Sadrl)

*
Hallk cihan-

Her

ahs

aleme kldkta tecelli bir hal lle klm mteselli (Bursal Cenanl)
lltuf balaycdr, Hereyin

herkese miksebebi odur, yerin tane bitirdiinden haberi yoktur. nk rzk Tannca bltrlmtr, ezelde ksmet olan erimedike olmaz.,, (Kab.)
tarnca vermitir.

Tanr

kerimdir,

49

Tevecch eyle muradn ne ise Mevlaya Eer mukadder ise ol kadar amel yetir
Gdasn

(Nabi)

herkesin

ayan

zre

eylemi

Kimin

itmi pelas- eelle mstarak

ta'yin kimin dana (Nebi)

Gelecek nesne gelr are yoktur Gerek sen ya yerine alagl kan

(Ahmet Faldh)

Bu cmle mallukatn nzk senden klursn daima ihsan Hdaya (Sadrl) Yok sende kanaat gzn a olduu oldur Rzkn lrlr yoksa eer subh-u eer am (Ruhi) nsan elindekiyle yetinmelidir, hakk olandan fazlasn istememlidir, agzllk kulu yok eder, kul kullukla megul olmaldr. Ksmet neyse odur. Hem Araplar da der ki, bi'l-ciddi la bi'l-keddi. Yani kii talihiyle artar, ille emeiyle ve alnakla artmaz. O halde gereken odur ki ulu Tanr ..saia ne kaderlediy. se oua kredici olasn. (Kab.) Tevekkldr fakirin kblegah Kanaat hod hemen altn oluktur (eyhlislam Yahya) Nan Knc-i
buk

ile kana'at gibi bir nl'met ml var istina gibi bir kue-i rahat m var (eyhlislam Yahya)

*
*

are yok ive-i takdire nzadan gayr Fehmolunmaz hikemi srr- hafyy-1 Bari

(Sami)
F:4

50

Fakirz geri amma eyler genltia latlnl Bu lstinalar ey Ruhi tevekkl c:inlbindendtr
(Ruhi)

*
Tiz olma, teemml kl, her hale tahamml Allah'a gnl ktl, tedbirl bozar takdir
kl
(Kemalpaazide)

Alemin hall budur etme ikayet ol bamu, Gab nasibi ay olur halk- cibann gih nf Geme teslim rzadan varise banda INf Haline kret Cenanl'den bu peudl eyle gQf Vuslata handan olup hicran in ekme elem Byledir ahval-1 alem gah cldi gclh gam (Bunah Cenani) Kim olur Eur ile maksuduna rehyab- zafer Gelr elbette zuhura ne ise bkm-i kader Hakka tefviz-1 umur et ne elem ek ne keder Kl szm arif isen gil. kabUle gevher Mihnetl kendye zevketmedir alemde hner Gam adi-i felek byle gelr byle gider (Fuzuli) ( 1)
edebi:vatndaki

Bu rnekleri, elbette sadece Kabusname'nin Trk etkisini gstermek iin deil, fsHimi

() Divan edebiyatndaki bu eit rneklerle ilgili olarak Agah Srr Levend'in. Divan Edebiyat ve mmet ay Trk Edebiyat, adl kitaplar ile, ad geen dsldmi Edeyatn Esaslar ve Kaynaklar, makalesine bavurulabilir.

dnn Osmanl edebiyatn nasl etkilediini

gs terrnek iin de verdik. (1) Kabusname'nin nemi ise, batanberi anlatmaya altmz bir geliimin ncleri arasnda olmasn dan gelrfektedir. Bu nc, gerek dnce gerek uygu. lama alannda doruuna km slam felsefesinin bir rn ve ana gre ok ileri bir retim dzeyinde bulunan Osmanl toplumunun kltrn hazrlam. tr. Onda, toplumlar yzyllarca ynetmi olan bir dn sisteminin, akla gelebilecek her alanda ne t;rd zmleri, aklamalar bulmak mmkndr. stelik de yazarnn deyimiyle az ve z, Merci rnek'in deyimiyle ak ve anlalr olarak.
MERCMEK

AHMET VE KABUSNAME

Kabusname'nin iyasi ve ahlaki bir eser olduunu daha nce belirtmitik. II. Murad'n buyruu zerine bu yapt eviren Mercimek Ahmet b. lyas, eviride tuttuu yolu yle aklamaktadr:. ,, te ben hak ir de altm, geri bu kadar gcm yoktu, ama onun him-

(1) Yine de insan, eyhlisl.m Yahya'nn ccKanaat hod hemen altn oluktur msrayla, <<Elinde olanla yetin ki kanaat ikinci zenginliktir. (21. Blm) cmlesini karla trmakla, etkinin derecesini gsterebiliyor. Ayrca u sa trlarla u beyti de karlatrmak doru olacaktr: ccBir de ey cierkem. sabahleyin kaktnda senden yukarlara bakp zlmemeye al, senden aalara bak sevin. (5. Bl.)

Senden edn.y grp kr ile dems.z olmak Senden a'lalara rek eylemenin merhemidir.

(Nabi!

52
netinin

bcreketiyle Kabusname'yi Trkeye evir. ki bir sz aralayp gemedim, aklmn erdiince kimi anlalmas g szleri de basit olarak akladm, ta ki dnerek okuyanlar anlamndan haz alsnlar ve bu gsz hayr dua ile ansnlar. (1) , inidi bu tutumu belirten bir iki rnek zerinde dim,
yle
duralm.

Farsa metin, (32. Blmden): <<Misafir (bczirgann) hangisi olduunu sylemi tim. Her iki durumda da bezirgan yiit olmal ve mal konusunda korkusuz olmal. Mercimek'in evirisi: Geldik... misafir bezirgan bekleyen tehlikenin ne olduunu yukarda bildirdimdi, imdi bu iki trl bczirgann da yiit olmas gerek, korkrnamal, ban ve maln nemsememeli. nk, korkaklk yznden geri zarar etmez, ama kar da etmez. Nitekim ulular denilcrclir, korkak bezirkan ne kar eder en ziyaQ. (Buna) uygun Trke iir; Tacir ki mal ve ba ele ala revan ola etse asss ciinle ziyan ola Korkak ne ass ve ne ziyan ede dediler Baa sziirdt~ anlarn kim yalan ola. Grldii gibi Mercimek, Kcykavus'un szlerini yorumlamakla kalrnamakta, bir ataszii ve bir drt
Korkaklk

( 1) Ne yazk ki. adn bile bu evirisi dolays;yla /rendi. (}'miz i'Vlcrcimek Ahmet'in hayat hakknda hibir bilgimiz yok Sadece babasnn adnn lyrs olduunu, kitabm 1431 !32'de bilirdiine gre. XV. yzyln ilk yarsnda ya. sadm biliyoruz.

.'i3

lkle anlatm daha ekici klmaktadr. Bu yorumlama ve kimi ataszleri veya deyilerle anlatma canllk ve itenlik kazandrma btn eviri boyunca grlmektedir. Nitekim, Dank bulamazsan brknle dan szn de Mercimek eklemitir.
Konuma dilinin itenliini tayan u szler de onundur: Ko, ne bela imi o sabah ikisi dedikleri, iikr ki va ki olmad Mercimek'e. (l 1. Blm)

Sonra Mercimek Ahmct'in, ann dnce ve bilim dnyasndan haberli bulunduu, hatta bu konu larda olduka bilgi sahibi olduu gr}lmektcdir. slam felsefesinin, ilm-i kclamn ve ilm-i fkhn ana davalarn Trkeye aktarrken, olduka rahat bir anlatm tutturmutur. Daha da nemlisi, Keykavus'un 33. Blmde tp ilminden sz ederken sayd kitaplara, Kitab'l-Bcvle ve Hilet'l-Br adl iki tp kitabn ekle mesidir ki, onun, Orhan zamannda kurulan znik Medresesi'nin almalarndan ve. o ada, zellikle eviride tp alannda younlaan aratrmalardan haberli olduu anlalmaktadr (1). 31. blmde ise ilim ve mesleklerin snflandrlmasnda, Keykavus'un ksaca yapt bir snflamay aklamak amacyla sze kararak: mdi kitab eviren Mercir:-~ ' 'ten bir soru geleli. O soru udur: Tabiplik ve onun Jnzerleri meslek olur da nalbantlk ve benzerleri nasl ilim olur, (bunun) sebebi nedir? demekte ve kendince aklamaktadr. Sras gelmiken, onun daha nce

-------------------------( 1) A. Adnan Advar. Osmanl 'l',rklerinde l im.

34

Keykavus'un snflanmasn genilettiini ve ilim le ilgili meslekleri kendisinin saydm da belirtelim. (1) Balang blmnde II. Murad iin yazd vg, Mercimek'in air olduunu da gstermektedir. Yukar da aldmz drtlk de onundur ve metinde geen teki iirleri de, yine Mercimek sade bir Trkeyle i ir olarak evirmektedir. Yine 35. Blmde airterin terbiyesinden sz ederken, Keykavus'un gazel, mersiye, hiciv ve medih iin sylediklerini yorumlayarak, stelik rnekler vererek aklamaktadr. ki metin arasndaki fark gstermek iin, olduu gibi aktar. makta yarar var: Farsa metin, Dostlarn ve byklerio iin mersiye sylemek vaciptir. Ama gazel ve mersiyeyi bir yoldan syle, hi civ ile medhi de bir yoldan. Eer hiciv sylemek isti yorsan ve bilmiyorsan, medihte nasl birini vyorsan o medhin tersini syle ki medhin ztt neyse o hicivdir. Gazel ve mersiye de byledir. Mercimek Ahmet evirisi; <<Dostlarnn ve arkadalarnn lmnde mersiye sylemeyi kendine boyun borcu bil, yle ki halk se. nin dostluuna rabet etsin. Hem gazel ve mersiye sylersen bir yolda syle, hiciv ve medih bir yolda, yani gazel ve mersiye, hiciv ve medih birbirlerinin

(1) Biz, Said Netisi'nin yaynlad Farsa metine dayanarak bu sonulara varyoruz. Mercimek. eviriyi bir ba. ka nshadan yapm olabilir. Ama- yine de iki nsha arasndaki tarih fark dnlrse (H. 750-835) bylesine nemli farkllklar oldu{;u ne srlemez.

55

tersidir, eer nasl sylennesi gerekfiini bilmiyors:an: (aklayaym), medihte birisini mek gerek, hicivde yerrnek gerek; mesela medihte iyi huylu dedin, hivicde kt huylu de, ite medhin kart oldu. Gazel ve me siye de yle, Birinin salnda olgunluunun gzelliini rendin ve anlatrdn, ldkten sonra eksikliini anmak o olgun kiinin mersiyesi olur. Kalann bununla kyas et. u bir iki rnel.,, Mercimek'in evirisinin neden bunca rabet kazandn gstermeye yetiyor. Ona gelinceye kadar, Kabusname bakalannca yeniden evrilirken, ondan sonra onun evirisinin dil asndan elden geirilmesiyle yetinilmitir. nk Mercimek, yalnz eviricilikle kalmam, ie kendi bilgisini de katm, yoruma gitmi, aklam, eklemi, szn ksas neredeyse telif sayabileceimiz bir eser koymutur ortaya. Ataszleri ve deyimlerle ak bir anlatm ye~le mi, herkesin anlayabilecei bir dille iinde yaad an dncesini yanstmtr. Zaten stnde durulmas gereken bir konu da Mercimek'in dili, baka bir deyile dil tutumudur. XIV. ve XV. yzyllarda Trk nesir dili, Farsa. nn etkisiyle bozulmaya balamt. ilim dilinin Arapa olmas, yazarlar karlklarn vermeye alsalar da, bu tr eserler Arapa terimleri kanlmaz klyor du. Yine de bu yzyllarda eviricilerin Arapa terin lere karlk bulma abalar vgye deer. nk son. ralar, bu karlklar da Trkeden atlm, yerine Arapalar konulmutur. Ayrca Hasan Paa'nn, Naz mizade'ye, Mercimek'in evirisini zamana uydurmasn buyurm<s bu gidiin sonucudur. Orhan aik'in hu dzeltmeden ald u para bu bakmdan dikkate de-

56

Hak. Sbnanehu ve Taala'dan reca ederim ki bu fakire ve bu kitab._ tahrir edene ve okuyana ve bir kez grene ve baz ibit\tn slah edene ve herkesin fehmi. ne gre zemane lugat ve istimaline gre suret--i cedit verene ... (1) Geri Mercimek Ahmet'in evirisinde de kimi Fars. a edatlar bol bol kullanlmtr, Arapa terimierin bir ksmna karlk verilse de byk bir ksm olduu gibi braklmtr, ama Farsa tamlamalarn says bei gemedii gibi, konuma dilinin akch, k. sa cmleye dayanma zellii korunmutur. Mercimek' in dilinin zelii anlatmndadr. lk eviri: Ey olanm, gelei bilici ve gelei syleyici uktur. Zinhar sen gerek syleyici olgl ve gendzni halk iinde gerekilerden eyle. Eer bir zaruret vaktnda yalan syleyesi olur-isen, geree gereler. Ve dahi yalana benzer gerei syleme kim kabul olunmu yalan, yerekdr kabul ohnmaduk muhal gerekten; yani muhal sz kim inanlacak degld;ir, syleme." (2) Mercimek Ahmet'ten: Dkeli halka vaciptr ki szi ey syleyeler ve hem yahi anlayalar. imdi iy oul, sen dahi szn yahisin syle. illa yalan syleme, yalanc olma; cehdeyle ki szi girekliiyle maruf ve mehur bilinsin. yle ki eer zaruret olup bir gez yalan sylersen geree

er:

(1) Orhan aik Gkyay, a.g. e. (2) Sadettin Bulu'un ccEski Anadolu Trkesiyle Bir Kabus-name evirisi>> adl yazsndan aldmz bu parann yalnz vokal zelliklerini koruduk.

57
gee. Pes ne sylersen doru syle, yalan soylemc. Ve ol geei dahi syleme ki yalana benzer ola. Zira bir gerek ki yalana benzer ola, ol, hernan yalan olm olur. Eyle olsa geree benzer yalan sylemek yedr yalana benzer gerekten ise. Zira geree benzerse yalan makbul olur. Veli ol gerek ki yalana benzeye makbul olmaz; pes bunun gibi gerei, yani ki yalana benzer ola, syleme; gey sakn. Yukardaki satrlarda konuma dilinin bir baka zelliine, tekrara da rastlamatayz. Bu zelliinin yannda, Mercimek Ahmet'in evi. risi, Eski Anadolu Trkesinin btn zelliklerini ta maktadr. Bu almann amac bir dil incelemesi deildir. stelik metin, gnmzn Trkesiyle yerilmitir. Ama biz yine de kimi zelliklere deinelim. 1 - Eski Anadolu Trkesinde ekle kk arasn daki nl uyumsuzluu benzer zelliini srdrmekte. dir. ini, devletszlign, kendzni, yiti, clinleyenn gibi. 2 - Geni zamann birinci ahs olumsuzu, bilmezem, biimindedir. 3 - Sana melul oltuptur, cmlesinde grld gibi -up gerundiumu, -mu yerine kullanlmaktadr. - Yine sana kelimesinin sonundaki -a (yne! me eki) sebep bilclirmektedir (senin iin). 5 - -de (bulunma) eki -c (ynelme) eki yerine kullanlabilmektedir (nne kodum). 6 - nc ahs iyelik ekinden sonra akkuzatif (ykleme) eki -n'dir (kanksn). 7 - Emir kipinin ikinci teklik ahs iin seyrek olarak -gl, -gil kullanlmaktadr (olgl. olgil).

58

8 - Gelecek zaman eki -sar, -iser'dir (olmay ser), 9 - -e, -a eki dilek kipi olarak kullamld gibi, emir ve imdiki zaman (seyrek olarak) iin de
kullanlmaktadr.

10 - Gereklilik kipi (-mal, -meli) gerek kelimesiyle yaplmaktadr. - -i cek, -cak, gerindi um eki -nca, -ince yerine, -ince, -nca ise -dike, -dka ya da -e kadar anlamnda kullanlmaktadr (gehneyicek, getince).

12 - iaret sfat olan o, ol biimindedir. 13 - -rak, -rek karlatrma eki zellikle bir iki szckte yaygndr (yigrek, yarak). 14 - Sylemek yerine, eydr, eyitti kutlaculmalctadr.

Mercimek Ahmet'in Kabusname evirisi hakknda biri yann, alma vardr (1): Srasyla, Ahmet Cevat Emre'nin Ondrdnc Asr Yazmalanndan Nmuneler bal altnda bir dizi yaynlanan al malanndan Kabusname"den adl semeleri, Orhan aik Gkyay'n yeniden gzden geirerek yaymlad .Mere i rnek Ahmet evirisi ve Tipi Akal'nm (Ik zl) st. ni. Edb. Fak. Trkoloji Blm mezuniyet tezi.. Mercimek Ahmet evirisini yeni harflerle Trk okuruna kazandrma erefi Orhan aik Gkyay'ndr.

( 1) Mercimek Ahmet'in evirisinin ya da teki Kiibusname evirilerinin sznn edildii kaynaklarn biblqograf. yas ayrca verilecektir.

59
bu almasnda, drt eserin diline dokunmam yalnz kelimelerin sylenilerinde, gnmzdeki syleyi biimini esas almtr. Ayrca kitabn sonuna olduka geni bir szlk eklemi, bununla da yetinmeyerek metinde geen kimi terimleri, kavramlar; g. nmzdc kullanlmayan kimi ifade biimlerini akla mak iin ayrntl bir Notlar blm eklemitir. Gkyay bir nsz de
nshay karlatrm, yazd

Tipi Akah (lkzl) ad geen mezuniyet tezinde, Mercimek Ahmet'in evirisinin edisyon kritiini yapmtr. Be nshay karlatrarak, nsha farklar n gstermi, ayrca u blmleri iine alan bir nsz yazmtr: slam Edebiyatnda Ahlak ve Siyaset tr, Kabusname'nin Bu Trde Yeri, Trke eviriler, Mercimek Ahmet evirisi ve Nshalar, mla zellik leri ve Dili. (1) Ahmet Cevat Emre ise 7-8-9-10-11-12-14 -20 ve 21. blmleri. kimi kelimelerin anlamn vere rek ya da kimi syleyi biimleriri-i aklayarak (Trk Dili, Belleten, Seri Il, say 5-6, sonterin 1940) yayn
lamtr.

e giritiimizde hi de kolay olmayan bir al may\a kar1 kar1ya olduumuzu grdk. Ama, bugnn okuruna iletmekti, bu yzden de iimiz eski bir metini okumaktan te bir almay gerektiriyordu. Nsha farklarn gsternemize gerek yoktu, ama do ru anlam verebilmek iin hi deilse, metinle ad ge-

(1) Karlatrmada metin olarak yararlandlmz belirte-

lim.

<

en almalar arasnda bir karlatrmaya girime liydik. Sonra bugni.in diline aktarma da bir glkle karlatk. Serbest bir anlatm m yelemeliydik yoksa, Mercimek'in anlatrnma bal m kalmalydk. Bu konuda dncesini sorduumuz kiiler ikinci yolu sememizi nerdiler. .te bu alma btn yukarda sraladklarmzn bir sonucudur. Denilebilir ki hepsinin toplamdr (1). Bir metin esas alnm, sonra karlatrmaya gidilmi. tir. slbda elden geldiince Mercimek Ahmet'in cdas korunmaya allmtr. Gntimzn cmle yaps na aykr olan, dk yahut bozuk izlemini veren cmlelere rastlanldnda, bunun, szn ettiimiz kayg dan ileri geldii bilinmelidir. Uzmanl gerektiren tp, ncum ilmi gibi konularda anlam n planda tutulmutur. Kimi cmlelerin daha iyi anlalmas iin de parantez alarak ya kelime eklenmi ya da e anlaml bir kelime konulmutur. Ayrca kitabn sonuna metinde geen kimi terin lerin, kavramlarn daha iyi anlalmas iin alfabetik bir aklama blm eklenmitir. Tabiplik blmn de geen kitaplar hakkndaki aklamalar Said Nefisi'den aynen evrilmi, yldz ilmiyle ilgili blmde ise Orhan aik'in aklamalarndan yararlamlmtr (2).

( 1) Sait Nefisi'nin yaymZad metni ise bir ans eseri elde ettik. Bylece asl kaynak da 9ize yol gsterdi. (2) Ayrca slam Ansikl. Ali Nihat Tarlan, Abdlbaki Glpnarl, Agah Srr Levend, M. Nihat zn. Ferit Develio lu'ndan da yararlandk.

61

Metinde geen ayctlerin, Kur'an'n hangi suresinin hangi ayeti olduu sayfa altnda gsterilmi, bunun iin Orhan aik'in notlanyla, Said Netisi'nin notlan karlatrlmtr. Metinde geen ve aklanmas ge reken noktalar iin de, ok az olmakla birlikte yine sayfa altndan yararlanlmtr. zel adlar. Farsa tamlama biiminde olanlar hari, bir ikisi dnda Trkede sylendii gibi yazl mtr. Abd'l-Cebbar: Abdlcebbar gibi. Kimi cmlelerin bitiminde nokta kullanlmam, Mercimek Ahmt>t'in yapt gibi virglle yurunm tr. Paragraflandrmada ise Orhan aik'in yaym gz nnde tutulmu, ama byk lde, anlama dayanarak paragraf almtr. Eski Anadolu Trkesinin bir dneminde ok kullanlan <<Eyle olsa cmle ba edat gnmzdeki anlamyla karlanm, Pes ve dahi gibi edatlara ise gerektiinde anlam verilmi, kimi zaman ise hi aln
mamtr.

Metinde geen ayetlerin Arapalan eer Mercimek Trkesini vermise alnm, yalnz zikretmise aln mam, Trkeleri verilmitir. iirlerin ise Farsa asllarna deil, Trke evirilerine yer verilmitir. (1) Son olarak belirtilmesi gereken udur: Bu alma eksiksiz, hele yanlsz olduu iddiasnda deildir. Ya!-

(1) tKabusname Bibliyografyas)mda, sadece. Kabusname ile uzaktan yakndan ilgisi olan kitaplar veya yazlar verilmitir. Nshalar, eviriyi yapann. adyla bel;rtilmi, sralamada yazarlarn ilk ad gz nnde tutulmutur. Bizim yararlandfjmz kitaplar ise, nsz'de dipnot olarak gsterildii iin, bu bibliyografyaya alnmamlardr.

b2

eksiksiz ve yanhsz olmasna aGzden kaan kimi noktalar olduu gibi, yanl yorumlanan ya da yanl anlalan yerler olabilir. Okuyucunun ve iin ustalarnn bizi balayaca elden
llmtr_
n umarz.

nz

geldiince

Sz burada keserken kendisi iin ayrca bir paragraf almas gereken dostum Yusuf Azmun'a, karlatm btn glklerde yardmc olduu, Kabusname'nin Facsa asln bana verdii, benimle oturarak satr satr karlatrd, evirileri yapt iin min net duygularm belirtmeliyim.

KABUSNAME BfBLYOGIUFYASI
Ahdlkayyum evirisi, Kazan 1898. Agah Sun Levend, mmet anda Ahlak Kitaplarm, Belleten 1963 T. D.K. Yaynlar. Ahmet Cevat Emre, Kabusname'den, Trk Dili, Belleten, Seri Il, S. 5-6 sonteri n 1940.
Aadzade

evirlai,

Ank. Genel Ktp., No. 303 (stnde yanl olarak Mer. cimek Ahmet yazl). Akkadzade evirisi, stanbul Belediye Ktp. M. Cevdet Kitaplan No. 187 Ak Kad Olu evirisi, Ank. Maarif Ktp., J. 3/3 (Orhan aik nkHip Mzesi'ndeki nsha ile bunun ayn olduu kansnda). Ak Kad Olu evirisi, British Museum, Or 7320. A. Tevhid. Ktahya'da Germiyan Beyleri, Tarih-i Osmani Enc mtni Mecm. S. 8, S. 508. A. ()uerry, Le Cabous Name, 1886, Paris. British Museum'daki nsha, Or. 1181 (41 haplk anonim bir Kabus-name. Orhan a-

64

evirinin bir sylyor. Zeynep Korkmaz ise Kahire nshas ile k~rlatrdn, iki nshann ayn asll bir esere balanamayacan belirtiyor). Dursal Tahir Bey, Osmanl Mellifleri, c. III, S. 152 (Kayyum Nasri'nin Osmanlcasndan ksaltarak Kazan lehesine. Glnar Hanm'n (Madam Delebedev) da Rusa'ya evirdiini
kopyas olabileceini
belirtmitir).

ik bunun Sleyman

ah adna yaplm

eviri, British Museum, Or. 9661. Edward G. Browne, A Literary Historiy of Persia , c. If E.J.W.Gibb, A. History of Ottoman Poetry, Vol. III, London 1904, p. 334. Fuat KprJ, Enzyklopaclic des slam, IV: Die Osmanisch-Trkcshe Literatr, S. 1013; ngilizcesi, p. 941 Fuat Kprl, Milli Edebiyat Cereyannn lk Mbeirleri Fuat Kprl, Trk Dili ve Edebiyat Hakknda Aratrmalar. S. 180. Fuat Kprl, Trk Dili ve Edebiyatnn Tekilmlne Umumi Bir Bak, Yeni Trk Mecmuas, S. 1. H.F. von Diez, Buch des Kabus, 1811, Berlin. Hfz Tevfik, Hasan Ali, Hamamizade hsan, Trk Edebiyat Nmuneleri.

aatayca

65 Sungu, Trk Ziraat Tarihine Bir Bak, 1938. Mercimek Ahmet evirisi, Ank. Genel Ktp., J. 5/37 Mercimek Ahmet evirisi, Bibliothegue Natonale, Paris, Suppl~ment Turc. 530, Catalogue Manuscripts Turks, Il, s. 102 (H. 954/M. 1547'de yazlmtr). Mercimek Ahmet evirisi, Brisith Mus. Or. 3219 (H. 990'da istinsah edilmi). Mercimek Ahmet evirisi, British Mus. Or. 4130. Mercimek Ahmet evirisi, Bodleian Ktp. Oksford, H. Etne, Catalogue of Persian, Trkish, Hindustan and Rushti Manusoripts of Bodleian Library, I, s. 310. Mercimek Ahmet evirisi, Faik Reit Unat'taki nsha (1586'da istinsah edilmi). Mercimek Ahmet evirisi, stanbul Belediye Ktp. M. Cevdet l;.itaplar, No 87 (Harakeli, sonu eksik). Mercimek Ahmet evirisi, Kazan, 1880. (Bastran Abdlkurun irvani). Mercimek Ahmet evirisi, Nuruosmaniye Ktp., No. 4096. fc{ercimek Ahmet evirisi, Milli Ktp., H-941. Mercimek Ahmet evirisi, Topkap Ktp. nr. 2815, 2816 Mloritz, Deutsch-Trkishe Chrestomethie 1863, Wien.
hsan

F:S

66

M. Owens, Temporary Handlist of Turkish Mss. in the British Museum (1888-1958), Or. 7320, Or. 11281. Nazmizade Murtaza evirisi, st. ni. Ktp., - Halet Ef. No. 2739; 2 - Rza Paa: 2314. Orhan alk Gkyay, Keykavus, Kabusname, eviren: Mercimek Ahmet, M. E. B. 1966. Raif Yelkencl'dekl nsha, ():'azar bilinmiyor.) Reut>en Levy, Kfka'us bn skender, A mirror for Prince, Trans. b. 1951 London. Reuben Levy, Kaika'fs ibn skender - The Nasihatname !Cnown as Kabfsname, Ed. By. 1951, London. Rteu, Catalogue of the Turkish Mss. in tht> British Museum, London 1888, or. 3219. Sadettin Bulu, Eski Anadolu Trkesiyle Bir Kabus-name evirisi, Belleten 1969, T.D.K. Yaynlar. Said Nefisi, Kitab-, Nasihatname Ma'ruf bi: Kabfsname, A.er 1342 emsi, Tahran. eyholu Sadrettin (Sadrddln), Kahire Kral Kitapl. (Raif Yelkenci'de ve Trk Ta rih Kurumu'nda fotokopisi var.) Tipi Akal (lkzl)

67
st. ni. Edb. Fak. Trkoloji Blm Mezuniyet Tezi. Trkiyat Enstits. Wickerhauser, Wegweizer zum Verstandniss der Trkisher Sprahe, 1853 (Yalnz 35. Blmn metni ve evirisi.) Zeynep Korkmaz, Kabus-name ve Marzuban-Name evirileri Kimindir? Belleten 1966, T.D.K. Yaynlar.

KAB US NAME

BALANGl

Esirgeyen ve

Balayan Tanr'nn Adyla

'

Al~mlerin yaratcs olan Tanr'ya krler olsun, saU'tt ve selam yarattklarnn en ulusu Muhammed'e, soyuna ve arkadalarna olsun. yle bilmek gerekir ki, insanlar arasnda Tanr' nn yarattklarnn en gsz olan ben Mercimek Ahmed ibn lyas - Tanr o ikisini balasn- bir gn Filibe yolunda padiahn hizmetine vardm, baktm ki cihann sultan, zamann galibi, sultan soyundan Sultan Murad Han -Tanr, mlkn daim, devletini ebe. di etsin- elinde bir kitap tutar. Bu hakir hasta gnll, o alicenap padiaha, <<Bu, ne kitabdr?>> diye sordum, o tatl szyle Kabusname'dir>> diye cevap verdi ve dedi ki, Ho kitaptr, iinde ok yararl eyler ve tler vardr, ama Fars dilincedir, bir kii Trkeye evirmi, ama anlalr deil, ak sylememi, bundan dolay hikayesind~n tat bulamayz. Ama bir kimse olsa, bu kitab ak ve anlalr bir biimde evirse, ta ki a!Jlamndan gnller haz alsa.>> te bu hakir gayret gsterdim, Buyurursanz ben evireyim>> deyince, o temiz gr'l padiah, Senin ne haddine>> demedi, Hemen ev ir>> diye buyurdu. te ben hakir de altm, geri bu kadar gcm yoktu, ama onun birnnetinin bereketiyle Kabusna

me'yi Trkeye evirdim, yle ki bir sz aralayp gemedim, aklmn erdiince kimi anlalmas g szleri de basit olarak akladm, ta ki dnerek okuyanlar anlamndan haz alsnlar ve bu gsz hayr dua ile ansnlar. Geldik imdi, geri bu kitap gzel yzl bir delikanlnndr, arna ss yoktur, ryandr, yani plaktr, yleyse onu donatp bezemek gerektir, ne ile bu cihan padiahn verek ve ululayarak, nk onun z alemin l cismine ruhtur, sz yaral yrein merhemidir, vcudu ise ftlem halkna fetihlerin hazinesidir. slamn Padiah, Dinin ve Dnyann Yardmc~ Sultan Soyundan Sultan Murad ibni Muhammed Han. (Tanr mlkn daim etsin)
in vg
Nakbend-i

ezel nuku izhar Etti bi-renk resm biperdar Eeclin naks naklar gsterdi renksiz ve pergelsiT. resimler ptida nak-i suret-i insan Balad ta biline nak nigar nce insan suretinin 'laksn balad, ta bilinsin nak v~ nigar

Alemi etti resm adem renlr ste etti bi-klli ahr-i kar Alemi etti resim ve insan ona renk Ykad (yok etti) hepsini iin sonunda Ta ki revnak bula nukui zemin Nitekim devr-j ehriyar-i diyar

73

yeryuzunun nakslar devrinde olduu gibi eh Murad Han ibn Osman kim Adi bezl oldu ana iar disar Osman olu Murad Han ki adalet ve ihsan oldu on1 nian ve kaftan z v sz cmle sertaser Menba lutf mahzen-i esrar z ve sz hepsi batanbaa lftuf kayna ve srlarn maheni Gl grp hsnnn taravetini Dkt yznden ab- rfy-vekar Gl grp gzelliinin tazeliini dt yznden vakarn yz suyunu i.ebi ab- hayata komad rz Arzededen eker gibi. gftiir Duda ab hayata brakmad rz sunal veri eker gibi s~z Sevr kaddine benzedi lakin Bulmad itidiH ile reftar Servi, boyuna benzedi lakin bulamad mutedil bir yry ehler iinde bir hnerperver Leyse fi'd-dari gayruh deyyar Padiahlar iinde hnerpervcr yok ondan bakas dnyada Ebrve dktnce keffi kerem Gaysn gavtalar olur d bar Bulutlarm dkt kadar avular iyilik yamurunu dknce dalgalar olur inci Ta ki
Padiahn
tayc

parlasn

74
mr uzunluuna dal dedl Adi bezl ile bilmini ahyir mr uzunluuna tanktr dediler adalet ve ihsanla, yumuakln iyi
kiiler

gelen garip delil Ger ere beylie garib-I dlyAr Eiine gelen garip deil beylie ulamak iin (gelmise) bir
yabanc

Eiine

Maksat edinse kapsn eksiz Ere maksuduna k.lbar slgaar Kukusuz maksat edinse kapsn erer amacna byk ve kk Himmetinde trab Ahmed'e ~kr Baht oldu karin devlet yar kr ki toprak gibi (hakir olan) Ahnied'e himmetiyle talih arkada, devlet dost oldu Dehr elh:den ki saht sarhotum Etti lutfu tablb ho tlmar Zaman elinden ki ok ktydm bakt lutfu tabip gibi iyice Durduunca zemin-i plr-l hamul Dndnce acuz- arh-medar Ykl, ihtiyar yeryz durduka bu devreden dnya dndke ya ilahi amann iinde Sakla bu nevcevan leyl nehAr Ya ilahi gvenliin altnda sakla bu nevchan gece ve giindz

SZE

GR

yle rivayet ederler ki, halifeler devrinde, Kilhistan mlknde bir padiah vard, ad Keykavus ibn hkender ibn Kavus ibn Vemgir idi, slam padiahla rndand. Bu melik yalanmt, ama gen bir olu var. d, ad.na Gilan ah derlerdi, yetenekli, akll bir genti. Bir gn padiah olunun yzne bakt ve anlayla halini gzledi, her ne kadar onda akl ve devlet olgunluu grdyse de yiitlik gururunu ve gaflet uykusunu da birlikte grd.
Padiah dnd ki eer olunu.. kendi terbiye eder ve mutluluk sahiplerinin yoluna klavuzlarsa ola ki buna mr yetmez, nk uzak grl kiiler eecli kendilerine pek yaknken bilirler. Eer kendi terbi ye etmezse kendi cevherini bala atm olur. te yle uygun buldu ki oluna lmsz olan bir yol gsterici bulsun, bunun zerine ona doru yolu gstermek iin bu kitab yazd, sonra olunu katna ard ve dedi ki, <<Ey oul bilmi ol ki ben kocadm, ite zayf ve azksz yol azna geldim, nk lm name sini elime sundular. O name sakaln aarmasdr. Ada. nn sakal aarrsa Tanr'dan yana bir ses gelir: Ey kulum, hazrlan bu dnya~ brakp br dnyaya varmaya.

76

ey cierkem, bu ma'zullk (l) gelince aresi yoktur, nk ben kendimi ma'zuller dairesinde grdm. Akl bana u yolu gsterdi ki, l meden seni iyilik yoluna ve devlettilerin izine klavuz layacak, zamann tecrbelerinin dourduu birka d sana yadigar diye brakaym, bunlarla i grrsen, her iinde murada erersin ve iyi ad kazanr sn, zamann elinden sille yemezsin, nk baba, ef katinin okluundan olunun zaman elinden azar yemesini istemezdi. yleyse sen de gnlnn kulan bu tler iin ak tut, sonra piman olmayasn. Eer sen genlik gururu yznden bu d ka bul etmezsen, hele ben babalk efkatini yerine getirmemi olaym. Tutalm ki sen tutmayasn, kii olur ki tutar. Geri zamannzda her oulun babasnn szn tutmamas adettir, ama ben senin kabul edip etmemene bakmr.n, yalnz kabul edeceini umarm,
savmann
.inallahtaala.

imdi

ol ey oul, yiitler gaflet yznden ki kendilerinin bilgisi yallarn bil gisinden yedir, bu dncenin yanl olduunu bildiim halde, sana yol gstermek iin susarsam doru olmaz. imdi o ki kendi tabiatnn hasldr, her ynden bu kitapta andm, ve yazdm, ama az ve z yazdm, nk her eyin az ve z daha iyidir. Sonra bilmi ol ey oul, insanlarn bir adeti vardr, deerli bir nesnesi olursa onu saklar, deerli bir kimsesine vermek iin. te bu dnyadan elde ettikle-

Ayrca bilmi yle dnrler

(1)

ten kar! ma. azledilme.

77
rmn

en deeriisi bu tlerdir ve en deerli kimsem sensin, imdi son gnlerirnde bu deerli tleri sana veriyorum, umuttur ki sana yarar dokunsun, inalla htaala, sen de kabul edesin ve bunlarla i grrsen kendini beenmi olmayasn. Sonra ey oul, cihanda mr srersen kendi asim gibi temiz sr, nk senin soyun ulu bir soydur, ci hann padiahlardr. Deden emsil-Maali Kabus ibn Vemgir ibn Aus'tur, herredan Gilan'n beyleriydiler, Ebu'I- Meyyedi Belhi senin dedelerinin zamannda olanlar (anlatmak iin) bir ehname dzmtr, im di Gilan'da o hikayeler yadigar kalmtr. Gayret et ki senin de adn tarihlerde yadigar kalsn. Ayrca benim babam -senin dedendir- on nc gbekte Keykavus ibn Kubad'a ular, o da Nuire van- Adil'in kardeidir. Senin anan gazi padiah Sul tan ibn Mahmud Nasrddin'in kzdr. Benim babanan anas, Deylem meliki Emir Hasan Firuzan'n kz dr. yleyse ey oul, akll ol ve kendi soyunun hrmetini iyi gzet, ta ki erefsizlerden olmayasn. Geri y. zne ne denli baksam akl ve hner grrm, ama t akln ssdr, benim yapacam onu sana hediye ver. mektir, sen saklamazsan ziyankar ofursun. Sonra bilmi ol ki, benim lmm vakndr, benim ardrnca senin de gelmen yakndr, yle al ki bu dnyada bir azk hazrlayasn, o yola da yarar olsun, nk bu dnya teki dnyann ekinliidir. yle kendini ver ki senin yerine baka biri ekmesin, nk bakasnn ektiinden senin yararn olmayacak. Bu lml dnyav o lmsz diinyaya deirnek ardnca ol, bu dnyada iki kiiler aslan gibidir, kt kiiler ite benzer, nk it ne aviarsa avlad yerde

yer, arslan avn kendi yerine gtrr, sonra yer. Bu nun anlam budur ki it nefsinin tutsagdr, ne aviarsa burada yer ve arslan akl sahibidir, burada ne aviarsa o aleme tutar gtrr. mdi ey oul gayret et ki, senin avn iyilik olsun, o cihanda gerek olur. yilikten murad, Tanr'nn ibadetidir, kul iin ibadetten daha iyi av yoktur. nk ib~det yoluna gidenlerin misali, atee benzer, atei ne denli alak yerde yaksalar alevi ve himmeti ycelrnek yolundadr. ibadet yoluna varmayanlarn misali, suya benzer, suyu ne denli yukar kaldrrsan kaldr, o aa der. imdi ey oul ibadeti zerine boyun borcu bil, ta ki alevin daima ycelmekte olsun.

 Birinci Blm

ULU TANRIYI BLMEK BEYANlNDANDIR

Melik Keykavus olu Gilan ah'a der ki: Ey ul, bilmi ol ki ulu Tanr'nn birliini bilmek iin birka sz kitabn bana aldm, ta ki itikadnn yoliJ salam olsun, nk birok kii onu bilmektc yoldan kt lar, eer onlar ince ve uzak grl olurlarsa ulu Tanr'y bilmektc hata elde etmezler.
mdi ey oul, yle bilmi ol ki, Tanr -onu her trl kusur ve eksiklikten tenzih ederim- ne yaratty sa, ak ve gizli, yani yerde ve gkt~, bu dnyada ve teki dnyada, hepsi akl dnce .,sahiplerince bilinmektedir. Ama kendinin zat mnezzehtir akln tasavvur ettiinden. Ama eer Tanr'y bilmeyi dilersen, hodinas ol, . yani kendini bil, nk her kim kendini bildi, Tanr' y bildi. Bu szle aniatlmak istenen udur ki, sen bilinensin, o biJicidir, yani sen naksn o nakkatr. mdi sen gayret et, kendi nakn yoluyla dn O'nu bilmek iin, O'nun nakkal yoluyla dnme, u nu da bilmi ol ey oul, nakka kendi naknn kema !ini, izmeye elverili olmayan yere izmez, bu, mumla ta rneine benzer, ta elverili olmad iin kimse ona mhr basmaz, mum elverilidir, yzk.te ne trl nak varsa olduu gibi mumun zerine o nak

80
izerler. Bu sebeple bir sultan yzyle bir para mumun zerine mhr bassa, ona sultann yzdr demezler, ama bu sultann mhrdr derler. imdi ey oul bilmi ol ki insan ile hayvan benzerlii mumla ta gibidir, Tanr -O'nu her trl kusur ve eksiklikten tenzih ederim- kudretiyle yz nn kandaki nakn kemalini insann vcudunda naketti, ta ki insan her an o nak grsn ve nakka bilsin. Artk kukuyu brakmak gerek, yani bu nak nasl bir naktr, de, ama o nakka nasl bir nakka tr deme, yarattn gr ve yaratan bil, yoldan sapmlarn, inancnn yolunu eli'nden kapmalarndari ok sakn, yani seni dehri (zndk) yapmasnlar, nk onlar zamandan bilirler, sen bu dncesini dehri lerin, yanl kabul et. nk zaman, bir gelir geer nesnedir, bir zamann ncesi gelmek, sonras gemek olursa, ngrl kiiler ona nasl olup da fail diye. bilirler. imdi ey oul, zaman insann ayak badr yaad srece, yleyse gafil olma, bu ba bal kalmayacak. Ulu Tanr'nn yaratnn niteliini dnrsen, do rudur, ama kendinin zatn dnmek yanltr, nk yol uramaz (gemez) yerde yol gzlernek azgnlk niandr, bu azgnbktan korktuu iin Peygamber mmetine t olarak hadis buyurmutur ki Tanr'nn
sfatn -dnn zatn dnmeyin.

ol ey oul, eer bizim yaratanmz, diliyle kullarna kendini klfetsiz olarak bildirmekte bir arck gstermeseydi, onun s fatn bilmekten dahi dem vurmak cesaretini kimse gsteremezdi. yleyse ulu Tanr'nn sfatlarndan olan her ad sylediinde O'nun niteliini kendi acizliin
eriat ulularnn

Ayrca bilmi

81

gerektirdii

ve aresizliin kadar bil, Tanr'y kendi byklnn kadar bilme, yani kendi acizliim lsnce bildim de, onun ululuu miktarnca bildim deme, nk sen ulu Tanr'y asla gerektirdii gibi emez sin, yleyse bilmekte onu nasl bilebilirsin. Ama sen tevhid gereili (bilmek) istersen, tevhidin gerei odur ki senin iin mmknsz olan ne varsa onun katnda gerektir, mesela lmszlk senin iin imkanszdr O'nun katnda gerektir, kalann da buna g?re kyas et. Sonra senin bu aleme gelmenin sebebi O'nu bir bilmektir. Nitekim birisi birisini hakikat bilse, kftfirlikten beri olur, ite hakikat ku kusuz yalnz ulu Tanr'dr, bakas hep ifttir, yani bakas ikierdir ve bu iki birbirine dmandr, nitekim cism ve can, dalmak ve derilmek, suret ve sfat, akl ve nefis, kk ve dal, zaman ve mekan, zan ve nian, kuku ve kesin bilgi gibi, bunlarn hepsi ikilik alametidir, bunlara bir demek olmaz, birdir demek ulu Tanr'ya yarar. Ama asl tevhid odur ki, ulu Tanr'y grnce neye benzetirsen., O, benzettiinden mnezzehtir, yalnz gnlnden geirdin nesnenin yaratcsdr, ikilikten ve kukudan uzaktr, ululu!!u ve bykl sonsuzdur ve ondan b~ka tapacak yok. tur.

fi

kinet

Blm

PEYGAMBERLERiN YARATlLMASlNIN
ERDEMN VE VGSN BiLDiRiR
Bilmi ol ey oul, ulu Tanr bu alemi kendi arzusu iin yaratmad. Sebepsiz yere de yaratmad, kendinin adaletini ve fazlm bildirmek iin, hikmetinin gereince yaratt. nk ulu Tanr bilir ki, varlk yokluktan, olu bozulutan, artklk eksiklikten ve gzellik irkinlikten yedir. Geri bunlar birbirine gre kkl bykldr, ama ulu Tanr ikisinde de kadirdir ve onlarn zamirierinden haberlidir, hangisi daha iyiyse onu yapar. O, kendinin bilgisine aykr davranmad. Mesela yaptnn, adaletinin gerektirdii biimde olduunun nian budur ki, insana insan sfatn verdi, hayvana hayvan sfatn verdi, bunlarn tabiatma koyduunu hikmetle koydu, her bir vcuda eyadan bir hasiyet (zlk) koydu, ta ki o hasiyetle adlandrlsn ve bu nitelikten onun hikmeti anlalsn.

Ama kudreti hikmetinden daha ziyadedir, mesela kadirdir ki, gnesiz aydnlk verir, bulutsuz yamur yadrr ve yle bir terkip yaratr ki onun ta. biatn hi kimse bilemez. Yldzlarn etkisi olmadan, alemde iyilik ve ktlk gsterir, ama mademki orta. da hikmet nazar var, ite arada vasta, sebep gerek oldu. Nitekim bulut bir vastadr yamur iin, :vld7yle

etkisi vastadr alcnde iyiliin ve ktln oliin, olu, bozulma iin vasta ve sebeptir. Aradan vasta kaldrlnca tertip bozulur, tertip bozulunca alemde dzen kalmaz, nk bu vasrtadan bir i ortaya kar ki, alemin dzeni onunla kaimdir, O, bu sebeple araya biri kalredici ve biri kahr gtrc olan iki vasta koydu, yani biri yk gtrc olsun, br ykletki ve biri rzk verici olsun, br rzk yiyici, ama ikisi de ulu Tanr'nn birliine tanktr.
mas

larn

mdi ey oul, sakn sen vastaya bakma, ama va-

neyse onu gzet, yani yer vastadr tane v.b.) bitmesi iin, eer eksen ve bitmezse onu yerden bilme, eer talibin yaver gitmezse, onu da yl dzdan bilme, nk etki bunlardan gelmektedir, ama bunlarn o eserden haberleri yoktur, ne yldzn etkilediinden, ne de yerin tane bitirdinden haberi var. Mademki yerin tiryak eksen a bitirmeye haddi yoktur, yldzn da onun gibi kendi uurluyken uursuz etkide bulunmak elinden gelmez.
(buday

stann amac

te mademki bu cihan hikmet ile araste oldu, yani dzld, bu dzgne elbette bezek gerektir, bak cihana, ta ki ssn gresin, bitkiden, hayvandan, yemekten, giymekten, gzelden ve irkinden, bunlarn hepsi cihann ssdr, ulu Tanr'nn hikmetinin grnr olmas iin. Nitekim ulu Tanr buyurur ki_. y~ri ve gkleri, ikisinin arasndakini oyuncak olsun diye yaratmad k, onlar ancak hakikat gstermek iin ya.
rattk.

(1)

( 1)

Dhan Sresi, ayet 38, 39.

85

yleyse ulu :ranr'nn bu cihan oyuncak olsun di ye yaratmadn, bir maksat iin yarattn bildin, maksad odr ki, rzk yaratnca bu rzka bir yiyici yaratmay diledi, eer yiyici olmazsa o rzk adaletsizlik olurdu ve hret kazanmazd. te ulu Tanr insan yaratt ve o nimeti insanla tamamlad. Mademki ni. metin tamaml insanla oldu, insann tamaml da siyaset iledir, yani lmledir, eer lm olmazsa insan da adaletsiz kalrd, yani bu rzk verip kendini yaratandan habersiz olurdu .imdi siyaseti tertipledi, ama bu siyaset tertibi de klavuzsuz olursa o da adaletsizlik nian olurdu, yani insan kaim etse, birden bire yok et'ie insan gafil kalrd maksattan. Bundan dolay insann nce lenini, sonra kalanna klavuz verdi, Hi ki nimetinin krn bilsin, eer bu tertip byle olmasa insan nankr olurdu, ulu Tanr'nn nimetlerinden habersiz olurdu. Bu, ayp olurdu yarata. na, rzkn bilgisiz ve nankrlere yedirdii iin, mademki ulu Tanr ayptan m.nezzehtir, yleyse kullarn bilgi yoluna klavuzlad, u .~yetin manasnda olduu gibi: Ben cinleri ve insanlar yalnz tapsnlar diye yarattm. (l) Bunu yaptktan sonra kullarnn arasna peygamberler gnderdi, ta ki adalet, bilgi, kr ve minnet yolunu gstersin, ulu Tanr'nn kullarna verdii bu nimetierin krnn artlarn nasl yerine getirmek gerek bildirsinler. nk bu cihan bir dzendir, bu dzenin tamaml hikmetledir, hikmet nimetin ese. ridir ve yiyici olmadka nimet de tamam olmazsa, bu

(1 J

Ez-Zariyat Silresi. ayet 56.

8(

nimeti yiyenlerin tamaml ise peygamberler iledir ki, Tanr'dan yana yol gstersinler. mdi bu dzen zerine bakmak gerek, ulu Tanr eksik hi bir ey yaratmad ve gerei yle bilmek gerek ki, rzk Tanr tarafndan verilmi bir fazilettir insr,na ve hayvana. Ama insann fazileti, ne yolda rzk. tan ve rzk yiyen hayvanlardan fazla ise doru yolu gsteren peygamberlerin de fazileti teki insanlardan yle fazladr, yleyse gerektir ki kii kendi yol gstericisinin h&kkn bilsin, kendine rzk verenin rninnc tini cannda saklasn ve btn peygamberleri hak bilsin. yle ki Adem'den Muhammed Mustafa'ya k::. dar hibirini peygamberlikte ::yrmasm, bylece kii. nin dini btn olur, ulu Tan~'nn ijkrn yerine ge. tirir ve alemde iyi ad elde eder, indlahtaala.

nc Blm
ULU TANRI'YA MNNETTAR OLMAYI BEYAN EDER

sa, btn

ol ey oul; alemde kimin nimeti bolona kretmesi gerek, ferman gereince deil. nk sen hakikat lsnce kredersen bedeninin bir parasn bin edersin de o binden bil parann krn edemezsin. Ama ferman lsnce, yani ulu Tanr'nn buyruu gereince kredersen senin az olan krn ok yerine geer. Nitekim Tanr, din iinde be trl ibadet buyurdu, eer gece gndz ahsan, acizlikten baka bir ey elde edemezdin, ama o lyle be trl ibadet buyurdu, onun da ikisini sekin varlkllara, yani zenginlere, kalann da cmle halka verdi. Bunlardan biri ulp Tanr'nn birliini ve Muhammed Mustafa'nn peygamberliini sylemektir dil ile ve inanmaktr gnlle, teki namazdr be vakitte, br de ylda otuz gn oru tutmaktadr. ahadet sz, Tanr'ya snmaktr batl nesnelerden, namaz o kabullenii gerekleyip kulluunda kaim olmaktr, oru tutmak da, o kabulleniin ve kulluun gerekliini ulu Tanr'ya bildirmektir. nk mademki sen, ben kulunum, dedin yleyse o kullukta sa lam durmak gerek ki senin kulun varsa o da senin kulluunda salam dursun, sen ulu Tanr'nn buyruuna uymadka kulundan da senin buyruuna uymahalkn

yle bilmi

88
ettiince

bekleme, nk sen kuluna ulu Tanr'nn sana iyilik edecek deilsin. yleyse Tanr'nn buyruundan kama ki kulun da senin buyruundan kamasn, yanr kulluundan yz evirmesin, nk bir kul, kullukla megul olmazsa, ululua tamah etmi olur, bu doymazlk byle kulu abuk yok eder. Farsa iir: (Trke evirisi) Boazia aman vermegil o kulu Ki beylie sunmak isterse kolu

sn

Sonra bilmi ol ki, namaz klmak ve oru tutmak, yani namaz ve oru Tanr'nn has nimetidir, onlar has kullarna nasip klmtr, ikisini de yerine getir. mekte kusur etme, eer bu ikisinde kusur edersen avamdan olursun, sekinlerden olmazsn. nk e riat beyi Muhammed Mustafa namaz dinle bedoer tutmutur, bir kii elini namazdan ekse, tamam dinden elini ekmi olur, yleyse o kii dinsizdir i' drrnek gerek, dnyada kt adllkla eziyet ekmeyi hak etmitir. Ey oul, sakn bu syledikler;m zerine gnln. den kt dnceler gemesin, yani namaz klmakta eksiklik .revadr, deme, din asndan gzetmezsen bari akl yoluyla bak, ne denli yararl olduunu gr. nce namaz klann b e d e n i ve elbisesi daima andr, arlk murdarlktan yedir, . biri bu, biri de bu ki, namaz klan kiide byklenme olmaz, nk namazn asl alakgnlllktr, sen tabiatn alakgnllle altrrsan, bedenin de tabiatma uyar, ala~gnlllk kazanr, sen bu ekilde alcak gnllli.i gzetince, ulu Tanr makamn yceltir.

89
Ayrca bilmi ol ey oul, bir kii bir tayfann huyunu huylanmak isterse, o kavim ile arkada olur, onlarn huyunu huylanr, yani bir kii bedbaht olmak istiyorsa, bedbahtlarla dp kalksn, hemen bedbaht olur, ama o kii iyi talihli ve devletli olmak istiyorsa, devletlilerle ve iyi" talihlilerle dp kalksn, devletli ve iyi talihli olur. Btn marifet sahiplerinin katnda slam dininden devletli din, slam hkmnden ye hkm yoktur. imdi eer daima devletli olmay dilersen dinin devletlileri ile sohbet et ve din ulularna kar kma, ta ki Tanr'ya ba kaldranlardan olmayasm. Ayrca ey oul, sakn namazda yeyincek olma, rklda ve siicldda namaz maskarala alma, yani rklyu ve scdu abuklatrp birbirine kartrma, ta ki Tanr'ya ba kaldranlardan olmayasn, dini ve dnyay harap klmayasn. Fasl. unu da bilmi ol ki oru tutmak ylda bir ay olan bir ibadettir, ylda bir ay olan kulluu dahi eksiklikle geiren gayet namert olur, akll olan namert olmay kendine reva grmez,,_ Sonra oru tutmakta banaz olma, vani ehrin kads, hatibi ve btn gvenilir kiileri ne zaman oru tutariarsa sen de o zaman tut. ne zaman onlar yerlcrse sen de ye, cahillcrc uyma. Bilmi ol ki, ulu Tanr ganidir, senin alndan, tokluundan. Ama orucun amac, Tanr'nn kulun azn mhrkncsi dir, bu mhr btn bedenine vurmalsn. Yalnz bu mhr senin katnda zulme uj?:ramasn, vani az na mhr vurunca, diline, gzne. avaQ-na, ete i ne de vurmalsn ki oru senden raz olsun. Sonra bilmi ol, oruc; tutmann varan odur ki, sabahievin viveccini bir yoksula \'Crt:sin, ta ki alk zahmetini cknwnin sana varar clokunsun.

90
mdi avama buyunlmu olan bu ibadette eksiklik gstermekten sakn, nk namazn, orucun ve Tanr'y bir bilmenin hi zr yoktur. Ama zengin. !ere huyurulmu olan iki ibadet iin, zekat ve hac gibi zre imkan var, yani maln yoktu, gcm yoktu, gcm yetmedi dersen zrn var demektir. Bu konuda sz oktur, ama ksa olarak seilmiini syledim, vallahalem bissevab.

Drdnc Blm
GC YETNCE YAPILAN BADETN SEVABININ OKLUGUNU BLDRR

Ey oul bilmi ol ki, ulu Tanr iki farz buyurdu mminlere, yani zenginlerden sekin kullarna, slam zenginlerine. Bu iki farzm biri hactr, biri zekattr. Her kimin o yola yarar hazrl varsa, ulu Tanr ona, varp Kabe'yi ziyaret etmesini buyurmutur, o yola yarar hazrl olmayanlara ulu Tanr glk buyurmad. imdi gc yeten varmak gerek gc yetmeyen varmamak gerek. Grmez misin, dnya padiahlar na da silahsz olan sipahi hizmet edemez, hele bu kulluun yerine gelmesi iin sefer gerek, sefere de hazr lksz kmak tehlikelidir. Ama kii gc yettii halde sefere kmyorsa, dnya nimetlerinden tat alamaz, nk dnyann btn lezzeti seferde bulunur, kii nin grmediini grmesi bir nimettir, yemediini e mek, iitmediini iitmek ve buna benzer ne varsa, hepsi nimettir. Bir kii ki gc yetsin ve sefere k aasn, o kii bu tutlardan mahrum olur, ayrca seter ehli dnyay gezip grm, grgl, yanj dnyadaki iyi ve kt tecrbelerden baberli olur. yleyse giic yeten biri Hicaz seferine ksa hem Tanr buyruunu tutanlardan, hem de dnvay gezip grmlerden olur. Seferin bir yarar da budur ki, diin~ada nereyi grmiisse, orann varln kukuya dmeci>n bilir,

92
ama onu grmeyen acaba nasl bir nesnedir dive ku kudan kurtulamaz, grmek hayrldr iitmekten, nitekim Arap der ki, leyse'l-haber ke'l muayene. ya. ni kulayla iitmek gzyle grmeye benzemez. Acem airleri de bir beytte demiler ki, (Trke evirisi)

Cihant gezip gren ve grmeyen . Deildir beraber dediler eren

ulu Tanr seferi gerekli kld zenta ki maldan Jarar grsnler, Tanr buyruunu yerine getirsinler, onun evini (Kabe'yi) ziyaret etsinler. Ama bunu yolsul kullarna buyurmad, nk o yola yarayacak hazrlklar yoktur, yleyse ulu Tanr yoksul kullarn esirger, onlara glerinin yetmeyece.i kulluu buyurmaz. Ama Hacca varan yoksul kendini tehlikeye atm olur, biri bu, bir de bu ki deer bilmezlik etmi, kendi yoksulluuyla yetinmeyip zenginlere yknmtr. Zenginlere yknen yoksul, salam insanlarn iledii gibi kuvvet gerektiren ii ilemeye kalkan hastaya benzer. imdi bu, biri zengin teki yoksul iki hacnn hikayesine benzer, ikisi de lde gidiyorlard, zengin mahfede, rahat iinde, yoksul yayan ve sknt iinde, ikisinin birlikte gi derierken syletikleri gibi, Bundan !;)n
kullarna,
dolay

Hikaye: yle rivayet ederler ki, Buhara'da bir reis vard, gayet mal sahibi bir kiiydi, ulu Tanr hacca gitmeyi bu reisin gnlne drd. Reis yz deve hazrlatt, iki devenin arasna bir mahfe koydurdu, su ve yiyecek bol, kendisi yerleti mahfcye, lde rahat, din gidiyordu ki, sanrsn, hala kendi evinde otunr.

93

lat srada,

Reis bu bolluk ve ululukla giderken, Arafat'a yakHicaz'a doru yola km bir yoksul grd, yayan yrmekten aya kabarm, o scak gnde susuzluktan bar pimi. Bu yoksul gayet yorgun ve biare yrrken, anszn gz, bu bolluk ve ululukla din ve rahat giden reise rastlad, yzn .ona evirdi ve sordu, Ya hoca,' sana bir sorum var, Tanr akna cevap ver dedi. Reis, Sor eer biliyorsam doru ce vap veririm dedi. Yoksul dedi ki, kimiz de Tanr'nn evine gideriz, ziyaret etmeye, sen byle rahat, sanr sm ki hi evinden ayrlmadn, yle din gidersin. Ben byle yayan ve plak, yaln ayak ac ve susuz yrrm, imdi ulu Tanr ikimizin de sevabn ayn m yazdrr? Re is, <<Tanr adna byle deil,>> dedi, <<benim sevahm senin sevabnla bir olmaz. Eer bilseydim benim sevahm senin sevabnla birdir, hi hacca gelmezdim>>. Yoksul, <<Neden byle sylersin?>> diye sordu. Reis, <<Ulu Tanr beni buyruunu tutanlardan etti, sen buyruunu tutmayanlardansn>> diye cevap verdi. Yoksul, <<Neden?>> diye yenicU;n sordu. Reis cevaplad, <<yle ki, ulu Tanr, gc yetenlere: Yol iin hazrl olanlara Tanr yoluna haccetmek gerektir, dedi (1), ve .gc yetmeyen yoksullara: Kendinizi kendi elinizle tehlikeye atmayn, (2) diye buyurdu. Bu sebeple ben O'nun evini ziyaret ederim. Buyruunu tutmu olurum, sen kendini tehlikeye attn. O'nun buyruunu tutmam oldun.>> Yoksul, <<Tehlike diye can iin korkulu olan yere derler, hacca gelenlere can iin

(1)

(2)

Al-i imran Suresi. ayet 91. Farsa m ttinde yok. Bakara Suresi, ayet 1.91.

94
korkulu yer var mdr? dedi. Reis, Az yoksa, bu yolda alktan lebilir, biniti yoksa yorulup yolda kalp lde lebilir, ksaca kalann buna gre kyas et deyince, yoksul, Tanr kendinizi zahrnete sokmadk a oraya eremezsini. (3) diye buyurdu, o halde bu hac amacna ancak nefs i zahmete sokmakla ular (4) buna ne cevap verirsin? dedi. Reis dedi ki, kk'n ve nefs'in manalar ikierdir, kk demenin bir manas yarm, nirne demektir, bir manas da zahmet. Nefsin de bir manas budur ki nefs'tir, biri de ten, yani insann batan ayaa kadar bedenine nefsn-vahid derler. Geldik imdi bu szn aklanmasna, zaten malfmdur ki, illa bikki'l-enfs, yani nefis zahrneti olmazsa bu seferin arnac yerine gelmez. Ama eyhlerin gznde kk'tan murat budur ki nefis bir tertiptir, iki blkten olumutur, bir bl ruhani (ile ilgili), bir bl nefsani (dla ilgili). O ki ruhanidir, akl, ilim, yumuak huyluluk, doruluk, alak gnlllk ve gnahtan saknrnadr. O ki nefsanidir, delilik, bilgisizlik, sertlik, yalan, bozgunculuk ve burnu byklUktr. yleyse hacca gidenler nefis bln kendilerinden ayrmakla haccn sevahm bulamazlar. Szn ks::s Tanr, bu yolda arnacnz zahmet ekmekle bulasnz, yoksa vok olmakla demedi.>> Yoksul bunun zerine sordu, <<yleyse zahmet neye derler? Reis cevap verdi, Zahmet odur ki bedeni incitsin,

(3) Nahl Siresi, ayef 7. Farsa metinde yok. ( 4) cllli bikki'l-enfs, szn ayetten alp kelime oyunu yapyor. Bu ayet Farsa metinde olmad gibi hikaye de byle uzun deildir. Mercimek kedice hik.yeyi y1. tiiyor.

95

ama yok etmesin. Yoksul, Sen ne zahmet gorursn bu yolda deyince, reis <<Salt grnek ve konmak :ah mettir, bundan fazlas yok olmaktr. dedi. Yoksul, Reis, <<Bu sercmlesini bir yana brakalm, bir kii birisini arlamak istese, evine davet etse, bir bakas da arlnadan asalak olarak gitse ev sahibi hangisi. ni daha ok arlar? _diye sorunca, yoksul, arlan daha ok arlanr>> diye cevap verdi. Bunun zerine reis, dedi ki, << halde arlan konuk benim, ulu Tanr beni kendi lutfuyla evine davet etti, gel diye. Sen ise haddini bilmezlikle asalak olarak O'nun evine gi. diyorsun, imdi benim sevahm nas.l seninkiyle bir olur? Yoksul konuup konumayacana piman oldu. mdi ey cierkem, eer hacca gitmeye gcn yeterse, kusur etme, git, eer gcn yetmezse o yola yeltenip kendini tehlikeye atma. nk o yol iin be nesne gerek ki tehlike olmasn, bu be nesnenin biri maldr, yeterince, ikincisi kuvvettir ki o yola dayanabilsin, ncs yol gvenliidir, drdncs bedensel dilekleri brakmak ve beincisi haccn hrmetini saklamak. Ne zaman ki be art yerine getirdin, hac. cm btn tatlln buldun, vesselam. Fasl: Geldik zekata, bilmi ol ey cierkem, farzn biri de zekattr, ama bu farz daha nemli oldu. hacdan, niin, unun iin ki, kii gcm yettikten sonra hacca gid~yim dese ama o yl kolay olmasa, gelecek yl dese, bu zrnn kabul edildi~i bir farzdr hac. Ama zekat byle deildir, nk hac mrde birdir, zekat ise her ylda birdir, gcnn yettii yl malnn zekatn vermeyen gnahkar olur, nimete kfreden lerden saylr. nk ulu Tanr, zekat verenleri kendi

96
yaknlarndan saymtr, onlar

bir beye benzetmiHir raiyyet iinde, yani bir padiaha benzetmitir kullar (1) iinde, zenginleri de ulu Tanr padiah klmtr yoksullar iinde. Nitekim beyin beylii. kul iledir, zenginin zenginlii de yoksul iledir. Padiah kuluna elbiselik vermeyince, kul gider bey yalnz kalr, bundan dolay bey de btn zenginlerden birisi olur, bey. lik gider. Zenginler de yoksula nafaka vermezlerse, btn yoksullardan birisi olurlar, zenginlik adlar gider.
mdi bilmi ol ki ulu Tanr'nn kullarn iki blk eylemesinin sebebi budur ki bir bl nafaka verici olsun, Bir bl nafaka alc, yani biri zengin biri yoksul, biri bey biri kul. Kul, padiahn ululuu belli olsun diyedir, yoksul da, zenginlerin erefi onlarla artk olsun diyedir, onlar, ulu Tanr'nn beylere ve zenginlere ne mertebe verdiini bilsinler. Ama ne zaman ki bir bey kuluna elbiselik vermezse, bir kulu ok pa diahn korkusundan emin olmaz, zen~inler de yoksu. la zekat vermezlerse, ulu Tanr'nn korkusundan uzak olmazlar.

mdi ey cierkem, ylda bir zekat vermek gerek. Geri farz deildir, ama ne kadar gerekiyorsa o kadar sadaka da ver, bu civanmertlie ve cmertlie baldr, ne kadar ok sadaka verirsen o kadar iy\dir,

Mercimek Ahmet nker (nkr) kelimesini kullan Nkr, cretle tutulmu askerlere denirdi. ya da sultann dkap halkna bu ad verilirdi. Ben, daha nce ge. en raiyyetle anlam ba olsun diye ((kul'' kelimesini kulm.
landm.

(1)

97

nk sadaka veren insan ulu Tanr'nn gveni altnda olur, mademki sadaka veren insan ulu Tanr'nn koruyuculu~ altnda oluyor, yleyse gc yetene ve elinden gelene bundan daha iyi ganimet olabilir mi? mdi belli oldu ki, kii sadakay ok verirse cmertliinin okluu belli olur. Ondan sonra ey cierkem, zekattan ve hactan tr, sakin gnlne kuku dmesin ve kukulu olmayasn, yani d~Jlleyesin ki kii hacca niin yalnayak gitsin ve kosun, niin yolda trna~n kesmesin ve sa. n kestirmesin? Ya da zekatta niin yirmi altnda yarm altn ayrsnlar? kzle ve koyunla ne ii var ulu Tanr'nn ki kurban kesmeyi buyurur deme. Bu kukulann gnlnde dolanmamasna al, Tanr'nn iine kuku drme, nk bunu, ulu Tanr bilir, biz bilmeyiz. Nitekim Kur'an'da buyurur ki, Tanr bilir ama siz bilmezsiniz (1), yleyse ulu Tanr'nn buyruunda olmaktan baka bir ey gzetme yle byle demekte senin hi iin yoktur. yleyse mademki bu hakk boynuna bor bildin, gerektir ki ana ve baba hakkn da saklayasn, nk . ana ve baba J;akkn gzlernek de ulu Tanr'nn buy ruudur, vesselam.

( 1)Kur'an'da sk sfc geen bu 4yet. Farsa metinde yok.

F:7

Beinci

Blm

BABA VE ANA HAKKlNI YERNE

GETRMEY
mdi bilmi

BEYAN EDER

y enelte,

ol ey oul, ulu Tanr diledi ki dnya nesle sebep olmas iin ehvet yaratt ve onu Adem'in beline kodu, ta ki dnyada Adem'in d. l remeye sebep olsun. yleyse baba ve ana hakk nn birbiriyle iftlerriesinin sebebi oul ve kz vcuda gel_mesi iindir. Bundan dol,ay oulun da boynun un borcudur ki, babasnn ve anasnn hakkn, saygsn saklasn ve asln ululasn, nk asln ululayan kendisini ululam olur ve uluzade olur. imdi oula y le ant gerek: Kendi soyunun saygs~n skca saklasn. nk akll oul o dur ki, kendisini hor drmeye, yani babasn ve anasm horlamaya, ta ki kendi de hor olmaya. Ondan sonra, sakn ey oul, deme ki babamn ve beni dourmak deildi, belki kendilerinin arzutarn yerine getirmekti, sakn benim zerimde ne haklar var da demeyesin. nk baba ve anann oul zerinde pek ednaca, yani ok azck hakk vardr, bu da senin dnyaya gelmene sebep olmalardr. Baba ve ana olmasa, oul dnyaya gelmezdi. O halde bu sebep, seninle seni yaratan arasna d mtr, bir bu. Bir de, baba ve ana senin iin lmeye
anann amac

100
raz olurlar, ta ki sana bir elem deinesin diye. mdi

ulu Tanr seni baba ve ana katnda sevgili, hrmetli kldysa, ki kendileri lmeye raz olurlar tek sana elem gelmesin, senin de kendini, nasl sever ve hrmetlersen, seni yaratan Tanr'y da sevmen ve sayman gerekir. Nasl ki, ulu Tanr'y seversin ve hrmetler sin, baban ve anan da yle sevesin ve hjirmetleyesin. nk (kii) byle etmeyince ulu 'I~r'yla kendisi arasndaki hakk bilmemi olur. yleyse akln yolda, yeterliin klavuz olduu hangi oul, baba ve ana sevgisinin, saygsnn hakkn yerine getirmekten uzak olur. Nitekim .lu Tanr buyurur ki, Tanr'y, O'nun elisini ve kendi byklerinizi saynz (1). Bu ayetin yorumunu trl trl yaparlar ama bir tefsirde yle okudum: ile'l-emr (2) dedii baba ve anadr. nk Size buyruu geene dediinde de iki trl anlam var. Biri bu ki g ile hkmn geirir, biri de bu ki lutf ile. Yani diledii ve dilemedii hkmn geirir. O halde oul da baba ve ana hkmnde byledir: (Onlar) dilerlerse iyilikle terbiye ederler, dilerlerse ktlkle. . Imdi ey oul, baban ve anan hor grmekten ok sakn, ulu Tanr babasn ve anasn incitenlere senet tutmak iin, (yani) ben size retmedim mi demek iih Kur'an'da buyurur: Onlara f deme, onlar. azarIama ve hep iyi, gzel syle. (3) Rivayet ederler ki, emirlmminin (halife) Ali'ye sormular: Oul zerinde babann ve anann hakk

nasl

(1) (2) (3)

Ntsa Stresi, 6:yet 62. Ayette geen ile'l-emre minkm, sz kastediliyor. Imi S1lresi, ayet 24.

101

ka trldr? Cevap vermi ki, ulu Tanr bu edebi, yani baba ve ana hakknn ne olduunu Peygamberin babasnn ve anasnn peygamberlik gelmeden lm olmalaryla bildirir. Yani eer onlar peygamberlik zamanna erselerdi, peygambere onlar kendinden ulu grmek, ~ulluk tevazuunu gstermek vacip olurdu. yle olunca da hadis zayf olurdu: Ben ademoullar nn efendisiyim, ama nmem. Bundan kyas et ki, Tanr Peygamberi kendisini ululamazd, e~er babas ve anas yaasa. imdi (onlarn) br haklarn da bu. na gre kyas etmek gerek. yleyse bilmek gerek ki, babann ve anann hakk ulu mertebededir. Baba ve ana hakkn, eer din yznden gzetmezsen, hi deilse akl ve 1bilgi asndan gzet. Baban ve anan senin meydana gelmene, bakmna, bymene sebep oldular, bu ekilde onlar, senin bunca iyiliklerine sebep oldular, eer sen onlarn hakkn gzetmede kusur edersen yle grnr ki hi iyilie yarar adam deilsin. nk bir kii soyunun hakkn bilmez, utan bucaktan olann hakkri zaten hi bilmez, byle olana nankr derler. yleyse nankre iyilik eden ahmaktr. mdi sen nankrlerden olmamaya a. h, ta ki iyiliklerden yoksun olmayasn. Sen olundan nasl sayg umarsan, baban anan da senden yle umar, imdi eer sen onlarn iyiliinin hakkn yerine getirirsen, olun da senin iyiliinin hakkn yerine getirir, nk oul babasndan, anasndan grdn iler. nk oul yemitir, baba ve ana aatr. Yemiii aaca ne denli ok bakarsan, yemii hem bol olur, hem tatl. (Bu szden) ama, babana ve anana ne denli ok hizmet edersen, onlarn hayr duas da ok olur

102

ve hem de kabul edilmeye yakn olur. Byle olunca ulu Tanr'nn honutluuna da yakn olursun. Ondan sonra ey ierkem, sakn mirastan tr, yani malndan bana kalsn diye- babann ve anann lmn isteme. nk (mal) baba ve ana lmeden de, bu ki mukadderdir, sana yetiir. nk rkz, Tannca bltrlmtr, ezelde ksmet olan erimedik e olmaz. yleyse babann ve anann lmn istemekte, kendini incitrne. nk kiinin kendi dileiy. le rzk hasl olmaz. Nitekim air der: (Trke evirisi)
Rzk arttnnaya

Bin hner
kii

renirsen

degil are yare (1)

Hem Arap da der ki, bi'l-ciddi la bi'l-keddi, yani talihiyle artar, ille emeiyle ve almak!~ artmaz. O halde gereken odur ki ulu Tanr sana ne kaderlediy. se ona kredici olasn. sabahleyin kalktnda senzlmerneye al, senden aa lara bak sevin. Ta ki kredicilerden olasn. Ve de al ki mal bakrnndan yoksulsan, akl ve bilginde zengin olasn, nk akl ve bilgi, mal ve servetten yedir, unun iin ki, akl ve bilgiyle mal elde edilir. ama ni:tl ile, akl ve bilgi elde edilmez. Bir de bu ki, mal cahilden gidebilir, ama akl ve bilgi kiiden gitmez. Ayrca mala hrszdan, haramiBir de ey den
yukarlara bakp
cierkem,

(1) I-'arsas da verilen bu iir, yoktur.

Keyk.vus'un metninde

103

den, od'a yanmaktan ve bunlara benzer eylerden zarar vardr (eriir). Ama akl ve bilgiye hi (bir ey. den) zarar yoktur. imdi ey cierkem, eer akln ve bilgin varsa hner ren. nk akl ve bilgi olsa da hner olmasa, o bir tene benzer ki plak olur ve bir surete benzer ki can olmaz. Ksaca, ne zaman ki akln, bilgin ve hnerin oldu, sakn edebi de elden koma. Nitekim Arap der: EI-edeb suret'l-akl, yani edep, akln grnen
gzelliidir.

Altnc

Blm

HNER ARTfiRMANIN CEVHER ARTTlRMAKTAN

YE~ OLDU~UNU

BEYAN EDER

Ey oul bilmi ol ki, hner cevh-.:rden (1) yedir. yleyse cehver arttrma, hner arttrmaya al. nk hnersiz kiinin hi kimseye yarar dokunmaz, belki kendisine de yarar dokunmaz, deve dikeni gibi, glgesi yoktur, ne kendine yarar var, ne de glgesinde bakasna rahat var. Hnersiz kii de onun gibidir. mdi elbette kiiye hner gerek, hneri yoksa bari cevher gerektir, yani aslzade olmal. nk hneri olmasa da, soyu sopu olduu iin, halk arasnda sayg grr. Zor olan odur ki, ne soylu olur (kii), ne de hneri olur, onun gibi kiiye ha var; ha yok derler.
mdi ey oul, al ki, eer soydan gelme cevherin yoksa, sonradan elde edilmi hnerin olsun. nk hner, ten cevheridir. Ten cevheri de soy cevherinden iyidir. Nitekim demilerdir: E-eref bi'l.:akli ve'ledeb la bil-asl ve'n-neseb, yani kiinin ululuu akl ve edepledir, soyla sopla deildir.

(1) Cevher kelimesinin iki anlamndan, yani asl. z ve elmas, de(jerli ta anlamlarndan yararlanlm. Cmlelerden anlalyor bu.

106

Ondan sonra ey oul, al ki babann anann kaad ile kiilenmeyesin, kendi kazandn ad ile nesin. nk baban anan senin iin bir ad kazand, ya Ahmet ya Mahmut; ya filan ya da falan. Oysa senin kazandn ad, ya bilgin ya bilge ya stat ya retici ya da beceri k li olacak~r. Byle olunca, teki adn, babann v~ anann katnda makbul olduunun delili ve niandr, bu sonraki adlar da halk arasnda makbul olduunun niandr. O hald~ cmle halk katnda makbul olmak yedir, yalnz baba ve ana katnda makbul olmaktan. Ksaca, hi deilse cevherden ya da hnerden, yani soyla ilgili cevherden ya da sonra dan kazanlm hnerden elbette birisi gerektir ki senden olsun. nk bir kiide soyla ilgili cevher olmasn, sonradan kazanlm hneri olmasn, o kii hi kimseye yaramaz, onun gibi kiiden sen de uzakla ki sana da eksiklii bulamasn. Ama bir kii ki hem aslzade olsun hem de hnerli olsun, onun gibil}in eteine sk yap, elden koma, nk o, sana ve cmle halka yarar kimsedir, yararnda" yoksun kalmazsm.
zand

Geldik imdi, hnerleriR hal}gisi en iyisidir? yle ol ey oul, btn hnerler iinde sz sylemekten daha iyi hner yoktur. nk Tanr-O'nu her trl eksikliklerden tenzih ederim-, insan btn e yay yarattndan daha iyi yaratt, onu btn hayvanlarn zerinde sekin (bir yaratk) kld. On nesne sebebiyle ki bunla; insann tenindedir. Bu onun bei (insann) iindedir ve bei dndadr. indeki zelliklerden biri fikirdir, ikincisi renmek ve rendi ini aklda tutmak, ncs hayal etmek, drdnc s gnlde iyiyi ve kty ayrdetmek, beincisi gbilmi

107

nlde sz, hemen doru birletirip sylemek. Dta ki be zellik te unlardr: itmek, .grmek, koklamak, elle dokunup nesnenin sertini ve yumuam bilmek ve tatmak. Geri bunlarn bazs hayvanda da vardr, ama insandaki gibi deildir. yleyse bu sebeple insan, btn canllar zerine ulu padiah oldu. Ama bu on zelliin z szdr. nk brleri de sz iin alettir, nitekim anlay, szn niteliine ermeye alettir, akl, sz saklamaya alettir, hayal, szn iyisini ktsn ayrdetmeye alettir. Kalann da byle kyas etmek gerek. ey oul, mademki rendin insanda szden hner yoktur, o halde al ki, dilini sz hneri 'Ve uzdillilik cevheriyle bezeyesin, halka tatl dille sylemeyi alkanlk edinesin. Nitekim demiler: Her kimin dili tatl olursa dostlan da ok olur. bu hadis de gelmitir ki, Tanr'nn elisi doru syledi.
ye

mdi

Ondan sonra, nice tatl szlysen de szn yerini bilmedike syleme. nk her sz ki yerinde sylenmesin, tatl ve gzel olsa da ac ve irkin grnr. Bir de, zahmetini arttracak olan sz syleme. Onun gibi szden, ki zahmet arttrr yarar olmaz, susmak daha iyidir. nk bilgeler sz araba benzetmiler dir. Nasl ki, arap hem ba ars verir hem de ba ars giderir. Sonra senden sz istenneden syleme, yani senden bir nesneyi sormadan, sen hemen onunla ilgili bir sz ortaya getirme, bu gibi ey bounadr, bouna olandan ok sakn. Ondan sonra ey cierkem, bir kii senden t istemedike sen ona t verme. Hele bir kiiye verme ki sen ona t \'erirsin o seni iit-

108

mez, bylesini zamana istemez tlensin.

brak

ki, o her

dnde

ister

Bundan baka, kalabalk atasnda kimseyi t. leme. nk halk iinde bir kiiye t vermek, onun btn aybn bana kakm gibi oldu. Ama kims~ yokken olursa zaran yoktur. Nitekim demilerdir: Ennush beyne'l-mel~.'u takri'u, yani halk arasnda t vermek baa kamyla vu:r:maktr. Sonra bir kii grrsn ki eridir, sen onu do. rultmaya alma, baaramazsn. nk bir aa eri bitti ve kalnlat, yine o da dorulmaz, onu kesip ke serle yontmadka. Ondan sonra szn yerini bildiinde cimrilik etme, zellikle onun gibi zamanda sylemek gzeldir. Eer elinden gelirse malna da cimrilik etme, nk halk maldan ve tatl szden baka nesneye aldanmaz. Ama mala szden ok aldanrlar.
klavuz

Aynca thmetli yerde oturma ve yaramaz yere olan kiiye kolda olma ki sana ktlk . retmesin. Onun gibiden gayet rak ka. Sonra sakn kendini kaybetme, bir yerde ko, sen seni ki istediin zaman seni (kendini) bulasn, yani ya. radliln iyiyken, yarama:lar'ln yarad,h;na girme, byle olunca zn kaybetmi olursun. nceden sen seni nerede gsterdiuse yine oradan grn, yani yine seni o grnte grsnler, ta ki utanmayasn. Kendini nerede korsan yine orada iste, ta ki zn bulasn.

Bundan baka kimsenin kaygsna sevinme, bylece kimse de senin kaygna sevinmez. Senden aa

109
olanlara zulmetme, adalet gstel), bylece sen de, senden ulu olanlardan zulm grmezsin, adalet bulursun. Hem halka gzel szler syle ki gzel cevaplar iite sin.
Ayrca orak yere tohum ekmeyesin ve aa dikmeyesin, nk rn vermez, yani nankor kiiye ~i lik etme, orak yerde_ t>hum nasl boa giderse, n~n kr kiide de iyilik yle boa gider. Ama iyilii, layk olanqan saknma. Eer iyilik etmek bsbtn elinden gelmezse, bari halk iyilie klavuzla, demilerdir ki, ed-dall ale'I-hayri ke-failihi, yani bir kii bir kiiyi hayra klavuzlarsa, o hayreden gibidir klavuzlayan da. yle bilmi ol ki iyilik eden ve iyilie klavuzla yan iki karde gibidir, zamane ehli bunlarn kardelik andn bozamaz, ite iyilik edenle klavuzlayann iyilii de byle salamdr.

Ondan sonra yaptn iyilik n piman olma ve ktlkten ok sakn, nk iyiliin ve ktln cezas, yani karl, bu cihanda, sen henz yerini dei tirmeden (lmeden) eriir. biri de bu ki, iyilik ettiin kiinin gnl .ne denli rahat olursa, senin de o kadar rahat erer gnlne. Ama eer bir kiiye ktlk eder. sen, o kiinin gnle ne denli zahmet ererse, senin de gnlne o kadar zahmet erer, belki tasas ve ar l sende daha ok olur. mdi birisine ktln dokunmaz, ta sen de darlanmadka ve sen iyi yrekli olmadka birisine iyiliin dokunmaz. Dorusu budur ki, iyi ve kt ne yaparsan cezasn hemen bu dnya da grrsn, bu sz hi kimse inkar etmez. Bir kii ki mr boyunca iyilik yapm olsun, ktlk gereini grsn ve ona fikir eritirebilsin ki szm ger-

ektir. yleyse gcnn yettiince iyilik yap, ta ki bir gn iyilik tohumunun rnne erersin. Tpk Badad' da Bamak (ayakkabc) Muhammed Hasan'n erdii gibi, iyilii yznden.

Hikaye: iittim, yle rivayet ettiler ki, Badad halife emirlmminin Mtevekkil'di, Tanr ondan raz olsun, bir kulu vard, dileine kavumu ve ok talihli, devlet ehlinin edep babnda ne hneri varsa hepsini renmiti, adna Fetih derlerdi. Halifeye edebini ve kulluunu o kadar beendirmiti ki, halife Mtevekkil, onu oul edinmiti ve belki de o lundan sevgili tutard. Takdir yle dt ki Fetih dediimiz bu kul yzmeye heves etti. Halife bundan haberdar olunca, buyurdu, gemiciler geldiler, Fetih'e yzme retmeye baladlar. Ksa bir srede rendi, ama henz kk bir ocuktu, iyi yzemiyordu ama olanlk yaradlndan kuvvetiice yzerim sanyordu. Bir gn kendi bana, ustasz, su kenarna geldi. soyundu, at rnana girdi. Su sert akyordu. Fetih abalayp durdu ki kenara ka, baaramad. Grd ki su sert akar diretmek olmaz, aresiz suyun akarn ca kendini brakt, dik aa revan oldu. Su, bunu e birden olduka aaya, kyya gtrd, bir lgn aa. cna yapt, durdu, ancak oras yar idi, yukar ka mad. Hem o yer insan g:elecek yer deildi, sersemle. miken bakt, yarda bir delik grd, su oymutu, d deliin iine girdi oturdu, dnd ki, sonu ne olacaktr? Hele imdi can korkusundan kurtuldum, dedi, orada kld.
.ehrinde

Beri yanda su kenannda duran kimseler, Fetih'i oynar sanyorlard. Ne zaman grdler ki g:zden kay.

seirttiler su kenannca ok aradlar. Ne oldubilemediler. Hemen boldu diyerek geri dndler. Halife Mtevekkil'e haber verdiler, Fetih suda bouldu, siz ok yaayn, dediler. Halife bunu iittii anda, ah eyledi, tahtndan aa indi, kendini topraa vurdu, ok alad, yas tuttu. Yedi gne dein alad. Sonra istedi ki onun lsn buldura, grd zaman atei biraz sakin ola. Gemici ler ve dalglar getirtti ve dedi ki: - Her kim Fetih'in lsn bulup getirirse on~ bin altn veririm. Hemen gemiciler gemilerine bindiler, suyun aa. sna doru aramaya baladlar, anszn bunlardan birisi o yara yaklat, grd ki Fetih bir delikte sa ve esen oturur. Bunu kimseye sylemeden gemisini e. virdi suyun yukarsna, halifeye geldi ve dedi; - Ya emirlmminin, Fetih'in lsn bulana bin altn adadnz. diri olduunu mutulayana ne verirsiniz? Halife dedi, - Be bin altn veririm. Der demez hemen gitti, Fetih'i getirdi. Halife Fe tih'j sa Vf' eser grd, ok sevindi. kretti ve dedii. ni hemen verdi gemiciye. Ondan sonra vezirine buyurdu halife ki: - Var hazine kapsn a, ne ki vardr, ikiye bl, yarsn sadaka olarak letir, sonra yiyecek getirin, Fetih'im yedi gndr yiyecek yememitir, dedi. Fetih, - Ya emirlmminin, dedi ben a deilim. Halife,

boldu,

unu

112 - yleyse Diclt; rma~nP suyunu yedin. Fetih, - Yok yl emirlmminin, dedi, ama benim o y~rda oturduAuru bu yedi gn, her gn bir sofra iinde yirmi kadar tandr ekme~i gelirdi. nmden geerd~, ben (o sofray) kavrayp tutar, ta~dr ekmeklerinden_ birini, ikisini alrdm, bu yedi gn iinde geimim
ondand.

Halife: - Acaba kim Fetih:

brakr

ekmei

suya? diye sordu.

- Kimin brakt~n, bilmiyorum diye cevap verdi. Yalnz her bir tandr ekmeinin zerinde, Muham. med ibn el-Hasan el-skaf diye yazlyd. Halife dedi: - Tez tellal a~rtn ehirde, her kim ise gelsin. Tellal arttlar, o kii geldi ve dedi: - Tabak ile ekmei su aa salveren benim Adm ayakkabc Hasan Muhammed'dir. Halife Mtevekkil sordu: - Niann nedir? Ayakkab c, - Her bir tandr ekmeinde benim adm yazl. dr dedi." Halife, - Malum oldu ki o ekmei suya atan senmisin. Ama sen bu ekmei ne zamandan beri suya atyorsun, dedi. Muhammed b. Hasan, - Br yl var, diye cevap verdi.

113 Halife, - Senin bu iten amacn neydi? O kii dedi, - Ya emirlmminin, ben bir kez iittim birisinden, yilii yap, suya brak, bir gn sana kar gelir derdi. Ben onun sylediini denemek iin yaptm bu ii, bakalm suya etti~m iyilikten bana da nesne gelir mi, dedtm. Halife, - O sudan sana ho iyilik karl oldu, dervi, dedi. Hemen B.adad'n kapsnn nnde, be para ky ona mlkle verdiler. Beratn ald, eviyle o kylere vard, yerleti. yilii yznden yoksulluktan kurtuldu, varlkl oldu. Henz onun Badad ehrinde olu ve ocuklan vardr. Ey oul, ben halife El-Kaaim Billah zamannda hacca giderken Badad'a ulatmda bu hikayeyi yallardan iittim. Hem de o ayakkabc Mub,ammed b. Hasan'n olunu ve ocuklarn g"sterdiler, grdm.
mdi ey cierkem, gcnn yettiince iyilikten yana ne denli zahmet ekersen ek, zarar yok, nk sonu rahattr. yleyse iyilik yapmakta ve karln beklemekte dinlenmernek gerek, amac elde edinceye kadar. Sonra, kendini halka iyi gstermeye al, nk bir kii halka iyi gzkrse Tanr'ya da iyi gzkr, byle olunca, dnyada halk katnda makbul olursun ve teki dnyada Tanr katnda. Ama sakn yuzunu deit.irmeyesin, yani sen seni halka iyi gstermiken, yaramaz da grmesinler, kendmnma ve cevfru

F:8

114

olma, yani buday gsterip arpa satma, yani halka kendini akca iyi gsterip gizlice yaramaz iler ile me ki bunun gibilik iki yzllk niandr. mdi iki yzllk niann vurunmamak iin btn gayretini gster.
Ayrca her ie ki el atasn dorulukla el at, zulm ile el atma, yani bir kii iyi bir i ilerse doruluk etmi olur kendine ve yavuz bir i ilerse zulmetmi olur kendisine. Kendisine doruluk edenl~e ulu Tanr' nn rahmeti bol olur.

Ondan sonra, ey oul, insann iki hali vardr, hi bir zaman bu iki halden birinden uzak deildir: Biri sevinlilik ve teki kaygllk. Sakn, ister kaygl ister sevinli ol, kaygn ve sevincini yle bir kiiye syle ki kayglandn zaman o da seninle birlikte kayglana, sevindin zaman o da seninle birlikte sevine. Ama en iyisi odur ki, kaygnn ve sevincinin belirtisini halka bildirmeyesin, her biri bir trl syleyp seni (iinde bulunduun) durumdan ayrmasnlar. Sonra, iyilie ve ktle tezcek sevinme ve zlme, bu ocuklarn iidir. Hem al ki, olmayacak eyle kendinden gemeyesin, yani olur olmaz ey iin kendini gleme, durumunu deitirme, nk akll kiiler, hep bir olur olmaz ey iin kendilerinden gemezler ve deme yel ile deprenmezler. Sz gelimi sa na bir znt geldi, sen sevinliydin, hemen ayrldn sevinlilikten, zldn. Akll kiiler bu hali ho grmezler, nk her sevin ki sana gelsin, ona sevinme ve onu sevince sayma, elbette onun kaygs vardr, her znt ki gelsin, sevin, onu zntye sayma, sonunda sevinci vardr.

115
Ummadn bir yerden ne gelebilir diye umudunu kesme ve qir nesne umduun yerden de sakn umutlu olma. nk kiiye ne hasl olursa oun uromadndan hasl olur, umduundan deil. Mademki kiinin umudu ummadna baldr, yleyse umudunu daha ok ummadn yerden bekle. Ondan sonra sen seni yle bil ki illernde tamam ne muradn varsa elde ettin ve grdn say.

mrnce hakka mnkir olma, yani bir nesne ki birisi onun iin iyi desin ve o dedii ey gerekten iyidir, sen ona ktdr deme, ktdr derlerse, sen dt! kt olduunu biliyorsan, ona iyidir deme, mnkirlik byle olur, ama iyiye iyi, ktye kt dersen hak tanr olursun. O halde hak tanr olmak yedir, hakka mnkir olmaktan ise. Bir de, fkdenenlerden olma. Eer bir kimse sana fkelenip sylerse sen ona yavalkla cevap ver. Ama almaklara cevap verme, susmaktan baka. Nitekim derler: Cevab'l-ahmaki es-skut, yani ahmak kiiye verilecek cevap susmaktr. Ondan sonra senin zerinde emei olan bir kiinin elden karma. Eer o emein karln demiyorsan bari nankr de olma. Hele senin iin emek eken yine senin hasnn olsa. imdi ne denli elinden gelirse o denli hasmiarna iyilik eyle.
emeini Ayrca, bir obann, bir kyn ya da bir ehrin iinde durus~n. o durduun yerin yalianna sayg gs. ter. Hele o yallar kendi kr,bilenden olursa. nk her kabilede yallar muazzezdir (deerlidir). Nitekim Tanr'nn elisi buyurur: Ecvh fi kavmehi ke'n ne-

116

biyyi fi mmetihi, yani peygamber kendi mmeti iinde ne ise, bir yal da kabilesi iinde yledir. Yani bir mmed arasnda bir peygamber olsa, (o mmetin) umur- dnyeviden ve hem uhreviden, yani dnyadan ve ahiretten ne glkleri varsa, o peygamberin katn da hallolur, bir yal da bir kabilede yle glkleri zcdr. O halde yallar hor grp onlarn erdemIerinden yoksun olma, onlarda kusur grsen bile o kusura bakma, onun hnerini gzle. nk yal kii ne trl yalanm bunak olsa da yzne hikmet nazaryla baknca ibret hasl olur, byle olunca sana yaran dokunmu olur. mdi onun gibi yal kiileri g. rnce onlara kar kstah olma, ta ki yarardan hali
olmayasn.

Ondan sonra ey cierkem, yabanc bir kimseyle olsan da gnln ondan rkse, tez ayni, ta ki emniyette olursun, nk gnl kukuya dse, zahmetli olur. Sz gelimi bir kii sana yiyecek ya da iecek bir nesne verdi, sen kukulandn, bunda au ola. bilir, diye. Byle olursa ime, nk kukulu (bir halde) au imek akll kiilerin ii deildir.
arkada

Ondan sonra, halkn adn, sann, maln ve mlkn gzleme, bilgisini ve hnerini gzle. ok kii vardr ki hem ad var hem san ama ne bilgisi vardr ne hneri. rridi sen de bilgisizlik ve hnersizlikle ad ve ekmek kazanrsan, bununla nmek olmaz. n odur ki ad ve ekmei hnerle kazanasn. yleyse ahkla gn geirmeye raz ol, nk alkla gnler geirmek Tanr'nn elisinindir ve onun ardndan gidenlerin; bilgisizlikle gn geirmek Ebucehl'indir ve onun ardndan gidenlerin. o halde bilgisiz ve hnersiz ol-

117

mamaya al. Bundan bana ne yarar olabilir deyip bilgisiz ve hnersiz kalma, eer alak bir kiide hner grrsen renmek ardnca ol, bunun gibi alak kii den bir ey mi renebilirim diye utanma.Senin iin o zaman utan olur ki onun gibi gze hor grnen ki i bilgide ve hnerde ye ola senden. Grmezmisin ki, hazine viranelerde olur ve inci sedefte. mdi sen se. defi gzleme, incisini alagr. Bu alak, ama hner ve bilgi sahibi kiiden hner ve bilgi renmekten utanma, ta ki hnerli ama grn borca olan kiinin (yannda) hnersizlik utancndan kurtulasn.
Ayrca ayp ve hner halka nereden gelir, gzle. Bilgisinin artmas ve eksilmesi nedendir? Yararn ve zararn sonucu nereye kadar erer. te sen yarar gzlernek ardnca ol. nk o nesne ki, halka yarar var dr, onu iste, sana da yarar dokunur; o nesne ki hal ka zarar eser, sana da dokunur, ermeyince olmaz; onun gibiden ka, ta zarara dkn olmayasn. Tenini tle, yani btn tertibatn al, ta ki hner renmeye hazr tutar? Birisi b.idur ki, bir hi.ineri renmisin ve bilirsin, harcayasn (yeni) renecein hnere. Bi. ri de odur ki bu renecein hneri ezgi edinip re nesin, yani gece ve gndz, vakitli vakitsiz demeyesin, alasn, o hneri elde etmedike durmayasn. nk hner renmenin belli bir zaman olmaz, vakitli vakitsiz renmeye al, hi bir an_ bo geirme, ille bir hner renmekle (geir). Eer o srada hnerli birini bulamayacak olursan bir hnersizden ren, nk hneri hnersizlerden ve bilgiyi bilgisizlerden renmek de olur. yle ki, gnl gzyle grp akil ve feraset gzyle bakarsan, hnersiz kiinin iledii bir i sana ho gelmez, sen iyisini il~rsin. Byle olun-

118

ca bir hnersizin yaramaz iini gorup de iyisini ile mekle hnerli olursun. Nitekim Ali el-Murtaza'ya sor~ mular: Edebi kimden rendin? Edepsizden, demi. Kalann buna gre kyas etmek gerek. imdi kii olana gerektir ki, ululuk ve kiilik gzlemeye, hner arttu~may gzleye. nk kii kendi miktarnca olan, yani kendi gibi (deerinde) kiilerin zerine ulu olmaz, hnerle ve erdemle olmadka. yleyse, ne zaman kendinde senin yoldalarnda ol. mayan bir hner grrsen, daima sen seni onlarn na zarnda ulu gresin. Halk da birka kiinin arasnda sende erdem ve hner olduunu grr, seni o bada. larndan (akranlarndan) ulu v;e saygdeer bulur. imdi akl ve bilgisi olan, halk iinde hnerle sayg ve ululuk bulduunu grr, o halde almak gerek, hnerini arttrmaya, daha hnerli olmaya. Kii byle hner arttrmak ardnca olduka ksa bir sre sonra kendi yanndaki insanlarn ulusu olur, imdi belli oldu ki kiinin dnyada istedii bir ok ey vardr, ama hi biri erdem ve hner isternekten ye deildir, nk kii hner arttrmak istiyorsa, bu kendi badala rndan ye olaym demektir. Kii erdem ve hner renrnekten el ekerse, acizlie, horlua raz olmutur, bu himmetsizlik niandr, himmetsiz kii asla ululua eremeyecektir. Ondan sonra al ki vcudunu tenbellie ahtr nk teni rselemek ve hner yolunda aratrma (yapmak) gayet yararldr. Eer vcudun tenbellik ederse sen onu kendi kendine brakma, rsele, i yaptr, dinlendirme, nk (vcut) din olunca atk buyruunu tutmaz olur. nk vcudun harekcmayasn.

119

ti kendi iradesiyle deildir, o senin buyruuola hareket eder, sz senin elindedir, ulu Tanr onu senin buyruuna verdi, bundan dolay sen (tene) hareket etmesini sylemedike o hareket etmez. imdi tenini buyruun altna almaya al, eer (onu) tenbellie brakr san, sen tene boyun eersin, ten sana boyun emez. O halde bir kii kendi tenine boyun ediremiyorsa, bakasnn tenine nasl boyun edirebilir? Eer sen trl zahmetle vcudnu kendi buyruun altna alr san, bakalarnn da vcudunu buyruun altna alrsn. mdi ne zaman ki vcuduna buyurdun, hner rettin yle bil ki iki cihanda kurtuluunu elde ettin. yleyse hner renmeyi ve vcudu iraden alt na almay iki cihanda ganimet bil. Sonra ey cierkem, birka iyi i vardr, kii onhuy edinip srdrrse hem insanlarn katnda, hem de Tanr katnda itibar grr: lim, edep, alakgnlllk, zahitlik, doruluk, szde ve fiilde dini ar tutma, etek arl, yani namusululuk, halk incitmemek, halkn gln gtrmek. ;Bunlarn hepsinin sermayesi hayadr. Nitekim Tanr'nin elisi buyurur: el-haya mine'l-iman, ne zaman haya varsa iman da var. Ne zaman iman var, o iyi ilerin hepsi de olur. Ama zaman adam olmak gerek, yani zamann gzlernek gerek, yle ki, eer hayfdan sana yarar olduu nu grrsen utanmak vaciptir; yok eer zararnn dokuoacan grrsen, utanma. yleyse sakn utangan olma, kendi iinde kusur edersin, endie ve kar klk elde edersin, yararl (olan) iini zarara dndr m olursun, byle olunca da geiminin temeli bozulur. O halde ok yer olur ki orada hayaszlk etmek gerek, ta ki amacna ulaasn, nk utanrsa kii
lar

120

yaramaz eylerden utanmak gerek. Bo }aftan, cimrilikten, hyanetlikten, yalanclktan ve bunlara benzer ne varsa hepsinden utanmak gerek. Ama kendi iyilii ne yarayan eylerden utanmak iyi deildir, utanma. nk kiinin utanmas; yznden nice amalandan geri k~ld ok olur. Nitekim demilerdir: (Trke evirisi)

Utanmal lle eUm hi ie erlmez N'olayd olmasa kikl bana bu haya (1)
Eer sorarlarsa, haya olmasa imann hali nice olur?. Cevap budur ki bu ikayet dine olan ballktan tr deil, dnya ilerinin iyi gitmesi iindir. (Kii de) haya olup da utanrsa dnya ilerinden ne istei varsa elde edemez, nasipsiz kalr, nk imandan haya ve hayfdan nasipsizlik doar ki, utanma kiinin rzk n engeller. mdi utanma rzk engelleyi~e, utanacak xeri ve utanmayacak yeri bilmek gerek, ki sevaptr ve yarar vardr, onu stn tutmak gerek, ta ki akllca davranm olasn.

masn,

Sonra ey cierkem, bilgisiz kii ki marifeti olsen onu insan yerine sayma, bilgisiz ve marifetsiz kiiyle arkada olup birlikte oturma, hele ken dini alim sayan bilgisiz cahil ile. Bilgisizlikle ve cahille honut olma, eer sohbet edersen iyi kiilerle sohbet et, nk iyilerin sohbeti yznden senin de adn iyi olur .Grmez misin ki riaan bir yadr, asl su. samdr, ne zaman glle hemsohbet olur, artk ona su-

( 1)

Bu beytin

Farsas,

Keykavus'un metninde yok.

121

demezler, gl ya derler, hemsohbet olursa meneke yadr derler. mdi o iyi adllarn sohbetlerinin bereketi yznden, kk gn onlarla dp kalknca, susam ve r Iaan ad unutuldu, gl ve meneke ad anld. Onun iin Tanr'nn Elisi buyurur: Min asbaha kavmen erbaine sahahen fe-sara minhm, yani, her, kim bir tayfayla krk gn dp kalkarsa onlardan olur. mdi iyilerin iini inkar edici olma ve (onlarn) iyiliini unutma. Senden bir ey umana sitem edip benden bir eyler umuyorsun diyerek bana kakma, nk senden umudu olana sitem etmek ben de umucuyum demek olur, bylesi himmetsizlik olur. Ondan sonra iyi huyu ve (iyi) kiilii meslek edin, yaramaz huylardan rak ol. Kimseye zararn ve azarn demesin, zarar verici olmak iyi deildir, nk zarardan eksiklik doar ve eksiklikten erefsizlik. yleyse halk iinde erefsiz olmak iyi deildir. sam ya da
eer menekeyle

ya

riaan

Sonra al ki seni akll kiiler sn, cahil kisi ler mesin, nk aklllar ileri gelenlerdir, cahiller ayak t a k m d r. Bu iki tayfa birbirinin zttdr. Akllnn hilgilice iini cahil been mese gerek, cahilin bilgisizce iini akll zaten hi beenmez; nk akll olan kendi tabiatma layk bilgi lice i grr, seni onun iin beenir, cahil de kendi tabiatma layk ve uygun i grr, seni onun iin er. mdi cahilin d iten saknmak gerek, ta kim akl llarn elencesi olmayasn, nk sradan kiilerin katnda len ileri gelenlere maskara olur. Bu szn doruluunu bildirmek iin bir hikaye vardr.

!22

Hikaye: yle getirmilerdir ki, Yunan bilginle. rinden biri (1), bign odasnda otururken ehir hal. kndan bir kii bunu selamayarak geldi, sohbet ede rek, syleerek dedi ki, - Ey bilgelerin hocas, filan kii seni beenmi nerede oturursa seni er ve iyiliini syler. .Meer o (en) kii ayak takmndanm. Bilge bu sz iittii an zld, alad. Bunu (syleyen) kii a rd ve sordu, - Ey hoca, ben sana ne yaramaz sz syledim ki sen zldn ve alyorsun. Eer bizim zahmetimiz dediyse, zrn dileyelim. Bilge, - Senden bana zahmet ve elem hi erimedi. Beni bir cahil kii yor. Bana bundan beter horluk ne olabilir? Ben bir i ilemi olaym ki cahil bir kii beenmi olsun. O cahilin beendii nice bilgisizce i ilediimi bileydim, tvbe ederdim, artk onun gibi i ilemezdim. mdi malum oldu ki ben henz cahilmi im, cahillerin beenecei i iledim, nk cahili yine cahil er. Ayn anlamda bir hikaye daha (aklma) geldi. Hikaye: Bu da yledir ki, ulu adl bilgelerin birisi Muhammed Zekeriya Razi'dir, yani Raz ehrinden kmtr. Bir gn bu Muhammed Zekeriya bir blk rencisiyle mahalle arasnda yryordu, anszn karlarndan delice bir kii ka geldi, bu topluluktaki kimseyle ilgilenmedi ama Muhammed Zekeriya'nn

(1)

diye

Keyklivus'un metninde, Yunan lrllgelerinden biri" deil, Efllitun olar11k gemektedir.

123

yzne bakt ve gld. Muhammed Zekeriya abucak dnd evine geldi, matbuh etfimun kaynatt ve iti, rencileri sordular: Ey bilge, niin matbuh
kaynattn,

itin?

- O deli yzme bakp gld iin, ded~. Eer kendi deliliinden bende nesne grmese, glmezdi. Nitekim demilerdir: Kll tairin yatir maa eklihi, yani her bir trl uan kular vardr, uma.lar, ille kendi cinsleriyle uarlar. Kalann da bununla kyas lamak gerek. Ondan sonra tezlie adet edinme, daima halim ol, yani yumuak ol, yava ol, ama lyle. Pek yumuak olma ki (seni) smrmesinler, pek de kat olma ki halk seni piirip halletmesin. yleyse ikisinin aras, lml ol, bu iki ble de yararsn, yani dosta da d mana da yarayasn. Ne zaman uygun oldun yaradn, ne ihtiyacn olsa dost ve dman katnda kabul olunur, ne muradn, yani ne dile~in varsa hasl olur. Sonra kimseyi kt retme, y,ani kt ie kla vuzlama, nk sen klavuzlarsn, o iler, yleyse, ger ekte o iin temelini sen atm olursun. mdi bu gibi (bir durumdan) rak ol. Aypl sze kulak verme ve ayph sz syleme. nk aypl sz iitmektc de bir gnah hasl olur, sylemekle gnah hasl oldu~u gibi Bir de ey o~l. aban o olsun ki kimseyi incitmeyesin. Eer bir kii seni bo yere incitse de sen onu incitme, civanmertliin ve bykln asl nian budur. Ayn zamanda gnl ineitmeyen kiilerin evi ademiler mahallesinde olur, bu, yeri kiilikli adamlar arasnda olur demektir. Hem kiiliin de asl odur ki kimseyi azarlayc olmaya.

124

Sonra, snanm, efkatli dostlarn sana t verirlerse, kabul edici ol, her zaman, t veren bylesi dostlarm yanna yalnz olarak git ve tlerinden n sibini al. nk yararl olan t odur ki yalmzken verirler, halk arasmda t kulaa girmez olur ve hem de sitem gibi olur. O halde dostlarnn yanma t almak iin yalnz git, ta ki istediin dn sana yarar olsun.
Bunlarn hepsi tamam olduktan, btn erdemleri ve hnerleri rendikten sonra, -bu sylediim szleri okuyup aklnda tutasm diye sana hatrlattm hnerinle marur olmayasm, yani alemde' olan btn hnerleri rendim deme, byle demek bilgisizliin ta kendisidir. mdi eer bilgisizlik aybndan. rak ola ym dersen, bilgin ve hnerin ne kadar artarsa artsn sen bilgisizlikten dem vur, nk hner sahibine bilmiyorum demekten daha ulu hner yoktur. yleyse sen de kendine bilgisizler mertebesinden bakarsan o vakit hner sahibi olursun. yle bir hikaye getirirler, Nuirevan zamannda Bzrcmihr'den:

HikAye: yle iittim ki Nuirevan zamanmda Bzrcmihr'in vezirlii srasnda Rum'dan bir eli geldi. Nuirevan'a arzeylediler, izin verildi, eli ieri girdi. Adet naslsa, yle arladlar, Acem beyleri tresince. Ta ki gnderecek (uurlayacak) zaman geldi, Nuirevan eliyi katma artt, cevap mektubunu verdi ve (mektupla) ek olarak bir ey daha gndermeyi diledi, yani Nuirevan mektupda (yalnz) kendi alvali ni yazd ve hoca Bzrcmihr'in (ahvalini) eklemek is. tedi, yan~ Rum melikinin elisinin yanmda hocann ilmini, hnerini ve akllln bildirirse eli oraya va-

125
rnca

nin

yannda

bunu melikine haber verir. mdi Nuirevan eli hocaya,

Umard

Ey hoca, alemde ne varsa, sen bilir misin, dedi. ki hoca, evet bilirim, diyeydi. Ama hoca ok akll oldu~u iin, - Yok (bilmem) alemin padiah, dedi. (Hocadan) Nuirevan'n umdu~ cevap gelmedi, (Ntiirevan) utanlacak bir duruma dt. Kzd, fkelenerek, - Ya kim bilir her eyi alemde, dedi. Hoca, - Btn alem gibi olan bir kii bilir, imdi btn alem gibi olan insan henz anasndan domad, dedi.
Nuirevan, hocann

syledi~ni anlad.
be~endi.

bu sz, ok akll oldu~ iin Hem eli de hocann szn gayet

mdi ey o~ul, kendini bilgisizler mertchesinde say cmle halk arasnda kendinden bilgisiz var sanma. Ne zaman sen seni bilgisiz nadan bilirsen, hemen alim olmu olursun, nk grbz alimin kendisini bilgisiz bilmesi gerektir. Nitekim Bilge Sokrat o s. tadhk ve ululukla E~er benden sonra gelecek ulularn ve alimierin beni ayplayacaklarndan korkmasay dm -Sokr"t ulu dava etti derler diye- ben hi bir ey bilmem, derdim ve acizim derdim, ancak ne yapaym ki diyemem. nk bu benim gibi kiinin syle-, yecei sz deildir, ulu davadr. Alimlerden bu ulu davayla bir kii ~nmtr ancak, ona Ebu ekur, yani kr atas Selman b. Sait derler. Ama nazm ile syledi.

126

(Trke evirisi) Yani ki Said ibn-i Selman ilmtyle doludur Horasan Dedi, una erdi ilmin ahr (sonunda) Ki grdm zm yle nadan
mdi ey oul, her ne kadar bilmektc eksiksiz olsan da bilginle gururlanma. Ne zaman sana bir i dse, iyice bilsen ki sen o ii baarabilirsin, buna gvenme, bir akll kiiye danmadka ileme, kendi reyini beenenlerden olma, dank bulamazsan brkne dan, dediklerini iitmedin mi? O halde dan nay ayp sanma, rey benim reyimdir, bakas bana elverili olan ne bilir, deme, kendi bildiine gitme. nk kendi reyinle i tutan her kii sonra piman olur. yleyse akll yallada ve efkatli olanlarla dank eyle, sonra bir ie el at. nk grmez misin ki nbvvet hikmet ile ve peygamberlik nusret (yardm) ile. Muhammed Mustafa'nn btn iini Haktaala baarrken, yine Allahutaala byklyle buyurur ki ve avirhm fi'l-emri (1). yani ya Muhammed bir iin olsa bitirmek istesen ashabnla &.n, sonra ile. Ger i ulu Tanr Resuln iini rastgetirdi, ama mmetine snnet ve uyarma olmas iin buyurdu ki, ya sevgili kulum yarenlerinle danarak i grmek sizin zerinize olsun ve o iinizi baarp kolaylayarak yein etmek benim zerime, nk ben Tanr'ym.

imdi bilmi ol ey oul, iki kiinin reyi bir kiinin reyi gibi deildir, nasl bir gzle grmek iki gzle gr-

(1)

Al-i imran Suresi, ayet 153.

127

rnek gibi olmazsa. Grmez msn ki bir doktor sayrulansa kendisini te.davi edemez. Ne zaman hastalnn arttn grrse, o zaman bir doktordan yardm ister ki, ta ki kendisini tedavi etsin. Bu hasta yatan hekimin tedavi edenden ilmi ve hi kneti fazla olsa da ne fayda nk o srada ~endisine yarar dokunmaz. Eer hemcinslerinden birinin senin katnda haceti ya da bir ii olsa onun iin al, abala, teninin emeinden ve malnn harcndan esirgerne, enrne. Bu herncinsin, dmann ve (seni) ekerneyen (biri) olsa da, sen emeini saknma. Dmann ne denli iyilik bilmese de, o skntl zamannda onun feryadna eri rnen, (bu erimenin) mihnetinden daha sarp olur, byle olunca imkan var ki o dmanlk dostlua dne.

Ondan sonra ey oul, ne zaman iyi konuan ve sz anlar kiiler sana selarn vererek gelseler onlara ok hrmet et, iyilikler ulatr. nk onlarn seni selfm lamay~ gelm~leri seni arladklar iindir. Sen de onlar arlarsan, bu kez seni seJ.amlayarak gelmeye daha istekli olurlar. Ama gayet nakes kii, yani kiilik siz adam odur ki hi kimse onu selamlamaya gelmez. Sonra marifetin ne denli ok olsa da sz ebiinin yannda kstah olma. nk bilgisiz olan kiinin kstah olmas iyi deildir. yle ki bir kiinin dilinden gelenin hepsi hikmet sz olsa da, ne zaman kstah olur, hikmeti de kalmaz ve sznn de safas olmaz. mdi kstah olmayaym diyorsan sz sylemenin ar tn saklamak gerek \'e bilmek gerek.

Yedinci Blm

SZ Y SYLEMENN ERDEMN BiLDiRiR Btn halka vaciptir ki sozu iyi syleyeler ve hem de yahi anlayalar. imdi ey oul, sen de szn yahisini syle, sakn yalan syleme, yalanc olma. Sznn doruluuyla tannm ve nl biri (olarak) bilinmeye al. yle ki eer zorunlu olarak bir kez yalan sylesen de geree gesin. O halde ne sylersen doru syle, yalan syleme ve yalana benzeyen gerei de syleme. nk bir gerek ki yalana benzer, o anda yalan olmu olur. yleyse geree benzeyen yalan sylemek yedir, yalana benzeyen gerekten ise. nk yalan geree benzerse makbul olur, ama o gerek ki yalana benzer, makbul olmaz. Bnun gibi gerei, yani yalana benzer, syleme, ok sak.n. Ta ki sen de o nesneye uramayasn, nk benim bama geldi, Ebulesvar Emir apur b. el-Faz katnda, Tanr'nn rahmeti zerine olsun. ehzade Gilan ah dedi: - Nicedir baba, o destan syle, iitelim. Keykfwus anlatt: Hikaye: Ey cierkem, hacdan baka ulu Tanr'. nn zerincieki farzlarn dcmitim. Ulu Tanr nasip etti, onu da dedim. Ne zaman ki Hicaz'dan dndm mlkme geldim, yine din uruna savamay istedim. Hindistan tarafna ok savaa gitmitim, ama Rum
F: 9

\a~a

ki Rum'cl"n vara saKuhistan'dan Run'a doru yola ktn. O zaan\;H Rum'un snr Gencc idi. Gcncc'dc bir bev \arcl, adm~ Ebulcsvar apur b. d.Fazl derkrdi (R.A.). Bu Gcnce nciiki Ebulesvar ulu p<!diaht, akll, bahadr, doru ve iyi konuan, dini drst, ltikad btn ve akln iyi kul,lanr bir kiiydi; padiahlarn tresince ci..inle erkan yerli yerince idi, durduu yerde hnerli. bo deildi. Ben mclikin kat na v~.rdn, beni grnce gayet hrmet etti, .lulad, ho::; grd, arlad, ~cninle grt, sze balad, her konudan kap at. Benden bir ey soruyordu, ben de ona karlk cevap vcrivordum. yle ki benim szlerimi bccnirdi, her szm, her himi beendikc bana :;ok baf.;;larda bulundu. Bu lutfile bir sre ora. da kaldm, birok kez gazaya girdim ve ktn. Sonra yine mlkne gitmek iin destur dilcdim, beni gitme. ye konad, ben de onun bunca iyiliini grdm iin desturunu almadan gitmeyi uygun bulmadm, bir nice vl onun katnda elenelim. Beni gavet stn ve decr li grrd. Yemekte VL~ imektc meclisinde hazrdm. Sz \'C sohbeti her dem benimlcvdi. Alemin halinden, pacliahlarn hikayesinden ve gemi tarihlerden sorard ve ben karlk olarak bildiklerimi anlatrdn, ta u (olaya) kadar. Bir gn bizim lkemiz Kuhistan
gidcyn. Hazrlk yaptm,

g!zasna gtmcni~tin. istedim

mlk, Grgan ve Tabcristan taraf ve her mlkn acavip (vantar) anld. DmiLi Ebuks\ar bana, Sizin l'lde de acavip
E nt.
\ardr, (C\')

var

mdr,

dedi.

dedim.
i.~itl'li,

Niccdir,

a(:kla

dedi .

Ben (unu) anlattm: Grgan rustalarnda, yani elinde bir ky vardr ve o kyn bir pnar var, kyden uzaka. Avratlar ne zaman desti gtrp ~T ya varsaln_r -bu avratlar destiyi su ile balarnda t". rlar- yanlarna bir avrat daha uydururlard. Kye gelirken -o, yanlarna aldklar destisiz avrat- bunlarn yannca yrrd. Yeilce bir ktrtcaz olur orada. (0 avrat) o kurtcaz nerede bulsa alr, yolun kenarna atar, ta ki tekiler o kurtcaza basmasnlar. Eer des tiyi gtrenlerden birisi o kurtcaz grmeyip de basacak olursa, kurt aya altnda ezilir ve o anda ba. ndaki su kokar, murdar olur, o suyu dkerler ve destiyi yurlar, t~ze su alrlar, yine geri dnerler. Eer gelirken yine o kurtcaza basacak olursa, destideki su yine koksa gerek, yine o suyu dkseler gerek, dedim.
tara

Vaktaki mclik Ebulesvar benden bu sz iitti, yzn evirdi, bir sre benimle konumad, kst. Ama ben ksp konumamasnn sebebinin ne olduunu bilmezdim. Sonunda bir gn ..,_Ebulesvar'n bir vcziri vard, adm Piruzan Deylemi derlerdi- benim yanma geldi, ona sordum: - Ya vezir, rrelik benimle niim Vezir dedi ki,
konumaz?

- Sana gcenmitir ve Onun gibi kamil bir kii, benim katmda, niin olancklar k'"tnda S-ylenecek bir sz syler, ben olanck deilim. Ya da onun gibi bir kii benim gibi bir kiinin katnda niin yalan syler diye zlmtr dedi. Ne zaman ki ben bu sz iittim, doruluumu kantlamak iin hemen Grgan'a bir eli gnderdim. Namevle haber gndermitim Gr-

132
gan'n ulularna:

Bana bir mahzar yazn, o mlkn reihatibi ve btn ulularnn tankln ve dorulamasn da ekleyin, <<O ky ve o yeilce kurtca zlar benim dediim gibi midir, yoksa deil mi? diye Tamam drt ayda yazdklar mazhar bana ulat. Aldm o mazhar Ebutesvar katna ilettim ve nne koydum. Mazhar ald, okudu, gld ve, si,
kac\s,

_,.... Ben bilirim ki senin gibi adl bir kii yalan sylemez. Ama bir gerektir ki eklii bunca tanklada ve dorulamalarla kantlansn, onu sylemeye ne hacet. Ya da kabul olunan bir gerei niin sylesinler.
tmda

benim kaonun gerdrt ayda drt ayda

Ondan sonra yle bilmi ol ey oul, sz drt k Bir ksm o szdr ki, onu bilsinler ama sylemesinler; ikinci ksm o szdr ki, ne bilsinler ne sylesinler, nc ksm o szdr ki, hem bilsinler hem sylesinler ve drdnc ksm o szdr ki, syle sinler ama bilmesinler.
smdr.

Geldik imdi bunlarn aklanmasna: Bir ksm sz -bilsinler ve sylemesinler- odur ki, birisinin ayb n bilsin ama sylemesin, nk onun gibi szn has. l kavgadr, bir nesne ki hasl kavgadr, akll olan kii bunun gibi sz bilse de sylemesin. Geldik o sze ki ne bilsinler ve ne sylesinler. Odur ki yalan olur, dinine ve dnyasna kiinin zarar verir, yleyse o gibi szn bilinmesinden, sylemesinden saknmak gerek. Ama o sz ki hem bilsinler hem sylesinler, gerek olan szdr, hem dinine yarar kiinin ve hem dn. ,asma, iiyleyse yararl siiz budur.

l.B

Ulu rin

Ama o sz ki sylesinler ve bilmesinler, udur: Tanr, Kur'an'da da ayetler gndermitir, ayetle. manalarn sylesinler ve bilmesinler. nk ma. nalar baka, szleri benzerdir. yle ki ulema bile onlarn tefsirinde birbiriyle uyuamayp ihtilafa d. mtr, ama manasnn yorumunu ulu Tanr'dan gay. r kimse bilmez. yleyse bunun gibi birbirine benze yen ayetleri sylesen ve manasn bilmesen zar?r yok. tur. Ama bu drdnn en iyisi odur ki hem sylemeye hem bilmeye yarar olsun. Ondan sonra ey cierkem, sylediim bu drt szn her birinin iki yz vardr, yani iki ibareyle sylenir: Birisi gzel ve birisi irkin. Ne zaman halka sz arzetsen, gzel yzyle arzeyle, gzel ibareyle gster, ta ki szn makbul olsun, halk senin szde ne mertebede, ne derecede olduunu bilsin, nk ulular akll kiileri sznden anlarlar. Ancak bu demek deil ki, sz insandan bilinir, yani bir kii makbul den bir sz syledi. bildiler ki o syleyen insandr; ama bir kii ucu buca belirmeyen bir sz syledi. o halde bilirler ki o syleyeri insandr. Yalnz bu szn nasl bir sz olduu bilinmez (anlalmaz). (te) onun iin sz insanda gizli deil, insan szde gizlidir. Nitekim mminlerin emiri Ali buvurur ki, elmer' mahbfn tahte lisanihi, yani kii dili altnda gizlidir. mdi dili altnda demesinden murat sz altnda gizlidir demek. tir, yoksa dili olmayan hi bir canl yoktur. Ama hay. van konumad iin bilinir ki hayvandr, ancak insan konumasa bilinmez ki insandr. nk sz insa. na perdedir, ne zaman konuursa perde yrtlr, iindeki aikar olur: Kii midir, yoksa deil mi?

134

imdi ey oul sozu yerine uygun olarak syle, uy gunsuz (sz) syleme, nk beenilen szn hem syleyene yarar var hem de iitenin canna can balar. Uygunsuz sz ise syleyene zarar verir, iitenin de gnlne ho gelmez. Buna uygun olarak, Hikaye: Harunurreid halife idi Badad ehrinde. Meer bir gece dnde azndaki dilerini hep dklm olarak grr, sabah olur olmaz buyurur, d yoran birini getirirler. Halife sordu (ona), - Bu dn tabiri nedir? D yoran kii, - Halifenin mr uzun olsun, ne kadar hsmnz varsa sizden nce lecektir, dedi. Harunrreid onun bu irkin syleyiine kzd, buyurdu, arkasna yz denek vurdular. - Gidiler gidisi sen kim olursun da benim yzme kar bunun_ gibi sz sylersin? Benim hsmlarm benden nce lrse benim halim nice olur? abucak onu kovdular, baka bir yorumcu getirdiler. Ona da dn arzetti. D yoran, - Mminlerin emirinin grd bu d delildir ki, halife btn hsmlarndan ok yaayacaktr ve onlarn mrnden sizin mrnz uzun olacaktr, dedi. Halife bunun szn beendi ve, - Tarik'lakli vahidn (1), yani akl yolu birdir, tabir birdir ama syleyi muhteliftir. D yorana yz altun (vermelerini) buyurdu.

(1) Said Netisi'nin hidn.

yaymZad

nshada, delil'l-akli va-

HS

Gr imdi nceki d yarann da syledii sz anlamda bununla birdi, ama irkin bir biimde syledi, yz denek yedi. Sonraki iyi bir biimde syledi yz altun ald. yleyse syleyi biiminden syleyi biimine fark byle olur. O halde ey oul, sznn nn ardn gzle, ne sylersen yz ile syle ard ile syleme, ta ki sz bilerek syleyenlerden olasn. nk szn bilmeden syleyen bir kii, insan gibi ak ve anlalr konuan dudu kuuna benzer. Ancak o syledii szden habersizdir, bunun gibi olana sz syler derler, ama sz bilir demezler. yleyse sz syleyen ve sz bilen odur ki, konutuu zaman kim olursa olsun onun sznden bir ey anlasn, eer byle olmazsa onun gibi kiiye insan demezler, nk hayvandr, insan suretinde. imdi bilmi ol ey oul, sz ulu nesncdir, sen de sz ulu bil, nk sz gkten gelmi nesnedir, onun iin azizdir. imdi bu aziz szn yerini bulunca bildiinden saknma. Ve o yerde ki, s~ yeri deildir, szn harcama, ta ki szn zayf olmasn, aklna \'e bil gine zarar gelmesin. Ama ne sylersen doru syle. Yok yere, anlamsz iddiada bulunma. nk bir anlam olan iddiada bile yarar azdr, anlamsz bir iddiada ne olabilir. Sonra bir ilimden habersizsen, o ilirole ilgili iddiada bulunma ve o ilimden ekmek isteme. Dilediini o bilmediin ilirole elde edemezsin, ama bildin ilirole ne gerekse elde edersin. derler ki bir avrat Bzrcmihr'in ondan bir mesele sormu. Rastlant bu ya, hoca o srada zntl imi. Dcr ki,
Hikaye:
katna gelmi yle

- Hatun bu sorduunu ben bilmem. Avrat, - Bu denli nesneyi bilmez misin, ya padiahn bunca nimetini nasl yersin, dedi. Hoca,
ey

- Bana yediimi bildiirrcc> Verirler. iin bana nesne vermezler 'kdi.

mdi
eer

Bilmediim

sorma,

cevabn

zntl olduu zg:n olduun yerinde \"cr.

ite

srada
srada

bir kimseye soru sana soru sorsalar

erei ounlukla uursuz

ulu iler gzetm:-, ulu ilerin olur. Ne ie yaprsan, ortasn tut, nk eriat beyi Muhammed Mustafa buyurur ki, hayr'l umur cvsatuha, yani her eyin en iyisi ortasdr. imdi orta iler hayrl olunca, ulu iler neye yarar? Tmdi ilerin ortasn se. Ondan sonra her

Ondan sonra bir ii bitirmckte ya da sz syle mekte ycyincek olma, arball ve yaval adet edin. Arballkla ve yavalkla bunca vaktir o bitirmez deyip knamal;;m yc~dir, aldatarak tez bitirdi deyip dklerindcn.
Sonra gizli bir sr olsa ki, onu bilnwnin sana ne var ne zarar, o srr renmeye hcveslenme ve kendi srrn kimseye syleme. Bir ceniyette, yani birka kii bir ~~ere toplanp otursa, o sohbet iinde biriyle fsldap syleme, iyi dr,hi sylesen halk ktye yorar, <<Kim bilir e bo sz ki fsltyla sylyor>> eler. nk halkn birbirine olan kukusu ya-vuzdur, yleyse si>z ak svlc, ama ne svlesen miktar ilc svle, yani ne sylersen hncli deerince svlc, kendinden byk svlcne. Hlr ne sylersen yle syle: Sziin kendi haline gerek tank olsun. valan olmasn.
yarar

137

Ondan sonra, halk iinde dorulukla tanndn takdirde, eer kendini zorla aypl etmeyi dilemiyorsan olur olmaz (yere) tank olma. Eer bir vakit anszn tank olursan, tankl sakn yan tutarak yapma. Birisinden iittiin her sz dinle, ama o szle tezcek hareket etme. Sen de ne sylersen nce dn ve endie et, sonra syle, szne dnmen klavuz olsun, ta ki o sznden sonra piman olmayasn, nk derhal sylemenin bir kifayeti var: Ya yarar ya zarar. Ama dnp sylemek iki kifayetlidir, bir kifayet budur ki o szn zararlysa dnmekle anlarsn, o zararl iten saknrsn; bir kifayet ele budur ki yararlsn doruca bilirsin, saknnadar o yararl nesneyi elde etmek ardnca olursun. Ondan sonra her trl sz iitirsen melul olma, yani gnl darl ile dinleme. O sz, senin iine ister yarasn ister yaramasn, sen o sz can kulayla dinle. nk sz bir sedef gibidir, dil onu dalg gibi gnl deryasndan karr. Geri her sedef'te inci olmaz, ama hepsini aramak gerek, o sedef ki botur, yabana atmak gerek, dolusunun cevherini almak gerek. imdi kii sz kapsn anazsa o szn yararn bula maz. Bir ele ey oul, bir ite gayet kamil isen, ne zaman bilen bir kiiye nstlarsan, sen seni bilmeze vur, eer hner renmenin kaps zerine alsn diliyorsan. nk bir hnerliye rastlaynca, senin bileliin o hneri ben ele bilirim dersen trl yarardan rak olursun, nce yarar budur ki sen bilmem deyince o hner sahibi senden saknnadar senin bileliin hncri i kr, eer senin hileliin gibi ilerse, kreclersin, hen de o
ii

138

bunun gibi bilirmiim dersin. kinci yarar, eer senin daha iyi ilerse senin aybn rtlr ve o hneri gizlice ondan bir tamam renirsin. nc yarar odur, eer o hneri senden eksik ilerse, bu, senin ondan hnerli olduunun isbntdr. yleyse bu yararlar yerinde gzle.
bildiinden

Ondan sonra iittiin bir sz uluorta reddedip yere depme ve tezcek p ara karma, ta ki nce aybn ve hijnerini aratrasn, sonra aybna gre yeresin ve hnerine gre esin. ileri gelenlerin ve sradan insanlarn kasznn bir olmasna al, ta ki hikmet snrn dan dar kanlardan olmayasn. Szn de halk diline gre syleme, ta ki dinleyenlere de vebal olmasn. Eer bir topluluk iinde olursan ki sen szne ne kadar belge ve tank getirsen de ii.tmezler, yleyse sen de sz onlarn dileince sylemelisin, ta ki cann onlarn arasndan esenlikle kurtarasn.
tnda
Ayrca,

Ne denl sz ehli olsan da kendini, o bildiin miktardan daha aa gster, ta ki szn muteber oL sun; Kendini sznden ulu gsterme ki szn hor olmasn. Ksacas halkn kendi simsardr, sen seni ne denli miktarndan a. gsterirsen botur, ama yukar gsterirsen haddini bilirler. Nitekim deeri bin ake olan bir nesne olsa, onu mezatta yar pahasna gezdirirler, halk arttra arttn onu haddine (gerek de erine) ulatrr. Eer deeri be ake olan bir nesne olsa da onu bin ;:,kcden mezata karsalar, halk bilir ki demez, onu ayaa brakrlar, rc\atan der, ra. beti kalmaz. imdi sen seni yle gster ki umudun :tn clan inip vavan kalna\a_;;n,

139

Ondan sonra, her nerede olursan ok bilgili ve az szl ol. Demilerdir ki, susmak ikinci salktr, n k ok kii sa yrrken sz yznden hasta olur.
mdi az sylemek ve z sylemek akl niandr, ok sylemek bilgisizlik niandr. nk bir kii ne kadar akll ve kamil olsa da, ne zaman ok szl olursa -szleri hep yerinde olsa bile- ayak takm arasnda ad beyinsiz olur. Eer cahil ve sradan biri de olsa, ne zaman susmutur ve konumaz, sradan kiiler onu akll ve hnerli kiilerden sayarlar.

Bir de ne denli temiz

\'C ar

gnll, ne denli

ar

dirlikli isen de kendini cii olma, kii kendine iyiyim diye tanklk verse tankl gemez. nk tankl z nefsin iin verirsen onu dinlemezler, al ki seni
bakalar siinlcr,

sen seni

rreycsin.

Ne denli ok bilsen de hep bildiini syleme; ii. ne yarayan sz syle, ta ki iitenler bu syledii szn yeridir desinler, laf vurur, ulhadr (bez dokuyan) dcmesinler. nk laf vurona bafende derler, yani ulHa demektir, nitekim ulha iplii birbirine ulat nr, gcvczc kii de sz birbirine ulatrr. ;\m o ip. Ei bez eyler, bu ise sz birbirine ulatrmakla iiiitr. yleyse bunun gibi (olanlara) beyhuck sz!ii derler ki bcvludc konuan delilere e \'e karele olur. imdi sz sylemek istersen nce gr ki o sylediin szn mterisi var mdr, yoksa yok mu? Egcr g riirscn ki dirkyen kii sz.i.ln alcdr, frsattr sz. n sa ta gt; :(~er grrsen ki o sylcclij!.ir sziin al cs yoktur, o sz kes, dinieyenin dileinden kap a,
tf

ki !;i.i;-lin

:lc. olsn.

1-10

Ondan sonra, insan ile insan ol, kii ilc kii. nk insan bakadr kii baka, insan oktur ama K.ii az bulunur. imdi her halkla benim
kii
dediim

ki gaflet uykusundan biimde geinsin.

uyanmtr,

imdi ey cierkem, gcn yettiince sz dinlemekten rkmemeye al, nk halk sz dinlemekten, sz ehli olur. Bu sze delil odur ki bir ocuu dounca yer altnda bir kubbede besleseler, st emzirseler ve anasyla dadsnn yannda hi konumasalar, o ocuk byd zaman dilsiz ve sar olur, nk dilsiz olan sar olmaynca olmaz. Ama iki ocuk olsa ve hi sz iitmeseler, ikisi birbiriyle sylemekten bir dil olutururlar ki o dili ikisi bilir ancak, bakalar bilmez. yleyse halkn szn iit ve kabul et. zellikle gemi beylerin ve bilgelerin szlerini can kulayla dinlemek gerek w itimat etmek gerek. Bunun gibi birka nkte ve iyi sz bu srada akl ma geldi. Nuirevan Adil'in szlerinden (bir bl n) bu kitapta andm, ta ki sen de okuyasn, bilesin ve aklnda tutasn. ban sknca bunlarla amel edesin. nk bize o adil padiahn szleriyle i grmek boyun borcudur, biz onun tohumundan vcuda geldik. o mcliin soyundanz. da ol, ben eski kitaplarBulefa zamannda Memun Halife, meer Nuirevan'n trbesini grmek istedi, atland, Nuirevan'n trbesinin yanna geldi, ieri girdi. Grd ki onun btn vcudu toprak olmu yatar taht stnde, o tahtn st yannda du\'arda bir hat grd yazl,
okumuum:

Bir de ey

oul (unu) bilmi

141

pchlevice dilinde. Memun buyurdu, pehlevihan yazc lar ardlar, sonunda o hatt okudular ve anlamn evirdiler Arapaya, Arapa'dan Farsa'ya ve Farsadan Trkeye evirisi budur ki, Ey zamann meliki, bilmi ol ki senden nceki padiah bendim. Hayattayken ben padiahlk ederdim. Tanr'nn btn kullarna benim adaletimin yarar dokunurdu, hi kimse benim katma gelip de efkat nazarmdan yoksun olmamtr. imdi ecel elinde benim de acizliimin vakti geldi,- ben ldkten sonra nasl yapaym da cihan hal kna her zaman iyiliim dokunsun deyip ne kadar dndysem de bundan baka are bulamadm, bu birka d duvara yazdrdm. Benden sonra bir melik buradaki tlere rastlayp okutup bunlarla i grrse, bizim. iyiliimizden nasip alm olur. Nitekim diriliimizde katmza gelen cevahirden n1ahrum git. mezdi, imdi ziyaretimize gelen de dmzn cevahirinden mahrum olmasn, ayak zahmete katland iin bu tler ayann kiras olsun. Mutluluk onun ki t verenlerden olsun. imdi Nuirevan'n tlerini b'eyan edeyim, kuv vetim yettike, inallah.

Sekilnci

Blm

NUREVAN'IN SZLERN BEYAN EDER

Nuirevan dcr: Gece ve gndzn bir_birinin ardnca gelici ve gidici olduunu grrsn, yleyse gerektir ki insan olan da halden hale dnmesine zlmesin, yani sevin gidip kayg gelirse, kayg gidip sevin gelirse nem ver mesinler. Hnersiz kiiyi dost tutunmasnlar, hoersiz kii ne dostlua yarar ne dmanla. Bir de insan olar, bir ii bir kez ileyip sonra pi man olmusa biz kez daha o ii ilemesin.

Bir

kii padiahla bili

ise

gere~

ki emin yatma-

sm.
Bir h;i ki hayat kendi dileince olmasn, o kii ozunu nn diri sarsn. Niin dman bilmesinler o kiiyi ki l'n byk ba ~ halk azarlamak olsun. olan birisine niin dost diyesin. bilge sanar bilgisizden sakn. Kendi ndsine hakszlk etme, gii eyleme, yani nefsine elinden gelmeyecek iler buyurma, tf ki ulu Tanr'nn rahmetinden gani olasn. Gcn;i doru ~ii\'lc;ck ~cdr ama sen doru siivle.
K,ndii
Dostl<rra dman

144
Eer dmannn srrn bilmesini istemiyorsan, dostuna da srrn syleme. Ululara kk nazaryla bak ma, nk ulular kk grmek ulu ziyan getirir. Bir de deersiz kiileri lm bil, onlar diriye sayma. Eer ilensiz zengin olmay diliyorsan, ilediin ii sahibine beendirmeye al. Eer ,kaygsz olmay diliyorsan, pazarndan g zafe nesne alma ki gzafe satmayasn, yani nce yararn gijzleyip al, ta ki sonra ziyana satn? 1asn.

Kendi hemerilerinden, yani beraberindeki kii. lerden nesne ummaktansa lm ye gr. A lmek daha iyidir, himmetsiz kiinin ekmei ni yemektense. Bir de snanmam kiiye gvenme, lunu yz yerden balayacak olsa da.
kukunun

yo

Kendinden aa .hsmlarna muhta olmaktan ulu dert yoktur. Tevazu ehli olan ve dnyay seven bir sapkn, burnu byk olan ve dnyay sevmeyen bir dindardan
yedir.

Biri, bir kiiyi kk mertebede grmse, onu ululukta grnce yine o nazarla bakarsa ondan hudaIas olmaz. Kiinin, bilmedii eyi iddia edip baaramamasn dan ve yalanc olmasndan ulu ayp yoktur. Ondan daha aldanm kii olmaz ki elindeki hazr rzkn gaipten gelecek olana verir, o gelmez ve elindeki
hazr

olan da !!ider,

al-verite aldanr.

14S Cihanda ondan daha cimri kimse olna1. ki ondan bir hacet dilescler onun elinden (o ii) bitirmek gelse ve bitirmese. Bir kii senin ardnca bir yaramaz sz sylese ve birisi de dostum diye o sz sana yetitirse, sen bu (dostunu) ondan beter dman bil, nk o dman yaramazl ardnca syler ve bu yzne kar syler. Kiiye yararsz yerlere gz kulak tutmaktan ulu dert olmaz. Zarara uram bir kiiye kendi zararna glmek. ten ulu zarar olmaz. Bir kiinin bilgisi ne denli ok olsa ve yetenei olmasa, o bilgiden ona vebal hasl olur. Her kim ki zaman uslandrmad, hi kimse onu uslandrmaya almasn, ta ki emei boa gitmesin. Yani her kime ki gn dn ve zamann hareketi bir ey retmesin, her kim ona ben rcteyim derse emei boa gider.
Kii her eyi bilgisizlerin errioden saklayabilir, ama bilgisini yine de kendi errinden saklayamaz. Halkn senin iyiliini sylem~sini diliyorsan, sen kimsenin yavuzluunu syleme. Dostlarnn, yarenierinin okken az olmasn diIemiyorsan kindar olma. Dnyada zahmet ekmemeyi, kolaylkla mr sr. meyi diliyorsan, ynn kendi iinden yana olsun, ba kasnn iine bakma. Emeinin yele gitmemesini diliyorsan, bi~ i ki ileri varacaki deildir, onu ileri gtrmek ardnca
oJmc.

Seni delilerden saymamalarn istiyorsan ele gir. mC'yecek bir nesnevi isteme
F:lO

146

san,

Daima yuzunun suyu ile olmak (namuslu) istiyorutanmay i edin. Eer dilersen ki aldanmayasn, snanm ileri b

rakp snanmama yapma.

Eer dilersen ki mahup olmayasn, koruadn yer. den nesne gtrme. Eer dilersen ki perden yrtlmaya (lekelenmeye. sin), kimsenin perdesini yrtma. Ardndan glnmesini istemiyorsan elinin altnda kileri anca besle. Pimanlktan uzak olmay diliyorsan gnl arzu. sunu i edinme. Zeki kiilerden olmay istiyorsan yzn baka birinin aynasnda gr, yani bir kiinin yaamasna bak, gr ki (yapt) i iyi i midir, yoksa yaramaz i midir? Eer ondaki gibi sende de yaramaz bir i varsa bilirsin ki bu ilediin i ynramazm ve iyi ii de kendin. de grrsn. yleyse iinin iyisini ktsn gstermek iin o kii sana ayna olmu olur.
onlar

Korkusuz olmay diliyorsan, halkla ineiticilerden olma. Sana hrmet etmelerini istiyorsan hrmetini gzet.

kavga etme.
bakalarnn

Eer halkn senin szi.inle i grmesini san, nce sen kendi szi.inle i gr. Eer

isti\'or-

kamillerelen

olma:v

ki kemal me.

~i.izi.i gzi.ikmii

dilivorsan, o ki)ikrdcn olsur. srrn sak b. ak L't.

Eer halk iinde herkesten ulu olmay diLvursan nimetini bol eylc, yani tuzuntn .:kncinin hakk i<.;in. divenkri l~Ok edin.

147

dilersen ki civannert olasn, vefadar ol. dilersen ki azadelerden olasn, yani kimseye efendi .demeycsin, agzll brak ve gnlnden
Eer
gid~r.

Eer

Eer

hikri

ho~

adillerelen tut.

saylaym

diyorsan elinin

altnda

Eer <H an k namasndan uzak olmay diliyorsan on!anl< grccein her fiil belirtisini vcrsin.

btn gnllerele yerinin olmasn istiyorsan btn grlkn_ uyacak biimde syle. E['L'r L!m U\nilkrdc olmak isityorsan, sen sana l?vt piirncdi(<in bir ii bakasna da layk grme. E('c:) yiiq!ic nwrhcn!e iyilc~tirilmesi mmkn olmayan bir ve. nnlnasn istcmiyorsar, cahillerlc et del ct nH.:, va i , k.>c. E!!cr balkn ivi~i oln:\y diliyorsar vann halktan
~;(izi.'n csir:~t~me.
ut.asn,

Eer

Ve c[!c:r dilersen ki :t<:.tar senelen uzak yerlere elini k:::a tut. \'al!ah alem, budm Nu~irc1~-n Adil'in tleri
arztijan l ral. ,;tr.

\'C

s;:lt:t i ki

imdi c\' cif:t:rkii:;;c:, bu !tlcri hor !Jnllt', bu siizlcrdcn f,rr hibnct, lcm saltanat kokusu g:l'iir. (tin!; lu szler lwm p:-di;hlar szdr hem de Lilt:dcri si)t.i.icliir. \'lcvsc ~'all[ind: bir i::; \'aki (dur: .. :,L-:L ;ck.n,l: ic.,i, lu viitlik <.;a:>:nla iip. n h:. ;;':!I.Ti. C\ikii v:J;I!ar ok va:,;:clklar i(;in ':ok tcTh.. <'k<.,' tkrk. sknl cnl<wda hu ld'r olr.

Dokuzuncu Blm
GENLK VE KOCALIK HALN BEY AN EDER

Ey oul geri gensin, ama kocalar gibi akll ve temkinli ol, ama demem ki birdenbire genlii brak. O ulu gibi tembel genlerden olma, neeli ol, nk genler neeli olursa ho olur. Nitekim Aristctalis der ki, e-ebab nev'un mine'lcnun, yani delilik trl trl olur, bir trls de genliktir. Ama cahil genIerden olma, bela dedikleri cahillerden kopar. mrr.n lezzc'.ini de genlik anda ala gr, yallkta bu Iezzeti bulamazsn, bulsan da yara olmaz. Ey oul, genlikte, ne olursa olsun, Tanr'y unut. ma ve lmden emin olma, nk. lm gelince gen ya da koca demez. Nitekim air de, Trke
iir

Yiid pir eceldedir yeksan Pir licek kalr m yani cevan

yleyse bilmi ol, her kim ki dodu, lecektir ve her kim ki cihana geldi, gidecektir. Hikaye: yle rivayet ederler ki Badad'da bir bir terzi vard, Mehetlcr'e alan kapda bir dkkfn tutmutu, bir barda da dkkanndaki bir mha asa komutu, ne zaman bir l gesc verden bir ta alr

150

Ayda bir de barda boaltr, ta Bilirdi ki o ay Badad'dan ne kadar l kmtr. Barda boaldka yine asard, bir aya kaLh.r he:r bir l getike bir ta brakrd ve ay ban. da yine barda boaltrd, o ay da ka l ktn yine bilirdi. Bu terzi bunu srekli olarak sanat edin miti. Ta ki bir !!n bu terzinin de eceli geldi, ldi,i, birinin bu tcrziye ii dti.i, geldi ki iini bitirsin. Bakt ki terzinin dkkan kapanm. Terzinin nereye gittii ni konw;undan sordu. Komusu dedi ki.
lar sayard.
b:~rdaj2a tla~:t

bardaa brakrd.

---- Terzi de bir t:~

br;kt.

bardaa
braknl,

girdi, yani her l getike zaman onun da tan har-

indi ey o[:ul, gafil olm: \'C gcn,~liim g\'enrnc, ne halde olursan ol, ulu Tanr\ unutma, yani ibadet. tc ek olsan giinahta da olsan ulu Tanr'y ana dur, nk ibadcttc Tanr'y anarsan ibarlcttc daha gl clursun, eer gnahta ana-san umuttur ki Tanr'y andn ii o gnahtan balanasn. yleyse her an Tanr'y ana dur ve ba:lanma~ dileye dur.

Sonm her an ccelii yakn bilip lmden korka dur, Hi ki a~>r gnal ykler boynundayken ser de terzi gibi gvJillil:lc ecd bardana dmeyesir. d:ma gcnlcrlc oloturmak gerek, ynri bir sohbette, ;_\rkadalarn daima [!clcr olmasn, ok yal pirler de birlikte otursunlar; iinkii genlikte kii salt ikisiz. sarhotur. Ne zarn~.n ki bir sohlwtle ~allar da olsa, f!Cnlcr frclik sarholuyla bir muhal SZ, ya. ni akldan uz:k bir sz siivleseler. vasllar uvanrl:r
masn, yaila-b d;:

Ondan sonra,

uunp Llknar

1.~

ya da genler kendilerinin ayp sanmadklar aypl bir i ileseler, yallar bilirler ki ayptr, yapmaya ko mazlar; nk genler ne kadar ey bilirlerse yallar daha ounu bilirler. Genlerde kendilerinin bilgisini yallarn bilgisinden ye sayma alkanlklar vardr. Onlar her an yallan akaya getirip onlarn szlerini alaya alrlar. nk genler kendi bilgilerini herkesin bilgisinden stn sanrlar. mdi sakn ey oul, sen, kendini byle sanan genlerden olma, yallara ok hrmet et ve onlarla konuurken babo szler syleme, yani kolayna nasl gelirse yle konuma, yallar bir sz sylerlerse hemen cevap verme, ne denli dniirsen onlarn szne bundan iyi cevap olmaz. Bundan iyisi yoktur ki cevabn yine siz buyurun (syleyin) diyesin ve susasn, nk yallarn sznn cevab onlar dinleyip susmaktr. Yoksa (onlarn verece i) cevaptan utanlacak bir duruma dersin. Nitekim meselde gelmitir: Hikaye: yie rivayet ederler ki bir ehirde bir vard, yz yanda idi, boynu bir tarafa eilmiti n' beli bklmiit. Bir gn bu egri bi.irii kocack bkiilp gidadi. Bir gen latife olarak bu kocaya dedi ki, pir Baba, bu ta~dn ~av kaa aldn, haber \'cr, h:n de alavrn. Yani belinin bkiikl:i.inii ima Yoluyla anlatr. Pir hemen cnaplad.
- Ey Yiit, eer mri.in uzun olursa zaman bu ya sana bed;:wa \erir, hernekadar bu vay sana layk ulma~a da.
~

O 12en

utand \'C

bu siiz Yadi!!tlr

kald.

1.12

imdi bdmek gerek ki yallarn marileti kukusuz genlerin marifetinden fazladr. Ama bu dediim o y::llardr ki sakallarn ulular sohbetinde aartm olsunl:r, kolaylkla bytm olmasnlar, nk geli igzel yetimi yaldan, ulular sohbetini dinlemi toy olancn marifeti yedir.
yallkta

imdi ey oul genlii geliigzel geirme, ta ki bilgisiz kalmayasn, nk marifetli genler pir sfatldr, marifetsiz kocalar ocuk sfatldr. y. leyse pir sfatl genler ocuk sfatl kocalardan ye olur. O halde genlikte yallarla ykn, ta ki yallk ta genlerden utanmayasn. Ondan sonra ey oul, ne nmr.n ki genlik a ge ip kocalk a gelse artk genlikteki dinlii gzleme, yani genliinde olduu gibi tertaze yryp zevk ve ehvet gzleme. nk yallar yiitlenip tertaze yryp zevk ve ehvet gzleyince halk arasn da tez rezil olurlar. yleyse kii, gerek ki yern gz. !eye. Yani genlikte gen olsun, kocalkta genlik menzilinden gsn, yoksa hali geminin stne saray va pan o adama benzcyecektir.

Hikaye: yle getirmilerdir ki bir yoksul gebe Trkn iki olu vard, atalar analar ld, bu iki o. lan ksz kaldlar, Trkiliktc (gcbelikte) durmad lar, ehire indiler. Bir gn ehirde gezerken bir vira nede mal buldular, lctiler. O ehir, deniz kysnda idi. By deniz ticaretine heves etti, bir gemi dz. dii, scfere kt. Seferden dnnde kardeini grmq!e geldi. Grd ki kk kardei de bir byk bezirgan olmu, ehirde gzel saraylar yaptrm. Biiyk olan kendi kendine svlcndi, dedi ki,

- Kardeim iyi evler yaptrm~. ancak seferc k sa vard yerde bunun gibi saray olduunu kim bilebilir? Ben geminin stne bundan daha iyisini yapt n~ym ki nereye varsam byle bir saraym olduunu grsnler, dedi. Geminin stne bir saray yapmalarn buyurdu. Ama bilmez ki gemi bunun gibi yk tamaz. Yaptr d ve hemen denize ald, azck yer gitmeden gemi batt, iindekiyle birlikte. mdi koca, yiitlikteki zevki gzlerse melanetlik denizinde tez batar. rndi gcnkcn gentin, ne zaman ki yalandn ya Jya yakr biimde mr sr. iir:

Bir pir
Cannn

meer ki bir cevane iinde mihrihane Dedi yanma gel ey dil-ararn Ta can tuta vashn ile aram

Dedi koca lme yavuksun Yok ssln ien sovuksun Yiit yiit ile bir olurlar , Cinsin gzetir pir olurlar
mdi nasl ki genlik anda yallk gzlenmezsc, yallk anda da gerek ki genlik gzlenmesin, nk genlik gzleyen koca dman ardn kovalar ken sanki hi dmandan kaan biri deilmi gibi gi. den kaaa benzer. hi akll olan biivk vapar m?
iir:

Kendzn yiit billcek salhurde pir Benzer ana ki kaarken aldra nefir
imdi sakn yallkta mundar huylu olma, nk zensiz valdan gcimsiz a\Tat ,rcdir. E\' oul, ok

s~

zensiz yaayl pirlerden ve yallkta ulu daha ok tan genliktekinden; nk yiit liktc umudu var kiinin ki yal olur, ama pirin umu du li.imdr. nk tahl yeerince umuttur ki olgunlar, olgunlanca da eer bimezlerse kendi kendine dklr; yemi de olgunlanca eer toplamaziarsa gzn ne yemi kalr ne yapra. mdi ey oul ulu Tanr'dan dilerim ki benim genlikten ve kocalktan ettiim bu ikayeti sen de erkek ocuklarna edesin. Be);it:
Tanr'y
Ayplarnan Beladr kocalk

sakn

beni ger pirlikten alarsam pes beladan alarsam

Ondan sonra ey oul, yalandnda bir yerde ycrnk pirlikte sefer etmek aklllarn ii deildir, hele yoksul olursa. nk kocalk bir d man, yoksulluk bir dman, bu iki dmanla yola k mak akllca bir i deildir Ama eer zorunlu olarak yola' kmak gerekirse, aresiz olunca k, eer ulu Tanr o seferde sana yardm ederse ve nimet eline girerse, evine dnmeyi arzu etme ki bir evden tr yi ne yolculuk zahmetini ekmeyesin. nk kiinin geimine sebep nerede iyiyse evi orada yarar her nerede ki holuu fazladr, kiinin dura orada en iyisi dir. Orada dodum, orada yalandm demek olmaz, geri vatan ikinci anadr, derler, nk anasn sevmek nasl imandan ;se vatann sevmek de yledir, ama sen onunla rama nk vatan sevmek imandandr dediler, iinde a mflis oturmak imandandr demediler. yleyse iin nerede ~elimise oray ;atan edin. nk demilerdir ki, kazao:: nerede ise o yerde olmak hahtllk niandr, bahtsz1ar nian da odur ki
lemeye al,

ss

a ve din otursun, ktlk eksin, bu vatanmdr, ter ketmem desin. Bu eblehliktir. Grmez misin Resul Hazret-i aleyhisselam Mekke'de dodu, ii Medine'de dzene girdii iin artk Medine'den ayrlmad. imdi sen de yararl bir yer bulunca oradan ayrlmamaya al, orada ayak direyesin, sakn filan yerde yarar daha oktur deyip babo varmayasn, burada olan zarar orada kt klarsn ve orada daha zararl olur. sun. nk demilerdir ki, bir iyi yeri brakp daha iyisini bulaym deme, bu hayal ile onu bulamazsn ve olan da elden karrsn. mdi ey cierkem, rnrn ki geer, dzensiz gemesin, eer dosta ve dmana iyi grnmek istiyorsan. Ama eer mrn bo yere geirirsen, avamdan savlrsn. yleyse kendi iinin dzenini iyi koru.

Onuncu

Bla

YEMEK TERBYESN, TRENN VE ERKANINI BiLDiRiR

Bilmi ol ey oul, alem halk iki cinstir: Biri sekinler ve biri avam. Ama btn klfetler sekinler zerindedir, nk avann ilerinde hi terbiye, yani dzen yoktur, yle ki bir ii olsa o iini ilernek iin belli bir zaman yoktur. Ama sekiner akll olanlardr, gece ve gndz ki yirmi drt saattir, blmler dir, her saatte ne ileyeceklerini bilirler, (yapacaklar) iki i midir, yoksa bir midir, birbirinden farkl olur, her bir i ayr ayr seilir, birbirine karmaz. Kullar da bunlara ne zaman ne trl kulluk edeceklerini bilirler, bylece onlarn da ne i ycpacaklar belirmi olur.

Arra btn ilerin safas yemekledir. imdi yemek yemekte de ulular bir dzen koymulardr, y le ki: Sekinler ve avam ksmdr. Bir ksm pazar chli, alc ve satc, renber (olan) kavimdir, bunlarn ounlukla adetleri udur ki, akamdan sonra yerler. Bunun gibi yemek zararldr, nk yerler, daha haz metmeden yatarlar.

Ondan sonrn bir ksm da sipahilerdir. Bunlarn adetleri udur ki, ne zaman ellerine yemek geerse o

zaman )'lrler, nk !)t.nlarda bakalannn dinc g rmldrler. yleyse o umduklar yerden ne zaman ellerine geerseo zaman yerler. B y 1 e olun. ca, bu adet hnyvanlarr'\ adetidir, hayvan da arpay ve saman ne vakit bulurset o vakit yer ve bulamad vakit de katlanr. Ama sekinler yemei gecede ve gndzde bir kez yerler, nk kenuini saknanlarn yolu budur, ama byle yemek de bedeni zayflatr ve kuvveti ek sil tir. benim katmda sevap odur ki sabayleyin biraz yemek yesinler, sonra kendi i lcriyle urasnlnr, le yaklanca yine ne gerekiyorsa yesinler, bu, ta ikindi geineeye kadar hazmolur. Ondon sonra yiyecek yesinlt:r, ta ki yatacak zamana ka dar sinsin. Akl ve hikmet iin bu daha iyidir. Ey
safrabastrmalk oul

Sonra ey oul, yemek vaktinde seninle birlikte yiyecek kiiler hazr olmadka yemek getirme; senin katna yemek yemek iin toplandklarnda, sana va. ciptir, yemei yava yava yiyesin, tez tez ycmeyesin. nne bak, yemek yerken kimse ilc konuma, sla. mn art budur. Ban da ne e, kimsenin yzne bakma ve kimsenin lokmasn gzleme, nk lokma gzetiemek ok ayptr. Buna mnasip, Hikaye: yle gctirmilcr; Sahip Kafi derler bir bey vard, bir gn nedimleri ve yazclaryla oturmu yemek vivordu, hir kiinin kaj'!nda bir kl grdi.i. dedi ki, - O kl loknandan gider. O kii elindeki lokmay brakt \'l' kalkp gitti. Oturanlar ardlar, sahip o ki~ivi !!eri ~ltirtti.

- Niin kalkp gittin? diye sordu. O kii dedi ki, - Ben lokmadaki kl gren kiinin yemeini n~,;n yiyeyim. Bunun zerine Sahib'in yz kzard. imdi ey oul, yemekte kendinle megul ol, am katma biri gelmise nce onunla zrle, sonra bu. yur ki yemek gelsin. Ama yemen ortaya karlma snda ulularn iki adeti vardr: Birisi budur ki nce kendisinin a gelsin, biri de budur ki kiinin nce ge !en an yemesi gerek. Bu adet tekinden yed;r, nk bu cmertlik greneidir. Ksaca bir eit yemek nne gelince, tezcek bu yemei gtrn baka sn getirin deme, hayli elensin o yemek nnde, sonra bir eit daha getirsinler. nk herkesin ita h bir olmaz, olur ki kii vardr o sonra gelen yemei sevmez, u halde isteiyle olunca herkes nasibini aL m olur. Ayrca ~ii vardr tez yer, kii vardr keyfince yer, yleyse yiyecei ne denli ge kaldrrlarsa o denli iyidir, tez yiyen ve ge yiyen hep dovar. Sonra senin nnde bir yemek olsa, ayr oturan toplulukta olmasa onlara da nndekinden nasip ver, ta ki gzleri o yemekte olmasn. Yemek yenirken de yzn ekitme, sofracyla savana, o yemek iyi bu yemek kt deme. Bu sz bir blmde daha gelecektir. imdi, ne zam<n ki vemck terbiyesini rendin, arap imek terhivesini de renmek gerek. nk
lular

!';'arap imek iin de bir tiire koymu!';'l<rd-.

On Birinci Blm
ARAP MENN TERBiYESN VE

YOLUNU BLDRR
mdi bilmi ol ey oul, arap konusunda ne i diyebilirim ve ne ime diyebilirim. nk genler kimsenin szyle i grmezler ve bakasnn szyle yi itlik fiilinden vazge-mezler. nk bana da genken ok sylerlerdi, ben de kabul etmezdim. Elli yamdan sonra ulu Tanr inayet eyledi, bana yardm etti ve tvbeyi layk grd.

Ama eer imezsen iki cihann faydas senin olur ve ulu Tanr da senden honut olur., hem halk arasn da knanmazsn, aklszlarn yapt gibi olmayacak . hareketlerde bulunmazsn, maln da telef olmaz. yleyse bu mana ile, yani dediklerimden tr eer i mezsen doru olur, benim yanmda da ok sevgili olursun. bilirim ki gensin ve bilirim ki nemeye komazlar. Onun iin demilerdir ki, yalnzlk yedir, kt ie klavuzlayan yoldantan ise. mdi, eer iersen, hi olmazsa tvbeyi gnlnden giderme, her an gnahn anp ulu Tanr' dan tvbe ve yardm isteye dur ve her an ilediin gnahlardan piman ola dur. nk sen bunlar gzleamp yoldalar

Yelakin ey

oul,

seni

F:

11

162

vince, kukusuz ulu Tanr sana tvbeyi li.l.vk grr.

fazlndan

ve

kereminden

Ama ne zaman ki ier~in, hi olmazsa yemek ye dikten sonra tezcek arap ime, ta ki kez susuzlu. un k<.:ns, vai susuzlua bir kez sabn:yle, ne su i \'C ne arap, sonuncia susuzluun gcsin. Bir daha susyasn, ~ine sabreyle, o susuzluk da gc~inccye kadar. nc kez susad~da ierscn arab o vakit i, ~,;n k ::cdiin yiyecek o vakit sinclirilmitir. ykyse yiyecek sinclirilmcclu ne su imek gerek, ne de erbel ve ne arap. Eer susadvs<.:n, hi deilse viyecekten sonra iki saat gcsin, sonra i, ta ki tabiatn yiyecekten bchrc aln olsun, van i yivccein kmYct i icuda sinmi olsun. Ey cierk~.:m, ar~r icrscr ikindiden sonra i, sen sarho oluncaya k;.:dar aka olmu olur, halk seni sarho olarak grmez. vkvse akama kaldn iin aybn rti.ilni.i) olur. Sonra arap ierken nukulcii olma, vai erez yiyici olma, (,'nki.i ~arap arasnda .;ok LTL'Z ,,_,md ivi deildir, ulular bu i~i bccmczler. hc d:nikr dir ki. ar;..p iLTkcn u-ezi ok \l'n.:k mideye arlk
tr.

Sonra arab sahr::larda H'\:1 ba?L :rasnda imeve az git. Eer buna buZLT vcrdc arap i~-nevi sever ~en, bari sarlo oluu~va dek it;rnc, ti ki c\'ie gelr. ccye kadar rLzil olna\'as. ;di L'~'LT sarhos olurca \:- kadar ic.;ccckscn e1imk it;, <;nk khi ne vaparsa dam altnda, ota. :ltnda vapt!l w~;dir. g" :ltnd; yz,pmaktan isl, vani n:il aa vapra!lrn altnda vap maktasz. Cnki.i c1 .:<ilgL'Si in-;a:. sttirpusttr, vani

rtdiir, aga gvdesi insan drt yanndan rezil eder. Hem bir kii drt duvarl evceizinin iinde, bir padi. aha benzer mlk iinde; ama vazda bir kii yurdundan uzak dm garibe benzer. Kii gurbette ne den li bolluk iinde zengin olsa da vatanndaki gibi olmaz yani yazdaki arap sohbeti namuslu kiiler iin ev iindeki gibi olmaz. Sonra, meclisten yani arap sohbetinden kalkn ca yle kalk ki iki kadeh daha imeye mecalin olsun, deil bir kadeh daha imeye mccalin olmamas. Sakn tokluk lokmasndan ve sarholuk kadehinden. nk tokluk ve sarholuk yemekten ve araptan cL il, ama kii normal bir itahtan sonra bir iki lokn:: fazla yerse tok olur ve mide arlar ve bir iki kadeli fazla icerse sarho olur. yleyse sonraki lokmay yeme, tok olup sonra arlamayasn ve arap iiyorsan sonraki kadehi ime, sarho olup sonra knanmayasn, yani ne <,:ok tok ol ve ne ok sarho, ta ki ikisinin de zahmetinden uzak olasn.
neye al,

hi olmazsa sarho oluncaya ckk imenk sarho oluncaya kadar imenin iki trl sonucu vardr: Birisi delilik \'C birisi sayrlk. i.;nk m<:demki sarhotur, son derece delidir ki yar deli; ne zaman ki nuhmurdur, son derece sayndr ki yar sr.yr. yleyse akll kii niin megul olsun bir TlLSnevlc ki sonu delilik ola va da sayrlk. Hele
Ev oul, hele sorho olunca.v<: kadar icrscn, h' olmazsa sabuhi etme, yani gece sarho olup yatp sabahleyin daha arap buhar banda iken arap ime. Eer rastlavp da icrscn bari arada bir i, nkti sa. bal i~ki imek aklllar katnda beeniimi bir i de-

oul,

164
ildir. Her eyden nce sabah imenin ktlklerinden birisi budur ki sabah namaz geer, yani kazaya kalr; biri de bu ki, geeeki sarboluun buhar henz dim:\ndan yok olmadan sabah itiin arabn buharyla karr. yleyse bu iki buhar bibirine katlnca ikisinden malihulya (melankoli) doar, o da :leliliin bir cinsidir. O halde bir bozucudan iki bozucunun fe. sad daha fazladr. lmdi bir dimada bir bozucu vard, yani geeeki buhar, ona bir bozucu daha ulat, yani sabah itiin arabn buhar. yleyse bunun gibi iki bozucu bir araya gelirse kavgadan baka bir sonucu olur mu? Ko imdi bunu, ulu Tanr geceyi rahat iin yaratt. Vakit ki bakalar rahat olup uyusun, sen a rap iitiin iin uyank olasn; bakalarnn uyand vakitte de senin uyuman gerek idi, arap itin, yine uykunu almadn, gerekten bu kez zahmet e kt. kisi arap sorboluu ve biri uyku mahmurluu, Neuzbillah, ertesi gn grrsn ki ba arlam, gz kapaklar imi, gvde titrer, beyin zonk zonk eder, hem deli oldu, hem hasta ve hem vorgun. Ko ne bela imi o sabah ikii dedikleri, kr ki vaki olmad Mercimek'e. Ey oul bilmi ol ki, sabah imek az olur. sa orada kavga ve grlt olmaz. Hele sonra piman olacan bir kt i olmaynca olmaz. Ama arada bir zr iin sabah arab imek uygundur, velakin bunu adet edinmek doru deildir. Ondan sonra ey oul, eer bekri olursan, yani a rap imee dkn olursan, bari Cuma gecesi imemeyi adet edin; geri teki geceler de haramdr, ama Cuma gecesi hrmetli gecedir, insanlarm bir araya toplandklar Cuma namazndan tr. stelik bunun gibi toplulua mahmur gitmek sana yakmaz, yani Cuma namazn daha aylmadan klmak doru d<.>ildir.

16.~

Sen o bir gecenin hrmetini saklayp imediiri n teki gecelerde itiinin ayb rtlr, halkn gnlne ho gelir ve avann dili balanr. O aziz gnn gecesine hrmet etmenin sevab teki dnyada sana kar gelir, hem de o gnde ve gecede araba ve meclis masrafna gidecek mal sana kar olarak kalr; nk bir ylda krksekiz Cuma olur, krk sekiz gecenin masraf yanna kalr. Bir de bu ki, gzn, gnln, akln, tenin ve cann alt gnlk iki zahmetinden rahat olur. nk bu saydktarm arap buharndan tr zahmette iken o gn imediin iin rahat olurlar. yleyse bedende salk ve malda bolluk, yani fayda; iteki dnyada sevap bu dnyada iyi ad ve avann dinin balanmas bu bir gecede arap imeyi braknakla elde edilir. Bir gece ki o gecede arap nemekle bu kadar yarar elde edilsin, onun gibi gecede arap imemeyi adet edinmek yahi adettir ve gayet beenilmi tir. Umuttur ki bari Cuma gecesinde arap imeyi adet edinmeyesin, inaallah taala.

On kinci Blm

KONUK GELNCE NASIL AGIRLAMAK GEREK YA DA KONUKLUGA VARMANIN EDEBN BEYAN EDER
Ey oul yle bilmi ol ki, eer halk konuklamak istersen her gn konuklama, hele yabanc kiileri. nk her gn konuklaynca konukluk hakkn yerine getiremezsin, halk oktur, her gn komklamak istiyorsan, gnde bir konukla. nk ii gnde dklecek yemei bir gnde dkersen, hem nimetin bol grnr, hem de kskanlar bu nimetin bolluunu grnce ayplamak iin sana dil uzat;mazlar, konuk arlarnan da son derece (esiz) grnr, ayplayan diller balanr. Konuklar evine geldiinde her birinin nnce yr, her birine alakgnlllk gster, arla. Her birine mertebesine gre yer gster, arla, gnl al, nk dil konukluu yedir, triii trl nimetten ise. Nitekim Ehu ektr Bclhl der ki, (Trke evirisi)
dman ola ya dost eder derhost (derhast) n konuktur, gerekturur naar Dil caniyle edesin tirnar Konuun

geri

Hele

eyiliini

168

imdi ne zrcman ki konuklar getiler oturdular, ise nlerine nce sucuk, yemi getir, ta ki yesinler; sonra o yemi halledilinceye kadar onlar sze tut ve sonra yemeini dk nlerine yesinler ama scn oturma, konuklar sana otur deyinceye ka dar. Ama bir kez demekle oturma, de ki benimle ilgilenmeyin, kulluum vardr. Eer .ikinci kez yine zorlariarsa sen de onlarla otur, yemek ardnca ol. Yalnz konuun ok byk bir kii olursa, senin oturman uygun deildir.
eer yemi zaman

Ondan sonra konuktan zr dileme, zr dilemek pazar halknn iidir, yani konua deme ki ey filan nasl yiyorsun (byle), iyice ye, utanma, allahakna kerem eyleyin, geri size layk hizmet eelernedik ama bizim hatrmz iin koman, hem biz de zr dileriz, flan, filan. Bu zrlerin hepsi ayptr, ulularn sz deildir, nimetini arzeylemektir. Ama zr dilemek arada bir konuk adayan kiinin iidir. nsan olan bu gibi szden, yani zrl szden ok utanr, yiyecek bile yiyemez olur, sofrandan yar tok yar a<,: kalkar, madem ki konuun a kalr yleyse zre nem verme. Ondan sonra yle bilmi ol ey oul, bizim lke mizde -Gilan mlkdr- bir ho adet vardr, gayet hotur ve o adet budur ki, ne zaman konuk gelse n. ne yiyecek karlar, bir iki bardak suyu da ortaya b rakrlar, kendileri giderler, grnmez olurlar. Yalnz birisi durur, konuklarn nndeki ~mak boalrsa ge lip bir trl.sn daha koymak iin. Belki bu bile uzaka durur, yani sofra s:::hibinden konuklar utanmasn lar, gereince yesinler diye. Ne zaman ki yemek yenir, konukluk sahibi gelir ve bunlarn daha ne eksii varsa grr. Hem Arapta bir fdct ele hudur ki yemekten

169

sonra ellerini g\ suyuyla ve kokusu gzel iek sularyla ykarlar. Ama gelen o konuhkrn hizmetkarlar n da yali nrlamak gerektir, ta ki erefin yerinde olsun.
Eer bu konuklara arap meclisi kurarsan arab bol getir, parti parti getirme, erezi ortaya ok dk, gzel sesli algclar da hazr olsunlar, nk algc sz arap sohbetinin safas olmaz. Sonra arabn iyisini getir ki arap kt olunca ne denli yemek getirirsen getir, kt arap yznden kt grnr. Ama a. rap iyi olunca, yemein ne denli kt olursa olsun, arabn verdii kzmadan iyi gzkr ve her aybn rtlr, biri bu. Biri de bu ki arap imek giinahtr, mademki gnaha giriyorsun bari iyisi yznelen gnaha gir, nk hem gnaha giresin hem ele kt a rap iesin, valiahi anlamszn anlamsz. Mademki g. nah ilersin bari iyisiyle gnahkar ol ki kyamette azap gorursen, hi olmazsa bu dnyada zararl olmazsn. Yani l iin alama, alarsan gzyana eleer olan bir lye a:la. mdi btn bu sylediklerimden sonra, konukladn kiilere minnet ykleme, ama sen onlardan minnettar ol, undan tr ki ulu Tanr nimetini birka kiinin kursana layk grdi.i.

Hikayet: :ttim ki Haccac halife iken bir yazcs Mualla ibni Mukle derlerdi, bu ibni Mukle Basra'y yerdi. Ama i;nclen hasl olan mal Haccac'a gnderirdi. Bir gn, Nasr ibn Mansuri't-Temirni derkrdi Basra'da bir zengin vard, ibni Mukle'nin katna geldi ve Basra'nn amcldarln ald ve yine Basra'va dnd. Yl tamam olunca ibn Mukle, Nasr' Basra'dan ::rtt, hesabn ald. zerine de bin altn ekledi. hni Mukle dedi ki.
vard, adna

170

Tez ver, halife maldr, yoksa zindana gir. Nasr, Akam yok deil, vernem de demiyorum, varlm Basra'dadr, bana bir ay mehil ver, getireyim, dedi. bni Mukle, . - Seni koyuvermem, halifeden korkarm, ama sana yanmda bir ev vereyim, bir ay bende konuk ol, ake gelinceye kadar, dedi. Nasr bunu yerinde buldu, onun yannda kald. Rastlant bu ya, ramazan aynn ncesiydi. lbni Mukle dedi ki, asn.

Syleyin .Nasr'a, gelsin, gece orucunu bizimle

d,

imdi Nasr her gece orucunu ibni Mukle ile aarta o gne kadar ki bayram oldu, birka gn daha geti. Bir gn ibni .Mukle, Nasr'a adam gnderdi, daha altn vermez misin, vadesi bunca gn geti, mal halifeye ulamad, ge kald diye. Nasr, - Ben mal dedim, iki kez mi alr, dedi. Gnderilt:n kii geldi, bu szii ibni Mukle'ye syledi. bni Mukle, - O mal bana ulaacakt, ,. kime verdi. diye sordu. Nasr, - Ben kendisine verdim, dedi. Geldi o kii ibni Mukle'ye, <<Size vermi mal diye haber getir~i. bni Mukle, Nasr' inkar ediyor sand, ok kzd, tez onu artt. Gelince dedi ki, - O mebla verdim demisin, kime verdin? Nasr, Size verdim, dedi. bni Mukle, Ne zaman \erdi n? dedi. Nasr, Altn Yermedim. ama tamam b:r ay konuun oldum n: ninetinle karnn doyurdum, orucumu ekncink atm. neli konuk olduurnun hakk hu mu.

171'

dur ki daha benelen nesne istersin, yemeini bana bedava m yedirdin? Diimin kiras hani? dedi. bni Mukle bu sz iitince gld ve dedi ki, - Al senedini ve salkla evceizine git, diinin kirasna saydm, o mal halifeye ben deyim. O da (yola) revan olup gitti. Konukluunun hrmetine takazadan kurtuldu. imdi ey oul konuktan sen minnettar ol. (bni Mukle) bunca mebla konuk olduu iin (onun) diinin kirasna balad ve ancak minnettar oldu. Ondan sonra konua kar ak yzl ol eki yzl olma. arap ierken de konuktan nce sarho ol. ma, arab az i ve konuklarnn yar sarho olduklarn grnce, onlar honut etmeye al ve her birini ltuf ile an; dolular i ve iir, gcn yettiince baliler ver ve daima ak kal ve gl e, yzl ol. Ama bo yere glc olma, yani yok yere glme, yok yere glrnek deliliktendir ve edep deildir; nitekim az glrneklik akllktandr ve edeptendir. Sonra konuun sarho olsa, gitmek istese, bir iki kez yalvar, iltifat et, gitmeye braknia. ncde gitmek isterse hemen iyilikle onu gnder. gitsin ki iki ynden hrmet yerine gelsin. Bundan baka, konuklar evdeyken hizmetkfrlarn kt bir i Y?rarbrsa onlara kzna, konuklarn ya. nnda onlara kzp yzn ekitnc, fkeli olma, ta ki konuklarnn gnl sohbctinden mtcneffir olmasn. yani gnlleri rkmesin. Eer senin beenmeyecein bir i yaparlarsa. o ii .ikici kez ilev:n diye buyurma, sa b ret. Sonra, eer konuun kt bir hareket yaparsa ve kiitii hir siiz siivlcrsc, onu \"i.izlenc. Onu ni.iktevle kar

172
la,

hrmetini sakla ve ycelt. nk ok hrmetli olmak ve (onlar) tutmak gerektir.

(kar)

konuklara muhterem

Hikaye: Mutasm halife iken lm haketmi bir suluyu getirdiler onun katna. Halife, o suluyu ldrn diye buyurdu, hemen cellatlar suluyu halife. nin nnde kertip boynunu vurmak iin ne kt. lar. Bu miskin sulu bard, dedi ki,
- Ya Tanr'nn t_alifesi, Allah ve Resul hakk iin, nce bana bir iimlik su getirsinler, ieyim. Sonra l. drrlerse (ldrsnler) ferman senindir Halife sulunun verdii anddan dolay aciz kalp buyurdu, evinden bir bardak su getirdiler. Sulu suyu iti ve dnd, Arap tresince dedi ki, Ey mminlerin emiri Tanr senin haynn art. beni bir iim suyla konukladn, imdi senin gibi mrninler beyinin konumu ldrme. si reva ise buyur ldr, yoksa bala, tvbe edeyim, bunun gibi i yapmaym. trsn, konuunum
Mutasm

bu sz

iitince,

- Konuk hakk ulu haktr ve ulu hrmelidir, o hrmete seni azat ettim ve suunu baladm. Ama sen de tvbe et, artk buna benzer kt i ileme, dedi. iyi korumay bilmek geBuna benzer arlkla arlanmaya deer olan konuu arlamak gerek. Yok yle her bir alma evine iletesin ve arlayasn ko. nuktur diye, lanet onun gibi konuga, st>nin ekmc~ini rek, ama her
konuun deil.

mdi konuun hakkn

yesin ve ke bucan gzlesin. Ancak konuk olmak ve konuk edinecek kii nasldr syleyivereyim, Hi ki bilesin. Fasl: yle bilmi ol ey oul, eer seni konuklu. a arrlarsa olur olmaz kiinin evine gitme, ululua ve bamete zarardr. Eer gidersen ok a gitme ve ok tok da gitme. nk tok gidersen yiyecek yiyemezsin, ev sahibinin gnl incinir, yemeimi beenmedi diye: eer a gidersen ok yersin, bu da irkindir, kiiliksiz biri grrse alktan m km, der. yleyse ortas hotur. Sonra gittiin yerde yle bir yere otur ki sana layk olsun. nk kalk burdan, oraya otur demek ki. i olana lmden beterdir. Ondan sonra, yemekte ve imektc olur olmaz ye. re hkmetme, hele konuk sahibinin hizmetkarlarna deme: yemei burada brak ve o ana oraya ilet diye; nk bu, ben bu evdenim demek olur. Boyle hir sev demek iyi deildir, bil ki fodulluktur. Y~rnek teki halka sen teye uzan, sen beriye uzan deme. Kendi kuluna artk yemek gtrme v~ yiyecek verme. de. milerdir ki, ez-zellet zilletn, yani artk yemek g. trmek horluktur, yani evimde nesne yoktur, iletirim ki yiyeyim, demek olur. yleyse artk yemek gtrtmek ulular iin ok ktdr. Eer arap sohbetine oturursan mcst ve harap oluncaya kadar oturma, yle kalk ki evine giderken yolda sarholuk eseri belirmesin. Eer sarho olursan, yle sarho ol ki, yzn insanlktan kmasn. nk kimi kii yle sarho olur ki yz insan yznden kar, domuz yznden beter olur. imdi bunun gibi
sarholuktan sakn.

174
Eer bir kadeh arap imi olsan da, hizmetkarlayz gnah iiescler onlar edeplemek iin bir /~ey syleme. Dmcyi ve smeyi hak etse de dmc ve sme. nk yle bir zamanda, kullar ktlk ctmi, edcplj:r, demezler, <<arap imi, patrd eder derler. mdi her ne yaparsan, arap imeden yap, ta ki iyi eder, desinlcr, patrt eder derncsinler; aykken ne yaparsan kimse bir ey demez ama iki kad.ch arap iince ne yaparsan patrtdr derle. nk iki ekicinin her bir hareketine arbededir, derler. Nitekim demilerdir, el-cnunu fnun, yani delilik trl trl olur. Sarholuk deliliktir ve arbcdesi de trl trl olur, mesela sarbolukta ok konumak arbededir; devaml olarak birine ullanmak ve stne dmek, imdiklemek, ok glmek, ok alamak, hepsi arbededir. Bunlardan saknp yapmamak gerek, ta ki adna arbcdeci delidir, demesinler, nk bunun gibi hareketler daima deliden kar. Ama kiinin sevdiinden ne hareket gelirse gelsin arbeele yerine savlmaz, se\"giliden ~elen sevgilidir. Sonra eer algc dinlersen d:ima ehvani dinlemc, vani ehvet sebebivlc dinlcw, tft ki adn -:;ehntpe. rest olnas.

rn

On nc Bli.im
LATFE ETMEYi, TAVLA VE SATRAN

OYNAMA YI BEY AN EDER

Ey oul, sakn kimscyil' akal<mayasn, demiler dir ki, cl-mzah mukaddemetii.-crri, yani aka etmek errin klavuzudur, ne ederse :der, ava aka kadan kopar. derler. yleyse n: denli aban varsa, bi. risiyle akalamaktan sakn; eer akalarsan bari sarhola akabma, sarhoun akasnn crri daha ok olur, hele ki o aka ac ac smek. kt kt szler sy. !emek olurs:. imdi sarhola ve aykla ac smekten a. kadan ve kt szden sakn, hele tavla oynanyorsa ya da satran. nk bu iki oyun srasnda insana gnl darl ok gelir, zellikle tavlada :tar gelmt:zse ya da satranta amaza dmse. O srada mizal tehlikelidir, deme kii kaldrmaz, yleyse aka etmemek gerek. Sonra tavla ve satranc ok oynamay adet edinme, eer oynarsan arada bir oyna; onu da para ilc oy. nama. Ama bir tavuk iin, bir elence iin ya da buna benzer bir ey iin oyna ki ahane bahane olur sohbcte ul&maya. Para ile ovnama, nk para ile ta\'la \'C satran ovnamak kumarc.lr, kumarbazlkta saklll ki dskiinlcri sanatdr. Ne cJ.:li iyi oyuncu olsa da kumarhazlkla iilcnmis kisikrle (>yrama. para ile oynamasa bilL' seni kumarbaz samrlar. vlcvse sakn, yoksa "en de kumarbazlkla iinlcnirsi.

176

Ondan sonra senden ulu kii ile tavla ya da satran oynarsan edep odur ki zarlan nce o atsn, sat. ran ise nce o oynasn. Ama ey oul esriklerle, kii lik . bilmez olanlarla, yzszlerle ve ar canl heriflerle oynama. ta ki oyunu savaa ve kavgaya dndrmeyesin, ortada cen~ ve kargaalk kopmasn. Sonra zar yznden karndakiyle savana, zar iin and ime, sen filan zan attn diye. Gerek olsa bile, halk yalan m diye kukuya rliiser. tavla ve zar nedir ki onun iin yalan ya da gerek anrl isinler, bundan da grlt kopsun. Sonra sakn halk ile akalama, eer akalarsan kabaca aka etme, ne denli ktlk ve arbede varsa irkin akadan kopar. Ama iyi akalar yaparsan yap, iyi aka yapmak ne ayptr ve ne gnahtr. nk Resul aka yapard ve btn akalarndan bir nls budur ki rivayetlerde gelmitir.
Ayie ahamzn

du. Bir gn bu

karck

(R.A.) evinde bir dedi ki,

karck

oturur-

- Ya Resulallah, bu benim yzro cennet ehlinin yz. mdr, yoksa cehennem ehlinin yz mdr? Resul ..
nne'l-acayize la tcdhul'l-cennete, yani kar lar umaa girmezler demek olur. Resul aleyhissel?lm hem aka etti hem de doruyu syledi. Zavall kanck oz zld ve alad. Resul aleyhisseh1m glmsedi ve dedi ki, <<Ey karck zlme, beuim szmde yalan yoktur, yal ve ihtiyar cennete girmez, nk kya met gn mezardan kopanlar hep gen koparlar ve

177

cennete hep yiit suretinde girerler. O gnl ho oldu.

karcn

(1)

mdi. aka yapmak revadr, ama sama sapan a ka yapma, yaparsan da senden aa kiilerle yapma, ta ki hrmetin eksilmesin. Eer akay terk edemiyorsan bari seninle bir olanlarla ve kafadarlarnla yap, ta ki onlarn sz sana ar gelmesin, yani o da serse ayp olmasn. Ama baya akay yapmamak daha iyidir, yaparsan temiz akalardan yap, geri im diki halk arasnda aka herzesiz olmaz ama akay temiz yapmak iin almak gerek. Baya aka insann btn hnerini hor eyler, nk kii "ne denli ar ba l ve hnerli olursa olsun, baya mizahla urarsa, hafif ve hrmetsiz olur. nku sen ne sylersen ister istemez cevabn iitirsin, sen bakasna ne ykletirsen gzle dur ki sana da o denli yk gelecektir. Ama akay savaa dndrmeyesin, nk sava. mak aklllarn ii deildir, avratlarn ve ocuklarn iidir. Ama eer rastlant sonucu biri ile savarsan gcn ye ttiince savama ve diline. ne gelirse syleme,

yani sonra barmak iin de yerceiz brak ki utanmayasn .Sonra, savatm kiiyi korkuttum diye kara alma ki, bartktan sonra boynuna hakszlk olarak kalmasn. Savatn kiinin o srada aybn bul!lrsan deme, doru olsan da, garezlidir, yalan syler, der. ler, inanmazlar. Savata sakn lecuc olma, yani sert bal serke olma, vumuak ol ki inatlk erefsizle-

( 1)

Karck,

yal,

ihtiyar

kadn

anlamna

geliyor.

12

1711

rin iidir, bartrmaya gelince in::tlk eder, eref siz sanmasnlar diye. Ondan sonra sava arasnda, <<ey filan, hey filan deme, ey ve hev demek crlik dcrccesinden aa drr insan imdi arap imek, aka yapmak ve aklk, hepsi genlik iidir, ama gen de bu ileri snrn ve l. sn korumakla baa iletebilir, yoksa tez rezil olur. Eer rezillikten uzak olmak istersen ilediin her ii <:kl ile ilernek gerek, ta ki selamet olursun. mdi imektc ve aka babnda bu kadar syledik, bundan sonra ak ynnden de birka sz vasiyet edelim, ama bilmem sen vasiyetimi yerine ge.tirir mi. sin, yok~a getirmez misin?

On Drdnc Blm
AlKLARlN KEYFiVETN

BEY AN EDER

Ey oul, ak olmamaya al, eer anszn ak olursan bari gnlne uyma, yani gnln sana diyecektir ki Beni hayal ile gnder varaym sevgiliyi gre. yim, sen ona. u:yma ve onu o yola gnderici olma. nk gnl aka gnderince, kii kendi de ona uymu olur. Gnl ehvetine uymak akll kiilerin ii deildir. imdi ne aban varsa gster, gnl aka ba. lamaktan sakn, klk hi bir belaya benzemeyen belal bir itir; mesela bir yllk kavuma rahat bir gnlk ayrlk szsnn zahmetini karlamaz. Hele akln <.yrJt \'l' \'US)at batanbaa dert ve mihnettir. dcrttir, ama ivi olur dert isen zaten azaptasn, vuslatta ise avrln korkusundan yine azaptasn. Eer sev. gili, bir huyu kt, vani huysuz olursa Tanr korusun, onun gibinin anlamsz naz ve pis huyu yznden, vuslat lczzetimkn bile hi haz \'c tat bulamazsn, bir vus. lat ki onun sonu ayrla scbcptir, onun gibi vuslattan ayrlk bin kat daha iyidir.
deildir.

Geri

akn

derdi

hoa

nk

ayrlkta

Hepsini
arasnda

brakalm.

sc\diin

melek olsa da halk

ak olduunu sevdiin u:rarlar.

knanmaktan

kurtulamazsn,

duvunca daima

ktiilli!!n iin

so

kt szler sylerler, nk halkn acteti budur. yleyse kendini koru ve aktan sakn. Akll ve uslu kiiler aktan saknabilirler, nk mmkn deildir bir grmekle ak kiinin bana gelsin. nk insan bir grmekle ak olmaz, gnl birka kez hayal ile gider grr, ondan sonra aklk atei kuvvetlenir, imdi gzn grdne gnl meylederse tabiat da meyl edici olur; gnl sktrr ki yarin yzn grsn, eer sen de onun isteine uyup gnle izin verirsen bir kere grmekle yetinmez, bir daha grmek ister. kinci kez de gnle uyup raz olursan bu sefer nc kez grmek ister, bu kez de gnle uyarsan artk gnln yenemezsin, mptela olursun. Hele gnl, aracl yaptktan sonra, sen araya girersin, g. znle yzn grrsn ve kulanla szn iitirsin, daha ne kald (geriye)? Rahatlk gitti ve zahmetler geldi, iyi pazar mbarek olsun. mdi ilk grdnde gnlne engel olmaya al, bir daha greyim dedii zaman da nlersin. Sevdiinin adn annaya brakma ve gnln bir baka eyle megul et, bedeninden ehveti bodtmak ardnca ol, yani ok cinsi mnase. bette bulun. Ta ki yrein zayflasn, baka ehvetten ge;:sin, gzn ve gnln o yzden bala ve baka yana a. Bu sylediklerimin hepsi geri zahmettir ama bir haftalk zahmettir; eer bu bir hafta zahmeti ekersen bunca yllk ayrlk, paylama ve naz azabndan kurtulursun. Ama bu ii demc kii edebilemez ve baaramaz, meer gayet akll kii olsun. Yoksa kim ha arr sevdiinden ayr durmay? Ya da bir baka eyi sevsin, nitekim dcmilerdir, a~k ak g:iderir anc::k.

hakknda

181

Ama Muhammed ibn Zekeriya, Taksin-i lel'de iin demilerdir ki; <<Ak da bu arlardan bir a ndr ve onun ilac udur: Doyuncaya kadar yemek ve:rmesinler, g iler yaptrtsnlar, ar yk kaldrt snlar, ok cima (l) ettirsinler ve ne ki bunlara benzer zahmetli iler varsa onlar yaptrsnlar. Ta ki ca. nndan bezsin ve ak ondan uzaklasn.'> Ama her an sana iyilik edecek birisini dost edinirsen yerinde olur. Nitekim eyh Ebu Sa'id Ebu Hayr (R.A.) der ki, nsan olan drt eyden kamasa 2erek: nce, ekmek elde etmeye sebep olan yerden, ikinci, haya ve edep chli halkn arasndan, nc, narifet ehli yallarn dnden ve drdnc dostu can sohbetincten. Ama nceki nden dost yedir. Can olann ekmei olmasn . nk her kiiye kendi dee rince elbette bir dost gerektir, ister erkek olsun ister avrat. Ama dost bakadr ak baka, bu ikisinin arasndaki fark udur ki kiinin vakti aklkta hi ho olmaz ama dostlukta insann gnl rahat olur. Ak. lar daima yanan bir atein iindedir, gcri bu hoa bir atetir. Nitekim air dcr. (Trke c,iri) Akn odu cammda ne ho durur ey mehve Yanar odu kim grdil kim ola bu resme ho Ama dostlukta kii rahattr ve asklkta zahmet iindedir, hele vallk deminde. nk kii genliin. ele a~k olursa halk onu mazur grr. genlerin oyunudur der, ayplanaz. Ama valhr i'sk olunca hic bir surette mazur grlecek gihi deildir. imdi ey oul, )'allk ,:anda ak alnamaya a. ls, zellikle padiahlkta. nk a\'an arasnda ister
ak

( 1!

Cinsi

miirasr>let.

182

gen ister yal ak yznden ayplansa, bir mahallede ya da bir ehirde ayplanr; ama padiah ak olursa yalnz kendi lkesinde deil, bir ok padiahn i.ilkP.~indc bile ayplanr. imdi sakn kimseye gnl bala ma, yal padiahlara ak oyunu ok gtr. Buna mnasip hikaye yledir:

Hikaye: Ey
(R.A.) bir
er

oul,

kii gelmi demi

benim dedcm ki,

emslmaali'ye
altn

- Ya emir, bir bezirgan kulu var, iki bin bierler.

de-

emslmaali bu sz iitince gnl o kula meylctti, diledi ki adam gndersin ve o kulu satn alsn. O anda, Sa'd Nahhas derlerdi, yani Sa'd adl bir halay vard, onu gnderdi. Sa'd bin iki yz altna o kulu ald ve Grgan meliki emslmaali'nin yanna getirdi. emsi.ilmaali onlar kabul etti ve o kula pckircilik verdi. Emir ne zaman elini yziini.i ykasa o kul eliyle pekir verirdi, bey elini ve yi.izn silerdi. Bir gn adet olduu z:cre emslmaali pekiri kulun elinden ~ld ve yzn sildi. Elini silerken kulun yzne biraz dikc bakt, gnl kayd, gzne scak grnd. em. slmaali yalyd, ama akllyd. Tez vezirini artt, adna Ebi.ilabbas cl-Ganimi derlerdi. \'f'Zr geldi, ne buyurdunuz deyince,

- Ya vezir. tank ol ki ben bu kulu malmdan azat ettim. Tez bir devletli kb;inin kzn alverin, cvlendirin, yeteri kadar da avlk balayn, bir eve girsin ltursun, sakal bitmcdikc o L'V(kn d~an kmasn, dedi. Ehulabbas cl-Ganimi. Bu i padiahn mlibard;. g.~iic rered(n
dli-:;tii,
hiklin,

dedi.

183
emslmaali,

dedi ki,

- Bu olan bugn gnlme, gozume scak grnd, bir daha byle grnrse i bakadr, ak galip olur, rahat uyur ve kavga uyanr. imdi ok irkin deil midir ki kii yetmi yanda olsun aklk etsin, sonra padiah olsun, byle bir zamanda vilayetin hali nice olur. imdi bu yetmi yldan sonra, kalan mr. m ulu Tanr'nn kullarnn halini gzlemeye harcamarn gerek, raiyyetin ve spahinin iyiliine uranam gerek; o halde bu sylediklerimi brakp ak gzfersem ne Tanr katnda yerim olur zr dilemeye ne insan katnda. Ancak genler ne ki yaparlarsa mazurdurlar. Ama genlerin de ak aka yapmamalar gerek, nk halk arasnda erefine ve hrmetine zararldr. Buna mnasip,

Hikaye: yle iittim ki Sultan Mesut Gaznevi'nin un sevgili kulu vard, kendisinin has esvaplary d, bu on kulun arasnda Nutekin' adl bir kul vard, sultan onu h':nsinden ok severdi. Ama padiahn bu on kuldan hangisini daha fazla sevdiini kimse bilmezdi, nk padiah ihsan zaman, onuna da eit ihsan verirdi; bu sebeple sevgilisi hangisidir bilmezler. di. tekileri de eit olarak kollamasnn sebebi Nu te:kin idi ki akna onlar perde olsunlar. Szn ksas be yl sonra bir gn Nutekin padiahn meclisinde sakilik ediyordu, Sultan Mesut sarho oldu, dedi ki,
- Ey beyler, benim yatmda Has Eyaz devlet hizmetinde ne idiyse onu Nutekin'e b<.ladm. Tez beratn yazn.

184

Beyler o an
mi.

anladlar

ki Sultan

Nutekin'i

sever-

geri ben bu szleri syledim ama olup da ak olursan bu szler senin kulana girmeyecek ve bilirim hi kimsenin szyle i grmeyeceksin. nk benim de bama geldi, bilirim. Hem demilerdir ki, ak olmayan dilsiz hayvandan beterdir. Nitekim air der ki,
eer rastlant

imdi ey

oul,

(Trke evirisi)

Her kim canl ola ve nattk ola Ak- Azra yolunda Vamk ola Kim ki ak deilse hayvandr Ademi oldurur ki ak ola
imdi, geri ben bu beyti okudum ama sen buna kulak verme, ak olmamaya al. Ama gnln yenemeyip ak olursan, bari bir yare ak ol ki sevdiine desin; yani sevdiin Yusuf olmasn, ama Yusuf gibi gzel olsun, gzellii olsun. Aklda da Bilge Batlamyus veya Lokman olmasa da, bari biraz marifeti bulunsun. nk ak bir atetir, sevgilinin gzelliin. den hasl olur ve huy souk, duru bir sudur, arifet ten hasl olur. imdi sevgiliye tutunduunda bu ikisi de gerektir, eer gzelliinin atei seni kurutursa, huyunun suyu tazelendirsin, biri bu. Biri de bu ki sevdi inde gzellik ve iyi huy olursa halkn dili balanr ve zrn kabul olur, yani, insann kk m kurudu ki bunu sever. demezler. Ama, gr ite, bunun gibi gzeli nasl sevmesin, derler ayplamazlar. nk halk birbirinin aybn gzlernekten uzak durmaz. Nitekim birine sordular, <dil. :d1n \'ar mdr? O kii
dedi ki, Yoktur. Dediler,
Ha~i-.;-,nd:

hi avp gr.

185

dn m? Dedi ki, ok. Dediler ki, <<Ayb senden ok olan kii yokmu. mdi bilmi olasn ey oul, bu gibi kiiler oktur, ayp gzlerneyi ayp bilmezler. Sonra ey oul, zevk srdn bir sevgili elde ettiinde, seni bir yere arsalar, sohbete ya da konuklua, git, ama seygilini. de birlikte gtlirme. Eer gtrrsen, yabanc kiilerin arasnda onunla ilgilenme, gnln ona balama, yani kskanma o topluluktan. nk ona kimse gizlice ya da aka senin baktn gibi bakmaz. Hem senin gzne gzel grnd gibi bakasnn gzne de yle grnr sanma. Nitekim air der ki,
Vay bana e~er halktn gozune grnesin yle ki kulun gzne grnd efendi
mdi genii gzne sevdiin yle gzkr ki dnyada ondan gzel yoktur, ama bakasnn gzne belki ondan ziter, yani daha irkin olmaz. yleyse sen onunla birlikte bulunduun bir sohbette onu kimse. den kskanma. Yannda oturmasn ama uzakta olduu halde arp yanna getirme; erez, elma veya ba. ka nesneyi ona teklif edip sunma, her an yanna a rp yok yere kulana fsldama, yani halk benim ha. !imden haberdar deildir sanma. Halk bilir senin ne d sndn, ortalkta melanetlik hasl olur. imdi bir i~ ki melametlik getirsin, onun hi manas yoktur.

On

B~inci

Blm

CNS MNASEBETTE YARARLlS I VE ZARARLI SI HANGSDR ONU BEY AN EDER

yle bilmi ol ey oul, cima (1) etmek dnyann lezzetlerinden bir ulu lezzetir, ama onun lezzetine aldanp kendini ok verme, ta ki vcudun gten d mesin. Eer kendini yenemezsen bari sevdiink ci. ma etme, ta ki sevgi yaps atlamasn. nk sevgi scak bir nesnedir ve cima souk bir hankettir, ku. kusuz bu soukluk o sca bozar. Ksacas eer sev. diinle yatmakta da yenemezscn kenjini, bari sarho. ken cima etme, nk her cimada bir lezzet farkedilir dimada, ama dima arabn etkisiyle dolu olursa, ni! cima ettiini bilir kii ve ne cimann Iezzetini. Ama bsbtn aresiz olunca, hi deilse mahmurkcn cima etmek daha iyidir, safasndan haberdar olursun; o da arada bir gerek. Kii bulduka buna. mamak. gerek, yani ele getike i huymu dememek gerek. nk her ele getike cima etmek hayvanlarn iidir, hayvanlar \akitli vakitsiz bilmezkr, ne vakit eline get rse yapmaya balarlar. yleyse insan olan

( 1) Cima insanlarn iftlemesi iin kullanlan Arapa bir sz. Bugn cinsi miinasebet szyle karlyoruz ci ma,y. Ama biz, anlatm bozmamak kaygsyla. metinde bu szc koruduk.

188

vaktini gzlemeli, ta ki hayvanla onun arasnda fark olsun, bilinsin ki bu insandr ve o hayvandr. Ondan sonra, eilimin iki tarafa, yani kul ve cariye olan hizmetkarlarndan birine olmasn, ta ki iki. sinden biri sana dman olmaya. stelik ikisini eit olarak gzetirsen, hem kulqn hem de cariyenin hiz. metinden iki trl safa kazanrsn. ok cima etmenin zarar var, dedim, az etmenin de zarar var. O halde her eyin ortas hotur, o da i tiha ile; yani ar istekle (olursa) hotur. Ama ister ar istein olsun, ister olmasn, elbette scak hamamda, scak gnde ve ok soukta cima etme, ok zararldr, hde yallk deminde olursa. Oysa ilk baharda gayet hotur cima etmek ve tabiata uygundur. n. k ilk baharn tahtat hktr. Bahar havas lk olunca, emelerde ve pnarlarda su ok olur, alemde holuk ve rahatlk artar. Ne zaman ki evren byle olur, (alem-i kbrada) sular artarsa, bizim de vcudumuzda, ki tenimiz alem-i sugradr, kan artar ve kandan ehvet 'artar, itt> ehvetin artt vakit cima safal olur ve zararsz olur. Grmez misin ki damarda kan fazla olursa kan aldrmak yararldr, ama damar bo olursa ve (kii) kan aldrrsa zarar dokunur. yleyse belde meni olnazsa cimann ne yarar vardr? Sonra kan aldrmak istersen ok scakta ve ok soukta kan aldrma. Eer kan oalp artarsa kan durdurmak ardnca ol, uygun ::raplarla ve yemeklcrle. Arlancava kadar veme, vani usanncaya kadar cima etme \'esselam.

On

Altmc

Blm

HAMAMA NE ZAMAN GiRMEK GEREK ONU BEYAN EDER

yle bilmi ol ey oul, eer hamama gitmek istersen tokken gitme, zarar dokunur. Harnarnda cima etme, hele hamam ok scak olursa. Muhammed Zekeriya der ki, bir kii tokken hamama eirerse veya scak harnarnda cim3 ederse, o kii o an iide lmezsc ben buna aanm .

mdi, geri hamam ho yerdir. Hekimler dnya. da hamamdan daha yararl ve alacak binalar yal?madlar. Hem nsf'd-dnya dedikleri budur ki dnctaya ne denli rahatlk varsa yars'hamamdr, yani kii hamama girince dnyann btn rahatl kadar rahat olur. Ama bunca ltufla bylesine ho olan b:;.. mama her gn girmezler, haftada bir kez girerler, yoksa zahmete dner, belki zarar daha fazla olur; nk hamama sk girince sinirler gever el ayak titrek olur, mafsallar gever. Ayrca her gn hamama girince adet olur (bu), yani huy olur. u yaramaz huylar gibi, mesela kil yemek gibi, ya da gndz ve gece a raba ahm bekriler gibi; kile alann kil yemedii gn yi.irei titrer, araba al~ann, bir gn imese bev. ni bo gibi grnr. te hamama girmeyi huv edinen de bir gn girmesin o p.:iin hasta gibi olur, g\'dcsi

19(1

kurur, o gn hamam:1 girmedike rahat etmez. yleyse her gn hamama girmt>'>inlcr. Haftada bir girmeye katlan~mazsa, bari iki gndt' hir girsin, ta ki hamamn yararndan geri kalmasn, hem gvdesine Y<' ran dokunsun hem de ad ranala mensup olmasn, vani hu kii ehvetperestmi, demesinler. Sonra ey oul, ister yaz ister k ol;;un, hamama ilk gird1inde nasip almak iin souklukta oturmak, gerek oradan scak halvete git, biraz da orada otur, ta ki oradan da nasibini al. Sonra lk bir h:\lvetc gir, yunmak ardnca ol ve tezcek k. Hamamda ok otr. ma, ok scak ve ok souk suyu bana dknme, hamam suyunun lk ve ho olann dkn. Ondan sonra hamamn kalaba lna girmesinler, halvet hamamn ganimet bilsinlcr; nk hamam tenha olunca kii dilediince tezcek ykanr ve kar, hamamn zarar dokunmaz. Hamamdan knca iyi silin. eer ~n varsa sanda da slaklk kalmasn, nk sann slaklyla yola kmak cdcp nian deildir, ulular katnda ayp l itir; abu~ak silin n~ sorra giyin. Hanamda soul.;. su, meyve erbeti de ime. sakn. uk zararldr. sis. ka (1) arsn dourur. Ama ok mahmursan o vakit azck souk su i;,Trscn verinde olur, sarho~tuktan sonraki ary gickrnck i1.;ir. imdi hamama girmenin v~rarls \'l' zaradsn, ksaca bu denli svk.iik

Viicuclull

IJZr

yerine

SI/

tup/anrrl:'.\ll/(1

isfiska

lwsf.

denir.

On

Yedinc

Blm

YATlP UYUMAK VAKTiNDE YARARLlSINI VE ZARARLlSINI BLlRR

bir adeti udur: odada biraz uyumadka hamamdan kp gitmezler. Bu adet ba. ka hi bir tayfada grlmemitir, nk sonradan ortaya km bir adettir. Eer herkeste bu ~det ol. sayd, hamamn cami: odas bir ho tembelhane olur. du ve her kiiy~ sra gelmezdi, beklemekle gn ge. erdi gelen kiinin, bu uyuyan ne zaman uyanacak diye; hem de hamamn boluu kalmazd. stelik bilgeler uyumaya kk lm demil~rdir. nk uyku srasnda vcut gever ve akl perian olur, nefiste duygu ve hareket olarak ne varsa ilemez hale gelir insan (l) benzeri bir nesne olur. Nitekim lnn dnyadan ve insandan haberi olmaz, uyuyan insan da dnyadzn ve insandan haberli deildir; yleyse uyku da lmdr. Ama kk l~m demelerinin sebebi u. dur: lmden (dolay) nefes ele kesilir, kk lmde ise nefes kesilmez. ol ey Hamamdan
knca soyunduklar caml yle bilmi oul, Rumlarn

yleyse ok uyumak iyi deildir. nk bedenin halini bir halden bir hale dndrr. zellikle, hallerinden biri budur ki bedeni dirilikten lncvc dndrr. Bilgeler (~yle) dcmilerdir: Be~
uvunak

mdi,

192
insann halini deitirir, yani bir suretten bir baka surete koyar. Birisi, anszn ok sevinrnek! ikincisi, ok kzmak; ncs, ok zlmek; d0rdncs, uyku; beincisi, sarholuk. Altncs da bunlara ek olarak yallk olmutur ki insan yalann ca grn deiir. Ama bunlar bir trldr, uyku gibi deildir; nk insan kzsn, zlsn ya da sarho olsun geri hali deiir, ama insan dirilere baldr. Oysa uyuyunca llere balanm olur, mesela bir sarhou uzaktan bile grseler, bilirler ki diridir, ama uyuyan adam uzaktan grseler hemen l sanrlar. yleyse uyuyan insan diri hkmnde deildir, l hkmndedir. Nitekim lnn sorumluluu yoktur, uyuyann da sorumluluu yoktur.

nesne
karr

Ondan sonra, nasl ok uyumann zarar varsa, da yle zarar vardr. yle ki: Bir kii yetmi iki saat uyumasa, yani gn, gece gndz uyumasa o kii lme yakndr. imdi her ey lyle hotur, uykunun da ls iin bilgeler yle demi lerdir: Bir gece, gndzle birlikte yirmi drt saattir, bu yirmi drt saati e blmek gerek. ki blmn uyankha, bir blmn de uykuya harcamal. Yani sekiz saati ibadete ve kendi iine harca, sekiz saati de yemee, zevke, gezneye ve bedensel stekiere har. ca, geri kalan sekiz saati de uykuya harca; ta ki bu on alt saatte zahmet eken vcudun rahatlasn, dinlensin. imdi bilgece ve akllca yaama budur. Ama cahiller byle yapmazlar, hayvan gibi on iki saat uyurlar ve on iki saat uyank kalrlar, yani gndz sabahtan akama dek uyanktrlar ve gece akamdan ertesi gne kadar uyurlar. Ama geceyi ve gndz e hlp iki blnde uyuyan \'e hir hlnde uyank az
uyumann

193

olan tembeller hayvandan beterdir, zahmet bana ok gelir, bu sebeple hatrlattm.

m<!snn

bunlarn

Sonra yle bilmi ol, ulu Tanr'nn geceyi yaratsebebi hayvanlar rahat ols!lnlar, uyusunlar, yani btn canllar insan ve hayvan gndz zahmetinden gece rahat olsunlar diyedir. O rahatlk uyku ile salanr. nsan arkas st de yatsa, rahat olmaz uyumadka, nk yaamak iin sermaye olanlarn biri candr ve biri tendir. Ama ten makamdr, can mukimdir, yani ten bir duracak yerdir, can ise onu r!urak edinmitir; can tene ulak oldu ve ten cana durak oldu. Tanr bu ikisine er zellik verdi. nce, cann zellii budur ki diridir, hareketlidir ve hafiftir; tenin zellii de budur ki, ldr, sakindir yani deprenmez ve ardr. Delil budur ki can dirilii. dir teni diri gsteren, can gittii an tenin l olduu beliriverir. Nitekim tenin hareketi de cann deprenmesindendir, hafiflii de candandr, nk can tenden gittikten sonra tenin hareketsizlii ve arl ortaya kar. yleyse can tenle bir yerde arkadatr, daima can teni kendi zelliiyle korur. yle ki can tcni kah kullanr, iletir, kah dinlendirir, sakin eder. Awa cann zelliinden cnnn arkadalar da ho yaarlar, cann yoldalar kimlerdir?_ i tmek, grmek, konumak, dokunmak, zevk yani tatmak ve yoklamak yani parmakla veya elle bir nesnenin iinde ne olduu. PU bilmek, bunlarn hepsi cann yoldalardr, ten iin. de birlikte bulunurlar. Ama ten kendi zelliini gsterdii zaman, hemen aa ker, iindekileri basar aa alr. nk ten bir eve benzer ve can evin sahibine. teki duyular, yani iitmek, grmek konumak, tatmak ve dokunmak da cv sahibinin yakmlar gibidir,
F: 13

194

knce ev sahibini ve ailesini de birlikte ve her bir duyunun zellii ile. mezleti, yani can deprenirdi, deprenmez oldu. !it rnek, grmek, tatmak, dokunmak ve konumak hep kald, b~tl oldu. te cann i kullarnn hali, can ile byle.
altna alr. te cann

dam

aa

lar, ktnde aa

daha vardr cann, ten onalamaz ve zelliklerini yok ede. mez; o ikisinin biri dnmedir ve biri hfz, ~ani insann akldr hfz demek. Bunlar insann iinde deil dirler, yoksa bunlarn da fiili bat! olurdu. Delil budur darda olduklarna. Dnce yine darda gezer, acayip ve garip nesneler grr; hfz buna karlk onunla birlikte aklda tutar, hfzeder, saklar, ta ki uyannca o dta grdn fikre deyiverir, fikir de teki duyulara bildirir. te bunlar teii duyular gibi ite olsalard ne fikir grrd ve ne hfz aklda tutar. d. Biri de bu ki eer teki duyular ieride olmasayd insan uyurken de uyank olurdu, ds olmazd; nk uvku olmazd. Uyku olmazsa insan da hi rahat bul. mazd, nk can olann rahatl uykudadr, nk ulu Tanr hikmetsiz nesne yaratmamtr. mdi gr ki uykuda bile ne hikmetler konmutur, dnyann ve insann dzeni onunladr. Ama iki Ama gndz uykusundan ok saknmak gerekir. Her ynden kiinin gndi.iz uykusunu kendisinden rak etmesi gerek. Eer gndzn uyumaya gc yetmezse, bari birazck yatnak gerek, nk uyku gece olur. Eer kii gndzn uyursa, gnn de geceye benzetmi olur, gnn gece gibi geirmekse hikmete layk de~!:il. Ama zenginlerde bir adet vardr: Yaz g-

d hizmetkar

195

n le scanda kaylileye yani serin bir yere girerler, ya yatarlar, uyurlar ya da otururlar, gnn kz gnl geineeye kadar sohbet ederler, gnln sevdii dostlarla, ta ki gn dnnceye kadar, ikindi se. rinlii olunca da yine dar karlar.
inin

Ama bu dediim zenginlerin yoludur, yolu deildir.

sradan

ki-

Kiinin mrnn ounu uyanklkta geirmesi iin aba gstermesi gerektir. Deil gndzn uyumak gecenin ounu da uyanklkta geirsin. ~ nk ilerimizde ok uyuyacak yer var, tek onun uykusundan usanmayalm.

yalnz

ister gece ister gndz olsun, bari yatma, bir mldayanla birlikte yat. Yalnz o yannda yatan yle bir ,kimse olsun ki mldamas ca. na can katsn, hayata hayat balasn ve dirilii taze tutsun. Niin? unun iindir ki, kii uyuduunda l gibi olur, o an uyuyanla lnn b~raberlii . budur, ikisi de dnyadan habersiz yatarlar. Ama uyuyaula l arasndaki fark budur ki, uyuyanda hayat vardr ve lde yoktur, l aresiz yalnz yatar; nk birisini daha getirmek ve yanna yatra koymak elinden gelmez. te uyuyann elinden gelir, yleyse niin yanna gnlnn dilediini yatrmasn, uyand vakit ynnnda mldama iitmek iin. l acizdir, aciz oldu. u iin ister istemez yalnz yatar, elinden gelip de yalnz yatan lden beter olsun. mdi bir dilrba, cana can katan, glyanakl ve servi boylu (bir gzel) olduj!unda dek gerektir. ki

Uyuduunda,

196

(Trke

iir)

Dilinden akda ab- hayat Lebinden gstere kand-i nabat Visali gnn andrmayn Unuttura dkell kalnat'l Ama bu nediim gibi olmaynca dirilerin yat llerin yatndan farkl olmaz. Ah, onun gibi uyku nerede ele geer ki yannda mlt olsun. Hele o de. diim vasfta olursa, haramzade olaym, eer onun gibi bir zamanda yerimden kalkmak istersem. Szmze gelelim; sonra ey oul. gece uykusun. dan erken uyanmaya al ve erken uyannay adet edin, gn domadan kalkm ol, ta ki ulu Tanr'nn farzn demi olursun. Hem gn doduktan son uy. kudan kalkann rzk bol olmaz, demilerdir; nk gn doduktan sonra kalknca namaz vakti fevt olr, yani geer, namaz vaktinin gemesinin ktl eri. medike olmaz. yleyse vaktiyle kalk ve ulu Tanr'nn farzn yerine getir, de, yani namazn kl, iin varsa iinle ondan sonra megul ol, eer -baka iin yoksa ava gitmek istersen git, uygundur.

On Sekizinci Blm

AV AVLAMAK

NiCEDR

ONU BEYAN EDER

yle bilmi ol ey oul, atlanmak, av avlamak, top oyuatmak ulularn ve beylerin iidir, zellikle genlik anda. Ama ulular her ie bir snr ve l koymulardr, o ii yap vca lyle yaparlar, lsz olmazlar, mesela tutalm, o ilerin birisi avlanmaktr. Her gn srekli olarak ava atlanma, nk her gn av atianmak dzen ve l ddr; yle gerektir ki bir hafta yedi gndr, iki gn avlan, gnnde arap i iki gnnde de kendi iinle ve halkn iiyle ilgilen. Ama bu dediim gnleri birbirine ulamamak gerek yani gn ard ardnca arap imernek ya da iki gn birbiri ardnca ava gitmemek gerek, serpitir. rnek gerek; bir gn av bir gn arap bir gn i. te bu yolda yapmak gerek ki zenginlik ve dirlik dzen. lik budur. mdi geldik (una), ava atlanrsan kk ata aL !anma. nk kii ne denli gsterili olsa da, k. ck ata bindiinde hor grnr; ne denli horca insan olursa olsun, yksek ata bindiinde muhteem ve g~~ teriii grnr. Sonra seferden baka yerde rahv~. ata binme. nk at rahvan olunca insan atn yr. mesiyle megul olur, at stnde gerinip oturama.'., byle olunca da halkn gzne iyi binici olarak grn. mez. Ayrca ehir iinde erkek ata bin. Ata inanp ~a-

198

fil olma ve at stnde doru oturucu ol, ta ki al.p hep eri oturmayasn. Sonra av srasnda yok yere at koturma, hele yrtc hayvanlar avnda, nk yrtc canavarn ardndan at koturmak doru olmaz ve tehlikeden ba ka sonucu bulunmaz. Bizim soyumuzda iki ulu parliah yrtc canavariann avnda helak olmutur. Birisi benim dedem Emir Vemgir 1bn Ziyar, tek;. emmimin olu, emir ems'l-Maali. yleyse bunun gibi tehlikeli yerde sen harekete geme, brak kk yollular at kotursunlar ve canavar kovatasnlar her biri ad kazanmaya alsnlar, sen uzak ol. Yalnz sen de bir ulu padiah nnde kendini 'Jelirtmek iin ve ad kartmak iin at koturursan, yr tc canavar kovalarsan, yerindedir. mdi eer aviannay seviyorsan, bari ahin. halahan, akr ve atmaca avla, ya da eti yenir canavar avla it veya parsla; hem tehlike yoktur ve hem de etinden yararlanrsn. Oysa yrtc canavarn ne et2 ycnir ve ne derisi giyilir, vesselam.

On Dokuzuncu Blm
EVGAN OYNAMANIN HALN BEYAN EDER Ey cierkem, eer evgan oynamaktan zevk ulmak istersen, arada bir oyna, daima adet edinme. nk. evgan oynamakta hi rahatlk yoktur, evgan oynamak batan ayaa beladr ve kazadr: Attan d mek, evgan dokunup incinmek, ba yanlmak, p.z kmak gibi. Buna mnasip. Hikiye: yle iittim ki, Horasan'da bir bey vard, adna Mir mer derlerdi, tek gzl idi. Bir gn nnde evgan oynuyorlard, diledi ki kendi de girsin, evgan oynasn. Bir komutan vard, adna Ezher-i Har derlerdi, lakab eek Ezherlikle mehurdu. Mir mer evgan oyununa girmek isteyince, ,Ezher-i Har ileri kt ve onun atnn dizginini tuttu, brakmad ki meydana girsin. Emir mer dedi ki,
mazsn?

Ya Ezher, beni evgan oynamaya niin brak Ezher-i Har, - Senin girip evgan oynarnan doru deildir, dedi. Emir mer, - Siz oynarsnz dorudur da bana niin doru deildir, diye sordu. Ezher-i Har yle cevap verdi, - unun iindir ki bizim iki gozumuz varclr. eer birine bir bela gelirse tekiyle geiniriz; ama -

200
senin bir gzn var, eer o da giderse Horasan Beyli. inc veda edersin. (Bu sz zerine) Emir mer, - Geri eeksin ama dorusun. dn kabul ettim ve ahdettim, artk mrmde evgan oynamam. dedi. mdi ey oul, eer ylda bir kez, gezme iin ev. gan oynamaya karsan zarar yoktur, ama ok atl olmasn oynayan, ta ki birbirine dokunup srmesinler; evgan oynayanlarn hepsi sekiz atldan ok olmasn. yle ki sen meydann bir banda dur, teki banda da bir kii dursun ve alt kii de ortada; bu yana vursun topu, de o yana. Ta ki top sana geldii vakit onu yalnz avlarsn, top ve evgan vuruundan emin olursun. Top sana geldiinde geri dndr ve geni yere k araya girme, ta ki hepsinden ve evgan sakatlndan uzak olursun.

Yirminmi Blm
ER SAVAlNDA

NE YAPMAK GEREK ONU BEYAN EDER

Ey oul, savaa girdiinde gevek davranma, nk savata gevek davranmak bahadrlk art deil dir. Senin akam yenecek nn dman yesin, sen onun kuluk nn yemi ol. Savaa girince kl vurmakta kusur etme ve cann kaygsn ekme, nk kii ecelsiz lmez, mezarda yatacak kii evde yatmaz. Nitekim ben syledim Taberi clilince, (1) (Trke e. virisi).
Aikar ya nihan dman eeri ir ola Syleyecek dman szn gerek emir ola Zira evde iftiyle yatmaz ol kimse kim Yatma in yalnzca gr ana yir ola

imdi mademki byledir, sava gnnde eer bir ileri varmak elinde ise o adm geriye atmamaya al, dman seni araya alnca ak ilc sava, nk onun gibi yerelen can kurtaramazsn, ancak sa,a. arak (kurtulabilirsin), senin ivi savatn grnce
adm

(1)

sylenmi asl ve Farsa olduunu belirtelim.

Mercimek'in metninde, bu drtln Taberi dilinde evirisi de vardr. Keykiivus'ta dc.

202
senden ekinirler. lmden kanma ve kendini gevek ve korkak gsterme, korktuunu hissederlerse bin cann olsa da birini kurtaramazsn, nk. kork, tuunda, daha kts olmayan bir alak kii bile sana musaHat olur, byle olunca .da ya lrsn ya da tutulursun. lmdi korkaklkla lm ya da tutulup kt adl olmaktansa, erlikle ya da yreklilikle lmek ya da tutulmaktan daha iyidir. nk korkaklkla ad kazanrsan halk iinde ve arkadalarn arasnda utanmaktan baka hasln olmaz, hem yiyecek ekmei de bulamazsn, insan ekmei adna gre bulur. Geri ulu Tanr rzk eksik etmez ama korkaklkla yaamak tansa lmek yedir, nk kii erlikle lrse iyilikle erler, onunla nrler; korkaklkla yaarsa ktlkle serler ve ondan utanrlar. yleyse lerek lmek yedir, utanarak yaamaktansa. yere kan dkmeye kalkma, hi helal bilme, ancak hrszlarn veya hara~lerin ya da kefen soyanlarn kann helal bil; ayr ca eriata gre ldrlmeleri vacip olan liilerin de kan helaldir. Yoksa gnahsz ldrmek haksz yere kanna girmektir. Bilmi ol ki, kiiye bela iki cihanda da haksz yere kan dkmekten gelir; hereyden nce biri budur ki kyamette cezasn ekersin ve bu dnyada kt adl olursun, senin elinin altnda olan senden aa kimseler sana gvenmezler, daima senden korkarlar halk senden nefret eder, rker, seni gnlnde dman olarak sayar. Sonra
ki:u,enin kann
haksz

Belki haksz yere kan dkmenin cezasn teki dnyada grdnden ayr olarak bu dnyada da grrsn. Ben bunu kitaplarda okudum, rendim hem

203

tecrbe de ettim. Kii bo yere kan dkerse bu dnyada da cezasn tez bulur. Zinhar ve zinhar haksz yere kan dkmekten sakn, sen seni ve ocuklarn esirge; kt ii kiinin kendine gelmezse ocuklarna gelir. Bu dediim, halk iinde ettii kendi bana gelmeyen talihi iyi olanlardr, ama ocuklarnn bana gelir. Bir de kii haksz yere kan dkerse, talihi de olmazsa, hem bu dnyada bulur cezasn, hem teki dnyada. mdi zinhar bo yere kan dkme. Ama hem senin kurtuluun, hem de halkn kurtuiin lmesi hayrl olan kiinin kann dkmek haktr, onu ldrmektc kusur etme. Eer onu ldrmezsen kendi dzenini bozup fesada vermi olursun. Nitekim benim dedem emslmaali'den haber verdiler.
luu

Hl.kiye: Syle bilmi ol ey oul, benim dedem ok adam ldren, kan dkc bir kiiydi. Hi kimsenin suunu balamazd, kt kiiy di. Ktl ve acmaszl yznden askerleri buna kindar oldular. Vardlar benim arncam Feleklmaali'ye haber gnderdiler, Biz bunun kan dkmesinden bezdik. Gelirsen gel ki bunu tutahm, seni beyimiz yapalm, yoksa bu lkeye yabanc bir kii bey olur>>. Feleklmaali grd ki eer atasn esir ederse olmaz, ama etmezse asker hayn olur, lkeyi bakasna verir. s ter istemez gelip atasn esir etti. Feleklmaali, em slmaali'yi tutunca onu zincire vurarak bir kafese koydular ve deveye bindirdiler. Vekilieriyle Kale-i Cenaek derlerdl. oraya yolladlar ki hapsetsinler. Bu birlikte giden vekillerin arasnda bir bellice kii vard, adna Abdullah derlerdi. Bu Abdullah bir deveye binemslmaali

204
emslmaali'nin kafesi yannca giderdi. emsl maali ona sordu, Ya Abdullah, bu ie kimin sebep olduunu biliyor musun? Kimin tedbiriyle bunun gibi bir ulu i ortada oldu da ben du ynadm ? Abdullah cevap verdi, Bu ie filan, filan ve filan sebep oldu>> diye be kii sayd eri balarndan, Bu be kiiy di askeri aldatp batan karan, sana haynlk edip olunu aran. Ama arada gidip gelen bendim, halka ant iiren. Bu i bu hale gelinceye kadar ben de bir. likte altm. Ama ya melik bu ii ne onlardan bil ve ne benden. Kendi kt ilerinden bil. nsana kyp ok insan ldrdnden bilmelisin. emslmaali dedi ki, Ya Abdullah yanldn. Bu i benim bama insan ldrmekten gelmedi, belki ldrmernekten geldi. nk ben seni ve o be eri ban ldrm5 olsaydm, siz bu karkla cesaret edemezdiniz, ben de bu hale dmezdim. Alt kana girmeliydim ki, ben esenlikle yryeydim. Ama son pimanl fayda vermedi. mi

bu hikayeyi unun iin anlattm: Yatezcek yapasn, savcaklamayasn. Frsat her zaman ele gemez. Ama onun gibi iten ki yapb cak i deildir, ka. Yani sana ve lkeye yarar olmayan belki zarar olan i. Bunun gibi ii yapma. imdi ey
pacan eyi

oul

Sonra ey oul, sakn kimseyi hadm etmeyi adet edinme. (Birini) hadm etmek kan dkmeye eit bir gnahtr, hi kimse, gnlnn dilei iin bir mslmann nesiini kesmeni doru bulmaz, yleyse bundan ulu zulm yoktur. Ama eer sana hadm lazm olur>.a bakasnn hadm ettiinden ne kadar gerekse o kadar bulunur. hem de zulmnn zincirini o hadm eden gtrr ve alan hadmn zevkini srer. O halde bunun ~ibi zulmden cann azat ct.

205

da, c::mn cmetlik edip dmann atma, ta <i vcudur itlerin topland yer olmasn, yani ite ortadaym, gelin ldrn diyerek durma. Sen dmann ldrmeye ah, ta ki arslanlar adm kazanasn ve ekmek bulasm. nk ad ve ekmek ok ahmakla ele geer, ne zaman ki altn, abayla ad kazandn ve ekmek elde ettin, imdi o elde ettiini biriktir ve yerine harca, ta ki o biriktirdiinden haz alasn.
ortasna

Sava annda

Yirmi Birinci Blm

MALI NASIL BRKTRMEL VE NEYE HARCAMALI ONU BEYAN EDER

Ey oul, mal elde etmekte gafil olma, nereden toplarsan topla, yalnz helfllden salanm olsun, tehlikeli yerden elde etmemeye al, ne kazanrsan doru ve uygun yerden kazanmaya al, ta ki oradan kazandn sana sinsin. Sana kazan geldiini grdnde, o kazanc telef etme, datma, yani olur olmaz yere harcama, mal saklamak kazanmaktan daha gtr. nk akeyi ok kii kazanr~,,ancak saklamad iin yine de cimrilikten kurtulmaz. mdi ey oul, al dnyalktan bifiktirdiin olsun. Eer bir gn ihtiyacn olursa, toplayp biriktirdiinle nesne satn alrsn. Sonra tez al ki, o aldn kadar toplayasn ve yine yerine koya~n. Eer salt keseden alrsan, aldnca yerine koymazsan. Karun mal olsa da tezcek heba olur. Nitekim air der ki, (Trke evirisi) Avu avu alma~ ile kuhsar Yine katmazsan tez olur tarmar Bu anlamda bni Mehdi de buyurmutur ki, (Trke evirisi) Denizden kl uelyle alnsa su Pnar aknazsa ana olur lturu

208

mdi byle olduktan sonra gnln bir nesneye bsbtn balama. Eer o gnl baladn nesne anszn elinden giderse zlmezsin yani zenginlie bsbtn bana kalsn diye gnl balama ki eer yoksul luk ererse zlp gnln daralmasn. Eer maln ok olursa, (bir gn) yoksul olacan an, o mal ihtiyatla ve takdirle, yani deerince harca, lyle nafaka edin. Mal ll olarak ve deerince harcayan az kii, ye dir mal deerinden ok, lsz harcayan ok kii den. nk lyle harcaynca mal ne denli az olsa da sonunda bir ey kalr, ama lsz harcaynca mal ne denli ok olursa olsun sonunda hi bir ey kalmaz, ldkten sonra ok nesnen kalmas daha iyidir, yaar ken az nesneye muhta olmaktansa. nk demiler dir ki, kiini_n (mrnn) sonunda ok nesney dma na brakmas yedir, yaarken dosttan azck nesne dilemesinden. Yine demilerdir ki, zahmetlc saklamak yedir, zahmetle istemektcn, mesela deeri az olan bir ey eline geti, ne olur bundan deme, onu saklamak ardnca ol, nk deeri az nesneyi saklamayan deer Iiyi de saklayamaz.

kendi iini daha iyi gzetmclisin, nk kendi iini gzetirsen kendine yararn dokunur, bakasnn iini gzetirsen bakalarna yararl olsun. vleyse kendi yararn gzetmek daha iyidir. Sonra,
bakasnn iint;lense,

al,

Hangi ii tutarsan tembelliklc tutma, tembellikten ok utan, tembellik bahtszln ve devletsizliin mezidir, her ite emek vermek ardnca ol ki emekli n sonucu daha oktur tembelliktcn. nk emek vermekle elde eelilen ne kadar ok olursa, tembelliktt?

209

de o kadar eksilir, yazk deil mi, bir anlk emek yznden hasl olacak eyi tembellik yznden yitiresin. yleyse kendini saknmak akllca (bir i) deildir ve muhta olarak yaarsn. imdi bilmi ol ki, muhta olduktan sonra, ah n'olayd emek ekseydim, tembellik etmeseydim, imdi lazm olan eyi elde etseydim deyip piman olmann yarar olmayacaktr. emek ekip kazandn, al ki emeyine sen yiyesin, ta ki emein boa gitmesin. Sonra sende deerli nesne varsa ve bir:si o sevdiin nesneyi senden isterse, eer layksa (ona), esirgeme, nk ne olursa olsun kii mezarna nesne' alp gitmez. Ama akllysan masrafn gelirine gre yap, ta ki yoksulluk atei sana yol bulamasn, elinde olanla yetin ki kanaat ikinci zenginliktir, yani sakn agzl olma. nk sana yk olacak nesne nerede olsa yetiir. Geldik
inin hasln

imdi,

Sonra sana ivilikle, tatl dille efaat edip bir i buyururlarsa, bu hayrl itir, ile derlerse, sen o ii ba ka trl yapma, onlarn dedii gibi yap, ta ki adn halkn iinde hayrl kiidir diye a:nlsn. nk halk arasnda hayrsz kiinin deeri yoktur. Grmezmisin avam halk zenginlerden hi fayda grmese de onlar sever, kimsedPn umusu olmad iin. Geri onlarn halka zarar da dokunmaz, ama yoksulu hi kimse sevmez, o kutsuz umusu yznden. yleyse yoksulluktan beter hal yoktur, nk her hiineri iin zengn ogcrler, methederler, bunun tersine yoksula serler, onu ktiilcrler. rresela zengine iyi derlerse yoksula kt derler, ona hayrl buna hayrsz derler, zengine devletli, yoksula devletsiz derler. Kalann da buna gre k. yasla.
F: 14

210

Sonra yle bilmi ol ki herkesin bir bezei varzenginlerin bezei yoksullara nesne vermektir. imdi her kiinin deerini bezei lsnce gzet, yani iyilii, deerince (gcn yettii kadar) yap ve ba saknma. Ama israf etme ve israf etmei kt bil, mbarek bilme. nk ulu Tanr'nn sevmedii eydir israf. Tanr'nn sevmedii i kullar iin uursuzdur, mbarek deildir. Nitekim ulu Tanr buyurur. sraf etmeyin, size buyruk buyuran ulu Tanr'nz da msrifi sevmez (1). Mademki ulu Tanr msrifi sevmiyor, vaciptir ki sen de israf ve msrifi sevmeyesin. nk her bir afet bir sebepten dolay gelir, yoksulluk da bir afettir ve onun sebebi israftr, msrifliin yoksulluktan baka sonucu yoktur.
dr,

Geldik imdi israfa ... Kiinin kendi ihtiyalar iin harcad ey israf deildir. sraf odur ki, gereksiz yerlere harcansn, ne dnyasna yarasn insann ve ne ahiretine. Sonra i sraf yalnz masrafla olmaz. Szde, sohbet te, yemekte.. imekte ve her bir ite israf iyi deiL dir, nk israf, teni eritir, nefsi incitir, can daraltr ve diri insan ldrr. Bu sze delil olarak, grmez misin ki eran yaamas yadandr, lyle olduu zaman. Ama israf ederlerse, yani ya fitilin stne kacak kadar koyarlarsa, alev hemen fitile boulur ve era sner. Ya ll olunca eram hayatna yani yanmasna sebepti, israf edip lsz ya yakmak eran lmne yani snmesine sebep oldu, yleyse bun-

(1)

En'am Sitresi, ayet 142.

211

dan malumdur ki eran hayat alevi yadan deildir, itidaldendir, yani fitilin stne kmayan yadandr. te bunun iin ulu Tanr israf dman edin,mitir. Hem bilginler israf beenmezler. nk israfn sonu zarardr ve yoksulluktur. Ama sen durmadan israf diyerek yaaman dar edip ac hayatl olma, rzknn kapsn stne kapama, kendini gcn yettiince ho tut, kendi iin iin gerekli harcamadan kanma, kendini esirge, her nesne senin iin ne kadar aziz olsa da kendi cannclan daha aziz olmasn. Ksacas bol bol elde ettiini lyle harcamaya al. Sonra ey oul, eer rzkndan birine emanet bra. kacaksan cmert kiiye brakma, emanetini cimri olana brak, nk cimri olan kii tutumlu olur, saklar. Kumarbaza ve ikiciye iini hi gvenme. Kimi g. rrsen hrsz san, ta ki maln hrszdan emin olsur. Mal biriktirmekte kusur etme. Mal biriktirmede kusur edenin zamandan haberi olmaz, uyku sarholu undan hi_ aylmaz, neyi .ele geirmek istiyorsa, mahrum olur. Sonra yle bilmi ol ey oul, dnyada iki nesne vardr. Halk birinden kaar birini sever. Bu dediimin biri zahmettir ve biri rahatlktr. Ama ikisi de insana gereklidir. nk zahmet eken rabata erer ve rahat yaayan zahmete ermedike olmaz. Nitekim bu kitabn yazar demitir ki,
Zindeg.

ten asani ez rencest

yaamas

skntsn

Yani tenin zahmetsiz, kolay ekmesindendir. Ve renc ender ten asanli

nce emek

212

Yani teQin zahmetten ineinmesi nce rahat ve din yaamasndandr. yle ki, ten zahmet ekerse emek yerse, kazan elde eder ve zenginlik rahatna erer. Eer ten zahmet ekmezse, emek yemezse, rahat yaarsa, kukusuz yoksulluk zahmetini eker. Bugn. k zahmet yarnn rahatdr, yarnki rahatlk da nceki gnn zahmetidir. yleyse vacip olan odur ki ne elde edersen iki tanesini nafaka edin, harca ve iki tanesini de sakla. Yani bir ake drt daniktir, yarsn harca ve yarsn da sakla. Ne denli muhta olursan ol bundan fazlasn harcama, o yarm ake birikir, bir zaruret annda gerek olur. te o her gn artan birik. tir ve kk bir ihtiya iin ona dokunma, unut onu, bir mirasyedi harcasin, de, yani biriktirince byle bi. riktirmek gerekir. Eer yaianmadan lrsen devlet. Ii kiiydi, varise bu kadar nesne kald desinler, ya .. lanrsan zaten iten gten kalrsn, o zaman bu birik. tirdiin sana yardmda bulunur. ki danikini harca. yacan ak.enin yemekten artann harcayacaksan, bari lml olmayan bir nesneye ver, sslenmeye yarasm, rmesin, eskidike deerinden dmesin; La!, yakut, inci, altn, gm, sar, pirinc, bakr eva ve bunlara benzer ne varsa. Byle yaptktan sonra ok maln olursa, onu topraa smarla, vani vere gm nk toprak emanetidir, topraa ne verirlerse toprak onu yahi saklar, istediin zaman onu sana geri ve rir ve sermaye daima yerinde olur.
imdi geldik helal kazantan ss eyas edinmeye ... Her bir ihtiya annda evde duran bu eyalardan hi bir ey satma; deme ki imdi lazm oldu, bugn sataym da yarn bundan daha iyisini alaym. nk, sattn yarn alnn diye, uygun dmedi alamadn, bir

213

daha sattn, yine kolay olmad almak, bylece bir bir sata sata evde nesne kalmaz, ok vakit gemeden, sen bttin mflislerden daha mflis olursun. imdi deerli e~valar datp dzenini bozmamaya al. Sonra ey oul, bana bir hal gelse, zaruretle bor edinme, bir seyini rehine koyma, faizle para alma. Buna benzer ilerden dolay hor ve hrmetsiz grlrsn halk iinde. yleyse bu ileri kendine ulu gnah bilmelisin. Sen de kimseye dn vernemeye al. zellikle dostlarn olursa, o dn verdiini isternek vermediinden oktur. dn verdiinde artk ona malmdr deme, o akeyi o dosta baiadn farzet. O kendi dileince vermedike de isteme, ta ki takaza sebebiyle dostluk bozulup kesilmesin. nk takaza etmek dostu tez dman etmek olur, ama dman dost etmek gtr. Dman ve dostu bilmernek ocuklarn iidir. Dostu dmandan ayrmak ve akllca davranmak ise
gngrm yallarn iidir.

Sonra elinde olandan hak edenlere hayr etmeyi Sen de kimsenin malna tamah etme, ta ki btn halkn ulusu olursun. Kendi maln kendinin, elin maln elin bil. bylece emanete yararsn ve enanct ilikle maruf olursun, bilinirsin.
saknma.

Yirmi kinci Blm

EMANET SAKLAMAYI BEYAN EDER

yle bilmi ol ey oul, eer biri sana bir eyini emanet brakmak isterse, emanetini almamaya al ve emaet kabul etme, emanet kabul etmek bela kabul etmektir. nk emanet etmenin trl sonucu vardr: yi saklarsn ve istedii zaman sahibine geri verirsin veya zayi olur, yitirirsin, ya da sen tamal edersin. n de yerli yerince beyan edelim. Eer emaneti yine sahibine geri verdiysen, ulu Tanr'nn buyruunu yerine getirmi (olursun). Nitekim ulu Tanr buyur- ki, Tanr emanetleri sahibinP vermenizi emreder (1). Erlik ve civanmertlik yolu budur ki halktan emanet almayasn, alp kabul edince de o emaneti iyi saklamaya al ve yine sahibine ald n gibi teslim et, emanete hyanet etme, nk hrsz bile emanete hyanet etmez, eer insanlktan nasibi varsa. Buna mnasip, Hikaye: yle derler ki, bir hoca hamama gitmek iin seher vakti evinden kt. Yolda bir dostuna rastlad, ona dedi ki, - Ey dost gel bana arkada ol, hamama birlikte varalm.

(1)

Nisa Silresi, ayet lil.

216

O kii de dedi ki, -- Sana hamamn yaknna kadar yolda olaym, ama hamama girmem, nk nemli bir iim var. Ho ola diyerek nden yrd hoca, o kii de ardnca. Hamama yaklanca bu kii kendi yoluna sapt, yryvercli, tan karanl olduu iin hoca onun gittiini grmedi. Meer o srada bir ayyar ve dolan. drc herif hrszla ve haramilie km, avianrken anszn hocann ardm dverdi ve hamamn da yan na gelmilerdi. Rastlant bu ya, hocann yz ~!tm var. m yannda, harnarnda almasnlar diye kard, dos. tu sanarak hrszn eline verdi, Ey dost ben harnamelan kncaya kadar bu yz altn sana emanet dursun dedi. Hrsz da sesini karmad, ald ve hemen orada oturdu. Hoca hamama girdi, sonra evine git. rnek iin kt. O srada hava aydnlkt. Hoca geldi, hrszn yanndan geti, yri.iyvcrcli, dolandrc seslendi, - Ey hoca gel emancti al, sonra git. Ben bugn senin emanetin yznden iimelen kaldm ve bir ey dolandrarnaclm. Hoca, - Hangi emanet, diye sordu. Hrsz, - Bana altn emanet ettin, al. Ancak senin emanetini saklayabildim, clolandrclk cdcmeclim. Hoca hayran kald ve dedi ki, - Mademki dolandrcsn, peki niin bu altn alp gitmedin? Ben zaten seni tanmyordum, dostuma verdim sanyorclum, sen nasl oldu da altn gizleme. din? Dolandrc, - Eer kendi hnerirnle alsaydm, bin altn bile olsa vermezelim ve senden hi korkmazdm ve ele nem vcrmezclim. Ama bana altnn emanet ettin, emanet

217

toplayan emanet yiyici olmaz. Hem emanete hyanet etmek erlik \e civanmertlik deildir, dedi. Hoca bu szleri iitince, Senin bu insanln iin o altn sana ba:~ladm, helal olsun>> dedi. te gr ki bir hrsz ve haram yiyici emanete haynlk etmedi. Sen ki helal yiyip geinirsin emanete hyanet etmeyi nasl doru bulursun? Ksacas, ite o halden dar deildir dediimiz bir hali budur ki emaneti aldn, sahibine. verdin, sevap elde ettin. Emaneti ya sahibine verdin, ya yitirdin ya da tamah yznden inkar ettin, bundan farksz deil. imdi emaneti saklamak iin gece gndz emek ektin ve saklayp yine sahibine verdin, sana emein kalr ancak, ~n! borcuna bile gemez o emanet sahibinin katnda. nk <<Benim kendi malmd, ona brckmtm, vine aldm der ve gnl rahat olur, hem de doru syler, i~tc bir kuru emek kald sana ancak. Biri de bu ki. neuzbillah, eer o emanet sendeyken zayi olup yitcrse, sr,hibi istediinde kayboldu dersen hi kimse inanmaz \'C sen erilik etmeden halk iinde hayn olursun, kavga edersin ve bunca grlty ektikten sonra dctmeleri bile mmkndr. te kaybolann da hali budur. Geldik imdi anszn emanete tamah ettin, istedikleri zaman inkar ettin. ki ihtimal var: Ya inkarla sana kalr, ya da kalmaz. Eer inkar ettikten sonra zorla senden o emancti alrlarsa hain olursun, emeklerin boa gider. Kendi benzerlerinin arasnda da hrmetin bozulur ve artk kimsenin sana itimad kalmaz, yani artk halkn sana inanc kalmaz. Eer inkarn vznden o emanet sona kalrsa bu dnyada hakszlk

218

zerinde kalr ve inkar ettiin iin muradna eremezsin. teki dnyada da ulu Tanr'nn azabna ve eziyetine urarsn. te inkardan elde edecein budur, v'allah a'lem. FaS'll: Eer sen birisine bir ey brakmak istiyorsan gizlice brakma. Kimse senin olan elinden zorla almaz. ki iyi tann olmadka kimseye emanet b rakma. Belki iki tanktan baka senet dahi al, ta ki o inkar ederse sen iini baarm olursun. Tuttuun her ii baarnada acizlik gsterme. baarmakta acizlik gstermek yaramazlk niandr. yleyse al ki iin de acizlik gstermeyesin, yaramaz insan olmayasn. Sonra geree bile and iici olmamaya al. Halk iinde and imekle nlenme. Ta ki zorunlu kalp da and iersen andna inansnlar. Her ne kadar zengin olsan da gvenilir, douru szl ve iyi adl olmazsan kendini btn yoksullar gibi bil ki yalan syleyenierin ve kt adllarn sonu yoksulluktur. Emaneti olmaya al, emanetilik altn yapcldr demi Ierdir. nk nice kiiler emanet yznden zengin olmulardr. Gvenilir olursan ve dorulukla emanetc yararsan, alem halknn mal senin olur, yani halk gvenilirdir, diye emanetini sana brakr, eer gelirse alr, gelmezse sana kalr, Tanr'yla sen bilirsin (bunu). Alemin mal gvenilir olanlarn ve dorularndr. Scnra ey oul. kimseyi aldatmamaya al ve sakn alcl.nma, hele al ve verite. nk insan alta ve ve )te tez aldanr, zellikle kul ve cariye almakta ve na k ta.

Yirmi nc Blm
KUL VE CARYE ALMAKTA VE SATMAKTA
YSN VE KTSN BEYAN EDER

kul ve cariye satn almak isterkul ve cariye pazar baka canl pazarna benzemez. nsan satn almak kuvvetli ilimdir. nk onlarn ierdeki ayb darda. ki aybndan ok olur. Hem ok kul vardr ki alrken bir bakta gzel grnr, ama ferasetle bakarsan irkin grnr. ol ey sen gayetle
akln toplamahsn,

Bilmi

oul,

Sonra ,halkn ou yle sanr ki kul ve karava almak dier bezirganlk gibidir. unu bilmezler ki, kul ve cariye pazarnda aldanmamak iin feylesof olmak gerekir. nk bir kii bir mal alsa, deerinin ne olduunu bilmese, aldanr. Hele insann deerini bilmekten daha nemli bilgi yoktur. nk dnda ve iinde ayb ve hneri oktur. Eer grnnde bir ayb var. sa iindeki hneri ereden bilinir, eer hneri dnda ise iindeki ayb kim bilir, hele yle bir ayp olsa ki yz hneri bastrsa. yleyse insann ne olduunu herkes bilmez. Ancak aklllk gcyle, ferasetle, ince g. rle, ok denemekle bilinir, yoksa baka eyle bilinmez. te efraset ilminin kemali deme kiiye myes-

220 ser olmaz. nk feraset ilmi peygamberlerin ilmidir. Onun iin feraset ilminin kemaline deme kii eremez. Meer ki gnderilmi peygamber olsun, ferasetle insan tehis eder. Ama tecrbe sahipleri kul ve cariye almakta birka art koymulardr, yani bir ok nian vardr, deneyip dururlar kulda, iyisinde ve ktsnde o nianlar dan. Onlar benim makbulmdr ve bakalarnn da makbldr. Hem sana da anlataym, bylece iyi niam olan alrsn ve kt nian olandan kaarsn. yle bilmi ol ey oul, kul almann art vardr: Birisi odur ki aybn ve hnerini dene, iinde ve dnda var mdr, ya da yok mudur, ince grllk le anla; ikinci olarak, sal ve sayrl var mdr, yok mudur, asl neredendir, hangi cins iyidir ya da ktdr, bilmelisin. Geldik imdi. ince grlln artna... Ald~ kulu ne i iin alyorsan, nce iini hazrla, sonra kul al. Bylece grenler, <<yidir, kullua layktr desinler ve senin hasiret sahibi olduun belli olsun. imdi alametlcrin, yani nianlarn yorumuyla u raalm. Mesela bir kulu birlikte bulunmak iin, yani <.1rkadalk iin alyorsan, halvet sohbetinde oyun <:r kndnlna ve ahbapla yarayacak gibi olsun. Gerektir ki orta boylu olsun, semizlikte de orta olsun. ok semiz ve ok zayf olmasn, beli kaln deil ince osun. Boyu ksack olmasn uzun olsun. San sert deil yu. muak olsun. Ama rengi ister kara olsun ister ~; r. nemi yoktur, tek yumuak olsun. Elinin ayas deir mi ve yumuak olsun. Eti gayet yumuak, derisi yufka, kemii dz ve duda arap rengi olsun. Sa kara, gz ela. ka ve kirp:[!i kara olsun. Ama atk deil,

221

olsun. ift gerdanl olsun. enesinin evresi k ayva ty gibi olsun. Dileri ak ve dz olsun ve geri kalan zas da bunlara layk olsun. Her kulda benim dediim bu nianlar varsa latif, yani ho huylu, vefadar, uygun ve uysal olur. te zevkine ve sohbetine yarayacak olanlarn nianlar.
zll akl,

ak

Geldik imdi akll, devletli ve talihi iyi olan kulun Boyu doru olsun, boynu dk ya da kambur olmasn. imanlkta ve zayfhkta orta olsun. Sa da orta olsun, yani ne ok sert ne ok yumuak olsun. Yznn renginin ak ak, kzl kzl olsun. Ayas yass, parmaklarnn aras ak ve gzleri ela olsun.
nianlarna...

gnll, gle yzl olsun. Bu dediim nianla her kulu, ilim retmeye, yazcla, kahyala, hszinedarla ve her ne ie koyarsan koy, gayet inanlr ve gvenilir olur. Geldik elenceye yarayan kulun nianlarna ... Yani arkcla, algcla ve buna be:zer ilere yarasn. Onbnn nian budur: Eti yumuak, gvdesi ne semiz ne zayf ve beli etsiz olsun. Ama yana ctli olan o. landan sakn, nk gayet anlaysz olur, hibir ~ey renmez. Ama gerektir ki ayas yumuak olsun ve parmaklarnn aras ak gerek. Yz de ak olsun, eki olmasn. Yznn derisi yufka, sa da orta gerek. Sakn sar sal olmasn ve gzleri ela olsun. Tabannn alt da dz olsun. Bir kulda bu dediim nianlar varsa, algcla, arkcla ve rnkkasla yarar, hem de zeki olur her eyi tez renir.
rn olduu Eer savaa

Ak

budur:

Sa

yarar kul almak istiyorsan nianlar sert olsa gerektir. Boyu ks< olmasn. ta-

222
mam olsun. Endam doru olsun, br olmasn. Vcudu kuvvetli olsun, eti yumuak olmasn, sert olsun. Uzun kemikli ve teninin derisi sar gibi burumu, mafsallar salam olsun. Danarlar ekilmi olsun ve deri altnda uzun uzun grnsn. Parmaklar kaln; ayas, gs ve omuzu yass olsun. Burnu kaln, ba nn n dazlak olsun. Karn da yass olsun. Belinin yan bngl olsun. Ne zaman yrse, sinirleri yukar ekili ekili gelsin. Mavi gzl olsun kara gzl olmasn. Bu dediim nianlar hangi kulda varsa, bahadr, beenilir, haktanr olsa gerektir. Geldik imdi hadm etmek iin alacan kulun niGayet kara ve eki yzl ve yz buru buru olsun. Gvdesi zayf derisi kuru, sa yufkack, dileri seyrek, sesi incecik ve baldr ince olsun. Duda kaln, burnu yass, parmaklar ksack, boyu b r ve boynu ince olsun. Bu dediim gibi olunca sarayda hadn olmaya yarar. Ksaca bu dediim gibi ya dev gerekir hadm olmaya ya da devin karda o lu. Ama sarayda ak hadm olmas gerekmez. Hele Ki benzi kzl olursa. Sonra gavet sakn sarn hadm dan, ok ekin bu cinsten. Hele sa yoluk, gz sulanr, apakl ve yaarr olursa. Derler ki kendi sever avrad ya da bakasna sevdirrnek icin pezevenklik eder. Hasl bunun gibiden hayr gelmezmi.
anlarna ...

Gayet hayasz ve edepsiz kul devecilie, eekili e veya sekbanla yarayandr. Nianlar udur: Patlak gzl, gz kapaklar ksack, gznn bebei frlak olsun. iek bozuu yzl ve gk gzl olsun. Gznn aknda nunakkat, vani benek benek kzl noktalar ol-

223 uzun, dileri seyrek ve uzun uzun, a olsun. Bunun gibi nianlar olan kul gayet murdar, hayasz, edepsiz ve kavgac olur. O ya sekban ya deveci, ya eeki ya da at olan olsa gerektir. sun.
Eer ahk udur: nian Dudaklar

z geni

veya hizmetilik iin kul alacaksan Yz gzel, teni temiz, yz deirmi, bilekleri ve baldrlan ince, gz ela olsun. Yalnz biraz mavilie eilimi olsun, yani gznn karas biraz mavimsi grnsn. Boyu tamam olsun. Yava olsun, tezce olmasn. Sa yaprak gibi ve sar olsun. Ne zaman ki bu dediim nianlar varsa o kul ala ve hizmetilie yarar. Ama bu dediim nianlar kulun asl iyi olursa, kt asll olmazsa dorudur. nk kullar tayfa tayfadr. Her tayfann aybn ve hnerini bilmek gerek. nk her tayfann aslnn znn birbirinden ayr hneri vardr. Ama kul tayfasnda hepsinden soysuz, mayas bozuk ve kt huylu olan Kpak'tr ve Guzi'lerdir. Hepsinden ho huylu, iyi geimli, iini gzleyen ve tutucu olan Halhi, Huteni ve Berberi (1) lerdir.
Bunlarn

hepsinden yrekli olanlar Trkler'dir. Cmle cinslerden belaya k::tlanc, dertli efendisinin her haline uyanlar Shtakli'dir, yani Grc'lerdir. Hepsinden gevek ve tembel olan iil cinsidir. Ksaca Ta. tar'n ba mankafa, yiiz vass, gzleri kk, burnu

( 1) Mercimek ekiemi olsa gerek. Bizim elimizdeki Farsa metinde. Tibeti. Ayrca. yukarda geen Guzi de. Ouz. demek.

224

etli, dudak ve dileri irkin olur. Her uzvuna ayr aybakarsan, gzel grnmez. Ama tmne ve bir kez tenine bakarsan Trkmen suretinde gzkr. Ama Tatar'da bir gr ve safa vardr ki dierlerinde o yoktur. Naziklikte ve zarafette Tatar'dan daha iyisi yoktur. Kukusuz Trk de gzel olursa gayet gzd, irkin olursa gayet irkin olur.
r

Geldik imdi... Andmz ve anmadmz bu cinslerin her birinin ayr ayr yerinde olan ayb ve hneri nedir beyan edeyim. Ksaca bilinsin ki Trk'ten, hangi tayfa iinde olursa olsun, gzelliini anlatmaya deer gzeller kar. irkinler de kar Trk'tcn, irkinlii nin vasfn nnlatmaya demez. Ama Hindflar bu dediimin tersidir. yani Hindflarn hepsi irkin olur, hi gzeli olmaz. Trk'e gre Bindularn ba byk, yz y.2ss, gz yufka olur, yani kapakl deildir. Burnu yassdr, dii, duda ktdr. ster her uzvuna ayr ayr bak, ister btn endamna bir kez bak, irkin gri)nr, Trk'n grn gibi grnmez. nk Trk'n grn ve yz tazelik ve gzelliktc cmle cinslerden stn durumdadr. Kukusuz Trk'ten !!zel kka ok gzel olur ve irkin olunca ok irkin olur. Geldik imdi aybna ... Trk cinsinden olan kulun odur ki ounun yaradl kndtr, yani bir eyi r(nip aklnda iyice tutamaz, bilgisizdir. Kibirli, hev betli, kiiliksiz, ac dilli ve sarho olurlar. Bahanesiz savaandrlar. Gece ok korkak ve hem de yreksiz olurlar, gndzleri yaptklar yiitlii gece yapamaz. lar. te Trk'n avh bunlardr.
ayb

Geldik hnerine ... Onlarn hneri budur ki babaolurlar. Yalansz dostluk ederler. Gizlice dman lk etmez ya akca dman ya da yardmc olurlar. Ne i smarlarsan baarrlar. ret zaman tenleri yumuak olur. yleyse ss iin Trk'ten ye cins yoktur.
dr

Geldik Saklap, Rus ve Alan cinsine ... Bunlar da Trk tabiatma yakndr. Hem Trk gibi temiz tayfadrlar, ama Trk'ten dayankl olurlar, hem de geceleyin Alan'lar Trk'ten yreklidirler. Hocalarn Trk'ten daha ok severler. Bunlar da Trk gibi grkemli olurlar. Ama birok ayplar vardr. nce hrsz ve uursuz olurlar. Efendisinin malna gizlice di vrucu (yiyici) olurlar. Kt ilidirler. Yaradliar tembel ve kanktr. Ama hnerleri de budur ki tenleri yumuaktr ve anlayldrlar. yi i ilerler. Kaba szl, bahadr ve akll olurlar. Rum cinsinin
gevek,

ayb

budur ki dili

ak

ve. anlalr
Yaradl

deildir, yani dili knd olur, yreksizdir.

tembel ve tez kzcdr (sin.Jrli). Dnya sevgisine dkn olurlar. Ama hnerleri udur ki, kendi zn sevici ve ho kokulu olurlar. Arbal, evcildirler ve ne olursa olsun dillerini tutarlar. gi tutmakta kusur gstermezler, makbuldi.irler. Bu kez geldik Ermeni cinsinin aybna ... Kt ili, ve kokar tenlidirler. Hrsz ve yzsz, kaak ve inat olurlar. Hain ve yalarcdrlar. Kfr.dost, yani daima kfr iinde olmay severler. Yi..ireksiz ve kuvvetsizdirler ve efendilerini sevmezler. Ama hnerlcri odur ki tatl dilli olurlar, yani dili almaz, dzgn
ar canl

F :

kow.;urJ,u. K;\Td\ ~l-tr u.dir, \;ri hi )C\ i,ihckr ya da gi)p,ekr. onun ikli:'ii le'/. kanarlar. i tikkrini ve ;!iJniLikkrii icz iif2.r.~ikr Ed,_Lndn ve larckcllcirdc (;ok kucl alrlar. :rani ne yap:rlar~.a kudikinc ho' gdir. iqc ak ktlbnr vi~;indLn hir J..-.;n bc~\all ettim.

lrndi gddik

kar~li::r cin~inv

dur:

Ac

di:li

\C

buz~uK

uiurlar.

yk

ki c\dcki ca.

rivelcr ona t:tin~rilrwz. BL Ltyfalanbn mulaliftir,

bunlar. \<\!li kcdilcrii !t; l:ir cin; ii\Jc ki !LT cirh birbii:c k;m~r, birhit~ [ider t'<'lir. h;.:t
\.r.;_l h~r;;.i1cri\ll',

doku\ucu

,ukuyu..:uLtn:;,,la

~:e

s:.,na! \h!i

.lu;-~:. Jl~)un, (;i~.:ki .:ln~\cr d~'

\Cl'

kan~i!t,

hiriikk

j,;v

\('

k;lkar

ouur.

birbirine ;\nck !Jink~t(l~!I~,

f!t'''l{trLl(,, AL!.._~

p~_:,. ~:.,rl)~_,- /(l-antl~,.

bt_!_lin~..~

avr

s::n<i

dilid.

iKi

. i:_,,i

bir

\'c:ck

ll.ur:.mtr

Ovs;ki
b~~ka

hakk:.i,
sa:\t

kas~:p.
t\:

c:kck<,i.

dl;.'\'1' \ '-' ,,:pahidu

L:i aray:
biu

d!imk

ni.imk.i.ir

ckfildir
!vr

iki bu

ki;;;ini

l!dtw::i
t:vLt
\n :

!lidi''i.nb

n;cz.

indi

bir

cin~!

::\ ivi. d
d~d;.: ~l{~r

~n . n.

Hid'l:r:

d:+. b~1l;d
Kt--,r~n
\t'

,i ..

t j "

d;1h~J

nakhu!
ncn,

LL:h.__
,, ,

h~:;! ol:n

BLhrv

H.',\'111

~ i1~\idir

Bchr(:.'r'

hul::tLtdr

J!id]'!ard:t,

den

:t'.ljb!Z

ola;

hir

bildirdi.

227
Imdi geldik kui ;dakla dikkat cdikcd;: ,i.ircii 0arta Budr ki bilncli~' bu kul laqa ndr veya lc<'>i<'lLcrac:k md;, bugn :-a da varn-: Ni~;:mi:r vardr hilrck i!<'lTh, ~iiki o ~,;lar tl)anbn giiriince bilinir ki o kulun i<;ide Ja..,t;lk \ar d, \Ok m.. ,lur va d : \al, nci<\ hasta olacak nd? i rdi o ha!ib r dcn,;nek ~.ii\lu!i Kulu alaca'':n \akit ;.;dil ulma \c bir kez dcnurwkk al;va LL r;n . Ciikii bir lx:kL;;ta :iizt'l oldt)! haldv (.'irk;n ~-;niwhili \Cva (;uk \irl<:in old haltk ilk h:k~Lt l:iiz,_l ::inii.ir. bi i hu. Biri ek h ki irhanr ,,Jc,j dai; hir Jq r.Tch kz:lm;z. t,'ii!di bir ;: olur ki ;ir!:n
:tn olnr ki J_-)./.t'i rt.lri":nr S(Jnr.: hlitiin t'IH.L.Ur1nl OclH'lnl'k g::n. k ir, b\ !eec l i\ bir :vb 1-:alr:z, Jn. k hcmiz bclirnwrni~ o!a (:ok hastalk olahili Anc;k

bdirsc

['Cck,

nd:

las~

bilrnek

()

nianlar )tlardr.

Ne zaman ~ili hunbc_va1

ald1;n

kulun

lwrzini

s;r

~a

da

ici

dud:;n

knnu::,'f!iizkrii

kzaT..~,

\'(' <,k.rla~m;; u.iriiscn, delildir ki

u kida h:sur

,z kapJ;! cbiP: ~:i~;ik iirnir Ctizlcri knha, ;dnnm danarLin

hlv>: alili.ih; (nclakoli) iadr.

Burnu m n
~.,:(.Jnn

dirci>i c(ri olsa,

'<n

\tn

:ciiriinSL' dvlildir ki bur

:<;nc;t

h;-~~n

rvn

k:.r:l(! HT \tT e! lLl i -;,

lL'

'dr.

FG:cr lJcn

<>lna\:L:~;

tr

228
lildir. Ondan- sorra kullarna de ki, kulu alnca ya tr ve brnr ucuna ya da karnma ve kasna elleriyle bastrsnlar, eer ekinirse ya da bir yeri a nrsa mal"mdur ki ya yrei ya dala vardr.
snlar

Gizli illetlerini denedikten sonra belli olan ayp da aramak gerekir. Mesela grmelidir, az kokuyor mu, burnu koku alr m? Nasrlanm sivilcesi var mdr burnurda? Kula iitir mi, yoksa sar m dr? Gevek mi yoksa sert mi konuur? abuk abuk mu konuur, yoksa keke midir? Dili peltck midir, yoksa akc mdr? Yrrken aksak mdr, ya da deil midir? Mafsallarnda ii, uru var mdr ya da yok mudur? Dilerinin dibi salan mdr, yoksa gevek midir. Bu dediim nianlar hep dene, sonra al. Ta ki, pazar bilirmi! deyip seni yermcsinler.
larn

O hajde alacan kul ya da cariyenin bu nianlar bildin ve grdn ki salamdr, al. Ama iyi halli olan kiiden al, bozguncudan alma. nk doru insann ekmeini yiyen iyi, bozguncunun ekmeini yiyen bozguncu olur. ylevsc iyi kisidcn al kulu, bylece evinde iyi olsun ve iyi kulluk etsin. Kt kiiden alma, ta ki evinde ktlk yapmasn. Sonra eer acemi kul almak
n

mmknse onu almaya

renmi ten.

al.

Dil

renmiini

alma, dil

acemi kula kendi huyunu

retmek

daha

kolaydr,

Sonra

ehvete

yeniJip sevgili arzunu

arzuladn

zaman,

ehveti kendinden uzaklatrnadka kul ya da cariye

satn alna. ehvet giderncdikc

kul ve cariye

alma ki )eh\'Cl yiiznclu o anda 1;irkin dahi !2-ligrnr. elweti yattr. "onra kul ve cariyc al. malda ilgikn, bylece gzel midir, irkin midir seer. sin. Odan sorra daha nce naz ik bcskri kul alma. nk su tk onu bi naz ilc besk~;en, sana hi minwti olmaz. :rziin~z baka yerele de giirrniitr. Ener hor tutup hafifscrst~r ya kaar ya da sat beni dcr ve_ya seni gnlden diiman edinir. Kulu yle bir evden al ki zahmctle, skntyla, ecfayla beslemi olsunlal'. Sende azck rahat grrse, hont olsun \'C seni SI~V sin. Arada srada kullarna, azdan oktan, akecik ha. la ve daima muhta olarak yaanalarm reva giirmc. nk muhta olduklar zaman, aresiz akecik isterneye yz tutarlar. Y;: sapklk ederler ya hrszlk ya da orospuluk. Onlar byle vapnca ky;s et, efendisinin ad ne olur. Eer gclin ycterse kulun kyrdlisini al, her nesnenin deeri ccvhcrie gredir. Ce\'lwri temiz olan, la! tu gibi deerli olur. Cc\'ll ri tnniz olmayan ay ta gibi deersiz olur. ylc~sc kulun dccrlisiri, yani ccvhcrinin tcni~:ii al. Sonra kapdan kapya satlp ok dendi gren kulu alma. Uluh:r iki ~;cyi bcenrncn7Icrdir: Bir. ok kocaya \'arm avrad, bir de ok efendi grm kulu. Alrsan kulun kaplar llczmcmiini al, yz giiz alan::;. tazesini al. Ne zaman bir kulun satlmak isterse. sertlenip satmarn deme, henen onu satmak ardnca ol. nk bir ;<vr<:t gerekten boanmak istc<>in, bir kul da satl mak, ikisinin de kalmasndan kimse mutlu olmaz ve f!niil fcrahl bulmaz.
z.:l

sat

Sonra vararsz kulu n: hiznctiyi kata toplama. nk yararsz olan kulu n: hizctirin azl ikinci zenginliktir demilcrdir. vkvo,e iinin gerektirdii kadar kul \'<:' hizmeti bcsle. Yani i.;;i; azsa o kadar hizmetkar besleme ki nzkn bo~a gitsin \'c sen sknt <;ekcsin. Eer iin oksa az hizmetkar tutma, a ki onlar i grmenin arl vi.iznden kamasnlar. Sonra hizmctkt'trlanr hal!i hafinn: \'C gcn yettiince ho~ tut, ta ki s,nden .;;ikayeti olmasnlar. nk hizmeti a kalrsa, aasn ikc'yctle kt adl k lar. ki hizmetin olup da a tutacana, nr olsun, 'tek tok obur. Bir tok ola; hizncri d~ha ivi kulluk eck~, iki a hiznetidcn. Kulunu ve cariyeni saravrd;~ birbiriyl karde olrn;:ya brakma. (nkii k 1 lann hi-biriyle karde ol. salr y~ da carivckrin kz kardc~. ivi dc?ilclir, birbirinin srda olurlar \T ar~:brda ulu hlcr kopar Sonra kuluna vcva hizct~:inc vlc i~ huvr ki o ii bitirmek vllerinden gl'lsir. Raranadklar iin buyruunu tutavacaklan i<;;i buvurna. Her bir nes. nenir volunu yordanr hilmekk hazrlkl ol. T::l ki senin dz\:in btn ii vo!ud~: olanlarn dzeninden ye olsun. A\rca kulun nakhuh; odur ki baba, aa ve k:.nlc; ul:.r:l-. dc:disini bilsin. Sonra lnbyh lxrdan losnu1 obn kl :dm~. nk kuln, ee!! in ; cc n i nalbat t;n korkmas gibi lalank ba~ndan korkmas :..:rckir. Olr olmaz \akittc beni sat diyen n: alnmasr. ;;atlnas kcdire ayp bilncvcn, yani hi ut<nm<\':' klu s;ln<ktan baka bir e\c giil balan:. ~likli (llun gibitkn iyilik !!clmcz. Tez gidcrip dc('i)tirwk ardnca ol. Bu d,ti ch: l:trlattr.

Yirmi I>rdnc Blm

EV, KY YA HA BA NASIL OUJNCA ALSlNLAR ONU BEYAN EDER

Ey ou! ~yle bilmi ol ki, eer ev ya da yer, mlk olarak ne almak islL'rsen deerden dt zaman al ve deeri artt zaman sat. eer satarsan; yani eer mlk alrsan ucuziad srada al ve eer satarsan pahallannca sat, kii yararn gzetmek ayp deildir. yley<>e sen de yararn gzle, ayp sanm;. Farsa de. ri)lcrdir ki. nan bibayed cemid ger bihahi hrid, yani t~kmckli !!Crektir aldn nesne. nk ne alrsan yara . rn bilmcdike alnamak gerek. O balele kendi yarar. n gzdmektcr gafil olma. Arapa demilerdir ki, et. t<l.vinli nsf't.tican, yani bir nesneyi :hrke yararn bilnLwk van bezirg;lnlktr. imdi ne alrsar yarar ve zarar miktannc:: aL iink az yarar bilmeyen, ok :r.:'1 ~-r ukr ve ok zarar eden de tez yoksul olur.. E~>:,:r ~ok yarar mnduunda zarar edip yoksul olmamak istivorsan. kskan ve a gziii olma. Btn ilerde sa. hrl ol, acckci olma. Sabrf'trnek ikinci akllktr, dcrish r vai bir h. nin n denli akl olur~: \'e bir i;;ini sabrla i:;lc~L', akl bir o kadar daha ok olur dcr!u. Sonr~ lcr ite hndi iinden habersiz olma, ga .. tillik ikinci ahmaklktr. demiler. yani zafil olan kii

23!

ne denli aklszs<~. ahmakl ve aklszl bir o kadar daha artar. Sonra her i~tc bezgin olma, bezginlik ikinci cahilliktir. Eer sana i~ ve g kapansa, tezce iini anaya al, i~in dzelmeye yz tuttincaya kadar sal ret, nk hi bir i aceleyle iyi olmaz. Geldik imdi almak ve satmak demine eritik. Eer ev almak istersen yle bir yerde satn al ki o mahall"nin halk iyi kiiler olsun. Sonra ehrin ortasnda cv al, cra yerde alna. nce komusunu gr sonra evini al ki, el-car si.imm'd-dar, yani nce komu, sonra ev demilerdir. Eer bir mahallede aalar, bilginler, beyler ve saray hadimieri varsa o mahallede cv alma. Sen yk bir yerele al ki orada senelen ulu kii olmasn. Ama nce iyi bir komu bulmaya, sonra evi beenip almaya al. Evi alnca komuna ok hrmet ct, hrmeti ve iyilii nce komuya etmek dorudur, baka. larndan ise, demilcrdir. O mahalle halkyla iyi gein, hastalarn sor, lsi.i ol<>.m ba sal dile, cenaze ilc birlikte git. Kornulukta bir i ve g olursa, sen ele komunun iine uy, yani eer kumuna sevinitecek bir ii vaki olursa sen de birlikte sevin, eer yerinecek bir ic ser de birlikte ~~eri. Gci.inn yettiincc konuna baliler ver, yiyecek gibi, giyecek gibi. nk sen kornularrla byle geinecek olursan, u mahallenin lusu sen olursun. Korn~unun ocuunu grm,. iip, ok<~. rnalwllcin yallarn arla ve lrncl ct. O mahallenin meclisine ccmaatle b;rlikte git. man arla \'C Ramazan c;yncla ra ve rmm gndermekle kusur etme. Bi.itn halk, kendi hangi yoldan gzlcn. ni~sc o yol gzler, yani sen halka iyilikle yol gsterir~e onlar da sana o ivilik volund<n ~elirler, ktii.

233

Jkle gsterirsen ktlk yolundan giderler. yleyse yaplmayacak ii yapma ve sylenmeyecek sz syleme. Her kim olmayacak ii ilerse, grmeye yaramaz haller grr, her kim sylemeye yaramaz sz sylerse iitneye yaramaz szler iitir. Geldik imdi ey oul eer bir ehirde yerlceyim, vatzn tutaym dersen, gcn ycttiince byk ehir lerde ycrlcmcyc, vatan tutmaya al. yle bir ehir olsun ki, sana yarasn, yani havas tabiatma yararl olsun. Sonra yle bir cv al ki dam btn damlardan vksck olsun, ta ki halkn gz zerinde olmasn. Ama sen de gznn zahmetini halkn zerinden gider, vzni sen de komu avlusuna b<kma, ta ki incinmes:n. ler. te cv alnann vasf budur ki akladm. Geldik i n di ky almaya ... Ev oul, eer ky alr s<c madcnsi:r. \'C komusz kiiy alma, y<ni oduntu ver bir ehre komu olursa o kiiyii ;l, yoksa atma. Alacan ky ucuzluk yllarnda al, miraslarn paylat, dav~ll olmrva kv bulursan al. d<lval kyii alma. nk k:v odur ki o kvde tehlike olmasn. Sonra kyii alnca daima onu imar etmek gerek. Yani imar edersen yeni rn kaldrrsn. Elbette kviiniin \'e verinin im::mna al, dinlf'nmc. nk ky i.irnle dcP"crlidir. Ekicinin dc~cri Pkinlikledir. ekir liin deeri iiriinlcdir w i.iriin imar etmekle ele geer. Viraneden iiriin gclmct:, \'allahtf~lem.

Yirmi

Beinci

Blm

NASIL AT ALMALI K Y OLSUN VE ALDANlLMASlN ONU BEYAN EDER at alrsan hazrlkl ol ki, aklanmave insann ccvheri birdir, iyi ata ve iyi insana ne denli ok deer verirsen kaldrr. yle ki, kt <:t ve kt insan ne denli yerersen o denli yermeye yarar. Rilgeler demilerdir ki, alem insanla kaimdir ve insan hayvanla kaimdir. Hayvann iyisi attr, bunun ls atn ululuundandr, yani bir kiinin at olsa birinin de olmasa, halkn gznde at olan ulu grnr. yleyse mallm oldu ki birinin ululuu at yznden imi. Hem derler ki, sen atn ve elbiselerini ho tut ki atn ve elbisen de seni ho tutsun. Ey
yasn. Atn oul, eer

iyisini ve ktsn bilmek gtr, in. ve ktsn bilmektensc. nk insan bilmek iddiasnn akla yakn bir sebebi vardr, Sz sohbet i, oturmas, kalkmas, ii gc, yaan:as, akt. veterlilii, ilmi ve marifcti, ite bunl2rdan tiirii ins<'.n bilinebilir, iyi midir, yoksa kt mdr? Ama at stne binip de hwrinin iyuzunu g'iterincc~rc kadar elenemekten h<:>ka bir eyle bilinmez. nce alac2n atn ehresine bak, eer hneriri anlarrakta vanlrsan, bari gzelliini ve irkinliini
sann ysn

Ama

atn

bilmektc yanlna. (i.iki.i ~:clrcsi gi.izd atn o.u ncrli olur. iyi olur. irkin olan atn hrcri J.;tctr. At
baYtarlk

li.i.

azdr

ve

ivili~inin

kit:plar

sUtlar

n gzelliginin belirtilcrini ;;vlc anlarnlardr.

cludagnclan
azck

Atn
nr,

di~;ll'ri

ine:

\T

d1., ii:.t c.lda alt

sarkk,

vani alt

dtdak

burnu yiicc ve
;rsu

-e ..

h ili,

;_ln _1ass, kula[~n

diizi.;
kolm

ve

Jula z;

l;Jynu, kar:;;k

vc:i

k~drl kal,

imcli, ho(;unda Fllla in.

ice, bukai':
li iden lu;;a:l; 'll:.n, ;:::l;

tT, g(;sndc yaa

ge.
ol-

c,:iriiccck '.Trk i ve irciifi kal, :;un. \'c lL:; i ks;ct y, \ lkacL

irul.:l:u l.i~r;

o!rna:>n.

\v

t,.

iikc;csi

i,

::k::;

yuf-

k:t, bi),~~~ci. ki.it;k, t~lirin

\'C ya(!tn aras gcn~ v.. ;.n:!l<.l l;u) . imT, hayas 'L' Lkri:-,i kara. gi)zi.i ve Lirp1i de ka:r ohun. Yi.iri..irhc \"a\a~; ol:.n, rk,~k olmasn. Bc t~tl,l;: \erit-ri ..~>;n~. obr, yani ti.iyl ulrna~ s . ;_;a2~ Vd:;,, \;:ni pci>. ludut k )iizii ct li olsu,

:,;yk ki

ldun

i\,

\znii
birlL'Il

l'li biribirine

biii.~ikm:~

gibi giirr:,[ir.
':in i::,ai:rlll

ll'l"llll'

ki,_.;i hareket \'dinn, g:.

~rta lnlun;_,s

rd.tir ki " ;t .ri !: . kct ii lilsi. divc;u

IKp~,ii

bir

lu fkdi. ,cud;ti;,

t!l l,i o <t li.incri. kiw;: h;/:c bul;:s.

lld'

Geldik ;di. kii alt~ olup Li ;tt< olay:\r liin Ltra. () :tn tiiviiii n:ficlc d:di lilii: 1". l- u L :t li.inclidi, li i -'ij fn['i
a1
ll~'~;r:~:~uJir. ci

..:~

::~\rn~a

'l

; .'!

~-u,\

{"1

~t~

;_ 1 j;::

.]ihi;_

\'al'l"_ay~t

~~dttr--

(li,

,:_.,.

:\:"

!\ :_; \ t

l }:p

~~; Ll

r ,i ur;~,~~,

2.~7

bu trls iyidir. Ama zerde, al attr, cgr cinsindendir, gevek olur. Ama onun da iyiliinin nian gayet al olmasdr. Eri atn reresi kara ise, al atn da ora. lar hep kara olsun, yani eli, aya, yelesi ve kuyrn hep karar olursa iyidir. emcnd, kula attr. Gere!>tir kula atm gz kzl olsun, iyidir ve glil renkli bir u .. tr, tek renk olur, batan ayaa kadar baksan lnl~;. ,renk karp alaca hulaca :;muez, yalnz tnaf\ ka .. ra olsun. /\r cak e!hi:m. kara (ya z) ata derler, iyi d i , ama gz kzl olnas. llemen boz attr, iyisi a:~ bnluul'. il.hrm, alac;! attr, ;oif,u tti:i olr, hck hayas ve tra ak olursa. Ama ,_,!b.i!, ri :mirkr at, gayet iyidir'. zellikle bmm da eli, ay:,_~. tmath. yelesi ve kuyntiu kan olsun. EiJl.al:, :.hca atr, neli deildir, nk iyisi <H llnm.
Atlarn
ayplarn

li.inerlcrinit

ui,.:whnn
aU;~ ayp

Fcndin,

imdi

da bilnwli:-;in ki

odur ki at l\ic k-in~- :>arar onun gibi :1vp ;arsa, i';C V<r:rn:n. r. Ayrca tta olunca ufi,r:oz olan !ir ka'; w/p v:rdr, sahiLini ldliri.icdr. ;\r: ln ;~vp ilk! i ni.! arda olur, kimisini gidc1ek gidermek kftbiklir, (;imL tedavic;i i.inkr dr. Kimisini giderme!; olm:.r:, uJavi:,i mmkn def'.ildir. <;;te her ;<ybm v !tc i il~ lifl lit' :d \'an!r, ler
birini
;.n.~an

'o U ur. Ama ayp d;ktnur, yani atta

gcrl'Uir.
l, !r :.11 o! c\ Ye Li,_;n:r: c :vpt:. L~.ra1: h'~;:,

liyk bilmi

;:i)rp de
i

aletini

s;rkt ya i

olursa,

n budur Li. ge-ce !iudii~i y;l;it t<:;;l:a < tl;~' u ::;vvden n !.i kncz. hem ne ckrli i:i;t ;; ..:re siircrscn stir

gider, hi bakmaz. At n san da iyi deildir. Nian odur ki baka atlar ne denli kinerse ki~;mesin, bu cevap verip kirernez Daima kula ensesine dmii ti.iL Solak at yaramazdr ve hataldr, yani ok si.ir<;er. Nian odur ki bir kapdan ieri ekersen nce sol ayan ieri atar. Sonra, a'me at ktdr, yani gndz grmez gece grr. Nian 1 odur ki gznn bebei kara olur, mavimsi grnr ve daima gz aktr, kirpiklerini krparnaz. Bu ayp kimi zaman atn bir gznde olur, yani atn gndz gremeyen gz bir tanedir, buna ahvel derler. Geri zahirde grnte ayptr anw Arap \'e Accm simsarlar ahvel atn mbarek ayakl olclu.unda birlqirler. Hem y le iittim, Di.ildl de alweldi derler. ki k (arka) aya sinirlerine kadar. trnaklar bile ak olan at, ercel attr. gayet uursuzdur. Bu sebeple Trkler birbirlerine ercel diyerek sj!crler, yani crcd atn ui~ur. suzluu me:;;hurdur. Ama Trkler crccl clivcmez c<;el derler. Asam at n iki dizine kadm trnaklar bile ;;k olan attr. Bu da uursunlur. akr gzl atn iki [!z de akrsa kt deildir, eer bir g(iz "akrsa ktdr, hele sol gz akr olursa. Arep odur ki gznn yars ve kirpikleri aktr. Bu da ivi deildir. Boz at da ktdr. Boynu clo!"n olan, saa sola b. klrneyer at akved'dir, bunun gihi olar at da ktdr. nk kii amurda bunun gibi ~l kolav!kla dndiircrnez, burnunun donsunda ukur oha bile dosdoi>. ru olur, gider. Galet k(itiidr. Sonr; gej-pay. vani e~ ri avakl at da ktiidiir, ona Farsa keman-pay yani vav (.lvakl derler. Cok dii~cr, kiitlniin sebebi budur. Ekla at odur ki, vetesi voltk olur, h da kt attr.

2.~9

Mukahva, tabannn altnda, raln kysn oldugu yeri yontunca ki re\' gibi ufak ufak dklen attr ... Eer iki ava~ida varsa kt dc~!ildir, ama bir ay::t biivlevsc ktdr. Esdef udur ki, trnann st katmcr katnwr, viv vi\ olur, bunn gibi ata almak da dcrkr. Bu d;, ktdr. n kndan veya k tin. den uzn u!an at inite ve voku~ta ktdr. Byle olan aln ad efuk'r. A'.cl egri kuyruklu <rta derler, bu da ktdr, lclt: kuyruunun erisi binittcn yana olursa iyi dcld!r. Akti daima ak olan, ieri ckrne,-cn at ckef'tir. Bu d~ ktdr ve bdinin gcveklii c dclildir. St:g-di.im it kvnkl ;;Ur, o da ktdr. Efha yrd zaman kr iini.;re .vetircmeyen attr w esbak odur ki kn iic yctirir bu da kt. dr. Byle bir an aksanas hi f'c:nese gerektir, yani her ko;;turduklanrda o aksasa gerele Bunun gibi olan atn ndsallarnda bez vanlr, u bez mafsallann iinde nnnla~rn;;tr. bu scbLpk at admn iii i.il olarak almaz H' yalpabr. Harun at, vani tevsen at
ktdi.ir.
iizcrirc hirml'\'t' \'<ramtz.

(nk

serttir.

S<.;ravan. Lan,

ki~cy,:,

di';knn, icper
!-'VTk.

huvsuz Ye
<t

kokc. i)k h;n ~\tn liirwkri bubrdr. vlcvsc bu

hPltkri olan
s~rktan

;tUn p.ci

durmak

Aletini her

at

d;:

iyi

.k[ildir J,aqa r.iziii :t d:.. B,!,.

gz

olan ai

p.l'.'<'

(k

(.'_i.F!ll'/. Bua rr.sip.

Hikaye:
bl'y
v;rd.

ivk ';'ittim.

Ahmet Fcrikun dcrkrdi, bir Onun

biri In bl'vin kaa t'\

Bir

eiir cnt/n t:t:vkii karvord.

l<;.rch ,,li"iirni f'i.idcnknk

r;.u k Lm; i\ .

.:.'eldi

\'

<kd i ki,

240
Ey beyim, senin nevruzunu kutlamak iin bir ama ho bir mutu getirdim ki armaandan yedir. Ahmet Ferikun sordu,
armaan getirmedm

Ne

mutusu

getirdin? O

kii, dodu,

Dn gece

ksraklardan

bin erkek kulun

hepsi karga gzller, dedi. Ahmet Ferikun buyurdu, o yz

aa

kiiyi alaa

ettiler,

vurdular.

Ahmet Ferikun dedi ki, diye Grn, bana bin tane gece grmeyen
mutular.

atn dodu

mdi atn aybn,

hnerini, iyisini ve ktsn

rendin.
taln daha

Atn hastalklarndan

da haberdar ol ki her has-

bir ad vardr. O adlar unlardr: Esar, ki'ab, ve me, arn, ukak, kama, nasir, czam baras,

cered, nemlc, melah, nefha, irtia, seratan, ftk, miktc:f, su'al- rahsa, burrc, dad, kufas, maal. te adlarn syledim,
eer

her birini
ayplarn

aklarsam

sz uzar. Btn

Ama atta
ayplar

en

by yallktr.

gidermek mmkndr ama yallk aybn gi. derneve imkan yoktur. Eer at alrsan atn bynii al ya da orta atn biiyiiiinii al. Sonra sa kaburga kemii bir fazla olsun, say yle al. Eer kaburgasnn iki yan da bir fazla ise o at deerinden oa al, iinkii onun gibi
at

geecek at az bulunur.

241

Sonra her ne satn alrsan drt ayakldan, emlakten ya da her hangi bir eyden, yaadn srece sana yarar dokunsun. Senden sonra avradna, ocuuna ve varisierine de yarar olsun, elbette sana avrat \'C oul gerek olacaktr. nk avrat olmaynca oul da olmaz. Nitekim Fars dcr ki (msra) (Trke evirisi)
Ere ift
olmaa

gerek avret,

dah

hem

beslemeine

gayret.

lo

Yirmi

Altnc

Blm

AVRAT ALINCA NASIL AVRAT ALSlN VE NASIL GEiNSiN ONU BEY AN EDER
yle bilmi ol ey oul, ne zaman ki avrat aldn cvlendin, avradna iyi hrmet et. Eer bir deerli nesnen varsa, o deerli nesneyi ne olursa olsun avradn dan ve olundan saknma. Ama o avrattan esirgeme ki sana don olsun ve o ouldan ki buyruundan dar kmasn, seni sevsin. Byle avrattan ve byle oul dan varn esirgemezsen iyi olur. nk bu senin elir de olar bir itir. Ben bu anlamda bir b(\_yit syleyeyim:

(Trke evirisi)

Avret n besieye

kii

ve oglu var ola

Ger tutmasa aziz gerektir ki har ola

Sonra avradn bolluk iinde bymn al. Ama byle bir avradn olunca malndan bir ey isteme, bir de avradn gayet gzelini isteme. nk gzel olan herkes oyna tutunmak ister. yleyse yz namus kirinden a:nm avrat gerektir. Dini ele ar olsun, yani elindar olsun, evcimen, orta yal ve kethuda nak yani ev iini baarc olsun, kendi helalini (kocasn)

2H

sevsin, iyi gcimli, yz ak, namusunu koruyucu olsun. Bir avrat bu dediklcrim gibi olursa kt olmaz. .sonra deerinelen byk ve senden gs. avrat alma, ta ki gsz dmeycsin. Eer bir kz orlan kz bulursan, erden kalm dul avrat alma. O kz g, a~;n seni grsn, oun gnlnde senin sevgineler baka sevgi olmasn. Biitn erkekleri senin gibi sansn, baka erkee tanal etmesin ve istei ba. ka crl:ce d.~;mcsin. Kendi erini istewyer, arzusu ba~.L erkee d~icn kczbfu, yani cvcimcn olmayan ve her an ~;ana fazla ol<ra\: dil uzat~m anattan kaa '!l'. (:iinkii dcni:~lcnlir ki, ketbuda er, yani i baaran erkek bir .;c~ncn' benzer ve cvcimcn ;>\Tat bir hen. d c c; crl~ein kannc m <;e mc gibi ak tn as gerek ve hendek gibi avrai. katda birikmesi l'c~n+. Aa y le olma~;r Li ;:nin v;rln avrat eli altna alsn ve kendi r:-:kna senin hknn gemcsin. Malna hkmn gemez:;(' ve a\Tal eline giiriinl olursan, sen avrat olursun o erl;e~i olur. yky;:~ kiinin a\'radna avrat olmas tayrcsizlk i:;;andr. Meseldir ki, skcrder'c dediler d.ara'n kum nii a!nak istemczsin, gayet irkin olsr ki biz alem >~;::ldin. sLcndvr, h<Jkn erekrirc ip gdmi:>kcn wnt bizim i.izc'rnize g~d<hc c-:-~ln \'C JiL r.i}stcr~;in.n
teriii Orda

{di vvci

<'l"'t :lm;l:.
!< C'\' iskJ'ii bn:;;armas

k :nr<Hl gcrcLtir. ri:n.

'Uit

i(;in alnal;. {ima iin bir cariye d. aL ne dn :rahcti.

bl\yi.'n, c kll

Fu:;. obur.

sur

Bunun gibi anat ltlu~,:u alrnakta ku. onu beslemektc eksiklik g::;. krrnu:ye al~. Hi bir ~;ekilde aldn a\nda ks kanc;lk gsterme. Eer aldf!lll anada kskanlk gs. teeceksc, avrat almarak daha iyidir. nk avrada J.::~;lcanlk r:stcnnek :;-ul: uospu etmek demektir
dm:. Aldktan ~;onra

onu.

ziiclcn

,;ii\'lc bili~_; ol ki, anatlar ksk::;!k yii(ol; erkckkTi hcli\J.; drni~lcrdir. Hem kcwlilc. ini i:ii Li~ii yoluna feda ederler, hem de lani. vet k i nden n; ld; !n l i kork rna1:, iillirrw iinem vcrnu:h:. /\ma anuL l .L~lk \'C dki;;cgi, yani iki triLi kes.: te nc. '';:i k skarmak kesesini dolu gc,t:rip n<~:. af kt:;csii lu..; gii~ll'rw. Ulu Tar onu sana IL~e;: tut:.:. diye \'cri::;ir, u da sl'ni h:.basrda, <nn:-;ndan LuJa :,e,..:T ve !azla dkat giistnir. !:.endine oda lYa:;;kasr dust bilrnc. Yok l'f(cr k:;kanr;lk >.st:rirsc hin dUman ok bile kinscvi ondan da. ha !azla dil$r:-n l1ilme. ('iik '''.bac d[i~rnadan kormabil i s i , ana oda Lonnanazs n.
L? oida kr_ ;lrs<,

~,om;,

mak icin Ilc h";i

z:~nun

ic;triin ob: (L. lH.T

;'dvti ledna

gece

l(i-kclir

her gen vat dmc, ki o ,<::; Bii\ k:e bir

cina

onnb

ta

bir i1n iii ol ,; \:. d: ,,dtTi' nkr: p:rcl.ir

St\

bu kz :;en g(liriCT\'l' L;H.Lr L',\'an;hiL-,in. cirn her w.: cc ,k d in i .:. ;, i oladP;n :aman o vit lcr gece c .: c, <ulci. bu Lct: salrctme:;i gi.k olur ,.., Ld:. yiit.ii gii,terrneyi ~Jo;r;;~ ar._.du~, i' li iltiv~tr ol:;a da. ~,:,~ht i,v1Jn {_irl:in

246

Gen hizmetin varsa hi bir ekilde avradn ierdeyken evine girmesine izin verme, yaln yzl kara Habei kul olsa da. md i bu artlar gayet iyi gz et \c gayretsiz eri insan hesabna sayma. nk kimin gayreti yoksa dini yoktur. Nitekim (bu anlamda demilcrdir ki) men la gayrete lchu la d\ne lehu.
mdi avradn byle korudn_ Ulu Tanr eer sana oul verecek olursa, olunu da bytmek ve terbiye etmeye nem vcrnclisin.

Yirmi Yedinci Blm

OCUL TERBiYE ETMEYi VE BYTMEYi BEYAN EDER

Ev oul svk hilmi~ u\ ki, bir olun olursa nce ona ivi bir ad kuya\sn. Olun baba ve ana li~:eridc. ki haklarndan bii~i budur. ikincisi odur ki akll H' :;;efkatli bir dadva cw1.:t etmclisin, btiyyccn' kach'r. BiiYiidi.indc, gci.' \cttiincc bir dnciik yapp uglunu snnet cttin.si, sonr: Kur'an'a gndc rcsin ki ukusun h;~: olsun. Y;m lo,;ya '\'cr ki Kur'. an eJ.hcrkvinccvc kadar okusun, Ne zaman ki Kur'an l~zlwre okudu n dala biivi.icck oldu, bu kcz onu bir silh Listadna ver, sibl)iirliik rensin, her bir sih!lw n:tsl i) buvurnak i!Crek bilsin, vani oku asl ;tmak g,:Tck, sgli\i na,l drtmek !!erek, klc nasl vurmak .!2tTck \'l' at; nasl binclc gerek bilsin. Bu hncrlcri hit tamam ~r:nip ho:;; kalnca, :,'t.:rcktir ki oluna suda viizncyi de ii.rctcsi. ii, k ki cv of!ul. ben on va~;ma ~cldirn, bizim bir hacibimiz Y<rd, ad. na El M;nur H:cih dc!c di. ~ilih~iidiiC~ii iyi bilirdi.
at; bah~m rahctli

beni

or<

tcsli

etti. (0 da) hana gibi hinicilik

binnwk, ~.iir!'Li ovwn;ic zpkn ::trnak, ~-cvganb

kcncnt \onlan :tnak \C d;:l;; c \'<lls; ~stvrdi, il~!rct!i,

topa \\lrn:k, \'e crlik voiu

248
Bir gn Ebu Manzar Hm:ip dedi ki,
padi~ahn katna

var.

- Ey hcla\'endigr, silfh~rlk olarak ne biliyor. sam hepsini ehzadeye rettin. imdi hnkr buyursun, yarn ava klnca t ki elzade rendii hnerlcri aha ar.etsin, g~tcrsin. Babam, ne
Ho

ola, dedi.

Ertesi gn ava gittik. Sillrlk hneri olarak hepsini babama gsterdim. Babam o kiiye hilt giydirdi ve dedi ki,
renmisem

- Ey Ebu Manzar, olum her ne rctmiser, iyi bilir olum onu. Ama bunlarn hepsinden iyi bir hner vardr, onu retnemisin. Ey beyim o hangi hnenlir.
Baban

dedi ki,

Senin oluma rettin bu lnerleri, gerekli olan anda eer kendi edemezse, bakasnn onun iin yapmas mmkndr. Ama benim dediim hner odur ki eer olum onu bilnczse gcrckt;i an olum iin onu hi kimse gstcrencz. Yiw kendi gsterirsc kendine yanim dokunur o hiinenk. Eb .Manzar,
rasnz,

Ey bLyim, imdi o dedi. Atan,

hiier

hangi hncrdir, buyu.

hner ~uda Yzektir. iikii b:. kas kl nrsa olum iin, olu,-nn dmandan kur. tulmas mmkndr. Ama yiizneyi bilnczse \'C suya batarsa baka kiinin yi.izmcsiyk olnun kurtulmas miikli olmaz, dedi. O

dediim

24lJ

Hemen gittiler, bana yzmeyi retmek iin evik ve hnerli iki gemici getirdiler. Ama benim gnlm yoktu ki yzme reneyim. nk suya girmekten korkardm. Ancak ister istemez beni onlara teslim ettiler, bana yzmcyi retcne kadar. Geri gnlden renmezdim, istemeyerek renirelim ama iyi ren. dim. Sonra (bir gn) yle rastlacl, ben Hicaz'a y. neldirn. am yolundan Dicle'yi getik Musul'a vardk ve Musul'dan sonra ama yneldik. Henz Musul s. nnndan kmadan haramive rasladk. Kafileyi bast lar. Ksaca ben soyulrnu olarak ve plak yine Mu. sul'a dndm. Grdm ki rnemlekctine gitrnek iin c;arem yok. aresiz gemiye hindim. Dicle suyuna, yani Sat rnann iinelen elik aaya revan o~duk ki Ba. dad'a vanlm. Ama bir yer vardr o at rmanda, ok korkun bir girdap ki iine den gemi batmayn. ca olmaz. Adna Akberc derlerdi. Akbere'ye ulamadan nce o korkun \'e yok edici girdaptan gemek iin, girdabn yolunu bilen \'C kol<:ylkla .r.;cen usta bir ge. wici ~erek imi. Biz gemide bir ok kii idik, gemimiz o yere ulatt, gern!cimiz de usta deildi, yolu haara. mc:d, v~nlc\, gemimiz girddn. dt w batt. Yirmi iki kiiden bir ben, Basra'dan bir yal kii \'e bir de benim ad Zcyrck Kevkns olar kulum, yalnz . mz yzdk, sudan dar .;ktk. tekilerin hepsi su. da ra
bouldu, hclfk
babann \'n

oldu. O

belfdan

kurtulduktan son.
artt.

scq.!isi gnlmde zivadc oldu,

nrdi,

Onun
Bil.

c~>rll dir i

sadaka

dua

cttirm'\i arttrdm.

ki o azit.

ilti\<:r bcrin ba)tta

bu

i)kri

gdccc!!i

hiliri, \liznc iircttiri<:>.

ylcys~.:' gerektir ki burnn gibi ne tiirli.i hnc:r \:r

hepsini rctesin, 1 ki babalk hakk "'' tidctini _vcrinc yetirmi olursun. rkti ilcndc kii beladan emin olmaz ve bandan ne geecq~ini bilmenin varan yoktur. rendiin her hL!ncr bir glin iine yarar. ykyse kusun etmemek gerek. rcrikn\ hi..\nerleri _retrnek g.:rck. sa
efkat

oluna

Hoca n:tirkcn. oti:lunu dcrse, gereksiz efkat gsterme. brak di.isnicr. Oi_!,fanckfar hi.ineri, i!ni \\: eckbi ubukla renirler yani (ocuk) dtWlnck korkusuyla renir, ne renirsc, yaradl.ndan de. Hdir. yani kendi gcv!c grcnmez. /\.na o{!lun bir edepsizlik etse sen ck cdcpsizlijiirc kzsa onu diip. nc; ite hocara derim, de, korkut. Edcplcrse, hoca:-. d\);,n, edcp!esin, ser dme. Senden ineinip ii.nli.in. de s~.na ki utr::sn. Ama her an b:vbetii p:stcn: dur ta ki seni hor grmesin n: !cr ;, scnLkn korkc',\lD
Ak:.;cdcr, :ltndnn,

sc

.!.!iiclii.ir

vctiicc

her neden arz edir senden is!L'r. ondan csirgLnc J,i ak~c ;rzu<.,t
O[luna yt:dinl
i(,:in
iml'k
rctncldc
on; i:-.,_r

i<;in 'ienin iilnwni

istcnesin.

t'f;nl'

f'i

~~tkp \C

hlirL'I

(j~rctnvk

'erd.,
kusu

bil

ol (bunu) ve bt ikisini onun kabiliye-tl voktr, deme ob; da olmasa da, y, da sen
vk
nn

ri~

l'llllc'

kii onun k:hilivci cdl'p (:rct io,

duni~\enlir

ki,

Hh'n

km \'L'(.\dihul ,-;.\li(bhii
'.;ni h,\b~<:'lnn
Ye
\'<.'

t:dlkhciti"\-kv1i.i

\'e'.nchar.

;n:.\'> )i~ a;

tcrh'iy\'

crnellii

her

~~ijnh~r

rcir.

1-;:ld,,

Ya;: i h<ba:;JHL.n "'' ;n ;:n,bn "' nk rbk J.:.;ld 1 '' rk

;\T;

di.i;el\p

;i<m lh

:ye eder. Bunu hir baka deyile sylemiiir benim dedem ems'lnaali, men lcm ycddibuhii'l-cbcvanu. _yiicddibuh'J.nelevam, yani baba ve ana naz ve rahatla cdeplenezse, zaman c efa i le isi em eden cdcpkr. Ama se atalk artn yerine getir, o, u!u Tanr kendisini i.lcme ne yaradlta gnderdi ise u varad!ta vaasa gerek. (nki.i halk yoktan var olduunda ahhlk. n n~ huvunu lcrabcinde getirir. Ama ocukken gc
wtmcdii ve aciz nldujh iin huyunu ve allfkn belli \:d.:mez. Bvdkl;e vcudu gi'lt,knr, ahlak ; c l. u rnidir, ki'! niidr ortaya tamarn lacay;. k:tdar i ice <>lgunlamca i .le ktiii/Hi tk biiti\nYk hel!i olur.

lmdi ~<na edcp Ye hncr b;bantlar

n~~a.

mi as kal-

sen de onu (~tluna miras brak, tt ki o_lul hah:lum i)ckmi; olursun. Clirk insan iki l<YLdr: Biri
~cc,:kirkr
:. t<n

1e birisi

:v:m.

ii.irniindc brakp ;>_i(k<:ei'i cdcp

\'tktr. nir;:;

O ki sckindir, ocuklar iin \'C ,hrincnkn vcg llt'S-

O ki m:ud;r cckbnna hrakw ;n> ''wt

!Ul'. Am: s:nat \e<.;kinlcrir <,ucukl:.

rn
dr.

i)i dq}i!dir. (\inki.i hiimT ba.)bdr \an;l Yari hlncr Vt'fydir meslekten. Ml'scla bir yenk

J:.d:.

virmi itrzi ba, h;gisi 1er.t.iliktc daha hi.icrli ise u t,ok k<zan \::iiJ:r. Hlincin Vt.'[~ tlrnasnn delili bdur. Ama )l<:r;d, viinden h~knc lwin k;lnd:t mesld,tc ulu hn:r vnkt-.r. Bnchn dolaY tkdcili kisikr cncuh bnr:. hir hlir-.:di ncslck ;,~'rvtsLkr \'L' o cskk ten hi.; h ir ,,,'\' chk ctnl'~''.:kr <IY!p kiildir, he' iki lncnlir. \ani li\; br ~eve ihlivalar yokk<'n nil'Skk iirenncl,~ri lhrdir. Clinkii h imi \ardr Y~nrn

(ie)

gc yetmez, meslek de

i.if~rcnnez, (bu) hna~it

liinin delilidir. yleyse h;;iin dinde

bir meslci
liiner dal

olursa (bu) hiinerdir, gerekli bi zamanda yemi vermcmezlik etne:t.. l:luna mnasip,

Hikayct: yle iittim ki Giitasb voanndan ayr Bu ayr dmesinin scbdinin hildycsi uzundur, (bizim) maksudmuz bakadr. Gtasb \'alann dan ayrlnca Rum'a indi \T Kostantaniyye chrine, yani stanbul'a geldi. Ama yannda dnyalndan hi bir eyi yoktu ve utand da kimseden ekmek istceye.
dtii.
Rastlant

olarak ocukluk arda babasnn saraynda demircilerin almasn grmt, onlardan kriik ekmeyi rennh;ti. te bu srada aciz kalp ru:k dde etmek iin aresiz kalnca bir dcrnirci dkkanna vard ve dedi ki, Ben ele bu sanat bilirim. O dcmirci bunu cretle tuttu. Orada kald srece kriik d. nekle geimini salad ve kirnseye ihtiyac yoktu, va. tanra geri dnnceye kadar. Geri dnmesinin sebebini clname'den iitmi~sindir. Sorra G~tasb enk
ayp

ketine geldi, hi bir sckinin o~lua sanat iit>rctneYi grmemesini cnrctti. nk ok zana volc.la::i, erlik ve bahadrlk bir ie yaramaz ..Ana voldk zan<m, kiinin bir s<mat var~a yardm dokr. Nite. k'm Pcvgamber alcvlis~clam bunnr ki, es.snaatii ( nH'niin mirc'J.fari' yani ~;rat ki~ivi voksllk skn tsndan korur. Sanat oLrak ne bilivors: lir ;!iin lazm olur. Bundan clol<:v bir rananlar Ac.n'dv btn ulularn oullarnn bir sanat ~rcnwsi tiirc olmu. tu. Hem renmcvi adet cdinmi)lcrdi (kendileri) lwm de (oullarna) iirctirlerdi. (hlcvsc sanat olarak lll'

2.'i'l
renebilirsen ren,
dokunacaktr.

bir gn o

rcndiinin

yaran

Sonra olun bulfa erince, zerine bir bak, eer iyiyse, i baarmak ve zengin olmak iin urayorsa onu evlendi:-:~wk ardnca ol, bu hakkn da demi olmak iin bir nvrat alver. Ama bilsen ki ev evirmck :e zengin olmak iin ba ho deildir, mslmann kz cazn belya salma, nk birbirleriyle geincmeye. cekler, birbirinden incincccklerdir. Byle olunca, b rak, bysn. Byynce iinin ko\aym nasl bilirsc yle etsin, tek senin salnda o da hayatta olsun. Sen ldkten sonra, ulu Tanr onun iin ne takdir edip dnyaya gnderdiyse yle yaayacaktr. te ou lun halini bildirdim. Geldik imdi, kzn olsa ne yapmak gerektir onu bildireyim. Ev oul t:cr kzn olursa onu namuslu bir st nineye emanet et ve byynccyc kadar iyi bak. Byd zaman onu bir muallim~ ver, Kur'an okumak, nzmaz klmak, oru tutmak gibi bilinmesi gerekenleri, farzdan ve snnetten retsin. Ama yazc lk rctmesin ki maksudunu kime isterse kendi yazsyla anlatnasn. yice byynce onu hemen koca. ya vermeye al. Kzn olmamas yedir, ama olunca ya erde gerek ya yerde, dcmilerdir. Nitekim eriat beyi Muhammed Mustafa buyurur ki, defn'l-benati minc'l-me:krmati, y<lni kz evlatlar gmmek, ya er koynund~ va da yer kovnunda, hrmctli ilerden birisidir. Ama kzn evinde oldui!una gre ondan efkat nazann eksik etme. nk kz evlat babasnn \'c rm~snn esiri olur. Erkek evlat ?ibi olmaz. iinkii ha.
Fasl:

geimini salayack bir ie giri~ebilir, ama kz aresizdir. yleyse dindeki varlndan nce kznn <;L:yi;.inc ha:Ta, onun i~ini t: mam d. Sonra onu birisinin boynuna sarver, t ki kz kaygsndan kurtu!ursur. Ama L'~er kz erkek gr. memi~ bakirc ise avrat giimcmi bir gveyi buL By. lccc kzn eziin a~,ar, {) ' () da gzn a,car bu avrad gni. B erkeinin sevgisini nasl gnliidc ::rkek ek ;t\T;dnn akn gnlnde yk Buw wiiru.,ip,

bas oluna bakmaymc<., oul

Hikaye:

yle

iiirn

k\. Accrn
<h.lna

m:liki

olar

di.iird'n bir

k:n

vard,

i.ihn..:bf

Yez. derlerdi.

Gaziler onu c:sir t:t 1ilc , Ar;p Lni Medie'yt: gl.'! d i. ler. Emirlmmii ncr, hr\'bfrl'yu satnul:rll cnNttJ. Onu fllL?.ada ikiklcrindc cniriilmninin Ali de ---Tanr :;zrii ak etsin--- ;;;u hidisi okudu: Leyse'l.bey'u ala ebnai'l-niilk, y;.;ni ulu padi:;;~hlan ;ocukh:n esir olunca satmak olmaz. A!i bu l~bcri verin ce hrebanf'vu n1<zatlan k;ldnl!ar v bir cTt' vvr mek iin Selman Fari;i'nin cvi!L' ilcttiler Sonr~t ii.}; rcban'ya sordular, "Seni ere verrnek isterler, 'icn Iii nw raz olur qn? ,, ii hn:bfn(, dk n eri gr[ip lw~:cn w:dikc kimsenin aiT;d olman. F~;LT isterseniz, hen hir pcnccrnk ouav. Arap ll::tr bir bir benim iiniimd:n gn;sinkr, h;nrisiri hcc-nirscn twnim crirn o olsun". dedi. lkmcll ii\'lc ';aptbr. O vi Selman'n ,:\'inde pcKl"rl'\C uurdu, s,lnan !'cri!,i de iini.nv oturdu ve her ~'ckri tarif ederdi, bu filandr \'e h fibndr, iilrcba da lwr hirin i.kllL'rdi. Sonunda Emirimiirnini Onn (R.\! !!Cidi \l' f'L'\ti. lrchif

~ordu ki b kimdir, Setman. m<: dm d-Hattab'd,

dvdi.

Mthte~n kii ama. yac:ildr, dedi. Ali geldi ve ge;ti. Son.lu ki, bu kimdir. Sdnwr, :d{csuln emnisinin olu Ali ilm Ebu Talib'dir u:vabm vcrJL hn:ban, ,,ok ulu kii ve muhteem en.iir. tan b:nim l{.yi_~ndr. Ama teki ellinyada F,t:n:'da utan!"mP> ckdi. Sonra Hasan ibn Ali ge.;;lL Sordu ki, bu kimdir. Sc!man dedi ki, Bu Ilasan i b n Ali'dir. iihn:ban, "Bu da bana !ayk tr, ama c;ok avrat nihllamtr>> dedi. Ondan sonra Bsevin
Emrilmlirnirin

i.ihrchan,

ibn ,\!i Bu Hilscvin

Sun!u kL bu kimdir. Sdman cevaplad, Ali'din>. lihrd)nl yine surdu, d{i,; ;Wr;!t ~dm:~ mdr?,, Sdn:n ")Ok ::lt:di. hreb[n, ,, Bl n im eri m bu ols: gerek. (nk er gnnem i~ av rada ;".T't f,!:i.rmuni) er r. 1\k hen lr i!rmii:;in, rc (' an:t" dcdi.
bn K:-.;cc:
su

cv

o~u!,

kznn ii.iln,me~in
tiin~;i bulmalsr. (k

gi.Lr.el

vtzlii

bir

i,,rer ister b;.

kirl' olsu iskr aiTat ul.-;un z:irki "(re: g.iinii! \'dnct ve -;e\gi ba;!Ln::r. l\.1.1 irkin en \'tTirlcrsc, kttm gi.);.ii i vi)!it ).>i;iknck : r<.lc; olur. Birlc olurn -;~< h koc:sn: ki ~tlll\... di':,u n sonu r..ziJlik oiur. fh k\ sc- \iii ,,,\iJd, dini ll'mil "" h i h;lii ul;n
Cutn~un: ;ou(!una n:bk;sn, "''nin

hi ls in
ulu ,;;~ i uin..;n. O ;,<'fin clinir :lrnd: o!~un ki hem m:l lt' \'c lcn d k:.ilklt: scnink i'~!iinsi.in. bt sun

256

yani benim onun gibi ulu gveyim vardr deme, biri bu. Biri de, gveyinin senelen aa olmasnn yarar bu ki senden korkar, ok sz sylemez, kzn rahat olur, rahat geinir ve hatun gibi yaar. Byle gveyi eline geerse ondan ok balk isteme, kz satc olma. O kendi mertliini etsin, sen de onun mertliine karlk, elindeki vanndan ne yaparsan yap, kz onun boynuna sar, kurtar kendini bu ulu skntdan ve her dostuna bu d ver, gnl rahat ol, vallahalem.

Yirmi Sekizinci Blm

DOST TUTUNMAK NASIL OLUR ONU BEYAN EDER
yle bilmi ol e:--: oul, kii nasl ki diridir, dost. lardan kamaz. nk kiinin kardesiz olmas daha iyidir dostsuz olmaktan. Nitekim bir bilgeye sordular, <<Karde mi yedir, yoksa dost mu?" O bilge cevap verdi, Karde de dos.t olsa daha iyidir.

yleyse sen de dn dostlarnn iini ki dostluk yolunu nasl gzetmek gerek. Bata bulunsa ne yolda bulunmak gerek ve dosta (kar) nasl hareket et. rnek gerek. nk her kim dostlarn.n iiyle ilgilenirse dostlar da onun iiyle ilgilenirler. E~er o ilgilenmezse dostlar da ilgilenmezler. yleyse dostunun iini dnp ilgilenmeyen kiiye hi kimse dost 'olmaz. Sonra her an bir dost tutunmay adet edin, ta ki ok olsun. nk ok dost arasnda kiinin ok ayplan rttr ve ok hneri alr. Bundan dolay kiinin dostunun ok (olmas) !!erekir. Ama yeni dost tutunca eski dostlarndan da yzn dndrme. Yeni dost (edinmek) iste, ama eski dostunun dostluu da yerinde olsun, bylece dostlarn daima ok olur.
dostlarn Eer

Seninle dostluu yarbuuk olan dosttan sakn. byle seninle dostluu yarm edenler olursa, sen
F : 17

258

onlara tamah dostluu gster, daima iyilik et, mizaarna gre davran. ster iyi ister kt olsun her ile rinde onlara uy. Senden iyilik grnce bu sefer tamam gnlden sana dost olurlar. Sonra dostlarnn dostlarm da dn, onlar da senin dostlarndadr. Senin dmanlarnla dost olan dosttan da kork. nk dmannla olan dostluunun senin dostluundan ok olmas mmkndr. yleyse o dmann yznden senin iin ktlk yapmaktan hi ekinmez. Ayrca senin dostuna dman olan dosttan da sakn. O dosttan da sakn ki nne kim gelirse sebepsiz yere seni ikayet eder. Byle kiiden dostluk bekleme ve dnyada hi kimseyi aypsz sanma. Ama sen hnerli ol, hnerli kiinin ayb az olur. Hi.inersiz kiileri de dost edinme, hnersizlerdcn iyilik gelmez. Sonra seninle arap yznden dost olan kadeh dostlarn, kendine arkada say, dost sayma. Cnk onlar senden ok kadehi scverlcr, arap dostl::mdr, senin dostlarn deildir. Sonra nazar et iyilerc ve ktlcre. yilerle gnlden dost ol, ktlerle dil ucuyla, ta ki bu iki tayfayla da dostluun olsun. nk kiin.in daima iyilere ii dmez. Eer bir kt kiiye iin derse dostluj!pn sebebiyle elde edersin. yleyse ktlerle de dostluk et. Ama kusurlu 'kiilerle dostluk etme, kusursuz d. man yedir, kusurlu dosttan. nk kusurlu dost bilgisizlikle yle kt bir i eder ki yz kusursuz d. man aklla etmez. imdi dostluu yle hir kavimle et

25')

ki hnerli, gsterili ve and btn olsun, ta ki onlarn hnerinden sana da bulasn ve sen de o hnerle tannm olasn. Yalnzl da kt kiinin sohbetinden daha ok sev. yle demilerdir, yalnz kt arka~.
datan hayrldr

yl.e bil ki, birisinin dostlua yarar m, yoksa yaramaz m olduu iki eyle bilinir: yisinin dostluk niannn biri budur ki gcnn yettii kadar herhangi bir eyini dostundan esirgemez. kincisi odur ki, dostunun elinin dar olduu zamanda yzn dndrmesidir. Hatta o dostu lse, ldkten sonra ocuklarn ya da hsmlarn bulsun, onlara da her an iyilii dokunsun. O dostunun mezarna ziyarete gitsin, zlemini belirtsin ve dua etsin. Geri o trbe dostunun trbesi deildir, ama dostunun kahbmm trbesidir Yani dostlua yarayan candr, ten o cann kalbdr. Nitekim can dostluu iin teni ho grrdn, yleyse o kahbn yatt trbeyi de ho gr. Buna mnasip,

Hikaye: yle iittim ki, Bilge Sokrat' zorlad kafirler, yani ok stne dtler, gel puta tap, diye. O dedi ki,
neye
Tanr

gstermesin, benim

insann

yapt

nes.

taptm.

Bunun zerine tuttular onu, Puta tapmyorsun diyerek asmaya gtrrlerdi. rencilerinden bir bl aiap yannda giderlerdi. Dediler,

- Ey bilge, ite lmeye boyun seni nereye gmelim.

edin,

bari

syle

260

Sokrat glmsedi ve dedi ki, Eer

beni bulursanz nereye isterseniz gmn.

Yani (demek istedi ki) ben aranzda belli olsam daha iyidir, kuru kalp yeri belli olmaktansa.
mdi bu kalb da dostluun art iin ana dur. Ama dostlarnn okluuna gnl balay~p dostlarm ;bktur, deme. Sen sana dost ol ve nn ardn gr. Dostlanna gvenip kendinden habersiz olma, bin dostun olsa da hi kimse seni yine senden daha ok sevmez. Ama dostlarn bollukta ve darlkta dene. Dost odur ki nimet bolluunda, horlukta ve hrmette; darlk zamannda ise, yararda ve zararda seninle birlikte olsun; o dost ki senin dmanola dost olur, dost dedeildir, tandklarndan birisidir. Dostlarna kar honutluk zaman naslsan ikayetli olduun zaman da yle olmalsn. Ksaca seni sevdiini bildin kiiyi dost bil. Dostuna, sonra sana dman olunca zarar dakunacak bir ey retme, son pimanlk fayda etmeyecektir.
Eer yoksulsan, zengin kiileri dost tutunma, bunu isteme bile. nk yoksullar kimse sevmez, hele zenginler. Dostu kendi deerince gr ve kabul et. Eer zenginsen yoksul kiiyi dost edinebilirsin. Ama halkn dostluuna gnln srekli olarak bala ki senin de n halk arasnda srp gitsin. Eer bir sebepten dolay bir dostunun gnl krlrsa, senin bunda hi suun yoksa, byle birinin gnln yapmaya urama, nk gnahsz ineinen dostlua demez. A gzl dosttan da rak ol, seninle dostluu a gziiil y-

261

znden eder. Kindar kiilerle dost olma, kin tutmay renen kiinin kini gnlnden hi bir zaman gitmez. Daima gcenmi ve kindar olursa, s~nin dostluun onun gnlnde nasl olabilir
mdi mademki dost halini rendin, dmann halini de bilmelisin ki dmann ii nedir ve hali nicedir, vallahalem.

BRNC CLDN SONU Aklamalar

ikinci cildi sonuna

konulmutur.

NDEKLER

N SZ
BALANGl

1-70 71--74 75-78

79--81 bilmek beyanndadr Peygamberlerin yaratlmasnn erdemini ve vgsn bildirir 83--86 Ulu Tanr'ya minnettar olmay beyan eder 87-90 Gc yetince yaplan ibadetin sevalnn okluunu bildirir 91-97 Baba ve ana hakkn yerine getirmeyi beyan eder 98-103 Hner arttrmann cevher arttrmaktan ye olduunu beyan e<,ler 105-127 Sz iyi sylemenin erdemini bildirir 129-141 Nuirevan'n szlerini beyan eder 143--147 Genlik ve kocalk halini beyan eder 149-155 Yemek terbiycsini, trenini ve erkann bildirir 157-159 arap imenin terbiyesini ve .volunu bildirir 161-165 Konuk gelince nasl arlamak gerek ya da konuklua varmann eclebini beyan eder 167-174
Tanr'y

SZE GR
1. Blm: 2. Blm:

3. Blm:

4. Blm :
5. Blm .

6. Blm : 7. Blm :
8. Blm :

9. Blm: 10. Blm: ll. Blm : 12. Blm:

264

13. Blm : .UHife etmeyi, tavla ve satran oynamay beyan eder 175--178 14. Blm: Aklarn keyfiyetini beyan eder 179--185 15. Blm : Cinsi mnasebette yararis ve zararis hangisidir onu beyan eder 187--188 16. Blm : Hamama ne zaman girmek gerek onu beyan eder. 189-19,0 17. Blm: Yatp uyumak vaktinde yararlsn ve zararlsn bildirir 191--196 18. Blm : Av avlamak nicedir onu beyan eder 197-198 19. Blm : evgan oynamann halini beyan eder 199-200 20. Blm. eri savanda ne yapmak gerek onu beyan eder 201-205 Mal nasl biriktirmeli ve neye 21. Blm harcamal onu beyan eder 207-213 Blm: Emanet saklamay beyan eder 215-218 22. 23. Blm: Kul ve cariye almakta ve satmakta iyisini ve ktsn beyan eder 219-229 24. Blm: Ev, ky ya da ba nasl olunca alsnlar onu beyan eder 231-234 25. Blm : Nasl at almal ki iyi olsun ve aldanlmasn onu beyan eder 235-241 26. Blm: Avrat alnca nasl avrat alsn ve nasl geinsin onu beyan eder 243-246 27. Blm: Oul terbiye etmeyi \'e bytmcyi beyan eder 247-256 28. Blm : Dost tutunmak nasl olur onu beyan eder 257-261

FYATI: 10 TL.