YENi VESIKALARA

GOTTE

KIRIM HANLIGII.III'I OSMANLI rABilidir{E CINUE,SI vE, nHinruAME uEsnlnsi

Dr. HAL|L .NAICIX
Ankars Dil ,e Tarih - co.(rafga Fakiirtesi Tarih
Do<:enti

Dr. HALit inratclK

Ankara Dil ve Tarih - Cofrof ga Fakilltesi Tarilt
Doeenti

bilha'ssa 6ftinerek bahis mevzuu etrnekte idi r. Fakat asrl mtihinrmi Osmanlr devleti, Ktrtm'rn tabilifi sayesinde Karadeniz'de hakirniyetini sailam bir Sekilde kuruyor ve bu deniz girnalindetri rilkelerde derhal faal bir politika giitmek imlcanlar.rnr sailr),ordu : Bufdan,rn ezilmesi ve bu.srralarda $arki Avrupa'nrn en kuvvetli clevleti gibi gorunen Yagellon'lar monarqisinin Karadeniz'in bu taraflarrna sarkma tegebbiislerinin citrlenmesi, hep bu sayede rntirnktin olacaktrr. Osmanlr devleti, Krrrm hanlrfrnr nasrl qimalden gelen tehlikelere kar'st korumakta ise-gcirrilecefi iizere bu tehlike ilk zamanlarda Altunordu'dan geliyordu -, Hanlrk da, onun ire.sabrna Karadeniz'in bellEilifini yapryor ve $arki Avrupa'da, bu denizde osmanlr hakirniyetini tehdit edebilecel< hcr tiirlii siyasl inkigaflar.a karrsr Irpurotorlufun en mtiessir sildhrnr tegkil ediyordu. Ba,.lnpgrqti buradan Altunordtr devletinin uzaklarsnraun" ,.b.p olan, sorrrA Xvlll inci aslr sonla'na kadar Ruslarrn Karaceniz'einmesini onlel,en ba;lrca kuvvet, Avrupalrlann dectigi gibi, ,,lmparatorluiun siri kolu olan,, Ktrtm hanlrfr idi. Bir kelime ile Karadeniz'cle ve ii.ul hudutlarrnda Imparatorlrrk bilhassa kerrdisine ttibi bu Tiirl: - h,lijslut F':ririrrn bey, llIi,r5rar-iis-.sc/ririrr
i,-[

'e Bayazrt, 7484 Akkerman zaferinden sonra Akkoyunlu hiiktimdan Sultan Yakub'a (t47,J - 1490) yazdrqr bir na,r,ecle bunu II'

idaresi altrna alan bir soydan, eingiz soyundan gelen hanla'nrn tnbiligi Padirsahlar iqin trtiytit bir
$an

iuna baflamak

Fatih Mehmed'in, tarihi neticeleri .,siiphesiz qoli clerin ve ;tim6llti olmug bir muvaffakiyeti de, Krrrm hanligrnr Osrnarrlr Irnparator-luolmu,sLur. E,vvera,

YENI VFSIKALARA CONE KIRIM HANLICIruITV OSMANLI TABiLiGiNE CiNUNSI VE AHiDNAME, MESE,LESI

bir zaman hemen biitiin

A.sya'yr

Krrrm Eeref ti.

.l

I
i

30 eayrh BELLETEN Tden lyrr basrm

",'r,,,

12]

4, s.

296.

a../

c"

TURK TARiI{ KURUN{U BASII'lEVi .4 .l l,g .,

.1

ANKNRN

rE6

HALIL INNLCIK

KIRIM'rN osMANLr

lnullldlr{E

cinnresi

187

man devletine dayanryordur. Biz burada, Altunordu'nun bir istitalesi sayllan bu devlete ait umumiyetle Trirk tarihi bakrmrndan onemle tetkiki icabeden bir Eol< mes'eleleri qirndilik bir tarafa brrakarak elimizdeki son materyele g<ire bu tabiiyetin hangi anriller tesirile vc nasrl gerqekle.;tiiini ara;trrrnirk niyctindeyiz. *** Kaynaklarrn krsrrlrirndan ve karrqrkhirndan dolayr bu
rnesele

hakkrnda gerek Osmanlr tarihlerinde, gerekse hususi surette Krrrm Irarrlr!'l iizerine yazt Irnrrs eserlerde verilen malfrrnatrn gayet noksarr ve yanltrs olduiunu iiiraf etmelidir. Kendisine kadar hig bir Avrupalrnrn bu meseleleri $ark kaynaklanna gcire qozme tcEebbiisiine girigmediiinden qikiyet cden Hammer:, Osmanh tarihi tizerindeki rnahut eserinde ve aynca l(rrrm hanlarr iizerine qrkardrfr kitapta:r bu rneseleye temas eder. F-akat kendisinin de biitiin yaptrir, XVI asrr sonlanna doiru Arapga tanrnrnrq bir umunrl tarih yazan ve bunda Ktrtm hanlarrndan da bahseden Cenabl'yi hiq bir tenkide tabi tutrnadan aktarmaktan ibaret kalmrrstrr. Cenabi'nin bazr kronoloji hatalan ytiztindcn hadi.seleri nasrl kanqtrrup kendi hayaline gcire tasvir ettifini ilcride gor'ccefiz. I-lammer'den sonra Osmanlr
I Daha XVII. asrr ortalarrncln Evliya Qelebi "rnin inrlillah-i taali il-i Osrnan iiniirte sedd-i sedid olarr,' ( VII, 508 ) Krrrm hanlrfrnrn rsirrraldcn selecck tehlikcyc kargr ne kadar nriihirn bir rol oynaclrSrnr qok;,grk bir Sekildc ifacle etrncktcclir. (Bak. VIII,534, not 1). Krrrrrr hanlrfrnrn brrnrlan baqka irnparatorlr:ftrn gark vc gnrptc, i.,,r,, Lehistan vr. Avrrstury:r ilt: ylJrtrfr hc,rrt:n lrii tii n hrrrPlc.c frrul

tarihi iizerine yazmr$ olanlar bu bahiste tamamil'le ona tiibi olrnu;lardrr. Nitekim Zinkeisen'in verdiii mal0mat onunkinin ay'ni olduiu gibi t N. Iorga da onun soylediklerini krsaltarak naklclnrektcn baqka bir Eey yapmamrgtrr 2. Bizzat Osmanlr kaynaklarrna relince, en e.sl<i Osnranir vckiryinarnelcrindc I(rrrrn lranlrlrnrn Osnranlr dcvlcti ilc l'lirlc.,syl1c5i11c d:rir malumaLa rastlayamryoruz:r. Fakat XVI asrrn sonlarrnda Ccnatri t, yazdlfl umumi tarihte Krnm hanlanna ayrrdrir bahiste Flanlrfrn Ire suretle Osmanlrlara tabi olduiu lrakkrnda mal0rnat vcrrnektedir. Cenabi'nin naklettifi rivayct, kendisinclen sortra bu rnt:seleye temas eden mi.iverrihlerin qogu tarafrndan tel<rarlannrrq ve bugiine lcadar umumiyetle bir hakikat gibi kabul olunmu.;tur.;. XVII rncr asrr sonlarrnda Hriseyin l{ez.arfe ni;, j\'liineccimbarsr 7 ve Kara Qelebizade Abdiiliziz, tarihlerinde onun ver digi malirrnatr rral<le Ltikleri gibi, hususi Krnm tarihlerinden bir qoftr da - Rrdvan pa.!a zade Abdullah s, I\4chmet Girey r', Umdet-iit - tcvarih r() vc I)arris
I Ccschich{e tler osmonfsc/r en Reiches, Il, 3f17. 2 Gesch. der osnt. ReicAcs, II, 175. 3 Yalnrz l-frtfi Paqa ti80 yrlr vckayii arasrnrl:r "Ktr",' olup, <liyerek go(er ( Ali tnlr,, istanbtrl 1341, s. 189 ).

vt: l)c5t ,;crisi rrrrrti'

'l 15,q8 tarihlcrinc <lofrrrr lritir<l igi .,.i-l-.Yl : ,l.itlJt iir-t3 .,rlUt l.-^i\ " 'r(l lr arrpsa rrrnurrri tlrihinde ( yazrrra ). r'Ccna[ri'nin Cnffari'clen lla5ka btr bahislcrdc tunrrrniyr:tle I'lafrz- NI t'hrr',:t Tagkendi'den ve baql<a "uler'rn-i ehl-i Degt" tlert f airlelcrrdif ini bilil'ortrz.. Umdct-titteuarih'in zikrcttifi Tarih-i Dost-sultanrtr bu gilri k;ryn;,klar ar:,srn.l:t rniihirn bir ycr trrttrrftrrru si\nryoruz.. Btr cserirr lril rrrrshrrsr Irrrqiitr I)r'of. 7."ki \/,, lirli J',tg:rtr'r

bir gelcildc iEtirak ederck oynacl rfr rniihirrr rolii tlc rr nttttnrrtttal< gcrcktir. Qok ciiretli hafif siivarilerden nriirekkeJr olan Krrrnr orclrrsurrrrn irnparatorlufu :ifrr felikctlcrdcn krrrt:rrr{ri!r zarnanlar olrnrr5trrr. Ilatti bir an lrizz.et inrparatorlul< rrrukad<!erattntn Krrrrn hanllrr eline brral:rldrfrnr qiiriivt,rrrz: 1689 rla Dcvit:t iq ve cl rg yrkrcr tlarllclcr lltrnrl:t rrgrrnrrnun kcnarrn:r gcldigi zametr encrjik rnii.lahnlesi ile i,rtpcratorlu(u !:rlcl rran Hncr Selirrr Cirey Hirnn Parlir*ah qu qcl<ilclc hitabetnrigti ' < . .. ellah sizcl en razr ola i; bizirn viil:clSrnrza knlrnrg olaytlr vuy i,ii
halirnize " ( Sitahdar terihi, Ahrnet Itcfik t:rlrr, istanlrul 1928, 11, 422; btr cl,rvrede IJnnlrIrn oynn<lr(1r rnii hirrr rol hnklcrrr<la yakrnrlr, ne5redccei;irniz Su cscrc': Riigilk

rr h us,rsi k iiti'rph:rrrcsi rrtl ctlir, 6 1673 rlc tarn:rrnla<lrfrr Tcnkih-i Tavarilt-i AIii[fik rdlr

(yirzrnu).

Ric'olle Osrnotrlt /rn',,arolorlttfttt ve Ktrt,rt ITonlt(t). Nih;ryet Os,rranlr kiiltii rii riin

inkigafrntla Krrnnrn ne kadar iinernli bir payr olrlLrItr giiz<inii nc alrnacak olttrsu, - lru htrsusta yalnrz Bursalr Mehnret Tahir'iu Krrurt miielliflcri, (lstanbul | 33-f) cle tesllit ettifi adlarr hatrrlatalrll t:rrihinrlc tul.- l;11 rrrerrrlel:etin i,,,p"rr,torluk tufu mevki hakkrnda bir fikir cdinebiliriz. 2 Devlet-i Osntartiye torihi, Ati terciirncsi, III, 1'19. 3 Cesc/richlc dcr K'hane der Krint, Viy:rrr:, '1,ti56, s. 32-35.

7 Sohaif -iil'ohbar, Istanl;rrl 1285, II, 698 - ti99 --. tlurr,rle Ct:n:il,i',len l,ir,,z f:rrklr olarak Kcfe f;.ltihi Ahrrret [)r,1,,rnrn onrr csirlt:r lrrrrstrttla t;rttr1'r,r.k i-t,,,,l>rrle ikrarn ilt: qiinrl erclini y:rz-rlrnr-strr. u Tarih-i ltontin-t 7'otar ue Dt'st-i KrTrguk -. D,'qrriErr,'s'rtin I(rrrrrr I';tt,l,,.,tt:t <lair vcrdigi rrrrrlfirnrrtl lraqlrca kayn:,k <-,lan (llrrk. I list. .gittttrttlt ,lts / /,rr,t, ./r'.s Turcs, r/es A'lonFolst Paris, 1757 ) lrrr eser Istanbrrl'<ll Yrl,ir:r kiitiiJrh:rrrcsi No. l0l rlc. l-lrtl,rrrllah cfen<l inin rl c otrrl nn favrl :rlantlrrrrrrr l,ili1'orrrz. (ciit I)i, s. ll5). e 1699 - 1703 arasrn<l a Krrrrtr - Osn'rtnlr tlrrihirr,lcn br,hscrl,'n lrr r's,:ritt lttr giine karl^r bilcnerr tck nush:rsr Viyana rt'illi l:iitiil.,lrarrcsintlcrlir (Nn. 1()3()). Flst:ri va:-:'n lv{iilrar.rk Circy oflrr }u4chr'',e,1 Cir.rv'rlir ('l'1 ,,). Sa,,'lct (,lire 1' h;,ttrtr rla arfrcirsr olrlufunu siil'lediginc giir.: (33 b) Sclirnct Girc;' lu'nrn (1t,t,q - ){'10I torrrrru seyrlrr. F. Babing'er, onu I-lacr Cirev hanrrr o1!ltr N'iehrrrct (iire)' sirtttrr:rl.:lrr to TOEi\'1 tr,br, 97 - 93. ((lO\V, ?35 - 6) yanrlrrrr5trr.

r88

HALiL iblar-ctr

KIRII\,I'IN OSN,IA.NLI TAgiLIdiUE CINUESI

189

anonimi I -ona baflanmaktadrrlar. Son olarak Netayic-iil-vukuat: ve Abdurrahman $eref beyin O.smanlr tarihi ilerr bu rivayet, gtintimiize kadar gelmiqtir. Buna gcire, Mengli Girel' 1475 de Kefe'nin fethinden sonra e.sirler arasrnda Istanbul'a gonderilmiq, sonra Ktrrnrdan padiqaha ricalar gelnresi iizcrine mcrasimle han tayin olun-

Bohug'rn tenkitten

muqIur. I-latta Cenabi, onun esirlcr arastnd;r Ianr idanr olunacafr srrada padigahrn affrrra mazhar oldrrfunu yazar. lrste bugiine kadar modern tarihlerde dahi Krrrm hanlannrn Osmanh padiEahlanna'tdbilifi esas itibariyle hep bu .,sekilde tasvir ve izah olunmurstur. -_- Mamafih Eimdiden sriyliyelim ki bu rival,et haki{<ate uymryorsa da daha sonralara ait olarak bir hakikati ihliva etmektedir. Vakarriivislerin ve onlara tabi olan tarihgilerin nercde yanrldrklannr ileride g6.stereceiiz. Esasen daha <ince Esseb'tis-seyyar'dan'1 baqlryarak Gtilbiin-i hanan'da s, Cevclet paga'da 6 rastladrfrmrz bagka bir rivayet silsilesi bu goriiqiin tamamiyle ak.sini ileri siirmektedir'. lJuna gorc Krrrrn hanlrfrnrn Osmanlrlara tibiligi .,SU .;ekilde olmtt..stur: Mengli Gircy Eminek Mirza sayesinde knrde,slerini bertaraf cdip Hanlrk tahtrna oturunca Cenevizlileri Krrrm limanlarrndan atmayr tasarlamr.,s, fakat kitlelcri kendi vasrtalarr ilc zabt edemiyecefini diigrinerck Fatih Mehrnet'le ittifak etrnig ve Cenevizliler burirlardan aLrldrktan sonra padi"saha tibiliiini sunmu;;tur ?. Bu rivayetin dahi hiqbir geyi izah etnreciiii rneydandadrr. Fakat burada Mcngli Girey'in e.siricr arasrnda Istanbul'a gittiii ve oradan padi.lah tarafrndan Krrrma I{an tayin oiunduIu aqrk bir qekilde rcd oluttmaktadrr s.

rakrrsak, bu meseleyi gtiphesiz illi defa esaslr bir ,sekilde eie alaral< kan.yk ve birbirine zrd rivayetlerdcn bir rnana qlkarrna,,a Qulrqan Ittrs mti.ste.,seriklcrindcn V. D. Srnirnov olrnrr.;trrr. N'lanrafih

L. Langles'itt I(rnln hanlarr rizerindeki risalcsi ilel Sestrcnqe'',,iq iri e.ski kitabrnr 3 ve IJoworth'r 3 bir taraf a ltr-

o da, Ktrtm l{anlrir rizcrindeki tanrnrnr; cscrinde't buirierrr cliicr menbalarla ve bilhassa Rus vc Ceneviz kaynaklan'ndan qrl<arrlan mal0matla lcarqrlaqtrrrp dikkatli bir qckilde incelcmekie berabcr birbirine zrd rivayetler kargrsrnda nihayet bazr f araziyclcr ]'iirritmekten ileri gidentemi,stirr'. Son olaral< bizde Bcdriye Sabit Tolunay Ktrtmrn Osmc:nlt imparatorlu|una eklenntesi nre.sele si (lstanbul 19311) adlr bir broqrir qrkarmrqtrr. Krrrm hanlrgrna ait ba.,slrca nralumatt merhum Hanrdi Giray'rn Tiirl<iyat EnsLitusti'nde nrahfuz gayri matbu tezinden u alan ve bilinen belli ba.,slr kaynal<lardan lriqbirini
t Voyoge dtt lJenyalc i Petersbour;1 (P;rris, l8O2) nirr sonunir ilivc olnrrrk ynz.drf;r Noticc chronologiguc des ](ltotts <le Crirrric. ? Evveli franstzca y;rz-rlnrr; olrrp Istoria o Ta<trii, (Pctresbrrrg 1806):rdil,: ruscaya qt:vrilrrri.l olan bu c-qr:r lral:l:rn<la Kochnc'in tr:rrkitlcrine lr,rk. !11 ,i rrr. <{c lr. Si.tc. tl 'ar-chco. ct dc nunrism. dc S. l).:tr:rsl;. III, ll?, v <1. 3 Florvorth, IJitt. of the ntottpols, II, s. 448 - 626, --. tl:rhl zil,ntlc ll:rranrsin'in Rusya tarihi'ne, .S. Bohug'un rnezkiir cscrinc ve 7.errr,.,v':r dr,ynnan Horvorth trrbii g.rl< noksnndtr. IncelcrliIirniz rnc.,;clc rl,, l-layrull:rh cfen.liyi tr,ki1.r e t rn ckt c tlir. 't V. D. Srrrirnov, I(rymskoe ltanslao, f'ct.cslrrrrjl 1.957, 201 v rl . s Krrrrtr'tn llu tlcvir ttrihi igin rniihirn ol:rrr, lch rrriiv,:rrilrltrintl ,:r, l(.,l,rrrkovsl:i'nin Dzictje lVielkiego Ksicrrslzoo Litet'skiepo:a qegcllonor, (Vrrr9our,, 1!)lJ0) adlr eserilc I'ulnski'nin Sfosrrnsti z ,1!cndli - Cirajcn, 7469 - 1515, (Krakovi Var5ov,,r llJSl) vc Ir. Koneczny'nin Sprau,g z 14ensli - Girejent, Vilno i9?3; arllr cscrlerini rrraalcsef temin erlcnrcrlik. 6 Flamrli Giray bay, Ktrun hanIt{tnrn iIk det'ri ---. I{arnrl i Cirr,y,lrrr rrrr:srlt: ijzcrinde /lsscl,'-rls-seqyer, EntCctiittet,arih vc h;rrrrrncr'<[t:ki rivnyr.tlt:ri a.r'rrrrr rrl,lr[:tnn ve Srrrirnov'ttn f ikirlcrir'i hijlusatnn vr:rtl iktrn sonrs btr rivayt:tlcrirr iqin,lcrr 1'rkr lmaz l:arrgrklrfrna igaret ediyor ve kenrli fikrini bil<liriyor: r)na o6rc i\1,'nqli (Jircy 1466 drr Hacr Cirey'rrr 6iii nriinclcn sonra l:artl,,,slarilc rrriicrrrlr:lr:y e iruri.;, fakat nruvltffuk olarnryarak Ccnevizlerin yanrnn srfrnnr; r'e l.i6!) ,l.irrr Ii7-5 e kird;rr tttrlartn yantn<ln kalrnrgtrr. I{albuki biz onun I;rr tarilrler<lc han olrlrr,}unrr ve attci k l'175 de Cenevizlilcr yirnrna srfrnrirf rnr, Ccneviz kr.yn,,klr,rrnrn y:rrrl rnrilc lrilrncktcyiz (bak. I-lcyd I{ist. du Commerce du I-et,anl, ll, s. 399 v il.) Bunn rnukabil IJamdi Gircy, biraz. yulcarrtla Smirnov'<i r,,r i. lnrr,k, 1.175 tl c l\,1,:n!,li Circy'rn Flanlrl: tahtrnr brrakarak Kefe Cenevizlcrinin y^nlna Sl{r1nr,,rrsnrl nruolrrn hrrcl iselcri l:cndisi rl r: arrlatrnaktadrt. lvI,:nrli Circy'in O.sn,nnlr tilriii"ip
.r1

I Kaz-irrrir-ski tnrafrnclan yaprlan fran.srzca terciirncsi, Journel Asiatique, XII, 1833, s. 350 v d. 2 ikin"i tabr, lntanbul 1329, I, 45 - 46. 3 Torih-i Dcvlet-i Osnranige, istnnbul 1315, l, 176 - 777. a Kiizrrn bik tabr. kaz.un 1Bll2, s. l,l -75. s Halinr Girey'in )l9l <le Kr.rnr hanlarrnrn biyofrnfilcrine rrit cscri, istun6 Tarih-i Ccvdat, I, 261. bul 1287,.s.9.
diyct-i nrtil0k-i osrnrrniyinr ziver-i giiq-r italt etmckte ol ziirnrenirr piqvasru
(Eseb'-tis-seyynr, 75).

7 "Dcst-i innbctin nihndc-i zeyl-itahir-i Pnrliqnh-i heft-kiqver icliib halkn-i trl;u-

B.Kefe ve Menkfip kalclcri fethi rniives.ser olrlukta N'[cng;i Cirey han dahil-i halka-i iisern olup bcd'-cz-z^man tug ve rrlcm ve tegrifat-r haniilc serfirnz idiip olcnnibe irsnl itme k iizere bazr nriiverrihinin tehrir cttif i hnric-iclef tcr-i srtlku sedad ve rch-i rast ol<lrrfu .si1'nk v,: sel,ak-r kelirn-i atiye ve rnuziyeclen esl,., l,-r
akl-ri-kernale znhir ve niirnaynncl11" (Es.se5''ils-"eryt1ar,
74.)

190

HALiL irunlctrc
mal0matrn

KIITIM'IN OSN{ANLI TABII-IEINE CiNUUSi

191

dofrudan dof'ruya kullanrnamrq olan bu deneme, bilgimize yeni hiq bir .1ey katmadrpr gibi bir qok malCrm noktalarda da l'ratalara
diigmuEttir
r.

Goriildufir iizere bu mesele iizerinde bu gtine l<adar oldukca durulmu; olmakla beraber biz.i kandrrabilecek mtispet bir 5ey ortay;r konarnanrr.ltrr. Ilunda, ,siillhesiz mcselcnin lazrrngcldifi derecede genig bir zaviyeden tetkil< edilmemiq olmasr kadar elimizde, birbirine z;cl rivayetlerin iEindcn qrkabilmek iqin saflanr ip uclarr bulunmamasrnrn da bti-viik tesiri vardrr. Iqte bu itibarla son zamanlarda Topkapr Sarayr l\4uzesi Ar'givi'nin tasnifi ne[icesinde ortaya grkarrlmrE bulunan Altunordu, Ktrrm Itan ve beylerine ait ycni vcsikalar 2, .;imdiye kadar muhtelif kaynaklardan grkarrlan
gine nasrl girtlifi hakkrntla hiS l:ir rniinalcaqa yaprlrnryor' Ya!nrz Mengli Cirey'le Fatilr nrasrrrdn irnzalan<lrfr siiylcncn vc Pcyssonel'in ileri sii rdiigii nrcnqci bellisiz mukavele Srnirnov'dan tcrcii rnt erl ilrnekle iktifa oltrnuyor. Harnrli Girayr, tarihimizin bu 6nernli krsmr ilc ilr clefa ciddi surette ilqilcnen bir tarihginriz olmak itibariyle qiikran vc ruhrnetle anmak borctttrtuztlttr. I Mesel6 Mcnqli Cirey 1475 de Nur-rlevlct yerine hanlrfa setirilmittir ( s. 20 ). Buracla, onu her halde Hayrullah Efendi yanrltrnrqtrr ( kar;tl:,' I{:ryrulllh Efendi tarihi, VIII, 147 ). Yinc rriiellifc q'ore l4'16 da Mengli Gircy, Sevicl

hakiki def;erini anlamak ve rnc.seleleri ycni lta.Stzrn incelemek iqin fevkalade bir onemi haiz olmurslardrr. Biz, a$agrda bilhassa bu vesikalann rflfr altrnda, Krrrm'rn Osmarrlr himaye.si aitrna girmesini hazrrlryan irmillcri, bu vakanrn ne suretlc gcrgcklcqtifini ay(lrnlatrnafa qalrpacak ve nihlryct lratilr'le I\{cngli [iircy arir.srn(lu itttzaltrttnlr$ ol(lufu iddia edilcn mukuvclcnin srlrhat vc nrahiyeti meselesini inceliyecefiz.
{t {,
r,:

tritik: X-Meu.gliGircy<len Fatihe tarihsiz bir bitil<, XI-N,rr-tlcvletten Iratihc 882 safe-

gibi aktarrlmakla iktifa olunmrr5trrr (s. 19 vd.) Yalntz miiellifin, l;ro.liiriin sonuna ilfive ettifi Mengli Girey'e rit bir rnektup dikkati ge!:ecek rnahiyettt:<lir. 2 Fevzi Kurdof;lu, llkK,rr^ hanlartntn rnekluT,larr, Bclleten, sayr 3-4, 1937 s.6rt1-55, Icvha IX-XVl(lX-Erninek'ten Fatih'c 881 ccmazif iilabrr sottl;trtnB "it bir

Ahmcd han tarnfrnrlan tahttan irr<lirilnrig, l-rir nriidrlet sonrs tekrar hrrtlrfr gelrrrig ve Seyid Ahrnet'e krrr5r horekcte geqerek rnnflfip olrnr.tg ( s. 20 vd. ). II;rllrtrl<i 1'176 yazr n<la evvelfi Mt nqli Girey, Seyid Ahrnet hana karSr harckt te qcgrrrig vc onun tarafrndan mnfli'ip crlilerek tahttan in<lirilrniqtir. frilengli Gircy irrtutl:rn sonrn 1478 e kndar hnnlrkllrr rrz.ak ll:rlacnktrr. Toltrnry, tevsik ve izeh e,lctnetligi lrir tnkrrrr i,l<linlrrr rlrr.rtlylr :rtrNor. lr'1r's,:lir 61111 ,giirr:, Krrtttt lr:rrrlrIr :trr,'rtl< II. 13aynzrt devrin<le .,rrriirnt;rz bir Csnranlr eyllcti" olrntr5tttr (s. ?'l). M.:ngli Cirey'in esarr:ti ve hau tzryini h:rkkrnda tla v.'lcaytni,t,rr:lertlr:lci rnalilrrrat oldrrfu

Krnm, gerek Qin'den gelen biiyiik Asya ticaret yoluriun garbdeki son nokt;rlarrndan biri olmasr, gerekse iarki Avrupa'yr ()n A.sya ve Akdeniz iilcmile birlc,sIiren tabii bir iskcle hiznreti gcirmesi sebebile Alturtordu imparatorluSuna dahil iilkclerr igerisinde fevkal.lcjc cincmli bir 1,sp tutmakta idi '. $imaldcki giiz.cl otlaklariyle birlikte irnparatorlufun bu zengin ticurct vc zirairt bolgcsi r, daha XIII. aslr sonundaki iq [31,galarda Nogay idarcsinde Saray hakimiyetinden sryr'tlrnayr 6grennri.,s vc Altunordu'da bu.l qostercn iq lcavgalar(lit - bilhassa Berdi-bek'in olrimiinCen ( 1359 ) u" Timur istilasnrdan sonraki kargaqalrk devirleri - Saray'a kar'.,sr muhaliflcrin ve miiddeilcrin srf;rndrklarr en kuvvetli bir rncr-kez hiznreti gcirrnefe baqlamr.,str :r. Daha 1392 de l-lacr Gircy'in babasr yahut dedesi 'l'a.,s-Timut''un, Tinrur- I'oktanuS n)Licadelcsirrcien istifade
n,:Srettigi Mcnqli Girey'den Fatih',: tarihsiz bir bitil:;\tlll-F. Krrrcl oqlrr t;rrrrfrnrlan cvvtlcc nt5r,:rlilrrr Iirnirrcl:'tcrr l:rttilr'.: iJ.9 I Ccrrtr,ziyiil:rlrrr s,rnl,rr rrrr rril l,ir l,iti!t, lXllrninck't,:rt l'-rrtihe UlJ3 ltrceJr ortalarrna :rit bir lritik - A. N. llur;rt, lrrrurl,,n l>:,gka ayrri :rr5ivdc biri Mengli (iirc1,'e ( l',,k. s. 78 ) dig"r, [,r'rin.]: rrrirz:r_\,a ait (s. 107) il:i mektup rlaha bulunduflr haber verrntktcrlir.) I Bak B. Crtkov ct A. Iakoubovski, Lo J/orde tl,or, ptris l!)lli,), ti,.:,ri <lrrrurnu igirr lrilhassa: W. Hey<1, Ilist, dtt Contrnerce dtr l-evon{, II, 156- 2i5, |155-,107, i. i. Iltatia nu, Recherches sur le Co,trrrerce qinois darts /a rrter rtoirt', I'aris 1929
197 -250.

rinin ilk giinlerine ait bir hitik; XII-Mcnqli Circl".lert Falih'c E,33 saIcr inin ilk giinleriue ait bir bitik; XIII-Mengli Clirey'rlc'r F:,tih'e tarihsiz [rir l>iti]:; XIV-

Mengli Gire1,'rl"n Fatih'e 884 s,.,nlarrna ait i-rir Iritik; XV-Mengli Circy'tlen II. Bayazrt'a tarihsiz Iir bitik, XVI-islirn Circy hanrn tarihsiz lrir bitigi ) - Prof. DrAkdes Nimet Kurat, Topkapt sorogt m[izcsi orSit,indeki ./1ll,nordu, Krrrnt a'( Tiirkistan honlartno oit yoralrk 9e bitikler, istrr''brrl l9'10; ( Krrrrna ait vesikalar: IV-Hacr Cirey hanrn 26 safer 857 tarihli bir trrhnnlrk yarlrfr, V-N'[engli

Cirey handan Fatih Mch,net'c

Cirey'in
880

1B Rcbiyy'iilalrrr 874

tarihli bir bitik VI-Mcngli

iitr.:e

Rebiyviilevvel ba5larrna ait bir bitigi, Vll-F. Krrrrlqlunrrrt cl:rha

( aytri cser, 102; karsrl,r. Bratianrr, 248). 3 1380 tl e rncphur NIarnltl', Toktarnrq'a yenilincc Ktrr,,r'a l:eqrnr;tr. Kcza iltl ikc, Tokt:.ttrrg'la rniicnrl clesind,-. Sarr,y'd:rn hcr atrlr;rnrl a K,rrrn':r s-r(rsu,\'or vc <,r:,ti:rn tckrlr h;rrckctc g.:giyorrlrr. Ulrrq I\{uhamrne<l I-lan, 1425 r,<: 143tr-37 tl ,r Sarrl' tahtrnrl nn atrlrnca l<ez;r Krrrn' taraf lnrlrr:r srf rnrrrr5tr ( ,\. N. Krrr lt, 1i-']0 ).

! Daha I\'1t'follar qeltncdcn ijnce Krpqaklr,rrn zir,,:rt:r rrrii slit I'ijlqcicrtlc giigclrr: ha1'atrntlan verlc.lik luryata kolayca gr:gtiklcrini ve 5ehirlcrdc ycrle5tikl,,'rini qii riiyortrz ( Iakoubovski, nr<:zk0r e:jcr, 22 ud.). Altrnorcl tr iilkel,:ri igin,lr, l',rrrnr yiiksel: bir z.iraet ve 5cl,ir rnt'dt rril'cti terrrsil r:rlt:n lr:,5lrca iill:clcrrl.'n lriri irli

792

rALiL irunlctx
KIRII\'t'tN O.StvtANLI'fAItit_iCii\iti Cititrit..si
193

ederek Kri'rm'cla hanlrf;rnr iliin edip kendi adrna para bastrrdrirnr biliyoruz 1. Esa.scn Altunordu'da dcvleiin asrl lcuvvet ve istinac'lrnr te.,skil edcn kabilelerden bir krsmr, saltanat rnudtieiieri etrafrncla olarak, yahud dairni karga.;itlrklardan kurtuhnak iq:in brrgiinkii Kazak - Krrgrz steplcrine qekilirken, bir ktsmt cl;r inrparatorlufun garp tat'aflarrnit I(rrrrn'a vc Kar;tdeniz ,sirnalindcl<i stcplct'c clolmakLa idilert. Krnm'clzr Batu'nun kardagr'i-uga-Tirnur'un [orunlarr idaresindc ayrr bir Hanhirn kuruluqu i;tc bilhassa bu anriller, yani, bir yandan bolgenin buraya e,skidcn beri rnuhtar bir durum safhyan mustakil, kuvvetli cografi - iI:tisadl durumu, obiir yandan faal muhariil lcabile kuvvctlcrinin bu tarafa kaymast .saycsiirclc mtimktin ohnurstur. Bu suretle ilk Krrrm Hartr sayrlan FIacr Girey F{anrn (? 7466 ) girdecegi siya.set tamarnivle belii idi ve - devri iqin bu si1,;1.5.1in arrahatlar r hiq derii.:bu ilk kuruiu.S miyecekti. Gcrgekten Ilacr Gircy l-{an gibi N{engii Gircy hanrn da en btiyiik kaygrsr, dainra istiklali saglamak igin Saray'tn biittin rakiblei'i ile ve bilhassa ivlo.skova biiyirk knazlrir ile biric.lmek, Litvanl'a biryiik dukalrir vc J-ehis[an'a h6,l<int olan kLrdreIli Yagellonlarrn dosLlufunu kazanmal< ve Flanlrirn kcncii krrvvetlerini arttrmak iqin Volga boyunda kalan diger kabileleri de elden geldigi kadar I{rnm'a qekmeie qah;rnal< oimuqtLrrs. i',liliayet I-lanlrQrn miihim bir vazifesi, I(rrrm'da tam bir irikimiyet kurabilmel,: iqin sahildeki kuvvetli Ceneviz k';lonilcrini i[aat altrrra almalctr. Bu, gerek onlarrn l{anlrfa ait iq iqlerde entirka qevirmelerine matti olrnak, gerekse buraclaki fa;rl ticaretin kazanqlarrna iqtirak etnrck iqin Sarttra. lgte cenevizlerle bu nriicadele vc Altrnot-du'rturt Seyi.l i\hz

nrcl i-lan gibi cnerjik bir hilkiinrdar id:rr esincic, gar'bclc l-:e ndisinden ayrtlrnag'a Ealr;an bolgeleri tciirar itaat;rllrna .sol<rnal< i;in yapIr'{r .scIet'lcr, KIrtm'rn O.smarrlrlarla iLliiakrnda, sor]r'a onrl1 irinliryc vc Iabiliiini J<abul ctnrc.sincle ]ta.;liclr ;rrrrillt: i'(lcn olac.a],trr r.
*"',,

Krrrma nakil ve iskiin olundrrktau (fs.se6'-ris-se!JlJar 67,92', *Ulrrg Mchnret I-{nn Itlilin girrp trrrafrnrl :r lrulunan halkr g<igiirjp Krrrrn tarnfrna gitti", Unt<le(-iit-fct,orilr, S'1 ).
:l Bnk. 6sse6-ri.s-s

I Hasan Ortekin , Ktrtrn horrlarrnrn seceresi, istanbul 193E, s. 7. "Ol csnada (XVI asrr baqlarr ) el:ser kabi.il-i tatar Deqt-i Krpqaktan

[rtrtlud-r

e!/!ar,73. Bu rnrrlrlrip kabilclerin Krrrnr'da bulrrnrnasrrutr I-latt-

litrtr yrlarrrnsl iqirr nc karltr ehernrnil'etli oldufu hakkrn<la bizzat E',rinck lvl irza -;rrnlarr siiylenrektcrlir r "il ki.l"t ben yrrlguz. rlutrnazrn bu cezi;'c tlr,hi hcp biklikirrriz rlrrhi bu il ile durur, (A.N.Kurirt, garltk vc hitikler, vesik:r IX) Scyit Ahrnet hnrt Kongrirtln;-n rlav:rntlrf r halrl .: I-lacr (lircv, .f irinlerc <lrtyittt,trr,litir i,li. (1:.sse6iis-seggar 7l). I IJao Ciirey lr:rn ,lcvrintr ait l.rtr hr<lisclerin t;tf sil ve iz.ahr, l)r. Al,drrllah Zihni Sol'-r,, I ile l,irliktc lr:rzrrla<lrfrrniz v(: y;rkrrrrl;r crl:,tcak t'lr,t, ,,Ktrr"t lt;rrrlrfr

rSinrdi clofrucian do!r'uya bu hadiselcre girrncden 6ncc Csmatllr imJraratorlugurtun Krnnr'la alaka vc miinasebr:llcrirrin na.srl vc ne qibi sebepler tesiriyle b;r.slacir.iurr inccli),r:lirn. I--ler' Scyclen tjnce co['rafi vc ii:l.isadl sartliu- l(rrur)r, cr) cski q:iriIarditnberi Akdeniz rnenileketlcrine vc bilhas.sa islanbul'a srl<r bir qekilde bailamaktacitr. Bu, geqici bir valcra olmal<tan ziyade buranrn coirafi nrevkiine bailr ve kavirrrlerirr, dcvlctluiir dcjli5mesiric rit,imen bLittirr tai'ih boyuncaa.sliliiiiri saklryaritk biz.z;-rt tzrr.ilri geli,srnclerin seyrirre tesir eden esaslr bir amil rnahi;,s[!rrcie gdr.iirrrirel.:tcdir. E,vvcli bilindiii iizet'e Krrrnr Iimanl:rn, cski Yurrrrn kolorrilcri tarafrndan kurulduf u giindenberi Akdeniz mcrnlcl<ellcrinin .!arki Avr-ripa ve Asya ile 1,aptrf;r bcy,nclrnilel Licarctin nrcrl<czlcri halint: gclmi.,s ve Akdcnizliler bu limanlala clairna ha1111i bir- cjrrcnr vcrmi..slcrdir'. Di$'er taraftart g'rizclerr kacrrrirnarna.sl iazrnrgclcn bir nokta, Boiazlar'rn vc i.sianbul'un Karaclr:niz vc o :rrl,la iirr':nr ticaret limanlarr iqin haiz oldugtr hakirn clrrrrrrnclrir'. i.stlrnbul'cla kuvvetli bir dcvlct J,eric;incc ircnrcn hcr zanrar, l;u linr;inlitrrn vc Ktrtmrn mukaddcratr bu clcvlcle tabi olrlut goriinii1,61'. Ilol'lcce csl..i q;r[lardanberi Ktrrm rneselesi l:aradeniz ve iSoiazlai- nrcsc]c.siylc yakrndan miinasebattarclrr : Krrrm limanlan dahili mrrlitariyctlcrini .saklanrak qartil,lg uzu!1 astrlar Bizan.s lmparatorlu$una lrtbi oiniu;lirrdr. istanbul'a l:itin istilasrndan ( 1204 ) sonra bunlar bir aralrk 'l'r'abzon Ilttm imittratorlutuna bailandrlar. Aynr tarihlerclc cn l.:udrctli clevrirri ya,,sryan Selgtrki clevletinin dc, Anadolu ilc srl.:r iiiii:;ldi itaflarr olart bttrastnt 2, l<errdi ha!.inriycti altrna alrnal< iq in bir- tc:lcbl;iistc
I IJacr Circy han ynrlrftnl .i,rc (4. N. Krrrrrl, r,t.sik:, \/l),rr.n Tinr)irnnrrrrr Ktrtrtr h;rnlr(r grr ycrlc:ri hrrrltr(larr iqcrisiuc alrrr:rl:t.r i,li : [-'rr,,, li Irii tirrr K,r,,,, yrrrrnr:rr.lasr, 1':rrnan (vesikadl ,.f ); Krrlrartty (t:Lr) ve Kr;,g,rk. I llr:rtiantr, Ccneviz klynnklurrrra atfcn XIll. r,srr sonllrrrrril K.,fr:'rlu p.k ,;ol< Anatl,,ltrlrr'l'iirk tacirint: rastlrn,lrIrru k:ry.,l,,trrrcktr:,lir. (l.1,.zl,irr r-sr:r,22fi); ,,;'.'"^ C. rlc Rtrl.'rouck, S'.trl ,,k ilc Tiirkivc irr:rsrn,lirl:i nrii lrir,, '.ic;rrt:f,: rs;rrt.t t:tnrcl<tctlir (l/o.yrtg" ,!e C. <le lltrl'ron c(-, I'rr':.:.; 1377, s. -5).

tari!ri"

nde.

r94

FTALIL innlcrr<

KIRIM'IN OS\,IANLI TAgiLiEiruE CiNIICSi

195

bulundufunu gortiyoruzl. Fakat Karadeniz ticareti qimdi Bofazlarr kendi konLrollan altrna almrg olan Venediklilerin elinc geqmi.,sti. Bir miiddet sonrn, 't261 dc, Cenevizler, Nltittcfikleri lt'lihal Paleolog Imparatorluiun merkezini telcr-ar Bizan.s'a gctirrneie muvaflak olunca ondan I(aladeniz'cle ticarct inlrisar-rnr l<opardrlar 3. llu srradii
KIrttn lirttlirtlirrt, Ccngiz lrnl;ar:rtorltrilunurr l<rlalirr ilrilsr biiyiil< ticaret yollarrnda kurdufu emniyet sayesinde o zamana kard,rr gcirnrcdigi briytik bir ticari inlciqafrn eSif;inde idi. Cenevizler, hcr haldc 1266 talihine dof rLr:' Altrnordu hanr I\4angu TimLrr-'dan I Kefe'de ticaret iqin ycrle$r)re nriisaadesi aldrlar. Burasrnr .surlarla t;rlrkirn ettikleri gibi zamatrla aynr sahillerde baqka kolonilerde viicuda getirdiler 5. Bu l<oznropolit ticaret linranlarrnda u iclare doirudan doiruya kendi ellcrine geqmel<le beraber buralarr g'ene resrner] hantn iillcelerinden sa5rrlrnakta ?, Kefetde han namlna miislijman Ttirk ahalirrin iqlerirre karrqan bir Tudun ve girrnriik varidalrnr toplryan bir gurnrrikqii 3 bulunnrakta idi. O zarnan Garrp diinyasr I Balr' Itrni Bibi, lv{. Nnri Ccncosnrnn terciirnesi, Ankara 1911, I lB' 127. 2 Nynrpheeurll rnuahctlesi. u Cenevizlcr bu <lenizirr Vcnedilclilerc kupannrr-elnr Mihal Plleoli'g'a varl cttilclcri yartlrnrrn bir qartr ynprnrglar<11" (l-lt:ycl 11,156).
- 16'1; Bratianu, 198 v<1. -'firnrrr tlhta qrktrgr zaman Kefe ve Krrrnrr ytrrtluk ol:rrak Krrlm hrnlartttttr ceclrl i Tuga Tinrrtr'urr oflu Uran -'l'inrur'a vcrnri5ti (Ebulqrzi Bahnrlur han, 173). Kcfe'yi CenevizIerc, her hrrlde hana arz.ttil<tcrr sorlra UrirrrTimtrr vernrigti (kar5rla. I{cy<! II, 162 v d.) 5 XIV nci rsrr sotrllrrrtrn rlofru Srrrllk'rlnn (.Sol<lai,r) Il:rlrklavir'y:r ka<l lr
162

3 Bu tarihin rniirrakagasr : I{ey cl ll,

a Mirngtr

biitiin snlril lriilgt:sini cllr:rinc

gt:q'ir

rlilcr. llifll

rl

c lrir rrrrrah.'rlc ilc

llrrrrrlrrrrlrrki

iqirrclc

Ona-sya nlemleketleri iic Krnrn limanlarr al'asrnd.r bir qok nraddeler tizerinde gcniE bir ticarct yaprlmakta idi. Nlesela Krrrm'clarr gelen hububat kesilince Istantrul'cla krtlrk b;r.5lryordur. llu lirnanlardan a]'rrca, Uzakqark'tan gelen ipek, baharat, l'lrsrra .scvkccJilcrr kcjlclcr, .timal l:iirl<leri, nrrrhtclif clerilu', birlrl:, J'iikscl: kllitcclc: balrnumu vc Itrz yiiliIcnrrrckLc icli ". N,{ehrnet II, I}ofazlar''cla tam bir kontrol tcsi.s r:tIi]:Icir:t vc bilhassa i.stanbul alrnrp aciz IJizans devlcti yerine kuclrctli C.srnairlr Intparatorluiu yerlersdikten sonra Iiar-adcrriz lrakirniyeli nrcsclcsi tekrar keskin bir qcliilde ortaya qrkIr. O zamLrna kadar i(arac]eniz.'e ve Bofazlara filen Cener,,i:zler ve Venedikliler lial<irn idilcr. Osrnanlr l)adigahr, billta.ssa Irnparatorlufr.rn kurrrlduftu sahalar igin o kadar birytik iktisadi cinemi bulunan vc bizzat l:cndi hazinesine mijhirn bir geiir kayna{r salilryacak olan l(rrrrn lirn:rnlarrrrr Bizans gibi onlann elinc brrakamirzdr - l.slanbrrl'un rrluhirsarusuida Ceirevizlerin Biz-an.slrlarCan a;aiJl kalnrayan nriiclaf;ra gayretlcrirrc dc bu itibarla \sa)srnanralrdrr -. Irirtih, lstarrbul'un zaittr ilc, tabir caiz.se, gcopolitik zat'ul'etlere u-yarak ](irradeniz'dc Ce ncviz lrakintiy'cLi yerinc O.srnanlr hakirniyetini kurmali, bu clcrriz-i bir C) s rn ;r n I i q ij I ii lralinc getirnrek yoluna girdi{. Onun 7461clc ,A,rnasra, Sinop, 'l'r;rbzon f[ituhatr, I475 Kefr:, 1476 Buidan .scfcrleri bu gaycnin gcrqekle,,smesi igirt atrlrnrg baqlrca adrrnlarclern baqka bir ;cy dciildir. O slrada Osmanlrlarrn bu deniz iizcrindcki cnrcllcrirrc kar.,sr or"tadir kuvvetli bir rakip te gdriinnr;yordu. $inraldc Altunordu inlritrrt

ve

idi vc bu lirnrrrrl;rr
1(16;

iiz-crirrclcl.ri lrrrl<inriycLirri

bilc

lrirtrrluy,ircal.:

hakirniyctlcriniAltrrnorclu'ya tas<[ik cItirrni;lcrcli (Heycl,2()5). FIeyrl, Ccnevizlcrin hakirniyetlerini igeri g<itiirrrrediklerini vc NI angu;;'un hiq bir zarr)an orrlnrrn elinc gcArnedifini iddia ecliyor (ll, 210 - 11). 6.,Sehirde biiyiik bi:'miislii nran niifusr.rnrlan baqka Cenevizl.rr, Ruslnr, RurnInr, ve Ernrenilcr varrlr. .,Sehrin ctrafr rnernlcketin iglerine dofru Tatarlarll lncsk0ndu. XV. nci astr bagrnda Schiltl;crgcr, iq qehirde 6000, drg.,schirdc 11ffiO vc dt$ rnahallclcrrle 4000 ev bulundrrfunu yazryor. Ccncviz.liter, Kcfc'rrin isti,nbul kadar k;rlabalrl< olclugunu iddia etrnektc idilc,r (l-lcyd, Il, 17.1). 7 Bal<. I{cyd,ll, 175, -. Tirnur Kutlu}r yarlrfr, (A. N. Kurat, s. 1.18). 8 l-leyrl, 370 v d. (A. N liurat, 118; XIV asrr - Timur Kutluk yarlrfrnrlnn sonlarr) ve Hacr Cirey I-lan ydrlrfrndan (4. N. Kurat, vcsika IV, XV:rsrr ortalarr). Kefe'ye giclen tiiccr,rlartlan han nArnrna .tamgao ve iL:, alrnd,trnr biliyoruz. A. N. Kttrat tamgayr, giirrrriik ve At>dullnh otlrr I-lugann <l nyannrnk "'l'artnak'r katrtirr resrni oIarak kal>ul ecliyor (nrez.kfir c.ger,69-10).'l',,r'rgi. vc tartrr:rk igin ayrlcir lrrk. I I. ircyiz.h;rr,-V. V-2,:rnov, \'orlrklor, rtc htttlur, ,1.

s Tahta qrkar Erkrnaz ilk i,si kifir gcrrrilerinin yolunu ke.s,,r,'k iqin Bo" " fazrn Rrrrrrcli yakasrntla " Bofaz-kcscrn', hisarrrrr yaptrrtrrrak olrrrrrgtu. (lrak. TociitteaariA, istan l>ul 7279, I, ,11(t-4ltJ ). '1 Bu vaz-iycti I'-atih'in tnuosrrlarr tl i,hi kuvvctle ka"r,rrnr; gii rii nrntl:tcdirlcr. Kritovulo-q rliyor ki : " Kostarrtaniye'rrin rrfGlti garktl siyascti urrrrrrrriycyi tlr:1'i5iirrnig ve istanbul bofazr Ogrtri,ttlrlar eline gegtifi cihctlc Klnrtlcrriz- vc sevi,lriline ']'r;rl-,2-on Asyay-i.srrfir ii z.e rirrrl,:[:i rnernu]ik-i a'idcn yollar tlahi aqrlrnrg olrlrrfurtclan saire qibi Hiik0rnct-i Osrnirniyeyt-' scrfii ru etrnr:fc barslirrnrqtr , (Kari, lirl i icrcii rrrcai, 'IOIiM ilivcsi, 146; ayrrca bak. ASrkprrqr,zadr:, (licse ti, lrr, 1i5). IstanLrrl ve Botazlarla Kara<lerriz hakirniyrti ar;rsrrrtl,rlci bu srkr rnii,,:,s,'lr,'ti (iiz ii r,ii rrc al:rrak N. I,rrga'n,,t, istanbrrlu elirrrlc ttrtrrrt <ler, lct istrr isterrrt:z lrii 1ii k ricvlct oltrrrrk zarrrrr:tincletl ir, irl rliirsrnr ( [-or,rr,:s bt1:untines ct rrtolilrit btrll:anir7 rtcs, 126 ) rlr, h:, i1, i i, n I t y,r r rr z.

2 I{eycl,

I I-lcyd, II, ll,

Bratianu,2,l8.

715: Brrtianrr,

)71 vrl.

196

HALIL INALCII(

KIRIiVI'IN OSI\4ANLI TNI]iI-iCiI.IE CiP.l\lESi

r97

haldc def'ildi. Cenova'ya gelince o, bu esnada Alpironse d'Aragon ile giriqtifi sonu gelrnez miicadcleden bagrnr kaldrranu],oi'du. Esasen Boiazrn iki taraf rna yerlerstirilen toplar Ceneviz genrilerinin, I(aradeniz l<olonilerine yardrm gcitlirnrcsine kolayca nra;ri olabilmektc irlilerr. .,Sirnaldc, l{rrrm'da dururn bilakis Cerrcvizlerc k;rr-;r bir har-eketi tarnarrriylc kolaylaqtrracal< mahiyette idi: Altunordu'ya ve Cenevizlere diigman olan Krrrm hanr I-lacr Gircy, Iratih Mchmed'e ittifak teklifinde bulunmakta iCi. llte bciylecc liatih, istanbuIun zaptrndan hemen bir yll sonra Kcfe Ceneviz.lerinc k;rrrsr harekete gegti ve lirrrrn hanrnrn yardrmr ile buradeki Cencviz hakimiyetine ilk darbeyi vurdu.
*t,,
,,

ileileri olmadril iqin ortlartn kuvveIli surlarr ijniinclc bir .,scy 1,apamryarl Ilacr Girey'inr de bu ananevi nriinasebetlcri gt)2. onii'e alarerk
kudretli Osmanlr PacliqalrrnA nruracaaL etnri.,s r-,lrn:r.sr 11.1,et tabiiclir. Onun bciyle l;ir ittif;rk.sa1,s.5j,,,1. billur.ssir llo;ilrzllrr.rrr
kapatttnastltt .saflryarlrl< I(rrrrn'c.lrrki Cc'ncviz kolorrilcrinin arr:rvat:lrr-

Krnmlrlarla Osmanlrlar arasrnda ilk fiili igbirliii de i,ste bu zitmanda oldu. Fakat umunriyetlc $irnirl 'fiirkleri ilc Csnranlrlar arastndaki rntinasebel.leri gok dalrir gerilere goti.innek rnirmkiindur. Daha XIV asrr sonlarrnda Altunordu ile O.smanlr devleti arasritda oldukqa saminri nrirnasebeLler l<urulduf rrnu, Tok[arnr.,s lranlir I. Bayazrt arasrnda elqilerin gidip geldiiini biliyoruz?. Bu rnlinasebetlerin bilhassa mri.,stercll Tirnur tehlikcsi karrsrsrnda srkrlaStrilrnr dtirstinrnel< yerinde olur. Difer tat'aftan $inral hernlartntn hcr giin bir az daha kuvvetten dtigtriiri bir srrada Osnranlrlann, l<afirlcre karEr giriEtikleri cihat ve yaptrl<lai'r biiyril: fiituhatla, biitiin islim iileminde olduiu gibi girnal rrkta5lar"r iizerinde clc gitlikqc at'tatt bir nr-ifuz kaz.andrklarrna qiiplrc yt-rktur'. XV inci asn'd:rki lr;rrtlar Osmanlr dostluguna pel< ziyade ciremmiyeL verrnelite idilcr, BunIardan Ulug Muhammed Han, IVIurad il ye ittifak tekliiinde bile bulunmu;tu:r. Prof. Dr'. A. N. Iiurat'rn da igaret ettiii g'ibi, gcinderilen mektuplarda Osmanh Padirsahlarr iq:in gitgide daha tantanalr unvanlar kullantlmasr ve umumiyetle hitap gi:kli, Osrnanlrlarrn gittikge artan bu nr,ifuzlarrnr gcisl.erccek aqrli dcliller nrairiyctindedir 1. Son olarak Istanbul'un zabtr ile bu niiiuzuir biihassa I(rlrrnirlar' rjzcrinde ziyade.sile lcuvvetlendiiine qiiphe yokLur. Cenevizlilerle ek.seriya miicadeic halinde bulunan, fakat toplarr ve muhasara
I Bak. He1'cl, II, 382, 3ll7 vd. 2 Bak. Uluf I\{uharnmc<l IJnn'clan II. i\'furad'r, i,itil< (;\. N. Kur;rt,

la rabttasrrrr l<e.smcfi clii.,siinrnii; oJnrasr gok rnuhtcrneldir. I-leyd,e gore Ilacr Girey, Iratih Mehmet'le bir- ittifal< da imzalanrr.ilrr-. Iluna gdre kaleye birlikte hiicum edilecek, muvaffakiycI halincic ,,seirir IJan'a kalacak, Osmanlrlar alialil,i venal<li nitinrkrirr biitiin ga'airni gemilerile gcitiireceklerdir 3. Bciyle bir rnuahcdepin Sakikaicrr ir'zalzr'mr$ olup olmadrirnr kati bir gekilde bilnriyorsak cla,', 1,15-1 yazrrrdir rnii'stcrek Osmanlr-Ktrrm kuvvetlerinin kefe'yi rnuha.sar-a cttikler.i bir hakikattlr. IJeyd'in, Ceneviz kay'aklarrna gcire verdigii r..10mata baktltr'sat, 7454 yazrrrda 56 gemiclr:rr rniirekkep lrir 'l'iir-k filo'su Karadenize agrldr. Evvcli Moncastro (Akkcr-,1ap)'a lrLjcurn etti; fakat burada enerjik bir miidafaa ile kar.,srla.,str. I(afkasya sahillcrine giderek buracra sebastoporis'i ardr; ,,irrayct 11 -f .rrrnuzdtt gidip Kefe cjniindc dcntir attr. BirkaE giin .sorrr-1 Kir.rn.r Hanr da 6000 atlrnrn bagrnda olarak gchrin surlarr oliipc gelrni.,s bulunuyordu. Her halde taarruz iqin kcncliler.irri kafi rJr:r-ccecJe lcuvvetli his etmiyen miittefikler tehditle kaldrlar. l).,an'ra r,.rsrl oimadan cince bir elgi g'elerek Padi..saha vcr'13i verilrrre.siiii i-sterrrigti' Kefe cenevizleri scnelik 600 Sonrnri'lik (takrib<:n 1500 duk.) vcrgi odcnrcii k:rbtrl cltilcr vc tcrrrin:rt olrrr'.rk lrir r-clrinc ,,,.cr-rlile r-. I\4iiltefiklcr brtnun tizerine gekilip gittiler. Nihayet istanbul,cl. de ? I{eytl, ll, 383. 3 l-lcyd'in bril le

I Kefc Ccncvizleri iizerine yaptrpr tirz-1,ik ha[:krndl lrlk. l-t.yrl, ll,31t2.

3 Aynr yer.

't Bnk. n. N. Krrrat, vc:ril:a I, ll, Ill.

llir rnttalterl enin irnzalrrrrrnrS olrl rrirr hnkkr.<la if;rrlrsi k:rtirlir. Bunrrnl,r bcrabcr ba;lrcn l;ir lial,nak g6stcr,r,,.r. Kcfc,dcrr CL:rr()vi\,1,r. q.t:1,:rr tclrrglr rncktuplarrla l-lanrn Kr.u,r',lrki Cen"uiz qchirlcrini z-aptt:rl cceii, l'ii rklcrirr ahaliyi esir crlcrek istarrllr'rl'cla satacaklarr hakl<rncl. habcrl,,r gcl'rckte irli. (Abdullah of Itr FIasen, Ce,eviz rrrc.b.l.rr'a g6re XV. asrrrla Krrr'i I l;r'lri1r, Azerlrnycan Yrrrt Bilgisi MccrDuasr, suyr II, 7()'J2, s.376). .s,,rirnor,, rrijl,rr: bir anlasrtranttr varlrf rna inanmak icap eclecef ini sijyliiyor (Kry rttskot: Jrartslt,tt, 2gl). Esnscn Osmanlt ve Krrtrn kuvv,ttlerinin Kefc ijrr,i n,l* u" hcrrr,:^:ry.i zr,rr,i,ncl ,, giirii nr'ii9 'ltrtulart her hangi bir anlaqrnanrn varlr{rna hrikmcttircc,:t rrr.hiveItctl ir' 'Sonrn<lan N{engli Girey, 1469 da Fatih'c y^r,t ,g, bir r'elctrrp tn hrr <l .,st lrrl:t;r' 5tr 'lelciltl c lrrthsctrnektctlir: "H^n ba[rarn l-rulcl r lrurrrn birle ni(.iik rl.st k:,rrnrl:,:p crdiniz" (l\1t'ngli circy'tl e' F;rtih'c lritik,,,\. N. Krrrr,t, r,t.si!::r \/). -r Il, 383.

198

n.ALiL inalctrc

KIfrtM,tN osL{,qNLt rAuir_ie iNE cinl,lnsi

r99

vam eden mi:zakeriler sonunda Kefe cenevizleri Osmanlrlara yrllrk

lr:rlrrrl , lrni.;1,'r,li ". ll,rrrrrrrl;r l,r'r;rlr,'t t ):tttt;t'rlrlitt ('t'trt'viz
Irlrr ll,,q,rrl,rr',l,rr, ,t:r"r,r t{11. 1.,1,,'1', rt:rl r I t'ri llrrilritrrttt,tl

1. 3000 altun vermefi taahhiit etmek suretiyle sulhri kurtardrlar Orrl;rt-, .ryrrca i(rrrm hant I{ncr Gir-ey'c de yrllrk bir ve rgi verrneyi

11r'rrrilt'r

i'

ettiler't ve l-laJ'dar bir zarnan igi' hanrrgr ere gclirnrcije muvaffak oldu (1456). Hacr Girey', tel<r'ar hakirniycti elric cdi,,c,r ,,iy1sctirri 11t'jii.Slircrt'l: iiliirrriirrt' l::rrl,rr' ( t,l{ir,) (-,i.rrr.,,.i,lil.r 1,. ir.i ,,rrirr;r :r.
lrr'llrr

t:iilrirtrlt;illtl

siliilrla nrini Ollrrir[<tart lriq bir T.itlllitll gcr.i kaInrtyt'rt lirt, br'tt';rstttt her bakrmdan gittil(qe zayrflaLarak ilerde feL[ iqin olgun bir' !rale getiriyorlardr. l("f" cenevizler.i hergun kati bir Osmanlr Iaart'uzr.t beklemekte, hatti bazrlarr qimcliden ';ehri brrakrp kaqmakta idiler' Fatih'in, l(cfe'yi .,simdilik sadece vergiye baihyarak zablrnr geciktirmesindc, diger sebepler yarllnda, rsiiphcsiz, Altunordu ltanlarrnrn haleti srfatiyle .Sehrin hakiki hakirni olrnak iddiasrnda bulunan Krrrm haniyic karqrlarsmamak diiguncesi de mtiessir olmu.,s olrnalrdrr. Bililcliii iizerc l-lacr Girey, yarlrklarrnda burasrnt kendi ulkeleri arasrlda .sayrnakta ici ;t, vc mezl<fir mualrcclcye inanrnak caizse, kale feth olunsa dahi hanrn olacaktr4. Fiituiratrnda daima dur-umun e11 ziyade elverilli olduiu zarnanr seqmesini bilen Fatih, senelcr sonra Krrrrl hanlrfr iq rniicadelerle l<art.,st1l Ia kendisinc Kefe'nin zaptr iqin davetler gclinciye kadar bel<lemesini bilcccktir. Esasen Hacr Girey'in bir miiddeL sonra Kefe Cenevizlerine kar,st diiqmanlrktan var. geqtifini gcirriyoruz. 7454 teqebbiistinden sor)rA I(eie'yi tazyikte devam ediyor', kcndi rnenrlel<eti iqerisinden ltu lirrtarta gelen yollarr kapayarak mallan ba.lka limanlara sevk ettiriyor ve oralar-rlap .Samstrn ve digcr Karadcniz. pzt'z.arlarllla kcrldi gcrrlileriyle gontlcrtiyorclu r'. llu vaziyet kar.Srsrrtda Ccnevizlcr otrclart kurtulrlak iqin Tiirk hanlrklannrn daimt zaafrndan istifadede geu cikrnediler: kendisine kar$r hareket eden oilu Haydar'a yardttn I HeyC, 387-1465 de Kefe'den padiqah iqin yiiklenmig olan gahinlerin kaybolrsasr iizerine o sene iEin vergi 600 dtrka arttrrrlcl r (mczk0r,:scr,39l). 1'170 cle vergi birrlcnIrre 8000 e grkarrldr. Tclaqa diigen Kefe'lilcr nriizakere netice-sincie ltunu 11000 e indirebilcliler (rnezlc0r eser,399)'
2 Allcl ulIah oSlu Hasan, rnezk0r tt't:tkale, 376' 3 Hacr Girey Hnn yarlrf;r' A' N' Kurrt, vesilca IV' a Ilatti gol< dikkate cle[er bir hadisr: olarak, 1469 rla Kcfe'ye val<i Ogrnanlt tecaviizleri iiz.erine Krrrrn Harrr Mcngli Girey'rn Fatih'e knrqr aqrkca giln:iyctte

iq ve dis rncselcler, Kcfe'nin (J.snra.lrlar- tarafrncJe,, ,rr.,1,1, r,c I-ia,,lr_ frir osmanlt hirnaycsi altrna girme..;i Ilacli.scle,-ii,lc <lofr.rrd;rp ,logruya ilgilidir.
*'t*

.trllii" Ilrrr'r ( 'trt'-1' Ilrllt'rrr

olrittrllttrlt:u

irorr,.r lrrtrlrr

ir,-ln trrr.-l,tliuril (llirlti

I-lacr Girey'deIl sonl'a Iirrrrn Hrnlrr]r'iiia AlLrnorcitr'iisrr daillInasrna .sebep ola|r aynr karga;airklar bars gostei-cli. 13urrg cla, ..,rrp_ hcsiz her geycien iince, Altrnordu'nun bir istrtalcsi olln I Ianlr11.r', iqtirnai-siyasi teglcilitrna b;rilanrak gerckrpekteclir-. Altrrror.clu,cirr olduiu gibi Kti'tm'da cla devlet, bithissa askeri itabile kirvvctlcri ba'Srndal<i bir ari'stokrasiye tabi icli. iJatti ciikk;rle dcgcr ola. tirr..fr Ktrttn'clal<i bu l<abilelerirr, Altrr:ordu''u. so. zirrrri'r'l:ri-*rc.llr iq: kar-gaSelrkl:rrda birirrci Plartda rol oyuay,air a.ynr l;:rbilr:lcr.olrn;r-srdrr.,;. I.,c.di araiar-rnda ehemnriyctlerine gcire bir hiyrjr-elr.rsiyc tibi olarr bu kabilelerin baErnda $irinler gelrnekte ve bu l.:abilcrrin 5cy,i ,,1)A.,s bty,, tii]\'atlr alrrtal';ta icli'r. I{:rbilcler- beyler-irri lic:rdilcr.i se !e iI Kcfe ricrtlinc giirrdcrilen ?9 son te1;rin 1456 tarihli rrir er,rirrirrnctrt: * 1,e.i Hanrn r'er.i;i iktiderrlrr li:llrir:r,lr vc tlii.srrr;r.lrrrr.lr !r.lr:frc g,, l'rir,rr i,-i. l:r:rrrli:rirrr: yttrtltttr crl ilrrtt-'si titvsi-1'u olttttrnlrkt,, i(ti ( n lrtl.ll.rl'r ,rqltr I lrrs.rrr, rrr,:.r.1:ir- r,ri, l.:el" ' s. !177, klr;rl,r. Heyrl, II, 398 ). 2 Hcy<1, II,398. - Esa$cn onua, l;undan sonr:r Altunorcl u I{,,nr ilc ur;ras_
.sirirr b.:i,r"
-t.,--_:-(1

bulunrlu!!rrnu g6recefiz (bak. I\{enqli Cirey'rlcn Fatih'c bitik, s l{cyrl, II,386-337. vcsika V). Hayd:rr I-lan' z.ikretlilrtrcktctlir-

A' N' Krrrat'

6 Eb,,lgazi'de ( Dcmi isons ne5ri, s. 17ll ) l-l^.rr cirey'in of trllarr ntttstnrla

Saray bcy icli. 4 )iV irrci astr e.nlarrna tlofru * diirt Karagrr 1.,s./leri ,,, Irasi:r .sirirrli:r olnrak iizcre Ar'lrri, IJarrn vc Krpqakr.rdii. ,ntirckk*pii(frsc6'-;i r-rrn,ror, )s ). xutti itrci :tsri' ortnlarrrtclil Abdulga{fer b'nlarrir .crrasilr-. .Si:-in, lil"n.,,r oi, lrr, []:,rr' ve sicivut'l*rrl:rn nrii rekeir olrlu!rrnrr sd1,rcr ( [)r^</ctiittcr.,arirt 1,r l ). sicivtrtIar 'Sahilr Circy rlevrintle (1532-1551) tcrnayiiz ettilcr (Esse&'ils-sr:yrar,9-l) .Tri1,!rr-.siz Ktrtm'tirr lltrtrl.r haricitrde d:rha lrir gok kabilclcr ol<lLr,l.nrr ve trrrrrl:,:r rr 6e1, lcrirrin cle iqtiril: t:ttifirri bili1,6vq,2 ( (Jtttdr:t. I95, [.ssc6-rli s-st,t1 gor, 'reclislere 231' Alchnrnd Girt:g lorilti , 57 b, o0 n ). I(rrrrrr'rl,r rrrrrhtclil' l:;rl,ilcl,:ri;r r..r;l: tr(rrr hrkkrrrrla [rnl:. Osruarr A.kqorr,l:i ,, Krr.r,n 7't, lrtr ltyt:,,.r1,,., Il. r,. ,. 1,,
,

zntnantnda [;a1Karugr (Karr,gu) 1'ahut l;aqka tabirle E'riri ]<cbir olrnrfl ve 'sag kolun baSrna geqrrri;ti ( Urndetiitlet,arilt, T ve 1il,l ) 'l'ari6-i Dost sultana -q6rc ( Untdetiitteuarih, 78-7g ) rne;hur E,rlil:e l\.1irz.yr ijlcliircn B arrn Irt:1,i
'LIatr

Tol<tamr5

trfrnr biliyoruz. J Burrlarrr lra.slre.!arr .rSiri''ler, Kongrrat,l^r, 13arrn,lar,lr.

KrP.rl,{'lN osN{ANLr 200

rnsilieise cinlrnsi

201

nnr.il irun lctr

i-;ti-

ve bu6lar, !ran tarafrndan tasdil< olunrtrduI. Btr bl:ylt:iin riki olmadan, teyi alrnmac!an rniihinr bir iq l<ararlasltt'rlamazdt:. Bizzat hantn I<im olacafr fiilen onl:rrtn rcyine bafh idi . i-5te bu
vaziyct clolayrsiyle kabilelerin Gir-cy siilalcsineIncn.sul) rlrrddciler etrafurcla d;rirlarall mi-rcacleleye kolayca siiri.rklenebilir olrnast memlekcti anarsiye g6ttiren baElrca sebebi telkil etmcktcdir. Aqafrda gorulccegi rizere bu durum bitzan rniiddeileri, qiirulltcti Krrrm aristol<rasisi ve rakipleri karqrsrnda tahta daha saiiam bir gekilde ycrle.,smck iqin kuvvetii komqu devletlerin dostluk ve himayesini kazatrma te;ebbiislerinden bile altkoynruyordu. Flacr Girey gcride b6ylece birbirine rakip bir qok evlad brrakrp gitnri.gti (1466 y^7, sonu):t. Ondan sonra hanhk iqin bilhassa ofullarr Nur-devlet'le l\4engli Gircy arastnda mucadele baSladr't. Irvveli her harlde Nurdcvlet galebe qaldr i. Zira BaglangrqLa kardegleri ve ekseri Krnm k-abileieri onun etrafrnda tolllandrklarr gibi, bu srrada Mengli Girey'in taraftan olan,Sirin beyi Tekine (.:(;; mirza da cilrniig bulunttyordu';. Fakat Nlengli Girey'in de hig olmazsa 7467 den itibaren I-lanlrirn bir parqastncla, o arada hanlarrn yeni payitahtr olan Krrkcr ? de htiktlm siirdtifii mulrakl<aktrr.
2 (Jntdt:lilt!cvarih, 193 __ I(rrrnr'cl:r Al<rnescit qirrt:rlirr<le esi<i S;,rirlroz k6yiiniin iki kilorrretre qirrr:rlinrlc 60 kodar l<llrilc tlrtngasttrr tag:you llir l<ay:r vertltr. I)ir halk rivuycti vnktile o [;rr:rflaki kalril,'lcrin brtrly:r toplirn;rrak rniihirrr ii;-

Qiinkii orlun 1467 aiustosunda, bu sonuncu .,sehirde i lacr- be-v adrnda birine verdi!'i bir tarhanlrk yarlrir ilc 1.163 Lariiriylc fulahmuclek isminde birisine verdiqi ba.ska bir yarlriJr bugiin elimizdedir t. Boylece lvlengli Cirey, Krr-ker'e ve Krrrnr'rn "iql<i kentlerinc,,? salrip bttlunurkcn, Nur-devlct, hcrh;rlclc !:abilclcrin en biiyirk krsmiyle Krrrm'tn dr;arr.srr)da, ()z.ii l,,oylar.rnda hiikiim
stiriiyordu. Esseb'-tis-seyyar'a gcirc o, Mcngli Gireyi Kcf c',,'s }laqmafa mecbur ettikten sonra da Ozii boylarrnda idi't. lt<i ra[:ip harr evvelce babalannrn Klnm'da yerle.:mcsine yardtm etmi",s olani ve bu srrada kudretinin en yirksel< noktasrna iri.,smi; bulunar) YagellonIartn dostlufunu kazanmaia biiyiilt bir ehernnriyet venne kte idiler. ikisi de kral Kazimir Yagellon'a elqilcr gonderer-ek clostluk muahedesi imzalamak teklifinde bulundular';. Irakat kra!, lierhalde Krrtrn beyleri idaresinde asrl kabile kLrvvetlerinin Nur-devlct Larrafrnda oldufunu hesaba katarak onu Lanrdr. IRakip hanlarrn, tatrtlarrnda vaziyetlerini saf'larnlagLrrnrak iqin dr.,sarrda bir biiyiil< dcr'letin dostlu['una verdikleri bu ehemmiyet, ileriki lriidi.scleri aniamamrz bakrmrndan igaret edilrnesi gcrclicr) bir nol<tadrr. Neticcdc I\4engli Girey'in davayr kavbederek I{cfe Ccnc',,'iz.lerirrirr }rar)rn.i kaqrp srirndrirnr biliyoruz';. Burada, clirnizdeki ka1,11aklirr foli I:arrqrktir. Irakat urnurniyetle anlarsrldrfrna gcii-c Nirr-cicvlc:t Lirlrt iq'iri yalntz l\4eng'li Girey ile deiil, cligcr kardc.,sler'iyle cie uglainriiila mecbur olrnakta idi ;. Nur'-ticvlct'in bu nrii;kil durumu l,'1crr5JIi t n. N. Ktrrtt, ()7, '- II:,cr-lrtryc vrrilt'n yrrrlrl)1r, ,,s1, <le{ril, l:,r1,yusr clinrietlcdir. ( lJrl:. Abtltrllah oflu FIrrsan, Birinci l;1r:ni1 li Cir.:y I-l:,rr y;rrlr,fr, 'l'ii rl:iyat mccmu;r.sr, IV,99). IJu yarlrlrl I. Hacr Gircy lJan varirfr ile karqrra5rrrrrrcrr ( bak. A. N. Kurat, vesika lV ) arada dil:l:ate rie11cr fnrklar g6riirtiz: I-lac, Ci-

r fsse6'-ij s-segyar,

262.

leri qSriiqtiil;lcrini n;rklcdiyormuq ( lr:rk. Ost,rnn Alcqoraklr, s. 5-6 ). llu rivayct qok dikkate defer rnahi_yettcclir.'farihi kaynulclarda Krrrrrr kabile lrcylr:,'inin ririihirn zamanlarda toplandrklarr " Akkaya > veya . Kayi,lar-,,ltr rnevkiiniu ( br,k. lvlehmct Cirt y tarilri, 110 ve Sr,rirnov, 326 vrl. ) lrurrsr oldtrf rrnu cliiSiinrnck
rniirnkii nd ii r.

3 Ogullarrnrn ncl edini bazr ki.ynalil,rr 12 ( l,'liirreccint 6o.sr, II, 698 ) [rlzrlarr 8 olarak -qiisterrnektc<lirler. Ebrrlguzi ( Dcsrnaisons nc5ri, 178 ) sekiz ogltr ol<ltliunu siiyltrl ikten sonra ltl larrrlr qrr 5ekiltlc srrnltyor: Dcvlctyttr' Nrtr devlct I. lan, l-layrlar I{.n, Kutluk-zarnan, giLrK, N{cnqli Gircy I-lan, Yanrgtrr\:r' Oz.tinrtrr. Esscb'-iis-seyyr,r':r giire ( s. 73 ) N,rr-devlct [Jucr Gircy'in oIlu olrnayrp " S"yicl Ahrrredin beni irnarnrnrlan' drr. Flrkat Ntrr-tl t:vlctin I-lacr Gircy'in oflrr oldufu rnlhakkrktrr. (Bnk. I:ruehn. Crrci rrlu.sunun l)orolrrrr, 40). Esscb'-iis'seyyar, N.,r' devletin kardcgi <,lnrak l>ir de Keldi-bny'<lan b:rhsctlcr ( s' 74 )' a Hayrullah efcndi ( VIII, 147 ),lJacr Cirey yeriue biiyiik oflu Nrrr-tlcvletirr geqtifini si'iyler. o Aynr Yer ve l{eyd, Il, 399' 6 Etteb''iis-seyyor, 73.

rey ernirlerini genig bir sah:rya tegn.ril e,lerkcn lv{cngli Cir.y satlccc u i(ki kcntlcri" den bahsctrncktetl ir. Yarlrqrn Krrk.:r'<la yezrlrrrrS olrn:rsr..la rlil:ktti geken bir n;rktadrr. Dcnrek hanlarrn yeni pnyitah tr o tarihdn N'lcuqli Ciircy'in 2 iq.er<1,:ki kiiy, k:rs:rl)a ve qchirl.:r. clindc idi.

Esseb'-iis-s.tlJycrr 7.1; FIeyd, 11,399 (C,:ncviz krrynrrl<larrrrr, qiirc).

v.<1.

s'[:rfsilit iqin I{.r!il irr;,lcrk-Abdrrllrrlr Ziirrri Sr;ysll , Ktrr,,, I!onltir torilri. " Hcyd, II, 399; Csse6'-ris-s eyyar, 7.1. ? E.sseb'-lis-seyyor (s. 7,1) onrrn rl iger kar<l csleri5. l.: l,<,z.rrr;lr:rl: onlurr gocuklnrrylc beralrer katlcttijyini siiylcr. Iakat her haltle ]xr srrlrln Nrrr-cl tvlet'irr
karde;i Kcldi-b;ry tarafrndan katie<lil<lii;i .pel:lin,le vcrrlitli hr,ber v^nlr5trr. Qiinkri biz Ntrr -rlevlctiu f i76 dan 1478 c kaciar bir tlcfa dahr, han)rfa !c(tif ini vc lr,, son t;rrihte l\'loskov;r'ya I:ngnrnll or:r,la u/:un rnii(l(lct f l5n<lrf;rnr lriiil.orrrz.

'r Brl<. Srnirnov,2)A

; Bnrtholtl, Roghgtsararl , Iincl'". tle

I'lslarrr.

202

HALIL iualcrrc

KIRIM'IN OSN,IANLt rnnlliGirue cinitlesi

203

Cirey'r tcl<rar hareketr: geqmel< iqin cesaretlendirmirs olnralrdrr. I(efc'de biiyilk bir Talar niif usu bulunduiunu bilil,orur. Birrada, o strada 'f udun bulunan $irin kabilc.si beyi cle ( N4anrak, E,minck? ) galiba it4engli Girey'e taraf tardr I ve onun buraya kagmasrna, heriralde Ccrtcviz sfrrlannrn safladr6lt emniyct kad;rr', bu da irnil olrlu. I-lr:ycl, Iicfc'd',::ki Ccrrcviz hiil<0rncLinin, ona iicrcIli askcrlcldcn mtirekl:ep bir takviye kuvveti temin etti!1ini sd1'lernclltcdir- i<i, bunun ekser il,ctie l(eie Tatarlanndan miirekkep olduguna .gu1;he yol.:tur; gfinkI bizzat iiefe'deki Ceneviz garnizonunr]n gayet az olc.lu$trnu biliyoruz !. Bununla berabu' Ccnet'izlerirr i-lanlr j,1rn ba;rnda lccndilct'itrc claira qok rncclyun birisini grjrrnek iciii lvlengli Girey'in ieqebbii.slcrine lrer ttirlri mtizaireretten kzrqrnrnzrnrrg olmalarr Ca tabiidir. FIulasa, biz, bir miiddct sonra, herhalde i45{j clc:', fulengli Cire1"in, Nur-dcvlet Hanr kaqrrarek l(rrrm'a tekrar hii<im oldufunu ve bu sefer l-lanlrfr tam bir qekildc ele reqirdiiini gonnckteyiz. Galiba rnaillubiyctten sonrr aynl ;el:ildc Cencvizlcrin yanrna st{'rnnrrrs <-rlan Nur-dcvlet dort liarde.,si ilc birlikte hapsedilrniqtir{. fltittin bu haCisclcr!e 7456 da I-lacr Girey'irr de ta}rttan rtasrl attlclrir gc.rzontine getirilirse licie Ccnevi:rlcrinirr Krrrnrrn ig kargir\salrklarrndan azimi istifadc iqin iriqirir frrsatr kagrrmadrklarr "sekilde anlaqrlrr. ilcride Krrrmlrlarrn, onlara ilar.Sr Osnraniilarr ga'irrinasrrtda bu, ba;lrca sebebi tc.,skil edcccl<l"ir. Ivlengii Gircy i-latt, r'alcibini ellerinde tutan Cenevizlerle miimkiin rncrtcbe iyi geqinmtrqe gah.trtr; 1468 de gehri ziyar et edei'cl< cslii rnrtahcdelcri 5rcnilcdi vc vcrsinin bir krsmrnr indirdi. [)nrrn Llu clo.stqa ltalcl.:ctlcri i:irr.1r:;rirdir
Ccrrcvizl':r' I B,,ll.
vercl

cefini bilc ummaia baqladrlarl. Buncla tanrantil,ls haksrz da deIillerdi, qunkii yukarrda da i,saret ettiiinriz gibi, Iiefe'vi cskicienberi
kendi iilkelerinden sayan I(rrrm hanlart burastntn kay'ltolmastna kolay kolay razr olamazlardr. ,Simdi Kcfe, Osnianlrlarrtr clit l-lir hzrracgiizarr olrnakla berabcr - ki t:s;rscn NIcrrr;.li ('ir-cy <ltt btttrtt l<lrlrLrl ediyorCur- lrglrr miidahalelcr kar.lrsrnda Iirrrtn iranr l-:cncii hikirniyet hakkrnr da ortaya siirmckten gcri kalrnlyordLr. Nlengli Girey, 25 ill<tersrin 7469 tarihini tagryan ve IraLih ltlehrnecl'e " kartndagtm ,, diye hitap eden bir rnektubunda, kadrrgalarla YakLrp adrnda bir Osrnanlr kumandanrnln " g"li1r I(rrrnr srthillcrincie il;i .lclrli yai:trfrnr ve Kefe'den alcirir esirlcr arzrsrird;t kendisinin clc mirhirn bir adamr oldufunu biidirerek ..sikiycttc bulunuyorr vc esirlcrir; i;rcltsini istiyordu. N{ektup, biiyiik Osmanlr htik0mclarrnit kar.lr soir dcrcce hrirmet dolu bir ifade ilc yazrlrnt.; olnralila bcrabet' i-lart, bir yerindc gayet aqrk bir qekilde, "Kcfege bulgan ziyarr ltcntrtt-t bizgc

bulgan gibi trirtir,, demckten kcndini alarnryoldu. Ilu ttrcf.:lu;r, Mengli Girey'tn Osmanlr tibiiyetini kabrrl ctrnesirtdcn zrltr yrl ctrtce Osnranlr ltadi"salrr karqrsrnda durLrnrunu gostcrme.si itibarile billtassa onemlidir. iqeride ernniyetirri saflryan ivlengii Girel', cvvcle Lclristan krralr ile arranevt ittifakr ycnilcmckle berabcr, ltir rniidde[ .sont.a AltLrnorclu hanrnrn tegkil cttif i miiqter-ck tchlikc kar;rsrncla lvloskova ile ittifakr daha ziyadc srkrla,strrclr t. Esaseri [-clililcr de Sirncli l'4oskova'),;r karlr Altunor(lrr'y';1 ternayiil etrncl<[r; icliler-. []t'i1,lgcc
I Ayni yer.

bir Osrnrnlr

tarrrruzunC:r oirun, kcndilci-iirc yurdtrn

cc.lc-

iqi

ts"'c;J'-iis-s egyor, i3-7'l; FIc.'r,l'rrr (ll, 40C), Ceneviz trr,'nlrli.tt'rtr, rliirc tirairjrnai:r lre'i:rlrrs:r lrll slr.rrla turlrrn lvl;rl,rrrlr olrnalrdrr. Eu 1,1:rrrral<'rtr, Krrtru

oi;.rar: giiriiycrrrz.

(s. 73) Enri;rc!:'in lru e,;r'r,<la cok krii'ulc olcltrfrtrntr sril !erse <le l-l,,,rr Girev'in 1453 vrlrna ait Lir y:rrlrgrrrda (A. N. Krrrrit, t":il<r' I\/) onu, I(rrrrn 'l-rrnr:rnr ve D:rruga lr,:ylcrirrin l',aqrnd;r go!: rrrijlrirn bir nrr','kic s:rhi;l
Esse6'-iis-.s(,.f.,.?j:r

I-Iar:li(rn:rr l<urtrlrrsun.la Liiyiil< lrir rol oy:r:r-,7an .Sirinlerin [reyi rrrcShtrr'l'cliinc urirz.irnrrr o,i'lrr, olrltr_{'rr Umdt't-iit-te,r.,arililc l;elrirclilrrri:,tir ('lOEkt tr'.lrr,9$).

s llrl<. I-lci.d, II, 335 vs 39o. 3I1,, h,t.,rstir err giivenil;r' l:..ryiral< ollr:rsr !izrrr,'itl',c Ccnc'.'ir'- vcsi!tel,rrr onrrn cn gct 1,168 .ie hrrn ol{s!fr:pu siistcrrncl<teclir ( bal:. ['lcr'<1, ll' :]99 ). I]urra (rrtezl<fir cscr, s. 97 ) Nrrr'dc','lt:tio nru!<abil Snrirlov (s. 25tl ) ",, A. N. Kurnt hr.nlti'rnr 1,169 a l:aclnr uzrtrulrl:tadrr)e:'.
a I-lcycl, II,399.

2 "Kefe sizinin heraggiizarrnrz crdi bizrrirt l:otu,kttrr:r ,.'r,li, (,rr. N. Ktrr:rt, vesika V ). S llrr Yrrkrrp, qiiphcsiz tl,:niz iqlerindc tccrii l:c vr ttt:rlurrciilc tlI)rrltrrt)s ol,,t, F:,tih'in Tr:rlrzon seferiu<le (1461) l>alrri krrvv.'tlcr l.ornttt;tnr vc rn.istl'l:il scrtlar tayin crlilcn vc 1,162-63 e dofrrr Cclil.rolu \tirlisi v.: ,,Sr,vrrhil 1,.:f i,' .rl;rr:rk .tor'liifiirrriiz Yal<t,l'r l:cyrlir ( lrak. Krit.-'vrrlo.s, Ttrih-i Jullon ,\fehttr<'t IIirrt't s,rrtI, K;rrolitli tt'rciirncsi, s. 746, 749, 167 , 173 ). a Ya[:ub l,eyin ]ru lriieurnuna vr l.llrrnlllr ;'. lrp gitrrrcsirrt: K,''[,:iilcrirr Ostr:attlt tnbaasrntlltt bazt kirnselerirt tnalllrrrttt va,!rn:rl:,y'rp liir l:i;ivi i,ltiiirrneleri s..bep olrlug ( Mengli Cirey'cien Iratilr'e lritik, A. N. Ktrrat, r'r:srka V ). inccl"rli,litrriz lral;lrcl Osmanlr l:irynal:l:rrrrttl:r ( Dttr,;rrn-ltev, Atrl, I)iri;,2-rr,lc, Ne;rri, 'flrcii ttevarih, Solek zacle, Karaqelcbi ,",1", Ali, Ir{ii neccirrrlralr) lrtt s,'f,'rt[,'n lrnhs

ikisi de .Saray hurlr,rtna l:;rrsr ;rsi ol:rn lvl,rsk.r":, l,ii,, ril: l<rr,,zlr(r ilu I{rr,"' FI;rrrlrfr :rrnstnrla lrrr ittifr,l: tl ;rlrn FL'cr (iir,'1' l-J,,rt z;,1llll)rrlrl', L'-rrrrrl:rrrrSttr.

1'ol"itur. 's I-lcr

204

IIN I-II- INALCIK

KillrN4'tN OSNIANLt'r'AB[-icifii:

(;iti\11.-Si

205

bu zamandan iLibaren birbiri kar'.;rsrnda bir Krrrm - N4oskof bioku ile bir Altunordu - Leh bloku teqelcktil etrneic baqlaclr. Altun ordtt'ntltr yrkrlarak.,sat'kl Avrupa'nrn biitiirr ycni gailara hakirrr oian siyasi inki"safrnda bu devir liat'i bir dcjni.irn rroktasr olrnu.,stur. Mcngli Girey, Moskof knazlrir ile ittifak ederken ,siiphesiz evvcla AlLtrnordtt'1,,11 karrst mii.;tcrck bir ccbhc kurrnayl, sorlr;r llu dcvlctc ait btitiin iilkcleri tckrar kendi idaresindc Loltlamayr dii"siiniiyordu. F{albuki bu iliifakrn biitiin semcrclerini muh[elif [ari]ri .,sartlarrn yardrnriyle bu devirde gelen kurnaz l\4oskof knazlarr toplamrya muvztffak olacak ve Altunordu'nun mirasrnr onlar elc geqirerek Rtrs Inrparatorlufunun temellerini alacaklardrrr. Ileride Osrnanlr devlctinin Ktrtrn'da yerlegrnck ve Karadeniz. ginralinde faal bir politil<a giidrneie ba.,slarnak suretiylc bu siyasi inki.,safta na.srl onenrli bir rol oynadrfrnr goreceiiz. Nihal'ct 1475 tarihine doqru Ilanlrfrn, Cenevizlerle qrkan bir anla.,smazlrk ve Krrtm beylerinin serkegliii yiiziinden telcrar iq kargaqalrklara dti.,srncsi F-atihe, Kefe'nin zabtr iqin derhal hareketc geQnrek karannr verdirecektir. Kcfe'de Hanr temsil edcn bir tudun bulundug'unu ve bu mevkii son olarak $irinlerin bcyi lvlamal<'rn elinde tuttufunu soylemi"stil;. Bu 1\,lamak, 1173 de oldij. Umunriyetle Han, tudunu daha dncc Kefe konsiilri, mii.,savirleri ve uffizio dello Cantpagna cienilen dort az-adan mtirekep bir kornisyonl;r mutabrk kaldrkLarr sonra tayin ederdi. Boylece Mamak'rn yerine kardegi Eminek (irninek) geqti. Fakat qok geqmeden onunla Ccnevizlcr ar:t.';ttttla;trrl:t.snrazlrk qrktrfr gibi Marnal<'rn drrl I<irrrsr cl;r btr rncvkie kendi oglu Sartali't (yahut Seyid-aka): getirrnck iqin entiril<a qevirmeie ba.lladr. Ncticede Ceneviz ricali Eminck'i, Osrnanlrlarla anlagmr; olmakla itiranr ederek azlettilcr :t. Fakat l-lan, onun yeI Ru h;rtlisclcrin tafsilitr:
tari hi.

rine Karay l\tlrrza'yr I tayin ctti. IVIamak'rn dul I<ansrndan riisvct alan Cenevizli nrenrurlar bu mevkie Sartak'rn gctirilnresindc rsrar' ettilcr. Flattlr bunlarclan biri, lu4cngli Cirey'c karrlc;lcrinin irapistcn salrvcrilcccfini anlatarak tehditde biie bulunclu. Nihayct I Ian, I(aray \4rrzit'yt da azlcdercl< Ccncviz.lerir'r Arzusu vcqhilc Sartak'r l'rrdun yaJltr. l:;tc bu lradisc iizcrinc l,rninck [riitirn 'l'itt:rr irristolirrrsisini etr-afrnda toplryarak isyan ctrnckte gccikrrrcdi. lJiitiin 'l'atarllrrIlanr brraktrlar. Nlengli Girey Krrker'de tutunamryacafrnr anlryarak kendisine sadrk 1500 suvarisile birlikte i(e[e'yc Cenevizlerin yanrn;r kaEmak zorunda kaldr. Bunun tizerinc ;chri giclip nruhasaraya kalkan Eminek Mirza, Osrnanlr padigahrnr Kefeyi vc diger Ceneviz kolonilerini zaptelrneie qairrdr r. Iratih keskin gorii,siyle harekcte geqmenin tam zanranr olduiunu anladr:r. Gcclik Ahrried pa.la]/.r. acelc hazrrlrk enrri verdi r.
**'t

Karadeniz'de ustunliiirin, lst;rnbul'un zaptiylc bcrabcr Osnrar]-

hlara gegtiiini gormuqttk. Fakat bu ig denizde Ceneviz hakirniyctinin her hangi bir suretle devarnr kudrclli Tiirk imirar-atorluqu iqin hergtin daha tahammiil edilmez gortiniiyordu. 1.155 de Padigaha gonderilen Eahinlerin yolda kay[61nl.r' sarayfls btiyiik bir hiddet uyandn'mr.;tr. BunCan bir mLiddct once L,iarino Cicala adlr bir Cenevizli, Sinop'tan harekct eden esir yuklii irir gcrnif i zapt
I l-lrunr,r.:r'i,r Ilrrrincl.i'lc irirlt'gtif ini s,iylt:rlif i .Krrr';' i\I rrsrr', (i)rrk. n ti ttrr ciirrrt'si, III, 150) l,ciki :ryni qahrstrr. I l{t'yd, II, 401, Srnirnov 266 v. rl. - I-]arntli (-lir:ry, tezintle brr krstrrt tcrcijrnc ctrrri;tir-; dsse6'-ri.s-s clJlJar' ur if irdcsirre [.,akrlrrs;r (s. 751 Osr"r,nlrl:rrr Merrg li Girey Eafrrrnr.;trr. Fakat ontrrr bu <lcvrc rrit harl isclcri ekseriya kr,rrgtrr<lrfr qci rillrnektedir. lJtrna rnrrkallil h{engliGirey,'in, Kcfe'nin zaptrrrdan lrir bir l;ugtrk ay sorrrir istnnbrrla g6nderdiqi nrez-kijr rrrcktrrptaki 5u if:r<lclcr l,tr bukrnr.Jr,rr gol: tl ikkrrtc .ol zinrian iqin<le sizclin nccat urnnr irrlii k l-tihrrr,rrl rllih ol urngndeIcr: nrmrz. giiri l-ruldr, Ke{e rlariilislim brrlclr, (A.N. Kurat, vesil:;r Vt). I}elki K,'[<''nin fctiti iqin padirsr,h;r hcr il:i taraf <l i. ayrr n),rr b:rg vurnrrr5llrrlrr. 3 Krrrrn'claki karrSrklrkl:rrrrr Fatih'in karrrrt iiz.erirrtl r: t.siri hll:I:rntlit k"y(iirt:y naklarrla [.,:rzr i-saretler vardrr. I{cseli Unclet'iit-{et,orilt (s.97),.llacr cvlidr bcynin<le ihtilil-i a:rinr oldufrrnrr lrilii p Krru,'r nrlnsrnr gr-'regi -6'il,i zaptt:trnek hirrrrrret-i gahanesinc lizrrtr olnraf l:r,,. - kcz,r l,:rk. Rrtlvrrn paSirZ-r<lt:,lrirtlLrllah v{^ Rot,zat -iil-e6rar, 31J3. t .Sultan lv{chrne<l Gazi kulrr Ahnrcd'e btr;'trrtl rr }:ir;, tiz y:rre!: it kirn scni gaz:ry:r grinrl eririn " (A..1 k p:.qez-acl r:, Ali t;rlrr, 182),

I-{:rlil inulcrk - Alrtlulioh Zihni, Krrrrn I-IanItfit (Ati

tercii rne.si,

I Bi,k. Srnirnov,
geklinrle kayderliyor!

2{.r-5.-Hn.,rrrrrt:r

Ill,

l-5()) brr nrlr ..Seytan,

J Errrinek lvlirza'ntn sonrarl;rn Osmanlrlara ne kacl ar baflr knldrSr, hatti Ktrtnr Flanlri'rrrrn Osrnanlr tilriyeti altrna girrrrcsintle baSlrcrt bir rol oynirr{rffr gciz iini.ine alrnrrsa, bu irlrlianrn bii-sbiitiin h;,kgrz olrnirtlrfr anlagrlrr. Ilunun M. Canale'nin negrettigi l-'ir rncktub<!an ( Della Crimea, III, 3,i6 '. d.) grktrgror sciyliyen I-ley<1, burarl:r ( ll, ,'101, not 1) srrf l.,ir ifiir;rnrn bahis rrlevzu ol;rrrrryacn{tna lraklr olarrl< iEaret
etrrrel<tcrl ir.

206

HALIL lnnlctrc

KIIIIM'IN OSN{ANLI TANIIICiTE CiNIIUSi

207

etmiE ve bu hadise i.izerine m[isliiman tiiccarlar artrk Kefc'vc uframaz olmu.,slardr r. Ccneviz kaynaklarrndalci bu rnaiumat, Tiirk kaynaklarrnda Karadeniz kryrlannda frenl:ler elinde kalan kalelerin islam ahaliye pek ziyade zarar verclil<leri hakkrndaki kayrtlan teyit etrnektedirr. FIiilisa, Karadeniz hakimiyeti igin fcvkalidc bir durutrru vc Osnrarrlr id:rrcsinrlclii sal-ralar iq:in birirrci dcrcccdc iktisadi ehernmiyeti olan zengin Krrrnr limanlannrn tartramiyle zapt edilmesi artrk imparatorluk igin bir zaruret hllinc gehniqti ve ,simdi ortada bu i.,si grigleqtirecek iriq bir engel de yoktu. iJundan sonra 7475 I-laziranr bagrncla Gedik Ahmet Paqa'nrn kiiguklii buyiiklri tig yiz kadar gemi ile Kcfe 6niine gelerek but'astut ve Qerkezistan';t kadar Karadeniz qimalinCcki btittin Ceneviz kalelerini bir harnlede nasrl zapt ettigi malfrmdur 3. Burada yalnrz muhasat'a

esnasrnda Tatarlann briyrik krsmrrtrn Eminek lcunrandastnda Ttirklerle birleqrnirs olduklannr kaydedelim't. Kefe fethedildikten sonra, Ccnevizler tarafrnclan hapsc atrlmrE olan Mengli Girey, Ahrne[ Paga tarafrndan zindand;rn qrl<artldt r'. $imdi Osrnanlrlar vaziyete tamarniyle hakirn idiler; Anapa ;eirrine kadar qinrali Karadeniz'deki biitiirr Ccncviz kolonileri cllcrir)e geq)tikten baqka zindandan kurtardrklarr hanla bu sahillcrin rnu!'.adderatr tizerincJe en elverigli bir anla\snra yapabilirlerdi. Kendilcrinc en bi.iyiik mukaverneti gosterecek kuvveti, T'atar aristokra.sisini ittifaklarrnda tutmakta icliler; ve bu ittifak sayesinde IUengli Gircy'e hanlrfrnr iade eciebilirlerdi ';. l,/Icngli Girey, btitiln i.stikbalini cllct'irtcle tutan O.srn;rnlrlar:r isterliklcrini vcnricl,:tctt vr: orrliu'iI srgtttttriil<tan bagka birqey yapanrazdr. Gerqek[en han I'aprldrktan az sonra Osmanlr Padiqahrna "bunun :.vaztnt nasil l:ullui< ile cidcyeccfirri,, bilenrediiini yazacal<trr?. igte F-atiir'in siyasi dehasr sayesinde cldc
s Kefc fethi hakkrnda ba;lrc:r Ccneviz kalnaklarr (N{. Canale, A-q. Grristiniani, Sanrrto, 13cnecletto Dei, Malipiero, Gios. Barllaro ve Atti dcllr Socicti
Ligure) Heyd'in cserirrcle (ll,40l-'107), l;aglrca O.srnanlr k"ynnklarr <la H,trrtrncr'clc (lll, 145 v. rl .) gii.stcritnriStir. Btrnlar arasrrr<la Negri i'ahtrt r\grk Pe;lz-:rtl ,: l.,titiin i;tekilere kaynak olmus giiriinmektedir. a I{eyd, II, 402. s Mcngli Girey'in bitiqi, A. N' Ktrrat, v:'.'ika VI'

I I Ieytl, II, 389.

flak. T'oc-iil-tet'orih, l, 471: 'Solal:z-r,rl,r,

252.

edilcn bu dnrum, yalnrz Ke[e ve diger I'{.rrrrn lirnanlal'ttttn l<ola1'ca ilhakrnr deSii, !irnm hanliirnrn dahi lriq kan dijkiilnrcksizin Osnranlr saltanatr ile birle;mesini intaq edcccktir r. Yukanda Osntatrlt vakanilvislclinin ve orllara iab,i olarak modern tarihcilcrin Ktt.tm hanlr(rnrn Oslnanlrl;rr;r tabiil'cti rncsclc.sittclc hidi.st,lcri r,r: k;rdar l<ur.r.;;trr rirkllrrrrrar, f ak:rl l;ug iirr Osnrlrttlt :rr';ivlclirrdc bttlrtrrrrtu; ;'crri vesikalar sayesinde val<aiarrn irakiki seyr-ir-ri mcydana qrkarmakta qok daha nriisait bir durunrda bulrrnduiLrrnuza igar.ul ctnri';lill. E,vvela l/engli Girey'in Kefe'nirr lethirrclr,n bir bir ltuquk ay kadar soni'il Islanbul'a gonderdiii i ve kendi hanlrk ni;antrtt tagryan bir mektup:t aqrk bir ,sekilde go.steliyor ki, o, Alimet Pa,la tar:iftttdan Ccn,rviz zinCa.nlarrndern qrkarridrkLan az sonra -her haldc bu bir bugul< ay iqindc- tckrar harr olmirg ve onunla bir anlaqtna imzalamrqtrr. l3u anlaqnla meselesini ileride aynca inceiiyecciiz. Falcat buracia VLuru kaLi olarak soyliycbiliriz. ki, r\lengli Girc1,, bu lltrihte Ccrreviz csirleri arasrncla bilinme'derr lsta nbul'a goircicrilrni; ve orarlan padiqalr tar';rfrndan bir titbi olut'lrk Ktrtm;r I-lan iayirr cdilmi.: dciildir. Men.gli Gircy'in nlczl(Lu' nrektubu ntcyciana qrktrktair sonra brr livayet tirmamiylc rrydurnla gibi gcirunnreklc ise dc bize g'ore bu, csas itibar-iylc uydurma dc,fildir ve tarilri bir esasr olan ltu nralfrrn.rt saciece Mengli Girc:y'iir 1473 cleki iigiincii hanlrtrna ail tir'. Csmanlr-lirrirn mLiverrihleli -barsta Cenabi-, ilerdc itnlalacagtrtttz g'ibi, onul 7476 de hanirkIan atrl;rrak Istanbu'la g'itti,lirri bilnrediklerincieu, bir l<ronoloji lretasiylc btr tariirc :iit vt'kiryii 1'175 I(cfc Iiilrrluitrrrrr lt;r!l;rytverrnilit rclir'. Ivlcrrrgii Cirt:r7'irr t':';!rlc'r' at'lt:;rtttll bilinnrccicir istanbul'a g'onderilip orodrr idarn olunace{t stt'ltclii kurtarrldri;'r halil<rnda, r'ivu1'eli11 t:trnirnrilc uyclrtt'tna olctu"lttrtu sandtirrnrz kismr da, hcr hat'Jc Ifi6-78 arastuda isianbtil'da rn'rvkuf iken hatt tiyin edilmi.,s olntast val<tastndan, yahut I'175 de Gedik Ahnrct Pa.la tarafrndan Ccneviz ziriditniut'tttd;ui I'rtr-tartlarak Hanlrfe ger,'rncsi heciisesinden rrriilhenr ol:ja lierel<l!r'. i-lLr surctle vakanrivislei'del:i rivayetin, tarihi vakalrrt'tu noksrtt lrtalumat
I Frrtih,
brrurr f cvllalade

bir

rnu;ef f ni:i1'.'t slr','ittr:.tr ( //r;r

t/

tt-tii-Tcuori)t,

93).

6 Mengli Circy daha ziyade Ccneviz tchdidi altrrr<lt Ertrinck'i azlctrniS <.'lduf trnclan iki tara f ar:rsrrrtl a esasen herhanqi l>ir trz.l:r;rnr\y11 vc l\{t:ngli Gir,>y'in hanlrpa.tcri e,elrnesine aqrllnaz. lrir cngcl brrlunrnatlritna i1:rrct ctl clirrr. ? Mcngli (',irey'in bitigi, A.N. Kurat, ve.sika VI.

redilerncrnigtir-

1i]u,,,cL'tubtrn sadrrizarna qtjn(icril(lijri hakkrn,llr A. I'i. !itrrlt'ttt t:thrtrini (rrr,:zkfir e3(:r s. {i7 ) isr.llctli .,lr,,,tsrt qcrel:iir. (-ii;rkii l-lrr s,rl,tlrr satlrtizar;t Cc,lik Ahrnut Plr:1a olrrp rrrelctrrpta Ahnrct Pa.5:r'rlan 1ii.ip lrir;rhls,rilrrt. l: l,:,lr-s.tlilrrrttl<tctlir. (A. N. Kr.rrlt, vesika Vi). 3 n. N Kuret, vcsiki, \r[. - f,rklt l.rrr nrr:ktlrl) ri)iIl(icsr]f [;rrtt

208

HALiL iNRI-crr
KIRIiVI'IN OST,IANLI TABiI,iCiNII CiRI{ESi
209

yriziinden yanlr.l bir ;ekilde tertip ve tasvirinden doimurs oldufu anlaqrlrr. Rivayetin lcalan krsmr yani, Mengli Girey'iir I(rrm'a han gorrderilirkeir Krrtm halkrnrn ve Eminek'in ricalarrnrn gdzoniine alrndrir hakkrndaki kayrtlar 1, tarihi hakikatlerc - fakat 14lB tarihine .-ril oltlrak - larnarniyle uymakta ve iddianrrzr tcyit etmc]<tcdir. Cerqcktcn E,rninek Mir-za, Tolrl<;rpr Saruyr Miiz.c.si Ar,sivin'clcn q:rlcan 1478 ilktcqr-in (883 rccep) [arihli bir mektubunda, ayncn rivayetlerde oldufu gibi, iq. kavgalar yiiziinden memleketin diigtiiiii anargiyi anlatarak beyler ve halk namrna [4engli Gire-v'in acele han gonderilrncsini isternektedir.
t
tF,l

Bu vazilrete gore acaba Krnrn hanlrfrnrn Osmanlr imparatorluiuna tabilifini de 1478 senesine mi atmak icap edcccktir? LJayrc,

qiinkii Mengli Girey'in, Kefe'nin fethindcn sonra gondercligi

mezk0r mektup, onun Osmanh himayesiiri kabul el,tifine qLiphe birakmryacak nrahiyettedir. I\{engli Girey bu rnektubunda, kendisini zrndandan kurtarmrg olan padigaha "kulluftundAn,, bahse trnekte:, onur) bir "tikmesi,, (.'-',-{) olduiunu }razmalcta, kcnclisinc "muti ve nirinkad,, kaldrfrnr tekrar tekrar tcyid etmelctedir. Bu scizler, onui-r bilhassa tntistakil han iken, 1469 da gcinderdigi mektupla kar,srla.;trrrlrrsa Osmanlr htiktirndarr kar.;rsrnda durumunda husule gelnrig 'simdi olan derin degigil<lik aqrk bir Eekilde gciniliir. NihayeL ayr)r rnektupta padiqahrn tevecciihtinti kaybctmenrek igin gosterdiii kaygulat', qolcluirrndan bahscLtiii diiqrnarrlarrrrrn yalan vc iiLir'alarrna derhal inatttlnratnast ve kcndisindcrr doiru lraber gclinct-.ye l.'.acl;rr hiddet cdilrnemesi hustrsundaki ricalarr herhalde onun hanlr!'rnr istartbul sarayr sayesinde mr-rhafaza ettifini dii;iindiirtrnel:tedir. Fakat o, Ahmet pa.,sa ile imzaladrfrnr soyledifi ahiclnameclen \,?tlmz padiqahla ittifakrna dair olan maddcyi zikretmekte ve iJanlrsrn doirudan dopyruya tabiiyeti liakkrnda herhangi bir taahhiiLten bahsetmcrnel.:tedir. Bu suretle Flarrlrli iizerindc padi.paha ;irrrdilik hususi bir tayirr ve azil hakkr vcrilrnemiq olsa bilc N4errgli Gircy,
Krtrrrmtrnclrrki nijsha )

vesikl \/l

<tarilt,97-98. 2 Btt rv;rzttr pe,li5;rhgr. lriz niciil: lctrllk Itirl..: I<rr1'tirrllaynrrT.> (,\. l{. I(rrrat, "
).

I N{escli bak. Cenabi; }vliineccirnbaqr, ll, 69tl-99; FI,:znrfcr, ( 'l'iirL 'L,rih ; Melrrrret Girey ( \'i-1,rrrrn niish;rsr, 103- 101 ), (Jrntlet-iit-tc-

melcviinin bilhassa I(ri'un aristol<r'asinin isLeklcrine l-ra( lr olduilrrnu ve onlai'ttr lstarrbul sar-ayr ile yapacal<larr bii' r.rzlagrnanrn hcr ,seyi tayin eclcccfini bilniez dcllilcli. I-sa.scn 7,1i5 yui:rnr-lrr l<cnclisi hanlri'a bcif ic l-lir anla;ma ncticcsindc gclnrcrrri.S rrri irlii' I'Jilra),ct Nlcrrgli (iircy, btutclitn birlilq: ;ry sont'ir [:irtilr'c giirrrlcrtliti vc "ntarfrz-l bendegi oldur ki,, cliye ba.liadrir beSka bir rrrcklupta "f.ullukta haztt' durdugtin'.r,, 1 ve kendisine gelen Leh clqisinc, I)ahi;ahrrr dti.Srnanr olan Bugdan bcf i ile birle.lti!:leri iqin l<endisini cic dirgman saynr;tlarr liizrrngelecegi cevabrnr verclifini I'a:rnral<t:rcirr. Iirl'rn) harrr br: son harcketi ile, ;iiy;hcsiz., Airntet 1>:r5r ilc I'aprlan mualicdedeki " dostutta ciosl, dirgmanrna dLilrnan olnruk,, nrAddesine sadaliatini qostermel< istemi.,stir'. Fal<at ltizzat btr rncklult, hcyeti utnutniyesine baktltrsa, ;iiltlrcsiz claha Ilz.lasrnr, hcrhirngi bir ittifakrn iistunde bir baghlrir ifadc etrnekteciir. NcLicc itibariyle dalra 7475 yazrndit Ktrtnt l-lanlrfrnrn Osrnanlr hirnal,csirri kebul ettigini soylcmekte hiqbir nriibalag'a yoklur'. h,liiteakip hadiseler bu yoldaki inki,,safr hrzlanclrrnraktan bagka bir';ey )/irl)nranrr.,strr. 1475 yazrnda I(rrrnr zrristclkt'asi.sinin Osrnairlrl;rr.la ;,ir1ttrfr iqtrirli,li \re onlar tarafrndan kendi.sine gcisterilen adanrr han kabul etnresi, l-lanlrfrn Osnranlr liirnayesi altrna girrnesini hazrr-lr-\/an ve sonraki hadisclerin istil<amctini tayin cden en oncnrli vakra sa1,1J11r.L gcrekir. Bu suretle han olan lttcngli Girel', Krrrnr ar-i.slokr-asisi ve rakibleri kar'grsrnda mcvkiirri rnuhaIaza t:lnrck iq:irr l.:udr.ctli O.sItranlt;radi.,sahtnlrt hirnayesini idiunc ettirrrrc['i z.;rrtrri ltulclujlu gibi, her zitrnatr hitndan ziyarle kendi irrzulartrrr hcsaba katan bir clcvletin meLbulufu, b\z.zat bu aristokrasi iqin de kri,rnctli icli. [Jeri taraftan memlekette partiler arasrndaki daimi nrricadelcden brkan ahalinin briytik ktsmt da biitiin partilu'in ristiinclc, hakirn otoritcsi sayesinde lranlrk rnevlciitrde istikrar ternin cdcr-ck anar-giye son verecel< brr kudretli metbuu rnenlnuniyetle l<abulc lritzrrdr. Nilrnyet bu metbuun islinriyctin en briyuk hukrinrd;rrr olrnasr, Krr-rrrr limanlartnd:tir, Flanlrfa tahakkiim tcrsebbiisiinden geri durnuyiu) "Ccrrcviz. kifirlerini,, tetniz.liyerek Kn'rnr'ui liaprlarrrrda ),crlct-rrri.1 l;ulunmasr btr hinraycnin yerlersrnesini z.i;'cde.siyle kolal,la.,sttrnral:ta irli. Ir.rkat bunun kuvvetlenme^si ve Krnm lranltirnrn tam rnini.siylc (J.sln:rnlrlara tabi olmast bilhassa harici telrlikc, Altrnorrlu harrlarrnrrr
r "Krrllukta ha:rrr trrrrrbnrrr" ( A. N. Krrr':rl, r,r'.qil<r, \/ll
).

210

HALIL INNLCII< sayesincle miimkrin olmugtur ki, qimdi a5afrcla bilhassa mesele ile ilgili hadiseler-i inceliyeceiiz.
*tk*

KIRIM'IN osMANLt't'ABiLiCir're ciRrrrE.si

2tl

tehdidi
bu

Brr tarihlerclc I{rrrrn, ar'Irk Aitrnorclu'darn fiilcn tarnamiylc rrriis-

tekil olduqu halde, Saray hanlarr burlrsrnr hala kendi iilkclerinden saymakta vc Mosl..oi l<;razlan gibi Krrrm haularrnr da ba.,slarr
ezilecek asiler telirl<ki etmekte idiler. Bu vazil'ette ve bilhassa .simdi Moskova'nlrl en uzlarsrnaz dii;rnaniarr ndan olan Lehistan-Litvarrl,n qi3 Altunordu'nun ittifakrna daha ziyacle rjnem vcrnrcfe barsladri;rndatr, Ktrtm hattr igin, l.:endi varlifrrrr hiC bir zarnan ve hiq bir .suretle tanttttak istemiyen Saray'rn tehdi[leri karrsrsrnda Osnranlr imparatorluiuna dayanmakt:rn bagl<a qare kalmryordu. Esasea bu strada Osmanlr imparatorlugu Krrrm sahillerinin ilhakl vc lirrrnr hanlrir tizerinde hirnaye kurmasiie birlil<te, qarki Avrupa siyasetile qok yakrndan ilgilenmefe ba.,slamrgtr; gerek ,sirnali Kar-adeniz sahillerinde yeni ele gegmig olan yerleri muhafaza etrnel<, gercl<se ISuidan'r da alarak bu denizde l<i halcinril'eti tarnamlarnak bakrrnrndan bu taraftzr bciyle faal bir politii<a giitmek zaruri 96rrinu)/ordu; bu ltttsusta Krrrm haulrir ona en tesirli bir yardrmcr vaziyctinde idi. Ayni tarilrlerde Krrrm hanlan vcya beyleri tarafrndan Lchistan ve Altunord'urrun durumu lrakkrncia lstarrbul'a muntazanran m:rl0nrat vcrildifirri ', bu dayairr.5nra b.rlcirnrndan dikkale clef,er bir vakra olarak zikr.cdrrlirn. K rrrnr FI;rnr [;tr srrlda Osnr;rnlr siylscIirrc, bilh:rssa I-Sufdarr rncsclesitrde Leliistau'a Ilarr'rsr baskrcja bulunrnak suretile ilk ciddi irizrneLi yapmr.;trr'. Kazirnir- Yageilorr idarcsinde kudretli Litvanya-Lchistan devleti bu esnada Karadeniz'e qrkrnak iqin faal bir .siyasct gridiil'or vc bu mal<satla I(efe Cenevizierini oldugu kadar 3 Buidanr da hima1,s5i altrnda tutmak iddiasrnda bultrnuyordu. Itratih,7476 yazrnda Ce,revizli kaqaklarr hinrayc e trniq olan Akkerman -ki bu .strada ;irrali I(aradcrrizin er) cjnemli ticaret lirnanlartndan birini tegkil ediyordu- rizerine asker gcinderip kcndisi de harekctc hazrrlandrr-yr srrada Lehistarr kralr, padirsaha Leh tabiiyetinde bulunan Bu!'ci;rn l;eyine kar',sr harbe giri.,srncme.sini ihtar etrnck cesaretinde bulunrnugtui|. l;akat I-eh liralr, bu siI Ba[:. ivfcnqli Gircy'dcn Fatilr'c [,itil<, A. N. Kur;rt, vcsika VII. 2 V..Sobicski, ./y'isf . de Pologrre, P;rris ig3.l, ri- 116. 3llanrrrrcr, lll, 157.

yasetinde sonuna kadar giderncdi ve Fatih'in, BuIclan'r ezmcs;i karqrsrncla harel<etsiz kaldr. Lel'ristan'rn yiirudilg u yolda busuretle duraksamasrnda, bu bolgedc l<al'i bir rol oynayabilccc:k olan Ktrtrn hatttnttrr Leh clgilcrine, bir miidahalc halincle O:;rnlnIrlar lclrirrc lrarclcct cclcce!;ini kati bir .;;cl<ildc bildir rrri,s olrrur.sr nrn ! .,siiphesi:l biiyiik tesiri olnru.,stur. Buna l<arqr Fatih, Buidan iizcrinc f iiriidiifii zarn alr l(rrrrn hanlr[rntrt, Yagellon'lartn mrittefiki Altunordu ile savA..sA tutu.,smasl ve ma(ltip olrna.st Lehlileri .,sulthcsiz ntenuiilr) ctnri;li. Bu sava$ )'uztindert, I(trtnr kuvvetleri padirsah tarafrrrclan rcsrnen qagnldrklarr halde:r, Btri'dan seferirre igtirak edenrerni$ vc l;aLih Iluidan ornraitlarrnda giig bir zafer kazanabilrnirsli'r. Seferin ba,;larrncla Eminek'itt kumandastnda. Bufdantrlara gcriden hricrrm cdcn bir krslnr Ktrtm l<uvvetleri ise, Altunordu hanrnrrr I(rnnr iizcrinc I'iirudiigii hal.rerini almalart tizerinc perigan bir qekildc siri'atlc ricat
etnriglerdi
i'.

I17i) yaztna doirtr 0 Altrnordu iie Krrrm hanlrir ara.srnda qrl.:an .sava;da, Esseb'-ris-.seyyar'a inanrnal< l;izrmgelir-se 7, ilk tararruz eden Ktrrm lrant N{engli Girey goriiniiyor. Ayni tar-ifrtc Krrunrn miittefiki lvlosl<ova knazltttnrn cla Saray'a karrsr nrcydan ol.:Lrciuf;urru giiruyoruz. IJir Rus vekal,ipamesi 1476 da III. tincri ivan'rrr Altrn ordu hanr Seyyid Alrmed'in gcinderdiqi clqilcrdcn biri nrristcsna olrnak iizere hepsini tildiir.ttiifunri nalile tniclitcclir i.
I Lclr Kralrrrrn btt trcsclc iq'irr Krrrn hanrna,-. lqilcrini rliirrclcrrnesi, qii phesiz onun alncafr dururna vercl igi cberrrrniyeti glisterir. 2 "Sen Kara - Bufdan ile bir olrrsan .senrl cn iizge rl rj.srrranrmrz- yoktrr ve ctcr Kara - Btrf<lau birle bir olrrray I)adi;rrhrrrrrz- ilc barrgsnrrrz. biz rl lhi hol dosIrnrz deyu iki ay vide','iriip l;ir arlarnrrnrz ]:o;rrJr gcind,'rrl [ik." ( A. N. Krrrat, vesika VII ). 3 Bak' Ernirrck'de'F;rtih'e bitik, A. N. Kurat, ve-cik* VIll, tarihi 831 ct:'eziyiilahrr sonl:rrr. a Iratih, dii.;lnarr atcgi karqrsrnda yerc sinlris olar, yenigerilcri hrr rr:ketr: gt:tirlnel< iqin ha1'a11nr tehli[rcye koyarak biz.zat alrrrr sii rrrrek z,rrrrntla k;rli,'r;, znf,:r ortnntttlr, g,:tin lrir qarpri;rnlrrlrrn sorlra cltlr: r:tlil,:bilrnirrti (Tuc,iit-(t: t,orilt, I, 5-59,
I-l:rrnnrcr. Ilt, 152- 153). 5 Erninck'terr I:irtih'c mez.lciir lritik. 7 /isseb'' iis'st:ygar 75, ve elcseriyctle on\ln lrir lriilisa*r s,r1.rlrl,ilc,:ck ,,lan attotrint Ktrttrt tarihi (Krrz.inrirski terciirnr.si, J. .\, Xll, ltJllll, ,.. 115-i v.rl.). n A. llln,barrrl, [./ist. dc /c /?rrssie, 19,1.

'; Karqrla. rnczkfir bitik.

212

I-rAr-iL ii'tRr-crx

KilltM'rN osi\,1ANt,t rziuit_icittE cirrl,rIsi

273

rum aidrfrnr mr diirsiinmel< gerekir ? Nasrl olur-sa olsun, biz, rrl76 yazrnda Szrray'a dofru l-rarel<etc geEen I\,{engli Girey'in', Scyid AhmcI I-lan tarafrndan rniithirs bir bozgrrna uf ratrldr.jrnr bilii'111'11t':. lJizzirl I-litn, yaralr bir ltalt]c kaq:rp s.rrl) ]-rir tclredc lcurulrnui; olan Krrker ( Krrkyer yahLrt, bugiinki adiylc Qufut - I(ale ) kalesine 3 srirndl. Arkasrtrdan Saray I-ianr, bu za{eri frrsat bilcrek irnparatorluiun bu eski ve krymetli iill<esiiri tekrar hakimiyeti altrna solcmitk azntile, Krrtma girdi. Bir qok tahribaL yaprp nremleketi htil<nrii altrna aldrktan sonra 'r Kefe beylerbeyisi Kzrsrm pa\saya da i, elqi gondererck kalenin teslinrini istedi. Durumun nezaketini gorerek baglang'rpta aqairdan alan paga, nihayet hileye ba.: vurarak Hanrn gciztinti korktrtmag'a muvaffak oldu : verdifti talimat tizcre limana giren gemilerin birinden bir qavuf Erkarak FIanrn elgileri bulunduiu bir srrada huzura girdi ve daha cjnce kararlagtrIr .5ckilde, Padi.,sah Krnm'da " kendi rrigande ve inabet-kerdeleri ,, olan fulengli Girey Hanrn "miilk-i mevrirsuna ecanibden ,, Seyid Ahrnet Hanrn girdifini ve Salgat ( Krrrm ) .lehrini tahrib ettifini duyarak fcvkalade hiddetlennrirs ve kendisini tedib iqin donanma ilc
g6re ( .r. 75 ) IVtengli Girey, ot:rht iliniu, Altrrnordurr'rrn merl:ezini z.aptctnrck iqin hnrekete geqrnig ve orcl rrsunrr .Cerrgiz usrrlr-i nce' gu gekilcle tertil> etrnigti : Karagu beyle rirrtlcn *Sirin beyi kencli kalrilcsi hallcr ile ordttnttn pi.5<larlrfrna scqilrrriS, Knlgay Srrltan (Mehruet Girr:y) srrf y:rnrl ;r, yirre K;,rtrgu [rt:yl,:ri,rrl cr, Argtn, Blrnr v,: KrJrq',rk l-cylcri sul<ll, Kll,rrkrrltr vc tl i;,:r kuvvetlerle Han rrrerkezrle yer alrnrglardr. 2 Smirnov (283),5ark kaynaklarrnrn verdifi rnalfi rnatlir Rrrs vcl<ayinar'elcrini knrgrlnEtrrarak bu nttrhnrcbenin 1476 da olrnasr lizrrlgeldigini tli!Siiniiyor. Sr:rgekten lrugiin elinriz.deki vesikalar btr savagrn 7476 ynanclir olrl ufunu isbat ctnrcktedir (bHk. Eminek'ten Fatih'e bitik, A.N. Kurlt, vesikn VIII). 3 /js-sc6'-ri.s -seyyar'<la btrrasr hnkkrnda rniihirn rrrnliirrrirt vt (s-76-77), t1,rrt.l

$u hale gore Altunordu - Leh blokuna kar'5r i{rrr'r - lfioskova biolcunun, Osmanlt muzaherctine grivener-ek taaruzi bir du-

r fssc6'ris-seygar'a

bak. Bartholrl, Rahqe-saray, islir., ansiklopedisi.

(6E2 safer baqlarl) Krrrm'da tekrar Osmanlr himayc.sinclc olar-;rk Nrrr-devlet Hanttl hriktim siirdiifrinti gcisterrnekteciir. Bupder Nur-cicvlet FIan padiS;rha, aynen l\4engli Cirey'in rnektubund;r olclirgLr gitri krrlluktan hiE bir zamAn ayrrlrnadrfrnr bildirrrrcktc yc dosturrdan
I

yola askcr qtkarmrqttr, bu kuvvetlerin ]/akrna gelrii.ilirri 6ilc.lir-nrcli iEin bcni 96nderdiler, dcdi. Bu srrurcla, .scizcle gel",, g cnrilcr-i Jrar-';rlamak igin l<ale but'clat-tndan toplar atrlnrzrfa l,xt.,sllclr. IJtr szrlrne kat'rst'stnda elq:ilcrin \saftrdrilnr gdr-en paga, dcrlral .se.sipi yiil<scltel'ck " Paclirsahrn l<trllrrfirrra irir-nri.,s bir Lirrrst:rrin b;r..sli;r..;rrra tilri oi_ lllilsl irrtl<inr yoktur-, hat'bc hirzrrlarrrn,, cliyc bagrrtlrr. !lp klti cevabl alan Seyit Ahmet F{an, nelicecic Osrnanlr fracli,sairilc sonu tehlil<eli bit' rniicadeley'c siiriiklcnrnekten korkarak d aha ziyttcJe lsritr ctrnedi' Irakat Krt'rm iizerindcki hakimiyetir)d(iri \,;)zg.cqnrccliiini gdsternrek iEin de, memlel<etine dcjnmek i;zerc harcl<e t etrneden cince buraya cani-bek adrnc!a bir-isini tayin clii r. Biraz. tafsilitla anlaLtrgrntrz bu hacli.se ar;rl< bir .'sekilcle gosteriyor l<i Osmanh devleti Karadeniz qimal kryrl,,,',nda1.i yeni fuluhat dolayrsiyle Altunordu ile isto- isternez l<ar-.5r ko,-.5,yu gelmi.l ve ona kar.,st telllikesiz ve kendisine tebi bir Krrrrn liarrlrgrrrr tutmak karartnt vermi.,stir. Bu suretle devletin, Iiaradcni:r hzrkimiy,cli rneselesinden dolayr Altunordu - Leh blokunurr her il<i erzasrna karpr - Bufdan iqin Lehistan, Krrrm iqin Altunor-d.'1,n L-,.,r, - ccphe almt.,s ve IVIoskova - I{rrrm bloktrna mrizahcret yolunu seQmi.p oldufunu gdrmekteyiz. Niha1,c1 5en olat.ak tairr.ibatr rniithi,s olan son Altunordu istilasrnrn unrurniyetle Krrrmlrlarr O.srrranlr hitnayesine daha ziyade yaklagtrrdrfrlra ve bu hirnal,enin ycrlcSrnc_ sindc kuvvetle rniiessir olduiuna irsarct ctmcliyiz. Gerqel<tcn Alttrnor-du I-{anurrn Krnrn id;rrcsinirr buqrrr;r brr-lrktrgr Carri-bcl< n)emlekeLi pcli elincle tutabilnri.,stir. 'l'opklpr Sa^t rayr lvluzesin'de bulunmug olan bir mektup:r bize, IrIlT [:rha11c]a

a Bilhassa Altunordtr cl evrindc Krnnr valilerine mcrkezlik cclcn vt: Kc,fc'clen sotrrit ndantn en rniihirn ticarct pazarr olan Salgrrt (Krrrrn gehri) tarnarnilc tahrill cdilrli vc bu felikettcn sonra bir rlaha kulkrnamndr. ,Sehri,r tarihi hakkrrr<la miihim mal0nrat veren 6sse6-ris-seyyar'a gcire (s.78-79) Sel it Ahnrerlin istilisrnclnn sonra 50 - 60 Itina knlmrgtr. Bununla bernber 1517 de Salgat'ta hilipara basrldrf rnr biliyoruz (Barthold, Krrm, Encyc. clc I'lslarn, II, 11,17). s Ag,k Paqa zacle'de lAti tultt,792 v cl.) Fatih ricali arasrnrla Kt,fc'tlt: [rir ctrma rrre.qcidi ynptrfr siiylenen Cezri Kr,srm Pn,saolrnalrcl rr. Fakat Ali',rin,.Sicilli Ostttani'yc clnynnarak vcrrl ifi 950 Ij.6liirn tarihi lr,-.r hrrl<lc yirnlrgtrr.

Ilfengli Gircy'c yaztlrfr bir rnektubrla rastlryoruz. FIllil Ilrl6grr, l)ii,,,cli I.rlrrrrriyetlc s' 372 onrr " Canibek cirey " adile FIan olarr,k -qiistcrrnekre vrrnrrurr.Strr. 3 Nur rlevlct'den [:ntih'c lritik, Fcvzi Krrrcr .tlrr. lcvha XI. 't KarSrll. A. N. Krrr;rt, vcsika VI.

Essc6'-ri s-'seyyar 79'81 , Anonim Krrrn tirr ihi, K:rzirnirs!:i t,.r ciirrrc,i J. n 35,1 Ilrz.a, Pltliqah Baynzit olarirk giisterrrreklc 5ii1,lrr-siz 1,:rrrrlrrrr;trr. 2 Howorth, tltt Catribek'irr Seyit Ahrnccl 'irr ye$e'i olrnasr ihtirrr'lini ilcri sii rrnekte<lir. (Part II, s. 350, 455 ). onun arlrn1 ilk d,:fa 1,Ijs rrc ir,,,,,,,,,

v'tl''--Scyit Mchrtrct

2t4

HALIL

ilrnlctr

KIRIM'rN oslvrAhtlr rAsilieiruE ciitruEsi

215

gok diiqmanr olup bunlarrn sozlerine bakrlmarnaslnl rica etmel<tedir r. Otruit, Hanlrir ttastl elde ettigine dair her hanqi bir kayda rastlarnr],or.sal-. da, bu mekLuba 51cire Osrnanlr padiSehrnrrl buncla rniilrirrr l;ir rol oyn;rclrir rntrlr;rl<klrk lliirirrriiyor. F:rtilr, Alttrrror<ltr I'lanrnrn yenidcn her harrgi bir Le;rcbbusLinii onlcrnck iq:irr otrit Nur-dcvlclin l<endi him:rycsi altrrla sritnmrE brilrrndu!unu
bildirmclcte de gecikrnedi. Biz;ce Feridun bey mengeatrttda bulunatl bu rnel.:tubun srhhzrtinCcn .,siiphe etutek iqin eldeki dcliller kifi deiildir. Gcrq:cktcrr br.r mccnruada Miikrimirr l-{alil bcyin liai-l.rk bir ,sekilclc ortaya kclyduiu gibi Osmanlrlann ilk der"irler-iire ait temarnile sahLe birqok vesil<alerr bulunmakla beraber bu yiizdetr lter vesikayi kati olmryan sebeplerle reddeLmck qiiphesiz fazla bir ihtiyatkarirl< oiur. tliz, bu vesikar)rn sahLeliii hal<krnda ileri siiriiien j sebeplcri tamamilc kabul edemil's1'u7- EvvelA mektubun farsEa yazrlmrg olmasr red ig.in hiq bir sui'etlc hifi bir deiil sayrlamaz. Sonra baglrktaki hata daha zivade mecmuayr tertip edenin bilg'isizlifinden ileri gelrni.,s olabilir:r ve bunun, vesikauttr srhhatr meselesile alakasr yoktur. Bilikis bu, vesikanrn igindeki malrlmaL tariiri hakilcaLlerc tamarlilc rrydufundan mektubun, Inccmirayr tcrtip eden tarafrndan uydurulanrryacaurnr gcistercn bir deiilclir. Nihayet Iratih Strltan N{ehnred'e "ivlirbariziiddln Devlet F[an,, adrnda bir- hantn irtkiyat cttiii mal0m degildir, deniyor. I-{aibulii yukanda sciy'lsdiiinriz gibi Bugdan
I Nrrr-clcvlct'rlcn F:rtih'e rrrczk0rl;itil<. F. Kurtoflutttttt okuyugtrrrcir. qc,k !rata var, baqlrcalarrna igirrct e<liyoruz: 3 iincti satrrrla r/at dcgil 1o,ti; 6 rtrcr satrrda kulluk murunu bilingdh dc!1i1, kuIluk kuntn bilinga;8 inci satrrrla <1ostuntuzdrtr def il dosl urnrtztltn; Sent'inize kaf i s6z itsiin def il Jern'inizge, rti s6z egti)r; 9 unc,.r satrrda keremi rtize biliirsiiz defil keretnirtiz biliir fiyrt; onun!!anrtntz dcfil oliirt,qenimiz \iitiirttnek : cl ilckcle bulunrnak), 15 inci srttrrrla r/rrrt ktlar tohigyetnarnelcr irsal de(il, dua ktltt tnhigyetnatne irsal irsal. 2 A. N. Kurat, s. 57, 3 Ilu ba5lrkta, rlaha iinee Snrirnov (s. 270) ve I{amrli Giray'in <le irsarcl t:ttil:lcri gibi yaulrg olarr, l<, rr',cktrrl,tr,r K,rt,,, I-l.;,nr Ahrttct I-{an'ir giin<lcriltl igi yazrlnrrqtrr. Kayuaklurdu l;ijytc bir Ahrncd (iircy'tlcn lril: balrsctlilrncz.. I I.rll-ltrki I'la,,ru,er her hulcl c btr baSlrrla [rakarak Ah'rre<l Citey rcl trrtla bir Ktrtttt l-l,,r,t tlslvvtrrll ogrrrr lrrr z6fcrn:rrncvi alrrrca lcor ktrrqtrntl:rn Lttrhsctrni; ve lrir 1'r,k vckayii Iu rrrevhunr Ahrnct Cirry'c :rtfcylcrrri;stir. I Iarttttt.'r, kt:rrtlisinin ktrllarrrl rf Ferirlrrn bey l\'liinqeatr'lcla bu rrhrrrei I-larra giincterilrrtig iki rrrekttrptlan lrahsecliyor (III, 147). Fltlbuki Mdn5eat'rn istanbul t:rlrrn<la (1274 ) yukarrclit incclcclif irrriz l;ir. rr,ektrrp vardrr. Iltr ilrin,:i rrrektrrlrrtrr tl* Seyit Ahrtr,:t I'lr,na ,;iintl t ril'rti5 olrrr:rsr qok rrrrrhterrrelrlir.
r

scfcrirtden soill'il Krnm hanlr{'rnr,r baqlrra Osrn:rnlr lir}rii1 r:Ii,'rcit: olarak Nur-devlct l-ian'rn geqtigirii kati bir .Sekildc biliyolrz r. Bin;rcnaleyh IraLill'in rnekIultlincla. bahi.s nrcvzLr olirn "ilr]ii];;ri-iziicldln llcvlct I-littt,, llt NIrrr'-clcvlct olrlrriJrrn;r siilrlrr. yol:lrrr-r'. (,;ryt.:;i dalrit ziy;rdc "ttLsit,, rir-rrc[ilcr i vrnrrcli r,.,larr lrrr rirecrrrrtrr.l;r biz.c :r.srl i9 tcnkidirr doli,ru bir rchber olabilecr:iini kabui ctrncl, ricri.,l:iii-. Halbuki gciriiycrruz l:i mektupla bahis rnev,:uu cdilcn ;:rrylci-, o Zams'rrki tarihi vaziyeLe tarnamile u),gu:iclul vc diiyc,- kitl,ir;riilar tarafrndan tarnamiyle teyit ol,rrrnral<[ac.lr.. Bu rncktup billrassa soir ljugcian zrfcrirri biiclirrnck iq-in ),azrlmrir isc de '', bilrnurrasenc o srradii Aitrnoi-du ilc bcili i_,a:;lr rneseleleri teqkii cden itrrtrn ve i(ele mtsclesi de balris .)cvz* edilmiStir'. Esa.scrt bu tneseleler halikrncla bir zanrlndan l>cr-i il.i clcvIet arasrnda rniizakerelerin clevarn cttigini biliyorrrz. Sc1,;3 Alrmcc] han, IritIih'in Bugdan scfcr-iyic iypl tai:ihe ra.slryar) iirr.irn istili,srn_ datr sont'a bcli;'crr ihtilafiarr dosiEa halle{.nrek gayc.siylc olaca6, lstanbul'a Karaq ilahatur :rdrnda bir elgisini gondci-mi;li i, (jrrcial
I If sasen A. N. I(ttr:rt, ese r.i'in ba5kr lrir yerinrle ( s. 115 ) Nrrr-r1..r,, lr-. 1'i. her halrle 1176 da FIarrlrfra qetirilrni; ol:rcaQrnr kcrrdisi tlc sii1, lelrci:tcdir. 2 I\'[ekttrptia aytrc.^ q6ylcclir: "Errrir-i izlrrr-r nirn<lar noyi.-i ckr.,,r,-i <lcvle t1.ar Ir'[iibariziicltli. Devlet Hr' , . - I]urncla . Mii llarizii tl .l in ", Nur-<levlcr.i' tr'varnrdrr ve qiiphcsiz A. N. Kr.rrat'ur diiqii'rliifti gilri (s. 57 ) brr t.rv;rr)ir ,, 1r:vlet, kelimcsi'i l<.rtrnak iqirr;rray:r fazlrd.n [rir. ve, ilivt.si'e iiiz-rrrrr y'klrrr. l:]rtrlguzi'dc ( Dcsrnaison ncqri, I78 ) I{.cr Cirey,'irr evl:rrl llrr sa1'rlrrlcc. * L),:vlr:lyar Nrrr-dcvlct I-i'r'r - .'rlcniyor. .Sirrrrl iyc lcarlar I)cvletvar vc Nur-<lcvlct iki

kiSinin aclr ollr-:rl: ayrr ityrr alrnmallta

icl i. Ac,rl;a yrrkarr,lal:i rrrektul;<l;r rla 116ril lrlii qii ijzere "Dcvletyar', Nrtr-(lcvlet'in baqka bir unvanl <rlrrr.sur i, L(lryrr:,klarrn 6ig biriltclr: Devlctyur isrrrindc l;irisirrirr qegrrrcr'csi tl e qii phc.si;: l,rr bak,,,,.i .,, riilrkate

11e

Karal

z:rttnlncl:tvtz. Elq:inirt geli;i her halde i'17r-r tcrnrrrrrzu ilc .l 78 rnirvrsr irras rrr,iu olrnalrtlrr. (-ii rrlcii Scl itl Ahr:,.rtl li^n, .98? slf cr- t;rrihli lrir rrrektrrl,rrn<lrr K:,r,,L Bah;rtrrr'tln rlijrrrl iiriindt:n lr.hsettiili qihi orrrrn l<crr,lisir,i, pa,li:r:,6rrr so, f r:trlrl,:rinrlcri lr:rb,:rrl:;r cttil{irri de siii.l,,,n,clcle<lir,
.l

a.l^5rlr.akt.rlrr. Bi':,.:'.lcylr A. N. Krrrat'rrr dij:.;ii',liii,ii 1,,lri ( s. 60 ) .r;rrrrr osttratrltlrtr vc ltcl,t Ktrt,,,lrl:rr trrrnfurrlirn ,,iinrlt:rilrrril- <lltl rrfturl ihtirr,;rl vr.rilr.rirt.z

IJlhattr r'rrn.5cyitl AhrrrcI trrrirfrnrlan evvelcr i,ii,,,1., rilrrril; lrir lr,.r r,ll<lrrr',rr [ritikt]c onurr igin krrlir,rrrlan " lics0l-i rniir.sel K.r;rg lJ.rlr;rtrrr kil,li " if;rrlt:.si'rl,:rr
r-.

3 rSirntliyc kaclar yanlr; ba:;lrfa bakrl:rrak tlairrra rrrcktrrl;un Kcf,: fethi igirr yazrldrgr itlcl ia oluorlrttqs^ d., biraz cl ikkatle.l<urrrrrsa cl.ha ziyatlc IJu,1tl.,n zirfcrini bildirrlek iqin yazrldr-gr arrla5rlrr. '1 Scf i<l Al.rrc<l l-1,r.'rlrrn F.tih i\4.'hr'rctl'.'lritik, A. I.J. Kurrrt, r,r..sil-:,r III.

f;c

r.

2t6

rrRliL irunlctrc

KrRnvil'N OSI4ANr.t TngiLiGiNE C;itttutEsi

217

sonra 1477 lvlayrs sonlarrnda (882 Safer ortalan) kardeqinin oilu Aziz-hoca'yr ' yollacir. Altrrrordu hanr, Osmanlr padiEahiyle ananevi dostluiu kat'iyen lcaybetnrerneIe gahqryorciu. Son mekttrbuncla, aradaki dostluk ve karclc:,;liiin artnrir.st lrusrt:;und:'r .sattritni ve biiyiik bir rrt u gcistcrilrncl<tc - lr;rl,Li lrat.li;ahrrt scIct lcr irrc litrvvcllc yardrm vaadinde bile bulunuln,akta - ve bilhassa brr dcstlufrun crtmasrna taallrtk eden islarin bir an tjnce pergeklegrnesi tenlcntti olunmakta idi2. Feridun Bey illiinEeatrndaki mezk0r mektup i.,ste bLr miizakerelerin cereyan ettifi zarnana aittir :;. Ilu nrekttrltta Osmanlr y>adigahr, Kefe'nin kerrdisi tara[rnclan fethcdilnri5 oldug'unu, bu suretle il<i taraf arasrnda komgultrk kuruldufurru bildir.rncl<lc ve Kara Buidan'rn nasrl cezalandrnldrirnr anlattrlctan sol)l'il kendi devleline baflanarak hiznrctte irulunan "iVlubarizuddin Dcvlet l-l:tn,, a dostluk gosterilrnesini istemektedir"'' Bo1'|gtt Seyid Ahrned l-{an kargrsrna qimdi resmen I(rrrm hanrnrn liimisi srfatiyle Osmarrlr devleti grkryordu. Altrnordu I-lanr, herhalde devletirri son gtinlerine yaklarstrran biiyuk gaileler arasrnCa, Osmanltlarla lrerirangi bir ihtildfa girmekten kagrnryordu. Binaciraleyh Ktrtmr kendi haline brraktr. Fal<at o, 1480 de Moskova tizerine harekete geEtiii zaman I(rrrrnlrlar, onun payitahtrnr yaimalrl'arak kendisini geriden vurmakta gecikmiyeceklerdir. Hulisa Fatih Mchmed, Seyid Ahmed I-lana kar'.y Krnm ltanIrtrnr himayesi altrna alrnal<la bu nrcnrlcketin Altrnordu'datt aylrlntasrnda miilriln bir rol oynarnl$ olrryor-t' vc vlr.lr(.trrr cl;rha z.iyaclc kudretli Osmanh Padi.lalnna borglu olan l-lanltk, son tecriibeden bu himayeyi daha kuvvetle berrimsenriE olarak qrkryordu(;.
*
,1,

Csmanlr himaye.si boylecc lianlifrn dr.,s emnil'e[irri sailaclrgr halde igeride siik0n ve isLikrarrn kurulrnasr iqin yctcr liir g;rranli tegkil ctrniyordu. Filvaki Ktrtm'tn qo}: geqmeden tckrar ig kar'3alara sahnc olduiunu ve hanlrk rnevkiinclc ycniderr dcfi;ikiik yalrrl<lrlJrnr goriiy orir. Llrr krrr-ga.,salrl<l:tt'rtt ilk .st'lrt:lli, I"lrrr'-clcvlct FIanla kardcEi IJaydar Arirsrndaki rcl<irbct olclu. Orrlar al.ltsrrrclalii ayslrk ve miicacleleler rnemlekette diizen \/e rah;tt brral<nradr; herkes gikiyet ediyordu. Bilhassa l<abilelerin rncnrlekcti brral'.i11 dagrlrnalan ve Krrrm'rn boylecc biittin l:uvvetlerini kaybctrnc.si tehlikesi bag gostermiqti r: E,minek N4irzaya gdre o straclit * ),r$t' i etrafrna toplayarak ktrvvcLlcnrnis olart Scf i61 Ahnrct I Iitrt' Tinrur-bik'in 2 i.izerine yiiriimckLe olduturtdan 'l'irrttrr'-bif:'in Ktrrnr larafrna gelmesi ve Krrrm dahilinde vaziycttcn lro.;nut olrnryan kabileleri kendi taraf rna qckmesi pek muhterleldi 't. Birntt trla bcrabcr her zaman olduiu gibi bu karr,grklrkla:'da, hcr hangi bir oLori[cye devarnir bir gekilde bailr kalarnryan kabilc kuvvellcr-inin csii.s rolii oynadrfrna qtiphe 1'ol<tur. Otc taraftan Altunordu-Ktrrrrt tarihinde her zaman gon:ldiiiii gibi bu kabilcler- aristokrasisinin barsr olan Eminek I\4irza da bu miicadelelerdcn istifadc e derel< I ianlrir temamile kendi tahakkurnii altrna soknraga galrgryor, ltir trevi Marnay, E,dilce rolti oynanrak isLiyordut. Ivlcnrlcketin bLr miicaclcIeler yiiziinden dtigtriiii durunru 7473 bahartncla bizzat N{cngli Gire1,, .,sciyle ifaclc etmel<te icli : "Bu rnernickct bizim giircliigiirnirz
rrrcn lrurada rniihinr bir frrkr lriiztl crt kaltrtnarr,:rlr.lrr; Alttrrror<itr'l'ii ll: tl.:r'l,:ti rrk, cl in, kijltiir ve tarih bakrnrrndan l<cnrl isinin olan l,rr irti lgc;'i verriclcn itaat ;rltrnt alarak.;inralcle ba.; kz.l<lrran Ruslufu hakinriycti lltrn,la ttrtrrrlfa galrstr'lr halde qirnrl i buraya rrk, tlin, l:ii ltiir vc tarih bakrrnrndan ternarrril.' 1'rltencr bir tlcvlct giiz diknrekte idi. t "il kider ben yalguz drrtnrazrn lru c.:zire <lahi hep l,ikligiuriz- tlahi l,rr il iIe tl urur il gettiigiinrlcn sonra lren dahi bu arada clurnr;rztn' (l:rninck'ri cn [:atih'c bitik, A. N. K,'rat, v.:sika IX. - n. N. Krrrr,t, lrrr cii rrlt.l,r . i^'tal.',\,-t " i,' il13c tiikcnrl,:n" rscklinrlc okttrr,,rk tatl r r!) : A. N. Krrrat'a gcire(115) bu 'firnur -irik Krrrnr'<iaki nrij ca.l ,:lclere l:rrrr;rnr5 Krrrnr bii yti l<lcrindcn veya o(lanlarnrrlan biri olr;ralrdrr. C"rg"l:tcn ilrrcr Circy'in ofrrllarr arasrnrll1 [lir *Oz-tirnur" trn brrlttntl ttIttnu lrili-yt,rrrz (k;rr.stl;t. F]l,trlq:rzi Bahacl ,rr han, Dc.snraisons nersri, 1?8,t. 3 Emirrek'tlcn Fnlilr'e l;itik N. Krrrat. IX. - A. { Fatih't )'azrl rrir l,itiliir: rl i1'or ki : .N'tr-rl ttvit: t ilc I-l,rytl ,,r s,:il ,rl,itr,l,tn iitii rii I)c)r 7. rhnr{:tler g<'lccrrrtiz ikisi lrr,rrsrtrlzl:tr l,etriirrr vii:tii,t,rri }'t'trt rirtttrr;tz.llrr.'

t,

I Mezkiir bitik; A. N. Kurat, az ilericlc (s. 56, 60 ) Aziz-hoca'yr, I{i'nrn 2 N{ezkGr bitik. k;rrrle5i siisternri,stir. 3 Mcktullrrn t:rrilri yoktrrr, fnkat rnrrhtt:viyatrnn ll,,karak her h,rldc l'176 4 I]cridun bey, I, 2,39. tcrrrnrtrz.ile 1478 rnayrsr arasrnrln giinclerilrrri"s ,,lrnulrr[ tr. s Hatta 1502 dc Saray qchrini temarnile tahrib erlip Altrrnordu'nrtn soo izlerini de ortadan kalcl rrnn kuvvetin, O-srnrrnlrlnrrn kcnrli hitnayelerinde yeniden diriltecekleri Krrrm Hanlrfr olduIrr diiqiirriilecck olrrrsa Kefc'nirr fctlrinden sonre garki Avrupa igleri iizerinde krrvvetle mijessrr ol,nrya ltaqlryan Osmanlt si yose' tinin Altuttordu'nun porgoluntstna vc aiikiipiine biigi;k nisbette yarrlrrn ctliii
neticesine varmarnak lniinrkiin rlr:f ildir. 6 Altunortlu yerine nynr snhacla l>iiyiik i\{oskof dcvlcti lcrrrttl,rnca l'rrr seIer lrtr lrirnaJ'e vnzifesi brr rl evlcte kirrqr ollci,ktrr. I"aknt gcopoiitik birlife rl[-

2r8

IJALiL irunlctrc

IcRrM'rN osM.At'tlt

rAnilidli'tE

cinl,,tE.si

219

gibi defil, asrn harap olmuq,,t. IstanbLrl sarayt, biitiin bu mticadeleierde her partirrin hiikrirn ve iktidarr kendi eline alrnak iEin ba$ vurduiu bir merei, vaziyetinde idi ve binnctice rckabetler devam cttikqc I'-lanlrk iizerindeki otorite.si gittikqe l<uvvctlcr)rnekte idi. I(cndisirrirr dcrli4i giLli, ctr:rIrrrda "cJr):;lrur(l;ur q]oli dii;nr;ulr,, ollrrr Nur - devlet han 2 buirlarrn entrilialarrna lcurbrrr g'itmentck iqin
Padiqaha kulluiunu sur)mal<tan biran geri kalmryor', bilhassa diigmanlarrnrn sozlerine bakrlrnamaslnl rica edi.vordu:!. Ote to,'a[[an onun aleyhinde olan E,nrinek llvlirza da, Pacli$aha mulralefet ettiqi hakkrnda dr.i.,srnanlannrn soyierliii sozle ri ;irjdetle rcdcledc:r-ek mtrtlal(

ba!'lrlrfrnr teyid eiil,sy ve I-laydar'la NLrr-devlct arasrrldaki rnucadeleler- yiiziirrden menrie lcetin dii.;ttlf ri aiiarsi haliLri aniatal-ak beyler ve halk nair.una Mengli Girey'in accle lran gonderilmesini istiyordu; fakat, o gelirsc he,-liesin 51t ai4lza bakaca[tnt, miicadelenin son bulup memlel.:etin diizene girccefiui si)ylerken yeni Harra, "Eminek soziindan qrkrnaiil,, diye nasihat ediimesini istemefi de unutnuyordu (rnektLrbun tarihi: ill<teqrin 7tL7B)'t. $imdi kaL'i olan bir.,sey, Eminek I\,lirza ve or)Llllla beraber biittin I(rrrrn al-istokr-asisinin I\Jur-devlet FIan'rn aleyhine donnrii.l olmasrdrr't'. Erninek
l.,I,irza, mektubunun so:rrrnCa, onu Qol([an ba.llarindan atrnrg olacakla-

rolti srrf bir tasdikten ibaret kalryordu. Iraka[ bu haicle dalri seklen IJant, yinc Padirsah tayin etmig sayrlrr ve Osnranlrl;rr igirr ;rirndilik bu da miihim bir kazanq te.,skil cdcrdi. Esasen llnrinck'in nrcktubundal<i son ciimleye bakrlrrsa Padiqirh iqiir t>aq}:a tiirlii yapmak [:r irnlcinslz 1;ilti idi. Qiirrlcii ;rl<.si l'r:rlc]c l;ir-gol, nr(,,s'uli1'r:tlcr-i yiil.:Iennrck ve belki Ku'tnr bcylcr-iylc nrrrlrlrlcfclc clir;nrck ilrtirn;tli ba5 gcis[crebilirdi . Binaerraleyh istanbulca, beylcrin i.stcdi!ii qibi, Krrrnr'ir N4engli Gircy'in gcinderilrncsinc karar verilcli3irri gciriiyoruzr. Mengli Girey'in, 7476 da ,Altunordu I-llnrna nra(lup olrrp hanlrir kaybettikten sonra ne oldrrtrrrru l<at'i bir' ,scliilclt_. [rilrnivor.uz. Yalnrz ontln herhalde 7478 baharrndan dncc lstarrbui'd:r brrlurrrnu5 olduiu muhakkaktrr. Qiinkii gcrek lstarrbul'a onlrn qijnclcrilmc:;ini
l Urntrnriyetle hanlarrn nzil ve nasl;r ),aln,z parlisahlarrn ., liu,J,: olrl Lri'tr.s:rrrrlrr. I-lalbrrki l-rii tii n Hanlrk tarihi boyrrncr, Krrrrn lrc.ylcri rrurrrrrrivt:tlr: Irlrrlr,lrr kenrli istc<liklcrini gctirnrcfrc qnltgaceklr,r vc I-l;,rrrn.,nlrrrz i'it;rrrl,rrl hii!.:ir rrrrlinirr kcyf i ilc azl ve nasp etlilrncrine lcarqr koytcaklnrri rr. Ilrr, Os,.:rnlrlerla Krrrrrrlrl:tr ar:rstttrla karrlr savaglara katiar giden lrirqok iirtilifl,rrrn h;,1:iLi nrcrr,scini t.1kil ctmektetlir. Beylcr, lraSlarrnrll,ki hanrlan nrenrnun <lcfgillr:rsr:, li,.yr.lisini [renlrIr llrral<nrafn tneclrttr crlerler ve r:kseriya ist,rrrlrrrl';r i,.,yl,,rrl.:n lririni ,,,r,hzr,rla ..'6ndcrerel< kin,i han isteriiklcrirri bil<lirirlcrcl ,. Ilr,b-r Ali, tr. l:lif olrrr,:,n lcirrrseyi tly.qun lltrlttrs:r elinc, l:enclisirri h:rn tiyin cttitirri ,re l,,,sl:, I,lrrrr,r l,r:vlcri ., l;,r:rk Ktrtrn :rhali.sirrin c,l\q hau lrrrrrl'rp illaI ctrlrt:1.:rirri lrildir,-.n l,ir.[,,rrlrk Irt:r:rlr,, vcrir vtr yer,i I-l;rn, butrtt I(rrrrn'da rnerasin,lc okrrtirral< hanllJ;r gcq,:r,li (lrii1'1,: lrir bcrat iirnegi, Ft:ricl trn Bci', II, 135-1:16, C:rrrlrck Circl"in hanlil< lrt:r:rt'). .)rr1'"t is1:rrrlrr:1, Ktrirrt l','1'lcrirrirr ist,'<ligi l:i',,sr.yi I-1.,n qiirr,llrrrrr,z, J,irlr" I l(rrr,rrlrllrrrrr lr)cnlnun lrrrlrrrrrlrrl<lirrr ]rir I Il,rrr hcrlr:,rrl'i Itir 5,.1r,.p1,: ,,zl,r ]:.,11":;rrr,,,, l,rr lrrrl,l,. Ktrtrtr kallile l<uvvctlerinin l;nqrrrrla lrulurr;rn lrcvler, tkscril;r rrruh,rlif v,rri_1 r:ic qeqrtrektcn gekinrnczler ve brt yiizrlcn lrazan Osrrrnrrlrirrrl,r Krr,,r, krrvv,: llr:r'i lrr;rr;rrrrl:r kanir qirrprSrnal,,rii yol ag:lrrdr (rrrescli 1532- l -5ll.l rle lsl:rr,, Cir.,-'.,'lc S.,hili Clir ,:vi 1610 l;rrtian itibaren Canbr:l< Circy'le l'{chnrerl (i irr. 1' rrr.icrrrl t.1,,. 1,'r'i,:rit.: lr:,f:. [.ssr,,f its-sr.1111ar, 728 v.rl ; Rrdvan lraSrzarlc). 'filrivci;:r 1{e,.,sel: ,rl,lui1 rr il1.: l:irrtl:r l(rrrtrt lristr-'l:res;isi nnaneye giirc eski l<rrrrrlt,ryl:rr tiu'zurrl:, t,r1.rl;rr,:'.r:rl: lr',,,1,,rr 1.,:r,dilcri s<:grncl<tc tlevanr r:Irnck istivccel:iir. I]ol'1..,, ['1,.'r,1li (lirc i.'irr l:;rl.:{i I, Vlchrrrct C,rey, ontr,r hllefi I. G;,zi Ci irci',,itiif rk-r i1,,, II:rrr.rlrnrr*lartlr. "r,1,r,,'-r tll:rr Fakat lrtr sonttncttci rt ,Sirin l>eyi lrl,:rli5, i'tanl,,rl'1, nrii rir.l:rt .,r1,--rcl.: i,ir II:rn lliintlcrilnresini rica erler:cl:tir (B,tk. /:s.s,'6-iir;-scr7r7rrr, S7,!iJ). li;S:|-it,!i() h;,rp yrllarrncla ig" lrrr [rci'lcr, rlilr-t ri t:f e Ralr-r ,,\lirri,r tif irr cltii'i h,,nilrr (l6li.l ,lt: H:ret Circv, 1691 <lc Selirrr Girel' vc II. .Slr<l,rt Cir,'y , I(;t)') ,1,: Slf;r (iircf i) cliiSii rcr,:l< kendi istctliklerini h:rn yaptrracirl':l.tr<[rr. I-1.,r'i'-rr', (iirt'v1,,'r eil,r.ein,: rniinhastr ol;rrak l-rrr intihrlri (ilr:cti{) karllitcrirri X\/ll. asrr (,rtl,,l,,r,tt,l,r istr,nlrrrl,,lrr clqilik eclerr hir irrqiliz rlahi t,.yit ctrncktr:,lir (/iicrut, /list. ,1,, I'i 'rl Jtrtis,:ttl tlc I'E,tti'. Ottoman, Paris 1670, s. 1fi.1).

rrnr, fakat padi.lahrn fernranrnl beklediklcrini ilave ediyor ki ';, brr soz-

ler hanhk uzerinde beyierin 1re kadar hakim oldukiarrnr gcistermek bahrnr!ndan biihassa dikkate deier. $imcii onlar, ltadirstrhdan hart olar';rk N{cugli Cirtry'i isIiyorl;rr clr. []ciylc,cc, asu'liu'c:it biiti!n Osmanll-Krrrm mr-inasebetler-incle erl es:lslr nol:tayr tc.,sllil cdcccl< ve en briyul< ihtiliflarrn kaynair olacall olaii bir mesclenin cialra bu zamanda agrk bir .,selciide ortaya qrkmr.? bulunduf;unu gdriiyoruz: Osmanlr Padiqalrr orllann istediqini itan gonderccck nriydi? O haldc lrairrn tayini iSi ],ine eskisi gibi bu arir;tol<rasi clinCc l<alr)"ol', \:ani, Flanlrta clairna I'(rrrrn beylcri itakim oluyor ve Pacli;lrhrrr
n<;ii Cirey'rlt:rr Iratih'c lritil<, I'-evz.i Kurrloglrr, levha XII. rn rliisrrr;rnrrrrtz kiip, (Nrrr-clt:vleL'Lcn Irr,tihc IJitik, Ircvzi Ktrr<lo[\u, lelhr XI). 3 fulezl:0r bitik. 't E,.r,irrek i\iirz:r'..lrrt Firtih lt'lch"tctl'c I'itil:, A' N' Ktr r:rt' vcsil:r I)(' s oNtrr Devletli asla il vc Iiklcr ci ilenrezll'y, (tlrninck'.{cn [jntih'c bitil<, A. N. Kurat, vesil<a IX). o "Ol herifi qolcrl an girle, ir!.r idiler l,r,,l, siz-r:itr f er,,t:,ntnrza l,nl:t,ler kiirr ni crrrr iclersiz clcf ii ,lr,hi siz<l err tilcklerin ii rni,l itl iib tittrttrl:rr".
I\4e

3.D.r:rtrrrrrrrz-cl

220

I{AI-IL INALCIK

KIRIfuI'IN OSN,IANLI TN BiLiEiNT CiIIiTII.:Si

217

yazan Eminek'in mektuplarrndAnt, gerekse sonradan kendisinin Krrun'dan Istanbul'a yazdrfr mel<tuplardan? anlagrlan [rudur. Ni]rayet vak'iurtivis rivayeIlerindc I475 c ait gci.stcrilen vel<ayiin tamamiyle bu senelere ait olmasr lazrmgeldifini yukanda gosterrniqtik; bu rivayeLler or)un, lstarnbul'dzr Krrrm hallcrrrrn, lrususiyle Enrinek bcyirr ricalarr iizcrinc padigalrrrr liiIfurra rnazlrar olat'irk or-adan Krrrm'a Han gonderildiiini gostermektedir:t. $u halde Altunordu hanrna nraflLrp olarak Krrker kale.sine kapannrrq bulunarr Mengli Girey'in, .Sef id Ahrnet Han nremleketten qrktrktan sonra beylcr tarafurdan terk olunduiur, himaye aramak iqin Osmanlrlartn yanlna srfrndrfr, fakat Krrrm aristokrasisinin luttuiu Nur-devletin hanlrirnr tasdik eden Osmanlr padiqahrnrn "onun naz.arr taatini celb iqin,, Mengli Girey'i oflu Mehrnet Girey'le lstanbul'da nczaret altrna koydufu n, sonra bu aristokrasinin, yukarda gcistcrildigi gibi, I\,{engili Cirey tarafrna tcmayril ctmeleri tizerine kcndisini Ktrtm'a yolladrfrr; hakh olarak tasavvur olunabilir. Mengli Girey kendisi, 1478 Mayrsr baqlannda " Sultanrn buyrufuyla,, Krrrm'a geldiiini yazmaktadrr i. Vak'aniivislere bakrlrrsa o, lstanbul'da padigah tarafrnCan hapisten qrkarrlarak s Krrrm Hanr tayin olunmuq ve kendisine buyiik iltifatlar go.sterilerek merasimle tui,
I A. N. Kurat, venikn VIII, IX. 2 Fevzi Kurdoflu, levha XII, XIII. 3 Meseli Miineccinrbaqr (ll, 698), giiphesiz Ccnabi'cl en alarirk, Mengli Circy Ccrlik Ahrnr:t l)ar;ir turuf rrrdlrr istanlrrrla giirrrlcrilrliktcn llir rrriirl<lct sorlrn, .Ktrrrrrrlr, bilciinrle iirnerntrtn serf iraz-r olan lbinck (qii plrcsiz irrrinck) bey nrrrn cnrir-i kclrirclcn arz ve bilciinrle ulenra ve iyandan nrnhz.irr birle elgi varit olup Mengli Girey taraf-r qehriyaritlerr Krrun iilkcsine han tnyin btryrrrlrnak" ricasrnda olduklarrnr stiylii yor (ayrrca klrlrl:r, I-leznrfen, Mchrnet Gircy, Umdetiitteuorih) a.,Sirinler daha Mengli Gircy itil'e dogrrr yiiriirkerr hanla nnlngnrazlrk g,knrrrr5l:,r vr: lrozlrrurrtrr.,' ll;,glrcrr sr:be pl,:rirrrler .rl'rrrSlnrrlr. ([s.scb'-ii.s- seqyar, 76). '' I l,tyr,,ll,rlr llf,.tt'li lr,rilrir,,l,' ( u l'l(r) lrrrrrr nil rrrr rliltl,rrl,. rl,.i1,.r Lrryrl
r',tl t lrllrrr,rlllrr r 1,,,,1i,1 i,,,vrn rrrlrr I llrl 'tr ',lrl | ,t,,rr l,,,rrr l',,1,,,,,r,, ll,rr,l'.,'1,.1 I'ril '.'.11, t,,t.' "', -l-rr, 1,.,,. -.,,1, l,,l ,,11,,11.,,r [1,.1.,,,,.r t ll,, I hl..,,,lr r il,,.r1, Yasrrrtrr Mirzrryr - tirli,t,,ryl,r \ .:,ltl,rrlc rtul,lllrr.l. rl.rlr c t rrr.rlrrrrcrryrr vLr ll, rrcr-.rr ut
11

tabrl ve alem verilmigtirr. Ayrrr kaynaklara gdre ortun ]/ontna bir miktar kuvvet de katrlmt$trr. Mcngli Girey, bttrtclan bii' nriicidel sonra I(rrrm'dan gonderdifi bir- mcktubda pacli.,s;th tarafrndrtrt yanrna Kasrm'rn (lier halde Kefe [Jcylcrbeyisi Kastttt I)aga ) verildifini soyliiyor ki, btr .,siiphesiz vakaniivislerin sor) liayclrnr tcyid cclccck rlrlrhiycttcclir -' " I)itcli;:tlttrt lltrylrtttrylc ,, litt'tttt';t llelcrt N{crrg li Girey :r, mezk0r mel(tubun gonderildigi tarihte 1r;111;, 147E Inaylsrnda nruhakkak surette Krrun'da bulunmalila beraber i llanlrir elde etmek iqin her halde daha epey zAman gcqnresi ve belki l:arde.,slerile mticadele etmesi liizrmgclrnigtir. Gerq:ekten vakaniivisicrde onun padigah tarafrnclan yanrna l<atrlan kuvvctlcrlc gidip kar'deqlerini maflup ettifi vc han olduiu hakkrndir bir kayrI br.tltrnduf;u gibi 5, Mengli Girey'in mektublannda da rrtcttrlckctin sorl derece karr.,srk halirrdcir ve Kasrrrr'rn yaptrtr yartltnrlitr-cllttt btrlr.sctlildevletin rrrkiJllerin<len ne ka<lar korl:tufrr vc brrnun igirr Fntih'e ttrekt,rplrrr gi,ndcrdigi rnaliirn olrlrrfund:rn (bak. Nuru-devlctten Fatih'e bitik, I''cvzi Kurtofltr, XI) Me ngli Cirey'in istanbul'cla rnahbus olrnasa bilc nezarct irltrrt:r alrntirIr qok
rnuhtcnreldir.

I Bek. Cenabi: Mi.ineccirn bagr II, 699i Ylez.arf tn; N'lchrnecl Cirt:y 1011 lr; (Jntdcttitteoarih,g8; Hayrullah Efendi, VIII, 1,17- 'layin ve teqrifnt l,akkrnrla vr,klniivislerin vcrdikleri btr rnalfirlat <la solr;rki t:rarniillcr giiz iirrii nc trlrt'ar:rk yaprl' rnrq bir iliverlen ibaret olsn gcrek. (Jiinkii Nlenrrli (iir,, 1"in Pir,liqr,h t:rrafrntlrrrr Krrrrn'a giinclcrilcl igini bahis rnevzuu e<len rncktrtplr,rrrrtl a l;ii ylc l,ir tayini itrrl edcn hiqr bir qeye rastli,nnrty<,r (karstl:r.:rqafrrla rtot 3). ? Mcrrgli Clircy'rl.:rr l:'atih',: lritik, Ijt:vzi K,rrto(ltr, 1,,t1,,, X Ill R,r vt:sikrrnrn okrrnu,sundaki ba5lrca yanlrqlnra rla iqlrrct t:trtrt:vi f;ry<ll,lr lrrrlcl trk; 1l rr,tti srtrrda Diz kulunuz <lefil, biz knlttnuzntt; 4 ncii sntrrrl a bu t,ilCrgele kapartno.go, <tefril,6rr t,il,iyetge gihernreg<:i yiuc Arrlrrrrrr:rr, <lcfil krtlttnttzntt; 5 nci srttlrrla ordrr <f ufil, erdii 7 nci .cntrrcla /<rr1lu frunrt dc.{il, kttlltt{urt, 9 tr.,t, satrrrla ycriitt: getilrdi defit yerine kiltiirey: 12 nei n:rtrrd:r beyleriimiiz cfcndirl,,,r <lciil, 1,,'.g1,,'
rti
trr

ii

ii zii

rttlcn

<;

ln crrk.

alttna koydrr"
6 Hayrullah Ilfcrrrli ( nynr 1'er), F atih'in, Nrrr-tlevlcti Btrf,lnn seferinc yar<lrma gelrnedigi igin azlettigini sriylerse cle, biz ve.sikalardan Bugclan sefcri srrastnrla N{engli Girey'in harr oldrrQtrntr [riliyoruz. 7lvlengli Girey'rlen Fatih'e bitik, Fevzi Kurtoflu, levha XII. 8 Bazr larr na giire esnsen hap.s edilrnis olrnayr p istanhul'da ltir saray,lir ikrarrrla yerlegtirilnri.<ti. (Bak, Miineecirn baqr, ll, 698; Urnrletiittr:varih, 9B). N,rr

xiv).

t .]irtll,rrrrrrrrtnr l,,ryr rrflryl,' lttl t,,,,,,,1,'1,,'l, l il,lrrL' l',' ,il.', ,.,.',.'l' Litil. | ',',i | ,r',1,,111" \lll, ' ,,li,,i',1,." ,1...1*l'.ill!t,..1..,....'.'..1....,'t.1..' rr..,,.1.. (l-"1... ltlll;.

a Bu rnektullrrn nercrlcn giinderilrligi y:rzrlrrratnrq isc rlc l(trttn'tl :.,tt r,l<lrr'frr agrkca anlagrlmaktadrr (A. N. Kurat, 99). :'.Srrltan Mehrnet han dahi Mengli Gircy hanrn ylrrrna vi{ir askt:r tayin eyledi DeEt-i Krpgak iizerine .'6nrlerrli [{cngli Girey han <lahi asker ilc vartlr cenk eylcdi karrnclaSlurrn:r galill olcl tr vc [)t:gt-i Krpgak v,'K'rrrrr rrrr:nrlcketi',.t h,,t, ol<lrro (Hczarfcn, Tiirk'l'ari[r Krrrttrntr niishirsr).

222

Halil

irunlcrrc

KrRrN4r'N

osMANLI rAgiLidittE ciRltesi

223

mesi bu bakrmdan manidardrrr. Diier tara[dan 1478 ilktersrin tarihli bir mektubda Erninek'in, Krrrm'da hala I-laydar'la Nur-devlet Han arasrndaki miicadeleler-den bahsetmesi ve Mengli Girey'in g6nderilrnesini istemesi onun burada oldukca geq harekete geqtif;irri gostcrse !'crcktir r. I-ltrliisa, nasrl olur'.sa olsun, orttt, i478-1479 krqrnda Hanlrk tahtrna saflarn bir ,sekilde oturrnug gciriiyoruz :r. Osmanlr padi.,sahr Hanlrirn cirE crnniyctini sailadrfr gibi, Eimdi kendi il.stun otoritesi sayesinde, [,minel< N{irzar'nrn dedifi g'ibi, "btitiin halkrn bir agrz ve bir hiikme bakntastnt ,, t sailryarak mernIeketirr iq stikunct ve asayi.,sini de kurmuq oluyordu. Bizzat N'leirgli Girey I-lan, padiEaha, onun saycsinde halkrn rahata kavuqup gcce gtindiiz kendisine dua etmekte olduklarrnr yazmaktadrr (1479 eylirl ortalarr ) 6. Fatih Mehmed'in britiin bu hadiscler srrasrnda gayet mahirane harelcet ederek Ilanlrl< iizerinde nrifuz ve hakimiyetini gitgide kuvvetlendirdifini gortiyoruz. GerEekten bu tiq yrl zarfrnda hanlar Ktt'tm tahtrnda kalabilrnel< igin dairna padigahrn tasvib ve tasclilcini zaruri gormti.ller'(r; I-{anlrl< kuvvetleri davet iizerine padiqahrn I lllengli Girey'rlen Fatih'e llitik, Fevzi Kurdoflu, lcvha XII, XIII, XIV.defer: "Devlet eqiiindcn emrolunup bu yer-qe Lilkenirniz.de halkrrnrznrn hallcri aqrrr miikedder olrlrrIu sebcbdin hazret-i ilille iclenrinriz giinclere alrnadrk...,
bilhassa 884 Cenraziyiilahir sonlirrrncll yaz<lrfr bir rncktuptaki 9u ifatle gok dikkate

seferlerine filen iqtirak etrni.llcr I ve Ostnanh clcvlcti ba.lka devletIere kargr Hanlrfrn resmen hamisi rolirni.i oynamr$trr. fjaliat oltun muvaffakiyetinin en buyiik srrn, .,stiphesiz, Eminel< vasrtasilr: Ktrrtn aristoirrarsisini daima elindc tutmasrdrr. Mengii Girey'in l<at'l olarak Krrrrn tlhtrna yer.le.5tiif i trrr tar-ilrLe llanlrk artrl< tatn tttatrasile Osrrulrrlr tabilif ine girrni.; :iiryrlabilir. l:.r1.:rrL ;rciri)iI brr strt.cllc kurulduiunu gordtifiirnriz tibiiik, iddia olLrnduliu gibi iki trraf arasl;rda imzalanmr$ resmi bir rnukavelenin neticesi nridir, 1'ahut da bu vaziyet meydarra geldikten sonra boy'le rcsmi bir nruka'v'cie imzalanmr$ nlldrr ? Br.r, aynca incelcltnrefc cicger bir Incsclcdir.
tF

;,

t,

"takrir ide tiyii" olac:rk). o "Eg., Mengli Girey l<iliirse hep barqasr bir ufrzga ve lrir hiikiirnge bakarlar" (Erninek'ten lratih'e bitik, A. N. Kurat, IX). s Mengli Girey'<len Fatih'e bitik, Fevzi Krrrtoflrr levha XlV. 6 1,175-1476 de Menqli Girey'rn (llak. A. N. Kurat, vcsika VII, VIII), 1'176 cla Nrrr-,lcvlet'in rnekttrplarrn<l an (Fcyz.i Kurtoflu. levha XI), ortlarrn hrtnlrlgr parl iqahrn

2 Frknt bn mcktrrllun tnrihinc lrakrlrrs;, lvlcngli Cirey'in, i.cti,rrlrtrlca I(rrtrrr'a 5 ay qeqtigi hrlde Eminek hlber.siz lcalrttr5 olrtt;rst icap ecliyor. Bu vaziyette acal>a N'lcngli Circy, Pacliqahrn ctnrile Krr,'rr'tl n Osn,anlr i<larcsintle brtl.unan l;ir yere giz.li olarak gelrniq ve meydana atrlnrak iqin rniisait ltir z-arnan mr beklemistir ? '3 Krrrclaglarr Nur-rlevlct'le I-{aytlar 1478 dc rrrc,,rlcl:ettcn qrktrl:lartna q6rc (V. V -7ernov, Izsledouanie.., 1,1'28'12\) ) lvlenqli Girey, btr tarihte hlnlrir cle gegirrnig olmalrtlrr. III. iuon',n jlO Nis:rn 1479 da bir rlgi hcyeti gii;rclercrek onrr tcbrik ctti' gini l;iliyoruz (Ham<li Giral', r'e A. N. Krrrat, 99). Kc;:a Menqli C;rc1l:cntlisi Fatih'e g<inclcrdif i 1479 Eyl0l ortalarrna ait (Ufl,l Cerne:riyiilahir s<'nlarr) bir rnektubunda artrk tahtta rahrrtgn yerlegtifini bilrlirrnekterlir. (Br,k. Irev::i Ktrr<lofltr, levha XIV bu vesiliatla Kurto[[rr'nun sontlan 3 ncii satrr daokuyrrrnrtlrf r ycr
g<inderiliEinclen

(lcvha XIV).

Boyle bir mul<avele lral<krrrda kayrtlar her lralcJc XVI. asra l.:adar g'idcbili1,or. Evliya Qelebi'rrin naklcLtifine gdrc:, 1'oltt;r-bay tarihinde r, Mengli Girey'le iJeyazrt aresn)da, I(rt-trtt yai'lrn adastttti-t da5]'larr ve sahillerindelci kalclcr Osrrtitnltlartn, salrralart I'-lanlarrrr olmak vc bir I(rr-rnr .Sehzadcsi lelrine r-rlarak Yar,boltt'dit oturnral( rt. Ondan solil'a .,sar"tile bir ahidnarnc imzalancliir riv:r.yct olLrnuyor ,\VII. nsrr sonlanna cloiru Mchmet Girey trrilriridc I'icngli Gir-cy'in F-atih tarafrndan I(rrrni'a Han tayin cdildigi zarnarl (1'ani, ona gore Kefe fethinden sonra, 7475 de) aralann(la bir tthicltttittre inrza landrir ve bu ahidnarne zamania unutulntu\ssa dit " padirsalran-r ziil-ihtiriimlar katrnda tne:,;hur ve tnLilleyl'ctr,, oldufu l':aytcvc,:ciihii .snyr.,sintlr: rnuhafnzrr e<iilcbiltl il<lcri ,,grkga 'liiriiliiyor. I''a'x"t p:'.,1.i;r!^r:' i' lirpa lirrrrrr irristof:rasisinirr tcrn:ryiillerini lr.,s:,lra ketrrrt, l< "t.t'lrttriyt:tirttlt: lrttluntlrr(urru rtnutrrtarnaltclI r. I Bal-. Urrrinek'ten Fatih'e lritik, A-. N. Krrrat, vt:,;ik:r VIIL - Ilrrrttrnla 1.,,:ral,e r Ier3l.;er Flanlrk !:uvvctlerin Os,,ranir ortl usu1, lt: it<in,:i i;l,irli,li attc:tf: 15itB tlc giiriilr:cc!rtir. 2 Evliya QclcIi'nin rrnlattrfrna qdrc ( \/lll, .12) 'fc'l,la-lray trrrihi Ql'!atlycir yazrl,r:rq bir F.rrrnr t.rrihi olup her hal,le )'.VI asrr ai'.tir. (-iinkii tarihi ,,1:,ryan ve yasir yiizii a5!<rn olan zat, lru eserin ecdadtn<lan T'olrla-blry taraf rrrtlatr yaz-rlti iiJInr sciylcnriq. Brr tarihin Evliya Qelcbi tarlfttrclnn r.':,ptl,,n hiilisasr (\/lll, '\2-'19)
cl

uy.Jur r,,i..

lri"sini'nertnckt.dir.

3 Iluliynqclcl,i, VIll,4ii - B:r9kr, lrir y,:r,1,' (\/tl, 56:i), N{r'rr9li (iircy'irr "l;;,vl ii karer iizren bir kardcqini rchin gii ntlercl igini )'irzlr. Biz anc-l: If"n'-'li Cit"-v"n 1512 de oilu Saarlct (iircy'in, Klrlnr'" gel.,n \';rvttz Scli',,'le gitttrtsioe rrti-'-;,.:'e ettigirii biliyorrrz.. I-l1tta o z{rnran Krrrt,, br.'t'lcri }r'1tn1li (lirci"in bLr hrr"l:.l.ni ta]:lrih cttiler ( llliinecci,,,bngt, ll' 691; S,rl:,1:z:r'i", '123 v' tl')

224

HALiL iNnLcIr
:

KIRIM'IN OSNiIANLI'iABiI-iEiT'iE C;iNUNSi

225

"Hildf'r rser'-i mutahhara biri birimize f rsat bulduI umuz takdirde,, "katl u ziyan eylerniyelim, her umurda muavenet iizre olup iiday-r,, "din kiiffar-r bed-ayin tizerine gaziilar eyleyrip intikam alalrm ve,, "bid-el-yevm silsile-i tahirlerin benden biat eyleyiip iptida benirn,, "ismim hutbesinde yad bidehu lran olan ziqanr zikrede,, O, kendi zamanrnda Hacr Selim Girey'in o!'lu Gazi Girey Sultana, btitun aykrn harcl<etlerine raimen idam cezasl verilmernesini bu ahidname ile izah etmektedir 2. Ondan sonra eserini r744 tarihlerinde yazmr.t olan Krrrrnlr Abdiilgaffar, Padiqahrn l\4engli Girey'i Ktrtma han gonderirken kendi.sine "tcbaiyyet ettirdiii ve enva-l uh0d ve misak ile itimad aldrfrnr,, kaydetrnektedir'. Fakat o "bu uhfid,,utt mahiyetinden sarih bir surette bahsetnrez't. Nihayet galiba XVlll. astr sottlanna doiru yazrlmr.S olan anonim bir Krrrm tarihinde'r, Kefe'nin fethinden sonra esirler arasrnda Istanbul'a gelen Mengli Girey'in I(rnm'a hern gcinderilirken Iratih Mehrned'le bir anlagma imzaladrfr soylenmckte ve bu n'ruahedenin .;artiarr $u scr

dedilmigtirt. ona gcire bu ahidnamenin maddeleri Eoyle idi

kilde

gosterilmektedir:

" Evvelii hrlaf-r ,ser' birbirimize elinriz dahi crerse kalleylerni-,, "yeltim ve saniyen her umurda birbirirnize muavenet rizre olup,,

"lar biat idup azil ve nasplan Os,nanlr padiqahrnrn elinde olsun,, "ve rabian Kefe ve Mangup crvarrnda olan halkrn nasp ve kazasr,, "ve 6'5arr Osmanlttrttt olup Krrrm hanlarr ona kanrsrnarnak,, "t'izere ve Osnranlr Jra<liqahr dahi hun sikl<csirrc clokunlnarrrak,,
"

"dtiEmantmlzdan intikam alalum ve salisen senden sonra han oldn-,,

ir.ere,, ahidname irnzalanmrgtrr-i,

a Paris Milli Kiitiiphanesirrde bulrrnan bu yaz,na (tiirkqe yazr'alar No. 515) Kazimirski tarafrndan frnnsrzeaya gevrilerck Journal Asiatique'dc (T. XII, 1833, 349-3B0, 428'458) neqrolunrnugtur. 1775 de Gireyin hanlrktan qckiligine kndar gelen eser, A. Jaubert'in zannettigi gibi"Sahin (J.A. XII, 349) Esse6'-ris-segyar'rn bir parqasr otrnayrp yalnrz onrlan genig tilq:iide istifade etrrri,stir. '5 Kazi'nirski'nin yaptrfr tcrciime bazr yerlerdc hatalrdrr (krrqrlu.J.A. XII s' 351). Biz- ytrknrrki yazmir niishryr qiiren Dr. Abrlrrlleh Zihni Soys,,l'rn nriisna<lcsile oradnn nl<l rgr asli nrt:tni ko1'tlrrk.

I Mehmet Girey, tarihioi 1703 de trrrnernlirmr,strr. 1683- 1703 arasrnda Krrnn ve Osmanlr tarihi iqin rnii[rirn kaynaklardan olan lru eserin bugiine kad.r bilinen tek niishasr Viyana Milli kiitiiphanesinclc rnahfuzrlur (H. O., No. 1080). Bize, bu niishadan aldrklarr fotokoJryayr istifacle iqin verrnek liitfunda bulunan cayrn Cafcr Seydahnred'e bur:rda tegekkiir etmeyi bir borq bilirinr. 2 Mehmct Girey tarihi, 10,1a. 3 Urnetlet-iit-tevarih, 98.

Bu mctnin, sonuncu rnaddesi noksan olaral: l"lehrnt:d Gircy'in verdigi metnc tarnamiylc uydufu nlcydandadrr. I-lcr halclc itu Anonim Tarih, Mehmed Girey'den deiil, orta da esas olan bagka nriiSterek bir kaynal(tan faydalarinrr..strr. Tohta-bay ['rrihinclc goriilen rchin rncselcsinin bu nrctinlcrdt: lriq: b:rlri.s rlrcvzutt c:tlilrttctrri,s olmasr dikkati qei<ecek bir noktadrr'. Nihayet bunlardan tanrarnil,lc farklr yedi nradcleli]': ba.5l'ra bir anla$ma metni cine stirtilmektedir. Evveli Pcyssoncl'cle I ve Langles'de ? bulduiumuz ve ondan Sonl'a S. Bohu;'url:l vc I-latttmer'itt I tel<rarladrl<lan bu rnukavelenanlc rnctni, Kazirnirski'1's gorc Abdiiigaffar'dan (?) yaprlnrr.,s bir terciimeden ibarcttir i ','r: ttrettti gtrclttr: padi.,sahr Krrrm tahtrna Qingiz sirlalesinc nren1 - Osrnarrlr sup $ehzadelerclen baEl<aslnl har) gctirenrcz. 2 Bib-r Ali, Gir.y ailesine mensup olanlardair hig kirnseyi hiq bir vakit ve hiq bir sebcple idarn cczasiylc cc-zetluncltratnrtz-. mernzrliki ve Gircy ailesinin ya!saclrit ycr'lcrclc, liirn 3 - I-ianrn olursa olsun, her tiirlti tecaviizden niasfin olacallLrr'. 4 Cunra narnazlarrnda okunan hutbcdc Strltanrn isttti olttrtrduktan sonra hanrn ismi antlacaktrr. l-lan tarafrndan vuku bulan herl'rarrgi talrriri bir rniit'ar:zurtrr 5 Sultan tarafrndan red cevabr verilnriyeceliIir'. Han, harp esnasrnda beq tugla saticak ta.;ryabilecelctir'. 6 I - FIer' .se fcr vukr-runcla lran, Bib-r Ali'.i.rr l<cnrli Irlssa askcrlcri iqin 120 l<csc, rrrirzalat.t vc ltlrpu-kLrllrrrr igin clc tj0 kcsc altrn alacaktrr'. Bu metinlerin hiE biri drg .,sekillo'i itibariylc bize rncvsuk bir anlarsmanrn delillerini vermez. Nihayet hep.si, Qol: rnuahltar kaynaklarda geEen rivayetlerden ibar-eltir. Bilhassa, e.set'itri XVI. asrr sonlarrna dofru yazmr$ olan Cenabi, de, .sonra ondarr ve I-lafrz Nlehmed TaEkendi'dcn faydalanmrJs olan [r'lrincccirnbaqr'da hcrharrgi bir anlagmadan bahscdilmemesi dikkate deier. Cenabf ve rnuakl<iblerinden tamamiyle aynlan ve Krnm'da ),rzrlrnrl vekayinarnclcri
I Traitd sttr /e cotnnterce de Ia nter noire, Paris, 1781 , 228'230. t Notice chronologigue des Kharts de Crirnit', III,'10'1-4()6' 3 lslorio o Tattrii, ll, 256'257. a Cetch- der Chane dtr Krirn, 35. s I. A. XII. s. 35?. not 2.

2,26

ITALIL irunlcrrc

KIRIM'IN OSIUANI-T TAgiI-iGiNE CiRN,lESi

227

kullanarak )'erli rivaye[lere baflalan SeyiC l\{ehmed Rrza I ve eslrs itibariyle onun bir hulasa.srndan ibaret olan Gulbrin-i l-lanan 2 boyle bir anlagmaya dair hiq bir qey sol'lsm.rt.'-. Difer tarafta.n Smirnov'utt da iqaret cttif i veqhile'l lrtrasihatname ve 'felhi.siilbeyan gibi Krrrm lranlrirtttn Osnran!r lriiktrmcLiylc rrriinascbetlerinden bahscdcrr rnecmualarda boyle lrerhangi bir mukavele sozii geqrncmesi dikkate defer. Feridun bcy rnunqeatrndaki muhlelif hanlrk beraLlarrnda ve niime-i hiimayunlarda, hanlarrn tzryin ve azillerinde, yzrhut bir hiznretin yerine getirilmesi istenirken kullanrlan tabirler de arada bo1,lg hukrrl:t bir baf olduf;unu gcistcrecek mahiyette defildir ''. Bu nrukavelenanrclerin ihtiva ettikleri maddelere gelince, bunlardan bilha.ssa sonuncu metrrin, zamanla meydarra Erkmr"s olan vaziyetler gozonirnde tutularak sonrada,r tertip edilmi..s olduiuna Etiphe yoktur. Qiinkii Fatih'lc Mcngli Girey, imzaladrklarr bir airidnamcde devletler-inin karqrlrklr miinasebetlerini ta,rzim iqin err c.saslr meseleleri bir tarafa brrakrp hanrn ta.,sryacair tui adedi, sefer vukuunda askerlerine verilecek tahsisatrn nril.:tarr ve saire gibi tabiatile soirradart taayyrin edebilecek teferruatla uq'rarsmrg olamazlardr. 1475 tarihlerinde hcrhang'i bir anlagrna imzalarrn'nrssa, tarihi Eartlarr gcizontine getircrel<, bunda daha zi1'ade l(efe ve Osrnanlrlar
I
Srrirnov, rrrcz.kijr Krrrmi
Esse6'-rj s-seyl1ar f i altbdrt t st r, lX v rl.

eline geqmi; diier l{rrrm limanlarrnrn duruntu, dti;manlara karqr takip clunacak miiqterek hareket hattr ve niluryeL ilti taraf arasilda metbfiluk - tibilil( miinasebetlcri gibi nresclelerin )'cr alacasr giiphesizclir. Bundan ba5lia Kapukulu (Sel<banlar) i\ in is[anbLrl'dan plra gcinclcrilnrcsi Sahip Gircy (1532-1551) clcvrirlllc olr-luittr gil-ri mezk0r rnukavelenamenin d6rdiincii maddesindcki, hulbe de Sultanrn ismi olcundukLan sonra hanrnkinin ol<unmasr kaidesi cle vak'anuvislere gore sonralan, I. islim Girey zAr)ar)rrrcla (15S4-1-588) kabui
I

edilmiStir

e.

miilfik-iit-Totar. Il'r

use

hrrkkrrrcla hilhnss;r hak.

2 Halim Girny ka1'naklarr arasrnda, l-sse/.,'- iis-segryor'clarr tragka l-laydar zacle, Gaf uri (hcr haldc {Jnrdetiittevorih sahibi), I-lrrrrcrni Qele}ri, Ab<liilveli ef endi tarihierini, $eyh Mehrnct efcndi, Kaysuni zade ve Kcfevi Abdiilcelil nrecrnrraelirrrizde

larrnt saysr. Btrnlardnn ^Esse6'-ris- seyyqr ve Urndetiittcaorih'te n bagl:asr bugiin defildir. Yalnrz Iisseb'-iis-seyyar'rn Abrliilvcli cf e:rrli tarihiui geniq cilgiide

kullnndr$rnr biliyorrrz- (hak, ^Essel;'-ris-seyyor, 198 vrl). s Krgmskoe hanstuo, 301 vrl. a III. Mehmet Cirey ( 1622-1628 ), lbrahinr paSaya J,azclrBr bir rnelctupta "Ecdad-r izirnrmtz hanfitr-r salifin nreyanrnda sinn t sallerine gcire riayet ve ihtiyarlartna lranlrk inayet olrrnnrak kni<le-i qahiidiigii..." (Feritlrrn bey, II. 121 ) dcmektedir. Kendisine sefer igin nskergiinrlerrnesi 1,az.rlan L Dcvlet Gircy han'a( 15511577 ) Padiqah qtiyle yazryor : "Gerektir ki k:rdirn-iil-ezrnarrrlau ili haz.:lir isitan-r de vlet-iSiyan ve d0drnan-r 6,dalet-rrnvanrmrza olan rntrh:, l,l,g1u. ihlis ve nrcvedrlet ve ihtisasrnrz rriistedisrneir.D (Feridun bey, Il,55Z, ayrrc^ bak. s. 148 ve biih;rssa 123). Ireridun'da hanlrSa ait btrtrun gibi claha birgo[< ressri yr,z.rlar varrl rr ( I]rrnlar iqin hal<. J. Ryplca, Briefruechscl cler /{ohen Pforte ntit tlen Kritnchanen in II. Bnnde pon Feridrlrt's nriirr,seal, I:estschrift C.ory' Jak,,b, I.eipzil', 1932,2{t1-!6())

Anonirn tarihtel<i ntetirin nrulrteviyaIttra gelincc o, ]tit bakrnrdan o zamanki tariht vaziyete ziyadesiyle uygun olmakla yukardakinden ayrrlrr: bu mukavele esas hatlariyle iki taraf araslnda ittifakr ve tdbilik mtinasebetlerini tesbit etmel<te ve 1's11i fcLlr eclilrni's olan Kefe ve sair yerler i'izerinde padi'lahrrl hakinri)'et hakkr.r tantmaktadlr. Marnafi bu, qiiphcsiz oirurl rnevsukiyctini isbat iq'irr lrii: bir' sLlretlc yetel'bir dciil sayrlantaz. Irakat btrgiin )/erri ve.sikalar, 1475 yazrncla Ke[c'nin hernerr fcthini mirteakip Osma,rlrlarla lVlcngli Girey arasrnda bir anlit;rna imzalantrttrs oldLrf;trnrr kati st-tt'clte or-taya l<oymuqtur. I\4engli Girey'in, l(c[e'rrin fethinclc't bir [rir btrquk ay sonra istanbul'a gondercliii irir rnel<tubda biyle bir anla;madan sarih bir silrette bahsedilel'eli her iralde c'r ehemn-riyctli gori-ilen bir marddesi zikrcdiliyor. N4cktubclal<i ifadc aynerl $ol,lcdir : " Arrrnct pa5a birle alrd ii ;art krl<lrk l<irn par-ii.,sitltrrtrr do.stuna dost dtigrnarnna du.,sman bulgannrtz tiyip ol ahd ii .lart ii-stLirrde Lur"urm !7. ,,ti. Bu, evvela gosteriyor ki Sttrirnov'un, Iratih'c Ir4e.rgli Girey arastnda imzalanrnrq her hangi bir artla$mai'rrn I nrevcr-rt sayrlnranrasr daha doiru olacair qel:lindeki itldiasr isabetri deiildir. B.rrada rfade edilen ittifal< rnaddesini,i Anoninrdcki ikirrci madde ile yani, " her unrJrda birbiriltrizc tlluill'ertcl iiz.e re : ::c litar,107, Giilbiln-i hanan 27. Daha az f 3r'aor itin zi ==i raber 5:,'zr lcaygatilar, l''lengli Gir,,y Fatih tarafttr(lan Krrtrn'a h:trr g5nrleriliritetr sorrra htrtbcyi patligah r)amrna oktrttuftrntr yaz,naktadrrlrr (bak. Ilezitrfen, H"vrrrllah cfencli, VIII, i'f9 ). Evliyagclebi, Ktrlrn'da O-cnranlr patli;aht adroa hutLenin l. Sclirn zarnanrnda olrrrnrl ufuou kaytlettikten sonra ( VIII, 53'1, not I ) keodi rrrn:r.rncl:r 6urrun nasrl bir forrniille ifade o!uodufunu de qiisterr.rekteJir (V11. 6OiL 3 Mcngli Gireyrn l,itiqi, A' N. Kurat, vesika Vl' a Mezki'ir eser, 297 v d.
2
Z-sseb-ri.s.selit

I J'a/rip Gireg IJan torihi (ynzma); fsse6'-ris- Seggor,

91'

tl t

b
I

ti
t.
D

t
I

228

HALiL irunlCtrc

KIRIIVI'IN OSMANLI

rAgiI-iCiNI]

GIR}YII1Si

229

olup diiqmanrmtzdan intikam alarlum ,, maddesile uygunlufu a$ikirdrr. Mengli Git'ey'in mektubundaki aynr formtile bir aslr sonra II. Mehmet Girey'e (7577-15S4) gcinderilen bir nime-i hiimayirnda da aynen rastltyoruz r. Bundan baqka aynr mektupda o, ayrtca "ntuti, ve rniinkad,, olrnaktarr, " kullu[und:rn ,, brthscLrnel<l.etlir. Nihayct Ktnm f-lanlarrnrn Kefe vesair letholunmug yerler iizerinde haklarr mal0m olduiundan Ahmet paga ile yaprlan arrlagmada buralarrn yeni durumundan hassaten bahsedilmig olmasr da qok miinrkiindtir 2. $tiphesiz biitiin bunlar, Mengli Girey'in mektubunda adr geEen anlagmanln anonim tarihte ve Melimet Girey'de metni verilmiq olan ahidnameye qok yaklaEtrfrnr gcistermekle beraber bugiin iqin bu ikisinin aynr olduiu iddia edilemez :'. Fakat hiq olmaz.sa 1475 yazrnda iki taraf arastnda bir ittifak nruahedcsi imzalanmrrs oldufunu ve mtittefiklerden bir taraftn, hantn, otcki tarafr yani padi..sahr, bir hami olarak l<abul cttiiini lcati bir qekilde soyliyebiliriz. Bundan bagka bir takrm vakaniivi.slerin'r, Mengli Girey'in lstanbul'dan Krrrm'a han gonderilirken, yani, yukarrda gori.ilduiii rizere 7478 tarihlerinde Fatih l\4ehmed'le bir anlaqma imzaladrfr hakkrnda verdikleri mahjrnatr gozoniine alarak, bu tarihte padigahla ayrr bir anlaqma imzalanmr,s olacafr da hatrra gelebilir. Fakat bundan sonraki vakalar Hanlrfrn bu Eckilde bir ahidname ile srkr bir gekilde Imparatorlufa tabi oldufunu gostermekten uzaktrr. Bilindifi iizere Mengli Girey'den sonra onun kendisine kalgay (6LiGE ,,g\rti) tayin ettifi buyiik oflu Mehmcd Girey, Ktnm beyleri tarafrndan han ilin edilecek ve Yavuz Selim ile aralartnda agrkqa drirsmanlrk oldufu halde r' padiqah buna mfni olamr-

yacalitrrr. Yine beylerin seqtiii onun oilu Gazi Girey be r-tar;rf edildikten sonra Saadet Girey (1U32) r'e Sahib Gircy'(1532-1551),
istanbul'un gcinderdi["i hanlar srfatiyle I(rrrm'da ycr.le;nrek igin qetin miicadeleler yapmak mecburiyetinde kalacaklardrr. 1584 de II. Mclrrnct Girey, " ben sa/tib-i sikk(. 7te ittt{ba puiiSrt/t i lc,,tt [teni ttz! ue nasba kint kadir olur,, di1,c isyan edeccktirr. I-ianlrl< I<uvvcllerinin de, 1484 Buidan seferinden sonra bir daha ancak )(VI. asrr ortalarrna doiru ( 1538 Bufdan sefo'inde) Osrnanlr ordulariyle i.1birli!'i yaptrklannr gcireceiiz. Krnm hanlrir tizerinde k u v v e t I i O smanlt metbfiluf u, ancak Flanlrk, Altrnordu'nun nrir-asr iizerinde, Kazan ve Astrahan igin Moskof Knazlrfr ile yalttrfr tat'ihi niiicadeleyi kaybetti!'i ve buralarr Rus hakimiyeti altrna cltiqiip Krrrnr dofrudan dofruya tehlikeye maruz kalch$r zaman baglar:J.

? 1539 tarihlerinrle Sahip Girey han, Kcfe civarrnda kcrrdisine kor-1r gclen bir Osmanlr sipahisine krzorak uesnrr-i fetihte top mcnzili rniverasttrda olun
cel<tir ( 3 Smirnov, Mehmet Cirey tarihindcki mrrkavelcnarrrenin - ki biz yukarrda onun Paris anonimindeki metinle srkr yakrnlrfrna igaret etrnigtik - qok basit ve umumi hiikiimler ihtiva ettifini ve bu itilrarla her hangi bir mukavelenin strreti olamryacaf rrrr irldia eder (mer.k0r eser, 297'298). a lv4ehmet Cirey tarihi, I03: Umdcl-il!-levarih,98; Paris anonirni, Kazimirski terciimesi, s. 350-351. s Bak. Hoca Sidcttil, ,5e1i^ nonte. (Tac-iit-tcrorih, II, zeyl, 60'1); f.r.sr6-ii.s'
arazi hijkm-i Hiidavendigir-r asrile ecdatlrnrrza ternlik ve ihda olunrnrtgtun diye-

9eridun bey,

ll,

123

I I.

Saudet Gircy'in azli istendigi zaman Kanrrni Siileynran'rn siiylctligi riva-

yet olunan gu siizler qok dikkate defer i nKrrrrn hanlarr maz-01 o[,naz- abi an cecl sahib-i saltanat ve sahib-i hutbe ve gahib-i sikke Pacli,;;,hlard'r" (SoAi6 Cirey han tarihi, Paris milli kiitiiphanesi, Tiirkqe yazmalar. N". 16.1 brr rlevrt: - vercn bu ve bilhassa Ktrrrn aristokrasisine ait f cvkalidc cherrrrniyctli rnnlfi rn;rt

a bile drqarrtlu IIar,l,gur irnp;,rrrtorlukln blf;r tam bir tibiiyetten z-iyarle bir ittifak 5eklin<le anla5rlry'c,r<lu (br,k.
Rica'rt, nrezkiir cser, 1B,l; ve A'lonttmer'ta l{uns1 ario lJistorico, stri il1, c. IV, [,fl;,k voyvotllst lr{ihal'rn Avustrrrya inrparatoru llotlo}f'n nrcktrrbu).
s.,16.1
,

eseri U,ndet-ilt-{evarilr sahibi kullanmrgtrr). t Peqevi, II, 9l t Btrnunla l>eral-ler XVll nci asrr ortalarrntl

seggar, 82 - 86.