NDEKLER

F A S IL G a r p t e B iz a n s t a r ih in e a it a r a t r m a la r n k s a b ir ic m a li B a la n g la r . F r a n s a n n ro l . D u C a n g e d e v r i............................... . X V I I I in c i asr. h til l ve m p a r a t o r lu k ............................................... M o n te s q u ie u . .................................................................................................. O ib b o n .................................................................................................. .... L e b e a u ........................................................................... .......................................... 12 R o y o u ..................................................................................................................... 13 F i n l a y ............................................................................................................ . . . P a p a r r i g o p u l o .................................................... .... ......................................19 H o p f. . . : ................................................................................ H e r t z b e r g ................................................... .... ................................................... G r e g o ro v iu s . B u ry . .................................................................. .... La m bro. G e l z e r ............................................................................................. 28 H e s s e l i n g ............................................................................................................ 29 B u sse l. K e m b r i O r t a z a m a n la r T a r i h i ....................................................30 B iz a n s ta r ih in e d a ir m iy a n e ic m a lle r . ............................................... 31 1 5 fe 8

14 23 23 24

R u s y a d a B iz a n s t a r ih i a r a t r m a la r n n k s a b ir ic m a li A lm a n A k a d e m is y e n le r i, G a r p lile r ve S la v m u h ip le r i V. G. V a s il ie v s k i............................................................. _............................................. 36 I e r t o v ...................................................................... *........................................38 J. A. K u la k o v s k i............................................... ................................ 39 F. I. s p e n s k i .................................................... .... ......................................... 40 S. P. e s t a k o v ...................................................................................................... .....44 C. N. s p e n s k i. A. A. V a s i l i e v ................................. ................................ 45 H u s u s i m e v k u te le r . H u k u k , s a n a t ve k r o n o lo jiy e d a ir y a z lm u m u m i eserler. P a p ir o lo ji .................................................... .... 46 FA SIL II

IV n c a s r d a n V I m e t a s r n b a la n g c n a k a d a r a r k m p a r a t o r lu u K o n s t a n tin v e H r is t i y a n l k ................... ............................................... 51 K o n s t a n tin in m e z h e p d e i t ir m e s i . . . . . . . . . . . . . j>3 M i l n e m ir n a m e s i. ............................ . .....................................................61 K o n s t a n tin in k ilis e y e k a r a lm o l d u u v a z iy e t . . . . . 6 3

BZANS MPARATORLUU TARH

Y A Z A N :

A. A. VSILIEV

E V R E N :

ARtF MFtD MANSEL

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Doentlerinden

C LT - I

ANKARA 1 9 4 3 MAARF MATBAASI

stanbul Ana lim Tercme

Genel Edebiyat

niversitesi Kitaplar Serisi

No 33 No. 10

Maarif Vekillii Neriyat

Mdrlnn 25-X-1939 tarihli ve 82/9099

sayl emriyle 2000 say olarak baslmtr,

A riu s m e z h e b i v e t z n ik k o n s il i................................ . . . . . . . . 65 s t a n b u lu n t e s i s i ................................. .......................................... 69 D io k le tia n ve K o n s ta n tin z a m a n la r n d a im p a r a t o r lu u n u z v i r e f o r m l a r ............................................... ............................................................73 B y k K o n s t a n tin d e n V I in c i a s r n b a la n g c n a k a d a r g e lm i o la n im p a r a to r la r . . . . . . . .... ; ............................................... 79 K o n s t a n tin in h a le fle ri. K o n s ta n s ............................................................. 82 J u li a n A p o stat .................................................... .... 84 IV n c a s r n s o n u n d a K ilis e ve D e v le t. B y k T eodos, H r is t iy a n l n z a f e r i................................................................................................. ................... V n c a s rd a G e r m e n (G ot) m e s e l e s i .............................................. 104 V in c i a s rd a m i l l ve d in m e s e l e l e r ....................... .... . . . . , 109 A r k a d iu s . N e d im le r . G o t m e s e le s in in h a l l i ............................- . . 113 Ja n K r is o s to m ................................................................................................ 1 1 8 ................................. .... ............................119 G e n T eod os I I . . . . . D in k a v g a la r ve n c u m u m i k o n s il...............................................122 s t a n b u l y k s e k m e k te b i. T eodos k o d e k s i. s ta n b u l surlars . . 124 M a r ia n ve Leon. A sp ar. D r d n c u m u m i k o n s i l ....................... 129 Z e n o n . z a v r iy a lla r. O d o a k r ve O s tro g o t T e o d o rik . H e n o t ik o n . 132 A n a s ta s I. tz a v r iy a m e s e le s in in h a lli. r a n h a r b i. B u lg a r ve S la v a knla r- U z u n su r. G a r p ile m n a s e b e tle r . ............................ 135 A n a s ta s n d in siy a se ti. V ita lia n is y a n . D a h ili re fo rm la r. . . . 138 U m u m i n e tic e .................................................... .... ......................................... 141 B y k K o n s t a n t in d e n J u s t i n ia n a k a d a r e d e b iy a t, fe n, te rb iy e v e s a n a t ............................................................................................. . T . . 143

F A S I L III
B y k J u s t in ia n v e i l k h a le fle r i 518 - 61 0 d e v re s i i m p a r a t o r l a r ....................... ........................... .... 164 J u s f in I. B y k J u s t in ia n . T e o d o r a ....................... ........................... .... 167 J u s t i n ia i n d s iy a s e ti ve id e o lo jis i . ...............................................168 J u s t in ia n n h a r b l e r i............................................................. ............................171 J u s t i n ia n n h u k u k i eseri. T r i b o n i a n ............................ 181 J u s t i n ia n n d in s iy a s e ti. A tin a m e k t e b in in k a p a tlm a s . B e in c i u m u m i k o n s il ............................................... .... ................................ 188 J u s t in ia n n d a h il s iy a s e ti. N ik a is y a n . . . . . . . . . . . 197 J u s t in ia n d e v r in d e ticaret. K o s m a s t n d ik o p le v s te s . T a h k im a t. 206 J u s t i n ia n ' n il k h a le fle ri . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Y u n a n is t a n d a k i S la v m e s e le s i . . . . . . . . . . . . . . . 221 J u s t in ia n d e v r in d e e d e b iy a t, m a a r if y e s a n a t . . . . . . . . 225

F A S I L IV
H e r a k liu s s l le s i d e v r i H e r a k liu s s l le s i ve m e n e i . . . . . . . . . . . . , . r a n h a r p le r i. s t a n b u l s u r la r n n d e A v a r la r ve S la v la r Her a k liu s 'u n r a n lla r a k a r y a p t s e fe rle rin e h e m m iy e t i . - . 246

 ra p la r. M u h a m m e t ve s l m iy e t . . . . . . . ;. . . , 254 V II in c i a s r A ra p f t u h a t n n s e b e p l e r i ................... ' . . . . . 264 V I I I in c i a s r n b a la n g c n a k a d a r A ra p f t u h a t . . ,. . . . 268 B a lk a n y a r m a d a s n d a ve A n a d o lu d a S la v la r n te r a k k ile r i, B u l g a r K r a l l n n b a la n g la r . ......................................................... . 2 7 6 H e r a k liu s s s l le s in in d in siyaseti. M o n o te iz m . tik a t T e h ir i K o n s ta n I I n i n tik a t T im s a li . A ltn c u m u m i k o n s il . . . . 280 H e r a k liu s s l le s i d e v r in d e T e m le r t e k il t n n m e n e i ve in k i a f .................................................................................................................285 711 - 717 a n a r i s i ....................... ..................................................................289 H e r a k liu s s l le s i z a m a n n d a e d e b iy a t, m a a r if v e sanat. . . . 290

FASIL V tkonoklazm devri I. zavriya yahut Suriye sllesi devri (717 -802)
z a v r iy a y a h u t S u r iy e s l l e s i .............................................................. 297 m p a r a t o r lu u n A ra p la r, B u lg a r la r ve S la v la r a k a r h a re k e t ta rz .................................................................................................................. 299 z a v r iy a y a h u t S u r iy e s l le s i im p a r a t o r la r n n d a h il! siy a se ti. K a n u n la r . T e m le r . . . . ............................................ 305

tkonoklazm. Bu hareketin

mene

ve balanglar. Yedinci

u m u m i k o n s i l ............................................................. .................................. 316 a r lm a y n n ta g i y m e s i...................................... ...................................... 332 z a v r iy a s l le s in in e s e rin d e n k a r la n n e t ic e ..............................337

II. zavriyal imparatorlarn ilk halefleri (802 -820). Amorion yahut Frigya sllesi zaman (820*867).
8 0 2 - 8 6 8 s e n e le ri im p a r a to r la r ve b u n la r n m e n e i ................ 339 A m o r io n s l le s i z a m a n n d a B iz a n s m p a r a to r lu u ve A r p la r . S la v T o m a s n is y a n . R u s la r n s ta n b u la k a r y a p tk la r ilk s e fe r .......................................................................................................................4 A m o r io n s l le s i z a m a n n d a B iz a n s m p a r a to r lu u ve B u lg a r la r , 4 ; 352 k o n o k la z m n ik in c i d e v r i ve o r t o d o k s lu u n y e n id e n k u r u lu u . IX u n c u a s rd a k ilis e le r in a y r lm a s ................................................. .... 354

III. konoklast devrinde edebiyat maarif ve sanat. F A S I L VI Makedonya sllesi devri (867 -1056) ve bunu takip eden karklklar devri (1056 -1081)
Methal. ........................................................ .............................................. .... . Makedonya sllesinin mene meselesi. . . . . . . . . . .

364

37,9

380

VIII 1 ~ MakedonyalI imparatorlarn d siyaseti

M a k e d o n y a s l le s i d e v r in d e B iz a r s n A ra p la r ve E r m e n is fa n la m n a s e b e t l e r i ...................................................................................................383 M a k e d o n y a s l le s i z a m a n n d a B iz a n s m p a r a t o r lu u n u n B u l g a rla r ve M a c a rla rla m n a s e b e tle r i .................. 399 M a k e d o n y a s l le s i z a m a n n d a B iz a n s m p a r a t o r lu u ile R u s y a . 405 P e e n e g m e s e le s i............................................... .... ..........................................409 M akedonya s l le s i z a m a n n d a B iz a n s im p a r a t o r l u u n u n ta ly a ve G a r b A v r u p a ile m n a s e b e t l e r i .......................................... 412

II. Makedonya sllesinin i siyaseti

M a k e d o n y a s l le s i d e v r in in d in i l e r i ...............................................417 M a k e d o n y a lIla r n h u k u k i eseri. m p a r a to r lu u n i tim a i ve k ti s a d m e se le le ri. K u d r e tlile r ve F a k irle r . ......................................431 V il y e tle r in i d a r e s i ......................................................................................... 441 B a s il I I n i n l m n d e n K o m n e n le r in ta h ta k m a k a d a r vuk u b u l a n k a r k l k la r . B u d e v ir i m p a r a t o r l a r ................................ 443 S e l u k i T r k l e r i .............................................................................................. 448 P e e n e g le r ............................................................................................................ 453 N o r m a n la r .............................................................................................................455 M a k e d o n y a s l le s i d e v r in d e m a a r if, fen, e d e b iy a t ve s a n a t . . 457

FASIL L
GARPTE BZANS TARHNE AT ALIMALARIN KISA BR CMAL BALANGILARI
talya R nesans dev ri bilhassa k lsik grek ve ro m e n edeb eserlerine kar a lk a gsterdi. B izans edebiyat talyada hem en h e m e n m e h u l ka lm t ve h i b ir kim se b u edebiyat ta n m a k iin te h a l k g ste rm iy o rd u. B u n u n la beraber grek el y a z m a la rn ara y p b u lm a k ve grek lisa n n tetkik etm ek zere arka y a p la n m te m a d i seyahatler ortazamanlar grek edebiyatna kar a ln m olan b u istihfafkr v a zi yete bir n ih a y e t v e rm e n in elzem o ld u u n u tedric surette gsterdiler. K lsik o ld u u k a d a r b izan te n m u h a rrirle re dair y ap lan ilk tetkikler, greke m e tin le rin ltin lisa n n a terc m esinde n ibaret kalm t. B u n u n la beraber X IV n c ve X V inci asrlarda B izans ede biyatna kar g sterilm i olan alka arz k a lm ve k lsik lem e kar gsterilen a l k a n n h u s u fu n a u ram t. XVI nc asr ve X V II n c i asrn b a la n g c n d a B izans tarih ve edebiyatna kar a ln m olan vaziyet deiiy or ve d o r u s u n u sylem ek lzm gelirse, o ld u k a tesadfi b ir su rette in tih a p edilm i ve ehem m iyete b irib irin e g a y rim s a v i b irta k m B izans m u h a r rir le r in in asar A lm a n y a d a [mesel H ie ro n y m u s W o lf tarafndan], H o lla n d a d a [Meursius tarafn dan] ve talyada [A lem annus ve A llatius (Leo) n a m n d a iki G re k tarafndan] ne ro lu n u y o rla r.

FRANSANIN ROL. DU CANGE DEVR

lm b iz a n tin iz m in h a k ik yaratcs X V II nci asr Fransas o lm u tu r. Fransz ede biyatnn , Louis X IV n parlak devrinde, te k m il A v ru p a y a rn e k o ld u u , kral, nazrlar, piskoposlar ve h u su s ehasn y e k d i e riy le rekabet ederBizans mparatorluu Tarihi

cesine k t p h a n e le r tesis ettikleri, el y a zm a la r topladklar, n a m d a r lim le rin eref ve h rm e te g a rk e a ild ik le ri bu d e v ir de, Fransada, B izans tarihi tetkikat m isli g r lm e m i bir m e v k ie sahip oldu. B y k k ira ln ilk selefi olan Louis X III grekeyi re n d i ve diakos Agapet'in imparator Justiniara olan vasayasm fransizcaya tercm e etti (Preceptes du diacre Agapet a l empereur Justinien). B y k bir kitap m u h ib b i ve y o ru lm a k b ilm iy e n bir el y azm a toplaycs olan k a rd in a l M azarin biro k grek el y azm as ih tiv a eden m k e m m e l bir k t p h a n e yaratt. Bu k t p h a n e , k a r d in a lin l m n d e n sonra, h a k ik m essisi X V I nci asrda Franois I olan Paris k ra l k t p h a n e s in e ( b u g n k M ill k t p h a n e ) geti. K ral k t p h a n e y i d a h i idare eden Louis X IV n m e h u r n azr Colbert, k t p h a n e n in lm h zin e le rin i ze n g in le tirm e k ve hariten el y azm a lar tedarik etm ek iin, b t n gayretini sarfetii. O ld u k a b y k m ik ta rd a grek el y az m a s ihtiva eden C olbertin ze n g in h u su s k t p a n e s i ise X V III in-ci asrda kral tarafndan k ral k t p h a n e iin satn a ln d . K a rd in al R iche iie u Pariste bir k ral m atbaa (L ouvre m atbaas) tesis etti; b u m atb aa m e h u r m u h a r rir le r in eserle r in i, b u n la r n kym etleriy le m te n a sip bir ekilde, basacakt. K ral m a tb a a n n k u lla n m o ld u u grek harfleri g ze llikle riy le te m a y z etm ilerdi. N ih ay et 1648 de Louis X IV n h im ay esi altnda, k ral m atbaada B izans m v e r r ih le r i k lliy a tn n (Recueil des historiens byzantins) b irin ci cildi basld. B u n d a n byle ve 1711e k a d ar b u k lliy a tn b y k fo rm ada ( in folio) otuz ik i cildi ta b o lu n d u . O d e v ir iin calibi d ik k a t o lan b u neriyatn b u g n d a h i ta m a m iy le y e rin i tutacak bir eser y o k tur. Paris k lliy a tn n ilk c ild in in reredildii sene lim Fransz nairi L ab b e (L ab b ae u s)B iza n s tarih i a m a t rle ri ne bir bey an n am e (P ro tre p tico n ) nereylem i ve hadiselerin o k lu u n d a n do lay o k adar ay an hayret, te n e v v n d e n dolay o k a d ar cazip, m o n a ris in in s a la m l n d a n do lay o k a d a r calibi d ik k a t olan bu a rk G re k m p a ra to rlu u ta rih i n in h u su s faidelerine iaret etmiti. Labbe A v ru p a lim le r in i, k t p h a n e le rin tozlar iin d e g m l yatan ve sik alar arayp b u lm a k ve b u n la r nereylem ek iin ik n a a alyor ve b u m u a z z a m eser u r u n d a m tereken alacak olanlaram erm er ve tuntan d a h a m etn ebed eref m jd e liy o r d u (1).

X V II nci asr F ransasm m en g zid e ilim a d a m la rn n b a n d a ok ve m te n e v v i asar za m a n m za k adar k u v v e t ve e h e m m iy e tin i m uh a faza etmi olan m e h u r lim D u C a n g e (1610 -1688) b u lu n m a k ta d r. A m ie n sde, 1610 da, d n yaya gelen D u C ange babas tarafndan Jezitler k o llejine g n derildi; b ilh a re h u k u k tahsil ettii O rleans ve Pariste birka sene k a ld k ta n sonra d o d u u ehire avdet ederek b u ra d a ev lendi; bu izdivatan on o c u u d n y a y a geldi. Bir veba salg n n d a n dolay A m ie n si 1668 de terketm ek m e c b u riy e tin d e k a la n D u C ang e Parise yerleti ve l m n e k a d ar (23 birinciterin 1688) b u ehirde kald. M v e rrih ve filolog, arkeolog ve n m iz m a t olan D u C ange ilm in b t n b u sahalarnda fe v kal de bir bilg i sahibi, y o ru lm a k b ilm iy e n bir ii, m k e m m e l bir n air ve nafiz b ir m d e k k ik o ld u u n u ispat etti. Fakat 4-5 y and a bir ey neretm em iti ve ad A m ie n sn in h aricinde h em en hi b ilin m iy o r d u (2). Devasa eserini h ay atn n son 3 3 senesi zarfnda m e y d a n a getirdi. K e n d i el yazsn ih tiva eden vesikalar z a m a n m z a k adar gelm em i olsalard, b u zatn b u k adar ok y az y azm o ld u u n a in a n m a k m m k n olm azd. B iy o grafisinin m e llifi yle y a zm a k ta d r: O n sekizinci asrn bir lim i, g arip bir heyecan k rizin d e , yle b a r m tr : Elli senelik evli ve k a la b a lk b ir ailenin reisi o lan bir ad am nasl o lm u ta b u kadar ok o k u m u , b u k a d ar ok d n m , b u k adar ok y azm tr? (3). D u C ang em Bizans ta rih in i a lk a d a r eden asar meyam nda Fransz imparatorlar idaresinde stanbul imparatorluu tarihi ni (Histoire de lempire de Constantinople sous les empereurs franais) (m ellifi tarafndan h a y a tn n s o n u n d a tadil e d il m i olan b u eser an c a k X IX u n c u asrda ik in c i defa ola ra k baslm tr), son derece ze n g in jenealojik m alze m e ih tiv a eden Bizans aileleri ni {De Familiis Byzantinis ) ve 1453 sene sine k a d ar stanbul topografyasna ait elde m e v cu t tekm il m uh ta sa r ve m ufassal m a l m a tn bir b il n o s u n u ih tiv a eden Hristiyan Konstantiniye yi ( Constantinopolis Christiana ) bilhassa kay d etm ek lzm d r. Bu son ilci eser Historia Byzan tina duplici commentario illustrata,, m te rek is m in i tam ak ta drlar. l m n d e n ay evvel D u C ange Ortazamanlar grek lisan kamusu n u (Glossarium ad scriptores mediae et infimae graecitatis) ik i cilt h alin d e ve in-folio olarak neretti. Rus bizantinisti V. V asilievskiye gre bir ei o lm y a n

b u eser ze rind e, g r n e nazaran, k a la b a lk b t n bir lim le r ce m iyetinin alm as iktiza ederdi (4). Bu, D u C an g e n h ay atn d a bastrm o ld u u eserlerin so n u n c u su o lm u tu r; a y n i za m a n d a D u C an g e n P ariste deil, fakat L y o n da tab e d ilm i olan yegne eseridir (5). D u C a n g e .n kam usu b u g n dahi, y a ln z B izans tarih iyle deil, fakat u m u m olarak o rta zam a n la r tarihiyle itial edenlere son derece l z u m lu bir alm a vastas tekil etm ektedir. H er cihetten ayan d ik k a t o lan ve gayet alim an e y azlm erhler ih tiv a eden m h im B izans m v e r r ih le r i asarnn te k m il bir serisinin neri d a h i D u C an g e e ait b u lu n m a k ta d r . E n nih ay e t D u C an g e m b y k fo rm ad a (in-folio) ciltlik Ortazamanlar
Ltin Lisan Kamusu (Glossarium ad scriptores mediae et infimae latinitatis) ad l m u a z z a m eserinin B izans devri iin arzettii

b y k e h e m m iy e ti kay d etm ek l z m d r (6). D a im a m k e m m e l shhatte olarak y aam olan D u C an g e 1688 senesi h a z ira n n d a b ird e n b ire hastaland, ay n i se nen in 23 ilk terin ind e, 68 y and a o ld u u halde, kars, o cuk lar ve d o stlarnn arasnda ld . S ain t- G e rv ais kilisesine defne d ild i (7). M e za rn d a n h i b ir iz k a lm a m tr. Pariste c ra ve dar bi sokak h l D u C ange so ka is m in i ta m a k tadr (8). 1 Fakat alan y aln z D u C ang e o lm ad . A y n i dev irde Mab illo n vesikalar ve evraka dair y ep yen i bir ilim tesis eden lm e z Diplomatik in i (De re diplomatica) neretti. X V III in c i asrn b a lan g c n d a M ontfaucon Grek paleografyas ( La paleographie grecue) n a m n d a z a m a n m z a k adar k y m e tin i k a y b e tm e m i olan m h im bir eser telif etti. X V III in c i asrn ilk nsfna, Pariste y ay an ve telifatta b u lu n a n bened ik ten B a n d u rin in ark mparatorluu adl b y k eseri (Imperium Orientale) ve d o m in ik e n Le Q u ie n 'in hristiyan ark ta rih in e ve bilhassa kilise tarih in e dair pek ze n g in m a l m a t ih tiv a eden Hristiyan ark,, (Oriens Christianus) adl m h im kitb, m erb uttur. te b u suretle X V III inci asrn ortasna k a d a r Fransa, bilitiraz, b iz a n tin iz m in banda b u lu n u y o r d u ve o devir lim le r in in b ir o k asar z a m a n m z a k a d a r k y m e tle rin i m u hafaza etm ilerdir.

XVIII NC ASIR, HTLL VE MPARATORLUK

B u n u n la beraber, a y n i asr zarfnda, vaziyet deiti. M a zisin in in k r, d in septisizm i, m o n a rik k u d re tin ve d in otoritenin iddetli b u h ra n iy le te m a y z eden A klselim devri ne gelm i o lan Fransa artk Bizansa kar a lk a gstere m e zd i. T ek m il o rta zam a n la r tarihi o dev irde gotik ve bar bar b ir devir ve bir zu lm e t ve cehalet k a y n a te lk k i edili y ordu . Ve Bizans, h a k k n d a evvelce ta k a rr r etmi sath bir noktai nazar m e v cu t o lm a sn a m eb ni, X V III inci asr Fransasnn baz m n e v v e r ze k la rn n Bizans D evletine kar ga razlarn izh ar eylem elerine daha b y k b ir vesile tekil edi y ordu . B izanstaki m u tla k m o n a r ik b ir k u d re t fikri, ruhbaniyetin derin tesiri... te b u n la r X V III inci asr fransz filozofla r n n k a b u l edem iyecekleri u n s u rla rd . Bizans tarih iy le h ib ir za m a n derin bir surette m eg ul o lm y a n , b u tarih in bazan efsanev b ir ekil alan h aric cephesini g z n n d e b u lu n d u ran X V III inci asrn en iyi ze k la r o rtazam anlar tarihi h a k k n d a pek sert h k m le r veriy o rlard. Voltaire, im p a ra to rlu k dev ri R o m a ta rih in i m a h k m ettikten sonra Tait'ten so nraki R o m a ta rih in d e n daha gln bir tarih m e v cu t o ld u u n u ilv e e tm e k te d ir: bu, Bizans tarihidir. Bu kym etsiz m e c m u a y a ln z m u ta n ta n szl n u tu k la r ve m ucizele r ih tiv a etm ek tedir; G re k im p a ro to rlu u c ih a n iin bir z l tekil ettii g ib i Bizans tarih i de in san n r u h u iin bir z l tekil etm ek tedir. T rk ler hi olm azsa d a h a m a k u ld rle r: B unlar y e n m iler, safa s rm le r ve gayet az y azm lardr (9). K y m e tli bir m v e r r ih olan M o nte squ ieu V II nci asr b a la n g c n d a n itibaren G re k im p a ra to rlu u ta rih in in ihtilller, isyanlar ve h y an e tlik le r r g s n d e n baka birey o lm a d n (10) y azm aktadr. X V III inci asr fik irle rin in tesiri altnda, aada gre c e im iz vehile, m e h u r n g iliz m v e r r ih i G ib b o n d ahi eserini telif etmitir. X V III in ci asrn ik in c i nsfnd a B izans ta rih in e kar a ln m a a b a lan m olan b u istihfafkr ve m n k ir vaziyet h till d e v rin d e baki kalacakt. X IX u n c u asrda b u n o ktai n a z a r hem en h e m e n u m u m bir kanaat ekline giriyor. N ite k im m e h u r A lm an filozofu Hegel (1770-1831) Fel sefe tarihi derslerinde yle y azm a k tad r: B izans im p a r a

to rlu u d a h ild e her t r l ihtiraslar tarafndan paralanyor, h a rite ise im p arato rlarn, k e n d ile rin e kar ancak zayf b ir m u k a v e m e t gsterebildikleri b a rb a rla rn te h d id i altnda b u lu n u yor du. Devlet d a im surette tehlikeli vaziyette b u lu n u y o r d u ve bize sfl ve hatt g l n ihtiraslarn ne fikirlerde, ne efalde ve ne de ehasta b y k bire,y v e r m e d i in i gsteren iren b ir tablo arzetm ektedir. eflerin isyan, b u n la r n v e y a h ut n e d im le rin entrikalar neticesinde im p arato rla rn su k u tu , h k m d a r la r n k e n d i k a rlar y a h u t o u lla r tarafndan k a t ledilm eleri ve zehirlenm eleri, k a d n la rn her t r l ze v k le rin i tatm in etm eleri ve n a m u ssu z hareketlere tenezzl etmeleri.... te b u tarih in, ark R o m a m p a r a to r lu u n u n r m b in a sn n X V inci asrn ortasnda T rk le rin d in k u v v e ti tarafn da n y k ln c y a kadar, g z le rim iz in n n d e n g e ird i i sah neler,, (11). D evlet ad am lar, B izans taklit edilm em esi lzm g e le n b ir m isal olarak zik re d iy o rlard . N a p o ly o n I, 100 g n l k d e v ir de, h aziran 1815 te, p arlm e n to y a u szlerle cevap v e ri y o rd u : Vatan k u rta rm a k iin b a n a y a rd m ediniz. H e r taraftan b a rb a rla rn tazy iki altnd a b u lu n a n ve m a n c n k la rn ehir k a p la rn k r d esnada afak m n a k a a la rla m e g u l o ld u u n d a n ' dolay ah lfn istihzasn k a za n m olan M u a h h a r m p a ra to rlu u n m isa lin i taklit etm iyelim (12). X IX u n c u asrn ortasnda, lm m u h itle rin o rta zam a n la r d e v ri h a k k m d a k i no ktai nazar deiiyor. h till dev ri ve N a p o ly o n harp le ri b o rasnd an sonra A v ru p a o rta zam a n la r baka b ir tarzda tem aa ediyor. B u gotik ve barbar ta rih in tetkik na kar derin bir a lk a bagsteriyor; o rta za m a n lar B izans tarih in e kar d a h i y e n id e n m u a y y e n b ir k y m e t ve rilm ee balanyor. b u icm a ld e y aln z Bizans ta rih in e dair y a zlm u m u m eserler bahis m e v z u u d u r. M o n o g ra fik tetk ik le rin en m h im leri ise, h adisatn tasv irinde n sonra, ait o ld u k la r fasllarn so n un a, ilve edileceklerdir.

MONTESQUIEU
X V III inci asrn ilk nsfnda, A klselim devri n in en me' h u r m m e s s ille rin d e n biri, M ontesquieu, (1689-1755) Ro

mallarn itil ve inhitat sebeplerine dair mlhazalar (Considerations sur les causes de la grandeur des Romains et de leur decadence)

ad l eserini y azd (1734 te neredilm itir.) Bu eserin ilk k s m d a h iy a n e bir surette tertip o lu n m u ve stadane bir tarzda y a zlm -tabi X V III in c i asr fik irle rin in tesiri altnda-, R o m a n n m enein d e n itibaren R o m a ta rih in in g e ird i i t e k m l n ksa b ir ic m a lin i ih tiv a etm ektedir; son drt fasl B izans de v rin e tahsis e dilm itir ve m e llif eserini stanb u lu n T rkler tarafndan fe th e d ild ii 1453 senesiyle nihay ete erdirm ektedir. Bu tek hdise M o n te sq u ie u n n , h a k l olarak, B izans tarih i denilen ta rih in R o m a ta rih in in d o r u d a n d o ruy a b ir d e v a m n d a n baka b ir ey o lm a d n k a b u l etm i o ld u u n u gsterm ektedir. K e n d i ifadesine gre anc ak V I nci asrn ik in c i n sfn d a n sonra R o m a m p a ra to rlu u n a Q rek m p a r a to r lu u is m i verilm esi m n a s ip tir. M o nte squ ieu b u im p a ra to rlu u n ta rih in i gayet sert b ir tarzda m u h a k e m e etm ek tedir. H k m le r in d e n b ir in i zikrettik. M ellife gre Bizans, tim a bnye sind e, d in h ay atn d a ve asker tek iltnda o k adar b y k bir y n u z v fenalklar ih tiv a etm ektedir ki b u k a d ar b o zu k bir m e k a n iz m a n n X V inci asrn ortasna k a dar nasl y aay ab ilm i o ld u u n u ta h a y y l etm ek g le m e k tedir. B u son suali k e n d i k e n d in e so rm u olan M o nte squieu (X X III n c ve son faslda) im p a r a to r lu u n u z u n m d d e t bekas sebepleri m e y a n n d a m uzaffer A raplar ara sn d a k i nifak, grejuva ateinin icadn, p a rla k bir vaziyette b u lu n a n stanbul ticaretini, b a rb a rla rn kat olarak T una k y la rn a yerlem elerini ve yerletikten sonra die r b a rb a rla ra kar b ir set ek m i o lm a la rn zik re d iy o r. te b u suretle fena b ir h k m e tin altnda in h id a m eden im p a ra to rlu u b irta k m h u su s sebepler tu tu y o rd u . T rk le r tarafndan tehdit altnda b u lu n d u r u la n , stanbul va ro larn a m n h a s r ka la n son paleologlarn im p a r a to r lu u M o n te s q u ie u ye B a h rim u h ite d k ld yerde k k bir dereden baka bir ey o lm y a n R en n e h rin i h atrlatm a k tad r. Bizans tarih iy le bilhassa itigal etm em esine ve X V III inci asr fikir h arek etle rinin tesiri altnda k a lm o lm asna r a m e n M ontesquieu, b u tarihe aka m u a r z o lm a k la beraber, o rta zam a n la r ark m p a ra to rlu u n a dair o k u y u c u la r d n m ee sevkeden ve b u g n d a h i b y k b ir a lk a ve istifade ile o k u n a n , son derece d o lg u n , sahifeler y azm tr.

M o n te sq u ie u n n en m e h u r m n a k k itle r in d e n b iri (Sorel) dair yle yazyor: Bizansa ait fasllar b ir icm al ve bir h u lsa d a n baka birey deildir. Fakat bu, b ir d e h a n n icm ali ve bir aheserin hulsasdr (13).
Mlhazalar a

GBBON A y n i X V III inci asr, ilim le m in e Romann inkraz ve sukutu tarihi (The history of the declin and f a il of the Roman Empire) adl m e h u r eserin m e llifi n g iliz m v e r r ih i E d w ard G ib b o n u (1737-1794) baheylem itir. - G ib b o n ely ev m m e v c u t otobi y ografilerin en iy ile rin d e n b irisin i te rk e tm itir; b u eserin y e n i n g iliz nairi [Birkbeck Hill] yle d iy o r: Bu b iy o g rafi o k adar ksad r ki, bir ift m u m u n ziy a snd a o k u n a b ilir; m u h te v iy a t itibariyle o kadar enteresan, ih tiv a ettii o rijin a l fik irle r ve tarz ifadesinden do lay o k a d a r caziptir k i ik in c i v e n c defa o k u n u u n d a h e m e n h e m e n b irin c i defa o k u n u u n d a k i zevk k adar b y k bir zevk verir (14). 27 nisan 1737 senesinde d o m u o lan G ib b o n ilk tahsi lin i W estm inster'de yapt, b ilh a re 1752 de O k sfo rd daki M agdalen Kollej e g n d e rild i. B urada az bir m d d e t k a ld k ta n sonra L ozana gitti ve bir K a lv in istin y a n n a yerleti. G ib b o n b u ra d a be sene k a ld ve b u ik a m e t d im a n d a si lin m e s i g a y rik a b il bir d a m g a brakt. V a k tin in b y k bir k s m n klsik le ri ve en cidd tarih ve felsef eserleri o k u m a k la g eirdi ve franszcay m k e m m e le n re n d i. svire k e n d is i iin ik in c i bir vatan o ldu . G ib b o n yle y a z m a k tadr : O n altdan y irm i yana k adar, g e n li im in o ltif dev rinde, n g iliz o lm a k ta n k m tm . B t n fikirle rim , itiyat la r m ve hissiyatm y a b a n c bir k a lb a g irm iti. n g ilte re n in z a y f ve u z a k hatras h a fza m d a n h e m e n h e m e n tam a m iy le s ilin m iti. A na d ilim bile bana y ab a n c g elm ee balam t ve m te v a z bir istikll teklifini m e b b e t s r g n p ah asna k a b u l etm ee b t n k a lb im le h azrd m ,, (15). L ozanda G ib b o n o devrin en fevkalde ad am , air, m v e rrih ve filosof V oltairei tan d (16). G ib b o n ,
tetkikine dair

L o n d ray a d n d k te n
tecrbe,, (Essai sur

Vetde

sonra, 1761 de, Edebiyat de la litterature) adl

franszca bir eser neretti. Bu eser Fransa ve Ho'llandada gayet m sait, fakat ngilterede gayet so u k bir surette karland. G ib b o n o za m a n d a Fransa ile ngiltere arasnda patlak veren m u h a sam a tta (yani Yedi sene h arbinde ) ik i b u u k sene H a m p sh ire m ilisin d e vazife g rd k te n sonra, 1763 te Paristen g em ek suretiyle, sevgili L o zanna d n d ve a y n i sene za r fn da talyaya bir seyahat y ap ara k Floransa, R om a, N apoli, V enedik ve die r talya e h irlerini ziyaret eyledi. ' R o m a d a k i ikam eti, m te ak ip ilm i faaliyeti iin gayet m h im o ld u : G ib b o n a ebed,, eh rin bir tarih ini yaz : ak fik rin i telkin etti. ' G ib b o n yle y a z m a k ta d r: 15 birinciterin 1764 te, pap aslarm , ay ak lar p lak olarak, J p ite r m a b e d in d e ik in d i d u asn te re n n m ettikleri b ir esnada, K apitol harabeleri ara snda, tefekkrata d a lm bir halde, o tu ru y o rd u m . O anda, ilk defa olarak, a k lm d a n R o m a n n in k ra z ve s u k u tu n u n bir ta rih in i y a zm a k fikri fkrd (17). G ib b o n u n ilk p ln R o m a im p a r a to r lu u n u n deil, fakat R o m a e h rin in s u k u tu n u n b ir ta rih in i yazm akt. Fakat bir m d d e t sonra b u h usu stak i telkkisi geniledi ve en n ih a yet ta rih in i 1453 te v u k u b u la n s ta n b u lu n s u k u tu n a kadar gtrerek Garb Roma imparatorluu ve ark Roma impara torluu,, ta rih in i yazd. G ib b o n , ik in c i defa olarak L o n d ray a d n d k te , te k m il faalijretini te e m m l ettii esere m alzem e to p lam a a hasretti. 7 7 6 .d a, eserinin im p arato r A vgustus ile balyan, b irin ci cildi kt. F ev kalde b ir rabet k a zan d ; b irin c i tab b irka g n zarfnda ta m a m iy le satld. G ib b o n u n sy le dii vehile kitab her m asann, hatt her tuvalet m asasnn ze rin d e b u l u n u y o r d u ^ 8). G ib b o n 'u n ta rih in in , h ristiy a n l a ait bahisler ihtiva eden ve ierlerinde m e llifin X V III inci asrn haleti ruh iy e siy le a lk a d ar ahs d in fikirle ri tebarz ettirilm i olan m te a k ip ciltleri, bilhassa talya katolikleri arasnda, bir tenkit frtnas ko p ardlar. G ib b o n g e n liin in m ek tebi olan L o za n m ih tiy arlnda k e n d isi iin bir m a h a lli in z iv a o laca fik rin i d a im a beslem i ti. Serbest bir h ay at geirebilecek k a d ar bir servet e d inm i olan G ib b o n , L o za nd an ik in c i defa a y rln d a n y ir m i sene

sonra tercih ettii ehre avdet etti ve b u ra d a ta rih in i bitirdi. M ellif, ze rin d e b iro k seneler alm o ld u u eserini bitir d i i an yle tasvir etm ektedir: 27 h aziran 1787 g n , d a h a d o ru s u gecesi, 11 ile 12 arasnda, y azlk e v im in bahe sind e, son sahifenin son satr la rn y a zy o rd u m . K a le m i b rak tk tan sonra, gl ve d a la ra k a d a r u z a n a n h k im bir nezareti olan b ir akasya a rd a n n altnda m te a d d it tu rla r yaptm . H a v a m ute dil, g k y z b er rakt; m e h ta b n g m te n k rre si sulara aksetm i ve b t n ta biat s k n iine g m lm t . H r r iy e tim in y e nid e n iade ve belki h re tim in tesis e d ild ii b u and a d u y d u u m ilk sev in hey e ca n n gizliyecek d e ilim . Fakat derhal g u r u r u m k rl m ve eski ve ho bir a rk ad a tan ebed olarak a y r lm o lm a k l m , ta rih im in m sta k b e l bekas ne olursa olsun, b u n d a n sonra m v e r r ih in fani h a y a tn n daha pek u z u n o lam y aca fikri, r u h u m u d erin bir kasvete garkeylemiti (19). B u 'e s n a d a patlyan Fransz h tilli G ib b o n u ngiltereyeavdete m e c b u r kld . G ib b o n L o n d ra d a ik in c ik n u n 1794 te ld . G ib b o n h e m edebiyat, h e m de tarihte b ir m e v k i igal etmi o lan m a h d u t b irk a m e llifin srasna d a h ild ir. G ib b o n u n m k e m m e l bir u s l b u v a rd r. Z a m a n m z n bir bizan tin isti b u lim i T uk id id e s ve Taitus ile m u k a y e se etm ektedir (20). Z a m a n n n te m a y lle rin i aksettirm ekle beraber G ib b o n , ta rih in d e tam a m iy le k e n d in in m a l olan ve ke n d isi tarafndan ben b a rb a rlk ve d in in zaferini tasvir eyledim e k lin d e tarif edilen bir fik ri te b a rz e ttirm ek te dir; yani, ce m iyat b ee riy enin M ilttan sonra II nci asrdan itibaren gsterm i o ld u k la r tarih inkiaf, G ib b o n a gre, bir g erilem e dir. G ib b o n u n h ristiy a n l a dair y azm o ld u u fasllarn h a lih a zrd a y aln z tarih b ir k y m e ti olaca aik rd r. Fakat G ib b o n u n z a m a n n d a n b e ri tarih vesika a d e d in in h a r ik u l d e artm ; tarih m eselelerinin deim i; m e h a z k riti in in bagste rm i; b u n la rn m te k a b il m erb utiy eti ta n n m ve mesk k a t ilm i, epigrafya, sigillografya (m h r le r ilm i) ve papiroloji g ib i tarih in y ard m c d is ip lin le rin in m e v c u d iy e t k a z a n m o ld u k la rn u n u tm a m a k lzm d r. T ekm il b u h u

suslar, G ib b o n u n iktiza eder.

ta rih in i o k u rk e n , hatrda b u lu n d u r m a k

G rek lisa n n a kfi derecede v k f olm\an G ib b o n , 5 1 8 den, y an i m p ara to r 'Anastas I in c l m senesinden evelki devir iin, ok istifade ettii m k e m m e l b ir selef ve bir rehber b u lm u tu : b u zat 5 1 8 senesine k a d ar getiril m i olan ve z a m a n iin m k e m m e l bir eser tekil eden im paratorlar Tarihi n in (Histoire des Empereurs, 6 cilt, Brksel: 1692) m ellifi, Fransz m v e r r ih i T illem o nt idi. T a rih in in bu k s m n G ib b o n daha teferruatl ve daha itinal b ir suret'e yazm tr. Fakat, v a k t hal icab bizi en fazla a lk a d a r eden m u a h har tarih, y an i ark R o m a m p a ra to rlu u y a h u t B izans tarihi iin, y enilm esi ok d a h a m k l b irta k m engellerle k a r lam ve X V III inci asr fik irle rin in ok k u v v e tli bir tesiri altnda k a lm olan G ib b o n , ze rin e alm o ld u u vazifeyi tam bir m uv affakiy etle baaram am tr. n g iliz m v e r r ih i Freem an yle y a zy o r: E se rinin h i b ir k s m n d a b izan te n fasllarda o ld u u k a d ar ene rjik b ir surette te b a rz ey lem iy en fev kalde terkip ve teksif hassalarna, canl tasvirlere ve b u n la rd a n daha nafiz o lan telkin h n e rin e m a lik b u lu n a n G ib b o n , bahsettii ehas ve devirler iin herhalde h rm e t telkin etm ekten ve b iro k kim seleri b u n la r daha etrafl tetkik etm ee sevkey lem ekten u za k bir s l b a m alik tir. stihza ve k y m e t d rm e d e n te re k k p eden em salsiz zeks m v e rrih e b t n eserinde re h b e rlik etm itir. M u a y y e n bir devrin, y a h u t m u a y y e n bir ahsn zayf ve hatt g l n taraflarn gsteren b a z efsanelere kar h a d d in d e n fazla in h im a k gsterm ektedir; bir ahsa, y a h u t bir eye hey ecanl bir tarzda h ay ran k a lm a a m u k te d ir deildir. B u tarzda anlatlm o lan h em en b t n k ita b n n , o k u y u c u n u n d im a n d a , her eyden evvel, ta rih in alak tarafn b r a k m as lzm d r.... h ib ir tarih b u k a b l bir im tih a n d a n , zarar g rm e k sizin , k am a zd ; B izans tarih i ise, byle bir m u a m e le y e ta h a m m l edebilecek tarihlerin en az ehli idi (21). te tek m il b u sebeplerden dolay, G ib b o n u n k e n d in e has b irta k m vasflar ile tasvir e d ilm i olan B izans tarihi, m e llifi tarafndan, sahte bir ziy a altn d a ta k d im edilm itir,

H e ra k liu s u n o u lla rn d a n itibaren zak A ngelosa k a d ar gel m i olan b t n im p a ra to rla rn h u su s tarihleri ve ailev m e seleleri b irte k fasln iin d e teksif edilm itir. B ury yle y az yor (22): Meseleyi tetkik etme tarz m e llifin Bizans im p a ra to rlu u n a y ah u t M u a h h a r m p a ra to rlu k a kar alm o ld u u istihfafkr vaziyete ta m a m iy le u y m ak tad r. G ib b o n u n H e ra k liu s tan so n ra k i im p a r a to r lu u n d a h il tarihi h a k k m d a k i n o k tai n aza r y aln z sath kare k te rin d e n dolay g n a h ile m e k le k a lm a m a k ta , fakat v a k alarm arz ve iz a h n d a h i tahrif etm ektedir. Fakat G ib b o n u n za m a n n d a , baz d ev irlerin batan aaya ile n m e m i ve k a ra n lk ta k a lm o ld u k la rn g zden k a r m a m a k l z m d r : Tasvirler m cadelesi devri, X u n c u ve X I in ci asrlarn tim a tarih i il h . . . gibi. A r hata ve n o k s a n la rn a ra m e n - b u n la r d a im a a k ld a b u lu n d u r m a k artiyle G ib b o n u n kitab z a m a n m z d a dahi istifade ve alka ile o k u n a b ilir. G ib b o n u n Roma imparatorluunun inkraz ve sukutu ta rih i n in ilk tab L o n d rad a 1776 - 1788 de alt cilt olarak intiar etti ve b u tarihten sonra b iro k defalar yeniden basld. X IX u n c u asrn so nunda, n g iliz bizantinisti B ury G ib b o n un ta rih in i k y m e tli erhler ve m u h te lif m eselelere ait biro k enteresan ve y eni ilveler ve m k e m m e l bir fihrist ile y e n i den nereyledi (L o nd ra 1896 -1900, 7 cilt). B u ry n in m aksad, b u ilveler sayesinde, G ib b o n u n z a m a n n d a n b e ri, tarih ilm in in te ra k k ile rin i gsterm ekti. G ib b o n u n eseri h e m e n b t n A v ru p a d illerine evrilm itir. B u ry 'n in e d isy o n u n a k adar fra n szca tercm esi, m e h u r Fransz m v e r r ih i ve devlet a d a m G u iz o tn u n tarih ve k ritik erhleri sayesinde, en fazla alk a y celbediyo rdu; b u tercm e 13 cilt h a lin d e Pariste 1828 de ta b o lu n m u tu . R us lis a n n d a Roma imparatorluunun inkraz ve sukutu tarihi N ie v ie d o m sk i tarafndan te rc m e edilm i olarak, yedi cilt h alin d e , M oskovada 1883 1886 senelerinde, intiar etmitir. LEBEAU X V III inci asr fransz fik rin in en m e h u r m m e s silleri tarafndan Bizansa kar a ln m olan m enfi vaziyet Fransz L ebeauy u, a y n i asrn ik in c i nsfnda, B izansn tarih v a k a y iin i, b iro k teferruat ihtiva etm ek suretiyle, y irm i bir

ciltlik bir eserde tasvir eylem ekten m ene tm edi. G re k lisa n n a pek iyi v k f o lm y a n Lebeau alelekser ltince tercm eler k u lla n y o r ve m eh azlar, h ib ir tenkit endiesi gsterm eksi zin, m eydana k o y u y o r d u ; T o plam a eserine Muahhar mparatorluk Tarihi (Histoire du Bas - Empire) (1 7 5 7 - 1 7 8 6 ) ad n verdi; b u isim u z u n m d d e t B izans m p a ra to rlu u n a kar alm an istihfafkr vaziyetin bir tim sali o lm utu r. [Bas = aa k e lim e s in in m e k n ve za m a n a gre ik i deiik m anas vardr. Lebeau b u ism i b irin c i y a n i m e k n m a n a sn d a kullanm tr]. D i e r bir ahs ta ra fn d a n d e v am ettirilm i ve 27 cilde k a rlm o lan L ebeaun u n Tarihinin b u g n ok b y k bir k y m e ti yoktur. X IX u n c u asrda b u eser Brosset ve Saint-Martin n a m n da b iri E rm e n i, dieri G r c tarih i m tehasss ik i m ste rik tarafndan y eniden g zden g e irildikten ve m etne ark: m e h a z la r ilv e o lu n d u k ta n sonra, m e v k ii intiara vazolunm u tu r (21 cilt, Paris 1824- 1836). ark ve bilhassa E rm e n i m e h a zlarn a m ste n it birok ilveler ih tiv a eden b u yeni, tab z a m a n m z iin d a h i azok faideli olab ilir. RO YOU N ap o ly o n dev rind e J. C. R o y o u 'n u n , Lebeau ta rih in in a y n i a d n tayan, d o k u z ciltlik to p lam a eseri franszca olarak intiar etti: Konstantin'den Istanbulun 1453 teki fethine kadar
Muahhar imparatorluk tarih i ( Histoire du Bas-Empire depuis Constantin ju sq u la prise de Constantinople en 1453). (Paris, sene

X I I -1803). R o v o u D ire k tu a r d e v rin d e gazetecilik ve a v u katlk, Restorasyon dev rind e ise tiyatro m n a k k itli i y a p m tr. M e llif eserinin m u k a d d e m e s in d e im d iy e k a d a r fran" sz lisa n n d a y azlm olan ta rih le rin ve bilhassa M uahh ar m p aratorlu k ta rih le rin in ekserisinin y e nid e n y azlm as ve tadil edilm esi l z m g e ld i in d e n bahsettikten sonra m isal ola rak baz m eziyetlerine ra m e n h e m e n h e m e n o k u n a m y a n Lebeauyu alm ak tad r. R o y o u ya gre Lebeau tarihin, b t n d n y a d a cereyan etmi olan hadisat deil, fakat b u n la r dan y alnz faideli o la n la rn h ik y e etmesi lzm g e ld i in i u n u tm u tu r. Birey re tm iy e n ve bir haz te m in etm iy en eyler bil teredd t feda o lu n m a ld r.

M e llife gre, devletlerin s u k u t sebeplerini tetki-k et m e k le , b u n la r bertaraf etm ek, y a h u t hi olm azsa g ecik tirm ek im k n b u lu n a b ilir. En nihayet, sta n b u ld a R o m a m p a ra t o r lu u n u n glgesini, tabir caiz ise, m u a y y e n bir zevkle, ta k ip etm ek k a b ild ir ve bu m a n za ra in sa n son d a k ik a y a k a dar tesiri altnda b u lu n d u r u r (23). Az o rijin al ve ekseriya h ik y e m a h iy e tin d e olan R o y o u n u n b u eserinde h ib ir m ehaz g sterilm em itir. Y u k a rd a serdedilen m ta le a la rd an sonra. R o y o u n u n eserinin b y k bir k y m e ti o lm a d anlalr. FNLAY Bizans tarih in d e n bahis ve o ld u k a eh e m m iy e tli u m u m eserler anc ak X IX u n c u asrn ortasna d o ru intiar etm ee balyorlar. B izans tarihi Romallarn fethinden zamanmza kadar, M. e. 146 dan M. s. 1864 e kadar Yunanistan Tarihi n in (A History of
Greece 'from its conguest bg the Romans to the preseni time. B. C. 146 to A. D. 1864) m e llifi n g iliz m v e r r ih i G eorge F in la y n eser

leriyle ileri d o ru b y k bir a d m atm tr. Finlay dahi, G ib bon gibi, eserinin y aradlm as z e rin d e m u h a k k a k m essir o lan aten h a y a tn n balca hadisatn m u h te v i bir otobiyo grafi terketm itir. Finlay ngilterede 1799 senesi ilk k n u n u n d a d o d u ; ilk tah silini orada yapt. Bir m d d e t sonra, a v u k a t ol m a k hevesinde o ld u u n d a n , R o m a h u k u k u n d a ihtisas y a p m a k zere, G tting en A lm an eh rine gitti. D ays gen F in la y a, h a reketinde, yle d e m i ti: H a y d i b a k a lm , G eorge! R o m a h u k u k u n a iyi alacan m it e d iy o ru m . Fakat seni tekrar g rm e z den nce, za n n e d e rim ki, Y u n a n is fa n ziyaret edersin! (24). D a y s n n b u szleri F in la y a bir m u c ize g ib i tesir etti. O z a m a n la r balam olan G re k ih tilli b t n A v r u p a n n a l k a sn Y u n a n ista n ze rin e celbetm iti. R o m a h u k u k u n a iyi al aca yerde gen F inlay G rek tarih in e dair y azlm eserleri o k u d u , grek lisa n n tahsil etti ve 1823 te, k e n d in i teshir et m i olan b u m illetin h ay atn y a k n d a n tetkik etm ek ve G rek is y a n n n m uv affa k iy e t ih tim a lle ri h a k k n d a bir fikir e d in m e k zere, Y u n a n is ta n ziyarete k a rar verdi. Y u n a n is ta n d a k i ikam eti m d d e tin c e (1823-1824) F inlay bir ok defalar, herkesin b ild i i vehile, b u m illetin davasn m

dafaa etm ek iin Y u n a n istan a g elm i ve b u ra d a v a k tin d e n evvel lm olan, B y ro n a tesadf etti. F inlay, 1827 de, ksa bir m d d e t, ngilterede b u lu n d u k ta n sonra tekrar Y u n a n ista n a avdet etti ve G ene ral G o r d o n un A tinay m u h a s a ra d a n k u rta r m a k iin y a p m o ld u u sefere itirak etti. N ih ay e t K ont K apo d striyan n Y u n a n c m h u r reisi sfatiyle gilii ve b y k devletin h im ay e si G reklere - F in la y m d e d i i vehile s a k in bir terak ki d e v ri bahetti. M utekit b ir H eilen m u h ib b i olan ve y eni devletin istik b alin e d erin b ir im a n ile g v e n e n Finlay, bir heyecan an n d a , antik H ellas to p ra na d a im olarak y erlem ee k a ra r verdi. Y u n a n is ta n d a bir m a lik n e satn ald ve b u u u r d a b t n servetini sarfetti. te o devirde F inlay Yunan h tilli Tarihi n i y a zm a k fik rin i k u r du. F inla y A tinad a ik in c ik n u n 1876 da ld . - Y u n a n ihtill ta rih in i y a zm a k a rzu su F in la y Y u n a n is ta n n gem i zamanlariyle itigal etm ee sevketm itir. F in la y m k a le m in d e n ted ric surette Y u n a n ista n tarih in e ait tekm il bir seri monografik eserlerin k t m g r y o r u z 1844 te, M. e. 146 senesiyle M. s. 717 senesi ara sn d a k i v a k a y ii ih tiv a eden Romallarn idaresinde Yunanistan ( Creece under the Romans) adl eserini neretti. 1854- te Bizans ve Grek imparatorluklar tarihi , 716 dan
1453 e kadar (History of the Bzantine and Greek Empires form 716 to 1453) adl ik i ciltten ibaret dier b ir eseri kt. B un la r Yu-

na n ista n m y e n i ve son z a m a n la r tarih in e ait iki kitab takip ettiler. B ilhare m e llif te k m il asarn y eniden g zden geirdi ve b u n la r n y eni b ir e d isy o n u n u h a zrla m a a balad. Fakat b u h ly a s n ta m a m iy le y erine getirem eden vefat etti. F in la y m l m n d e n sonra Yunanistann umum tarihi. Romallarn fethinden zamanmza kadar. M. e, 146-M. s. 1864 adil eseri 1877 de, yedi cilt h a lin d e ve b irin ci cildin banda F in la y in otobiyografisini ih tiv a ettii halde, Tozer tarafndan neredildi. te b u g n b u son tabm k u lla n lm a s iktiza eder. F in la y a gre yabanc ta h a k k m altn d a k i Y u n a n ista n n tarih i bize, ilk alard a m ed eniy e tin en y k se k m ertebesini ih ra z etm i olan bu k a v m in in h ita t ve felketlerinden bahset m ektedir. Fakat ik i b in senelik strap bu k a v m in m ill k a rak terini silem em i ve m ill izzeti nefsini bo am am tr. Asr larca lisann, m illiy e tin i ve m sta k il b ir devlet ku rabile cek bir ku v v e tle yeniden ca n la n a n b ir enerjiyi m u h a fa za etmi olan b ir k a v m in tarih in e nazar hakaretle b a k lm a m a ld r.

Esaret altnda k a ld u z u n seneler zarfnda Y u n a n is ta n n hayat, yeknasak bir surette dejenere o lm u bir k a v m in hayat deildir. R o m a lla rn ve b ilh a re T rk le rin ta h a k k m altnda G re k le r m u a z z a m b ir im p a ra to rlu k iin d e y aln z pek k k bir u n s u r u tem sil etm ektedirler. B unlar, sulhp e rv e r k a r a k terle rind en dolay, b y k siyas bir rol o y n m a m la rd r ve R o m a im p a ra to rla rn n ve su lta n la rn za m a n idaresinde v u k u b u la n biro k m h im ih tilller ve k a rgaalklar Y u n a nistana d o ru d a n d o ru y a h i b ir tesir icra etm em ilerdir. te b u sebepten dolay ne R o m a m p a r a to r lu u n u n u m u m tarih i ve n e d e O s m a n l m p a r a to r lu u n u n u m u m tarih i Grek ta r ih in in m te m m im b ir c z de ild ir. Fakat B izans im p a ratorlar z a m a n n d a vaziyet b t n b t n baka idi; o dev irde G rekler, im p a r a to r lu u n idaresine, tabir caizse, m ta b a k a t etm ilerdi. G re k m ille tin in siyas vaziyetinde, m u h te lif d e v ir lerde v u k u b u la n b u ta h a v v lle r m v e rrih te n , b u d e v irle rin karakteristik h atlarn tenv ir edebilm esi iin, baka m e totlar istem ektedirler (25). F inlay y abanc ta h a k k m a ltn d a k i Y u n a n ista n tarih in i alt devire ay rm a k ta d r. 1 B irinci d e v ir R o m a lla rn ta h a k k m altn d a k i Y u nanistan ta rih in i ihtiva etm ektedir; R o m a n n nafiz tesiratta b u lu n d u u b u dev ir ancak V III in c i asrn ortasnda, stanbulu n idaresine y eni bir karakte r ve rm i o lan za v riy a l Leon I I I n tahta c l s u ile nihayete erm ektedir. 2 k in c i dev ir Bizans m p a ra to rlu u itibar is m in i tayan ark R o m a m p a ra to rlu u ta rih in i, y eni ekliyle, m u h tevidir. k o n o k last im p arato rlar z a m a n n d a y eniletirilm i ve taze le n d irilm i olan b u m u te d il istibdat tarihi m o n a rik tekilt tarih i iin en calibi d ik k a t ve m u c ib i istifade dersler den b ir in i tekil etm ektedir. B t n b u d e v rin d e v a m mddetince G re k le rin tarih i s a m im b ir surette im p a ra to rlu k h k m e ti an n a lle rin e ka rm a k tad r; ite b u hadiseden B izans im p a ra to rlu u ta rih in in , G re k k a v m i ta r ih in in bir k s m m te k il ettii istidll o lu n u r. B izans tarih i zav riy a l L eonu n tahta c l s u n d a n (716) s ta n b u lu n H a lla r tarafndan z a p tna k a d a r d e v am etm ektedir (1204). 3 ark R o m a m p a r a to r lu u n u n s u k u tu n d a n sonra Y u n a n ista n tarih i b ir ib ir in d e n ay rla n m te a d d it yollar takip

etm ektedir. S r g n stanbu l G re k le ri (F in lay da R o m a n G r e e k s 1er) A syaya hicret etmiler, z n i i p a y ita h t ittihaz eylem iler, im p a ra to rlu k h k m e tin i b ir ka eylette eski tarz ve eski u n v a n la r m u h a fa za eylem ek suretiyle idam e ettirm iler ve tak rib e n altm sene sonra s ta n b u lu tekrar alm lardr. Fakat b u n la r dev le tlerinin m a r u r b ir ekilde R o m a m p arato rlu u,, u n v a n n tam o lm a sn a ram en, bu devletin, hatt B izans devletine nazaran, dejenere o lm u m m e ssille rin d e n baka bir ey deille rdi. Bu n c devire stanbul G re k m p a ra to rlu u ism i v e rile b ilir: b u devletin d e rm an sz m e v c u d iy e ti O s m a n l T rk le rin in 1453 te stanbu lu zaptetm eleriyle ortadan k a lk m tr. 4 Flallar, B izans m p a r a to r lu u n u n en byk k s m n fethettikten sonra, f tu h a tla rm V ene diklilerle payla m lar ve R o m a n ia L tin m p a ra to rlu u n u , Y u n a n is ta n d a k i feodal p ren slik le riy le birlikte, k u rm u la rd r. L tin le rin ta h a k k m , arkta G re k tesirlerinin in h ita tn iyi b ir surette g s teren ve a y n z a m a n d a G re k m ille tin in sratle fakirlem esi ve azalm as sebebinden, neet etm i o lan ok m h im bir hadiseair. B u devir s ta n b u lu n H a llar tarafndan 1204 te zap tn d an N aksos ad asn n 1566 da T rk le r tarafndan fethine k a d a r d e v am etm ektedir. 5 s ta n b u lu n 1204 te zapt B izans m p a r a to r lu u n u n ark eyaletlerinde y eni b ir G re k d e v le tin in T rabzon [Trapezont] m p ara to rlu u ,, ism i altn d a tesis e d ilm e sini inta etmitir. Bu devletin m ev cu diyeti, h k m e t sistem inin, Avrupadan ziyade Asya rf ve detlerinin tesirini gsteren h u s u siyetler ihtiva etm esine ra m e n , G re k ta rih in in acaip bir safhasn temsil etm ektedir. B u devlet hakikatte G r c ve E rm e n i k ra llk la riy le b ir ok ben ze rlikle r gsterm ektedir. T rabzon im p a ra to rlu u , ik i b u u k asr, m a lik o ld u u siyas k u v v e t ve G re k k lt r n d e n ziyade, m e v k ii ve ticar menab ii ze rin e messes, o ld u k a b y k b ir tesir icra etmitir. Bu devletin m e v cu d iy e ti Y u n a n is ta n n m u k a d d e ra t ze rin d e az m essir o lm u ve 1461 deki s u k u tu az teessr u y a n d r mtr. 6 Ecnebi ta h a k k m altn d a k i Y u n a n ista n ta rih in in altnc ve s o n u n c u devri 1453 ten 1821e k adar d e v am etBizats mparatorluu Tarihi

m ekte ve T rk idaresi d e v rin i ve P e lo p o nnes in, m u v a k k a t b ir z a m a n iin, 1685 ten 1715 e k adar, V ene dik c m h u riy e ti tarafndan ig a lin i ih tiv a etm ektedir (26). F in la y m eseri, y u k a rd a iaret etm i o ld u u m u z vehile, B izans tarih i te tk ik m d a b y k b ir terak ki kaydetm ektedir. G re k tarih i iin k a b u l etmi o ld u u d e v ir ta k sim atn n , b t n b u k a b l em atik taksim at g ibi, tenkitten vareste o lm a m a s n a ra m e n , m ellif, b il itiraz, ilk defa o larak nazar d ik k a ti Bizans d e v le tinin d a h il tarihi, ad l,tim a, ktisad ilh...m esseseleri ze rin e e k m i o lm a k h retini h a izd ir.V a k b u n la r, b u g n d a h i m e v c u t o lm y a n d erinletirilm i ve o rijin a l bir tetkik serisi d e ille rd i; ve F in la y m d a h il tarihe tahsis etmi o ld u u sahifelerin ekserisi en son z a m a n la r tarih i v a k a la rm d a n a ln m u m u m m l h a z a la r ve m ukay eselere istinat etm ektedirler. Fakat F inlay ilk olarak d a h il tarih in son derece faideli bir ok m eselelerine tem as etm ek ve b u n la r ortaya k o y m a k m eziy etini gsterm itir. F in la y in eseri, m e llifin , B izans tarih i te tkik im , m o d e rn G re k ta rih in i o n su z n a k le d e m e d i in d e n d o lay, d e ru h d e etmi o lm asna ra m e n , b u g n d a h i alka ve istifade ile o k u n m a k ta d r. n g iliz m v e r r ih i Freem an yle d iy o r: T etebbuatnn d e rin li i ve orijinalitesinden, |bir m e v z u u k a v r a m a k h u s u s u n d a k i calibi d ik k a t istid ad n d an ve bilhassa ara trm a la rn n c retkr ve h r r u h u n d a n dolay F inlay, z a m a n m z n b irin c i snf m v e rrih le ri arasm da*bir m ev ki- ig al etm ektedir. Eseri as rm zn en saf (sterling) aheserleri g ib ig r n m e k te d ir. O z a m a n n te k m il ahvali, te l k k in in g e n ili i ve k u v v e d e n fiile k a r m a k h u s u s u n d a k i m k l t naza r itibare alnrsa, F in la y in k ita b n n , n g iliz ede biyatnn , G ib b o n u n z a m a n n d a n beri (bu satrlar 1855 te y azlm tr), m e y d a n a getirm i o ld u u tarih eserlerin en b y k le r in d e n fbirisi o ld u u anlalr.... F inlay, h ay atn tasvir ettii k a v m in arasnda g eirm itir. Asr h a zr | d n y a s m n b e lk i h i bir k ita b tabiatin pratik hadisatna (to the pratical p h e n o m e n a ) b u derece d o r u d a n d o ru y a b o rlu o lm am tr. Y u n a n is ta n d a yayan, profesyonel bir lim d e n ziyade b ir h u k u k u ve iktisat olan b u m d e k k ik ve cesur fik ir adam , iin d e y aad fm em leke tin vaziyeti h a k k n d a tefekkrata d a lm a k ve b u ra d a g r d eylerin sebeplerini binlerce senelik m e h a zla rn iin d e n ke

fetm ek m e c b u riy e tin d e kalm tr. F in la y in eserlerini o k u rk e n , b u eserlerin, m e y d a n a g etirildikleri esnada m e v cu t o lan h u sus erait y z n d e n k y m e tle rin d e n nek ad a r k a z a n m ve k a y b e tm i o ld u k la r kolayca g r l r . A lelde b ir lim y a h u t bir politikac tarafndan y a zlm hi bir eser d n y a d a n u za a e k ilm i o larak tetebbatta b u lu n a n , tefek krata d a la n ve k e n d i k a p s n n n n d e tah a d d s eden m eseleleri halletm e k iin ik i b in senelik va k a y ie m ra ca at eden b u m te fe k k irin m e y d a n a getirm i o ld u u esere, h i b ir za m a n , d e ru n k u v v e t ve orijinalite b a k m n d a n , yaklaamam tr (27). Bu son szleriyle Freem an, h ali h a zrd a k i eski b a k a y a dan, m a zid e k i m m a s il hadiseleri izah iin istifade etmi o la n F in la y in en karakteristik h ususiy e tle rind e n b ir in i k a v ra m oluyor.

PAPARRIGOPULO
X IX u n c u asrn ortasnda, m te hassslarn nazar d ik k a tin i d e e rli bir grek lim in in , A tina nive rsitesi profe srlerinde n P a p a rrig o p u lo n u n asar celbetti. P a p a rrig o p u lo b t n h a y a tn m e m le k e tin in m a zis in in ta rih in e hasredecekti. D ah a a y n i asrn ik in c i r u b u n d a b u lim Baz Slav kabile
lerinin Peloponnes e yerlemelerine dair* (EUp! sTtowf]3(!); 2Xafkx6jv

Ttvoov cp6X w v d -djv IIeXorojvvyjaov, A tina 1 8 4 3 ) g ib i bir ta k m k

k ve faideli tarih eserler neretm iti. Fakat b u n la r asl b y k eserini ih zar eden b ir ta k m alm a lard an ibarettiler. H a y a tn n esas gayesi m e m le k e tin in ta rih in i y a zm a k o lm u ve o tuz senelik bir a lm a n n neticesi, be cilt h a lin d e En eski zamanlardan hali hazra kadar grek kavmi tarihi- n in (I aropta xo 'EXX*7 vt.xo 19-vou in xwv ^p^atOT^-ctv XPV W V{ A X P ^ t v vsj-uepcov, Atina 1 8 6 0 - 1877) neri o lm u tu r (m te a k ip senelerde b ir ok defalar tabedilm itir. E n son tab K arolides (Atina, 1 9 2 5 ) tabdr). Bu eser G re k k a v m in in ta rih in i 1 8 3 2 ye k a d a r a n latm ak tadr. M o dern G re k lis a n n d a o ld u k a h a c im li b ir e k ild e y a zlm o lan b u eserden o k u y u c u la rn b y k bir k s m istifade ed e m iy o rd u. Bu sebepten dolay P ap a rrig o p u lo elde etm i o ld u u neticelerin balcalarn Grek medeniyeti tarihi (Histoire de la civilisation hellenigue, Paris 1878) a d l bir

ciltlik franszca bir eserde h u lsa etti. l m n d e n az b ir m d det nce m e llif G re k lisa n n d a b u n a m m a s il b ir eser y a z m a a balad, fakat b u eseri b itirem ede n vefat etti. l m n den so nra b u kitap A tinada Grek kavmi tarihinin en istifadeli neticeleri (Atina, 1899) ism i altnda tabo lu n d u . Bu, m e llifin be ciltte, d a h a m ufassal bir ekilde anlatt v a k alarm,. baz k s m la r y e nid e n g zden g e irilm i b ir n e v i hulsasdr. M e llifin, balca eserinin B izans de v rin e ait k s m la r ik in c i, n c , d r d n c ve beinci ciltlerdir. S arih tarafgirane k a rak te rin e ra m e n P a g a rrig o p u lo u n eseri tam m a n asiy le calibi dikkattir. K o y u b ir v a ta n p e rv e r olan m e llif, tarih i y aln z m ill, y a n i G re k noktai n a z a rn a gre, tetkik etm ektedir; m h im hadisatn kffesinde b ir G r e k p re n sip i b u lm a k ta ve R o m a tesiratm arz ve sath olarak te lk ki etm ektedir. ko no klast im p arato rla r devri P a p a rrig o p u lo n u n bilhassa n aza r d ik k a tin i celbetm ekte ve tam b ir te v e c c h n e m a z h a r o lm aktad r. Bu m eselenin srf d in cep hesi z e rin d e d u rm y a n G re k lim i, b u hadiselerde H e lle n r u h u n u n d e rin lik le rin d e n s u d u r eylem i tim a b ir reform te e b b s b u lm a k ta ve bir heyecan a n m d a V IIIin c i asr H e lle n in k l b n n , d in in esas a k id e le rin d e n sarf n a za r o lu n d u u ta k dirde, tim a d e iik lik le r b a k m n d a n , ok daha sonralar garb A v r u p a d a h u s u le gelm i ve V III in c i asrda hayretle b u ld u u m u z prensipler ve d o k trin le ri vaz etm i olan R e fo rm d a n ok d a h a geni ve sistem atik o ld u u n u te m in etm ektedir (28). Fakat b u reform B izans sosyetesi iin ok c re tk r ve esasl o lm u tu r: b u y z d e n ko no klast d e v rin d e n sonra bir akslm e l h u s u le g elm itir. te b u sebepten M ak e d o n y a sllesinin* B izans tarih in d e , tam m anasiyle m u h a fa z a k r b ir k y m e ti var dr. H e lle n izm tek m il o rta zam a n la rn d e v a m m ddetince , k u v ve tin i m u h a fa za etmitir. M esel 1204 te s ta n b u lu n s u k u tu i in d a h il h i bir sebep y o k t u ; devlet m e rk e zi sadece H a lla rn va h ve m a d d k u v v e tle rin e b o y u n em itir. 1204 m e u m had ise sin in B izanten H e lle n izm e m h im b ir darbe in d irm i o lm a sn a ra m e n , az bir m d d e t sonra Asrh a zr H e lle n izm i b irin c i m e v k ii igal etmitir, n k X IX n c u asr G re k le ri b u m ed eniy e tin a h fa d n d a n d r la r .P a p a rrig o p u lo ya gre H e lle n izm te k m il Bizans ta rih in in d e v am m d d e tin c e , feyizli b ir surette u veya b u e k ild e yaam tr. G re k v a ta n p e rv e rin in h a d d e n ziyade tarafgirlii,

m e y d a n a g etirm i o ld u u esere, h i p h esiz b y k tesir lerde b u lu n m a k ta n h ali k a lm a m tr. B u n u n la beraber Grek kavmi Tarihi ve franszca Grek medeniyeti Tarihi , ih tiv a ettikleri y u k a r d a m e z k r tarafgirane te m a y lle re ra m e n , k y m e tli k ita p la rd a n m a d utturla r. P a p a rrig o p u lo n u n balca d e e ri ko no klast h a re k e tin in b t n e h e m m iy e t ve k a r k l n ortaya k o y m u o lm a sn d a d r. Fakat b ir cihetten bu Tarihin k u lla n lm a s ko lay d e ild ir : eser ne indeks, n e de h aiy eler ih tiv a etm ekte ve b u y zd e n fik irle rin in ve h k m le rin in s h h a tin i k o n tro l etm ek bilhassa g ve n a z ik b ir m e sele h a lin i a lm a k ta d r.

HOPF
X IX u n c u asrn ortasnda b iz a n tin iz m sahasnda te m a y z etm i, v ic d a n sah ibi ve alk an lim le r srasna profesr K ari H o p f u (1832-1873) ith al etm ek lzm d r. W estfalyada d o m u o lan K ari Hopf, bilhassa H o m e r tetk ik a tn d a ihtisas ke sbey lem i b ir lise hocasnn o lu idi. G e n y an d an itibaren m th i b ir hafza ve y abanc dilleri r e n m e k h u s u s u n d a fevkalde b ir kab iliy e t ile te m a y z etti. Hopf, B o n n nive rsitesinde ta h silin i b itird ik te n sonra, a y n i nive rsited e doent o lara k k a ld ve ilim h a y a tn n k e n d in e ta h m il etm i o ld u u vazifeyi evkle b a a rm a a k o y u ld u : Bu vazife F ra n k la rn ta h a k k m altnda, y a n i 1204 ten sonraki Y u n a n is ta n n ta rih in i tetebb etm ekti. 1853/4te H o p f ilk seyahatine kt ve V iy a n a tarikiy le im a l talyaya gitti; buras o z a m a n la r A v u stu ry a h e g e m o n y a s altnda b u lu n u y o r d u ; burada, bilhassa h u su s arivlerde, d e v a m l bir surette alt. M esaisinin neticesi Y u n a n is ta n ve Ege d e n izi a d a la r n d a k i F ra n k p re n slik le rin e dair m u k ay e se li bir m o nog rafiler serisi ve b u m eselelere m te a llik ariv ler ne retm ek oldu. G reissw ald nive rsitesinde profesr, b ilh a re K n ig sb e rg nive rsitesinde profesr ve hafz k t p o lan H o p f ortaza m a n la r tarih iy le itigal etm ee de v am etti. 1861 den 1863 e k a d ar s rm olan ik in c i lm seyahatinde Cenova, N apoli, Palerm o, Malta, Korfu, Zanta, ira, N aksos ve Y u n a n is ta n ziyaret etti ve b u ra la rd a b ir ok el y azm as toplad. M em leke tine avdetinde H o p f b u n la r tetkika k o y u ld u ;

fakat sh h ati fenalat ve austos 1873 te, W ie sb a d e n de, tam o lg u n b ir yata ve tam yaratc bir kudrette o ld u u bir esnada, ld . B irok m o nog rafi, m a k a le ve F ran k de v rine ait bir h ay li vesika nereylem iti. en m h im eseri Ortazamanlarn balangcndan son zamanlara kadar Yunanistan Tarihi dir (Geschichte Griechenlands
vom Beginne des Mittelalters bis auf die neuere Zeit, 1867-1868).

H o p fu n

H o p fu n Yunanistan Tarihi ilk evvel geni ve vesikalara m ste n it m a l m a t ile te m a y z etm ektedir; b u h ali bilhassa k ita b n n , k e n d in in toplam o ld u u el y a z m a la rn d a n istifade ettii yerlerinde, g rm e k k a b ild ir. H o p f eserinin b y k b ir k s m n arktaki F rank h k im iy e tin e tahsis etmitir. Eseri b y k b ir m ik ta r el y azm as ve vesikaya istinat etm ektedir ve H o p f h i p h esiz b u ta h a k k m d e v rin in h arici tarih i n in b t n teferruatm y aln z en m h im m e rk e zle r iin deil,, f a k a t 'E g e d e n izin d e k i k k adalar iin d a h i tesbit etm i o lan ilk lim d ir. H o p f tarafndan to p lan m olan v e sik alarn kffesi n e re d ilm e d i in e gre, k ita b n n g ay ri m n te ir vesi k a la ra istinaden y a zlm olan baz k sm la r bizzat o rjinal m e h a z la r g ib i telkki o lu n a b ilirle r. A y n i tarihte Y u n a n is ta n d a k i S lavlar meselesi b t n teferruatiyle tah lil e d ilm e k te d ir; k ita b n n b u k s m n d a H opf, b u g n k G re k le rin k a n n d a b ir d am la eski H ellen k a n b u lu n m a d n ve asr h azr G re k le rin in o rta zam a n la rd a Yunanistan istil etm i olan S lavlar ve A rn a v u tla rn a h fa d n d a n o ld u k la r n id d ia eden F allm eraye rin m e h u r nazariyesine kar v a k alar zikretm e kte ve deliller gsterm ektedir (29). F akat G r u b e r in
Gruber,

m aalesef H o p f u n b u en m h im eseri limler ve sanatler Umum Ansiklopedisi

Encyklopaedie der Wissenschaften

Ersch-

Allgemeine

( Erschr und Kiinste.

t. L X X X V ve L X X X V I) a d n tayan eski ve az ta n n m b ir k o lle k siy o n d a k m tr. H o p f ta rih in in bu itinasz edisy onu, tetkiki iin elzem o lan b ir in d e k s ih tiv a etm edikten m aada, s o n u n d a bir m n d e ric a t fih ristine bile m a lik d e ild ir; ite b u sebebten b u e d isy o nu n k u lla n lm a s b ir tak m m a d d m k l t arzetm ektedir. B u n d a n m aada H o p fu n

tarihi, e lim izd e k i ekliyle, m e llifi tarafndan ih tim a l tamam iy le ik m a l e d ilm e m i bir h a ld e d ir: m alzem e si g ay r v a zh bir ekilde sra lan m tr; lisan a r ve k u r u d u r ; kitap g l k le o k u n m a k ta d r. O rta za m a n la r ve F ran k ta h a k k m devri G re k tarih i iin, tabir caizse, y eni sahifeler kefeden ve H opf tarafndan eserine ithal e d ilm i o lan b y k m ik ta rd a el y azm as ve vesika, A lm a n lim in in k ita b n son derece m h im b ir eser m ertebesine k srm a k ta d r. M v e r r ih in fdikkati bilhassa h aric v a k alar ze rin d e te m e rk z etm ektedir. H opf, top lam o ld u u el y azm a lar m a lze m e sin d e n tamam iy le istifade edem eden ve b u n la r neredem eden ld . H o p fu n el y a zm a m iras b u g n B erlin M ill K t p h a n e s in d e b u lu n m a k ta ve m v e rrih le r iin ze n g in bir d o k m a n ta sy o n m alzem e si tekil etm ektedir. H o p f u n tarih i av a m iin y a z lm a m tr: b u n u n iin ok k u r u ve ok lim a n e d ir'v e a z ta n n m bir ansik lo pe d id e intiar etm itir. H o p fu n s a rm d a n istifade etm ek suretiyle o rta zam a n lar G re k ta rih in in , y an i Bizans ta r ih in in b ir i m a lin i d a h a m sait b ir ekilde y azan A lm a n lim le ri v ardr. Bu m v e rrih le r arasnda bilhassa ik i ism i zik re tm e k l z m d r : H ertzberg ve G reg oro vius.

HERTZBERG
H ertzberg eski Y u n a n ista n ve R o m a tarihleriy le m e g ul o ld u k ta n sonra ortazam anlara geti ve u m u m m ahiyette ik i eser telif etti: 1. Antik hayatn inkrazndan hali hazra kadar Yu
nanistan Tarihi ( Geschichte Griechenlands seit dem Absterben des antiken Lebens bis zur \Gegenwart. 4 cilt. G o tha 1876 - 1879); 2. On altnc asrn sonlarna kadar Bizansllar ve Osmanl Devleti Tarihi ( Geschichte der Byzantiner und des Osmanischen Reiches bis gegen Ende des sechszehnten Jahrhunderts. B erlin, 1883). Bu ik i eser, tam

m anasiyle o rijin a l bir etd tekil etm em ekle beraber, H o p fu n asarnn m te a d d it neticelerini, daha iy i ve d a h a sade b ir s l b a m a lik o lm a lar sayesinde, daha geni b ir o k u y u c u m u h itin e tan tm lard r. k in c i eser P. V. Besobrasov tarafn dan, baz not ve ilvelerle, rusaya e v rilm i ve G . F. H ertzbe rg in Bizans Tarihi (M oskova 1896) ism i altn d a basl m tr. P. V. Besobrasov, b u tercm ey e ilve etmi o ld u u erhlerde m e v zu a ait en y eni b ib liy o g ra fy a d a n m aada, R u s lim le r in in B izansm d a h il tarihi sa h a sn d a k i m esailerinin neti-

elerini n aza r itibare alm o lm a s b u tercm eye, aslna n a zaran, d a h a b y k b ir k y m e t v e rm e k te d ir; H ertzberg ise b u h u s u s la r bir tarafa b r a k m t: m esel b y k saray, saray terifat u s u l , esnaf ve tccar ko rp o ra sy onlar, k y l le r, k y teekklleri, ky kodeksi, k y l m lk n n m d afa a vasta lar, topraa b a l k y l le rin esaret altna a ln m a la r, toprak k le le rin in vaziyeti, k o lo n la rn tim arlar, kadastro, vergiler sis tem i ve m a liy e m e m u r la r n n salh iy e tle rin i suiistim alleri gibi. H e rtzb e rg in b u ik in c i eseri ve bilhassa b u eserin rusa tercm esi, B izans ta rih in e yeni b a ly a n la r iin ok faidelidir.

GREGOROVUS
H o p fu n tetkikatn sarna esas ittihaz etmi o lan ik in c i lim , daha nceleri o rta zam a n la r R o m a tarih in e dair y azm o ld u u b y k eseriyle b ih a k k n hret k a z a n m olan F. G re g o ro v iu s o lm utu r. O rta za m a n la r R o m a ta rih in e dair y a p m o ld u u aratrm alar b u lim i ik in c i bir a n tik m e d e n iy e t ^merkezi olan A tina e h rin in ta rih in i tetkik eylem ee evketti. Bu son tetkikatn neticesi Ortazamanlarda Atina eh
rinin Tarihi (Geschichte der Stadt Athen im Mittelalter. Stuttgart 1889. 2 cilt) oldu. G re g o ro v iu su n k ita b bu sahada z a m a n m z a

k a d a r b ir ib ir in i takip etm i o lan sarm kffesine sa la m bir esas tekil etm i ve ileride y azlacaklara d a h i a y n i esas tekil edecek olan (30) H o p fu n asarna istinat etm ektedir. Fakat G re g o ro v iu s, m a l m o ld u u vehile, H o p fu n m e g u l o lm a d b u m e m le k e tin m e d e n iy e tin in tetk ik in i eserine ithal etm ek tedir. G re g o ro v ius, ze rin e alm o ld u u vazifeyi, p a rla k bir surette baarm tr. M v e rrih , H o p fd an sonra m e y d a n a k a rlm o lan m a lze m e d e n istifade ederek, B izans tarihi erevesi iinde, o rta zam a n la r A tina tarih ini, iyi te rtip le n d iril m i b ir ekilde tasvir etm ekte ve hadisat X IX u n c u asrda Y u n a n k r a ll n n il n n a k a d a r g trm e ktedir. G re g o ro v iu s u n eserini B izans tarih iy le a lk a d a r o la n la rn kffesi istifade ile o k u y a b ilir.

BURY
1 8 6 1 d e d o m u olan J. B. B ury 1895 te, T rinity C ollegee m o d e rn tarih profesr in tih a p ed ild i ve 1902 de Camb rid g e nive rsitesine m o d e rn tarih iin k ral profesr nasb-

edildi. B iza n tin izm sah asnn h a ric in d e ka la n d i e r sarn d an m a ad a B ury 3 9 5 ile 8 6 7 ara snd a ki hadisat ih tiv a eden cilt lik bir Um um Bizans Tarihi yazd. lk ik i cilt Arkadius'tan Iren'e
kadar muahhar Roma imparatorluu Tarihi ( A. History of the later Roman Empire from Arcadius to irene. L o nd o n 1889) ism i altn d a 1889 da

k m tr. B u n la rd a hadisat, im p arato r a rlm a y n n Papa Leon I I I tarafndan R o m a d a tetvi e d ild i i 8 0 0 ta rih in e kadar anlatlm ak tad r. H i bir kim se, Muahhar mparatorluk Tarihinin ilk ik i cildi, 1 889 da, k m a z d a n evvel, B u ry n in B izans saha snd a y ap m o ld u u etdlerin g e n ilik ve d e r in li in in ifasna h a zrla n m a m t. B u alacak b ir e s e rd i; bir p i d a rn eseriydi, ve b u n u n la B u ry m v e r r ih olarak hret b u l d u (31). n c cilt 23 sene so nra iren'in sukutundan Basil I in
clsuna kadar ark Roma imparatorluu TarihiV (A.History of theEastern Roman Empire, from the f a il of irene to the accession of Basil I.

L ondon, 1912) ism i altnda neredildi. Bu cilt 8 02 ile 8 67 ara sn d a k i devri ihtiva etm ektedir. 1923 senesinde ilk iki cild in , hadisat y a ln z Ju stin ian saltanatnn s o n u n a k a d a r g t ren (M. s. 565), ik in c i tablar k m tr. Bu, sadece g zden g e irilm i ve ilveler g r m y eni b ir edisyon deil, fakat h e m e n h e m e n B izans ta rih in in b a lan g c n a d a ir y e nid e n y a zlm b ir eserdir. M ellife gre b u ik i cild d e n b irin cisi Garb Avrupanm Germenler tarafndan zapt, kincisi se Justinian devri tesm iye o lu n a b ilird i (32). 5 6 5 - 8 8 0 dev ri tarih i im diy e k adar y e n id e n ta b o lu n m a m tr. M e llifin m ufassal bir B izans tarih i y a z m a k em e linde o ld u u anlalyor. Fakat B ury m aalesef R o m a d a, 1 h aziran 1927 de, lm t r. B ury, eserinde, pek d o ru olarak, R o m a m p a r a to r lu u n u n I inci asrdan X V inci asra k a d a r dev am etm i o ld u u fik r in in m m e ssili olarak ortaya k m ak tad r. B irinci c ild in in m e th alin d e tarih in hi b ir d e v rin in R o m a m u a h h a r im p a r a to rlu k devri k a d ar y anl ve g ay r vazh isim lerle k arartlm o lm a d n bey an etm ektedir. B u tarih in eh em m iy eti h a k k n d a a n u d a n e b ir surette y anl h k m v e rilm i ve k a r a k terinin yanl bir ekilde gsterilm i o lm a sn d a b u tarihe v e rilm i o lan y an l isim le rin - z a n n e d ild i in d e n ok fa z la d a h li o lm u tu r. C ih a n ilk z a m a n la rd a n y e n iza m a n la ra isal etm i olan asrlarn ta rih in i k a v ra m a k h u s u s u n d a ilk ad m , ancak a n tik R o m a m p a r a to r lu u n u n 1453 ten nce in k ra z b u lm a m o lm a sn n anlalm asiyle, atlm tr. Okta-

vian-A vgustustan son Bizans m p a ra to ru K o nstantin Paleologa k a d ar b ir takm R o m a im p arato rla r, b ir ib ir in i bil fa sla, R o m a tah tnd a istihlf etm ilerdir. Z a m a n m z d a b u m h im hdise M u a h h a r m p a ra to rlu a v e rilm i olan Bizanten ve G rek isim leri tarafndan karartlm tr. Bizans m p a ra to r lu u is m in d e srar eden m v e rrih le r R o m a m p a r a to r lu u n u n ne za m a n bitm i ve B izans m p a r a to r lu u n u n ne za m a n balam o ld u u n a dair m tte fik deille rdir. Bu ik i tarih ara sn d a seilen h u d u t b azan B y k K onstantin tarafndan s ta n b u lu n tesisi, bazan B y k Teodosu n l m , b a zan Ju s tin ia n n za m a n saltanat ve b a zan da, F in la y in istedii gibi, zav riy a l L eonu n c l s u d u r . Ve bir tak sim i k a b u l etm i o lan m v e r r ih die r b ir taksim e icabet, etm i o la n n h ak sz o ld u u n u beyan edem ez, n k tek m il b u taksim at ta m a m iy le itibardir. R o m a m p a ra to rlu u , 1453 ten e^vel, n ih ay e t b u lm a m tr. Bizans, G rek , R o m a v e y a h ut G r e k o R o m e n m p a ra to rlu u tabirleri m h im bir hadiseyi karart m a k ve v a h im sui te fe h h m le r tevlit etm ekten baka b ir ie y ara m a m a k ta d rla r. Bu m l h a z a la r, B u ry yi, evvelce g rm o ld u u m u z , vehile, o k u y u c u y u 8 0 0 senesine k a d ar g tre n ilk ik i cil dine Muahhar Roma imparatorluu Tarihi u n v a n n ve rm ee sevketm itir. 8 0 0 de a rlm a y n R o m a d a im p arato r iln ediliyor. te b u sebepten dolay b ir b ir in e ra k ip o lan ik i devlete h a k l olarak G arp ve ark m p a ra to rlu k la r ism i ve rilebilir. Fakat m aalesef ark R o m a m p a ra to rlu u tabiri k e n d isin e h i u y m y a n u y a h u t b u devire tem il o lu n m a k tadr. M esel V. in ci asrda ark y a h u t G a rb R o m a m p a r a to r lu k la r n d a n ve y a h u t G a rp m p a r a to r lu u n u n 4 7 6 sene sinde s u k u tu n d a n b a h so lu n m a k ta d r. Bu k a b l tesmiyeler,, m e h u r lim le r tarafndan k a b u l e d ilm i o lm a k la beraber, yalntrlar ve sui tefeh h m lere yol am a k ta d rla r. Bu n o k tay b u ra d a izah ede lim : V. inci asrda R o m a m p a ra to rlu u tek ve g ay ri k a b ili ta k sim d i; im p a ra to rla rn adedi b ird e n fazla o la b ilir d i; fakat h i bir za m a n ik i im p a ra to rlu k m e v c u t o lm a m tr. V. in ci asrda ik i im p a ra to rlu k ta n bahsetm ek im p a ra to rlu k k u dreti h a k k m d a k i n aza riy e y i tam a m iy le yaln bir ekilde gsterm ek dem ektir. H i bir kim se Konstans ve K onstan (B y k K o n stan tin in halefleri) z a m a n n d a iki im p a ra to rlu k ta n bahsetm ez ve A rk ad iu s ile H o norius, G e n

Teodos ile V alentinian I I I , Leon I ile A ntem iu s a ra sn d a k i si yas m n a se b a t K o nstantinin o u lla r -arasndaki mnasebatn a y n i id i. m p aratorlar b irib irin e n aza ran m sta k il hatt b irib irin e d m a n o la b ilirle rd i; idare ettikleri im p a ra to r lu u n vahdeti, n a za r olarak, hi b ir za m a n h aleld ar o lm a m tr. m p a ra to rlu k 4 7 6 da sona erm em itir: b u tarih tek m il bir asr d e v am edecek'olan iz m ih l l h adisesinin pek te m h im o lm y a n bir derecesini ifade etm ektedir. R o m u lu s -Avgustu lu s u n tahttan feragati, R o m a m p a r a to r lu u n u n s u k u tu n a h a d im o lm a k yle d u rsu n , b u im p a ra to rlu u sarsm aa d a h i m u v a ffa k o lam am tr. G a rp m p a r a to r lu u n u n s u k u tu n d a n bahseden G ib b o n u tak liden b ir ta k m m o d e rn m v e rrih le rin d a h i b u ibare yi k a b u l etmi o lm a lar ayan tees sftr. R o m a m p a ra to rlu u . M. e. I in c i asrdan XV. inci asrn ortasna k a d ar d e v am etm itir. A ncak 8 0 0 senesinden sonra, garpte d ie r b ir R o m a m p a ra to rlu u k u r u lm u o ld u u n d a n ark R o m a m p a r a to r lu u n d a n b a h s o lu n a b ilir (33). te b u sebepten d o lay i B ury, 8 0 2 den s o n ra k i v a k a y ii ihtiva eden n c cildine, b u cildi d i e rle rin d e n tefrik etm ek zere, ark Roma imparatorluu Tarihi is m in i verm itir. B u ry ,X V III inci asrdan itibaren, m v e r r ih ve filosoflarn B izans ta rih in e kar gsterdikleri istihfafa iaret ettikten sonra b u n la r n bu hareketleriyle G a rb A v ru p a m edeniyeti te k m l n n en m h im a m ille rin d e n b irin i, y a n i M u a h h a r R o m a m p a ra to rlu u ve m o d e rn R o m a n n tesirlerini, ly k iy le tak d ir edem em i o ld u k la rn bey an etm ektedir (34). B u ry n in n o k tai nazar, phesiz, tam a m iy le yeni d e ild ir. R o m a m p aratorlu unu n*|X V inci asra k a d a r de v am etmi o ld u u n u n fark n a evvelce v a r lm t: m esel M ontesquieu" ; n n Romallarm & itil ve inkraz sebeplerine dair mlhazalar ad l k ita b n d a o ld u u gibi. Fakat B u ry b u tezi m stesna bir ku v v e tle ortaya atm [ve b t n sarm d a te k e m m l ettir m itir. B u ry n in eseri h u su s b ir d ik k ate lyktr. m p a ra to rlu u n ark n sfnn m u k a d d e ra tn anlatrk en, garp nsfn n hadisatm d a h i 8 0 0 e k adar nazar itibare a lm a k ta d r ki b u husus, pek tabi olarak, m e llifin R o m a m p a r a to r lu u n u n v a h d e tin i te lk k i edi tarzna ta m a m iy le u y m a k ta d r. B ury, k ita b n d a

y aln z siyas tarih ile iktifa etm eyip devlet tekilt, edebiyat, tim a hayat, corafya ve sanat i l h ........m eselelerine bal ba n a fasllar tahsis etm ektedir. k in c i tab d a k i im p a ra to rlu u n b n y e sin e ve dar tekilta tahsis e d ilm i o lan ilk ik i fasl i in R o m a im p a ra to rlu k ta rih in in en m e h u r m te hasssla r n d a n b iri yle y a z m a k ta d r: Bu k s m M u a h h a r R o m a m p a ra to rlu u u m u m hayat artlarn n en iy i ve en ksa tasviridir,, (35). B ury, M acar, R u s ve d i e r Slav lisanlarna m k e m m e len vkft. te b u sayede eserinin n c c ild in d e Bizans tarih iy le alk a l b t n R u s ve B u lg a r eserlerinden istifade etm i ve b u n la r ky m e tle n d irm itir.

LAMBROS
1851 de K o rfu d a d o m u ve 1919 da, lm olan A tina nive rsitesi profesr, el y azm as v e s ik a la rn n ve tarih m e tin le rin y o r u lm a k b ilm e z niri, A y n a ro z G re k el y azm a lar k a ta lo g u n u n m e llifi olan a s rm zn G rek lim le rin d e n S p irid o n L am b ro s (A&mpo), 1886 ile 1908 seneleri arasnda,
En eski zamanlardan istanbulun fethine kadar resimli Yunanistan Ta rihi n in ('Iaro( rj 'EXXa8o, [ A e T eu'.vcov, db tcv pyaio-x()v ypovMv

fjiyjj T > 5 *& X & oeco5 T fj Ktovcrcavuvom/lso, A tina 1886-1908. 6 Cilt) alt c ild in i yazm tr. L am b ro su n bilhassa geni bir h a lk ktlesi iin y a zlm o lan b u k itab B izans ta rih i v a k a y iin i, B izans m p a r a to r lu u n u n m e v c u d iy e tin in s o n u n a kadar, ak ve m e to d ik b ir tarzda, tasvir etm ektedir. M e llif m e h a z gster m e m e kte d ir. M etinde bir ok resim v a rd r. B iza n tin izm sa h asn d a L a m b ro s u n sarfetm i o ld u u faaliyet ve m e y d a n a getirm i o ld u u m h im asar d a h a h e n z ky m e tle riy le m tenasip b ir ekilde tak d ir e d ilm e m itir (36).

GELZER
ena niversitesi profesrlerinden H e in ric h Gelzer, K ru m b a c h e rin Bizans edebiyat Tarihi iin Bizans imparatorlar tarihinin hulsas n i telif etm itir (Abriss der Byzantinischen Kaisergeschichte. M n ih 1897). Gelzer, b u h u lsa d a, bilhassa haric tarih i n aza r itibare a lm a k ta d r; m e llif bir o k defalar H e rtzb e rg in k ita b n n tesiri altnda k a lm a k ta d r. Atak

bir politikac olan Gelzer, bazan Bizans dev ri tarih hadisatna dair v e rd i i h k m le r in a ra s n a ,h i l z u m u o lm a k szn , k e n d i ahs siyas te m a y lle rin i sktrm aktadr. p tid a bir m a l m a t e d in m e k stiyenlere G elzerin hulsas faideli olabilir. Bir A lm an lim in in a zn d a n , eserinin ba lan g c n d a, u szleri iitm ek calibi dikkattir: R us a rla rn d a n , biri, evlen m ek suretiyle, P aleolog lar h a n e d a n n a m e n su p bir prensesle b irle m itir; K onstantin M o n o m a k n tac, K re m im d e , b t n R u s y a lla rm m u tla k h k im i olan b ir arn bana o tu rtu lm u tur. R u s m p a ra to rlu u B izans m p a r a to r lu u n u n h a k ik de v a m n temsil etm ektedir. Bir g n A yasofyann h a k ik im a n a avdeti ve K k A sy ann T rk le rin alak h k im iy e tin d e n k u rtu lm a s m u k a d d e r ise, b u anc ak R us ar sayesinde ola caktr. ng ilte re n in m uhalefeti tabiate ve tarihe m u g a y ir d ir ; b in a e n ale y h b ir g n b e h e m m e h a l krlacaktr. stanbu l m p a ra toru, b u ie b a l m u a z z a m vazifeleri id ra k ettii ta k d ir de, a n c ak O rto d o k slu u n m d a fii R us ar olabilir (37).

HESSELNG
H o la n d a d a Leyd n ive rsitesinde profesr olan D . C. Hesseling 1902 de, H o la n d a lisa n n d a , Bizans : medeniyet
tetkikleri, istanbulun tesisinden itibaren ( Byzantium. Studien ver beschaving na de stichting van Konstantinopel. H aarlem

1902) u n v a n n tayan bir kitap neretti. H o la n d a lisan pek fazla ta a m m m etm em i o ld u u n d a n H esseling in bu eseri, ancak 1907, Bizans medeniyetine dair bir tecrbe (Essai sur la civilisation byzantine. Paris 1907) ism i altn d a franszaya e v rild ik te n ve fransz bizantinisti G. S c h lu m b e rg e rin b ir mu-kadd im e siy le birlikte n ered ildikten sonra, u m u m u n istifa desine arze d ilm i o ld u . Franszca e d is y o n u n m e th alin d e m ellif, o ld u k a m u a m m a l bir tarzda, te rc m e n in Fransz h a lk n n z e v k n a u y g u n olarak y a p lm o ld u u n u ,, beyan etm ektedir. Bir ok m a l m a t ih tiv a eden ve pek fazla h a c im li o lm y a n H esselingin kitab, bilhassa ark m p a r a to r lu u n u n g eirm i o ld u u m te ad d it safahat ze rin d e d u r m a k suretiyle, Bizans m e d e n iy e tin in u m u m h atlarn tesbit etm ektedir. Siyas hadiseleri ise, m ellif, b u n la r B izans m e d e n iy e tin i ay d n lata bilecek m ahiyette o ld u k la r z a m a n , nazar itibara alm akta,

isim le ri ve teferruata ait b ir ta k m hususat, anc ak u m u m fikirlerle a lk a d a r o ld u k la r takdirde, zikretm e ktedir. Hesse lin g in k itab edebiyat ve sa n ate geni bir yer ay rm aktadr. B elki m tehassslar iin fazla basit bir ekilde y azlm olan H esselingin Bizans medeniyetine dair tecrbe si ak bir s l p ta y azlm ve a y n z a m a n d a sa la m esaslara istinat -eden b ir eser vastasiyle B izansn o y n a m o ld u u u m u m rol h a k k n d a b ir fik ir e d in m e k istiyenler iin ok faidelidir.

BUSSELL
B u rad a F. W . B ussellin ngilizce y azlm ik i ciltlik bir eserinden bahsetm ek gerekir. 1 9 1 0 da L o n d ra d a intiar etmi olan b u eser Roma imparatorluu: Domitiandan (M. s. 81) Nikefor
111 n ekiliine kadar tekilt tarihine dair tecrbeler [The Roman Empire: essays on the Constitutional History from the accession of Domitian (81 A. D .) to the Retirement of Nicephorus I I I (1081 A .D .)] is m in i tam aktadr. Bu eser bir tak m enteresan

fikirle r ve m uk ay eselerden m a h r u m o lm a m a k la beraber, h ik y e ta rzn n toplu o lm am as, bir ta k m tekerrrler ih tiv a etm esi ve v a zh bir p ln a m a lik b u lu n m a m a s n d a n dolay, b o z u lm a k ta ve b ir ok defalar m h im fik irle rin i k a y b e tm e k tedir. Eserin k ro n o lo jik erevesi, m e llifin b u hususta v e rd i i izahata ra m e n (Cilt I, sah. 1-2, 13-17) u ra d an ve b u ra d a n in tih a p edilm itir. k in c i ciltte, h i m it e d ilm e d ik b ir yerde, E rm enistan ile B izans m p a r a to r lu u n u n 5 2 0 ile 1120 ara sn d a k i m n a s e b a tn d a n b h is b ir icm ale tesadf edilm e k te d ir (Cilt, II sah. 333-483). Bussellin k ita b n o k u m a k ko lay d e ild ir. inde h i b ir no t y o k tur. M e llifin esas fikri, m p a r a to r lu u n ilk asrlarnd a ta m a m iy le vazh olan R o m a im p a ra to rlu u tekiltnn, R o m a C m h u r iy e t tek iltndan a ln m o lan ek ille rinin, m u h te lif b ir ta k m safahat arzederek, K o m n e n le r dev rine k adar b a k i k a lm ve b u devirde, n ih a olarak, tiranlk is m in i tayan B izans m u tla k idaresi tara fn d a n ortadan k a ld rlm olm asdr.

KEMBR ORTAZAMANLAR TARH

(Cambridge Medieval History) Medieval

b ib liy o g ra fy a ih tiv a eden Cambridge m p a ra to rlu u n a dair y azlm en y eni u m u m tarihtir; b irin c i cilt (1911) B y k K o nstantin ile
History B izans

M kem m el

b ir

Anastasn l m (518) ara sn d a k i d e v ird e n b ahse tm ekted ir; ik in c i cilt (1913) k o n o k lastlar dev rine k adar g elm ektedir; d r d n c cilt (1923) batan aaya k a d a r 717 den 1453 e k adar u za n a n B izans tarihi ve b u ta rih in eski Slavlar, E rm enistan, M ongoller, ve B alkan devletleriyle o lan m nasebetlerine tahsis edilm itir. O rta z a m a n la rn b u u m u m tarihi, l m m u c ib i teessf o lan J. B. B u ry n in idaresi altnda, intiar etm itir; bu tarih A v r u p a n n en m e h u r lim le ri tarafndan m e y d a n a getirilm i b ir eserdir.

BZANS TARHNE DAR MYANE BR SURETTE YAZILMI OLAN UMUM CMALLER

T arih sar klliy at, Bizans ta rih in e dair, geni bir o k u y u c u ktlesi iin y a zlm o lan ve alelekser pek b y k lm kym etleri o lm y a n baz icm allere m a lik tir. Fakat b u k a b l m iy a n e icm aller, o rjinalited en m a h r u m o lm a k la beraber, fai deli olabilirler ve o k u y u c u n u n d im a n d a B izans m p a ra to r lu u n u n m u k a d d e ra tn a kar d e v a m l b ir a lk a u y a n d r a b i lirler. Bu k a b l eserlerin ekserisi n g iliz lisa n n d a yazlm tr. C. W . C. O m a n n Bizans imparatorluu (The Byzantine Empire, 3 nc tab'. Londra 1892) adl eseri cazip b ir s l p ve pek g ze l resim leri m u h te v id ir. Finlay ve B u ry n in sarm a istinat eden F. H arrisson Ortazamanlarn ilk devirlerinde Bizans Tarihi (Byzan tine Historyin the early middle-ages. L o n d ra 1900) (38) is m in i ta y an k k b ir risalesinde B izansn o y n a m o ld u u ro l G a rb A v ru p a m ed eniy e ti no ktai n a z a rn a gre, tenvire al m aktad r. B izans m p a r a to r lu u n u n tim a ve siyas tek m l h a k k n d a b ir fik ir v e rm e k h u s u s u n d a , Pierre G re n ie r
Bizans imparatorluu, tima ve siyas tekml (DEmpire Byzantin: Son evoluon sociale et politigue. Paris 1904) ad l ik i ciltlik ese

rinde, enteresan bir teebbste b u lu n m u tu r . M e v z u u n u m u m in k i a fn n k u s u r lu olm as ve o ld u k a v a h im baz hata ve n o k san lar ih tiv a etm esine r a m e n - m tehasss o lm y a n bir zat i in b u n la r tab idir - G re n ie rn in b u eseri B izans tarih i sahasnda m te n e v v i ve m u h te lif m a l m a t v e rd i in d e n dolay, istifade ile o k u n a b ilir. m p a ra to rlu u n u m u m ta rih iy le a lk a d a r ksa, fakat do l g u n b ir stanbu l ta rih in i W . N . H u tto n u n stanbul. mparator
luun eski merkezinin tarihi ( Constantinople. The story of the old Capital of the Empire. L o n d ra 1904) ad l eserinde b u lm a k k a b ild ir.

Ksa, fakat gayet k u r u bir B izans tarih i icm ali Roth tara fn d a n Bizans Devleti Tarihi (Geschichte des byzantinischen Reiches. L eipzig 1904. 125 sah.) ism i altnda y azlm tr. M ellif, 1917 de, m u h ta sa r bir ekilde Bizans imparatorluunun tima ve kltrel tarihi,, ni ( Sozial-und Kulturgeschichte des Byzantinischen Reiches. L ep izig 1917) dahi neretm itir. Profesr Skala, H e lm o ld tu n Cihan Tarihi nde, intiar eden
Byk skender den itibaren Hellenizm (Das Griechentum seit Alexander dem Grossen. H e lm o d tu n C ihan Tarihi, cilt V. L eipzig ve

V iyana, 1904, 116 sah.) adl eserinde d o lg u n ve derin b ir k a y n a k ve sar b ilg isin e istinaf eden bir B izans tarih i ic m a li yazm tr. Bu son icm alde m e llif B izans m e d e n iy e tin i etrafl bir surette tahlil etm ekte ve b u m e d e n iy e tin o y n a d ro l tenvire alm aktadr.-ngiliz lisa n n d a , R u m e n m v e r r ih i Yorg an n ksa, cid d ve ok gsterili bir p ln a gre tertip e d ilm i Bizans imparatorluu ( The Byzantine Empire. L ond ra 1907) ad l b ir ic m a li v ardr. Y ine n g iliz lis a n n d a E. Foord tarafndan gayet can l b ir surette y a zlm o lan ve m k e m m e l resim ler ih tiv a eden Bizans imparatorluu. Avrupa medeniyetinin arka bekisi
( The Byzantine Empire, the rearguard of the European civilisation.

L o n d ra 1911) isim li bir eser 1911 de k m tr. Bu kitapta Bizans ta rih in in , 1204 ten so n ra k i in h ita t devri k sm n d a , pek m u h ta sa r ve sath y azlm o lm as ay an teessftr. B izans ta rih in in ksa b ir ic m a lin i E. Lavisse ve A. Ramb a u d n u n Drdnc asrdan zamanmza kadar gelen devrin umum Tarihi n d e b u lm a k k a b ild ir (Histoire generale du IVeme siecle nos jours). B izans m ed eniy e tine dair y a zlm d ie r k y m e t li b ir icm ale W . T u rc h in in Bizans medeniyeti (La civilitd hizantina. Torino, 19 5 ) a d l talyanca eserinde Talan m aktad r. 1919 da, C h . D ie h l Bizans imparatorluu Tarihi n i (Histoi de VEmpire byzantin) neretm itir. Bu k ita b n ih tiv a ettii 2 2 0 sahifede m e llif b ir Bizans m p a ra to rlu u siyas tarih i h u l sasnn erevesini a m a k ta d r : en m h im d a h il hadisattan bahsetm ekte ve Bizans m e d e n iy e tin in r o l n izah eyle m ek tedir. Ksa bir b ib liy o g ra fy a ve m te ad d it h aritalar ve resim ler ih tiv a eden b u eser Fransada biro k defalar tabo lu n m u tu r . ng ilizce b ir tercm esi 1925 te A m e rik a d a baslm tr (History of the Byzantine Empire. M te rc im i : G . Ives. P rin c e to n , 1925).

Bizans: itil ve inhitat (Byzance: grandeur et decadence, Paris 1919) ad l eserinde C h. D ie h l B izansm d a h il h ay atn parlak bir surette tasvir etm ektedir. D iehl, b u k ita b n d a im p a ra to r lu u n itil ve in k r a z sebeplerini, B izans m e d e n iy e tin in k o m u m em leketler ze rin d e y a p m o ld u u tesirleri ve T rkiye, R u sya ve B a lk a n devletlerinde B izansm m ira s m izah etm ektedir (39).

Bizans hayat ve m edeniyeti h a k k n d a cid d ve calibi d ik kat b ir tarzda y a zlm ettler m e y a n n d a A u g u st Heisenb e rg in Bizans devletinin hkmet ve sosyetesi (Staat und Gesellschaft des byzantinischen Reiches. L eip zig ve B erlin 1923- P. H im e lb e rg tarafndan n e ro lu n a n Die Kultur der Gegenmart serisinin II. cildi, IV. ksm ) ve N o rm a n H. B aynesin Bizans mparator luu (Byzantine Empire. H o m e U n iv e rsity L ibrary of M odern K now ledge, N r. 114, 1926) ad l eserleri v a rd r. Bu son kitap bilfiil IV n c asr ile s ta n b u lu n 1204 teki H a llar tarafndan zapt ara snd a ki devri ih tiv a etm ektedir. - B izans im p a r a to rlu u tarihi, X I inci asrn so n u n a kadar, m c m e l b ir ekilde L. H a lp h e n in Barbarlar: Byk istillardan X I inci asrdaki Trk
ftuhatna kadar (Les Barbares: des grandes invasions aux conuetes turues du X I. siecle. Paris, 1926) ad l eserinde tasvir o lu n m u

tur. B u kitapta b ir de bibliy o grafya b u lm a k k a b ild ir. Robert B y ro n u n Bizansn muvaffakiyeti. Tarih bir bak. M. s. 330 - 1453 (The Byzantine Achievement. An historical perspective. A. D. 330 - 1453. Londra, 1929, 3 4 6 sah.) ad l y eni kitab istifade ile o k u n a b ilir. Bizans ta rih in e d a ir gayet salam ve ksa u m u m m a k a le ler E. G e rla n d tarafndan K atolik A nsiklopedisi ( Catholic Encyclopedia) ve J. B. B ury tarafndan B ritanya A nsik lo pe disi iin (Encyclopaedia Britannica 11. tab) y azlm lardr. Antik Dnyann inkraz Tarihi (Geschichte des Untergangs der antiken Welt. 6 cilt. 1895-1920) d a h i istifade ile o k u n a b ilir. B irinci c ild in n c tab 1910 da, ik in c i ve n c ciltlerin ik in c i tablar ise 1921 de intiar etm ilerdir. B izans tarih in e m eth al m a h iy e tin d e ik i ky m e tli eser son zam an la rd a n e re d ilm ile rd ir: B u n la rd a n birincisi E. Steinin
Muahhar Roma imparatorluu. I. Roma devletinden Bizans devletine

O. Seeckin

(284-476) ( Geschichte des spatrmischen Reiches. /. Vom rmischen

Bizans mparatorluu Tarihi 3

zum byzantinischen Staat

2 8 2 - 4 7 6 . V iy a n a 1928) ad l tarihi,

d ie ri ise F. Lotn u n Antik dnyann sonu ve ortazamanlarn ba langc (La fin du monde antigue et le debut du moyen-ge.Paris 1927) adl k ita b d r; b u son eser B y k Ju stin ian d e v rin i d a h i ih tiv a etm ektedir.

BZANS EDEBYATI
Bizans ede biyatn ta n m a k iin M n ih niversitesi p ro fesrlerinden m teveffa K ari K ru m b a c h e rin Justiniandan ark
Roma imparatorluunun sonuna kadar Bizans edebiyat tarihi,, (Geschichte der byzantinischen Literatr von Justinian bis zum Ende des ostrmischen Reiches. M n ih 1897. 1193 sah.) ad l eserinin ik in c i

tabn a m ra ca at etm ek e lzem dir. K ru m b a c h e rin k ita b n n ik in c i tabn d a k i d in edebiyat tarih i bahsi profesr A. Ehrh a rd t tarafndan y azlm tr. A y n i eserde, y u k a rd a iaret o lu n d u u vehile, G elzerin Bizansn siyas tarihi hulsas,, b u lu n m a k tad r. K ru m b a c h e rin eseri, h e rh a n g i b ir Bizans edebiyat tet k ik i iin, balca ve za ru r y a rd m c vastadr. Bu eser, ilk nazarda, ih tiv a ettii m a lz e m e n in o k lu u n d a n dolay, n aza r d ik k a ti celbetm ekte ve m e llifin in d erin ihtisas ve fevkalde alm a k a b iliy e tin i tebarz ettirm ektedir. K ru m b a c h e r R us ve dier Slav lisa n larn a m k e m m e le n v k ft: b u sebepten R u s ve daha u m u m olarak S lav eserlerinden istifade etm ek tedir. H i phesiz, K ru m b a c h e rin b u eseri, m tehassslar iin kalem e a ln m tr ; alelde bir o k u y u c u n u n iine gel m ez. Fakat K ru m b a c h e r geni h a lk ktlesi iin, daha ak b ir tarzda, elli sahifelik b ir B izans edebiyat tarihi y azm ve b u eserine Ortazamanlar Grek edebiyat tarihi,, (Die griechische Lite ratr des Mittelalters, L eipzig ve Berlin, 1912, Die Kultur der Gegenwart serisi. N a ir i: H in n e b e rg ) is m in i verm itir. K r u m bach erin b u son eseri, anc ak m e llifin in l m n d e n sonra neredilm itir. G rek h a lk edebiyat i in F. D ie trich in Bizans
ve modern grek edebiyat tarihi (Geschichte der byzantinischen und neugriechischen Literatr. L eipzig 1902) adl eserini k a y d e tm e k m u vafk tr. G . M ontelatii n in talyanca m u h ta sa r Bizans edebiyat tarihi,, nde [Storia della letteratura bizantina ] (3 2 4 - 1453) Manuali Hoepli ilm serisinde intiar etmitir. M ilano, 1916, ik i cilt

9 5 - 96. sah. VIII-292] iyi m a l m a t b u lm a k k a b ild ir. Bu kitap

K r u m b a c h e r in bir te k e rr r d e ild ir; K ru m b a c h e rden 19 sene sonra nered ilm i olan b u eser ok y eni m a l m a t ihtiva etm ektedir. Mesel b iro k h ata lar tashih eden M ercatin in Roma et l Oriente V III, 1918, sah. 171 - 183 te intiar etmi o lan bir te n k id i o k u n a b ilir. N. Y o rg an n Bizans edebiyat: mahiyeti, taksimat, v sa ti isim li m akalesine dahi m ra ca at o lu n a b ilir (Revue historique du Sud - Est europeen II, 1925, sah. 3 7 0 - 397). Bizans e d e b iy atnn ip tid a devri iin W . C h ristin
Grek edebiyat tarihi ( Geschichte der griechischen Literatr.

6 nci tab. M n ih 1924, C ilt II) ok faidelidir. - O . Bardenhew er, Patrologia (3 n c tab. F re ib u rg im Breisgau, 1910). O . B ardenhew er, Eski hristiyan edebiyat tarihi (Geschichte der altchristlichen Literatr. 4 cilt. 2 nci tab. F re ib u rg im Breisgau, 1913 - 1924); bilhassa 3 n c ve 4 n c ciltler (IV n c ve V inci asr). - A y n i devir iin u eserler d a h i m fit olabilirler: L. H . Jo rdan, Eski hristiyan edebiyat (Geschichte der altchrist lichen Literatr. L eipzig 1911). - A. H a rn a c k n Eusebiusa kadar eski
hristiyan edebiyat tarihi. I. Kaynaklar ve durum. II. Kronoloji,, [Geschichte der altchristlichen Literatr bis Eusebius. I. Die Uberlief erung und der Bestand (L eipzig 1893). II. Die Chronologie. 2 cilt. (Leip

z ig , 1887 - 1904)] ad l ana eseri IV n c ve V inci asr ede b iy a tn a bir m ethal olarak k u lla n la b ilir.

RUSYADA BZANS TARH ARATIRM ALARININ KISA BR CMAL

ALM AN AKADEMSYENLER GARPLLER VE SLAV M U H PLER V. G. VASLEVSK

R us lim le ri anc ak X IX u n c u asrn ik in c i n sfn d a n itib a ren B izans ta rih in i cid d bir surette tetkik etm ee b a lam lardr. Bu asrn b irin c i nsfnda B izans tarihiyle itigal eden ler R u sy ay a gelen, Fen A k ad e m isi zas in tih a p edilen ve h a y a tla rn n s o n u n a k a d ar P etrogradda k a la n A lm a n lim le ri o lm u tu r. B u n la rn esas gayesi R us ta rih in d e B iza n sm ve B izans k a y n a k la r n n o y n a m o ld u u ro l tesbit etm ekti. Bu ak ad e m isiy e n le r m e y a n n d a Ph. K r u g u (1 764- 844) ve A. K u n ik i (1814-1899) zik re d e b iliriz. R us fik rin in en n a m d a r m m e ssille ri iin, X IX u n c u asrn b irin c i nsfnda, B izans tarihi, b iro k defalar u veya b u ti m a hareket iin, bir ca m b a z tahtas o lm utu . N ite k im b a z Slav m u h ip le ri B izans ta r ih in in k e n d i n a za riy e le rin i desteklem ek ve tarih b a k m n d a n m u h ik gsterm ek iin faideli olan k s m la rn a ly o rla rd (40). G arpliler ise B izans ta rih in in o y n a m o ld u u m enfi ro l ispat etm ek ve Rusyan n , in k ra z b u lm u bir devletin izleri ze rin d e y r m e k is tedii tadkirde, m a ru z kalaca te h lik e n in b y k l n teba r z ettirm ek iin a y n i m e m b a a m ra ca at ediyorlard. E serlerinin b irin d e H ertzen yle y a z m a k ta d r: N asl k i lv ve k lle r H e r k la n u m ve P o m p e y iyi tahlis etmilerdir,, eski Y u n a n is ta n dahi, m e v c u d iy e tin i itm a m ettii b ir an d a, R o m a h a k im iy e ti k u rtarm tr. B izans devri lh tin k a p a m k a ld rm , fakat i in d e k i l d irilm e m itir. Papaslar, ve k e iler, b t n lle rd e y a p tk la r gibi, b u l y dahi zaptet m iler ve k srl n m m e ssili o ld u k la r n d a n dolay, b u dev reye pek y ak an h a d m la r, b u lye tesahup etm ilerdir....*

B izans y aam akta de v am edebilirdi, fakat yapacak h i b ir ii kalm am t... T arih u m u m iy e tle m illetlerle, sahnede k a ld k lar, y ani b ir i g rd k le ri m ddete, a lk a d a r olur (41). D i e r bir garpli, P. J. anday e v, yle diy or Biz tefessh etm i bir Bizans ile m nasebe t tesis ettik (42). Fakat b u k a b l h k m le r in , b ilitiraz k a b iliy e tli ve son derece m a l m a tl in s a n la rd a n s u d u r etm elerine ra m e n , h ib ir tarih k y m e ti o lm a d n u n u tm a m a ld r ; n k b u n la rd a n h i birisi Bizans ta rih in d e h i b ir za m a n ihtisas y ap m am t. Fakat, X IX u n c u asrn ortasndan itibaren, Bizans tarihi te tk ik atm n e h em m iy eti R u sy a d a va zh b i r ,surette k e n d in i gsterm ee balyor. E n nafiz Slav m u h ip le rin d e n A. S. Khom ia k o v 1850 ye d o ru yle y azy o r : F ikrim ize gre, Bizanstan istihfafkrane bahse tm ek b u tarih h a k k m d a k i ce haleti ik ra r etm ektir (43). 1850 de, M o sk ov a niversitesi profesrlerinden m e h u r T. N . G ra n o v s k i yle y a zy o r: Biz, R u sla r iin, B izans ta rih in in ne k ad a r m h im o ld u u n u sy lem ee hacet var m d r ? Biz argrad (44) tan m ill m ed e n iy e tim iz in en iyi hususatn, yani d in itik atlarm z ve k lt r m z n to h u m la rm aldk . ark m p a ra to rlu u gen R u sy a y h ristiy an m illetler arasna ithal eyledi... Fakat b u m nasebe tlerden sarfnazar, S lav o lm a k l m z Bizansa merb u tiy e m izi gsterm ee kfid ir. te b u son nokta, arzettii e h e m m iy e t nisbetinde, ecnebi lim le r tarafndan tebarz et tirilm e m itir (45). B izans ta rih in in en m h im meseleleri iin ta m a m iy le m e m n u n iy e tb a h b ir arei h al b u lm a k , a y n i G r a n o v s k iye gre, o za m a n d a , y a ln z R us y ahut, daha u m u m olarak, Slav lim le rin e nasip o lab ilird i. K en dine b u de rece m e d y u n u k ra n o ld u u m u z h ad is e n in k y m e tin i b il m e k b iz im iin b ir n e v i m ecburiyettir (46). lm R us b iz a n tin iz m in in h a k ik m essisi P etrograd n i versitesi profe srlerinde n ve Fen A kadem isi, zasn d an V. G. V asilievski (1838 - 1899) o ld u . V asilievski Rus ilim le m in i, Bizans ta rih in in d a h il o ld u u k a d ar h aric h u su s m eselelerine ait son derece m h im eserlerle tehiz etmi, RusB izans m n a s e b a tm n tesbiti iin u z u n m d d e t alm ve b u tetkikatm da, m e v z u u tahlil ve derin lik le re n fu z etmekte, b y k bir ik tid a r gsterm itir. V asilie vskin in baz asar, u m u m tarih b a k m n d a n dahi, son derece m h im d ir le r . Me sel b irin c i H a l seferini tetkik etm ek iin b u lim in B izans

ve P eenekler ad l eserinden m s ta n i k a ln a m a z : b u h a k ik a ti g a rb A v ru p a lim le ri d a h i teslim etm ektedirler. 1925 te lm o lan profesr N . P. K o n d a k o v ve A k a d e m i zasn d an F. I. sp e n sk i d ahi b u sahada itihar eylem i m dekk ik le r d e n d ir le r : b u n la rd a n birincisi bilhassa B izans sanati m eselelerinde, kincisi ise d a h il tarih p ro b le m le rin d e te m a y z etmitir. R u s ilm in in en m e h u r m m e ssille rin d e n olan b u lim in asarn biz b u ra d a tah lil ve tetkik etm iyeceiz. Bu ic m a lin gayesi B izans ta rih in e dair y azlm u m u m asar zikretm ektir: H a lb u k i V asilievski y a ln z h u su s m eselelere dair telifat b rak m , N. P. K o n d a k o v ise y k se k kym ette ve bazan u m u m m ahiyette, fakat sanat sahasnda, eserler yazm tr. Y a ln z F. I. sp enski bir istisna tekil etmektedirB u lirn, b irin c i cildi 1914, ik in c i cildi ise 1927 de intiar etm i o lan B izansm u m u m tarihi ad l b ir eser n e re tm itir; b u eserden aada bahsedeceiz. te bu suretle, X X nci asr b a lan g c n a k adar en m e hur Rus b iza n tin istle rin in B izans tarih in e ifa ettikleri balca h izm et, bazan son. derece m h im b irta k m h u s u s m eseleleri etrafl b ir surette tetkik ve b u n la r n her tarafn tenv ir etm eleri o lm utu r.

ERTOV
Rus lim le ri u m u m bir B izans ta rih i y azm a k teeb b s n d e an c a k son senelerde b u lu n m u la r d r . Fakat daha ev vel, 1837 den itibaren, ertovu n , Umum tarihten hulsa edilmi ark Roma imparatorluu yahut stanbul tarihi,, ad l bir eseri, ik i cilt h alin de, kt. S e rlevh an n ilk kelim eleri a y n i m e llifin , 1830 senesine d o ru (1830-1835), 15 k s m d a n m te e k k il, Umum
tarih ve ark Grek imparatorluunun tesisindenberi vukubulan kavimler muhacereti ve Avrupa, Asya ve Afrikada teesss eden yeni devletlerin umu m tarihlerinin devam ad l bir eser neretm i o ld u u n a iaret

e diy orlard. Y u k a rd a ism i geen eser ite b u u m u m tarihten h u lsa edilm iti. -Bir tccar o lu ve k e n d i k e n d in e yetim i b ir m u h a r r ir olan I. ertov Rus o k u y u c u la r n n hereyden evvel h ik y e tarzn d a y azlm bir tarihe ih tiy a la r v ardr d s tu r u n a tev fik an B izans ta rih in e dair bir kitap k alem e alm tr. ertov, bizzat y azm o ld u u vehile, m e h a z olarak m u h te lif kitap ve

m e v k u te le rd e n (franszca) a ln m b iro k y azlard a n m a ad a R o y o u n u n Tarihi ni, L ebeaun u n ark mparatorluu Tarihi,, n in ihtisar edilm i e d isy o n u n u , A d a m tarafndan ihtisaren franszcaya e v rilm i o lan G ib b o n 'u n Tarihi ni (47) k u lla n m tr. B izans tarihi v a k a y iin i s ta n b u lu n s u k u tu n a k a d a r naza r itibare alan ertovu n b u top lam a eserinin tabi h i b ir ilm k y m e ti yoktur. Fakat neri o dev ir iin calibi d ik k a t bir teebbs tekil eden b u kitap h a k k n d a b irka sz sylem ei m n a s ip g rd m .

J. A. KULAKOVSK
B izansm u m u m tarih in e d a ir cid d bir eser telif eylem ek h u s u s u n d a ilk gayret Kiyef niversitesi profesrlerinden m teveffa J. A. K u la k o v s k i tarafndan sarfedilm itir. R o m a edebiyat m tehasss o lan K u la k o v sk i, R o m a antik ite sini ve R o m a tekilt ta rih in i tetkik etmiti. B u lim bilhassa im p a r a to rlu k devri ile m e g u l o lm u ve nive rsited e R o m a tarih i tedris eylem iti. 1890 da n itibaren v a k tin in bir k s m n h ris tiyan arekolojisi ve B izans ta rih in e tahsis etm ee balad. Bizans Tarihi adl eserine bir m ethal tekil etm ek zere IV n c asrn m e h u r R o m e n ve putperest ta rih ile rin d e n A m m ia n u s M a re llin u su n ta rih in i neretti ve X X nci asrn balan g c n d a bu eseri tercm e eyledi (1906-1908). 1910 da m ellif, Bizans Tarihi adl k ita b n n , 395-518 v a k a y iin i ihtiva eden b irin c i c ild in i neretti. 1912 de ik in c i ve 1915 te n c ciltler ktlar; b u son iki ciltte m e llif 518 ile Tasvirler M cadelesi devri olan 717 ara snd a ki im p a r a to r lu u n m u k a d deratndan bahsetm ektedir. 1913 te, b irin ci cild in y eniden g zden g e irilm i ik in c i tab km tr. M v e rrih , ayan d ik k a t d e v a m l alm a kabiliyeti ve y o ru lm a k b ilm e z bir enerji sayesinde, b t n Bizans, G rek , L tin ve ark (b u n la rn tercm elerini) m e h a zla rn tetkik etmi, b u m eseleye dair y azlm asarn h e m e n kffesinde derin v u k u f peyda eylem i ve b u suretle m e y d a n a g etirm i o ld u u tem elin ze rin e 717 ye k a d a r gelen m ufassal bir Bi zans tarih i k u r m a a balam tr. Prof. K u la k o v s k in in a y n i za m a d a nazar itibare alm o ld u u d a h ili tarih hadisat, h a ric tarihe h asre d ilm i olan teferratn o k lu u iin d e k a y p o lm aktad r.

M ellif, b u eserinde (b irinci c ild in m e th alin e m ra ca at o lu n m a s) o k u y u c u n u n n aza r d ik k a tin i canl realiteye ek m e k le beraber gem i z a m a n la rn r u h ve k a ra k te rin i k a v ra m a k im k n n ve rm ek istem itir. K u la k o v s k i yle de v am ediyor: Rus m a z im iz bizi z lm e z balarla Bizansa b a la m tr ve m ill a k id e m iz ite b u tem elin ze rin e bin a edilm itir. O rta tedrisat p ro g ra m la rn d a n g re k e n in k a rlm a s n strap ile k a y d e d e n K u la k o v s k i yle y a z m a k tadr: Biz R uslar, A v ru p a ilim ve m e d e n iy e tin in feyizli menein in m u a s rla rm z n son c m le le rin d e deil, fakat Hellenlerin ilk k e k e lem elerinde ara n lm a s l z m g e ld i in i, G arb A v ru p a d a a n la ld g ibi, ih tim a l bir g n anlayacaz. n c c ild in in m ethalinde, m v e r r ih Bizans Tarihi,, n in p l n n bir kere daha yle izah etm e k te d ir: G a y e m hadisele rin teselslne dair, k ro n o lo ji b a k m n d a n , d o ru ve k a b il o ld u u k a d ar noksansz, bir tablo v c u d e g etirm ek o lm utu r; b u devre ait m o n o g rafile r ve b iz a n tin iz m e m a h su s m u h te lif m e v k u t neriyatta k an, h u su s meselelere m te allik , tet kik le ? tarafndan tem sil o lu n a n b u g n k d o k m a n ta sy o n seviyesinde b u lu n a n ehadetler ve k a y n a k la rn d o r u d a n d o ru y a te tk ik m a istinat ettim. Prof. K u la k o v s k in in eseri, B izansta geen v a k alarm m ufassal ta rih i h a k k n d a m a l m a t e d in m e k v e y a h u t k a y n a k la rn en m h im le r in e d a ir rusa bir eser o k u m a k istiyenler iin son derece faideli o labilir. A y n i z a m a n d a o k u y u c u , h aric o ld u u k adar d a h il no ktai n a z a rd a n B izans ta rih in in ih tiv a ettii en m h im m eseleler h u s u s u n d a b u g n k ilm in ve rm i o ld u u neticelerden b a z la r n renecektir. M eh azlarn pek geni surette tetkik edilm i o lm a s n n bir neticesi, ne re d ilm i o lan c ild in (1400 sahifeden fazla) ancak V III in ci asr ba lan g c n a k adar gelen v a k a y ii ih tiv a etmesi o lm u tu r.

F. I SPENSK
A k ad e m i zas ve stanbul R us A rk eoloji E nstits d i re k t r o lan U sp e n sk in in y azm o ld u u Bizans mparatorlu u Tarihi,, n in b irin c i cildi 1914 te k m tr. B irok resim le tezy in edilm i olan, m te a d d it harita ve cetveller ih tiv a eden b u tab cidden nefsti. B irinci cildi tekil eden 872 sahifede spenski, vakayii, IV n c asrdan b a la m a k su re tiyle, ko no klast M cadeleleri dev ri o lan V III inci asra k a d a r

getiriy ord u. D o r u s u n u sylem ek lzm g e lirse b u eser, bir m tehasss tarafndan u m u m bir Bizans tarihi y a zm a k iin y a p lm ilk tecrbe idi. M e llif asr h azr b iz a n tin iz m in in en m m ta z m m e s s ille rin d e n d i ve u z u n ve alk an m eslek hay atn h e m e n h e m e n ta m a m iy le bu o k k a rk ta rih in m tenevvi cepheleri ve m u h te lif d e v irle rin in tetkik na hasreylemiti. 1845 te d o m u olan sp e n sk i 1879 dan 1894 e k a d a r O d esa nive rsitesinde (N ovorossiia) ders verdi. 1894 te, ay n i sene zarfnd a tesis edilm i o lan stanbul Rus A rkeoloji E nsti t s d ir e k t r l n e tayin edildi. Bu y eni m eesenin banda b u lu n d u u m d d e te gsterm i o ld u u , m te a d d it ekspedisy onlar, ahs aratrm alar ve E n s tit s n n b iro k ve m h im nefs neriyat ile te m a y z eden faaliyeti, B y k H a rp y z n den, in k taa u rad . 1914 te sta n b u lu terkederek Petrograda gitti ve b u ra d a k i Fen A k ade m isi tarafndan Vizantiyskiy Vremennik i nere m e m u r edildi. H a rp esnasnda, ik i defa, o z a m a n lar R u sla rn ig a lin d e b u lu n a n T rab zona m e m u re n g n d e rildi. 10 ey l l 1928 de P etrograd (L ening rad) da, 83 y and a o ld u u halde, ld (48). U m u m u n a n ly ab ile ce i tarzda bir eser v c u d e g etirm ek istiyen F. I. sp e n sk i k ita b n gerek haiyelerde, gerek fasl larn sonunda, pek fazla lm cihazla d o ld u rm a m a k ta , ana m e h a zla rn ve ik in c i elden y azlm asar zik re tm e k le iktifa etm ektedir. k in c i c ild in b irin c i k s m son za m a n la rd a m e v k ii intiara vazo lu n m u tu r (1927). Bu cilt k o n o k la st M cad e le le rind e n ve Slav h a v a rile rin d e n K iril (K onstantin) ve M etod m eselesin den bahsetm ektedir. U sp e n sk in in eserinin b irin c i cildi, b y k bir k sm n d a, B izans ta rih in in bir nev i geni bir m e th a lin i ve bizantinizm in balca u n s u rla r n n y aratld ve m a h l t Bizans m e d e n iy e ti n in v c u t b u ld u u d e v rin bir ta b lo su n u tekil etm ektedir. M e llif B izansn m aziy e ka rm hayat safh alarnn z a m a n m z iin b ir ders tekil ettiini bey an etm ekten k e n d in i a la m yor. Bizans iin ark v ily e tle rin in arzettikleri asl e h e m m i yete iaret ve K k Asyada, z n ik m p a ra to rlu u n d a , Bizans D e v le tin in X I I I n c asrda y e n id e n k u r u lm a s fik rin in b a k i k a lm ve te k e m m l etm i o ld u u n u beyan eden sp e n sk i sz n e yle n ih ay e t v e rm e k te d ir: Tarihin

bize v e rd i i dersin ih tim a m la naza r itibare a ln m a s l z m dr...., bilhassa, u d a k ik a la rd a, B o a ziin d e k i hasta adam m m ira sn b e k liy enle r tarafndan (49). B aka bir yerde, m e llif, yle d iy o r: B izansm b ra k m o ld u u mirash u s u s u n d a , b u m irasn tasfiyesinde faal bir rol o y n a m a k ta n itin a p e tm e n in k e n d i e lim izd e o ld u u n a za h ip o lm a k , k e n d i k e n d im iz i a ld atm a k dem ektir. V ak m iras k a b u l yahut: reddetm ek varise ait b ir i ise de ark m eselesinde R u s y a n n o y n a d rol k e n d in e tarih tarafndan tevdi edilm itir ve h i bir nsan istek b u hususta h i b ir ey deitirem ez; t k i g a y ri m e m u l b ir h e rc m e r bize b u n u u n u ttu rsu n , h a y a tm zn iine n fu z eylem i, e m e lle rim izin hedefini tekil etm i v e ele m le rim ize b a l k a lm olan b u h atray s ils in ! (50). Slav - B izans m n a s e b a tm a y d n la tm a k istiyen mellif,, 1912 senesi b irin c ite rin in d e y azm o ld u u m u k a d d e m e n in s o n u n d a yle d iy o r: O k u y u c u , ce n u p S la v la rn d a n b h is fasllarn m u h te v iy a t ze rin d e d n s n ve b u n la r d a n za m a n m z d a , B alkan y arm a d asn d a, k an hadisatm canl bir le v h a s n karsn. M u h a rrir b u n u n la ik in c i B alkan H a rb i hadiselerine iaret etm ek istem itir (51). spenski, R us o k u y u c u la rn a , arzettii sert ve cidd k a rakter sayesinde, bir taraftan iy i ta n z im e d ilm i ve itinal b ir surette k u r u lm u b ir sistem h a k k n d a bir fik ir verebilecek, d ie r taraftan m e llifi h a k k n d a iyi bir intiba brak a b ile c e k b ir eser m e y d a n a getirm ei k e n d in e gaye e d in m itir. M ellif, Bizansa ait m a l m a tn geniletilm esinin ve R u s - Bi zans m n a s a b a tn m te tk ik in in R us ilm i iin son derece elzem o ld u u n a ve b u n la rn , tabir caizse, siyas ve m ill bir R u s efkr u m u m iy e s i y aratlm ak ve ortaya atlm a k istendikte pek faydal olacana k anidir. spenski, b iz a n tin iz m in b ir m d a fii olarak ortaya k m a k ta ve eserinde, biro k defalar, b u m e fh u m u n tarifine r c u etm ektedir. U sp e n sk iye gre b iz a n tin iz m e m e b d e tekil eden esas vasf b a rb a rla rn im p a ra to rlu a m uh aceret le rin d e ve I I I n c ve IV n c a srlard ak i a h l k ve d in b u h r a n n d a a ra m ak lzm d r (52). D i e r bir yerde u satrlar o k u y o r u z : B iza n tin izm , tesiri A v r u p a n n c e n u b u n d a ve a rk n d a o tu ran k a v im le rd e k e n d in i gsteren, tarih b ir p rensiptir. Bu prensip, z a m a n m z a kadar, biro k m illet

lerin in k ia fn a h k im d ir ve itikadat ve siyas messesatn h usus b ir tarzn d a ve ay n i z a m a n d a , eer tabir caizse, siyas ve ktisad m nase b e tle rin h u su s b ir te e k k l n d e ifadesini b u lu r (53). B izantinizm kelim esiyle, y a h u t Roman iz m in eski bran, ran ve G re k k lt rle riy le k a rm a sn ifade eden b u m e fh u m la her eyden evvel, R o m a m p a ra to r lu u n u n , V in ci asrdan V III inci asra kadar, Bizans m p a ra to rlu u n a m n k a lip o lm a d a n evvel, tedric olarak dei m esinde a m il olan p re n sip le rin heyeti u m u m iy e s i a n la lr (54). G erm e n ve Slav m uhaceretleri biro k tah a v v lle re se bep o lm u la r d r : b u n la r devletin tim a ve ktisad d u r u m u n d a ve asker sistem inde refo rm lar icap ettirm ilerdir. te yeni p rensip lerin tesiri altnda arkta R o m a m p a ra to rlu u deim i ve b ir Bizans karakte ri iktisap eylem itir (55). B iza n tin izm aa d ak i hadiselerle te za h r etm ektedir : 1 Her tarafta k u lla n la n Ltin lis a n n n yerine tedric surette G rek , y a h u t daha d o ru s u Bizans lis a n n n k a im o lm a s; 2 m illetlerin siyas s t n l elde etm ek iin yekdie riy le m cad eled e b u lu n m a la r ; 3 saatin o rjinal bir k a rakter iktisap etmesi ve ileride yeni abideler tevlit edecek olan yeni b irta k m m otifler h u su le gelm e si; edeb asarn, ark m e d e n iy e tle rin in a n ane ve rn e k le rin in tesiri altnda, tedric olarak, yeni bir m e to d u n teek kl e y le d i in i im a eden o rjinal bir karakte r iktisap etmesi (56). U sp enski'nin ark R o m a m p a r a to r lu u n u n , V III inci asra d o ru, bizante n bir karakte r ta k n m o ld u u n u beyan eden b u szleri b u lim in fik irle rin in , tesadfen, n g iliz bizantinisti F in la y m k ilere ta m a m iy le tevafuk ettiini gster m ektedir. U sp e n sk in in u m u m tezleri b irin ci ciltte ispat o lu n a m a m la rd r ; bin a e n ale y h ancak elim izd e ta m a m la n m , y a h u t hi olm azsa L tin f tu h a tn a k a d a r g t r lm bir Bizans tarih i b u lu n d u u z a m a n , b u tezleri, l y k o ld u u vehile, m n a k a a etm ek ve k y m e tle n d irm e k k a b il olacaktr. B irinci c ild in ih tiv a ettii en m h im meseleler u n lard r: 1 S lav larn B alk an y a rm a d a s n a m uh a ce re ti ve b u m u h a ceretin B izansm h a y a tn d a k i neticeleri; 2 Bizansta m a lik n e r e jim i; 3 Bizansta tem lerin sureti te e k k l. sp e n sk i n in k ita b n d a b u meseleler kat o lara k hal e d ilm e m i

o lm a k la beraber, m e lllif tarafndan teklif edilm i olan hal tarz b u ok ka rk meseleleri daha derin bir tetkikten g e irm e k arzu ve l z u m u n u tebarz ettirm ektedir. Bu eser, m e llifi tarafndan, bir r u b u asrdan fazla bir z a m a n evvel, tasm im edilm itir. K itap bir h a y li m d d e t evvel y a zlm a a b a lan m ve baz in k ta la rd a n m teessir o lm u tu r; b in a e n ale y h m u h te lif k s m la r n n k y m e ti b ir ib i rine m sa v i d e ild ir. B irta k m canl, yeni ve son derece enteresan fasllarn y a n n d a esk im i b irta k m esaslara istinat eden ve baz no ktalarda m o d e rn ilim seviyesinin d u n u n d a b u lu n a n ksm lar v a rd r. Bu h usus bilhassa A raplar ve slm iyetten bh is fasllarda hissedilm ektedir. Fakat b u k i tab n asl kym eti, m e llifin , im p a r a to r lu u n d a h il hayatna tem as eden hadisata geni bir yer a y rm o lm asndadr. lm m eslek h a y a tn n k r k senesini m n h a s r a n B izansm te tk ik m a tahsis etm i bir m tehasssn k a le m in d e n k m ve ak b ir sl p ta y azlm olan sp e n sk i ta rih in in b irin c i cildi bize, b u g n , B izans ta rih in in iik d e v rin i ta n m a k im k n n ve rm ekte dir. 1927 de n e red ilm i olan ik in c i c ild in b irin c i k s m ise, y u k a rd a sylem i o ld u u m u z vehile, k o n o k last d e v rin i ve M ak e d o n y a sllesi ta rih in in b a la n g c n ve b il hassa S lavlar ncile tbi k lm o lan K iril ve M etod m esele sini ih tiv a etm ektedir. Fakat b u g n , R u syada, kitap tab la rn d a raslanan m k l tn b ir neticesi olarak, ik in c i cilt bir k e lim e n in ortasnda h itam a erm ektedir. S. P. ESTAKOV 1913 te, K azan niversitesi profesrlerinden S. P. estak o v u n Bizans Tarihine dair Dersler,, i K a zan d a neredilm itir. 1915 te, a y n i derslerin y e n id e n g zd e n g eirilm i ve ilveler g r m ik in c i tab km tr. estakovu n Dersler,, i, I I I n c , IV n c ve V inci asr larda b a rb a rla rn R o m a m p a r a to r lu u n u n garp ve ark nsf la rn a h u l lle r in d e n 8 0 0 de a rlm a y n n tetvicine kadar u z a n a n devri ih tiv a etm ektedir. K itap im p a r a to r lu u n d a hil ve haric h ay atn a ve b u m e v zu a dair y a zlm v a k a n v is tarih leri ve dier asar h a k k n d a bir h a y li m a l m a t ih tiv a etm ektedir. Fakat k itabn d o k m a n ta s y o n u bazan fena, y a zl tarz ise aceledir.

C. N. SPENSK
R us lim i C. N. sp e n sk i tarafndan 1917 de, M oskovada, nered ilm i olan Bizans tarihi Eskisleri o k u y u c u ze rin d e hayat intiba b ra k m a k ta ve o k u y u c u y a ferahlk verm ektedirler (57). K itap 2 6 8 sahifeden ibaret o lu p R o m a im p a r a to r lu u n u n tim a ve ktisad in k ia fn a dair gayet enteresan bir u m u m m ethal ih tiv a etm ektedir. M e llif o k u y u c u la rn parm a k la riy le B izans d e v rin in m h im d a h il m eselelerine d o k u n d u r m a k ta d r . Eser ko no klast M cad e le sinin son safhas, y a n i tasvirler k lt n n 8 4 3 te, T eodoran n za m a n saltana tnda, y e n id e n iadesiyle n ih ay e t b u lu y o r. B u Eskisler,,in k a rakteristik vasf, im p a ra to rlu u n d a h il tekilt m eselelerine ve d in ve tim a te k m le geni b ir yer tahsis eylem esidir; m e llif siyas hadiseleri, ancak b u n la r n tim a h ay at h ad ise le rini ay dnlatabilecek m ahiyette o ld u k la rn a kanaat g e tird i i hallerde, n a za r itibare alm ak tad r. U sp e n sk in in , heyeti umum iyesi itibariyle, d o ru olan esas fikri R o m a ve B izans im p a ra to rlu k la rn n h ellenistik karakteri haiz o ld u k la r fikridir. Uspenski gerek lik ve gerek ru h b a n iy e te aid m a lik n e le rd e k i a ra z in in feodal bir ekle girm esi hadisesini, son derece entere san bir surette, tetkik etmitir. M v e rrih bilhassa k o n o k last dev riyle a lk a d ar o lm u tu r ve Eskislerin b u devreye hasredil m i olan son k sm la r h usus bir dik kate ay and rlar. Usp enski tara fn d a n tahlil edilm i m eseleler m e y a n n d a : im p a rato rluk arazisinde ilk barbar k ra llk la rn n teek kl, Ju s tin ia n z a m a n n d a k i tekilt refo rm lar ve u m u r u m liy e n in idaresi, tem lerin tekilt, VI nci, V II nci ve V III inci asrlarda k y l le r ve k y kodeksi, m lk iy e t ve excusseia (m uafiyet) m eselelerini zik re d e b iliriz. Ufa-k h a c im d e o lan ve canl ve re n g in bir s l p ta y azlm olan b u k ita b n B izans tarih i m e ra k lla r iin b y k bir e h e m m iy e ti vardr.

A. A. VASLEV
V asilievin kitab, R us ilm in in u m u m Bizans tarih ine b a h etm i o ld u u en yeni tetkiktir. Eser ik i ciltten ibaret o lu p B izans im p a r a to r lu u n u n tek m il ta rih in i m u h te v i b u lu n m a k tadr. B irinci cilt 1917 de Bizans tarihi dersleri I. Hal sefer

lerinin balangcna kadar (1081) (P e tro g ra d 1917, 3 5 5 sah .) is m i altn d a neredilm iti. H al seferleri ile s ta n b u lu n zapt ara sn d a k i dev ri ih tiv a eden ik in c i cilt ise ayr k sm d a n e re d ilm itir: B irinci k sm Bizans ve Hallar (Petrograd 1923, 120 sah ), ik in c i ksm arkta Ltin hkimiyeti (Petrograd 1 9 2 3 ,7 6 sah.) n c ksm ise Bizans imparatorluunun sukutu <Leningrad, 1925, 143 sah.) is m in i tam ak tadrlar. Bu Rus e d isy o n u b ilh are yeniden g zden g eirilm i, tashih e d ilm i ve ilveler g r m bir ekilde Bizans imparatorluu Tarihi ism i altn d a n g iliz lisa n n d a neredilen esere esas tekil etmitir. (History of the Byzantine Empire. I: M adison, 1928; I I : M adison 1929).

HUSUS MEVKUTELER HUKUK, SANAT VE KRONOLOJYE DAR YAZILMI UMUM ' ESERLER. PAPROLOJ
B izans tetkik atm a h asred ilm i ilk m e v k u t neriyat, 1892 d e n b e ri alm an c a olarak intiar eden Bizans Mecmuas ol m u tu r (Byzantinische Zeitschrift). B irok m akaleler ve y e n i k m kitaplara dair verilen m a l m a tta n m aada b u m e c m u ada bizan tinizm sahasnda k a n b t n asarn m ufassal bir b ib liy o g ra fy a s b u lu n m a k ta d r. R u s ve Slav neriyat bilhassa naza r itibare aln m tr. M e c m u a n n m essisi ve u z u n m d d e t balca m u h a r r ir i K ru m b a c h e r id i. 1914 e k a d ar y ir m i ik i cilt k m tr. lk 12 cilt i in m k e m m e l bir analitik in deks neredilm itir. B y k H a rp esnasnda intiar sekteye u r a m o lan Byzantinische Zeitschrift 1918 den beri tekrar m u n ta z a m a n k m a k ta d r. 2 9 u n c u cilt 1929/30 da m e v k ii in tiara v a zo lu n m u tu r. Bu m e c m u a ely ev m A. H eisenberg ve P a u l M arc tarafndan k a rlm a k ta d r. 1894 te R us Fen A k ade m isi, V. G . V asilievski ve V. E. R e gelin idaresinde Senelik B izans m ecm uas (V izantiy skiy V re m e n n ik ) n a m n d a ve A lm a n m e c m u a s n n takip ettii a y n i gayelerle, b ir m e c m u a neretm ee balam tr. B ib liy o g ra fy a k s m n d a m u h a rrirle r bilhassa Slav m em leketleri ve

h ristiy an ark m e m le k e tle rin i nazar itibare alm la rd r. B u m e c m u a rusadr, fakat bazan franszca ve m o d e rn grek e m akalele r d a h i ihtiva etm ektedir. Bu m e c m u a n n d a h i n e ri harpte in k taa u ram tr. 1917 de 22 cilt intiar etmiti. 23 n c cilt ancak 1923 te, 24 n c cilt 1926 da ve 25 in ci cilt 1928 de k m tr. 16 nci cilt P. V. B ezobrazov tarafndan tertip edilm i ilk on be cildin bir in d e k s in i ih tiv a etm ektedir. V asilievski ve R e gelden sonra Vizantiyskiy Vremennk'in d ir e k t r l n F. I. sp e n sk i d e ru h d e etmiti. 1909 dan itibaren Atina B izans C em iyeti, a y n i ehirde, y ine bizan tinizm sahasna m n h a s r , Bizans (Buav-c) adl m o d e rn greke b ir m e c m u a neretm ee balam t. Fakat bu m ec m u a d a n y a ln z ik i cilt k m tr. 1915 ten itibaren Y u rie v (D orpat) niversitesi E debiyat F ak lte si Bizans mecmuas (Vizantiyskoe obozrenie) adl ve V- E. R egelin idaresinde, rusa y eni bir m e c m u a neretm ee ba lam t. E ly e v m (1917) m n te ir cilt m evcuttur. Y u rie v v(Dorpat) b u g n Estonya arazisi d a h ilin d e d ir. 1920 de N . A. Bees B erlinde Bizans Yeni Grek senelik mec muas (Byzantinisch-neugriechische Jahrbcher) n a m n d a ve Byzan tinische Zeitschrift g ib i ay n i gayeleri tak ip eden b ir m ec m u a neretm ee balam t. Bu m e c m u a n n d r d n c cil d i 1923 te, beincisi 1926 da ve altncs 1929 da k m tr. Beinci ve altnc ciltler Y u n a n ista n d a , N. A. Beesin ihalen nive rsitesinde profesr o ld u u A tinad a neredil m i le rd ir. 1923 te B rkselde to p lanm o lan beinci b ey nelm ilel ia r ih ko n g re sin d e B izans tetkikat seksiy onu b e y n e lm ile l y eni b ir B izans m ecm uas y a ra tld n g rm e k te m e n n isin i iz h a r eylem iti. 1924 te B krete to p la n m olan b irin c i Bi zans lim le ri b e y n e lm ile l k o n g re sin d e b u m e v k u te n in neir p l n kat olarak tesbit edilm i ve 1925 te Byzantion. Revue Internationale des Etudes byzantines,, (Paris -Liege) in b irin ci cildi, P a u l G ra in d o r ve H e n ri G regoire tarafndan, neredilm itir. B u cilt, m e h u r R us lim i N. P. K o n d a k o v a, d o u m u n u n 80 iinci senei devriyesini tesit m nasebetiy le, ithaf edilm iti,

fakat m e c m u a n n k t g n K o n d a k o v u n l m habe ri aln m tr (16 ubat 1925). Beinci cilt 1930 da k m tr.

1924 ten 1929 a kadar, A tinad a Bizans Tetkikleri Cemiyetini Annalleri (Erc-yjpl 'Etapefa Buavtvv EttouSv) adl b ir m e c m u a n n alt cildi baslm tr. Bu a n n a lle rin enteresan ve m h im d irle r. biro k m a k a le le ri

Bu h usus m ev k u te le rin v e rd ik le ri m a l m a tta n m a a d a spesialize o lm a m olan dier b irta k m m e c m u a la rd a B izans devrine ait enteresan m a l m a ta tesadf eylem ek m m k n d r . B u n la rn en m h im le r i m e y a n n d a bilhassa Neo 'EXA Yjvo(j,v^n,av [Lambros tarafndan, 1904 ten b u lim in l m tarihi olan 1919 a k a d a r neredilm i, b ilh a re m te a d d it G re k lim le ri tarafndan d e v am ettirilmitir], Echos d'Orient> ve Revue de lOrient chretien i zik re d e b iliriz. B izans h u k u k u n a dair balca eser m e h u r A lm a n h u k u k usu Zachariae vo n L in g e n th a lin Greko - Romen hukuk tarihi (Geschichte des griechisch -rmischen Rechts. 3 n c tabl. B erlin 1892) ad l kitabdr. D ah a eski eserler m e y a n n d a M o rtre u il n Bizans hukuku tarihi (Histore du droit byzantin. 3 cilt. Paris 1 8 4 3 - 1 8 4 7 ) adl franszca k ita b n , E. H e im b a c h 'n ErschGruber Ansiklopedisi iin y azm o ld u u alm anca ic m a li (seksiyon I, K sm 86, sah. 191 -471), ve A zareviin B izans h u k u k u tarihi n i (2 k sm , aroslavl, 1876-1877) zikred eceiz. Z e n g in bir bib liy o g ra fy a y m u h te v i gayet enteresan bir ic m a l 1906 da talyan profesr L. S iciliano tarafndan talyan hu kuk Ansiklopedisi n d e (Enciclopedia Giuridica Italiana. C ilt IV, ks., 5, c z 431 ve 460) neredilm itir. Eser 1906 da, M ilno da, a y r ca baslm tr. -En n ih ay e t A ldo A lb e rto n in in talyay nazar iti bare alan bir Bizans hukuku beyan iin,, ad l eserini zik re d e c e iz (Per una esposizione del diritto bizantino con riguardo a llItalia. Im o la 1927). (K arlatrnz : B yzantinische Zeitschrift X X V III, 1928,, sah. 4 7 4 - 476). B izans sanatine dair y a zlm olan balca u m u m treteler u n la r d r : N. P. K o n d a k o v Grek el yazmalar minyatrlerine gre B i zans san ati ve Bizans ikonografyas tarihi (rusa). O desa 1 8 7 6 ; Atlas 18 77. Franszca tab ise eserin ik i cilt h alin e getirilm i, eklidir (Paris 1886/91).

Bayet, Bizans san ati ( L art byzantin), (Paris 1883; ik in c i tab 1904). Millet, Bizans sanati ( L art byzantin). A. M ichel tarafndan neredilen Histoire de l A rt serisinde. (Paris. Cilt I: 1905. II : 1908). Ch. D iehl, Bizans sanati maneli ( Manuel d'art byzantin). Paris, 1910. Y e n id e n g zden g e irilm i ve ilveler g r m ik in c i tab 1925/6 da Pariste km tr. O. M. D alton, Bizans sanati ve arkeolojisi (Byzantine art and archaeology, O xford, 1 9 li). Bu eser m im a rid e n bahsetm em ekted ir. Fakat D alto nu n 1925 te neretm i o ld u u ark
hristiyan sana ti: abidatn bakayas (East christian art: a survey of the Monuments. O xford, 1925) ad l eseri m im a ry e ait bir

fasl ih tiv a etm ektedir. , L. Brehier, Bizans sanati (Lart byzantin, Paris 1924). B izans k ro n o lo jisin e dair y a zlm u m u m eserler u n la r d r : H. L. C linton, Roma, Fastlar (Fasti Romani) (ng ilizce tabl, 2 cilt, O xfo rd 1 8 4 5 - 1 8 5 0 . V ak ay ii y a ln z H e ra k liu s u n l m tarihi o lan 641 senesine k a d ar n a za r itibare alm aktadr). M uralt, Bizans kronolojisine dair bir tecrbe (2 cilt. I : Petersb u rg , 1855. II: Bl, 1873). Bu kitap 1453 e k a d a r gelen b t n B izans ta rih in i m u h te v id ir. E n b y k ihtiyatla k u lla n lm a s icap eder. M uasr b iz a n tin o lo jin in en m h im m eselelerinden b irin i tekil edeh B izans kro no lo jisi m eselesine dair lm bir ett y ap lm as l z m d r. Bu m eseleye dair en m h im neriyat u n la rd r: Otto Seeck, M. s. 311-476 devri iin imparator ve papa listeleri. Bir hristiyan imparatorluk devri prosopografyas iin n ett (Regesten der Kaiser und Ppste f r die Jahre 311 bis 476 n. Chr. Vorarbeit zu einer Prosopographie der christlichen Kaiserzeit. Stuttgart, 1919). Franz D lger. ark Roma devletinin imparatorluk vesikalar listeleri (Regesten der Kaiserurkunden des ostrmischen Reiches). Bi rin ci k s m : 5 6 5 - 1025 devri listeleri (M n ih ye Berlin, 1924). ik in c i k s m : 1 0 2 5 - 1 2 0 4 devri listeleri (M n ih ve Berlin, 1925). (M n ih ve V iy a n a Fen A k a d e m ile ri tarafndan nero lu n a n Corpus der griechischen Urkunden des Mittelalters und der neueren Zeit de intiar etmitir).
Bizans mparatorluu Tarihi

B iza n tin izm in d ie r sahalarna, m esel n m iz a tik (meskk t ilm i), sijillografi (m h r le r ilm i) ve p ap irolojiye (p apirs ze rin e y azl vesikalar ilm i) ait u m u m m ahiyette b ib liy o g rafik m a l m a t K ru m b a c h e rin Bizans edebiyat tarihinde ve b iz a n tin iz m e h asred ilm i o lan m u h te lif m e c m u a la rn b ib liy o g rafik k s m la rn d a b u lm a k k a b ild ir. B izans d a v r in in p a p iro lo ji sah asnda haiz o ld u u b y k e h e m m iy e t ve fayda anc ak aa y u k a r y irm i senedenberi ta k d ir edilebilm itir. Bu ilm in en iy i m te h a sssla rn d a n H . I. Bell yle d iy o r : P apirolojistlerin evvelki nesilleri B izans de v rine nazar istihfafla b a k arlar ve b t n d ik k a tle rin i P tolem eler ve R o m a lla r de v rine tevcih ederlerdi (58).

FASIL II
IV N C ASIRDAN VI NC ASRIN BALANGICINA KADAR ARK MPARATORLUU KONSTANTN VE HIRSTYANLIK

R o m a m p a r a to r lu u n u n IV n c asrda geirm i o ld u u k lt r ve d in k r iz i cih an t r ih in in en m h im h adiselerinden b irid ir. A n tik putperest m edeniyet, K onstantin tarafndan IV n c asrn b a la n g c n d a tan n m , B y k Teodos tara fn d a n a y n i asrn so n u n d a esas d in ve devlet d in i iln edilmi olan h ris tiy a n lk la arpt. B irib irin in ta m a m iy le aksi ik i te lk k iy i tem sil eden b u ik i zt u n s u ru n , y e k d i e riy le bir kere arptktan sonra, h i b ir za m a n bir an lam a iin ilti sak noktas b u la m y a c a ve b ir in in d i e rin i tardedecei farz o lu n a b ilird i. Fakat hadisat b u n u n ta m a m iy le ak sin i gs terdi. H ristiyan ve putperest h e lle n izm yava yava, bir v a h d e t tekil etm ek zere, kaynatlar ve Bizans m edeniyeti is m in i alm o lan bir hristiyan -grek -ark m edeniyeti tevlit ettiler. Bu m ed eniye tin m erk ezi R o m a m p a ra to rlu u n u n yeni payitaht K onstantiniye (stanbul) oldu. Y eni b ir vaziyetin y aratlnda balca ro l K onstantin o y n a d . B u im p a ra to ru n z a m a n saltanatnda h ristiy a n lk , kat bir ekilde resm din olarak ta n n d . Tahta c l s u n d a n sonra eski putperest im p a ra to rlu k h ristiy an im p a ra to rlu a in k l p etm ee balad. U m u m iy e tle b u k a b l b ir m e zh e p tebdili b ir k a v m in , y a h u t b ir devletin ta rih in in balang cnd a, b u n la r n m a zisin in r u h la r d a salam tem eller a tm a d v e y a h u t kaba ve iptida tasvirlerden baka b ir ey y aratm a d zam an la rd a, v u k u b u lu r . B u tak d ird e kaba putperestlikten h ristiy a n l a gei k a v im d e yahut, devlette d erin bir b u h r a n tevlit edem ez. Fakat IV n c asr R o m a tarih i iin vaziyet b t n b t n baka idi. m p a ra

to rluk devlet e k ille rind e z a m a n iin ke m ale erm i asrdide b ir m edeniyete m a lik t i; arkasnda, fikirleri ve g r tarzlar h a lk arasnda k k salm bir m azisi vard. B u d e v let, IV n c asrda, bir h ristiy a n devleti e k lini alm akla, y a n i m azisiy le h ali ihtilfa d m e k le , hatt bazan b u m a ziy i in k r etm ekle, b izzaru re h d bir k riz ve d erin bir h e rc m e r geirecekti. A rtk putperest d n y a n n , h a lk n ih tiy alarn , h i olm azsa d in sahada, k a r la m a d aik rd. Y eni ih tiy a lar, y eni a rzu la r d o m u tu ; b u n la r, biro k ve m u h te lif sebep lerden dolay, an c a k h ristiy a n lk tatm in edebilirdi. E h e m m iy e ti b a k m n d a n b y k b ir fe v k a ld e lik gsteren b ir k riz anna, st n b ir rol o y n y a n tarih b ir sim a karrsa tarih ilm in d e b u sim aya dair, b u d e v irde o y n a m o ld u u ro l tam olarak tesbit etm ek ve d in h a y a tn n d e rin lik le rin e n fu z eylem ek iin u raan b iro k y a zla rn y a zld g r l r. te b yle bir sima, IV n c asr iin, K o n stan tin in sim asdr. B u zata dair h ay li m d d e tte n b e ri b iro k eser y azlm ve b u y a zla rn adedi, son senelerde, 1913 te M iln o e m irn a m e s in in il n n n 1600 n c senei dev riy e sin in tesid i m nasebetiyle,, m te m a d iy e n artm tr. K onstantin, babas K onstans K lo rdan dolay, M esyanm . asil bir ailesine m e n su p tu . N aissus (Ni) ta d o d u . A nne si H elen h ristiy and . B ilhare azizeler srasna g eirilm itir. H elen Filistine hacce gitm i ve a n aneye gre, sanm z e r in e g erilm i o ld u u h a k ik ha kefetm iti (1). 3 0 5 te D iok letian ve M ak sim ia n , k e n d i sistem leriyle m u ta b k k a lm a k zere,, tahttan feraat edip h u su s hayata avdet ettiklerinde, b u n la r n y erine G aler ve K o n stan tin in babas K onstans Klor, biri, arkta ve die ri garpte o lm a k zere, Avgust o lm u la rd . Fakat b ir sene sonra K onstans K lor B ritany ad a ld ve le j y o n la r o lu K o nstantini Avgust il n ettiler. A y n i z a m a n d a R o m a d a G aler aley hine b ir isyan b a la d ; a y a k la n m o lan h a lk ve o rd u , b u rada, G alerin yerine, M a k s im ia n n o lu Maksentiusu im p arato r iln e ttile r; y eni im p arato ra ih tiy a r M a k sim ian terfik o lu n d u ve y e nid e n im p arato r u n v a n n ald. Bir d a h il h a rp devri balad ve b u dev ir esnasnda M a k sim ian ve G aler ld le r. En nih ay e t K onstantin, y eni Avgust la rd a n L iin iu s ile birleti ve 3 1 2 de, R o m a k a p la r n n n n d e v u k u b u la n kat neticeli bir m uharebede , M ak sentiusu m a lu p etti; m a lu p im p arato r firar etm ek isterken Tiber

n e h rin d e b o u ld u (M ilvius k p r s civ arn d a K zl K ayalar m e v k iin d e ). k i m uzaffer im parator, K o nstantin ve L iin iu s, M iln o y a g ird ile r ve aada b ahse dece im iz m e h u r M ilno em irnam esi n i il n ettiler. Fakat b u ik i im p arato r ara sn d a k i itilf pek u z u n m d d e t d e v am etm edi. A ra la rn d a h u s u m e t p e y d a o ldu . B u ih tilf K o n sta n tin in tam b ir zaferiyle nih ay e t b u ld u . 3 2 4 te L iin iu s ld r ld ve K o nstantin R o m a m p a r a to r lu u n u n y egne h k im i oldu. K onstantin z a m a n idare sinin, m te a k ip tarih iin son dere ce b y k b ir e h e m m iy e t arzedecek o lan ik i m h im hadisesi lr is tiy a n l m resm en ta n n m a s ve p ay itah tn Tiber k y la r n d a n B oazii sahillerine, y a n i antik R o m a d a n Yeni Rom a ya, y a h u t stanbu la n a k li o lm utu r. K onstantin d e v rin d e h ris tiy a n l m m e v k iin i tetkik eden lim le r d ik k a tle rin i bilhassa atide ki ik i no kta ze rin d e teksif etm ilerdir : K o n sta n tin in m ezhep tebdili ve M ilno e m ir nam esi.

KONSTANTNN MEZHEP DETRMES

K o n stan tin 'in m ezhep d e i tir m e s in d e m v e r r ih le r ve teo lo g lar, bilhassa b u h ad ise n in am ille riy le a lk a d a r o lm u la rd r. K onstantin ne iin h ristiy a n lk le h in e te m a y l gsterm itir? Bu hadiseyi K o n stan tin in siyas h n e r eseri olarak m te lk k i e tm e lid ir? K o nstantin acaba h ris tiy a n lk la h i b ir alkas o lm y a n siyas em ellerine vsl o la b ilm e k iin m i h ris tiy a n l bir vasta olarak k u lla n m a k istem itir? Y a h u t d e ru n b ir itiyak neticesi m i h ristiy a n l a sarlm tr ? Y a h u t a y n i za m a n d a siyas sebepleri ve r u h u n u n h ristiy a n l a olan t e m a y l n m naza r itibare a lm a ld r? Bu m eselenin h a llin d e raslanan balca zo rlu k bize kadar gelm i o lan m e h a zla rn m te n a k z m a l m a tn d a n neet etm ektedir. N ite k im h ristiy a n m u h a rrir, piskopos E vsebin tasvir ettii K onstantin putperest m u h a r r ir Z o s im in K o n s ta n tin in e h i be n ze m e m e k te d ir. Bu sebepten m verrihler, K onstantine dair y ap tk lar ettlerde, b u pek k a rk meseleye, nceden tasarlanm ahs n o ktai n a zarlarn ithal e de bilm e k iin, o ld u k a ze n g in bir m a l zem e b u lm u la rd r. Fransz m v e r r ih i G. Boissier Put perestliin sonu,, ( La fin du paganisme) adl k ita b n d a yle

y a z m a k ta d r : Maalesef, tarihte ba rolleri o y n y a n b y k ahsiyetler karsn d a b u lu n d u u m u z , b u n la r n h a y atn tetkik ve efal ve hareketlerine dair b ir fik ir e d in m e k te e b b s n d e b u lu n d u u m u z zam an , en tabi izah larla iktifa etm ekte z o rlu k ek iy o ru z. Bu a d a m la rn , fevkalde ahsiyet ler hretine m a lik o lm a lar y z n d e n , herkes g ib i hareket etm i o ld u k la rn a h i b ir za m a n in a n m a k istem iyo ruz. En basit h arek etle rinin gerisinde gizli sebepler aryoruz; b u n la r a k e n d ile rin in d a h i fa rk n d a o lm a d b irta k m incelikler, ter tiplem eler, d e rin d n ce le r ve desiseler izafe ediy oruz. te a y n i h a l K o stantinin bana gelm itir; b u m a h ir d ip lo m a tn b iz i ald a tm a k istem i o ld u u n a nceden o derece ka n aa t g etirilm itir ki d in eylerle k e m ali te h alk le u ra m ve s a m im bir m u te k it o ld u u n u itiraf etm i o ld u u nisbette, k e n d in in h i b ir k lte e h e m m iy e t v e rm iy e n ve k e n d in e en fazla m enfaat te m in edecek k lt tercih eden, b ir kayitsiz ve b ir septik o ld u u n a za h ip o lu n m u tu r (2). U z u n m d d e t K o nstantin h a k k n d a k i u m u m fik ir m e h u r A lm a n m v e r r ih i Ja k o b B u re k h a rd tm Byk Konstantin zaman (Die Zeit Konstantins des Grossen. B irinci tab : 1853)adl, p a rla k eserinde v e rilm i o lan septik h k m n tesiri a ltn d a kalm tr. B u rc k h a rd ta gre d h i bir devlet ad am olan, ik tid a r tam a ve h rs n n z e b u n u b u lu n a n K onstantin, c ih a n m u l p l n la r n n tatbiki u u r u n d a , hereyi feda etmitir. B u rc k h a rd t yle y azm a k tad r : K o nstantinin d in v ic d a n n n iine n fu z etm ek ve sahte d in fikir d e i ik lik le rin in bir le vh asn te rk ip etm ek iin sk sk u r a lm a k ta d r : b u bo yere em ek sarfetm ektir. k tid a r m e v k iin e k m a k tam a ve hrs k e n d in i bir d a k ik a rah a t b ra k m y a n b ir d h i iin h ris tiy a n lk ve p u t perestlik, d in d a rlk ve d in s izlik (unreligs) m e v z u u b a h s ola m az; b u ka b l b ir ahsiyet, esasnda, h e rh a n g i bir d in d e n ridir. Y a ln z bir d a k ik a d u ru p h a k ik d in i v ic d a n n a k u la k ve rm i o ld u u n u fa r z e d e lim : b u ra d a b ir fatalizm b u lm u olacaktr,,. Bu k o r k u n h o d b in ,,, h r is tiy a n l n c ih a n m u l bir k u v v e te m a lik o ld u u n u a n la d k ta n sonra, b u ku vvetten is tifade etm itir ve K o nstantinin asl m eziyeti de b u n d a d r. Fakat im p arato r a y n i za m a n d a putperestlie d a h i k a t tem inat bahs etm itir. M u a y y e n bir m eslee sahip o lm y a n b u a d a m d a b ir sistem ara m a k abestir: b u ra d a herey tesadfe b a ld r, "ferfer elbiseli b u h o d b in , gerek k e n d in in icra ettii ve gerek

die rlerine icra ettirdii efal ve harekt, ahs k u d re tin i arttr m a k zere, b ir no ktay a tevcih eylem ektedir,,. B u rc k h a rd t bal ca m ehaz olarak Evsebin Konstantinin Hayat n d a n istifade et m i, fakat b u eserin otantik o lm a d keyfiyetini n aza r itibara alm am tr (3). te b irk a ke lim e ile B u rc k h a rd tm K o n stan tin h a k k n d a k i f i k r i : b u n d a , g r ld vehile, im p a ra to ru n m ezhep deitirm esinde, d in sebeplerin h i b ir yeri y oktur. M ebde olarak baka m e h a zlar k u lla n m olan A lm a n din tarihisi Adolf H a rn a c k ilk asrda Hristiyanln misyonu ve
genilemesi (Die Mission und Ausbreitung des Christentums in den ersten drei Jahrhunderten. 1 inci tab, 1892) (4) ad l e t d n d e m

m asil neticelere v a rm a k ta d r.1 H arn a ck , im p a ra to rlu u n v il yetlerinde h ris tiy a n l n vaziyetini, vilyetleri birer birer nazar itibara a lm a k suretiyle, tetkik ve h ristiy a n larn tam a d e d in i tesbit e tm enin im k n s z o ld u u n u kaydettikten sonra, IV n c asrda h ristiy a n larn o ld u k a k a la b alk o lm a la rn a ve devlet iin d e m h im bir u n s u r tekil etm elerine ra m e n , n fu s u n ekseriyetini tekil e tm ed ikle ri neticesine v a r m a k tadr. Fakat, H a rn a c k m iaret ettii gibi, ra k a m ku v v e ti ve h a k ik tesir heryerde b irib irin i tu tm a m a k ta d r: Bir ekalliyet resik rd a b u lu n a n snflara istinat ettii takdirde, b y k bir n fu z a sahip o la b ilir; ekseriyet ise, cem iyetin alt tab akalar ve bahu sus k y l n fu s u n d a n teekkl ettii tak dirde, b y k b ir ehem m iy ete m a lik olam az. H ristiy a n lk bir ehir d in i i d i : ehir b y k o ld u u nisbette, h ristiy a n larn adedi d a h i fazla o lm u tu r. B u b y k bir k rd . B u n dan m a ad a h ris tiy a n lk (IV n c asrda) biro k vilyetlerde kylere k a d ar derin b ir surette n fu z etmiti. Bu hadiseyi K k Asya. E rm enistan, Suriye, M sr v ily e tle rinin ekserisi, Filistin ve im al A frika v ily e tle rinin ise b irk s m iin kat olarak b iliy o r u z . H ris tiy a n l n yayl sahasnn b y k l n e y ah u t k k l n e gre im p a ra to rlu k vilyetlerini drt g ru p a ay rd k ta n ve her g ru p iin b u m eseleyi tetkik ettikten sonra, H a rn a ck , h ristiy an k ilise sinin balca m e rk e z in in , IV n c asr balang cnd a, K k Asyada o ld u u neticesine vary or. K onstantin, G a ly a ya gitm eden nce bir ka sene zm it (N ik o m e d ia ) de, D io k le tia n m saraynda, kalm t. K k Asyada e d in m i o ld u u intib alar G aly a d a d ahi k e n d in e refakat etm iler ve esasl neticeler tevlit eden siyas akideler ekline in k l p e tm ile rd ir: K onstantin kilise

ve p isk o p o slu a istinat edebilirdi; n k b u n la r n her ikisi de k u v v e tli ve m u k te d ir idi. K ilise n in K o nstantinsiz n ih a zafere eriip eriem iyecei s u a lin i so rm ak abestir. Bu de v ird e h erh ald e bir K onstantin m e y d a n a kacakt. Y a ln z her o n sene getike, byle b ir K o nstantin o lm a k d a h a k o la y la y o rd u . H e rh ald e te k m il K k A syada h ris tiy a n l m zaferi, K o nstantin d e v rin d e n nce, v a z h a n k e n d in i gsterm i ve d i e r vilyetlerde d a h i iy i h a z rla n m a k ta b u lu n m u tu . n k i af ed e m e m i olan b u hadiseyi filiyat sahasna d k m e k iin h u su s b ir ilh a m y a h u t lh bir davete h i te ihtiy a y oktu. Y a ln z nafiz ve k u v v e tli ve a y n i z a m a n d a d in m esail ile u raabilecek bir yaradilta b ir politikac lzm d . B u a d a m K o nstantin o lm u tu r. D e h a s n n en m m e y y iz vasf tahadd s edecek vaziyetleri v u z u h ile y e k d i e rin d e n tefrik ve iy c e anlam a s o lm u tu r (5). B u suretle H a rn a c k a gre, K o nstantinin d h i bir p oliti k a c d a n baka bir ey o lm a d g r l y o r. Y a lnz, b u devir iin, istatistik m etodu, ta h m in le rle iktifa edenler iin dahi, g ay r k a b ili tatbiktir : b u n u n la beraber en c id d lim le r b u g n K onstantin z a m a n n d a putperestliin Cemiyette ve h k m e tte m h im bir u n s u r u tem sil ettiini, h ris tiy a n la rn ise bir ekalliyetten ibaret o ld u k la r n teslim etm ektedirler. Prof. B olotov ve d ie r b a z lim le rin hesapla rn a gre K onstantin z a m a n n a d o ru , h ristiy an a h a lin in , te k m il n fu s u n o n d a b ir in i tekil etm i olm as m u h te m e ld ir; h a tt b e lki b u rak am k ltm e k d a h i iktiza eder. Fakat h ristiy a n la rn , n fu s k tle sin in % 10 u n d a n fazla o ld u k la rn id d ia etm ek, tehlikeli b ir i olur(6). B u g n ise h e m e n b t n d n y a K o nstantin d e v rin d e h ristiy a n la rn im p a ra to rlu k d a h ilin d e bir ekalliyet tekil ettiklerinde m ttefiktir. H a k ik a t b u m erk ezde o ldu kta, h ris tiy a n lk ile K onstantin ara sn d a k i m n ase b a ta m te d a ir siyas faraziyeyi, h i olm azsa m u tla k e k lin d e , reddetm ek lzm d r. B y k b ir devlet a d a m d ahi b u derece geni p ln lar, te k m il n fu s u n o nda b irin e istinat ederek, m e y d a n a getirem ezdi; b a h u s u s k i b u azlk, m a l m o ld u u vehile, d a h a o za m a n la r siyasete k a rm y o rd u .
Romallarn Tarihi,, n in (Histoire des Romains) m e llifi Victor

D u r u y , azo k B u rc k h a rd tn tesiri altnda, d in u n s u rd a n k e n d i d in in : h a zrly a n afif ve sak in b ir deizm olarak bahs-

etm ektedir. D u r u y e gre K o nstantin pek erken h ris tiy a n l n , esas a k id e sin d e n dolay, k e n d in in tek bir ilh a olan itik a d n a tevafuk e y le d i in i anlam tr (7). Fakat b u n a r a m e n siyas m l h a z a t K o n stan tin de en m h im ro l o y n a m la rd r: K ilise ve h tilli y e k d i e riy le u zla trm a k iin u ra a n B onapart gibi K onstantin eski ve y e n i rejim i, su lh ve s k n iinde, y an y an a -y e nisini h im a y e etm ek suretiyle- yaatm ak istiyordu. m p ara to r d n y a n n h a n g i istikam ete d o ru g ittiin i an la m t ve b u cereyan tesri etm eksizin, h im a y e ediy o rd u. T ak zafe rinin altna y a zd rm o ld u u Q uietis custos (sulh ve s k n u n bekisi) u n v a n n b ih a k k n tam olm as b u p re n sin en b y k an n tekil etm ektedir... K o nstantinin r u h u n u n d e rin lik le rin e n fu z etm ee altk ve b u ra d a bir d in d e n ziyade bir siyaset b u l duk (8). D i e r bir yerde, Evsebin, K o n stn tin in m v e r r ih i olarak, k y m e tin i tah lil eden D u r u y yle yazyor. E v sebin K o nstantini, yer ile g k arasnda, im d iy e k a d ar hi bir k im s e n in h i b ir yerde fa rk n d a o lm a d eyleri sk sk g r y o rd u (9). 1913 te, M iln e m irn a m e s in in 1600 n c senei devriy e sinin tesid i m nasebetiyle, k m o lan b iro k asar meyan n d a b u ra d a bilhassa ik i eseri, E. Schw artzn k ita b n ve F. J. D lger tarafndan ne re d ilm i olan Gesammelte Studien,, i zikre d e b iliriz. Schw artz K o nstantinin bir cih an h k im in e has eytan zekvetiyle m e y d a n a g e tirm e i tasarlad cih an m o narisi iin, kilise ile b irle m e n in arzettii eh em m iy eti tak d ir etm i ve b t n esarizm a n an e lerine kar, b u birlem ey i v c u d e g etirm ek iin l z u m u olan k u v v e t ve enerjiyi k e n d in d e b u lm u o ld u u n u b e y an etm ektedir (10). D i e r taraf tan E. Krebs, D lg e r tarafndan n e ro lu n a n Studien de, K o n s ta n tin in h ristiy a n lk le h in e y a p m o ld u u b t n teebbs le rin k ilise n in zaferini tesri etm ek h u s u s u n d a ancak ik in c i derecede a m il o ld u u n u ve h a k ik sebebin h ristiy a n l n haiz o ld u u tabiatin fe v k m d a b ir kuvvette b u lu n d u u n u y a zm a k ta d r (11). P. Battifol K o n stan tin in m e zh e p d e itirm e sin in s a m im i yetini m d afa a etm ektedir (12); son za m a n la rd a K onstantin devri n u m iz m a ti in in m e h u r m tehasss J. M aurice bu m ezh e p d eim esinde m u c ize v u n s u r u h a k ik bir hdise olarak k a b u l etm ek istem ektedir (13).

G. Boissier Bu dev irde bir ekalliyet tekil eden ve siyas bir rol o y n a m y a n h ristiy a n larn k u c a n a atlm a n n , K o ns tantin iin, siyas b a k m d a n , bir m e h u l den em ek o ld u u ve im p a ra to ru n , m enfaat bek le m eksizin, d in in i deitirm i ol m a sn n , b u ii itm in a n ile y a p m o ld u u n u gsterdii mtaleasndadr (14). E n n ih ay e t M.F. Lot, K o n stan tin in, m e zh e p deitirm esinde, sa m im o ld u u n u k a b u le m te m a y ild ir (15) ve E. Stein Konsta n tin i, d in in i deitirm e e evketm i olan, siyas sebepleri bey an etm ektedir ; b u m v e r r ih e gre K o n sta n tin in d in siya setinin en m h im hadisesi h ristiyan kilise sinin devlet' k a d ro larna u y d u r u lm a s o lm utu r; Stein, K o n stan tin in, b ir dereceye kadar, ra n n resm d in i olan Z e rd t d in in in tesiri altn d a k a lm o ld u u n u k a b u l etm ektedir (16). Fakat, u m u m iy e tle M aksentiusa kar 312 de k a z a n m o l d u u zaferle m nasebettar gsterilen (17)b u m e zh e p d e itiril m e s in i K o n stan tin in h ris tiy a n l h a k k iy le k a b u l e k lin d e te lk k i etm e m e lid ir : K onstantin, m a l m o ld u u vehile, ancak l m y ata n d a tanassur eylem itir. B t n saltanat m d d e tince m p arator pontifex m a x im u s (barahip) olarak k a lm tr. P azar g n n Gne gn nd e n (Des Solis) baka bir isim le zikretm em itir. Fakat m a lu p edile m iy e n gne (Sol invitus) ism i altnda, b u devirde, d in i, h a rik u l d e b ir ekilde, te k m il im p a ra to rlu a , arka ve garbe, y a y lm ve bazan hristiy a n l m c id d b ir rak ib i k e silm i o lan Pers ilh Mitra an la ly o rd u. te b u hdise K o n stan tin in, ailesinde irs olan g ne k lt n e salik o ld u u n u ak b ir surette gsterm ektedir (18). B y k bir ih tim a le gre, K o n stan tin in b u Sol invictusu A p o llon id i (19). J. M aurice, gayet d o ru olarak, b u g n e d i n in in (K o nstan tine) m p a ra to rlu k d a h ilin d e u m u m m u h a b b e t ve tevecch te m in etm i o ld u u n u ka y d e tm e k te d ir (20). K o nstantinin, h ristiy a n l a o lan s a m im te m a y l k a b u l o lu n m a k la beraber, siyas g r le ri ih m a l o lu n a m a z . B u n la r im p a ra to ru n , k e n d in e b iro k b a k m d a n faide te m in etm ek ik tid a rn d a olan h ristiy a n l a kar ta k n m o ld u u tavrda, esasl b ir rol o y n a m olsalar gerektir. K onstantin b u d in in , atide, im p a ra to rlu k d a h ilin d e k i rk la r iin b ir birle tirm e u n su ru olacan a n ly o rd u . Prens T ru b e tzk o iu n y a z d gibi, K onstantin tek bir kilise k a b u l etm ekle dev le tin in v a h d e tin i tarsin etm ek istiy o rdu (21).

Byk Konstantin Mulvius kprsnde Pariste Mill Ktpanede bulnnan X . asr Bizanten bir el yazmas minyatr

Byk Konstantinin ryas Pariste M ill Ktpanede bulunan X. asr Bizanten bir el yazmas minyatr

K o n stan tin in m ezh e p deitirm esi alelekser M aksentius ile h ali harpte ik e n gkte b ir ha g r n m o ld u u efsanesiyle m nasebe ttar g sterilm ektedir, ite b u suretle b u d in dei tirilm e s in in am illeri m e y a n n a m u c iz e v bir u n s u r ithal e d il m i o luy or. Fakat b u n o k tad a m e h a zla r ara sn d a tam bir mbayenet m e v cu ttu r. Bu m u c iz e v g r n e d a ir en eski ehadet Itisaflarm lmne dair (De mortibus persecutorum) ad l k ita bnda, K o n stan tin in u y u d u u b ir esnada, y a ln z sann g k iaretini (coeleste signum Dei) k a lk a n la r ze rin e h a k k e ttir m esin i m ir m u c ize v bir ilh a m alm o ld u u n d a n oahseden, K o n stan tin in m uasr, h ristiy a n L ak ta n tiu su n ehadetidir (22). Fakat K o n stan tin in gkte h a k ik b ir iaret g r m o ld u u n a dair L ak ta n tiu sta tek b ir k e lim e d a h i yoktur. K o n stan tin in die r bir m u a sr, esareli Evseb, im p a ra torun M ak se ntiusa kar k a z a n m o ld u u zaferden iki yerde bahsetm ektedir. Kilise Tarihi is m in i tayan b irin c i eserinde Evseb, y a ln z K o n stan tin i'n, R o m a n n y a rd m n a gittii esnada, g n A lla h n a ve e k a n im i selseden c ih a n n h a ls k r saya d u a eylem i ve k e nd isiy le b irle m ele ri i in n iy a zd a b u lu n m u o ld u u n u (23) zikretm e ktedir. B urada ne r y a ve ne de k a lk a n la rn z e rin d e k i iaretten h i b ir ba h is o lm a d g r l y o r . A y n i m ellif, K o n s ta n tin in M ak se n tiu sa kar k a z a n m o ld u u zaferden tak rib e n y ir m i be sene sonra, y azm o ld u u d ie r b ir eserinde (Konstantinin H ay at ) K o n stan tin in bizzat k e n d isin e an latm ve d o r u lu u n u , y e m in etm ek suretiyle, teyit etm i o ld u u m e h u r v a k ay n a k le tm e k te d ir: b u n a gre K onstantin, R o m a ze rin e y r d esnada, g u r u p eden g n e in ze rin d e T otio vxa ( b u n u n la y en!) k e lim e le riy le birlikte p arlak b ir ha g r m im i. m p a ra to ru ve o rd u s u n u a n i b ir k o r k u istil etm i im i. Ertesi gece sa im p a ra to ra a y n i ha ile g r n m ve b u tasvir e k lin d e bir sancak y a p trm a sn ve b u n u n la d m a n a kar y r m e s in i e m re tm i im i. Ertesi sabah im p a ra to r m u c iz e v r y a y n a k letm i, sanatk rlar artm , g r m o ld u u iaretin e k lini tarif etm i ve b u iarete b e n ziy e n b ir sancak y a p lm a s n e m retm itir ; b u sancak labarum a d n tam ak tad r (24). Bu k e lim e n in m e n e ine dair ih tilf v a rd r (25). E ly e v m b u k e lim e n in B asklar lisa n n d a n a ln m o ld u u ve sancak m a n asn a g e ld i i zann e d iliy o r. L a b a ru m u z u n c a b ir ha tasvir e d iy o rd u ; sancak d ire in e a m u t gelen b ir u b u u n

 ze rin e bir k u m a paras r a p te d ilm i ti: bu, aalara tuttu ru lm u kym etli, m te n e v v i ve fev kalde g ze l talarla r t l m olan ve ze rin d e K onstantin ve o u lla r n n portreleri p rld y a n ferfer b ir d o k u m a idi. Zirvesine, a y n i zam anda,, iinde sann m o n o g r a m m ih tiv a eden bir altn ta rap te d il m iti (26). K o nstantin d e v rin d e n itibaren labarum Bizansm p a r a to r lu u n u n sanca o lm u tu r. Bu m u c ize v ryete v e K o nstantine g kte g r n m ve k e n d in e A llah tarafndan y a r d m iin g n d e rilm i o lan o rd u la ra dair im a la r die r m e llif lerde d ahi b u lm a k k a b ild ir. Fakat b u no kta h a k k n d a m a l m a tm z o k a d a r k a rk ve o k a d ar m te b a y in d ir k i b u n u tarih b a k m n d a n l y k iy le k y m e tle n d irm e e im k n yoktur. Hatt bazlar, y u k a r d a bahsi geen h ad ise n in K o n stan tin in M aksentiusu n ze rin e y r d esnada deil, fakat b u n d a n daha nce, im p a ra to ru n G a ly a y te rk in d e n evvel, vukubulm u o ld u u m l h a z a s m d a d rla r.

MLN EMRNAMES
H ris tiy a n lk anc ak K o n stan tin in za m a n saltanatnda m ev cut o lm a k ve k a n u n bir ekilde in k ia f etm ek h a k k n ihraz etmitir. Fakat h ris tiy a n lk le h in d e nered ilm i ilk e m irn a m e itisaflarm en za lim le rin d e n o lan G aler z a m a n n a tesadf etm ektedir. G aler e m irn a m e s in i 311de neretti. Galer, evvelce, m u h a lifle ri putperestlie r c u ' ettirm ek gayesini istihdaf eden h k m e tin e m irn a m e le rin e kar m u a n n id a n e m cad ele etm i olan h ristiy a n lar iin tam b ir aff u m u m iln ediyor ve k a n u n e n b u n la rn y aa m a k h a k k n tany o rd u. G alerin e m irn a m e si u szleri ih tiv a e d iy o rd u : H ristiyanlar y eniden m e v cu t olsunlar. N iz a m b o z m a m a k artiyle, to p lan tlarn aktetsinler. Bu ltfa m u k a b il b izim , d e v le tim izin ve bizzat k e n d ile rin in refah ve saadeti iin A lla h la rn a d u a etm elidirler (27). M ak sentiusa kar k a za n m o ld u u zaferden ik i sene so n ra, K onstantin, k e n d isiy le evvelce b ir ittifak aktetm i o ld u u L iin ius ile karlat. k i im parator, im p a ra to rlu k ilerine dair istiarede b u lu n d u k ta n sonra, ih tim a l ta m a m iy le d o ru o lm y a n M iln em irnam esi ism i altnda a n la n son derece m h im bir vesika nerettiler. V e sika nn bizzat m e tn i bize k a d ar g elm em itir. Fakat b u m etin L i in iu s u n B itinya v a li sine (praeses) y ollam o ld u u ltince y a zlm bir irade ek-

K o n stan tin in m ezh e p deitirm esi alelekser M aksentius ile h ali harpte ik e n gkte b ir h a g r n m o ld u u efsanesiyle m nasebe ttar g sterilm ektedir, ite b u suretle b u d in dei tirilm e s in in am ille ri m e y a n n a m u c iz e v bir u n s u r ithal e d il m i o luyor. Fakat b u n o ktad a m e h a zlar ara sn d a tam b ir mbayenet m e v cu ttu r. Bu m u c iz e v g r n e dair en eski ehadet tisaflarn lmne dair (De mortibus persecuiorum) ad l k ita bn d a, K o nstantinin u y u d u u bir esnada, y a ln z sann g k iaretini (coeleste signum Dei) k a lk a n la r ze rin e h a k k e ttir m esin i m ir m u c ize v bir ilh a m alm o ld u u n d a n oahseden, K o n stan tin in m uasr, h ristiy a n L ak ta n tiu su n ehadetidir (22). Fakat K o n stan tin in g kte h a k ik b ir iaret g r m o ld u u n a dair L ak ta n tiu sta tek b ir k e lim e d a h i yoktur.

K o nstantinin die r bir m u a sr, esareli Evseb, im p a ra torun M ak se n tiusa kar k a z a n m o ld u u zaferden iki yerde bahsetm ektedir. Kilise Tarihi is m in i tayan b irin c i eserinde Evseb, y a ln z K o n stan tin in, R o m a n n y a rd m n a gittii esnada, g n A llah n a ve e k a n im i selseden c ih a n n h a lsk r saya dua eylem i ve k e n d isiy le birle m ele ri iin n iy a zd a b u lu n m u o ld u u n u (23) zikre tm e kte d ir. B urada ne r y a ve ne de k a lk a n la r n z e rin d e k i iaretten h i b ir ba h is o lm a d g r l y o r . A y n i m ellif, K o n s ta n tin in M ak se n tiu sa kar k a za n m o ld u u zaferden tak rib e n y ir m i be sene sonra, y azm o ld u u die r bir eserinde (Konstantinin Hayat) K o nstantinin bizzat k e n d isin e a n latm ve d o r u lu u n u , y e m in etm ek suretiyle, teyit etm i o ld u u m e h u r v a k ay n a k le tm e k te d ir: b u n a gre K onstantin, R o m a z e rin e y r d esnada, g u r u p eden g n e in ze rin d e Totkq) vCxa ( b u n u n la y en!) ke lim eleriy le birlikte p arlak b ir ha g r m im i, im p a ra to ru ve o rd u s u n u an i bir k o r k u istil etm i im i. Ertesi gece Isa im p a ra to ra a y n i ha ile g r n m ve b u tasvir e k lind e bir sancak y a p trm a sn ve b u n u n la d m a n a kar y r m e s in i e m re tm i im i. Ertesi sabah im p a ra to r m u c ize v r y a y n a k letm i, sanatk rlar artm , g r m o ld u u iaretin e k lini tarif etm i ve b u iarete b e n ziy e n b ir sancak y a p lm a s n e m re tm i tir ; b u sancak labarum a d n tam ak tadr (24). Bu k e lim e n in m e n e ine dair ih tilf v a rd r (25). E ly e v m b u k e lim e n in B asklarn lisa n n d a n a ln m o ld u u ve sancak m a n asn a g e ld i i zan n e d iliy o r. L a b a ru m u z u n c a bir ha tasvir e d iy o rd u ; sancak d ire in e a m u t gelen b ir u b u u n

ze rine b ir k u m a paras r a p te d ilm i ti: bu, aalara tuttu r u lm u ky m etli, m te n e v v i ve fev kalde g ze l talarla r t l m olan ve ze rin d e K onstantin ve o u lla r n n portreleri p rld y a n ferfer b ir d o k u m a idi. Zirvesine, a y n i zam anda,, iinde sann m o n o g r a m n ih tiv a eden bir altn ta rap te d il m iti (26). K o nstantin d e v rin d e n itibaren labarum Bizans. m p a r a to r lu u n u n sanca o lm u tu r. Bu m u c ize v ryete v e K onstantine g kte g r n m ve k e n d in e A llah tarafndan y a r d m iin g n d e rilm i o lan o rd u la ra dair im a la r die r m e llif lerde d a h i b u lm a k k a b ild ir. Fakat b u no kta h a k k n d a m a l m a tm z o k a d a r k a rk ve o k a d ar m te b a y in d ir k i b u n u tarih b a k m n d a n l y k iy le k y m e tle n d irm e e im k n yokturHatt bazlar, y u k a rd a bahsi geen h ad ise n in K o n stan tin in M aksentiusu n ze rin e y r d esnada deil, fakat b u n d a n daha nce, im p a ra to ru n G a ly a y te rk in d e n evvel, vukubulm u o ld u u m l h a z a s m d a d rla r.

MLN EMRNAMES
H ris tiy a n lk anc ak K o n stan tin in za m a n saltanatnda m evcut o lm a k ve k a n u n b ir ekilde in k ia f etm ek h a k k m ihraz etmitir. Fakat h ris tiy a n lk le h in d e nered ilm i ilk e m irnam e itisaflarm en z a lim le rin d e n olan G aler z a m a n n a tesadf etm ektedir. G aler e m irn a m e s in i 311de neretti. Galer, evvelce, m u h a lifle ri putperestlie r c u ettirm ek gayesini istihdaf eden h k m e tin e m irn a m e le rin e kar m u a n n id a n e m cad ele etm i o lan h ristiy a n lar iin tam b ir aff u m u m iln ediyor ve k a n u n e n b u n la r n y aam ak h a k k n tany o rdu. G alerin e m irn a m e si u szleri ih tiv a e d iy o rd u : H ristiyanlar yeniden m e v cu t o lsunlar. N iz a m b o z m a m a k artiyle, to p lan tlarn aktetsinler. Bu ltfa m u k a b il b izim , d e v le tim izin ve bizzat k e n d ile rin in refah ve saadeti iin A lla h la rn a du a etm elidirler (27). M ak sentiusa kar k a za n m o ld u u zaferden ik i sene son ra, K onstantin, ke nd isiy le evvelce b ir ittifak aktetm i o ld u u L iinius ile karlat. k i im parator, im p a ra to rlu k ilerine dair istiarede b u lu n d u k ta n sonra, ih tim a l ta m a m iy le d o ru o lm y a n M iln em irnam esi ism i altnda a n la n son derece m h im bir vesika nerettiler. V e sika nn bizzat m e tn i bize kadar gelm em itir. Fakat b u m etin L iin iu s u n B itinya v a li sine (praeses) y ollam o ld u u ltince y a zlm bir irade ek

lin d e h ristiy an m u h a r rir i L ak tantiusu n eserinde m a h fu z kalm tr. Ltince o rijin a lin greke b ir tercm esini Evseb Kilise Tarihi ne ithal etmitir. M il n e m irn a m e s in in bizzat z a m a n m z a k adar g e lm e m i o lan o rijin a l m etni ile L aktantius ve E vsebin m etinleri ara sn d a k i m n ase b e t meselesi u z u n b o y lu m n a k a a e dilm itir ve b u hususta b u g n e k a d a r kat bir neticeye varlm deildir. Bu e m irn a m e m u c ib in c e h ristiy a n lar ve dier b t n d in le rin salikleri in tih a p etm i o ld u k la r h e rh a n g i b ir m ezh eb e s l k etm ek iin tam ve m u tla k bir serbesti k a zan y o rla rd ; b u n la ra kar a ln m o lan b t n tedbirler k a ld rly o rd u . E m irn a m e u szleri ih tiv a ediy ordu: B u g n d e n itibaren her k im h risti y an d in in e s l k etm ek isterse, h i b ir surette rahatsz ve bizar e d ilm e k sizin , b u din e serbeste ve s a m im olarak s l k eylesin. Bu h u s u s u zat devletlerine (yani N ik o m e d ia valisine) en sarih b ir tarzda b ild irm e k istedik, tki h ristiyanlara, k lte le rin i icra ey lem ek h u s u s u n d a , en tam ve en m u tla k bir h r riyet bahetm i o ld u u m u z d a n b ih ab e r o lm y a sn z. Ve m a d e m k i b u h rriy e ti h ristiyanlara bahettik, z a m a n m z n sulh ve asayii iin, die r d in le rin saliklerine dahi, k e n d i det ve itik atlarn a gre, hareket etm ek ve istedikleri ilh la ra tap m a k h u s u s u n d a b u h rriy e tte n istifade etm ek tam ve m u tla k h a k k n bahetm i o ld u u m u z u zat devletleri tak dir b u y u rurlar. H i b ir k im s e n in h a y s :yet ve itik a d n rencide etm ek is te m e d i im izd e n do lay b u suretle karar v e rd ik (28). A y n i e m irn a m e h ristiyanlara, evvelce m sadere edilm i o lan h u su s ev ve k ilise le rin in in , h i b ir tazm in a t talep o lu n m a k s z n ve h ib ir m k l t g sterilm eksizin, iade o lu n m a sn e m re d iy o rd u . M iln e m irn a m e s in in b u m e tn in d e n , K o n stan tin in, p u tp e restlik te d a h il o lm a k zere, die r b t n dinlere bahetm i o ld u u h u k u k u n a y n in i h ristiy a n l a d a h i verm i o ld u u n u istidll etm ek lzm d r. K onstantin za m a n n d a , h ris tiy a n l n tam b ir zafer k a za n m o ld u u h e n z m e v z u u b a h s ola m az. Y a ln z b u zaferi evvelden hissetm ek k a b ild ir. K o ns tantin h ris tiy a n l n putperestlik ile im tiza edebileceine h k m e tm i ti ve b e y a n n a m e s in in en b y k eh e m m iy e ti y aln z h ristiy a n l a y aam ak m sa ad e sin i v e rm i o lm a sn d a deil, fakat b u d in i resm bir h im a y e altna alm o lm asndadr. te b u an ilk h ristiy a n lk tarih i iin son derece m h im o lm u tu r.

B inaenaley h M il n e m irn a m e si b a z m v e r r ih le r in y ap tk la r gibi, K onstantin za m a n n d a , h ris tiy a n l .n dier b t n d in le rin fe v k n a k a rlm ve b u dinlere y aln z m s a m a h a gsterilm i (m esel A. Lebediev) (29), y a h u t b u e m ir n a m e n in , d in serbestsini te m in d e n pek u za k kalarak, y aln z h r is tiy a n l n b u dinlere kar te fe v v u k u n u il n etm i o ld u u n u (m esel N . Grossou) (30) bey an etm ee h a k ve rm e m ektedir. 1 8 9 1 d e , A lm a n lim i Seeck M iln e m irn a m e s in in h ib ir z a m a n m ev cu t o lm a d n id d ia y a k a d a r varm tr: y a ln z G a le rin 311 e m irn a m e si m evcuttur. Fakat b u g n k tarih ilm i Seeckin fik rin i k a b u l eylem em ek tedir (31). B in aenaley h M il n e m irn a m e sin e istinat ederek, K o nstan tin za m a n n d a , h ris tiy a n l n die r dinlere m s a v i ve yah ut b u n la r d a n daha st n h u k u k a m a lik o lu p o lm a d meselesi tetkik edilecek olursa b u m eselenin m sa v a t le h in d e halle d ilm esi m ec b u riy e ti hsl olur. Prof. B rillia n to v imparator Byk Konstantin ve 313 M iln emirnamesi adl ayan d ik k a t eserinde, pek d o ru olarak, yle yazyor: H akikatte, h i m b a l a sz, u n u syliyebiliriz: M iln e m irn a m e s in in b y k eh e m m iy e ti halen bak id ir, gayri k a b ili in k r d r ; bu, h ristiy a n larn im p a ra to rlu k d a h ilin d e k i g ay ri k a n u n vaziyetlerine kat olarak bir n ih ay e t v e rm i ve tam ve m u tla k b ir d in serbestsi il n etm ek suretiyle, p u tp e restlii, evvelce igal ettii y egne resm d in m e v k iin d e n , k a n u n a u y g u n olarak (de jure), d ie r d in le rin seviyesine in d ir m i olan b ir v e sik an n ehem m iyetidir,, (32). H ristiy a n lk ve putp erestliin a y n i z a m a n d a serbeste m e v cu t o ld u k la rn a dair sikkeler gze arp an vesikalar tekil etm ekte dirler (33).

KONSTANTNN KLSEYE KARI ALMI OLDUU VAZYET

Fakat K onstantin hristiyanla, h e rh a n g i bir d in d o k trin d e y ap m olaca g ibi, y aln z tam m s a v i h u k u k bahet m ekle iktifa etmedi. H ristiyan ru h b a n iy e ti (clerici) putperest ra h ip le rin haiz o ld u k la r b t n im tiyazata n a il oldu. D in v a zifele rinin ifa sna m n i olabilecek b t n vergilerden, D evlet m kellefat ve h izm e tle rind e n m u a f tu tu ld u (m uafiyet h ak k). H erkes kilise

le hine vasiyette b u lu n m a k h a k k n h aiz o ld u : b u suretle k i lise, k e n d ili in d e n (ipso facto ) m irasa k o n m a h a k k m ih ra z etmi o lu y o rd u . D in serbestsinin iln e d ild i i a y n i z a m a n d a hristiyan ce m aatle rinin h k m iy e ti ahsiyeleri ta n n m o lu yordu- Bu son hdise, h ristiy a n lk iin, h u k u k b a k m d a n , y ep yen i b ir vaziyet ihdas ediy o rd u. P isk o p o slu k m a h k e m e le rin e pek m h im im tiy a zlar ve rildi. Herkes, h asm tarafn m u v afa k a tiy le , h e rh a n g i sivil b ir davay, evvelce sivil m a h k e m e y e v e rilm i olsa dahi, b ir pis kopos m a h k e m e s in e in tik al ettirm ek h a k k n a m a lik oldu. K onstantin saltanatnn s o n u n a d o ru , piskopos m a h k e m e le rin in salhiyeti daha g e n ile tild i: 1. Ehas h a k k n d a , h e r h a n g i yata olursa olsun, p isk o p o sla rn ve rm i o ld u k la r k a rarlar, g ayri k a b ili tem y iz olarak, ay n e n k a b u l etm ek m e c b u riyeti hsl o lu y o rd u ; 2. H e rh a n g i bir sivil mesele, d a v a n n h e rh a n g i bir an n d a , h asm tarafn m uhalefe ti olsa dahi, pis kopos m a h k e m e sin e d e v r e d ile b iliy o r d u ; 3. S ivil h k im le r, piskopos m a h k e m e le rin in verm i o ld u k la r ka rarla r tasdik etm ek m e c b u riy e tin d e idiler. Bu ad l im tiyazlar, p isko po slarn cem iyet d a h ilin d e k i m e v k ile rin i ykseltm ekle: berabar, b u n la r iin a r bir y k t ve b u n la rn m esu liy e tin i arttryordu. D a v a y kay b e d e n taraf, p iskoposlar tarafndan ve rilm i olan ve k a b ili tem y iz o lm a m a k la beraber hatadan da vareste o lm y a n h k m e kar ga raz, y a h u t ad e m i m e m n u n iy e t d u y m a k ta n k e n d in i a la m y o rd u . D i e r taraftan pisko po slarn kiliseye taallk etm iyen b irtak m ilerle m e g u l o lm alar, r u h a n m ehafile b iro k cism a n m enfaatlerin g irm e sine sebep o lu y o rd u . Kilise ay n i z a m a n d a devletten, e m lk ve m a d d ihsan ve e n am (g m ve b u d a y ) eklinde, son derece z e n g in tah sisat ald. H ristiy a n la r putperest enlikle re itirakten m u a f tu tu ld u lar. E n nihayet, h ris tiy a n l n tesiriyle, m c r im le r in tecziyeleri daha m l y im b ir ekil ald. B u n d a n m a ad a K o nstantinin ad, m u a z z a m im p a ra to rlu u n u n h e m e n b t n vilyetlerinde, b irok kilise inasiyle a lk a dardr. R o m a d a k i Sen P iyer ve Latran b a z ilik le rin in ilk in as K o nstantine izafe o lu n m a k ta d r. Fakat im p a ra to ru n d ik k a t nazarlar, b u b a k m d a n , bilhassa annesi H e le n in, rivayete gre, h a k ik ha kefetmi o ld u u Filistine m te veccih o ld u : K udste, sann g m lm o ld u u m a h a llin ze rin d e M u

kaddes Mezar, kilisesi y k se ld i ve Zeytin a a la n d a n n ze rin d e im p arato r M ira,, k ilise sini b in a ettirdi; en n ih ay e t B e y t llh im 'd e Veldet,, kilisesi y ap ld. Y eni pay itaht (stan bul) ve varolar dahi, en g zelleri, A ziz H avariler,, ve Sent ren kiliseleri olan, b ir ok kiliselerle tezyin edildi. H alefi Konstans tara fn d a n ta m a m la n m olan Ayasofya k ili sesinin te m e lle rinin K onstantin tarafndan atlm olm as m u h te m e ld ir. K o n stan tin in z a m a n saltanatnda die r yerler de, m esel A n ta k y ad a (Antiohia), zm itte (N ik o m e dia), im a l A frikada (34) i l h .. . b ir ok kiliseler b in a edildiler. K o nstantinin z a m a n saltanatndan sonra, h ristiy a n l n m e rk e zi olarak, m h im ehir in k ia f etti: talyada, bir m d d e t iin, putperestlik te m a y l ve a n an e lerini m u h a fa za etmi olan h ristiy an R o m a ; ark h ris tiy a n la rm n n a z a rnd a, az bir m d d e t zarfnda, ik in c i b ir R o m a o lan h ris tiyan K o nstantiniye (stanbul); en nih ay e t K onstantin za m a n n d a yeni b ir h ay at de v rin e g irm i o lan K u d s. 7 0 te Titus tarafndan tah rip ed ild ik te n ve II in c i asrda, H a d ria n z a m a n n d a , a y n i m a h a ld e Aelia C apitolina k o lo nisi k u r u ld u k tan sonra eski K u d s , h ris tiy a n l n b eii ve ilk H a v a r vaz n n v e rilm i o ld u u m a h a l o lm a sn a ra m e n , e h e m m i yetini kaybetm iti. Siyas b a k m d a n v ily etin m e rk e zi Aelia deil, fakat esarea idi. B u devirde, y u k a rd a isim le ri geen m erkezde, ina o lu n a n kiliseler, k re i arz ze rin d e h ristiy an d in in in k a za n m o ld u u zaferin bir se m b o l olarak y k se liy o rla rd . H ristiyan kilisesi bir devlet kilisesi olacakt. Fakat y eni d n y e v krallktelkk isi, k ra ll b u d n y a d a o lm y a n h ris tiy a n l n ve yaklaan d n y a s o n u n u n esas telkkisiy le tam b ir tezat tekil e d iy o rd u (35).

ARUS MEZHEB VE ZNK KONSL

IV n c asrn ilk nsfnda te h ad d s eden y eni vaziyet lerden do lay h ristiy a n lk , bilhassa d o g m a tik sahada k e n d in i gsteren, h m m a l b ir faaliyet dev ri geirdi. B u d o g m a tik meselelerle IV n c asrda y aln z fertler deil- m esel I I I n c asrda T ertullian ve O rig e n g ib i - fakat ay an d ik k a t te k ilta m a lik b iro k partiler uratlar.
Bizans mparatorluu Tarihi 5

K onsiller, IV n c asrda, a h v a li ad iy ede n o ld u la r : b u n lar h ali m n a k a a d a olan d in m eselelerin halli iin y egne are a d d o lu n u y o rd u . Fakat b u IV n c asr k o n sille rin in te k m l n d e r u h a n ve cism a n kudret, din ve devlet ara sn d a k i m nasebetler iin, m te a k ip devirlerde son derece b y k b ir e h e m m iy e t kesbedecek olan, y eni bir karakter b e lirm e e balyor. Konstantinde n itibaren devlet d o g m a tik m n a k a a la ra k a rm a a ve b u n la r istedii g ib i idare etm ee balyor. P eko k h alle r de devletin m enfaatleri kilise n in k ile re d a im a tevafuk etm iyor. U z u n m ddettenb eri ark m e d e n iy e tin in balca m erk ezi ske nderiye id i; fikir hayat b u ra d a b y k bir faaliyet gs teriyo rdu. Prof A. Spasskiye g re arkta, II inci asrdan itibaren, teolojik in kia fn m e rk e zin i tekil etmi ve itikat ve ilm in y k se k m eselelerine kar gsterm i o ld u u alk a hi b ir z a m a n za y fla m a m olan, h ristiy an le m in d e ise h usus bir hrete, y a n i felsef kilise hretine m a lik b u lu n a n (36) b u ske n deriye eh rinde yeni ak id e m eselelerinin h a ra retli m n a k a a la r m u c ip olm as p ek tab idir. K onstantin d e v rin in en m h im rafz d o k trin i A rius m e zh e b i (y ahut a ria n izm ) o ldu . Bu m ezhep hakikatte, I I I n c asrda, Suriyede A ntaky a eh rinde v c u t b u lm u t u ; o d e v rin en m nevver in s a n la rn d a n L u k ia n b u ra d a bir tefsir ve teoloji m ek tebi tesis eylem iti. Bu m ektep, H a rn a c k a gre, arianist d o k tr in in beii ve b u m e zh e b in efi L u k ia n tam m anasiyle b ir A rius o lm u tu r (37). ske nderiy e li b ir papas olan A rius, A lla h n o lu n u n ya ratlm o ld u u fik rin i ortaya att. B u fik ir a ria n iz m in esasn tekil etti. A riu su n d o k trin i pek a b u k yayld. esarea p is ko p o su Evseb ve zm it (N ik o m e d ia) pisko po su Evseb A riu su n y a n n d a yer aldlar. Fakat A rius taraftarlarnn b t n g ay retlerine ra m e n skenderiye p isk o p o su ske nder A r iu s 'u aforoz etti. G aley ana gelm i o lan kiliseyi yattrm ak iin m a h a ll otoriteler tarafndan sarfedilen gayretler, m it edilen neticeyi katiyyen verm ediler. K o nstantin L iin iu s a kar b y k b ir zafer k a za n m ve tek bana im p arato r o lm u tu . 3 2 4 te zm ite geldi, b u ra d a gerek A rius taraftarlar ve gerek aleyhtarlar tarafndan y ap lan b ir t a k m ikyetleri dinledi. m parator, devleti iin d e asude b ir kilise b u lu n m a s n a rzu ediyor ve b u do gm atik m

ca d e le nin e h e m m iy e tin in fark n a v a r m y o r d u . skenderiyeli ske ndere ve A riusa birer m e k tu p la m ra ca at etti. Bu m e k tu p la rn d a b u n la r, b a rm a la r ve m n a k a a etm ekle beraber pek iy i geinen filosoflar n m u n e i im tisal olarak a lm alar iin ik n a ediy ordu. B u n la r iin b a rm ak kolayd; n k her ikisi de h ik m e ti ra b b a n iy e y i ve say tanyo rlard . K onstantin m e sa jn d a g e ird i im g n le r in s k n e tin i, gece le rin istirahatini b a n a bahe din. S ak in bir h a y a tn ze v k le rin i tatm am a m sa ad e edin (38) diye y azy o rd u. Bu m e k tu b u g t rm e k iin K onstantin, itim at ettii a d a m la rn d a n K o rdo va p isk o p o su H osius (O s iu s )u skenderiyeye g n d e rd i. Bu zat m e k tu b u teslim etti, m eseleyi m a h a llin d e tetkik etti ve av detinde im p arato ra a ria n iz m h a re k e tin in b t n e h e m m iy e tin i b ild ird i. B u n u n ze rin e K onstantin b ir ko nsil to p lam a a k a rar verdi. m p ara to r m e k tu p la riy le itim aa davet edilm i o lan ilk u m u m konsil (concile o ecu m e m q ue ) 3 2 5 te, B itiny ada k in zn ik (N ikaia) e h rin d e to p land. Bu konsile itirak etm i o lan la rn tam a d e d in i b ilm iy o ru z ; b u n u n la beraber u m u m iy e tle znikte to p la n m olan p ap aslarn a d e d in in 318 i b u ld u u ta h m in e d iliy o r (39). Ekseriyeti im p a ra to rlu u n ark k s m la r n dan gelen m etro politler tekil ediy ordu. lerlem i y an d an dolay seyyahat edem iyecek b ir h ald e b u lu n a n R o m a pisko posu k e n d i y erine ik i papas g n d e rd i. B u rad a tetkik o lu n a n m eselelerin en m h im m in i a ria n iz m m cad elesi tekil eyledi. m p ara to r ko nsile riyaset etti ve m n a k a a la r bizzat idare ey ledi. z n ik k o n s ilin in vesikalar z a m a n m z a k a d a r g e lm e m i tir. B azlar k o n sild e zab t tu tu lm u o lm a sn d a n bile p h e etm ektedirler. Bu konsile dair b ild i im iz eyler k o n sil azala r n n ve bir ka m v e r r ih in y a zla rn a istinat etm ektedir(40). Pek iddetli m n a k a a la rd a n sonra k o n sil A riu su n rafz m e z h e b in i m a h k m etti ve b irta k m tashihler ve ilveler k a b u l ettikten sonra A rius d o k tr in in in n il fn a o larak, sann A llah n o lu o ld u u n u , fakat babas tarafndan halkedilm ed i in i, babas ile a y n ce vh erde n o ld u u n u b e y an eden b ir d in tim sali (Credo) k a b u l etti. ske nderiy e b a d iak o su Atanas A riu s u m stesna b ir g ay ret ve b y k b ir m eharetle m a l p etmiti. zn ik tim sali b iro k arianist p isko po slarn m a zh a r k a b u l o ld u . A riu su n en m u a n n it m ritle ri ve bizzat A rius

k o n sild e n ta rd o lu n d u la r ve hapse atldlar. K onsil m u a ll k ta b u lu n a n die r b t n m eseleleri halletti; o n d a n sonra d a ld. K onsil tarafndan b t n cem aatlere y azlm o lan m u ta n ta n s l p lu bir m e k tu p kiliseye sulh ve itilf bahe d ilm i o ld u u n u iln etti. K o nstantin yle y a zy o rd u : b li sin a le y h im iz d e tasarlam o ld u u b t n projeler b u a n d a k k n d e n m a h v e d ilm itir. A y rlk , ihtilflar, k a rk lk la r, nifa k n ld r c zehiri, te k m il b u n la r C e n ab H a k k n isteiyle h a k ik a tin n u r u tarafndan m a l p e d ilm ilerdir (41). Arian iz m in en iyi m te h a sssla rn d a n b iri yle y a zy o r: A ria n iz m , k e n d in e p arlak bir ati m jd e liy e n bir k u v v e tle ie balad, b ir ka sene zarfnd a arkta tefevvuk id d ia sn d a b u lu n d u . Fakat k u v v e ti k o n silin h u z u r u n d a tezelzle u r a d ve h ristiy a n le m in in b u m ezheb i, u m u m bir surette, reddeylem esi ze rine , in k ra z b u l d u ......... A ria n izm , yeniden c a n la n m a m id i o lm a k szn , ta m a m ile e zilm i g ib i g r n y o rd u (42). H a k ik a t K o n stan tin in g ze l m itle r in i teyit etm edi. z n ik ko nsili, A rius m e z h e b in i m a h k m etm ekle, a ria n iz m m c a delelerine bir n ih a y e t v e rm e d i i g ib i y eni hareketler ve y eni m k l tn h u su le gelm e sine de sebep o ld u . B izzat Konstantinde, arianistler le h in d e gayet v a z h b ir d e i ik lik g r l y o r. K o n sild e n bir ka sene sonra A rius ve en hararetli taraf tarlar s r g n d e n geri getirtildiler (43). A riu su n h u k u k u n u n y e n id e n iadesine an l m m n i o ld u . B u n la rn y e rin e z n ik tim sali n in en n a m d a r m d a file ri m e n fa y a g n d e ril diler. z n ik tim sali, in k r ve m a h k m e d ilm e m e k le bera ber, kasten u n u tu ld u ve k sm e n d i e r n azariyeler tarafndan istihlf o lu n d u . z n ik k o n sili a le y h in d e h u s u le gelen b u m u a n n it m u h a lefetin ne suretle y a r a tld n ve K o n s ta n tin in haleti ruhiyesin d e k i b u d e i ik li in h a n g i sebepten neet ettiini tesbit eylem ek ok g t r. Bu hususta ileri s r lm o lan m u h telif izahlar, m esel sarayn tesirleri v e y a h u t sa m im ve ailev rab talar ve die r b ir ta k m hadiseler m e y a n n d a , K onstanti n in a ria n iz m meselesi h a k k n d a h k m v e rild i i esnada, a rk n d in h islerine v k f o lm a d , a r ia n iz m in ise arkn b y k bir k s m n d a reva b u lm u o ld u u k a b u l o lu n a b ilir. D in in i garpten a lm ve garp y k s e k rh baniy etinin- m e sel K o rd o v a p isk o p o su H o siu su n - tesiri altnda k a lm o lan

im p arato r zn ik tim salini o yolda tadil ettirdi. Fakat bu, arka hi u y m u y o r d u . K o nstantin z n ik k a ra rla rn n k ili senin ekseriyetinin haleti ru h iy e sin e ve k tle le rin a rzu la rn a m u h a lif o ld u u n u anlad: b u a n d a n itibaren a ria n iz m e m ey il etm ee balad. S altanatnn son senelerinde a r ia n iz m saraya n fu z etti. m p a ra to rlu u n ark nsfnda d a h i m e v k iin i g n d e n g n e k u v v e tle n d ird i. zn ik tim sali taraftarla r n n bir o u k rs le rin i kaybettiler ve m enfaya g n d e ril diler. A ria n iz m in b u dev irde o y n a m o ld u u h k im rol lim le r tarafndan ly k iy le te b a rz e ttirilm e m itir: k a y n a k la rn azl b u n a sebep olsa gerektir (44). H erkesin b ild i i vehile, K o nstantin, h a y a tn n son sene sine kadar, putperest kald. A n c a k l m y atanda, Nikom ed y al Evseb, y an i bir arianist tarafndan, vaftiz edildi. Fakat l r k e n iz h a r etmi o ld u u son a r z u n u n , A riu sun m e h u r ra k ib i Atanas m m e n fa d a n geri getirilm esi o ld u u n a Prof. Spasski iaret ediyor (45). K o nstantin o u lla r n h ristiy an y apm t.

STANBULUN TESS
K onstantin saltanatnn e h e m m iy e ti pek b y k o lan ik in c i hadisesi - h ris tiy a n l n resm en ta n n m a s n d a n sonra -b u h k m d a r tara fn d a n y eni b ir p ay tah t tesisi o lm u tu r. Bu p a y i taht B o aziin in R u m e li sahilinde, M a rm a ra d a n u za k olmy an b ir m e v k id e , M e g a ra n n eski bir m stem lekesi olan B izansm (Budcvuov, B y za n tiu m ) z e rin d e y k se ld i. Eskiler, K o n stan tin d e n ok evvel B izansm igal ettii m e v k ii tebarz ettirm ilerdi. A v ru p a ile A sy ann h u d u d u n d a b u lu n a n b u m e v k i, stratejik ve ktisad e h e m m iy e tin d e n dolay, calibi dikkatti; b u ra d a n ik i denize, A k d e n iz ve K aradenize, h k im o lm a k k a b ild i; b u m a h a l im p a ra to rlu u E sk ia la rn en p ar la k m ed eniy e t k a y n a k la r n a y ak latry o rd u . Bize k a d a r g elm i olan ve sik alard a n istidll olunabildi in e gre, M. e. V II in c i asrn ilk n s fn d a B o a zi in in ce nup b u r n u n d a , m s ta k b e l K o stantiniy en in k a rsn da, K a lh edo n m ste m le k e sin i tesis edenler M egaral m u h a c irle r o lm utur. Bir ka sene so nra b u h av aliy e g elm i olan ik in c i b ir Meg ara kafilesi, B oazn c e n u p b u r n u n u n R u m e li sah ilinde , B izans m ste m le k e sin i tesis eyledi: u m u m iy e tle b u is m in

M eg aral m u h a c ir kafilesi reisi Bizasn (Bva) is m in d e n m ta k o ld u u k a b u l o lu n m a k ta d r. B izansm , K a lh e d o n a n aza ran , h aiz o ld u u faideler esk ilerin d a h i g z n d e n k a m am t. G re k m v e r r ih i H ero do t (M. e. V inci asr) ran generali M eg abazn B izansa geldikte, K a lh e d o n ah a lisin i, n le rin d e daha iy i bir yer d u r d u u h a ld e - y a n i b ir ka sene so nra B izansm tesis e d ild i i yer - gayr m sa it b ir m e v k i in tih a p ettiklerinden d o la y k r l k le ith a m eyle m i o ld u u n u nak le tm e kte d ir (46). S trabo n (V II, 6, fasl 320) ve Taitus (A nnales X II, 63) tara fn d a n z ik r o lu n a n d a h a m u a h h a r bir a n ane, M eg abaz n b u ifadesini, pek az tadil e d il m i bir ekilde, Apollon Pityosa atfetm ekte ve b u k h in in , e h irle rin i nerede b in a etm eleri l z m g e ld i in i soran Megarallara, k rle r m e m le k e tin in k a rsn d a yerlem elerini b il d irm i o ld u u n u bey an etm ektedir. - Bizans, M ed h arp le ri ve M ak e d o n y a lI Filip dev rinde, m h im b ir rol o y nad . G re k m v e r r ih i P olibyos (M. e. II inci asr) B izansm siyas ve b il hassa-ktisad d u r u m u n u p arlak bir surette tahlil etm ektedir; bu m v e r r ih , Y u n a n istan ile K a rad e n iz ehirleri a ra sn d a k i ticaretin b t n e h e m m iy e tin i ta k d ir etm ekte ve h i bir ge m in in , B izans a h a lis in in m u v a fa k a ti o lm a k szn , K a rad e n ize g irip k a m a d n ve B izanslIlarn insaniy ete elzem olan b t n Pontos m a h s u lle rin i e llerinde b u lu n d u r d u k la r n y a z m a k ta d r (47). R o m a dev le tinin b ir c u m h u r iy e t o lm a k ta n bilfiil k m as ze rin e im p arato rla r, bir ok defalar, p a y ita h tla rn c u m h u riyetin m e rk e zi o lan R o m a d a n arka n a k le tm e k fik rin d e b u lu n m u la r d . R o m a l m v e r r ih Sueton (1,79) u n ehadetine gre, u liu s ezar ske nderiye , y a h u t lio n a (eski Truva) y erlem e i ta sm im etmiti. M ilttan s o n ra k i ilk asrlar im p arato rla r, asker seferlerin y a h u t im p a ra to rlu k d a h i lin d e y ap tk lar tefti sey ah atlerinin o k lu u n d a n dolay, sksk, o ld u k a u z u n z a m a n la r iin, R o m a y terkediyorlard. k in c i asrn s o n u n d a Bizans z a lim bir felkete u rad : Septim Sever, ra k ib i Pescennius N ig e ri m a l p ettikten sonra, N ig e r tarafn iltizam etmi o lan B izans m th i b ir tarzda y a m a ve h e m e n k m ile n tah rib ettirdi. - Fakat ark, im p a ra torlar k u v v e tli cazibesi altnda b u lu n d u r m a k ta d e v am ed iy o rd u . m p ara to r D io k le tian (284-305), bir ok b inalarla

sslem i o ld u u K k A sy a- B itiny a m e d ia dan (zm it) bilhassa h o land .

e h irle rin d e n Niko-

Y eni b ir p ay itah t tesis etm ee k a rar veren K onstantin h e m e n Bizans in tih a b etm edi. h tim a l b ir m d d e t iin d o m u o ld u u N aissus (Ni), S e rd ik (Sofya) ve T essalonik (Selnik) e h irle rin i a k ln d a n geirdi. Fakat K o n sta n tin in d ik k a t n aza rla r bilhassa eski T ru v a n n m e v k iin e evrilm iti; b u ra d a n , efsaneye gre, R o m a dev le tinin m essisi Eneas talya ve L atium y o lu n u tutm utu . m p ara to r bu m e h u r m a h a lli bizzat ziyaret etti. M stak bel eh rin h u d u tla r n b iz zat izdi. Bir V in c i asr hristiyan m v e r r ih in in (Sozom en) ehadetine gre, ehir k a p la r b itirilm iti k i b ir gece, C enab. H a k K o nstantine r y a s n d a g r n m ve y e n i p ay itah t iin baka b ir m a h a l b u lm a s n tavsiye etmitir. B u n u n ze rin e K o nstantin kat olarak B izans in tih a p eylem itir. Y z sene sonra, g e m i ile T ruv a sah ille rind e n geen seyyah, d en izd en, K o n stan tin in n a ta m a m inaatn hal g re b iliy o rd u (48). B izanz Septim Sever z a m a n n d a d u a r o ld u u tahripten h e n z ta m a m iy le k a lk n m a m t. O d e v irde Bizans e h e m m i yetsiz bir k y hissini veriyor ve M a rm a ra y a d o ru u za n a n b u r n u n y a ln z b ir k s m n igal ediy ord u. 3 2 4 te ve belki biraz daha sonra (325), K onstantin y eni pay itah tn tesisine k a rar verdi ve ehri b in a y a balatt (49). H ristiyan efsanesi im p a ra to ru n , elinde bir s b u lu n d u u halde, eh rin h u d u t talarn tesbit ettiini ve y a n n d k ile rin , m stakbe l eh rin b u geni sahas k a rsn d a H am etm eab, ne za m a n d u ra c a k snz? diy e so rm alar ze rin e n m d e y r y e n d u r d u u zam an c e v ab n v e rd i in i nak le tm e kte d ir (50). B u n u n la K o n tan tin lh bir k u v v e tin a d m la rn sevkettiini syle m e k istemiti. i ve ina m a lze m e si h er taraftan getirtildi. Putperest R o m a , Atina, skenderiye Efes ve A n ta k y a n n en g ze l abideleri y eni devlet m e rk e zin i sslem ek iin k u lla nld lar. K rk b in G ot askeri (foederati) inaata itirak etti. Y e n i ehre, k a la b a lk n fu s celbetm ek iin , bir ta k m m u h telif m uafiyetler - ticarete, devlet h zin e sin e ilh ... m te allik b a h o lu n d u . E n nihayet, 3 3 0 senesi ilk b a h a rn a d o ru , in a at o k a d a r ilerledi ki, K onstantin y eni p a y ita h tn n al m e ra s im in i y a p m a a k a rar verebildi. K at resm i 11 m a y s 3 3 0 da y ap ld ve b u m e ra sim i k r k g n d e v am eden e n lik ve

elenceler tak ip etti. te b u suretle 3 3 0 senesi hristiyan Konsta n tin iy e n in putperest B izans istihlf ettiine ahit oldu(51). ehrin, K o nstantin dev rinde, igal etm i o ld u u sahay k a tiyetle tesbit etm ek g bir itir. Bir ey kat g r n y o r: o da y eni eh rin b y k l k te eski B izans tarafndan i gal o lu n a n sah ay gem i o lm asdr. E lim izd e , s ta n b u lu n IV n c asrd ak i n fu s u n u sarih olarak tesbite m e d ar olabibilecek m a l m a t yoktur: h tim a l n fu s daha o z a m a n la r 2 0 0 0 0 0 i g e iy o rd u (fakat b u bir faraziyeden baka b ir ey de ildir) (52). ehri, kara cihetinden, h aric d m a n la ra kar m d afa a etm ek iin K onstantin, M a rm a ra d a n H alice k a d ar u z a n a n b ir sur ina ettirdi. Bir c ih a n im p a r a to r lu u n u n m e rk e zi olan eski Bizans b ilh a re K o n s ta n tin ehri, y a h u t K o n stan tin o p o lis ve y a h u t sadece Polis y a n i ehir (53) tesm iye o lu n m a y a ba lad. P ay itah t R o m a n n beled tekiltna n a il o ld u ve R o m a d a o ld u u gibi, ikisi sur h a ric in d e o lm a k zere, o n d rt mntakay a (regiones) ay rld. K o nstantin z a m a n n a ait hi b ir ab id e bize k a d a r gelm e m itir. B u n u n la beraber ik i defa, Ju stinian (en m h im m i) ve Leon I I I tarafndan, y e nid e n b in a ed ilm i o lan S ent- ren kilise sin in ilk yaps K onstantin de v rine k m a k ta d r. B ina b u g n d a h i m e v c u t o lu p Asker M ze o lara k k u lla n l m a k tad r. D i e r taraftan Platee m u h a re b e s in in hatrasna ithaf ed ilm i ve K onstantin tarafndan y eni payitahta getir tilip A tm e y d a n n d a re k ze d ilm i o lan Delfin in m,ehur y la n l s tu n u (M. e. V inci asr), bir az b o z u lm u o lm a k la beraber, b u g n h l eski y erinde d u rm a k ta d r. K o n sta n tin in her eyi kefetm ee m u k te d ir dehas, eski B iza n sm igal ettii m e v k iin siyas, ktisad ve k lt re l b a k m la r d a n arzettii faideleri ta k d ir etmiti. Siyas b a k m d a n stan b u l, y a h u t sk sk tesm iye e d ild i i vehile Yeni Rom a h aric d m a n la ra kar yap lacak b ir m cad e le iin m s tesna b ir m e v k ie m a lik b u lu n u y o r d u : D e n izd e n b u ehre taarru z edilem ezd i. K ara tarafnda ise ehri su rla r m u h a fa za e d iy o rd u . ktisad b a k m d a n stanbul K a rad e n iz ile Ege ve A k d e n iz ara sn d a y ap lan b t n ticareti elinde b u lu n d u r u y o rd u . E n nihayet, k lt r b a k m n d a n b u ehir H ellenistik m e d e n iy e tin in balca m e rk e zle rin in y a k n n d a b u lu n u y o r d u : B u m edeniyet, h ristiy a n lk la k a y n a m a s y z n d e n , vehe sini

deitirm i ve B izans m edeniyeti a d n alm o lan bir h ris tiyan -g re k- ark m ed eniy e tine m iin k a lib o lm utu. F. I. sp e n sk i bu hususta yle yazyor: Y e n i pay itah tn m e v k iin in in tih a b , s ta n b u lu n bin a s ve c ih a n m u l bir h k m e t m e rk e z in in y aratlm as . . . . ite te k m il b u n la r K o nstantinin siyas ve dar d e h a sn n in k r edilm ez k y m e tini gsteren hadiselerdir. N eretm i o ld u u m sa m a h a ferm an, K o n stan tin in le m m u l m ahiy etteki d e e rin in l s o la m a z : n k K onstantin b u ekilde hareket etm em i olsa idi, haleflerinden birisi nasl olsa h ris tiy a n la tefevvuk bahetm ek m e c b u riy e tin d e kalacakt. H risti y a n lk ise b u te a h h rd e n h i m teessir o lm y a cak t. Fakat, c ih a n n m e rk e zin i stanbula nak le tm e k le K onstantin, an tik m ed eniy e ti k u rta rm ve a y n z a m a n d a h ris tiy a n l n in k i afna m sa it b ir m u h it yaratm tr(54). K o nstantinden itibaren stanbul, im p a r a to r lu u n siyas, d in , ktisad ve a h la k m e rk e zi oluyor.

DOKLETAN VE KONSTANTN ZAMANINDA MPARATORLUUN UZV REFORMLARI

D iok letian ve K o nstantinin y a p m o ld u k la r reform lar -tetkik edilecek olursa b u n la r n en m h im le r in in : sk bir m e rk e ziy e t u s u l n n tesisi, k a la b a lk b ir h k m e t h ey etinin yaratlm as, m lk ve asker k u d re tin b ir ib ir in d e n a y rlm as o ld u u g r l r . Fakat b u n la r y eni m esseseler y a h u t an de iik lik le r olarak te lk k i etm em elidir. R o m a h k m e ti A vgustus z a m a n n da n b e ri m erk e zle m e e balam t. R o m a n n k e n d is in d e n st n m ed eniye tler ih tiv a eden ve daha eski h k m e t ekillerine m a lik b u lu n a n hellenistik ark n m ta k a la rn ve bilhassa P tolem elerin idaresinde b u lu n m u o lan M sr vily e tle rin i ilh a k etm esine m u v a z i olarak p ay itah tn yeni fethedilen b u m e m lek etlerin yaayan detlerini ve h ellenistik idealle rini tedric surette istiare etmesi g itm itir. B y k ske nder dev le tinin harabeleri ze rin d e k u r u lm u olan A ttalidlerin B ergam a, S elevk lerin S uriy e ve Pto le m e le rin M sr dev le tlerinin barz vasf, bilhassa M srda k u v vetli ve k k le m i b ir ekilde g r ld vehile, h k m d a r larn n a m te n a h i ve lh bir kudrete m a lik o lm a lar idi. M sr ahalisi iin b u m em le k e tin ftihi A vgustus ve halefleri, b u n la r d a n evvel g elm i o lan P tolem eler g ib i, lh cevhere

m a lik m u tla k h k m d a r la r d . Bu, R o m a lla rn , R o m a c u m h u riy e t m esseseleri ile ksa bir z a m a n d a n beri in k ia f et m i o lan y eni h k m e t ekilleri arasnda bir nevi u zla m a tekil eden b irin c i Princeps n ku d re t ve salhiyeti hakkm d a k i te lk k ile rin e tam a m iy le zt bir te lk k i idi. B u n u n la be raber hellenistik ark n siyas tesirleri altn d a im p arato rla rn ilk k u d re t telkkisi deiti. Princeps ler d a h a ilk z a m a n la rd a ark ve ark n im p a ra to rlu k te lk k isin i tercih etm ee ba ladlar. I inci asrdan itibaren K a ligu la, Suetona gre, im* parator tacn (diadem ) k a b u le am ade id i (55); die r taraftan, m e h a zlara gre, I I I n c asrn ilk n sfn d a E lagabal sarayn da ta g iy m iti (56); ve I I I n c asrn ik in c i nsfnda Avrelia n n alen olarak ta g iy m i ve a y n i z a m a n d a sikke y az la rn n b u im p arato ra lh ve H a m e tm e a p (Deus Aurelianus mperator y a h u t Deus et Dominus Aurelianus Augustus) a d n ver m i o ld u u m a l m d u r (57). R o m a im p a r a to r lu u n d a m u tla k b ir idare tesis eden A vrelian o lm u tu r.

m parator k u d re t ve salh iy e tin in g e irm i o ld u u tek m l n ilk evvel Ptolem eler z a m a n n d a k i M sr rn e k ittihaz ederek, b ilh a re Pers ve S asanlerin tesiri altnda, IV n c asra d o r u ta m a m la n m o ld u u sylenebilir. D iok letian ve K onstantin m o n ari tekiltna son ek lin i v e rm e k iste diler ve b u n u n iin sadece R o m a m esseselerinin yerine, R o m a d a A vrelian d e v rin d e n b e ri b ilin e n hellenistik ark n rf ve detlerini ik a m e ettiler. III n c asrn h e rc m e r ve asker anari de v irle r im p a r a to r lu u n d a h il tekiltn ih l l etm i ve paralam t. A vrelian m u v a k k a t b ir m d d e t iin vahdeti tesis etti ve b u sebepten o devrin vesika ve kitabeleri im p arato ra m p a ra to rlu u n y e nid e n m essisi (Restitutor Orbis) a d n verm ektedirler. Fakat A v re lia n n l m n y eni b ir k a r k lk la r devri takip etti. te b u artlar altn d a D io k le tian devlet m e k a n iz m a s n y e nid e n k u r m a ve salim b ir m ec raya u la trm a k e n d in e gaye e d in d i. H akikatte b y k bir dar refo rm dan baka b ir ey y a p m a d . B u n u n la beraber gerek D iok letian , gerek K o nstantin devletin d a h il tekil tn d a o k a d ar b y k b ir e h em m iy eti h a iz d e iik lik le r h u sule g etirm ile rd ir ki her ik isin i, y u k a rd a iaret etm i o ld u u m u z vehile, ark n k u v v e tli tesiri altn d a d o m u olan y e n i b ir m o n ari tip in in m essisleri olarak te lk k i ede biliriz.

Sk sk N ik o m e d ia (zm it) da ik a m e t etm i ve u m u m iy e tle k e n d in i a rk n cazibesine k a p trm o lan D iok letian ark m o n a r ile rin in b iro k h a tla rn k a b u l eyledi. Tam m anasiy le m ste bit b ir h k m d a r ve im p a ra to rlu k tacm tayan bir im parato r - ilh oldu. ark n debdebesi ve k a rk terifat usu lle ri saraya g irdiler. H u z u r a k a b u lle rd e tabalar, ham etm e aba b a k m a a cesaret etm eden nce, im p a ra to ru n n n d e d iz k m e k m e c b u riy e tin d e k a ldlar. m p aratora m te allik ne varsa m ukaddes a d n ald : im p a ra to ru n ahs m uk ad des, szleri m u k a d d e s, saray m u k ad d e s, h z i nesi ilh... m uk ad desti. m p ara to r, K o n stan tin d e n itibaren yeni payitahta n a k le d ilm i, b ilh a re B izans im p a ra to r lu u h ay atn pek ka rk bir hale getirecek m th i m asraf lar m u c ip o lm u ve bir o k hile ve e n trik a la rn m erkezi h alin e gelm i olan k a la b a lk bir saray heyeti tarafndan ihata o lu n d u . te b u suretle m u tla k idare, D io k letian tarafndan, ark d esp o tizm in e pek y aklaan b ir ekilde, im p a ra to rlu a ithal edildi ve B izans im p a ra to rlu u te k iltn n en karak te ristik h usu siy e tle rin d e n b iri o ldu . Pek d a n k olan m u a z z a m m o n a r in in id are sini k o la y la trm a k iin D io k le tia n tetrarhi y an i drtler saltanat sistem ini tesis eyledi. m p a ra to rlu u n idaresi m s a v i k u d re te m a lik ik i Avgust arasnda taksim edildi; b u n la rd a n biri im p a r a to r lu u n ark, die ri ise garp k s m n d a oturacakt. Fakat b u ik i A vgust, itibar olarak, b ir tek R o m a im p a r a to r lu u n u idare edeceklerdi. m p a ra to rlu k b ir k a lm a k ta devam e d iy o rd u : ik i A v g u st tay ini h k m e tin grek ark ve ltin garp ara sn d a k i fark ta k d ir ettiini ve b u k s m la rn id are sin in b ir tek ahsn k u d re tin in fe v k in d e bir i o ld u u n u a n la d n gsteriyordu. H er A v gust m aiy etine b ir ezar a lm a k la m kellefti. Bu zat, A v g u st u n istifas veya h u t l m n d e n sonra, bizzat A v gu st olacak ve y eni b ir e zar in tih a p edecekti. te b u suretle im p a r a to r lu u k a r k lk lardan ve m u h te lif haris ahsiyetlerin taarruz ve h ile le rin d e n kurtaracak ve le jy o n larn yeni im p a ra to ru n in tih a b n d a haksz olarak o y n a d k la r kati ro l izale edecek yeni ve su n bir n e v i slle sistemi y aratlm o lu y o rd u . lk ik i A v g u st D iok letian ve M a k sim ia n , ilk ik i ezar ise G aler ve K o n stan tin in babas K onstans K lor oldular. D iok letian ke ndisi iin m erk ezi N ik o m e d ia (zm it) o lm a k zere, Asya v ily e tle rin i ve M sr ayrd* M a k s im ia n m e rk e zi M e d io la n u m (M ilan) o lm a k zere talya*

A frika ve sp an y ay a ld ; G a le rin uh d e sin e B alkan y a r m adas vilyetleri ve b u n la r n c iv a r n d a k i T una vilyetleri, m e rk e z Sava n e h ri k e n a rn d a S ir m iu m ( b u g n k Metro v i ehri civ arnd a) o lm a k zere, v e rild i. E n n ih ay e t K onstans K lo ru n p a y n a m e rk e zle ri A u g usta T rev ero rum ( b u g n k Trier y a h u t Treves ehri) ve E b o ra c u m (b u g n k Y o rk) o lm a k zere G aly a ve B ritanya d t. Bu drt ahs tek ve g ay r k a b ili taksim b ir devletin valile ri m esabe sinde idiler ve k a n u n la r bu drt ahs n a m n a n e ro lu n u y o rd u . B u n u n la beraber bu nazar m sa v a ta ra m e n ik i A v g u sttan D iok letian , im p arato r o lm a k hasebiyle, die rlerine g ay r k a b ili in k r bir surette tefevvuk ediy o rd u. ezarlar ise Avgustla rn h k m altn d a b u lu n u y o r la r d . M u a y y e n b ir m d d e t getikten sonra A vgustlar istifa edecekler ve vazifelerini ezarlara devredeceklerdi. H a k ik a te n 3 0 5 te D iok letian ve M a k s im ia n istifa ettiler ve h u su s hayata avdet eylediler. G aler ve K onstans K lor A v gust o ldu lar. Fakat b u n u tak ib eden k arg aalklar, tetrarhi,, s u n sistem ine pek a b u k n ih a y e t verdiler. Tetrarhi IV n c asr b a la n g c n d a ortadan kalkt. D io k le tian vilyetlerin idare sind e b y k d e iik lik le r vcude getirdi. B u dev ird e senatoya tbi vilyetlerle im p arato ra tbi vilyetler ara sn d a k i fark ortadan k a lk t: V ily etle rin kffesi b u n d a n sonra im p a ra to ru n e m rin e verildi. A dedleri nisbeten az o lan eski vilyetler m esahai sath iy e lerinin g e n ilii ile te m a y z ed iy o rlar ve b u n la r idare edenlere pek b y k b ir k u d re t bah e d iy o rla rd . M erkez h k m e t iin son derece v a h im tehlikeler ekseriya b u n d a n ileri g e liy o rd u . B uralarda sk sk ih tillle r k y or, ve valiler b iro k defalar k e n d ile riy le birle m i o lan tara le jy o n la rn n b a n d a im p a ra to rlu k taht id d ia sn d a b u lu n u y o rla rd . Fazla geni vilyetlerin arzettikleri siyas te h lik ey i bertaraf etm ek isteyen D io k le tian b u n la r p aralam a a karar verdi. Tahta c lu s u n d a m e v c u d olan 57 v il y e tin y erine 96 ve b e lk i d a h a fazla v ily e t ik a m e eyledi. M eh azlarn ve rd ik le ri gayri kfi m a l m a t y z n d e n D io k letian tarafndan v c u d e getirilen ve e sk ilerine n aza ran ok da h a k k olan vilyetlerin tam a d e d in i b ilm iy o ru z . Bu dev ir m p a ra to rlu k vilyet tekiltna ait elim izd e m e v cu t balca m e h az Notitia dignitatumv is m in i tayan ve saray h izm e tle rin in , m lk ve asker m e m u riy e tle rin resm bir listesini, vilyetleri

tasrih etm ek suretiyle, ih tiv a eden b ir vesikadr. Fakat ta rih i tesbit e d ilm e m i olan b u vesika, lim le rin fik rin e gre, V inci asrn ba lan g c n a aittir(5 8 ); b in a e n a le y h D io k le tia n n halefi tarafndan v ily etlerin idare sind e y a p lm olan b t n d e i ik lik le ri m u h te v id ir. Notitia dignitatum,, v ilyet ad e d in i 120 olarak gsterm ektedir. T arihleri y in e m e k k , fakat daha eski die r bir ta k m listeler daha k k b ir vily e t adedi gs term ektedirler. H e r ne hal ise, m e h a zla rn fena v a ziy etinde n dolay, D iok letian re fo rm la rn n b ir ok teferruatnn kfi derecede a y d n la tlm a m o ld u u n u hatrd a b u lu n d u r m a k lzm d r. D iokletian z a m a n n d a im p a ra to rlu k drt b y k prefelikten ibaretti: H er prefeliin banda b ir pretuar prefesi (praefecti pretorio) b u lu n u y o r d u . Bu prefelikler <f/opeslere ay rlm lard : en eski listelerden b iri olan V erona listesi b u n la r n ad e d in i 12 olarak gsterm ektedir. H er dioes m u a y y e n b ir m ik ta r vilyete taksim edilm iti. T eh ad ds edecek h e rh a n g i bir m k l ta kar k u d re tin i daha iyi g aranti e d e b ilm e k iin D io k le tian m lk ve asker k u d re t b ir ib ir in d e n ta m a m iy le ay rd . B u n d a n sonra v alile r y a ln z dar ve ad l ilerle m e g u l o lacaklard . D io k le tia n n vilyet reform lar, neticelerini bilhassa talyada gsterdiler. talya, evvelce igal etm i o ld u u h k im m e v k id e n basit b ir vilyet derekesine d t. Bu k a b l bir reform k a la b alk b ir h k m e t heyetine ih tiy a g steriyordu. Son derece ka rk b ro k ra tik bir sistem vcude getirildi. Bu sistem bir ok m e m uriyetler, gayet m te n e v v i n v a n la r ve sk b ir m ertebe silsilesi ih tiv a ediy ord u. K onstantin, D iok letian tarafndan b a lan m o lan reform iini, tabir caizse, in k ia f ettirdi ve tam a m la d . te b u suretle D iok letian ve K o nstantin re fo rm la rn n en karakteristik vasflar im p a ra to ru n m u tla k k u d re tin in teess s, m lk ve asker id a re n in b ir ib ir in d e n ta m a m iy le a y r l m as ve b u n u n neticesinde k a la b a lk b ir h k m e t h ey etinin yaratlm as o ldu . B izans d e v rin d e b irin c i nokta, y ani h k m d a rn m u tla k k u dreti b a k i k a ld ; ik in c i nokta ise d erin bir de iik li e u ra d ve m lk ve asker k u d re t tedric surette a y n ellerde te m e rk z etti. Fakat k a la b a lk h k m e t heyeti B izansa geti ve b u ra d a bizzat hizm etlerde, m a n sb la rd a ve b u n la r n n v a n la r n d a baz m h im tadilta u r a m a k la bera

ber, im p a r a to r lu u n son z a m a n la rn a k a d ar b a k i k a ld . M e m u riy e tle r ve n v a n la r m b y k bir k sm ltinceden grekce o ldu lar; b ir o klar sadece fah ri olarak k u lla n l dlar, ve m te a k o dev irlerde b ir ok y enileri yaratld. IV n c asr im p a ra to rlu k ta rih in in son derece m h im hdisesi b a rb arla rn ve bilhassa G e rm e n le rin (Got) tedric surette im p a ra to rlu a h u l l d r ; fakat b u m eseleden aada, IV n c asr tam am ile k a v ra d k ta n sonra, bahsedeceiz. K o nstantin 3 3 7 de ld . Faaliyeti, ender tesadf edilir m e d h ve senalarla takdis edilm itir. M v e rrih E vtrop'a (IV n c asr) gre R o m a senatosu im p a ra to ru ilh m ertebe sine k ard (59). T arih k e n d isin e B y k n v a n m verm i, k ilise k e n d is in i hav arilere m s a v i b ir aziz y apm tr. stanbul sarayna v a zo lu n a n labarum hristiyan im p a r a to rlu u m e ssisin in d in in e ehadet etm ek zere b u ra d a k a ld . M ila n p ro g ra m ise im p a ra to ru n siyas d e h a sn n bir vasiyetnam esi oldu (60). X IX u n c u asr n g iliz lim le rin d e n b iri u m ta la d a b u lu n u y o r : K o nstantini Y e n iz a m a n la rn byk adam la rn d a n b iri ile m uk ay ese etm ek icabettikte b u h k m d a r n N a p o ly o n d a n ziyade B y k Petroya b e n ze d i i k a b u l o lu n ab ilir (61). ezareli Evseb Konstantinin medhiyesi nde, m uzaffer h ris tiy a n l n , blisin yaratt eylere, y a n i sahte ilh la ra bir n ih a yet verm esi ze rin e putperest devletlerin m a h v o ld u k la rn y akm aktadr. Tekm il beeriyet iin bir tek A llah k a b u l o lu n du. A y n z a m a n d a c ih a n m l bir ku v v e t, R o m a im p a ra to rlu u , k a lk n d ve inkiaf eyledi. Tam a y n za m a n d a , ay n A lla h n kat bir iareti ze rin e ik i iy ilik k a y n a , R o m a devleti ve hristiyan d in d a rl d o k trin i, in san iy e tin iy ili i iin b ird e n fkrd... A y n n o k ta d a n k m o lan ik i b y k kudret, b ir tek h k m d a r n ss altn d a b u lu n a n R o m a im p a r a to r lu u ve h ristiyan d in i, b irib irin e zd b t n u n s u r la r ta h a k k m altna a ld la r ve b u n la r y e k d i e rle bartr d la r (62).

BYK KONSTANTNDEN VI NC ASRIN BALANGICINA K AD A R GELM OLAN MPARATORLAR K o n stan tin in l m n d e n sonra o lu K onstantin, K onstans ve K onstan Avgust n v a n n aldlar ve im p a ra to r lu u n idaresini ara la rn d a paylatlar. Fakat az bir m d d e t sonra im p arato r arasnda bir ihtilf bagsterdi: B u n la rd a n ik isi m cad e le esnasnda ld le r : K onstantin 3 4 0 da ve K onstan 3 5 0 de. B u suretle K onstans im p a ra to rlu u n y egne h k im i o ld u ve 361 e k a d a r saltanat srd . K o nstansn o c u u o lm a d ; b u n d a n dolay, k a rd e le rin in l m n d e n sonra, veraset meselesi derin endiesini m u c ib o ld u K en di em rile id a m edilm i o lan aile e r k n n d a n y aln z ik i y een i hayatta k a lm la rd : G allu s ve Ju lian ; b u n la r payitahttan u z a k b u lu n d u r u lu y o r la r d . B u n u n la beraber, sllesine taht tem in etme-c k a y g u s u n d a o lan Konstans, G a llu s u ezar il n eyledi. Fakat G allu s im p a ra to ru n p h e le rin i ta h rik etti ve 3 5 4 de katledildi. te vaziyet b u m e rk e zd e ik e n G a llu s u n kardei Ju lia n K onstansn sarayna davet edildi ve ezar n a s b o lu n d u (355) ve K onstansn k zk a rd e i H elen ile evlendi. J u lia n m gayet ksa saltanatndan sonra (351-363) B y k K o nstantin sllesi sona erdi. J u lia n , o rd u tara fn d a n A v g u st iln ed ilm i olan m u h a f z alay k u m a n d a n Jo v ia n n y ine ksa saltanat takib etti ( 3 6 3 - 3 6 4 ) . Jo v ia n n l m n d e n sonra V alentinian I (364 375) im p a ra to r seildi ve h e m e n b u n u n akebinde, askerleri tara fnd a n kardei Valens'i A v g u st ve salta nat eriki olarak k a b u l etm ee icbar e d ild i (364-378). V ale n tin ia n g a rb idare etti ve ark V alens e tevdi eyledi. G arbte V a le n tin ia n a o lu G ratian halef o ld u (375-383). Fakat o rd u a y n za m a n d a , o esnada drt y an d a b u lu n a n G ra tia n n kardei V alentinian II yi A v gu st il n etti (375-392). Valens'in l m n d e n sonra (378) G ratian Teodosu A vgust m ertebes ne ykseltti ve k e n d isin e im p a r a to r lu u n ark k s m n n (pars orientalis) ve llir ik u m u n b y k b ir k s m n n id are sin i tevdi etti. U zak garb ten neet etmi o lan Teodos (kendisi sp any ol idi) 4 5 0 senesine k a d ar, y an i gen Teodosu n l m n e k a d ar, taht igal etm i o lan s l le n in ilk im p a ra to ru oldu.

v-

t > >V\ W #iU

/"'
t* n
i U

v * 'l

* I h

;
+ '!

' > -h.

; !

rtVtrr ^ (I s---% V * j#. *!

i > *

J / f i~ I \ V *' 4

'

- rf ;:. - *, i s /*

l-iii I $u-,
f. A . 5 *:

S'

Bir Bizans mparatoriesi (Zenonun, bilhare Anastas'in' kars' Ariadne?)

Floransada Museo Nazionale (Btrgello) de bulunan bir fildii levha

Teodosu n l m n d e n sonra, ik i o lu A rk a d iu s ve Hon o riu s devletin idare sini a ra larn d a tak sim ettiler: A rk ad iu s arkta, H o n o riu s ise garbte saltanat s rd . A rk a d iu s ve H o n o riu s z a m a n n d a devletin vahdeti m u h a fa za o lu n d u ; n ite k im d a h a nceleri Valens ve V a le n tin ia n I in ve y a h ut Teodos, G ratian ve V ale ntinian II n in m te rek saltanatlar z a m a n n d a d a h i k u d re tin tak sim i im p a r a to r lu u n vah detini b o zm a m t: Bu dev irde ik i im parato r, fakat b ir im p a ra to rlu k m evcuttu. M uasrlar vaziyeti ta m a m iy le b u n o ktad an g rm le rd ir. V in ci asr m v e r r ih le r in d e n O ros " Putperest lere kar yazlm tarih ad l eserinde yle y a z y o r : A rk adius ve H o n o riu s im p a ra to rlu u m te rek o lara k , idare etm ee baladlar; y aln z o tu rd u k la r yerleri a y rd la r (63). 3 9 5 den 518 e k a d a r im p a r a to r lu u n ark k s m n d a h k m s r m olan im p arato rla r u n la r d r : ilk evvel taht B y k Teodos neslind en gelen kol igal etti: Bir G e r m e n efinin k z E v d o k ia ile e v le n m i olan o lu A rk ad iu s (395-408); b u n d a n sonra A tinal bir filozofun kz olan ve E v d o k ia ism i altn d a vaftiz edilen Atenais ile evlenen A rk a d iu s u n o lu gen Teodos (408-450). Teodos II n in l m n d e n so nra k zk a rd e i P u lk e ria Trak n e slin d e n Marian ile ev lend i ve M arian im p a ra to r o ld u (450-475). Bu suretle 4 5 0 de, Teodosu n Isp any o l slle sin in erkek ko lu nihay ete erdi. M a ria n n l m n d e n sonra bir asker trib n * o lan ve T rakya, y a h u d Dacia in Illy ric u m dan, y a n i Illiry a prefeliinden neet eden Leon I ( 4 5 7 - 4 7 4 ) im p arato r in tih a p edildi, iza v riy a l Z eno n ile e v le n m i o lan Leon I in kz A ria d n e n in Leon is m in d e b ir o c u u o ld u ; b u o cuk b y k babas ld k te , alt y and a im p arato r o ld u (474), fakat K k Asyada Toros d a la rn d a o tu ran vah iz a v riya k a b ile le rin e m e n s u p olan babas Z e n o n u k e n d isin e salta nat eriki in tih a p etm ee m uv affa k o ld u k ta n bir ka ay sonra ld . B u Leon tarihde G en Leon II olarak tan n m a k ta d r. Babas Z eno n 4 7 4 ten 491 e k a d a r saltanat s r d .^ l m n den sonra kars A riad n e silentiarius (64) la rd an tlliry ad a (b u g n k A rn a v u d lu k ) k in D ir r a k iu m da (b u g n k Durazzo) d o m u o lan ih tiy ar Anastas ile evlend i. Anastas Z e n o n un l m zerine, 491 de im p arato r il n edildi (Anastas I, 491-518).
Bizans mparatorluu Tarihi 6

m p a ra to rla rn b u listesi, K o n stan tin in l m n d e n m i lttan sonra 518 senesine kadar, stan b u l ta h tn n : ilk evvel K o n stan tin in y a h u t daha d o ru s u B alk an y a rm ad asnd a ro m alla m bir ba rb ar kabile sine m e n su p olm as m u h te m e l olan babas K onstans K lo ru n d a rd a n iy e n s l le s i; o n d a n sonra b irta k m R o m a lla r; Jo v ia n ve V ale ntinian I ailesi; ondan sonra B y k Teodosu n sp any o l slle sin in m m e s s ili; en n ih ay e t tesadfi bir surette im p a ra to rlu k m a k a m n a k m olan m u h te lif kabile lere m e n s u p Traklar, za v riy a lla r ve bir lliry al (ih tim al A rn a v u d ) tarafndan igal e d ilm i o ld u u n u gsterm ektedir. T ek m il b u devir zarfnd a taht h i b ir G re k tarafndan igal o lu n m a m tr.

KONSTANTNN HALEFLER KONSTANS (337-361)

B y k K o n stan tin in o u lla r K o nstantin II, K onstans ve K onstan b a b a la rn n l m n d e n sonra, A vgust n v a n iy le im p a ra to rlu u m te reken idare etm ee baladlar'. Fakat K o n stan tin in halefi arasnda m e v c u t m nferet, ranlIlara ve G e rm e n le re kar y ap lan fe lke tm iz bir h a rb in tesiri altnda, h ad b ir ekil ald. Ve karde ara sn d a k i a y rlk y a ln z siyas m eselelerde deil, fakat d in sahada d a h i patlak verdi. K onstantin ve K o n sta n n z n ik lile rin taraftar ol m a la rn a m u k a b il, b a b asn n son se n elerindek i d in haleti r u h iy e y i tem adi ve te k e m m l ettiren K onstans, A rius ta raftar o ld u u n u alenen il n eyledi. M te a k ip senelerdeki d a h il harblerde, ilk evvel K o nstantin II ve b ir ka sene sonra K onstan m a k tu le n ld le r. En n ih a y e t K onstans tek bana im p arato r oldu. . A r ia n iz m in m u te k it b ir taraftar o lan Konstans, za m a n saltanatnda b iro k tahdidata u r a m o lan p utp erestliin a le y h in e olarak, d e v am l surette bir arianist siyaset takip etti. K onstansm e m irn a m e le rin d e n birisi u beyanatta b u lu n u y o r : Batl itikatlara b ir n ih ay e t v e rilsin ve k u r b a n kesm e cinneti ortadan k a ld r ls n ! (65). Fakat putperest m abetler ehir s u rla rn n dnda, o ld u k la r g ib i d u ru y o rla rd . B irka sene sonra putperest m abetle rin k a p a tlm a s n b ild ire n bir e m irn a m e n e re d ild i: Bu m abetlere g irm e k ve te k m il im p a ra to rlu u n h e rh a n g i b ir m a h a l y a h u t eh rinde k u r b a n

kesm ek m e n e d iliy o r d u ; aksi harekette b u lu n a c a k la r id am edilecek, m a l ve m lk le r i m sa d e re olunacakt. D i e r bir e m irn a m e d e p utlar iin k u r b a n kesen v e y a h u t b u n la ra tapan h e rh a n g i bir ahsn l m cezasna arp lac an o k u y o ru z (66). K onstans, c l s u n u n y ir m in c i senei devriy esini tesit etm ek iin ilk defa olarak R o m a y a gittikte, refa k a tin d e putperest k a lm bir ok senatr b u lu n d u u halde, eski za m a n la ra ait b ir ok bidat ziyaret ettikten sonra p utp e restlik iin, R o m a n n m aziy e ka rm b t n b y k l n tem sil eden zafer ilahesi m e z b a h n n senatodan k a ld rlm a s n emretti. B u hdise b t n putperestler ze rin d e derin bir tesir yapt. B u n la r d in le rin in son g n le ri g elm i o ld u u n u hissettiler. K onstans z a m a n n d a ru h b a n iy e tin m uafiyet ve im tiy azlar d a h a fazla arttrld. P iskoposlar sivil m ah k e m e le r karsnda ta m a m iy le m sta k il b ir m e v k ie sahip o ldu lar. Fakat, putperestlie kar alna^n b u iddetli te d b ir lere ra m e n bu din, k e n d i k u v v e ti ile deil, fakat h k m e t n e zd in d e g r d m u a y y e n bir h im a y e sayesinde, y aam akta d e v am e d iy o r d u : K onstans R o m a d a k i Vestal lere ve resm papaslara d o k u n m a m t. F e rm a n la rn d a n b irin d e A frika iin bir papas (sacerdos) in tih a b n em retm ektedir. K endisi, salta n a tn n s o n u n a k adar Pontifex M axim us n v a n m tad. Fakat u m u m olarak, K onstans z a m a n n d a , h ris tiy a n l n - vaka arianist bir ekilde- in k ia f etmesi ve k u v v e tle n m e sine m u k a b il putperestlik b irta k m tah d it edici m ua m e le le re m a ru z kald. K onstansn m u a n n id a n e tak ip ettii a ria n iz m siyaseti b u im p arato r ile z n ik taraftarlar arasnda bir tak m ihtilflar k m asn a sebep oldu. K onstans ile z n ik m u k a rre ra tn m m e h u r m d a fii skenderiyeli Atanas ara sn d a k i u z u n m cadele b y k iddetiyle te m a y z etti. K onstans 361 de l dkte, ne z n ik taraftarlar ve ne de putperestler im p a ra to ru n a rk a sn d a n s a m im g z yalar d ke b ild ile r. Putperestler, p utperestliin halis taraftar olan J u lia n n tahta c l s u n a sevindiler. O rto dok s partisinde K o nstansn l m n n tevlit ettii hissiyata gelince b u n la r h a k k n d a M a fu r Hiyeronim u s 'u n atideki szleri sayesinde bir h k m verilebilir: Cenabha:k u y a n y o r, frtnaya ta h a k k m ediyor. H a y v a n ld k te n sonra s k n e t y e nid e n d o u yo r (67).

ranlere kar y ap t bir sefer esnasnda, K ilik y a d a , len K onstansm m u ta n tan cenaze m erasim i, y eni im p arato r J u lia n n h u z u r u ile, B y k K o nstantin tarafndan b in a e d il m i o lan H a v a rile r kilisesinde icra k ln d . Senato m teveffa im p a ra to ru ilh la r m ertebesine k ard.

JULAN APOSTAT (361-363)

J u lia n n ism ine, im p a ra to rlu k d a h ilin d e putp erestliin ye n id e n tekili iin y a p lm son bir teebbs z lm e z sureite b a ld r. J u lia n m ahsiyeti son derece enteresandr: u z u n m d detten beri lim ve ediblerin nazar d ik k a tin i celbetm i ve b u g n d a h i b u n la r teshir etm ekte b u lu n m u tu r . Ju lia n h a k k n d a pek ok ey y azlm tr. J u lia n m bizzat telif etmi o ld u u eserler z a m a n m z a k a d a r gelm i o lu p h a k k n d a bir h k m v e rm e k h u s u s u n d a em salsiz vesikalar tekil etm ektedirler. Ju lia n a dair telifatta b u lu n m u o lan larn balca- gayesi, eserinin h a k k a n iy e tin e ve m u v a ffa k iy e ti ne im a n etm i ve IV n c asrn ik in c i nsfnda, putperestlii y e n id e n ih y a etm ek ve yaatm ak ve b u d in i im p a ra to rlu u n r u h a n h ay atn a esas ittihaz etm ek h ly a s n d a b u lu n m u o lan b u ten H elleni a n la m a k ve izah etm ek o lm u tu r. Ju lia n gayet iy i bir tahsil g rd . G e n y and a ebevey n in i kaybetti ve ann esin i t a n m a d : Bu k a d n J u lia n n do u m u n d a n b irk a ay sonra vefat etmiti. J u lia n m ann esin e H o m e r ve H esio du n iirle rin i tedris etm i o lan grek edebiyat ve felsefesine v k f skit n e slin d e n h ad m a a s M a rd o n iu s p rensin m re b b ili in e tayin edildi. M a rd o n iu s bir taraftan gen J u lia n a antik edebiyata dair ders veriyor, dier taraftan ise evvel N ik o m e d ia , b ilh a re stanbul p is ko p o su olan m u te k it arianistlerden Evsep ve refakatinde b u lu n a n kilise m e n su b in i, J u lia n n M u k ad d e s Kitap ile nsiy et peyda etmesi iin alyorlard. te b u suretle Ju lian , bir m v e r r ih in y azm o ld u u gibi, d im a n d a biribiriy le temas etm eksizin yan y an a yer alan ik i m u h te lif ter biye g r m t (68). Ju lia n vaftiz o lu n d u . Sonralar b u d e v reyi, ke ndisi iin u n u tu lm a s lzm b ir k b u s g ib i h atrla mtr. J u lia n n g e n lii u z u n bir k o r k u iin d e geti : K onstans b u prensi ke ndisi iin m u h te m e l b ir ra k ip a d d e

diy or ve J u lia n m haris em e lle rind en p h e le n iy o rd u ; bazan bu prensi tarada bir nevi s r g n olarak yaatyor, bazan ise payitahta ce lb e d p g zle rin in n n d e b u lu n d u r u y o r d u , ju lia n , a k ra b a la rn d a n b ir o u n u n K o nstansm em riy le katle d ilm i o ld u u n u b ilm iy o r deildi; h e rg n k e n d i hayat iin endieye d y o rd u . K a p a d o k y a d a b ir ok seneler m e c b u r ik a m e t eden ve b u ika m e ti esnasnda ve ke nd isine refakat et m i olan M a rd o n iu s u n nezareti altnda, eski m u h a rrirle ri tetkike d e v am eyleyen ve ih tim a l b u za m a n la r Tevrat ve ncil h a k k n d a derin m a l m a t e dine n Ju lian , K onstans tara fn d a n , tahsilini ik m a l etm ek iin evvel staribula, b ilh are N ik o m e d ia ya (zm it) g n d e rild i. B urada b u lu n d u u esnada, ilk defa olarak, k e n d isin d e putperestlie kar bir te m a y l hissetti. O dev irde N ik o m e d ia 'd a, z a m a n n n en iyi hatibi ve h e lle n iz m in o tantik b ir m m e s ili o lan L ita n iu s ders v e ri y o rd u . L ib a n iu s istih k ar ettii ltin lis a n n b ilm iy o r ve b ilm e k te istem iy o rdu. H ris tiy a n l istihfaf ediy or ve her eyin h ik m e tin i y alnz hellenizm de a ra m a k istiyordu. L ib a n iu s u n putperestlie kar d u y d u u ak ve m u h a b b e t h u d u d s u z d u . V e rd i i ko nferanslar N ik o m e d ia da b y k bir rabete m a z h a r o lu y o rd u . Konstans, J u lia n b u ra y a g n d e rd i i esnada, L ib a n iu s 'u n ten n u tu k la r n n g en akirt ze rin d e s ilin m e z in tib a la r b ra k a b ile c e in i ih tim a l d n m t r ; J u lia n m e h u r h atib in derslerine d e v am d an m ennetti. Ju lia n im p a ra to ru n y asa n alenen ih l l etmedi. Fakat L ib a n iu s u n eserlerini tetkik etti, talebeleri vastasiyleba lim in derslerine v u k u f p ey da eyledi ve L ib a n iu s u n ifade tarz ve s l b u n u o derece b e n im se d i k i m te ak ip devirlerde L ib a n iu s u n bir talebesi olarak te lk k i o lu n a b ild i. Ju lia n N ik o m e d ia da neo-platonizm g izli d o k trin in e m eftu n o lm a a balad. Bu dev irde b u d o k trin , m u a y y e n b y fo rm lle ri k u lla n m a k suretiyle, m sta k b e l hayat kefetm ek ve lle ri d iriltm e k y a ln z in sa n la r deil, fakat ilh la r dahi (th e u rg ia= 0 ,ovpyta) k u d re tin i h aiz b ir do k trin olarak ortaya km t. Efesli filozof ve lim M a k s im b u sahada J u lia n a b y k tesirlerde b u lu n d u . Ju lia n , K onstansm e m riy le k a rd e in in id a m e d ild i i teh lik eli devri atlattktan sonra, hesap v e rm e k zere M iln m a h k e m e s in e davet edildi ve b u n d a n sonra Y unanistana,

A tinaya, s r ld . M uhteem m azisiy le m e h u r olan bu ehir, K onstans za m a n n d a , o ld u k a s n k bir k y m a n zaras a rze d iy o rd u . B una ra m e n m e h u r b ir putperest m ektep b u ra d a, gem i asrlarn h atrasn tem adi ettiriyordu. Ju lia n A tin a d a k i ik a m e tin d e n b y k faideler te m in etti. M e k tu p la rn d a n b irin d e Attik n u tu k la rn ... b a he lerini, A tina civ a rn, m ersin aalariyle tah dit edilm i caddeleri ve S o k ra n m te v a z e v in i sevinle h a trla d n (69) beyan etm ek tedir. A tin ad ak i ikam eti esnasnda, Ju lia n m v e rrih le rin ekserisine gre, hiyerofant (69a) tara fn d a n Elesvis misterlerine ithal edilm itir. Boissierye gre b u hdise y eni m htedi iin bir nevi vaftiz o lm u tu r (70). B u n u n la beraber b u g n baz lim le rin J u lia n n Elesvis m e zh e b in e s l k ettiinde teredd t ettiklerini k a y d e tm e k l z m d r (71). 35 5 te K onstans J u lia n ezar il n etti, k z kardei H elen ile e v le n d ird i ve lejy onlara k u m a n d a etm ek zere G a ly a y a g n d e rd i. B urada m em lek eti y k u p y akan, ehirleri tah rip eden ve a h a liy i kltan geiren G e rm e n m ste vlilerine kar, pek m k l artlar altnda, k a n l b ir m cad e le icra o lu n u y o rd u . Ju lia n k e n d isin e tevdi o lu n a n G a ly a y k u rta rm a k n a n k r vazifesini erefli bir surette baard ve G erm e n le ri A rg ento ratum ( S tr a s b u r g ) c iv a rn d a k a n l bir hezim ete uratt. J u lia n m G aly a d a o tu rm u o ld u u balca ehir Ltetia o lm u tu r (Ltetia Parisiorum so n ra k i Paris). Ltetia o z a m a n la r Sen n e h r in in ortasnda o lu p z a m a n m z a k adar ite ( Civitas) a d n m u h a fa za etm i ve tahta k p r le rle n e h rin ik i sah ilin e b irle tirilm i o lan b ir ada ze rin d e k in k k bir ehirdi. O devirde d a h i b ir ok ev ve b a he lerin b u lu n d u u Sen n e h r in in sol sahilinde , ih tim a l K onstans K lor tarafndan b in a edilm i b ir saray m ev cu ttu . B u sarayn b a k iy e le rin i b u g n C luny m z e s in in y a n n d a g rm e k k a b ild ir. Ju lia n ik a m e tg h olarak b u saray in tih a p etti. K endisi Ltetiay sev iy o rd u ve d a h a sonralar y a zm o ld u u eserlerinden b irin d e Sevgili Ltetia s m d a (72) g e ir m i o ld u u k h a trla d n beyan etm ektedir. G e rm e n le r R e n in te tarafna atldlar. Ju lia n b u hususta yle y a zy o r: D aha h e n z ezar o ld u u m za m a n la r defa R e n i getim . R e n in te tarafnda o turan b a rb arla rd an 2 0 ,0 0 0 kii re h in aldm ... l h la rn y ard m iy le , m ik ta r

k r k b u la n te k m il eh irlerini zaptettim ... (73). O r d u s u n d a Julian , b y k b ir m u h a b b e t ve tevecche m a lik b u lu n u y o r d u . K onstans, J u lia n m m u v affa k iy e tle rin i ad e m i itim at ve hasetle takip ediy ord u. ranlere kar sefere gidecei esnada J u lia n dan, G a ly a d a n y ard m c le jy o nlar g n d e rm e sin i iste di. G alya le jy onlar a y a k la n d la r ve J u lia n , b ir k a lk a n ze rin d e y u k a r k a ld rd k ta n sonra, Avgust iln ettiler. Y eni A vgust K onstanstan b u em ri v a k ii ta n m a s n talep etti. K onstans b u n u reddetti. D a h il bir h arp p atlam ak zere idi. Fakat b u esnada K onstans ld . 361 de Ju lia n , te k m il im p arato rlu kta, im p arato r iln edildi. K onstans taraftarlar ve m aiyeti yeni im p arato r tarafndan za lim a n e itisaflara m a ru z b ira k d la r ve a r cezalara arp ld lar. P utperestliin m u te k it taraftar olan Ju lia n , K o nstansn l m n e k adar, d in fik irle rin i g izle m e k m e c b u riy e tin d e k alm t. M u tla k h k im o ld u k ta n sonra, en b y k a r z u s u n u tatbik m e v k iin e k o y m a k istedi: Putperestlii y eniden te kil etm ek. Tahta c l s u n u n ilk haftalarnda, Ju lia n b u hususa dair bir e m irn a m e nereyledi. M v e rrih A m m ia n u s Marellin u s b u v a h im a n d a n yle bahsetm ektedir: Julian k k y an d an beri, k e n d isin d e ilh la ra kar en can l bir te m a y l hissetm iti; b y d nisbette eski d in i y eniden tesis etm ek a rzu su ile daha fazla y a n u p k a v ru lm u tu . B u n u n la beraber k o r k u y z n d e n putperestlik y in le rin i en b y k bir m a h re m iy e t iin d e icra ediy ord u. Fakat Ju lian , k o r k u s u n u n m ilin in ortadan k a lk m a s iy le istedii g ib i hareket etm ek im k n n elde ettiini g rd kte , gizli fik irle rin i ortaya k o y d u ve ak ve kat bir e m irn a m e ile m abetle rin alm a sn ve ilh la ra k u r b a n la r ke silm esini em retti (74). Bu e m irn a m e hi b ir k im s e n in h ay re tini m u c ip olm ad. J u lia n n putperestlie olan m e y lin i herkes biliy o rd u . P u t perestlerin sevinci pek b y k o ld u ; b u n la r iin d in le rin in y e n id e n ihdas, y a ln z h rriy e te deil, fakat zafere dellet ediy ord u. J u lia n m e m irnam esi, im p a r a to r lu u n her tarafnda, a y n i tarzda, tatbik o lu n m a d : garp k s m n d a ark k s m n d a n d a h a fazla putperest vard. Ju lia n z a m a n n d a s ta n b u ld a bir tek putperest m abet k a lm a m t. Ksa bir m d d e t zarfnda yeni m abetler ina

etm ek ise im k n s z d . Ju lia n ih tim a l, m e n einde gezinti ve konferanslara tahsis ed ilm i ve K onstantin z a m a n n d a n beri b ir Fortuna,, (yani ksm et ilhesi) h ey keliyle tezyin e dilm i olan ehrin balca b a zilik in d e , m u ta n ta n surette k u r b a n kestirdi. Kilise m u h a r rir le r in d e n S o zo m e n in ehadetine gre, b u m erasim esnasnda yle bir v a k a tehadds etti: B ir o cuk tarafndan g e zd irile n k r bir ih tiy ar im p a ra tora y ak lam ve h k m d a r n y z n e dinsiz, d n m e ve im an sz bir ad am o ld u u n u h ay k rm tr. B u n u n ze rin e Ju lia n u m u k a b e le d e b u lu n m u tu r : Sen bir k r s n ; G a lile deki a lla h m her halde sana ry eti bahedecek deildir. h tiyar ise yle b ir cevap ve rm iti: Beni g zle rim d e n m a h r u m ettii iin A llaha h a m d ederim , b u sayede d in s iz li in i g rm e m e m n i o ldu . Ju lia n b u h a k a re tm iz szlere m u k a b e le d e b u lu n m a m ve k u r b a n m e ra sim in e dev am etm iti (75). P utperestlii y e n id e n ihdas etm ek a rz u s u n d a b u lu n a n Ju lia n ' b u d in in eski d ekilleriyle y e nid e n diriltilmesin in im k n s z o ld u u n u anlad. H ris tiy a n lk kilisesi ile m c a d e le etm ee m u k te d ir b ir k u v v e t y aratm a k iin p u t perestlii y e n id e n te k iltlan d rm a k , slah etm ek lzm d . B u n u n i i n .im p arato r, iyi b ild i i h ris tiy a n lk tek iltndan baz h u s u s la r a lm a a k a rar verdi. Putperest rhbaniyeti h ristiy a n kilise sin d e k i m ertebeler silsilesine gre te k il tla n d r d . Putperest m abetle rin ileri, h ristiy an m a betlerine im tisalen, sslendi. B u d e v irde m abetlerde msah a b e le r y a p ld ve h e lle n iz m h ik m e tin d e n b h is k i taplar o k u n d u u anlaly o r (hristiyan kilise sin d e k i v azlar k a r la trn z ); putperest y in le rin e lh ler ithal o lu n d u ; rah ip le rd e n k u s u rs u z bir h ay at istenildi; iy ilik tevik g r d . D in vazifelerini l y k iy le ifa etm iy enle r aforoz e d ilm ek , tvbe ve istifara ilh... tbi tu tu lm a k la tahdit edildiler. H u ls a olarak, y e nid e n ihdas e d ilm i o lan h ris tiy a n l ca n la n d r m a k , m u h ite in tib a k ettirm ek ve y aatm ak iin Julian, b t n r u h u ile istik rah ettii b ir k a y n a a riicu etti. lh m e z b a h la rn a g t r le n k u r b a n lk h a y v a n la rn adedi o k a d a r fazlalat ki, b u n la rla bizzat putperestler d a h i alay etm ee baladlar. m p ara to r bizzat k u r b a n kesm e m e ra s im le rin d e faal bir rol o y nad . E h e m m iy e tsiz ileri g r m ek ten e k in m iy o rd u . L ib a n iu s a gre, m e zL a h m etrafnda

koar, atei y akar, bak k u lla n m a s n bilir, k u lar b o a z la rd ve b u n la rn barsaklar k e n d isi iin bir sr tekil et m ezd i (76). M erasim lerde kesilen h a y v a n h e k a to m b la r (76a) vaktiy le die r b ir im parator, fiiosof M ark A vrel h a k k n d a sy le nm i olan bir .h icv iy e n in y e nid e n m e y d a n a k m asn a sebep oldu: Beyaz k zle r M a rk u s e zar selm larlar. Y e n i den m uzaffer olarak avdet ederse biz m a h v o la c a z . (77). P utp erestliin bu zah ir zaferi im p a ra to rlu k d a h ilin d e yay an h ristiy a n larn vaziyeti ze rin d e m essir oldu. lk evvel h ristiy a n lk v a h im tehlikelere m a ru z k a lm y a c a k g ib i g r n d . Ju lia n h ristiy anlk ta v c u t b u lm u olan m u h te lif tarikatlerin m m e ssille rin i, m ritle riy le birlikte, sa ra y n a davet etti ve b u n la ra d a h il harplere artk bir nih ay et v e rilm i o ld u u n u ve herkesin k e n d i itik a d n a gre, h ib ir tazy ik ve tehlikeye m a ru z k a lm a k s zn , hareket edebileceini beyan etti. te b u suretle Ju lia n saltanatnn ilk icraatndan biri, m s a m a h a b e y an n am e si o ldu . B azan, h ristiy anlar im p a ra to ru n h u z u r u n d a k a v g a la rn a yeniden balyorlard. O za m a n Ju lia n , M ark A v relin szlerini te k rarly arak yle d iy o rd u : A lm anlar ve F ra n k la rn be n i d in le m i o ld u k la r g ib i s iz d e be n i dinleyin! (78). Bir m d d e t sonra n e ro lu n an b ir e m irn a m e ile K onstans tarafndan s r lm olan p isk o poslar, h a n g i d in fik ird e o lurlarsa olsunlar, m e n fa d a n geri a rld la r ve m sa d e re edilm i olan m lk le r in e tekrar sah ip o ldu lar. Fakat Ju lia n tarafndan geri a rlm olan r h b a n iy e t a-alar b irib iriy le b a ram y a ca k g ib i g r n e n m u h te lif d in ce reyanlara m e n su p tu lar. B u n la r y a n y a n a su lh ve s k n iin d e y a y a m a d la r ve tekrar iddetli k a v g a la rn a baladlar. J u lia n m ih tim a l b e k le d i i de b u idi. Z a h ir b ir serbesti ver m ek le h ristiy anlarn haleti ru h iy e sin e ta m a m iy le v k f o ld u u n u gsterm iti. B u n la rn kilisesinde k a v g a la rn h e m e n y eniden ba ly ac a m a ve b u suretle p aralanacak olan kilise n in k e nd isi iin cidd h i b ir tehlike arzetm iyeceine e m in d i. A y n z a m a n d a Ju lia n , h ristiy a n l in k ra m u v a fa k a t edecek olan h ristiy anlara b y k m enfaatler vadetti. M ezhep d eitiren lerin m ik ta r o ld u k a b y k oldu. Sen Jerm , J u lia n n b u hatt h arek etini h ristiy a n lar k u r b a n m e ra sim in e itirake zo rla m a k ta n ziy a d e s r k liy e n tatl bir itisaf (79) tesm iye etmitir.

B u n u n la beraber hristiyanlar, tedric surette devlet idare sinden ve o rd u d a n u za k latrly o rd u . B u n la rn y erine p utp e restler tayin o lu n u y o rd u . O r d u la r d a sancak olarak k u lla n la n K o n stan tin in m e h u r labarum u im h a edildi ve o rd u b a y ra k la rn n ze rin d e p arly an halar putperest iaretleri tarafn da n istihlf o lu n d u . Fakat h ristiy a n l a en m e ssir darbey i v u r a n tedrisatta y ap lan reform oldu. B irinci e m irn a m e , im p a ra to rlu u n b a l ca e h irle rin d e k i h o c alarn tay inine aitti. N am zetler e h irle r tarafndan in tih a p o lunacakt; fakat b u in tih a p la rn tas d ik i im p arato ra aitti. Bu suretle im p a ra to r istem edii hocalar k a b u l e tm iy e b ilird i. D ah a evvelleri ise h o c alarn tay in i m n h asra n ehirlere aitti. J u lia n m m e k tu p la rn d a bize k a d ar gelm i o lan ik in c i e m irn a m e d a h a m h im d i. B u n d a yle y azl idi: H o calk m esleine g irm e k istiyenlerin h s n h a l sah ib i o lm a la r ve k a lp le rin d e devletin fik irle rin e m u g a y ir fikirle r beslem em eleri lzm d r (80). D evletin fik irle rin e u y g u n fikirler tab iriy le tabi o lara k bizzat im p a ra to ru n p u t perest fik ri kastedilm itir. E m ir n a m e H o m er, Hesiod, Demosten, H ero do t ve die r an tik m u h a rrirle ri izah edenlerin, b u m u h a r rir le r in tap m o ld u k la r ilh la r in k r e y le m e le rin in g l n o ld u u n u b e y an etm ektedir. Ju lia n , e m irn a m e s in d e yle d iy o r: H ocalarn in tih a b n a ik i yol b r a k y o r u m : Y a tehlikeli b u ld u k la r b ir eyi hi o k u tm a s n la r v e y a h u t derslerine d e v am etm ek istedikleri takdirde, tefsir ve a y n i z a m a n d a il h la r m u v ac e h e sin d e d in sizlik , cinne t ve hatada b u lu n m a k la ith am ettikleri H o m e r, H esiod v e y a h u t die r h e rh a n g i bir m u h a r r ir in h i te byle o lm a d n tale belerine telkin etsinler. Aksi ta k d ird e b u m e llifle rin y azlar sayesinde geinen ve b u y zd e n cret a la n la rn en m anasz b ir hisset g ste rd ik le rin i ve b irk a d r a h m i iin her eyi y ap m a k tynetinde o ld u k la r n ik r a r etm ek lzm g e lir. B u g n e k a d a r il h la rn m abetle rini ziyaret etm em ek iin b iro k sebepler m e v cu ttu ve her tarafta cari o lan k o rk u ilh la r h a k k n d a e d in ilm i olan h a k ik fik irle rin g izle n m e sin i h a k l g s te riy o rd u ; fakat il h la rn bize h r r iy e tim iz i y e nid e n b a h ettikleri b u anda, d o ru olarak telkki o lu n m y a n b ir eyi insan lara re tm e k , z a n m m a gre, m a n a szlk tr. Fakat p ro fesrler, izah ve tefsir ettikleri m u h a rrirle ri h a k m in san lar olarak k a b u l ettikleri takdirde, b u m u h a r rir le r in ilh la r

h a k k n d a beslem i o ld u k la r d in hisleri d a h i k a b u l etm eli dirler ; tebcil edilen il h la rn sahte o ld u k la rn a k a il o la n lar ise G alile lilerin kilise lerine gitsinler ve orada M aty ve L k tefsir etsinler... efler ve profesrler iin u m u m k a n u n ite byledir... (na tla r), k e ndi arzu lar h ilfn a tedavi etm en in d a h a d o r u o lm a sn a ra m e n biz, b u hasta l a tu tu lm u o lan lar affediyoruz, n k , fik rim e gre, de lileri ce za la n d rm a k ta n ziyade talim ve terbiye etm ek daha iyidir (81). Ju lia n m dostu ve silh arkada A m m ia n u s M arellinus bu e m irn a m e d e n yle b a h se d iy o r: (Julian), h ristiy anlarn, ilh la ra h rm e t etm edikleri takdirde, (yani, dier kelim elerle, putperest o lm a d k la r takdirde), hitabet ve g ra m e r tedris etm esini m ennetti (82). H ristiy a n m e llifle rin ve rm i o ld u k la r m a l m a ta istinat eden b azlar J u lia n m y eni bir e m irn a m e nered ip h ristiy a n la r y a ln z ders verm ekten deil, fakat u m u m m ekteplerde, tetebbuatta b u lu n m a k ta n d a h i m e n n e tm i o ld u u n u farzetm ektedirler. Sent A v g u stin yle y a z m a k ta d r: H ristiy a n la r tedristen ve serbest sanat lar ( liberales artes) tahsil etm ekten m e n n e tm i olan Ju lia n , kiliseye kar itisafta b u lu n m a m m d r? (83). Fakat bu ik in c i e m irn a m e n in m e tn in e m a lik deiliz. B inaenaley h ih ti m a l h i b ir za m a n m e v c u t o lm am tr. Esasen h ristiy a n lar ders ve rm ekte n m e n n e d e n b irin c i e m irn a m e b u n la r n tahsil etm elerine bilvasta m n i o lu y o rd u . Bu e m irn a m e n in n e rin den sonra h ristiy a n lar o c u k la rn putperest g ra m e r ve h ita bet m ek tep lerine g n d e rm e e m e c b u r k a ld la r; h ris tiy a n larn ekserisi b u n d a n im tin a eyledi, n k b u putperest tedri satn tesiri altnda, b ir iki nesil getikten sonra, hristiyan g enlerin tekrar putperestlie avdet ede bileceklerini farz ediy orlard. Fakat, d ie r taraftan, h ristiy a n larn , bir dereceye k a d a r u m u m tahsil g rm e d ik le ri takdirde, a h l k a n putperest lerden aa b ir seviyeye decekleri aik rd. B inaenaleyh J u lia n n e m irn a m e s in in bir tane d a h i olsa h ristiy a n la r iin asl bir e h e m m iy e ti vard. H att e m irn a m e , h ris tiy a n la rn istikbali iin v a h m bir tehlike arze d iy o rd u . G ib b o n h a k l o lara k h ristiy anlarn ders ve rm e kte n dorudan doruya, tahsil g rm e k te n, putperest m ekteplere g id e m e d ik le ri iin (ahlk b a k m n d a n ), dolaysile m e n n e d ilm i o ld u k la r mtaleasnd a b u lu n m a k ta d r (84).

B irok hristiyan hatipleri ve gram ercileri, im p arato ra ho g r n m e k iin, putperestlii k a b u l etmektense, k r s le rin i terketm ei tercih ettiler. Putperestler arasnda dahi J u lia n m e m irn a m e si m u h te lif ekilde tefsir edildi. Putperest m u h a r r ir A m m ia n u s M are llin u s b u no k tay a d a ir yle y a zy o r: Ju lia n n h ristiyan profesrleri hitabet ve g ram er tedrisinden m e n n e d e n za lim a n e e m irn a m e s in d e n hi bahset m e m e k lzm d r (85). H ristiy a n la rn b u e m irn a m e y e ne suretle kar k o y m u o ld u k la rn g rm e k enteresandr. B azlar sad edilne b ir surette sevindiler, n k b u n la r n fik rin e gre, im parator, h ristiy a n lara putperest m u h a rrirle rin tah silin i g letirm iti. M e n n e d ile n putperest edebiyat yerine k a im o lm a k zere ih tiy a r A p o llin a r ve gen A p o llin a r (baba ile o u l), m ektep tedrisat iin, y eni b ir h ristiy an edebiyat y aratm a tasavvu r ettiler. B u n u n iin psom lar P in d a rn kasideleri tarznda y a z m a a b a la d la r; P entatk (M u sa n n be kitabn) hexam etrufn (85a) v e zninde, n cili ise P lto n 'u n (E fltun) m u h a v e releri ek linde ilh... tertip ettiler. Bu b e k le n ilm iy e n eserlerin h i birisi bize k a d ar gelm em itir. Bu k a b il edebiyatn de v a m l b ir kym ette o lam y aca a ik r d : Ju lia n n l m ile e m irn a m e si terkedildikte, b u edebiyat d a h i ortadan kalkt. 362 senesi y aznd a, Ju lia n im p a r a to r lu u n ark v ily e t le rind e bir seyahat yapt ve ahalisi, im p a ra to ru n bizzat syle d i i vehile, dinsizlii tercih eden (86), y a n i h ristiy an olan A n ta k y ay a (A ntiohya) geldi. B urada, resm m e ra sim le r esnasn da b ir ta k m s o u k m u a m e le le rd e n m a a d a bazan g zaptedilebilen bir h u s u m e h issedildi ve bazan b u n la r aa v u r u ld u . Julia n n A n ta k y a da k i ik a m e ti ok m h im d ir , n k im p arato r b u ra d a m e y d a n a g etirm ek istedii eserin n e k ad a r m k l ol d u u n u ve tasa rlad putp erestliin y e n id e n ih d a s proje sin in tatbik k u d re ti o lm a d n anlam tr. S u riy e n in m erk ezi h am e tlu m isafirin in te lk k ile rin i so u k b ir tarzda karlad. Bu hususta J u lia n n Misopogon y an i Sakaldan nefret eden ad l h icv iy e sin d e (87) bizzat n ak le tti i vaka calibi dikkattir. A ntaky a civ arn d a, D afnede k in A p o llo n m a b e d in d e y a p lacak olan b y k putperest y in in d e im p arato r k a la b a lk b ir h a lk ktlesi, birok k u r b a n lk h a y v a n , d k le c e k m ayi, buhur ve b y k putperest b a y ra m la rn d a k u lla n la n d ie r b ir ta k m eya b u la c a n m id ed iy o rd u . Fakat m a

bede geldikte, b u ra d a hayretle e lin de k u rb a n ed ilm e k zere bir tek kaz tutan b ir papastan baka h i b ir k im se y i b u la m ad. te J u lia n n h ik y e si: Loos is m in i v e rd i in iz o n u n c u ayda (siz byle hesap edersiniz) z a n n m a gre, m enei atalarm za k adar d a y a n a n ve b u il h n (A pollon, Sol Deus, Helios) erefine tesid o lu n a n b ir b a y ra m v a rd r ve vazife, D a fn e y i ziyaret etm ek suretiyle, h am iy e t gsterm ei e m re d iy o rd u . B inaenaley h Zevs Kasios m a b e d in d e n b u m ahale, h i olm azsa m re ffeh h a lin izi g rm e k ve h a lk n fik irle rin i re n m e k le se v in e b ilirim d n cesiyle k o tu m . Ve ry ad a h ay alle r g ren b ir insan gibi tertib o lu n a c a k d in alay d im a m d a ta h a y y l e d iy o rd u m . K u rb a n lk h ay v a n la r, d k le c e k m erubat, il h la r ere fine ark syliyecek ko ro heyetlerini, b u h u r u , r u h la r ta m a m iy le kudsiyetle ssl e h rin izin gen o c u k la rn nefis beyaz elbiseler g iy m i o ld u k la r halde m e zb a h n etra fn da m e v k i alm olarak b u la c a m ta h a y y l e d iy o rd u m . Fakat m u k a d d e s m ahale g ir d i im d e b u ra d a ne b u h u r , hatt ne bir rek ve ne de bir tek k u r b a n lk h ay v a n b u ld u m . O and a am akla beraber daha h e n z m a b e d in d nda o l d u u m u , sizlerin tarafm d an verilecek iareti b e k le d i in izi, b arah ip o ld u u m d a n dolay b u erefi bana b ahe ttiin izi d n d m . Fakat il h n senevi b a y ra m erefine ehrin ta k d im etm ek n iy e tind e o ld u u k u r b a n la r so ru p aratr m a a baladkta ra h ip bana u cevab v e rd i: K endi ev im den ilh e ta k d im etm ek zere, bir kaz getird im ; fakat ehir b u g n h i b ir h a z rlk y a p m a d (88). A ntakya, putp erestliin davetine icabet etm em iti. - Bu k a b il hadiseler J u lia n n ca n n sk y or ve h ristiy anlara kar k in in i tah rik ediy ordu. H ristiy a n la ra izafe o lu n a n D afne y a n g n n d a n sonra im p arato r ile b u n la r arasndaki mnasebat b t n b t n gerginleti. ilede n k m olan im parator, ceza o lm a k zere, A n ta k y a n n balca kilise sinin k a p a tlm a sn e m re tti; buras ay n z a m a n d a tecavze u ra d ve y a m a edildi. Bu k a b il v a k a la r die r ehirlerde de tah a d d s etti. G e rg in lik son raddesine g e ld i; h ristiy a n lar d a h i il h la n n tasvirlerini k rdlar. K ilisenin baz m m essille ri, d in u r u n d a m artir olarak ld le r. Tam bir anari im p a r a to r lu u tehdid ediy ord u.

363 ilk b a h a rn d a Ju lia n A n ta k y ay terketti ve ranllara kar sefere gitti. M a l m o ld u u vehile, im p arato r b u sefer esnasnda bir m z ra k darbesile l m derecesinde y a ra la n m ve a d rn a g etirild ik te n sonra lm t r. m p a ra to ru n k im in tarafndan v u r u ld u u kat olarak b iline m edi. B u n d a n dolay b ilh a re b u m e v z u a dair b ir tak m efsaneler ortaya ktlar. B u n la r m e y a n n d a pek tabi olarak J u lia n m h ristiy a n lar tarafndan v u r u lm u o ld u u n u id d ia eden b ir versiyon var dr. H ristiyan m v e rrih le ri, im p a ra to ru n elini yarasna g t r d n , a v c u n u n i in i k a n ile d o ld u r d u k ta n sonra b u k a n h a v a y a s a v u r d u u n u ve b e n i m a l p ettin, G alileli szle rin i sylem i o ld u u efsanesini nak le tm ekted irler (89). m p a ra to ru n ad rnd a, y a ta n n etrafnda, dostlar ve o rd u efleri to p la n d la r; Ju lia n b u n la ra son defa olarak veda etti. Son szleri A m m ia n u s (X X I, 3, 1 5 - 2 0 ) vastasile bize k a d a r g e lm ile rd ir. Bu szlere gre Ju lia n h a y a tn n ve faaliye tin in bir m e d h iy e s in i y ap m ak tad r. Bir filosofun s k n e ti ile, n n d e n k a lm as im k n s z olan l m beklem ektedir.Sonunda, k u v v e ti azaldkta, m u a y y e n b ir vris gsterm eksizin, en iyi b ir im p arato r tarafndan istihlf edilm esi a rz u s u n u izh ar ediyor. Fakat etrafndakiler a la y o r la r : o z a m a n , l m h a lin d e b u lu n a n b u n la r hafife tek dir ediyor ve g k ve y ld zla rla su lh y a p m o lan b ir im p a ra to r iin a la m a n n m n a s ip o lm a d n syliyor. Ju lia n , 26 h a zira n 3 6 3 te, gece yars, 32 y an d a o ld u u halde, ld . M e h u r h atip L ib a n iu s b u l m Sokratn l m n e benzetti (90). O rd u , tac, m u h a fz alay na k u m a n d a eden J o v ia n a verdi. Bu zat z n ik m u k arre ra t taraftar b ir h ristiy an idi. ran k ra l tarafndan sulh aktetm ee icbar edilen Jo v ian fena bir m u a h e d e y a p m a k ve d m an lara, Dicle n e h rin n ark sah i lin d e b u lu n a n b irk a vilyeti terketm ek iztrarn d a kald. J u lia n n l m h ristiy a n lar tarafndan sevinle karland. H ristiy a n m u h a rrirle r m teveffa im p arato ra ejder, Nabukodonosor, Herod ve canavar l k a p la r n takdlar. Ju lia n , pek enteresan olan ahsiyetini daha d erin b ir surette tetkike m ed ar olabilecek b ir tak m eserler terketm itir. D in sistem inin m e rk e zin i gne k lt tekil etm ektedir ve d in te lkkile ri d o ru d a n d o ru y a ran le rin a y d n lk il h M itra k lt n n ve b u devirde tahrif e d ilm i o lan efltun

fik irle rin tesiri altnda b u lu n m a k ta d rla r. K k y and an beri Ju lia n tabiat ve bilhassa sem ay sevm iti. D in felsefesine dair elim izd e b u lu n a n balca m eh azda, K ral G ne adl tezinde, im p arato r en k k y an d an beri lh y ld zn u a larn a kar iddetli bir ak d u y m u o ld u u n u y a z m a k tadr. B aklarn g nee d ik m e k le k a lm y o r, geceleyin, d ahi se m a n n g z e llik le rin i tem aa e d e b ilm e k iin, b t n m eg a lelerini te rk e d iy o rd u . T em aaya d a id a n la rd a ke ndisine h itap edenleri artk i itm iy o r d u ; hatt b azan tam a m ile k e n d in d e n d a h i getii v a k i o lu y o rd u . O ld u k a v u z u h s u z bir surette izah ed ilm i olan d in nazariyesi g n e n e v in d e d n y a n n m e v cu d iy e tin e istinat etm ektedir. B irinci g ne en y k s e k G ne o lu p herey fik rin i ifade etm ek t e d ir ; y an i id ra k edilebilen (voY jT ) a h l k b ir vahdettir. Bu d n y a saf h ak ik atle r, ilk prensipler ve ilk sebepler d n y a s dr. Bize g r n e n d n y a ve z a h ir G n e, y a h u t hissedilen d n y a b irin c i d n y a n n bir ak sin d e n , fakat bilvasta h usule g elm i bir ak sind e n baka birey deildir. Bu. ik i d n y a , y a n i id ra k e d ilebile n ve hissedilen d n y a arasnda, G n e i ile birlikte, id rak eden d n y a (voepo) b u lu n m a k ta d r . te b u suretle id ra k edilebilen y a h u t m anev, id ra k eden ve hissedilen y ah u t m a d d d n y a la rd a n m re k k e p bir teslis h u su le geliyor, d r a k eden d n y a , id ra k edilebilen y a h u t m a n e v d n y a n n aksidir, fakat ay n i z a m a n d a bizzat hissedilen d n y a y a rne k tekil etm ektedir; b u suretle b u so n u n c u d n y a b ir aksin aksi, y a n i esas rn e in ik in c i dereceden bir kopyasdr. En y k se k G n e insan iin g ay r k a b ili n fu z d u r ; i^e b u sebepten Ju lia n , d ie r ik i g n e arasnda m tevasst bir m e v k i alan idrak eden G ne e b t n n a z a rla rn tevcih etmekte, bu gnee, Kral G n e is m in i vererek ta p m a k tadr. Ju lia n , m e c l b iy e tin e ra m e n , p u tp e re sli in y e n id e n ih y asn n pek b y k m k l t arze ttiini anlam t. M e k tu p la rn d a n b irin d e yle y a zy o r: Bu k a d a r aa bir seviyeye d m o lan bir eyi y k se ltm e k iin b iro k m ttefike ih ti y acm v a rd r (92). Fakat Ju lia n , d m olan putp erestliin bir d a h a k a lk n a m y a c a m ta k d ir edem em iti, n k bu d in ta m a m ile lm t . B in a e n a ly h (im p a ra to ru n ) teebbs, daha, b a lan g c n d a, a 'e m i m uv affakiy etle neticelenm ee

m a h k m d u . Boissiern in y a zd g ib i (Ju lia n m) eseri suya d e b ilird i, cih an ise b u n d a n h i birey k ayb etm ezdi (93). Bu atein H ellen in y ar ark l b ir ilk Bizansl (Frhby zantiner) o ld u u n u Geffcken yazy o r (94).Ju lia n n b iy o g rafisini y azm olan d ie r b ir lim u m taleada b u lu n u y o r : m parator Julian, kendisi iin m e d e n iy e tin m u k a d des beii, d n y a d a b t n iy i ve g zel eylerin anas ve bir ta p n m a h ey ecannda sy le m i o ld u u vehile, y egne h a k ik vatan olan Y u n a n ista n y ld z n n batm o ld u u u fu kta geici ve p arlak bir hayalet o lm u tu r (95).

IV NC ASRIN SONUNDA KLSE VE DEVLET. BYK TEODOS. HIRSTYANLIIN ZAFER

J u lia n m halefi, m u te k id h ristiy a n ve z n ik taraftar Jo v ian (363-364) z a m a n n d a h ris tiy a n lk y e n id e n teesss etti. Fakat bu son tedbir putperestlerin itisafm a bir sebep tekil etm edi; putperestlerin, im p a ra to ru n tahta c lu s u n d a , d u y m u o ld u k la r k o r k u n u n esassz o ld u u anlald. Jo v ia n sadece Ju lia n 'd a n evvelki vaziyeti y e n id e n iade etm ekle iktifa etti. D in serbestsi iln o lu n d u . Putperest m a b e d le rin alm a sn a ve k u r b a n kesilm esine m sa ad e edildi. Jo v ian , z n ik m ukarrerat h a k k n d a k i k a naatlerine ra m e n , die r m e zh e p le rin salik le rin e kar h i b ir zecr tedbir alm ad . H ris tiy a n l n m u h te lif cereyanlar na m e n su p olan s rg n le r m e n fa la rn dan geri getirtildiler. L abarum o rd u g h la r d a y e n id e n g r l m e e baland. Jo v ian anc ak b irk a ay saltanat sreb ildi, fakat d in sah a sndaki faaliyeti b y k bir in tib a brakti. V in ci asrda telif atta b u lu n m u olan arianist te m a y ll h ristiy an m v e r r ih i Filostorgius yle k a y d e tm e k te d ir : Jo vian kiliselere eski h ali y e n id e n iade eyledi ve b u kiliseleri Apostatusun m a ru z b ra k t b t n tecavzlerden m a su n k ald (96)Jo v ian an olarak ub at 364 te ld . Bu im p arato ra V a le n tin ia n I (364-375) ve kardei Valens (364-378) halef o ld u lar ve im p a ra to rlu u n idaresini a ra la rn d a paylatlar. V alen tin ia n im p a r a to r lu u n garp k s m n n idaresini deru hte etti ve ark k s m n V alense tevdi etti.

k i karde, itikat m eselelerinde b ir ib ir in d e n farkl prensiplere istinat ediy orlard. V a le n tin ia n n z n ik k o nsili taraftar o lm asna ra m e n , V alens arianist idi. Fakat z n ik taraftar o lm as V ale n tin ian , d in sahasnda, m s a m a h a k r d a v ra n m a k ta n m e n e tm e d i ve z a m a n saltanatnda en tam ve en e m in bir fik ir h rriy e ti cari oldu. Tahta k t esnada her ferde, k e n d i v ic d a n n a gre istedii d in i k a b u l etmesi h u s u s u n d a tam ve m u tla k b ir serbest! ve rilm i o ld u u n u b ild ire n bir k a n u n neretti (97). Putperestlik m u a y y e n bir m sa m a h a g rd . B u n a r a m e n V alentinian bir ta k m ted birlerle, b ir h ristiy a n im p a ra to ru o ld u u n u gsterdi. Bu m e y an d a B y k K o nstantin tarafndan kiliseye v e rilm i plan im tiy azlar yeniden ih y a etti. Valens baka b ir yol takip etti. A rianist te m a y l n taraftar olan b u im parato r, d ie r h ristiy a n lara kar m s a m a h a k r d a v ra n m a d ve itisaflarnn ne iddetli ve ne de sistem atik o lm asna ra m e n , im p a r a to r lu u n ark ksm , z a m a n sal tanatnda son derece k a rk b ir devire girdi. H arite, ik i karde G erm e n le re kar iddetli b 'r m c a dele a m a k m e c b u riy e tin d e kaldlar. M a l m o ld u u vehile Valens, gen yanda, G otlara kar y ap lan m cad eled e m a k tul d m t r. Fakat Bizans ta rih in in b a la n g la rn d a k i G e rm e n meselesi m te a k ip faslda tetkik o lunacaktr. G arpte, V a le n tin ia n n o lu G ratian (3 7 5 - 3 8 3 ), babasn istihlr etti ve a y n i z a m a n d a o rd u G ra tia n m drt y a n d a k i g ay ri m e ru kardei V ale ntinian II yi (375 - 392) alklad. V alensin l m n d e n sonra (378) G ratian Teodosu A vgust tayin etti ve b u zata im p a ra to rlu u n ark nsfn n ve llirik u m u n en b y k k s m n n idaresini tevdi etti. G e n ve iradesiz olan, h i b ir rol o y n a m y a n , fakat "arian iz m e te m a y l gsteren V alentinian II istisna edilecek olursa, im p a ra to rlu u n , G ratian ve Teodos ile, kat olarak d in serbestsini terketm i ve zn ik timsali,, tarafna gem i o ld u u g r l r. H akikatte, tarih tarafndan k e n d in e B y k,, lk a b v e rilm i olan ark im p a ra to ru Teodos (3 79 - 395) balca ro l o y nad . Bu im p a ra to ru n ism in e h ris tiy a n l n zaferi z lm e z b a la rla bald r. n tih a p eylem i o ld u u d in in kat bir taraftar o lan b u im p a ra to ru n z a m a n saltanatnda, putperestlie kar m s a m a h a gsterilm esi m e v z u u b a h s olam azd.
Bizans mparatorluu Tarihi

Teodos ailesi, IV n c asrn ik in c i n sfn d a n itibaren, V ale n tin ian I z a m a n n d a , im p a r a to r lu u n g arp k s m n n en p arlak g e n erallerinde n y u k a rd a ism i geen im p arato r Teo dosu n babas Teodos sayesinde hret kazan m tr. 3 7 9 d a G ratian tarafndan A v gust in tih a p ed ilm i ve ark n bana g e irilm i o lan Teodos hristiyan te m a y ll o lm a k la beraber vaftiz edilm em iti. A vgust o ld u k ta n bir sene sonra, Selnikte pek a r hasta b u lu n d u u esnada, b u eh rin p isko po su z n ik taraftan A skolius tarafndan vaftiz edildi. Teodos, ifas m k l ik i vazife k a rsn d a b u lu n u y o r d u : evvel b iro k ce reyanlarn ve m u h te lif te m a y lle rin m a h su l d in karg aalklar tarafndan p a r a la n m o lan im p a r a to rlu u n d a hil v a h d e tin i tesis etm ek; saniy en im p a ra to rlu u G e rm e n b a rb a rla rn n d a im ta zy ik n d a n ve bilhassa im p a r a to rlu u n m e v cu d iy e tin i bile tehlikeye k o y a n G o tlard a n k o r u m a k icap ediy ord u. G r ld vehile, Teodosu n selefi za m a n n d a , a ria n iz m st n >ir rol oynam t. V alensin l m n d e n sonra, bilhassa Teodosun tahta c l s u n a te k a d d m eden ksa ve m u v a k k a t saltanat ferdasnda, d in m cad eleler y e n id e n a le v le n m i ve bazan pek iddetli ekiller iktisap etm ilerdi. Bu m n a z a a ve karg a alk lar bilhassa ark kilisesinde ve stan b u ld a hiss o lu n m u la rd . A h k m d in iy e ihtilflar r h b a n iy e tin m a h d u t erevesi dna k m , o de v rin te k m il sosyetesine arz o lm u, h a lk ktleleri ve sokaklara k adar n fu z etmiti. A llah n O lu n u n h a n g i cevherden o ld u u meselesi, IV n c asrn ik in c i nsfnda, her yerde, konsillerde, kiliselerde, im p a ra to ru n saraynda, m n z e v le rin k u l b e le rin d e , m e y danlard a, pazar m a h a lle rin d e fe v k a ld e h ey e ca n l m n a kaalara yol ay o rd u. Nissa p isko po su G regor, IV n c asrn ik in c i nsfna d o ru , bu ah v al neticesinde h u s u le g elm i o lan vaziyetten, in fia lin i g izlem ee m u v a ffa k olamakszn, yle b a hse tm ekted ir: H er yer anlalm as m m k n o lm y a n meselelere dair m n a k a a eden ahslarla d o lu : sokaklar, pazar m ahalleri, drt yol azlar, m ey danlar, her taraf.... K a obol verilm esi l z m g e ld i in i sorarsnz .... Size h a lk edilen ve y a h u t e d ilm iy e n e dair, felsef d n c e le r y rte re k, cevap verirler. E k m e in fiatini a n la m a k istersiniz: B abann O u ld a n daha b y k o ld u u c e v ab n alrsnz. B an y o n za m te a llik bir sual so rarsnz: size O lu n b ir h i ten h a lk ed ilm i o ld u u m u k a b e le sin d e b u lu n u rla r,, (98).

Teodosu n tahta c lu s u ile vaziyet ta m a m iy le deiti. m parator, stanbula gelirgelm ez, arianist piskoposa b u m e z hebi terkedip z n ik taraftar o lm a sn teklif etti. Fakat pis kopos itaat etm ekten im tin a eyledi ve payitahttan u z a k la m a ve ehir k a p la r d n d a arianist toplantlar aktetm ei tercih etti, is ta n b u lu n te k m il kiliseleri z n ik taraftarlarna verildiler. Teodos rafzlerle putperestler ara sn d a k i m nasebetleri ta n zim etm ek m eselesiyle karlat. D ah a K onstantin za m a n n d a katolik kilisesi (Ecclesia Catholica, y a n i cih an k ilis e s i) rafzlere fhaeretici) kar m u a rz bir cephe alm t. Teodostan itibaren katolik,, lerle rafzler,, ara s n d a k i fark k a n u n e n kati ekilde tesbit edildi. Katolik,, ism iyle b u n d a n sonra zn ik , m u k arre ra t taraftarlar k a s d o lu n u y o rd u ; die r b t n d in te m a y lle rin taraftarlar rafz,, ad d e d iliy o r, putperestler (pagani) ise ayr bir g ru p a ithal e d iliy o rd u . . H alis bir z n ik taraftar o ld u u n u iln eden Teodos raf zlere ve putperestlere kar iddetli bir m cad ele at. B u n lara kar tatbik o lu n a n cezalar tedric surette idde tlendi rildi. 3 8 0 de neredilen bir e m irn a m e y e gre, apostolik tedrisat ve ncil d o ktrinle riy le h e m fik ir olarak Baba, O u l ve M uk ad d e s R u h d a n m te e k k il l e in a n a n la r hristiyan katolik,, ad n tayabileceklerdi; m te b a k i insanlar, y an i ra fz d o k trin in in rezaletine,, tebaiyet eden acayip m ecnunlar,, ise to p lantlarna kilise ad ve rm e k h a k k n a m a lik deillerdi, ve b y k cezalara a rp ly o rla rd ( 9 9 ) . lim bir m v e rrih e gre Teodos, b u e m irn a m e ile tebaas iin m e c b u r olan h ristiy an h ak ik atle ri kodeksini, kilise n a m n a deil, fakat k e n d i n a m n a ta n zim eden ilk im p arato r o lm u tu r,, (1 0 0 ). Teodosu n die r e m irn a m e le ri rafzlere b t n h usus ve u m u m d in toplantlar menettiler. Y a ln z z n ik tim sali,, taraftarlarnn to p lantlarna m sa ad e ettiler; b u n la r gerek payitahtta, gerek b t n im p arato rlu k ta, kiliselerine, tekrar sahip olacaklard. Rafzler, m e d e n h u k u k la r n d a , m esel vasiyetnam e, veraset m eselelerinde i l h . . . . m h im tahdidata u ra d la r. H ristiyan kilise lerinde sulh ve an la m a tem in etm ek a rzu su n d a b u lu n a n Teodos 381 de, stanbu lda bir konsil toplad. Y a ln z ark kilisesi m m e ssille ri b u konsile itirak ettiler. Bu k o n sil k in c i U m u m K o nsil ism i altnda tam!-

m aktad r. Bize b u k a d ar az vesika lerketm i olan h i b ir u m u m ko nsil yoktur. Bu k o n s ilin zab tlar m a l m deildir. H att bidayette b u konsile U m u m ( k u m e n ik ) K o nsil ism i bile v e rilm e d i; an c a k 451 u m u m ko n silin d e , b u ik in c i konsil, resm en tasdik o lu n d u . k in c i konsilde d in saha snd a m za k e re ve m n a k a a ed ilm i olan balca mesele, M a k e d o n iu s u n , a ria n iz m in tabi in k ia fn a u y g u n olarak, M u k a d d e s R u h u n h a lk e d ilm i o ld u u n u id d ia eden rafzli i o ldu . K onsil, M uk add es R u h u n Baba ve O u l gibi, ay n i cevherden o ld u u n u k a b u l ettikten ve M a k e d o n iu s u n rafz li in i (m a k e d o n iz m ) ve a ria n iz m ile alk a l dier bir tak m rafzlik leri m a h k m ettikten sonra, z n ik tim sali ni, Baba ve O u la m te a llik k sm la rn d a , teyit ve b u timsale, "M u k ad d e s R u h ,, a m te allik, b ir m a d d e ilv e etti. Bu ilve M u k ad d e s R u h , Baba ve O lu n y e k d i e rin e m s a v i ve a y n i ce vherden o ld u k la rn k a b u l eden din h k m sa la m b ir surette ortaya k o y u y o r d u . Fakat b u konsile ait m a l m a tn azl ve v u z u h s u z lu u n d a n dolay baz garb A v ru p a lim le ri, en fazla ta a m m m etm i b ir tim sal o lm a k la k a lm a y p b t n hristiyan d in y in le rin d e , b u n la r n d o g m a tik te n e v v n e ra m e n , resm b ir m a h iy e t iktisap etm i o lan stan b u l tim sali h a k k n d a tereddtler iz h a r etm i lerdir. B u tim salin ik in c i ko nsil tarafndan tertip e d ilm e d i i ve d a h a d o ru s u edilem ed ii, b in a e n a le y h g ay ri m e v su k ,, o ld u u beyan edilm itir. D i e rle ri b u tim salin ik in c i k o n sil den evvel y a h u t sonra m e y d a n a g etirilm i o ld u u n u iddia etm ektedirler. Fakat m v e rrih le rin ekserisi - bilhassa Rus M ektebi - stanbu l tim s a lin in b ilfiil ik in c i ko nsil p ap azlar tara fn d a n tertip ed ilm i o ld u u n u ispat e tm e k te d irle r. Y a ln z b u tim sal K a lh e d o n da ( K a d k y ) o rto d o k s lu u n elde ettii zaferden nce ta n lm a m tr. Bu ik in c i k o n sil stanbu l p a tri in in R o m a p isk o p o su n a n a za ra n m e r tebesini d a h i tesbit e tm itir. K o n silin n c k a ra rn d a yle y a z ld r : stanbu l p isk o p o su R o m a p is k o p o s u n d a n sonra b irin ci olsun; n k stanbu l Y e n i R o m a d r ,,. te bu suretle stanbul patrii, d ie r p atrikler arasnda, R om adakinden sonra, ik in c i m e v k ii igal etti. Bu k a b il b ir im tiy a z daha eski o lan ark patrikleri k a b u l edem ezlerdi. stanbu l p atri in in r u h a n derecesini, im p a r a to r lu u n y eni m e rk e zi olan stanbu l e h rin in siyas vaziyetine gre, izah eden k o n silin

 n c k a ra rn n esbab m u c ib e s in i kay d e tm e k enteresan b ir eydir. Teodos saltanatnn b a la n g c n d a stanbu l p atrii in tih a p edildikten sonra payitahtta m h im bir rol o y n a m olan teolog N a z ia n z l G regor, ko nsil esnasnda k e ndisiyle m cad eled e b u lu n m u olan m te a d d it partilerle baa k a m a d , k r s s n d e n vazgem ek, konsili, hatt bir m d d e t sonra stan b u lu dahi terketm ek m e c b u riy e tin d e kald. Y erine derin teo lo jik m a l m a ta sahip o lm y a n , fakat im p arato r ile a n la m a sn bilen bir sivil, N ektar, in tih a p o lu n d u . N ektar k c n s ilin reisi oldu. stanbul konsili, 381 senesi y aznd a, m esaisini bitirdi. T e o d o Ju n u m u m iy e tle rh baniy ete , y a n i katolik,, (z n ik taraftar) r h b a n iy e tin e kar alm o ld u u vaziyet u id i: E v v e lk i im p arato rlar tarafndan piskopos ve papazlara, b il hassa ahs m kellefat, m a h k e m e le r ilh... sahalar da b a h edilm i olan im tiy a zlar m u h a fa za etti ve hatt geniletti. Fakat a y n i z a m a n d a b u k a b il im tiy a zla rn devlet m enafiine zarar g e tirm e m e le rini tem ine alt. Teodos bir e m irn a m e ile h k m e tin vazetm i o lu u fevkalde m kellefata ( extraordinaria munera ) (101) k ilise n in tbi o lm a sn m e c b u r kld . A y n i za m a n d a m c rim le rin , devlet otoritesinin ta k ib in d e n k u r tu l m a k iin, kiliselere iltica etm eleri d e tin in genilem esini, sk sk v u k u b u la n suiistim allere m e b n i, tah dit etti: devlete b o rlu o la n la rn , b o rla rn d a n k u r tu lm a k iin, m abetlere iltica etm e leri ve rah ip le rin b u ka b il ehas sa k la m a la r yasak edildi (102). K ilisenin b t n ilerini y a ln z bana ta n zim etm ek kat a zm in d e b u lu n a n Teodos b u ite u m u m iy e tle m u v affa k o ld u ; fakat b u esnada garp k ilise sinin en b y k m m e s s ille rin den olan M ilan piskoposu A m b ro sius ile arpt. Teodos ile A m brosius, kilise ile devlet a ra sn d a k i m nasebetler m esele sinde y e k d i e rin d e n fark l ik i no ktai n a za rn m m e ssili idiler. B u n la rd a n b irincisi h k m e tin k ilise n in fe v k in d e o lm a sn a taraftard; kincisi ise r u h a n ilerin sivil k u d re tin salh iy e ti h aricin d e o ld u u n u k a b u l ediy o rd u. htilf T hessalonike (Selnik) k a tlim dolaysiyle bagsterdi. N fu s u o k ve ze n g in olan b u ehirde k o n a k la m a k ta olan G e rm e n ktaat k u m a n d a n n u s u ls z b ir hareketi, askerin m e z a lim in d e n gazaba gelm i olan h a lk tarafndan bir isyan k arlm asn a sebep oldu. G e rm e n k u m a n d a n ve te v ab iin d e n bir ou katledildi. G e rm e n le r h a k k n d a b y k bir h s n niyet

sah ibi o lan Teodos (G e rm e nle r o rd u s u n d a y k se k m e v k ile r igal ediy orlard) b u hdisey e h id d e tle n d i ve S elnikten, c in siyet ve ya g zetm iy en k a n l b ir k a tlim ile in tik a m n ald. m p a ra to ru n em ri G e rm e n le r tara fnd a n infaz o lu n d u . Fakat im p a ra to ru n b u za lim a n e hareketi cezasz k a lm a d . A m b rosius im p a ra to ru afaroz etti. Teodos, k u d re t ve k u v v e tin e ram e n, ilem i o ld u u c r m alenen itiraf etm ek ve A m b ro sius tara fn d an v e rilm i olan ileye m u ti bir surette k a tla n m a k m ec b u riy e tin d e k a ld : b u ilenin d e v a m m d d e tin c e k ral elbise le rin i g iy m e d i. Rafzlere kar m e rh a m e tsiz bir m cad e le a m a k la be raber Teodos, ay n i za m a n d a , putperestlere kar baz esasl tedbirler a lm ak tan geri k a lm a d . m p arato r, bir ta k m e m ir nam elerle, k u rb a n kesm ei, h a y v a n la rn b a rsa k la rm d a n istikbali kefetm ei ve putperest m abetle ri ziyaret eylem ei yasak etti. Bu tedbirler neticesinde m abetler kapatld. Bi nalar b azan devlet tara fn d a n k u lla n ld . Fakat bazan p u t perest m abetler, ihtiva ettikleri b t n z e n g in lik ve sanat h zin e le riy le birlikte, m teassp bir h a lk ktlesi tarafndan tah rip o lu n d u la r. Bilhassa skenderiyede putperestliin m e r kezi olarak k a lm olan m e h u r Serapis m a b e d i y a h u t Serap e io n u n tah rib i m a l m d u r . Teodos'un 3 9 2 de, putperestler ale y h in d e neretm i o ld u u son b ir e m irn a m e k u rb a n la r, m erubat, triyat hediye edilm esini, elenkler aslm asn ve kehanetleri kat surette m e n e d iy o r ve eski d in bir putperest hurafesi,, (gentilicia superstitio) o lara k kabul ed iy o rd u (103). Bu e m irn a m e y e m u h a lif hareket eden leri im p a ra to ru n ahsna tecavz etm i ve m e v a d d mukaddeseyi ta h k ir etmi ad d e d iliy o rlard . B u n la r iin a r cezalar v a z o lu n m u tu . Bir m v e r r ih 3 9 2 e m irn a m e s in e putperest li in cenaze m a r ,, is m in i v e rm itir (1 0 4 ). Bu e m irn a m e ile, arkta Teodosu n putperestlie k a r icra ettii m c a dele, h itam b u lm u tu r. G arpte im p arato r G ratian, V a la n tin ia n II ve Teodos tara fn d a n putperestlie kar alm o lan m c a d e le n in en m e h u r v a k as R o m a senato sundan Zafer ilhesi m e z b a h m n ka ld rlm as o ld u . (Y u k a rd a g r m o ld u u m u z vehile b u m e zb a h ilk defa K onstans tarafndan k a ld rlm , Ju lia n Apostat tara fnd a n tekrar yerine iade edilm iti). D ah a h l yar putperest k a lm olan senatrler Zafer m e z b a h m n b u cebr

k a ld rl n R o m a n n eski b y k l n n so nu olarak te lk k i ettiler. Bir putperest, m e h u r hatip S im m a k , m e z b a h n senatoya iadesini talep etm ek zere, im p arato ra g n d e rild i. U sp e n k i'y e gre b u hdise can ekim ekte o lan p u tp e restliin gen im p a ra to rd a n (yani V alentinian II den) rk e k ve ik y e tm iz bir tavrla, atalarnn an ve ereflerini ve R o m a n n b y k l n k e n d isin e m e d y u n o ld u u d in i orta dan k a ld rm a m a s n niy az eden son n a m e le ri olm utur,, (105). S im m a k bir ey elde edem edi. Bu ie m d a h a le et m i olan M ilan p isk o p o su A m b ro siu s galebe ald. 3 9 3 te, son defa olarak, O lim p iy a d o y u n la r tesid edildi. Eski eserler O lim p iy a d a n sta n b u la n ak le dildile r; b u n la r n a rasnda Fidias tarafndan y a p lm olan m e h u r Zevs heykeli b u lu n u y o r d u . , I , j j I Teodosu n d in politikas, seleflerinink ind en v a zh bir surette ay rlm ak tad r. B u n la r h ris tiy a n l n v e y a h u t put perestliin (m esel Ju lia n g ib U U v e y a h u t b u eklne bala n p k a lm la r ve d ie r fikir ve itikatlar b ir nevi msm a h a ile ka rlam lard . D in le rin m savat k a n u n e n (de jure) b a k i kalm t. Teodos ise baka b ir no ktai nazara gre hare ket etti. z n ik fo r m l n y egne d o ru fo rm l olarak k a b u l etti. H ris tiy a n l n d ie r b t n d in te m a y lle rin i ve p u t perestlii m e ne tm ekle im p arato r b u fo rm le k a n u n tem el ler bahetm i o ld u . Teodos ile R o m a tahtna, k ilis e n in ve tebaalarnn d in fik irle rin i ta n z im etm ei k e n d i salhiyeti d a h ilin d e b u la n bir im p arato r calis oldu. B u n u n la beraber Teodos, d in m ese leyi istedii ekilde halletm ee, y a n i z n ik taraftar tek bir kilise y aratm a a m uv affa k olam ad. D in k a v g a la r y aln z d e v am etm ekle k a lm a d la r, fakat fazlalatlar, dal ve b u d a k saldlar ve V in ci asrda, k a b n d a n dar taan ve galeyan h a lin d e b u lu n a n d in bir faaliyet tevlit eltiler. Fakat Te odos putperestlie kar tam b ir zafer k a zan d . Z a m a n sal tanat h ris tiy a n l n zaferine ahit o ldu . A len tezahratta b u lu n m a k im k n n kay b e d e n putperestlik te k iltlan d rl m bir v a h d e t o lm a k ta n kt. H i p h esiz b u devirde d a h i putperestler m e v c u ttu ; fakat b u n la r l bir d in in m ira s n d a n k a lm sevgili eyay gizli olarak m u h a fa za eden b ir ka aile y a h u t bir ka ahsa in h isa r ediyordu,

Teodos A tina putperest m ek tebine d o k u n m a d . B u m e k tep y aam aa d e v am etti ve m d a v im le r in e lk za m a n la r edebiyat eserlerini tedris eyledi. IV NC ASIRDA GERMEN (GOT) MESELES IV n c asr s o n u n d a im p a r a to r lu u igal eden hararetli mesele G e rm e n le r ve bilhassa G otlar m eselesidir. M ild senen in b a lan g c n d a Baltk d e n iz in in ce n u p sa h il le rind e y aam olan Gotlar, tesbiti b u g n iin g bir takm sebeplerden dolay, ih tim a l II nci asrn so n u n d a , b u g n k ce n u b R u sya h av alisine hicret etm ilerdi; b u n la r K a rad e n iz sah illerine kadar gelm iler ve D o n ile aa T una arasndaki sahay igal etm ilerdi. D inyester, G otlar ik i kabileye ay r mt: ark G otlar y a h u t O strogotlar ve garp G otlar y a h u t V izigotlar. Gotlar, b u d e v rin dier G e rm e n kabile leri gibi, tam m anasiy le barbardlar; ce n u b R u syada b u n la r m e d e n le m e e pek m sa it artlarla k a rlam lard. H a k ik a te n Karad e n izin im al sahilleri m iltta n ok evvel ze n g in m e d e n i yet m erk ezle ri olan G re k ko lo n ile ri ile r t lm ve b u k o lo n ile rin tesiri, arkeo lo jik kefiyatn g sterdii gibi, m e m le k e tin ierlerine, im ale, n fu z etm i ve b u ra d a u z u n b ir m d det k e n d in i hissettirm iti. K rm d a ze n g in ve m e d e n Bosfor k r a ll b u lu n u y o r d u . E ski G re k k o lo n ile ri ve Bosfor krall ile v u k u b u la n b u temas neticesinde G otlar eski m e d e n iy e tin bir dereceye k a d a r tesiri altn d a kalm la rd ; die r taraf tan, B alk an y arm adas vastasiyle, R o m a im p a ra to rlu u ile tem asa gelm ilerdi. B ilhare Gotlar, g arb A v ru p a d a g r n d k le r i esnada, b u de v rin d ie r te k m il G e rm e n k a b ile le rin i m ed eniy e t sahasnda geride b ra k m b ir k a v im o lm u lard . C e n u b R u sya steplerine yerlem i o lan G o tlarn faaliyeti, I I I n c asrda, ik i istikam et a l d : b u n la r b ir taraftan d e n i z in ve K a rad e n iz sah illerine b a h r a k n la r icra etm ek im k n n n cazibesine k a p ld la r; d ie r taraftan, c e n u b u garbde, R o m a lla rn T una h u d u d u n a yaklatlar ve im p a ra to rlu k la temasa geldiler. G otlar ilk evvel K a ra d e n izin im al sah illerine yerletiler ve I I I n c acrn ortasnda K r m ve bilh are, b u h av alid e b u lu n a n Bosfor k r a il m zaptettiler. B u n la r I I I n c asrn ik in c i nsfnda b iro k Bosfor g e m isin e b in e re k ta h rip k r b irta k m a k n la r yaptlar. M teaddit defalar ze ng in Kafkas

sah illerini ve z e n g in lik b a k m n d a n b u n la rd a n aa kalmy an A n a d o lu sah ille rin i y a k p yktlar; K a rad e n izin garp sah illerinde T unaya k a d ar ktlar ve d e n izi geerek stanbul Boaz, P ropontis (M arm ara) ve Hellespontos ( a nakk ale Boaz) tarikiy le A dalar D enizine k a d a r geldiler. Yol ald k la r esnada Bizans, H risopolis ( B izansm karsnda, A n a d o lu sah i linde: b u g n k s k d a r ), Kizikos, (E rd e k c iv a rn d a ) Nikom ed ia (zm it) ye Ege D e n izi a d a la rn tah rip ettiler. G ot k o r sanlar b u n u n la k a lm a d la r. Efes ve Selnie taarruz ettiler; b u n la rn g em ileri Y u n a n is ta n sahillerine yaklatlar : burada Argos, K o rint ve b y k bir ih tim a lle A tinay d a h i y akp yktlar; b u son ehrin ihtiva ettii eski sanat aheserleri ok k r tahripten m a su n k aldlar. Rodos adas, G irit ve hatt b u n la r n hi te y o lu ze rin d e b u lu n m y a n K brs dahi b u ko rsan larn ta a rru z u n a u rad . Fakat tek m il b u deniz seferleri y a m a ve tahripten ibaret k a ly o rd u ve G otlar ilerini g rd k te n sonra, K a ra d e n izin im al sahillerine avdet ediyorlard. K araya k m a k cesaretini gsterm i olan bir ok korsan eteleri R o m a o rd u la r tarafndan esir v e y a h u t im h a e d ilm i le r d i. G o tlarm im p a ra to rlu k ile karad a olan tem aslar ok daha m h im neticeler v e rd i. m p a ra to rlu u n I I I n c asrdaki k a r k lk la rn d a n istifade eden G o tla r, ay n i asrn b 'rin c i nsfnda, T u n a y gem ee ve R o m a arazisine a k n la r y a p m a a baladlar. H att im p arato r G o rd ia n b u n la ra senevi bir ve rgi v e rm e k m e c b u riy e tin d e ka ld . Fakat G otlar b u n u n la iktifa etm ediler. Az bir m d d e t sonra R o m a arazisine yeni bir a k n yaptlar, M ak e d o n y a ve T rakyay istil ettiler. m parator Deius, b u n la ra kar icra ettii bir sefer esnasn da ld r ld (2 5 1 ). 2 6 9 da, im p arato r K lav d iu s G otlar N aissus ( N i ) civ arn d a b y k b ir m a l b iy e te u ra tm a a m uv affa k o ldu . m p ara to r b iro k esir toplad: b u n la r n bir k s m n o rd u s u n a ald; die r bir k s m n im p a r a to r lu u n nfussuz k a lm o lan m m ta k a la rn a ko lo n olarak yerletirdi. G otlara kar k a za n m o ld u u zaferden dolay K lav d iu s Goticus,, nv a n n a ld . Fakat im p a r a to r lu u n v a h d e tin i m u v a k k a t b ir m d d e t iin y eniden tesis etmi olan A vrelian (270-275) G o t lara D ay ay terketm ek ve b u h a v a lin in R o m e n ah a lisini M esyaya yerletirm ek m e c b u riy e tin d e kald. IV n c a s r da G otlara sk sk R o m a o rd u la rn d a rasland. T arihi Yor-

nadese gre bir G ot m frezesi G ale rin o rd u s u n d a sad kane h izm e t etm itir ( 1 0 6 ). K o n stan tin in o rd u la rn d a alan G o tlar b u im paratora, L iin iu s a kar h arb e tti i esnada, y a rd m ettiler. En nih ay e t V izigotlar a y n i K o nstantin ile b ir m u a h e d e aktettiler ve kendisine, m u h te lif k a v im le re kar am o ld u u seferlerin ih tiy alar iin, 4 0 0 0 0 asker v e rm e i ta a h h t ettiler. Ju lia n o rd u s u n d a bir G ot m frezesi b u lu n d u r d u . Fakat I I I n c asrda, K rm G o tlar arasnda ih tim a l bu havaliye, G o tlarn b a h r a k n la rn d a A n a d o lu d a n esir olarak g etirm i o ld u k la r h ristiy anlar vastasiyle ithal e d ilm i olan h ris tiy a n l n inkiaf ettii g r l y o r. z n ik k o n silin d e n itibaren (325) bir Got pisko po su (Teofil) u m u m m n a k a a lara itirak ediyor. z n ik tim salini im za ly o r. - IV n c asrda W u lfila dier G otlara ncili tantt. h tim al G re k n e slin den, fakat G ot m e m le k e tin d e d o m u o lan W u lfila bir m d det stanbu lda yaam t. B urada arianist b ir m etropolit k e n disine "piskoposluk,, rtb e sin i tevcih etmiti. W u lila , G otlar n e zd in e avdet ettikten sonra b u n la ra bir ka sene hristiy an, arianist usule gre, retti. G otlarn, m u k a d d e s y azlar m u h te v i kitaplar ta n m a la r iin G re k h arfle rin in yar d m ile b ir G o t alfabesi v c u d e getirdi ve Tevrat G ot lisa n n a evirdi. G o tlarn re n m i o ld u k la r h ris tiy a n l n a ria nist ekli b u n la rn m te a k ip tarih i iin, b y k bir eh em m yeti h a iz o ld u : b u hdise b ilh are G o tlarn, im p a ra to rlu k arazi sine yerletikleri zam an, z n ik taraftar o lan m a h a ll ah ali ile k a y n a m a la rn a m a n i oldu. K rm G o tlar ortodoks k aldlar. G otlar ile im p a ra to rlu k a ra sn d a k i dostane m nasebat, T rk n e slin d e n vah H u n la r n ( 1 0 7 ) A syadan A v ru p a y a geerek O strogotlar za lim b ir hezim ete u ra tm a la r ile sona erdi. H u n la r garbe d o ru ta zy ik la rn a d e v am ederek, k e n d ile rin e tbi O strogotlarla birleik olarak, V izigo tlar sars m a a baladlar. m p a ra to rlu k h u d u tla r c iv a rn d a yaayan ve b ir ok erkek, k a d n ve o c u k la rn im h a etmi olan H u n la r a kar ko y acak bir ik tid a rd a o im y a n b u k a v im h u d u d u gem ek ve R o m a arazisine g irm e k m e c b u riy e tin d e kald. M ehazlar, T u n a n n ark sah ille rin d e b u lu n a n G otlarn, g zle ri yala d o lu o ld u u halde, R o m a otoritelerinden b u n e h ri g em ek m sa ad e sin i istirh am ettiklerini b ild irm e k te dir. B arbarlar R o m allara, im p arato r m sa a d e ettii takdirde, T rakyaya ve M esyaya yerleip topra ilem ei teklif e d i-

yorlard; ay n i z a m a n d a im p arato ra asker ku v v e tle r verecek le rini ve tebaalar gibi im p a ra to ru n b t n em irle rin e itaat e deceklerini ta a h h t ediy orlard. Bu m ealde talim at h aiz bir heyet im p a ra to ru n n e zd in e g n d e rild i. R o m a h k m e tin d e ve generaller arasnda G o tlarn bu k a b il bir yerlem esine son derece taraftar b ir ekseriyet h u su le geldi. Bu ekseriyet bu suretle m em lek et iin pek faideli olan k y l n fu s u n u n arta ca n ve asker k u v v e tle rin o alac an m it ediyordu.... Y eni tebaalar im p a ra to rlu u m d a fa a edecekler, o ana k a d ar senev celbe tbi tutulan vilyet ahalisi ise, b u h izm ete m u kab il, m u a y y e n b ir para vergisine tbi tutulacak ve b u y z den devletin geliri artacakt. Bu n o ktai n aza r galebe ald ve Gotlara, T unay gem ek iin m saade verildi. Fustel de C oulanges bu suretle drt il be y z b in b a rb a rn R o m a arazisine g etiini ve b u n la rn y arsn n silh tayabilecek kudrette o ld u u n u ,, (1 0 8 ) yazyor. Bu ra k a m yontulsa dahi M esyaya yerlem i olan G ot a d e d in in y ine pek b y k o ld u u n u k a b u l etm ek l z m dr. lk z a m a n la r barbarlar sak in yaadlar. Fakat yava ya va b u n la r n saflar arasnda R o m a l generaller ve m e m u r la ra kar, za m a n ile tedric surette k z g n l a ta h a v v l eden bir h o n u ts u zlu k bagsterdi. H k m e t erk n, k o lo n lara tahsis e dilm i o lan p a ra n n bir k s m n a lk o y u y o rla rd . B u n la r fena besliyorlard. B unlara fena m u a m e le ediy orlard. K adn ve o cu k lar ta h k ir e diy orlard. B irok G o tu A n a d o lu y a g n deriyorlard. G o tlarn ikyetleri cevapsz k a ly o rd u . B u n u n ze rin e ileden k a n G otlar isyan ettiler. A lanlar ve H u n la r y a rd m a ard lar, T rak yaya g ird ile r ve stan b u l ze rin e y r d le r. O esnada ran llara kar h arb e d e n im parator Valens, G o tla rn isy a n n habe r aldkta, A n ta k y a d a n stanbu la geldi. M uh are be 19 Austos 3 7 8 de E d irn e civ a rn d a v u k u b u ld u . G otlar R o m a o rd u s u n u m th i bir hezim ete urattlar. Valens h arp m e y d a n n d a m a k tu l dt. P ay itah t y o lu G otlara alm g ib i g r n y o r d u ; b u n la r stanbul s u rla rn a k a d a r tek m il B alkan y a rm a d a sn k a p la dlar. Fakat hi p h esiz G otlar, im p a ra to rlu a taarruz etm ek iin, u m u m b ir p ln d n m e m i le r d i (1 0 9 ). V alensin halefi Teodos, bizzat G ot m fre ze le rin in y a rd m ile, b a r b arlar m a l p etm ee ve y a m a la rn a n ih ay e t verm ee m u v a ffa k oldu. Y a ln z bu hdise, G o tlarn bir k s m n n im

p a ra to rlu a kar h a r b e tf i esnada, die r b ir k s m n n R o m a o rd u la rn d a alm a ve d ie r G e rm e n le re kar harbetm e i k a b u l etmi o ld u u n u gsterir. V in ci asr putperest m v e r r ih le r in d e n Zosim o su n y a zd vehile, Teodosu n zafe rind en sonra T rakya sk n e te y e n id e n kavu tu ; n k b u r a d a k i b a rb a rla r im h a e d ilm ilerdi,, (110). te b u suretle G o tlarn E d irn e m uzafferiyeti, b u n la r n T rakyaya yerlem e le rin i te m in e tm e d i. Fakat, b u n a m u k a b il, b u d e v ird e n itibaren G e rm e n le r m u s lih a n e bir surette im p a r a to r lu u n h ay atn a h u l l etm ee balyorlar. R o m a to p ra k la rn a yerlem i olan b a rb arla r silh k u v v e tiy le y e n e m iy e ce in i a n ly a n Teodos, G otlar R o m a m ed eniye tine altrm ak ve daha m h im m i, o rd u y a celbetm ek suretiyle m u s lih a n e b ir u zla m a y o lu tuttu. Yava * yava, im p a r a to r lu u n m d afa asn a m e m u r k ta la r n ekserisi G e rm e n b l k le ri tarafndan istihlf o lu n d u . B irok defalar G e rm e n le r im p a ra to rlu u d ie r G e rm e n le re kar m dafaa etm ek m ec b uriy e tin d e kaldlar. G o tlarn tesiri k e n d in i o r d u n u n y k s e k k u m a n d a s n d a ve en m h im ve en y k se k y erlerin G e rm e n le re tahsis e d il m i o ld u u h k m e t heyetinde gsterdi. G e rm e n m u h ib b i b ir siyasette im p a ra to rlu u n selm et ve s k n e tin i b u la n Teodos ilerde b arbar g e r m a n iz m in in in k i a fn n bizzat im p a r a to rlu u n m e v cu d iy e ti iin tek l edebilecei te h lik e y i anly am ad. Bilhassa m e m lek etin asker m d afa as iin b u k a b il bir siyasetin zfm hi phesiz g rm e d i. R o m a lla rd a n as k e rlik sanatn, tabiyeyi, m u h a re b e u s u lle rin i ve s il h la n re n m i olan G otlar her an im p a ra to rlu k ale y h in e d n e b i len k o r k u n b ir k u v v e t o lm ulard. k in c i p ln a atlm olan G re k - R o m e n m a h a ll ah ali G e rm e n le rin b u te fe v v u k u n d a n b y k b ir h o n u ts u zlu k d u y d u . G e rm e n le re kar b ir cere y an bagsterdi: bu cereyan v a h im d a h il ihtilflar tev lit ede bilirdi. < 3 9 5 te Teodos M il n da ld . T ahnit edilen cesedi stanb u la g etirildi ve Aziz H a varile r kilisesine defnedildi. Teodos, halefleri olarak tanlan ok k k yata ik i o u l b ra k t: A rk ad iu s ve H o n o riu s. A rk ad iu s ark, H o n o riu s g arb i ald. Fakat Teodos, ze rin e alm o ld u u ik i vazifede arzu edilen neticeleri elde edem em iti. H ristiy a n lk ta z n ik k a ra r la rn n te fe v v u k u n u iln etm i olan ik in c i u m u m k o n sil

kilisede ittihad y e n id e n tesise m u v a ffa k olam am t. A ria nizm , m u h te lif tezahrat ile, y aam akta d e v am ediyor ve in k i af ettike yeni d in cereyanlar d o u ru y o rd u . B u cereyan lar V in c i asr d in ve tim a h ay atn (b u n la r n her ikisi de b irib irin e pek y a k n d a n b a ld r la r ), bilhassa ark vilyet lerinde, S uriy e ve M srda, besliyeceklerdi ve b u nokta m teakip dev irde im p a ra to rlu k iin son derece m h im neticeler tevlit edecekti. Teodos, bizzat G e rm e n u n s u r u n u o rd u y a ithal etm ek ve b u arianist u n s u r u n te fe v vu ku elde etm e sine m sa ad e eylem ekle a ria n iz m e im tiy a zl h u k u k b a h etm ek ve b u suretle z n ik k a ra rla rn n m u tla k e k lin i terketm e k m e c b u riy e tin d e k a lm t. D i e r taraftan m em le k e tin m d afaasn ve h k m e t heyetinde en m h im m a k a m la r bar barlara tevdi eden G e rm e n m u h ib b i politikas, G e rm e n le rin tefev vu ku ile G rek ve R o m en m a h a ll ahali arasnda b y k bir h o n u ts u z lu k ve derin bir infial tevlit etmiti. G e rm e n tefev v u k u n u n balca m erk ezle ri payitaht, B alkan y arm a d as ve A n a d o lu n u n bir k sm idi; ark vilyetleri, Suriye, Filistin ve M sr b u b o y u n d u r u u hissetm ediler. IV n c asrn so n u n d a n itibaren b a rb a rla rn bu s t n l payitaht ve b u n u n la beraber im p a ra to rlu u n te k m il ark k s m n cidd surette tehdit etm ee balad. te bu suretle tek ve y e k n e sak bir kilise v c u d e g e tirm ei ve im p a ra to rlu k ile b a rb a r lar arasnda s u lh u tesis etm ei gaye ittihaz e d in m i olan Teodos b u ik i sahada da m u v a ffa k o la m a d ve halefleri bu son derece ka rk ik i m eselenin h a llin i tevars etm i o l d u la r . ,

V NC ASIRDA MLL VE DN MESELELER

Bu dev rin eh em m iy eti m ill ve d in o lm a k ze re ik i mesele ile u ra m a tarzndadr. M ill mesele (111) ile im p a ra to rlu k d a h ilin d e yay an m u h te lif m illiy e tle rin y e k d i e riy le m c a delesini ve a y n i z a m a n d a im p a ra to rlu a hariten .taarruz eden k a v im le rin R o m a llarla o lan ih tilfla rn kasdediy oruz. H e lle n izm in , g r n e n azaran, im p a ra to rlu u n ark ks m n d a (pars orientalis) b u k adar ah e n k siz ah ali arasnda birletirici b ir k u v v e t r o l n o y n a m a s l z m g e lir d i; fakat h ak ikatte hite byle olm ad. H e lle n iz m in tesiri, M ak e d o n yalI ske nder ve haleflerinin d e v rin d e n beri, arkta Frat sahillerine ve M sra k a d ar k e n d in i gsterm iti. skender

bizzat, k o 'o n i tesisinde h e lle n iz m i k k le n d ir m e k iin en iyi vastalardan b irin i b u lm u tu : Bu k ira la arkta 7 0 ten fazla e h irin tesisi izafe o lu n m a k ta d r. Halefleri, m u a z z a m bir l d a h ilin d e bu siyaseti tem adi ettirm ilerdi. H e lle n iz m in en son h u d u tla r im alde E rm e n ista n d a, cenupta Kzlden iz civ arn d a, arkta ran ve M ezo p otam ay ada idi. H e lle n izm b u vilyetlerden daha ileri g id em em iti. H ellenistik m e d e n i y e tinin balca m e rk e zi M sr e h irle rin d e n skenderiye idi. B t n A k d e n iz sahilleri im tid a d m c a ve bilhassa A n a d o lu , S uriy e ve M srda H ellen m edeniyeti d i e r m edeniyetlere galebe alm t. Bu m em leketten ih tim a l A n a d o lu en fazla h e llenlem i o lan idi. B irok asr nce sahilleri G rek k o lo n ile ri ile k a p la n m t ve b u ra d a n H ellen tesirleri -b irta k m m k l ta m a ru z k a ld k ta n sonra - tedric surette m e m le k e tin iine n fu z etmiti. S u riy e n in hellenlem esi daha az d e rind i. G re k lisaniy le nsiy e t p ey da edem em i olan a h a lin in b y k bir k s m m a h all lis'anlarm , Suriy e d ilin i ve arapcay k o n u m a k ta de v am ediy o rd u. M sterik b ir lim A nta ky a g ib i k o zm o p o lit bir ehirde h a lk n A ra m (y a n i S u riy e ) lis a n n k o n u tu u n a gre, vilyetin ie rle rin d e g re k e n in m n e v v e r ta b a k a la rn lisan o lm a y ip ancak h u su s tahsil g rm o la n la rn lisan o ld u u n u n b ih a k k n farz o lu n a b ile c e in i ( 1 1 2 ) yazyor. M ah a ll S uriy e lis a n n n m em lekette ne k a d a r derin k k le m i o ld u u n a dair V inci asr SuriyeR o m e n k a n u n la r k lliy a t (113) m u k n i bir delil tekil etm ektedir. B u k lliy a tn z a m a n m z a k a d a r g elm i o lan en eski el yazm as, V I nci asr b a la n g c n d a , b in a e n a le y h Justin ia n d an evvel, y azlm tr. S u riy e n in im ali ark sinde y azlm o lm as m u h te m e l olan b u m etin greke m e tn in bir tercm esidir. Bu k lliy a tn grek o rijin a li bize kadar g e lm e m itir; fakat baz em arelerden b u n u n 5 7 0 senesine d o ru y azlm o ld u u n u istidll etm ek m m k n d r . H er ne hal ise, greke m e tn in nerini a y n i m e tn in h em en Suriy e lisa n n a y a p la n tercm esi takip etm itir. M enei kiliseye ait o ld u u anlalan ( n k e v lilik ve veraset h u k u k u n a ait m a ddeleri pek m ufassal olup b u n la rd a n , gayet m a h ira n e b ir tarzda, rah ip le rin h u k u k u istidll o lu n m a k ta d r) bu k a n u n k lliy a tn n b u n d a n m aada araba ve erm enice versi y o n lar d a h i m ev cu ttu r. Fakat bizi b u ra d a b u k lliy a tn ,

esasndan ziyade m u h te lif v e rsiy o n la rn n ve X I I I n c ve X IV n c asr S u riy e li ve A rap m u h a rrirle rin y ap m ol d u k la r ik tibaslarn ispat ettii gibi, arkta E rm enistan ile M sr ara s n d a k i h av alid e , geni y ay l ve bilfiil tatbik edi lii a lk a d a r etm ektedir. B ilhare Ju stin ian k a n u n la r resm en tek m il im p a ra to rlu k iin m e c b u r o ld u k ta b u im p arato r K o deks,,inin h ac m i ark vilyetlerine ok b y k ve a n la l m as g geldi; filiyatta Kodeksin y erine S uriy e klliy at k u lla n lm a k ta d e v am etti. V II in c i asrda m s l m a n la r ark v ilyetlerini igal ettikte b u k lliy at, slm h k im iy e ti altnda, ay n i derecede yay ld. V inci asrn ik in c i n sfndan itibaren b u k lliy a tn S u riy e lisanna tercm e ed ilm i olm as ahal n in b y k bir k s m n n greke ve ltinceye v a k f o lm a d n ve m a h a ll Suriy e lisanna pek k u v v e tli surette b a l o ld u u n u gsterir. M srda, ske nderiye g ib i c ih a n m u l ualar saan bir m ed eniy e t m e rk e zi m e v c u t o lm asna ra m e n , h e lle n izm yal n z sivil ve r u h a n y k se k ve h k im tabakaya n fu z edebil miti. A h a lin in b y k bir k s m m a h a ll lisan olan Kopt,, lisa n n k o n u m a k ta d e v am ediy ordu. Fakat V in ci asrda y aln z b u m ille r bir rol o y n a m a d lar. H k m e t ark v ilyetlerinde bir ta k m m k l tla k a r lat. Bu m k l t y a ln z m u h te lif rk ve m illiyetlerden deil, fakat S uriy e - M sr a h a lisin in b y k bir k s m n n ve ark A n a d o lu ah a lisin in b ir k s m n n a ria n izm e ve b u m e zh e b in m u a h h a r ekille rine b a l k a lm o lm a sn d a n neet etti. Bu suretle h a d d i zatnda k a rk o lan b u m illiyetler m e selesi, V inci asrda d in m eselenin in z im a m ile, b s b t n ka rk bir ekil ald. G a rp vilyetlerinde, y an i B alk an y arm adas, p ay itah t ve A n a d o lu n u n g arp k s m n d a b u d ev rin m h im meselesi, y u k arda g r d m z vehile, im p a ra to rlu u n m e v c u d iy e tin i tehdit etm i o lan G e rm e n meselesi o ldu . V inci asrn orta snda, G ot m eselesinin devletin le h in e olarak h a llin d e n sonra vah i z a v riy a ll rn payitahtta G o tlarn m e v k ile rin i igal etm elerinden k o r k m a k iin sebepler belirdi. ark h u d u d u n d a , ranllara kar y ap lan h arp, baz faslalarla, dev am edi y o r d u ; B alkan y a rm a d a s n n im al h u d u tla rn d a ise H u n (T r k ) ne slind e n b ir k a v m in , y a n i B u lg arlarn , ta h rip k r istillar b a ly o rd u (1 1 4 ).

mparator Arkadius, Teodos I kalkannn bir ksm. Kabartlm ve hakedilmi gm, IV. asr ( Madrit Tarih Akademisi)

ARKADUS (395 -408). NEDMLER

A rk a d iu s tahta ktkta h e n z 17 y and a idi. Y k s e k m e v k iin in iktiza ettii ne tecrbe ve ne de azim k u v v e tine m a lik ti. Az b ir m d d e t sonra te k m il k u d re ti ellerine geiren ve k e n d ile rin in ve taraftarlarnn m enfaatlerini n safa vazeden n e d im le rin in n fu z u altn d a kald. m p a ra to ru n ze rin d e tesirde b u lu n a n ilk n e d im , Teodos za m a n n d a , Ark a d iu s un m re b b is i o lan R u fin u s o ldu . Az bir m d d e t sonra R u fin u s katledildi. k i sene sonra h a d m Evtrop n e d im o ld u : B u zat im p arato r ze rin d e k a t tesirde b u lu n d u ve Arkadiusu R o m a o r d u s u n u n F ran k g e n e ralle rin d e n b ir in in k z o lan E v do ksia ile e v le n d ird ik te n sonra en y k se k ik b a l m e r tebesine iriti. G a rb alm o lan A rk a d iu s u n k k kardei H o no rius, y a n n d a m a v ir olarak, deerli general S tilik o n u b u lu n d u r u y o r d u (b u zat evvelce babas tayin e tm i ti). Rom a lla m bir G e rm e n b a rb ar tip in in tam bir m m e ssili olan S tilikon, k e n d i v a tan d a la rn a kar harbetm ekle, im p a rato rlu a pek b y k hizm etle rd e b u lu n m u tu r .

GOT MESELESNN HALL

A rk a d iu s u n z a m a n saltanatnda im p a r a to r lu u igal eden balca mesele G e rm e n meselesi oldu. B alkan y a rm a d a s n n im aline yerlem i o lan V izigotlar, o z a m a n la r A larik Balta n a m n d a haris bir efin e m ri altnda b u lu n u y o r la r d . A rk a d iu s saltanatnn b a larn d a b u n la r Mesya, T rakya ve M a k e d o n y a y istil ettiler ve hatt payitaht tehdit altnda b u lu n d u r d u la r . R u fin u s u n d ip lo m a tik m d a halesi sayesinde A larik stanbul ze rin e y r m e k fik rin i terketti. G o tlarn n aza rla r Y u n a n ista n a evrildi. A la rik Tesaly adan geti ve T erm opiller y olu ile orta Y u n a n is ta n istil etti. Bu dev irde Y u n a n is ta n ahalisi, heyeti u m u m iy e sile , d a h a h e n z b o zulm am t; aa y u k a r P avsanias ve P lu ta rk n b ild i i ah a li idi. G re g o ro v iu s yle d iy o r: A talarn lisan, d in i, det ve k a n u n la r , h e m e n hi d e im e m i bir ekilde, ehirlerde ve k y le rd e b aki kalm t; h ris tiy a n l n , h k im d in olarak, resm en k a b u l edilm esine ve h k m e t e menedilBizats mparatorluu Tarihi 8

m i o lan il h la r k lt n n ortadan k a lk m a a m a h k m o lm a sna ra m e n a n tik Y u n a n ista n (ihtiva ettii lk a la r ab id e leri sayesinde) p utperestliin a h l k ve artistik d a m g a s n d a h a h al tayordu,, (115). G otlar, Y u n a n is ta n d a n getikleri esnada, Botya ve A ttiki y a m a ve tahrip ettiler. A tin a n n lim a n Pire b u n la r tara fnd a n igal edildi; fakat bereket versin barbarlar A tinay syanet ettiler. V inci asr putperest m v e rrih le rin d e n Sozim os A la rik in, o rd u s u ile Atina su rla rn a yaklatkta, batan aaya k a d a r silh l olan Atena P ro m a h o s ilh a h e sin i ve surla rn n n d e ayakta d u ra n T ruv a k a h r a m a n A h ili g r m o ld u u efsanesini te k ra rla m a k ta d r; b u r yetten m te h a y y ir ka la n A larik A tinay a taarru z etm ek fik rin d e n vazg e m i im i (116). B una m u k a b il P eloponnes m th i bir tahribe u ra d . V izigotlar Korint, Argos, Sparta ve dier b iro k e h irle ri y a m a ettiler. B u n u n ze rin e Stilikon, Y u n a n is ta n k u r ta r m a k zere, harekete geti. O r d u la r n K o rin t k rfe z in de, stm osta karay a k a rd ve bu suretle A la rik in ricat y o lu n u kesti. Fakat A larik b u n a ra m e n , ok b y k m k ltla, k e n d isin e im ald e b ir yol at ve E p ir e ulat. m p a r a tor A rk ad iu s, k e n d i vily e tle rini ta h rip etm i olan b u zata llir ik u m o r d u s u n u n y k se k n v a n o lan magister,, n v a n n v e rm ekte teredd t etm edi (magister militum per lllyricum). B u n dan sonra A larik ark te h d id d e n vazgeti ve te k m il faaliyetini talyaya hasretti. Got tehlikesi k e n d in i y aln z B alk an y a rm a d a sn d a ve Y u n a n is ta n d a hissettirm edi. G ot h k im iy e ti, bilhassa b y k Teodostan sonra, payitahtta d a h i k e n d in i gsterdi; b u ra d a o rd u n u n en y k s e k dereceleri ve b iro k y k s e k sivil m a k a m la r G e rm e n le rin eline gem iti. A rk a d iu s tahta k tkta G e rm e n partisi s ta n b u lu en k u v vetli bir n fu z altnda b u lu n d u r u y o r d u . B u p a rtin in b a n d a im p a ra to rlu k o rd u s u n u n en k y m e tli g e n erallerinde n olan G a in a s n a m n d a b ir G o t b u lu n u y o r d u . G ain a sn etrafnda anasl G o t olan birok asker ve pay itah ttaki G e rm e n partisi n in m m e ssille ri toplandlar. P a rtin in zayf n o ktasn d in meselesi tekil ediy ordu: G o tlarn ekserisi, g r ld vehile, A rius taraftar idiler. A rk a d iu s saltanatnn ilk senelerinde m h im b ir rol o y n a y a n ik in c i parti k u d re tli n e d im E v tro p u n partisi idi: B u zatn etrafn, her eyden nce ahs itiha-

la rn tatm in etm ek istiyen ve b u gayeye irim e k iin E v tropu k u lla n a n serseriler ve m u h te risle r alm t. G ainas ile E v trop u n b irb iriy le g einem iye cekleri tabi idi. n k her ikisi de ik tid a r m e v k iin e k m a k istiyordu. E n n ih ay e t m v e rrih ler G erm e n le re ve Evtrop'a m u h a lif n c b ir -arti d ahi zikretm ektedirler. Senatrler, m e m u r la r ve r h b a n iy e tin b y k bir k s m n ih tiv a eden b u parti, m illiy e t ve h ristiy a n lk fikri n a m n a , barb arla r ve rafzlerin g n d e n g n e b y y e n n fu zla rn a kar cephe alan bir m uhalefe t partisi olarak telk k i o lu n a b ilir. Tabi E v tro p u n kaba ve ta m a k r ahsiyeti b u n c parti m m e ssille ri arasnda sem pati u y a n d ra m a z d . Bu p a rtin in en m e h u r efi ehir prefesi A v relian id i (117). M uasrlar ara sn d a bir ok kim seler G e rm e n s t n l n n im p a ra to rlu k iin ne b y k b ir tehlike tekil ettiini tak d ir e diy orlard. H k m e t d a h i frtn a n n y a k la t n hissetm e e balam t. B az m u h itle rin G e rm e n meselesi k a rs n d a k i haleti ru h iy e s in i c a n l b ir surette gsteren son derece m h im b ir vesikay a m a lik b u lu n u y o r u z . B u vesika Sinesius tarafndan y azlm , im p arato ra ta k d im ed ilm i ve hatt h u z u r u n d a o k u n m u o lan im p a r a to r u n k u d re tin e dair,, y a h u t bazan da tercm e e d ild i i ve hile m p a ra to ru n vazifelerine dair (Hepi (3a<ttX ex) adl tretedir. im al A frika e h irle rin d e n K irenede d o m u o lan Sinesius (370-413) h ristiyan o lm u m n e v v e r b ir neo - platonisyen idi; 3 9 9 da, im p arato rd an , d o d u u ehir iin, baz v e rgile ri hafifletm esini istirh am etm ek iin, stanbu la geldi. B ilhare m e m le k e tin e avdet ettikte, im al A frikada Ptolem ais ehri piskoposu in tih a p edildi. stan b u ld a k a ld sene zarfn d a Sinesius G e rm e n le rin im p a ra to rlu k iin tekil ettikleri te h lik e y i m k e m m e le n ta k d ir etti ve b ir m v e r r ih in ifadesine gre A v relian m ill p artisinin G e rm e n le r ale y h in d e bey an n am e si olarak tavsif edilm esi caiz olan y u k a rd a ad geen treteyi telif etti (1 1 8 ). Sinesius yle y a zm a k ta d r: O r d u la r n [yani barbarlarn] k u d re ti ellerine g eirm eleri ve b t n h r vatandalar ze rin d e h a k im iy e tle rin i tesis etm eleri iin en k k b ir b a h a n e kfi gelecektir. O za m a n siviller h arp sanatnda gayet b y k bir tecrbe sah ibi o lan in san lara k a r harbetm ek m e c b u riy e tin d e ka la cak la rd r.... B in a e n a le y h ilk evvel

[yabanclar] y k s e k m e m u riy e tle rd e n u za k la trm a k ve b u n la rn tadk lar senatr n v a n m k a ld r m a k lzm d r; n k eski z a m a n la rd a R o m a llarca en y k s e k b ir eref ad dedilen b u n v a n b u g n , y ab a n clar y z n d e n , h a k a re ta m iz bir ey o lm u tu r. B irok hallerde, ve bilhassa b u noktada, a n la m a k k a b iliy e tsizli im ize hayret e d iy o ru m . H e m e n her evde, pek m te v a z olsa dahi, b ir skit, (y ani Got) klesi b u lm a k k a b ild ir. B u n la r ya a v e y a h u t sofracdrlar; o m u z la rn d a tadk lar k k iskem leleri ak h av a d a o tu ru p istirahat etm ek isteyenlere teklif edenler d a h i skittirler. Fakat h usus hayatta h iz m e tk r vazifesini g ren E vbya,, serp ulu a y n sarn ba rb arla rn resm hayatta bizlere e m irle r verm eleri son derece ayan hayret bir hdise deil m id ir ? m p arator o rd u yu tem izle m elid ir; tp k b izle rin bir a v u b u d a y tanesi arasn da sam a n ve iyi taneleri bo zabilece k d ie r m u z r u n s u rla r bir tarafa k o y d u u m u z , gibi... [Hametmeap] ba b an l z u m u n d a n fazla bir y u m u a k lk gstererek [bu barbarlara] mly em e t ve m s a m a h a ile m u a m e le etti; k e n d ile rin e m ttefik n v a h n verdi; siyas h u k u k ve rtbe ler bahetti; k e rim a n e b ir surette arazi h ediy e etti. Fakat o n la r h a k la rn d a y ap lan m u a m e le n in asaletini ly k iy le a n ly a m a d la r ve ta k d ir ede m ediler. B arbarlar b u n u b iz im tarafn zafna atfettiler ve b u h al k e n d ile rin e hayasz b ir g u r u r ve iitilm e m i bir tefahr te lk in etti.... B izlerden o lanlar d a h a ok askere al, fik irle rim iz i ykselt, k e n d i o rd u la rm z k u v v e tle n d ir ve devletin ih tiy ac ne ise o n u yap ! nsanlara kar sebat ile hareket etm ek l z m d r. Eski za m a n la rd a M esenyallarn, s il h la rn terkettikten sonra, Helot,, olarak Spartallara h izm e t ettikleri g ibi, b a rbarlar d ahi ara ziy i srs n le r y a h u t ge ld ik le ri ay n y o ld an defolup gitsinler, ve n e h rin die r s a h ille rin d e o turan kabilelere R o m a lla rn eski se m a h atin in k a lm a d n ve b u n la r n b a n d a asl b ir kalbe m a lik gen bir im p arato r h k m s r d n bildirsinler,, (119). M e v zu u b a h is hdiseler ile m u a s r b u ay an d ik k a t v e s ik a n n derin m anas Sinesiusu n b u en son tavsiyesinde m n d e m i tir; b u zat im p a ra to rlu k iin G o tlarn tekil ettik leri teh lik eyi kavryo r; G o tlarn o rd u d a n u za k latrlm asn , m ill bir o rd u v c u d e g etirilm esini ve b u n d a n sonra b a rb a r la rn ifti h a lin e ifra n teklif ediyor; b u n u k a b u l e tm ed ikle ri taktirde, b a rb arla r T u n a n n d ie r sahiline, y a n i gelm i

o ld u k la r yerlere atm ak suretiyle, R o m a arazisi temizlenm elidir. m p a ra to rlu k o rd u s u n u n en fazla sevilen k u m a n d a n G ainas, n e d im E v tro p u n, m u tla k bir surette, icrayi n fu z etm esini s k n e tle k a rlay am azd . Bir m d d e t sonra hare kete g em ek iin eline bir frsat dt- O dev irde B y k Teodos tarafndan A n a d o lu d a F rig y ada isk n e d ilm i o lan Gotlar, efleri T rib ig ild in idaresi altnda, a y a k la n d la r ve m em leketi y ak p y ktlar. siye kar sevkedilen G ainas b u sin in g izli m tte fik i oldu. B u n la r y e k d i e rin e y a rd m ettiler ve T rib ig ild e kar g n d e rilm i o lan im p a ra to rlu k o rd u la rn hezim ete urattlar. Bir m d d e t sonra b u n la r v a zi yete h k im o ld u la r ve im p a ra to rd a n E v trop u n a zlin i ve k e n d ile rin e te slim in i istediler. D i e r taraftan im paratorie E v d o k sia ve A vrelian partisi E v tro p u n ale y h in d e idiler. Bu m e c b u riy e t k a rsn d a A rk a d iu s raz o ld u ve E v trop u s r g ne g n d e rd i (399). Fakat b u tedb ir g alip G o tlar tatm in etm i y o rd u : im p a ra to ru E v tro p u payitahta celbetm ee, m u hak e m e y e ve rm ee ve id a m etttirm ee icbar ettiler. B u n d a n sonra G ain a s im p a ra to rd a n , p ay itah ttaki m ab e d le rd e n b irin i, arianist G o tlarn y in le rin e tahsis e d ilm e k zere, istedi. Fakat b u istee kar stanbul p isko po su Ja n Krisostom (Altn A z) isyan etti. Ja n m, y aln z payitaht h a lk n deil, fakat im p a ra to rlu k a h a lis in in en b y k b ir k s m n elde etm i o ld u u n u bilen G ainas fazla srar etm edi. Payitahta yerlem i olan G o tlar im p a ra to rlu k m u k a d d e ratnn bir ne v i n z m o ldular. A rk ad iu s ve stanbul ahalisi vaziyetin b t n v a h a m e tin i anladlar. G a in a s a gelince, b t n m uv affa k iy e tle rin e ra m e n , stan b u ld a elde etmi o ld u u y k se k m e v k ii m u h a fa za edem edi. Payitahtta b u lu n m a d b ir esnada ant b ir isyan bagsterdi. B irok G ot ld r ld . G ainas stanbu la avdet edem edi. B u n d a n cesaret b u la n A rk a d iu s G a in a s a kar sad k b ir G o tu, putperest Fravittay g n d e rd i. Fravitta G a in a s , A n a d o lu y a den iz tari kiyle, gem ek te e b b s n d e b u lu n d u u esnada, m a lu p etti. G ain a s T rakyaya kat, fakat b u ra d a H u n k ral tarafndan esir edildi; k ra l G a in a s n ban kestirtti ve kellesini hediye olarak A rk a d iu s a g n d e rd i. te b u suretle b y k G e rm e n tehlikesi bertaraf edildi. Fakat b u m uv affakiy et d ie r bir G e rm e n , y a n i putperest Fravitta sayesinde, elde edilm iti. Fravitta b u b y k h izm e tine m u k a b il konsl,, n v a n ile

taltif edildi. te b u suretle G o t meselesi, V inci arn b a la n gcnda, h k m e t le h in d e h a lle d ilm i o lu y o rd u . M te a k ip devirlerde G o tlarn eski m e v k ile rin i tekrar elde etm ek iin y a p m o ld u k la r teebbsler ise artk h i bir e h e m m iy e ti h a iz o lm a m la rd r.

JAN KRSOSTOM
G e rm e n k a r k lk la rn n gerisinde stanbu l p atrik i Jan K risostom u n m u k te d ir ahsiyeti te b a rz etm ektedir (120). A n ta k y a l olan Jan m e h u r hatip L ib a n iu s u n talebesi idi. S ivil b ir m eslek in tih a p etm ee h a z rla n y o rd u ; fakat h risti y a n o ld u k ta n sonra fik rin i deitirdi. D o d u u ehirde p ap az o ld u ve b t n r u h u ile k e n d in i vaiz v e rm e e hasretti. N e d im Evtrop, p atrik N e k ta rm l m n d e n sonra, A n ta k y ad a daha o za m a n v a zlar ile hret b u lm u olan J a n stan b u l p a trik li i ne in tih a p etti. K risostom gizlice stan b u la celbedildi ( n k vaz la r m o k seven A nta ky a a h a lis in in Ja n m ay rlm a sn a m u h a lefet etm esinden k o rk u lu y o rd u ). ske nderiye p isko po su Teofilin e n trik a la rn a ra m e n Jan pisko po s tay in edildi ve stanbu l p a trik li i k rs s n e kt (398). P ay itah t b u zat ile calibi d ik kat ve cesur bir hatip, ahsnda n aza riy a t filiyat ile im tiza ettiren m ste sn a b ir insan k a z a n m o ld u . A h l k b a h sin d e edit bir vz, m frit debdebe a le y h d a r ve tam b ir z n ik taraftar o lan Ja n dinleyicileri arasnda b iro k d m a n pey da etti. B u n la r m e y a n n d a debdebe ve z e v k i seven ve J a n m v e rd i i alen vazlarda pek ok tekdire m a ru z k a la n imparatorie E v d o k sia b u lu n u y o r d u : D in n u tu k la r n d a Jan imparatorieyi Jezabel ve H e ro d iad ile m u k ay e se etm ee k a d ar v a rd (121). Jan, arianist a y in le rin i icra e de bilm e k iin, k e n d ile rin e payitahtta bir m a b e d te rk e d ilm e sin i isteyen G o t lara k a r a z im k r bir tavr tak n d . Jan b u istei kat olarak redetti, ve G o tlar k e n d ile rin e sur h a ric in d e v e rilm i olan b ir m ab e d le iktifa etm ek m e c b u riy e tin d e k aldlar. Fakat Jan ortodoks o lan G o t ekalliyeti ile pek y a k n d a n a lk a d a r o ldu . B u n la ra ehir iin d e bir kilise verdi, k e n d ile rin i sk sk ziyaret etti ve te rc m a n la r vastasiyle, ke n d ile rile g rt . S a la m d in d a rl , m sa m a h a s zl , sert ve ik n a edici belgat, tedric surette, Ja n m d m a n la r n n ad e d in i arttrd. A rk a d iu s b u s o n u n c u la rn tesiri altnda k a ld : alen olarak

patrik aley hind e rey beyan etti ve Jan A n a d o lu y a ekildi. Bu ok sevilen p ap azn ay rlm as yznden k an k a r k lk la r im p a ra to ru K risostom u tekrar geri a rm a a icbar etti. Fakat patrik ile h k m e t a ra s n d a k i s u lh z u n m d det d e v am etm edi. m p ara to rie n in bir h e y k e lin in kat res m i Ja n a, im p a ra to rie n in ka b ah a tle rin i m e y d a n a k o y a n d o k u n a k l bir n u tu k sy le m ek frsatn verdi. B u n u n ze rin e Jan n v a m n kaybetti; Jo h a n n itle r y a n i taraftarlar itisaflara m a ru z kaldlar. E n n ih a y e t Jan, 4 0 4 de, K a p a d o k y a e h irle rin den K u k usa y a s r ld , u z u n ve zah m e tli bir seyahatten sonra b u ra y a geldi. Jan b u e h rin b t n im p a r a to r lu u n en c ra bir yeri o ld u u n u y azy o r (122). sene sonra Jan iin y eni b ir s r g n em ri geldi.- b u sefer K a rad e n izin u z a k ark sah ille rin e g nde rilece kti; ite oraya g id e rk e n y olda vefat etti (407). O rta z a m a n la rn ilk de v rin e ait en m e h u r kilise m m e s s ille rin d e n b ir in in so nu ite b u o ldu . Jan, z a m a n n n fikr, tim a ve d in h ay atn a dair canl tas virler ih tiv a eden edeb bir m iras te rk e d iy o rd u . A postolik kilise,, id e a lle rin in m u a n n it ve m u te k it b ir m d a fii olan Jan k u d re tli G a in a s n arianist taleplerine kar k o y m a k ta n e k in m e m iti. Jan Krisostom h i p h e siz in san iy e tin g r d en ay an d ik k a t a h lk n m u n e le r in d e n b ir in i tekil edecektir. Jan, b iris in in s y le d ii gibi, g n a h iin m e rh a metsiz, fakat g n a h k r iin m e rh a m e tle d o lu idi,, (123). P apa ve garp im p a ra to ru H o n o r iu s u n itisafa m a ru z ka la n Jan ve Jo h a n n itle r le h in d e y a p m o ld u k la r teebbsler h i b ir fayda tem in etm edi (124). A rk a d iu s 4 0 8 de ld . O lu ve halefi Teodos h e n z yedi y an d a idi. A rk a d iu s u n kars ve g en Teodosu n anas E v do ksia d ahi b u dev ird e lm t .

GEN TEODOS II. (408-450)

Baz m e h a zla rn ehadetine gre A rk a d iu s v asiy etnam e sinde, ran k ra l Y e zd ig irt I i gen halefi Teodosa vas tayin etm i ve b u n u stan b u l n e d im le rin in taht Teodosu n elinden a lm a m a la r iin y a p m im i. ran k ra l b u vazifeyi harfiyen ifa etm i ve a ja n la rn d a n b iri vastasiyle Teodosu, etrafndak ile rin in e n trik a la rn a kar, k o r u m u im i. B irok lim le r

b u h ik y e n in m e v s u k iy e tin i re dd etm ek te dirler; b azlar ise b u n d a in a n lm y a c a k bir ey o lm a d fikrin d e d irle r. M m a s il m isallere ta rih in die r d e v irle rin d e de tesadf etm ek m m k n d r ; b in a e n a le ly h b u habe ri redd etm ek iin h i bir m c b ir sebep y o k tu r (125). k i im p a ra to rlu k a ra sn d a k i dostane m nasebetler, Yezdig irt I z a m a n n d a , h ris tiy a n l n ra n d a igal ettii fevkelde m sa it m e v k ii izah etm ektedir. R a h ip le r ve aristokratlarn haleti ru h iy e s in in ak islerini ih tiv a eden ran a n anesi Yezdig irti apostat,, fena,, R o m a n n ve h ristiy a n la rn dostu ve ra h ip le rin itisafcs olarak gsterm ektedir. H ristiyan m e h a z lar Y ezd ig irtin iy ili in i, h a lv e tin i ve c m e rtli in i a y u k a k a rm a k ta ve hatt bazan h ristiy a n o lm a sn a ra m a k k a lm o ld u u n u bey an etm ektedirler. H ak ik a tte Y ezd ig irt I in, B y k K onstantin gibi, siyas hedefleri v a rd ve im p a ra to r lu u d a h ilin d e k i h ristiyan u n s u r u n u n , p l n la r iin h aiz o ld u u e h e m m iy e ti tak dir ed iy o rd u . 4 0 9 da, h ristiy anlara A lla h la rn a alenen ibadet ve m a b e d le rin i restore etm eleri i in resm en m sa ad e edildi. Baz m v e rrih le r b u em ri h ristiy a n A sur kilise sin in M il n em irnam esi,, tesm iye et m ek tedirle r (126). 410 da Selevkiada b ir k o n sil to p la n d : b u ra d a ran h ristiy a n kilisesi tek iltlan drld. Selevkia (Ktesifon) pis k o p o su kilise efi in tih a p edildi. Katolikos,, n v a n n ald ve ra n n p ay itah tn d a vazifesini g rebildi. K o nsil a z a la n yle bir b e y a n n a m e n e re ttile r: "H e p im iz, ittifak ara ile, ra h m ve efik T a n rm z d a n m uzaffer ve n a m d a r, k ra lla rm k ra l Y e zd ig irtin g n le r in in arttrlm a sn ve senelerinin nesilden nesile ve d e v ird e n devire tem ad ettirilm esini n iy a z ediy oruz,, (127). H ristiy a n la r b u h rriy e tte n u z u n m d d e t istifade etm e diler. Y e zd ig irtin son senelerinden itibaren itisaflar yeniden balad. D evlet a d a m ka b iliy e tin d e n m a h r u m o lan Teodos h k m etle pek az alk a d ar o ld u ve saltanat m d d e tin ce , ilerden u m u m iy e tle u z a k yaad. M n z e v hayata kar b y k b ir te m a y l vard; saraynda bir m a n astrd a im i g ib i yayor ve g zel yazs ile eski el y a zm a la rn ko p y e etm ek suretiyle g ze l y azy a pek ok va k it h asre d iy o rd u. Fakat etrafna k a biliy etli ve a z im k r in san lar toplad; b u n la r im p a ra to rlu u n

d a h il h ay atn d a m h im hadiseler ile te m a y z eden Teodos II saltanatnn h retini geni m iky asta te m in ettiler. te b u sebepten m o d e rn ilim Teodos II yi a zim ve kabiliyetten -ta m a m iy le m a h r u m bir insan olarak te lk k i etm ekten vazge iyor. Teodosu n b t n hayat m d d e tin ce , bir devlet ad am z ih n iy e tin e m a lik b u lu n a n k z kardei d in d a r P u lk e ria ta rafndan, h usus b ir tesir icra edilm itir. Bu k a d n sayesinde Teodos A tinal bir filosofun k z o lan ve vaftizde E v d o k ia is m in i alan Atenais ile evlendi. Y e ni im p arato rie A tinada m k e m m e l bir tahsil g rm t ; h a k ik edeb bir kabiliyete m alikti; bilhassa d in m e v z u la rd a n bahseden, fakat a y n z a m a n d a m u a sr siyas hdiselerin ak isle rin i d a h i m u h te v i b u lu n a n bir ta k m eserler b rakm tr. Teodos za m a n n d a im p a r a to r lu u n ark k s m (pars orienz a m a n d a G e rm e n istilla rn d a n d o la y h ad bir b u h r a n geiren g arp k sm (pars occidentalis) k adar k o r k u n sadm elere m a ru z k a lm a d . V izigo t eflerinden A larik putperest R o m a d e v le tinin m e rk e zi R o m a y ald ve b u h dise m u a srla r ze rin d e ok b y k bir tesir yapt. G a rb A v ru p a d a ve im a l A frikada, R o m a to p ra k la rn d a ilk barbar devletleri teek kl etti. ark k s m n d a Teodos B izans ara zi sin i istil etm i ve ta h rip k r a k n la rm d a stanbul surlarna k a d a r g elm i o lan vahi H u n la r la m cad e le etti. m p arator b u n la r a m h im bir m e b l ve rm e k ve T u n a n n c e n u b u n d a k i araziyi terketm ek m e c b u riy e tin d e kald. B u n d a n sonra H u n la rla teesss eden dostane m n a se b a t M a k s im in in riyasetinde b ir heyetin H u n o rd u h n a , P an o n y ay a g n d e rilm e sine sebep o ldu . M a k s im in e P a n o n y a d a refakat eden dostu P riskus ok m k e m m e l b ir sefaretnam e ve y a ln z A ttiln n sa ra y n n deil, fakat H u n la r n rf ve adetlerinin son derece e h e m m iy e tli b ir tasv irin i terketm itir (128). B u tasvir, y a ln z H u n la r n h a y a tn n deil, fakat orta Tunada o turan ve H u n la r tarafndan ta h a k k m altna a ln m o lan S lav larn d e tle rin in d ahi m ufassal bir h iky esi olarak te lk k i o lu n a b ile c e in d e n h usus bir kym ete m a lik b u lu n m a k ta d r (129).
talis ), ay n i

DN KAVGALARI VE NC UMUM KONSL

lk ik i u m u m konsil kat olarak u no ktay tesbit etm i le rdi k i sa hem A llah, h e m de in sa n d r. Fakat b u hal aresi d in h ak ik ate haris d im a la r tatm in etm em iti; b u n la r sada insan ahsiyeti ile lh ce vh erin b irle m e sin in ve b u ik i u n s u ru n b irib irile riy le olan m n a se b e tle rin in ne ekilde iza h edile cei h u s u s u n d a m n a k a a la ra baladlar. IV n c asr s o n u n d a A n ta k y ad a b u ik i tabiatn sada ta m a m iy le birle m e m i o ld u u n u id d ia eden y eni b ir do k trin v c u t b u ld u . Bu d o k trin b ilh a re sada nsan tabiatn, lh tabiat ile b irle m esinden , evvel ve sonra tam m anasile m sta k il k a lm o ld u u n u isbat ed iy o rd u . Bu d o k trin u fa k bir m u h itin h u d u tla r n a m a d m d d e te kilisede b y k k a rg a a lk la r tevlit etmedi. Fakat stanbu l p a trik li i k rs s , b u d o k trin in m u te k it taraftar A n ta k y a l p ap az N astorius tarafndan igal edildikte, iin ekli deiti. Y e n i p atrik N astorius A nta ky a d o k tir in in i b t n kiliseye tem il etm ek istedi. Belgetiyle m e h u r o lan N astorius, d in m e ra sim bitir bitm ez im p a ratora u szlerle hitap etti: H am e tm e ap, bana rafzlerden ri bir d n y a ver, ben de sana b u n a m u k a b il cenneti vere ceim ; rafzleri im h a etm ek iin b a n a y a rd m et, ben de sana ranlIlar im h a etm ek h u s u s u n d a y a rd m edeceim ,, (130). N astorius rafzler,, k e lim esiy le sada nsan tabiatin is tik l line m te d a ir fik irle rin i k a b u l e tm iy enle ri ka sd e d iy o rd u . N astorius M ery em i A lla h n Anas,, deil, fakat sann Anas y a n i b ir in s a n n Anas,, tesm iye ed iy o rd u . N astorius m u h a s m la r n a kar iddetli itisaflarda b u lu n d u ve b u y z d e n kilisede k a rg a a lk la r k ard. Bu do k trin e kar bilhassa ske nderiye p atrik i K iril ve R o m a k o n silin d e b u y e n i d o k trin i rafz olarak m a h k m etm i o lan papa elestin cephe aldlar. K ilise k a v g a la rn a b ir son ve rm e k istiyen Teodos Efeste bir n c u m u m Konsil,, top lad ve b u K onsil n a stu rli i m a h k m etti (431). N astorius bizzat M sra e k ilm e k m e c b u riy e tin d e k a ld ve orada ld . Fakat n a s tu rli in m a h k m edilm esine ra m e n n astu rler S uriy e ve M ezo p otam yada o ld u k a k a la b a lk o larak kaldlar; im parator, b u vilyetlerin otoritelerine, b u n la ra k a r h a re k e te gem eleri iin e m ir verdi. N a s tu rli in balca m erk ezi, A n tak ya d o k trin in i y ay an m e h u r b ir m ektebe sahip o lan Edessa

ehri idi. 4 8 9 da, im p arato r Z e n o n z a m a n n d a , m ektep l vedildi, hoca ve talebeleri datld. B u n la r rana iltica etti ler ve burada, N u s a y b in d e y e n i bir m ektep tesis ettiler. ran k ra l nasturleri k a b u l etm ee m e m n u n iy e tle raz o ld u ve b u n la ra h im a y e s in i teklif etti: K ral b u n la r Bizans im p a r a to r lu u n u n d m a n te lk k i ediy or ve ic a b n d a k e n d ile rin d e n istifade ede bileceini d n y o r d u . N astu rle rin y a h u t S uriy e li - G e ld a n le rin ran k ilise sin in b a n d a katolikos is m in i tayan b ir piskopos v ard. H ris tiy a n lk ra n d a n , nastur eklinde, d ie r m em leketlere geti, O rta A syada taamm m etti ve H in d is ta n d a bir ok m r it b u ld u . Fakat bizzat h ristiyan kilise sind e (b ilh assa skenderiyede), Efes k o n s ilin d e n sonra, nastu rlie kar bagsteren reaksiyon neticesinde d o a n , fakat ta m a m iy le zt bir istika mette inkiaf eden y eni bir cereyan ortaya km t. sanm lh tabiatna faikiyet atfeden ske nderiye li K iril'in taraftar lar sada nsan tabiatn lh tabiatn iin d e k a y b o ld u u , b in a e n ale y h sada y aln z bir il h tabiat m e v c u t o ld u u neti cesine vardlar. Bu d o k trin m onofisizm ,, ve salikleri monofisit,, is m in i aldlar (greke n< 5 vo = tek ve q3t = tabiattan gelm ektedir). M o nofisizm , her ikisi de m u te k it m onofisit olan skenderiye p atrik i D io sk o r ve stan b u l m anastr reisi Evtihes z a m a n n d a , b y k te rak kile r kaydetti. m p ara to r D io sk o run d o k trin in i k a b u l etti, n k b u d o ktrini, skenderiyeli K irilin fik irle rin in vrisi olarak te lk k i ediy o rd u. Fakat stanbul p atrik i ve papa B y k Leon I b u yeni m ezh eb e m u a rz bir cephe aldlar. D io sk o ru n srar ze rin e im parator, 4 4 9 da, Efeste bir k o n sil toplad; tarihte b u konsile Efes ekaveti ism i verilm itir. B anda K o nsil reisi D iosk or b u lu n a n ske n deriye m onofisit partisi, ko nsilde b u lu n a n m uh alifle re kar cebr tedbirler tatbik etm ek suretiyle, b u n la r Evtites d o k trinin i, y a n i m o n o fisizm i ta n m a a icbar etti. M o nofisizm ortodoks d o k trin i o ld u ve m u h a lifle r m a h k m edildiler. m p arator k o n silin k a ra rla rn tasdik etti ve b u to p lan tn n u m u m ,, (o e c u m e n iq u e ) m ahiyette o ld u u n u tand. Bu hal tarz tabi kiliseye s u lh u iade edem ezdi. Teodos II ld k te (450), son derece v a h im bir d in b u h r a n im p a ra to rlu u p ar aly o rdu . Teodos halefine, B izansn m te a k ip tarih i iin b y k bir e h e m m iy e t arzedecek olan m o n o fisizm m esele sin in h allin i terke diyo rdu.

Teodos devri, y alnz neticelerle d o lu d in ta rih in in k a rk hd ise le rin d e n dolay enteresan d e ild ir; im p a r a to r lu u n d a h il hayat ile alk a l die r h u s u s la r b a k m n d a n d a h i ca lib i dikkattir.

STANBUL YKSEK MEKTEB. TEODOS KODEKS ( CODEX THEODOSANUS). STANBUL SURLARI

stan b u l y k se k M e k te binin tesisi ve Teodos k o d e k s in in (Codex) neri B izans im p a ra to rlu u m ed e n iy e ti ta rih in d e ik i esas hdise tekil etm ektedir. V inci asra kadar Atina, R o m a im p a r a to r lu u iinde, p u t perest ilim le rin tedris e d ild i i balca m e rk e zd i ve m e h u r bir felsefe m ek tebine sahipti. Sofistler, y a n i belat ve felsefenin grek profesrleri, her taraftan b u ehire, b azlar m a l m a tla rn y a h u t belat sanatlarn gsterm ek, bazla r ise profesr o lm a k suretiyle k e n d ile rin e iy i bir m e v k i te m in etm ek iin, k o u y o rlard . B u profesrler k sm e n devlet h zin e sin d e n , ksm e n ise m u h te lif ehir k a salarn d an a y lk aly orlard. H u sus dersler ve konferanslar, her yerden ziyade, A tinad a revata idiler. IV n c asr s o n u n d a h ris tiy a n l n zaferi A tina M ekte bine o ld u k a m h im bir darbe v u rd u . D i e r taraftan a y n asrn s o n u n a d o ru Y u n a n is ta n n V izigotlar y z n d e n u r a d istillar A tin a n n fik r h ay atn altst etti. V izigotlar Y u n a n is ta n d a n e k ild ik te n sonra A tina M ektebi bo k a ld . Filosoflar g n d e n g n e aza ly o rd u . En n ih ay e t A tina putperest M ektebi sta n b u ld a Teodos II z a m a n n d a k u r u la n y k s e k hristiyan M ektebi y a h u t stanbu l n iv e rs i tesi tarafndan daha m essir b ir darbe yedi. stanbul, im p a ra to rlu u n m erk ezi o ld u u n d a n b e r i, bir* ok hatip ve filosoflar yeni beldeye g e lm ile rd i: B in a e n a leyh Teodos II saltanatndan nce b u ra d a bir ne v i n i versite m evcuttu. Profesr ve talebeler stanbu la davet e d iliy o rd u ve A frikadan, S uriy e d e n ve dier yerlerden b iro k kim se ler g e liy o rd u . H iy e ro n im u s K ro n ik inde (360-362) u c m le y i kaydetm ektedir: G ram e rcile rin en lim i E v antius stanbu lda ld; yerine A frikadan Harisius g e tirild i (131). Bu m eseleyi en son tetkik etm i olan bir m v e r r ih stanbul n ive rsite sinin Teodos zam ann-

da tesis edilm em i, fakat yeniden te k iltlan d rlm o ld u u fik rin i izh ar ediy or (132). 4 2 5 de, Teodos II, y eni b ir Y k s e k M ekteb tesisini em reden b ir ferm an neretti (133). Profesrlerin adedi 31 ola rak tesbit edilm iti. B u n la r gram er, hitabet, h u k u k , felsefe okutacak lard. Tedrisat k sm e n ltince, ksm e n ise greke olarak yaplacakt. F erm an ltince ders vereceklerin hatip ( oratores) ve on g ram erci, greke tedrisatta b u lu n a c a k la r n ise be h atip y a h u t sofist (sophistae) ve on g ra m e rc id e n ibaret o lacan b il d iriy o rd u . B u n d a n m a ad a felsefeye bir ve h u k u k a ik i k r s tahsis edilm iti. Ltin lis a n n n resm lisan olarak k a lm a sn a ra m e n g re k lisan k r s le r in in ih das im p arato ru n b u lisann payitahtta h a iz o ld u u m n a k a a g t rm e z h a k la r idrak etm ee balam o ld u u n u aka gsterm ektedir. H a k ik a ten im p a ra to rlu u n ark k s m n d a en fazla k o n u u la n ve en iyi anlalan dil greke idi. B inaenaley h grek lisa n n d a tedri satta b u lu n a n hatip ad e d in in ltin lis a n n d a ders verenlerden ik i kii fazla olm as kayd e deer enteresan bir hadisedir. Y e ni niversite, konferans salonlar ih tiv a eden h u su s bir b in a y a yerletirildi. P rofesrlerin h u su s ders v e rm ee h a k lar y o k tu ; b u n la r b t n ih tim a m ve va k itle rin i niv e rsite deki derslerine hasretm ee m e c b u rd u la r. H o calar devlet tarafndan verilen m u a y y e n bir m aa aly or ve ok y k se k m e v kile re k a b iliy o rla rd . s ta n b u lu n b u y eni h ristiyan ted ris m erkezi, g n d e n g n e in h ita t etm ekte olan putperest A tina m e k te b in in tehlikeli bir ra k ib i olacakt. Teodosu n y k sek M ektebi ksa bir za m a n zarfnda, etrafnda im p a ra to r lu u n en b y k fikr k u v v e tle ri top lanan, bir m erkez oldu. Y ine Teodos II devrinde, bize k a d ar gelm i olan en eski im p arato r k a n u n la r m ec m u a s (c.odex) neredilm itir. U z u n m d d e tte n b e ri b u k a b il bir m e c m u a y a derin bir ih tiy a hissolun u y o rd u . M e c m ua h a lin d e to p la n m y a n bir ok k a n u n la r k a y b o lm u ve y a h u t u n u tu lm u tu ; b u y zd e n m uam eltta b y k bir in tiza m szlk ve h u k u k in c slar arasnda b y k bir sknt bagsterm iti. Teodos'tan e v v e lk i devirler iin ik i k a n u n m e c m u a s n n m e v cu d iy e tin d e n h ab e rd ar o lu y o r u z : h a k la rn d a hi birey b ilm e d i im iz G reg or ve H e rm o g e n a d n d a k i m e llifle rin e gre tesm iye edilm i o lm a la r m u h te m el olan Codex Gregorianus ve Codex Hermogenianus. B irinci

m e c m u a D iok letian devrine aid o lup ih tim a l H a d r ia n d an D io k le tian a k adar n e red ilm i o lan k a n u n la r m u h te v i b u lu n u y o rd u . IV n c asrda, D io k le tian n halefleri za m a n n d a m e y d a n a getirilm i o lan ik in c i m e c m u a ise I I I n c asrn s o n u n d a n tak rib e n 3 6 0 senesine k a d ar nered ilm i olan k a n u n la r toplam t. Bu ik i m e c m u a bize k a d a r gelm em itir; b u n la r n m e v c u d iy e tin i z a m a n m z a k adar m a h fu z k a lm o lan baz k k p aralardan istidll ediyoruz. Teodos II, ev velki ik i m e c m u a y rn e k ittihaz ederek, K o n stan tin den k e n d isin e (dahil) k a d a r ge en ve hristiyan im p arato rla r tarafndan nered ilm i olan k a n u n la r b ir m ec m u a h a lin d e neretm ei tasarlad. m p arator tarafndan tekil edilen k o m isy o n , sekiz senelik b ir a lm a d a n sonra, ltin lisa n n d a y azlm Codex Theodosianus'u m e y d a n a getirdi. Codex Theodosianus arkta 4 3 8 senesinde neredildi. Fakat b ir m d det sonra gar be d a h i ithal edildi. Teodos k o de ksi onalt kita ba, her kitab ise bir ta k m fasllara (tituli ) taksim edilm itir. H er kitab devlet u m u r u n u n bir u b e sin d e n b h is tir: idare, asker iler, d in iler ilh.... g ibi. H er fasl d a h ilin d e k a n u n lar k ro n o lo jik b ir ekilde te rtip lendirilm itir. K odeksin ne rin d e n sonra k a n k a n u n la r N ovel (leges novellae) a d n aldlar. Teodos kodeksi, tarih b a k m n d a n , ok b y k b ir e h e m m iyeti haizdir. lk evvel, IV n c ve V inci asrlarn d a h il ta rih in in tetkiki iin, e lim izd e m e v c u d en k y m e tli m e h a zd r. Fakat a y n za m a n d a , h ris tiy a n l n devlet d in i o ld u u bir devrey i ih tiv a etmesi dolaysiyle b u k a n u n m e c m u a s y eni d in in h u k u k sahasnda Ortaya k o y m u o ld u u eserin ve k a n u n la r n tatb ik in d e h u su le getirm i o ld u u d e iik lik le rin b ir h lsas o lara k te lk k i o lu n a b ilir. B u n d a n m a a d a b u kodeks, e v v e lk i m e c m u a la r ile birlikte, Ju stin ia n k a n u n la r n a esas tekil etmitir. En nih ay at, G e rm e n istillar dev rinde, garbe ithal edilm i olan Teodos k a n u n la r , evvelce m e v cu t ik i kodeks ve so n ra d an neredilen n o v e ller ve im p a ra to rlu k R o m a sn n d ie r baz h u k u k eserleri ile birlik te (m esel G a iu s u n k a n u n la r gibi) b arbar k a n u n la r n a d o r u d a n d o ru y a ve y a h u t bilvasta b y k tesiratta b u lu n m u tu r . V izigot k r a ll n n R o m e n tebaalar iin tertip e d ilm i olan m e h u r V izigo tlarn R o m e n k a n u n u ,, (Lex Romana Visigothorum) Teodos k o de ksi ve y u k a rd a adlar geen d ie r m e h a zla rn bir h ls a s n d a n ibarettir. B u sebepten V izigotlarn R o m e n

k a n u n u na, VI nci asrn b a n d a V izigot k ra lla rm d a n A la rik I I tarafndan ne re d ilm i o lan b ir h lsay a izafeten, A larik hlsas,, (Breviarium Alaricianum) ad verilm ektedir. te Teodos k o d e k sin in b a rb ar k a n u n la r z e rin d e icra ettii tesire dair bir misal! Fakat b u k o d e k sin y u k a rd a ism i geen V izigo t k a n u n la r vastasiyle icra etm i o ld u k la r tesir d a h a b y k o lm u tu r. O rta z a m a n la rn ilk devirlerinde, R o m e n k a n u n u n d a n bah se d ild i i za m a n , h a k ik Teodos kodeksi k a s d o lu n m a y p d a im a V izigo tlarn R o m e n k a n u nu,, k a s d o lu n m a k ta d r. B t n b u d e v rin d e v a m m d d e tin ce ( a rlm a y n d e v rin in so n u n a kadar) g arb A v ru p a k a n u n la r garpte R o m a h u k u k u n u n balca m e h a z olan A larik h l s a sn n tesiri altn d a k a lm la rd r. te b u suretle R o m a k a n u n u , garpte ok d a h a sonralar (X II nci asra d o ru ) te a m m m etmi o lan Ju stin ian ko de ksi vastasiyle deil, fakat d o ru d a n d o r u ya g arb A v ru p a ze rin d e m essir o lm u tu r. Bu hdise b azan lim le r tarafndan ih m a l o lu n m u tu r ve hatt Fustel de C oulang es g ib i m e h u r bir tarihi u n u beyan etm itir: Ju stin ian k a n u n m e c m u a la rn n O rta z a m a n la rn ilk de v irle r in d e G a ly a d a cari o ld u u n u ilim isbat etmitir,, (134). Fa kat k o de ksin tesiri d a h a b y k o lm utu r; n k A la rik in Breviarium u n u n B ulgaristan ta rih in d e m u a z z a m bir rol o y n a m o ld u u anlaly o r. M e h u r H rv a t lim i B ogiiin fik ri ite b u d u r; b u lim in ileri s r d deliller B ulg ar lim i B obev tarafndan te k e m m l ve teyid e d ilm itir: Bu ik i m v e rrih e gre Breviarium Alaricianum ke ndisine, 8 6 6 sene sinde, cihan k a n u n la r n (leges mundanae) B ulgaristana g n d e r m esini istem ek iin b ir heyet y o lla n m olan papa N ik o la I tara fn d a n B u lg a r k ral Borise g n d e rilm itir. Papa b u istee cevap olarak, Responsa ad consulta Bulgarorum ile birlikte, k e n d i tabiri vehile, R o m a lla rn ay an h r m e t k a n u n la r n (venerandae Romanorum leges) g n d e rm itir; ite bu iki lim b u k a n u n la r A la rik in h lsas olarak k a b u l etm ektedirler (135). B u n u n la beraber, h ak ikatte b yle olsa dahi, b u k o d e k sin eski B u lg a rla rn h a y a tn d a h aiz o ld u u e h e m m iy e ti m b a l a etm em ek l z m d r. n k b u v a k a d a n y a ln z b irk a sene sonra, Boris R o m a d a k i p a p a lk m a k a m iy le m n ase b e tin i kesti ve stan b u l ile y a k n lk tesis etti. Fakat b u tek hdise, y a n i p a p a n n Breviarium nw g n d e rm i olm as, b u n u n IX u n c u asr A v ru p a tim a h ay atn d a o y n a m o ld u u ro l

gsterm ee k fid ir. T ek m il b u m isaller Teodc-s k o d e k s in in icra ettii b y k tesiri ve y a y lm o ld u u geni sahay kfi derecede tebarz ettirm ektedir. . Teodos d e v rin in b y k hdiseleri arasnda stan b u l su rla rn n inasn zik re tm e m iz l z m d r. D a h a n c e le riB y k K o n s tantin y eni payitaht bir sur ile evirtm iti. Teodos II z a m a n n d a ehir pek fazla b y m ve b u s u ru n h u d u tla r n b ir h a y li am t. ehri d m a n la r n ta rru zla rn a kar k o r u m a k iin y eni bir ta k m tedbirler d n m e k elzem o lm u tu . 410 da A larik tarafndan zap te d ilm i o lan R o m a n n akibeti, V inci asrn ilk nsfnda vah H u n la r n te h d id i altnda b u lu n a n stanbul iin d a h i c id d bir ih tar tekil ediy ord u. Teodosu n m aiy eti arasnda b u son derece m k l m ese leyi halledebilecek a z im k r ve k a b iliy etli insanlar b u lu n u y o rd u . S u rlar ik i defada b in a o lu n d u la r. Teodosun o c u k lu u z a m a n n d a , 4 1 3 senesinde, saltanat n a ib i b u lu n a n Pretuvar prefesi A ntem ius, K onstantin s u r u n u n b iraz garbinde, M a rm a ra d a n H alice kadar u z a n a n ve b iro k b u rla r ih tiv a eden bir sur y aptrd. P ay itaht A ttiln n istilsndan k u rta r m o lan b u y eni sur b u g n d a h i m e v cu t o lu p M arm aradan im al istikam etinde, T ekfur saray is m in i tayan B izanten saray harabesine kadar u z a n m a k ta d r. B u sur, iddetli bir zelzelede h arap o ld u k ta, P retuv ar prefesi K onstantin tarafn dan tam ir edildi ve n tarafna, ii su ile d o lu derin bir h e n dek ile tak viy e edilm i, b irok b u rc u h a v i ik in c i b ir sur ilv e edildi. B u suretle, stan b u l kara tarafnda, m d afa a hat tna m a lik o lu y o rd u : b irib irin d e n b ir taraa ile a y rlm olan ik i sur ve d s u ru n eteinde b u lu n a n derin b ir h e n d e k . ehir prefesi K irosun za m a n idare sind e d en iz k e n a rn d a y e n i su rla r b in a edildi. S ur ze rin d e b u g n d a h i g r le b ile n ve bu devire ait olan ik i kitabe (birisi ltince, d ie ri greke) Teodosu n ina faaliyetini zikretm e ktedirler. K irosu n ism i p ay itah t s o k a k la rn n gece tenv iri iin y a p lm o lan tekiltla d ahi a l k a ld r (136). Teodos II 4 5 0 de ld . Z fn a ve devlet a d a m hassalarn d a n m a h ru m iy e tin e ra m e n u z u n saltanat, im p a r a to r lu u n m te a k ip tarih i iin, bilhassa m e d e n iy e t tarihi b a k m n d a n , b y k bir eh e m m iy e ti h a izd ir. Y k s e k m e m u r la r n iyi in tih ap etm esi sayesinde Teodos b y k neticeler elde etm iy e m u v affa k o ldu . stan b u l y k se k M ektebi ve Teo-

dos kodeksi, V in c i asrn ilk r u b u n u n m ed eniy e t ta rih in d e k a y b o lm a z abideleri olarak k a lm a k ta d r. Bu dev irde bina edilm i olan surlar stanbu lu b ir o k asrlar fethedilm ez bir hale so k m u lard r. N. H . Baynes yle y a zy o r: stan b u l surlar, ark iin, bir dereceye k adar, top ve b a ru tu n yerine k a im o ld u lar. B un la ra m a lik o lm y a n garpte ise im p a ra to rlu k b u y z d e n in k ra z b u ldu,, (137).

MARAN (450-457) VE LEON (457-474). ASPAR. DRDNC UMUM KONSL. ,

Teodos evltsz ld . h tiyar k zk a rd e i P ulkeria, T rak n eslind en M arian ile e v le n m e e raz o ld u ve M arian im parator iln edildi. M arian ok m u k te d ir bir ask e rd i; fak at o ld u k a m te v a z id i; anasl A lan o lan ve b y k bir n fuza m a lik b u lu n a n c rd u k u m a n d a n la r n d a n A sparn srar ze rin e taht k a b u l etmiti. IV n c asrda ve V inci asrn b a la n g c n d a im p a ra to r lu k iin h a k ik a te n b y k bir tehlike tekil etm i o lan G o t meselesi, y u k a rd a g r d m z vehile, A rk a d iu s z a m a n n d a , h k m e tin le h in d e h alle d ilm iti. B u n a ra m e n Bizans o r d u s u n d a k i G o t u n s u r u im p arato rlu k ta, d a h a k k m ik y a s ta, icray n fu z etm ekte d e v am e d iy o rd u ve V in c i asrn orta snd a barbar Aspar, G o tlarn y a rd m iy le , G o t s t n l n y e n id e n ih y a etm ek iin son b ir gayret sarfetti. Bir m d d e t iin b u n a m u v a ffa k o ldu . Y a ln z arianist te m a y lle ri y z n den b izzat taht igal edem iyen Aspar, sarfettii gayret saye sinde, ik i im p arato ru, y a n i M arian ve Leon I i, en y k s e k m a k a m a karm t. P ayitaht, b ir kere daha. A spar ailesi ve u m u m iy e tle o rd u d a k i G ot n fu z u n a kar h o n u ts u z lu u n u g sterm ee balad. ki hdise p ay itah t ahalisi ile G otlar ara s n d a k i g e rg in li i arttrd. im al A frikada o tu ra n Sen D an iy e l Stylte gre sk e n d e riy e n in za p tn tasarlyan Vandallara kar, Leon I in idaresinde, b y k m asraflar ih tiy ar etm ek suretiyle ve biro k m k l t tah tnd a icra o lu n a n sefer tam b ir m uv affa k y e tsizlik e neticelendi. A h ali A sp ar h y ane ti v a taniye ile ith a m etti; n k b u zat, G o tlarla a y n i cinsten, b in a enaleyh G e rm e n r k n d a n olan V and allara kar b y le b ir se ferin alm a sn a m a n i o lm s k istem iti (138). B u n d a n m a ad a Aspar, o u lla r n d a n b irin e esar n v a n n , y an i im paratorluBizans mparatorluu T arihi 9

 u n en y k se k rtbe sini ve rm e e im p a ra to r L eonu icbar et miti. m p ara to r k e n d in i G e rm e n n fu z u n d a n k u rta rm a a k a rar verdi. Bu ii o za m a n la r payitahtta b y k m ik ta rd a k o n a k la m a k ta olan ce ngv er za v riy a lla r sayesinde baard. Aspar, ailesinin b ir k sm ile b rlikte, katledildi. B u suretle stanbul s a ra y n d a k i G e rm e n n fu z u n a son darbe in d irilm i oldu. Bu kitalden do lay Leon I Makeilos,,, y an i kasap,, n v a n m ald. F. I. sp e n sk i b u hdisey i o r d u n u n m illiletirilm esi ve o r d u d a k i ba rb ar n fu z u n u n aza ltlm asm d a m a n id a r b ir m erh ale o lara k te lk k i etm ekte ve y a ln z b u v a k a n n tek bana, Leon I in, k e n d isin e bazan verilen b y k ,, n v a n m tam a sn h a k l gsterecei neticesine v a rm a k ta d r (139). H u n la r, im p a ra to rlu k iin pek m th i b ir tehlike te k il ettikten sonra, M arian saltanatnn b a lan g c n d a, orta T unadari im p a ra to rlu u n g arp eyaletlerine gittiler ve Galyada K a la lo n ik tarlalar (C h am p s C atalaunique s) m e h u r m u harebesi v u k u b u ld u . Az b ir m d d e t sonra Attil ld ve m u a z z a m im p a r a to r lu u p aralan d . B u suretle M arian sal tan a tn n son senelerinde, im p a ra to rlu k iin H u n tehlikesi ortadan kalkt. M arian selefinden gayet m k l b ir d in d u r u m tevars etm iti. M onofisitler g alip gelm ilerdi. H a lb u k i ilk ik i u m u m k o n s ilin taraftar olan im p arato r b u galibiy eti k a b u l edem ezdi. 451 de K a lh e d o n da (K a d k y ) d r d n c b ir u m u m k o n sil toplad. B u k o n silin , b t n m te a k ip tarih iin, asl b ir e h e m m iy eti olacakt. B u m eclise itirak eden m u ra h h a s la rn adedi pek b y k t . Papa k a rd in a lle r tarafndan tem sil ed iliy o rd u . K o nsil Efes ekaveti,, n in k a r a rla rn m a h k m ve Diosk o ru m e v k iin d e n iskat etti. B u n d a n so nra m onofisit m e z h e b in i kat surette reddeden ve R o m a d a k i p a p a n n noktai n a za rla rn a ta m a m iy le tevafuk eden y e n i bir d in fo rm l b u ld u . K o nsil k a rk lk veya d e iik lik , tak sim v e y a h u t iftirak m e v z u u b a h s o lm a k szn , ik i tabiatl bir sa k a b u l ed iy o rd u . K a d k y k o n s ilin in ta sv ib in d e n geen akideleri ve ilk u m u m k o n s ilin balca tarifle rini p a rla k b ir surette teyit e d iy o rd u : b u akideler ortodokos kilisesi d in tedrisatnn esa sm tekil ettiler. K a d k y k o n sili m u k a rre ra t a y n i z a m a n d a B izans tarihi i in b y k b ir siyas e h e m m iy e ti h aizd ir. B izans h k meti, V in c i asrda, m o n o fisizm e kar m u a rz bir cephe

a lm a k la , a h a lis in in b y k bir k s m m o nofisit olan ark vilyetlerini, bilhassa S u riy e ve M sr, k e n d in d e n u za k la trd. Monofisitler, 451 senesi m a h k m iy e tin d e n sonra dahi, d in d o k trin le rin e sadk k a ld la r ve h e rh a n g i m tevasst bir h al aresini reddettiler. M sr kilisesi y in le rd e grekeyi orta d a n k a ld rd ve y erine m a h a ll lisa n (kopt lisann) ik a m e etti. K onsil k a ra rla rn n cebr surette tatbiki y z n d e n K uds, skenderiye ve A n ta k y ad a baz k a r k lk la r kt; b u n la r, m ill bir re n k iktisap eden b irta k m isyanlar ek lini a ld la r ve anc ak sivil ve asker otoritelerin y a rd m ile o ld u k a k a n l b ir surette bastrlabildiler. Fakat bu te n k il m eseleyi halletm edi. G n d e n g n e h a d bir ekle g ire n d in k a v g a la r n n gerisinde, bilhassa M srda ve Suriyede, m ill fikir ih tilaf lar v a zh a n g r lm e e balanyo r. T edric surette M sr ve S u r iy e n in yerli ahalisi B izanstan a y r lm a k fik rin e zah ip o ld u la r ve hatt b u n u a rzu ettiler. ark v ily e tle rin d e k i k a rg a a lk la r ve b u m em lek etler a h a lis in in sureti te e k k l b u ze n g in ve m e d e n m e m le k e tle rin , V II nci asrda, ilk ev v e l ra n lla rn , b ilh a re A ra p larn eline gem esini k o la y latran artlar yaratt. K a d k y k o n s ili m u k a rre ra tn n , im p a ra to r ile p ap a ara sn d a faal b ir m u h a b e re alm asna sebep o lan 28 in ci m a d de sin in e h e m m iy e tin e iaret etm ek l z m d r ;b u m a d d e papa tara fn d a n ta n lm a d , fakat u m u m iy e tle arkta k a b u l edildi. B u ra d a stan b u l p a trik in in R o m a d a k i p ap ay a n azaran haiz o ld u u derece, y a n i evvelce ik in c i u m u m k o n s ilin n c m a d d e sin d e h a lle d ilm i olan b ir m esele m e v zu u b a h sti. K a d k y k o n s ilin in 2 8 in c i m addesi ev v e lk i k o n s ilin k a ra r n teyit etti. Bu m a d d e Yeni R o m a n n ok m u k a d d e s tahtna, im p a ra to rlu k h k m e tin in ve senato nun h u z u r u ile erefyap o lan ve eski R o m a n n h aiz o ld u u a y n i im tiy a z la r d a n istifade eden b ir ehrin, kilise h u s u s la rn d a dahi y k s e l tilm esi ve h e m e n R o m a d a n sonra gelen b ir m e v k i igal etmesi l z m g e ld i i m l h a z a s ile, m s a v i h u k u k bahetti (140). B u n d a n m a ad a a y n i m adde, stanbu l piskoposuna, m u h te lif k a v im ve k a bile lerle m e s k n o lan Pontos, Asya ve T rakya p a p a z la rn n asb etm ek h a k k n ve riy o rd u . F. I. Usp e n sk i yle y a zy o r: B u ism in ark, c e n u b R u sya ve B alk an y a rm a d a sn n , b t n h ristiy a n m is y o n la rn ve ark r h b a n iy e tin in b t n m sta k b e l f tu h a tn ih tiv a ettiini

h a trla m a k k fid ir. stanbu l p a trik in in h u k u k u n u m dafaa etm i o lan m u a h h a r d in a h k m v z la r n m fikri b u m e rk e zd e idi. te c ih a n m u l b ir m a h iy e t arzeden b u 28 in ci m a d d e n in tarih k y m e ti bir ka k e lim e ile, b u n d a n ibarettir (141). Bu ksa izahattan so nra gerek M arian, gerek Leon I in tam m a n asiy le ortodoks zih n iy e tin d e ik i im p arato r o ld u k la r anlalr.

ZENON (474 -491). ZA VR Y ALIL AR. ODOAKR VE OSTROGOT TEODORK. HENOTKON.

Leon I ld k te (474) , tahta alt y an d a b ir o cu k o lan to r u n u Leon kt. Leon, k e n d isin e babas Z e n o n u saltanat eriki tayin ettikten sonra, b y k b a b asn n ld a y n i senede, vefat etti. Bu suretle, o lu n u n l m zerine, Z e n o n (4 7 4 - 4 9 1 ) tek b a n a im p a ra to r c ld u . Z e n o n u n tahta, k m asiy le, sarayda, G e rm e n n fu z u y erine va h i bir rk olan rzav riy allarm b arbar n fu z u k a im oldu; n k im p a ra tor ay n i rk tan idil tzav riy allar payihatta en gze) m a k a m la r ve en y k s e k rtbeleri ellerine geirdiler. Fakat Z eno n az bir m d d e t sonra vatandalar ara sn d a bile k e n d isin e kar suikast tertip edenler m e v c u t o ld u u n u n fark n a vard; b y k b ir a zim sah ibi o ld u u n u isbat ederek isyan h arek etini b izza t z a v riy a n n d a lk ara zisind e bastrd ve b u ra d a k i kalelerin b y k bir k s m n yktrtt. Fakat b u n a ra m e n im p a ra to r lu k d a h ilin d e z a v riy a lla rn n fu z u , Z e n o n u n l m n e kadar* b a k i kald. Z e n o n z a m a n n d a talyada v a h im hadiseler cereyan etti. V inci asrn ik in c i nsfnda, b u ra d a, G e rm e n b l k le ri efle r in in n fu z u son derece artm t. y le bir z a m a n gelm iti k i b u efler istedikleri g ib i garp im p a ra to rla rn tahta k a ry o r lar ve tahttan in d iriy o rla rd . 4 7 6 da, b a rb a r eflerinden b iri, O d o a k r (y ah ut O d o v a k a r) son garp im p a ra to ru gen Rom ulus-A vgustulusu d e v ird i ve talyada taht, k e n d i hesabna, gas-. betti. Fakat h k m e tin e m e ru bir ekil ve rm ek iin Z e n o n a, R o m a senatosu n a m n a , b ir heyet g n d e rd i ve taly a nn ayr b ir h k m d a r a ih tiy ac o lm a d n ve Z e n o n u n talya im p a ra to ru olm as l z m g e ld i in i te m in etti. Fakat a y n i za m a n d a O d o a k r Z e n o n dan k e n d isin e R o m a p atrik i n v a n v e rilm e sin i ve

ta ly a n n id a re sin in te v d iin i istiy o rd u. B u istei k a b u l edildi. O d o a k r ta ly a m n m eru sah ib i o ld u . Evvelce 4 7 6 senesi g arb R o m a im p a r a to r lu u n u n in k ra z senesi olarak k a b u l ediliy o rdu; fakat b u no ktai n aza r yanltr; n k V inci asrda, bal b ana bir g a r b R o m a im p a r a to r lu u d a h a h e n z m e v c u t d e ild i. B iri ark, d ie ri ise garp n s fn d a saltanat sren ik i im p arato r tarafndan idare o lu n a n b ir tek R o m a im p a ra to rlu u m e v cu ttu . 4 7 6 da ise y a ln z b ir im p arato r, y a n i ark nsfn n h k m d a r Zenon, vard. O d o a k r, talya h k m d a r o ld u k ta n sonra, g n d e n g n e m s ta k il b ir tarzda hareket etm ee balad. Z eno n b u n u n fa rk n d a idi. Fakat d a h a h e n z o rd u la r n n bana g e p Odoa k r a kar y r y e b ile c e k vaziyette deildi: O strogotlar vastasiyle O d o a k r c e za la n d rm a a k a ra r verdi. A ttil dev le tin in in k r a z n d a n beri O strogotlar P a n o n y a d a o tu ru y o rla r ve b u ra d a n k ra lla r T eodorikin k u m a n d a s altnda, B alk an y a rm a d asn a ta h r ip k r a k n la r icra ediy orlar ve hatt im p a ra to rlu u n m e rk e z in i tehdit ediyorlard. Z eno n T eodorikin n a za r la rn talyann ze n g in eyaletlerine e v irm e e m u v a ffa k oldu; b u suretle bir ta ile ik i k u v u r m u o lu y o rd u : h e m im a l d e k i tehlikeli k o m u la rn d a n k u rtu lm u , h e m de y abanc br k u v v e t sayesinde, istenilm ey en talya v a lis in in k a rm o ld u u m k l t bertaraf etmi o lu y o rd u . H er ne olursa o lsu n , T eodorik talyada, B alk an lard a o ld u u n d a n , daha az tehlikeli idi. T eodorik talya ze rin e y r d , O d o a k r m a l b etti; b u k ira ln y egne m s ta h k e m m e v k ii olan R a v e n n a y zapt etti ve Z e n o n un l m n d e n sonra, talya y arm a d asn d a, m e rk e z i R o m a o lm a k zere, b ir O strogot k ra ll k u r d u . B a lk a n y arm a d as O strogotlarn e lin den k a t o larak k u r tu l m u o lu y o rd u . Z e n o n u n z a m a n saltanatnda balca d a h il mesele k ili sede h u su le getirm i o ld u u m u h te lif ce reyanlard an dolay im p a ra to rlu k ta b ir ta k m k a rg a alk lar tevlit etm i olan din m eselesi o ldu . M sr, Suriye. Filistin ve A n a d o lu n u n b ir ksm m o n o fisizm m e zh e b in e sk bir surette b a l idiler. Z e n o n u n ik i selefinin tak ib etm i o ld u u kat ortodoks siyaseti ark v ily e tle rin d e iy i bir tarzda k a rla n m a m t. K ilise efleri vaziyetin v a h a m e tin i tem?.miyle ta k d ir ed iy o rlard ve ilk za m a n la r K a d k y k o n sili m u k a rre ra tn k a b u l etm i olan

stanbu l patriki A k aius ve ske nderiye p a trik i P iyer Mongus b u m k l vaziyete m u s lih a n e b ir h al aresi b u lu n m a s a r z u s u n d a idiler. B u n la r Z e n o n a, m te k a b il m s a m a h a la r ile u n s u rla r b a rtrm a k iin gayret sarfetm esini teklif ettiler. Z e n o n b u tavsiyeyi k a b u l etti ve 4 8 2 de, Henotikon (vttmxv) is m in i tayan ve ske nderiy e p a tr ik in in n fu z u altnda b u lu n a n kiliselere h itap eden bir ittihat fe rm a n neretti. Bu fe rm a n n balca gayesi gerek ortodokslar, gerek m onofisitleri sada il h ve nsan ik i tabiatin b irle ip b irle m e d i i m esele siyle rencide etm em ekti. H e n o tik o n ilk ik i k o n sil tarafndan te k e m m l ettirilm i ve n c k o n s il tarafndan teyit e d ilm i o lan d in p re n sip le rin k y m e tin e h i b ir halel g e lm e m i o ld u u n u k a b u l ed iy o rd u . N astorius ve Evtihes ve taraftar n aforoz ediyor ve sann lh tab ia tn d a n dolay babasiy le ve nsan ta b ia tn d a n do lay insan larla h e m c in s,, o ld u u n u bey an ediyor, fakat bir tabiat,, y a h u t ik i tabiat,, tab irlerini k u lla n m y o r ve san n ^ ah snda b u ik i tabiatin b irle ti in i k a b u l eden K a d k y k o n sili k a ra rn m e s k t g e iy o rd u . K a d k y k o nsili, y aln z b ir defa ve u kelim elerle zik re d iliy o r du : Ve bizler b u ra d a K a d k y d e ve y a h u d d ie r her h a n g i bir k o n sild e baka b ir fik ird e b u lu n m u o la n la rn , ely ev m b u lu n a n la r n v e y a h u t ileride b u lu n a c a k la r n kffesini aforoz e d iy o ru z (1 4 2 ). . H e n o tik o n ilk zam an la rd a, ske nderiye de pek g ergin olan vaziyeti biraz gevetir g ib i o ld u (1 4 3 ), fakat s o n u n d a ne ortodoks ve ne de m onofisitleri tatm in etm edi. B irinc ile r m onofisitlere y a p lm olan m s a m a h a la r k a b u l edem ezler di; kinciler ise H e n o tik o n da k u lla n lm olan tab irle rin v u z u h s u z lu u n d a n do lay b u m s a m a h a la r kfi g rm y o rla rd . H e n o tik o n a y n i z a m a n d a partilerin a d e d in i o altm ak la Bi za n sm d in h a y a tn d a yeni b ir ta k m m k l t tevlit etti. R h b a n iy e tin bir k sm , u zla m a fik r in i k e n d in e m a l ederek ittihat fe rm a n n tutuy or, gerek orto do kslar ve gerek monofisitler ara sn d a b u lu n a n m fritle r ise her h a n g i bir uzla m a y redd ediy o rlard. K a ra rla rn d a n d n m e y e n orto do kslar ak o im e to i,, y an i m te y a k k z la r,, tesm iye e d ilm ile rd i: b u n la r, m a n a strla rn d a b il fasla d in y in icra ediyorlard, ve b u y z d e n grupa,, ay rlm lard ; m frit m onofisitlere akefaloi y a n i kafaszlar ism i ve rilm iti; n k b u n la r Hen o tk o n u k a b u l etm i olan ske nderiye p a trik in in te fe v v u k u

n u redd ediy o rlard. R o m a d a k i pap a d a h i H e n o tik o n u p ro testo etti. P apa b u fe rm a n d an m e m n u n o lm y a n ark ra h ip le ri n in iky etle rini itinal bir surette te ik ik etti; b u n d a n sonra ittih a d fe rm a n n bizzat g zd e n geirerek R o m a d a toplam o ld u u bir k o nsilde stan b u l p a trik i A k a iu s u aforoz etm ee ve a d n lne tlem e e k a rar verdi. A kaius, d u a la rn d a papa~ n in is m in i zik re tm e m e k suretiyle, m u k a b e le d e b u lu n d u . Bu suretle ark ile garp kiliseleri arasnda ilk h a k ik a y rlk (schisme) v u k u b u ld u : Bu a y rlk Justin I in tahta c lu s senesi olan 5 1 8 e k a d a r d e v am etti. Bu suretle V in ci asrda, b a r ba r G e rm e n k ra llk la rn n teesss ile im p a r a to r lu u n ark ve garp k s m la rn d a k e n d in i gsterm i olan siyas nifak, Z e n o n z a m a n n d a , d in a y rlk y z n d e n , bir kat daha iddet le ndi (144).

ANASTAS I (491-518) ZAVRYA MESELESNN HALL. RAN HARB. BULGAR VE SLAV AKINLARI. UZUN SUR. GARP LE MNASEBETLER.
Z e n o n u n l m n d e n sonra, d u l kars A riadne k e n d in e koca olarak Anastas n a m n d a D ir r h a k iu m da d o m u olan ve sarayda m te v a z b ir sileniiarius (145) vazifesini ifa eden yal b ir zat in tih a p etti (bu zat o z a m a n la r 61 y a n da idi). Y e n i im p arato r, ancak kilisede hi bir y e n ilik vcude g etirm iy eceine dair bir b e y a n n a m e im za la d k ta n sonra, tetvi o lu n d u . K a d k y k o n s ilin in m u te k it b ir taraftar olan stanbul p atrik i b u ta a h h d a lm a k h u s u s u n d a srar etmiti. Anastasn halletm ek m e c b u riy e tin d e k a ld tek mesele Z e n o n d e v rin d e b y k bir ku d re te sahip olan zav riy a llar meselesi o ldu . zav riy a llarn im tiy a z l vaziyeti pay itaht ah a lis in in in fialin i m u c ip o lu y o rd u . B u n la rn , Z e n o n un l m n den sonra, y eni im p arato ra kar bir suikast tertip ettikleri m e y d a n a k a rld k ta , Anastas harekete g em ee k a rar ver di ve b u ii sratle yapt. m parator, zav riy allar, igal ettikleri y k s e k m e m u riy e tle rd e n azletti, m a l ve m lk le rin i m sadere etti ve payitahttan k o v d u . Bu hareketi son derece u z u n ve m e a k k atli bir m c a d e le takib etti ve zavriy a llar an c a k alt sene sren b ir h arp ten sonra m e m leketlerinde ta m a m iy le in k iy a t altna aln a b ild ile r. B u n la rn

b y k b ir k s m T rakyaya n a k lo lu n d u . za v riy a lla r m ese lesini kat olarak halletm e kle Anastas im p a ra to rlu a b y k b ir h iz m e t ifa etm i o lu y o rd u . H a ric hdiseler arasnda bir taraftan ra n lla ra k a r y a p lm olan u z u n ve semeresiz seferi, d ie r taraftan m te a k ip senelerde im p a ra to rlu k iin son derece v a h im neticeler tevlit edecek o lan T una h u d u d u h d ise le rin i zik re tm e k l z m d r . O strogotlarn talyaya g id i'e rin d e n sonra, Anastas z a m a n n d a , im al h u d u d u B u lg arlarn , G etlerin ve Skitlerin ta h r ip k r a k n la rn a u rad . V in ci asrda Bizans arazisini istil etm i o lan B u l g arlar, y u k a rd a g r d m z vehile, H u n (T rk) r k n a m e n s u p b ir k a v im d ile r (146). B u n la rn isim lerine ilk defa Z e n o n z a m a n n d a , O strogotlarn B izans im p a r a to r lu u n u n im a lin e hicretleri m nasebetiyle, tesadf edilm ektedir. G et ve s k itle n n pek te va zh o lm y a n isim lerine gelince o z a m a n k i tarih ile rin im al k a v im le r in in etnografik teek k l h a k k n d a iyi m a l m a ta sah ip o lm a d k la r m h a trla m a k faideden hali deildir; b in a e n a le y h b u is im le rin g ay ri m te canis bir ta k m insan k tle le rin e v e rilm i olm as ih tim a l h a ric in d e d e ild ir ve m v e rrih le r m u h te lif Slav k a b ile le rin in b u isim altnda zik re d ilm i o ld u u n u zannetm ekte dirler. V II nci asr balang c B izans m u h a r rir le r in d e n Teofilaktus G etleri S lavlarla h e m c in s o lara k gsterm ektedir (147). B in a e n a le y h Anastas d e v rin d e Slavlar, B u lg arlar ile a y n i zam an d a , B alk anlara a k n la r y a p m a a balyorlar. Bir tarih iy e gre G et svarileri,, M ak edo nya, Tesalya ve E p iri y a k p y k m la r ve T erm opillere k a d ar g e lm ile rd ir (148). Baz lim le r ise S lavlarn B alkan y arm a d a sn a daha eski b ir dev ird e n fu z etm i o ld u k la r fik rin d e d irle r. B alkan y a rm a d a sn d a coraf isim ler ve ahs isim lerine dair y a p m o ld u u tetkkata istinat eden R u s lim i D rin o v B alk an y a rm a d a s n d a k i Slav k o lo n iz a s y o n n u n b a la n g c n M. s. II nci asrn s o n u n a vazetm ektedir (149). Fakat b u g n b u faraziye terkedilm itir. B ulgar ve Slav istillar, Anastas z a m a n n d a , pek b y k bir e h e m m iy e t arzetm em ektedirler: b u barbar eteleri, B izans h a lk n so y d u k tan sonra, g e ldik leri yerlere tekrar avdet ediyorlard. M aa m afih bu sv ari aknlar,, Ju stin ian d e v rin d e B a lk a n la r da v u k u b u la c a k o lan b y k istillarn m b e iri o lm u la rd r.

P ayitaht im al b a rb a rla rn a kar k o ru y a b ilm e k iin Anastas T rakyada, s ta n b u ld a n 4 0 k m . m esafede (garpte), M a rm a ra d a n K aradenize k adar u z a n a n bir u z u n sur,, bina ettirdi ve bir m e h a zn y a zd g ib i ehri b ir y a rm a d a d a n bir a d a y a tah v il etti,, (150). Fakat b u su r, k e n d is in e b a la n a n m itle ri boa k ard . Acele inas ve zelzelelerin h u su le g etir d i i y a rk la r y z n d e n bu sur c id d bir engel tekil etm edi ve d m a n la r stanbu l su rla rn a y ak la m a k ta n m ene tm edi. A a y u k a r a y n i m a h a ld e ina e d ilm i olan m o d e rn atalca T r k istih k m la r, b u g n d a h i bakiye leri m e v c u t o lan A nas tas s u r u n u n bir ne v i te k e rr r n d e n ibarettir. . G a rb A v ru p a d a m h im d e iik lik le r h u su le g elm e k ze re id i. T eodorik talya k ral o lm u tu . U zak im ali g a r bide, Anastasn tahta c l s u n d a n nce, K lovis k u v v e tli b ir F ran k k r a ll k u rm u tu . Bu ik i k ra llk R o m a im p a r a to ru n a (bizanten eklinde) za h ire n tbi arazide teesss etmiti. U z a k F rank k ra tl n n hakikatte stanbula tbi olmyac a aik rd . Fakat itaat altna a ln m o lan yerli ah ali in d in d e f tih le rin k u d re tin in , ta m a m iy le m e ru bir ekil alabilm esi iin, stanbul tarafndan resm en tasdik edilm i olm as lzm d . B in a e n a le y n G otlar, m u a sr b ir k r o n ik c in in y azd g ib i ye n i prensin (y ani Anastasn) talim atn bek le m eksizin,, (151) T eodoriki talya k ral iln ettikte b u zat im p arato rd an , ev v e l ce O d o a k r tarafndan iade e d ilm i olan im p a ra to rlu k rtbe a l m e tle rin in g n d e rilm e s in i istedi. U z u n m zak e re le rd e n ve stanbu la m te a d d it heyetler gelip gittikten sonra Anastas Teo d o r ik i talya k ral olarak tan d ve b u zat m a h a ll ahali in d in d e m e ru bir h k m d a r o ld u (152). Fakat G o tlarn aria n ist hisleri b u n la r n talyann m a h a ll ahalisi ile s a m im i bir ya k n la m a te m in etm elerine m a n i oldu. Anastas F ran k k ral K lov ise konsl,, n v a n m tevcih eden bir ferm an g nde rd i; K lovis b u fe rm a n k ra n la k a b u l etti (153). Tabi b u k o n s ll k fahr bir n v a n d a n baka birey d e ild i ve b u n v a n a b a l vazifelerin y a p lm a s n ta z a m m u n e tm iy o rd u . Fakat b u n a ra m e n K lovis iin gayet b y k bir e h e m m iy e ti h aizdi. G a ly a n n R o m a l ahalisi ark im p a ra to ru n u en y k se k k u d re tin m m e ssili a d d e d iy o rd u . Anastasn ferm an ise K lovisin G aly a ahalisi z e rin d e k i h k im iy e tin in m eru o ld u u n u ispat ed iy o rd u . K lo v isi, zah ire n R o m a imparator-

lu u n u n bir yapyordu-

k s m n

tekil

eden G a ly a n n

b ir ne v i h id iv i

B izans im p arato ru iie G e rm e n k ra llk la r ara sn d a k i b u m n a se b a t V I nci asrn b a la n g c n d a tek im p a ra to rlu k fik r i n in d a h a h e n z pek k u v v e tli o ld u u n u gsterm ektedir. ANASTASIN DN SYASET VTALANIN SYANI. DAHL RFFORMLAR Anastas, kiliseye h ib ir y e n ilik ithal etm iyeceine d a ir stan b u l p atriin e ve rm i o ld u u sze ra m e n , tak ip ettii d in siyasette m o n o fisizm i h im a y e etm ee balad ve b ir m d d e t sonra alenen m onofisitler tarafnda yer ald. B u h are ket M sr ve S uriy e d e sevinle k a r la n d ; n k b u m e m leketlerde a ria n iz m geni bir sahaya y ay lm t. Fakat b izza t payitahtta im p a ra to ru n b u m o nofisit te m a y lle ri b y k b ir heyecan tevlit etti ve im parato r, A nta ky a m isalin e tevfikan, T risag io n a (aziz, aziz, aziz o lan o rd u la r ilh ) sen ki bizler iin haa gerildin c m le s in in ilv e ed ilm e sin i ve l h n in y al n z b u ekilde o k u n m a s n emrettikte, y a n i b u lh a ziz A llah, aziz ve b iric ik kudret, aziz ve b iric ik ly e m u t lhiyet, sen ki bizler iin haa gerildin, bizlere m e rh a m e t et e k lin i aldk ta sta n b u ld a v a h im k a rk lk la r oldu. M onofisit o lm a k la ith a m o lu n a n ve tahttan in d ir ilm e k tehlikesine den Anastas A tm e y d a n m d a alenen z r d ile m e k m e c b u riy e tin d e kald,, (154) (k inciterin 512). Anastasm d in siyasetinin neticelerinden biri T rak y ada V italiann a y a k la n m a s oldu, H u n la r, B u lg a rla r ve ih tim a l S lavlardan m te e k k il m u a z z a m bir o r d u n u n ba n d a b u lu n an ve b y k b ir d o n a n m a y a istinat eden V italian p ay itah t ze rin e y r d . V italian srf siyas bir gaye tak ip e d iy o rd u r im p a ra to ru tahttan in d ir m e k istiyordu. Fakat zah ire n herkese,, h a k szl a d a r olan ortodokos k ilise sini m d a fa a etm ek i in , hareket ettiini s y l y o rd u . E n nih ay et, u z u n ve k a n l b ir m c a d e le d e n sonra, isyan bastrld. Bu isyan Bizans ta rih iin az e h e m m iy e tli o lm a d . F. I. U s p e n s k iye gre g ay ri m tecanis o rd u la r n defa stan b u l sular n n e k a d a r sevk e tm e k ve h k m e tte n b iro k para e k m e k le V italian b a r barlara im p a r a to r lu u n zafn ve s ta n b u lu n b y k serve-

ANASTASIN DN SYASET

13Q

tini gsterm i ve b u n la r k a ra d a n ve d e n izd e n m te rek h a rekete altrm o luy ord u,, (155). T arih kita p lar tarafndan h e n z ly k iy le tetkik ve ten v ir e d ilm e m i o lan Anastasm d a h il siyaseti b y k b ir faa liyetle te m a y z etm i ve im p a r a to r lu u n ktisad ve m a l h ay atn a ait en m h im m eseleleri n aza r itibare alm tr. M al refo rm larn en m h im le r in d e n biri nefreti m u c ip olan hrisargiros,, u n l v o ld u . A ltn ve g m e k lind e cibayet o lu n a n b u v e rg in in ltince ad lustralis coliatio v e y a h u t bazan k u lla n la n d a h a m ufassal b ir ism e gre lustralis auri argentive coliatio idi. IV n c asrn b a la n g c n d a n beri bu ve rgi im p a ra to rlu k d a h ilin d e b t n m esiek ve sanatlara, h izm e t krlar, dilenciler, fahieler ilh... d a h il o lm a k zere, am ildi. Hatt ih tim a l k a d n la r n ev ey asndan ve at, katr, eek, k p e k ilh... g ib i ehl h a y v a n la rd a n d a h i ta rh o lu n u y o rd u . Hrisargiros'tan bilhassa m u ta za rrr olan fak ir tab akalar idi. R esm en b u v e rg in in her senede bir tahsili icap e d iy o r d u ; fakat hakikatte h k m e t bu vergiy e keyf ve g ay ri m u n ta za m bir ekil v e riy o rd u . Bu v e rg in in sk sk toplanm as bazan a h a liy i ileden k a ry o rd u (156). Anastas, devlet h z in e s in in b u v e rg id e n tem in ettii b y k varidat nazar itibare alm a k s zn hrisargiros,, u kat olarak lvetti ve b u vergiye m te a llik e v ra k n kffesini alenen yaktrtt. A hali h risa rg iro s'u n ilg asn sevinle karlad. Bir V I nci asr m v e r r ih in in y a zd gibi, im p a ra to ru n b u b y k ltfu n u ifade e d e b ilm e k iin T u k id id e sin belgatine ve hatt b u n d a n daha v a k u r ve daha g ze l bir s l b a ihtiy a v a r d B (157). V I nci asra ait b ir S uriy e m e h a z, Edessa eh rinde b u fe rm a n n il n n takip etm i o lan sevinci yle tarif e tm e k tedir: B t n ehir sevin i in d e d ir ; herkes k k ve b y k beyaz elbiseler g iy m i ti; tu tu tu ru lm u m ealeler ve d u m an , tten b u h u r d a n lk la r tan y o rd u ; d in arklar ve lh le r o k u n a ra k ve A llaha h a m d ve im p a ra to r tebcil edilerek Sen Serj ve Sen S im o n kilisesine g id ild i ve orada k o m n y o n [kur ba n te n a v l yini] icra edildi. B u n d a n sonra ehre avdet edil di ve b ir hafta d e v am n ca ehirde b a y ra m y a p ld ve b u b ay r a m n her sene te k ra rla n m asn a k a rar verildi. B t n esnaf rah a t bir nefes alyor ve se v inlerini iz h a r ediyor, h a m a m a

giriy or, b y k k ilis e n in a v lu s u n d a ve e h rin d irek li g ale rile rin d e enlikler tertip ediyorlard,,. H risarg iro s v e rgisinin haslat Edessada, her drt senede bir, 140 altn tu tu y o rd u (158). Bu v e rg in in ilgas bilhassa kiliseyi m e m n u n e tti; n k fahielerin k a za n la r ze rin d e n ta rh o lu n a n b u vergi a h l k szla resm en cevaz v e riy o rd u (159). T abii o lara k hrisargiro su n ilgas devlet h zin e s in i b y k b ir gelirden m a h r u m etti, fakat b u ak az bir m d d e t sonra hrisotelia,, (xp'jaotXe.a) y an i altn vergisi,, a d n tayan ve tabi m a h s u lle r y erine altn e k lind e cibayet o lu n a n y eni bir v e rg in in ih das ile telfi edildi. Bir e m lk vergisi o ld u u anlalan bu v e rg in in v a rid a tn Anastas o rd u y a tahsis edi y ordu . Fakat bu ve rgi d a h i fak ir tab akalar eziy ordu. B ina e n aleyh m a l reform ve rgile rin te n zilin i istihdaf e tm e y b vergi y vk n n d a h a m u n ta z a m bir surette ta k s im in i derpi e tm i tir 160). Fi,kat Anastasn en m h im m a l refo rm u, m u k a rre b le rin d e n Pretuv r prefesi S uriy eli M a rin u s u n tavsiyesi ze rine , ehir korpora o n la rn (curiae) vergilerin ta rh n d a n m esul tutan ve beledi, eleri b u y k altn d a ezen u s u l n ilgas o ldu . Anastas bu \ ^zifeyi vindices,, a d n tayan ve ih tim a l P retuv ar prefesi tarafn la n n a s b o lu n a n m e m u rla ra tevdi etti Bu yeni v e rg i toplam a u s u l im p a ra to rlu u n v a rid a tn bir h a y li art trd. Fakat Anastasn halefleri taraf, dan tadil edildi. S r lm e m i arazi m eselesinin Anastas za m a n n d a , her d e v irde o ld u u n d a n , daha k o r k u n bir h a l a ld anlalyor. Anastas z a m a n n d a m u n z a m vergi m k e lle fa tn n kffesi, ve rg i verem iyen m k e lle fle rin ve y a h u t m a h s u l verm eyen ara zi s a h ih le rin in tediyeye m e c b u r o ld u k la r vergiler e m l k s a h ip le rin in o m u z la rn a y k le tiliy o rd u ; b u n la r bu suretle devlet h zinesine giren b t n varidat te m in etm ekle m k e l lef ad d e d iliy o rlard . G rek e z a m , y a h u d fazla resim,, m a n a sna gelen epibole,, (ImSoArj) a d n tayan b u m u n z a m v e rg i ler ok eski m essesattan o lu p Ptolem eler dev rine k a d ar k y o rd u . B u n la r Ju stin ian d e v rin d e pek edit bir tarzda ta rh o lu n a c a k la rd (161). K o lo n lu k meselesi h u s u s u n d a Anastasn b ir fe rm a n h u su s bir ehemmiyet arzetm ektedir: b u ferm an, bir tm a r d a h ilin d e on yedi sene yaam o lan bir iftinin bir kolon,,

o lacan, y a n i ahs h rriy e tin i ve m lk iy e t h u k u k u n u k a y betm e ksizin, top raa b a la n a c a n b ild iriy o rd u . Anastas d e v rin d e b y k b ir sikke refo rm u d ahi m e y d a n a getirildi. 4 9 8 de tu n ta n m a m l b y k follis,,, eczas ile b irlik te , m e v k ii tedavle karld- Bu para bilhassa fakir m u h itle rd e, m e m n u n iy e tle ka rlan d . n k m e v k ii te d a v l de b u lu n a n ve seyreklem i olan b a k r p a ra n n ay ar b o z u k tu ve ze rin d e k y m e ti y az'l deildi. Y eni sikkeler A nas tas z a m a n n d a ileyen stanbul, zm it ve A nta ky a d a rp h a n e le rind e basld. Anastas tarafnan k a rlm o lan b u yeni tu n para V II nci asrn O ltalarna k a d a r (K onstantin IV dev rin e kadar) B izans im p a r a to r lu u n u n n m u n e parasn tekil etti (162). Anastasn m e d e n reform lar arasnda atm e y d a n la rn d a va h h a y v a n la r ile in sa n ia r arasnda y ap lan m cad eleleri m e n e d e n e m irn a m e s in i zikre d e b iliriz. Anastasn ran h a rb i y z n d e n tahribata u ra m olan bir ok vilyet ve ehirleri, bilhassa arkta, v e rg id e n m u a f tutm as ve b y k inaat p r o g r a m n m uvaffakiy etle tatbik ederek u z u n sur, su kem erleri, ske nd e riy e feneri ilh ... g ib i b y k abideler m e y d a n a getirm esine ra m e n , saltanatnn so n u n a d o ru , devlet hzinesi, y e k n u m h im b ir m ik ta ra b a li olan ih tiy at akesine m a lik b u lu n u y o r d u . M v e rrih P rokop, bu ihtiy at ak esinin m e c m u u n u , ih tim a l biraz m b a l a l bir tarzda, 3 2 0 .0 0 0 altn lira (8 il 10 m ily a r k t frank) olarak gsterm ektedir (1C3). Anastasn tasar rufu , ik in c i halefi b y k Ju s tin ia n m eitli faaliy etinde m h im b ir rol o yn a m tr. Anastas d e v ri Ju s tin ia n devrinin, p a rla k b ir b a la n g c n tekil etm ektedir.

UMUM NETCE
A rk a d iu s ile baly an ve Anastas ile sona eren d e v r in (395-518) balca e h e m m iy e tin i b u d e v ird e ortaya k m olan m ill ve d in m eselelerde de d in hadiseler ile pek y a k n d a n a lk a l olarak cereyan etm i olan siyas v a k a la rd a a ra m a k l z m d r. Payitahtta k k salm olan G erm e n, y a h u t daha d o ru s u G o t tira n l^, IV n c asr so n u n d a , b t n impartorlu u tehlikeye k o y d u ve G o tlarn arianist te m a y lle rin d e n do lay k a rk b ir ekil ald. Bu tehlike, V in c i asr balan

g cnda, A rk a d iu s za m a n n d a , m e v c u d iy e tin i kaybetti; V inci asrn ortasnda v u k u b u la n ve evvelkile re n a za ra n ok daha az v a h im olan bir feverandan sonra, Leon i tarafndan ta m a m iy le im h a o lu n d u . B u n d a n sonra, V in c i asrn so nlarna d o ru , im p a ra to rlu u n im a lin d e O strogot tehlikesi bagsterdi; fakat b u tehlike, Z enon sayesinde, talya ze rin e sevkedildi. te b u suretle G e rm e n meselesi, im p a r a to r lu u n garb ks m n d a , h k m e t le h in d e h a lle d ilm i oldu. ark k s m (pars orientalis) dahi, V in ci asrn ik in c i n sfn da d a h a az k o r k u n die r bir m ill m eseleyi, y an i zavriy a lla rn te fe v v u k u m eselesini, halle m u v a ffa k oldu. im al kav im le r in in , B ulg ar ve S lavlarn a k m la rn a g elince b u kavimle rin, tetkik e ttiim iz devirde, im p a ra to rlu k h u d u tla r n a n cak istil etm ee b a la d k la rn h atrd a tu tm a k l z m d r : S la v lar ve daha sonra B u lg a rla rn B izans im p a ra to rlu u ta rih in d e o y n y a cak la r v a h im ro l d a h a o za m a n kestirm ek k a b il o lam azd. Anastas devri y a ln z S la v larn B alk an y a rm a d a s n a h u l lle r in in bir balang c olarak k a b u l o lu n a b ilir. D in mesele b u dev irde b ir ib ir in i tak ip eden ik i m a n za ra -arz etm e k te d ir: Z e n o n dan evvel ortodoks, Z eno n ve Anastas z a m a n n d a ise m onofisit m a n zara. Z e n o n u n m onofisit d o k trin in e kar m sa it bir tavr ta k n m a s ve Anastasn monofisizm e te m a y l etmesi h em d in ve h e m siyas b a k m d a n tetkik o lu n m a ld r . V inci asrn so n u n d a , za h ire n tan lm bir vah det tekil eden im p a r a to r lu u n garp k s m hakikatte s ta n b u ld a n ay rlm tr. G aly a d a, sp any ada, im al A frikada y eni b a rb a r k ra llk la r teekkl etm itir. talyada G e rm e n efleri saltanat srm e ktedirle r. V inci asrn s o n u n d a b u ra d a bir O strogot devleti teesss etm itir. B u vaziy et ark vily e t le rin in Msr, Fitistin, S uriy e im p a r a to r lu u n ark k sm iin m ste sn a b ir e h e m m iy e t k e sbettikle rini izah eder. Ze n o n ve Anastasm b y k m eziyetleri im p a r a to r lu u n m e rk e zi sk le tin in h a n g i tarafa d o ru g ittiin i a n la m a la r ve im p a ra to rlu k iin ark m n ta k a la rm n arzettti h ay at e h e m m iy e ti k a v ry a ra k p ay itah t d a h a s a m im b a la rla b u vilyetlere b a la m a k h u s u s u n d a b y k em ekler sarfetm eleri o lm u tu r. Fakat m a d e m k i b u vilyetlerin, bilhassa M sr ve S u riy e n in b y k b ir k s m m o n o fisizm i k a b u l etmiti, b in a e n ale y h im p a ra to rlu k h k m e ti iin takip edilecek b ir tek yol k a l y o r d u : M onofisitlerle, her ne pah asna olursa olsun, sulh

y ap m ak . te b u sebep, m onofisitlerle ilk defa u z la m a k y o lu n u tu tm u o lan Z e n o n un, neretm i o ld u u H e n o tik o n * d a gze arpan kasd v u z u h s u z lu k ve k a r k l izah etm e k tir. Bu te e b b s n b e k le n ile n neticeyi ve rm em esi ze rin e Anastas, alen olarak, m onofisit b ir siyaset tak ib in e k a ra r v e r di. B u ik i im p arato r m te a k ip , basilevs,, lerden ok daha u z u n g r l p olitik ac o ld u k la r n ispat etm ilerdir. Fakat bu m onofisit te m a y l payitaht, B alkan yarm adas, Anad o lu n u n b y k b ir ksm , A dalar ve F ilistinin baz mnta k a la r n d a k i o rto d o k s lu u n m uh a le fe tin e u ra d . O rto d o k s lu k , H e n o tik o n d a n sonra stanbu l ile her t r l mnasebat kesm i olan papa tara fn d a n h im a y e g rd . Siyaset ile d in in aras alacakt ve bu hdise Anastas devri dahil k a rg a a lk la rn izah eder. Bu im p arato r h ay atn da im p a r a to rlu k ta son derece a rzu edilen s u lh u ve iy i bir anlam ay te m in edem edi. Halefleri im p a ra to rlu u b t n b t n baka yollara sevkedeceklerdi. Fakat bu devirde ark vilyetlerinde, a y rlm a fikri k e n d in i gsterm ee balyor. ste b u suretle b u dev irde son derece eitli sebep le rin tesiri altn d a b u lu n a n m u h te lif m illetler tarafndan ih das e d ilm i gayet iddetli ihtilflar h u s u le geldi. G e rm e n le r ve za v riy a lla r siyas s t n l , M sr K optlar ve S uriy e ah a lisi d in te l k k ile rin in zaferini tem in etm ek iin uratlar.

BYK KONSTANTNDEN JUSTNANA KADAR EDEBYAT, FEN, TERBYE ve SANAT IV n c asr ile VI nci asr balan g c ara s n d a k i devirde edebiyat, fen, ve sa n atn te k m l , h ristiy an le m i ile eski putperest le m i ve m edeniyeti a ra sn d a k i m nasebetlere sk b ir surette b a ld r. II nci ve III n c asr h ristiyan apolojistle rin in b ir h ristiy a n n , b ir putperestin m ira s n d a n istifade e d ip edem iyecei m eselesine dair y ap tk lar m n a k a a la r v a z h h i bir h al aresin d ik tiran etm em iti. B u n la rd a n bazlar, g re k k lt r n n b ir k y m e ti o ld u u ve h ris tiy a n lk ile im ti za edebilecei k a n a a tin d e o lm a la rn a ra m e n , dierleri, b u n u n ta m a m iy le aksine olarak, eski putperest m e d e n iy e tin in h ris tiy a n lk iin h i b ir m a n as o lm a d n beyan ediy orlar ve b u m ed eniye ti re d d e d iy o rla rd . Pek hararetli felsef ve d in m n a z a a la ra sahne tekil etm i, iin d e eski putperest-

lig in h ristiy a n lk la k a b ili telif o lup o lm a d n a d a ir y ap lan m n a k a a la r b u ik i u n s u r ara sn d a k i tezadn idde tini azalt m o lan ske nder 3 rede baka b ir vaziyet cari i.i. II nci asrn s o n u n d a y aam olan m e h u r m u h a r rir ske nderiy e li Klem e n sin eserinde u c m le y i b u lu y o r u z : Felsefe, b ir reh ber o lm a k sfatiyle, sa tarafndan te k m le davet ed ilm i o la n la r hazrlar,, (164). Fakat putperest k lt r ile h ristiy a n lk ara s n d a k i m n ase b a t meselesi, h r is tiy a n l n ilk asrnda y a p lm olan biro k m n a k a a la ra ra m e n , hi bir surette halled ilem em iti. M a a m a fih z a m a n ile putperest cem aat, IV n c asrda bir taraftan h k m e tin him ayesi, die r taraftan, ih tilfla r h u su le getirip hararetli m n a k a a la ra yol am ve bir tak m y eni ve m h im m eselelerin v c u t b u lm a s n a y a rd m etm i olan rafz m ezheplerile tak v iy e edildikte, ok a z im k r y eni bir h am le d e b u lu n m u olan h ris tiy a n l k a b u l etti. Fakat h ristiy a n lk , tedric surette, putperest m e d e n iy e tin in bir ta k m u n s u rla r n k a b u l ediy o rd u, o k a d a r k i K ru m b a c h e r'in y a z d gibi, h ristiy a n ahal fa rk n d a o lm a k szn , putperest elbiseler g iy m i oluy ordu,, (165). H ristiy a n edebiyat, IV n c ve V in c i asrlarda, gerek nesir ve gerek iir sahasnda, pek b y k m u h a r rir le r in eser leri sayesinde zenginleti. A y n i z a m a n d a putperest a n ane ler putperest fik irle rin m m e ssille ri tarafndan tem adi ve te k e m m l ettirildi. V II nci asr ran ve A rap istillarna k adar, R o m a im p a r a to rlu u h u d u tla r d a h ilin e tesadf eden h ristiy a n ark* IV n c ve V in c i asrlarda, biro k m e h u r edebiyat m e r ke zleri ih tiv a ediy ordu; b u ra la rd a yetim i o lan m u h a r r ir lerin en m e h u rla r, d o d u k la r yerlerden pek u z a k m a h a l lere k a d a r h u l l eden tesirlerde b u lu n d u la r . A na d o lu d a k in K a p a d o k y a, IV n c asrda, m e h u r K a p a d o k y al y etitirdi: B y k Basil, teolog G re g o r ve N issal G regor. S u riy e n in m ed eniye t tarih i iin, en m h im fikir m e rk e z leri sahil h a v alisin d e A n tio h y a (A ntakya) ve Berytos (Beyrut) ehirleri idi. Beyrut, M. s. 2 0 0 ile 551 seneleri arasnda bilhassa h u k u k ratrm alariy le itihar etti (166). Filistinde H ie ro so ly m a (K uds), Titus z a m a n n d a k i tah rib atn tesirlerinden k e n d in i k u rta ra m a m o ld u u n d a n , IV n c ve V in c i asrlar k lt r

hay atn da pek m h im bir rol o y n a m ad . Fakat ezarea ve bilhare, IV n c asrn so nlarna do ru, m e h u r hatip ve airler yetitirm i bir m ektebe sahip olan c e n u b Filistin e h irle rind e n G aza bu d e v rin ilim ve ebebiyat h zin e le rin i zeng inletirm ee ok y a rd m ettiler. Fakat b t n b u eh irle rn d e b u lu n a n ske nderiye g re k ehri Asyat ark ze rin d e en m ll ve en d erin tesirler icra eden bir m e rk e z olarak kald. P arlak bir istikbale n am ze d o lan ve asl in k ia f de v rin e Ju stin ian z a m a n n d a girecek o lan gen stanbul ehri, b u devirde, y aln z m sta k b e l edeb faaliyeteine dair, em areler g s term ee balad. G n l k hayattan b iraz u za k la m olan ltin lis a n n n b u ra d a g r d resm h im a y e bilhassa barizdi. m p a ra to rlu u n ark k s m n n dier ik i fikir m erkezi b u d ev ir m e d e n iy e t ve e d e b iy atnn u m u m te k m l n d e o ld u k a b y k bir rol o y n a d : S e ln ik ve putperest A k ade m isi m uzaffer ra k ib in in , y an i stanbu l nive rsite sinin, h u s u fu n a u ra m o lan Atina. B izans im p a r a to r lu u n u n ark ve g arp v ily e tle rin d e k i m ed eniye tlerin ink ia flar b irib iriy le m u k ay e se edilecek o lu r sa u o ld u k a enterasan m l h a z a ileri s r le b ilir : ahalisi eskim i olan A v ru p a Y u n a n is ta n n d a fik r faaliyet ve yaratc k u d re t Asya ve A frika vilyetlerine n aza ran ok d a h a m a h duttur. H a lb u k i K ru m b a c h e rin y a zd g ib i bu vilyetlerin b y k bir k s m y a ln z B y k skender d e v rin d e n itibaren k e fo lu n m u ve k o lo n i h alin e g e tirilm iti,,. A y n i lim b u g n en s e v d i im iz lisana, y a n i ra k a m la r lisanna,, m ra c a at ederek B izans vilyetleri A v ru p a g r u p u n u n b u dev rin u m u m k lt r faaliy etinin ancak o n d a b irin i tekil etm i o ld u u n u beyan ediyor (1 6 7 ). H a k ik a te n b u devir m u h a r rir le r in in b y k k sm Asyadan y a h u t A frikadan g eliy or; h a lb u k i s ta n b u lu n tesisi es n asnda m u h a rrirle rin h e m e n kffesi grek idi. P atrolojik edebiyat, IV n c asrda ve V inci asr b a lan gcnda, en y k se k m ertebesine iriiyor. A n a d o lu , y u k a rd a iaret etmi o ld u u m u z vehile, IV n c asrda, m e h u r K a p a d o k y a l yetitirdi: B y k Basil, bu zatn arkada N a z ia n z l teolog G re g o r ve Basilin k k k a r dei N issal G regor. N a z ia n z l Basil ve G reg or A tina ve sk e n d e riy e n in en m e h u r belat m e k teblerinde son derece
Bizans mparatorluu Tarihi H

calibi d ik k a t bir tahsil g rd le r. Fakat b u m te fe k k irin en d e rin i o lan N issa'I G re g o ru n ilk tahsili h a k k n d a m aale sef h i bir esasl m a l m a ta sahip d e iliz. K lsik edebiyatta b y k bir v u k u fa sahip olan b u zat y e n i k e nderiy e c e r e y a n a d n alm o lan cereyann m m e ssilid irle r. Felsef d n c e n in m k te se b a tn d a n istifade eden b u cereyan d in a k id e le rin te tk ik in d e ak lse lim in o y n a d rol ze rin d e d u r m akta ve skenderiye m ektebi a d n tayan m e k te b in m istik ve m ecaz ce re y a n la rn n neticelerini k a b u ld e n im tin a etm ek tedir. B u cereyan kilise a n ane sind en u za k la m a m a k ta d r. Bu m ellif, o rto d o k s lu u a ria n iz m e kar hararetli b ir surette m d a fa a eden srf teolojik m e v zu la ra dair y azlm k y m etli edeb eserlerdan m aada, heyeti u m u m iy e s i son derece m h im bir m e h a z tekil eden ve d a h a h e n z ly ik ile k y m e tle n d irilm e m i o lan bir ok d in ko nferanslar ve m e k tu p la r b ra k m la rd r. N a z ia n z l G reg or d a h i teolojik, do g m atik , d id a k tik ve ay n z a m a n d a tarih bir ta m m iirler b ra k m tr. Bu iirler arasnda m e llifin h al tercm esine dair ze n g in m a lze m e ih tiv a eden ve ekil ve m u h te v iy a tn d a n do lay u m u m edebiyatn en g ze l asar arasnda yer a lm a a l y k olan k e n d i hay atna dair ad l u z u n bir iiri z ik re tm e m iz l z m d r. Bu g zel deha s n d k te n sonra K apado ky a, i in d e n k a rlm o ld u u k a ra n l a tekrar g m ld ,, (168). S u riy e n in fikir m e rk e zi A ntaky ada, ske nderiy e m ekte b in e m u a rz, M u k ad d e s K itabn, m ecaz tefsirlere m racaat o lu n m a k s z n , o ld u u g ib i k a b u l n m d afa a eden o rijin a l bir cereyan v c u t b u ld u . Bu cereyan, faaliyeti y u k a r da tahlil edilen L ib a n iu s u n talebesi ve A ntaky a e h rin in sevgilisi Ja n K risostom g ib i i a d a m la r tarafndan idare edil m itir. Son derece kabiliy etli b ir m u h a r r ir ve bir h atip olan Ja n tam k l s ik bir terbiye alm t. E n saf aheserlerden mad u d olan b r ok telifatta b u lu n m u tu r . Ja n , d e h a sn n ve y k s e k a h l k vasflarnn cazibesine k a p la n m te a k ip nesil lerin h a y re tin i celbetm itir ve m te a k ip devirlerde yeti m i olan edebiyatlar bitm ez t k e n m e z bir m e n b a olan bu eserlerden fikirler, tasvirler ve istlh lar iktibas etm ilerdir. Ja n m vazlar, d in n u tu k la r, b u n la ra in z im a m eden d ie r h u su s eserleri ve b y k b ir k sm m e n fa d a y a zlm olan 2 0 0 den fazla m e k tu b u B izans im p a r a to r lu u n u n d a h il h a y atn n tetkiki iin son derece k y m e tli b ir k a y n a k tekil

etm ektedirler (169). B ilhare, m e llifle ri m e h u l bir ok eserler Jan K risostom a izafe o lu n m u tu r. -XIV n c asrnb a lan g c n a ait b ir B iz a n s 5 m u h a r r ir i (N ik e fo r K allistus) yle y a zy o r: Bu zatn b in d e n fazla v a izim o k u d u m ve b u n la r tarif o lu n m a z bir halvefe m aliktile r. o c u k lu u m dan beri b u zat se v d im ve sesine, A llah n sesi im i gibi, k u la k ve rdim . B u g n k bilg i ve m e v c u d iy e tim i b u zata b o r lu y u m ,, ( 1 7 0 ) . Filistinde esarea eh rinde Kilise T a rih in in babas,, Evseb d n y a y a geldi; b u tarih i I I I n c asrn ik in c i ve IV n c asrn b irin c i nsfnda y aam tr (3 4 0 senesine d o ru lm tr). E vsebi, baka bir yerde, b y k K o nstantin d e v rin in elim izd e m e v c u t en m h im m e h a z olarak, zikretm itik. Bu zat son derece e h e m m iy e tli ik i tarih d e v rin ah idi o ld u : b ir taraftan D io k le tia n ve h ale fle rin in insaflarna ahit o ld u ve h ris tiy a n l a olan im a n n d a n do lay ahsen azap ekti; die r taraftan, M ila n e m irn a m e s in d e n sonra, K onstantin z a m a n n d a , h r is tiy a n l n tedric zaferini g r d ve a ria n izm m n a k a a la rn a kart ve bazan aria n isle rin tarafn iltizam etti. B ilh are im p a ra to ru n en sa m im do stlarn d an ve n e d im le rin d e n birisi o ldu . Evseb biro k teolojik ve tarih eset 1er telif etm itir. H ristiy a n la r putperestlerin h c u m la r a kar m dafaa eden ncile hazriam a,, (Euayye^y.'?] nponxpcccy.Burj, Praeparatio evangelica) adl b y k eseri, M usa k a n u n u n u n ta m a m iy le m u v a k k a t bir m a n a s o ld u u n u ve T evrattaki k e h anetlerin sa tarafndan ta h a k k u k ettirilm i o ld u u n u m n a k a a eden n c ilin ispat,, (E5xyyeXx^ anoslt., Demonstratio evangelica), M u k adde s K itaba dair y azm o ld u u erhler ve tefsirler ve d ie r b iro k eserler Evseb'e d in edebiyatta ok y k se k bir m e v k i verm ektedirler. B u n la rn d a h a eski ve b u g n kay-; b o lm u eserlerden y ap lm k y m e tli istinsahlar d a h i ihtiva ettiklerini zik re tm e k faideden h al d e ild ir. Bu te tk ik im iz iin E vsebin tarih eserleri son derece b y k bir k y m e ti h a izd ir. D io k le tia n n itisafm dan nce y a zl m o ld u u a n lalan K ronik,, ad l eseri K aideliler, A surler, branler, M srllar, G re k le r ve R o m a lla rn m u h ta sa r birer tarih e le rin i ve bilhassa en m h im tarih hdisele rin k r o n o lo jik cetvellerini ih tiv a etm ektedir. Bu eser m aalesef ancak erm e nice bir tercm e ve H iy e ro n im u s u n ltince k s m bir iktibas sayesinde bize k a d ar gelm itir. B inaenaley h o rijinal

eserin ekil ve m u h te v iy a tn a d a ir sarih bir fik rim iz y o k tu r ; hakikatte ise z a m a n m z a k a d a r g elm i olan tercm eler gre ke o rijin a ld e n deil, fakat E vsebin l m n d e n az b ir m d d e t sonra n e red ilm i olan bir ad ap tasy o ndan y a p l m lard r. E vsebin tarih eserlerinin en m h im m io n kitaptan terek k p eden ve sa ile K o nstantnin L i in iu s a galebe ald m u h a re b e ara sn d a k i dev ri ihtiva eden Kilise Tarihi,, a l eserdir. M v e rrih , bizzat sy le dii gibi, h a rp le ri ve g eneral lerin k a z a n m o ld u k la r zaferleri tasvir etm ek niy e tin d e deildir; y a ln z r u h u n selm eti iin en sa m im ve m u s lih a n e m aksatlarla y a p lm h arp le ri l y e m u t szlerle hatrlatm ak* k e n d i m e m le k e tle rin d e n ziyade h a k ik a t ve k e n d i dost ve a k ra b a la rn d a n ziyade d in d a rlk u r u n d a cesurane hareket lerde b u lu n m u olan ah slardan bahsetm ek,, istem ektedir (171). te b u suretle E vsebin k a le m i altnda Kilise T arihi din u r u n d a le n le rin ve itisaflarn ve b u n la ra refakat eden enaat ve z u l m le r in bir tarih i o luy or. E vsebin k u lla n d k a y n a k la r n o k lu u bizleri b u tarihi, sann d o u m u n u ta k ip eden ilk asr iin, en m h im m e h a zla rd a n biri olarak k a b u le icbar etm ektedir. Son za m a n la rd a Evsebin, y aad d e v rin tarihisi olarak h aiz o ld u u kym et, y an i Kilise Tarihi,, n in son k ita b n n (VIII-X) arzettii ehem m iyet, gayet derin bir surette m n a k a a edilm itir (172). H er ne hal ise, E vsebin h ristiy a n lk ta rih in i, bu m e v z u u n m m k n olan her cephesini n aza r itibara a lm a k sure tiyle, y azm ilk tarihi o ld u u n u u n u tm a m a ly z . E vsebe b y k b ir hret te m in etm i o lan Kilise Tarihi,, m u a h h a r b iro k kilise ta rih ile rin in a lm a la rn a esas tekil etti ve ok defalar b u n la r tarafndan taklit edildi. Ve hatt IV n c asrda R u fin u s un ltince tercm esi sayesinde garpte geni bir sahaya y ay ld . Evseb tarafndan daha sonra kalem e a ln m olan Kons tantinin hayat,, lim le r tarafndan pek m u h te lif ekillerde tef sir edilm i ve kym etlend irilm itir. Bu eser ne tam m anasiyle b ir tarih, ne de tam m anasiy le bir m e d h iy e d ir. K onstantin b u ra d a A llah tarafndan in tih a p e d ilm i o lara k gsterilm ek tedir; gaibi b ilm e hassasna m aliktir; A llah n k a v m in i h r r i yete k a v u tu ra c a k y eni bir M ua d r. E vsebe gre K o nstan tin in o lu e k a n im i selsenin tim salidirler; K onstantin, < ,

d a h a evvelleri y a ln z ta h a y y l e d e b ild ik le ri y k se k lk y e erim i olan h ristiy a n la rn h a k ik v e lin im e tid ir. te Evsebin b u k ita b n n u m u m fik ri b u n d a n ibarettir. E se rinin a h e n g in i b o z m a m a k iin Evseb o d e v rin daha k a ra n lk k s m la rn nazar itibara alm am tr; z a m a n n felketa m iz h disatn tebarz ettirm em itir; b ilk is k a le m in in b t n m a h a re tin i k a h r a m a n n ta k d ir ve tebcil etm ek iin kulla n m 'ir. B u n u n la beraber, bu esere ihtiyatla m ra ca at e d il d i i ve k ita b n ilk v e rsiy o n u n a b il h a ra ilv e e d ilm i o ld u u anlalan pek ok resm vesikalar nazar itibare a ln d tak d ird e , K onstantin devri h a k k n d a pek enteresan bir fik ir e d in m i o lu n u r. H u lsa olarak, esareal E vsebin y azm o ld u u eserle rin heyeti u m u m iy e s i gz n n d e b u lu n d u r u la c a k olursa m v e r r ih in , b y k edeb bir kabiliy ete m a lik o lm a m asn a ra m e n , O rta z a m a n la rn ilk d e v irle rin in en b y k lim le rin d e n biri ve O rta za m a n h r is t:yan edebiyatna ky m e tli tesirler icra eden bir m u h a r r ir o ld u u anlalr. Bal bana bir tarihiler g ru p u Evseb tara fn d a n bala n lm olan eseri tem adi ettirdi. sta n b u llu Sokrat Kilise Tarihini 4 3 9 senesine k a d a r getirdi; G aza c iv a rn d a d o m u o la n Sozom enos ise y ine 4 3 9 senesine k a d a r getirilm i olan die r bir Kilise T arihi yazd; anasl A ntaky al olan K ir pisko posu Teodoret zn ik k o nsili ile 4 2 8 ara sn d a k i devreyi ihtiva eden y ine b u k a b il b ir tarih telif etti; en n ih ay e t bize k a da r gelm i o lan baz paralar ayesinde eserleri h a k k n d a m a l m a t e d in d i im iz arianist Filostorgius vakayii, a ria n izm n o k ta i n a za rla rn a gre, 4 2 5 senesine k adar anlatt. E n kesif ve en ze n g in fikr hayata, y u k a rd a iaret ettii m iz veh.le, M srda ve bilhassa skenderiyede rastlanm aktad r. IV n c asrn sonu ve V inci asrn b a la n g c n d a k i edeb h ay at a bir h s enteresan ve fe v kelde bir v a rlk tekil etm ektedir : Bu zat flosof ve piskopos K ire n e li Sinesiustur. G ay e t eski putperest b ir aileye m e n s u p o lu p skenderiyede b y m ve neo p la to n iz m felsefesinin m isterleriyle lfet p ey da etmi olan b u zat b ilh are p la to n izm i terk ile hristy a n l k a b u l etti ve bir hristiyan k a d n ile e v lend i ve son senelerinde Ptolem ais p isko po su oldu- B t n b u hdiselere r a m e n Sinesius ih tim a l bir h ris tiy a n d a n ziyade bir p u tp e

rest o lara k k a ld. Bu zatn stanbula vazife ile g e ld i in i ve kraliyete dair,, adl bir trete neretm i o ld u u n u y u k a rd a z ik retm itik. Sinesius, felsefe ve hitabetteki p a rla k k a b iliy e tin i h arice akset'iren 156 m e k tu b u n d a son derece m h im bir tarih m alzem e k a m u s u v c u d e g e lirm i o lm a sn a r a m e n tam bir tarih i d e ild ir. Bu m e k tu p la r Bizans Ortaz a m a n la rn d a s l p rn e i o ldu lar. K lsik b ir s l p ve v e zin d e y a zlm olan lhleri Sinesiusun felsef te lkkile ri ile h ris tiy a n lk itikatlar h alitasnn o r ijin a lli in i g ste rm e k tedirler. Bu filosof piskopos, son derece s e v d i k lsik k lt r n tedric bir surette so n u n a y a k la t n hissetm iti (173). H ristiy a n la r ile arianistler arasnda v u k u b u la n u z u n ve etin m c a d e le esnasnda, IV n c asr teoloji m n a z a a la rn a d a ir bir o k eserler terketm i o lan ske nd e riy e p isko po su ve z n ik taraftar A tanasn p arlak ve aten ahsiyeti tebarz etm ektedir. Atanas a y n i z a m a n d a ark k e ili in in m essisi Sent A n tu v a n n h ay atn a dair b ir eser yazd ve b u zat riy a zet h a y a tn n ideal bir n m u n e s i olarak tasvir etti. V in c i asr d a h i M sr k e ili in in en b y k tarihc'si o lan Helenopolisli P a lla d iu s u yetitirdi. A n a d o lu d a d o m u olan b u zat tak rib en on sene M sr m a n a strla rn d a yaam o ld u u n d a n M sr m a n a s tr h ay atn a ta m a m iy le vakft. P alladius, d a h i ske nderiy e li Anastasn tesiri altnda, ta rih in e bir efsane u n s u ru ilv e etm ek suretiyle, m anastr h a y a tn n ide a lle rin i tarif etm itir. N asto riusu n can d m a n o lan ske nderiye p is k o posu K iril dahi b u dev ird e yaad. G a le y a n l ve frtnal b ir h ay at s r m o an K iril m u a h h a r bir de v rin p isko po sla r tara fn d a n e zb e rle nm i o an bir tak m m e k tu p ve v azlar terketm itir. A y n m u h a r rir V inci asr Kilise T arihi iin b a lca m e m b a la rd a n b iri olan d o m a tik treteier ve m n a k a a ve tefsire ait bir tak m eserler te rk e tm tir. Bizzat ik i ar et m i o ld u u vehile K iril g ay ri kti bir belagat terbiyesi g r m t . s l b n n Attik safiyetiyle iftihar edem ezdi. Bu d e v rin son derece enteresan d ie r bir ahsiyetini skenderiyede, V in c i asr ba lan g c n d a, m teassp bir h alk ktlesi tarafndan ld r lm olan k a d n filosof Hipatia tem sil etm ektedir. Fevkelde z ih n kabiliyetlere m a lik olan b u k a d n m stesna bir g ze llik te idi. sk e n d e riy e n in ta n lm riy a ziy e c ile rin d e n b iri olan babas sayesinde riy a ziye ve k lsik felsefe ilim le rin e v u k u f peyda etti. H oca ola

rak gsterm i o ld u u ayan d ik k a t faaliyetle b y k bir hret k a zand . M e k tu p la rn n bir o u n d a H ip a tia n n a d n zikred en K ireneli Sinesius g ib i insanlar o n u n talebeleri arasnda b u lu n u y o r d u . Bir m e h a z b u k a d n n bir m anto y a b r n m olarak ehirde d o la m ak ve h s n niyet sah ib i dinleyicilere Platon, Aristo v e y a h u t dier bir filozofun u s u lle rin i izah etm ek itiyadnda,, o ld u u n u y a zm a k ta d r (174). G re k edebiyat M srda, m o n o fisizm d o k trin in in K a d k y k o n sili tarafndan m a h k m e d ild i i 451 senesine kadar, in k i af etti; b u d o k trin M srn resm d in i o ld u u n d a n , k o n silin k a ra rn m te a k ip , kiliselerde greke m e n e d ild i ve y erine K opt lisan k a im oldu. M teakip devirlerde in k ia f eden K opt edebiyat G re k edebiyat iin d a h i o ld u k a b y k bir eh em m iy ete m aliktir; n k b u g n k a y b o lm u o lan b iro k greke eserler h a k k n d a b u n la r n kopta tercm eleri saye sinde bir fikir e d in m e k k a b il oluyor. T etkik e ttiim iz dev ir baka bir edebiyat n e v in in in k i a fna ahit o ld u : d in lh lerin inkiaf. Bu lh le rin m e llif leri yava yava k l s ik ve zinleri taklit etm ekten vazgetiler, eski vezinlerle h i b ir alkas o lm y a n ve u z u n m d d e t nesir olarak tavsif o lu n a n yeni v e zinler k u lla n m a a baladlar. A ncak nisbeten y a k n b ir z a m a n d a b u vezin ekli ksm en izah edilm itir. Bu de v rin lh leri akrosti lerin (1 74a) ve kafiyelerin m u h te lif ne v ile rin i ih tiv a etm ektedirler. Fakat IV n c ve V inci asr d in lhleri h a k k n d a m aalesef pek az m a l m a tm z v a rd r; b u n la r n b u ilk dev rede ki in k ia f m erhaleleri d a h i b iz im iin o k k a ran lk tr. Fakat b u n a r a m e n b u inkiafn pek k u dretli o ld u u tam a m iy le m u h a k k a k tr. Teolog G re g o ru n , edeb kasidele rind e eski iir tarzn k u lla n m a s n a m u k a b il, V in c i asr b a lan g c n d a, Anastas I za m a n n d a , ne re d ilm i olan R o m a n u s M elodu su n (yani lh m ellifi) eserleri -ispat edild ii vehile - k m ile n y eni msrala rd a n ibaret o lu p akrosti,, 1er ve kafiyeler k u lla n m a k ta drlar. lim ler R o m a n u s 'u n V I nci asrda m , yoksa V III in ci asrda m y aam o ld u u m eselesini u z u n m d d e t m n a k a a etm i lerdir. B u m n a k a a la r b u zatn ksa hal tercmesinde b u lu n a n b ir no ktay a istinat etm ektedirle r; b u ra d a R o m a n u s u n im p a rator Anastas z a m a n n d a stanbu la g elm i o ld u u b ild ir ilm e k

tedir. U z u n m d d e t bu Anastasn Anastas I m i (4 91- 518) yoksa Anastas II m i (7 1 4 - 7 1 5 ) o ld u u n u tesbite im k n h sl o lm am t. B u g n ise ilim le m i, R o m a n u s u n eserlerini u z u n u za d y a tetkik ettikten sonra, en n ih ay e t b u ra d a A nas tas I d e v rin in k asdedilm i o ld u u n u tan m tr (175). R o m a n u s B izansn en b y k airidir. R itm ik iirin Pind a r (176) olan b u zat, a ra larn d a b u g n M eryem say d n y a y a getiriyor,, (177) m sra ile baly an m e h u r Noel lhsi b u lu n a n b irtak m m k e m m e l lh le rin m e llifid ir. R o m a n u s S uriy ede d o d u ve edeb k e m a l d e v rin in Ju s ti n ia n z a m a n n a tesadf etmesi pek m u h te m e ld ir; n k hal te rc m e sin e gre, daha h e n z g en bir diy ako s iken, Anastasn z a m a n saltanatnda, S uriy eden stanbula g elm i ve b u ra d a g kte n b ir m u c ize k a b ilin d e n , lh ler y a z m a k m a z h ariy e tin e n ail o lm u tu r. R o m a n u s tarafndan VI nci asrda y azlm olan h a rik u l d e eser V in c i asrda d in iirin son derece m te k m il olm as l z m g e d i in i zannettirecek m a h i yettedir. Fakat m aalesef b u noktaya dair e lim izd e pek r,oksan m a l m a t v a rd r. V I nci asrda byle fevkelde b ir airin m e v cu diy e tin i, daha evvelki devirlerde kilise iirin in m te k m il b ir seviyede o ld u u n u ta h a y y l etm eden, izah etm ee im k n y o k tu r (178). Fakat R o m a n u s u n eserleri h a k k n d a n o k san bir fikre m a lik o ld u u m u z u u n u tm a m a m z l z m d r ; n k lh le r in in b y k bir ksm daha h e n z nere d ilm e m itir (179). im al A frik a n n m e h u r h iristiy an m u h a r r ir i L aktantius IV n c asr b a lan g c n d a ltince telifatta b u lu n d u ve 3 25 senesine d o ru ld . Bu zat De mortibus persecutorum,, adl ese rin m e llifi o ld u u n d a n do lay b iz im iin m h im d ir ; maam afih baz lim le r b u eserin L ak ta n tiusa ait o lm a d n iddia etm ektedirler. Fakat son za m a n la rd a b u k ita b n Laktantiusu n otantik eserlerinden biri o ld u u sabit o lm utu r. Bu kitap bize D iokletian ve K onstantin d e v irle rin e dair pek enteresan m a l m a t verm ekte ve M iln e m irn a m e siy le sona e rm e ktedir (1 80). Putperest edebiyat dahi, byle n a m d a r m u h a rrirle r tara fn d a n tem sil o lu n a n hristiyan ed e b iy a tn d a n aa k a lm a m a k tad r. Bu sahada dahi enteresan ve kabiliy etli b irtak m ahsiyetler b u lu y o ru z .

B u n la r arasnda P aflag o ny al Tem istius (IV n c asrn ik in c i nsf) te m a y z etm ektedir; felsefede stad o lan bu zat stanbu l M ek te bini idare etti ve a y n za m a n d a , d e v rin in ge rek hiristiy anlar, gerek putperestleri n e zd in d e b y k bir itib are sahip b ir saray hatibi ve bir senatr oldu. Tem istius A risto n u n parafrazlar,, ad l bir etd telif etti ve grek filo zo fu n u n en k a rk fik irle rin i a y d n la tm a k iin alt. T em istius z a m a n n n m h im hadisat ve k e n d i h ay atn a dair b ir o k m a l m a t ihtiva eden ve h a lk a h itap eden k rk k a d ar n u tk u n m e llifid ir. Fakat IV n c asr putperest profesr le rin in en b y , m u a srla r ze rin d e die r h e rh a n g i bir ahstan fazla tesir icra etmi olan A n ta k y al L ib a n iu s tur. Talebeleri arasnda Jan K risostom , B y k Basil, N a z ia n z l G re g o r gibi ahsiyetler b u lu n m a k ta d r ve J u lia n n dahi, tahta kmadan nce, bu h a tib in derslerini b y k bir te h alk ile ta k ip ett i m a l m d u r . L ib a n iu s un bir ok asar m e y a n n d a u m u m a m a h su s 65 n u tk u bilhassa b y k bir ehem m iy ete m a lik tir. B unlar, o de v rin h ay atn tetkike m ed ar o lab ile ce k b ir ok m a lze m e ihtiva etm ektedirler. M ektup kolleksiy o n u d a h i daha az e h e m m iy e tli deildir; m u h te v iy a tla rn n z e n g in li i ve fik irle rin in y k s e k li in d e n dolay bu m e k tu p la r K ireneli Sinesiusun m e k tu p la riy le m ukay ese o lu n a b ilir. m p arator Ju lia n d a h i IV n c asrn en p arlak m uharrire rin d e n d ir. M u h a rrirlik m e sle in in k sa l n a ra m e n ede biy atn m u h te lif s a h a la rn d a k i ka b iliy e tin e dair p arlak vesi k a la r v c u d e getirm itir. inde k a ra n lk felref ve din s p e k l s y o n u n u n ak sleri b u lu n a n n u tu k la r ( G ne' Kirala,, dair n u tk u ), m e k tu p la r, y alnz baz p aralar bize k a d a r g e lm ' o lan H ristiy anlara kar,, ad l eseri ve k e n d i h al tercm esi iin m h im olan Misopogon (sakaldan nefret eden) (181) adl A n ta k y a ila r iin y azm o ld u u h icv iy e J u lia n n m u k te d ir bir m u h a rrir, ay ni z a m a n d a tarihi, m te fek kir, hicv iy eci ve m o ralist o ld u u n u ispata m ed ar o lm a k tadrlar. Y a z la rn n ne m iky asta o de v rin g n l k realitelerine k a rm o ld u u n u y u k a rd a g r m t k . Bu gen im p a r a to ru n , fevkelde d e h a sn n , vakitsiz ve an l m n d e n dolay, tam k e m a lin e irim e e frsat b u la m a m o ld u u n u u n u tm a m a m z lzm d r. Historia Augusta ad altnda tan la n ve ltince y a zlm o lan R o m a im p a ra to rla rn n hal te rc m e le rin in m e h u r kol-

le k siy o n u IV n c asra aittir. M e llifle rin ahsiyeti, to p lam a eserin de v ir ve tarih ky m e ti b y k m n a k a a la r m u c ib o lm a k ta d r ve b ir h a y li eser y a zlm a sn a sebep o lm u tu r (182). B t n b u em eklere ra m e n bir n g iliz m v e r r ih i 1928 de u satrlar yazm tr: A vgust tarih i iin sarfedilen v a k it ve em e kle r pek b y k t r ; elde edilen pratik netice ve tarih faide ise sfra m sa v id ir (183). Son za m a n la rd a N. Baynes gayet enteresan b ir tarzda b u k o lle k siy o n u n Ju lia n Apostat z a m a n n d a m u a y y e n bir gaye ile y azlm o ld u u n u ispata alm tr: b u ra d a Ju lia n Apostat h k m eti ve d in siyasetinin heyeti u m u m iy e s i le h in d e p ro p a g a n da y a p lm a k istenilm itir (184). Bu no ktai nazar lim le r tarafndan ayan k a b u l g r lm e m i tir ve m e llif d a h i b iz z a t ileri s r m o ld u u faraziyenin fena tenkitlerle karla m o ld u u n u ik ra r etm ektedir (185). IV n c ve V in ci asr 'putperest edebiyat d ahi srf tarih sah asnda alm olan b ir ok m u h a rrirle r tarafndan temsil: e d ilm e k te d ir: b iz b u n la rd a n y aln z en m h im le r in i k a y d edeceiz. , Y u k a rd a H u n la ra g n d e rile n sefaret heyetine itirak et m i o lan V inci asr m v e r r ih le r in d e n P risk u su zik re tm itik . Y a ln z paralar h a lin d e bize k a d ar g elm i o lan Bizans tarihi ve H u n la r n h ay at ve detlerine dair v e rd i i m a l m a t son derece m h im ve enteresandr. H a k ik a te n P riskus, V I nci asr ltin m v e rrih le rin d e n K assiodor ve Jo rdanesin A ttil ve H u n la r n ta rih in i y a zm a k iin k u lla n d k la r balca m e h a z o lm utu r. V inci asrda ve VI nci asrn b a la n g c n d a y aam olan Z osim os Yeni Tarih adl b ir eer telif etmitir; m v e r r ih v a k a y ii R o m a n n A larik tarafndan rnuh as?ra e d ild i i 410 senesine k adar getirm ektedir. Eski il h la rn hararetli bir taraftar olan Z osim os im p a ra to rlu u n in k r a z n R o m a lla r tarafndan ih m a l ed ilm i olan ilh la rn h ddetine atfetmekte, herkesten ziyade B y k K o n sta n tm e atm aktadr. Ju lia n h a k k n d a ok y k se k bir fikire sahiptir. A n ta k y a d a d o m u bir S u riy e li G re k olan A m m ia n u s M arellinus, IV n c asr s o n u n c a l'Res Gesiaev adl R o m a im p a r a to r lu u tarih in i ltince olarak yazd. A m m ia n u s , Taitusu n tarihini aa y u k a r dev am ettirm ee alt ve h d i seleri N e rv a dan V alensin l m n e k a d a r (M.. 9 6 - 3 7 8 )

getirdi. Y a ln z 3 5 3 ile 3 7 8 ara sn d a k i v a k a la r ih tiv a eden son 18 kitap bize k a d ar gelm itir. M v e rrih etin asker tec r b e le rin d e n ve bizzat itirak etm i o ld u u J u lia n n ra n seferlerinden istifade etmi ve h a k la r n d a b irin c i elden malm attar o ld u u m u a s r hdiseleri ta rih in d e tasvir etm itir. M v e rrih h a y a tn n s o n u n a k a d a r putperest kald, fakat h ris tiy a n l b y k bir m s a m a h a ile karlad. Eseri Ju lia n ve Valens devirleri, G o tlarn tarihi ve H u n ta rih in in b a lan g lar iin m h im bir k a y n a k tekil etm ektedir. Son z a m a n la r da A m m ia n u s u n edeb k a b iliy e ti h a k k n d a son derece msaid bir fik ir serdedilm itir. E. Stein A m m ia n u s u Taitus ileD ante arasnda yetim i en b y k edeb deha olarak gster m ektedir (186). N . Baynes ise b u m v e r r ih i R o m a n n son b y k tarihisi,, tesm iye etm ektedir (187). n h itat etm ekte olan k lsik fik rin m e rk e zi A tina V inci asrda, b u ehirde u z u n seneler tedrisatta b u lu n a n ve yaz, yazan neo - p ta to n izm in son .m m e ssili stan b u llu Proklu s un ik a m e t m a h a lli o lm utu r. A y n i ehirde Teodos II in kars Atenais E v d o k ia d n y a y a gelm itir; b u k a d n n m u ay y en b ir edeb k a b iliy e ti v a rd ve bir ok eser yazm tr. Biz b u ra d a b u dev ir garb Avrupa; e d e b iy a tn d a n bahsetm iyeceiz: b u edebiyat, m a l m o ld u u vehile, A v gu stin ve die r kabiliy etli air ve m u h a r rir le r in eserleri tarafndan tem sil o lu n m a k ta d r. P ay itahtn stanbu la n a k lin d e n sonra ltince im p a ra to r lu u n resm lisan o lm a k ta d e v am etti ve b u h ali IV n c ve V inci asrlarda da m u h a fa za etti. Ltince gerek Teodos K o d e k sin d e toplanm , gerek b ilh a re V inci asr ve VI inci; asrn b a lan g c n d a n e red ilm i o lan m u a h h a r k a n u n n a m e lerde k u lla n la n lisan oldu. Fakat y u k a rd a iaret ettiim iz vehile, stanbul y k s e k M ektebi in k ia f ettike ltin c e n in s t n l zeval b u ld u ve her nede olsa, im p a ra to rlu u n , ark k s m n d a en fazla ta a m m m etm i olan greke tercih o lu n m a a baland. G re k a n anesi ise A tina putperest m ekte bi tarafndan tem adi ettirilmiti; fakat h ris tiy a n l n zaferi b u m e k te b in in k r a z n tacil etmitir. Sanat sahasnda IV n c , V inci ve V I nci asrlar bir sentez (terkib) devresini temsil etm ektedirler: y eni bir sana tn h u su le g elm esini h a zrly a n m u h te lif u n s u rla r m te ca nis b ir b t n tekil etm ek zere birletiler. Bu y eni sanat

 B izans sana t,,, y a h u t ark h ristiy an sanat,, (E ast christian A rt) a d n tam aktadr. Tarih ilm i b u sanatn k k le rin e d a h a derin olarak n fu z ettike b u sanatn te k m l n d e ark n ve ark a n a n e le rin in m h im bir rol o y n a m o ld u u m e y d a n a k m ak tad r. Son asrn tam s o n u n d a A lm a n lim le ri im p a r a to r lu u n ilk ik i asrnda garpte in k ia f etm i ve in k r a z h a lin d e b u lu n a n ark hellenistik k lt r n i tihlf eylem i olan R o m a devlet sanat,, n m (R m isch e R eichskunst) b ilh a re IV n c ve V inci asrlarda, hristiyan sanatnn tem el tan tekil etmi o ld u u n aza riy e sini m d afa a etm i lerdir. Bu g n b u faraziye terkedilm itir. 1900 de P. V. A in a lo v u n Bizans sanatnn hellenistik mene'i (rusca) adl m e h u r eserinin ve 1901 de A v ustury alI lim J. Strzygowsk in in ark ve Roma,, (O r ie n t u n d R o m ) ad l ayan d ik k a t k ita b n n ne rin d e n sonra Bizans sanatnn m ene meselesi yepyeni bir safhaya girm itir: b u g n ark -h iristiy an sana tn n in k ia fn d a da ark n balca ro l o y n a m o ld u u k a b u l o lu n m a k ta , y alnz ark ve ark tesirleri k e lim e leriyle ne kaste d ild i i meselesi ortaya k o n m a k ta d r. Telif etmi o ld u u ok ve enteresan eserlerinde S trzyg o w ski eski ark tarafndan icra edilm i olan bu tesiri m n a k a a etm ek tedir. Bu lim ilk evvel b u tesirin m e rk e zin i stanbu lda -aradktan sonra, M sr, A n a d o lu ve S uriy eye tevecch etm i ve ark ve i r a i istikam etlerinde daha ileri giderek Mezo p otam ya h u d u d la r n am tr ve h ale n b u tesirin esas k k lerini ran ve E rm enistan y ay lalarn d a ve d a la rn d a ara m aktad r. Bu lim e gre H ellas grek ro m a sanat iin ne ise r a n d a yeni hristiyan d n y a s sanat iin o d u r,, (1 8 8 ). Strzygovvski H in d ve in T rk ictan sanatlarnn b u mese leyi halle m a d a r olabilecek m alze m e vereceklerini m it etm ektedir. Bizans sanatnn m eneine dair yap lan aratr m a la r sahasnda ifa ettii b y k h izm etle ri ta n m a k la bera ber, m u a sr tarih ilm i b u lim in en son faraziyeleri h a k k n d a k a t bir fikir d erm ey an etm em ektedir (189). IV n c asr, B izans sanat tarih i iin, son derece m h im bir devir oldu- H ris tiy a n l n R o m a im p a ra to rlu u d a h ilin d e m a lik o ld u u yeni tekilt b u d in in sratli b ir tarzda y a y l m a sn inta etti. u n s u r -h ristiy a n lk , h e lle n izm ve arkIV n c asrda karlatlar ve b u n la r n birle m e sin d e n h ristiy a n -ark sanat h u sule geldi.

Sen

Simeon

Stylit,

Basil II nin

Azizler

Takvimi

Basil II nin Azizler Takvimine ait bir minyatr ( Ebersolt, Orient et Occident'dan alnm tr)

im p a r a to r lu u n siyas m e rk e zi o lan stan b u l tedric su rette bir k lt r ve bir sanat m e rk e zi o ld u . Fakat b u hadise an olarak v u k u b u lm a d . stanbul y abanc k u v v e tle rin istiisna kar ko y abile cek ve y a h u t b u n la r ko n tro l edebilecek eskidenberi m ev cu t bir m edeniyete m a lik deildi; ilk evvel y eni tesirleri tartm ak ve b u n la r b e n im se m e k m ec b uriy e tin d e kald; b u i ise ancak b ir asrda b a a rla b ilird i (1 9 0 ). Sanat h ay atlarnda daha eski a n anelerin. icra ettikleri tesirlerin ak islerini ih tiv a eden S u riy e ve A ntaky a, M sr ve skenderiye Bizans,, sanatnn in kiaf z e rin d e ok ku v v e tli ve istifadeli b ir tesir icra etm ilerdir. S uriy e m im a rs i b t n IV n c ve V inci asrlar m d d e tin c e in k ia f etti. K u d s ve B e y t ll h im deki nefs kiliselerin, N azaretteki baz kilise ler ile birlikte, B y k K o n stan tin in saltanatndan itibaren b in a e d ilm i o ld u k la r n y u k a r d a g r m t k . S uriy e ve A ntaky a kiliseleri g r lm e m i bir ih tia m la te m a y z e d iy o r lard. A ntaky a p arlak bir m ed eniye tin m erkezi o ld u u n dan dolay S uriy e hristiyan sanatnn reh b e rlik vazifesini de ru h te etti., (191). Maalesef A nta ky a sanat h a k k n d a pek az m a l m a tm z vardr. 1860-1861 senelerinde de V o ge tarafndan kefedilm i o lan orta S u riy e n in l siteleri,, IV n c , V inci ve V I nci asrlarda h ristiy an m im a rsi h a k k n d a bir fik ir verm ektedirler. V inci asr sonu ab id e le rin in en calibi d ik k a t o la n la rn d a n b iri A ntaky a ile H alep arasnda b u lu n a n Sim eon Stylitin m e h u r m a n a strd r ( Kalaat S e m a n ); b u m a n astrn m u a z z a m h arabeleri b u g n d a h i gze a rp m a k ta d rla r (192). E ly e v m B erlinde im p arato r Frederik M ze sin d e b u lu n a n m e h u r Matta (Jordann ar k n d a ) friz in in IV n c , V inci v e y a h u t V I nci asra ait bir eser olm as m u h te m e ld ir (1 9 3 ). M srda im p arato r A rk ad iu s tarafndan en m e h u r M sr azizle rin d e n M enasn k a b ri ze rinde b in a edilm i o lan ok g zel b ir b a zilik d a h i V inci asrn b a lang c na aittir. Bu b a z ilik in harabeleri son z a m a n larda C. M. K a u fm a n n tarafndan k a zlm ve tetkik e d ilm i tir (1 9 4 ). M o za y ik , portre (h a lc lk h ris tiy a n l n ilk z a m a n la r n da k u m a la r ze rin e n a k e d ilm i tasv irle r) i l h . . . . sah a la rn d a b u devir B izans sanatnn m u h te lif ubelerine ait bir ok enteresan n m u n e le re m a lik iz.

V inci asrda, Teodos II z a m a n n d a , s ta n b u lu n , b u g n d a h i m ev cu t o an surlar ile e v rilm i o ld u u n u biliy o ru z. Y a ld zl kap ( Porta Aurea) IV n c asrn so n u n d a ve yah ut V in ci asrn b a la n g c n d a b in a ed lm itir. m p ara to rla r m e rasim le b u k a p d a n ehre girerlerdi. M im a rs in in g ze lli iy le te m a y z eden b u k a p b u g n d a h i m e v c u d d u r. stan b u ld a Sent ren,, ve Aziz H avariler,, kilise lerinin binas K o n stan tin in a d n a b a ld r. nasna b u dev irde b a lan m olan Ayasofya K o n stan tin in o lu K onstans z a m a n n d a ik m a l o lu n a b ilm i tir. Bu kiliseler V I nci asrda Ju stin ian tarafndan y e nid e n b ina o lu n m u la rd r; V i n c i , asrda p a y i taht dier bir kilise, y ani Studios b a zilik i ile ( im d ik i mrahor c a m ii) tezyin ed.lm itir. lk B izans sanat,, na ait b ir ta k m abideler im p a ra to r lu u n garb k s m n d a m a h fu z k a lm la rd r. B u n la r arasnda S e ln ik te b u lu n a n bir ka kiiise ; D a lm a y a d a Spalatoda k in D iok letian saray (IV n c asr balangc); V inci asrn so n la rn a ait o ld u u anlalan R o m a d a k i Santa M aria Antiqua kilise sinin baz n ak lar ( 1 9 5 ); R a v e n n a d a k i G alla P la id ia trbesi ve ortodoks vaftiz bin a s (V inci asr) ve en n ih a y e t im al A frikada b u lu n a n baz abideler z ik ro lu n a b iiir. Sanat tarih ind e IV n c ve V inci asrlar B y k Ju stin ia n d e v rin i h a zrla y a n bir devre olarak telkki o lu n a b ilir. "Ju stin ia n z a m a n n d a p ay itah t k e n d i m e v c u d iy e tin i tam a m iy le id ra k edecek ve h k m bir rol o y n a m a a balyacaktr ve b u devre b ih a k k n Bizans san a tn n ilk altn devresi olarak tavsif edilm itir (1 9 6 ).

UMUM MAHYETTE ESERLER: S c h i l l e r (H.), G eschichte der r m isc h e n Kaiserzeit; I I : Von D iok letian bis z u m Tode T heodosius des Grossen (Gotha 1887). Siyaset h u s u s u n d a ok iyi, d in h u s u s u n d a sath. Y e n i b ir tab h a zrla n m a k ta d r. . D u r u y (V.), Histoire des R o m a in s (Paris, 1883-1885). C ilt VI-VII. ' B o i s s i e r (G.), La fin d u p ag an ism e (Paris). 2 cilt, m te ad d it defalar neredilm itir. H a r n a c k (A.), Die M ission u n d A u sb re itu n g des Christentum s-in den ersten drei Ja h rh u n d e rte n (Leipzig, 1924). 2 cilt, 4 n c y e n id e n g zd e n g e irilm i + c >b. S e e c k (O.), G eschichte des U n te rg a n ^o der antik e n W e lt (B erlin Stuttgart, 1893-1920). 6 ci*t. (Cilt 1 in 3 n c tab 1910, cilt II ve I I I n 2 nci tab lar 1921 de intiar etmitir). The C a m b id g e M edieval H istory; cilt 1 (1911) B u r y (J. B.), A H istory of the Later R o m a n E m p ire (L o n don, 1923). C ilt 1. K u l a k o v s k i (J.), B izans tarih i (Kiyef, 1913). 2 nci tab* Cilt 1, (rusca). s p e n s k i (F. I.), Bizans im p a r a to r lu u tarih i (Sen Petersb u rg , 1913). C ilt 1 (rusca). e s t a k o v (S. P.) B izans 2 nci tab, cilt 1 (rusca). tarih i dersleri (K azan, 1915).

s p e n s k i (C. M )> B izans tarih i eskisleri (M oskova, 1917). C ilt 1, (rusca). B o l o t o v (V.), Eski kilise tarih in e dair dersler. III . U m u m k o nsiller d e v rin d e Kilise tarih i (Sen Petersburg, 1913). - G ayet m h im (rusca).

( Lot F.), La Fin du m o n d e an tiq u e et le deb ut du moyenge (Paris, 1927). -M h im . S t e i n (E.), G eschichte (W ien, 1928). -M h im .
des sp trm isch e n Reiches;

SALTANAT VE MTEFERRK MESELELERE DAR MONOGRAFLERt (Konstantin zamanna ait zengin bir bibliyografya vardr)
B u r c k h a r d t (J.), Die Zeit K onstantins des Grossen (3 n c tab, Leipzig, 1898, l i n i tab, 1853). P arlak, fak at son derece septik.
M a u r ic e (J.), N u m is m a tiq u e co nstantinienne (Paris, 1908 1912). C iit I- lII.- S on derece m h im . M iln e m irn a m e s in in 6 0 0 n c seneyi devriyesi m n a sebetiyle 1913 te b iro k eserler intiar etmitir. B u n la r meyan n d a aa d ak ile ri k a y d e d iy o ru z : K o nstantin der Grosse u n d seine Zeit. G esam m elte S tu dien herausgegeben vo n F. J. D l g e r (F re ib u rg i.- Br., 1913).

S c h w a r t z (E.), Kaiser K onstantin K irch e (L eipzig Berlin, 1913).

und

die

christliche

B r i l l i a n t o v (A.) m p ara to r K o nstantin ve M iln e m ir n a m esi, 313. (Petrograd, 1916), rusca. -M k e m m e l b ir eser; hdisatn ta h lili o rijin a l m e h a zla rn , ve 1913 ze n g in b ib li yografyas d a h il o lm a k zere, m o d e rn eserlerin tetkikine istinat etm ektedir. B a t i f f o l (P.), La p aix co n stan tin ie n n e et le catholicism e (3 n c tab. Paris, 1914). L e c l e r c g (H) Constantin,, m akalesi. F. C a b ro l n Dictio nnaire d archeologie chretienne et de liturgie,, (Paris, 1914) adl an sik lo p e d isin d e intiar etm itir. C ilt III , 2 sah. 2 6 2 2 95. M k e m m e l b ir bib liy o g rafy a ih tiv a eden gayet m h im bir m akale. C o l e m a n (Chr. B.), C onstantine the G reat a n d christianity (New-York, 1914). Studies in H story. E cono m ics an d P u b lic Law. Ed. by the Faculty of Polit cal Science of C o lu m b ia U niversity, vol. LX, No. l.- (S ah. 243-254 te gayet iy i b ib li yografya).
Bizans mparatorluu Tarihi 11

H u t t m a n n (M. A.), The establishem ent of ch ristianity a n d the proscription of p a g a n is m (New-York, 1914). Y u k a r d a z ik re d ile n n eriy at serisi, cilt LX, N o. 2 . -(Sah. 250-257 de iy i b ib liy o g ra fy a ). M a u r i c e (J.), C onstantin le G ra n d . L o rig in e de la civilisation ch re tie n n e (Paris, 1925). Ju lia n Apostat de v rine ait geni b ir b ib liy o g ra fy a m e v cuttur; her sene y eni eserler k m a k ta d r.
A l i a r d (P.), Ju lie n lApostat (3 cilt. Paris, 1900-1903). n c tab : 1906-1910 senelerinde km t. Ne g r i (G.), L Im p e ra to re G iu lia n o lApostata (2 nci tab, M ilano, 1902). - D es L i t t a -V i s c o n t e - A r e s e tarafndan y a p lm olan ngilizce tercm esi, 2 cilt h alin de, N ew -Yorkta, 1905 te, intiar etmitir. G e f f c k e n ( J ), K aiser Ju lia n u s (Leipzig, 1914).

L e c l e r c q ( H ), Ju lie n lApostat. D ic tio n n a ire darcheologie chretien-ne et de liturgie, cilt V I I I (1928), s. 305-399 (iyi bibliy ografya). G l d e n p e n n i n g (A) f l a n d (J.) D er Kaiser T heodosius ' R a u s c h e n (G.), Ja h rb c h e r der christlichen K irch e unter d e m K aiser T heodosius d e m G rossen (F re ib u rg i. - Br. 1897). e r n a v s k i (N), m p arato r B y k Teodos ve d in siya seti (Sargiev - Posad, 1913). Rusca. G l d e n p e n n i n g (A.), G eschichte des ostrm ischen R e i ches u n te r den K aisern A rcadius u n d T hedosius II (Halle, 1885). E n s s l in (W.), Leo I. Kaiser, 4 5 7 - 4 7 4 . (P a u ly -W issow a, Real - E ncy clo p die, 1925, cilt X II, 2, s. 1947 - 61).
der. Grosse, (H alle, 1878).

B a r t h (W.),

Kaiser Zeno (Basel, 1894).

Ro s e (A.), Kaiser A nastasius I. cilt I: D ie aussere P o litik des Kaisers (H alle a. d. Saale, 1882). R o s e (A.), D ie by zantinisch e K irc h e n p o litik unter Kaiser A nastasius I (W o h la u, 1888). H o l m es (W. G), The A ge of Ju s tin ia n (2. tab, L ondra, 1912) cilt I (Anastas devri).
an d T heodora

GERMEN STLLARI TARHNE DAR: F u s t e l de C o u la n g e s , H istoire des institutions politiques et l'ancienne France. C ilt II: Lin v a sio n g e rm an iq u e . <Paris). H o d g k i n (T.), 1892). Cilt I. Italy an d H er In v ad e rs (2. Tab. O xford,

R a p p a p o r t (B.), D ie E inflle der G oten in das R m isch e R eich bis au f C onstan tin (Leipzig, 1899). S c h m i d t (L.), G eschichte der deutschen S tm m e bis z u m A u sg an g e der V lk e rw a n d e ru n g (B erlin, 1904). C ilt I. D o p s c h (A.), W irtschaftliche u n d soziale G ru n d la g e n d e r e u ro p ish e n K u ltu r e n tw ic k lu n g (W ien, 1918). Tadil ve tevsi edilm i ik in c i tab: V iyana, 1923. C ilt I. - Bilhassa garp i in gayet enteresan ve m h im . H a lp h e n (L.), Les Barbares: des grandes in v a sio n s aux conquetes turq ues d u X I. siecle (Paris, 1926). ARANZME DAR: G v v a t k in (H. M.), Studies on A ria n is m (2. tab, Cambridge, 1900). - M k e m m e l b ir eser. G w a t k i n (H. M.), A rian ism , in the C a m b rid g e M edieval H istory, I (C am brid ge , 1911). sah. 118 - 142. BU DEVRN BZANS EDEBYATINA D A R : C h r is t (W.), G eschichte der g rie chischen Literatr (6. tab. M n c h e n , 1924). C ilt II, 2. B a r d e n h e w e r (O.), Patrologie (3. tab. F re ib u rg i. - Br. 1910). - T. J. S h a h a n tarafndan y a p lm ngilizce tercm esi (F re ib u rg i. Br. a n d S aint Louis, M innesota, 1908). B a r d e n h e v v e r (O.), G eschichte der a ltk irc h lic h e n Lite ratr (F re ib u rg i. Br.). C ilt III, 1912 (IV n c asr); IV, 1924 (V in c i asr). H a r n a c k (A,), L e h rb u c h der D o g m e n g e sc h ic h te (4. tab, T b in g e n , 1909). C ilt II (IV n c ve V inci asrlar).-E. Speirs ve J. M iller tara fn d a n y a p lm n g ilizce tercm esi (L o n don, 1898); cilt IV (3. tabna gre te rc m e edilm itir).

FASIL III
B Y K JUSTN A N VE LK HALEFLER (518 610) Z e n o n ve Anastasn halefleri, gerek d ve gerek i siyasetlerinde, b u ik i im p a ra to ru n takip etm i o ld u u y o lu n ta m a m iy le a k s in i tu ttu la r : b u n la r ark terk ile garbe e h e m m iy e t verdiler.

518 610 DEVRES MPARATORLARI

518 ile 5 7 8 seneleri ara sn d a k i devrede taht, aa d ak i im paratorlar tarafndan igal e d ild i: lk evvel Anastasn l m n d e n sonra tesadfi olarak tahta k a rla n im p a ra to ru n m u h a fz ktaat k u m a n d a n (excubitor Iar k o n tu ) (1) Eski Justin (5 1 8 - 5 2 7 ) ; sonra Ju stin in m e h u r y eeni B y k Ju s tin ia n (527-565); en nihayet, b u son im p a ra to ru n y een i G e n Ju stin ism iy le tanla n Justin II (565 - 578). Justin ve Ju stin ia n a d larn a b u n la r n m ene meselesi pek y a k n d a n baldr- B irok lim le r u z u n m d d e t Justin ve Ju s tin ia n n slav n e slin d e n o ld u k la r n tarih bir h a k ik a t olarak k a b u l etm ilerdir. Bu fa ra ziy e n in esasn Ju s tin ia n n hocas papas Teofil tarafndan y azlm ve V atikan k t p h a n e s i m u h a fz N ik o la A le m a n n u s tarafndan X V II nci asrn b a la n g c n d a ne re d ilm i o lan im p arato r Ju s tin ia n m b ir hal tercm esi tekil etm ektedir. B urada Ju stin ia n ve ak rab alar, g y a m e m leketlerinde tam o ld u k la r isim ler altn d a zikro 'unm aktad r ; slav lisaniy at sah a sn d a k i en y k se k otoritelere gre b u isim le r slav is im le rid ir: M esel Ju s tin ia n m ad U p r a v d a w h ak ik at, adalet,, m a n asn a gelm ektedir. A le m a n n u s u n el y a z m a sn X IX u n c u asrn so n u n d a (1883) kef ve tetkik eden n g iliz lim i Bryce, X V II nci asrn b a la n g c n d a y a zlm olan b u el y a z m a s n n efsanev m ahiyette o ld u u n u ve h i b ir tarih ky m e te m a lik b u lu n m a d n ispat etmitir: B in aenaley h

BYK JUSTINIAN
l?o t r a m * ,/^'

-|-r

,V

Co

Ju s tia n 'n slav m e n e i faraziyesini b u g n h i n aza r itibare a lm a m a k l z m d r (2). Baz m e h a zlara istinaden b e lk i Justin ve Ju s tin ia n m lliry al v e y a h u t A r n a v u t o ld u k la r k a b u l o lu n a b ilir. H er ne hal ise, Ju s tin ia n b u g n k s k p c iv a rn d a , A r n a v u tlu k h u d u d u n d a bir M a k e d o n y a k y n d e d n y a y a gelm itir. B irk a lim Ju s tin ia n m slle sin i Dardanya, y a n i Y u k a r M a k e d o n y a d a o tu ran R o m a l k o lo n la ra k a d ar k a rtm a k ta d rla r (3). B in a e n a le y h d e v rin ilk im p a ra to ru liry al y a h u t A r n a v u ttu la r ; fakat b u n la r Romallam lliry a l y a h u t A rn a v u ttu la r: b u n la r n a n a lis a n ltince idi. S h a ti b o z u k o lan Justin II evldsz ld . K ars Sofian n ta h rik t neticesinde, im p a ra to rlu k o rd u s u k u m a n d a n la r n d a n T rakyalI T iberi evlt e d in d i ve esar nasbetti. B u m n a s e betle Justin, k tip le r tarafndan stenografiye,, edilm esi saye sinde, o rijin a l e k lind e z a m a n m z a k a d ar g e lm i o lan g ay et enteresan b ir n u tu k irat etti. N e d a m e t ve sa m im iy e t h iste ri ih tiv a eden b u n u tu k m u a s rla r z e rin d e pek d e rin b ir tesir yapt (4). B u n u tu k ta n ite b irk a p a r a : u n u b ilin iz k i sizi takdis eden, size b u r tb e y i ve n i a n lar veren ben d e il, fakat Allahtr... im d iy e k a d a r k ra li e n iz olan k a d n a b ir ana g ib i h r m e t e d in iz ; evvelce b u k a d n n klesi, im d i ise e v ld o ld u u n u z u u n u tm a y n z . K a n d k m ek ten h a z d u y m a y n z ; katillerle su o rta k l y a p m a y n z ; fenala kar fenalkta b u lu n m a y n z ; n k siz de sonra, b e n im g ib i, sev ilm ezsiniz!.. m p a ra to rlu k m e k a n izm a s be n i g u r u r la n d r d gibi sizi de g u ru rla n d rm a s n !.. O r d u y a d ik k a t e d in iz ; m n a fk la r tevik etm ey iniz ve h a lk n selefi yle id i v e y a h u t byle idi,, dem esine m a h a l v e r m e y in iz ; n k size b u n la r ahs tecrbem e istinaden s y l y o ru m ,, (5). Justin l i n i n l m n d e n sonra Tiber Tiber II ism i altn da h k m s r d (5 7 8 - 5 8 2 ). Bu zatla Ju s tin ia n sllesi sona erdi. T ibere, d a m a d M a v rik iu s, halef o ld u (582-602). M ehaz larda b u son im p a ra to ru n m enei h u s u s u n d a m b a y e n e t v a rd r. B azlar bu zatn ailesinin K a p a d o k y a n n u z a k eh ir le rin d e n A rabissustan (6) neet etm i o ld u u n u , dierleri ise, M a v r k iu s a K a p a d o k y a l n v a n m v e rm ekle beraber,, b u zatn Bizans tah tna k m olan ilk G re k o ld u u n u id d ia etm ektedirler (7). Fakat b u ibare ler arasnda h a k ik bir tezat y o k tu r : M a v rik iu s u n , K a p a d o k y a d a d o m u o lm a k la beraber, h ak ik a te n G re k n e slin d e n ilk B izans im parato ru.

olm as p e k l m m k n d r ( 8 ) . Fakat die r b ir a n aneye g re M a v rik iu s R o m a ld r (9). E n n ih a y e t J. A. K u lak o v sk i, Kapadokya a h a lis in in E rm e n i o ld u u n u n a za r itibare a larak , M a v rik iu s u n d a h i E rm e n i o lm a sn m u h te m e l ad de d iy o r (10). Ju stin ia n d e v r in in son im p a ra to ru , M a v rik iu s u tahttan in d ir m i olan T rakyalI tiran Fokas o lm u tu r (602-610).

JUSTN

Tahta c l s u n d a n itibaren Justin I, ik i selefi tarafnde n takip edilen d in siyaseti terketti: K at olarak K a d k y d o k trin in taraftarlarn iltizam etti ve m onofisitlere kar id detli b ir itisaf dev ri at. H k m e t R o m a ile bart ve Z e n o n ve H e n o tik o n z a m a n n a k a d ar d a y a n an ark ve garp kilise leri a ra sn d a k i a n la m a m a z lk sona erdi. B u dev ir im p a r a to rla rn n d in siyaseti o rto d o k slu a istinat etti ve devlet* b ir kere daha, ark v ily e tle rin i k e n d in d e n u zaklatrd.

BYK JUSTNAN. TEODORA

Justin I e d e v rin in en m h im sim as o lan y een i Justn ia n halef o ld u (5 2 7 - 5 6 5 ) . Ju stin ia n a d n a B izans d e v rin in en enteresan ve en zeki k a d n la r n d a n b iri olan kars Teodoran n ad pek sk su rette b a ld r. Ju s tin ia n n m u a s r P ro k o p u n G izli Tarih,, i T eodoran m gen senelerinde g e irm i o ld u u frtnal h a y a t o ld u k a ca n l renk lerle tasvir etm e k te d ir: Eer m e llife in a n m a k caizse, H ip o d ro m (A tm eydan) ay lar b e k is in in k z o lan T eodora o dev ir tiy a tro su n u n a h lk sz m u h itin d e yaam ve b ir ok ak m aceralar g eirm itir. T eodoraya tabiat b y k , b ir g ze llik , zerafet ve zek bahetm iti. D ie h le gre b u k a d n s ta n b u lu e le n d irm i, m est ve rezil etm i tir,, (1 1). P ro k o p n a m u s lu a d a m la rn sokakta T eodoraya rastgeldikte, elbiselerinin b u k a d n a s r n p k irle n m e m e s i iin, y o lla rn d e i tird ik le rin i n a k le d iy o r (1 2 ). Fakat m sta k b e l k ra li e n in g e n li in e ait b t n b u u ta n d rc teferruat en b y k k a y d ihtiyatla te lk k i etm ek l z m d r ; n k te k m il b u n la r Ju stin ia n ve T eodoray k irle tm e k g a yesiyle G izli Tarih,, i kalem e a lm o lan P ro k o p tan k m a k tadr. H a y a tn n ilk k s m n n frtn al senelerinden sonra Teodora b ir m d d e t iin p ay itahttan ay rly or, A frkay a g id i

y o r ve orada b ir ka sene kalyo r. stanb u la av d e tin d e ar tk e v velki hafif m erep tiyatro sanatkr d e ild ir. S ah ne y i terketm itir ve m n z e v b ir h ay at srm e ktedir; v a k tin in b y k bir k s m n y n b k m e k le g e irm e k ti ve d in m esele lere kar b y k bir alka gsterm ektedir. te b u dev irde Ju s tin ia n T eodoray, ilk defa olarak g rd . K a d n n g ze li i im p a ra to r ze rin d e b y k b ir tesir yapt; Ju stin ia n Teodo av saray na getirtti, patrii m ertebesine k a rd ve b ir m d d e t so nra b u k a d n la evlendi. Ju stin ia n tahta ktkta Teodora B izans im parato riesi oldu. Y eni ro l n d e Teodora, igal ettii y k se k m e v k ie tam m anasiy le l y k o ld u u n u ispat etti: K ocasna sadk kald, h k m e t ileri ile a lk a d ar o ld u ve b u sahada b y k bir dirayet gsterdi ve Ju s tin ia n a, dar h u su sla rd a , birok tesirlerde b u lu n d u . A ada tekrar b a h sede ceim iz 5 3 2 isyannda, Teodora son derece m h im b ir rol o y nad . H a rik u l d e s o u k k a n ll ve a zm i sayesinde im p a ra to rlu u b e lk i yeni itialardan k u rtard. D in sahasnda m o n o fisizm i tercih ettiini alenen gs e r d i : Bu sahada hatt hareketfni l y k iy le tayin ed e m iy e n ve m o n o fisizm e tav iz lerde b u lu n m a k la beraber, hayat m d d e tin ce , o rto d o k slu u iltiza m etm i olan k o casnn tam m a n asiy le m u a rz oldu. Bu n o k ta d a Teodora, h ak ikatte im p a r a to r lu u n en hayat k s m la r n tekil eden m onofisit ark vily e tle rin in e h e m m i yetini k o casndan daha iy i a n la m o ld u u n u gsterdi. Teo do ra Ju s tin ia n dan ok evvel, 5 4 8 de, kanserden ld (13). R a v e n n a da, San Vitale kilisesinde, VI nci asra izafe o lu n a n m e h u r m ozayikte, T e o d jra , im p arato rie elbiselerini g iy m i o ld u u halde ve m aiyetiyle birlikte* tasvir edilm itir. G e re k T eodoran n m u a sr kilise tarihileri, gerek d a h a m u a h h a r tarihiler, im p arato rie h a k k n d a son derece sert h k m le r v e rm ilerdir. B u n u n la beraber ortodoks ta k v i m in d e , 14 ik in c i terin h izasn d a u ibareyi o k u m a k k a b ild ir : ortodokos h k m d a r la r d a n Ju s tin ia n m u r u c u ve kralie T eodoran n d o u m yl,, (14).

JUSTNANIN DI SYASET VE DEOLOJS

Ju s tin ia n n y a p m o ld u u m te a d d it h a rp le rin b ir k sm i tecavz, bir k s m ise tedafi m ahiyette o lm u tu r. B u n la rd a n b a zla r g a rb A v ru p a d a k i barbar G e rm e n devletleri ve d i e r leri ise arkta ran ve im alde S lavlara kar yaplm tr.

JU STN AN 'IN DI SYASET

169

Justin ian , k u v v e tle rin in b y k k s m n garbe evketti; b u ra d a B izansm asker faaliyeti p a rla k bir m uvaffakiyetle neticelendi. V and allar, O strogotlar ve bir dereceye k adar V izigotlar Bizans im p a r a to r u n u n h k im iy e ti altna g irm e k m e c b u riy e tin d e k a ld la r. A k d e n iz b ir ne v i Bizans g l oldu. K a n u n n a m e le r in d e Ju s tin ia n Caesar Flavius Justinianu s, A lm a n n ic u s , G othicus, Franciscus, G e rm a n ic u s, A nticus, Alan ic u s, V andalicus, Africanus,, g ib i U nv anlar tam aa m u v a f fa k oldu. Fakat d siyasetinin b u p a rla k m a n za ra s n n b ir de ters taraf va rd . Bu m u v affa k iy e t im p a ra to rlu a pahaly a, h e m de pek p ah aly a m a l o ldu ; n k neticede B izans h k m e ti ktisad sanada b itk in b ir hale geldi. Ve o rd u la rn g a rb e sev ked ilm esi y z n d e n , ark ve im al ran lIla rn , S lav la rn ve H u n la r n istillarna ak b ra k lm oldu. Ju s tin ia n n fik rin e gre im p a r a to r lu u n balca d m a n la r G e rm e n le rd i. Bu suretle G e rm e n meselesi V I nci asrda, B izans im p a ra to rlu u iin, y e n id e n ortaya kt; y a ln z u fa rk la ki V in ci asrda G e rm e n le r im p a ra to rlu a tecavz edi y o rla rd ; V in c i asrda ise im p a ra to rlu k G e rm e n le re taarruz etm itir. Ju stinian, tahta ktkta, ik i b y k fik rin m m e s s ili o l d u : m p a ra to rlu k fikri ve h ristiy a n lk fikri. K e n d in i R o m a l esarla r n halefi addede n Ju stinian, im p a ra to rlu u n I in ci ve II nci a srla rd a k i h u d u tla r n y eniden tesis etm ei m u k a d d e s bir vazife telkki etti. -Justin ian , b ir h ristiy a n im p a ra to ru o lm a k hasebiyle, arianist G e rm e n le rin ortodoks a h a liy i tazyik etm e le rin e m sa ad e edem ezdi. stanbu l im p a ra to rla rn n , esarlar n m e ru varisleri o lm a lar hasebiyle, o devirde b a rb arla rn ig a lin d e b u lu n a n g arb A v ru p a ze rin d e tarih h ak lar vard. G e rm e n k ra 'la r, k e n d ile rin e garpte k u d re t bahetm i olan B izans im p a ra to ru n u n vasalleri m esabesinde idiler. F rank k ra l K lovis im p arato r Anastas tarafndan k o n s l m a k a m n a k a r lm t; a y n i Anastas O strogot k ra l T eo do rikin k u d r e tin i resm en tanm t. - G otlarla harbe b a la m a a k a rar ve r d i i esnada Ju stin ia n yle y a z y o r: taly a m z cebren zaptetm i o lan G o tlar b u m em lek eti bize geri verm ekten im tin a etm ilerdir,, (15). Ju stin ian , im p a ra to rlu k h u d u tla r d a h ilin d e b u lu n a n b t n v alile rin tabi h k m d a r o lm akta devam ed y o rd u . Bir hristiyan im p a ra to ru o ld u u n d a n d o la y b t n dinsizler, rafzler v e y a h u t putperestlere

h a k ik d in i telkin etm ekle m k e lle f b u lu n u y o r d u . IV n c asrda esareal Evseb tarafndan ortaya atlm o lan b u n azariye V I nci asrda daha h e n z k u v v e tin i m u h a fa za edi y o rd u . B ir N o v e lin (16) ifadesine gre, b ir z a m a n la r ik i O k y a n o s sah illerine k adar u z a n m o lan ve R o m a lla rn ih m a li y z n d e n elden k m b u lu n a n b irle ik R o m a im p a r a to r lu u n u y e n id e n ih ya e tm e n in k e n d isi iin b ir v a zife o ld u u n a in a n m olan Ju stin ia n b u n aza riy e y i ahs k a n aa tin e esas ittihaz etm itir. B u eski n a z a riy e n in b ir neticesi, Ju s tin ia n a, b u suretle m e y d a n a getirm i o ld u u im p arato rlu k ta, gerek putperestler ve gerek rafzler iin, b ir tek h ristiyan d in i tesis edilm esi icap ettii k a n aa tin i v e rm i olm asdr. te bu geni g r l p o litik ac y ve b u h a ly , o za m a n m a l m olan d n y a y k e n d in e tbi k lm a k h ly a sna d r m olan ideoloji b u n d a n ibarettir. Fakat im p a ra to ru n , R o m a im p a r a to r lu u n u n e lin den k m o lan yerler h a k k n d a ileri s r d m u a z z a m h a k id d i asn n m n h a s r a n k e n d in in ahs kanaati o lm a d n u n u t m a m a k lzm d r. Bu k a b il h a k id d ia la r b a rb a rla rn igali altn d a b u lu n a n vilyet ahalisi iin gayet tab i idi. Arianistlerin h a k im iy e ti altna g irm i o lan b u v ily etlerin y erlile ri J u s tin ia n k e n d ile rin in y egne m d a fii te lk k i ediy orlard. Bilhassa V a n d a lla rn e lin de b u lu n a n im al A frik a d a k i vazi yete ta h a m m l etm ek g t : V an d allar h a k ik a te n m a h a ll ortodoks ah aliy e kar iddetli itisaflarda b u lu n m u la r , b ir ok2 vatanda ve r h b a n iy e t m m e s s ille rin i hapse atm lar ve b u n la r n m a l ve m lk le r in in b y k b ir k s m n m sa d e re etm ilerdi. stanbu la g elm i olan ve ara la rn d a bir ok orto doks p isko po s b u lu n a n A frikal m u h a c ir ve s r g n le r im p a ratora, V an d allara kar y r m e s i iin, y a lv a ry o rla r ve b u teebbs y erlile rin u m u m bir a y a k la n m a s takip edece in i tem in e diy orlard. B una ben zer vaziyetlere talyada d a h i ra s tla n y o rd u ; b u ra d a , T eo do rikin d e v am l d in m s a m a h a s n a ve R o m a m e d e n iy e tin d e n d u y d u u b y k hazza ra m e n , m a h a ll ah a li d erin bir h o n u ts u z lu k d u y u y o r ve b ir g n talyay m s tev lilerin b o y u n d u r u u n d a n k u rta rr ve o rto d o k s lu u y e n i den ih y a eder m id iy le n a za rla rn stan b u la e v iriy o rd u . B arbar k ra lla r d a h i bizzat im p a ra to ru n haris e m e lle rin i destekliyorlard. B u n la r im p a ra to rlu a kar b y k b ir h r

m et gsterm ekte, her t r l vastalarla im p arato ra o lan merbu tiy e tle rin i iz h a r etmekte, fah r R o m a n v a n la r iin b y k b ir te h a l k gsterm ekte, s ik k e le rin in ze rin e im p a ra to ru n re sm in i k o y m a k ta ilh . . . . de v am ediyorlard. B unlar, D ie h lin y azd g ib i ( 1 7 ) , V izigo t p re n sle rin d e n b ir in in sylem i o ld u u u c m le y i m e m n u n iy e tle te k ra rla m aa h a z r d la r : Evet, im p arato r yer y z n d e b ir A llah d r. H er k im im p arato ra kar el k a ldrrsa b u c r m k e n d i k a n ile d er ( 1 8 ) . A frika ve ta ly a d a k i vaziyetin im p a ra to ru n le h in d e o lm a sna r a m e n Ju s tin ia n n V an d allar ve O strogotlara kar am o ld u u h arp le r son derece m k l ve u z u n olacaklard.

VANDALLARA, OSTROGOTLARA VE VZGOTLARA KARI YAPILAN HARPLER. BU HARPLERN NETCELER. RAN. SLAVLAR. JUSTNANIN DI SYASETNN EHEMMYET.
V an d allara kar y ap laca k seferin p ek k o la y o lm y a ca a n la ly o rd u . D e n iz vastasiyle im a l A frikaya, k u v v e tli b ir d o n a n m a y a m a lik o lan ve V in c i asrn ortasnda Romaya kar b ir b a sk n tee b b s nd e b u lu n m u o lan b ir k a v m e kar harbedecek b ir o rd u g n d e rm e k icap ediy ord u. D i e r taraftan im p a ra to rlu k o rd u s u n u n b y k b ir k s m n n garbe n a k li arkta v a h im neticeler tevlit edebilecek m ahiyette idi; n k b u rada im p a r a to r lu u n en te h lik e li d m a n olan ran, B izans devletiyle m te m a d i h u d u t m u h a re b e le rin d e b u lu n u y o r d u . P rokop, A frika seferi m eselesinin ilk defa m n a k a a e d il d i i istiare m eclisi celsesine d a ir enteresan m a l m a t ver m ek tedir ( 1 9 ) . m p a ra to ru n en sad k m a v irle ri b u iin m u v affakiy etle netice lenm e k im k n la r h u s u s u n d a te re d d tle rin i iz h a r ettiler ve b yle bir seferin m e v sim siz o ld u u n u ileri srd le r. Ju stin ia n d a h i te re d d t etm ee b a la m t; fakat ksa b ir m d d e t sonra zafna galebe ald ve ilk projesi ze rin d e srar etti. Sefere k a ra r verildi. A y n z a m a n d a ran d a bir h an e d an d e i ik li i v u k u b u ld u ve Ju s tin i an, y e n i h k m d a r ile, 5 3 2 de, ebed sulh,, ak tine m uv affa k oldu; Bizans iin b ir z l tekil eden sulh artlarna gre, Bizans devleti ran k ira ln a senev bir v e rg i ve rm e i ta a h h t ed iy o rd u . B u m u a h e d e Ju s tin ia n a garpte hareket serbestisL

v e riy o rd u . Ju stin ia n o rd u ve d o n a n m a n n ba'na, az b ir m d d e t evvel (aada bahse dece im iz) N k a isyam,, ism iy le m a ru f b y k d a h il isyan bastrm ol i n m e h u r Belisar geirdi. Bu k u m a n d a n , b t n asker seferlerinde, im p a ra to r u n en k y m e tli y ard m cs olarak te m a y z edecekti. Bu dev irde gerek V an d allar ve gerek O sirog o tlarn artk eski d e v ird e k i tehlikeli d m a n la r o lm a d k la r n h a trlatm a k l z m d r. C e n u p m em le k e tle rin in y pratc ik lim i ile im tiza e d e m e m i ve R o m a m e d e n iy e tin in tesiri altnda k a lm olan b u k a v im le r ksa bir m d d e t zarfnda eski enerji ve k y m e t le rin i k ayb etm ilerdi. G e rm e n le rin arianist itik a la r b u n la rn, bu m em le k e tie rin R o m e n ahalisiyle, dostane m nasebatta b u lu n m a la r n a m a n i o lu y o rd u . Berber k a b ile le rin in m te m a d i isyanlar d a h i V a n d a lla rn zay flam a sn d a m h im bir a m il o lu y o rd u . Ju stin ian vaziyeti ta m a m iy le k avrad : M ah ir b ir siyaset takip ederek V and allar ara sn d a k i d a h il n ifak id d e tle n d irm e e m u v a ffa k oldu. Esasen G e rm e n krallklar n n k e n d i ale y h in d e h i b ir za m a n b irle e m iy e ce k le rind e n em indi; h a k ik a te n O strogotlarn V an d allar ile aras alm t; orto do ks F ran k la r O strogotlar ile d a im m cad e le d e b u lu n u y o rla rd ; h arp sah asndan ok u z a k ta b u lu n a n sp any a Vizig o tla rn n , Ju s tin ia n a kar yap lacak bir seferde, faal bir rol o y n a m a la r g t. T ek m il b u h u su slar Just n ia n a d m a n la r n ay r ay r m a lu p etm ek m id in i v e riy o rd u. V a n d allara kar y ap lan harp, baz faslalarla, 533 ten 5 4 8 e k a d a r d e v am etti (20). lk evve' Belisar ksa bir m d d e t zarfnd a k a za n m o ld u u parlak zaferler sadesinde, b t n V and al k ra ll n ta h a k k m altna ald. M uzaffer Justi n ia n u beyanatta b u lu n u y o r: A lla h n l tf bize y a ln z Afrikay, b t n vilyetleriyle, bahetm edi, fakat V a n d a lla rn R o m a n n zap tn d a i tin a m etmi o ld u k la r im p a ra to r.u k iam etlerini d a h i bizlere iade etti,, (21). H a rb i bitm i addeden im p a ra to r Belisar, o r d u n u n b y k k sm ile birlikte, stan b u la artt. te o zam an A frik a d a m th i b ir isyan b a g s te rd i: m a h a ll Berber k a b ile le rin d e n M a rib ile r a y a k la n d la r ve A frikada ka lm o lan igal k u v v e tle ri b u n la ra ka r etin b ir m cad ele a m a k m e c b u riy e tin d e ka ld . A fr ik a d a Belisar istihlf etm i olan S alo m o n ta m a m iy le m a l p edildi ve ld r ld (544). M cadele ypratc b ir suret e 5 4 8 e k a d a r d e v a m etti ve a n c ak b u ta ih te im p a r a to r lu k

otoritesi b u havalide, eer tabir caiz ise, n ih a olarak tees ss etti. Bu kat zafer m u k te d ir bir d ip lo m a t ve general olan Jan Trogiita sayesinde elde edilm iti. Ja n m m uv affakiy e tle ri A frika y a tak rib en k r k senelik tam b ir s k n bahetti. Ja n Trogiita, Belisar ve S alo m o n ile birlikte, A frik a y im p a ra to rlu k n a m n a yeniden fethetm i o lan k a h r a m a n da n b irid ir (22). T roglitan n g r m o ld u u b y k iler A frikal air K o rip p u s u n Johannis,, ad l tarih in d e tasvir edilm itir (23). Ju s tin ia n m f tu h a t p l n la r im a l A frikada ta m a m iy le tatbik o lu n a m a m t: Bu ktann, A tiantik den izi c iv a rn d a k i garp ksm , H e rk l s tu n la rn d a n pek u za k o lm y a n k u v vetli Septum (b u g n k Ceuta sp an y o l kalesi) kalesi m stesna o lm a k zere, tekrar fethedlm em iti. Fakat im al A frik a n n en b y k k sm , K orsika, S ard u n y a , ve Balear adalar, im p a ra to rlu u n gayri m fa r ik k s m la r o lm u la rd . Ju stin ian geri a ln m olan m e m le k e tle rd e n iz a m y e n id e n tesis etm ek iin b y k bir a zim ile urat. B u g n dahi, Ju stin ian tarafndan im al A frikada b ina e d ilm i o lan b ir o k bizanten kale ve ta h k im a t b a kiy e le ri b u im p a ra to ru n , m e m le k e tin m d afa as iin, sarfetmi o ld u u b y k faaliyete ehdet etm ektedirler. O strogotlara kar yap lan sefer daha ypratc o ldu . Bu sefer, y in e baz faslalarla 5 3 5 ten 5 5 4 e k a d a r d e v am etti (24). Bu tarihler b u seferin, ilk 13 sene zarfnda, V a n d a l lara kar y ap lan h a rp ile a y n z a m a n d a icra e d ilm i o ld u u n u gsterm ektedir. Ju stin ian ilk evvel Ostrogotla rn d a h il ilerine m d a h a le etm ee balad; b u n d a n so n ra asker h arek ta giriti. B ir o rd u , o z a m a n la r O stro got k ra ll n a tabi o lan D a lm a y a n n fethine balad. D i e r b ir o rd u ise, B elisarn k u m a n d a s n d a , d e n iz tarik iy le Sicily ay a kt; b u ad ay fazla m k l ta u ra m a k s z n , za p t etti, b u n d a n sonra talyaya geerek N a p o li ve R o m a y feth etti. Az bir m d d e t sonra, 5 4 0 da, O stro g o tlarn m erk ezi R a v e n n a Belisara k a p la r n at. Bu k u m a n d a n , esir etmi, o ld u u O strogot k ral ile birlikte, stanbu la avdet etti. Justi n ia n evvelce tam o ld u u A fricanus ve V andalicus u n v a n la r n a bir de G othicus,, n v a n m ilve etti. talya kat o lara k Bizans tarafndan fethedilm i g ib i g r n y o r d u . te b u esnada G o tlar arasnda a z im k r ve deerli bir ef, O strogot istik llin in son m d a fii k ral Totija belirdi. B u

k ra l O strogot is tik llin in son m d a fii o lm u tu r. Totila Gotlarn v a ziy e tin i ksa bir z a m a n d a dzeltti. K ira ln elde ettii asker m uv affakiy etler ze rin e Belisar ra n d a n geri a rld ve b a k u m a n d a n l deruhte etm ek zere talyaya gnderildi.Fakat Belisarn, b y k tak viy e k u v v e tle ri a lm a d a n , talyada B izans h a k im iy e tin i tekrar tesis etm esine im k n y oktu. BizanslIlarn talya ve A d alarda fethetm i o ld u k la r yerler birer bire r O strogotlarn eline geti. M teaddit defalar R o m a lla r ve O strogotlarn eline g em i olan b e d b a h t R o m a ehri bir h arabe y n n a d n d . Bu k a d a r m u v affaky etsizlik ze rin e Belisar geri a rld . V aziyet N arses n a m n d a die r deerli bir k u m a n d a n tarafndan d ze ltild i. Narses, strateji sah asnda h a k ik k a b iliy e tin i gsteren b ir ta k m m a h ira n e asker hareketlerle G otlar ta h a k k m altna ald. - Totilam n o rd u su 5 5 2 de U m b riy a d a Busta - G a llo r u m m u h a re b e sin d e m n h e z im o ldu . Totila bizzat firar etm ek m e c b u riy e tin d e k a ld ve ld r ld (25). K a n l elbiseleri ve ba n d a ta d k iy m e tli talarla sslenm i serpuu N arsesin eline geti ve stanbu la g nd e rild i; b u n la r b u ra d a b u k a d a r u z u n m d d e t im p a ra to rlu k otoritesine m e y d a n o k u m u o lan b ir d m a n n yok ed ilm i o ld u u n u im p a ra to ru n n aza rla rn a arzetm ek zere (Justin ia n n) a y a k la rn a vazedildi (26). Y ir m i senelik ta h rip k r b ir h arpten s o n 'a , 5 5 4 te talya, D a lm a y a ve Sicilya im p a ra to rlu k idaresi altnda y e nid e n birletirildi. Ju stin ia n tarafndan ay n sene zarfnda ne re d ilm i o lan b ir ferm an ( Pragmatigue Sanction ) arazi sa h ib i aristokratlar ve kiliseye O strogotlar tara fnd a n m s a dere ed ilm i o lan araziyi ve b t n eski im tiy a zlar iade e d iy o rd u; b u ferm an a y n z a m a n d a b t n servetini kayb etm i o lan m a h a ll a h a lin in m k e lle fiy e tle rin i hafifletecek b irta k m tedb irler d a h i ih tiv a ediy o rd u. Fakat O strogot h a rp le rin d e n sonra sanayi ve ticaretin in k ia f u z u n m d d e t iin d u rd u ve ii b u h r a n n d a n d o la y talya a ra zisin in b y k bir k s m m e tr k kald. R o m a b ir m d d e t iin, h a ra p o lm u , siyas e h e m m iy e tin i kay b e tm i ik in c i derece bir ehir h a lin i ald ve pap a tarafndan b ir ilticag h olarak in tih a p edildi. Ju s tin ia n n son asker seferi berya y a rm a d a s n d a o tu ran V izigotlara kar icra edildi. Ju stin ia n V izigot tah tna nam ze t o lara k ortaya k m o lan bir ta k m ahslar arasnda tehadd s eden d a h il m cad elelerden istifade etti ve 5 5 0 senesin

den itibaren b u m em lek ete kar b a h r b ir sefer icra etti (27). B izans k u v v e tle rin in zfm a ra m e n b u h a rp ok b y k bir m uv affakiy etle sona erdi. B irok ehir ve sahil m sta h k e m m e v k ile ri zap te d ild i. En n ih ay e t Ju stin ia n K artagen, M alaa ve K o rd o v a eh irle rin i ih tiv a eden y a r m a d a n n c e n u b u ark k esini V izigo tlarn elinden istirdat etm ee ve b u n d a n sonra f tu h a tn garpte Sen-Vensan b u r n u ve arkta K artage n'in te s in d e k i m n ta k a la ra k a d a r g t rm e e m u v a ffa k o ld u (28). Bu dev ird e y aratlm o lan sp any a vilyeti, baz d e i ik lik lerle, tak rib e n 7 0 sene s ta n b u lu n h k im iy e ti altnda kala cakt. Bu v ily e tin m s ta k iljm i, yoksa Afrika' valisin in em rin d e m i b u lu n d u u katiyetle b ilin m iy o r (29). Son senelerde sp an y ad a ve Balear a d a la rn d a B izans sanat ca m iasn a d a h il b irk a kilise ve d ie r m im a r abideler keif ve tetkik o lu n m u la r d r ; fakat eer b u g n k m a l m a tm z ile bir h k m v e rm e k caizse, b u abideler pek m h im d e ild irle r. B u n la r im al A frikaya y a y lm olan sanatn fakir ve kaba bir d e v am gibid irler. B in aenaley h sp an y ad a k i Bizans m e m le k e tle ri A frik a m n siyas ve a y n z a m a n d a artistik vilyeti o lm u la rd r (30). . Ju s tin ia n m y a p m o ld u b t n b u tecavz h arp le rin neticesi im p a ra to rlu k arazisini ik i m isli g eniletm e k oldu. D a lm a y a , talya, im al A frik a m n ark k s m (b u g n k C ezair ve T u n u s u n ark k sm ) sp a n y a n n c e n u b u arksi, Sicilya, S a rd u n y a , K o rsik a ve Balear ad alar Ju s tin ia n im p a ra to rlu u n a ilh a k edildi. A k d e n iz y e nid e n bir R o m a g l oldu. m p a r a to r lu u n h u d u tla r H e r k l s tu n la r n d a n (Gades b o az) Frata k a d a r u za n d . Fakat k a z a n lm o lan b u b y k m uv affakiy e tle re ra m e n elde edilm i olan neticeler Ju s tin i a n m ilk p l n la r n ta h a k k u k ettirm ekten u z a k k a ld ; n k Ju stin ia n b t n G a rb R o m a im p a r a to r lu u n u yeniden fethetm ee m u v affa k o lam ad . im a l A frik a m n garp nsf, b e r y a y a rm a d a s n n b y k b ir k sm , A lp le rin im a lin d e k i O stro go t k r a ll m n im al ksm (eski Retya ve N o rik a R o m a vilyetleri) Ju stin ian o rd u la r tara fn d a n zaptedilen m e m le k e t le rin d n d a ka ld . G a ly a ise B izans im p a r a to r lu u n a n a za ra n y a ln z m sta k il olarak k a lm a d , fakat bir dereceye k a d ar m uzaffer d a h i kt, n k F ra n k la rn vaziyetinde n k o rk a n Ju stin ian b u n la r n k ira ln a Provence,, i terketm ek m e c b u riy e tin d e k a ld . B u n d a n m a a d a y e n id e n fethedilm i

olan b u b y k lk e n in he,r tarafnda im p a ra to ru n otoritesi a y n derecede salam o lm a d . H k m e t b u havalilere esasl bir tarzda yerlem ek iin ne kfi m ik ta r asker ku vvete, n e de vastaya m a lik ti. Bu m e m lek etler ise y a ln z k u v v e t saye sinde m u h a fa za o lu n a b ilird i. B in a e n a le y h za h ire n p arlak olan Ju s tin ia n n b u tecavz h a rp le rin d e elde ettii m u v affa k iy e t ler, ileride gerek siyas, gerek ktisad b a k m d a n , v a h im m k l t tevlit edecek to h u m la r ih tiv a ediy o rd u. Ju s tin ia n m tedaf h a rp le ri daha az m u v affa k iy e tli o ld u ve hatt bazan, neticeleri itibariyle, B izans devleti i in y z kzartacak bir m a h iy e t ald. Bu h arp le r arkta ra n lI lara ve im ald e S lavlar ve H u n la ra kar yapld. O dev irde b ilin e n d n y a n n ik i b y k devleti,, olan Bizans ile ran, asrlardanberi, B izans im p a r a to r lu u n u n ark h u d u tla rn d a , b irib iriy le y pratc h a rp le r y ap y o rlard . ran ile aktedilen ve y u k a rd a z ik r o lu n a n ebed sulh,, tan s o n ra ,m a h ir ve deerli bir h k m d a r olan ve g arp im p a r a to r u n u n b y k em eller p einde k o tu u n a v akf b u lu n a n ran k ra l H sre v A n u irv a n (yani dil) (31) harekete gem ee h azrlan d . Bizansn h u d u t v ily e tle rin in ran iin arzettkieri m h im fay dalar m d r ik b u lu n a n ve d ie r taraftan, k e n d is in d e n y a rd m isteyen O stro go tlarn b ir hey etini k a b u l eden k ra l ebed sulhu feshetti ve B izans im p a r a to r lu u n a kar m u h a sa m a ta b a lad (32). Bu suretle ra n lla rn le h in d e in k ia f eden k a n l bir h a rp balad. talyadan getirilm i olan Belisar ran llara k a r h i b ir ey y ap am a d . H sre v S u riy e y i istil etti, h e m eski ve h e m ok e h e m m iy e tli o lan ve z e n g in lik ve b y k l , n fusu ve g z e lli i ve her sahada gsterm i o ld u u inkiaftan d o la y R o m a lla rn arkta sah ip o ld u k la r b t n ehirlerini b irin c is in i tekil eden,, (33) A n ta k y a y y a k p ykt. Muzafferane ile rley iinde H sre v A k d e n iz sah illerine v a rd . im a ld e ra n lla r k e n d ile rin e K aradenize k a d a r b ir yol a m a a u ratlar ve o z a m a n la r B izans im p a r a to r lu u n a tabi b u lu n a n Kafkas v ily e tle rin d e n L a zik teki (b u g n k Lazistan) Lazlara kar h arbe tm ek m e c b u riy e tin d e kaldlar. Ju stin ia n b iro k e m e k sarfettikten sonra, ra n lla ra b y k bir p ara ve rm e k suretiyle, b u n la r d a n be senelik bir m ta re k e satn a lm a a m u v a ffa k oldu. Fakat b u so nsuz m cad e le H s re v i y o rm u tu ve 5 6 2 de, B izans im p a r a to r lu u ile ran, elli se n e lik b ir su lh g aranti eden bir an lam a aktettiler. M v e r r ih

M enandros sayesinde m zak e re le re ve b u m u a h e d e artlarna dair vazh ve m ufassal m a l m a ta m a lik b u lu n u y o r u z (34). im p a ra to r ran a senev b y k bir m e b l v e rm e i ta a h h t ediyor, ran kral ise, d in itih a tlarn d an sarfnazar etmeleri m u tla k artiyle, ra n d a k i h ristiyanlara d in serbestsi bahe deceine dair sz v e riy o rd u . R o m sl ve ranl tacirler, ticaretleriher ne ekilde olursa olsun, y aln z evvelce tesbit e d ilm i o lan ve g m r k tekiltna m a lik b u lu n a n m a h a lle rd e n gee bileceklerdi AAuahedenin B izans iin m h im olan m addesi K a rad e n izin c e n u b u ark sah illerinde b u lu n a n L azik v il y e tin in ran llar tarafndan tahliy esini ve B izansllara iadesini tazamm u n eden m a d d e idi. Y ani, d i e r kelim elerle, ra n lla r K a ra deniz sah illerinde tu tu n m a a m u v a ffa k o la m y o r ve bu d e n iz y ine BizanslIlarn elinde ka ly o rd u . B u hdise gerek siyas ve gerek ktisad b a k m d a n son derece m h im d i (35). ran te h lik e sin in te h d id i altn d a b u lu n a n Justinian pek u za k m em lek etlerde o tu ran H abeler ve A rab istand ak i Himyariler ile m zake re le re girim itir. A rabistan y a rm a d a s n n en ilerlem i eyaleti, c e n u b gar bide b u lu n a n Y e m e n di. sadan n cek i eski devirlerde b u ra da Saba kra Il (Saba - Shoba) b y k bir inkiafa m a z h a r o lm utu ; b ir efsaneye gre Saba kraliesi k ra l S le y m a n ziyaret etmiti. M. e. II nci asrn s o n u n d a b u k ra llk Himyar S abahlar k r a ll oldu. A h a lisin in balca m egalesini ticaret ve g e m ic ilik tekil ed iy o rd u . B u g n d a h i m e v c u t olan b iro k harabe ve kitabeler b u k r a ll n k u d re t ve refahna ehadet etm ektedirler. H ris tiy a n lk b u hav alid e, M. s. IV n c asrn ortasnda, y a y lm a a balad; fakat m em lekette biro k m c a h it y e t tirm i o lan bran d in in in c id d bir m u h a life ti ile karlat. IV n c asrn ilk nsfnda b ra n d in in in saliklerin i h im a y e eden H im y a rile r (H om erit) k ral ce nub A rabis tan h ristiy a n la rn a kar iddeli itisaflarda b u lu n m a a ba lad. B u ra d a k i h ristiy a n larn y a r d m n a H abeistann h ris tiyan k ral kotu ve b u n u tak ip eden m cad eled e Y a h u d i k ira ln a galebe ald. B t n Y e m e n i zaptetti ve h ristiy a n l a eski y k se k m e v k iin i iade etm ek iin b iro k em ekler sarf etti. ske nderiy e p a tri in e ve B izans im p a ra to ru Justin I e bran d in in e kar k a z a n m o ld u u zaferi tepir etti. Justin in halefi B y k Ju stinian H abe k r a ll n n p ay itah t A k s u m a ve im d i H abe k ira ln n ta h a k k m altnda buluBizans mparatorluu Tarihi 12

n a n H im y arile re , b u u za k devletlerden, asker ve ticar p l n lar iin, istifade etm ek ve bilhassa ranllara kar b u n la rn y a rd m n tem in etm ek m aksad iy le , bir heyet g nd e rd i. Habelerin ifa edebilecekleri y egne hizm et, ip e i S erendip ad a sn d a n alarak K zld e n iz lim a n la rn a k a d ar g etirm ek su retiyle, ranlIlarn in h is a rn d a b u lu n a n ip e k ticaretine bir n ih ay e t verm ekti; b u h izm e t k e n d ile rin e d a h i b y k faideler te m in edebilirdi,, (3 6 ). H abe k ral Ju stin ia n ile birle m ee m u v a fa k a t etti ve k e n d is in d e n istenilen eyi y apaca n a dair sz verdi. Fakat ne kendisi, ne de Y e m e n d e k i vasal vaitlerini y erine getirem ediler. B irin c i heyetten son ra J u s tin ia n n H abeistana ve Y em e ne N o n n o s u s n a m n d a b iris in i g n d e rm i o ld u u n u b iliy o ru z (37); fakat b u zata dair, seyahati esnasnda gerek in san lar ve gerek h a y v a n la r y z n d e n biro k tehlikelere u r a m o ld u u n d a n m aada, h i bir m a l m a tm z yoktur. im alde, y an i B alkan y a rm a d a sn d a y ap lan tedafi h a rp ler ok .baka o ld u lar. Y u k a rd a sy lem i o ld u u m u z v e h i le, Anastas z a m a n n d a n itibaren, im al barbarlar, B u lg arlar ve ih tim a l Slavlar, y arm a d a v ily e tle rin i y a k p y k m lard. Ju stin ian d e v rin d e Slavlar, ilk defa olarak, b u isim altn d a ortaya k y o rlar. P rokop, eserlerinde b u n la r Sklavenes,, olarak gsterm ektedir. P ro k o p u n H u n tesm iye et tii b y k Slav ve B ulg ar kafileleri b u devirde h e m e n h er sene T u n a y getiler ve o ld u k a derin b ir surette B izans ara zis in in ierlerine n fu s ettiler ve rastladklar her eyi y a k p y ktlar. B u n la r bir taraftan p ay itah tn va ro larn a k adar so k u ld u la r ve M arm a ra h av zasn a n fu z ettiler; d ie r taraf tan Y u n a n is ta n a girerek K o rin t b e rza h n a ve garbte, A d ri y atik sah illerine kadar, y a y ld la r. Y in e Ju s tin ia n d e v rin d e Slavlar Ege sahillerine in m e k a rz u s u n u izh a r etm ee ba ladlar. B u n la r denize in m e k iin b y k em e kle r sarfettiler ve b u y z d e n im p a r a to r lu u n en m h im e h irle rin d e n olan S e ln i i tehdit ettiler; b u ehir ve civ ar az b ir m d d e t sonra b ir Slav m e rk e zi oldu. m p a ra to rlu k o rd u la r Slav istillarna kar iddetli b ir m cad e le atlar ve b iro k defalar m ste vlileri T u n a n n te sah ilin e atm aa m u v a ffa k oldu lar. Fakat Bizans top ra k la rn a g irm i o lan b t n S la v la rn tekrar m e m lek etlerine avdet etm em i o ld u u en b y k katiyetle sylenebilir. D i e r m h im sahalarda m e

g u l o lan Ju stin ia n o rd u la r S lav larn her sene y ap tk lar ak n la ra kat surette nih ay e t v e rem ediler ve S lav larn b ir k s m m em lekete yerleti. Ju s tin ia n devri, B alkan y a r m ad a sn d a k i Slav m eselesinin tem elle rini atm o ld u u n d a n dolay, calibi dik k attir : b u m esele V I nci asrn s o n u n d a ve V II nci asrn ba lan g c n d a B izans iin son derece b y k b ir e h e m m iy e t kesbedecekti. S la v la rd a n m a ad a G e p id ler ve K o trig u r'lar ( H u n r k n n bir kolu) Balkan y a rm a d a s n n im a lin i istil ettiler. 5 5 8 5 5 9 senesi k n d a K o trig u rla r, Z a b e rg n n id are sind e, T rakyaya g irdiler. B uradan Y u n a n is ta n y a m a etm ek iin b ir o rd u ay rld; ik in c i bir o rd u T rakya H erso n n e sin i ( G e lib o lu y a rm a d a s) istil etti; sv arile rd e n m re k k e p n c bir o rd u ise, bizzat Z a b e rg n n idaresinde, stanbul ze rin e y r m e e balad M em leket y a k lb y k ld . Payitahtta p a n ik bagsterdi. stilya u r a m olan vilyet kilise le rin in b t n ky m e tli eyas ya payitahta n a k le d ild i, y a h u t den iz tariki ile B oazn A n a d o lu sah ilin e g eirildi. Bu teh lik eli a n d a Ju s tinian, sta n b u lu k u rta rm a k iin, B elisara m ra ca at e ti. Kot rig u rlar, cepheli ta a rru zla rn d a m a lu b edildiler. Fakat bu istil y z n d e n T rakya, M a k e d o n y a ve Tesalya, ktisad b a k m d a n , m th i ztrap la r ekti ( 3 8 ) . H u n tehlikesi y a ln z B alkan y a rm a d a sn d a deil, fakat K a radenizde m n fe rit bir y a rm a d a tekil eden ve ksm en B izans im p a r a to r lu u n a tbi o lan K rm d a d a h i k e n d in i g s terdi. Bu ba rb ar m n ta k a la rd a grek m e d e n iy e tin i asrlarca m u hafaza etm i o lm a k la hret k a z a n m ik i ehir vard: H erson ve Bosfor ehirleri; b u n d a n m a ad a b u ik i ehir im p a ra to rlu k ile b u g n k R u sy a arazisi arasnda y ap lan ticarette m h im bir rol o y n y o rla rd . V inci asrn so nlarna d o ru H u n la r y a rm a d a n n b y k bir k s m n igal etm iler ve b u suretle b u ra d a k i B izans arazisini teh dide balam lard. D i e r taraf tan K rm n d a la rn d a k k bir G ot k o lo nisi v a r d : B u ra n n m e rk e z D o ru ehri idi; B izansm h im a y e sin d e b u lu n a n b u ehir d a h i H u n la r n te h d id in e m a ru z b u lu n u y o r d u . H u n tehlikesi karsnda Ju stin ia n b u g n d a h i b a k iy e le ri g r le n b iro k kale ve u z u n surlar y ap trd ve evvelce m e v c u t o lanlar tam ir ettirdi (39). Bu suretle b ir ne v i T avrik m d afa a hatt,, (Limes Tauricus) m e y d a n a geldi. Ju s tin ia n m v c u d e getir m i o ld u u m s ta h k e m hat sayesinde H u n tehlikesini, K rm

y a rm a d a s n d a k i Bizans to p ra k la r ve G o t ko lo n isi iin, ber taraf etm ee m u v affa k iy e t hsl o ld u (40). En nihayet, Ju stinian ve T eodoran m h r's fiy a n l y a y m a k h u s u s u n d a sarfettikleri gayretler N ilin y u k a r k s m la rn d a, y an i M sr ile H abeistan a ra sn d a k i m n ta k a d a o turan A frika k a v im le rin e k a d a r u za n d . Bu m n ta k a d a ik i k a v im o tu ru y o rd u : b irin c i ellenin alt k s m la rn d a B le m m y ile r; b u n la r n c e n u b u n d a N o b a d lar. T eodoran m a zim ve m ehareti sayesinde N o b a d la r ve krallar Slko h ristiyanl, m o no fisit d o k trin in e gre, k a b u l ettiler (41). B ilhare, b ir Bizans g e n e ra lin in Silko ile m terek faaliyeti, B ile m m y ile rin d ahi a y n d in i k a b u l etm elerine m n c e r o ld u . Silko, elde etmi o ld u u zaferi tebcil etm ek zere, B le m m y i m a b e tle rin den b irin d e bir kitabe h k k e ttird i: B u ry n in iaret ettii gibi b u k c k k ira ln te fa h r a n c ak bir Attil y a h u t bir T im u r u n a z n a y a k a b ilird i ( 4 2 ) . B u kitabede Silko k e n d in e u n v a n la r v e rm e k te d ir: Ben, Silk o, N o b a d la rn ve btn^ H abele rin h k m d a r (j3aafoxo) (43). Ju s tin ia n n haric siyasetinin bir p ln o su yaplacak o lu r sa im p a ra to ru n b t n m it ve p l n la rn hite ta h a k k u k ettire m e m i olan b u sonsuz ve ypratc h arp le rin im p a ra to rlu u n u m u m d u r u m u ze rin d e m eu m neticeler h usule getirm i o ld u u g r l r . E v v e l b u devs seferler m u a z za m m asraflar m u c ip o ldu lar. P rokop. m u h te v iy a t en b y k k a y d i ihtiyatla telkki edilm esi lzm g e le n G izli T arih in d e Anastasn ih tim a l biraz m b a l a l olarak- o dev ir iin pek b y k bir ra k a m olan 3 2 0 0 0 0 altn liraya b a li olan (1 5 0 0 1 600 m ily o n altn frank) b ir ihtiy at akesi b ra k m ve Ju s tin ia n n b u n la r az b ir m d d e t zarfnd a h arc am o ld u u n u bey an etm ektedir (44). D i e r bir V I n c asr m v e r r ih in in , Efesli Ja n m ehadetine gre (45), Anastasn ih tiy at akesi Justin II z a m a n n d a , y an i Ju s tin ia n m l m n d e n sonra, ta m a m iy le h arcanm tr. H e rh ald e Anastasn b r a k m o ld u u m irasn, P ro k o p un zik re tm i o ld u u ra k a m la r tah dit edilse bile, Ju s tin ia n n asker seferlerine b y k faidesi d o k u n m u tu r . Fakat b u paralar im p a ra to ra kfi gelem ezdi. Y e n i vergilere gelince b u n la r bit k bir hale gelm i olan a h a lin in tediye k u d r e tin in fe v k in d e idiler, im p a ra to ru n o rd u m asra fla rn d a tasarruf y a p m a k suretiyle devlet m asarifatn a za ltm a k iin sarfettii gayretler o rd u d a k i asker m ik ta rn

tah d it etti ve o rd u la rn tensiki feth edilm i olan g arp v il yetlerinin m u k a d d e ra tn m e k k b ir vaziyete soktu. Ju s tin ia n n garp seferleri, R o m a no ktai n a z a rn a gre, k a b ili izah ve tabidirler; fakat devletin h a k ik m enfaatleri b a k m n d a n bu seferlerin l z u m s u z ve hatt m u z r o ld u k la rn ik ra r etm ek lzm d r. V I nci asrda ark ile g arp ara s n d a k a zlm olan h e n d e k o k a d ar b y k t ki b u n la r b irib iriy le birle tirm e k fikri bile bir m a n aszlk t. H a k ik bir birle m e h i b ir za m a n h u su le g e le m e zd i F ethedilen vilyet ler y a ln z k u v v e t sayesinde m u h a fa za o lu n a b ilird i; Bizans d e v le tin in ise b u n u n iin ne kfi ku v v e ti, ne de vastalar v a r d. Tatbiki g ay ri ka b il h ly a la r peinde koan Ju stin ian Bizans im p a ra to rlu u iin hayat m enfaatler ih tiv a eden ark h u d u d u n u n ve ark v ily etlerinin e h e m m iy e tin i tak d ir edem edi. S rf im p a ra to ru n ahs a r z u s u n u n m a h s u l o lan garp sefer le r in in d e v a m l neticeleri o la m a zd ve yeknesak b ir R o m a im p a r a to r lu u n u n y e n id e n ihyas p l n Ju stin ia n ile beraber o rtadan k alk t - fakat ebediyyen deil. - m p ara to ru n u m u m d siyaseti y z n d e n im p a ra to rlu k son derece v a h im had b ir ktisad b u h ra n geirdi.

JUSTNANIN HUKUK ESER. TRBONAN.

Ju stin ian , c ih a n m u l h retini, g e n ilii ile te m a y z eden h u k u k eserine m e d y u n d u r . J u s tin ia n n bizzat sylem i o ld u u gibi, im p arato r sulh ve h arp z a m a n la rn d a icrayi h k m e t edebilecek bir vaziyette o la b ilm e k iin y a ln z silhlariyle it.har etm em eli, fakat k a n u n la r la d a h i m c e h h e z b u lu n m a ld r; m a l p d m a n la ra ta h a k k m eden bir k u m a n d a n g ib i k a n u n u n k u d re tli bir h m is i o lm a ld r (46). K a n u n la r y a p m a k ve b u n la r tefsir etm ek h a k k n im p arato rla ra A llah v e rm itir. te b u sebepten Ju stin ia n im p a ra to ru n bir k a n u n v a z olm as l z m g e ld i fik rin d e d ir ve b u h a k k l h iy e t tarafndan takdis ed ilm i bir h a k o lara k te lk k i etm ektedir. Fakat Ju stinian, a y n za m a n d a , b irta k m p ratik m l h a z a la r tarafndan d a h i b u ie sev ked iim itir: m parator, z a m a n n d a car R o m a k a n u n la r n n tam bir anari iin d e b n lu n d u u n jln ta m m a n asiy le fark n a vary ordu . K u v v e i teriiyen in ta m a m iy le im p a ra to rla rn elinde b u lu n d u u putperst R o m a im p a ra to rlu u z a m a n n d a y egne k a n u n

vazetm e ekli k a n u n y a h u t n iz a m n a m e a d n tayan (leges) b ir ta k m im p arato r e m irle rin in (constitutiones) n e rin d e n ibaretti. B u n a m u k a b il daha eski b ir devirde m e y d a n a getiril m i olan k a n u n la r n heyeti u m u m iy e i ius vetus, y a h u t ius antiuum a d n alm tr. M.s. III n c asrn o rtasndan itibaren h u k u k ilm i pek a b u k inhitata balad. H u k u k faaliyet, h u k u k neriy atn tam olarak takip e de m iyen h k im le re b ir y a r d m o lm a k zere, b ir ta k m to p lam a eserler v c u d e g etirm e e m n h a s r k ly o r d u ; b u n la r im p arato r e m irle rin d e n ve ci h a n m u l hrete m a lik eski h u k u k in a s la r n eserlerinden a ln m p aralarn b ir n e v i k o lle k siy o n u m esabesinde idiler. Fakat b u ko lle k siy o n lar h u su s m ahiyette m e c m u a la r o lu p resm h i b ir kym eti h aiz deillerdi; b in a e n ale y h filiyatta, h k im b t n im p arato r e m irle rin in ve k lsik eserlerin iin d e n k m a k m e c b u riy e tin d e id i ki b u vazife b ir in s a n n k a b i liy e tin i ayordu. m p ara to r e m irle rin i neredecek m e rk e z b ir tekilt m e v c u t o lm a d m u n u tm a m a k lzm d r. Adedieri seneden seneye artan ve m u h te lif arivlere d a la n b u em irlerde'n istifade etm ek son derece m k l idi. B ah usus k i y e n i e m irle r eskilerini sk sk fesh y a h u t tadil ed iy o rd u . B t n b u h u su slar m e v cu t im p a ra to r e m irle rin i, b u n la rd a n istifade etm ek istiyenlere m a h s u s bir m e c m u a (Corpus) e k lin d e to p la m a k iin h isso lu n a n m b r e m ih tiy ac izah etm ektedir. Ju s tin ia n dan nce b u sahada b iro k eyler y a p lm o ld u u n u b iliy o ru z. Ju stin ian , v c u d e g etirm i o ld u u k a n u n eserinde, evvelce m e v c u t m e c m u a la rd a n , Codex Gregorianus, Codex Hermogenianus ve Codex Theodosianus'tan geni m iky asta y a rd m g rm t r. D i e r taraftan klsik eser lerden, y an i /us we/usdan istifade etm ei k o la y latrm ak zere Teodos II ve g arpteki m ua sr V alentinian I I I b ir e m irn a m e nerederek en m e h u r be h u k u k in a s n eserlerinin h u k u k otorite vasfn h aiz o ld u k la r m b ild irm i le rd i. D i e r m ellifler n aza r itibare a ln m y a b ilird i. Fakat bu, m eseleyi y alnz zh ire n h alletm e k dem ekti; esasen seilm i olan b u be h u k u k u n u n eserlerinde m u a y y e n b ir v a k a iin kat h k m le r b u lm a a im k n yoktu; n k b u h u k u k in a s a r sk sk b ir ib ir in i n a k ze d iy o rla rd ve h ay at artlar d a h i d ei m i o ld u u n d a n , b u n la r n teklif ettikleri h al arelerinin bazan k u v v e i tatbikiyesi k a lm y o rd u . H ls a olarak b t n h u k u k sistem inin resm m a k a m la r tarafndan ta m a m iy le

g zden geeirilm esi ve asrlarn v c u d e g etirm i o ld u u in k ia fn bir p l n o s u n u n y a p lm a s ih tiy ac h isso lu n u y o rd u . E v v e lk i kodekslerde y a ln z m u a y y e n b ir devreye ait im parator em irle ri toplanm t. H u k u k eserler b u m e c m u a la r da z ik ro lu n m a m t. Ju stin ia n z a m a n n a k a d ar ne re d ilm i olan b t n im p arato r e m irle rin i b ir kodekste toplam ak ve eski h u k u k eserlerin kffesini g zden g eirm ekten ib are t olan m u a z z a m bir h u k u k ie giriti. Bu ite im p a ra to ru n balca y ard m cs ve b u teeb bsn r u h u T rib o n ia n oldu. ler ayan hayret bir sratle ilerledi. ub at 5 2 8 de im p arato r on m tehassstan m te e k k il k ir k o m isy o n toplad; azalar arasnda bu h u k u k teebbste im p a ra to ru n sa eli ve ih tim a l bir dereceye kadar ilh a m c s olan,, (47) T ribo nian ve stanbul h u k u k profe srlerinde n Teofil b u lu n u y o r d u . K o m is y o n u n vazifesi ev v e lk i kodeksi yeniden gzden g eirm ek, b u n la r n esk im i o lan k s m la rn k a rm a k ve Codex Theodosianus tan beri ne re d ilm i olan im p arato r e m irle rin i in tiz a m a sokm akt. B tn b u alm a larn neti cesi bir m e c m u a d a tertiplendirilecekti. N isan 5 2 9 da Ju s tin ia n Kodeksi,, ( Codex Justinianus) neredilm iti. K o deks on kitaba ta k sim edilm i o lup im p a ra to r H a d r ia n dan Justi n ia n dev rine k adar n e re d ilm i olan em irle ri ih tiv a ediy or du. Bu ko de ks evvelce m e v c u t kodeksi ortadan k a ld r m a k la , b t n im p a ra to rlu k iin m e c b u r y egne k a n u n m e c m u a s oldu. Ju stin ian k o d e k s in in v c u d e getirilii e v velki kodeksler tarafndan son derece ko la y latrlm o lm a k la beraber ius vetus,,u n y e n id e n g zden geirilm esi ii im p a ra to ru n ahs eseridir. 5 3 0 da T ribonian, b t n k lsik h u k u k in a s la r n eserlerini tetkik edecek, b u n la rd a n istinsah lar yapacak, eski m i olan k s m la r k aracak , b t n tezatlar ortadan k a ld racak ve en n ih ay e t to p lan m elan m a lze m e n in heyeti um um iy esin i m u a y y e n b ir sraya gre tasnif edecek bir k o m is yon to p lam a kla tavzif edildi. K o m isy o n b u ii b aarab ilm e k iin m ily o n d a n fazla satr ih tiv a eden tak rib e n ik i b in kita b o k u m a k ve tetkik etm ek m e c b u riy e tin d e kald. Ju s tin ia n m bizzat y a zd g ib i b u hususta e m ir ve rm e zd e n nce, d n y a d a h i b ir kim se tarafndan b a a rla m y a c a n a k a n aa t getirilm i olan (48) ye b t n ius vetusu l z u m s u z b irtak m k e lim e o y u n la r n d a n kurtaran,, (49) b u m u a z z a m i

senede bitirildi. 5 3 3 te ne re d ilm i o lan y eni kodeks elli kitaba taksim edildi ve Digest,, y a h u t P andektler (Digesta, Pandectae) tesm iye edildi. H em e n m eriyete gird i. Bu D igestin s^n derece b y k e h e m m iy e tin e ra m e n , acele m e y d a n a getirilm i olm as y z n d e n , baz h ususlard a , tabi olarak, hatalar ihtiva ettiini sy le m ek m e c b u riy e tin d e yiz. Bu eserde b iro k tekerrrler, tezatlar ve baz eskim i h k m le r b u lu y o r u z . D ie r taraftan, m etinleri ihtisar, erh ve teksif etm ek h u su sla rn d a k o m isy o n a ve rilm i olan tam serbesti y z n d e n , neticelerde bazan keyf hareket ve hatt eski m e tin le rin tahrif e d ild i i g r l y o r . Bu eserde h i b ir vah det m ev cut deildir. Bu sebepten, k l s ik R o m a k a n u n la rn a b y k bir e h e m m iy e t atfetmi olan X IX n cu asr hukukinaslar Ju s tin ia n m Degesti h a k k n d a gayet sert b ir h k m ve rm ilerdir. Fakat b t n b u n o k s a n la rn a ra m e n D igestin fiiyatta pek b y k hizm etle rd e b u lu n m u o ld u u n u k a b u l etm ek m e c b u riy e tin d e y iz. D i e r taraftan b u dstu r, bize k a d a r baka ekilde g e lm e m i olan R o m a h u k u k in a s la r n n eserlerinden a ln m ze ng in m alzem e y i, m te a k ip nesiller iin , m u h a fa za etmitir. D igestin m e y d a n a g e tirild ii d e v irde T rib o n ia n ve m u a v in i ik i m e h u r h u k u k u , y u k a rd a zik re tti im iz stanbul profesrlerinden Teofil ve B eyru t(S uriye de) profesrlerinden D oroteus, baka bir m eselenin h alli ile tavzif e d ilm ile rd i (533 senesinde). J u s tin ia n a gre herkesb u k a d a r b y k b ir b ilg in in (y ani K odeks ve D igestin) a r l n tam aa m u k te d ir d e il di,,. Mesel h u k u k u n d e h liz in d e b u lu n u p b u ilm in m a h rem k sm la rn a n fu z etm ek isteyen,, (50) genler b u ik i k a ln eserin b t n m u h te v iy a tn h a zm e tm e i d n e m e z lerdi; b in a e n a le y h p ratik bir el k ita b n a ih tiy alar vard. A y n sene zarfn d a (533), ilk evvel talebelere tahsis edil m i o lan b ir m e d e n h u k u k el kitab neredildi. D rt kitaptan ibaret o lan b u esere nstitut (nstitutiones) ad ve rildi. Ju s tin ia n a gre bu el kitab eski h u k u k u n b t n b u la n k m e m b a la r n effaf b ir gle,, irsal etm ekle m k e lle fti (51). n stitu tlarn nerine m saade eden im p a ra to r e m irn a m e si h u k u k ta m a l m a t e d in m e e susam genlie (52) (cupidae legum juventuti) h itap ediy o rd u. Digest,, ve ns*itut lara m n c e r olan, top lam a faaliyetinde b u lu n u ld u u ay n dev ird e m u ta d k a n u n neretm e ii sekteye

 ra m a m t. Bu dev irde b ir o k e m irn a m e le r neredilm iti. Bu y z d e n bir ta k m m eseleleri y e nid e n gzden g eirm ee m e c b u riy e t Y asl o lm utu . Bir k e lim e ile, K o deksin, 5 2 9 d aki e d isy o n u n d a, biro k no ktalarda, esk im i o ld u u g r ld . B u n u n ze rin e b u m e c m u a n n bir kere daha g zden geiril m esine baland; b u i 5 3 4 te b itirildi. A y n y ln kinciterin a y n d a K odeksin ik in c i edisyonu, y e n id e n g zd e n g eirilm i, ilv ele r g rm ve 12 kitaba a y rlm olarak Codex repetitae praelectionis n v a n altnda intiar etti. Bu edisyon 5 2 9 edisy o n u n u ortadan k a ld ry o r ve H a d ria n ile 5 3 4 senesi arasn da nered ilm i olan k a n u n la r ih tiv a ed iy o rd u . B u n u n la Corpus'un tertibi sona erdi. K o deksin b irin ci v e rsiy o n u bize k a d ar g elm em itir. 534 senesinden sonra neredilen k a n u n la r Novel (Novellae leges) is m in i aldlar. Kodeks. D igest ve nstitutlarn ltince y a zlm o lm a la rn a ra m e n N o v e llerin b y k bir k s m greke olarak neredildi. Bu, R o m a a n anesini b e n im sem i olan bir im p a ra to ru n , realitenin ve g n l k hayatn icabatna u y m a k iin, y a p m o ld u u m h im b ir fedakrlkt. N o v e lle rin d e n b irin d e Ju stin ian yle yazyor: Biz b u k a n u n u m ill dilde deil, fakat u m u m u n dili olan grek d ilin d e yazdrttk, tki herkes, b u dili kolayca a n ly a b ild i in d e n , bu [Novelden] h ab e rd ar olabilsin,, (53). Ju stin ian b t n Nov e lleri bir m e c m u a d a to p la m a k fik rin d e idi: fakat b u ii baar m a a m u v a ffa k o lam ad; m a a m a fih z a m a n saltanatnda h u s u s m ahiyette b irk a top lam a eser v c u d e getirildi. N o v e ller Ju s tin ia n m h u k u k eserinin son safhas olarak te l k k i o lu n m a k ta d r ve b u n la r b u de v rin d a h il tarihi iin en m h im m e h a zla rd a n b ir in i tekil etm ektedirler. m p a ra to ru n fik rin e gre, b u drt m e c m u a , y an i Kodeks, Digest, nstitut ve N o v e ller bir k a n u n C orp s tekil edeceklerdi; fakat byle b ir m e c m u a Ju s tin ia n n h ay atn d a m e y d a n a gelem edi. A n c ak sonralar, O rta za m a n la rd a , X l inci asrd an itibaren, A v ru p a d a R o m a h u k u k u tetkikleri y eniden o rtaya ktkta, Ju s tin ia n n h u k u k eserlerinin heyeti m ec m uas Corpus juris civilis,, y an i M eden h u k u k C o rp s ism i altnda ta n lm a a baland: b u eser b u g n dahi a y n ad tam ak tad r. Ju s tin ia n m h u k u k eserinin b y k l ve b u eserin a h a lin in ekseriyeti tarafndan pek az a n lalan ltin d ilin d e

y a zlm olm as, K o dek sin baz k s m la r iin, h e m e n baz greke erhler ve h ls a la r y a p lm a sn a sebep oldu; nstitut ve D igestlerin d a h i m etne aa y u k a r sadk k a la n ve b ir ta k m erhler ihtiva eden tercm eleri (paraphrase) neredildi. Bu toplam a eserler y u k a rd a isim leri geen Ju s tin ia n n m u a v in le rin d e n Teofil, D oroteus ve die r b irk a zat tarafndan v c u d e getirildi (54). D e v rin ih tiy alar ve pratik m l h azalar y z n d e n elzem o lm u ve grek d ilin d e y a zlm o lan bu k k k a n u n m e c m u a la r o rijinal ltince m etinlere n a z a ran bir ta k m hatalar ve n o k s a n la r ih tiv a e d iy o rla rd ; buna, ra m e n b u n la r, a s lla n m geride b ra k tla r ve hatt b u n la r n yerine h e m e n h e m e n ta m a m iy le k a im o ld u lar. Bu m esai sayesinde k a n u n la r n y e n ile n d i i a y n d e v ird e m e d e n h u k u k u n tedrisi yeniden tek iltlan d rlm t. Y e n i ders p ro g ra m la r ta n zim edildi. D ersler be senelik b ir devreye ay rld. B irin c i sene zarfnd a balca ders m e v z u u n u nstitutlar, ik in c i, n c ve d r d n c senelerde D igestler tekil ediy ord u; beinci senede ise K odeks o k u tu lu y o rd u . Y e n i p ro g ra m a dair Ju stin ia n yle yazyor; H u k u k u n b t n m a h re m iy e ti ortadan k a lk tk ta n sonra talebeler iin gizli h i b ir ey k a lm y a c a k tr ve b u n la r, bizler iin T rib o n ia n ve die rle ri tarafndan to p la n m o lan b t n eserleri o k u d u k ta n sonra, m m ta z a v u k a tla r olacaklar, adalete h izm e t edecekler ve her yerde ve her d e v ird e in s a n la rn en k abiliy etlisi ve en b a h tiy ar o lac ak lard r (55). P rofesr lere h itab eden Ju stin ian , yle yazyor: A llahn y a rd m ile,, talebelere h u k u k u o k u tm a a balay n ve k e n d ile rin e taraf m z d a n izilm i olan yolu gsterin; tki b u n la r, b u y olu ta k ip ederek adaletin ve devletin m k e m m e l bendele ri o ls u n la r ve tk i sizler ahlftan m m k n olan en b y k an ve e refe istih k ak kesbedesiniz (56). G e n talebelere h ita p eden im p a ra to r yle y a zy o r: Sizlere v e r d i im iz b u k a n u n la r d ik k a t ve istekle re n in iz ve b u ilim d e o k a d ar m a l m a tl o ld u u n u z u gsteriniz ki, ta h silin izi bitirdikten son ra, devleti, h e rh a n g i b ir ub esin de idare edebilecek k a b ili yette o lm a k m id in i b e sliy e b ile sin iz (57). Esasen tedri sat p ro g ra m d a gsterilen m a d d e le rin ve b u n la ra dair y a zl m erhlerin talebelere te lkinine in h isa r ed iy o rd u . O r ijin a lin e , y an i k ls ik h u k u k in a s la rn eserlerine m ra c a a t ile m e tn in d o r u lu u n u ko n tro l etm ee v e y a h u t baka b ir tefsir tarz

teklif etm ee cevaz y ok tu. Talebeler y a ln z aslna tam a m iy le tevafuk eden tercm eler y ap m a a, ksa p arafrazlar ve h l salar tertip etm ee m e z u n d u la r. V c u d e getirili ta rzn d a k i b t n hata ve n o k s a n la rn a ve sureti te rk ib in d e tatbik e d ilm i olan m e to d u n b t n fen a lk la rn a ra m e n V I nci asrn b u ayan hayret h u k u k ib d a c ih a n m u l ve d e v a m l b ir e h e m m iy e ti haiz o lm u tu r. Ju stinian K odeksi bize R o m a h u k u k u n u m u h a fa za e tm itir: R o m a h u k u k u ise bize, b u g n k sosyetelerim ize h k im olan esas h u k u k p re n sip le rin i verm itir. D ie h l Justi n ia n m a z m in in in sa n iy e tin terak kisi iin en v e rim li eser lerden b ir in i m e y d a n a getirm i o ld u u n u ,, y azy o r (58). X II nci asrda, g arb A v ru p a d a R o m a h u k u k u y e n id e n tetkik e d ilm e e b a la n ld k ta Ju s tin ia n m m e d e n h u k u k K odeksi bir ok yerlerde h a k ik k a n u n o ldu . Prof. I. A. P o k ro v sk i yle d iy o r: R o m a h u k u k u c ih a n ik in c i defa olarak d iriltm i ve birletirm itir. G a rp h u k u k u n u n b t n inkiaf, z a m a n m z da d a h il o lm a k zere, R o m a h u k u k u n u n tesiri altnda b u lu n m a k ta d r . R o m a k a n u n la r n n en ky m e tli m u h te v iy a t b u g n k K o dek slerin m a d d e le rin e k a d ar n fu z etm itir ve b u n la r n ism i altn d a faaliyette b u lu n m a k ta d r.,, (59). B u h u k u k eserin baarlm as, Ju s tin ia n a tarih tarafn dan v e rilm i o lan B y k,, l k a b n n ta m a m iy le d o ru o ld u u n u ispata kfidir. H a lih azrd a, Ju stin ian k a n u n la r n n tetkikinde, son derece enteresan b ir hdise m a h e d e etm ek k a b ild ir. B u g n e k a dar b u tetkikat R o m a h u k u k u n a d a h a esasl n fu z ed e b il m e k iin y a p lrd ve ik in c i derecede bir e h e m m iy e ti h aizdi. Bu d u r u m N o v e ller iin varit de ild i. Fakat K odeks bal bana b ir etd m e v z u u a d d o lu n m y o r ve m stakil,, ara trm a la rn hede fini tekil etm iy o rd u . Bu erait altnda Justin ia n n eserinde b u lu n a b ile c e k balca k u sur, b u eserin ge rek o rijin a l m etinleri ksaltm ak, gerek b u n la ra ilveler y a p m a k suretiyle, k l s ik h u k u k u tah rif etmesi o lab ilirdi. Tabi T ribo nian bu vaziyetten m esul tu tu lu y o r d u . B u g n ise klsik m etinlerde y a p lm o lan b u d e i ik lik le rin , m e llifle rin keyf h are k e tle rin in bir neticesi o lm a y p R o m a h u k u k u n u V I nci asr ark R o m a im p a r a to r lu u n u n h ay at artlarna u y d u r m a k k a y g u s u n d a n neet etm i o ld u u n u ispat etm ek iin allm ak tadr. B inaenaley h b u m h im mesele y le b ir e k il

alyor: Ju s tin ia n n eseri z a m a n n n ih tiy a la rn a te k ab l e d iy o r m u idi, e tm iy o rm u idi ve h a n g i n is b e te ? Bu m eseleyi, K o dek sin in tib a k ettirilm i o ld u u fa rzo lu n a n V I nc asr h a y a tn n u m u m artlarm nazar itibare a lm a k suretiyle, tet k ik etm ek lzm d r. G erek h e lle n izm ve gerek h ris tiy a n l n her ikisi de b u toplam a eserin m e llifle ri ze rin d e m u a y y e n bir tesir icra etmi o lm a ld rla r. ark detleri, eski R o m a h u k u k u n u y e n id e n g zden g e irm ek suretiyle v c u d e geti rilm i olan b u esere g irm ilerdir. B u g n k h u k u k tarih ilm in in vazifesi Ju stin ia n m Kodeks, D igest ve nsttutlarnd a k i Bizans tesirlerini tesbit etm ek ve k y m e tle n d irm e k tir (60) J u s tin ia n n N o v e lleri, g n l k k a n u n la r d a n o ld u k la rn d a n , m u a s r h ay atn artlarn ve ih tiy alarn aksettirm ektedir. Ju s tin ia n n b u h u k u k eseriyle birlik te b u im p a ra to ru n z a m a n saltanatnda stanbul ve B eyrut h u k u k m ek tep leri n in in k ia f etm i o ld u k la r n h atrlatm a k l z m d r (61). D ier b t n h u k u k m ektepleri, putperestlik m erk ezle ri o ld u k la r n d a n dolay, l v e d ilm ile rd ir.

JUSTNANTN DN SYASET. ATNA MEKTEBNN KAPATIL MASI. BENC UMUM KONSL.

R o m a esarlarm n vrisi olan Ju stin ian R o m a im p a r a to r lu u n u y eniden ih y a etm ei k e n d si iin b ir vazife te lk k i etti; fakat a y n i za m a n d a im p a r a to r lu u iin d e tek k a n u n ve tek m e zh e p tesis etm ek istiy o rd u. Tek devlet, tek k a n u n , tek kilise,, ite Ju stin ia n siyasetinin istinat ettii ksa fo rm l b u idi. P rensip itibariyle m ste bit olan Ju s tin i an , iyi te k iltla n d rlm bir devlette her eyin im p a ra to ru n otoritesine tbi olm as l z m g e ld i in e k a n i idi. K ilisenin, h k m e tin elinde, b y k b ir silh tekil ede bileceini ta m a m iy le tak d ir eden im parato r, k ilise yi her t r l vas talarla ta h a k k m altna a lm a k iin urat. Ju s tin ia n n d in p o litik a sn n u m u m p re n sip le rin i kefetm ek iin u raan m v e r r ih le r bazan siyas sebeplerin teveffuku le h in d e bir te m a y l gsterm ekte ve d in in , im p a ra to ru n in d in d e , devletin bir h iz m e tk r n d a n baka birey o lm a d n beyan etm ekte (62), b a zan ise b u ik in c i K o n stan tin in, d in m e v z u u b a h s o ld u u za m a n la r, devlete kar vazifelerini u n u tm a a h azr o ld u u ,, (63) fik rin d e b u lu n m a k ta d rla r. K ilisenin h k im i

o lm a k a rzu su n d a b u lu n a n Justin ian y a ln z r h b a n iy ttin idare sini eline a lm a k ve m u k a d d e ra tn tayin etm ek (en m e h u r kilise m m e ssille rin i istisna ey lem eksizin) gayesini g tm e d i; fakat tebaalarnn d in a k id e le rin i tesbit etm ei k e n d in in bir h a k k olarak te lk k i etti. m p a ra to ru n d in fik ri her ne olursa olsun, b u fikir tebaalar tarafndan m e c b u r olarak k a b u l o lu n m a l idi. B u n d a n dolay Bizans im p a r a to r u n u n rhbaniyetin h ay atn tanzim e, en y k se k r u h a n m a k a m la ra istedi in i geirm ee, d in m cadelelere ara b u lu c u ve h a k e m ola rak m d a h a le etm ee h a k k va rd . D i e r taraftan Ju stin ian , r h b a n iy e ti h im a y e etm ek, y eni kilise ve y eni m anastrlar ina ettirm ek ve b u n la ra husus im tiy a zla r bahe tm ek sure tiyle, kiliseye kar l tu fk r b ir tavr tak n d . B u n d a n m a ad a d o g m a tik m n a k a a la ra sk sk itirak etm ek ve k a b ili m nak aa olan d o k trin m eseleleri iin hal areleri vazetm ekle im p a ra to rlu k d a h ilin d e it kat v a h d e tin i tem in h u s u s u n d a b t n g ayretini sarfetti. C is m a n k u v v e tin din ve kilise ilerinde s t n l n tesis etm ei ve ehasn en s a m im d in itik atlarn n en derin n o k talarn a k a d a r g irm e i istihdaf eden b u siyaset tarihte esaropapizm ,, ism i altnda tanlm a k ta d r ve Ju stin ian esaropapist te m a y l n en karakteristik m m e ssille rin d e n b iri olarak te lk k i o lu n a b ilir. Ju s tin ia n n fik rin e gre devlet reisi a y n z a m a n d a h em esar ve h e m Papa olm al, y an i ah snda cism an ve r u h a n ku dreti tam olarak birle tirm e li idi. Ju s tin ia n m faaliyetinde srf siyas cepheyi g ren tarihilere gre im p a r a lo r u n esaropapizm ,, in in balca sebebi siyas k u d re tin i e m n iy e t altna a lm ak , h k m e tin i tarsin etm ek ve te sad fn k e n d in e bahetm i o ld u u en y k se k otoriteyi d in esaslara istinat ettirm ek arzu su o lm utu r. Justin ian m k e m m e l bir d in terbiye g rm t . M uk add es K itaba m k e m m e le n vakft ve d in m n a k a a la ra itirak etm ekten haz du y ard ; bizzat b irta k m d in lhler yazm t. Fakat d in ih tilfla rn , siyas b a k m d a n dahi, tehlikeli a d d e d i y o rd u ; n k fik rin ce b u n la r im p a r a to r lu u n v a h d e tin i tehlikeye so kuy orlard. Justin ve Ju stin ia n m ik i selefinin, Z enon ve Anastasn m onofisit ark kilisesi ile bir u zla m a y o lu n a g irm i ve b u y zd e n R o m a kilisesi ile m nasebat kesm i o ld u k la rn g r m t k . Justin ve Ju stin ian aka b u son k ilis e n in tara.n

iltiza m ve b u n u n la y e n id e n m n ase b e t tesis ettiler. B u n d a n d o la y ark vilyetleri, eer tab ir caizse, Ju s tin ia n dan u z a k latlar. Bu vaziyet geni lk e si d a h ilin d e b ir tek m ezh e p tesis etm ei son derece arzu eden im p a ra to ru n g z n e tabi olarak, b a tm y o r d eildi. Fakat arkta ve garpta, skenderiye, A ntaky a ve R o m a d a kilise v a h d e tin i tekrar iade etm ek im k n s z d . B ir ta rih in in d e d i i g ib i Ju s tin ia n h k m e ti, takip ettii d in siyasette, ik i y z l bir Ja n u s a b en zem ek te dir; Ja n u s u n b ir y z g arba m te veccih o lu p R o m a y a hitap etm ekte, arka b a k a n die r y z ise S u riy e ve M sr p ap az lar n e z d in d e h a k ik a ti aram ak tadr (64). Ju stin ian , saltanatnn b a la n g c n d a n itibaren, R o m a ile u z la m a d in siyasetine esas ittihaz etti; b u n d a n dolay ve rm i o ld u u k a rarla ra ark v ily e tle rin in iddetle m u a rz o ld u k la r K a d k y k o n s ilin in m d a fii olarak oriaya k m a k m e c b u ri yetinde kald. Ju stin ian z a m a n n d a p a p a lk , kilise sahasnda, en y k s e k otoriteye m a lik o ld u . R o m a p isk o p o su n a y azd m e k tu p la rn d a Ju stin ian b u zata P apa,,, "R o m a P ap as,,, A postolik Papa,, P apa ve Patrik,, ilh... g ib i isim ler ver m ekte ve P apa n v a n m m n h a s ra n R o m a pisko po su iin k u lla n m a k ta d r. M e k tu p la rn d a n b irin d e im p arato r Papaya b t n m u k a d d e s kilise lerin ba,, (Caput omnium sancfarum ecclesiarium) (65) diye hitap etm ekte ve N o v e llerinden b irin d e Y eni R om a, y ani stan b u l p is k o p o s u n u n m a k a m saadetinin eski R o m a d a k i apostolik P ap alk m a k a m n d a n sonra ik in c i derecede geldiin i,, (66) gayet ak b ir tarzda beyan etm ektedir. Justin ian , Y a h u d ile r, putperestler ve rafzlerle m c a d e le ye giriti. Bu s o n u n c u la rn srasna M an i m e zh e b i m rid le ri, nasturler, m onofisitler, arianistler ve d i e r daha az e h e m m i yetli d in m e zh e p le rin slik leri d a h ild i. A ria n iz m garpta, G e rm e n kabile leri arasnda, pek fazla ta a m m m etmiti. m p a r a to r lu u n m u h te lif k s m la rn d a putperestlik bakayas h a l m e v cu ttu ve putperestler d a h a h a l n a za rla rn , p utp e restliin balca m e rk e zi olm as hasebiyle, A tina M ekte b in e e v iriy o rlard . Y a h u d ile r ve daha az e h e m m iy e tli rafz te m a y lle rin slikleri, ilk za m a n la rd a bilhassa ark vilyet le rind e b u lu n u y o rla rd . Bu m ezh ep ler arasnda, tabi olarak, en fazla m r id i o lan m o n o fisizm idi-

G arpta arianistlere kar y a p la n m cadele, y u k a rd a g r m o ld u u m u z vehile, G e rm e n k r a llk la rn n ksm en v e y a h u t ta m a m e n zaptiyle sona eren b irta k m asker harekt ek lin i ald. Ju s tin ia n da k k le m i olan im p a ra to rlu a b ir tek m e zh e b in elzem o ld u u kanaati rafzlik d o k trin ve tedrisatnn balca m m e ssille rin e kar en k k b ir m sa m a h a y a d a h i yer b r a k m y o r d u ; b u sebepten b u n la r Ju stinian za m a n n d a , m lk ve asker otoriteler tarafndan tatbik edilen iddetli itisaflara m a ru z kaldlar. P utperestliin son b a k iy e le rin i k k n d e n k a ld rm a k zere Ju stinian, 5 2 9 da, erim ekte o lan p utp erestliin son kalesi olan ve in k ra z, V in c i asrda, Teodos II za m a n n d a , stanbul n iv e rsite sin in y aratlm as ile tacil edilm i b u lu n an m e h u r A tina Felsefe M e k te b in in k a p atlm asn e m retti. B irok profesrler s r g n e g n d e rild ile r, ve m e k te b in m al ve m lk m sadere edildi. Bir tarih i yle yazyor: talyann son putperest ib a d e tg h n n , M onte K assino m u kaddes o r m a n n d a k i A po llon m a b e d in in Sen B enuv a tarafn d an tah rip e d ild i i a y n i sene, Y u n a n is ta n d a k lsik p u tp e restliin son istin a tg h n n ta h rib in i dahi g rd,, (67). B u tarihten itibaren A tina kat olarak m ed eniye t m erkezi o lm a k ta n kt ve k k , gayet sakin, ik in c i derece bir ehir h alin e geldi. A tina M e k te binin baz profesrleri ra na hicret etm ee karar verdiler ; b u rada, s y le n d i in e gre, k ral H srev, felsefe ile a lk a d ar o lu y o rd u . B u n la r randa m k e m m e l b ir tarzda k arlandlar, fakat b u grekler gurbette y aam aa ta h a m m l edem ediler ve H sre v, Ju stin ia n ile, bu filosoflarn itisaflara m a ru z k a lm a m a la r ve h ristiy a n lk d o k trin in i k a b u le icbar edilm e m e le ri h u s u s u n d a , bir anlam a aktettikten sonra b u n la r m e m lek etlerine iade etm ee karar verdi. Ju stin ia n v a d in i tuttu ve putperest filosoflar, hayatla rn n m te b a k i k s m la rn B izans m p a ra to rlu u n d a , tam bir e m niy e t iinde, geirdiler. Ju stin ian , d ie r taraftan p u t perestlii ta m a m iy le ortadan k a ld rm a a m uv affa k o la m a d ; putperestlik, gizli olarak, baz h c ra m n ta k a la rd a yaam akta d e v am etti. Filistinde, bran d in in e y a k n b ir dine m a lik o lan Samaritenler h k m e tin itisaflarna ta h a m m l edem ediler ve isyan ettiler; b u n la r k a n l bir surette te n k il edildiler. B irok sina-

g o g a r tah ribe u r a d ; tahripten m a su n k a la n la rd a ise A h d i A tiki bran m e tn in d e n o k u m a k yasak e d ild i; b u m e tn in y erine Septant,, a d n tayan greke tercm esini ik a m e etm ek m ecburiyeti hsl oldu. A hali m e d e n h u k u k u n u k a y betti. N asturler dahi iddetli itisaflara m a ru z kaldlar. Fakat Ju s tin ia n m m onofisitlere kar takip ettii siyaset te k m il bu hdiselerden daha m h im o ldu . lk evvel im p a ratorun m onofisitlerle olan m nase b e tle ri b y k b ir siyas e h e m m iy e ti h a izd ile r; n k b u n la r ark v ily e tle rin in , M srr S uriy e ve F ilistinin hayat m eselesine pek y a k n d a n b a l idiler. S aniy en m onofisitler im p arato r ze rin d e b y k b ir n fu z u olan Ju s tin ia n m kars T eodoran m h im ay esi altn d a b u lu n u y o r la r d . M u a sr bir m onofisit m u h a r rir , Efesli Jan, Teodoray "say seven, gayretle m eb u k a d n ,,, y a h u t A llah tarafndan, en m k l zam an la rd a, itisaf g renleri h im a y e etm ek iin g n d e rilm i olan en h ristiy an im paratorie,, ola rak gsterm ektedir (68). T eodoran m tavsiyesi ze rin e Justinian, saltanatnn ba la n g cn d a, m onofisitlerle u z la m a k te e b b s n d e b u lu n d u . Justin z a m a n n d a ve Ju stin ian saltanatnn ilk senelerinde nefy edilm i olan m o n o f s>t piskoposlara, avdet etm eleri iin, m sa ad e verildi. B irok m onofisitler, d in bir u zla m a k o n feransna itirak etm ek zere, stanbu la davet e dildiler ; m parator, bir gz ah id in e gre, b u n la r h a sm la riy le orto d o k s lu a ve dine yaraan m l y e m e t ve sabr ile,, (69) b t n p h e li m eselelere dair m n a k a a d a b u lu u m a a ev ketti. Payitaht sara y larnd an b irin e yerletirilm i o lan be y z m onofisit ra h ip b u saray b y k ve fevkelde b ir m n z e vler lne,, (70) tah v il ettiler. M o n o fisizm in h a k ik k a n u n vaz ve ba A nta ky a p isko po su Sever, 5 3 5 te stanbu la geldi ve b u ra d a b ir sene k a ld (71). m p a r a to r lu u n m e r kezi, 5 3 5 senesi b a lan g c n d a, Anastas z a m a n n d a k i m a n z a rasn, bir dereceye kadar, tekrar iktisap ediy ord u (72). M onofisitlerle u z la m a k taraftarlndan do lay tan lm olan T rabzon p isko po su A n tim stanbu l p a tri i nasbedildi. M o n o fisitler g alip gelecek g ib i g r n y o r d u . Fakat vaziyet pek a b u k deiti. P apa Agapet, stanbu la geliinde, ve ak o im e tlerin partisi ( m frit ortodokoslar) Antim in d in m sa m a h a la r karsn d a o derece feryat etm ee balad lar ki Ju stin ian , h i p h e siz a rzu su h ilfn a, siyase

tini deitirm e k m e c b u riy e tin d e kald. A n tim azle d ild i ve M enas n a m n d a b ir ortodokos papas tarafndan istihlf o lu n d u . T arih bir ahadete gre im p arato r ile pap a arasnda aa d ak i m u h a v e re cereyan e tm ilir: Ju stin ia n Seni ya b izim le h e m fik ir o lm a a icbar edeceim , y a h u t s r g n e gnde re ceim * dem i, A gapet ise im p arato rlarn en h ristiy a n o lan Justinia n ziyaret etm ek istiy o rd um ; h a lb u k i k a rm d a bir D io k le tian b u lu y o r u m ; m a am afih tehditlerin beni k o rk u tm a z (73) c e v ab n verm itir. m p a ra to ru n p ap ay a kar gsterm i o ld u u m s a m a h a n n ksm e n o dev ird e talyada O strogotlara kar b a lan m olan harpten ve Ju s tin ia n m garbte b ir istinatg h a olan ihtiyacndan neet etm i o lm as ok m u h te m e ld ir. Bu m s a m a h a y a ra m e n Ju stin ian , h k m e ti m onofisit lerle bartrm a k m id in i ta m a m iy le terketm edi. Bu h usus U R u h an ,, m e h u r va k a sn d a k e n d in i aka gsterdi. B urada V in ci asrn teolou, M opsuestal Teodor, y r li Teodoret ve Edessal bas bahis m e v z u u idiler. Monofisitler,. n a stu rlik fik irle rin e ra m e n , b u m e llifi m a h k m .etme d i in d e n dolay, K a d k y k o n s ilin i te n k it ediy orlard. P apa ve ak o im e tler ise b u n la ra b u n o k tad a iddetli b ir m u k a v e m et gsteriyorlard. Bu m uhalefete fena halde k za n Ju stinian b u hdisede m onofisitlerin h a k l o ld u k la r n ve orto do kslarn b u n la r a iltih a k etm eleri l z m g e ld i in i bey an etti. B u n d a n m a d a 5 4 3 te, b u teologun eserlerini aforoz eden ve b u n la r m dafaa, y a h u t tasdik edecek o la n la rn a y n cezaya arp lac an iln eden (74) bir e m irn a m e neretti. Ju stin ia n bu e m irn a m e y i b t n im p a ra to rlu k iin m ec b u r k lm a k istedi ve b t n p atrik ve pisko po slar tarafndan im z a la n m a s n istedi. Fakat b u istei yerine g etirm ek ko la y de ild i. G arp , b u e m irn a m e y i im za y a m u v a fa k a t e tm e n in K a d k y konsilif otoritesine bir ne v i tecavz m a n a sna g eleb ileceini d n e re k heyecana geldi. K artacal lim b ir diyakos yle y a z y o r : K a d k y k o n sili kararlar m n a k a a y a v a ze d ild i i tak dirde z n ik k o n sili d a h i b u kabil b ir tehlikeye d u a r olm az m ? (7 5 ). B u n d a n m a a d a u sual d a h i s o ru lu y o rd u : l le r m a h k m e d ile b ilirm i ? n k bu teolog b ir asr evvel lm le rd i. En n ih ay e t g arp kilisesinin baz m m e ssille ri im p a ra to ru n , b u em irn a m e si ile, kilise m e n s u b n in in fikir h rriy e tin e tecavz ettii m lh a zasn d a idiler. Bu son fikir, teden beri d o g m a tik meseBizans mparatorluu Tarihi 13

MPARATORE TEODORA, JUSTNAN I. N KARISI

le lerin h a llin d e im p arato r k u d re tin in m d a h a le s in e alm olan ark kilisesinde h e m e n h e m e n y ok g ib i idi. D i e r ta raftan, l m e llifle rin m a h k m iy e ti meselesi M u k a d d e s K itap ta h a lle d ilm iti : K ral Josias, A h d i Atikte, y a ln z p u t perest rah ip le ri d iri d iri k u r b a n etm ekle k a lm a m , fakat z a m a n saltanatndan ok daha evvel lm o la n la rn m e za r la rn atrm ve k e m ik le r in i m e zb a h ze rin d e y aktrm t { Krallar IV, 23, 1 6 ) . te bu suretle ark kilise sinin b u e m ir n a m e y i ta n m a a ve teologu m a h k m etm ee raz o ld u u b ir za m a n d a g.rp kilisesi b u n a m u a rz b ir cephe alm o lu y o rd u . H lsa, Ju s tin ia n n b u e m irn a m e si b,tn kilise tara fn d an h i bir za m a n tan lm a d . Ju s tin ia n m , g arp kilise sini k e n d i tarafna celbedebilm esi iin , R o m a c a k i p ap ay b u e m irn a m e y i tasdika ik n a etmesi lzm g e liy o rd u . B in aenaley h pap a V igil stanbula davet edil di. P apa b u rada yedi seneden fazla bir m d d e t kalacakt. M u v asalatn m te a k ip papa alenen e m irn a m e a e y h in d e o d u u n u bey an elti ve stanbul p atrik i M enas aforoz etti. Fakat za m a n i;e, bir tak m tesirler altnda, V igil Justin ian ve T eodoran m a r z u la rn a tebaiyet etti ve 5 4 8 de, drt ark p a tr ik in in rey ine k e n d i rey ini de ilve ederek bu r u h a n iin u m u m iy e tle Judicatum tesm iye o lu n a n bir m a h k m iy e t karar neretti ve bu, Teodoram n son zaferi oldu. m p a r a torie, m o n o fisizm in kati ve za ru r zaferinden e m in olarak, a y n i sene zarfnda, ld . V igil b t n g arb A v ru p a r a h ip le rini prensle rin en h a lim i Ju s tin ia n ve Teodoraya,, d u a la r n s u n m a a de v am etti (7 6 ). Fakat garp kilisesi, V ig il tarafndan y a p lm olan m s a m a h a y tasvip etmedi. H att A frika p iskoposlar, b ir konsil top ly arak , p ap ay aforoz etm ee k a rar verdiler. Bu garp h d ise le rin in tesiri a lu n d a papa tereddt eirree balad ve ilk k a rarn a r c u ederek Judicaiumv u geri ald. Bu vaziyet kartsnda ju s tin ia n bir u m u m ko nsil top ;am aa karar ver di; ko nsil 5 5 3 te sa n b u :d a top land. Bu beinci u m u m k o nsilin vazifesi, ev velki konsillerink in e n azaran, o k daha m a h d u ttu . H e rh a n g i y eni bir rafz k bahis m e v z u u d e ild i; y a ln z n c ve d r d n c k o n sille rin ksm e n n a siu rlik , fakat bilhassa m o no fizit d o k trini h a k k n d a ittihaz etm i o ld u k la r k a rarlarla a lk a d a r baz n o k ta la rn ta v zih i icap e d iy o rd u . m parator, o za m a n la r

is ta n b u ld a b u lu n a n p a p a n n k o nsile itira k in i son derece arzu e diy ord u; fakat V igil b ir ta k m m azeretler ileri s r d ve daveti k a b u l etmedi; k o n silin hi b ir top lantsnda b u lu n m a d . K o nsil teologun eserlerini tetkik ve im p a ra to ru n fik rin e iltih a k etti. K onsil M opsuesta piskoposu dinsiz Teodo ru ve b t n d in siz eserleini, Teodoretin y azm o ld u u d in e m u g a y ir eserlerin kffesini ve b a s a izafe o lu n a n d in siz m e k tu b u ve b u n la r m d afa a y o lu n d a (a d defensionem eorum ) eser y azm ve y a h u t y azacak o la n la rn kffesini,, (77) aforoz etti ve lnetledi. K o n silin k a ra rla rn n m e c b u r o ld u u il n edildi ve Justi n ian, b u r u h a n n in m a h k m iy e tin i tesvip etm iy en pis k o p o slara k a r b ir itisaf ve s r g n politikas tatbik etm ee balad. P ap a V ig il M a rm a ra a d a la rn d a n b irin e s r ld . E n n ih ay et, m a h k m iy e t k a ra rn im z a la m a a raz o ld u ve Rom a y a avdet iin m sa ad e ald. Fakat yolda, S ir a k z de ld . G a rp , 5 5 3 k o n sili k a ra rla rm , VI nci asrn s o n u n a kadar, k a b u l etm edi ve ancak B y k G re g o r I (5 9 0 604) tarafndan U r h a n ile m e g u l o lm u o lan k o n sild e din h u s u s u n d a h i b ir h a k y e n m e m i ve h i b ir d e i ik lik y a p lm a m o ld u u n u n (78) il n edilm esi zerine, 5 5 3 k o n sili b t n garpta u m u m m ahiyette ve d ie r ilk drt k o n sil m ertebe sinde bir k o n s il olarak k a b u l o lu n d u . Ju s tin ia n tarafndan m onofisitlerle ortodokslar b a rtrm a k iin a lm o lan hararetli m c a d e le m it edilen neticeleri ve rm e d i. M onofisitler k e n d ile rin e b a h se d ilm i olan m s a m a h a la rd a n m e m n u n k a lm a d la r. J. M aspero, 5 3 7 ile 5 7 0 ara sn d a k i devrey i katolik tethi devresi tesm iye ediyor (79). Ju s tin ia n saltanatnn s o n u n a d o ru im p a ra to ru n din siya setinde m u a y y e n bir istikam et k a y d e tm e k m m k n d r ; fakat b u nokta daha h e n z kfi derece te n v ir ed ilm e m itir. 5 6 5 te ih tiy ar im p a ra to r ld ve h k m e tin d in siyaseti deiti. Ju s tin ia n m d in siyasetinin b ir p in o su y ap laca k olursa, im p a ra to ru n im p a ra to rlu k d a h ilin d e birle ik b ir kilise v c u de g etirm ee m uv affa k o la m a d g r l r . O rto d o k s lu k ve m o n o fisizm b irib iriy le uzlaam ad lar; n astu rlik, M a n i m e z hebi, bran d in i ve b ir dereceye k a d a r putperestlik mevcud iy e te rini tem adi ettirdiler. D in b irlik h u s u le gelem edi ve Ju s tin ia n m teebbs akam etle netice lenm i te lk k i o lu n a b ilir.

Fakat Ju s tin ia n n d in siyasetinden b a h se d ild i i za m a n b u dev ir iin karak te ristik o lan d in i y a y m a faaliyetini u n u t m a m a k lzm d r. Justin ian , bir h ristiy a n im p a ra to ru olm as dolaysiyle, h ristiy a n l im p a ra to rlu k h u d u tla r n n tesine k a d a r y a y m a k e n d isi iin b ir vazife te lk k i etti. T una c iv a rn d a o turan H e r u iler, b a z Kafkas kab ile le ri ve im al A frika ve oria N il h av alisinde yaay an m a h a ll kabile ler h risti y a n l b u im p a ra to ru n za m a n saltanatnda k a b u l ettiler(80).

JUSTNANIN DAHL SYASET. NKA SYANI.

Ju s tin ia n n c lu s u esnasnda b t n im p a ra to rlu k ta k a r k lk ve anari h k m fe r m a idi. Sefalet b t n m em leketi, bilhassa vilyetleri, k e m iriy o rd u . V ergiler l y k iy le toplanamy ordu . A tm e y d a n o y u n la r g r u h u , b y k arazi sahipleri, tahttan m a h r u m b ra k lm o lan Anastasn ak rab a la r ve en n ih a y e t din k a v g alar d a h il k a rg a alk lar arttryor ve m u c ib i endie bir vaziyet ihdas ediy ord u. Justin ian , tahta ktkta, devletin d erin d a h il reform lara ih tiy ac o ld u u n u aka anlad. K e m ali cretle ie balad. Ju s tin ia n m b u s a h a d a k i faaliyetine dair elim izd e b u lu n a n balca m e h a zlar b ir taraftan N oveller, d ie r taraftan o devirde y a zlm L id y al Ja n n Roma devletinin usul idaresine dair adl m u a sr tretesi ve y ine o de v rin m a h s u l ve aada bahis m e v z u u edilecek o lan P ro k o p u n Gizli Tarih\ dir. Y eni bir z a m a n d a b u m e v zu ile a lk a d ar k y m e tli m alzem e ye p a p i rsler ze rin d e rastlam ak kabil o lm u tu r. Justinian, salanatnn b a lan g c n d a, payitahtta, k e n d isin i az kalsn devirecek olan m th i b ir isyann p atlad n a ahit oldu. s ta n b u lu n balca m ahallesi, araba k o u la rn a son derece m e c l b olan stanbul h a lk iin m e rg u b bir toplant yeri tekil eden it kus,, y a h u t H ip o d ro m (A tm eydan) m ahallesi idi. U m u m iy e tle y eni im parator, ta giyer giym ez, b u H ip o d rom a gelir ve Katisma a d n tayan im p arato r locasnda h a l k n ilk alk la rn toplard. A rabaclar drt m u h te lif renkte elbise g iy e rle rd i: yeil, m avi, beyaz ve k rm z . H ristiyan k ilise sin in glad yatr d v m e le rin i m e n e tti in d e n b e ri, araba y arlar p ay itah tn en fazla lezzetle seyrettii bir temaa h a lin i alm lard . H er re n g in arabaclar etrafnda gayet iyi

te k iltla n d rlm partiler top lanm t. Bu partilerin k e n d i kasalar vard; b u n la r arabaclarn, atlarn ve yar ara b a la rn n m a sra fla rn g rrle r, die r re n k le rin taraftarlar ile rekabet ve k a v g a ederlerdi. Bu partiler az bir m d d e t sonra Yeiller, M av iler ilh... ism i altnda tan ld 'ar. ik u s v e yar* lar ve irk u s partileri R o m a im p a r a to r lu u n d a n Bizansa g em iti ve m u a h h a r bir a n ane b u n la r n tesisini R o m u lu s ve R e m u s un efsanev de v irle rin e k a d a r k a ry o rd u . Bu drt p a rtin in tad isim le rin esas m anas d a h i pek v a zh d e ild ir. V I nci asr, y a n i Ju stin ian devri m e h a zla r b u is im lerin d rt u n s u ra te k ab l ettiini b ild irm e k te d irle r : to p ra k (Yeiller), su (M aviler), h a v a (Beyazlar) ve ate (K rm zla r). irk u s o y u n la r fev kalde debdebe ve ih tia m la riy le tem a y z ederlerdi; seyircilerin adedi baza 5 0 0 0 0 i b u lu rd u . Y ava yava, Bizans d e v rin d e dem is m in i alan irk u s p artileri u veya b u siyas, tim a ve d in te m a y l ifade eden siyas partilere in k l p ettiler. irk u s 'ta k i h a lk n sesi b ir nevi efk r u m u m iy e n in ve m illetin sesi o ldu . F. I. s p e n s k i m a tb u a t m e v cu t o lm a d n d a n , H ip o d ro m , baz hallerde, h k m e te em irle r v e rm i o lan efkr u m u m iy e n in serbeste te za h r ettii y egne m a h a l oldu,, (81) diyor. Bazan im parator icraat h a k k n d a h a lk a izah at v e rm e k i in irk u s ta isbat v c u t ederdi. VI nci asrda en n fu z lu partiler o rto d o k slu k taraftar o lan ve bu y z d e n K adk y lle r,, (y ani K a d k y k o n sili taraftan) tesm iye o lu n a n M aviler (Venetoi) ve m o n o fisizm i iltizam eden Yeiller (Prasinoi) idi. Anastas z a m a n n d a p a y i tahtta b ir isyan bagsterm i ve ortodoks partisi, m th i y a m a la rd a n sonra, yeni b ir im p a ra to r isteyerek H ip o d r o m a ko m utu ; Anastas b u ra d a k o rk u iin d e ve tasz olarak ispat v c u t etm i ve m n a d iy e m a k a m n d a n e k ilm e e hazr ol d u u n u b ild irm e s in i em retm iti. H a lk im p arato ru b u acna cak vaziyette g rd k te s k n b u lm u ve bu suretle isyan nihay ete erm iti. Bu v a k a H ip o d ro m ve p ay itah t h a lk r n h k m e t ve bizzat im p a ra to r ze rin d e m a lik o ld u u n fu z b a k m n d a n karakteristiktir. Anastas m onofisit o ld u u n d a n dolay, tab i olarak, Yeilleri h im a y e etti. Justin ve Ju s tin ia n m tahta k m a la riy le o rto do ksluk ve b u n u n la b irlik te M av ile r galebe aldlar. Fakat T eodora

Yeillere m te m a y ild i. te b u suretle, im p a ra to rlu k tahtnda bile, b u m u h te lif partiler m d a file r b u lu y o rla rd . Payitahtta 5 3 2 m th i ih til lin i tevlit etm i olan sebep ler ok ve m te n e v v id irle r. Ju stin ian a le y h in d e teekkl eden m uhalefet ailev, siyas ve din m ahiyette idi. Anastasn hayat a olan yeenleri, Justin ve b u n d a n sonra Ju s tin ia n n tahta k m a la riy le k e n d ile rin i b u h ak tan m a h r u m e d ilm i ad dediy orlard. B u n la r m o n o fizm e m te m a y il olan Y eil ler partisine daya n y o rlard . B u n la rn esas gayesi Justinia n d e v irm ekti. Siyas m uhalefet y k se k m e m u rla ra ve bil* hassa suiistim alleri, g ay ri k a n u n hareketleri, n iz a m h ad d e n fazla v e rg i top lam alar ve z u l m le r i y z n d e n h alk ta b y k b ir i b ir a r tevlit etm i olan, y u k a rd a isim le rin i z ik re tm i o ld u u m u z m e h u r h u k u k in a s T rib o n ia n a ve P re tu v ar prefesi K a p a d o k y al Ja n a kar d u y u la n u m u m infialden ileri g e liy o rd u . N ih ay e t d in m uh alefe t Justin ve Ju st:nian z a m a n n d a b y k iztraplar e k m i olan m o nofisitler tara fn d an geldi. B t n b u sebeplerin heyeti m ec m u a s p a y i tahtta h a lk n is y a n n d o u rd u . Bu defa iin ara la rn d a k i din ih tilfla rn u n u ta n M aviler ve Y eillerin nefret ettik leri h k m e te kar birlem i o ld u k la r n k a y d e tm e k e n teresandr. m p arator ile H ip o d r o m d a to p la n m olan h a lk arasnda b ir m n a d i vastasiyle cereyan eden m z a k e re lerden h i bir netice k m a d (82). syan ehirde ratle yayld. Asilerin n ik a , y an i zafer,, y a h u t y en,, diye b a r m a la rn d a n d o la y b u isyana tarih N ik a isy a n ,, a d n v e rm itir En g ze l b ina lar, en nefis sanat ab id ele ri y a k lu p y k ld . Ayasofya b a zlik i d a h i y a k ld : Bu bazilik in y e rin d e bir m d d e t sonra m e h u r Ayasofya katedrali y kselecekti m p a ra io ru n T rib o n ia n ve K a p a d o k y a l Ja n ' ko v a c a n a dair v e rd i i sz, H ip o d ro m d a h a lk a hitaben sy le d ii n u tu k h i b r tesir y a p m a d . Anastas'n bir y e e n i im p a rator iln edildi. Saraya e k ilm i o lan Ju stin ian ve m avirle i d a h a o v a k it payitahttan firar etm ei d n y o r lard; fakat b u n a z ik and a T eodora b u n la r n im d a d n a yetiti. P ro k o p im p a ra to rie n in sylem i o ld u u n u tk u bile, kayd et m itir k i b u n d a , baka fik irle r arasnda, u n la r s y le r: Bir kere d n y a y a g eldik ten sonra insan iin l m d e n k u r tu l m a a im k n yoktur; fakat bir in s a n n im p a ra to r ike n, firar etm esine m s a m a h a edilem ez; eer firar etm ek n iy e tind e

isen, esar, pek a l : p aran var, g e m ile rin hazr, d e n iz a k t r . . . Fakat d n ve firar ettikten sonra l m k u r tu lm a a tercih ede ceinden k o rk . Ben ferfernin g ze l bir kefen o ld u u n u syliyen eski b ir d a rb m eseli severim ,, ( 8 3 ) . O za m a n isyan bastrm ak vazifesi Belisara tevdi o lu n d u : isyan alt g n d e n beri d e v am ed iy o rd u . Belisar a y a k la n m o lan h a lk H ip o d ro m a tk m a a ve b u ra d a m u h a sa ra etm ee m u v a ffa k o ld u . 3 0 - 4 0 0 0 0 k a d ar as ld r d . sy an bastnlm t. m p a ra to r'y e n id e n salam bir tahta o tu ru y o rd u . Anastasn yeen leri id a m edildiler. Ju s tin ia n n d a h il siyasetinin en karakteristik vasflarn d a n b ir in i b v k arazi sah ip lerine kar am o ld u u daha h e n z ta m a m iy le izah e d ilm e m i o lan m u a n n it m cadele tekil etm ektedir. Bu m cadeleyi; N oveller, p ap irsle r ve P ro k o p u n "G izli Tarihi,, sayesinde r e n iy o r u z ; b u h ic v iy e sin d e aristokratlarn b ir m d a fii olarak ortaya k m a k la ve Ju s tin ia n a, im p a ra to rlu k tah tn d ak i b u tred iy e kar b irtak m g l n ith a m la rd a b u lu n m a k la beraber P rok op , VI nci asrn tim a m cad eleleri h a k k n d a gayet enteresan m a l m a t ver m ek tedir. H k m e t, m erkez idare yi h i kale alm ak szn ge n i ara zile rin i idare eden b y k m a lik n e sahrplerinin k e n disi iin en teh lik e li ra k ip ve d m a n o ld u k la r n hissedi y o rd u . N o v e lle rin d e n b irin d e Ju stinian, vilyetlerde, devletin v e y a h u t ehasn uh d e sin d e b u lu n a n m a lik n e le rin , m a h a ll erafn keyf idaresi y z n d e n , d m o ld u u feci vaziyetten iky et etm ekte ve K a p a d o k y a u m u m valisine u m a n id a r satrlar y a z m a k ta d r: Vilyetlerde y ap lan o kadar fevkelde v a h im suiistim allerden h abe rdar edild ik k i b u n la rn b y k otorite sah ibi tek bir ahs tarafndan ortadan k a ld rlm a sn a g l k le teebbs o lu n a b ilir. Ve hatt biz za d e g n k h y a la rn n , usule m u g a y ir b ir tarzda, m u h a fzla rla ihata edilm i olarak do la m alarm , b u n la ra refakat edenlerin o k lu u n u ve b u ahslarn hayaszca her eyi a ld k la rn zikretm ekten h i cap d u y u y o ru z,,. B u n d a n sonra h u su s a ra z in in vaziyetine d a ir bir ka sz syliyen im p arato r N o v e lin e u n la r ilv e et m ek tedir: M ir a ra zin in h em en kffesi ehas uh d e sin e geti; n k b u arazi, b t n at s r le ri de d a h il o ld u u halde, y a m a y a u r a d ve hi bir kim se a z n ap iky et etmedi; n k b t n a zla r altnla dikilm iti,, (84). Bu beyanattan K a p a d o k y a asilzadelerinin v ily etlerinde geni salhiyete m a lik

o ld u k la r, hatt b u n la r n k e n d i ah slarna aid k talar, silh l ad am lar ve m u h a fz la r b u lu n d u r d u k la r ve b u n la r n gerek devlet ve gerek ehasa ait araziyi ellerine g eird ik le ri a n la lyor. Bu N o velin N ik a iht.l tinden drt sene sonra nered i m i o lm a sn k a v d e tm e k enteresan bir eydir. P ap irslerde Ju s tin ia n d e v rin d e k i M sra ait m m a s il m a l m a ta rastlan m a d a d r . M eh ur A p io n lar aristokratik ailesi e fra d n d an bir zat V I nci asrda, M srn her tarafnda g eni m a lik n e le re sa hipti. Balbana b t n k y le r bile b u zata tbidile r. Yaay tarz ise h em en h e m e n k ral idi. B u zatn ktipleri ve k h yalar, ii o rd ular, m a v irle ri ve vergi tahsildarlar, bir m a li ye n azr, po is tekilt ve hatt posta servisi vard. Bu b y k asilzadeler h ap ish aneler ve h u su s o rd u la ra m a lik b u lu n u y o rlard ( 8 5 ) . Kilise ve m anastrlar d ahi geni araziye sahiptiler. Bu b y k arazi sah ip lerine kar Ju stin ia n am ansz bir m cad e le at. Veraset m eselelerine m d a h a le etm ek, -cebr surette, hatt bazan sahte vesikalarla im p arato r le h in d e fera ettirm ek, - yalan yere ehadet y z n d e n m sadered e b u lu n m ak, kiliseyi m a l ve m lk n d e n m a h r u m eylem ek gayesine m a tu f d in davalar am ak- g ibi vastalara b a v u rm a k suretiyle Ju stinian, kasd ve d e v am l b ir surette b y k arazi re jim in i ortadan k a ld rm a a alt. Bir ok m sadereler, bilhassa 5 3 2 senesi isyan te e b b s n d e n sonra, y ap ld. B u n u n la beraber Ju s tin ia n b y k arazi sah ib i za d e g n sn fn ta m a m iy le ez m e e m u v a ffa k o lam ad : b u snf, m te a k ip devirlerde, im p a ra to rlu u n m e v cu d iy e ti iin en tehlikeli u n s u rla rd a n biri o lara k kald. Ju stin ia n devlet idare sinin fe n a lk la rn , y a n i m em le k e tin fak irlem e sine ve h a ra b iy e y z tu tm a sn a sebep o lan ve b u y ? d e n b ilm e cb u riy e im p a ra to rlu k d a h ilin d e k a r k lk la r tevlit eden rvet, hrs zlk ' ve vergi su iistim allerini g rd ve anlad. Bu ka b il bir vaziyetin tim a asayi, m aliye ve ziraat ze rin d e icra ettii ta h rip k r tesirleri k a v ra d . M al in tiza m s zl n , im p a ra to rlu u n d a h il hay atnda, u m u m bir kargaalk tevlit ettiini d a h i id ra k etti ve b u vaziyete bir deva b u lm a iddetle arzu etti. Ju s tin ia n y e n i ve esasl in k l p la r y a p m a n n bir im p a ra to ru n vezaifinden o ld u u fik rin d e id i ve im p a ra to ru n in k l p olarak o y n y a ca rol im p a ra to rlu k m a k a m n a b a l bir m e c b u riy e t ve k e n d in i

nim etlere g arke tm i olan A llah a kar b ir k ra n b o rcu telk ki ed iy o rd u . Fakat im p a ra to rlu k m u tla k id are sinin m u te k it b ir m m e ssili olan Ju stin ian , idare sistem inin m e rk e zile tiril m esinde ve te k e m m l ettirilm i son derece m u ti b ir b r o k rasi k u lla n lm a s n d a im p a r a to r lu u n vaziyetini dzeltecek y egne areyi b u lu y o rd u . m p arator d ik k a t n azarlarm , ilk evvel, b ih a k k in en c id d endieler tevlit eden m e m lek etin m a l vaziyetine tevcih e:ti. A sker seferler m u a z z a m m asraflar m u c ip o lu y o rd u , ve ver giler g n d e n g n e daha g to p lan y o rd u . Bu vazivet im p a ratoru son derece k o rk u tu y o rd u ve Ju stin ian , N o v e lie rin d e n birinde, pek a r olan asker m asraflard an dolay tebaalarnn ve rgile ri h s n niyetle ve tam olarak tediye etm ek m e c b u riyetinde (86) o ld u k la r n y a zm a k la d r. te b u suretle im p arato r bir taraftan h azin e h u k u k u m a su n iy e tin in a m p i y o n u olarak ortaya ky or, d ie r taraftan m e m u rla rn y ap tk lar tazyik ve iddet k a rsn d a k e n d in in v e rg i m k e l leflerinin m d a fii o ld u u n u iln ediy o rd u. 535 te ne re d ilm i olan ik i N o vel Ju s tin ia n n in k l sah asnda gsterm i o ld u u faaliyet iin karakteristiktirler. B u n la r dar in k l b n esas p re n sip le rin i ortaya k o y m a k ta ve m e m u r la r n v aziyetlerini d a k ik bir surette tayin etm ek tedir ler. B u n la rd a n b iri valilere b t n n a m u s lu v a ta n d a la ra bir peder m u a m e le si y a p m a la rn , tebaalar z u lm e kar h im a ye etm elerini, rv et k a b u l etm em elerini, v e rd ik le ri h k m lerde ve id ar k a rarla rd a d il o lm a la rn , c r m ta k ip etm elerini, m asum u k o r u m a la rn m c r im i k a n u n la r a u y g u n olarak c e za la n d rm a la rn , h u lsa tebaalara bir b a b a n n e v ld n a y ap t m u a m e le n in a y n m y a p m a la rn (87) em ret m ektedir. Fakat ay n z a m a n d a m e m u rla r her t r l h u s u s la rd a elle rin i tem iz b u lu n d u r m a k la beraber (yani rv e t k a b u l et m e m e k le beraber) devlet v a rid atiy le d vlet h z in e s in i oalt m a k ve h a zin e m enfaatlerini g z n n d e b u lu n d u r m a k sure tiyle (88) d ik k a tli b ir surette itigal edeceklerdir. Afrikam n fethedilm i, V an d allarn ta h a k k m altna a ln m ve g eni teebbsler kararlatrlm o ld u u n u n aza r itibare alan N o vel u beyanatta b u lu n m a k ta d r : V ergilerin tesbit e d ilm i z a m a n la rd a tam a m e n ve h s n niyetle tediye o lu n m a s behe m e h a l lzm d r. te b u suretle valile re h s n k a b u l gster d i in iz ve b u n la r n vergi to p la m a la rn a y a rd m e ttiiniz tak*

dirde m e m u rla r gayretlerinden, sizleri ise h s n hareketi n izd e n dolay m e h s e n a ederiz ve idare edenlerle idare o lu n a n la r arasnda g zel ve sakin bir a h e n k teesss edebilir (89). M e m u rla r vazifelerini n a m u s k ra n e ifa edeceklerine dair m u ta n ta n bir tarzda y e m in etm ee m e c b u rd u la r; fakat ay n i z a m a n d a k e n d ile rin e tevdi edilen vilyetlelerde v e rg i lerin ta m a m iy le to p la n m a s n d a n d a m esuld le r. Piskoposlar m e m u rla rn hareket tarzn k o ntro l edeceklerdi. H e rh a n g i bir hata ilem ekten sulu o lanlar iddetli cezalara arply or, fakat vazifelerini n a m u s k ra n e ifa edenler terfi e d e b iliy o r lard. Bu suretle Ju s tin ia n m d im a n d a m e m u rla r ve m k e l leflerin vazifeleri gayet v a zh tr: B irinciler n a m u s lu insanlar o lm a ld rla r; kinciler v e g ile r n i seve seve, ta m a m e n ve m u n ta z a m a n v e rm ee m e c b u rd u rla r. M te a k ip e m irn a m e le rin d e im p arato r d a h ili re fo r m u n u n esas p re n sip le rin i biro k defalar zikretm e ktedir. m p a r a to r lu u n b t n vilvetleri a y n ekilde idare olunm y o rd u . B azlar, b ilh a ssa 'p e k rahat d u rm y a n yerli ah ali ile m e s k n olan h u d u t vilyetleri, d i e rle rin d e n daha sk b ir idareye ihtiya hissettiriyorlard. D iok letian ve K onstantin re fo rm la rn n viiyet tak sim atn sonsuz oaltm , m u a z z a m b ir m e m u r kadro su yaratm ve sk bir surette m lk ku d re ti asker kudretten a y rm o ld u u n u y u k a rd a g r m t k . Ju stinian z a m a n n d a b u sistem den ay rla n ve eski, yani D io k le tia n dan n cek i sisteme r c u eden baz m isaller b u lu yoruz. Ju stin ian , bilhassa arkta, b iro k k k vilyetleri b ile tird i ve b u suretle d a h a b y k b irlik le r tekil etti; d i e r taraftan asker ve m lk otoriteler arasnda sk sk m n a z a a la r v u k u b u ld u u A n a d o lu n u n baz v ilyetlerinde asker ve m lk id are y i Praetor a d n alan bir v a lin in e lin de te m e rk z ettirdi. m p arator M sra ve bilhassa s ta n b u lu n b u d a y ih tiy a c n te m in eden Isk enderiy ey e h u su s bir e h e m m iy e t atfetti. Bir N ovele gre b u d a y n M sr d a h ilin d e ve M srdan R o m a y a n a k lin i tem in eden tekilt son derece b o zu k tu (90). m p a ra to rlu u n hayat iin son derece e h e m m iy e tli olan b u ii islh etm ek zere Ju stin ian U augustalis (vir spectabilis augustalis) a d n tayan bir sivil m e m u ra M srn ik i vilyeti (91) ile n fu s u fazla o lan ve rahat d u r m y a n skenderiye ehri iin asker k u d re t bahetti. Fakat vilyetlerde ara ziy i ve k u d re tle ri y e nid e n g ru p la n

d r m a k teeb bs Ju s tin ia n n z a m a n saltanatnda sistem atik b ir k a rak te r gsterem em itir. K u d re tle rin te v h id i fik rin i ark vily e tle rin d e tatbik m e v k iin e vazetm ekle beraber, Justin ian , garpte ve b a h u su s a z bir m d d e t nce fethedilm i o lan im al A frika ve talya vilyetlerinde, m lk ve asker k u d re tin eski a y r l n ip k a etti. m parator, alelacele neredilen b iro k e m irn a m e le riy le id ari tekiltn n o k s a n la rm tashih edeceini ve bi?zat y a z m o ld u u g ib i im p a ra to rlu a , b u p arlak teebbsleri saye sinde, y eni bir iek vereceini,, (92) m it ediy ord u. Fakat h a k ik a t b u m itle r in i boa k a r d ; n k te k m il b u e m irn a m e le r in san lar deitirebilecek kudrette deille rdi. S o n r a k i N oveller k y a m la rn , vergi su iistim alle rin in ve y a m a la rn de v am ettiini aka ispat etm ektedirler. m p a ra to rlu k k a n u n la r m d a im surette y e n ile m e k ve b u n la rn m e v c u d iy e tin d e n ah a liy i h ab e rd ar etm ek icap etti. B azan, b ir ta k m vilyetlerde, rf idare iln etm ek m ecburiy eti hsl o ld u . Parasz k a la n ve m b r e m ih tiy alar karsn d a b u lu n a n Ju stin ia n bazan, e m irn a m e le rin d e m ene tm i o ld u u tedbirlere b a v u rm a k m e c b u riy e tin d e kald. M e m u riy e tle ri y k se k para m u k a b ilin d e satt ve, ve rm i o ld u u sze ra m e n , y eni ver g ile r ih das etti; h a lb u k i N oveller, im p a ra to ru n , h a lk n vergi m k e lle fiy e tin i ifadan aciz o ld u u n u p e k l b ild i in i g s term ektedirler. Ju stinian, m a l tazy ik altnda, sikkeleri tayir etm ee balad ve ayar d k sikkeler darbeti. Fakat a h a lin in tavr o k adar tehlikeli b ir ekil ald ki im p arato r bu e m ir n a m e y i h em en geri a lm a k m e c b u riy e tin d e kald (93). V I nci asr airlerin den K o rip p u s u n y azd g ib i v c u d n b t n k s m la rm besleyen m id e y e te k ab l eden (94) devlet k a salarn d o ld u r m a k iin k a b il ve m m k n olan her areye b a v u ru ld u . V erg ilerin to p la n m a sn d a tatbik ed ile n iddet son raddesine va rd ve b itk in bir hale gelm i o lan h a lk ze rin d e ta h rip k r bir tesir icra etti. Bir m u a sr "m kelleflere, y a b a n c b ir istilnn vergi tah sild a rla rn n g e liin d e n daha az k o r k u n g r n d n (95) sy ly o r. K k ehirler fakirletiler ve n fu s la rn kaybettiler ; n k b u n la r n sekenesi, h k m e tin tak ib a tn d a n k u r tu lm a k iin, d a lm t. M em leketin istihsali sfra d t. ura d a ve burada isyanlar bagsterdi.

m p a ra to rlu u n ifls etmi ve tasarru fun devleti k u rta r m a n n y egne aresi o ld u u n u a n ly a n Ju stin ia n b u tasarrufu im p a ra to rlu k iin en tehlikeli o l'b ile c e k sahalarda tatbik etti. O r d u n u n m e v c u d u n u azaltt ve asker a y lk la rn ok defalar teah h rle verdirtti. Fakat b y k b ir k s m cretli askerlerden teek kl eden o rd u b u usule kar sk sk isyan etti ve c n k e n d in i m d a fa a d a n aciz ah aliden ald. O r d u n u n tensik dier b ir ta k m v a h im neticeler d a h i tevlit etti: h u d u tla r ak brakt ve B arbarlar, h i b ir engele tesadf etm eksizin, B izans arazisine g irm e e ve b u ra s n y a m a etm ee m u v a f fak oldular. Ju s tin ia n n ina ettirm i o ld u u kalelere b a k l m ad . B arbarlara k u v v e t sayesinde kar k o y a m y a n im p a rator b u n la r satn a lm a k m e c b u riy e tin d e k a ld ve b u y zd e n yeni m asraflara gird i. D ie h lin sy le d ii g ib i bir fasit d a ire ,> m e y d a n a geldi. P araszlk o r d u n u n k lt lm e s in e sebep o lm u tu ; askerin kifayetsizlii ise B izans tehdit eden d m a n la ra d a h a fazla para v e rilm e sin i elzem k ld (96). A h a liy i m a h v e d e n , devletin m asraf b te sini kabartan ve sk sk v u k u b u la n k tlk, hastalk salg n la r ve zelzeleler de ilv e edilecek olursa, im p a ra to rlu u n , Ju stin ia n d e v rin in so n u n d a , arzettii feci m a n zara ta h a y y l o lu n a b ilir. Bu vaziyetin b ir aksi sedas Justinian. II n in ilk N o v e lin d e m ev cu ttu r. Bu N o vel b irok borca g irm i ve son derece fak irlem i olan d e v let hzinesinden,, ve im p a ra to rlu a her sahada son derece l z u m u o lan bir o r d u n u n a d e m i m e v c u d iy e tin d e n ve bu y zd e n im p a r a to r lu u n sk sk ve ko layca B arbarlar tarafn dan taarruz v e y a m a y a u ra d n d a n ,, (97) bahsetm ektedir. Ju s tin ia n m dar reform lar sah asnda sarfettii e m e k le r tam b ir m u v affaky etsizlik le neticelendi. M al b a k m d a n im p a r a to r lu u n iflsna ra m a k k a ld ve b u ra d a im p a ra to ru n i ve d siyasetinin b irib irin e sk bir b a ile b a l o ld u u n u g zden k a r m a m a k lzm d r. m p a ra to ru n y a p m o ld u u geni asker iler, m u c ip o ld u k la r m u a z z a m m asraflar dan dolay, ark m ahvettiler ve Ju s tin ia n m haleflerine a r ve m k l bir m iras terkettiler. lk N o veller, Ju s tin ia n n im p a rato rlu k h ay atn a b ir in tiza m v e rm e i ve h k m e t azalar n n a h l k seviyesini y k se ltm e i s a m im bir surette arzu etm i o ld u u n u aka g sterm ektedir; fakat b u asi fi k irle r canl realitelere in k il p edem ediler; n k b u fik ir ler im p a ra to ru n , R o m a l esarlarn vrisi o lm a k dolaysiyie

ta tb ik im ke n d isi iin bir vazife te lk k i ettii asker projele riyle arp m lardr.

JUSTNAN DEVRNDE TCARET. KOSMAS NDKOPLEVSTES. TAHKMAT

Jusb'nian dev ri B iz m s ticareti ta rih in i gayet v a zh bir d a m g a ile d a m g a iam tr. H ris tiy a n lk d e v rin d e de, p u tp e rest R o m a im p a ra to rlu u z a m a n n d a o ld u u gibi, ticaret b il hassa ark la y ap lrd. En n a d ir ve en k y m e tli ticaret eya s u z a k m em leketlerde n, in d e n ve H in d is ta n d a n , gel rdi. Y eni G e rm e n dev le tlerinin b u n la r n bazlar Ju s tin ia n n g eneralleri tarafndan fethedilm itir te e k k l d e v rin d e b u lu n a n g arb A v ru p a ise bal bana b ir ktisad hay atn in k ia f iin son derece g ay ri m sa it artlar iin d e yay o r d u . ark R o m a im p a ra to rlu u , m ste sna bir m e v k ie m a lik payitaht ile, a h v a lin icab, garp ile ark arasnda m u ta vasst' b ir rol o y n a m a a balad ve b u ro l H a llar z a m a n n a k a d a r m u h a fa za etti. Fakat B izans im p a ra to rlu u bizzat u za k ark m em lek etle riyle d o r u d a n d o ru y a ticar m nasebatta b u lu n m y o r d u ; b u sahada m utavasstlk y apan Sasanlerin ran im p a ra to rlu u id i ve bu devlet Bizans tacirleriyle y ap t ticar m u a m elttan pek b y k istifadeler tem in e d iy o rd u . O zam an la r bu m em leketlere d o ru u za n a n , b iri ka rad a n , d ie ri ise d e n izd e n o im a k zere, ik i b y k ticaret y olu m evcuttu. B irinci y olu k e rv a n la r in in garp h u d u d u n d a n itibaren Sogd ia n (b u g n k B uhara) ve ran h u d u d u n a k a d a r takip ederdi; m a lla r b u ra d a in tac irle rin in e lin den r a n lla n n eline geer ve b u n la r b u m a lla r d a h a uzaklara, Bizans h u d u d u g m r k le r in e kadar, g t r rle rd i. D eniz y o lu u m erh a le le ri ih tiv a e d iy o rd u : in tacirleri m a lla rn g e m ile r le D e k k a n y a rm a d a sn n c e n u b u n d a k in T sproban (Serendip) adasna k adar getirirlerdi. in m allar b u ra d a bilhassa ran g e m ile rin e y k le n ir ve H in t D e n iz i ve Basra k rfe zin den geerek D icle ve Fratn m a n s a b n a k a d a r gelir, Frat vastasiyle y u k a r do ru sevkedilerek b u n e h rin k e n a rn d a k i B izans g m r n e vsl o lu rd u . Bu suretle B izansm ark ile y apt ticaetin im p a r a to lu k ile ran ara s n d a k i m n a sebetlerle pek y a k n d a n a lk a d a r o ld u u g r l y o r ve ran

seferlerinin Bizans iin m z m in le m e s in d e n beri ark ile y ap lan ticar m u a m e l t sk sk ink taa u r u y o r ve a r d a r beler y iy o rd u . Balca t :caret eyasn in lile rin im a lin i bir sr olarak k sk a n bir surette s a k la d k la r in ip e i tekil ediy ord u. p e in ith a lin d e k i m k l t Bizans piyasasnda ip e k ve m te k a sn n fiatierini son derece y k se ltiy o rd u . in ve H in d istan ipekten m a ad a Bizansta b y k bir r a bete m a zh a r olan k o k u la r, baharat, p a m u k , k y m e tli talar ve d ie r b irta k m eya ih ra ed iy o rd u . Bizans im p a r a to r lu u n u n ran k r a ll n a olan ktisad b a ll n sarsm ak a rz u su n d a b u lu n a n Just n ia n H in d istan ve in e k a d ^r u za n a n , fakat ran n fu z u n a tbi sah a n n d n d a k a lan baka bir ticaret y olu b u lm a k e n d in e gaye ittihaz etti. Justin ian d e v rin d e bize K z ld e n iz ve H in t D e n izi h a v z a la rn n carafyas ve H in d istan ve in ile o lan ticar m n a sebetler h a k k n d a ky m etli m a l m a t veren bir risale nere dilm itir. V I nci asrn ortasnda K osm as ndik op le vstes (98) tarafndan y azlm o lan 'Hristiyan Topografyas y ah u t Kozmografyas,, n d a n bahsetm ek istiyoruz. M srda (ih tim al skenderiyede) d o m u olan Kosm as, o c u k lu u n d a n beri t'caretle itigal etti; fakat m e m le k e tin in ticaret artlarn d an m e m n u n k a lm y a ra k b irta k m u z u n seyahatler yapt ve K zld e n iz sahilleri, S ina y arm adas ve H abeistan ziyaret etti; ih tim a l S erendibe k a d a r g itm i tir. H ristiy an ve nastur olan K osm as h ay atn kei olarak bitirdi. Eserinin en eski v e rsiy o n la rn d a d a h i n d ik o p le v s tes,, grek l k a b m b u lm a k k abild ir. Hristiyan Topografyas,, nin esas gayesi b izi pek fazla alk a d a r etm ez: K osm as b u ra d a h ristiy anlara, Ptolemaios sistem inin h ilfn a olarak, arzn bir k r e eklinde o lm a y p M u sa nn sa y e b a n n d ak i m e zb ah a b e n ziy e n ince u z u n m statl b ir k u tu e k lin d e o ld u u n u ve tek m il se m a n n b u sayebana benziyen bir ekil arzttiin i ispat etm ek istem ekedir. Fakat b u eserin asl b y k tarih ehem m iy eti, bize, y u k a rd a s y le d i im iz gibi, K osm asn za m a n n a ait coraf ve ticar m a l m a t v e rm e sin d e d ir. M e llif m ra c a a t etm i o l i u ^ u m e m b a la r h a k k n d a o k u y u c u y u ten v ir e m ekte ve b T m e m b a la n n k y m e tle ri h a k k n d a isabetli h k m le r verm ektedir. Bir g z ah id i tarafndan y a p lm o ld u u n u ,, b ild ir d i i k e n d i m a h e d e le rin i d i e r g z ahit

le rin in v e rd ik le ri m a l m a tta n v e y a h u t u n u n ve b u n u n iit m i ve anlatm o ld u u h u s u s la rd a n tefrik etm ektedir. A k s u m e h rin d e k i (A k sum k ra lh d a h ilin d e ) H abe k ir a ln n sarayn, bir gz ah id i sfatiyle, tasvir etmekte, N u b y a v e K zld e n iz sah ille rind e b u lu n a n biro k enterasan kitabeler h a k k n d a m ufassal m a l m a t v e rm ekte dir. K osm as H in d istan ve A frika h a y v a n a tn d a n d a h i bahsetm ekte ve bilhassa (asl m h im olan nokta) S erend ib (Taproban) adasna dair bize en k y m e tli m a l m a t verm ekte ve O rta z a m a n la rn ilk devir* lerinde b u a d a n n h aiz o ld u u ticar e h e m m iy e ti izah etm ek tedir. Bu tafsilttan S e re n d ib in , V I ne asrda, bir taraftan in , d ie r taraftan ark Afrika, r a n ve b u devletin daha ilerisinde b u lu n a n B izans ara sn d a b e y n e lm ile l bir ticaret m e rk e zi tekil etm i o ld u u m e y d a n a k y or. K o sm asa gre m e rk e z bir vaziyete m a lik olan b u ada H indistan, ran v e H abeistann her tarafndan gelen b iro k g e m in in u r a d bir m ahaldir,, (99). Bizans ile H in d istan arasnda d o r u d a n d o ru y a ticar m n a se b a t m e v c u to lm a m a s n a ra m e n , B y k K o n stan tin den itibaren, B izans sikk elerine H in t p a za rla rn d a tesadf e d ild i in i kay d e tm e k enteresan b ir eydir. B u sikk e le rin oralara B izans tacirleri tarafndan deil, fakat ra n lla r ve H abele r (A k su m lu la r) tarafndan g t r lm o lm a lar m u h te m e ld ir. IV n c , V in c i ve V I nci asr im p arato rlar, y a n i A rk a d iu s Teodos, M arian, Leon I, Zenon, Anastas ve Justin ad larna d a rb e d ilm i sikkelere c e n u b ve im a l H in d is ta n d a rastlan m tr (100). n k V I nci asrn b e y n e lm ile l ktisad h a y a tnd a B izans im p a ra to rlu u o k a d ar m h im bir rol o y n a m tr ki, K osm asa gre b t n m illetler, d n y a n n bir u c u n d a n die r u c u n a kadar, ticar m u a m e le le rin i R o m a sikkesi ile (nomisma y a h u t solidus a d n tayan B izans altn) y a p m a k ta drlar. Bu sikke, h a n g i devlete m e n su p olursa olsun, h er ahsn h ay re tin i m u c ip o lm aktad r; n k benzeri baka h i b ir devlette yoktur,, (101). K osm as Bizans altn s ik k e sin in (nomisma) H in d is ta n d a haiz o ld u u itibar gsteren gayet enteresan b ir h ik y e nakle tm ekted ir. Bu h ik y e aa y u k a r u e k ild e d ir: Serendip kral, Sopatrus n a m n d a bir B izans tac r'n i ve b irk a ra n ly h u z u r u n a k a b u l etmiti; bunlarn resm i ta zim le rin i k a b u l ettikten sonra o tu rm a la rm rica etti. S o nra sual

so rm aa b a lad : M em leke tleriniz ne vaziyettedir ve ileri niz n a s lg id iy o r? ,, B u n la r iyidir,, ce v ab n verdiler. B ilhare m u h a v e re esnasnda k ral h a n g in iz in k ra l d a h a b y k ve daha kudretlidir?,, diye sordu. ra n lla rn en yals h em en sze atlarak u cevab verdi: K rallarn en kuvv etlisi, en b y ve en z e n g in i b izim k raldr; h ak ikatle o k ra lla rn k ira ld r ve arzu ettii her eyi y a p m a a kadirdir,,. Sopatrus ise s k t ediy ord u. K ral k e n d isin e so rd u : S izin R o m a l, b ir diyece in iz y ok m u ? . Sopatrus b u zat b u k a b il eyler s y le d ik ten sonra ben ne d iy e b ilirim ? Fakat eer h ak ik ati re n m e k istiyorsanz, her ik i k ral da elinizdedir: b u n la r tetkik b u y u r u nuz; h a n g is in in daha ham etli ve daha k u d re tli o ld u u n u g r rs n z,, ce vab n verdi. B u szlere hayret eden k ral b u iki k ira ln elim d e o ld u u n u nasl sy liy e b ilirsin iz ? dedi. Sopatrus ise u m u k a b e le d e b u li n d u : H er ik is in in sikkeleri elinizdedir, b ir in in nomisma,,s, d i e rin in ise d ra h m is i y an i m ilia risio n u. B u n la rn her ik is in in re sim le rini tetkik b u y u ru n u z; ve h a k ik a ti kefedersiniz...,, K ral, sikkeleri m u a y e n e ettikten sonra R o m a lla rn m u h a k k a k p a rla k , k u v v e tli ve dirayetli bir m illet o ld u k la r n bey an etti. B u n u n ze rin e Sopatrusa b y k ih tira m a t y a p lm a s n emretti, bir filin ze rine bin d irte re k ve tram petalar aldrtarak e h rin etrafn da dolatrtt (102). Bu v a k a bizzat Sopatrus ve k e n d isin e A d u lden itibaren Serendibe k a d a r refakat etm i o lan a rk a dalar tarafndan hi y e e d ilm i ve b u n d a n ra n lla r son derece m k e d d e r o lm u la rd . T arih ve coraf e h e m m iy e tin d e n m a a d a K osm asn eseri, m etni tezyin eden b iro k m in y a t rle rd e n dolay, b y k bir sanat k y m e tin e d a h i m alik tir. Bu m in y a t rle rd e n b a z la r n n bizzat m e llif tarafndan y a p lm o lm a la r m u h te m e l dir. Bu eserin V I nci asra ait o rijin a l el y azm a s z a m a n m z a k a d a r g elm em itir; m a a m a fih ///r/s%an Topografyas,,m n m u a h h ar el y a zm a la r o rijin a l m in y a t r le r in k o p y a la rn ih tiv a etmekte ve bu suretle Bizans sanat ta r ih in in ve bilhassa ilk skenderiye san a tn n tetkiki iin k y m e tli b ir k a y n a k tekil etm ektedirler. N . . P. K o n d a k o v yle d iy o r : K osm asn eserinin m in y a t rle ri Ju stin ian devri v e y a h u t daha d o ru su bu de v rin en p a rla k k s m n a ait Bizans san a tn n die r her h a n g i bir abidesinden, R a v e n n a m o z a y ik le rin in bazla r m s tesna o lm a k zere, d a h a fazla calibi dikkattirler,, (103).
Bizans mparatorluu Tarihi 14

B ilh are Slav lisa n n a tercm e e d ilm i olan K osm asn eseri S lavlar arasnda b y k bir hret k a za n d . Hristiyan Topografyas n in , eski R u sy a sanat tarih i iin b y k bir e h e m m iy e t arzeden K osm as ndikoplevstes portresi ve b ir ok g ra v r ve m in y a t rle r ih tiv a eden b irtak m rusa tercm eleri m e v cu ttu r (104). . Ju stin ian , y u k a rd a s y le d i im iz vehile, B izans ticare tini rana b a l k a lm a k ta n k u r ta r m a k istiyordu. B u n u n iin H indistanla, K zld e n iz vastasiyle, d o ru d a n d o ru y a m n a se b a t tesis etm ek icap e d iy o rd u . K zld e n izin im ali ark kesinde (A kaba krfezinde) Aila ad l bir B izans lim a n vard; H in d m allar, b u ra d a n kara y olu ile, Filistin ve S uriy e ze rin d e n , A k denize k adar n a k lo lu n a b ilir d i. K lism a a d n tayan die r bir lim a n (Svey civ arnd a) K zld e n izin im ali g a rb kesinde id i; b u ra d a n d o ru b ir yol A k d e nize u la y o rd u . A k aba k rfe zin in m e th a lin d e k i a d ala rd an b irin d e T ur S ina y a rm a d a s n n c e n u p m n te h a s y a k n n d a , Jotabada ( b u g n k Tiran), Ju stin ian za m a n n d a , bir g m r k tesis edildi ( 1 0 5 ). Fakat K zld e n ize geen B izans g e m ile rin in adedi m u n ta z a m bir ticaret tesisine kfi deildi. te bu sebepten Ju stin ia n , y u k a rd a s y le d i im iz g ib i, hristiyan H abeler ve A k s u m k ra ll ile sk m nasebe tler tesis etm ee m e c b u r k a ld ve b u n la r ip e i H in d is ta n d a n satn alp b ilh a re Bizans im p a r a to r lu u n a tekrar satm alar iin ik n a a alt. Ju stin ia n ih tim a l b u n la rn , H in d is ta n ile B izans arasnda, o za m a n a k a d a r ra n lla r tarafndan ifa o lu n a n b ir ne v i sim sa rlk y a p m a la rn a rzu ediy ord u. Fakat im p a ra to ru n b u hususta sarfettii e m e kle r bir sem ere ver m e d i; n k H abe tccarlar H in d is ta n d a ran lIla rn n f u z u n u k ra m a d la r. B u n u n neticesinde ip ek m ub ay aas in h isa r y ine eskisi g ib i ran tacirlerinin e lin de kald. H ulsa o lara k Ju stin ian , im p a ra to rlu u ark ile d o ru d a n d o ru y a birletirecek yeni ticaret y o llar a m a a m u v a ffa k ola m ad . S u lh faslalarnda ranllar, ticar m u a m e l tn b y k b ir k s m iin, m utavasst bir rol o y n a m a k ta de v am ettiler ve b u y z d e n b y k k a zan lar te m in ettiler. Fakat Ju stinian, ansn y a rd m iy le , ipek ticaretinin im p a rato rlu k iin arzettii m h im m eseleyi h alletm e e m uv affa k o ld u . R a h ip le r v e y a h u t die r b ir m e h aza gre b ir ranl (106) in g m r k le r in i ald atm a a m u v a ffa k olarak b irk a

tane ip e k bcei kozas k a rm a a ve b u n la r S e rin d adan Bizans im p a ra to rlu u n a ithal etm ee m u v affa k o ld u ve b u ra d a re k le re ipek b c e in in yetitirilm esi srrm ret'i. Y eni sanayi pek a b u k terakki etti ve az z a m a n d a b y k d u tlu k lar h u su le geldi. pek fab rik alar tesis e d ild i ve b u n la r pek a b u k in k ia f ettiler. Bu fab rik alarn en m e h u ru stanbul fabrikas id i; die rle ri Suriye e h irle rin d e n Beyrut, Tir ve A ntaky ada ve daha sonra Y u n a n is ta n d a , bilhassa Tebde, k u ru ld u la r. Bir ip e k fab rik as ske nderiye de v c u t b u ld u ve Msr,, elbiseleri stan b u ld a satld (107). pek sanayii devlet in h isa r o ld u ve h k m e t iin m h im bir v aridat m e m b a tekil etti. B izans ip e k lile ri b t n A v ru p a y a ihra edildi ve g arp k ra tla rn n sara y larn ve z e n g in tacirle rin h u su s e v le rin i s s le d i. Ju s tin ia n n halefi Justin, sara y n d a b u lu n a n bir T rk elisine, tam faaliyet devresinde b u lu n a n ip e k im a l tn gsterebilm iti (108). Fakat ipek s a n a y iin in te m in ettii b y k v aridat y a ln z bana im p a ra to rluk m liy e s in in o k a d a r n a z ik b ir safhada b u lu n a n u m u m d u r u m u n u dzeltebilecek m ahiyette d eildi. . m p a r a to r lu u n m e v cu d iy e tiy le a lk a d a r b t n mesele lerle m e g u l o lan Ju stinian, devleti, biro k kale ve tah k im at v c u d e g etirm ek suretiyle, etraftaki d m a n la r n taa rru zla rn d a n k o r u m a k g ib i devasa b ir ie giriti. Az sene zarfnda, im p a r a to r lu u n b t n h u d u tla r b o y u n c a , im a l Afrika, T una, Frat, E rm e nistan d a la r ve u za k K rm y arm a d asn d a, he m e n h e m e n faslasz m s ta h k e m hatlar (castella) ina ettirdi. Ju stin ian b u suretle d a h a nceleri R o m a tarafndan m e y d a n a getirilm i olan m d a fa a sistem ini restore ve tevsi etm i o lu y o rd u . na faaliyeti sayesinde Just n ian, P ro k o p u n d e d ii gibi, im p a r a to r lu u kurtarm tr,, (109). inaata dair adl k ita b n d a P ro k o p yle y a zy o r: Eer im p a ra to rlu k d a h i lin d e im p arato r tarafndan ina e d ilm i olan b t n kaleleri y abanc ve u z a k m em leketlerde o turan ve szlerim izi bizzat ta h k ik a im k n b u la m y a n in san lara say m olsaydk, e m in im k i b u inaatn adedi b u n la ra efsanev ve hi in a n lm y a c a k bir ra k a m g ib i gelirdi,, (110). B u g n dahi, eski Bizans im p a ra to rlu u h u d u tla r n d a b in a e d ilm i o lan b iro k kaleler m o d e rn sey yah n h ay re tin i m u c ip o lm a k tad rla r. Ju stinian, inaat faaliyetini y a ln z ta h k im a t ilerine hasret tirm edi. Bir h ristiy an im p arato ru o lm a k dolaysiyle, biro k

k il!se d a h i b in a e ttir d i; b u n la r m e y a n n d a bir ei o lm y a n s ta n b u ld a k i A yasofyann binas B izans ta rih in d e m h im bir m e v k i igal eden bir hdise olarak te m a y z etm ektedir; b u n d a n aada bahsedeceiz. B y k bir ih tim a le gre Ju stin ian K r m n cra d a la rn d a , y u k a rd a G o t k o lo n is in in m erkezi olarak zik re tti im iz D o r u da (sonraki M a n k u p ) d a h i b y k b ir kilise (basilica) ina ettir m i tir; b u ra d a y a p lm olan hafriy at esnasnda Ju stin ian is m in i tayan bir kitabe paras b u lu n m u tu r (111).

JUSTNANIN LK HALEFLER. BUNLARIN DN SYASET. MAVRKUS. RAN. SLAVLAR VE AVARLAR. EKSARKLIK,,LARIN YARATILII. FOKASIN TRANLII. 610 HTLL
Ju s tin ia n n k u v v e tli ahsiyeti ortadan k a lk tk ta n sonra im p a ra to rlu u m u v a k k a t bir m v a ze n e d e b u lu n d u r a n b t n s u n sistern y k ld . B uray yle y a z y o r : (Justinian) ld k te r z g rlar tu lu m la r n d a n k t; in h il l u n s u rla r faaliyete geti; s u n sistem y k ld ve h i p h e siz oktan balam , fakat g r lt l geen Ju stin ian d e v rin in ay an h ay ret hdiseleri tarafndan r t lm olan im p a r a to r lu u n istihalesi sratle ve gzle g rle b ile ce k b ir ekilde te b a rz etti,, (112). 5 6 5 ile 610 seneleri ara sn d a k i dev ir Bizans ta rih in in en p erian d e v irle rin d e n b ir id ir : A nari, sefalet ve afetler te k m il im p a ra to rlu u istil ettiler. O za m a n la r v u k u b u la n k a rk lk la r y z n d e n Justin II d e v ri tarihisi Efesli Ja n d n y a n n so nu y a k la m o ld u u n u beyan etti (113). n g iliz tarihisi Finlay b u d e v ir iin yle y a zy o r: Tarihte sosyetenin a h l k a n bu derece u m u m b ir ekilde s u k u t etm i o ld u u baka bir devir m e v c u t deildir,, (114). Ju s tin ia n m ilk halefleri, zik re tti im iz gibi, G e n Justin II (5 6 5 578), Tiber (578 582), M a v rik iu s (5 82 602) ve F okas (6 0 2 610) tr. Bu drt im p a ra to ru n en m e h u ru a z im k r b ir asker ve tecrbe sahibi b ir ef o lan M a v rik iu s tur. D i e r taraftan a z im k r bir k a d n o lan Justin l i n i n kars Sof ya, devlet ilerinde b y k b ir n fu z a m a lik o ld u ve hatt h areketiyle T eodoray hatrlatt. Bu im p a ra to rla rn d siyasetlerinin en bariz hdiseleri ra n lla ra kar y a p la n harp, B alk an y a rm a d a sn d a Slavlar

ve A varlara kar icra o lu n a n m cad e le ve taly a n n Lomb a rd la r tara fnd a n fethi oldu. hdiseler arasnda b u im parato rlarn takip etm i o ld u k la r gayet sk ortodoks siyaseti ve eksarklk 1ar ih d a s n kay d etm ek lzm d r. ran ile 5 6 2 de 50 sene iin a k te d ilm i olan sulh, k a ra r latrlm olan senevi vergiyi ve rm e kte n im tin a eden Justin II tarafndan b o z u ld u . T rk le rin B izans ile m tereken ra n lI lara kar y ap tk lar h a rp b u ik i m e m le k e t arasnda entere san m nasebetler h u su le gelm esine sebep oldu. T rkler, az bir m d d e t nce, g arb Asyada, H a zar d e n izi civ arn d a g r n m le rd i. B u n la r in ile ran ara sn d a k i m em leketi igal e d i yorlar ve ran k e n d ile rin in balca d m a n te lk k i ediy or lard. Bir T rk heyeti Kafkas d a la rn aarak u z u n b ir seya hatten sonra stanbu la geldi ve b u ra d a b y k b ir h s n k a b u l g rd . rana kar tecavz ve tedaf b ir Trk-Bizans ittifak d n lm e e baland. Bu hususta T rk heyetinin ipek ticaretinde in ile Bizans arasnda-m tevasstlk etm ek ve b u ticareti ra n d a n g e irm e m e k iin Bizans devletine y a p m o ld u u teklifi ka y d e tm e k l z m d r. Y a n i T rk le r im paratora, Ju s tin ia n n arzu etm i o ld u u eyi teklif e d iy o r la rd : A ra d ak i y egne fark Ju s tin ia n n b u gayeye d e n iz ve ce n u p y o lu ile, T rk le rin ise, Justin II za m a n n d a , im ald e k i kara y olu ile v a r m a k a rzu su n d a b u lu n m a la r idi. B u n u n la beraber Trk-Bizans m zak e re le ri fil bir ittifak ak tine ve b u ittifak tak ip edecek o lan ran llara kar m te k sif bir sefer icrasna m n c e r o lm a d la r; n k Bizans, 5 7 0 senesine d o ru garp ve bilhassa L o m b ard lar tarafndan istil edilm i olan talya ileriyle daha fazla a lk a d a r oldu. B u n d a n m aada T rk le rin asker kuvvetleri Ju stin e pek fazla g r n m y o r d u . H er ne hal ise, b u T rk - B iza n s a n la m a sn n neticesi ran-Bizans m n a se b a tn n d a h a fazla g erg inlem e sine sebep o ld u (115). Justin, Tiber ve M a v rik iu s z a m a n la rn d a ranllara kar h a rp edildi. Justin II d e v rin d e ran ile Bizans arasnda balam olan h arp (5 7 2 - 5 7 4 ) Bizans iin ok felketli oldu: N isibis (N s a y b in ) m uh a saras te rk e d ild i ve h u d u d u n pek y a k n la rn d a m h im m s ta h k e m bir m e v k i olan Daras r a n lIlarn eline geti. ark cephesinde u r a m o ld u u b u m a lbiyetten m a ad a B izans T u n a n n tesindeki m e m lek etler den gelm i olan A v arla rn B alk an y arm a d as vilyetlerini

istil etm eleriyle karlat. D arasm elden k zay f Justin ze rin d e fena b ir tesir yapt; im p a ra to r delirdi. Eski bir m e h a z zik re d e n b ir X II nci asr S u riy e k ro n ik is i u h u s u s u k a y d e d iy o r : m parator, D arasm a ln m o ld u u n u d u y d u k ta m e y u s oldu. D k k n la r kapatt ve ticareti durduttu,, (116). m paratorie Sofya, 5 7 4 te, 4 5 0 0 0 altn p a hasna satn a ln m olan b ir senelik bir m ta re k e aktedebildi (117). T iber (118) ve M a v rik iu s z a m a n la rn d a de v am eden h a rp ra n d a taht k a v g a la r y z n d e n d o a n k a r lk k la rn y ard m iy le , Bizans im p a ra to rlu u iin daha m sa it bir e k il ald. M a v rik iu s u n aktetm i o ld u u sulh m ua h e d e si im p a ra to rlu k iin gayet e h e m m iy e tli id i: ran E rm e nistan ve ark M ezopotam ya, D aras eh riyle birlikte, B izansa terk o lu n u y o rd u ; ran llara ve rilm esi icap eden senev vergiye m te a llik u ta n d rc m a d d e k a rly o rd u ; en nihay et, ran teh lik e sin d e n k u r tu lm u o lan im p a ra to rlu a , d ik k a t n a z a r la r n ,.g a r p m eseleleri ve bilhassa A v arlar ve S la v la rn B al k a n y a rm a d a sn a y ap tk lar m te m a d i istillar ze rin d e tek sif etm ek im k n v e riliy o rd u (119). ra n lla ra kar y e n i bir h a rp Fokas z a m a n n d a balad. Bu h a rp B izans im p a ra to rlu u iin gayet e h e m m iy e tli oldu. H e ra k liu s z a m a n n d a sona erm i o lan b u h arpten ileride bahsedeceiz. Ju s tin ia n n l m n d e n sonra B alkan y a rm a d a s n d a va h im hdiseler cereyan etti. Maalesef m e h a zla r b u m e v zu a dair y a ln z para h alin d e bir ka m a l m a t verm ektedirler. Ju stin ia n z a m a n n d a S la v larn B alk an y a rm a d asn a sk sk a k n la r icra edip ce n u b a d o ru o ld u k a fazla ilerledikle rin i ve hatt bazan S elanik e h rini d a h i tehdit ettiklerini y u k a r d a zikretm itik. Ju s tin ia n n l m n d e n sonra b u a k n lar d e v am ettiler. Fakat bu a k n la r esnasnda b ir o k S lavlar Bi zans vily e tle rind e ka ld la r ve tedric surette B alkan y a rm a d a sn igal ettiler. Bu istilla rn d a S lavlar T rk ne slind e n olan ve o dev irde P a n o n y a d a o tu ran A v a rla r tarafndan y ard .m g rd le r. S lavlar ve A v arlar payitaht, M arm a ra ve Ege de n iz i sah ille rin i tehdit altnda b u lu n d u r d u la r , Y u n a n ista n a g ird ile r ve P elo p o nnese (M ora y arm adas) k a d ar u za n d lar. B u b a rb a r istilla rn n g r lt s M sra k a d a r y ay ld ; b u rad a N ik iu piskoposu Jan, V II nci asrda, im p a ra to r ro k a s

za m a n n d a , u satrlar yazd: R o m a im p a ra to rlu u h a k k n da o z a m a n k i k rallarn , barbarlar, y ab a n c k a v im le r ve lliryallarla birlikte, hristiyan eh irle rin i ta h rip ve ah a liy i esir ettikleri rivayet o lu n m a k ta d r. Y a ln z S e ln ik ehri b u ta h ripten m a su n kalm tr; n k su rla r m u h k e m d i ve A llah n h im ay e si sayesinde y ab a n c k a v im la r b u ehri zaptetm ee m u v affa k o lam adlar; fakat b t n vilyet n fu ssu z kald,, (120). 1830 da bir A lm an lim i, V I nci asr so n u n d a , G re k le rin S lavlar tarafndan ta m a m iy le m a h v e d ilm i o ld u u n u iddia etm itir. Biz aada b u faraziyeyi m n a k a a ede ceiz (121). Y a ln z h em en u n u s y liy e lim ki S lavlarn B alkan y a rm a d asn a yerlem eleri m eselesinin tetkiki iin, bu h a v a lin in balca Slav m e rk e zle rin d e n b iri o lan S e ln ik eh rin in h m is i D e m e triu s'u n d in u r u n d a k i l m ile a l k a dar vesikalar naza r itibare a lm a m z lzm d r. A ya Demetriusu n M ucizeleri,, adl k ita b n m e llifle rin d e n b iri V II nci asrn ilk n sfn d a yaam olan S e ln ik p isk o p o su Ja n dr; b u m u a sr m e h a z b iz im iin A v ar ve S lavlarn B alkan ya rm a d a sn istillar h u s u s u n d a b ir m a l m a t k u y u s u tekil etm ektedir. B u k a y n a a gre S eln ik , V I nci asrn so nunda, neticesiz olarak ik i defa, A varlar ve S lavlar tarafndan m u hasara e dilm itir (122). V I nci asrn s o n u n d a ve V II nci asrn b a lang cnd a, Bizans o rd u la r n n d u rd u r m a a m u v a ffa k o la m a d k la r A v a r lar ve S lav larn c e n u p istik am e tind e y a p tk la r d e v a m l tazyik B alkan y a rm a d a s n d a b irta k m rk d e iik lik le ri h u su le gel m esine sebep oldu; n k B a lk a n la rn b y k bir k s m yeni gelen S lavlar tarafndan bilfiil igal edilm iti. Bu devir iin baz k a y n a k la r A v arlardan, b u n la r Slav im iler gibi, b a h setm ektedirler. Bu hal im al kabile leri h a k k n d a u m u m i yetle pek m a h d u t m a l m a ta sah ip b u lu n a n o devir m v e r r ih le rin in Slav ve A varlar, m te re k a k n la r y ap tk lar iin, b irib iriy le kartrm o lm a lariy le izah o lu n a b ilir. Ju s tin ia n m l m n d e n sonra talya, d m a n la r n n isti llarn a kar kfi derecede h im a y e e d ilm e d i. Bu sebepten yeni bir b a rb ar G e rm e n k a v m i o lan ve bu havalide, O stro got k r a ll n n Ju s tin ia n tarafndan im h a s n d a n y alnz birka sene nce k e n d ile rin i gsteren L o m b a rd lar tarafndan k o layca ve sratle fethedildi.

VI nci asrn ortasnda A varlarla a n la m olan Lombardlar orta T unada G e p id ler (Gepidae) b a rb ar kabilesi tarafndan tesis edilm i o lan k ra ll y ktlar. B ilhare, ih tim a l k e n d i m tte fik le rin d e n k o rk tu k la rn d a n , k ra lla r (konung) A lb o n u n idaresinde, P a n o n y a d a n taly ay a getiler. L o m b a rd la r k a d n ve o c u k la riy le b irlik te ile rliy o rlard ve b u n la r n asker ktalar, saflarnda bilhassa pek ok S ak sony al ih tiv a eden pek m u h te lif kabilelerden te re k k p ediy ordu. H a lk arasnda car bir a n ane Ju stin ia n o rd u la rn eski g e nerallerinde n taly a n n ih tiy ar valisi N arsesi, L o m b a rd la r talyaya davet etm i o lm akla, ith a m etm ektedir. Fakat Nar* sese kar y ap lan b u ith a m ta m a m iy le esastan ari olarak te lk k i etm elidir. Justin II n in c l s u n d a n sonra Narses, ilerlem i y an d an dolay, tek at o ld u ve az b ir m d d e t sonra R o m a d a ld . 5 6 8 de L o m b a rd la r im al talyaya gird iler. B u n la r vah bir b a rb ar ktlesi g ib i ilerliyorlar, getikleri b t n yerleri y a k u p y k y o rla rd . L o m b a rd la r d in b a k m n d a n arianist idiler. $ im a l talya az b ir m d d e t sonra L o m b a rd la rm ta h a k k m altna g ird i ve L o m b a rd iy a a d n ald. L o m b a rd la ra m u k a v e m e t edebilecek kfi k u v v e te m a lik b u lu n m y a n Bi zans valisi R a v e n n a surlar iin e ekildi. B arbarlar ise im al talyay zaptettikten sonra, R a v e n n a y i bir tarafa b ra karak, ce n u b a d o ru ilerlediler. B u n la rn m te a d d it kollar h e m e n h e m e n b t n y a rm a d a y a y a y ld ve m dafaasz b ra k lm o lan ehirleri en b y k k o la y lk la zaptetti. B u n la r c e n u b talyaya iritiler ve bir m d d e t sonra B enevent ( Beneventum) e h rin i igal ettiler. R o m a b a rb a rla rn eline gem edi, fakat civar, taraftan, im ald e n, arktan ve ce n u p ta n , b u n la r tarafndan ku atld. L o m b ard lar, R o m a ile R a v e n n a a ra sn d a k i b t n irtibat kesm i o ld u k la rn d a n , R o m a R a v e n n a 'd a b u lu n a n Bizans v a lis in d e n gelecek y a rd m hesaba k a tam a zd . D a h a uzakta olan stan b u l im p a ra to r la rn d a n gelecek y a rd m a d ahi g v e n m e k te n v azge m ek m e c b u riy e tin d e kald. Esasen Bizans o dev ird e ark ta rih in in en n a zik ve en ka rk d e v irle rin d e n b ir in i g e iriy o rd u . Az bir m d d e t sonra talyada b y k bir G e rm e n L o m b ard k r a ll n n k u r u ld u u g r ld . m p ara to r Tiber ve bilhassa M a v rik iu s Austrasia k ra l H ild e b e rt II ( 5 7 0 - 5 9 5 ) ile, b u k ra l L o m b ard lara kar harbe tevik etm ek ve bu suretle

b u n la r ta ly ad a n k a rm a k m aksad iy le , b ir ittifak aktine altlar. m p ara to r ve kral- b irib irin e b irta k m heyetler gnde rd iler. Bu gayeye irim e k iin M a v rik iu s H ild ebert ve y a h u t annesi B ru n h ild e ye 5 0 0 0 0 altn ( solidi ) g n d e rd i ve H ild eberti, Ju s tin ia n m Teodeberti evltla k a b u l ettii gibi, evlt edindi. Fakat b t n b u avanslara ra m e n Mavrik iu s u n, A ustrasialla rn y a r d m n te m in etm ek iin sarfettii gayretler, b iro k defalar, boa gitti. H ild ebert o r d u la rn talyaya g n d e rd i; fakat kral eski Frank arazisini fet hetm ek fik rin d e idi; yoksa talyay M a v rik iu s h esab na zap tetm ek niye tind e deildi. F rank k ra lla rn n b u defa im p a ra tor tarafndan deil, fakat pap a tarafndan a rlp talyaya girm e leri ve b u ra d a k i L o m b a rd h k im iy e tin i y k m a la r iin bir b u u k asrdan fazla bir m d d e t geecekti (123). K en di m u k a d d e ra tn a terke dilm i ve biro k m u h a sa ra la r g eirm i olan R o m a p a p a n n ah snda b ir m d a fi b u ld u ; papa, v a zi yetin icab olarak, y aln z R o m a d a k i s r n n r u h a n ileriyle m e g ul o lm a k deil, fakat L o m b a rd la ra kar ehrin m d a faasn te k iltlan d rm a k m e c b u riy e tin d e k a ld. Bu devirde, y an i V I nci asrn so nunda, R o m a kilise sinin ba n d a en m u k te d ir eflerden biri, pap a B y k G re g o r I b u lu n u y o r d u . Bu zat evvelce p a p a n n elisi olarak (apocrisiarius) stanbula g n d e rilm i ve b u ra d a alt sene k a lm a s n a ra m e n grekein e v veliyatn bile re n e m e m iti (124). Fakat b u sahadaki cehaletine ra m e n y eni papa im p a r a to r lu u n h ay at ve siya setine m k e m m e le n vakft. taly a n n L o m b a rd la r tarafndan fethi Ju s tin ia n m d siyasetinin garpte ifls ettiini gayet ak bir surette gste riyo rdu. m p a ra to rlu k b u h a v a lid e fethedilm i olan Ostrogot k r a ll n e lin d e tu ta b ilm e k iin kfi k u vv ete m a lik deildi. D i e r taraftan L o m b a rd istillar taly a n n tedric surette B izans im p a r a to r lu u n d a n a y rln n ve talyada im p a ra to ru n siyas n f u z u n u n zay flay n n te m e lle rin i att. D in siyasetlerinde Ju s tin ia n n halefleri o rto d o k slu u h im a y e ettiler; m onofisitler ise bazan, m esel Justin II z a m a n n d a o ld u u gibi, gayet iddetli itisaflara d u a r o ldu lar. M a v rik iu s ve Fokasn z a m a n saltanatlarnd a Bizans im p a ra to rlu u ile R o m a kilisesi arasnda ne g ib i m nasebetler m e v cu t o ld u u n u g rm e k enteresan bir eydir. B y k G reg or tarafndan tem sil o lu n a n R o m a kilisesi stanbu l p is k o p o s u n u n

 k u m e n ik (y a n i u m u m ,,) n v a n m alm asn a m u h a lif o ld u u n u beyan etti. M a v rik iu s a y a zm o ld u u m e k tu p la r n dan b irin d e G reg or patrik O ru tutan Jan h a d d in d e n fazla g u r u r lu o lm a k la ith am etm ektedir : iddetle b a r m a k ve O tempora ! O mores ! dem ek m e c b u riy e tin d e y im . B t n A v r u p a n m b a rb arla rn eline d t , ehirlerin tah rip edildii, kalelerin y k ld , vilyetlerin boald, k y l n n tarlasn s re m e d i i, p utlara ta p a n la rn serbeste dolat ve ehli im a n m a h v e tm e k iin u ra t bir z a m a n d a rah ip ler, k e n d ile rin i ala arak yere atacaklar ve k l iin d e y u v a rla n a c a k la r yerde, dine m u g a y ir b irta k m l d in n v a n la r p einden k o m a k ta ve b u bo hretle nm ektedirler. Bu meselede, ey son derece d in d a r h k m d a r , y alnz k e n d i h a k k m m m d afa a e d iy o ru m ? ahs b ir teca v zd e n m i in tik a m a lm a k istiy o ru m ? H a y r ; ben y a ln z n fu z sahibi A llah ve cih an k ilise sinin h a k k n m d afa a e d iy o ru m . M u k ad d e s cih an k ilise sini ta h k ir eden, k a lb in d e g u r u r besliyen, h u su s bir n v a n ile im p a ra to rlu k v a k a rn n st n e k m a k isteyen b ir a d a m n b u r n u k r lm a ld r,, ( 1 2 5 ). Bu m eselede papa h a k k a z a n a m a d ve bir m d d e t iin stanbula m m e ssil g n d e rm e d i. 6 0 2 de stan b u ld a M a v ri kiu s ale y h in d e b ir ih till k tkta ve Fokas im parator iln o lu n d u k ta papa G re g o r y eni h k m d a r a , ekli ve m u h te v i yat Bizans tahtna k m olan bu g l n tirana pek az yakan b ir m e k tu p yazd. G re g o run m e k tu b u n d a n ite bir para : G k le rin en y k s e in d e A llah a h a m d edelim ..........G k sevinsin ve k re sevincinden titresin ( Psom 95, 11). B u g ne k a d ar derin b ir m atem iinde b u lu n a n b t n im p a ra to r lu k ah alisi m k e m m e l icraatnzdan d o lay s e v in s in !....... H erkes d in d a r im p a ra to ru n ssnn en nih ay e t iade ettii hrriye tte n do lay sevinsin. n k die r m illetlerin krallar ile im p arato rla r ara sn d a k i fark u d u r : K rallar klelere, im p arato rla r ise h r a d am lara h k m e d e r le r (126). P a p a n n b u hatt hareketi hi p h e siz Fokas ze rin d e tesir y a p m olacak ki G re g o ru n p a p a lk tah tnd a ik in c i halefi, Fokasa stan b u l p a trik in in k u m e n ik ,, n v a n m tam asn m enettirdi ve h k m d a r d a n m a fu r h a v a ri P etrusu n apostolk 'a h tn n b t n kiliselerin b a n d a o ld u u (127) m ea lin d e bir b e y a n n a m e ald.

ite b u suretle Fokas b t n d a h il ve haric teebbsle r in in m u v affa k y e tsizlik le netice lend ii ve h a lk n h id d e t ve i b ira rn ta h rik ettii b ir devirde, im p a ra to ru n , ke n d isi tara fn d an verilen im tiy azlara istinat eden R o m a ile olan m nasebetleri, saltanatnn d e v am m d d e tin ce , dostane ve m u s lih a n e o ldu . R o m a ile Bizans a ra sn d a k i bu dostane m nasebe tlerin b ir hatras o lm a k zere R a v e n n a eksark, Rom ada Forum ,, m e y d a n n d a , b u g n d a h i d u ra n ve Fokas n a m n a bir kitabe ih tiv a eden bir s tu n rekzetti. L o m b a rd la rn Ita ly a d a k i f tu h a t b u m em le k e tin idare sinde m h im b ir d e iik lik h u su le getirdi: M uasr ve m m a sil im al A frika dar in k il b ile birlikte b u d e iik lik , im p arato rlu k ta sonralar te k e m m l edecek o lan tem,, 1er r e jim in in tem e lin i tekil etm ektedir. talyadaki B izans otoriteleri, y a rm a d a n n te ik isin i fethetm i o lan L om b ard lara kar kfi bir m u k a v e m e t gste rebilecek bir d u r u m d a deillerdi. Bu k a b il b ir vaziyette, talyay tehdit eden b u v a h im tehlike karsnda, B izans h k m e ti b u rada, valile rin ellerinde sivil ve asker vazifeleri teksif etm ek suretiyle k u d re tin i k u v v e tle n d irm e e k arar verdi. taly a d ak i B izans id are sin in b a n a eksark a d n ta yan bir asker vali geirildi. B t n m lk m e m u rla r tam a m iy le em ri altn d a b u lu n d u r a n b u v a lin in m a k a rr R a v e n n a idi. Ravenna eksarklnn yaratl V I nci asrda, im parator M a v rik iu s z a m a n n d a , v u k u b u lm u tu r . dar ve adl vazife lerin asker otoritenin elinde teksifi m lk m e m u r la r n he m en ortadan k a ld rlm a s n ifade etm iy o rdu . M em u rlar, asker otoritelerin y a n n d a , m e v cu t o lm a k ta d e v am e ttile r: y aln z birincile r kincilerin e m rin d e idiler. B y k bir ih tim a le gre, ancak sonralar, sivil otoriteler ortadan kalkt ve aske r otoriteler tara fn d a n istihlf o lu n d u . m p a ra to rlu k k u d r e tin in b ir m m e ssili olm as dolaysiyle eksark, idaresine, esas lar im p a ra to rlu a d a y a n an b irta k m esaropapism ,, h ususlar ilv e etti: e k sark lk d a h ilin d e k i d in m eselelerde h ak e m ola rak ortaya kt. H u d u ts u z bir kudrete m a lik b u lu n a n eksark im p arato rlara gsterilen ay ni itibare n a il o ld u : R a v e n n a daki saray m ukaddes,, vasfm ald (Sacrum Palatium; b u isim im d iy e k a d ar y aln z im p a ra to ru n sarayna verilirdi); eksark R o m a y a g eldik te bir im p arato r g ib i k a r la n y o rd u : senato rah ip le r ve ah a li tantanal bir alay tekil ederek k e n d is in i

istik bal etm ek zere ehir s u rla rn n d na k y o rla rd . B t n asker iler, m lk , ad l ve m a l idare, e k sarkn salh iy e ti d a h ilin e g iriy o rd u (128). R a v e n n a e k s a rk l n n L o m b a rd la rm talyay istilsndan dolay y aratlm o lm a sn a m u k a b il eski V an d al k r a ll m n ye rine k a im o lm a k zere v c u d e g etirilm i o lan im al A frika eks a rk h m m a s il bir d te h lik e ,y a n i A frik a m n yerli ah a lisinden olan ve m em leketi igal altnda b u lu n d u r a n ve Bizans o rd u la r na kar sk sk isyan eden M arib le r, y a h u t baz m e h a zla rn gsterdikleri gibi, M a v ru siler (Berberiler) tehlikesi y z n d e n h u su le gelm itir. Afrika eksarklnn , y a h u t b azan eksark n m a k a r r n a gre tesm iye o lu n a n Kartaca eksarklnn b a lang c d a h i VI nci asrn sonuna, y a n i im p arato r Mavrik u s u n z a m a n saltanatna tesadf etm ektedir. A frika eksarkl, R a v e n n a e k sark l gibi, a y n i tarzda te k iltlan d rld ve A frika eksark, ta ly ad a k i m eslekda gibi, ay n i h u d u tsu z h u k u k ve im tiy azlara sahip o ld u (129). Hi. p h e siz im p arato ru e k sark lk lar g ib i g ay ri m a h d u t k u d re t ve salhiyeti h aiz dar m e m u riy e tle r ih d asn a y alnz ih tiy a sevketm itir; eksarklar, k e n d ile ri arzu ettikte, ve baz m sa it hallerde, bizzat im p arato r iin son derece teh lik e li bir ra k ip o lab ilirlerdi. N etekim , aada g re c e im iz vehile, A frika eksark, az bir m d d e t sonra, Fokasa kar isyan b a y ra n am ve bu ek sark n o lu , 6 1 0 da, im p arato r o lm u tu r. M a v rik u s u n m a h ira n e in tih a p etm esini b ild i i A frika eksarklar m em lek eti dirayetli bir tarzda idare ettiler ve b u ra sm m a h a ll h a lk n isy a n la rn a kar a z im k r ve m u v affakiy etli bir surette rr d afaa ettiler. Fakat R a v e n n a ek sarklar L o m b ard te h lik e sin i bsrtaraf etm ee m u v affa k o lam ad lar. Fransz bizantinisti D ie h l (130), d o r u olarak, bu iki e k sarkl temler (yani vilyet y a h u t kaza) tekiltnn, y an i V II nci asrdan itibaren b t n im p a ra to rlu k ta yava yava tatbik e dilm ee b a lanm o lan ve en barz h u su siy e tin i asker k u d re tin m lk kudrete tedric surette te fe v vu ku tekil eden arazi re fo rm u n u n m enei olarak te lk k i etm ektedir. L o m b a rd larn ve M a rib le rin istilla rn n garpte, V I nci asrn s o n u n d a , b u k a b il m h im d e iik lik le re sebep o lm a la rn a m u k a b il arkta, bir m d d e t sonra ra n lla r ve A raplarn, Bal

kan y a rm a d a s n d a ise Slav ve B u lg a rla rn istillar b u n a m m a s il die r refo rm lar tevlit edeceklerdi. Fokasn A v arlar ve ran llara kar takip ettii muvaffakiyetsiz d siyaset, y a ln z vaziyeti k u rtarabilece ini m it et tii k a n l tethi u s u l , A frika eksark H e ra k liu s u n isyan et m esine sebep o ld u . M sr d a h i H e ra k liu s un p l n la r n ilti zam ettikte b ir A frika d o nanm as, ay n i ism i tayan eksarkn o lu H e ra k liu s u n (sonra im p arato r olan) k u m a n d a s n d a stanbu la d o ru yol ald : p ay itah t Fokas terketti, H e ra k lius tarafna geti. Fokas tevkif ve id a m edildi ve H eraklius, 610 da, tahta kt ve b u suretle yeni b ir s lle n in al t re n in i yapt.

YUNANSTANDAK SLAVLAR MESELES

VI nci asrn ik in c i nsfnda B alkan y a rm a d a s n n u r a m o ld u u istillarla a lk a d a r m e h a zla rn tetkik i Yunanista n n ta m a m iy le slavlam,, o ld u u n u id d ia eden bir n a za riye tevlit etm itir : X IX n cu asrn ik in c i ru b u r iu n b a la n g cna d o ru ortaya atlm olan b u n aza riy e ilim le m in d e b iro k m b ah ase le re yol am tr. 1820-1830 senelerinde herkes T rk b o y u n d u r u u n a kar isyan b a y ra am olan Y u n a n lla r m eselesini d erin bir sem pati ile tak ip ediy o rd u. H rriy e t iin m cad e le eden bu ad am lar, cesurane bir m u k av e m e tte n sonra, istiklllerini m u h a fa za etm ee m uv affa k o ld u la r ve A v ru p a devlet le rin in y a rd m ile m sta k il b ir Y u n a n k ra ll yarat tlar. Bu hdisede n evke gelen A v ru p a sosyetesi bu k a h ra m a n la r eski H ellasn evltlar olarak te lk k i etti ve b u n la rd a Leonidas, E p a m in o n d a s ve F ilo p o im e n in hatla r n b u ld u . Fakat b u esnada k k bir A lm a n e h rin d e n bir ses y k s e ld i ve hayretler iin d e k a lm o lan A v ru p ay a yeni Y u n a n devleti a h a lis in in d a m a rla rn d a n b ir tek eski H ellen k a n d a m la s a k m a d n ; A v r u p a n n m u k a d d e s H ellas o c u k la rn n h a k la rn k o ru m a k iin y a p m o ld u u alicenabane savletin, m ene b a k m n d a n , b ir sui tefeh h m e m ste n it o ld u u n u , eski G re k u n s u r u n u n o ktan beri k a y b o lm u ve bilhassa Slav ve A rn a v u t n e slin d e n b irta k m yeni ve ta m a m iy le y ab a n c etnografik u n s u rla r tarafndan istihlf edil m i o ld u u n u beyan etti. O z a m a n k i A v ru p a n n itikatla

rn k k n d e n sarsan b u y eni n aza riy e y i alenen il n etm e e cesaret eden ad am , o devirde, b ir A lm a n lisesinde u m u m tarih hocas olan F allm eraye r idi. 1830 da intiar eden M ora y a rm a d a s n n Ortazam anlard a k i tarihi (Geschichte der H a lb in se l M orea w h re n d des Mittelalters) adl eserinin b irin c i c ild in d e u satrlar o k u y o r u z : A v ru p a d a k i H ellen rk ta m a m iy le m a h v o lm u tu r. V cut g ze lli i, fik ir y k s e k li i, det sadelii, sanat, palestra, ehirler, k rla r ve s tu n la rn ih tia m , hatt b u k a v m in ism i bile G re k k o n tin a n n d a k a y b o lm u tu r. Y eni ve b iri b irin d e n baka ik i rk tarafndan te rk e d ilm i olan enkaz ve a m u r tabakas eski G re k le rin m e za rla rn rtm ektedir. H ellen z ih n iy e tin in lm e z eserleri ve ana top raklar ze rin d e bir ka eski harabe b u g n m a zid e k i H ellen k a v m in in m e v c u d iy e tin in y egne nian e sin i tekil etm ektedirler. E er Yun a n ista n n b u harabeleri, m e za r t m l s le r i ve trbeleri, topra ve z a m a n m z A v ru p a lIla rn n , nsan bir rik k a t sav letiyle, u r u n d a efkat, h a y ra n lk ve belget sarfettikleri ve g z yalar d k t k le ri a h a lis in in betbaht talii ortada b u lu n m asa idi, y aln z bo b ir serabn, ru h s u z bir tasvirin, tabiat h arici b ir m a h l k u n b u n la r n (yani A v ru p alIla rn ) k a lp le r in in en d e ru n liy fle rin i ta h rik ettiine h k m o lu n a b ilir d i. n k b u g n k Y u n a n is ta n n h ristiy an a h a lis in in d a m a r la rn d a , h alita d an r h a k ik bir tek d a m la H ellen k a n y o k tur. M th i bir frtna ster ile P e lo p o nnesin en u z a k kele ri ara sn d a k i hav aliy e b y k Slav k a v m i ile a k ra b a bir rk datm tr. im al m em lek etleri e v ltlar o lan ve k a n b a k m n d a n S rplar, B ulgarlar, D a lm a tla r ve M oskovitlerle a k rab a o lan Slav -skit ve A rn a v u t- lliry a llar... ite b u g n Y u n a n l tesm iye e ttiim iz ve m enele rini, k e n d ile rin in bile ta a c c b n m u c ip olacak bir ekilde, Perikles ve F ilo p o im e n e k a d a r k a r d m z k a v im le r .... A r n a v u t d a o b an lar g i bi Slav ehrelerine, h ill ek linde kalara ve bariz y z hatla rn a m a lik olan b u in s a n la r h i p h esiz N arkissos, Alkibiades ve y a h u t A n tn o s u n k a n n d a n d e ildirle r. A n c ak z a m a n m z n ro m a n tik erevesinin k b n a s m y a n b ir hayal eski H e lle n le rin , Sofokles ve P latonlar ile birlikte, y e nid e n d o m u o ld u k la r n a k a n i olabilir (131). F allm eraye r V I nci asr Slav istilla rn n Bizans im p a ra to rlu u n d a , b u devletin, bir tek vilyet ka y b e tm e m e sin e r a

m en, y a ln z sahil vilyetlerinde ve m sta h k e m ehirlerde o turan a h a liy i k e n d i tebaas te lk k i edebilecek bir vaziyet ih das etm i o ld u k la r k a n aa tin d e idi. A v a rla rm A v ru p ay a gel m eleri Y u n a n is ta n iin son derece m h im bir hdise o lm u t u r ; n k b u n la rla b irlik te Slavlar d a h i g elm iler ve A v arla rn teviki ile H ellas ve P eloponnesin m u k a d d e s top r a k la rn fethetm ilerdir. F alim eray er naza riy e sin i VI nci asrn s o n u n a ait bir kilise m v e r r ih in in , y a n i E v a g riu s u n eserlerinde b u lu n a n baz fk ralara istinat ettiriyordu. E v ag riu s ta rih in d e u n la r yaz m a k ta d r : A v arlar u z u n surlar tesm iye o lu n a n istih k m la ra ik i defa y aklatktan sonra S in g id u n u m u (Belgrat), A nhialos ve b t n Y u n a n i s t a n , die r b irta k m ehir ve kaleler le birlikte, zaptettiler ve her tr a f y akp yktlar; bu devirde im p a ra to rlu k k u v v e tle rin in b y k b ir k s m arkta m egul b u lu n u y o rd u ,, (132). te E v a g riu s ta b u lu n a n b t n Y unanistan,, tabiri Fallm e ta y e r i Peloponneste G re k le rin im h a ed ilm i o ld u u n d a n bahsetm ee sevkediyor. E v a g riu s u n A varlar ze rind e F allm eraye r fazla d u rm a m a k ta d r, n k o dev irde b u n la rn istillar S la v la rn k i ile h e m a h e n k olarak cereyan etmitir. Fallm erayer b u h u su s istily 5 8 9 senesine atfetm ektedir. Fakat b u istil G re k le ri ta m a m iy le m a h v e tm e d i. Bu lim e gre son d arbe talyadan 7 4 6 da gelm i o lan veba tarafn d an v u r u lm u tu r . Bu h d is e n in z ik rin e K o nstantin Porfirogenet a d m tayan X u n c u asr tal m u h a r r ir in in m e h u r b ir fk rasn da T alanm aktadr. M u h a rrir eserlerinden b ir in de, P eloponnesten bahsettii esnada, b u m th i vebad an sonra tek m il b u h a v a lin in slavlaarak b arbar o ld u u n u (133) kayd etm ekte dir. m p ara to r K o nstantin K o p r o n im in l m senesi (775), F allm eraye re gre, n fu ssu z k a lm olan m e m le k e tin , b u defa tam ve kat olarak, S lavlar tarafn d an isk n e d ilm i ve te d ic surette ehir, site ve kylerle k a p la n m o ld u u tarih olarak k a b u l o lu n a b ilir (134). M u a h h a r b ir eserinde F allm erayer b u rieticeleri, esasl delillere istinat ettirm eksizin, A ttike d a h i tem il etm ektedir. O rta z a m a n la rd a M ora y a rm a d a s n n tarihi,, (Geschichte der H a lb in se l M orea w a h re n d des Mittelalters) adl eserinin ik in c i c ild in d e m e llif y eni b ir A rnavut,, nazariyesi ortaya a tm a k ta d r: b u nazariyey e gre Y u n a n is ta n d a o tu ran Grek-

Slavlar X IV n c asrn ik in c i r u b u n d a A rn a v u t k o lo n ile ri tara fnd a n istihlf o lu n m u la r ve ta h a k k m altna a ln m lardr; b in a e n a le y h X IX u n c u asr Y u n a n ih tilli hakikatte A rn a v u tla rn eseridir. F allm eray e rin ilk cidd m u a rz A lm a n tarihisi K ari H opf o lm u tu r. H opf S la v larn Y u n a n is ta n a yerlem eleri meselesi" ni d erin b ir surette tetkik etm i ve 1 8 6 7 de Ortazam anlarn b a la n g c n d a n z a m a n m z a k a d ar Y u n a n ista n tarihi (G eschichte G rie c h e n la n d s v o m B eginn des Mittelalters bis auf unsere Zeit) adl b ir eser neretm iti. Fakat H o p f baka bir ifrata v a rd ve Y u n a n is ta n d a k i Slav u n s u r u n u n o y n a m o ld u u rol, her ne p ah asn a olursa olsun, a za ltm a k istedi. H o p fe gre Y u n a n is ta n d a k i Slav k o lo n ile ri ancak 750 ile 8 0 7 arasnda m ev cuttular. 7 5 0 den evvel ise Y u n a n is tan b u k a b il ko lo nile re m a lik d eildi. A ttikin Slavlamas m eselesine gelince H o p f F allm e ra y e rin b u faraziyesinin d o r u lu u p h e li bir vesikay a istinat ettiini ispat e d iy o rd u (135). B u m e v z u a dair y a zlm o lan b iro k ve ekseriya b iri b irin d e n farkl ve m te n a k z eserler aa d ak i neticelere v a r m a m z a kfi g elm e kte d irle r: Y u n a n ista n d a , V in c i asrn s o n u n d a n itibaren, pek m h im Slav k o lo n ile ri m e v c u ttu ; fakat b u n la r n teesss m e m le k e tin ne ta m a m iy le Slavlam a sn ve ne de G re k le rin m a h v o lm a s n inta etm itir. D i e r taraftan m u h te lif m e h a zlar Y u n a n is ta n d a ve bilhassa Peloponneste, O rta za m a n la rn d e v a m m ddetince , X V inci asra kadar, S lavlarn m e v c u d iy e tin i zik re tm e k te d irle r (136). B alkan y a rm a d a s n n S la v lam a sn n b a la n g c n a ait en m h im m e h a z olan ve y u k a rd a ism i geen Sen D em etriusu n Vesikalar n a gelince b u n ia r l y k ve hile ne Fallm erayer, ne H o p f ve ne de die r lim le r tara fn d a n naza r itibare a ln m a m la rd r (137). lim le r birok defalar F allm erayer n aza riy e sin in o rijin a l li i m eselesini m n a k a a etm ilerdir. H ak ik a tte F allm eraye rin fik ri y eni birey deildi. K e n d isin d e n nce dahi Y u n a n is ta n d a k i S lav n fu z u n d a n b a h se d ilm iti: F allm eraye r sadece fik r in i kat ve d o r u d a n d o ru y a sylem iti. Son z a m a n larda, sa la m esaslara istinat eden bir R u s lim i, F allm era yer n aza riy e sin in h a k ik m u c id in in X IX u n c u asrda yaa m olan V iy a n al lim K opitar o ld u u fik rin i ortaya atm tr;

b u lim eserlerinde S lav u n s u r u n u n y e n i Y u n a n m ille tin in te e k k l n d e m h im b ir rol o y n a m o ld u u fik rin i te k e m m l ettirmiti. H ak ik a tte K o pitar b u faraziyeyi, teferrata g irim e k suretiyle, d e rin le tirm iy o rd u ve g ay ri lm' b ir dava ortaya atp b u n u n la m u a s rla rn n d ik k a t n a za rla rn e k m e k iste m iy o rd u (138). A y n i lim e gre F allm erayerin faraziy esinin m frit iddilar, b u meseleye d a ir y a p lm o lan d erin tetkik lerde n sonra, gay ri k a b ili m d a fa a d r. Fakat m e llif tara fn d a n b u k a d ar a h e n k li ve can l bir surette ortaya atlm olan b u faraziye b u n u ta m a m e n v e y a h u t ksm en reddeden m v e r r ih le r in bile n aza r dK katini celbetm ee b ih a k k n ly k tr (139). Ve h a k ik ate n b u nazariye, bariz b irta k m m b a l a la r ih tiv a etm esine ra m e n , lim le rin d ik k a t n a za rla rn fevkelde enteresan ve a y n i z a m a n d a gayet k a ra n lk m eselelerden b iri olan Ortaz a m a n la rd a Y u n a n is ta n d a b u lu n a n S lavlar m eselesine ek m e k suretiyle tarih ilm in d e gayet b y k b ir rol oynam tr. E n nih ay et F allm erayerin yazlar, b u m e llifin Ortazam anlarda y aln z Y u n a n is ta n n deil, fakat b t n B alk an y a r m a d asn n g e irm i o ld u u etnografik istihaleleri nazar itibare alan ilk lim o ld u u g z n n d e tutulacak olursa, d a h a b y k u m u m ve tarih b ir e h e m m iy e t kesbeder.

JUSTNAN DEVRNDE EDEBYAT, MAARF VE SANAT. UMUM BAKI.

5 1 8 ile 610 seneleri arasna tesadf eden devir, Ju s tin i a n m , m te n e v v i faaliy etinin d a m g a s n ta m a k ta d r; b u faa liyet im p a ra to ru n m u a s rla rn n d a h i h ay re tini m u c ip o lm u tur. B u d e v ir edebiyat ve m a a rif sah a larn d a m te a k ip nesillere gayet ze n g in b ir m iras terketm itir. m p ara to r Ju s tin ia n bizzat d in ak id e le r ve lh ler sahasnda edeb eserler telif etti. H a le fle rind e n M a v rik u s d a h i ilm e kar b y k bir a lk a gsterdi: edebiyat faal b ir surette h im a y e etti; gecelerinin b y k b ir k s m n edeb ve tarih m ahiyette m eselelerin m n a k a a s ve te fe k k r ile g e irm ek itiy ad n d a id i (140). B u dev ir b ir o k tarih i y etitirdi; b u n la r n yazlar iin Ju s tin ia n n icraat ze n g in b ir m alze m e tekil etti.
Bizans mparatorluu Tarihi 15

Ju s tin ia n d e v rin in balca m v e r r ih i esareal P ro k o p tur; b u m v e r r ih y azlarn da, kark ve hdiseler b a k m n d a n ze n g in bir saltanat d e v rin in tam bir ta b lo su n u izm itir. P rokop, h u k u k tah silin i b itird ik te n sonra, m e h u r general Belisarn m a v iri ve k tib i o ld u ve b u generalle birlikte, V andallar, G o tlar ve ran llara kar y ap lan seferlere itirak etti. P ro ko p h e m m v e r r ih ve h em de m u h a r r ir o lm a k dolaysiyle ayan dikkattir. M v e rrih P ro k o p , b irin c i elden m e h a zlar ve m a l m a t h u s u s u n d a , en m sa it bir d u r u m d a b u lu n u y o r d u . BelisarIa dost olm as k e n d isin e dairelerde ve arivlerde h fz o lu n a n b t n resm ve sik alar tetkik etm ek im k n n bahetti; die r taraftan asker seferlere faal b ir surette itiraki ve m e m lek et h a k k n d a h aiz o ld u u m k e m m e l m a l m a t P ro k o p a, gerek ahs tetkikatta b u lu n m a k , gerek m u a s r la rn n a z n d a n ahadetler to p la m a k suretiyle, c a n l ve son derece k y m e tli m a lze m e elde etm ek frsatn verdi. s l p ve k o m p o zis y o n b a k m n d a n P ro k o p pek ok defalar k ls ik m v e rrih le ri ve b u m e y a n d a H erodot ve Tuk id id esi taklit etm ektedir. L isa n n n eski m v e r r ih le r in g re k e sin in tesiri altn d a k a lm a sn a ve telif tarzn n o ld u k a s u n o lm a sn a ra m e n P rok op tebihleri bol, ak ve k u v vetli bir s l p n m u n e s i verm ektedir. P ro k o p eser kalem e alm tr. B u n la rn en b y Sekiz k ita p lk Tarih a d m tayan ve Ju s tin ia n m ranllar, V a n d a lla r ve G otlara kar y a p m o ld u u h a rp le rd e n bahseden eserdir. M e llif b u ese rinde, fazla olarak, Ju s tin ia n h k m e tin in die r b ir o k cep hele rini gsterm ektedir. Bu eser, u m u m r u h u b a k m n d a n , az ok im p a ra to ru n b ir m e th iy e sin i tekil etm ekle beraber b iro k yerlerinde ac h a k ik a tin ifadesini ih tiv a etm ektedir. Sekiz k ita p lk Tarih Ju stin ian d e v rin in u m u m b ir tarihi olarak te lk k i o lu n a b ilir. P ro k o p un B inalara dair(Z)e aedificiis) adl ik in c i eseri ba tan sona k a d a r im p a ra to ru n b ir m ethiye si o lu p ih tim a l im p a rato ru n e m riy le k a lem e aln m tr. K ita b n esas gayesi Justi n ia n tarafndan geni im p a r a to r lu u n u n h e m e n h er tarafnda ina ed ilm i o lan bir s r m te n e v v i b in a la rn bir listesini ve tasv irini v c u d e g etirm ektedir. B elgatin icabettirdii m ba l a la r ve l z u m u n d a n fazla m e th iy e le rd e n sarf nazar, b u eser ok z e n g in coraf, topo g rafik ve m a l m a l m a t ih tiv a etm ek tedir: im p a r a to r lu u n ktisad ve tim a ta rih in in tet

Anecdota,, y a h u t Historia P ro k o p u n n c eseri ise ilk ik i y azd an ta m a m iy le bakad r. Bu eser Ju stin ia n ve kars T eodoran n m stebit idareleri ale y h in d e y a zlm kaba b ir h ic v iy e d ir; b u eserinde m e llif im parator, Teodora, Beli sar ve k a rsn lekelem ek istem ekte ve Ju s tin ia n b u devirde im p a r a to r lu u n bana gelm i olan b t n felketlerin m s e b b ib i olarak g sterm ektedir. Bu eser d ie r ik i eserle o k adar bariz b ir tezat tekil etm ektedir k i m n a k k itle r b u G izli Tarih in d o r u lu u n d a n p h e etm ee b a lam la rd r : b u eserin a y n i ahs tarafndan telif edilm i olm as im k n s z aded iliy o rd u . A n c ak G izli Tarih in ve Ju s tin ia n de v rin e m teallik die r m e h a zla rn esasl ve m u k ay e se li te tk ik in d e n so n ra b u ta rih in h ak ik a te n P rok op un otantik b ir eseri o ld u u kat olarak k a b u l edilm itir. y i k u lla n lm a k artiyle b u eser VI nci asrda B izans d e v le tinin d a h il tarih i iin son derece k y m etli b ir m e h a z tekil etm ektedir. Esasen P ro k o p u n b t n eserleri, Ju s tin ia n n fazilet ve fena lk la r h u s u s u n d a k i m b a l a la ra ra m e n , d e v rin h a y a tn d a h a y a k n d a n ve d a h a sa m im b ir surette ta n m a m z m m k n k la n son derece e h e m m iy e tli m u a s r vesikalardr. Fakat b u n la r n ky m e ti b u n u n la k a lm a m a k ta d r. Slav tarih ve atikiyat P ro k o p ta S lav larn h ay at ve itikatlarna d a ir p ah a b iilm e z kym ette m a l m a t b u lm a k ta d r ; keza G e rm e n k a v im le ri d a h i b u eserlerde ilk tarih leri ile a lk a d a r b ir ok v a k a bu lab ilirle r. Ju s tin ia n n ve P ro k o p u n m u a sr, p a rla k b ir h u k u k u , d ip lo m a t ve tarih i olan patrii Petrus m te a d d it defalar el i o lara k ran k r a ll n a ve O strogot sarayna g n d e rild i ve b u ra d a esir olarak b ir ka sene y aam ak m e c b u riy e tin d e kald. B u zatn eserleri arasnda, bize k a d a r g elm i o lan u z u n p ara la rd a n istidll o lu n a b ild i in e gre, ik in c i Triumvirat ile Ju lia n A po tat ara sn d a k i dev irden b h is Histeride y a h u t R o m a im p a r a to r lu u T arihi ve b ir ksm , X u n c u asrda, y azlm olan ve Sarayn terifat usulle ri kitab a d m tayan K onstantin Porfirogenet d e v rin in m e h u r eserine ithal e d ilm i olan Devlet tekilt (Katastasis y a h u t Terifat K ita b) ad l tretesini zikred ebiliriz. P ro k o p tan V II nci asrn b a lan g c n a k a d a r d e v am l b ir seri tekil eden bir ta k m tarih y azlar gze a rp y o r; b u seride her m e llif seleflerinin eserini tem adi ettirm itir.
arcana,, (G izli Tarih) a d n tayan

k ik i iin

k y m e tli bir

m e h a zd r.

P rokop, d o ru d a n do ruy a, A n a d o lu lu lim bir h u k u k u olan Agatias tara fn d a n tem adi e ttirild i; b u zat b a z ksa iir ve h icv iy elerden m aada Justinian de v rin e dair adl 5 5 2 ile 5 5 8 a ra s n d a k i dev ri m u h te v i, o ld u k a s u n b ir tarzda y a zlm bir tarih terketm itir. A gatias d e v am ettirm i ve tak lit ey lem i o lan M e n a n d ro s, T arih ini M a v rik iu s z a m a n n da y a z d : b u eser 5 5 8 - 5 8 2 devresi h d ise le rin i a n latm a k ta ve M a v rik iu s u n tahta c l s u ile sona erm ektedir Bu eser den y a ln z b ir ka para bize k a d a r gelm itir; fakat b u n la r b u m e h a zn , bilh assa corafya ve etnografya b a k m n d a n haiz o ld u u e h e m m iy e ti tak d ir etm em ize kfi gelm ektedirler. Bu paralar M e n a n d ro su n Agatiastan d a h a iy i bir tarihi o ld u u n u kfi derecede isbat etm ektedirler. M e n a n d ro su n eseri H e ra k liu s d e v rin d e yaam ve m a b e y in k tip li i y a p m olan M srl Teofilaktus S im o katta tarafndan d e v am ettirildi. B u zat ta rih i tabiye dair k k b ir eser, b ir t a k m m e k tu p la r ve M a v rik iu s d e v rin e (582 602) ait b ir tarih yazd. Teoflaktn s l b u , ilk seleflerinin s l b u n d a n d a h a fazla m ecaz szler ve s u n ibarelerle a z n a k a d a r d o lu d u r. K ru m b a c h e r b u zatn Prokop ve Agatiasa n aza ran sratle y kse len bir m n h a n in in en y k s e k n o k ta sn d a b u lu n d u u n u s y l yor. Belisarn tar hisi to m tu ra k l s l b u n a ra m e n , daha h e n z sade ve ta b id ir; air Agatias ise edeb lisa n n tara vetli stlahlar b a k m n d a n d a h a z e n g in d ir ; fakat b u ik i m u h a r r ir n k te le rin d e h i b e k le n ilm e d ik bir ta k m y eni hususlar, s u n tebihler, m ecaz szler, d a rb m eseller m i tolojik ince likle r ve d ie r bir ta k m usulle r k u lla n m a k su retiyle o k u y u c u n u n h ay re tin i m u c ip o lan Teofilaktusa n a z a ran, su n lik te n ta m a m iy le r g ib i g r n m e k te d irle r (141). B t n b u h ata larn a ra m e n T eofilaktusu n eseri M a v ri k iu s z a m a n iin b irin c i . derecede ve tam m a n asiy le m k e m m e l b ir m e h a z tekil etm ektedir; b u eser a y n i z a m a n d a rana ve V I nci asrn so n u n d a B alk an y a rm a d a s n d a o turan Slavlara d a ir gayet k y m e tli m a l m a t ih tiv a etm ektedir. Ju s tin ia n tarafndan M a rib le re ve H abelere eli olarak g n d e rilm i o lan N o nnosus, u z u n seyahatine dair bir risale yazd. Bu eserin y a ln z bir paras p atrik Fotiusu n ese rinde, bize k a d a r gelm itir; fakat b u tek para bile, bize Nonnosusu n ziyaret etm i o ld u u m e m lek etlerin tabi ah v ali ve etnografyasna dair m k e m m e l m a l m a t ve rm ekte dir.

V II nci asrn s o n u n d a yaam ve eserinde ih tim a l, Ju s tin i an saltanat ile M a v rik iu s saltanatnn ilk seneleri ara sn d a k i d e v ri a n latm olan B izansl Teofanesin ta rih in in bir p arasn m u h a fa za etm i o ld u u n d a n d o la y da Fotiusa m e d y u n u k ra n z. Bu para B izans im p a ra to rlu u n a k o z a c l n ith aline dair b ir ehadet ve a y n i z a m a n d a T rk ler h a k k n d a y a p lm ilk iarlard a n b irin i ih tiv a etm esinden do lay da m h im d ir . V in c i ve V I nci asrlar kilise tarih i iin bilhassa e h e m m iy e tli o lan d ie r b ir m ehaz, V I nci asrn s o n u n d a lm olan Suriyeli E v ag riu o 'u n eseridir. Alt k ita p tan ibaret o lan b u K ilise T arihi Sokrat, Sozom enos ve Teodoret tarafndan y a zlm o lan ta rih le rin bir d e v am d r. 431 deki Efes k o n s ili ile 5 9 3 senesi a ra sn d a k i v a k a y ii ihtiva etm ektedir. K iliseye m te a llik m a l m a tta n fazla o lara k bu eser b u d e v rin u m u m ta rih in e ait b irta k m enteresan iarlar d a h i ih tiv a etm ektedir. P arlak tetkikleri ile te m a y z etm i o lan L id y a l Jan, Justin ia n n erefine b ir m eth iye y a zm a k teklifi ile karlat. Jan d ie r eserleri ile birlik te R o m a h k m e tin in idare u s u l (M e m urla ra dair) adl bir trete terketi. Bu eser b u g n e kadar, e h e m m iy e tiy le m te n asip b ir ekilde, ne tetkik e d il m i, ne de k y m e tle n d irilm i tir (142). m p a ra to rlu u n tekilt ta rih in e d a ir bir ta k m k y m e tli m a l m a t ih tiv a eden b u trete P ro k o p u n G iz li Tarihi,, n in k y m e tli b ir zey li ola rak k a b u l o lu n a b ilir. K osm as nd ik o p le vste si n H ristiy a n topografyas,, tim b ir ok cihetten arzettii eh e m m iy e te y u k a rd a iaret etm itik; b u eserdeki co raf m a l m a tn g e n ili i Ju s tin ia n n b y k projelerine gayet iy i u y u y o r d u . G ra m e rc i H iero klesin kale m in d e n k m olan ve Vade-Mecum (Suvx5yj[0, Synecdemus) a d m tayan Ju stin ia n d e v rin d e k i ark R o m a im p a ra to rlu u n a ait bir statistik e t d n d a h i coraf eserler arasna ithal edebiliriz. M e llif e t d n d e esas m e v z u olarak im p a ra to r lu u n d in co rafyasn deil, fakat 6 4 v ily e t ve 9 1 2 ehri ile siyas co rafyasn alm ak tad r. Bu eserin H ie ro k lesin ahs teeb bs ile m i, yoksa h k m e t tarafndan tekil ed ilm i bir k o m is y o n tara fn d a n m tertip e d ild i in i k a t o lara k sy lem ee im k n y o k tur. H e r ne h al ise, Hier o k l.s in b u k u r u eseri Ju stin ian saltanatnn balan g c n d a im p a r a to r lu u n siyas vaziyetini tesbit etm em ize m ed ar olan

m k e m m e l b ir m e h a z d r (143). A ada g re c e im iz ve hile H ierokles, corafya iin, K o nstantin P orfirogenetin balca m e h a zd r. Bu tarih i ve co rafy aclardan m a a d a V I n c i asr kron ik ile r d a h i yetitirdi. B u n u n la beraber Ju stin ian devri k ls ik edebiyata sk b ir surette b a l b u lu n m a k ta d r ve m te a k ip B izans d e v rin d e geni m iky asta in k ia f edecek o lan k u r u cihan k ro n ik le ri, ely ev m tetkik e ttiim iz devirde h e n z ender b ir istisna tekil etmektedirler.B ir m u h a rrir, tarihilerle k ro n ik ile r arasnda m tavasst bir m e v k i igal etm ektedir. B u zat, Ju s tin ia n d e v rin d e yaa m olm as pek m u h te m e l o lan M iletli H e sih iu stur. H e sih iu su n eserini y a ln z Fotiusu n ve X u n c u asr k a m u s m e llifle rin d e n S u id a sn y a zla rn d a m u h a fa z a ed ilm i o lan b a z p aralar sayesinde ta n y o ru z. B u p aralard a n H e s ih iu s u n eski A ssur lkesi ile Anastasn l m (518) a ra sn d a k i dev ri ih tiv a eden k r o n ik ta rzn d a b ir cih an ta rih y azm o ld u u n u istidll e d e b iliy o ru z. B u esere ait, B y k K o nstantin d e v rin d e n n c e k i B izans ehri ta rih in d e n b h is b y c e k b ir para m ev cu ttu r. H e sih iu s Justin I devri ve Ju stin ia n saltanatnn ilk senelerine d a ir b ir tarih d a h i yazd. Bu eser s l b u ve telkkisi b a k m n d a n ilk in d e n ok fark l o lu p m u h a r r ir in z a m a n n a tesadf eden hdisele rin m ufassal h ik y e sin i ih tiv a ediy o rd u. H e sih iu su n n c ese ri bir k a m u s o lu p fe n n in b t n ub e le rind e itihar etm i o lan grek m u h a rrirle rin i, hr'stiyan m u h a r rir le r m ste sn a ol m a k zere, to p lu y o rd u . Bu son no k tay a istinaden baz lim ler H e sih iu su n ih tim a l putperest o ld u u n u bey an etm ekte dirler. M aa m afih b u nazariye u m u m iy e tle k a b u l olunm am aktadr (144). V I nci asrn h a k ik k ro n ik is i A n ta k y a d a d o m u cah il bir S uriy e li o lan M alalasdr. M alalas, e lim izd e b u lu n a n bir tek el y a zm a sn d a n istidll o lu n a b ild i in e gre, M sr ta rih in in efsanev de v irle ri ile Ju stin ia n saltanatnn so nu ara sn d a k i v a k a y ii ih tiv a eden bir c ih a n tarih i k r o n ik in in m e llifid ir. Fakat eser, ih tim al, daha m u a h h a r b ir d e v rin h d is e le rin i d a h i ih tiv a e d iy o rd u (145). Eserin esas ok k a r k tr: M asallar h a k ik a tle k a rtrlm a kta ve m h im hdiseler tal derecede v a k alar arasnda b ird e n b ire te b a rz etm ektedirler. H ris tiy a n l m d a fa a m a k sad iy le k a lem e a ln m o lan b u k r o n ik mel-

lifin in m o narist te m a y lle rin i aka gsterm ektedir. Bu eser sem e b ir o k u y u c u m u h iti iin d e il fakat kilise m e n su p lar ve l y k la rd a n m te e k k il h a lk k tleleri iin telif edilm itir; b u sebepten m e llif b iro k m te n e v v i ve hayret u y a n d rc v a k a la r eserine ithal etm itir. K r u m b a c h e r e gre b u kitap tam m a n asiy le a m iy a n e b ir tarih risalesidir (1 46). M e llifin s l b u bilhassa calibi dikkattir; b u eser k o n u u la n greke, y a n i grek u n s u rla r n n ark -ltin istihlariyle k a r m a s n d a n h u s u le gelen ve arkta rabette o lan d grek lehesinde y a zlm ilk m h im esetdir. K tlelerin zevk ve zih n iy e tin e ta m a m iy le u y g u n k a rak te rin d e n dolay Malalasn k r o n ik i Bizans, ark ve Slav k r o n ik ili i ze rin d e m u a z z a m b ir tesir icra etm itir. M alalasn eserinden a ln m m n te h a p paralar, slavc a ya y a p lm olan tercm eler bu k r o n ik in o rijin a l m e tn in in y e nid e n te rk ib i iin b y k bir eh em m iy ete m aliktirler. O z a m a n la r intiar etm i o lan greke y azlm b ir ok eserlerden m a a d a Ju stin ia n d e v ri ( 5 1 8 - 6 1 0 ) V I nci asrn s o n u n d a (ih tim al 5 8 6 da) lm olan Efesli Ja n m (1 4 7 ) S ry an i lis a n n d a k i y a zla rn d a n do lay calibi dikkattir. Y u k a r M ezopotarriyada d o m u m u te k it bir m o n o fs it o lan Jan, stan b u ld a ve A n a d o lu d a b ir ok seneler yaad, Efeste p isk o p o slu k k r s s n igal etti ve ahsan Ju stin ia n v.e Teodora ile tant. Jan S ry ani lisa n n d a ark azizle rin in h ay at,, y a h u t ark R a h m e tlilirin e d ir tefsirler,, (Commentarii de Beatis Orientalibus) ad l bir eser ve o rijin a li Ju liu s esar ile 5 8 5 a ra sn d a k i devrey i ih tiv a eden bir Kilise T arihi * yazd. Bu son eserin y a ln z en m h im ve en o rijin a l ksm z a m a n m z a k a d a r gelm itir. B u ksm 521-585 d e v ri hdise^ le rin i ih tiv a etm ekte ve b u dev ir iin pah a b iilm e z b ir m eh az tekil etm ektedir. M o nofisizm no ktai n a z a rn a gre y azlm o lan Efesli Ja n n b u tarih i m o nofisit m n a k a a la r n n d o g m a tik esaslarndan ziy a d e b u m e zh e b in bilhassa m ill ve r u h a n tem elini tebarz ettirm ektedir. J a n m eserlerinin tetkir k n a v c u d u n u hasretm i olan lim b ir ta rih in in y a zd g ib i b u Kilise T arihi h ristiy a n lk ile putperestlik ara sn d a k i m c a d e le n in son safhasn, b u m c a d e le n in k lt r e l te m e lle rin i te b a rz ettirm ek suretiyle, te n v ir e tm e k te d ir,,. Bu tarih " a y n i za m a n d a V i n c i asr B izans im p a r a to r lu u n u n siyas ve fik r tarih i ve bilhassa ark tesirlerinin yayl

sah asnn tespiti iin b y k b ir e h e m m iy e ti h aizdir. M u h a r rir, v a k a la r anlatrk en, h ay atn b t n teferruatna ve ince n o k ta la rn a n fu z etm ekte ve o d e v rin rf ve adetleri ve arkeolojisi ile y a k n d a n lfet peyda edilm esine m e d a r olacak m e b z l vesikalar m u h te v i b u lu n m a k ta d r,, (148). B t n VI nci asrn d e v a m m d d e tin c e cereyan etmi o lan m onofisit m cadeleleri, d in d o k trin le r ve k a le m m c a delesi sah asnda b y k bir edeb faaliyet tevlit ettiler. Justi n ia n d ahi bizzat b u kalem m n a k a a la rn a bazan m d a h a le etm ekten k e n d in i alam ad. M onofisitlerin y azlar o rijin a l greke e k ille rind e z a m a n m z a k a d a r gelm em itir. B u n la r h a k k n d a anc ak m u h a lif partiye m e n s u p m h a r r ir le r in eser le rin d e zikrettikleri paralar ve bize k a d a r gelm i o lan S r y a n i ve arap d illerine y a p lm tercm eler sayesinde bir h k m ve re b iliy o ru z. O r 'o d o k s lu k taraftar m u h a r rir le r ara sn da nasturler, m onofisitler ve die rle ri a le y h in d e b ir ok eser terketm i olan Justin ve Ju s tin ia n m m u a sr BizanslI L eontm su n a d n tebarz ettirm em iz l z m d r. Bu d in a k i deler ve k a le m m n a k a a la r m te h a sssn n h ay a tn a dair e lim izd e p ek az m a l m a t v a rd r (149). Leontius Ju stin ia n d e v r in in enteresan b ir hdisesine, y a n i kilise m u h a rrirle ri ze rin d e P lto n u n (E fl tu n ) tesirleri yerine Aristotelesin (A ris to ) tesirleri k a im o lm a a b a la d n a ahadet etm ektedir (150). VI nci asrda arkta m anastr ve in z iv a h a y a tn n inkiaf keilie m te allik , m istik ve h a g io g ra fik edeb eserlerde izle rin i b rak m tr. Jan K lim a k u s (6ri; KU^axo) T ur S inad a u z u n seneler b ir in z iv a hayat geirdi ve C lim ax -R u h a n M erdiven,, ( Scala Paradisi) - ad altnd a tanlan b ir eser telif etti (1 5 1 ); otuz fasl y a h u t k a d e m e d e n m re k k e p olan b u eserde Jan r u h u n a h la k k e m ale erim ek iin katettii dereceleri tarif etm ektedir. B u eser B izans ra h ip le rin in en fazla severek o k u d u k la r bir kitap o ld u ve b u n la ra , r u h a n ve zhd k e m ale erim ek iin y ap tk lar arattm alard a, reh b e rlik etti. Fakat Climaxn ay an d ik k a t hreti y a ln z arka m n h a s r k a lm a d , sry anice, m o d e rn greke, ltince, span yolca, franszca ve slavra tercm eleri intiar etti. Climax'n baz e ly a zm alar d in hayat ve m anastr h ay atn m u sa v v e r b iro k ve enteresan resim ler (m in y a t rle r) ih tiv a etmekter d irle r (152).

VI n ci asr hag io g rafy a m u h a r r ir le r in in bana, h a y a tn n son senelerini Filistinde m e h u r Sen Saba m a n a strn d a ge irm i o lan S kito polisli K irili g e irm e m iz l z m d r. K iril keilerin h al tercm eleri,, n d e n m te e k k il geni bir kolle ksiyo n h a z rla m a k n iy e tind e idi. Fakat tasarlam o ld u u eseri, ih tim a l vakitsiz l m y z n d e n , bitirm e e m u v a ffa k o lam ad. K irilin m te a d d it eserleri z a m a n m z a k a d ar g e lm i tir. B u n la r arasnda E v tim iu s ve Sen Saban n ve d a h a az e h e m m iy e tli d i e r bir ok azizin h al te rc m e le rin i b u lu y o ruz. H ik y e ta rzn n itinali karakteri, m e llifin riyazet h a yat h a k k n d a sahip o ld u u sarih fik ir ve s l p sadelii K irilin bize k a d a r gelm i olan b t n eserlerini B izans im p a r a to r lu u n u n ilk dev ri m e d e n iy e t tarih i iin pek k y m etli m e h a zla r h a lin e g etirm ektedir, , Y in e F ilistinli o lan Jan M oskus VI nci asrn s o n u n d a ve V II nci asrn banda, yaad. Ja n Filistin, M sr, T ur Sina, S uriye, A n a d o lu , Ege d e n izi ve A k d e n iz ad alar m anastrla rn ziyareti esnasnda y a p m o ld u u m a h e d e le rin neti cesini Pratum spirituale,, (Aeifiv), y a n i R u h a n im e n zar, adl m e h u r greke b ir eserde neretti. M o sk u su n eserinde, m e llifin seyahat in tib alar ile birlik te m anastrlar ve kilise lere d a ir pek eiti m a l m a t b u lm a k k a b ild ir. Baz h ususlarda Pratum spirituale n in m u h te v iy a t m ed eniy e t ta rih i iin b y k b ir e h e m m iy e ti h a izd ir. N e te k im b u eser y a ln z Bizans im p a ra to rlu u n d a deil, fakat d i e r m em leketlerde ve bilhassa R u sy a d a en fazla sevilen k ita p la rd a n b iri o lm u tu r. Bu d e v rin iir edebiyat d a h i b ir o k m m e ssille re sahip oldu. Kilise ark lariyle m e h u r R o m a n u s M elodu su n (yani lhler bestekrnn), Ju stin ian z a m a n n d a , gerek m e v k i ve gerek v e rim b a k m n d a n en y k s e k m ertebeyi ih ra z etm i o lm a sn n ta m a m iy le kat o ld u u n u y u k a r d a sylem itik. A y ni dev irde P avlus Silentiarius. m a n z u m olarak, A yasofya'm n ve m uh te e m k r s s n n (ambo) ik i airane tasv irini (greke m sralar ile) telif etli. B u eserler sanat tarih i iin son derece m h im d ir le r (153). A yasofyann tasvirine dair y u k a rd a ism i geen, P a v lu s u n m u a s r tarih i A gatiasm (154) ese rinde, m eth iye k a b ilin d e n , tefsirler b u lu n m a k ta d r . E n n ih a yet, im al A frikal K o rip p u s stanbu la gelerek b u ra y a yerleti ve edeb b y k bir iktidara m a lik o lm a m a k la beraber, ltince m a n z u m ik i eser yazd. im al A frika y e rlile rin in im p a ra to r

lu a kar k a rm o ld u k la r isyan bastrm o lan Bizans generali Jan (Johannes) T roglitan n erefine ve b u k u m a n d a n n a d m tebcil iin y azlm olan b u eserlerden birincisi (Johannis) im al A frik a m n corafyas ve etnografyasna, ay n i za m a n d a Berberlere kar y a p lm o lan sefere dair paha b iilm e z kym ette m a l m a t ih tiv a etm ektedir. Bu h arp iin K o rip p u s u n zikrettii v a k alar, b a zan P ro k o p tarafndan verilen m a l m a tta n ok daha m e v s u k tu r. K o rip p u s u n Justin in m ethiyesi,, (m laudem Justini) a d l ik in c i eseri gen Justin l i n i n tahta c l s u n u ve b u n u tak ip eden ilk hdiseleri tomtu ra k l b ir s l p la a n la tm a k ta d r; b irin c iy e n a za ra n ok da zay f olan bu iir V in c i asr B izans saray terifat h a k k n d a b iro k enteresan m a l m a t ih tiv a etm ektedir. P ap irsle r bize, V I nci asrda, y u k a r M srn k k b ir k y n d e , Afrodito'da, vaam olan D iosk or n a m n d a bir zat tantm lardr. A nasl K opt olan D io sk o run iyi b ir u m u m k lt re sahip ve cidd h u k u k tahsili y a p m o ld u u a n la lyo r ;-bu zatn edeb ihtiraslar d a h i vard. M e llifin m te a d dit eserleri, d i e r p ap irsle rle birlikte, bu de v rin iim a ve m lk tarih i h a k k n d a k y m e tli m a l m a t verm ektedirler. Fakat, die r taraftan D iosk or tarafndan te rk e d ilm i olan iir* ler hellenistik iirin in h retini h i te a rttrm a m a k ta d r; b u n lar bir a m a t r n eseridir ve pek fahi g ra m e r ve vezin hatalariyle doludur,,. H. Belle gre D iosk or hi o lm azsa b ir o k greke edeb eser o k u m u ve pek fena iirler y azm tr (155). J. M aspero D iosk oru M srn son grek airi,, ve N il v a d isin d e h e lle n iz m in son m m e s s ille rin d e n b iri o lara k gs term ektedir (156). Ju s tin ia n n z a m a n saltanatnda A tina putperest A k a d e m i sin in kapatlm as edebiyat ve m aarif ze rin d e fazla m u z r bir tesir icra etmedi;- n k A k ad e m i z a m a n n d o ld u r m u tu ve b ir h ristiy an devletinde ok m h im bir rol o y n y a m a zd . Klf sik edebiyatn h zinele ri, ok defalar sath o lm a k la beraber, tedric surette h ristiy an edebiyatna n fu z ediy orlard. En n i hayet, Teodos II tarafndan k u r u lm u o lan stan b u l n iv e rs i tesi, Ju s tin ia n d e v rinde, faal o lm a k ta d e v am etti. H u k u k ara trm alar, h u k u k sahada m e y d a n a g etirilm i o lan y eni eser-f lerle birlikte, tem adi ettiler. Fakat b u aratrm alar m u a y y e n ve m a h d u t baz h u k u k m e tin le rin ay n e n te rc m e le rin e ve bun> lara dair ksa erhler ve h ls a la r y a p lm a s n a m n h a s r kaldi

H u k u k tedrisatnn, Ju s tin ia n n l m n d e n so n ra k i in k i afna d a ir elim izd e sarih m a l m a t yoktur. m p ara to r M a v ri kius, b u k a b il aratrm alara kar b y k b ir alka gsterdi; fakat halefi Fokas, g r n e nazaran, nive rsite faaliyetini sektedar etti (157). Sanat sah asnda Ju stin ian d e v ri b irin ci altn devri,, ism in i alm tr. B u dev ir m im a rsi, k e n d i n e v in d e m n fe rit k a la n bir bide yi, y ani Ayasofya k ilise sini yaratm tr. Ayasofya, y a h u t b t n arkta a n ld g ib i B y k Kilise,, Ju s tin ia n m em riyle, y u k a rd a g r m o ld u u m u z vehile, N ik a ih tillin d e ( 5 3 2 ) y a n m olan k k Ayasofya (Sofya = lh h ik m e t) b a z ilik in in b u lu n d u u yerde ina edildi. Bu k ilise yi fevkelde aaal b ir b id e halin e g e tirm ek iin Ju stin ian , m u a h h a r b ir a n aneye gre, valilere, eski b id e le rin en g zel p a ra la rn stanbu la g n d e rm e le ri iin, e m ir verm iti. M uh telif re n k ve eitte m u a z z a m m e r m er ktleleri, en ze n g in o cak la rd an , payitahta n a k le d il diler. G m , altn, fildii, k y m e tli talar, y eni m a b e d in aaasm y k se ltm e k iin stan b u la c e lb o lu n d u . m p arator m u a z z a m p rojesinin k u v v e d e n fiile k a r lm a s iin A n te m iu s ve zido r n a m n d a iki m u k te d ir m im g r in tih ap etti. H er ik i m im a r A n a d o lu lu idiler; A ntem ius Trallesli (A ydn), zid o r ise M iletli (Balat) idi. B u n la r b y k b ir evkle b u m u a z z a m ii b a arm a a k o y u ld u la r ve m a h ira n e bir tarzda 10000 am ele altrttlar. im p a ra to r ilerin ilerlemes n i derin b ir alka ile takip etm ek, tavsiyelerde b u lu n m a k ve iilerin gay retini arttrm ak suretiyle, bizzat alm alara nezaret etti. B ina be sene zarfnd a ik m a l, edildi.. 5 3 7 senesi N oel g n A yasofyann k a t resm i, im p a ra to ru n h u z u r u ile, m u ta n tan b ir surette yap ld. M u a h h a r m e h a zlar, eserini fevkelde b e e n m i olan im p a ra to ru n , m a b e d e gire rken, bu eseri ta m a m la m a a be n i l y k g r m olan A llah a h a m d o lsun. Seni m a lu p ettim, ey S le y m an! (158) szlerini sy le m i o ld u u n u kaydetm ektedirler. Bu debdebeli kat resm i m n ase b e tiy le ah ali b ir ok atiyelere n ail o ld u ve payitahtta bir ok enlikler yap ld. A yasofyann d m anzaras gayet sad e d ir; n k plak tu la d u v a rla r h i b ir tezyinat ih tiv a etm em ektedirler. M e

h u r k u b b e ise dtan o ld u k a sakil ve bask g r n m e k te d ir. Ayasofya b u g n , her taraftan T rk evleriyle e v rilm i oldud u u n d a n d m a n za ra sn d a n ok k a y b e tm e k te d ir (158 a). K ilisenin b t n azam et ve ih tia m h a k k n d a tam bir h k m ve re b ilm e k iin b in a y iten g rm e k l z m d r. O z a m a n la r m abet, etrafnda re v ak l galeriler ve ortasn da m k e m e l m e rm e r bir em e ih tiv a eden bir atrium a, y a n i geni bir a v lu y a m alikti. G a le rin in kiliseye bitiik olan d r d n c cephesi narteks tabir o lu n a n b ir d sofa y a h u t bo b irg ale - i e k lin d e o lu p be k ap vastasiyle ik in c i i sofa ya m e rb u t b u lu n u y o r d u . D o k u z tu n k a p b u i narteksten m a b e d in iine sevked y o r d u ; d i e rle rin d e n d a h a g eni ve daha y k s e k o lan ve kral kap a d n tayan orta k a p im p arato ra m ahsustu. M im arsi b a k m n d a n k u b b e li bazlk tip in e y aklaan kilise ise gayet b y k b ir m s atil tekil et m e k te d ir; orta sh a n n (nef) ze rin d e , z e m in d e n 5 0 m etre y k s e k lik te ve 31 m etre k u tru n d a , fe v kelde m k l art lar altnda ina e d ilm i b ir k u b b e vardr. K u b b e k a sn a n d a alm o lan 4 0 b y k pencere, m a b e d in iine bol ziy a sevketm ektedrler. O rta s h a n n her ik i tarafnda ze n g in tezyinat h a v i ik i katl, d ire k li ve k e m e rli galeriler b u lu n m a k tadr. Z e m in ve s tu n la r re n k li m e rm e rd e n d ir. D u v a rla rn b y k b ir k s m d a h i m e rm e rle k a p ld r. T rk d e v rin d e sva ile r t lm olan h a r ik l d e m o za y ik le r ziy aretinin n a z a rla rn m est ed iy o rlard (158 b). K u b b e n in ortasnda b u lu n a n ve m o za y ik te n y a p lm y ld zl bir s e m a n n ortasnda p arly an m u a z z a m h a n ise h a lk ve h aclar ze rin d e yapt tesir pek b y k t . B u g n dahi, k u b b e n in alt k s m la r n da. T rk sv asn n altnda, kanatl m e le k le rin u m u m hatlarr n sem ek k a b ild ir. Ayasofya m im a r la r n n k a rlam o ld u k la r balca zor lu k b u g n k m im a r n in d a h i h e n z h alletm e e m u v affa k o la m a d , gayet b y k ve son derece hafif bir k u b b e ina etm ek meselesi idi. M im a rla r b u ii baardlar, fakat ina et m i o ld u k la r ayan hayret k u b b e u z u n m d d e t d a y a n m a d : daha Ju stin ia n z a m a n n d a y k ld ve ay n i im p a ra to ru n son senelerine d o ru , daha az cretli b ir tarzda, y eniden y ap ld . Ju s tin ia n 'n m u a s rla r k a d a r b t n m te a k ip nesil ler de A yasofyadan hareretle bahsetm ilerdir. X IV n c asr R us se y y a h la rn d a n N o v g o ro d lu Stefan a rg ra d a (stanbul)

seyahatler ad l k ita b n d a yle y a zy o r: Ayasofya, y an i l h H ik m e te gelince b u b in a h a k k n d a in s a n n zeks ne b ir ey sylem ee, n e d e b u eseri tasvire kadirdir (159). S k ve iddetlli zelzelelere ra m e n Ayasofya z a m a n m z d a d ahi ayakta d u rm a k ta d r. Kilise 1453 de cam ie tah v il o lu n m u tu r (159 a). Son eserlerinden b irin d e S trzy g w sk i k ilis e n in , (y an i A y aso fy a nn) m a h iv e ti itibarivle, tam b ir E rm e n i bidesi,, ol d u u n u beyan etm ektedir (160). Ayasofya in a a tn n tarihesi edebiyatta b ir tak m m u cizev teferruat ih tiv a eden b ir ne v i efsane e k lin i al m tr. Bu efsaneler B izans im p a r a to r lu u n d a n c e n u b Slav ede biyatna ve Rus eserlerine n fu z etm ek y o lu n u b u lm u la rd r. B u efsanenin S lavo n versiyonlar, b e y n e lm ile l edeb tesirler tarihi iin, son derece enteresan vesikalar tekil etm ektedirler (161). 1 Ju stin ia n tara fn d a n payitahtta b in a e d ilm i o lan ik in c i m e h u r kilise Aziz H avariler kilisesi o ldu . Bu kilise, ilk defa olarak, B y k K onstantin tarafndan ina e d ilm i ti; fa kat V I nci asrda pek harap b ir vaziyette b u lu n u y o r d u . Ju s tin ian b u k ilise yi y k trd ve y erine d a h a b y k m ikyasta ve d a h a g ze l bir kilise b in a eyledi. D rt m s a v i k o llu bir ha e k lind e o lan b u m abet, drt ce nah rten drt k u b b e n in orta snda, m erk ez b y k b ir k u b b e ih tiv a e d iy o rd u . M im a rla r y ine Trallesli A ntem iu s ve gen zido r idiler. stan b u l 1453 de T rk le r tara fn d a n a ln d k ta b u kilise y k ld ve y e rin i Fa tih M e h m e t II n in c a m iin e terketti.Aziz H avariler,, kilisesinin ne ekilde o ld u u h a k k n d a d a h a v a zh b ir fik ir e d in m e k istenildikte a y n i m o del zere in a ed ilm i o lan V enedikteki San M arko kilisesine m ra ca at o lu n a b ilir. A y n i kilise Efesteki Sen Jan ve P e rig u e u x deki Saint Front,, k ilise le rin in m i m a rla r tarafndan k o p y a edilm itir. A ziz H a v arile r kilisesi n in b u g n k a y b o lm u o lan ay an h ay ret m o za y ik le ri X III n c asrn b a la n g c n d a Efes p isko po su N ik o la Mesarites tarafndan tasvir ve A. H eisenb erg tarafndan itinal bir tarz da tetkik o lu n m u la rd r (162). A ziz H a v arile r kilisesi K o ns ta n tin den X I nci asra k a d a r B izans im p a ra to rla rn n defn e d ild ik le ri yer o ld u u n d a n d a h i hret b u lm u tu r. s ta n b u ld a k i inaatn tesiri k e n d in i arkta, m esel Suriyede ve garpte Parenzo, stirya ve bilhassa R a v e n n a da gs terdi.

Ayasofya, k u b b e si, s tu n la rn n p lstik tezyinat, z e m in i n in ve d u v a r la r n n ok re n k li m e rm e r k a p la m a la r ve b e lki b u n la r d a n daha ziyade in a sn d a k i m im a r m aharetten dolay bizler ze rin d e tesir icra ve b izle ri teshir edebilir. Fakat b u m a b e d in h a r ik l d e m o za y ik le ri, T rk d e v rin d e b adana ed ilm i o ld u k la rn d a n , h alen g r lm e m e k te d ir ( b u h a lin m u v a k k a t olaca m it o lu n a b ilir) (162 a). Fakat b u zya dier cihetten b ir dereceye k adar telfi o lu n m a k t a d r : Ju stin ia n d ev rine ait B izans m o za y ik le ri h a k k n d a im a l talyada R a v e n n a e h rin d e k i m o za y ik le r sayesinde bir fik ir e d in m e k k a b ild ir. O n b e asr nce R a v e n n a A d riy a tik sa h ille rin in en fazla in k ia f etm i eh irleri arasnda z ik r o lu n a b ilir d i. V nci asrda b u ehir son g arb R o m a im p a ra to rla rn a bir m elce tekil etti; V I nci asrda O strogot k r a ll n n m e rk e zi o ld u ; ve en n ih ay e t V I nci asrn o rtasndan V III nci asrn ortasna k adar Ju s tin ia n tarafndan O strogotlardan tekrar geri a ln m o lan Bizans talyasm n dar m e rk e zin i tekil etli. Bu ehir B izans h id iv i y a h u t e k sa rk n n m a k a rr oldu. Bu son devre R a v e n n a 'n n en p a rla k d e v re sid ir: Siyas, ktisad, k lt re l ve artistik hayat o z a m a n la r b y k b ir inkiafa m a zh a r o ldu . R a v e n n a n n sanat b id e le ri ahsn hatrasna b a l drlar: B y k Teodosu n kz ve garp im p arato ru V ale n tin ian I I I n annesi G alla P laidia, B y k T eodorik ve Justinian. Biz G alla P la id ia ve T eodorik d e v rile rin e ait daha eski b i deleri bir tarafa b ra k a ra k y aln z Ju s tin ia n d e v rin d e k i b id e lerden ksaca bahsedeceiz. Ju stin ia n , u z u n saltanatnn b t n d e v a m m d d e tin ce , sivil ve d in sanat b id e le rin in inas ile y a k n d a n a lk a d a r o ld u ve b u inaat geni im p a r a to r lu u n u n her tarafnda tevik etti. R a v e n n a nn za p tn d a n sonra O stro go tlarn h a k i m iyeti d e v rin d e b a lan lm o lan kiliseleri bitirtti. B u n la rn arasnda sanat b a k m n d a n bilhasa e h e m m iy e tli o lan ik i tanesini zik re tm e m iz lzm d r. B u n la r San Vitale ve Sant A po llinare in Classe ( Classis, R a v e n n a lim a n n d a ) k ilise leri dir. Bu kilise le rin balca sanat k iy m e ti b u n la r n m h im m o zay ik le r ih tiv a etm elerinded ir.

R a v e n n a dan tak rib e n be kilo m e tre mesafede, Ortazam a n la rd a e h rin ze n g in ticaret lim a n tarafndan igal o lu n a n cra ve g a y r sh h bir y erde g r n basit ve ekli itibariy le iptida bir hristiyan basiliki, y a n i Sant A p o llinare in Classe kilisesi y kse lm e k te d ir. K ilise n in y a n n d a , daha m u a h h a r bir ina d e v rin e ait y u v a rla k b ir an kulesi gze arp m a k tad r. K ilise n in ii sofaya (nef) ay rlm tr. D u v a r la rn k e n a rla rn a v a ze d ilm i o lan plstik tasvirlerle ssl eski lh id le r R a v e n n a n n en m e h u r p isk o p o sla rn n ceset le rin i ih tiv a etm ektedirler. M ih ra b n alt k s m n d a V I nci asra ait b ir m o z a y ik g r m e k k a b ild ir. Bu m o za y ik , sak in bir peyzajda, R a v e n n a m n h m is i aziz A p o llin a ri s u ayakta, ellerini y u k a r k a ld rm ve etrafnda k o y u n la r b u lu n d u u halde, tasvir e tm ek tedir; a zizin ze rin d e k i b y k m e d a ly o n u n y ld zl m a v i sem asn da, k y m e tli talarla k a p l bir h a te b a rz etm ektedir. K ilise n in d ie r m o za y ik le ri daha m u a h h a r bir devre aittirler. (1 6 3 ). Ju stin ia n devri sanat eserlerinin tetkiki iin R a v e n n a daki San Vitale kilisesi en k y m e tli m a lze m e ih tiv a eden bir b id e d ir. V I nci asr m o za y ik le ri b u b in a d a h e m e n hi bo z u lm a m b ir halde z a m a n m z a k a d a r m a h fu z k a lm la rd r. S an Vitale k u b b e li k ilise sinin ii tam a m iy le , y u k a rd a n aaya k a d ar, ay an hayret heykeltra tezyinat ve mozayiklerle r t lm t r. K ilise n in m ih ra b , y an d u v a rla rn d a b u lu n a n ik i m e h u r m o zay ik te n dolay, bilhassa ay an dikkattir. B u n la rd a n b iri Ju s tin ia n piskopos, ra h ip le r ve saray erkniy le birlik te , tasvir etm ektedir; d i e ri ise im parato rie Teodoray saray k a d n la riy le birlikte, gsterm ektedir. B u ik i tablo d a k i ahslarn elbiseleri h a rik u l d e b ir aaa ve ihtiam la p arlam ak tad r. B azan talya - B izans P o m p e y isi,, y a h u t G a rb Bizans (164) tesm iye o lu n a n R a v e n n a, te tk ik atm z iin, en k y m etli m a lze m e y i ve rm ekte ve b irin c i devre, y ani V nci ve V I nci asrlar Bizans sanatn k y m e tle n d irm e m iz i tem in etm ektedir. Ju s tin ia n m n ina faaliyeti y a ln z kilise ve tah k im ata m n h a s r k a lm a d . m p ara to r b ir o k m anastr, saray, k p r, sarn, su ke m eri, h a m a m ve hastane d a h i b ina ettirdi.

m p a ra to rlu u n u z a k v ilyetlerinde Ju s tin ia n m ism i Tur S inad a b ina edilm i o lan Sent K aterin m a n astriy le mnasebeltardr. M anastr k ilise sinin m ih r a b n d a sanm suret tebdili,, a d m tayan ve V I nci asra izafe o lu n a n m e h u r bir m o za y ik b u lu n m a k ta d r (165). Bu devire ait ta rih v a k alar m u s a v v ir b iro k m in y atrle r ve m ensu cat bize k a d a r g e lm itir (166). H e y k e ltran in , k ilis e n in tesiri altnda, in h ita t d e v rin e g irm i o lm a sn a r a m en, b u devre ait b ir ta k m son derece zarif ve g zel heykeltra eserler (ayni z a m a n d a m a d e n o y m a c lk eserleri) bilhassa k o n slle re ait o lu p V inci asrda balam ve 541 de k o n s ll n ilg asiy le ortadan k a lk m o lan diptik lerde rastlyoruz. En n ih a y e t b u devirde yetim i o lan m u h a r rir le r in he m e n h em en kffesinin ve A yasofya ve A ziz H a v a rile r k ili seleri m im a r la r n n A syal ve y a h u t im a l A frikal o ld u k la r n kay d e tm e k gerektir. H e lle n istik ark m ed e n iy e ti Bi zans fm p a r a to r lu u n u n k lt r ve sanat h ay atn a feyizli te sirlerde b u lu n m a k ta d e v am ediyor. Ju s tin ia n n ok m te n e v v i ve k a rk m a n z a ra la r gsteren u z u n saltanat d e v rin e u m u m b ir n aza r atfedecek o lursak , pek tabi olarak, im p a ra to ru n te e b b sle rin in b ir o u n d a , m it ettii neticeleri elde ede m em i o ld u u n u g r r z . R o m a im p a r a to r u n u n im p a r a to r lu u n e lin d e n k m olan yer leri tekrar fethetm ek m e c b u riy e tin d e o ld u u n u b ild ire n ide o lo jin in d o r u d a n d o ru y a b ir neticesi o lan garp teki p arlak asker seferlerin h er h ald e b y k m u v affakiy etlerle tetvi e d ilm e m i o ld u k la r a ik rd r. B u harp le r, m e rk e zi skleti .\rkta b u lu n a n im p a ra to rlu u n h a k ik m enfaatlerin e h i te te k a b l etm iy orlard; ite b u sebepten b u n la r m e m le k e tin in h ita t ve h a ra b isin d e balca m il o lm u la rd r. P araszlk ve b u n u ta k ip eden o rd u k u v v e tle rin in tensiki Ju s tin ia n a, y eni fethedilen vilyetleri k u v v e tli bir igal altn d a b u lu n d u rm a a m sa ad e etm edi ve b u h d is e n in neticeleri Justin ia n n halefleri z a m a n n d a k e n d ile rin i gayet ak b ir surette hissettirdiler. J u s tin ia n m d in siyaseti d a h i ad e m i m uv affakiy etle neticelendi; n k b ir b irlik te m in ede m e d i ve m onofisit ark vily e tle rind e y e n i karg a alk lar k a rm a k ta n baka b ir ie y aram a d . dar re fo rm la rd ak i

m uv affa k iy e tsizlik daha b y k oldu. n k tem iz ve sa m i m d n ce le rle y a p lm o lan b u refo rm lar h a d d in d e n fazla a r vergiler ve m a h a ll m e m u rla rn suiistim alle rin d e n d o la y k y le rin fakirleip b o alm asn m u c ip oldu. B u n u n la beraber Ju s tin ia n m ik i eseri beer m edeniyet tarih in d e derin b ir iz b ra k m o lu p ta rih in b u im p arato ra v e rm i o ld u u B y k ,, l k a b n n ta m a m iy le h a k l o ld u u n u gsterm ektedir. B u ik i eser m e d e n h u k u k k o de ksi ve A y a sofya kilisesidir.

Bizans mparatorluu Tarihi

16

U m u m eserler iin b irin c i fasla m ra c a a t o lu n m a s. MNFERT SALTANATLARA DAR MONOGRAFLER: i s a m b e r t ( F .- A .) H istoire de Justinien. 2 cild (Paris, 1 8 5 6 ). E skim itir. D i e h l (C h .) Justin ie n et la civilisation by zan tin e au V I e siecle (Paris, 1901 ). E n iy i eser. H o lm e s (W . G .) The age of Ju stin ia n an d Theodora. 2 cild (2 . tab; L ondra, 1912). L e c le r q ( H .), Justinien. D ictio n n aire d archeologie ch re t ie n n e 'e t de liturgie, V III (1 9 2 8 ) , s. 5 0 7 - 6 0 4 (g a y e t iy i b ib liy o g ra fy a ). JUSTNAN VE TEODORAY A DAR YAZILMI DAHA AMYANE ESERLER VE MAKALELER: G f r e r (A .), Kaiser Ju s tin ia n I . B y z a n t i n i s c h e Geschichten (G raz, 1873) II, s. 3 1 5 - 4 0 1 ,, de in tiar etm itir. K r u m b a c h e r ( K .) , Kaiser Ju s tin ia n (1 9 0 1 ). -Populre Aufstze, L eip zig 1909, s. 1 5 3- 1 68 de intiar etm itir (Die h lin eserine g r e ). G r u p e (E d .), Kaiser Ju stin ia n aus seinem Leben u n d aus seiner Zeit. (L eipzig, 1923). (W issenschaft u n d B ild u n g , N r. 1 8 4 ) . D ie h l ve H o lm e sin eserine istinat eden a m iy a n e b ir taslak. D i e h l (C h .), Theodora, im peratrice de B yzance (P aris, 1 9 0 4 ). D i e h l (C h .), Theodora. - Figures byzantines, I (4 . tab. Paris, 1909) s. 51-75 de intiar etm itir. n g ilizce tercm esi: H. Bell tarafndan y a p lm tr : B yzantine Portraits (N e w Y o rk. 1 9 2 6 ) s. 4 9 - 7 2 . S t a d e l m a n n ( H .), T heodora v o n B yzanz, 2 cild (Dresd e n , 1 9 2 6 ). : .....*

G r i m b e r t (Ewald), Theodora. D ie K aiserthron (M n c h e n , 1928).

T nzerin

auf dem

G r o h ( K . ), G eschichte des ostrm ischen Kaisers Justin II, nebst den Q u e lle n (L e ip zig , 1 8 8 9 ). S t e i n (E.), Studien z u r G eschichte des b y zantinisch e n Reiches, v o rn e h m lic h unter den K aisern Justinus II u n d T iberius C o n stan tin u s (Stuttgart, 1919). G ay et m h im . A d a m ek ( O. ) , Beitrge z u r G eschichte des b y z a n tin i schen Kaisers M a u rik io s (G ra z, 1 8 9 0 - 1 9 0 1 ). Spintler nae, 1 9 0 5 ). ( R . ), De Phoca, im p erato re R o m a n o r u m
(Je-

K u l a k o v s k i (I.), m p ara to r Fokas. B izans tarihi, Kiev, 1914 ad l eserinin b irin c i fasl. Rusca. B ilh are a y n i fasl Bizans tarihi* n in 3 n c cild in d e (s. 1-27) tekrar nered il m itir. , HUKUK TARH:

R o b y (H. J . ), In tro d u c tio n to Ju s tin ia n s D igest (C a m b ridge, 1884). Faideli. C o l l i n e t (P.)> Etudes historiques sur le droit de Justi nien; I: Le caractere oriental de lo euv re legislative de Justi n ie n et les destinees des institutions classiques en O ccident (Paris, 1 912 ). Enteresan ve m h im . D e c l a r e u i l (T.), R o m e et lorganisation d u droit. Bibilotheque de synthese historique. Le v olution de lH u m a n ite , dirigee par H . Berr (P a ris, 1 9 2 4 ). Bilhassa kitap II yi k a r latrnz : le D ro it d u Bas - E m p ire et les reform es justiniennes, s. 3 4 9 - 4 2 7 . YUNANSTANDA SLAVLAR: V a s i l i e v (A. ), Y u n a n is ta n d a Slavlar. V izantiisky m e n n ik V, 1898, s. 4 0 4 - 4 3 8 , 6 2 6 - 6 7 0 (r u s c a ) . EDEBYAT:
K ru m b a c h e r ve M ontelaticin in eserleri. b irin c i faslda gsterilen Vre-

EZAREALI PRO KOPA DAR: D a h n ( F .), P rocopius von Caesarea (B e rlin , 1 8 6 5 ). P a n e n k o (B .), P ro c o p u n G iz li tarihi,, ne dair. Vizantiisky V re m e n n ik , cild II - IV (1895 - 1897) (r u s c a ). D e w in g (H. B.), In tro d u c tio n de son edition de P rokop, I (L o n d o n - New-York, 1914), s. V II- X III. B u r y (J. B.), H istory of the Later R o m a n E m pire , II (L ondra, 1923), s. 418-430. AGATASA DAR: I t e s (M.), Z u r Bevvertung des A gathias. Zeitschrift X X V I, (1926), s. 273-285. KOSMAS NDKOPLEVSTESE DAR: G e l z e r (H.), Kosm as, der In d ie n fa h re r. Ja h rb iic h e r fr protestantische T heologie IX (1883), s. 105-141. Mc. C r i n d l e M sr papas K o sm asn h ristiy a n top o g rafyas,, n in ngilizce tercm esine m e th a l (L o ndo n, 1897): H a k lu y t Society P ublicatio ns, N r. 98, s. I-X X V II. R e d i n (E.-K.), K osm as nd ik o p le vste sin topografyas, G re k ve R us v e rsiy o n la rn a gre (M oskova, 1916). C ilt I. (R usa). BZANSLI LEONTUSA DAR: B yzantinische

L o o f s (F.), Leontius v o n B y za n z (L eipzig, 1887). B g a m e r (P . W .) Leontius v o n B yzanz (W rz b u rg , 1894). B u r y (J. B.), ism i geen eser II, s. 373-375. PAVLUS SLENTARUSA DAR:

F r i e d l a n d e r (P.), Jo h a n n e s v o n G aza u n d P au lu s Silentiarius (Leipzig-Berlin, 1912). V e n i e r o (A.), Paolo S ilenziario. S tudia sulla letteratura b iz a n tin a del V I secolo (Catania, 1916).

G i l d e r s l e e v e (B.), P a u lu s Silentiarius. nal of P h ilo lo g y , X X X V III, 1917, s. 42-72. EFESL JANA DAR:

A m e ric an Jo u r

D i a k o n o v (A.) Efesli Ja n n tarih ve kilise tarihine ait eserleri (Sen Petersburg, 1908). (Rusa). - G ayet m h im . E. W . Brooks b u esere dair yle y a z m a k ta d r: Efesli Ja n a d a ir y a zlm b t n eserler, A. D ia k o n o v u n b y k eserinin n e rin d e n sonra, g lg ede ka lm la rd r (P atrologia O rientalis, X V II, 1923, p. III). ,

FASIL IV
H ERAKLU S SLLES DEVR (610-717)

HERAKLUS SLLES VE MENE

H e ra k liu s ve ilk h alefle rinin B izans tahtna k m a k sure tiyle tekil etm i o ld u k la r slle ih tim a l E rm e n i ne slind e n idi, H e ra k liu s devri iin k y m etli b ir m e h a z tekil eden V II nci asr E rm e n i ta rih ile rin d e n Sebeosu n b ir m e tn in d e n istidlal e d e b ild i im iz netice b u d u r : Sebeos H e ra k liu s ailesinin m e h u r E rm e n i h a n e d a n n d a n A rsak idle rle a k ra b a o ld u u n u y a zm a k ta d r (1). Bu id d ia bir dereceye k a d a r H e ra k liu s u n sarn, altn sal o ld u u n a dair b iro k m e h a zla rd a b u lu n a n ahadetler tarafndan c e rh e d ilm e k te d ir (2 ). H e ra k liu s 6 l 0 d a n 641 senesine k a d a r saltanat s rd . lk kars Evdok ia da n K onstantin ism in d e b ir o lu o l d u ; K onstantin b a b a sn n l m n d e n sonra y aln z b irk a ay saltanat s r d ve o d a h i 6 4 1 d e ld . B u-im parator tarihte (K onstantin II ad B y k K o nstantinin o u lla r n d a n b irin e tahsis e d ild i in d e n ) K o nstantin I I I ad iy le tan tm ak tadr. K o nstantin I I I n l m n d e n sonra taht, H e ra k liu s u n ik in c i kars M artin den olan o lu H e ra k lo n a s (H erakleon) tarafndan b irk a ay igal edildi Bu im p a ra to r 641 senesi s o n b a h a rn d a h a ledildi ve K o ns tantin I I I n o lu K onstan II im p a ra to r il n o lu n d u ve 641den 6 6 8 e k a d a r saltanat s rd . Bu im p a ra to ru n a d n n greke ekli olan K onstas (ltince Constans) ih tim a l resm ad K o n s tantin,, in b ir ism i tasgiridir (bu d e v ir B izans sikkele rinde, garpte resm ve sik alarda ve hatt baz Bizans m e h a z la rn d a k e n d isin e K o nstantin ad verilm ektedir). K onstantin ad b u im p arato ra h a lk tarafndan v e rilm i bir ad g ib i g r n y o r . K o nstana u m u m iy e tle Pogonat,, yani

*Sakall tesm iye o lu n a n a z im k r o lu K o nstantin V I (6 6 8 685) halef oldu; m a a m a fih b u g n b u Pogonat,, l k a b n n b u im paratora deil, fakat babas K onstan II ye ait o ld u u h em en h e m e n kat surette tesbit e d ilm itir (3). K onstantin IV n l m (685) ile H e ra k liu s s lle sin in en p a rla k dev ri sona erm ektedir. B u s lle n in son im p a ra to ru o lan ve Rinotm et yani K e s ik b u ru n l k a b n tayan Ju stin ia n II K onstantin IV n o lu id i ve 6 8 5 ten 6 9 5 ve 7 0 5 ten 7 1 1 e k a d ar o lm a k zere, ik i defa saltanat s rd . m p a ra to ru n za lim a n e icraatiyle itihar eden Ju stin ian II d e v ri h e n z l y ik i vehile tetkik o lu n m a m tr. m p a ra to ru n aristokrasi m m e ssille rin e kar y ap m o ld u u itisaflarn keyf sebeplere m ste n it o lm a y p Ju s tin ia n m otoriter ve gayet m ste b it p o litik asn k a b u ld e n im tin a eden ve im p a ra to ru d e v irm e k iin u ra a n aristok rasi z a la rn n g izli h o n u ts u z lu u n d a n d o m u o ld u u n u farzetm ek m k u l g ib i g r n y o r. Bu im p arato r 6 9 5 te taht tan in d irild i. B u rn u ve d ili kesildikten sonra (4) K r m d a k i H erson eh rine s r ld ; b u ra d a n H a zarla r h a n n a k a m a a m u v a ffa k o ld u ve h a n n k zk a rd e iy le evlendi. Sonralar, B u lg arlarn y ard m iy le , tekrar B izans tah tn eline geirm ee m u v affa k o ld u ve payitahta avdeti h a lin d e rol o y n a m o la n la rn kffesinin za lim a n e cezalara arp trlm as ile te m a y z etti. B u tira n lk 7 1 1 d e bir ih till tevlit etti: B u ih till esnasnda Ju stinian ve ailesi katledildi. 711 senesi H e ra k liu s slle sinin s o n u n u tekil etm ektedir. Ju s tin ia n n ik i saltanat ara sna tesadf eden dev ird e B izans taht ik i tesadfi h k m d a r tarafndan igal o lu n d u : za v riy a d a n neet eden asker ef Leons (6 9 5 - 6 9 8 ), ve tahta k tk ta n sonra Tiber a d m alan A p sim ar (Tiber III , 698-705). Baz lim le r A psim ar T iberi got-grek n e slin d e n olarak k a b u l etm ee m te m a y ild irle r (5). Ju stin ian l i n i n 711 de k a n l b ir surette d e v rilm e sin d e n sonra Bizans taht alt senelik b ir devre iin tesadf im p arato r tara fn d a n igal e d ild i: E rm e n i V ard an y a h u t F ilip p ik u s (711-714); ta g iy m e m e ra sim in d e Anastas adiy le tekrar vaftiz e d ilm i olan A rtem ius (Anastas II, 714-715) (6) ve Teodos I I I (715-717). B izans im p arato r lu u n d a 6 9 5 tenberi dev am eden anari 7 1 7 de m e h u r im p arato r Leon I I I n tahta c l s u ile sona erdi; b u im p a rato run saltanat B izans ta rih in d e y eni b ir dev ir am tr.

RAN HARPLER. STANBUL SURLARI NNDE AVARLAR VE SLAVLAR. HERAKLUSUN RANLILARA KARI YAPTII SEFERLERN EHEMMYET H e ra k liu s son derece m u k te d ir ve faal b ir im p arato rd u ; Fokasn tir a n l n d a n sonra n m u n e ittihaz o lu n m a a l y ik b ir h k m d a r g ib i g r n d . Y eni im p a ra to ru n r a n lIla r a ve A v ar istilsna kar y a p m o ld u u seferleri m k e m m e l m sra la rla tasvir etm i olan o de v ir airle rin d e n P isid y a l Jo rja gre H e ra k liu s k u v v e tin , tethiten ziyade m u h a b b e t sayesinde p arlam as l z m g e ld i in i beyan etm i tir (7 ). , H e ra k liu s tahta k t esnada, im p a r a to r lu u n vazi yeti son derece v a h im d i. arkta ranllar, im ald e A varlar ve S la v lar te h lik e li o lm u la rd ve da h ild e , Fokasn b e d b ah t id are sin d e n sonra, tam b ir anari h k m s r y o rd u . Y eni im p a ra to r ne kfi m ik ta r para ve ne de asker ku v v e te m a likti. Bu' sebeplerin heyeti m e c m u a s H e ra k liu s saltanatnn ilk k s m n d a im p a ra to rlu u sarsm olan d erin h e rc m e rci iza h eder. 611 de ra n lla r S u riy e y i fethetm ee k o y u ld u la r ve ark B izans v ily e tle rin in en m h im ehri o lan A n ta k y a y igal ettiler. am (D am ask us) d a h i az b ir m d d e t sonra b u n la rn eline geti. ranllar, S u riy e n in feth ini ta m a m la d k ta n sonra, Filistin ze rin e y r d le r ve 614 te, K u d s ( Hieroso lim a) m u h a sa ra y a baladlar. K u d s y ir m i g n m u k a v e m et etti. Bu m d d e tin s o n u n d a ra n lIla rn k u le le ri ve m a n c n k la r e h rin su rla rm tah rip etti ve b ir m e h a za gre m e lun d m a n la r m te h e v v ir h a y v a n la rn y a h u t tah rik e d ilm i ejderlerin savletine m a b ih b ir savletle ehri istil ettiler (8). ehir y a m a y a u r a d ve h ristiy a n mabedleri ta h rip o lu n d u . B y k K o nstantin ve H elen tarafndan b in a e d ilm i o lan M u k ad d e s M ezar kilisesi atee y a k ld ve h zin e le ri g asbed ildi. H ristiy a n la r ta h a m m lfe rsa ik e n celere k a tla n m a k m e c b u riy e tin d e k aldlar, y a h u t katlolundular. K u d s Y a h u d ile ri ran llar tarafna getiler ve katliam e faal b ir surette itirak ettiler; baz m e h a zlara gre b u k a tliam esnasnda 6 0 0 0 0 h ristiy a n m a h v o lm u tu r. B irok h azineler m u k a d d e s e h ird e n rana g t r ld . H ris tiy a n l n en m ute ber m u k a d d e s ey asndan b ir i o lan M u k ad d e s

H a d a h i K tesifona n a k le d ild i. ra n a g n d e rile n biro k esirler arasnda K u d s p atrik i Z ah a ry a dahi b u lu n u y o rd u ( 9 ) . F ilistinin ra n lla r tarafndan b u ta h rip k r fethi ve K u d s ' n y a m a s b u v ily etin ta rih in d e n a z ik b ir an tekil etm ektedir. N . P. K o n d a k o v b u hususta yle y azy o r : Bu hdise, K u d s n Titus tarafndan za p tn d an b e ri, iitil m e m i b y k b ir felket o ld u ; fakat b u defa, y aray tedavi etm ee im k n y ok tu. B u n d a n sonra ehir hi bir za m a n K o nstantinin p a rla k de v rin e m a b ih b ir devir id ra k etm edi ve u z u n m d d e t m e r cam ii g ib i bir d n m noktas tekil eden fevkelde b id e le rin y k s e ld i in e ahit o lm a d . B u a n dan itibaren ehir ve bide leri d e v a m l bir surette a d m a d m harabiye d o r u gittiler ve A v ru p a y a pek ok eitli neticeler ve faideler te m in etm i olan H al seferleri bile K u d s h a y a tnd a itia, in tiza m s zlk ve in h ita t tevlit etm ekten baka b ir ey y a p m a d la r. ranlIlarn istils g re k o - ro m e n m e d e n iy e tin in Filistine s u n b ir surette ith ali neticesinde y aratl m olan vaziyetin h e m e n d e im e sin i m u c ip oldu. B u istil ziraati h ara p etti, ehirleri n fu s s u z brakt, b iro k m a n a s tr ve zav iyeleri m u v a k k a te n ve y a h u t ebe diye n m ahvetti ve ticaretin in k i a fn d u rd u r d u . B u istil y a m a c A rap k a bilelerini, k e n d ile rin i b a l b u lu n d u r a n taa h h tle rd e n ve k e n d ile rin i tutan k o r k u d a n azat etti ve b u n la r m te a k ip de v ird e k i b y k istillar m m k n k lm o lan bir b ir lik tesi sine baladlar. B u tarihten sonra m e m le k e tin k lt r tek m l n e olanlar o lm u tu r. Filistin, eer z a m a n m z a k adar u z a n m a m olsayd, O rta za m a n la r d e v ri o larak gsteri lebilecek olan ka rk b ir devre giriy or ( 1 0 ) . r a n lla r n S uriy e ve Flistini kolayca ellerine g eirm eleri b u vilyetlerin h ay atla rn a h k im olan d in artlarla k sm e n k a b ili izahtr. A h a lin in ekserisi, bilhassa Suriyede, m e rk e z h k m e t tarafndan tu tu la n ortodoks d o k trin in i k a b u l etm i y o rd u . Bu vilyetlerde yaayan n astu rler ve m onofisitler, y u k a rd a g r m o ld u u m u z vehile, B izans h k m e tin in ar b ir tazy ik i altn d a b u lu n u y o r la r d ; ite b u sebepten b u n la r, pek tabi olarak, atee tapan ve nasturlere nazaran daha b y k b ir d in serbestisi ba h e d e n ra n lla rn h k im i yetini tercih ettiler.

ra n lla rm istils S u riy e ve Filistine m n h a s r k a lm ad . ran o r d u s u n u n bir k s m b t n A n a d o lu y u katettikten ve M arm ara s a h ille rin d e k i K a lh e d o n 'u (K ad k y ) zaptettikten sonra s ta n b u lu n karsnda, H riso p o liste ( sk d a r) k o n a k lad. D i e r b ir o rd u ise M sr fethe h a z rla n y o rd u . ske nd e riye, ih tim a l 618 y a h u t 619 da, d t . S uriy e ve Filistinde o ld u u g ib i M srda d ahi m onofisit ah a li Bizans h k m e tin e kfi derece m za h e re t gsterm edi ve ra n h k im iy e tin i se v in le k a b u l etti. B izans im p a ra to rlu u iin M srn ziy a b y k bir felket id i: Msr, m a l m o ld u u vehile, s ta n b u lu n h a k ik b ir za h i re a m b a r id i ve h u b u b a tn e v k in d e v u k u b u la c a k bir in kta pay itah tn ik tsad d u r u m u z e rin d e v a h im a k slam e lle r icra edebilirdi. B izans im p a r a to r lu u n u n , ran h a rp le ri y z n d e n , ce n u p ve arkta b u a r zayiatlara u r a d esnada im ald e ik in c i b ir teh lik e k e n d in i gsteriyor ve devleti cid d b ir surette tehdit ed iy o rd u . B alk an y a rm a d a s n d a o turan A v ar ve Slav ktleleri, A var h a n n n k u m a n d a s n d a , c e n u b a in iy o r ve im al vilyetlerini y ak p y k y o r la r d ; b u n la r stanbu la k a dar geldiler, fakat b u ra d a e h rin s u rla rn a arptlar. Bu defa h arp ete m cad elesine in h isa r etti; b u sayede A v ar han, b iro k esir ve ky m e tli g anim etlerle im ale avdet etm ee m u v a ffa k o ld u (11). Bu k a v im le r hareketi H e ra k liu s u n m u a s rla rn d a n SevilIa p isko po su sidoru n y a zla rn d a akisler b rak m tr. sidor k ro n ik in d e , H e ra k liu s saltanatnn 16 nc (v e y a h u t 5 in c i) senesinin b a la n g c n d a S lav larn Y u n a n is ta n R o m a lla rn e lin d e n alm , ra n lla rm ise Suriye, M sr ve d ie r birok vilyetleri zaptetm i o ld u k la rm ,, (1 2) k a yd etm ek te dir. m p arator, ksa bir tereddtten sonra, r a n l I l a r a kar harp il n etm ee karar verdi. D evlet h zin e si bitik bir h a l de b u lu n d u u n d a n im p arato r p ay itah t ve v ilyetlerdek i kilise h zin e le rin e el k o y d u ve b u n la r n b iro k altn ve g m sikkeye ta h v ilin i emretti. A v ar k ira ln n , im p a ra to rlu u n i m a lin d e h u su le g etird ii tehlike, im p a ra to ru n evvelce ta h m in etm i o ld u u gibi, A varlara b y k b ir m e b l n tediyesi ve m e h u r re h in le r gsterilm esi suretiyle, bertaraf edildi. B u n da n sonra, 6 2 2 senesi ilk b a h a rn d a , im p a ra to r A n a d o lu y a geerek b iro k asker top lad ve b u n la ra b ir ka ay zarfnda

h arp sanatn retti. M u k ad d e s H a ve m u k a d d e s K u d s e h rin i geri a lm a k tli gayesi ile ran llara kar y ap lan bu h a rp b ir n e v i H al seferi eklini ald. M odern tarihiler, H e ra k liu s u n 6 2 2 ile 6 2 8 seneleri ara snd a ran llara kar sefer icra etm i o lm a s n n ih tim a l d a h ilin d e o ld u u n u k a b u l etm ektedirler. B t n b u seferler Bizans o rd u la r iin p a rla k bir m uvaffakiy etle tetvi o lu n d u . O d e v rin airlerin den P isid yadl Jorj b u zaferleri tebcil iin Herakliyad ad l bir E p iniko n (yani zafer destan) ter tip e tti; h ilk ati le m e dair y azm o ld u u die r iirle rin d e n b irin d e , Hexcemeroni y a n i Alt g n ad l eserinde, ay n i air alt sene de v am etm i ve ra n lla rn tam b ir m a l b iy e tiyle neticelenm i o lan h a rb i im a etm ektedir. B ir X X n c i asr m v e rrih i, F. I. spenski, H e ra k liu s u n seferini B y k ske n d e rin anl harp le ri ile m u k ay e se etm ektedir (13). H e ra k liu s K afkas k a b ile le rin in y a r d m n tem in etti ve H a zar larla bir ittifak aktetti. Bu harpte, Kafkas eteklerinde b u lu n a n im al ran vilyetleri, um u m iy e tle , asker harekta sahne tekil ettiler. U z a k m em lek etlerde o rd u la r idare etm ekle m e g u l olan im p a ra to ru n g ay b ub e tin d e , p ay itah t gayet cid d b ir te h lik e ye m a ru z k a ld. A varlar h a n im p arato rla y a p m o ld u u a n la m a y feshetti ve 6 2 6 da b y k A var ve Slav kafilelerinin ba n d a stanbul ze rin e y r d . H a n n a y n z a m a n d a ra n lIlarla b ir ittifak aktetm esi ze rin e ra n lla r o rd u la rn n bir k s m n h em en K a lh e d o n a (K ad k y ) g n d e rd ile r. A v ar ve S lav kafileleri sta n b u lu m u h a s a ra ettiler ve u z u n m d d e t p ay itah t ahalisi son derece k o r k u lu g n le r geirdi. B u n u n la beraber stan b u l g a rn iz o n u ta a rru zu p s k rtm e e ve d m a n su rla rd a n u za k lara tardetm ee m u v a ffa k o ldu . ranllar A var h a n n n tee b b s nd e m u v affa k o la m a d n ve stan b u lu za p te d e m e d i in i d u y a r d u y m a z o rd u la r n K a lh e d o n d a n geri ektiler ve S uriy eye g n d e rd ile r. B izansn, stanbul surla r n n d e A v arlara kar k a z a n m o ld u u zafer, A v a r lar b a rb ar k r a ll n n zay flam a sn d a balca m il o lm u tur (14). A y n i devre d o ru (624) Bizans, s p a n y a d a k i son yerleri n i k a y b e d iy o rd u . Bu h a v a lin in fethi V izigot k ra lla rn d a n S u in th ila (Svvinthila) tarafndan ta m a m la n d . Balear adalar im p a ra to ru n elinde k a ld (15).

6 2 7 senesi s o n u n d a H e ra k liu s, eski N in u v a harabeleri c iv arnd a, ( b u g n k M u s u l civ a rn d a , D icle k e n a rn d a ) vuk u b u la n b ir m u h a re b e d e ran llar ta m a m iy le m n h e z im etti ve ra n n m erkez v ily etlerinde ilerledi. m p a ra to ru n eline ze ng in g anim etler geti. H e ra k liu s stanbu la bir zafernam e g n d e re re k ranlIlara kar elde ettii asker m uv affakiy etleri anlatt ve h a rb in sona erm i ve p arlak neticeler v e rm i o ld u u n u il n etti (16). Bu m e k tu p Ayasofya k r s s n d e n h a lk a o k u n d u . Bu hdiseler ze rine ran k ra l H sre v tahttan in d ir ild i ve katledildi ve y eni h k m d a r K a v ad - eroe H e ra k liu s ile su lh m za k e re le rin e giriti. Y e n i a n la m a n n h k m le r in e gre ra n lla r fethet m i o ld u k la r vilyetleri, y an i Suriy e, Filistin ve M sr ve b u n la r d a n m a a d a evvelce ra n lla r tarafndan g t r lm olan M u k ad d e s H a BizanslIlara iade ediy o rlard . H e ra k liu s m uzafferan e bir surette stanbu la avdet etti; az b ir m d d e t sonra k a rs M artin ile b irlik te K u d s e gitti ve b u ehre 21 M art 6 3 0 da vasl o ld u (17). ra n lla r tarafndan iade e d ilm i o lan M u k a d d e s H a, b t n h r is tiy a n l n byk sevin d u y d u u b ir esnada, eski y erine va ze d ild i. O za m a n n E rm e n i tarih ile rin d e n biri, Sebeos, b u m nasebe tle yle y a z y o r: [m parator ve karsnn] K u d s e g ird ik le ri g n b y k bir heyecan v a r d : A lay ve h k r k sesleri, bol g z yalar, kalp le rde m u a z z a m b ir alev, k ira ln , prensle rin, b t n asker ve ehir a h a lisin in k a lp le rin in paralan; ve h i bir kim se k ira ln ve b t n k a la b a l n b y k ve m essir h e y e c a n n d a n dolay lhler o k u y a m y o rd u . [Kral ha] eski y erine k o y d u ve b t n kilise ey alarn eski yerlerine iade etti; b t n kiliselere ve ehir ah alisine hediyeler ve b u h u r iin para datt,, (18). H e ra k liu s u n ranlIlara kar k a z a n m o ld u u zaferin K u ra n d a z ik r e d ild i in i k a y d e tm e k enteresan bir eydir; b u kitapta u n la r o k u y o r u z : R u m la r ra n lla r tarafndan m a l p e d ilm i le r d i- Fakat b u m a l b iy e tte n sonra [Rumlar], b ir ka sene zarfnda, [ ra n lla r ] m a l p edecek lerdi (19). H e ra k liu s u n ran h a rb i B izans tarih i iin gayet m h im bir h dise tekil etm ektedir. O rta z a m a n la rn ilk d e v rin d e cih a n a h k im o lm a k id d ia sn d a b u lu n m u o lan ik i devletten, y ani B izans im p a ra to rlu u ve ra n d a n s o n u n c u s u eski

e h e m m iy e tin i kaybetti, zayf bir devlet o ld u ve az bir m d det sonra, A rap istillar neticesinde, siyas v a rl n b s b t n kaybetti. D i e r taraftan B izans im p a ra to rlu u ezel d m a n n a l m darbesini in d ird i; elden k m o lan ark v ily e tle rin i ve M uk add es H a h ristiy a n l a iade etti ve a y n i z a m a n d a payitaht A var ve S lav kafile le rin in tevlit ettii b y k tehlikeden k u rtard . B izans im p a ra to rlu u an ve eref ve k u d re tin en y k s e k m ertebesini ih raz etm i g i bi g r n y o r d u . Bir talyan m v e r r ih i (A. Pernice) b u h u susta yle y azy o r: 6 2 9 da H e ra k liu s u n an ve erefi en y k se k h a d d in i b u lm u tu r ; d e h a s n n n u r u , im p a ra to rlu k ze rine k m olan zlm e ti datm tr; herkes sulh ve b y k l k ile d o lu an l bir d e v rin b a la d n a z a h ip o lu y o r du. te denbe ri k e n d in d e n k o r k u la n d m a n , y an i ran, ebe diy e n yere serilm iti; T una h a v alisin d e A v ar n fu z u srat le in h ita t ed iy o rd u . B izans o rd u la rn a k im m u k a v e m e t ede b ilird i ? m p a ra to rlu u k im tehdit altn d a b u lu n d u r a b i lird i? (2 0 ). H in t h k m d a r H e ra k liu s a, k a za n m o ld u u zaferden dolay, tebrik ler ve a y n i z a m a n d a b iro k k y m e tli talar g n d e riy o rd u (21). F ran k la r k ral D agobert, fevkelde m u ra h h a s la r vastasiyle H e ra k liu s ile ebed b ir su lh ktediy o rd u (22). 6 3 0 senesinde ran kraliesi B oran H e ra k liu s ile, ih tim a l fevkelde b ir eli vastasiyle, kat bir sulh yapt (23). ran h a r b in in m esu t neticesinden sonra H era k liu s, ilk defa olarak, 6 2 9 da resm en Basilevs* n v a n m ald. B u isim asrlard an beri arkta, bilhassa M srda m e v cu ttu ; II nci asr dan itibaren im p a r a to r lu u n greke k o n u a n k s m la rn d a k u lla n ly o r d u ; fakat resm bir n v a n o lara k tanlm am t. V II nci asra k a d a r ltince imperator k e lim e s in in greke m u k a b ili m u tla k h k im m a n a sn a gelen avtokrator (aoxptwp) idi. Fakat b u kelim e, etim oloji b a k m n d a n , imperator m a n asn a g e lm iy o rd u . Bizans im p a ra to ru n u n , k e n d isin e Basilevs nv a n n v e rm ee rza gsterdii y egne ecnebi h k m d a r , pek uzakta b u lu n a n H abe h k m d a r istisna e d ild i i takdirde, ran k ra l idi. B ury yle y a z y o r : R o m a im p a ra to rlu u d n d a m sta k il b y k bir Basilevs m e v c u t o ld u u m d dete, im p arato rla r d ie r b ir h k m d a r n tam akta o ld u u b ir n v a n k a b u ld e n im tin a ettiler. Fakat b u h k m d a r im

p a ra to rlu a tbi b ir vasal derekesine in d irild ik te ve ik i d e v let ara sn d a k i rekabet ortadan kalktkta, im parator, asrlard an beri k e n d isin e g ay ri resm b ir ekilde v e rilm ek te o lan b u n v a n a lm a k la k a z a n m o ld u u zaferi d n y a y a il n etm ek * istemitir (24). G eri a ln m olan ve a h a lis in in b y k b ir k s m m onofisit o lan vilyetlerde, y a n i Suriye, Filistin ve M srda, h k m e tin m onofisitlere kar alaca vaziyet teh li keli ve son derece m h im b ir mesele olarak y e n id e n ortaya kt. D i e r taraftan H e ra k liu s u n ra n lla ra kar y a p m o ld u u u z u n ve d e v a m l sefer, p arlak b ir m u v affakiy etle netice le n m i o lm a sn a ra m e n , m u c ip o ld u u a r insan ve para za y i atndan dolay, B izans im p a r a to r lu u n u n asker k u v v e tin in n i olarak zay flam asna sebep o ldu . Fakat im p a ra to rlu k , iddetle ihtiy ac o ld u u s k n e t de v rin e k a v u a m a d ; n k ran seferinin h ita m n d a n az b ir m d d e t so nra h i b e k le n ilm iy e n ve ilk z a m a n la r va h am e ti ta k d ir o lu n a m y a n b y k bir teh like, y a n i A rap tehlikesi, bagsterdi ve A raplar, Bizans im p a r a to r lu u n u ve ran arazisin i istil etm ekle tarihte yeni bir dev ir atlar. G ib b o n b u A rap ta z y ik n d a n yle b a h se d iy o r: m p a ra to ru n sta n b u ld a y a h u t K u d ste zafe rini tes'it ettii bir esna da S u riy e h u d u d u n d a az tan lm bir ehir A raplar tarafndan y a m a y a u ru y o r, bu eh rin im d a d n a k o m u o lan o rd u la r para para e d iliy o rd u ; b u hdise b y k bir ih til lin b a la n gc olm asa id i, alelde ve g l n bir v a k a olarak te lk k i o lu n a b ilird i. B u y am acla r M u h a m m e d in m ritle ri id ile r ; b u n la r n taassup ze rin e m esses k u v v e tle ri lde h u su le gelm iti. Ve H e rakliu s, saltanatnn son sekiz senesi zarfnda, A raplar y z n d e n , ran llar tara fn d a n iade e d ilm i o lan v il yetleri d a h i kayb etm itir (25).

ARAPLAR. MUHAMMET VE SLMYET

S am ne slind e n bir k a v im o lan A raplar, sann d o u m u n dan ok evvel, A rabistan y a rm a d a sn ve b u y a rm a d a n n im ald e bir d e v a m n tekil eden ve Frata k adar u za n a n S u riy e l n igal etm ilerdi. M esahai sathiyesi aa y u k a r A v r u p a n n drtte b irin e te k a b l eden A rabistan y a rm adas arkta Basra krfezi, ce nup ta H in t d e n izi ve garpte K zld e n iz tara fn d a n evrilm itir; im ald e d o r u d a n d o ru y a

Suriy e l n e g irilm e k te d ir. Y a rm a d a n n en ta m lm v ily e t leri u n la r d : 1. O rta yaylada Neced; 2. Y a rm a d a n n c e n u b u n d a Y e m e n y a h u t M esut A rabistan (Felix Arabia)\ 3. Y a rm a d a n n im a lin d e n Y em ene k a d a r ince u z u n b ir erit h a lin d e u za n a n H icaz. Bu g ay ri m m b it m em le k e tin her taraf k a b ili iskn d e ild i ve gebe b ir k a v im olan A raplar A rabistann bilhassa m e rk e zin d e ve im a lin d e o tu ru y o rla rd . Bedeviler k e n d ile rin i A rap r k n n en sf ve en otantik m m essilleri ve ahs v a k a r ve k y m e tin y egne h m ille ri ad dediy o rlard. B u seyyar bedevilerden m aada, b u h avalide, b irtak m k y ve ehirlerde y ay an ah a li d a h i m e v cu ttu ; bedeviler b u n la ra g u r u r ve hatt istihfafla m u a m e le ediyor lard. R o m a im p a ra to rlu u b ilm e c b u riy e S u riy e n in ark h u d u d u n d a yay an A rap kabileleriyle tem asa gelecekti ve im p a rato rlu k b u h u d u d u m d afa a etm ek iin b irta k m tedbirler alm a k m e c b u riy e tin d e kald. B u y z d e n R o m a im parato rlar h u d u t is tih k m la rn d a n teekkl eden ve S uriy e limes'i a d n tayan bir hat ina ettirdiler; b u hat T una h u d u d u n d a G e r m e n istillarna kar im p a ra to rlu u k o r u m a k iin y ap lm o lan m e h u r limes romanas a b e n ziy o rd u , fakat daha k k m iky asta idi. S uriy e h u d u d u n d a k i balca R o m e n is tih k m la rn n harabeleri b u g n d a h i m e v cu ttu rlar (26). M ilttan nce II nci asrdan itibaren S u riy e A raplar bir ta k m m sta k il devletler tekil etm ee baladlar. Bu devlet ler a ra m ve grek m e d e n iy e tle rin in k u v v e tli tesiri altnda kaldlar; ite b u y z d e n b u n la ra b azan arap - a ra m - helle nistik k ra llk la r ad ve rilm e k te d ir. Bu k ra llk la rn ehirleri arasnda Petra, b y k ticaret y o llarn n tekatu n o ktasnd a igal ettii m sa it m e v k i y z n d e n , bilhassa b y k refah ve inkiafa m a z h a r o ld u . Bu eh rin h a r ik l d e harabeleri b u g n d a h i z a m a n m z tarih ileri ve a rk e o lo g la rn n d ik k a t n a za rla rn ekm ektedirler. M edeniy et ve siyaset b a k m la r n d a n , R o m a im p arato r lu u d e v rin d e k i b t n A rap - S u riy e k ra tlk la rn n en mh im m i P a lm ir (T e d m r ) k ra ll id i. Bu e h rin h k m d a r ro m al ve g re k m u h a r rir le r in Z e n o b i olarak gsterdikleri kralie id i; hellenistik k lt r n e sahip o lan b u cesur k a d n , M. s. I I I n c asrn ik in c i n sfn d a M sr ve A n a d o lu n u n b y k bir k s m n fethetm ek suretiyle, b y k bir devlet

k u r d u . B. A. Turayefe g re (27) b u h dise a rk n reaksi y o n u n u n ilk te z a h r ve im p a r a to r lu u n ilk defa olarak biri ark, d ie ri garp o lm a k zere ik i k sm a a y rlm a s d r. m p a rator A v relian im p a ra to rlu u n v a h d e tin i tekrar iade etti ve m a l p kralie, 2 7 3 te, zafer alay ile R o m a y a giren im p a rato ru n h a rp ara b asn tak ip etm ek m e c b u riy e tin d e ka ld . As P a lm ir ta h rip edildi. B una ra m e n b u eh rin m uh tee m harabeleri, Petra h arabeleri gibi, z a m a n m z n lim ve turist le rin i cezbetm ektedir. P a lm irin m e h u r ep igrafik bidesi, k o c a m a n bir ta ze rin e h a k k e d ilm i o lan ve b u e h rin tica ret ve m liy e si h a k k n d a k y m e tli tafsilt ih tiv a eden P a lm ir n iza m n a m e si R usyaya n a k le d ilm i o lu p h alen Leningratta, E rm itaj m ze sin d e h fzo lu n m a k ta d r. B izans d e v rin d e ik i A rap sllesi m u a y y e n b ir rol o y n a m lard . B u n la rd a n b irincisi, S u riy e G asa n le ri sllesi, monotisit te m a y ll ve Bizans im p a ra to rla rn n b ir ne v i vasali o lu p bilhassa V I nc asrda, Ju s tin ia n z a m a n n d a , B izansn ark seferlerinde, y ard m c b ir rol o y n a m a a baladkta, b y k b ir k u v v e t kesbetti. B u slle, ih tim a l V II nci asrn b a lan g c n d a, ra n lla rm S u riy e ve Filistini fethettikleri es nada, ortadan k a lk m tr. k in c i A rap sllesi, y a n i Lhmle rin m e rk e zi Frat k e n a rn d a H ira ehri idi. ra n Sasanleri ile vasal m n ase b e tin d e b u lu n d u k la r n d a n L h m le r Gasan ile rin h asm id ile r; b u ik in c i slle V II nci asr b a la n g cn d a ortadan kalkt. N a stu rilik e k lind e H ira y a n fu z etm i o lan h ris tiy a n lk b u ra d a b irta k m m ritle r b u ld u , hatt Lhm ile r slle sin in baz zalar d a h i b u m e zh e b i tandlar. B u ik i slle, G asa n le r B izanslIlarn ve L h m le r r a n lla r m tara fn d a o lm a k zere, k ra tlk la rn n h u d u tla r n m d a fa a etm ek m e c b u riy e tin d e kaldlar. k i vasal devlet V II nci asr balan g c n d a ortadan kalktkta, islm iy e tin genilem esi d e v rin d e A rabistan y arm ad as ve S u riy e l k e n a rla rn d a devlet is m in i tam aa l y k tek bir siyas te e k k l m e v c u t deildi. D i e r taraftan Y em ende, y u k a r d a k a y d e tti im iz vehile, M. e. II nci asrn s o n u n d a teesss etm i o lan Saba - H im y a r (H om erit) k ra ll b u lu n u y o r d u ; fakat Y e m e n , 5 7 0 senesine d o ru , ran llar tara fn d a n fethedildi (28). . M u h a m m e t d e v rin d e n evvel, eski A raplar kabile ler h a lin de te k iltla n d rlm la rd . Y a ln z k a n rab talar m n h a s r a n m enfaat m are k e ti tevlit e d e b iliy o rd u ; b u m a re k e t dere

b e y lik ve cebir faslndan p re n sip le rin tatbik m e v k iin e v a z ile te za h r e d iy o rd u : m esel y a rd m , h im a y e , k a b ile y i ta h k ir etm i olan b ir d m a n d a n in tik a m a lm a k gibi. En e h e m m i yetsiz b ir v a k a kabile ler arasnda u z u n ve k a n l bir m c a delenin balang c o lab ilird i. Bu eski z a m a n la rn ak isle rin i eski A rap iirle rin d e ve nesir a n ane sind e b u lm a k k a b ild ir. A davet ve g u r u r eski A ra b ista nn m u h te lif kabileleri arasn daki m nasebetlere h k im d i. E ski A rabistann d in te lk k ile ri pek ip tid a idi. H er kab* le nin ilh la r ve talar, a alar ve m e n b a la r g ib i m u k a d d e s eyalar vard. B u n la r vastasiyle b u kabileler istik bali ke fetm ek iin u ra rla rd . A rabistann baz k s m la rn d a y l dzlar k lt revata idi. A rap atikiy at m te h a sssla rn d a n b irin e gre A raplar, d in tecrbeleriyle, fetiist itikatlarn b i raz fev kine k a b ilm ile rd i (29), A ra p lar cin tabir ettikleri bazan dost, fakat ekseriya d m a n k u v v e tle rin m e v c u d iy e tin e in a n y o rla rd . B u n la rn gzle g r le m iy e n y k se k b ir k u v v e t,y an i A llah h a k k m d a k i te lk k ile ri b y k b ir v z u h s u z lu k la te m a y z ediy o rd u. D ua, bir ibad et ekli olarak, ih tim a l A ra p la rn m e h u l idi; ve u l h iy e te h itap ettikte, b u n la r n istia neleri, alelekser, u r a m o ld u k la r bir h ak are t ve y a h u t b ir h ak szlk ta n do lay d m a n d a n in tik a m a lm a k iin y a p lm bir y a rd m talebi e k lin i aly o rd u . G o ld z ih e r u m ta l a d a b u lu n u y o r:B ize k a d ar gelm i o lan islm iy etten n cek i iirler en y k s e k ru h la rd a bile u l h iy e te d o r u b ir y k s e lm e em aresi ihtiva etm em ekte ve bize, b u k a v m in d in a n aneler k a r snda alm o ld u u tavr h a k k n d a pek az m a l m a t v e rm e k tedirler (30). B edevilerin gebe hayat, tabi olarak, gayet iptida b ir ekilde olsa d a h i y in e d in ibadete m a h s u s m u a y y e n ve sa bit yerlerin in k ia fn a m sa it de ild i. Fakat b e d evilerin y a n n d a , ticaret y ollar ve bilhassa c e n u p tan im ale, Y e m e n den Filistin, S u riy e ve T ur S in a y a rm a d a sn a g id en k e rv a n la rn z e rin d e d o m u ve in k ia f etm i olan ehir ve k y lerin yerli ahalisi vard. Bu y o lu n k e n a r n d a k i e h irlerin en ze n g in i, M u h a m m e tten ok nce m e h u r o lan M e k k e id i (eski y azlarda M ak o ra b a e k lind e gsterilm ektedir). E h e m m iy e te ik in c i derecede gelen Yatreb, m sta k b e l M edine, ok daha im ald e idi. Bu ehirler im ald e n ve ce n u p tan gelen ticaret k e rv a n la r iin iyi k o n a k la r tekil ediy o rlard . M ek ke ve YatBizans mparatorluu Tarihi 17

258

b z a n s

m p a r a t o r l u u

t a r ih

reb tacirleri arasnda o ld u u g ib i im a l H ica z ve Y e m e n g ib i y a r m a d a n n d ie r k sm la r ahalisi arasnda da bir ok Y a h u d i vard. im a l S u riy e ve F ilistin d e k i R o m a- B izans v il y etlerinde n ve Y em e n vastasiyle H abe istan d a n b ir o k hristiy an lar y a rm a d a y a geldiler. M ekke, y a rm a d a a h a lis in in g a y ri m te can is u n s u rla r n n b irle ti i balca m e rk e z oldu. o k eski b ir dev ird e n beri b u ehir, esas k arak te ri tam manasiy le Arap o lm y a n ve K be a d n tayan b ir ib ad e tg h a m a lik ti. B uras m k a p e k lin d e ve 35 ay ak y k s e k li in d e k rg ir b ir b ina o lu p balca ibadet eyas olarak siyah bir ta ih tiv a e d iy o rd u . A nane b u tan g k n b ir hediy esi o ld u u n u be y a n ediy or ve ib a d e tg h n in asn b r a h im in ad ile mnasebettar g steriyordu. M sait m e v k iin d e n do lay M e k k e b t n A rap kabile lerine m e n s u p tacirler tara fn d a n ziyaret edili y o rd u . Baz efsaneler, b u ehre d a h a fazla ziyareti celbetm ek iin , K b e n in iine m u h te lif kabilelere ait p u tla r v a ze d ilm i ve b u suretle her k a b ile n in m m e ssille rin e , M ek ked e k a ld k la r m d d e te , en fazla itibar ettikleri ilh a ibad et etm ek im k n v e rilm i o ld u u n u b ild irm e k te d irle r. H a c la rn adedi m te m a d i surette a rty o rd u : b u aded bilhassa A lla h n M tarekesi a d n tayan m u k a d d e s d e v ird e p e k b y y o r d u ; b u devre zarfnda M ekkeye m m e ssil g n d e re n kabilelere a id a ra z in in ta a rru zd a n m a su n iy e ti bir dereceye k a d a r g a ra n ti e d iliy o rd u . D in e n lik le r devresi, A rap ve y abanc t c c a rla rn ehre b y k k r getiren al verite b u lu n d u k la r b y k M e k k e p a n a y r z a m a n n a tesadf e d iy o r d u . eh ir ksa b ir m d d e t zarfnd a ok z e n g in o ldu . M. s. V in c i asra d o r u b y k K u re y lile r kabilesi ehirde h k m s rm e e balad. M e k k e n in ta m a k r a h a lis in in m a d d m e n faatleri ih m a l o lu n m u y o r ve m u k a d d e s iane ler ekseriya b u n lar tara fn d a n h o d k m m enfaatlerin ta tm in i u r u n d a sarf o lu n u y o r d u . Bir lim e gre anan e v m e ra sim le ri ifa etm ekle m k e lle f aristokratlarn ta h a k k m ile ehir m a d d , m a r u r ve p lu to k ra t.k b ir karakter iktisap etti; b u ra d a din h u s u s u n da, tam m anasiyle, tatm in e d ilm e e im k n yoktu (31). A raplarn, b iro k defalar M ek ked e re n m e k frsatn b u lm u o ld u k la r bran ve h ristiy an d in le rin in tesiriyle, M u h a m m e tten de evvel, eski d in detlerin k u r u rit e lin d e n b il hassa ay rla n d in m e fk re le rd e n ilh a m alan baz m n fe rit ahsiyetler b e lirdi. B u m a h v iy e tk r d in n irle rin in te l k k i

leri m o n o te izm e ve riyazet h a y a tn a d o ru b ir te m a y l ile itihar ed iy o rd u . Fakat b u n la r bizzat y ap tk lar tecrbelerle k e n d ile rin i tatm in ediyorlar, e traflarndak i insanlara tesirde b u lu n m u y o r la r ve b u n la r ih tid a ettirm iyo rlard. A raplar birletiren ve c ih a n m u l b ir d in tesis eden M u h a m m e t o ldu . E v v e l tvbe ve istifar etm ei reten m tevaz b ir v z o lan M u h a m m e t p e y g a m b e r ve, bir m d d e t sonra, siyas bir cem aatin reisi o ldu . M u h a m m e t 5 7 0 senesine d o ru d n y a y a geldi. Kureyliler k a b ile sin in en fak ir k la n la rn d a n b iri olan H a im le re m e n s u p tu . o k gen ik e n anasn, ba b asn kaybetti ve h a y a tn bizzat k a z a n m a k m e c b u riy e tin d e k a ld : H atice n a m n d a z e n g in d u l bir k a d n n ticaret k e rv a n la rn d a deve s r c s o ldu . H atice ile e v le n d ik te n sonra m a d d vaziyeti ok iyileti. M u h a m m e t hastalkl ve asab m iz a l b ir insand. Y a h u d ile r ve h ristiy a nlarla tem asa g eldikten sonra b u n la rn tesiri altn d a k a ld ve M e k k e n in m sta k b e l d in tekilt z e rin d e g n d e n g n e daha fazla z ih n in i y o rm a a balad. R u h u n d a sk sk h u s u le gelen teredd tle r M u h a m m e tte m its iz lik a n la r ve n a m te n a h i iztrap lar tevlit e d iy o rd u ; b u y zd e n asab b u h ra n la r g e iriy o rd u. M e k k e varolarnd a y a ln z bana y ap t g ezintilerde r yeerle m e a z z ip olan M u h a m m e tte en n ih ay e t k a v m in i im d iy e k a d a r takip e'.tiifena y o ld an k u r ta r m a k iin A lla h tarafndan g n d e rilm i o ld u u ka n aa ti k k sald. M u h a m m e t no ktai n a za rla rn aka b e y an etm ee karar v e rd i i esnada k r k y an d a idi. D in in i ilk evvela m te v a z b ir ekilde ailesi m u h it n d e y a y m a a balad. B lh a re alt ta b a k alara m e n s u p k k bir g ru p n n d e vaiz v e rm ee ba la d ve az b ir m d d e t sonra k ib a r vatandalar d a h i k e n d i sini d in le m e e baladlar. Fakat K u re y lile rin reisleri M uham m ed e k a r m u a rz bir cephe a ld la r ve M ek ked e k a lm a sn im k n s z k ld la r. Bu vaziyet k arsn da M u h a m m e t, m ritle riy le birlikte, 6 2 2 de, d o d u u ehri gizlice terkederek im a le, ahalisi, Y a h u d i u n s u rla r da d a h il o lm a k zere, k e n d is in i m te a d d it defalar davet etm i ve k e n d is in e d a h a m sa it h ay at artlar vadetm i olan Y atree gitti.

M u h a m m e d in M e k k e d e n M edineye gittii, 3 'a h u ta le le k se r y anl olarak g sterildii gibi, firar ettii sene (arapa hicret; A v ru p a k la r b u ism i tahrif ederek hegire,, ekline so k m u lard r) m s m a n senesinin b a la n g c n tekil etm e k tedir (32). A raplar ve dier b t n m s l m a n k a v im le r i ta k v im le r in in b a lan g c olarak 6 6 2 senesini k a b u l etm e k tedirler; b u n la r k ro n o lo jile rin i tesbit iin, g ne senesinden d a h a ksa olan k a m e r seneyi k u lla n m a k ta d rla r. Mslm a n la r u m u m iy e tle C u m a 16 T e m m u z 6 2 2 ta rih in i hicr senen in ilk g n itibar e tm ek tedirle r: fakat b u y eni sene hicretin anc ak o naltnc y ln d a k u lla n lm a a balanm tr. Yatreb ahalisi M u h a m m e t ve a rk a d a la rn a c a n d an b ir h s n k a b u l gsterdi ve b ilh a re b u eh rin is m in i * P e y g a m b e r ehri m a n asn a gelen M edine ye tah v il etti. U n u tm a m a ly z ki m u b a m m e d li e dair iptida m e h a z la rn kifaye tsizlii M u h a m m e d in h a y a tn n ilk d e v rin e ait {yani hicretten evvel) otantik hi b ir m a l m a ta sah ip o lm a m a m z a sebep o lm u tu r. Bu devirde M u h a m m e d in re tti i eyler o k a d a r v z u h s u z ve hatt o k a d a r k arkt k i b u n lara d in ad verilem ezdi. M e dined e M u h a m m e t b y k bir ce m aatin reisi o ld u ve d in esaslara istinat eden siyas b ir devletin tem elle rini k u r m a a balad. D in in in esas p re n sip le rin i in k ia f ettirdik ten, b irta k m d in m e ra sim le r yarattktan ve siyas m e v k iin i tak v iy e ettikten sonra b ir o rd u top lad ve 6 3 0 da M e k k e y i ald. ehre girer g irm e z b t n p u tla r krdtt ve p o lite izm in (ok a lla h lar k a b u l eden d in) b t n b a k a y a sn o rtadan kaldrtt. Y a ln z bir m a b u d e y ani A lla h a ibadet y e n i d in in te m e lin i tekil etti. M u h a m m e t b t n d m a n la r iin bir nevi u m u m af il n etti ve M e k k e n in ig a lin d e ktal ve y a m a k a y d e d ilm e d i. B u n d a n sonra M u h a m m e t ve m ritle ri M ek key e serbeste h acced ebilm iler ve y eni d in a h k m tatbik m e v k iin e k o y a b ilm ile rd ir. M u h a m m e t 6 3 2 de ld . M u h a m m e t bir m a n tk d e ild i: b u sebepten d in d o k tr in in i sistem atik bir surette izah etm ek g t r. Bu- d o k trin o rijin al b ir ib d a d e ild i: b u d in bran, h ris tiy a n lk d in i g ib i die r b irta k m d in le rin ve k sm e n de o dev irde S asanlerin Pers k r a ll n d a cari Parsizm in (Zerdt d ini) tesiri altnda in k ia f etm itir. Baz m o d e rn tarih iler ev velce cari naza-

riy e le rin h ilfn a olarak, m s l m a n ce m aa tinin bran d in in d e n daha ziyade h ris tiy a n lk m e fk re le rin e b a l o l d u u neticesine vary o rlar (33). H er ne h al ise, M u h a m met, g e n li in d e k e rv a n la rla y a p m o ld u u seyahatlerde v e b ilh a re M e k k e ve Yatrebi (M edine) ziyaretinde m e v cu t d i e r d in le r h a k k n d a m a l m a t e d inm iti. D o k tr in in in en k a rakteristik hususiy eti in sa n n A llah a ta m a m iy le tb io lm a s ve A lla h n b t n a rz u la rn a k r k r n e itaat etmesi idi. m a n ta m a m iy le m onoteisttir ve A llah n k u lla r ze rin d e sonsuz b ir k u vv ete m a lik o ld u u k a b u l o lu n m a k ta d r. M u h a m m e d in d in i A lla h a tbi y a h u t m u in o lm a k m a n a s n a gelen sl m iy e t ve isam iyeti k a b u l edenler m s l m a n y a h u t rriuh a m m e d a d n aldlar. slm d in in in esas ak id e sin i A llah n b irli i tekil etm ektedir. Y a ln z b ir A llah v a rd r ve M u h a m m e t o n u n p e y g a m b e rid ir ibaresi islm iy e tin esas p re n sip le rin d e n b irid ir. M usa ve sa p e y g a m b b r o lara k tanlmaktadr. sa so nd an bir evvel gelen p e y g a m b e rd ir; fakat yeni d in b u p e y g a m b e rle rd e n hi b ir in in M u h a m m e t k a d a r b y k o lm a d n bey an etm ektedir. M e d in e d e k i ika m e ti esnasnda M u h a m m e t d in d o k tr in in in h ristiy a n la r ve Y a h u d ile r tara fn d a n tahrif e d ilm i olan b r a h im d in in i b t n safiyetiyle y e n id e n ih y a etm ek o ld u u n u bey an etti. M u h a m m e d in ka rlam o ld u u ilk m eselelerden b iri A ra p lar b a rb a rlk h a lin d e n (arapada cah iliyy a) k u rta rm a k ve b u n la ra daha y k s e k a h l k p re n sip le ri telkin ey lem ek oldu. M em lekete y a y lm olan za lim a n e detlerin aksine olarak ve in tik a m y e rin e M u h a m m e t sulh, sevgi ve nefse h k im iy e ti vaiz ve n a sih a t etti. Baz kabilelerde cari y eni d o m u k z o cu k lar canl canl g m m e detine son verdi. A y n z a m a n d a evli lik h ay atn ta n zim etm ek iin ok k a d n la e v le n m e i, m eru k a d n la r n a d e d in i azaltm ak suretiyle, b ir dereceye kadar ta h d it etti: herkes drt k a d n d a n fazla alam yacakt. Fakat b u a k id e d e n M u h a m m e t y a ln z k e n d i ah sn istisna eyledi. Eski ka b le m e fh u m la r n n yerine, veraset h a k k da d a h il o lm a k ze re, fertlerin b irtak m h u k u k a m a lik o lm a la r l z m g e ld i i fik rin i n safa vazetti. M u h a m m e t ay n z a m a n d a ibadet ve o ru c a m te a llik b z esaslar k o y d u : ibadet esnasnda n azarlar K be ye e v irm e k m e c b u r idi ve d o k u z u n c u ayda, R a m a za n d a , b y k bir o ru devresi k a b u l o lu n d u . H aftann isti ra h a t g n o lara k c u m a tesbit edildi. Y eni d in arap, k a n

im e i, d o m u z, tabi b ir l m le lm y a h u t p utlara kurbar e d ilm i h a y v a n la rn etini y e m e i yasak ediy o rd u. O y u n d a h i m e n e d ild i. > - M eleklere ve eytana in a n b l n m sl? m a n la r itigal: edecekti- C ennet ve ce h e n n e m , y e n id e n d ir il m e ve son m u h a k e m e te lkkile ri ta m a m iy le m a d d m a h iy e t te idiler. Bu te lk k ile rin esas u n s u rla r m e v su k iy e ti p h e li b ra n ve h ristiy a n e de biy atnda d a h i m e v c u ttu r.- A lla h n aff, g n a h k r la r n istifar etmesi, in sa n la rn iy i hareketleri y z n d e n m k fa t g rm e le ri g ib i ey lerin kffesi M u h a m m e d in d o k trin in e d a h il b u lu n u y o r d u . ; slm iy etin d in a h k m ve kaideleri, b u g n k ekilleriyle* h i p h e siz yava yava ve k s m e n M u h a m m e d in l m n den sonra, in k ia f etm ilerdir. N e te k im Erpeviler z a m a n n d a bile m u a y y e n saatlerde ibadet etm ek kat surette teesss etm i d e ild i (34). Bu d in in farzlar a a d a k i be n o kta da to p la n a b ilir: 1. A lla h n m e v c u d iy e tin e ve M u h a m m e d in o n u n p e y g a m b e ri o ld u u n a im a n etm ek; 2. m u a y y e n saat lerde, J:esbit e d ilm i d in usule tam riayet etm ek artiyle, n a m a z k lm a k ; 3. asker m asraflar ve slm ce m aa tin in h a y n ileri iin m u a y y e n bir m ik ta r p aray zekt olarak v e rm e k ; 4. R a m a z a n a y n d a o ru tutm ak; 5 M e k k e d e k i K beye hacetm ek. V slm iy etin esas p re n sip le rin in ve k a id e le rin in heyeti m ec m u a s m u k a d d e s b ir kitapta, M u h a m m e d in v a h le rin in k ita b i o lan ve 114 fasl y a h u t sureye tak sim e d ilm i b u lu n a n K u rr a n da top lanm tr. M u h a m m e d in vaizleri ve e fa lin e d a ir h ik y e le r so nralar m u h te lif k ita p lard a to p la n m o lu p snnet,, a d n tam akta drlar. : M u h a m m e t d e v rin d e k i islm iy e tin b a lan g tarihi, b u d e v ire a it m e h a z la rn b u g n k vaziyetinde n d o la y ,so n derece k a r a n lk ve m n a z a a ld r . B u n a ra m e n V II nci asr B izans im p a r a to r lu u tarih i iin b u mesele son derece m h im d ir ; n k b u n u n h a lli B izans im p a r a to r lu u n u n e lin d e n ark ve c e n u p vily e tle rini, am , S uriy e, Filistin, M sr ve im al; A frik a y alm olan A ra p larn k a za n m , o ld u k la r sratli ye fev kelde asker m uv affakiy etlere d a ir y a p la n izahlar; ze rin d e pek b y k tesirlerde b u lu n a b ilir . lim d e, slm iy et sa h a sn d a k i ih tilfla r h a k k n d a b ir fik ir v e rm e k iin, b u sahada ihtisas sah ib i lim in dn-

elerini zikredeceiz. G o ld z ih e r (35) yle yazyor: H i b ir teredd de m a h a l y o k tu r: M u h a m m e t d in in i A rabistan h u d u tla r n n d n a k a rm a ve ilk ev ve l en y a k n a k ra ba larn a re tm i o ld u u d in d o k trin in i cih a n a h k im o lab i lecek b ir k u v v e t h a lin e g e tirm e i d n m t r . D i e r b ir lim , G rim m e , K u r a n a istinat edildikte, islm iy e tin son ga yesinin A rabistana tam olarak te sah p etm ek o ld u u neti cesine v a rla c a n b e y an e d iy o r (36). En nih ay et a s r m z m n c b ir lim i, Caetani, p e y g a m b e rin h i b ir za m a n b t n A rabistan ve b t n A raplar ih tid a ettirm ek h ly a s n d a b u lu n m a m o ld u u n u y azy o r (37). M u h a m m e t, h ay atn da, b t n A rabistan ta h a k k m al tna alam a d . U m u m olarak, A ra b ista nn h i b ir za m a n y a l n z b ir h k m d a r a tb i o lm a d sy le nebilir. H akikatte M u h a m m e t y a r m a d a n n ih tim a l te b irin d e n d a h a k k b ir m em lekette h k m s rm t r. S ah ip o ld u u vilyetler slm iyet te l k k ile rin in k u v v e tli b ir tesiri altnd a k a ld la r ; fakat A rabistann m te b a k i k s m M u h a m m e d in z u h u r u n d a n n c e k i siyas ve d in tekiltn, baz ufak farklarla, m u h a fa z a . etm ekte d e v am etti. Y a rm a d a n n c e n u b u garbsi, b ild i im iz vehile, h ristiy a n idi. A rabistann im a li a rk isin d e o turan kabileler d a h i h ris tiy a n l k a b u l etm ilerdi. H ris tiy a n lk az bir m d d e t so nra M ezo p otam ya ve Frat b o y la rn d a k i v il yetlerin balca d in i o ldu . B u dev ird e r a n n resm d in i m tem adi ve sratli b ir surette in h ita t e d iy o rd u . te b u suretle M u h a m m e t, ld esnada, ne b t n A rabistann siyas h k m d a r , ne de d in reisi idi. > , B izans im p a r a to r lu u n u n , ilk zam an la rd a, islm iy e ti bir nevi a ria n iz m olarak te lk k i ve b u y e n i d in i h ristiyan m e z hepleri m esabesinde ad d e tm i o lm a sn k a y d e tm e k lzm d r. B izansm m n a k a a ve tefsir edebiyat slm iy et ile bir z a m a n lar m onofisitler, m o note litler ve die r rafz m e zh e p le rin salik le ri ile y a p t g ib i m n a k a a d a b u lu n m a k ta d r . Bu meyanda V I I I in c i asrda m s l m a n sara y n d a y aam ve bir A rap ailesine m e n s u p o lan a m l J a n (D a m a s c e n u s ) islm iy eti y eni b ir d in olarak k a b u l etm em ekte, y a ln z b u d in i n c e k i rafzlik lerle h e m c in s b ir ne v i a y rlk (schisme) o lara k te lk k i ey lem ektedir. B izans m v e rrih le ri d a h i M u h a m m e d in d in ifaat ve v c u d e g etirm i o ld u u siyas h areket ile pek az a lk a d a r o lm a k ta d rla r (38). A ra p la rn h k m d a r ve

sahte p e y g a m b e r olarak g sterdii M u h a m m e d in h ay atn a d a ir baz hdiseler nak le den ilk B izans tarihisi IX u n c u asrn ilk nsfnda telifatta b u lu n m u o lan Teofanes o lm u tu r (39). H att O rta z a m a n la r g arb A v ru p as iin slm iyet bal b a n a b ir d in deil, fakat ak ideleri b a k m n d a n aria n izm le a k ra b a b ir hristiyan tarikati id i; ve O rta z a m a n la rn son d ev resinde bile D ante l h K o m e d y a snda, M u h a m m e d i bir rafz olarak gsterm ekte ve p e y g a m b e ri b ir rezalet ve a y rlk m u h a r r ik i tesm iye etm ektedir ( a n im a to r di scandalo e d is c is m a : Inferno X X V III, 3 1- 36 ). VII NG ASIR ARAP FTHATININ SEBEPLER U m m iy e tle m s l m a n la r m taassu bun ve ad e m i m s a m a h a n n en son no k tasn a irim i o lan d in evk ve gayretleri te b a rz ettirilm ekte ve b u n la rn , A ra p larn , V II nci asrda, ra n lla r ve B izans im p a r a to r lu u n a kar y a p m o ld u k la r m c a d e le d e k a z a n m o ld u k la r ay an hayret asker m u vaffakiyetlerin ana sebeplerini tekil ettikleri k a b u l o lu n m a k t a d r . A ra p la rn , yeni d in in b t n c ih a n a k a b u l ettirilm esi l z m g e ld i in i em re den p e y g a m b e rle rin in a r z u s u n u yerine g e tirm ek m id iy le , Asya ve A frika vilyetlerine sald rm ol d u k la r iddia edilmektedir- E n nihayet, d a h a u m u m olarak, A ra p larn eide etm i o ld u k la r zaferler m uteassp m s l m a n lar l m istihkara h a zrly a n ve b u suretle b u n la r n taarru z u n u y e n ilm e z bir hale getiren d in ak ve gayretle izah o lu n m a k ta d r. B u te lk k iy i esastan ari olarak k a b u l etm ek lzm d r. M u h a m m e d in l m n d e m u te k it m s l m a n la r m says he n z pek a z d ; b u b irk a insan, ilk b y k f tu h a tn s o n u n a kadar, M e d in e d e kald. M u h a m m e d in S u riy e ve ran d a harbedebilecek pek az m r id i vard. A rap m u h a r ip le r in in b y k b ir k s m n islm iy ete y a ln z m e s m u a t k a b ilin d e n v akf olan bedeviler tekil e d iy o rd u B u n la r m a d d ve d n y e v m enfa atlerden bak h i b ir ey b ilm iy o rla r, y a ln z g an im e tle r ve h u d u ts u z b ir serbest istiyorlard. B u n la rd a d in heyecan katiyyen m e v c u t d eildi. D i e r taraftan slm iyet, balangta, esas itibariyle m s a m a h a k r idi. K u r a n d a yle y a zld r: D in h u su su n d a iddete ihtiy a y o k t u r : h a k ik a t kfi derecede hata

dan ay rlr (11, 257), slm iy etin, balangta, h ristiy a n lara ve Y a h u d ile re kar m s a m a h a k r d a v r a n d m a l m d u r . K u r a n d a dier din lere kar A lla h n m s a m a h a s n d a n yle b a h s e d ilm e k te d ir: E er A llah istem i olsayd, b t n in sa n lardan y aln z b ir k a v im yapard,, (X I, 120) (40). M s l m a n la r n d in taassubu ve a d e m i m sa m a h a s m u a h h a r ve A rap k a v m in e y ab a n c h usu slar o lu p m h te d ile rin tesir leriyle izah o lu n a b ilir. B inaenaley h V II nci asrdaki A ra p la rn m uzafferane f tu h a tla rn n se be binin d in evk ve taas s u p ta arayan faraziye ayan k a b u l deildir. Baz yeni tetkiklerdem esel C aetanin in te tk ik le riA rap la rn n n e geilem ez ilerle y ile rin in h a k ik sebeplerinin d a h a pratik ve d a h a m a d d m ahiyette o ld u u ispata a l lm a k tadr. K en di tabi m e m b a la rn a m n h a s r kalan Arabistan, n fu s u n u n m a d d ih tiy a la rn k a rly a m a zd ve sefalet ve a lk teh didi altnda A raplar l n y ak c m a h b e sin d e n k e n d ile r in i k u rta rm a k iin n e v m id a n e b ir k u v v e t sarfetmek m e c b u riy e tin d e k a lm la rd r. H a y a tn ta h a m m lfe rsa artlar A ra p lar ran ve B izans im p a ra to rlu u n a sevkeden savleti yaratm tr. Bu harekette en u fa k b ir d in u n s u r a ra m ak abestir (41). ' Y u k a r d a k i tezin bir dereceye k a d a r d o ru o ld u u k a b u l o lun sa bile A raplarn asker m uv affa k iy e tle rin i srf m a d d ih tiy alarla iza h etm ee im k n y ok tur. Bu m uv affakiy etlerin sebepleri arasnda A raplar tarafndan pek k o la y igal edilm i o la n ark ve ce n u p B izans v ily e tle rin in , y a n i Suriye, Filistin ve M srn i d u r u m la r n d a h i nazar itibare a lm a k l z m d r. Y u k a rd a , m te a d d it defalar, b u vilyetlerde d in m a h i yette baz sebepler y z n d e n tedric surette artm o lan h o n u ts u z lu u kayd etm itik . tikatlar b a k m n d a n m onofisit ve k s m e n n astu r o lan b u vilyetler m e rk e z h k m e t ile ih tilfa d m le rd i. n k h k m e t b u n la r n d in isteklerini ta tm in edebilecek her h a n g i bir u z la m y a m u a rzd . Bilhassa Ju s tin ia n n l m n d e n sonra vaziyet b u m erk ezde idi. m p a ra to rla rn e ilm e z politikas karsn da Suriye, Filistin v e M sr vilyetleri B izans im p a r a to r lu u n d a n a y rlm a a h azrdlar; b u vilyetler d in m sa m a h a la riy le ta n n m olan ve fethetm i o ld u k la r vilyetlerden y alnz m u n ta za m ve rgile r o lan A raplara tbi o lm a tercih ediyorlard. H k i m iy e tle ri altna alm o ld u k la r k a v im le rin d in itikatlariyle A ra p lar pek az a lk a d a r o lu y o rlard .

D ' e r taraftan ark v ily e tle rin in ortodoks ahalisi, b ilh a s sa V II nci asrda, m onofisitlere v e rilm i o lan im tiy a zla r ve b u n la r la y a p lm o lan u z la m a la rd a n dolay, m e rk e z h k m e tin siyasetinden g ay r m e m n u n d u . H e ra k liu s u n m o hotelit p o litik asn d an bahseden X u n c u asr A rap m v e r rih le rin d e n E v tih ius, H o m u s (E m e s a ) a h a lis in in im p a ratora u szleri sylem i o ld u u n u y a z y o r: Siz b ir Marun is in iz (yani m onotelit) ve m e z h e b im iz in d m a n s n z (42); d i e r bir IX u n c u asr A rap m v e r r ih i, Beladsori a h a lin in b u n d a n sonra A raplara te m a y l ederek b u n la ra sizin h k m e t ve ad ale tiniz bize, b u ana k a d a r m a r u z k a ld m z tira n lk ve h ak aretle rden d aja iy i geliyor,, (43)* d e d i in i sy ly o r. Evet, b u m a l m a t bir m s l m a n m ellifinden s u d u r etm ektedir; fakat s ta n b u lu n d in bir u z lam a siyaseti tak ip ettii b ir d evir de ortodoks a h a lin in h a k ik haleti ru h iy e s in i aksettirm ektedir. A y n zam anda.. S u riy e ve Filistin Bizans vilyetleri a h a lis in in b y k bir k s m n n S am r k n d a n o ld u u n u , b iro k k im se le rin ise A rap n e slin d e n o ld u k la r n ve A rap fa tih le rin in ta h a k k m altna a id k la r vilyetlerde k e n d i rk la rn a m e n sup ve k e n d i lisa n la rn k o n u a n in s a n la rla ka rlatk larn g z n n d e b u lu n d u r m a k lzm d r. B ir tarih iy e gre b u r a da A raplar iin y a ln z vergileri b a k m n d a n k a b ili istifade olan b ir m e m le k e ti fethetm ek deil, fakat ecnebi ta h a k k m altnd a in liy e n ana vatann bir p arasn tekrar ele geirm ek: bahis m e v z u u idi,, (44). U m u m m ahiyette o lan d in h o n u ts u z lu k ve m ste v lile rin iine ok y a ra m o lan yerli a h a lin in A raplarla o lan k a ra betinden m a a d a Bizans im p a r a to r lu u n u n ve o r d u s u n u n , n ih a m uvaffakiy ete ra m e n , ran llara kar y a p la n u z u n seferlerde ok zay flam o ld u u n u ve A ra p larn taze k u v v e t lerine kar cid d bir m u k a v e m e t gsterebilecek b ir d u r u m d a o lm a d n h a trla m a k lzm d r. M srda A ra p larn kolayca y ap m o ld u k la r f tu h a t h u s u s sebeplerle iza h etm ek k a b ild ir. Balca sebebi b u m e m lekette k o n a k la m a k ta o lan B izans kta la rn n u m u m d u r u m u n d a a ra m a k l z m d r. h tim a l b u k talar adet b a k m n d an kfi m ik ta r k u v v e tli idiler; fakat o r d u n u n u m u m teki lt h a re k tn m uv affakiy etle neticelenm esine b y k b ir en gel tekil e d iy o rd u . O r d u m s a v i k u d re ti h a iz be m u h te lif

ef y a h u t d k n (duces) k u m a n d a s n d a b u lu n a n m u h te lif g ru p la ra ay rlm t. B u generaller arasnda h i b ir ib ir li i y ok tu. M terek hareketi te m in edecek b ir k o o rd in a s y o n m e v cu t o lm a m as m u k a v e m e ti felce u ra ty o rd u . V il yetlerde k a n m eselelerde v a lile rin g sterdikleri lk a y d , b u n la r n ahs rekabetleri, a d e m i te s a n d ve asker k a b ili yetsizlikleri ta m a m iy le m enfi neticeler tevlit ettiler. A skerler k u m a n d a n la r n a ly k tla r. M sr o rd u s u k a labalk t, fakat sevk ve id a re n in fenal ve talim ve te rb iy e n in kifaye tsizlii b u o rd u y a itim a t etm ei caiz k lm y o r d u : o k k u v v e tli bir cereyan o rd u y u iz m ih l le d o r u s r k l y o r d u . F ransz lim i J. M aspero yle y a z y o r: H i p h e siz b iro k sebepler A ra p la rn b ir y ld r m sra tiy le elde etm i ol d u k la r m u v affa k iy e tle ri izah etm e k te d ir: zaferle biten ran seferinden so nra im p a r a to r lu u n b itk in li i, d in ihtilflar, Y a k b K optlarla K a d k y taraftan G re k le r ara sn d a k i m te k a b il k in . Fakat N il v a d is in d e B izans m a l b iy e tin in balca sebebi k e n d in e h i b e k le n ilm e d ik bir a n d a b u m e m le k e tin m d afa as tevdi e d ilm i o lan o r d u n u n d k seviyesi o lm utur,, (45). D i e r taraftan] G elzer, p a p ir sle ri tetkik etm ek suretiyle, u neticelere v a rm tr: G e lze rin fik r i M srda, A rap f tu h a tn d a n nce v c u t b u lm u o lan im ti yazl b y k arazi sahipleri sn fn n m e rk e z h k m e te n a zara n istik llle rin i elde etm i o ld u k la r m e rk e zin d e d ir. Bi zans h k m e ti b u ra d a h a k ik b ir m a h a ll tekilt y arata m a m tr; ve ite b u hdise M srd ak i B izans h k im iy e tin in in k ra z b u lm a s n n balca sebe plerinden b iri o lm uty r. (46). D i e r b ir lim , fransz A m e lin e a u dahi, p a p ir s tetkikatna istinat ederek, Msr asker te k iltn n d k seviyesinden m a a d a m lk id a re n in h a ta la rn n A rap istils n ko laylatran en m h im m ille r m e y a n n d a zik re d ilm e si l z m g e ld i i neticesine v a ry o r (47). n g iliz p ap irolojisti H. J. Bell M srn A ra p lar tarafn d an fe th in in ne b ir m ucize, ne de hata ilem i olan h ristiy a n lk ta n a ln m lh b ir in tik a m n m u n e s i o ld u u n u y azyor. Belle gre b u hdise yalnz ilik le rin e k a d ar r m b ir b in a n n g ay ri k a b ili itinap k mesidir- (48). B inaenaley h A rap m u v a ffa k iy e tle rin in sebepleri arasnda b irin c i derecede Suriye, Filistin ve M srn d in d u r u m u n u ,

 b u m e m le k e e rd e n ilk ik is in in ahalisi ile A raplar ara sn d a k i a k ra b a lk b a la rn ,k t alarn ka b iliy e tsizliin i, asker teki ltn d e rm a n s zl n , m lk id a re n in d k seviyesini ve M k s rd a k i tim a m nasebe tleri zik re tm e m iz lzm d r. B irib iriy le karlam olan k u v v e tle rin ad edine gelince bu ra k a m la rn gerek Bizans, gerek A rap tarih a n anesi tarafn d a n bilhassa m b a l a l gsterilm i o ld u u n u h atrlam a k gerektir. H ak ik a tte ik i m u h a s m o rd u pek b y k de il lerdi. Baz lim le r S uriy e ve Filistin seferlerine itirak etm i o lan A rap ask e rle rinin m ik ta rn 2 7 0 0 0 k i ta h m in etm ekte ve hatt o r d u n u n h a k ik k u v v e tin e n aza ran b u ra k a m n fazla b y k o lm a sn d a n e k in m e k te d irle r (49). B izans or d u s u ih tim a l d a h a az ka la b alk t. A sker harekta y aln z y a rm a d a A ra p la rn n deil, fakat ran ve B izans b u d u tia r c iv a rn d a y ayan Suriy e l A ra p la rn n d a h i itirak etm i o ld u k la r m u n u tm a m a k lzm d r. H er ne hal ise, islm iy e tin b a lan g c esasl bir surette tetkik o lu n d u k ta , b u d e v rin b t n siyas h d isatm d a d in u n s u r n ik in c i derecede g e ld i i g r i r . Bir m v e r r ih e gre slm iyet siyas bir k u v v e t h a lin e in k il p etmitir, ' k an c a k b u suretle d m a n la rn a galebe alabilirdi. E er sl m iy e t ilelebet basit bir a h l k ve d in d o k trin olarak k a lm o lsay d b u septik ve m a d d A rabistanda ve bilhassa Mekken in d m a n m u h itin d e b u d in az bir m d d e t zarfnda orta d a n k a lk m o lu rd u (50). D i e r b ir ta rih in in szlerine g re islm iy etin a m p iy o n la r kfirle ri ihtida ettirm ekten ziyade b u n la r inhisar altna a lm a k iin u ra m la rd r (51).

VIII NC ASRIN BALANGICINA KADAR ARAP FTUHATI. KONSTANTN IV VE STANBULUN ARAPLAR TARAFINDAN MUHASARASI. JUSTNAN II VE ARAPLAR.
M u h a m m e d in l m n d e n sonra (632) ak ra b a sn d a n Ebub e k ir ru h a n vekil m a n a s n a gelen halife n v a n altn d a m s l m a n la r m efi in tih a p edildi. M te a k ip halife, y an i m e r, O s m a n ve Ali d a h i in tih a p suretiyle halifelik m a k a m n a ktlar; fakat b ir s lle tekil etm ediler. M u h a m m e d in ilk d r t halefine H lefai R aidin ad ve rilm ekte dir. A ra p la rn B izans to p ra k la rn d a y a p m o ld u k la r en m h im f tu h a t halife m e r z a m a n n d a v u k u b u lm u tu r .

M u h a m m e d in , H e ra k liu s de d a h il o lm a k zere, y ab a n c m em lek etlerin h k m d a r la r n a m e k tu p la r y a z u p b u n la r islm iyeti k a b u le davet etm i ve H e r a k u s u n b u davete m sait: b ir cevap v e rm i o ld u u n d a n bahseden h ik y e le r h i bir tarih esasa istinat etm iyen m u a h h a r efsaneler olarak te lk ki o lu n m a ld r (52). B u n u n la beraber b u g n d a h i b u m u haberata tarih bir k y m e t atfeden lim le re tesadf o lu n m a k ta d r (53). M u h a m m e d in sa l n d a y a ln z m n fe rit b ed ev k tle le ri B :zans h u d u d u n u gem iti. Fakat ik in c i halife m e r z a m a n n d a hdiseler, ayan hayret bir sratle, b ir ib ir in i tak ip etti. 6 3 0 ile 6 4 0 seneleri ara sn d a k i asker h are k tn k ro n o lojisi son derece k a ra n lk ve karktr. B y k b ir ih tim a le gre hdisele rin teselsl yle o lm u tu r: 6 3 4 de A raplar Jo rd a n n e h r in in tesinde k in Botra (Bosra) Bizans kale sini zaptettiler; 6 3 5 te D a m a s k u s (am) dt; 6 3 6 da Y a r m u k muh-arebesi b t n S uriy e vily e tin i A rap f tu h a tna at ; en n ih ay e t 6 3 7 y a h u t 6 3 8 de K u d s, ik i sene lik b ir m u h a s a ra d a n sonra, teslim oldu. B u son harekette balca ro l o y n y a n la r A raplar tarafnda halife m e r, m a h surlar tarafnda o rto d o k s lu u n m e h u r m d a fii K u d s p a trik i S ofronius o lm u tu r. K u d s n teslim i iin A raplarla So fronius arasnda aktedilen ve b u ehrin h ristiy a n ahalisi iin b ir ta k m d in ve tim a tem inat tespit eden anlam a, m aalesef y aln z b irta k m m u a h h a r tadiltla m e r iyet m e v k iin d e kald. H ristiy anlar, h a k ik H a, A raplar K u d s e g irm e d e n nce,^ eh rin d na k a rm a a ve b u ra d a n stan b u la n ak le tm e e m u v a ffa k oldular- Bizans m e m le k e tle rin in fethi ile a y n za m a n d a v u k u b u lm u olan M ezopotam ya ve ra n n zapt A sy adaki A rap f tu h a tn n b irin c i d e v rin i k a p a m a k ta d r. 630 senesinin s o n u n a d o ru A rap k u m a n d a n la r n d a n Arnr M srn ark h u d u d u n d a g r n d ve ftu hata ba lad. H e ra k liu s u n l m n d e n sonra (641 y a h u t 642) A ra p lar ske nd e riy e y i igal ettiler; 640 senesinin so n larn a d o ru B izans im p a ra to rlu u M srdan ebediyen vazg e m e k m e c b u riy e tin d e kald. M srn fethini A ra p larn im a l Afrikam n garp sah illeri istikam e tind e ilerlem eleri takip etti. 650' senesine d o ru Suriye, A n a d o lu n u n bir ksm , y u k a r M ezo potam ya, Filistin, M sr ve im al A frik a d a k i B izans vilyetle r in in bir k s m A rap h k im iy e ti altnda b u lu n u y o r d u .

F tuh atlar, A raplar, A k d e n iz sah ille rin e k a d a r getirm iti: b u ra d a k arlarna, b a h r sahada, yeni m eseleler kt. K e n d ile ri b ir d o n a n m a y a m a lik d e ille rd i ve ca h ild e k i A rap v il yetlerine kolayca eriebilen b ir o k B izans g e m ile ri karsn da ciz b ir d u r u m d a b u lu n u y o r la r d . A ra p la r b u vaziyetin nek a d ar tehlikeli o ld u u n u ok a b u k an lad la r. S uriy e valisi, m s ta k b e l halife M u a v iy e (M uavya), d e rh a l b ir o k gem i ina ettirm ee b a la d ; b u n la r n m rettebatn, ilk zam an la r, g e m i c ili e ain a S u riy e n in G re k ah a lisi a ra sn d a n tedarik etm ek m e c b u riy e ti h sl o ld u . Y e n i p a p ir s tetkikat iy i g e m i ler inas ve tecrbeli g em icile r te d a rik in in M sr id a re s in in h a llin e alt esas m eselelerden b iri o ld u u n u ispat etm itir (54). V II nci asrn o rtasndan itibaren, K o nstan II z a m a n n d a , M u a v iy e n in A rap g em ileri B izans kara s u la rn istilya ba la d la r ve A ra p la r m h im bir d en iz ss o lan K b rs ad a sn igal ettiler. A n a d o lu sah ili y a k n n d a , b izzat im p a ra to ru n idare sin d e b u lu n a n B izans d o n a n m a s n m a l p ettiler; R o dos ad asn zapt ile b u ra d a k i m e h u r b y k h ey keli tah rip ettiler, G irit ve S icilyaya k a d a r u z a n d la r ve Ege d e n izi ve s ta n b u lu tehdit altnda b u lu n d u r d u la r . B u seferler ve bilhassa Sicilya seferleri esnasnda ele ge irilen esirler am a g n d e rild i. V II nci asr A rap ftu h a t B izans im p a r a to r lu u n u ark ve c e n u p vily e tle rin d e n m a h r u m etti ve d n y a n n en k u v v e tli devleti olm as dolaysiyle igal ettii y k s e k m e v k id e n in d ird i. A razi b a k m n d a n k le n Bizans im p a ra to r lu u G re k a h a lin in , baz lim le rin zan n e ttik le ri k a d a r tam o lm a m a k la beraber, y in e ekseriyeti tekil ettii b ir devlet h a lin i ald. G re k le rin b y k b ir ekseriyet tekil ettikleri yer ler A na d o lu, Ege den izi c iv a rn d a k i adalar ve e trafndaki v il yeti ile birlik te stanbul ehri idi. Bu d e v irde B alkan y a r m adas batan aaya kadar, P elo po nnes de d a h il o lm a k zere, e tn o g ra fk teek kltnd a, b u h av alile rd e m e y d a n a k a n b y k S lav k o lo n ile rin d e n dolay, o k deim iti. G arpte B izans im p a ra to rlu u , L o m b a rd k r a ll n a tbi o lm y a n m n fe rit paralara sahip b u lu n u y o r d u k i b u paralar Sicilya ve A k d e n iz c iv a rn d a k i b irk a ad a ile b irlik te y a rm a d a n n cenup ksm , R o m a ve R a v e n n a e k s a rk l idi. Bilhassa B izans talyasnn ce nup k s m la rn d a fazla m ik ta rd a b u lu n a n

G re k n fu s u , ta ly a m n V II n ci asrda, A rap fa tih le rin in ta h a k k m altna g irm e k istem iyen M sr ve im a l A frika ah alisine b ir ilticagh tekil etmesi zerine, ok a b u k artt. Bu dev irde R o m a im p a r a to r lu u n u n , hayat m eseleleri daha d a r bir ereveye g ir m i ve eski g e n i li in i k a y b e tm i b ir B izans im p a r a to r lu u n a in k l p etm i o ld u u sylenebilir. Baz tarihiler m esel G elzer B izansn u r a m o ld u u b y k arazi za y ia tn n b u devlet iin bilvasta m esut bir hdise tekil etm i o ld u u fik rin d e d irle r ; n k b u suretle B izanstan y ab a n c m illetlere m e n s u p u n s u rla r u za k la m o luy or, A n a d o lu ve B alkan y a rm a d a s n d a k i im p a ra to ru n otoritesini h l ta n y a n k s m la rn n fu s u , lisan ve dilleri ile, tam m a n asiy le m te can is b ir k l ve n a m u s lu bir k t le tekil e d iy o rd u (55). V II nci asrn o rtasndan itibaren B izans h k m e ti bilhassa stanbul, A n a d o lu ve B alkan y a rm a d a s iy le m e g u l o lm a k m e c b u riy e tin d e kald. Fakat b u m em leketler, k lm ekilleriyle d a h i L o m b ardlar, S lavlar, B ulg arlar ve A ra p larn d a im te h d id i altnd a kald. L. B rehiere gre b u d e v ir stanbul iin, m te v a l ilerlem e ve g erilem e safhalar arzetm ek suretiyle XV inci asra k a d a r d e v am etm i o lan ve m te m a d bir m d a fa a d a n ibare t b u lu n a n tarih r o l n b a lan g c d r (56). im al A frik a d a k i Arap ftuhat, bir m d d e t iin, Berberle rin g sterdikleri a z im k ra n e m u k a v e m e t y z n d e n , d u r d u . A ra p larn asker faaliyeti dahi, H lefai Raidin,, in s o n u n c u s u o lan Ali ile S u riy e valisi M u a v iy e arasnda z u h u r eden ih tilftan dolay, kesildi. B u k a n l m c a d e le A lin in 661 de katled ilm esi ve tahta k m a k suretiyle y eni Emevler slle sin i tesis eden M u a v iy e n in zaferi ile sona erdi. Y e n i halife am k r a ll n m payitaht ittihaz eyledi. M u a v iy e d a h ild e k i v a ziy e tin i k u v v e tle n d ird ik te n sonra, B izans im p a r a to r lu u n a y e nid e n taarru za b a la d : stanbula d o n a n m a s n g n d e rd i ve garpta im a l A frika to p ra k la rn d a ilerlem ek te d e v am etti. A z im k r K o nstantin IV (6 68 - 6 8 5 ) z a m a n n d a im p a r a to rlu k en n a z ik d e v irle rin d e n b ir in i y a a d : A rap d o n an m as Ege d e n iz in i ve H ellespontu .( a n a k k a le Boaz) aarak P ro p o n tise (M arm ara) g ird i ve K iziko s (E rdek civar) lim a n n a yerleti. A raplar, b u ra s n s o lara k k u lla n m a k suretiyle,

m te a d d it defalar ve her defasnda neticesiz olarak sta n b u lu m u h a sa ra e ttile r: b u n la r her sene, ekseriya yaz a y la rn d a y e n id e n ie baly o rlard. A raplar s ta n b u lu alam adlar. n k im parato r, ehri l z u m u olan m u k a v e m e ti gsterm ee h azrlam t. B izans m d a fa a sn n m u v a ffa k iy e tle rin in balca m ille rin d e n b ir in ig re ju v a ateinin k u lla n lm a s o ld u ;m a y i y a h u t bahr,, ate d a h i tesm iye o lu n a n b u ate K a llin ik o s n a m n d a S uriy e m u h a c irle rin d e n bir m im a r tarafndan icat edilm iti. B azan b u keif h a k k n d a , u m u m iy e tle tad isim y z n d e n * yan l bir fik ir e d in ilm e k te d ir. G re ju v a atei,, h usus tarzda im a l e d ilm i b o ru la r y a h u t sifonlar vastasiyle atlan ve d m a n g e m ile rin e arptkta ate alan patlayc m a d d e lerden te re k k p ediy ord u. B izans d o n a n m a s A ra p lar arasnda m th i p a n ik tevlit eden ve sifnofor,, a d n tayan h u su s gem ilere sahip b u lu n u y o r d u . B u s u n ate,, i d m a n ze rin e atm a k iin d a h a b a ka b irta k m u s u lle r d a h i vard. Bu atein h ususiy eti su z e rin d e d a h i y a n m a s idi. U z u n m d d e t h k m e t b u atein te rk ib in in srrn ifa e tm e d i: b u yeni silh biro k defalar B izans d o n a n m a s n n m u vaffak o lm a sn d a m il o ld u (57). A ra p larn sta n b u lu d e n izd e n ele g e irm e k iin y a p m o ld u k la r b t n teebbsler a k im k a ld . 6 7 7 de d m a n d o n a n m a s Suriy e istik am e tind e y e lk e n aarak, geri d n d . Y olda, A n a d o lu sahilleri a k la rn d a iddetli b ir frtnaya tu tu la ra k m a h v o ld u . A ra p larn A n a d o lu d a y ap tk lar ka ra hare kt d a h i m uv affakiy etle neticelenm edi. B u vaziyet k a rs n d a ih tiy ar M u a v iy e B izans im p a ra to ru ile bir su lh m u a h e d e si a k d e tti: h alifenin B izanslIlara m u a y y e n senev bir ve rgi verm esi kararlatrld (58). K onstantin A raplar stan b u ld a n tardetm ek, Bizans le h in d e ve k rl b ir m u a h e d e ak detm e kle y a ln z k e n d i m e m le k e tin e deil, fakat b u suretle v a h im m s l m a n tehlikesine kar k o r u n m u olan A v ru p a y a d a h i b y k bir h izm e t y a p m o ld u . K o nstantin tarafndan elde edilen m u v a ffa k iy e tin g arpta b y k b ir tesir icra ettiini k a y d e tm e m iz l z m d r. Bir kron ik iy e gre K o n stan tin in m uzafferiyeti h abe ri A v arlar h a m ve d ie r garp h k m d a r la r n a vsl o ld u k ta b u n la r im para-

tora eliler ve hediyeler g n d e rm ile r ve k e nd isiy le su lh ve do stiu k rabtalar tesis etm ek a rz u s u n d a b u lu n d u k la r n b ild irm ile ! a i r .......... ve arkta ve g a ip te b y k b ir sulh devresi cari o lm u tu r (59). K onstantin IV n halefi Ju s tin ia n II n in ilk saltanatnda (6 85 -695), A rap h u d u d u n d a , A rap - B iza rs m n a se b e tle rin in m te a k ip in kiaf iin b y k b ir e h e m m iy e t arzedecek o lan b ir hdise o ld u : S uriy e d e L b n a n dalarm da, u z u n m d detten beri s i, dinsiz,, y a h u t ekya,, m a n a sn a gelen Mardait is m in i tayan b irtak m in s a n la r y ay o rlard. B u n la r a s k e bir tekilta m a lik ile r ve v !yelteki B izans otoriteleri iin b ir n e v i siper tekil ediy orlard. A raplar S u riy e y i fs'hetikte M ardaitler im ale ve A rap-B izars h u d u d u n a d o r u ricat ett 1er ve civar m m ta k a la ra y a p tk la r m te v a li akrnlara A raplar taciz ettiler ve k o rk u ttu la r. Bir k ro n ik iy e gre M ardaitler A n a d o lu y u A rap istillar na kar k o ru y a n b ir tun duvar,, tekil e diy orlard (60). H a lb u k i Ju s ti nian II z a m a n n d a ak d e d ile n m u a h e d e m u c ib in c e im p a ra to r M ardaitleri, B izansm i vily e tle rin e y e r lf^ m t le i iin , icb a r etm ee raz o l d u : b u cem ileye m u k a b il halice m u a y y e n senevi b ir vergi v e rm e i ta a h h t e d iy o rd u . m p a ra to ru n b u m sa m a h a s lu n d u v a r tah rip etti,,, f/.teakp sene lerde M ardaitleri g em ici olarak P am fily a (cenub A n a d o lu ), Peloponnes, K efaionya adas ve d ie r birok yerlerde b u lu y o ru z . B u n la rn A rap h u d u d u n d a n u za k la m a s h i p hesiz A ra p larn y eni fethetm i o ld u k la r v ily etlerdek i m e v k ile rin i takviye etti ve b u n la r n sonralar A n a d o lu n u n ierlerine d o r u y ap tk lar tecavz h a re k e tin i kolaylatrd. B u hdiseyi Prof. K u la k o v s k i g ib i baka bir d in d e o lan insan lara tebaiyet eden h ristiy anlar h a k k n d a im p a ra to ru n gsterdii hrm e t,, (61) e k lin d e iza h etm ek iin, z a n n m z a gre, elim izd e kfi deliller y ok tur. M ardait m u h a c e re tin in izah ta m a m iy le siyasdir. A rap o rd ular, stan b u lu zaptetm ek iin u ra tk la r esnada, garpte d ahi :m a l A frika f tu h a tn a y e nid e n bal y orlard. V II nci asrn s o n u n d a A raplar A frika e k s a rk l n n m erk ezi olan K artacay a ld la r; V III in ci asrn b a la n g c n d a ise H e r k l s tu n la r c iv a rn d a k i Septem 'i (b u g u n k Ceuta s p m y o l kalesi) igal ettiler. A y n i d e v e d o ru Araplar
Bizans mparatorluu Tarihi 18

T ark n id are sin d e A frikadan sp an y ay a getiler ve y a r m a d a n n b y k bir k s m n V izig o tla rn e lin d e n sratle aldlar. M o d e rn arap ad G ib raltar,, (Cebe ttark) Tark,, a d n d a n m ta k o lup Tark da,, m a n a s n a g elm e ktedir. te b u suretle, V III inci asrn ba lan g c n d a, m s l m a n te h lik e si g arb A v ru p a d a y eni b ir istikam ette, y a n i berya y a rm a d a s cihetinde, k e n d in i g steriyo rdu. A ra p larla Suriye, Filistin ve M sr h a lk arasnda teesss e d e n m nasebetler, im al Afi ik ada, y a n i b u g n k Trablusgarp, T unus, C ezay ir ve Fas to p ra k la rn d a teesss eden m nasebetlerden ok fark l idi. Suriye, Filistin ve M srda ArapJar, m a h a ll a h a lin in c id d b ir m u k a v e m e ti ile ka rla m a m la rd : b ilk is ta h a k k m le ri altna a ld k la r k a v im le rin te v e c c h ve y a r d m n a m a zh a r o lm u la rd . Bu vaziyet k a r sn d a A raplar y eni tebealarna kar b y k bir m s a m a h a gsterdile r. Bir ik i v a k a m stesna o lm a k zere h ristiy a n lara m a b e tle rin i brak tlar ve d in m e ra sim icra etm ek msades in i verdiler; b u n a m u k a b il b u n la r d a n y a ln z m u a y y e n bir v e rg iy i m u n ta z a m a n v e rm e le rin i ve A rap h k m d a r la r n a k a r siyas sadakat gsterm elerini talep^ ettiler. H ristiy a n l n en ay an d ik k a t y e rle rin d e n b iri olan K u d s g arb A v r u p a n n en cra y erlerinde n Fiiistine, m u k a d d e s m a h a l le ri ziyarete erelen haclara ak b u lu n d u r u ld u . H aclara m a h s u s otellerini ve h astan e le rin i m u h a fa z a eti. D i e r taraftan Suriye, Filistin ve M srda A raplar B izans m e d e n iy e tiy le tem asa g eldiler ve bu m e d e n iy e tin tesiri fatihler z e rin d e h e m e n k e n d in i gsterdi. H u s a Suriye, ve F ilistinde g alip le r ve m a l p la r, m u s lih a n e m nasebetlere istina t ederek, u z u n m d d e t yaadlar. M srda vaziyet daha az m u c ib i m e m n u n iy e tti; fakat b u m em lekette bile hristiy an la r, bilhassa A rap h a k im iy e tin in ilk senelerinde, b y k b ir d in serbestsine m a liktile r. A rap f tu h a tn d a n sonra igal edilen v ily etlerdek i pat r ik lik le r m o nofisitierin eline geti. B u n u n la beraber m s l m a n va lile r S uriye, Filistin ve M srn ortodoks ah alisine b ir ta k m im tiy a zla r ve rdiler ve bir m d d e t sonra A n ta k y a ve sk e n d e riy e ortodoks p atrik lik le ri y e n id e n ih das o lu n d u . Bu p a trik lik le r b u g n d a h i m e v cu ttu r. X u n c u asr A rap ta rih i ve corafcs M asu d d rt m u k a d d e s d a n y a n i Si

na, H oreb, K d s c iv a rn d a k i ze y tin lik d a ve Ju r d a n u s y a h u t I^habor d a o rlo d o k sla rn e lin de k a lm o ld u u n u b ey an etm ektedir. M onofisitler ve m s l m a n la r da d a h il o lm a k v ze re , die r rafzler,, tedric surette o rto do kslardan K d s ve d ie r m u k a d d e s m a h a lle rin k lt n istiare et m ile rd ir. K u d s so nradan , M e k k e ve M e d in e n in y a n n d a , m u k a d d e s bir m s l m a n ehri m ertebesine karlm tr. M s l m a n la r iin K u d s n ku dst ka rak te ri b u eh irde M u a v iy e n in hilfet m a k a m n a k m o lm a sn a istinat e d i yordu ( 6 2 ) . im al A frik a d a k i vaziyet b t n b t n baka idi. B u rad a B erber k a b ile le rin in b y k b ir k sm , resm en h ris iiy a n l k a b u l etm i o lm a k la beraber, eski z a m a n la rn vahet h a lin d e k a lm la rd ve b u n la r A rap o d u la r n a kar o k iddetli bir m u k a v e m e t gsterdiler; A raplar ise B erberi m e m le k e tle rin i m th i bir tarzda y a k p y k m a k ve y a m a etm ek suretiyle m u k a b e le d e b u lu n d u la r . Binlerce h a rp esiri arka g t r ld ve b u ra d a k le o lara k satld. D ie h l yle y a zy o r: B u g n d a h i A rap istils esnasnda alm o ld u k la r ekilleri m u h a faza eden T u n u s u n baz m e tr k ehirlerinde, her a d m d a , b u m th i tah rib atn iz le rin i b u lm a k k a b ild ir,, ( 6 3 ) . A raplar, en nihayet, im a l A frika vily e tle rin i fethetm eye m u v a ffa k o ld u k ta b iro k yerliler talya ve G aly a y a hicret ettiler. A frika k ilis e s i evvelce h ris tiy a n lk tarih i a n anelerinde b y k b ir hrete m a lik ti m th i b ir d a rb e yedi. Bu hdiseler h a k k n d a D ie h l u fik ird e b u lu n u y o r : T akriben ik i asr za rfn d a [Bizans im p a ra to rlu u ] k a le le rin in h im a y e si altnda, m e m le k e te gayr k a b ili in k r bir itil devri te m in e tm itir; takrib en iki asr zarfn d a [bu im p a ra to rlu k ] im a l A frik a n n b ir k s m n d a eski m e d e n iy e t'n a n ane lerini tem adi ettirm i ve d in p ro p a g a n d as sayesinde B erberleri d a h a y k se k bir k lt rle im tiza ettirm itir: A rap istils ise elli sene zarfnda b t n bu neticeleri m a h v e tm itir (64). B erberler ara sn d a islm iy e tin sratle intiar etm esine ra m e n h ristiy a n lk b u n la r n e zd in d e yaam akta d e v am etti; hatt X IV n c asrda, im a l A frikada baz h ristiy an ad a cklar,, n n z ik r e d ild i in i g r y o r u z (6 5).

BALKAN YARIMADASINDA VE ANADOLUDA SLAVLARIN TERAKKLER. BULGAR KIRALLIININ BALANGILARI.

S la vlarn, VI nci asrn o rta la rn d a n itibaren, B izans impa-, r a to r lu u n u n B alk an lard a sahip o ld u u m e m le k e .le ri d a im surette istil ve y a m a etm ekle iktifa etm e y p an a k k ale , S elnik, c e n u b Y u n a n ista n ve A d riy a tik sah illerine k a d a r ilerlem i ve bir o u n u n b u ra la ra yerlem i o ld u u n u g r m t k . D i e r taraftan 6 2 6 da, H e ra k liu s z a m a n n d a , A v ar lar ve S la v la rn payitahta kar y a p m o ld u k la r taa rru z te e b b s n d e n bahsetm itik. H a ra k liu s sllesi d e v rin d e S lavlar y a rm a d a d a terak kiler k ay d etm ek te d e v am ettiler ve b u ra s n kesif bir surette isk n etm ee baladlar. S e in ik , az bir m d d e t zarfnda, Slav kabileleri ile ev rildi ve b u eh rin ahalisi, k u v v e tli surlar iin d e y aam ala rn a ram en k e n d ile rin i S lav ta a rru z la rn d a n g l k le k o ru y a b ild i. Slavlar, g e m ile rin e bine re k , Ege d e n izin e k a d a r in iy o r lar, B izans d o n a n m a s n a tecavz e d iy orlar ve sk s k p a y itah tn iaesini sekteye u raty o rlard . m p ara to r K onstan II S k la v in y a ya kar (66) bir sefer icra etm ek m e c b u riyetinde kald. Bu a n d a n itibaren A n a d o lu ve S u riy e v e d o r u b iro k S la v larn hicret ettiini m e h a zla rd a n re n il y o ru z. Ju stin ia n II z a m a n n d a , asgar 8 0 0 0 0 kiide n m r e k ke p b ir Slav kafilesi (V, I. L a m a n s k in in h esap larn a gre) (67) A n a d o lu d a O p s ik io n te m ine n a k lo lu n d u . B u n la rn b ir k s m (takriben 3 0 0 0 0 kii) im p a ra to r tarafndan seferber e d ild i: b u n la r b ilh a re A raplara kar y a p la n sefere itirak ettiler, fakat firar ederek m s l m a n la r tarafna getiler. Bu m th i c r m n in tik a m O p s ik io n d a k i m te b a k i S la v larn feci bir surette k atled ilm esiy le alnd. Bu d ev re ait B itinya (O p sik io n te m 'in in vilyeti) Slav asker k o lo n i s in in bir m h r n e m a lik iz. Bu m h r son derece m h im b ir vesika o lu p b u n u neir ve erhetm i o lan B. A. Panenk o ya gre b y k m uh aceretlerin fecrine b ir zya huzm e si sevkeden Slav kabileleri ta rih in in y eni b ir parasdr,, (68).. V II nci asrdan itibaren A n a d o lu d a k i Slav k o lo n ile ri m e selesi h u su s b ir e h e m m iy e t kesbediyor. V II nci asrn ik in c i nsf, a y n i za m a n d a , Bizans imparator-, lu u n u n im al h u d u d u n d a , aa T una sahillerinde, y e n i

B u lg ar k r a ll n n te e k k l ile te m a y z etm itir. Bu kral* l n m te a k ip tarih i im p a r a to r lu u n m u k a d d e ra t iin son derece m h im olacakt. Bu ilk devre iin H u n (Trk) neslind en olan eski B ulgarlar b a h is m e v z u u d u r la r. K onstan II z s m a n n d a A s p a ru h u n (sperih) sevkettii b ir B ulgar kafilesi, H a zarla r tarafndan A zak d e n izi k e n a rn d a k i steplerin g a r b in e e k ilm e e icbar edildikte, T una m a n s a b n a yerleti ve sonralar, b ir az d a h a ce n u b a ilerliyerek Bizans im p a r a t o r lu u n u n b u g n D o b ru c a tesm iye o lu n a n k s m n a n fu z etti. Bu B ulgarlar, V. N. Z ia ta rsk i'n in gsterdii vehile, evvelce B zans ile bir an lam a y a p m la r ve T u n a h u d u d u n u d i e r Bat b a rla rn h c u m la r n a kar k o r u m a ta a h h t et m ile rd i (69). Bu id d ia n n d o r u o lu p o lm a d n tesbit e tm e k g tr; n k B u lg arlarn ip tid a tarih i h a k k n d a pek a z m a l m a tm z vardr. H er ne h al ise, b yle b ir anlam a h u su le g elm i olsa bile u z u n m d d e t m e riyet m e v k i in d e k a lm a m tr. B u lg ar ktlesi im p a ra to ru n son derece end ie sini m u c ip o lu y o rd u ve 6 7 9 da K onstan bu k a v m e k a r bir sefer yapt. Bu h a rp B izans o rd u s u n u n tam b ir h e zim e tiy le neticelendi ve im p arato r b u n la r la a k d e tm e k m ec b u riy e tin d e k a ld bir m u a h e d e m u c ib in c e , B ulg arlara sene vi bir vergi v e rm e i ve b u n la ra T una ile B alk an lar ara sn d a k i h avalileri, y a n i eski M esya ve k k Skitya ( b g n k D ob ruca) v ily e tle rin i terke tm ei ta a h h t e d iy o rd u . T una m a n s a b ve K a rad e n iz sahil m n ta k a s n m b ir ksm B u lg ar la rn elinde kald. Bizans im p a ra to ru tara fn d a n tan lm olan y e n i k railk , im p a ra to rlu k iin teh lik eli b ir k o m u oldu. B u lg a r lr , siyas m e v k ile rin i k u v v e tle n d ird ik te n sonra, tedric surette m e m le k e tle rin in h u d u tla r n genilettiler ve k o m u v ilyetlerdek i kesif Slav n fu s u ile ihtilfa dtler. Y e n i gelenler Slavlara asker tekilt ve d is ip lin i rettiler. O za m a n a k a d a r m n fe rit g ru p la r h a lin d e yaam o lan Bal k a n y arm adas Slav k a bile leri arasnda birletirici bir rol o y m y ar B ulg arlar yava yava B izans iin, pek tabi olarak, ayan arzu o lm y a n k u v v e tli bir devlet k u rd u la r. M te a k ip dev irlerde B izans im p arato rla r S lavlar ve B ulg arlara k a r b irta k m asker seferler y a p m a k m e c b u riy e tin d e k a l m la rd r. A dede S la v la rd a n zay if olan A s p a ru h u n B u lg ar lar az m d d e t sonra S lav larn k u v v e tli tesiri altn d a k aldlar. B u lg arlar arasnda bilhassa, rk b a k m n d a n , b y k d e i ik

lik le r h u s u le geldi; b u n la r m e n e i T rk o lan m illiy e tle rin i tedric surette kaybettiler ve IX u n c u asrn o rtalarna d o r u h e m e n h e m e n ta m a m iy le slavlatlar. B u n a ra m e n b u n la r b u g n d a h i eski isim le ri olan B ulg ar a d n tam ak tad rlar (70). 1899 - 1900 de stan b u l R u s A rk eoloji E nstits eski b ir B u lg a r m e rk e zi (aul) o ld u u za n n e d ile n b ir m a h a ld e h a friy a t yapt ve son derece m h im b a k iy e le r kefetti. B ulg ar krall n n eski p a y ita h tn n b u lu n d u u yerde P liska y a h u t P lisk o v ad a B ulg aristann im a li arkisinde, b u g n k A b o b a k y civ arn d a, u m la n n ( u m n u ) b ira z im a lin d e ilk B u l gar h a n la r n n saraylar, b u r ve k a p la r ile birlik te s u ru n b ir ksm , b y k bir k ilise n in tem elleri, kitabeler, 'b ir o k sanat ve ziy n e t eyas, altn ve tu n sikkeler, k u r u n m h r ler ilh.... (71) m e y d a n a k arld . Fakat m aalesef b u de vre ait m e h a z la rn a z l n d a n do lay bu vesikalar l y ik iy le ta k d ir ve iza h etm ee im k n y o k tu r. B u g n iin fara ziye ve ih tim a lle rle iktifa etm ek m e cb u riy e tin d e y iz. H a f riyat idare etm i olan F. I. sp e n sk i E nstit tra fnd a n. u m n u 'c iv a r n d a y ap lm o lan hafriyatn B alk an lara yerle m i olan B u lg a r ktlesi ve b u k tle n in B izans ile o lan tem as y z n d e n tedric surette v u k u b u la n d e iik lik le r h a k k n d a sa r ih b ir fik ir e d in m e k iin kfi b ir esas tekil eden son derece m h im vesikalar m e y d a n a k a rm o ld u u n u ,, (72) bey an ediyor. A y n i m v e rrih e g re (B u lg a rlarn ) eski p a y ita h tla rn n y erinde y a p la n k a zlard a b u lu n m u o lan B ulg ar rf ve d e tine m te a llik vesikalar, B u lg a rla rn o ld u k a erken stan b u l m e d e n iy e tin in tesiri altn d a k a lm ve h a n la r n n y a v a yava saraylarna Bizans saray det ve terifat u s u lle rin i ithal etm i o ld u k la r n gsterm itir (73). T o praktan k a rlm o lan eserlerin m h im b ir k s m A s p a ru h d an so n ra k i devre aittir: b u n la r V III inci ve IX u n c u asrlara k a d a r k m a k ta d r. Esasen hafriyat ta m a m o lm a k ta n henz; ok uzaktr. V II nci asrn ortasnda s ta n b u lu n vaziyeti ta m a m iy le deiti. ark ve ce n u p v ily e tle rin in A ra p lar tara fn d a n fethi* b u n la r tarafndan A n a d o lu y a kar sk sk y ap lan taarruzlar* A rap d o n a n m a s n n A k d e n iz ve Ege d e n iz in d e icra ettii m u v affa k iy e tli seferler, d ie r taraftan, im al h u d u d u n d a B ulg ar k r a ll n n d o u u ve B alkan S la v la rn n tedric surette payitaht, Ege d e n izi sahilleri ve Y u n a n is ta n ie rle rin e

d o r u ilerlem eleri., ite tek m il b u hdiseler k e n d in i taht e m n i yetle b u la m y a n stanbu l iin yeni ve h u su s h ay at artlar ih das ettiler. P ayitaht k u v v e tin i daim a ark v ily e tle rin d e n alm t; h a lb u k i im d i b u n la r n b ir k s m im p a ra to rlu k ta n ay rlm , d ie r k s m ise, b iro k h u su slard a , tehlikelere ve tehditlere m a ru z kalm t. A n c ak b u yeni artlar naza r itibara a ln d k ta K o nstan II n in sta n b u lu terk ile p ay itah t eski R o m a v e y a h u t taly a nn d ie r b ir m a h a llin e n a k le tm e k arzu su b ih a k k n anlalab ilir. K ro n ik ile r h k m d a r n payitahttan uza k lam asn , k a r deini ld rtt k te n sonra, h a lk n in fia lin in k e n d is in in b u rada k a lm a sn a im k n b r a k m a d e k lin d e iza h etm ekte d irle r (74). Fakat b u iza h n tarih iler tarafndan kabul, gtr. Bu h d is e n 'n h a k ik sebebi im p a ra to ru n stan b u ld a o tu r m a ke ndisi iin e m in b u lm a m a s ve n a z a rla rn garbe e v irm e sid ir. B u n d a n m a a d a im p a ra to ru n A ra p te c a v zle rin in bir g n erge im a li A frikadan talya ve Sicily ay a geece in i a n la m ve im p a r a to r lu u n k u v v e tin i A k d e n iz in g a rp k s m n d a , b u ra d a bizzat m e v c u t o lm a k la , tak v iy e etm ee k a rar v e rm i olm as m u h te m e ld ir; bu suretle im p arato r A rap g e nile m e sin in M sr h u d u tla r n am am as iin l z m gelen b t n tedb irleri a la b ilird i. h tim a l im p arato r d a im i olarak s ta n b u lu terketm ek fik rin d e deildi; y a ln z b u vaziyet k a r snda, A ra p larn m sta k b e l te rak k ile rin e m n i o la b ilm e k m id iy le , im p a ra to rlu a , IV n c asrda o ld u u gibi, garpte ik in c i b ir m e rk e z no kta te m in etm ek istiyordu. H er ne h al ise, m o dern tarih ilm i, K onstan II n in ilk nazarda esrarengiz g ib i g r n e n b u garp te m a y l n im p a ra to ru n m te h e y y i ve v z u h s u z ta h a y y lt ile deil, fakat o dev ird e arkta, ce n u p ta ve im ald e beliren siyas artlarla iza h etm ektedir. O srada taly a n n vaziyeti h i de cesaret verici de ild i. stanbula olan m esafenin u z a k l n d a n ve ark v a ziy e tin in k a r k l n d a n dolay im p a ra to ru n k u d re tli a z m in i sezemiyecek b ir hale gelm i olan R a v e n n a e k sark lar B izanstan a y rlm a k fik r in i ak a iltizam ediy orlard. D i e r taraftan L o m b a rd la r m e m eketin b y k bir k s m n a sahip b u lu n u y o rla rd . m p a ra to ru n otoritesi y a ln z R o m a , N ap o li, S icilya ve n fu s u G re k olan c e n u b talyada ta n ly o rd u .

K onstan II, is ta n b u lu te rle ttik te n sonra, A tin ad an gee rek, talyaya gitti. lk z a m a n la r R o m a, N a p o li ve ta ly a n n c e n u p k s m n d a o tu rd u ve en n ih a y e t S icilya e h irle rind e n S ir a k u z a yerleti. S altanatnn son be senesini, esas proje le r in i tatbika m u v affa k o lm a k szn , talyada geirdi. L o m b a rd la ra kar y apt seferler m u v a fa k y e tsizlik le netice le n d i. Sicilya m te m a d i suret'e A raplar tara fn d a n tehdit e d ild i. m p arato ra kar bir suikast tertip o lu n d u ve im p a rator, sefil bir tarzda, S ira k u z h a m a m la r n d a n b irin d e , katled ildi. m p a ra to ru n l m n d e n sonra p ay itah t'n garbe n a k lin d e n v a zg e ild i ve K o n stan n o lu K onstantin IV stan b u ld a kald. HERAKLUS SLLESNN DN SYASET. MONOTELZM. HERAKLUS'UN TKAT TERH,, (EKTESS,,) KONSTAN II NN TKAT TMSAL,,.
n

ALTINCI UMUM KONSL.

H e ra k liu s u n ran llara kar y ap t seferlerin, im p a ra to r lu a m onfist v ilyetlerini (Suriye, Filistin, M sr) tekrar iade etm ek le h k m e tin m onofisitlere kar tak ip edecei siyaseti b ir kere d a h a g n n meseleleri srasna k o y m u o ld u u n u g r m t k . A y n seferler esnasnda H e ra k liu s ark vily e t le rin d e k i m onofisit p iskoposlarla d o g m a tik sahada b irta k m m sa m a h a la rla kilise d a h ilin d e b ir b ir lik tem in etm ek ze re m za k e ra ta giriti. Bu b irli in , anc ak ortodoks k ilise sin in sada ik i cevher ve bir o p e rasy o n y a h u t bir enerji (Evepysta), y a h u t b ir irade (e-V^a) m e v cu t o ld u u n u ta n d takdirde, k a b il olabilecei tezahr etti. Telema (Q/>rjiz) ke lim e sin d e n b u m e zh e b i tavsif eden ve tarihe d a h i gem i olan m onotelizm kelim esi itikak etrrrtir. H e ra k liu s u n nasb etm i o ld u u m onofisit p atrikler tara fnd a n tem sil o lu n a n A n ta k y a ve skenderiye bir an la m a a k d i iin alm aa m u v a fa k a t ettiler. stanbu l p atrik i Sergius d a h i b u b irlik p ro je sin in k u v v e d e n fiile k m as iin alacakt. Fakat m o note lit d o k trin in e kar o devirde skenderiyede y ayan Filistinli b ir rahip, Sofronius, m u a rz bir cephe ald. Y eni m e zh e p a le y h in d e ileri s r d deliller d erin b ir tesir h u s u le getirdi. B u n la r H e ra k liu s u n u zla m a p o litik a sn

m a h v e d e ce k m ahiy ette idiler. U m u m k o n sille rin bir in ti z a m a so k a m a m o ld u u b t n b u k a v g a la r ve d o g m atik m eselelerin teh lik e sin i ta k d ir eden R o m a d a k i P apa H o n o riu s y a ln z b ir irade k a b u l eden d o k trin in h ristiy a n l a u y g u n o ld u u n u bey an etti. B u esnada K u d s p a trik li i m a k a m n a k a rlm ve b u y z d e n daha d erin ve d a h a m u ll tesiratta b u lu n m a k im k n n elde etm i olan S o fro n iu s s la n b u l p atriin e s in o d ik bir m e k tu p y azd ve b u n d a , b y k teolojik b ir m eharetle, m o note lit m e zh e b in in kifaye tsizliini ispat etti. B y k d in k a rk lk la r k ac a n nceden g ren H e ra k liu s sada ik i tabiat ve bir irade k a b u l eden Ektesis,, (ly&za), y a h u t itikat Beyannamesi ni neretti. Bu v e sik a n n h risto lo jik k s m patrik Sergius tara fn d a n k a lem e alnm t, im p a ra to r Ektesis'in m onofisitlerle o rto do kslar ara snd a ki uzlam a fik rin e b y k terakkiler kayd ettire ceini m it ediy ord u; fakat m itle ri boa kt. Bir taraftan y eni papa Ektesis'i tasdik etm edi ve ik i irade ve ik i e n e rji k a b u l eden d o k trin i m d afa a etm ee u ra a ra k mon o te lizm in rafz bir do ktrin o ld u u n u iln etti. P ap a n n b u hareketi im p a ra to ru h id d e tle n d ird i ve p ap alk la olan m n a s e b a tn son derece g erginletirdi. D i e r taraftan Ektesis in neri vaziyet icab,, H e ra k liu su n m it ettii b y k tesiri gsterem iyecei b ir z a m a n a tesadf etti. m p ara to r u n esas gayesi, m o nofisit olan ark vily e tle rin i o rto do ks lu k ile uzlatrm a k t, Fakat Ektesis,, in neir senesi o lan 6 38 de Suriye, Filistin ve M e zo p o ta m y a n n bizante n k sm lar artk Bizans im p a ra to rlu u n a tabi b u lu n m u y o r d u ; n k b u m em lek etler A ra p la rn igali altn d a idiler. Y a ln z M sr vilyeti elde kalm t; fakat bu v ily etin d ahi g n le ri say l idi. M onofisit meselesi siyas e h e m m iy e tin i kayb et m iti, ve H e ra k liu s u n b e y an n am e si h i b ir netice verm edi. D i e r taraftan evvelce de ay n i tarzda y a p lm olan d in u z la m a te eb bslerin in, bilhassa her ik i tarafn d ev am l in a d y z n d e n , ay an m e m n u n iy e t neticeler v e rm e d i in i ve esas meseleleri h i b ir za m a n h alle m ed ar o lm a d n hatrd a b u lu n d u r m a k lzm d r. H e ra k liu s un l m n d e n sonra h k m e t, m onotelizm e, b u hareketin siyas e h e m m iy e tin i k a y b e tm i o lm a sn a r a m e n , sadk k a lm a k ta is a r etti; fakat a y n i z a m a n d a p ap alk m a k a m iy le dostane m nasebe tler tesisine alt. A raplar tara

fn d an tak rib e n 6 4 0 ile 6 5 0 ara sn d a fethedilm i o lan M s rn z iy a m d a n sonra im p a ra to rlu k m o n o te lit m e z h e b in d e b irta k m d e iik lik le r y a p m a teklif etm ek suretiyle, P a pa ile b a rm a k iin m te a d d it teebbslerde b u lu n d u ve ite b u m aksat ile K onstan II, 6 4 8 de Tip (Trco) y a h u t tikat T ip i n i neretti ve h ris tiy a n lk itik a d n d a o lan v e katolik ve apostolik kiliseye tabi b u lu n a n b t n tebalar i in bir irade y a h u t b ir operasyon (enerji) y a h u t ik i irade ve ik i o perasyon (enerji) ze rin d e m c a d e le y a h u t k a v g a etmei, (75) m enetti. Bu Tip y a ln z ira d e n in b ir lik ve y a n u t ik ili in e dair m n a k a a la r m e n e tm iy o r, fakat a y n i z a m a n d a , b u m eseleye dair y azlm y a zla rn ve b u m e y a n d a Ayasofy a n n narteksine aslm o lan E k te sisin ortadan k a ld r l m a sn e m re d iy o rd u . Fakat Konstan b u tedb ir ile a rzu ettii s u lh te m in edem edi. G re k r h b a n iy e ti m m e s s ille rin in h u z u r u ile Papa M artin Lateran s in o d u n d a son derece d in siz Ektesis,, (impiissima Ecthesis) ve ca n iy a n e Tipos,, u (scelerosus Typus) m a h k m etti, ve isim le ri b u ik i e m irn a m e ile ilg ili ahsiyetlerin rafz o ld u k la r n il n eyledi (76). D i e r taraftan m e h u r teolog G n a h k artan M aksim ,, Tipos ve hatt d a h a u m u m olarak, m o no te lit m e zh e b in e a z im k r b ir surette m uh a le fe t etti. m p a ra to ru n d in siyasetinin d o u r d u u h o n u ts u z lu k ark kilise sind e d a h i g n d e n g n e k u v v e tle n d i. P a p a n n Lateran k o n s ilin d e k i hatt h arek etine k z m olan K onstan II Raverina ek sark n a M artini tevkif e d p stan b u la g n d e rm e s in i emretti. E k sark b u e m ri y erine getirdi v e M artin stanb u la geldikte garp vily e tle rin d e im p a ra to r ale y h in d e bir isyan te e b b s n d e b u lu n m u o lm a k la ith am edildi. M th i hakaretlere m a ru z k a ld ve hapse atld. B ir m d d e t sonra, B izans d e v rin d e m e n k p ahsiyetlerin m u ta t m enfas o lan K r m n c e n u p s a h ilin d e k i cra H erson ehrine g n d e rild i. Bu ehre g e ld ik te n az sonra ld . H e rso n dan y azm o ld u u m e k tu p la rn d a P apa o h a v a lid e k i fena h ay at artla rn d a n iky et etmekte ve d o stlarndan y i yecek, bilhassa b u ra d a bir m u sa h a b e m e v z u u olan, fakat h i b ir kim se tarafndan g rlm ey en,, (77) e k m e k g n d e rm e le rin i istem ektedir. Fakat m aalesef M a rtin 'in m e k tu p la rn d a H erson e h rin in V II nci asrdak i m e d e n iy e t seviye

si ve ktisad vaziyetine dair enteresan m a l m a t veren az k sm la r v ardr.

pek

m p a ra to r ve stan b u l p atrk i M a rtin in p a p a lk m a k a m n d a k i halefleriyle m zak e rata d e v am ettiler ve en n ih a yet M artin in ik in c i halefi Vitalian ile su lh akdettiler. K ilise lerin a y rl (schism e) sona erdi. R o m a ile h u su le gelen b u d in uzlam a, sivas b a k m d a n , B izans im p a r a to r lu u i in m h im oldu; n k im p a ra to ru n talyadak i m e v k iin i k u v vetlendirdi. M onotelizm e kar m e h u r b ir m u k a v e m e t g sterm i olan G n a h kartan M aksim ,, talya e k sark tarafndan tevkif ed ild i ve stanbu la g n d e rild i; b u ra d a m u h a k e m e edildi, m a h k m o ld u ve za lim a n e bir surette sak atland. M enfada, m artir o lara k ld . M onotelizm , siyas e h e m m iy e tin i kay b etm i o lm a k la be raber, hatt Tip,, tarafndan fo rm le edilen yasaktan sonra dahi, h alk arasnda nifak sam akta d e v a m e d iy o rd u . Bu y z den, im paratorduk d a h ilin d e d in s u lh u ta m a m iy le y eniden k u r m a k istiyen K onstan II n in halefi K o nstantin IV (618-685), 6 8 0 de, stan b u ld a bir altnc u m u m ko nsil toplad; b u k o n sil m o n o te lizm i m a h k m etti ve sada, b ir ahsi yet iin d e ik i m te k m il tabiat ve in san iy e tin selm eti iin ik i irade ve ik i operasyonu n (enerji) tam b ir a h e n k i in d e y a n y a n a m e v c u t o ld u u n u ,, (78) tand. R o m a ile su lh tekrar teesss etmiti. A ltnc k o n sil tara fn d an P apaya g n d e rilm i olan b e y a n n a m e d e P apa "im a n n salam k a y a l ze rin d e o tu ran cih an k.lisesi b irin c i m a k a m n n efi,, olarak tavsif ediliy o r ve P a p a n n impairatora g n derm i o ld u u m esajn d in in h a k ik p re n sip le rin i ortaya k o y d u u n u b ild iriy o rd u (79). ^e b u suretle, K onstantin IV d e v rinde, B izans h k m e ti, k a t olarak, m o n o fisizm ve m o n o te lizm a le y h in d e o ld u u n u iln etti. skenderiye, K u d iis ve A nta ky a p atrikleri b u e h irle r A rap ftu h a t neticesinde im p a ra to rlu k ta n a y r lm la rd m m e ssiile r g n d e rm e k suretiyle, altnc u m u m konsile itirak ettiler. O za m a n la r stan b u ld a y aad m u h te m e l olan ve n fu z sahas y alnz K l.k y a ve za v riy a y a (80) in h isa r eden A ntaky a p atrik M akarios k o nsilde m o n o te lizm le h in d e sz syledi ve bu y z d e n azil ve a fo o z edildi. A ltnc k o n s ilin m u k arre ra t, stan b u lu n , B izans im p a a to rlu u n a tbi

b u lu n m y a n vilyetlerle d in u zla m a y o lu n a g irm e k a r z u s u n d a o lm a d n Suriye, Filistin ve M sra ispat etti. R o m a ile sulh ark v ily e tle rin in m o nofisit ve m o note lit a h a l'sin in ta m a m iy le terke d -lmesi p ah asn a satn a ln a b ild i: b u hdise b u vilyetlerdi A rap h k im iy e tin in m sta k b e l k u v v e tle n m e sine ok y a rd m etmitir. Suriye, Filistin ve M sr n ih a ola rak im p a ra to rlu k ta n ay rlm lard . . A ltnc u m u m k o n sild e R o m a ile y ap lan a n la m a n n u z u n m d d e t d e v an ettii sylenem ez. D ah a K o nstantin IV n halefi Ju stin ia n II z a m a n n d a B izans im p a ra to rlu u ile R o m a ara sn d a k i m n a se b a t tekrar gerginleti. Beinci ve altnc k o nsillerin balam o ld u k la r ii b itirm e k a r z u s u n d a b u lu n a n Ju stin ia n II, 6 9 2 senesinde, stanbulda, K u b b e li Sarayda, bir sinod toplad. B u ko nsil, to p la n d m a halle izafeten Trullos (y ani k u b b e ) konsili,, (8 l) y a h u t e v velki ik i k o n s ilin vazifesini ta m a m la d n d a n Quinisexlum a d n ald. K o nsil k e n d in e k m e n ik ,, n v a n m verdi. P apa Serg iu s k o n sil m u k a rre ra tn m altna im za s n k o y m a k ta n im tin a etti; n k b u k a ra rla r cum artesi g n le ri o ru c u n yasak o lm asna, p a p a zla rn bir k a d n a lm a la rn a ilh... izin verilm esi g ib i m ad d e le ri ih tiv a ediy ordu. Ju stin ia n , M artin i K rm a nefyetm i o lan K o nstantinn m isalin e tevfikan, S e rg iusun tevkif edilerek stanbula g n d e rilm e s in i em retti. Fakat talya o rd u s u P ap ay im p a ra to ru n ko m iserine kar m d afa a etli; b u kom iser; anc ak p a p a n n m d ah ale siy le , h a y a tn k u rta ra b ild i (82). Ju s tin ia n n ik in c i saltanat z a m a n n d a (705 711) papa K onstantin, im p a ra to ru n daveti ze rine , stanb u la geldi. Bu zat B izans im p a r a to r lu u m e rk e zin e davet edilen son papa o lm u tu r. Ju stin ia n R o m a p isk o p o su n a kar son derece m ltefit d a v ra n d ; p a p a n n h a l tercm esinin m e llifin e gre Justinian, b a n d a im p arato r tac o ld u u halde, p a p a n n n n d e diz k m ve p a p a n n a y a k la rn p m t r (83). ju s tin ia n ile papa ik i taraf iin de m e m n u n iy e tb a h bir an lam a ak d in e m u v a ffa k o ld u la r; fakat b u hususa d a ir elim izd e sarih h ib ir m a l m a t y o k tu r (84). A lm a n kilise tarihisi Hefele papa K o n s ta n tin n in , m te a k ip devirlerde, h i p h esiz papa Jan V III in (8 7 2 - 8 9 2 ) takip etm i o ld u u m utavasst y ol d a n a y r lm a m a k p olitik asn g tm o ld u u n u ispat etm itir.

Jan esas im a n n h il fn d a o lm y a n b t n d in m u k a rre ra t, iy i detleri ve R o m a k a n u n la r n k a b u l ettiini,, bey an eyle m iti (85). H a lk n b y k sevinci arasnda pap a K onstantin sa ve salim Rornaya avdet ett: Pek fazla tahdidata u ra m olan R o m a im p a r a to r lu u n u n h u d u tla r d a h ilin d e d i sulh en nih ay e t teesss etm i g ib i g r n y o r d u . HERAKLUS SLLES DEVRNDE TEM,, LER TEKLTININ MENE VE NKAFI U m u m iy e tle B izans tarih in d e Tem,, er tekiltnn menei H e ra k liu s sllesi d e v rin e b a la n m a k ta d r. Tem 1er tekiltivle. eer tabir caizse, d e v rin icabatm a u y g u n olarak, en bariz h ususiy eti eyalet v a lile rin in asker k u d re tle rin in arturlm as. ve b u n u n netices:nde b u v alile rin m lk otoriteler ze rin d e tam bir h e g e m o n y a te s h in d e n ibaret olan bir teki lt k asdediy oru z. Bu d e iik li in b ir defada v u k u b u lm a y p ted ric surette, yava b ir te k m l neticesinde, h u su le gelm i o ld u u n u h a trla m a k lzm d r. U z u n m d d e t Tema,, (x 9-sp.a) g re k ke'irnesi b ir vilyet d a h ilin d e k o n a k h y a n b ir k o lo r d u y u ifade e tm itir; anc ak sonralar, ih tim a l V III in ci .srda, b u k e iim e y a ln z asker ku v v e tle ri deil, fakat a v n za m a n d a b u n la r n igali altnda b u lu n a n vilyeti d a h i irade etm ek iin k u lla n lm a a balanm tr. te b u suretle b u isim im p a ra to r lumun id ari tak sim atn a tem il e d ilm e e balanm tr. , T em ler m eselesine dair balca m ehaz, X u r c : asrda,, y an i o ld u k la m u a h h a r bir dev irde, im p a ra to r K onstantin P orfirogenet tarafndan y azlm o lan Temlere dair,, adl eser dir. Bu eser a y n z a m a n d a birok defalar V in c i ve V I n c i asrlar corafi y azlarn a m ra ca at etm ek, b u n la rd a n sath olarak istifade etm ek v e y a h u t b a?an b u n la r harfiyen kopya, etm ek gibi no k san lar ih tiv a etm ektedir. Fakat asilzade m e l lifin bu tretesi, bize tem lerin V II nci asrd ak i tekilt h a k k n d a m a l m a t v e rm e k le beraber, b u sistem in h u su le gelii ile H e ra k liu s ad arasnda b:r rabta tesis etm ek tedir: im p a rator L ib y a l [yani Afrikal] H e ra k liu s saltanatndan itioaren R o m a im p a ra to rlu u k ld , h e m arkta ve h em de garpta zedelendi diy or (86). Bu m eseleye d a ir ik i Arao co raf y acsnn eselerinde im d iy e k adar ta m a m iy le izah e d ilm e m i

gayet enteresan m a l m a ta tesadf o lu n m a k ta d r : b u n la rd a n b irin cisi IX u n c u asrn iik nsfna ait b n H urdatbe, d ie ri ise X u n c u asrn b a la n g c n d a yaam o lan K u d a m a dr. Fakat b u n la r d a h i tabi olarak, H e a k liu s u n m uasr d e il lerdir. Tem sistem inin b a la n g la rn n tetkiki iin tarihiler, k r o n ik ile r in b ir ib ir in i tu tm y a n m l h a z a la rn a , bilhassa Ju s tin ia n II n in papaya, altnc u m u m k o n s ilin tasdiki iin, g n d e rm i o ld u u 6 8 7 tarih li ltince m esaja m ra c a a t etm i le rd ir. B u tezkere daha h e n z tem o lara k z ik r o lu n m iy a n , fak at ltince exercHus (ordu) ad m tayan (87) asker m n ta k a la rm b :r listesini m u h te v i b u lu n m a k ta d r . Bu dev rin ta r ih m e h a z la rn d a exercitus ltin ke lim esi yahutatpaTo; (stratos) g re k kelim esi, ve y a h u t fcazan gtp&teup,a (stratevma) a s k e r bir idareye m a lik bir m n ta k a v e y a h u t b ir vilyet iin k u lla n lm a k ta d r. T em lerin h a k ik m b e iri V I nci asrn s o n u n d a y ara tlm o lan R a v e n n a ve K artaca (A frik a d a ). e k sa rk jk la r o lm u tu n Y u k a r d a g r m o ld u u m u z vehile, L o m b a rd la rn talya d a ve B e rb e rle rin A frik a d a k i taarru zlar b u m e m lek etlerin id are sind e derin d e iik lik le r h u s u 'e getirm iti. M erkez h k m e t d m a n la rn a kar daha m essir b ir m dafaa sistemi y a ratm a k istem i ve b u n u n iin h u d u t vily e tle rind e b y k asker k u v v e tle r ihtiva eden geni arazi b irlik le ri tekil etmiti. D i e r taraftan, V II nci asrda, Bizans im p a r a to r lu u n u ark v il y e tle rin d e n m a h r u m eden ran ve b ilh a re A rap ftu h a t A n a d o lu n u n v a ziy e tin i batan aay a k a d a r deitirm iti. O an a k a d ar bilfiil esasl hi bir m d afa ay a l z u m gsterm e m i olan b u m e m le k e t b ird e n b ire m s l m a n k o m u la r n n c id d te h d id in e m a ru z kalm t. Bu vaziyet karsnda Bizans h k m e ti ark h u d u d u n d a kat tedbirler a lm a k , asker k u v vetleri y e n id e n g ru p la n d r m a k , y eni dar taksim at v c u d e g e tirm ek ve hizm etleri o z a m a n la r im p a ra to rlu k iin son derece m h im o lan asker otoritelere tefevvuk bahetm ek m ecburive '.inde kald. A rap d o n a n m a s n n inas ile bags* "teren te h lik e daha az v a h im d e ild i: V II nci asrdan itibaren b u d o n a n m a A k denize hem en ta m a m iy le h k m oldu, A n a d o lu , Ege ad alar ve hat alya ve S icilya sah ille rin i tehdit altnda b u lu n d u r d u . m p a ra to rlu u n im a li g a rb isin d e SlavJar B aikan y a rm a d a s n n b y k b ir k s m n igal ettiler ve

Y u n a n is ta n ve P eloponnese g ird iler. A y n z a m a n d a im al h u d u d u n d a (V II nci asrn ik in c i nsfnda) B ulg ar k ra ll te e k k l ediy o rd u. B u hdiselerin heyeti m ec m u a s im p a r a to r lu u y epyeni b ir vaziyete soktu ve en fazla tehlikede b u lu n a n vilyetlerde geni m n ta k a la r y a ratm a k ve b u n la r b y k asker bir k u d re tin k u m a n d a s altna vazetm ek g ib i tedb irlere b a v u rm a k m e c b u riy e tin i ih d a s etti. Bu suretle im p a r a to r lu u n tedric surette askeriletiine ahit o lu y o ru z (88). U m u m iy e tle tem lerin m u a y y e n b ir k a n u n la teekkl e tm e m i o ld u k la r n gz n n d e b u lu n d u r m a m z lzmd r.H e r tem in, bazan o ld u k a u z u n b ir iarihcesi vardr. T em le rin u m u m m enei meselesi, anc ak her tem e dair yap lacak h u s u s aratrm alarla h a llo lu n a b ilir. Bu no ktay a dair Kulak o v s k in in y azlar b y k bir e h e m m iy e ti haizdirler. Bu lim H e ra k liu s un, ran llara kar k a za n m o ld u u zaferden sonra, alm o ld u u asker tedb irlerin y eni id ari re jim in b a la n g hoktas o ld u u fik rin d e d ir. Bu fik ri L. B rehier d a h i m d afa a etm ektedir. H e ra k liu s, E rm e nistan y e nid e n te k il tla n d rd esnada, h i bir sivil m e m u r nasbetm em iti; b in a e n a le y h tem ler sistem i H e ra k liu s u n E rm e nistanda tatbik etm i o ld u u re jim in d ie r vilyetlere te m ilin d e n b aka b ir ey d e ild ir (89). E rm e n ista n m is a lin i ih tim a l H e ra k liu s z a m a n n d a , ran tehlikesi karsnda, im p a r a to r lu u n arkta, tedric askerile tirilm e safh a larn d an b iri olarak telkki edebiliriz. F. I. U spenski, H e ra k liu s z a m a n n d a k i tem ler tekiltn d a n bahsederken, o za m a n la r Balkan' y a rm a d a s n istil etm i olan S la v larn B itin y a n n k o lo n iz a s y o n u iin b iro k g n ll g n d e rm e k suretiyle A n a d o lu d a tem ler re jim in in h u s u le gelm esine y a rd m etmi o ld u k la rn beyan etm ekte d ir (90). T abi R u s lim in in bu no ktai n aza r k a b u l olunm y a b iiir . V II nci asrn so n u n d a , y ani Ju s tin ia n II z a m a n n d a , 8 0 0 0 0 S la v m O p s ik io n tem ine yerletirilm e sind en nceAnad o lu y a v u k u b u la n k tle h alin d e Slav m uh a ce re tin e dair h i b ir m a l m a tm z y o k tu r (91). Y a k la m o lan te h lik e n in n n e b ir sed e k m e k iin arkta, V II n ci asrda, drt b y k asker m n ta k a vcude getirilm i ve b u n la r n b ilh a re em a d n alm o ld u u n u b iliy o ru z . B u n la r : A n a d o lu n u n im a li arksinde, E rm e

nistan h u d u d u n d a A rm e n ia i (A rm e n iak o i) (92) ve Anatoliiler (A natolikoi, ark m a n a sn a gelen greke " & anatole,, kelim esinden); A n a d o lu n u n b n oria k s m n igal eden ve h u d u tla r arkta K ilik y a, garpte ise Ege d e n izi sah il lerine k adar u z a n a n b u ik i m n ta k a im p a r a to r lu u A raplara kar h im a y e edeceklerdi. M a rm a ra civarr. da k in A llah n h im a y e sin d e b u lu n a n ahane O p sik io n ,, (greke O |>xov ; ltince Obseguium) payitaht haric d m a n la ra kar k o ru y o rd u . A n a d o lu n u n c e n u p sah illerinde ve civar ad alarda teesss eden C arav isio n o ru m ,, d e n iz tem i B izans A rap d o n a n m a snn taa rru zla rn a kar m d a fa a etm ekle m kellefli; b u tem e b ilh are, ih tim a l V III in c i asrda, ib ir a :ot (Cibyrrhaeote) ad ve rilm itir. Bu ilk drt te m in arkta te e k k l m n ase b e tiy le gayet enteresan bir mesele ortaya atlm tr t b u ra d a B izans h k m d a r la r n n alm o ld u k la r tedb irle rle S asanlerin id are sind eki ran im p a r a to r lu u n u n , V I nci asrda* K avad ve H sre v A n u irv a n z a m a n n d a k i askeriletirilm esi ara sn d a k i calibi d ik k a t b e n ze rlik bahis m e v z u u d u r . randa* refo rm lar sona erdikten sonra, ran im p a r a to r lu u n u n b t n arazisi d a h i drt asker k u m a n d a n l a ay rlm t. E Stein b u hususta yle y a zy o r: B enzerlik o k a d a r tam ve okaclar d e rin d ir k i b u n u a n c a k k e n d in i bilen tek bir irade y aratabi lirdi,, (93). Bu neticeyi, H e ra k liu s 'u n K a v a d ve H s r e v in re fo rm la rn tetkik etm i ve ih tim a l ran a riv in d e n k m ve sikalar g zd e n g eirm i o ld u u n u b e y an eden baz m e h a zla rd a n k a ra b iliy o ru z (94). D m a n d a n b ir eyler renm ei h a k ik devlet a d a m la r her za m a n a rzu et m ile rd ir,, (95). B alk an y a rm a d a sn d a , B ulg ar ve Slavlara kar, T rakya m n ta k a s tekil-olundu. D a h a sonra, ih tim a l V II nci a s m so n u n d a , Hellas y a h u t H e la d iiIerin (H eladiko i) asker m n ta k a s yaratld; b u tedbir S lavlarn Y u n a n ista n r istillar na kar alnm t; die r taraftan Sicily a m nta ka s a y n de virde A k d e n iz in garp k s m n tehdit etm ee balam olan A ra p la rn b a h r tecavzlerine kar y aratlm tr. U m m iy e tle (istisnalar pek enderdir) b u m n ta k a la r tem ler strategler tarafndan (strategoi) idare o lu n u y o rd u . ib ira io t (Cibyrrhaeote) te m in in efi drungarius,, (vis am iral) a d n ve O p s ik io n valisi comes,, n v a n n ald.

V II nci asrda, r a n te h lik e sin in v a h a m e ti karsnda, H e ra k liu s im p a ra to rlu u askerletirm e iine k o y u ld u . Fakat e lim izd e k i m a l m a ta gre, y a ln z E rm e n ista n y e n id e n te k iltla n d rm a a m u v a ffa k olab ildi. ra n lla ra kar k a z a n lan p arlak zaferden ve Suriye, Filistin ve M srn geri a ln m a sn d a n sonra bu v ily etlerin cile n y e n id e n te k iltlan d rlm as im p a ra to rlu k iin m b r e m b ir ih tiy a h a lin i alm t. Fakat H e ra k liu s b u ii b a a rm a a v a k it b u la m a d ; n k az b ir m d d e t sonra A raplar b t n b u vilyetleri fethettiler. ran tehlikesi ortadan k alk m t, fakat o n u n y e rin e daha v a h im ve daha k o r k u n bir tehlike, y a n i A rap tehlikesi k a im o lm u t u : ite b u sebepten H e ra k liu s u n halefleri b u im p arato r tarafndan izilm i o lan y o llard an gittiler ve A rap tehlikesine kar y u k a rd a z ik r o lu n a n ve d a h a o za m a n la r h e n z t e m a d n tam y an asker rm ntak alar yarattlar. A y n z a m a n d a im p a ra to rlu u n im a lin d e k i S lv ve B ulg ar tehlikesi V II nci asrda, H e ra k liu s u n haleflerini, b u m d a fa a ve h im a y e m e to d la rm B alkan y arm a d as ve Y u n a n is ta n a tem il etm ee icbar etti. Y u k a rd a z ik r o lu n a n ik i b y k asker te e k k l ve ik i e k sarklk ta sivil otoriteler m e v k ile rin i h e m e n asker valilere terk etme di ler. Bu m n ta k a la n n ekserisinde, m lk idare ve m lk vilyetler (e p a r k lk la r ) y e n i re jim d e dahi, m e v cu t o l m a k a d e v am ettiler. Fakat d tehlikelere kar k o y a b il m e k iin tam salhiyetle tehiz e d ilm i o lan asker otoriteler m lk idarede g n d e n g n e artan bir n fu z a m a lik ol d u lar. E. S te inin iaret ettii g ib i H e ra k liu s u n e k m i o ld u u to h u m , bilhare, h a r ik l d e b ir surette in k ia f etmitir (96).

711-717 ANARS
Ju stin ian II den sonra tesadfi olarak taht igal etmi o lan im parator, V ard an y a h u t F ilip p ik u s , Anastas II ve Teodos I I I , ksa b ir za m a n zarfnda d e v rild ile r. B t n im p a rato rluk ta anari ve isyan h k m fe r m a o ldu . V ard an, monotelizm i h im a y e etm ekle, R o m a ile m n a se b a t kesti. Fakat Anastas pap a ile y e n id e n sulh tesisine m u v a ffa k o ldu . D siyasette im p a ra to rlu k bilhassa b e d b a h t o ld u . B ulg arlar k e n dile rine kar d o stluk iz h a r etm i o lan Ju s tin ia n m k a tlin in
Bizans mparatorluu Tarihi 19

in tik a m n a lm a k zere, ce nuba d o ru y r d le r ve stan b u la k a d a r geldiler. A ra p lar dahi, d a im surette k a ra d a n A n a d o lu d a ve d e n izd e n Ege ve M a rm a rad a ilerliyerek p a y i taht tehdit ettiler. m p a ra to rlu k , 610 ih tillin e te k a d d m etm i o lan devreye benzeyen en n a z ik dev rlerden b irin i g e iriy o rd u ve bir kere daha ah v a l im p a r a to r lu u kat bir h a ra b id e n k u rtarabilece k m a h ir ve k u v v e tli bir insana l z u m hissettiriyordu. Bu k a b il bir insan A n ato lik 'le rin strategi o lan ve b iro k taraftara m a lik b u lu n a n Leonu n ah snd a b u lu n d u . . Y aklam olan te h lik e ka rsn d a b y k a c zin i a n la m o lan zayf Teodos I I I im p a ra to rlu k m akam n da n e k ild i ve Leon 717 de m u ta n ta n b ir surette stanbu la g ird i ve patrik tarafndan Ayasofyada tetvi o lu n d u . Leon Teodos I I I n hay atna k y m a d . te b u suretle k e ndine, tem tekilt d a h ilin d e , geni selhiyetler v e rilm i o lan asker valile rden b iri im p a ra to rlu k m a k a m n a k y o rd u .

'

HERAKLUS SLLES ZAMANINDA EDEBYAT, MAARF VE SANAT

E debiyat ve sanat a h a la rn d a 610 d a n 717 ye kadar u z a n a n dev ir b t n B izans ta rih in in en k a ra n lk de v rid ir. B u n d a n e v v e lk i asrn ay an d ik k a t v e rim in d e n sonra insan d im a n n yaratc k u d re ti ta m a m iy le zail o lm u g ib i g r n yor. Bu d e v rin k s r l n n balca sebebini b t n enerjisini, a ra zisin i h a ric d m a n a kar m d afa a etm ek zere teksif etm ek m e c b u riy e tin d e k a lm olan bir im p a ra to rlu u n siyas d u r u m u n d a a ra m a k l z m d r. M edeniyet b a k m n d a n en ileri g itm i ve fik ir sah asnda en v e lt o lm u olan Suriye, Filistin, M sr ve im al A frika ark v ily e tle rin in evvel ra n lla r, b ilh a re A raplar tarafndan fethi, A n ado lu, A k d e n iz ad alar ve hatt s ta n b u lu n A rap tehlikesine, B alkan y a rm a d asn n ise Avar-Slav tehlikesine m a ru z b u lu n m a s .... ite b t n b u sebeplerin heyeti m e c m u a s entellektel ve artistik in k ia f ta m a m iy le sekteye uratt ve b u g a y r m sa it artlar y aln z im p a ra to rlu k ta n a y rlm o lan vilyetlere deil, fakat im p a r a to r lu u n elinde k a lm o la n la ra d a h i am il o ldu . B t n b u devre zarfnd a B izans im p a r a to r lu u n d a b ir tek tarihi yetim edi, H e ra k liu su n z a m a n saltanatnda y aam o lan Ayasofya d iy a k o s la rm d a n P isid yal [A nado lu

eyaleti] Jorj h e n k ta r ve k u s u rs u z m sralarla b u im p a ra to r u n ra n lla r ve A varlara kar y a p m o ld u u asker sefer leri tasvir etti. B u zat tarih eser b ra k m tr: 7 mparator Herakliusun Iranllara kar seferleri; 2 Avarlarn stanbula kar
626 senesinde yaptklar taarruz ve bunlarn Meryemin mdahalesi sayesinde malbiyeti. 3 Herakliad(Heraklias) y a h u t H e ra k liu s iin

b u im p a ra to ru n Ira n lla ra kar k a z a n m o ld u u n ih a zafer vesilesiyle y a zlm o lan b ir m e d h iy e . - P o le m ik , elejiak ve teolijik m ahiyette olan d ie r eserler arasnda b ir ne v i d id a k tik , felsef ve teolojik iir o lan ve h ilk a ti le m d e n bal> seden ve m u a s r hdiselere dahi iaret ey ley en Heksaemeronu (Alt g n ) kay d e d e b iliriz. H ristiy a n m u h a r r ir le r in in kendisi ile en fazla n siy e t p ey da etm i o ld u k la r b ir m e v z u a m a lik b u lu n a n b u eser B izans im p a r a to r lu u h u d u tla r d n d a d a h i ta a m m m etti. M esel Heksaemeron,, u n X IV n c asra; k a n b ir S l v - R u s tercm esini b iliy o ru z. P isid y al Jo rju n edeb k a b iliy e ti m te a k ip asrlard a ta k d ir e d ilm i ve hatt X I in c i asrda, m e h u r B izans m v e r r ih ve filosofu M ih a il Psellos u m eseleyi ortaya atm a k m e c b u riy e tin d e kalm tr: E v ripide s ve P isid yal Jo rjdan acaba h a n g is i d a h a iy i iir y a zm tr?,, B u g n k fen Jo rju B izansn en iyi p ro fan airi olarak te lk k i etm ek tedir (97). K ro n ik cile r arasnda A n ta k y al Jan ve K ro n ik o n Paskale,, (yani Paskalye k r r tik i)n in a n o n im M e llifin i zik re tm e liy iz, H a re k liu s d e v rin d e y aam olm as m u h te m e l o lan A nta k y al Jan, d e m ile b a ly an ve im p arato r Fokasm ltim ile sona eren (610) b ir d ih an k r o n ik i yazd. B u eser y aln z para h a lin d e bize k a d a r gelm itir; b u n d a n d o lay b u eserin m e l lifi h a k k n d a b y k m n a k a a la r y ap lm tr: H att b m e llifin A ntaky al o lan Ja n M alalas o ld u u id d ia edil m itir. Bize k a d a r gelm i o lan p aralardan istid ll olunabildii-ne gre A n ta k y a l Ja n n eserini M alalasn eserinin fev k in d e ad detm ek lzm d r; n k b u zat c ih a n ta rih in i b ir Anta k y a ln n m a h d u t n k ta i n aza rn a gre tetkik etm em ek tedir; ok d a h a g e n i ta rih g re m a lik tir. A y n z a m a n da b irin c i derecede m e h a zla rd a n d a h a m a h ira n e b ir tarzda istifade etm ektedir. Y in e H e ra k liu s d e v rin d e m e h u l b ir papas d e m d e n M. s. 6 2 9 senesine k a d a r gelen v a k a y iin sadece b ir te z e k k r n d e n ibaret o lan, fakat a y n z a m a n d a o ld u k a enteresan tarih m l h a z a la r ihtiva eden K ro n ik o n

P ask aleyi (P askalya k ro n ik i) telif etm itir. Bu o rijinalitesiz eserin balca e h e m m iy e ti k r o n ik iin k u lla n lm o lan m e h a zla rn tesbitinde ve m e llifle m u a sr o lan h disatn d erin b ir surette te tkik ind e d ir. Teoloji sahasnda m o note lit kavg as, b ir z a m a n la r m o n o fisit k a vg as gibi, b iro k eserlerin ortaya k m a s n a sebep oldu; fak at b u n la r, m onofisit y azlar g ib i, V II nci asr ko n sille ri tarafndan m a h k m ed ilm i ve b u n d a n d o la y sratle ortadan k a lk m o ld u k la r n d a n z a m a n m z a k a d a r g elm e m ile rd ir. te b u sebepten b u eserler h a k k n d a b u n la r d a n , red m aksad iy le , a ln m b a z paralar ih tiv a eden y a ln z altnc u m u m k o n sil ve sik alar ve G n a h k artan M a k s im in eserleri sayesinde b ir h k m ve re b iliy o ruz. G n a h k artan M a k sim B izansm e n ay an d ik k a t teolog la r n d a n b irid ir. H e ra k liu s ve K o nstantin II n in m u a s r olan M a k s im m o note lit m cad e le sin d e O rto d o k slu u n en hararetli m d a fii o lara k ortaya kt. M ak sim , kanaatleri y z n d e n hapse 'atld ve b iro k ikencelerden so nra K afkasyada, uz'ak L z ik vilyetine s r g n e g n d e rild i ve b u ra d a l n c e y e k a d a r k a ld . K a le m m n a k a a s, m u k a d d e s y a zla rn erhi, riyazet, m istisizm ve d in y in le r sah asnda telif etm i o ld u u eserlerde m e h u r kilise b a b asn n B y k Atanas, Nazi* a n z l G re g o r ve N issal G re g o r ve a y n z a m a n d a Areopagit,, (Psevdo -A reopagit) l k a b m tayan D enisin m istik te l k k ile rin in tesiri altnd a b u lu n m a k ta d r .M a k s im in y azlar B izans m is tis iz m in in in k ia f i in bilhassa m h im o lm u tur. M a k s im i tetkik etm i o lan z a m a n m z lim le rin d e n b iri yle y a zy o r: A reopagit D e n isin k u r u ve sp e k latif m is tisizm in i aik an e riyazetin c a n l a h la k m eseleleri ile b irle tirm i o lan M afur M a k s im Bizansta, m u a h h a r biro k ehli z h d n eserlerinde k e n d in i tekrar gsterm i o lan m isti s iz m in can l b ir tip in i y aratm tr. B in a e n a le y h B izans m is tis iz m in in , k e lim e n in tam m an asiy le , h a k ik yaratcsi olarak te lk k i o lu n a b ilir,, (98). M aalesef M a k s im te l k k ile rin in sistem atik b ir tarifini terketm em itir ve b iz b u n la r m te a d dit eserlerinin m u h te lif y e rle rind e n a ra y p b u lm a k m e c b u riye tind eyiz. M ak sim teolojik ve m istik y azlard a n m a ad a bir ta k m enteresan m e k tu p la r d a h i telif etm itir. M a k s im in y a zla rn n tesiri ve e h e m m iy e ti arka m n h a sr k a lm a d ; fak at garpte d a h i ta a m m m etti. B u tesirlerin

b ir ak si sedasn m e h u r IX u n c u asr g arp m te fe k k iri Jan S kot E r ig in in (Johannes Skotus Eriugena) eserlerinde b u lm a k k a b ild ir. A y n z a m a n d a A reopagit D enisin eserlerine kar b y k b ir a lk a gsterm i olan b u zat, bilh are, D enisin gayet k a ra n lk fik irle rin i, b u n la r n h a rik l d e b ir surette .M a k sim tarafndan izah e d ilm i o lm a la r sayesinde, k a v ra y a b ild i im b e y an etm i ve M a k s im i il h filo sof, lim i k l,,, statlarn en b y ilh... g ib i tabirlerle tavsif eylem itir. M a k s im in Teolog G re g o ra d a ir y a zm o ld u u b ir eseri E rigen ltinceye tercm e etm itir (99). M a k sim in k e n d in d e n daha gen b ir m u a sr, S inal (y ani Tur Sinal) Anastas d h i m n a k a a ve tefsir sah alarnda, M ak sim tarznda, fakat M a k s im in k b n a v a fm a k s z m , b irta k m eserler y azm tr. H a g io g rafy a sahasnda K u d s p a trik i S o froniusu zikre^ deb iliriz; m u k a d d e s ehrin A raplar tarafndan m uh a sarasn a ahit olan b u zat M srn ik i m ill azizi olan K iru s ve Johannesin m a rtir ve keram etleri h a k k n d a u z u n b ir risale yaz^ m tr. S o froniusu n eseri corafya, tarih, rf ve detlere dair b ir h a y li m a l m a t ih tiv a etm ektedir. A y n V II nci asrda yaam o lan K ib risin N eapolis ehri p isk o p o su L eo ntiusu n eserleri daha enteresandr. Bu zat m te a d d it hal te rc m e leri,, n in m e llifid ir; b u n la r arasnda V II nci asrda ske n deriye p atrik i o lan M a fu r (yahut R a h im ) Jo h a n n e sin hayat o d e v rin tim a ve ktisad hayat i in h u su s bir e h e m m i yete m aliktir. N eapolisli Leontius Azizlerin hal tercmelerini h a lk ktleleri i in y azm o ld u u n d a n do lay h ag iog raflarn b y k b ir k s m n d a n a y r lm a k ta d r : b u sebepten, lisan k o n u u la n a v a m lis a n n n ku v v e tli b ir tesiri altn d a d r (100). D in lh ile r sahasnda V II inci asr G iritli A ndreas tara fn d a n tem sil o lu n m a k ta d r. am d a d o m u o lan A ndreas h a y a tn n b y k bir k s m m , A rap f tu h a tn d a n sonra, S u ri ye ve Filistinde g eirm itir. B ilh are G ir it p isk o p o su o lm u tur, l h i m e llifi olarak A ndreas b u g n d a h i ortodoks k ili sesinde, b y k p erhizde, ik i defa o k u n a n b y k lhisi, y a n i K a n o n , u ile tan lm a k tad r. B u l h in in baz k sm la r R o m a n u s M elodusu n tesirini gsterm ektedir. lh d e m in s u k u tu n d a n ve K u rta rc n n szleri ve ef'alinden b a lam ak suretiyle A h di A tikin balca h d ise le rin i zikretm e ktedir.

.294

b z a n

m p a r a t o r l u u

t a rIh

H e ra k liu s sllesi d e v rin d e k i k a r a n lk im tih a n seneleri n in edeb faa liy e tinin b u ksa tasla b u dev irde yaam plan adedleri m a h d u t B izans m e llifle rin d e n ekserisinin, k s m e n m s l m a n fatihlerin ta h a k k m altna g irm i o lan ark v ily e tle rin d e n ne'et etm i o ld u k la r n gsterm ektedir. . H e ra k liu s s lle sin in h a ric h disele ri naza r itibare a l nac a k o lursa b u devreye ait h i b ir sanat ab id e sin in m a h fu z k a lm a m o lm asna taaccp edilm ez. B u n u n la b e ra b e r bize k a d a r g e lm i o lan b irk a eser B izansta B y k Ju s tin ia n n altn d e v rin d e atlm o lan sanat te m e lle rin in ne k a d a r sa la m o ld u k la r n gayet va zih o lara k gsterm ektedir. V I inci arn ik in c i n sfn d a n itib are n B izans sanatnn im p a ra to rlu k d a h ilin d e hafif b ir ziy a sam asna r a m e n b u sanatn tesiri k e n d in i im p a ra to rlu k h u d u tla r n n d n d a g a yet ak bir surette gsterm ektedir. T arihleri b ilin e n b ir ta k m E rm e n i kiliseleri B izans tesirinin p a rla k n m u n e le rid ir. Bu kiliseler arasnda 611 ile 6 2 8 seneleri arasnda restore e d ilm i o lan E m ia zin (Emyadzin ) ka te d ralin i v e y a h u t A n id e k i kale kilise sini (622) ilh ... k a y d e d e b iliriz. 6 8 7 - 6 9 0 da in e d ilm i o lan K u d s te k i m e r c a m ii tam m a n asil e bir B izans eseridir. R o m a d a k in Santa M aria A n tiq u a kilise sin in baz freskleri V II in c i v e y a h u t V I I I in c i asrn b a la n g c n a ait tirler (101).

U m u m eserler iin fasl I e b a k n z.

MNFERT SALTANATLARA DAR MONOGRAFLER:

D ra p e y r o n (L.) LE m p e re u r H eracliu s et lE m p ire byzantin au V lI I e siecle (Paris, 1869). E sk im itir. L a s k in (G .) H erakliu s. V lln c i asrn ilk n sfn d a B izans Devleti (H arko f, 1889). Y eni m e h a zla r. Rusa.
EayyE/SYj (T.), Hf<xXeo < 5 axoxp& x<op xo Buav-cou (Odessa, 1903). Ksa ve top lam a bir eser.

Prim ce (A .), LIm p e ra to re Eraclio (Firenze, 1905). -En iyi

m o nog rafi.

K e s tn e r (T .), D e im p e rio C on stan tin i I I I , 641-668 (Leipzig, 1907). K sa ve d o ru b ir disertasyon. D ie h l (Ch.) LE m p e re u r au nez coupe. R e v u e de Paris, 1. Ja n v . 1923. A y n m e llifin Choses et gens de Byzance (Paris, 1926) a d l eserinde (sah. 173-211) tekrar baslm tr.

ARAP VE SLM TARH:

W e il (G.) G eschichte der C halifen C ild I. Faideli.
1885). C ild I-II. (M a n n h e im , 1846).

M iler (A .) D er slam M orgen - u n d A b e n d la n d (Berlin, K r y m sk i (A.),

M u h a m m e d lik tarih i (M o sk o v a ,

1903 1904). Rusa.

G o ld z ih e r (L .)* D ie R e ligio n des Islam s. (Die K u ltu r der G egenw art.... v o n P. H in n e b e rg , D ie R e lig io n des O rients (1913), III , 1. 2 in ci tab) G o ld z ih e r (L .)* V o rlesung en b e r den slam (H eidelberg, 1910).

C a e ta n i (L.)* (p rincip e di Teano), A n n a li dellIslam (M i lano, 1905-1926), G ild I- X (neredilm ektedir). lk halifeler d e v r in d e k i B izans- A rap m n a s e b a tn m tetkiki iin gayet m h im p b lik a sy o n . C a e ta n i (L.) S tudi d i storia orientale (M ilano, 1911-1914). C ild I ve I I I . slm iy e tin balang tarih i iin m h im . M ednikov (N.), A ra p la rn feth inden H allara k a d ar Filis tin ; A rap m e h a z la rn a gre (Sen Petersburg, 1897-1902). C ild I-IV. A rap m e h a z la rn d a n b irta k m not ve m o n o g ra fi lerle y a p lm rusca tercm esi. B e ck e r (C.) V o m W e rd e n u n d W esen W e lt (L eipzing, 1924), C ild I.
d er islam ischen

TEMLERN TEKLT TARHNE DAR :

D ie h l (C h.), LO rig in e d u reg im e des them es dans lEmpire b y zan tin . (E tud e s B yzantines (P a ris, 1905), sah. 2 7 6 - 2 9 2 ). Bu tetkik in b irin c i tab Etudes d histoire d u m o y e n ge, dediees G. M o n o d (1896) da intiar etmitir.

G e lze r (H.), D ie Genesis de b y za n tin isc h e n Themenverfassung (Leipzig, 1890). spen ski (F. I.), Bizans im p a r a to r lu u n u n asker tekilt (zvestia ru sk a g o arkeologiceskago Instituta ve Konstantino p ol, C ild V I (1900) Rusca. B ro o k s (E. W .)f A rabic Lists of the B yzantine Themes. (Jo u rn a l of H elle n ic Studies XXL,1901, s. 67-77). spen ski (C. N.), T em lerin tekili. A y n m e llifin Bizans tarih i hlsas ad l eserinde (M oskova, 1917, s. 144-152) intiar etm itir. Rusca. K u la k o v s k i (J.), B izans tarihi (1915), III , s. 3 8 7 - 4 3 1 . -
Rusca.

S tein (E.). Z u r E ntste h un g der T hem enverfassung. Stu dien Zur G eschichte des b y zan tin isch e n Reiches v o rn e h m lic h unter den K aisern Ju stin u s II u n d T iberius C onstan tinu s (Stuttgart, 1919), s. 117-140. S te in (E.), E in Kapitel vom persischen u n d v o m b y z a n tin i schen Staate ( B yzantinisch n e u g riechisch e Ja h rb c h e r 1,1920, bilhassa s. 70- 8 2 ).

FASIL V
K ON OKLAST DEVR

I ZAVRYA YAHUT SURYE SLLES DEVR

(717 - 802 )

ZAVRYA YAHUT SURYE SLLES

Pek y a k n bir za m a n a k adar y eni s lle n in m essisi Leon I I I e (717-741) zav riy a l b ir vasf ve b ir isim v e riliyo r ve ah fadna u m u m iy e tle Iza v riy a sllesi d e n iliy o rd u . Fakat X IX u n c u asr s o n u n d a Leon I I I n za v riy a l o lm a y p S u riy e li o ld u u fik ri ortaya atlm tr (1). Bu nazariye b u g n bir ka m v e r r ih tarafndan k a b u l o lu n m a k ta d r (2). Bu n o k ta d a k i k a r k lk u h d ise d e n neet etm ektedir: b ir taraftan L eonun m eneine d a ir balca m eh az olan IX u n c u asr balang c k ro n ik isi Teofanes yle y azm aktadr: zav riy a l Leon anasl G e rm a n ik e li ve hakikatte zav riyal idi* (3). D i e r taraftan p a p a n n k t p h a n e c is i Anastas tarafndan a y n asrin (IX u n c u asr) ik in c i nsfnda tercm e ed ilm i olan Teofanesin ltince v e rsiy o n u zav riy a d an h i ba h se tm e y p L e o nun G e rm a n ik e den neet ettiini ve ariasl S uriy e li (genere Syrus) o ld u u n u beyan etm ektedir (4): G e n Stefann Hayatnnda. d a h i Leonu n anasl S uriy eli ( trvpo yevrj) o ld u u y azld r (5). G e rm a n ik e S u riy e n in im al h u d u d u n d a , K ilik y a n n a rk n d a idi. Bir arap m e h a z Leonu M aran (yani G e rm a n ik e 'n in ) bir h ristiy an vatan da olarak gsterm ekte ve bu im p a ra to ru n her ik i dili, yani arapca ve r u m c a y fasih ve d o ru o lara k k o n u tu n u u b ild irm e k te d ir (6). Z a n n m z a gre Teofanesin b ir Suriye ehri olan G e r m a n ik e yi zav riya v ily e tin d e k i Germaniko po lis ile k a rtrm o ld u u n u farzetm ee l z u m y o k tu r (7). L eonu n m ene ba m n d a n S u riy e li olm as pek m u h temeldin;; b u n u n la beraber baz lim le r, m esel J. - A. Kulakovski, b u n azariyey i y anl olarak te lk k i etm ektedirler (8).

Leon I I I n o lu K onstantin V K o p ro n im (741-775), ilk evvel, H a zar h a n n n k z re n ile e v le n d i ve b u k a d n d a n bir o lu o ld u (Leon IV); k e n d isin e alelekser H azar lk a b verilen b u Leon 7 7 5 den 7 8 0 e k a d a r saltanat s rd . Leon re n n a m n d a A tinal gen b ir grek k z ile evlendi. Bu k a dn, ko ca sn n l m n d e n sonra, o lu K onstantin V I daha h e n z sin n i rte vasl o lm a d a n im p a ra to r il n ed ilm i ol d u u n d a n , (780-797), bilfiil im p a ra to rlu a h k im o ld u . G e n im p arato r, y a ln z bana saltanat srebilecek bir aa geldikte, o u l ile haris ana arasnda, k u d re t y z n d e n , b ir ih tilf kt, re n g alip geldi; o lu n u tahttan in d ir d i ve g zle rin i kartt. B u n d a n sonra tek b ana en y k se k m a k a m igal etti (7 9 7 - 8 0 2 ). r e n in ism i ortaya m h im bir m esele atm aktadr: B izans im p a r a to r lu u n d a k a d n la r tahta k p en y k se k k u d re ti h aiz o lab ilirle r m i idi, y a h u t baka b ir ifade ile, im p ara to rlu k d a h ilin d e tam m a n asiy le saltanat sre b ilirle r m i idi? m p a r a to r lu u n k u r u lu u n d a n beri im p a ra to rla rn k a r lar Avgusta n v a n m tayor ve o u lla r k k yata b u lu n d u k la r m ddete, b u n la r n a m n a , im p a ra to rlu k m a k a m n n icabettirdii vazifeleri ifa e diy orlard. V in c i asrda, y u k a rd a g r m o ld u u m u z vehile, Teodosu n k zk a rd e i P u lkeria, b u im p a ra to ru n sahaveti z a m a n n d a , n a ib lik vazifesini g r m t r. D i e r taraftan b ir k a d n m ste sn a b ir m e v k ie sah ip o ld u ve siyas iler ze rin d e son derece m eesir oldu : b u k a d n B y k Ju s tin ia n 'n k ars Teodora idi. Fakat b u n la r bir karde y a h u t b ir o u l n a m n a icra edilen k a d n la r saltanatna ait m isalle rd ir ve T eodoran n siyas n fu z u ta m a m iy le koca snn h s n n iy e tin e b a l kalm tr. E n y k s e k k u d re tin bahettii m u tla k b ir otorite ile B izansta saltanat s r m o lan ilk k a d n b e d b a h t K o n tan tin in anas ren o ld u . Bu im p a r a torie tam m a n asiy le m u tla k m ir o ldu . B izans h a y a tn d a bu hdise, im p a r a to r lu u n asrdide a n aneleriyle tam b ir tezat tekil eden y ep yen i b ir eydi. Bu hususta resm v e sik alar ve e m irn a m e le rd e renin im paratorie o lara k tavsif e d ilm e y p ren, sadk im p a ra to r (basilevs) olarak tesm iye ed ilm i o ld u u n u k a y d e tm e k enteresandr (9). O d e v rin te lk k isin e gre y a ln z b ir im p arato r, y a n i b ir erkek, resm en k a n u n vaz olab ilirdi: ite b u sebepten re n in b ir im p arato r o ld u u n u farzetm ek m e c b u riy e ti hsl o lm u tu r. En y k s e k m lk m e m u r la r d a n biri, y a n i N ikefor tarafndan h a z rla n m ve

idare edilm i olan 8 0 2 ih tilli re n in dev rilm esiy le netice lendi; im p arato rie bir m d d e t sonra m enfada ld . N ikefor tahta kt ve b u suretle, re n in h a lile, zav riy a y a h u t S uriy e sllesi sona erdi. 717 ile 802 seneleri arasnda B izans im p a ra to rlu u ark m e n e li bir slle tarafndan idare edildi; A n a d o lu lu ve y a h u t im al S u riy e li o lan b u slle, Konstntin V in ev le n m e sin d e n dolay, H azar k a m ile karm tr.

MPARATORLUUN ARAPLAR, BULGARLAR VE SLVLARA KARI HATTI HAREKET

Leon I I I tahta k t esnada im p a ra to rlu k , ta rih in in en n a z ik d e v irle rin d e n b ir in i y ay o rd u. m p ara to r ile b il hassa Ju stin ian II n in ilk h a lin d a n so nra te c av zk r bir tavr ta k n m o lan Bizans aristokrasisi m m e ssille ri ara sn d a k i m cad e le y z n d e n h u s u le gelm i o lan m th i d a h il a n a r iye arkta, payitahta y ak laa n A rap tehlikesi in z im a m edi yordu. V aziyet V II nci asrda K o n stan tin IV d e v rin d e k i v a zi yete b e n ziy o rd u ; hatt baz cihetlerden b u n d a n d a daha n a z ik g r n y o r d u . Leon I I I n ik i selefi z a m a n n d a A raplarn kara k u v v e tle ri b t n A n a d o lu y u ark tan g arbe k a d ar katetm ile rdi; b u n la r Ege den izi sah illeri c iv a rn d a b u lu n a n S ard (Salihli) ve P e rg a m o n (B ergam a) eh irlerini igal e d iy o r lard. A rap o r d u la r n n b a n d a k y m e tli bir k u m a n d a n olan M eslem e (M aslem ah) b u lu n u y o r d u . Leonu n stanbu la g iriin den y a ln z b irk a ay sonra, 717 de, B e rg a m ad an hareket eden A raplar, im al istik am e tind e ilerledile r ve a n a k k a le B o azn d a k in A b id osa ulatlar, R u m e li sa h ilin e getiler ve az b ir m d d e t sonra k e n d ile rin i p ay itah t su rla r n n de b u ld u la r. A y n za m a n d a , B izans k ro n ik le rin e gre (10), m u h te lif tipte 1800 g em iden ibaret b y k b ir A rap d o n a n m as a n a k k a le d e n ve M a rm a ra dan geiyor, stan b u lu d e n izd e n k u aty o rd u . B u n u tam bir m u h a sa ra tak ip etti. Fakat Leon, payitaht m u h a saray a m k e m m e le n h a z rla m a k suretiyle p a rla k asker kabiliy e tin i ispat etti. B ir kerre daha m aharetle k u lla n la n G re ju v a atei A rap d o n a n m a snda pek b y k hasar tevlit etti. D i e r taraftan alk ve 717-718 k n n son derece iddetli o lu u m s l m a n o rd u s u n u n h e zim e tin i tam a m la d . Leon I I I e b ir anlam a ile b a l b u lu n a n , fakat k e n d i m e m le k e tle rin i m d a fa a etm ek

iin h arb e d e n B u lg a rla r d a h i A raplara kar, T rakyada, m cadele ettiler ve b u n la r a r zayiata urattlar. M u h a s a ra n n b a la n g c n d a n b ir seneden raz fazla b ir m d d e t sonra, A raplar payitahttan uzaklatlar. sta n b u l b u suretle Leon I I I n k a b iliy e t ve azm i sayesinde, k u r tu lm u o ldu . stitrat olarak H a lic i d m a n g e m ile rin e k a p y a n z in c irin ilk defa olarak b u m u h a s a ra m nasebe tiy le z ik re d ilm i o ld u u n u k a y d e d e b iliriz. T arih m s l m a n la r n stanbu l n n d e u ra m o ld u k la r b u m uv affa ky e tsizli e gayet b y k bir e h e m m iy e t atfetm ek tedir. M uvaffakiyetle tetevv eden m u k a v e m e ti sayesinde, Leon I I I Bizans im p a r a to r lu u n u ku rtard . n g iliz tarihisi B u ry s ta n b u lu n hristiyan A v r u p a n n caddesi o ld u u n u y a zm a k ta ve 718 senesini k u m e n ik b ir tarih o lara k tavsif etm ektedir. Y u n a n tarihisi L am b ro s b u hdiseleri eski Yun a n is ta n n ran h a rp le ri ile m uk ay ese etm ekte ve L eona O rta z a m a n la r h e lle n iz m in in M iltiadesi a d n v e rm ekte dir (11). K o nstantin IV A ra p lar stanbu l surlar n n d e d u r d u rm u , Leon I I I ise b u n la r kat olarak tardetm iti. B u v a k a A llahn h im a y e s in d e b u lu n a n bu ehre kar A ra p larn y ap m o ld u k la r son taarruz o ld u Mesele b u b a k m d a n te l k k i e dildikte Leon I I I n zaferi fevkelde b ir b y k l k iktisap eder. A ra p larn stanb u la kar y ap m o ld u k la r sefer ve Meslem e ad islm iy e tin m u a h h a r efsane a n ane sind e d erin bir d a m g a b ra k m tr. M eslem e ad, b u k u m a n d n n b u a n aneye gre stan b u ld a ina ettirm i o ld u u b ir cam ie d a h i b a ld r ( 12). B u n u n la beraber b u devir ilk hilfet ta rih in in en p arlak d e v irle rin d e n biridir. B izans im p a ra to rlu u n d a h k m s r e n a n a rin in m u a sr olan k u d re tli halife V elid I (705-715). gsterm i o ld u u ina faaliyetinde, B izans im p arato rlar ile rekabet edebilm itir. am d a bir cam i b in a edildi; bu ca m i A yasofyann hristiyan le m in in o ld u u gibi, islm le m in in u z u n m d d e t en g ze l yaps olarak ka ld . M u h a m m e d in M e d in e d e k i kabri, sann K u d s te k i m u k a d d e s m ezar gibi, aaal b ir b in a ile r t ld . u no ktay kaydet m e lid ir ki b u b in a lar m s l m a n la r n e z d in d e y alnz Muh a m m e d e ait efsanelerle deil, fak at say a lk a d a r eden efsanelerle d a h i b irle tirilm ilerdir. slm a n anesi sann

tekrar d n y a y a g eliinde sesini am m in a re le rin in b irin d e n iittireceinden ve M u h a m m e d in k a b r in in y a n n d a b u lu n a n bo yerin sa iin, ik in c i defa d n y a y a gelip ld k te n sonra, a y rlm o ld u u n d a n bahsetm ektedir (13). Yava yava im p a ra to rlu k ile hilfet ara s n d a k i m cad ele b ir m u k a d d e s h a rp eklini a ld . Bu m c a d e le n in neticeleri, V I I I inci asrn b a lan g c n d a ne G rek leri, ne de A raplar tat' m in etti: G rek ler K u d s geri alam a m lar, A raplar ise stan b u lu zapta m u v affa k o la m a m la rd . V. B arthold b u hususta u enteresan satrlar y a zy o r: .... G e re k hristiyarflar, gerek m s l m a n la r arasnda devletin m u za ffe r o laca fik ri n ed a m et fik rin e y e rin i terkediyo r ve her ik i taraf d n y a n n s o n u n u b e k liy o rd u . H e r ik i m u h a s m tarafa, d n y a n n so nu g elm e den,_ istihdaf ettikleri n ih a gayeye irim e i h a k l b u lu y o rd u . G re k le m in d e o id u u g ib i ltin le m in d e d ahi d n y a n n s o n u n d a n evvel h ristiyan h k m d a r n n (F rank k ral y a h u t B izans im p a ra to ru n u n ) K u d s e girecei ve K u rtarcy a d n y e v tacn iade edecei efsanesi car idi. M s l m a n la r ise s ta n b u lu n s u k u tu n u n d n y a n n s o n u n a te k a d d m edeceini m it e d iy o rlard (1 4 ). E m e v le rin y e g n e d in d a r halifesi o lan n m e r II (7 1 7 - 7 2 0 ) n in hicretin y z n c senei d e v riy e sim ( 7 2 0 ye d o ru ), selefi halife S le y m a n z a m a n n d a s ta n b u lu n m uv affaky etiz m u hasa ra snd a n sonra, slm d e v le tin in ve a y n z a m a n d a d n y a n n s o n u n u n b e k le n ild i i bir za m a n d a , id ra k etm i o lm as srf bir tesadf eseri olm asa gerektir (15). stanbul m u h a sa ra sn d a n on drt sene sonra, g a rb Avrup ad a, sp an y ad a n baly an A rap taarru zu, zayf b ir F rank k ira ln n k u d re tli bir saray n a zr o lan arl M artel tarafndan d u r d u r u lm u tu r (16). 718 senesi m a l b iy e tin d e n sonra A raplar, bilhassa im alde H a zar tehlikesi ba gsterdikte, Leon III n l m n e k adar c id d h i b ir asker harekette b u lu n m a d la r . Leon I I I n , o lu ve halefi K o n stan tn i H a zar h a n n n k z ile e v le n d irm i ve b u suretle y eni ak rabasiy le b ir ittifak y ap m o ld u u n u y u k a rd a g r m t k . Bu suretle, A raplara kar y a p t m cadelede Leon ik i m ttefik b u l d u : ilk nce B ulg arlar, b il h are H azarlar. B una ra m e n A raplar rah at d u rm a d la r : Anad o lu y u istil etm ekte d e v am ettiler ve b iro k defalar garp istik am e tind e o ld u k a derinlere n fu z ettiler, hatt bazan

zn ik e , y a n i M a rm a ra n n sahil h av alisine k a d a r so k u ld u lar. S altan a tn n s o n u n d a Leon I I I A raplar F rigy ada k in Akroin o n da (b u g n k A fy on karah isar K o n y a d e m ir y o lu ze rinde) geri atm a a m u v affa k o ldu . B u m a lu b iy e t A raplar A n a d o lu n u n g arp k s m n tah liy e edip arka d o ru e k il m ee icbar etti. M s l m a n la r A k ro in o n m uh are b e siy le T rk le rin m ill k a h r a m a n ve islm iy e tin a m p iy o n u Seyit Battal G a z i efsa nesini b irle tirm e k te d irle r; b u zatn trbesi b u g n d a h i Esk ie h rin (eski D orilaion) c e n u b u n d a k in b ir k y d e gsteril m ektedir. Tarihte b u k a h r a m a n temsil eden ahs A k ro in o n m u h a re b e s in d e m a k tu l d m olan m s l m a n A bdullah-l? Battal d r (17). V III in c i asrn ortasnda A rap h a life li i slle d e iik li i, y a n i E m e v ile rin devrilm esi ve A bbasiler tara fn d a n istihlf e d ilm e sin d e n k a n v a h im d a h il k a rg a a lk la ra sahne tekil etti. A bbasiler p ay itah t ve h k m e tle r in in u m u m k a ra rg h n a m d a n B izans h u d u d u n d a n ok uzakta, D icle sah ilin d e b u lu n a n B adata naklettiler. B u n d a n d o la y Leon I I I n hat lefi K o nstantin V, m uv affa k iy e tli b irta k m seferlerden sonra im p a r a to r lu u n h u d u tla r n ark istikam etinde, A n a d o lu n u n m n te h a s n a kadar, geniletebildi. Fakat re n z a m a n n d a , halife El-M ehdin in idaresi altnda A raplar tekrar A n a d o lu y a m uvaffakiy etle taarruz etm ee b a lad la r ve (782-783) te im p arato rie sulh istem ek m e c b u riy e tind e k a ld . B u n u tak ip eden ve sene iin aktedilen an lam a im p a ra to rlu k iin son derece u ta n d rc idi. m p a ra torie A raplara, ik i taksitte d e n m e k artiyle 7 0 - 9 0 0 0 0 d i n a r lk ( denarii ) senev b ir vergi v e rm e i ta a h h t ed iy o rd u . o k m u h te m e ld ir ki ren tarafndan a y n senede (783) Slav is y a n n bastrm ak i in M ak edo ny a, Y u n a n is ta n ve Peloponnese g n d e rilm i o lan k talar, garp ce ph e sind e m e g u l ol d u k la r n d a n , B izansm A n a d o lu d a k i m e v k ii zay flam tr. 7 9 8 de, halife H a ru n - l -R eid za m a n n d a , A ra p la rn k a zan m o ld u k la r m u v affakiy etlerde n sonra, B izans im p a ra to rlu u ile y e n i b ir m u a h e d e a k te d ild i: ve rgiy e m te a llik m a d d e b a k i k a ly o rd u . zav riy a sllesi im p a ra to rla r B u lg a rla rla gayet faal m nasebatta b u lu n d u la r. Ksa b ir z a m a n d a n b eri aa T unada m h im bir m e v k i ih ra z etm i o lan B ulg arlar A s p a r h u n ese-

r in i y k m a istihdaf eden B izansm teebbslerine kar siyas v a r lk la r n m d a fa a etm ek m e c b u riy e tin d e kaldlar, B ulg ar k ra tl n n V III nci asrdak i vaziyeti son derece k a r kt. Bir taraftan B ulg ar kafileleri ve b u n la r n reisleri han y k se k n v a n n a lm a k iin ara la rn d a m cad e le ediyorlar ve b u suretle b irta k m h a n e d a n b u h r a n la r h u su le g etiriy or lard ; die r taraftan B ulgarlar, daha h e n z yeni fatihler o ld u k la rn d a n , h k im iy e tle ri altna alm o ld u k la r y arm a d a S lv la rn a kar m cad ele etm ek m e c b u riy e tin d e idiler. V I in c i asrn sonu ve V III nci asrn b a lang c B u lg ar h a n la r k e n d ile rin in en tehlikeli d m a n 'o la n B izans im p a ra to rlu u ile o lan m n ase b e tle rin d e ok b y k bir m a h a re t gsterdiler. B u lg arlarn , B izans taht ze rin d e ,h a k id d ia sn d a b u lu n a n Justin ia n II yi h im a y e etm i ve Leon I I I e, b u im p a ra to ru n A raplar s ta n b u ld a n tardetm ek iin y a p m o ld u u m c a d e lede, geni y a rd m d a b u lu n m u o ld u k la rn a y u k a rd a iaret etm itik. Bu hdiselerden sonra B izans m u h a rrirle ri, B ulg arlar h a k k n d a , otuz senelik b ir devre iin, b ir tek k e lim e d a h i y az m a m a k ta d rla r. Leon I I I n za m a n saltanatnda B ulg arlar im p a ra to rlu k ile a ra la rn d a k i s u lh u m u h a fa za y a m u v affa k o ld u lar. K onstantin V in z a m a n saltanatnda B u lg arlarn B izansla olan m n ase b a t gerginleti. ark h u d u d u n d a n k a ld rlm ve T rakyaya y erletirilm i o lan S uriy elile r ve E rm e n ile rin y a r d m iy le im parator, B ulg ar h u d u d u b o y u nca, b irta k m ta h k im a t v c u d e getirdi. B u lg arlarn stanbu l elisi Konsta n tin den o ld u k a m te k e b b ir b ir m u a m e le g rd . B u h diseleri m te a k ip B u lg arlar asker h are k ta baladlar. K ons tantin b u n la ra kar, k a ra d a n ve den izd en, sekiz y a h u t d o k u z sefer icra etti: esas gaye B ulgar k r a ll m im h a etm ekti. Bu seferler, m u h te lif safhalar gsterm ek suretiyle, dev am ettiler ve en n ih ay e t K onstantin gayesine vasl olam ad. Bu n u n la beraber baz m v e r r ih le r K o n stan tin i B ulgarlara kar y a p m o ld u u a z im k r m cad e le d e n ve v c u d e ge tirm i o ld u u b iro k kalelerden do lay "ilk B ulg ar ld r cs (Bulgaroktonus) tesm iye etm ektedirler (18). B u lg a rla rn slle k a rk lk la r V III inci asrn son sene lerinde sona e rd i; a y n z a m a n d a B u lg arlar ile S lv lar ara sn d a k i tezad hafifledi. Bu, slvlam ve Bizans im p a ra to r lu u n a kar gayet va zh taarruz projeleri besliyen k u v v e tli

b ir devlet halin e g elm i o lan IX u n c u asrd ak i Bulgarista n n te e k k l n n balangc idi. B u lg a rla rn b u iecavz p olitik as K o nstantin V I ve annesi r e n in z a m a n saltanatn da ak b ir surette k e n d in i gsterdi: B izans im p a ra to rlu u v a h im asker m uvaffakyetsizliklerrien sonra, B ulg arlara ver gi v e rm e e k a tla n m a k m e c b u riy e tin d e ka ld . V I I I in c i asrda B u lg arlarla im p a ra to rlu k a ra sn d a k i ih tilf la rd a n bahsd erken B u lg a r k u v v e tle rin in , B u lg ar k ra ll n a tb i S la v la r d a h i ih tiv a etm i o ld u u n u u n u tm a m a m z l zm d r. D i e r taraftan B alk an y a rm a d a s n n S lv la r tara fn d a n igali V I I I in c i asrda d a h i d e v am etti. Leon I I I za m a n n d a , m u k a d d e s m a h a lle ri ziyarete g id e n b ir g arp h ac s P eloponnes e h irle rin d e n M o n e m b a siay u r a m ve b u e h rin S lv to p ra n d a b u lu n d u u n u yazm tr ( in Slavinia terra ) (19). S lv la rn , V III in c i asrda, D ir r a k iu m da (D u ra zzo ) ve A tinad a d a h i m e v cu d iy e tle ri z ik r o lu n m a k ta d r (20). K onstantin P orfirogenetin a a d a k i satrlar (b u n lar b u eserin ev v e lk i k s m n d a d a h i zikre tm itik) a y n za m a n d a K o nstantin V de v rin e d a h i aittirler: Veba b t n d n y a y z n e y a y ld k ta n sonra b t n P eloponnes slvlat ve barbarlat* (21). M e llif b u ra d a talyadan g e lm i ve bilhassa c e n u b Y u n a n ista n ve stan b u ld a b y k tah ribat y a p m o lan 746-747 senesi m th i sa lg n n kasdetm ektedir. Afet getikten sonra payitaht tekrar n fu s la n d rm a k iin K o nstantin stan b u la m u h te lif vilyetlerden in sa n la r getirtti. A h a lin in k a n aa tin e gre d a h i P eloponnes V I I I in c i asrn ortasndan itibaren slvlam tr. A halisi hastalk y z n d e n m a h v o lm u y a h u t stanbu la getirtilm i o lan Y u n a n is ta n e h ir ve k y le rin in y e rin d e b irta k m y eni ko lo nile r v c u d e g e tiriliin i a y n devreye izafe etm ek lzm d r. V III inci asr s o n u n d a im paratorie re n Slv k a b ile le rin e kar,, Y un a n ista n , S e ln ik ve Peloponnese h u su s b ir heyeti seferi ye g n d e rd i (22). B ilh are b u Y u n a n is ta n S lavlar rene k a r y a p la n suikaste geni m iky asta itirak ettiler. Bu h diseler S lv la rn V III in ci asrda, y a ln z n ih a ve sa la m bir surette, b t n Y u n a n is ta n da d a h il o lm a k zere, B alkan y arm a d as arazisine y erlem i o ld u k la r n deil, fakat im p a r a to rlu u n siyas h ay a tn a d a h i itirak ettiklerini gster m ektedir. IX u n c u asrda B ulg arlar ve S lv la r B izans im p a r a to r lu u n u n en teh lik eli ik i d m a n o lacaklard.

ZAVRYA YAHUT SURYE SLLES MPARATORLARININ DAHL SYASET. KANUNLAR. TEMLER

Leon I I I y a ln z kab iliy e tli b ir ef ve haric d m a n la ra kar im p a r a to r lu u n a z im k r bir m d a fii o lm a k la k a lm a d : a y n i z a m a n d a u y a n k ve h a k m bir k a n u n v z u o ld u u n u ispat etti. B y k Ju stin ia n z a m a n n d a bile kodeks, D igest ve nstitut la rm ltince m etinleri v ily etlerin ekserisinde gayet az, y a h u t fena anlaly o rd u . B iro k m n ta k a la rd a , bilhassa arkta, eski m a h a ll te a m lle r resm m e v zu a ta tercih o lu n u y o r d u : V in c i asr S u riy e k a n u n m e c m u a s n a gsterilen rabet b u h u s u s u aka gsterm ektedir. G re k d ilin d p nered ilm i o lan N o veller (Novellae) y a ln z g n l k k a n u n meselelere m n h a s r k a ly o rla rd . Fakat V III in c i asrda a rk ta Suriye, Filistin ve M s n , ce nup ta im a l A frikay , im ald e ise B alkan y a rm a d a s n n im al k s m in i ta m a m iy le ka y b e t m i o lan im p arato rlu k , lisan b a k m n d a n , g n d e n g n e d a h a fazla g reklem iti. H ayat artlarn d a B y k Ju s tin ia n d a n sonra v u k u b u la n d e iik lik le rin ak isle rin i ih tiv a edebilecek, h erkesin d a im a k u llan ab ile ce i b ir ek ilde greke b ir k a n u n m e c m u a s n n neri b ir ihtiy a h a lin i aidi. Leon I I I b u k a b il b ir k o d e k sin l z u m u n u ta m a m iy le ta k d ir etti. B u eserin tertibini, a z a la n k e n d isi tara fn d a n seilm i b ir k o m is y o n a havale etti. Bu k o m is y o n u n m esai s inin neticesi Ekloga,, a d n tayan b ir k o d e k sin h a k m ve d in d a r im p arato rla r Leon ve. K onstantin,, n a m n a nered ilm esi oldu. B u k o d e k sin tam neir ta rih in e gelince X IX u n c u asrn baz g arp lim le ri E klo gay Leon saltanatnn so n u n a izafe e diy orlar (739-740) (23), R u s bizan tin isti V. G . V asilievski ise b u eserin Leon saltanatnn b a la n g c n a k a d a r k a rm a a m te m a y il g r n y o r d u (7 2 6 ya d o ru ) (24). B u g n en y eni m tahassslar, h a k l olarak, E k lo g a 'n n neir tarih i olarak 7 2 6 senesi M art a y h k a b u l etm ektedirler (25). B u n a ra m e n son za m a n la rd a E k lo g a n n Leon I I I ve K ons tantin V z a m a n n d a ne re d ild ii h a k k n d a tereddtler izh a r o lu n m u tu r (26). E k lo g a n n u n v a n (bu k e lim e m n te h a p paralar,, y a h u t hlsalar m a n a sn a gelm ektedir) b u eserin m e h a zla rn teba r z ettirm ektedir. E k lo g a yle tarif o lu n m a k t a d r : H a k m ve d in d a r im p a ra to rla r Leon ve K o n stan tin in em irle riy le
Bizans mparatorluu Tarihi 20

(neredilen) ve Ju s tin ia n n nstitut, Digest, K odeks ve N o v e llerine gre insaniy etin m enfaatlerini daha geni bir l d e tem in etm ek m aksadiyle (greke et x <ptX av9p)nxepov) y a h u t b a zla r tarafndan tercm e e d ild i i vehile ispat etm ek m a k sad iy le (27) tertip e d ilm i m n te h a p k a n u n la r hulsas,,. E k lo g a n m m eth alinde, ev v e lk i im p arato rla r tara fn d a n n e re d ilm i olan irade lerin m u h te lif eserlere d a lm o ld u k la r ve b u n la r n m a n a la rn n , bazla r iin g anlalr, bilhassa A llahn h im a y e sin d e b u lu n a n ahane ehirde y a a m y a n la r iin hi a n la lm a z bir hal a ld aka y azld r (28). M uhtelif eserler ibaresi ile p ratik hayatta k u lla n la n ve alelekser ltince o rijin a lle rin y erine k a im olan Ju stin ia n k a n u n m e c m u a la rn n greke tercm eleri ve m te a d dit erhleri k a s d o lu n m u tu r. Bu greke te rc m e ve erhleri an ly a b ile c e k pek az insan v a rd . Eserlerin o k lu u , b u n la r da rastlanan te n e v v ve m b a y e n e tle r B izans im p a ra to rlu u sivil k a n u n la r n n tatb ik m d a b y k k a r k lk la r h u su le g e tiriy o rd u . Leon I I I vaziyeti ta m a m iy le k a v ra d ve b u n a b ir are b u lm a k e n d in e gaye ittihaz e dind i. E k lo g a n n m eth a lin d e iza h o lu n a n prensipler h a k ve adalet fikirle riy le m e b u d u rla r. B u n la ra gre h k im le r nefislerinde b t n nsan ihtiraslar bask altnda b u lu n d u r m a l ve iyi m u h a k e m e etm ek suretiyle ta m a m iy le adalete u y g u n k a rar lar v e rm e lid ir . . . . m z a y a k a y a d m o lan lar istih k a r e t m e m e lid ir ...............b ir c r m ilem i olan ku dretli bir ahs cezasz b ra k m a m a ld r . . . . . rvet a lm a m a l drlar. A d l tekilta m e n s u p b t n m e m u rla r im p arato run d in d a r hzinesi,, nde n m u a y y e n cretler a lm ald rlar, tki adaletlerine iltica edecek olan b ir k im se d e n h i b ir ey alm a snlar ve p ey g a m b e rin adaleti para m u k a b ilin d e satyorlar (Am os 2, 6) ke haneti ta h a k k u k etmesin ve bizler d a h i e m ir le rini ifa e tm e d iim izd e n dolay A lla h n gazab na u ra m o lm y a lm (29). Bizzat onsekiz fasla (tituli) a y rlm olan E klo ga m e d e n h u k u k u ve ok m a h d u t b ir m iky asta a r ceza h u k u k u n u ih tiv a etm ektedir. B urada evlenm e, n ia n la n m a , cihaz ve e rk ein kadn a, m u a y y e n artlar altnda, terkettii em val, vasiyetnam e, vasiyetnam esiz lenler, vasler, klelerin azad, ahadet, alm ve satm , iratlar ilh... bahis m e v z u u d u r.

Y a ln z b ir fasl cezalardan bahsetm ekte ve a r ceza h u k u k u n a ait bir k s m ih tiv a eylem ektedir. . E kloga, b ir o k h ususlarda, Ju s tin ia n k o d e k sin d e n a y rl yor, hatt bazan b u ko de ksi cerh bile e d iy o r d u : Ekloga, baz y erlerinde, Ju s tin ia n n resm k a n u n la r d n d a k a la n team l k a n u n la r n a h k m n k a b u l ed iy o rd u . E k lo ga Ju stin ian k a n u n la riy le m u k ay e se edilecek olursa b ir in c in in baz h u suslarda kinciye n a za ra n b y k b ir te rak k i g sterdii g r l r. Mesel, ev le n m e e m te a llik k a n u n la r a d a h a y k s e k hristiy a n te l k k ile rin in ith al e d ilm i o ld u u gze arpyor. D o r u s u n u sy le m ek lzm g e lirse cezalar fasl v c u d u n sakat la n m a s n art ko an ve m c r im in el, dil ve b u r n u n u n kesil m e sini v e y a h u t g z le rin in k a rlm a sn em reden b iro k m addelerle d o lu d u r . Fakat b u n o kta bizi E k lo g ay b arbar bir k a n u n olarak te lk k i etm ee sevketm em elidir; n k b iro k hallerde b u cezalar l m cezas y erine k a im o lm aktad rlar. B u n d a n d o lay iz a v riy a l im parato rlar, v c u d e g etirm i ol d u k la r k a n u n eserin seleflerininkirtden daha nsan o ld u u n u il n etm ee h a k k a za n m la rd r. U n u tm a m a ly z k i E k lo g a herkes iin, ku d re tlile r y a h u t acizler, ze n g in le r y a h u t fakirler iin a y n i cezalar tatbik e d iy o r d u ; h a lb u k i ju s tin ia n k a n u n la r pek ok defalar m c r im in tim a vaziyetine gre cezalar tayin ediy or ve c r m le r in y e k d i e rin d e n tefriki h u su su n d a kat esaslar tespit etm iy o rlard . D ek line gelince, E kloga m u h te lif h u k u k prensipleri teyit etm ek zere y a zl m b irta k m eserleri no t h a lin d e gsterm ekle te m a y z edi y o rd u . R o m a h u k u k u n u n r u h u h r is tiy a n l n d in m u h i tinde istihale g e iriy o rd u (30). V I I I in c i asrda ve IX u n c u asrn b y k b ir k s m n d a , M a k e d o n y a sllesi ik tid a r m e v k iin e k n c y a k a d a r (867), E k lo g a h u k u k tedrisinde m ra c a a t k itab olarak k u lla n ld ve b u suretle Ju s tin ia n n nstitutla r m n y erine k a im oldu. E k lo g a biro k defalar g zden geirildi. Mesel h u s u s bir E k lo g a (Ecloga privata) ve b ir de g eniletilm i h u s u s bir E k lo g a ( Ecloga privata aucta) b iliy o ru z (31). M a k e d o n y a lI B asilin tahta c l s u n d a n sonra Justi n ia n k a n u n la r le h in e b ir d e iik lik h u s u le geldikte zavriy a l im p a ra to rla rn k a n u n vesikalar resm en g l n (y ah u t tam tercm esine gre budalaca szler) ve lh a k id e n in h ilfn d a o lm a k la ve m u c ib i selm et k a n u n la r m a h v e tm e k le tavsif o lu n d u la r (32). B u n a ra m e n M ak e d o n y a sllesi

im p arato rla r bile, evvelce m a h k m etm i o ld u k la r b u k a n u n m e c m u a s n d a n b iro k fasllar k e n d ile rin in h u k u k eserleri iin iktibas ettiler ve hatt b u im p a ra to rla rn z a m a n n d a E k lo g a y e nid e n g zd e n geirildi. Leon ve K o nstantin'in u n u tm u o ld u k la r E k lo g a m n m teakip devirlerde, bilhassa R u sy a d a orto do ks kilise sinin h u k u k m e c m u a la r n n b ir k s m n tekil etm i o ld u u n u kayddetm eliy iz. E k lo g a y Kormaya Kniga, y a n i K avaid kitab, y a h u t dar kodeks a d n tayan rusa b ir eserde iki sa d k im p arato r, son derece h a k m ar Leon ve K onstantin fasllar serlevhas altnda b u lu y o r u z (33). E k lo g a n n eski S lav k a n u n eserleri ze rin d e icra etm i o ld u u tesirlere dair b ir o k em areler v a rd r. E k lo g a n n zav riy a l im p a ra to rla rn aten b ir perestik r l o lan P a p a rrig o p u lo n u n sy le d ii g ib i, son derece c r etkr b ir ib d a * o ld u u tabi d o r u d e ild ir. B u tarihiye gre E k lo gam n m e llifle ri tara fn d a n ileri s r lm olan p re n sip le rin en ilerlem i m ille tle rin m e d e n k a n u n la r tarafn d a n k a b u l ed ilm i o ld u k la r b u g n d e , ancak z a m a n m z d a m uzafferiye t k a z a n m o lan d o k trin le ri b in sene evvel tatbik etm ek iin m cad e le etm i olari in s a n la rn dehasna m u a y y en b ir k y m e t v e rm e n in z a m a n g elm itir (34). B u k a b il tefsirlerin b ir Y u n a n m illiy e tp e rv e rin in hararetli ifade sin d e n baka b ir ey o lm a d n u n u tm a m a k l z m d r. Fakat G re k o - R o m e n v e y a h u t b izan te n h u k u k ta rih in d e y e n i bir devre am o lan E k lo g a n n b y k e h e m m iy e tin i k a b u l etm ek l z m d r : b u devre, M a k e d o n y a sllesi ik tid a r m e v k iin e k n c y a kadar, d e v a m e tm itir; b u tarihte Justi n ia n k a n u n la r , b iro k ve m h im tadiltla, tekrar m eriyete v a z o lu n m u tu r . Leon I I I n E k lo g a s n n g a y e s i b u d e v rin ca n l realitelerinin ih tiy a la rn k a r la m a k o lm u tu r. T arih ilm i die r h u k u k ab id e sin i zav riy a slle sin in ve bilhassa Leon I I I n eserine b a la m a k ta d r : b u n la r k y k o d e k si y ah ut ifti h u k u k u (v^o vecopytK) [bazlar b u n a zira k a n u n d a h i dem ektedirler] asker ko d e ks (vjio <jTpattmx) ve Rodos d e n iz k o d e k si (vfio otlm vauxuw) dir. B u v e s ik a n n m u h te lif ve rsiy onlar, elim izd e m ev cut b iro k el y a zm a sn n g sterdii gibi, u m u m iy e tle E k lo g a v e y a h u t d ie r h u k u k eserlere istinat etm ektedir :' fakat b u n la r bize b u eserin m e llifle ri v e y a h u t n e ir tarih le ri h a k k n d a

h i b ir m a l m a t v e rm e m e k te d irle r. B in aenaley h b u vesika la rn ta rih le rin i tespit etm ek iin b u n la r b izzat tetkik eylem ek, b u n la r n m e tin ve e k lin i ta k d ir ve b u n la r die r m m a s il ve sik alarla m u k ay e se etm ek icap eder. B u eserden en calibi d ik k a t o lan k y k o d e k sid ir (v[io Y E C 0 pYtx6 ). Bizans h u k u k u n u n en b y k m tah asss A lm a n lim i Zachariae v o n L in g e n th a l b u m esele h a k k n d a k i fik rin i de itirm itir. Bu lim ilk z a m a n la r b u ko de ksi h u su s b ir ah sn eseri olarak te lk k i ve V III IX . asra izafe ediyor ve b u eserin k sm e n Ju s tin ia n k a n u n la r, k sm e n da te a m l h u k u ka gre y a p lm o ld u u n u z a n n e d iy o rd u (35). Fakat b ilh are v o n L in g e n th a l k y k o d e k sin in Leon ve K o nstantinin h u k u k eserine d a h il o ld u u ve E k lo ga ile a y n i za m a n d a y a h u t az bir m d d e t sonra nered ilm i o ld u u neticesine varm tr (36). Fakat, a y n i zam an d a , Z. v. Lingenthal- ve R u s tarihileri V. G. V asilievski v e F. I. U sp enski b u v e sik an n m a h iy e tin i tespit e d iy o r la r d : Bu ko de ks k y ve tarla in z ib a tn n bir n iz a m n a m e s i o lu p iftilikte ilenen sularla itigal ediy ord u. H a k ik a te n b u ra d a bilhassa o d u n , tarla ve b a la rd a k i meyvala rn alnm as, m lk n tecavze u ram a s, o b a n la rn ih m alleri, h a y v a n la ra kar ve h a y v a n la r tara fnd a n y ap lan zararlar gibi h u su s la rn m u h te lif ekilleri bahis m e v z u u d u r . B u k a n u n u sureti h u su siy e d e tetkik etm i o lan R u s ta rih i si P a n e n k o ya gre k y kodeksi, k y l le r arasnda cari te a m l k a n u n a y a p lm b ir ilv edir. Bu ko d e ks o a n a k a dar v a z o lu n a n k a n u n la r d a n aza r itibara a ln m a m fakat k y l le r iin son derece l z u m lu o lan h u k u k a aittir,, (37). Y u k a r d a iaret e ttiim iz g ib i b u eser, v c u d e g etiril m i o ld u u tarihe d a ir h i b ir em are ih tiv a etm em ektedir. B u n a ra m e n b irta k m delillere istinat eden- baz tarih iler b u eseri Leon I I I de v rine k a d a r k a rm a k ta d rla r. Fakat b u m ese lenin n ih a b ir hal aresi b u lm a k ta n h e n z u z a k o ld u u n u itiraf etm ek lzm d r. B. A. P a n e n k o n u n iaret ettii g ib i b u k a b il b ir k a n u n a ihtiya, ancak V II nci asrdan itibaren k e n d in i gsterebilird i; b u m e c m u a ka b a ve sadedilne a m p ir ik karakte ri ve haleti ru h iy e si b a k m la r n d a n , E k lo g a n n v c u d e g e tirild ii d e v ird e n ziyade B izans m e d e n iy e tin in en b y k in h ita t d e v rin e y akndr (38). T abi b u delil m eseleyi halle m e d a r o lm a m a k ta d r.

Y a ln z u k a d ar sy le n e b ilir k i k y k o d e k s in in V III inci asrda ne re d ilm i o ld u u daha h e n z ispat e d ilm e m i ve b u eserin tarih i meselesi d a h a h e n z h a llo lu n m a m tr. F ik rim ize gre b u eserin n e rin in daha eski b ir devre k t n n b ir g n kefedilm esi ta m a m iy le m m k n d r . Son z a m a n la rd a C. V e rn a d sk i k y k o d e k s in in Ju s tin ia n II z a m a n n d a , y a n i V II nci asrn s o n u n d a tertip,, e d ilm i o ld u u nazariyesini ileri s r m t r (3 9); fakat b u n aza riy e k a b u l o lu n m a m tr (40). K y k o de ksi lim le rin d ik k a t n a za rla rn die r bir sebep ten do lay da c e lb e tm itir: b u ra d a m u a h h a r R o m a im p a ra to r lu u n d a cari k o lo n lu k ve top rak k le li in e (servage) dair h i b ir em areye tesadf o lu n m a m a k ta d r. Fakat k o de ks, y u k a rd a isim le ri geen tarih ilerin g r m o ld u k la r gibi, yeni bir eye, y an i k y l n n ahs m lk iy e ti, cebr al m a m k e lle fiy e tin in ilgas ve h areket serbestsinin ih d a sna dair baz im a la r ih tiv a etm ektedir. B tn b u hdiseler tarih iler tarafndan u m u m iy e tle im p a ra to rlu k ta S lav k o lo n i le rin in genilem esiyle m nasebe ttar gsterilm ektedir: ih tim a l Slavlar, k e n d ile rin e has h ay at artlarn ve bilhassa kom n a liz m i ith al etm ilerdir. P a n e n k o n u n , b u k a n u n la r n k o m n le r e ait araziyi n aza r itibare a lm a d n id d ia eden faraziyes z a m a n m z tarihileri tara fn d a n h a k l olarak redd o lu n m a k ta d r. S la v la rn B izans im p a r a to r lu u n u n d a h il rf ve detleri z e rin d e m stesna b ir tesir icra ettiklerini id d ia eden ve Z. v. L in g e n th a lin otoritesi sayesinde b ir im a n m ertebesine k a rlm olan ve B izans tarih i sah asnda te m a y z eden m e h u r R u s lim le ri tarafndan m d a fa a o lu n a n n azariye tarih eserlere salam b ir surette yerlem itir. m p a ra to rlu k d a h ilin d e k i Slav k o lo n ile rin e ait u m u m m a l m a tta n m a ad a b u lim le r k k serbest k y l m a lik n e si ve k o m n ,, te l k k is in in R o m a h u k u k u n a y ab a n c o ld u u n u n aza r itibare a lm a k suretiyle b u faraziyeyi teyid e a lm la rd r: b in a e n a le y h b u te l k k in in B izans h ay atn a y a b a n c b ir m il, y an i Slav u n s u ru vastasiyle g irm i olm as l z m g elm e ktedir. B u ra d a u n u da k a y d e tm e liy iz k i V. N. Z latarski k y ko; dek sinde Slav tesiri b u lu n d u u naza riy e sin i desteklem ek ve b u k o de ksi Leon III e izafe etm ek suretiyle b u tesiri im p a rato run B ulg arlara kar tatbik etm i o ld u u siyasetle izah

etm ek istem itir: k a n u n la r n a Slav rf ve det p re n sip le rin i ithal etm ekle im p a ra to r ta h a k k m altn d a b u lu n d u r d u u S lavlar B ulg ar tesirinden k u rta rm a k ve o za m a n la r Siavlara pek cazip g r n e n bir B ulg ar ittifaknn n n e gem ek a rz u s u n d a b u lu n m u tu r (41). B u n u n la beraber gerek Teodos ve Ju stin ian k o d e k sle rin in ve b u son im p a ra to ru n N o v e lle. rin in , gerek son za m a n la rd a p a p ir s ve azizlerin h al terc m e le rin in im d iy e kadar o ld u u n d a n d a h a esasl tetkiki, o l d u k a va zh b ir surette, R o m a im p a r a to r lu u n d a dahitim arlar d a h ilin d e h r k y l le rin b u lu n d u u n u ve ok eski bir devirde k o m n e ait a ra zin in m e v cu t o ld u u n u ispat etm i tir. B inaenaley h k y k o d e k sin d e n h i b ir u m u m netice k a rla m a z ; bu ko de ks sadece, d ie r vesikalarla birlikte, B izans im p a ra to rlu u n d a , to p ra k k le li in in y a n n d a h r ve k k k y l m a lik n e le ri ve h r k y k o m n le r i m e v cut o ld u u n u gsterm ee m e d ar o lm a k tad r. F. I. U sp enski k y kodeksine b t n im p a ra to rlu a am il u m u m bir m a h iy e t atfetm ek ve b u k o d e k sin h r k y l s nf ve k k arazi sahipleri h u s u s u n d a arkn ktisad in k i af tarih i iin bir balang no ktas tekil etmesi icap ettiini beyan etm ekle b u esere l z u m u n d a n fazla b ir eh e m m iy e t ve riy o r (42). Fakat b u m u h a k e m e o k u y u c u y a top rak k le li in in V II nci y a h u t V III in ci asrda ta m a m iy le l v e d ilm i o ld u u fik rin i ve re b ilir: h a lb u k i h i te byle d e il dir (43). Bizans imparatorluu tarihi n d e k y k o d e k sin i Leon I l l n ve o lu n u n eseri olarak k a b u l eden C h. D ie h l d a h i ky k o deksi b y k m a lik n e le rin teh lik eli in k ia fn tah d it etm ek, m sta k il k k m a lik n e n in m a h v o lm a s n a m n i o lm a k ve k y l le re daha m sa it artlar tem in etm ek iin gayret sarfediyordu (44) dem ekle biraz ileri g itm i oluyor. K y k o d e k s in in en son nir, m te rc im ve m d e k k ik i, n g iliz lim i W . A sh bu rne r, ruscay ve rus lm tetkik atnn neticelerini b ilm e d i in d e n v. L in g e n th a lin fik rin i k a b u le tem a y l g steriyor: A s h b u rn e re gre b u zira k a n u n ikonoklastlar k a n u n la r n n bir k s m d r ve m e v cu t te a m lle rin b y k m iky asta b ir te rkib id ir. Fakat a y n i z a m a n d a A s h b u rn e r Z. v. L in g e n th a ldan no ktad a a y r lm a k ta d r : 1. K a n u n u n menei; 2. b u k a n u n a tbi ziraatiler s n fn n k a n u n vaziyeti; 3. b a his m e v z u u ik i tim ar e k lin in iktisad karakteri. K y k o d e k si

n in E k lo g a ile o lan m nasebe ti Z. v. L in g e n th a lin id d ia ettii k a d a r y a k n deildir. A sh b u rn e r, b u k o d e k sin tasvir ettii sosyetede, iftinin serbeste b ir tim a rd a n die r bir tim are g id e b ild i in i id d ia etm ekle d a h i Z. v. L in g e n th a ldan ay rlm a k ta d r. Fakat Z. v. L in g e n th a l ile b irlik te b u k a n u n u n ih tiv a ettii a m ira n e s l b u n b u eserin h u s u s b ir ahsn k a le m in d e n k m o lm a y p k a n u n bir otoritenin eseri o ld u u n a iaret ettiini ta n m a k ta d r (45). B u g n ise, z a n m m z a gre, im p a r a to r lu u n y eni tim a b n y e si z e rin d e k i S lav tesiri n azariy esini tam a m iy le terketm e k ve b t n d ik k a t n a za rla rn ilk ve m u a h h a r im p a ra to r lu k ta h r k k m a lik n e ve k y k o m n le r i m eselesinin tetkiki ze rin d e , b u b a k m d a n g a y ri kfi surette tah lil e d il m i o lan y eni m alzem e lerde n ve eski v e sik alard a n istifade etm ek suretiyle, teksif etm ek l z m d r (46). K y k o d e k sin in tarih i meselesi ise h a lle d ilm e e m uh tatr. Son za m a n la rd a k y k o d e k s in i B izans p ap irsle riy le m u k ay e se etm ek iin u ra lm tr (47). Fakat bazan pek c a lib i d ik k a t o lan ibare b e n ze rlik le rin d e n neticeler k a r m a k caiz d e ild ir; n k b u benzerlikler, A s h b u rn e rin sy le d ii g ibi, ispat edilm esine l z u m o lm y a n eyleri ispat etm ekten baka bir ie y a r a m a m a k ta d r la r : y a n i b u n la r sa dece a y n i d e v ir k a n u n a d a m la rn n a y n i c m le le ri k u lla n m o ld u k la r n gsterm ektedirler (48). K y k o de ksi Slav tetkikleri b a k m n d a n b y k b ir e h e m m iy e t arzetm ektedir. Bu k o d e k sin eski rusa b ir tercm esi gerek m u h te v iy a t, gerek tarih i b a k m n d a n son derece k y m etli b ir top lam a eser tekil etm ekte ve ortodoks prenslerin
btn ilerini ona gre tanzim etmeleri icap eden kanun mecmuas

u n v a n n tam ak tadr. M e h u r R us kano nisti A. S. P avlov k y k o d e k s in in rusa terc m e sin in tenkitli b ir e d isy o n u n u neretm itir. K y k o d e k s in i S rp larn eski h u k u k m e c m u a la rn d a d a h i b u lm a k k a b ild ir, B izanten h u k u k eserlerin e ly a zm a la rn d a deniz k o deks i ve asker kodeks i sk sk E k lo g a d a n v e y a h u t d ie r b ir k a n u n v e sik ad a n sonra b u lu y o r u z . B u ik i k a n u n u n ta r ih i tespit e d ilm e m i tir; fakat baz delillere istinat eden b ir ta k m tarih ile r b u n la r zav riy a sllesine izafe etm ekte dirler.

D e n iz k o de ksi (leges navales, vojo vamxo), y a h u t elyazmala rn d a b a zan tesm iye e d ild i i g ib i Rodos d e n iz kodeksi d en iz ticaretini ta n z im etm ek zere y a p lm b ir k a n u n d u r . Baz tarih iler b u k o d e k sin D igestin Rodos den ize atm a k a n u n u (lex Rh.od.ia de jactu) a d n tayan G re k h u k u k u n d a n a ln m o lu p g e m iy i k u rta rm a k iin h a m u le n in b ir k s m n den ize atm ak m e c b uriy e ti hsl o ld u k ta za ra rn g em i sahibi ile h a m u le sah ip leri arasnda sureti ta k s im in d e n b h is 14 n c k ita b n n 2 nci faslndan istinsah e d ilm i o ld u u n u farz etm ektedirler. B u g n tarih ilm i d e n iz k o d e k s in in D igest ile m nase b attar o ld u u n u , a y n i z a m a n d a Z. v. L in g e n th a l tara fn d a n id d ia ve tasdik edilm i o lm a sn a ra m e n , E kloga ile o lan rabtasn k a b u ld e n im tin a etm ektedir (49). Bu kodeks, bize k a d ar gelen ekliyle, pek m u h te lif devir ve m u h te lif m ahiyette birok m a lze m e d e n m te e k k il topla m a b ir e s e rd ir: b u m a lze m e n in b y k b ir k s m h i p h e siz m a h a ll te a m lle rd e n aln m tr. W . A sh b u rn e re gre d e n iz k o d e k s in in n c k sm , b u g n k ekliyle, B asiliklerin (50) L I I I n c k ita b n a g irm e k iin ta n zim e d ilm itir; A sh b u rn e r b u h disede n deniz k o d e k s in in ik in c i e d is y o n u n u n B asilikleri tertip etm i olan ahslarn ih tim a m y a h u t idaresi altnda m e y d a n a getirilm i o ld u u neticesini karyor. B inaenaley h bize k adar gelm i o lan m e tinle r ik in c i e disy onu tekil etm ektedirler (51). D e n iz k o d e k s in in s l b u d a h a ziyade resm b ir v e sik an n s l b u d u r ; fakat m u h te v iy a t Ju s tin ia n n D igestin d e n ok fa rk ld r; ve gayet ak bir surette m u a h h a r tesirlerin d a m g asn tam ak tadr. Bu ko de ks g e m in in ve h a m u le n in e m niyeti m eselesinde g em i sahibine, g e m iy i k ira la m o lan tacire ve y o lculara terettp eden m esu liy et hissesini tespit etm ek tedir. B u n la r frtnalar ve k o rsa n la rn tecavzlerine kar sigorta y erine k a im o lm a k zere, b ir m ik ta r p ara ve rm e e m e c b u rd u rla r. Bu m e c b u riy e t ve d ie r b irta k m h u su s n i za m n a m e le r V II nci asrda, H e ra k liu s dev rinde, deniz ticareti ve g e m ic ili in , A rap ve Slav k o rs a n la rn n d e n iz seferleri y z n d e n , b y k tehlikelere m a ru z k a lm a la rn n bir netice sidir. K o rsan lk o k adar tabi bir hdise o lm u tu ki gem icile r ve tacirler ticar ilerini ancak zarar ve ziy a n la rn pay la m a k suretiyle ifa edebiliyorlard.

D e n iz k o d e k sin in y ap lm o ld u u tarih anc ak tak rib i olarak tespit o lu n a b ilm e k te d ir. Bu eserin h usus ahslar tarafndan M. s. 6 0 0 ile 8 0 0 arasnda tertip e d ilm i olm as m u h te m e l dir. H e rh ald e k y kodeksi, den iz k o d e k si ve asker kodekse a y n i m ene atfetm ek iin h ib ir sebep y o k tu r (52). M a k e d o n y a slle sin in Ju stin ian h u k u k u n u n k a idelerin e r c u etm esine ra m e n den iz ko de ksi m e riyet m e v k iin d e k a l m akta d e v am etti ve X u n c u , X I inci ve X II n ci asrlarda yaam olan baz B izans h u k u k in a s la r n a tesirlerde b u lu n d u . Bu k a n u n u n ipkas, V II nci ve V III in c i asrlard an sonra, Bizans d en iz ticaretinin k a lk m a m a d n gsterm ektedir. taly a n la rn b u n la r b ilh a re A k d e n iz ticaretini in h isa rla rn a a lm la rd r husus d en iz n iz a m n a m e le ri va rd . Bizansm- d en iz ticaretinin inhitata y z tu ttu u ay n i dev irde d e n iz k o de ksi m e riyet m e v k iin d e n k a lk t; X I I I n c ve X I V n c asr h u k u k ve sik ala rn d a b u k a n u n d a n h i b ir bahis y o k tu r (53). A sker kodeks y a h u t asker k a n u n la r (leges militares, vojo cTpaxtwTtx) Digest, Ju stin ia n K odeksi, E k lo g a v,e d i e r m u a h har m e h a zla rn m ufassal erh le rin in h u l s a la rn d a n m r e k k e p tir; m u a h h a r m e h a zla rd a n a ln m o lan k s m la r m etne b ilh a re ilv e o lu n m u la rd r. Bu ko d e ks isyan, itaatsizlik, firar, zina ilh... g ib i b ir c r m ilem i o lan b ir askere verilecek cezalar say m ak tadr. Bu k o d e k s in tespit ettii cezalar son de rece idde tlidir. E er asker kodeksi zav riy a sllesi de v rine izafe eden baz lim le rin fikri (54) d o ru olsayd, Leon I I I tara fn d a n B izans o rd u s u n a ithal e d ilm i o lan d is ip lin in iddeti h a k k n d a m k e m m e l bir vesikaya m a lik o lu r d u k : fakat asker kodekse dair elim izd e b u lu n a n ok no k san m a l m a t bu eseri Leon I I I e izafe e tm e k li im iz iin kfi gelm e m ekte dir. G z d e n geirm i o ld u u m u z b u k o d e k s b a h s in i biti* rirk e n ne k y kodeksi, ne d e n iz k o d e k si ve ne de asker ko d e k sin katiyetle zav riy a l im p a ra to rla rn eseri olarak te lk k i o lu n a m y a c a n sy liy e b iliriz (55). T arih ilerin ekserisi, F in la y dan b a la m a k suretiyle, h a kikatte V II in c i asrda d o m u olan tem ler re jim i tekiltn V III nci asra ve hatt bazan Leon I I I n z a m a n saltanatna b a la m a k ta d rla r. Finlay yle y a z y o r: Y eni coraf bir tekilt, y a n i tem ler tekilt Leon I I I tara fn d a n v c u d e ge tirildi ve B izans devletinin d e v a m m d d e tin c e b a k i kald,, (56). G elzer d a h i b u meseleye d a ir kat bir h k m v e r

m ektedir. Bu lim e gre Leon, n ih a olarak, sivil m e m u r lar u za k la trm ve v ilyetlerdek i m lk k u d re ti asker m m e ssille rin eline tevdi etmitir,, (57). F. I. Uspensk iye gre esasl b ir d e iik lik an c a k zav riy a l Leon z a m a n n d a v u k u b u lm u ve tem lerdek i strateglerin k u d re tle ri vilyetlerdeki m lk id a re n in zara rna olarak, arttrlm tr (58). Fakat b ir no kta m u h a k k a k tr: o da L eonu n vilyet tekilt sah asnda v c u d e getirm i o ld u u esere d a ir e lim izd e h i b ir m a l m a t o lm a d d r. Y u k a rd a zikretm i o ld u u m u z IX u n c u asr o rtalarna ait A rap corafyacs b n H u r d a d b a h (b n H o rd a d b e h ) (59) saye sinde tem lerin bir listesine m a lik b u lu n u y o r u z (b u liste b u n la rn tekiltna dair baz m a l m a t d a h i ih tiv a etm ektedir.) B u m a l m a t V II nci asr tem lerine d a ir elim izd e m e v cu t m a l m a t la m u k ay e se etm ek suretiyle tarihiler b u tekiltn zav riy a h a n e d a n z a m a n n d a u r a m o ld u u d e iik lik le re d a ir baz neticelere v a r m la r d r. Bu suretle A n a d o lu d a V II nci asrn y u k a rd a zK ro lunan tem ine V III in ci asrda, ve ih tim a l Leon I I I z a m a n n d a yaratlm o lan ik i y e n i tem ilv e e d il d i in i g r y o r u z : 1 T h raisiy enler tem i; A n a d o lu n u n garp k s m n d a geni A natolikler te m in in g arp sa n c a k la rn d a k u r u lm u o lan b u teme b u ad T ra k y a d a n gelerek b u r a sn igal etm i olan A v ru p a l g a rn izo n la ra izafeten v e rilm i tir. 2. B u e lla riler temi; g eni O p s ik io n te m in in a rk n d a b u lu n a n b u tem , B uellariler y a n i im p a ra to rlu k y a h u t h usus ahslar tarafndan k u lla n la n R o m a l y a h u t ecnebi k talara izafeten b u ism i alm tr. K o nstantin P rofirogehet B uellarilerin o rd u y u tak ip ve o r d u n u n iaesini te m in ettiklerini,, s y l y o r (60). Bu suretle IX u n c u asrn ba lan g c n a d o ru A n a d o lu be teme m a lik ti; b u d e v rin m e h a zla r ('me sel 8 0 3 tarih li b ir m ehaz) b u n la r be ark temi,, (61) olarak g sterm ektedirler. A v ru p a d a , V I I I in c i asrn s o n u n d a ih tim a l y aln z drt vilyet v a rd : T rakya, M ak edo nya, Hellas (Y unanistan) ve Sicilya. Fakat IX u n c u asrn b a lan g c n d a A n a d o lu d a ka tem m e v cu t o ld u u m eselesine h a lle d il m i n aza riy le baklab ilirse de o za m a n la r m lk otoritelerin ta m a m iy le ortadan k a ld rlm ve b u n la r n vazifele rinin tam b u d e v irde asker valilere d e v re d ilm i o ld u u katiyetle sylenem ez. T em ler tekiltnda Leon III n o y n a m

o ld u u kat ro l d a h i ispat etm ek k a b il deildir; bu, srf b ir faraziyeden baka bir ey d e ild ir (62). zav riy a sllesi d e v rin d e tem ler r e jim in in genilem esi ve u m u m ile m e s i im p a r a to r lu u n m a ru z b u lu n d u u d ve i tehlikelere pek sk bir surette b a ld r. lk tem lerin ih tiv a ettikleri m u a z z a m ara ziy i a y rm a k ve p a ra la m a k suretiyle tekil e d ilm i o lan y eni tem ler siyas m l h a z a la r n m a h s u l idiler. Leon, bittecrbe fazla geni bir m n ta k a y k u dretli b ir asker k u m a n d a n n eline b r a k m a n n ne k a d a r tehlikeli o ld u u n u b iliy o r d u : byle bir k u m a n d a n h er za m a n isyan ede bilir ve im p a ra to r u n v a n n eline g e ire b ilird i. ' Bu suretle d tehlike, bilhassa im p a r a to r lu u n d m a n la r n n A raplar, Slavlar, ve B u lg arlarn te h d id in e m a ru z b u lu n a n vilyetlerde m e rk eziletirilm i b ir asker k u d re tin tak viy e sini istilzam ettiriyor, m e rk e z k u d re t k a rsn d a ol d u k a m s ta k il vasallara b e n ziy e n (63) asker k u m a n d a n la rn (strateg) h aiz o ld u k la r l z u m u n d a n fazla k u d re t ten d o a n teh lik e ise b u n la r n otoritesi a ltn d a b u lu n a n mntak alarn k lt lm e s in i icap ettiriyordu. o k m asrafl m te a d d it teebbsleri y z n d e n varidat o a ltm a k ve ta n z im etm ek a rz u s u n d a b u lu n a n Leon I I I ba ve rgisini te bir nisbetinde arttrd : b u te d b irin ly k iy le tatbiki iin b t n erkek o cu k d o u m la r n n b ir listesini ta n z im ettirdi. ko no klastlara m u h a lif b ir k r o n ik i Leon I I I n b u e m rin i M sr fir a v u n la r n n Y a h u d ile re kar y a p m o ld u k la r m u a m e le ile m uk ay e se etm ektedir (64). S altanatnn s o n u n a d o r u Leon I I I im p a ra to rlu k d a h i lin d e y ay an b t n ah aliden, haslt m te a d d it iddetli zelzeleler y z n d e n h ara p o lan stanbu l s u rla rn n ta m i rin e sarfo lu nan b ir ve rgi tarh etm ee balad. Bu tam irat L eonu n z a m a n saltanatnda bitirildi; p ay itah tn i sur la rn d a k i b u r la r ze rin e h k k e d ilm i L eonu n ve saltanat eriki K o n stan tin in a d la rn h a v i kitabeler b u n u teyit eyle m ek tedirle r (6 5). KONOKLAZM. BU HAREKETN MENE VE BALANGILARI. YEDNC UMUM KONSL. k o n o k la st h a re k e tin in tetkiki, v e sik alarn b u g n k d u r u m u n d a n dolay, b y k m k l t gsterm ektedir. konok-

lastlarn b t n eserleri, im p arato r iradeleri, 753-754 ve 815 iko no kla st ko n sille ri vesikalar, tasvir kranlar,, in teolo jik treteleri m u h a lifle rin galebesi esnasnda ta h rip e d ilm i lerdir. ko no klast eserleri h a k k n d a , tasvirlere tapanlar m b u n la r redd etm ek m aksadiy le, y azlarn a ithal ettikleri ba z paralar sayesinde, bir fik ir e d in e b iliy o ru z. Bu suretle 753-754 ik o n o k la st k o nsili b e y an nam esi, y e d in ci u m u m k o n silin vesikalar arasnda (ih tim al n o k sa n b ir ekilde), m a h fu z kalm tr. 8 1 5 k o n sili b e y an n am e si p atrik N ik e fo r un tretelerinde b u lu n m u ve ik o n o k la st e d e b iy a tn n b iro k p aralar b u ce rey ann m u h a lifle ri tarafndan y a z l m o lan p o le m ik ve teolojik eserlere ithal o lu n m u tu r. Bu m e y a n d a ilk ik i ik o n o k la st im p a ra to ru n m u a s r m e h u r teolog ve lhler m e llifi am l Ja n n adet Mukad des tasvirlerin kymetini drenlere kar tretesiniv b u b a k m d a n bilhassa enteresan olarak k a y d e tm e k l z m d r . E n nih ay e t ikonoklastlar, fik irle rin i y a y m a k iin, bazan a n o n im b irta k m yazlar d a h i y azy o rlard . . . Bize k a d a r g elm i olan ik o n o k la z m e aid m e h a zla rn b u harekete kar m e v c u t olan d m a n l n tesiri altnda ka lm o ld u k la r n u n u tm a m a k l z m d r; ite k sm e n b u sebepten dolay, lim le r so nralar ik o n o k la st dev ri h a k k n d a pek m u h telif h k m le r ve rm ilerdir. T arihiler ilk evvel, baz faslalarla b ir asrdan fazla b ir m d d e t d e v am etm i ve im p a ra to rlu k iin v a h im neticeler tevlit eylem i o lan tasvirler a le y h in d e k iV III inci ve X I in c i asrlar iin anlalm as pek m k l o lan b u h areketin m e n e m eselesini tetkik etmilerdir- B u d e v rin baz m te h a s sslar ik o n o k la st im p a ra to rla rn siyasetine d in sebepler atfet m ile rd ir. D ie rle ri b u im p a ra to rla rn hatt h arek etle rinin d erin sebe plerinin bilhassa siyas m ahiyette o ld u u fik rin d e d irle r. B irka tarih iy e gre Leon I I I h ristiy anlar, iko nalar k a b u l etm iy en y a h u d ile r ve m s l m a n la r d a n a y ra n balca engellerden b ir in i ortadan k a ld r m a k m id iy le , tasvirlerin m e n ine k a rar verm itir: b u ik i d in m e zh e p ile y ap lacak daha s a m im b ir an lam a b u n la r im p a ra to rlu a tabi k la bilird i. Y u n a n tarihisi P ap a rrig o p u lo ik o n o k la st d e v rin e dair gayet esasl tetkikatta b u lu n m u tu r . B u lim e gre b u devre ikonoklast,, vasfn v e rm e k d o r u de ild ir; n k b u isim b u

devri b t n l ile ifade etm em ektedir. P ap a rrig o p u lo , d in in k l b n tasvirleri m a h k m ettii, m u k a d d e s eyay ortadan k a ld rd , m a n astr a d e d in i tah d it ettii ve b t n b u n la ra ra m e n h ristiy an d in in in d o m a tik k a id e le rin i ay n e n m u h a faza ettii bir z a m a n d a b ir de tim a ve siyas in k il p vukub u lm u o ld u u fik rin d e d ir. k o n o k last im p a ra to rla r ruhbaniyetin e lin den tedrisat a lm a k gayesini g tm le rd ir. B u h k m d a r la r ahs y a h u t ailev b ir istee gre h areket etm e m ilerdir: b u n la r etrafl b ir surette d n d k te n , u z u n isti arelerde b u lu n d u k ta n ve sosyetenin ih tiy a la rn ve efkr u m u m y e n in isteini v a zh b ir surette k a v ra d k ta n sonra bu ie k a rar v e rm ile rd ir. Bu im p a ra to rla r sosyetenin en m m taz snf, y k s e k ru h b a n iy e t za la rn n ekseriyeti ve o rd u tarafndan y a rd m g rm le rd ir. k o n o k last in k il p la r n n n ih a m u v affa k y e tsizli i b ir o k kim se le rin eski itikad a m u a n n id a n e b ir surette b a l k a lm a la r, b in a e n a le y h ik o n o k last im p arato rla r tara fnd a n y ap lan d e iik lik le re m u h a lif bir tavr ta k n m a la r y z n d e n h u su le gelm itir. M illetin b u ksm , bilhassa orta h a lli insanlar, k a d n la r ve p ap azlar g r u h u n d a n te e k k l ediy o rd u. Leon I I I m ille tin haleti ru h iy e s in i deitirem em itir (66). P a p a rrig o p u lo n u n b u devre d a if fik irle ri hulsaten b u n d a n ibarettir. Y u n a n m v e r r ih i V I I I in i asr im p a ra to rla rn n b u h are ke tini tim a, siyas ve d in bir reform olarak k a b u l etm ekle h i p h e siz hata etmitir. Fakat ik o n o k la st d e v rin in k a r k l ve e h e m m iy e tin e iaret eden ilk lim o lm u tu r: b u suretle d ie r m v e r r ih le r in d ik k a t n a za rla rn bilhassa b u dev re ekm itir. D i e r lim le r (Schw arzlose) V III inci asr im p a ra to rla rn n ik o n o k la st siyasetinin h e m d in, h e m de siyas sebepler y z n d e n h u s u le g e ld i i, fakat siyas sebeplerin d i e rle rin den daha s t n o ld u u fikrin d e d irle r. B un la ra gre her sahada y e g n e m u tla k h k im o lm a k a rz u s u n d a b u lu n a n Leon III, tasvirlere ibadet etm ei m e n e tm e k le ahaliyi, sivil le rin itaatini te m in iin tasvirler k lt n o k k u v v e tli b ir vasta o lara k k u lla n a n k ilise n in k u v v e tli tesirinden k u rta r m a m it e d iy o rd u . Leon I I I n gayesi m u tla k h k im olarak d in sah asnda b irle ik bir m illete h k m e tm e k ti. B inaenaleyh im p a r a to r lu u n d in h ay atn ik o n o k la st im p a ra to rla rn p o li tikas ta n z im e tm itir: ik o n o k la z m etraflarn in k l p b ir

gayret h am lesi sarm olan,, (67) h k m d a r la r n siyasi id e a lle rin in ta h a k k u k u n a y a rd m edecekti. D a h a sonralar, baz tarihiler (m esel fransz A. L o m b ard ) ik o n o k la z m srf tasvirlere ifrat derecede tap m a ktan do lay tekrar v c u t b u la n putp erestliin terakkiy atm ,, d u rd u ra c a k ve h ristiy a n l ilk ve sf ekliyle tekrar ortaya koyacak olan d in bir p ro g ra m olarak te lk k i etm ee balam lardr. A. L o m b ard b u d in re fo rm u n bir tak m siyas de iik lik le rle b irlik te in k ia f etti ini, fakat k e n d in e has bir tarihe m a lik b u lu n d u u n u k a b u l etm ektedir ( 68). Fransz bizan tinisti L. B rehier ik o n o k la z m m b irib irin d e n ayr ve fark l ik i mesele ihtiva ettiine dair lim le rin d ik k at n a za rla rn celbetm itir: 1. U m u m iy e tle m n a k a a edilen m e sele, y an i bizzat tasvirlere ibadet meselesi; 2 . D in sanatn k a n u n iy e t meselesi, y a h u t baka kelim elerle, tabiatn fe v k in de k i d n y a y tasvir etm ek iin sanata m racaata cevaz varm y d , y k m u y d u ve b ir san a tk rn , eserlerinde, azizler, M ery em ve say tasvir etm ee h a k k v a r m y d ? Bu suretle fransz lim i ik o n o k la z m m Bizans sanatna icra ettii tesir m eselesini ortaya atm o lu y o r (69). D a h a sonralar C. N . sp e n sk i Bizans h k m e tin in m a nastrlarn elinde b u lu n a n a ra zin in te rak k i ve genilem esine kar ta k ip ettii siyaseti b irin c i safa vazetm ekle bu devreye dair y ap lan tetkikatn sklet m e rk e z in i deitirm itir. Bu lim e gre L eonu n dar tedbirleri, aslnda ve esasnda ve hatt m c a d e le n in b a la n g c n d a n itibaren, V III in c i asra d o ru im p a ra to rlu k d a h ilin d e gayr tabi b ir vaziyet igal etm ekte b u lu n m u o lan m anastrlara kar alnm tr. Leon I I I n politikas y aln z d in m l h a z a la r ze rin e m esses d e ild i; fakat itisafa u ra y a n keiler ve m anastr feodali tesinin m d a file ri im p arato rla rn eserinin d in siz ve rafz o ld u u n u iln etm ek, hareketin k y m e tin i d r m e k ve k tle le rin im p arato ra kar besledikleri itim a d m a h v e t m e k iin m cad e le y i teolojik sahaya d k m e i daha faideli b u lm u la rd r. B u hareketin h a k ik m a h iy e ti m a h ira n e b ir surette g izle n m itir ve b u n u ancak b y k em e kle r sarfetm ek suretiyle y e n id e n kefetm ek kabild ir,, (70). Y u k a r d a k i m lh a za tta n an lalaca vehile iko no kla st hareketi son derece k a rk b ir h d ise d ir ve b u hdiseyi

a y d n la tm a k , m e h a zla rn d u r u m u n d a n dolay, d a h a h e n z k a b il o lam am tr (71). k o n o k last im p a ra to rla rn k fe sin in ark l o ld u u n u k a y d e tm e k faideden h li d e ild ir. Leon I I I ve sllesi zavriy a l y a h u t ih tim a l S uriy e li i d i ; ik o n o k la z m IX u n c u asrda tekrar ih d as edenlerden Leon V E rm e n i id i; M ih a il I I ve o lu Teofil ise orta A n a d o lu d a k in F rigy a eyaletinde d o m u lard. T asvirlere ibadeti y e nid e n k u r m u o la n la r g zden geirecek o lu rs a k : 1 T asvirler k lt n n ik i defa ik i k a d n , ren ve Teodora tarafndan y e n id e n ih d as e d ild i in i; 2 re n in anasl G re k , T eodoran n ise K a rad e n iz s a h ilin d e , B itin y a n n y a n n d a ve p ay itah tn c iv a rn d a k in A n a d o lu eyaletlerinden P aflagony ada d o m u o ld u u n u g r r z : y a n i b u son im p arato rie y a rm a d a n n o rtasndan neet etm itir. k o n o k last im p a ra to rla rn m ene yeri tesadfi b ir m il olarak te lk k i o lu n a m a z. B u h k m d a r la r n ark l o lm a la r gerek b u cereyanda o y n a m o ld u k la r rol, gerek b u ce reyann m n a s m k a v ry a b ilm e m ize h d im o lan u n s u rla rd a n b irid ir. Tasvirler k lt n e kar V I I I inci ve IX u n c u asrlarda h u s u le gelen m uh alefe t ta m a m iy le y eni ve b e k le n ilm e d ik b ir hareket d e ild i. B u h are k e t u z u n m d d e tte n b e ri h a z r la n m t. n san v c u d n m o zay ik le r, freskler, heykeltra eserler ve g ra v rle rle tasvir eden h ristiy a n sanat, terke dil m i o lan putp erestlik detleriyle g ste rd ii be n ze rlik te n d o lay, u z u n z a m a n d a n b e ri gayet sofu in s a n la r n z ih n in i igal etmiti. IV n c asrn b a la n g c n d a E lv ira (spanyada) konsili kiliselerde tablolar (picturas) b u lu n m a m a s n a ve d u v a rla rn k e n d in e h r m e t edilen ve taplan h i b ir eyin tasv irini ih tiv a etm em esine,, karar v e rm iti (72) (ne quod colitur et
adoratur in parietibus depingatur).

H ris tiy a n lk IV n c asrda k a n u n b ir m a h iy e t kesbettikte ve b ilh a re devlet d in i o ld u k ta, kiliseler tasvirlerle ss le n m e e b aland lar. Bilhassa IV n c ve V in c i asrlarda tasvirler k lt h ristiy a n kilise sind e b y d ve in k ia f etti. Bu det b iro k kim seleri k o rk u tm a k ta d e v a m e d iy o rd u . IV n c asr kilise tarihisi esareal Evseb sa ve azizlerden Petrus ve P a v lu su n tasvirlerine ibad etin d in sizle rin bir deti (73) o ld u u n u y azm a k tad r. A y n i IV n c asrda K brsl Epifanes, m e k tu p la rn d a n b irin d e sann ve azizler den b ir in in tasviri ile ssle n m i b ir kilise p erd e sin i (velum)

k ilise yi le k e le d iin d e n dolay nasl y rtm o ld u u n u a n la t m a k ta d r (74). V in ci asrda S u riy e li bir piskopos, b u y k s e k m a k a m a vasl o lm a d a n nce ik o n a la r n k a ld r lm a sn istiyor. V I nci asrda, A n ta k y ad a , tasvirler k lt ale y h in d e v a h im b ir isyan k y o r ; Edessada isyan eden askerler is a n n h a rik u l d e bir tasvirini talyorlar. V II nci asrda d a h i baz ik o n a la rn ta h rip e d ild i in i b iliy o ru z. Bu hususta V I nci asrn s o n u n d a papa b y k G re g o r I u n b t n ik o n a la rn kiliselerden k a ld rlp ta h rip e d ilm esini em retm i olan M assilia (M arsilya) p isk o p o su n a y azm o ld u u m e k tu b u zik re tm e k l z m d r. P ap a insan eliyle y a p lm h ib ir eye ta p m a k caiz o lm a d (nequid manufactum adorari posset) fik r in i m d afa a etm ek h u s u s u n d a gsterm i o ld u u gayretten d o la y p isk o p o su ta k d ir etmekte, fakat tasvirleri im h a ettirm ekle o k u m a y a zm a b ilm e y e n h a lk n tarih m a l m a t e d in e b ilm e le rin e m n i o ld u u n d a n d o la y ta k b ih etm ektedir: h a lk hi olm azsa d u v a rla ra b a k m a k la k itaptan okuyam yaca eyleri o k u y a b ilird i (75). A y n i p iskoposa g n d e r m i o ld u u die r b ir m e k tu b u n d a pap a yle d iy o r : T asvir lere ta p m a m e n e tti in d e n d o la y seni ta k d ir e d iy o ru z ; fakat b u n la r k r d n d a n dolay seni ta k b ih e y liy oruz.... B ir tabloya ta p m a k b ir eydir ( picturm adorare); tablo vastasiyle neye tap lm as l z m g e ld i in i r e n m e k ise baka b ir ey dir (76). B inaenaley h, b iro k k im s e le rin k a b u l etm i ol d u u G re g o ru n fik rin e gre, tasvirler h a lk n terbiyesine h iz m et e diy orlard. ark v ily e tle rin in iko no kla st te m a y lle ri, d in le ri tas virler k lt n m ene den ve b u k a b il h e r t r l ta p n m a la rn iddetle ale y h in d e olan Y a h u d rle rin az ok tesiri altn d a idi. V II nci asrn ik in c i y a rsn d a n itibaren b u n a m m a s il b ir tesir m s l m a n la r tara fn d a n icra e d ild i; b u n lar K u r a n n tasvirler eytann m e k r h icaddr (V, 92) ibaresine tevfikan tasvirler k lt n p u tp e re s tli in bir ekli ad d e d iy o rlard . M v e rrih le r A rap halifesi Y ezid II n in , Leon I I I ten sene nce, devleti d a h ilin d e bir irade neretm i ve hristiyan tebealarna k ilise le rin d e k i tas v irle rin ta h rib in i em retm i o ld u u n u sk sk z ik r e tm e k tedirler. Baz m v e rrih le r, b u m a l m a tn m evsukiyetinden, pek m h im deliller gsterm eksizin, p h e e tm ile rd ir (77). H er ne hal ise, ik o n o k la st hareketi h e r defa tetkik
' Bizans mparatorluu Tarihi 21

e dildikte islm iy e tin ark vilyetleri z e rin d e k i tesirini naza r itibare a lm a k icap eder. H att bir k r o n ik i Leonu bir A rap ba,, ( aapocxrjv6<ppw) (78) olarak tavsif e tm ek tedir: b u n u n la beraber im p arato r L eonu n d o r u d a n d o ru y a islm iy e tin tesiri altnda k a lm o ld u u n a d a ir elim izd e pek fazla delil y ok tur. - En nihayet, O rta z a m a n la rd a en fazla ta a m m m eden ark tarik a tle rin d e n b irin e m e n s u p o lan ve A n a d o lu n u n m e rk e z in in ark k s m la rn d a y ay an Pavliiler d ahi tasvirler k lt n e iddetle m u h a lif idiler. - Bir k e lim e ile Leon I I I z a m a n n d a ark A n a d o lu n u n Bizans v ily e tle rin d e k u v v e tli bir ik o n o k la st hareketi m evcuttu. Bir R u s kilise tarihisi, A. P. Lebedev, b u harekete dair u n la r y azy o r: ko no klast d e v rin d e n nce (V III inci asrda) ik o n o k la stlar a d e d in in pek b y k o ld u u ve b u n la r n k ilis e n in pek h a k l o lara k end ie sini ta h rik eden bir k u v v e t tekil ettikleri kat' olarak -sylenebilir,,. konoklazm in balda m e rk e zle rin d e n b iri O rta A n a d o lu v ily e tle rin den F rig y a id i (79). B u n a r a m e n tasvirler k lt , g e n i b ir sahaya y a y lm ve b y k bir k u v v e t kesbetm iti. sa, M ery em ana ve m u h telif a z iz le rin tasvirleri, A h d i A tik ve A h d i C e d id in m u h te lif s a h n e le rin i m u s a v v e r tablolar o k m ik ta rd a h ristiy a n m a be tle rini tezyin ediyorlard. B u d e v rin m u h te lif kilise lerine k o n u la n tasvirler m o za y k , fresk ve y a h u t fildii, tahta ve tu n ze rin e y a p lm m a h k k tta n ib a re ttile r: y a n i a y n i z a m a n d a h e m m e n k u , h e m de m e n h u t tasvirler m e v cu ttu ve b u n la r d a n m aada b iro k k k tablolar m z e h h e p e ly a z m a la rm a d a h i ilv e o lu n u y o r d u (m in y at r). Bilhassa in san eliyle y a p lm a m ikonalar,, a d n tayan ik o n a la ra itib ar e diliy o r ve b u n la r n m u c iz e v k u v v e te m a lik o ld u k la rn a in a n ly o r d u . T asvirler aile h a y a tn d a d a h i b ir rol o y n y o rla rd : ik o n a la r bazan o c u k la rn vaftiz babas ve y a h u t vaftiz anas olarak* seiliyordu. A zizleri tasv ir eden i lem eler B izans aristokrasi a za la rn n m e ra sim elbiselerini tezyin e d iy o rd u . M esel b ir sa n a t r n to g asm n sanm b t n h a y a tn n tarih esini m u s a v v e r resim lerle tezyin e d ilm i o ld u u n u b iliy o ru z. T asvirlere tap anlar bazan tasvirler k lt n p e k ileri g t r y o r la r d : b u n la r resim ile tem sil o lu n a n ahsa, y a h u t fikre deil, fakat bizzat tasvire y a h u t b u tasvirin yapl-

m o ld u u m a d d e y e tap yo rlard . B u h a l b iro k d in d a r k im seler iin b y k b ir g n a h d . C ansz eyaya tap m a k putp e restliin detleriyle b y k b ir y a k n lk gsteriyordu. A y n za m a n d a payitahtta m anastr a d e d in in , kei ce m iy e tle rinin ye her t r l zav iyelerin en b y k b ir sratle artt ve V III in c i asrn s o n u n a d o ru [V III inci asra d o ru dem ek belki daha d o ru d u r] iitilm e m i b ir y e k n a b a li o ld u u (80) g r l y o r d u . I. D. A n d re ie v e gre ik o n o k la st dev rin d e p a p azlarn ad edi h i m b a l a s z 100000 ta h m in o lu n a b ilir. A y n i m v e rrih ry le y azy o r: B u g n k R u s y a n n [kitap 1907 de yazlm tr] geni bir sahaya y ay lm olan 120 m ily o n ahalisiyle, tak rib en 4 0 0 0 0 ra h ip ve rahibesi o ld u u n aza r itibare alnrsa B izans im p a r a to r lu u n u n nisbeten d a h a k k olan ara zisin i k a p ly a n m a n astr ebeke s in in kesafetinin ne o labilecei k o la y lk la a n la lm olur(81). te b u suretle b ir taraftan tasvirler ve m u k a d d e s eya ad i y a h u t m u c iz e v k lt b u d e v rin d a im tesirleri altnda yetim i o lan in s a n la rn fik irle rin i kartryor, d ie r taraftan k e ili in m frit bir surette inkiaf ve m anastr a d e d in in sratle artm as B izans dev le tin in m a d d m enfaatle r in i h aleld ar e d iy o rd u . yi y etim i b ir o k genler r u h a n hay ata atlyor ve m anastra k a p a n a n h u insan ktleleri ziraatten iilerin, o rd u d a n askerlerin ve u m u m h izm etle rd en m e m u r la r n ek silm e sin i m u c ip o lu y o rd u (82). K eilik ve m anastrla r pek ok defalar devletin j|vzetmi o ld u u m k e lle fiy e tle rd e n k a m a k isteyenlere b ir m elce tekil edi y o r d u : b iro k p ap azlar d a h a y k se k b ir m e fk re y e erim ek g ib i s a m im bir a rz u ile sivil hayattan e k ilm iy o rla rd . Bi n a e n a le y h V III in c i asr kilise h a y tn n ik i ce ph e sini de n a zar itibare a lm a k l z m d r : d in ve d n y e v cephe. arkta d o m u o lan iko no klast im p a ra to rla r ark vilyet lerine h k im olan d in telkkileri iy i b iliy o rla rd ; k e n d ile ri b u te lk k ile rin tesiri altn d a b y m le r ve b u telkkileri k e n d ile rin e s a m im b ir tarzda m aletm ile rdi. B u im p arato rla r tahta k tkta te lk k ile rin i payitahta d a h i so ktular ve b u n la r d in siyasetlerine esas ittih az ettiler. B u im parato rlar, b iro k defalar id d ia e d ild i i gibi, ne d insiz, ne rasy o n a list idiler. B ilkis b u n la r d e rin bir im a n sah ibi, fik irle rin d e sa m i m ve m u te k it in s a n la r o lu p d ini, ierlerine n fu z etm i ve asl m ecrasnd an k a rm o la n h atalardan tem izle m ek srer

tiyle, slah etm ek istiyorlard. B u n la r n n a za rn d a tasvirler k lt ve m u k a d d e s eyaya ta p m a putp erestliin birer b a k i yesi idi; h ristiy an d in in e eski safiyetini iade etm ek iin b u n la r b e h e m h a l ortadan k a ld r m a k icap e d iy o rd u . Leon I I I p ap a G re g o ra yle y a z y o rd u : Ben im p arato r ve ra h ib im (83). B u p rensip i g z n n d e b u lu n d u r a n Leon I I I k e n d in in d in te lk k ile rin e k a n u n iy e t ba h e tm e i ve b u n la r b t n tebaasna k a b u l ettirm ei salhiy eti d a h ilin d e b u lu y o rd u . Bu, bilhassa Ju stin ia n z a m a n n d a k e n d in i gsterm i o lan esaropapizm idi. Ju s tin ia n k e n d in i h e m r u h a n , h em de d n y e v otoritenin y egne k a y n a olarak te l k k i etmiti. Leon I I I d a h i b u siyas te l k k in in hararetli b ir m m e s s ili oldu. L eonu n saltanatnn ilk d o k u z senesi h aric d m a n la r tardetm ek ve taht tak v iy e etm ekle g e ti: b u m d d e t zarfn d a tasvirlere kar h i b ir te d b ir a ln m a d . m p a ra to ru n d in faaliyeti y a ln z bir tedbire in h is a r etti: Y a h u d ile rd e n ve Montanistlerin ark tarik a tn d a n k e n d ile rin i vaftiz ettirm elerini istedi. A n c ak saltanatnn o n u n c u senesinde, 7 2 6 da, im parator, k r o n ik i Teofanesin y a z d g ib i, herkes tarafndan h rm e t g re n m u k a d d e s ik o n a la rn ta h rib in d e n bahsetm ee balad (84). M o d e rn tarih ile rin ekserisi tasvirlere kar ilk fer m a n n 7 2 6 , y a h u t ih tim a l 7 2 5 te ne re d ilm i o ld u u n u zanetm ektedirler. Maalesef b u fe rm a n n m e tn i m e h u l m z k a l m a k ta d r (85). F e rm a n n n e rin d e n az b ir m d d e t sonra Leon, im p a ra to r saraynn m u h te e m m e th a lin in k a p la rn d a n b ir in in ze rin d e b u lu n a n ve pek b y k bir h rm e te n a il o lan sa h e y k e lin in ta h rib in i em retti. B u ik o n a n n ta h rib i bilh assa k a d n la rn itirak ettii b ir isyan tevlit etti. T asviri ta h rip etm ek iin g n d e rilm i o lan im p a ra to ru n b ir m e m u r u ld r ld ; fakat im p arato r, h e y k e li m d afa a etm i o lan lar iddetli b ir tarzda c e za la n d rm a k la b ir cinayetin in tik a m n ald. Bu k u r b a n la r tasvirler m ca d e le s in in ilk m artirle ri o ld u la r. L eonu n tasvirler k lt n e kar h u s u m e ti k u v v e tle n d i ve pek can l b ir ekil ald. stan b u l p a trik i G e rm a n u s ile Romad a k i p ap a G re g o r I I im p a ra to ru n siyasetine iddetle m u h a lif o ld u k la r n b ild ird ile r. Y u n a n is ta n ve Ege d e n izi ad ala r n d a tasvirler k lt le h in d e b ir isy an b a g s te rd i: fakat

Leon I I I n o rd u s u tarafndan sratle bastrld. H a lk o k a dar iddetli b ir a k s la m e l g steriy o rdu k i Leon h e m e n kat tedb irler a lm a a m u v a ffa k olam ad. 7 3 0 da im p a ra to r b ir ne v i k o n sil toplad ve m u k a d d e s tasvirler ale y h in d e y eni bir ferm an neretti. Bu k o n s ilin 7 2 5 y a h u t 7 2 6 irad e sini m e riyet m e v k iin e k o y m a k la iktifa etmi olm as p e k m u h te m e ld ir (86). G e rm a n u s b u irade yi im z a la m a k ta n im tin a etti. B u n u n ze rin e azle d ild i ve m a lik nesine e k ilm e k m e c b u riy e tin d e k a ld ; b u ra d a m u s lih a n e m egalelerle h a y a tn n son senelerini geirdi. P a trik lik m a k a m fe rm a n im z a la m a a m u v a fa k a t etm i o lan Anasias'a tevcih o lu n d u . te b u suretle tasvirler a le y h in d e k i irade y aln z im p a ra to r n a m n a deil, fakat kilise n a m n a d a h i ne re d ilm i o lu y o r d u ; n k p a trik in im zas ile tasdik edilm iti. B u son n o kta Leon iin son derece m h im d i. B u fe rm a n n n e rin i tak ip eden devir, y a n i L eonu n salta n a tn n son o n b ir senesi i in m e h a zla r tasvirlerin itisafndan h i bahse tm em ektedir. Bu z a m a n d a h i b ir cebr vaka tahadd s etm em i olsa gerektir. H er ne olursa o lsun Leon I I I n za m a n saltanatnda tasvirlere kar sistem atik bir itisaftan bahse dilem e z. Y a ln z alen b irk a tasvir ta h rib i v a k asnn te h ad d s etm i o ld u u farzo lu n ab ilir. Bir tarihiye gre Leon I I I d e v rin d e h a k ik bir itisaftan ziyade tasvirlere ve b u n la ra kar yap lacak itisafa b ir hazrlk yaplm tr,, (87). B azlarna gre V III in c i asrdaki ik o n o k la st hareketi tas v irle rin tah rib iy le deil, fakat b u n la r n m u te k it in san larn ta p n m a la rn a m n i olabilecek b ir ekilde d a h a y kse kle re aslm asn b ild ire n b ir e m irn a m e ile balam tr: b u faraziyeyi reddetm ek lzm d r; n k B izans kilise le rind e k i tasvirlerin ekserisi fresk y a h u t m o z a y ik idiler; b in a e n ale y h yerlerini deitirem ezler, y a h u t kilise d u v a r la r n d a n uzaklatrilam azlard. L eonu n tasvirler a le y h in d e k i p o litik a sn n ak isle rin i ilk ik o n o k la st im p arato r z a m a n n d a , A rap h alife lii h u d u tla r iin d e yaam o lan am l Ja n n ikonalarn kymetlerini dren lere kar,, ad l m e h u r tretesinde b u lm a k k a b ild ir. Bu tretelerden ikisi, b y k b ir ih tim a le gre, Leon za m a n n d a yazlm tr. n c s n n ta rih in i ise kat olarak tespite im k n yoktur.

Papa G re g o r I I n in Leonu n ik o n o k la st politik asna kar gsterm i o ld u u m uhalefeti y u k a r d a zik re tm itik . H alefi G re g o r I I I R o m a d a bir ko n sil top lad ve tasvirlerin m u a r z la rn aforoz etti (731). Bu hdisele r neticesinde orta talya B izans im p a r a to r lu u n d a n a y rld ve ta m a m e n p ap a tarafna ve garbe d n d . C e n u b talya ise B izans h k im iy e ti altnda kald. T asvirler m cad elesi Leon I I I n o lu ve halefi K o nstan tin V K o p ro n im (7 4 1 - 7 7 5 ) z a m a n n d a ta m a m iy le b aka bir ekil ald. Babas tarafndan iddetli p rensiplere g re yeti tirilm i o lan K onstantin a z im k r b ir ik o n o k la st p o litik as ta k p etti ve z a m a n saltanatnn son senelerinde m anastrlar ve keilere kar itisafta b u lu n m a a balad. T asvirler taraf ta rla rn n y azlarn d a h i b ir ik o n o k la st h k m d a r b u ok bal ejder,,, b u keilik tarik a tin in g a d d a r itisafcs ve b u A h a b ve Herod,, k a d a r tezlil e d ilm em itir. te b u sebepten K o nstantin h a k k n d a taraftarlktan ri bir fikir e d in m e k son derece g t r. E. Stein b u im p arato ru, biraz m b a l a l b ir tarzda, b t n ark R o m a im p a r a to r lu u ta rih in in en c re tk r ve en serbest m te fe k k iri o lara k te lk k i etm ektedir
(8 8 ).

K onstantin tahta k t srada im p a r a to r lu u n A v r u pa vilyetleri za h id a n e b ir surette tasvirlere ibadet ediy or lard; A n a d o lu ahalisi arasnda ise b ir o k ik o n o k la st m e v cuttu. K onstantin, saltanatnn ilk ik i senesini tasvirler le h in d e b ir is y a n n bana gem i o lan enitesi A rtavasda kar m te m a d i surette m cad ele etm ekle g eirdi. A rtavasd Konstantin'i sta n b u ld a n k a rm a a m u v a ffa k oldu; h a lk k e n d in i im p arato r il n eyledi. A rtavasdn saltanat s r d sene zar fn d a tasvirler k lt y e nid e n ih d as o lu n d u . Fakat k o n sta n tin A rtavasd d e v irip tekrar tahta k m a a m u v a ffa k o ld u . sya n n m se b b ip le ri iddetli bir tarzda ce zalandrldlar. Fakat A rtav asdn teebbs K o n stan tin e, m sa it bir vaziyette, pek b y k m k l ta u ra m a k s z m , ik o n a la r k lt n n yeniden ih das o lu n a b ile c e in i gsterm iti; b u a n d a n itibaren im p arato r h a lk k tle le rin in v ic d a n la rn d a k i ik o n o k la st te lkkile ri k u v v e tle n d irm e k iin d a h a kat baz teebbslerde b u lu n m a k ih tiy a c n hissetti. te b u fikirle im p arato r b ir k o n sil toplay p b ir ik o n o k la st p o litik a sn n tem elle rini atm aa, b u n a k a n u n iy e t bahe tm ee

ve b u suretle a ln m olan te d b irle rin a h a li arasnda m eru o ld u u k a n a a tin i y aratm a a karar verdi. O y z d e n fazla piskopos konsile itirak etti. K onsil, s ta n b u lu n karsnda, B o aziinin A n a d o lu sahilinde, H ie ria saraynda, 7 5 4 te, to p land (89). K o nsil azalar arasnda patrik b u lu n m u y o r d u : stan b u l p a trik li i o z a m a n la r m n h a ld i. A ntakya, K u d s ve skenderiye k o nsile itiraki reddetm ilerdi. P apa n n elilerine gelince b u n la r d a h i itim ala ra g irm e k te n im ti na ettiler. S o n rala r k o n s ilin m u a rz la r, k a ra rla rn h k m sz o ld u u n u id d ia eden tezlerini k u v v e tle n d irm e k iin b u v a k a la rd an istifade ettiler. M za k e ra tm b a la n g c n d a n b irk a ay sonra k o n sil stan b u la n a k le d ild i; b u m d d e t zarfnda y eni bir stan b u l p a trik i in tih a p edilm iti. V II nci u m u m k o n s ilin ve sik alar a ra sn d a bize kadar g elm i o lan (ih tim al ay n e n deil, fakat b ir tak m tadiltla) 7 5 4 k o nsili b e y an n am e si kat o lara k tasvirler k lt n m a h k m ediyor ve u n la r iln e d iy o r d u : . M ukaddes y azlara ve B abalara istinat ederek ittifak r ile m u k a d d e s E k a n im i selse n a m n a u n u bey an edi y o ru z: R e ssam larn m e k r h san a tlarn n v c u d e getirm i o ld u u h e rh a n g i bir tasvir, h e rh a n g i b ir m a d d e d e n y a p lm o lursa olsun, m u k a d d e s kiliseden lnetlerle dar atlacak, u zaklatrlacak ve k o u la cak tr. stikbalde b u k a b il birey im a l edecek, b u n la ra tapacak, y a h u t b u eyay b ir kilise y a h u t b ir evde tehir edecek v e y a h u t saklyacak olan h e rh a n g i b ir kim se, eer piskopos, papaz, y a h u t d iy ako s ise azlo lu n a cak , kei y a h u t sivil ise aforoz edilecek ve A llah n m u a rz ve B abalar tarafndan v a ze d ilm i olan d o k trin le rin d m a n olarak asrm z k a n u n la r n n penesine tevdi o lu n a caktr,,, : ' Bu b e y a n n a m e y a ln z tasvirler k lt n n u m u m ere vesi iin d e e h e m m iy e tli d e ild ir ; tasvirlere ibadet c r m ile ith am edilen ah slarn im p a ra to rlu k m a h k e m e le ri h u z u r u n da m u h a k e m e e d ilm e le rin in , y a n i tasvirler taraftarlarnn cis m a n k u d re tin m a h k e m e usulle rine tb i b u lu n a c a k la r n m ir olm as b a k m n d a n d a h i ayan d ik k attir. B ilh are y edinci u m u m k o n s ilin a za la n , b u h dise dlaysiyle, b a z im p a r a torlarn kilise ve p ap azlar h a k k n d a tatbik etm i o ld u k la r fevkelde edit m u a m e le y i iza h e tm i le rd ir. E k a n im i selseden k in c isin in lh resm ini m a d d boyalarla ve azizlerin

portrelerini h i b ir k y m e ti o lm y a n m a d d b o y a la rla cansz resim le r e k lind e tasvir edecek olanlar,, aforoz edileceklerdi, n k b u fik ir y anltr ve eytan tarafndan icat edilm itir,,. E m irn a m e u c m le le rle n ih ay e t b u lm a k ta d r : E n d in dar y eni K o n sta n tin e ok seneler!.. Son derece d in d a r ve ortodoks (im paratorieye) o k seneler!.. Sizler m u k a d d e s alt u m u m k o n s ilin h k m le r in i k u v v e tle n d ird in iz . Sizler her t r l p utlara ibadeti y ktnz.,, Tahtaya tapan p atrik Germ a n u s ve slm iyet taraftar, im p a r a to r lu u n d m a n , d in s iz li in n iri ve m u k a d d e s y azlarn tahrifcisi,, (90) M ansur, y a n i am l Jan aforoz edildiler. ttifakla ne re d ilm i o lan k o n sil b e y an n am e si ah ali z e rin d e ok k u v v e tli bir tesir yapt. Prof. A n d re ie v e gre daha h e n z ak n b ir vaziyette o lan ve ik o n o k la stlarn hat ettiklerine dair k e n d ile rin d e zayf bir kanaat b u lu n a n b irok kim seler, s k n b u ld u la r ; evvelce ik i cereyan arasnda b o ca lam o lanlar k o n sil m u k a rre ra tn n istinat ettii kanaat verici deliller karsnda, s a m im olarak, ik o n o k la st fikirle ri k a b u l ettiler (91). H a lk k tle le rin d e n tasvirler k lt n terkedeceklerine dair y e m in etm eleri istendi. T asvirlerin itisaf k o nsilde n sonra g ad d a ran e surette idde tlendi. T asvirler krld; y k ld , ze rleri boya ile ba d a n a edildi ve e nv ai t r l hakaretlere m a ru z kald. Bilhassa M ery em ana k lt n e kar y ap lan itisaf iddetiyle tem a y z etti (92). P utlara tapan biro k kim se ler id a m edildiler, ikencelere m a ru z k a ld la r y a h u t hapse a tld la r; b u n la r n m a l ve m lk le r i m sa d e re edildi. B ir o klar ise hapse atld, y a h u t u z a k vilyetlere s r ld . A alar, k u lar, h a y v a n la r, av sahneleri ve k u alar m u s a v v ir le vh alar kiliselerde m u k a d d e s , tasvirler yerine k a im o ld u lar. G e n Stefanm hal tercmesine gre stan b u ld a B lakern sa ra y n d a k i H azreti M ery em kilisesi eski ziy n e t ve ih ti a m n kaybetti ve y eni le vh alarla sslenerek b ir ne v i m ey va bahei ve k u h ane (93) e k lin i ald. B oyal ik o n a la r (m o za y ik ve freskler) ve h e y k e lle rin ta h rip e d ild i i b u dev ird e biro k ky m e tli sanat eserleri ortadan kalk t. B irok m z e h h e p ely a z m a la n d a h i a y n akbete u ra d . Tasvirlerle birlikte m u k a d d e s eyalar d a h i tah rip o lu n d u . B u eyaya ifrat derecede ta p m a k a le y h in d e jraplm olan b ir ik o n o k la st devri h icv iy e sin d e m a rtir olarak lm olan

P ro k o p a atfedilen on el, Teodora ait on be ene k e m i i ve Jo rja ait drt ba m e v c u t o ld u u zik re d ilm e k te d ir (94). K onstantin V m anastrlara kar m frit bir m s a m a h a szlk gsterdi ve putlara ve zlm e tle re tapan (95) keilere kar b ir h al seferi at. Bu im p a ra to r ke ilie kar o k a d a r iddetli bir m cad eley e g irim itir k i baz ta rih iler b u h k m d a r n slhat u r u n d a sarfeltii faaliyete daha m n a s ip b ir isim verilm esi lzm g elip g e lm e d i in i m l h a z a etm ekte ve b u h areketin tasvirlere kar y a p lm b ir m c a dele m i, yoksa keiler ale y h in e m a tu f b ir h a rp m i o ld u u n u n tespitinin g o ld u u n u beyan etm ektedirler; C. N. U spenski'y e gre T arihiler ve teologlar b u devirde keiler a le y h in d e k i m c a d e le n in (monahomahia ) y erine ik o n a la r aley h in d e k i m c a d e le y i (ikonomahia) iltizam etm ekle h ak ik ati kasten tahrif etm ilerdir,, (96). K eilerin itisaf b irta k m edit tedbirlerle te za h r eyledi. Keiler sivil elbise g iy m e e m e c b u r tu tu ld u la r ; b u n la r d a n b azlar cebir ve tehditlerle ev lenm ee icbar edildi. D ierleri b ir alay halin de, e llerin den k a d n la r tu tm u o ld u k la r halde, seyirci k tle le rin in istihza ve hakareti arasnda H ip o d r o m d a n g em ek m e c b u riye tind e k a ld la r. K ro n ik i Teofanes A n a d o lu valile rind en b irin in Efeste ra h ip ve rahibeleri to p la d n ve b u n la ra yle h itap ettiini ka y d e d iy o r : m p a ra to r ve bizzat bizlere itaat etm ek isteyenler h em en beyaz elbiselerini giysinler ve k e n d ile rin e bir k a d n se sin le r; b u n d a n im tin a edenler k r edilecek ve K brsa srlecektir. K onstantin V ise v a liy i b u h a re k e tin d e n dolay tebrik ederek yle y a z d : Sizin ah snzd a k a lb im e u y g u n ve b t n a rzu la rm ifaya k a d ir b iris in i b u ld u m ,, (97). P a p a zla rd a n gasbolun a n m anastrlar kla ve tersaneye tah v il o lu n d u . M anas trlarn m al ve m lk m sa d e re edildi. S iv ille rin kei kisvesi g iy m e k suretiyle m kellefiy etlerd en k u rtu lm a la r m e n e d ild i. Bu te db irlerin heyeti m e c m u a s n n neticesi keilerin k tle h a lin d e im p a ra to ru n iko no kla st p o litik a sn n u z a n m a m o ld u u rm ntakalara hicreti oldu. Baz tarihilere gre y aln z talyaya, Leon ve K onstantin za m a n la rn d a , b u keilerden takrib en 5 0 0 0 0 i iltica etm itir (98). B u hdise O rta za m a n la r c e n u b taly a sm n m u k a d d e ra t iin son derece m h im oldu; n k b u h a v a lid e G re k m illiy e tin in ve ortodoks k ilise sinin s t n l n m u h a fa z a etti. Fakat

c e n u b ta ly a n n d a h i ik o n o k la s t k a rg a a lk la rn d a n m a su n k a lm a m o ld u u anlalyor. N e te k im M. s. IX u n c u asrda G re g o r D e k ap o litin c e n u b talya e h irle rind e n H id r u s ta (b u g n k O trant) ik o n o k la st b ir p isk o p o su n eline d m o ld u u n u b iliy o ru z (99). B iro k keiler Pontos Evkseinos y an i K a ra d e n izin im al sahillerine, K brs ad asna ve S uriy e ve F ilistinin sahil m n ta k a la rn a hicret ettiler. K o n s tantin V z a m a n n d a d in u r u n d a len keilerin en m e h u ru G e n Stefan o lm u tu r. H a zar Leon IV saltanatnn ilk be senesinin (775-780), K o nstantin V in k in e nazaran, sak in b ir d a h il h ay at ile te m a y z ettii anlalyor. M aam afih Leon IV d a h i ik o n o k la z m ta raftar idi; fakat b u im p a ra to r keilere kar derin bir h u s u m et gsterm edi; b u n la r, z a m a n saltanatnda, tekrar O lduka b y k b ir n fu z kazan d la r. Ksa saltanat zarfnda Leon IV m teassp b ir ik o n o k la st o lara k ortaya k m a d . m p a ra to ru n b u h ususta gen k a rs re n in tesiri altnda k a lm olm as, m u h te m e ld ir; tasvirler k lt n e kar m e c l b iy e ti ile itihar etm i o lan b u A tinal k a d n tasvirlere tap a n larn kffesinin m it d o lu n a z a rla rn e k iy o rd u . [m paratorun] tas virler m c a d e le sin d e k i m u te d il hareketi, K onstantin V in alm o ld u u tedbirlerle ren z a m a n n d a k i tasvirlerin y e n i den ih d as arasnda elzem o lan m utavasst b ir devre o lm u tur,, (100). 7 8 0 de Leon IV ld ve tasvirler m c a d e le sin in b irin c i safhas sona erdi. L eonu n o lu K o nstantin V I sin n i rd e vsl o lm a m o ld u u n d a n tasvirler k lt n y e n id e n ih dasa azm etm i olan ann esi ren im p a ra to rlu k h k m e tin i eline ald. Fakat tasvirler k lt n e kar gsterdii sem patiye r a m e n ren, saltanatnn ilk senesinde tasvirler k lt n n y e n id e n ih y a s le h in d e kat tedbirler alm ad . Bu g e c ik m e n in sebeplerini im p a r a to r lu u n b t n k u v v e tle rin in taht id d ia snd a b u lu n a n b ir ahsn k a rm o ld u u d a h il isyana ve Y u n a n is ta n S la v larn a kar y a p la n h aric h arb e sevkedilm e sind e a ra m a k lzm d r. B u n d a n m aada ik o n a la r k lt n n y e n id e n ih d a s n b y k ih tim a m la rla h a zrla m a k icap e d iy o r du; n k o rd u ik o n o k la z m a taraftard ve K onstantin tara fn d a n im p a ra to r k a n u n u il n edilm i o lan 7 54 k o n sili mukarrerat im p a ra to rlu k d a h ilin d e biro k kim seler ze rin d e b y k tesirler icra etm ekte d e v am ed iy o rd u . Y k s e k ruh-

baniyete gelince, z a la n n d a n bir o u n u n u m u m k o n sil k a ra rla rn itm in a n d a n ziyade itaat kastiyle k a b u l etm i o lm a lar m e lh u z d u r : b in a e n a le y h b u n la r, Prof. Andreievin sy le d ii gibi, iko no kla st im p a ra to rla rn refo rm larna m e m n u n iy e tle tebaiyet eden, fakat m u h a lif p artin in alaca tedbirlere kar cid d h i b ir m u k a v e m e t g sterm ek niy e tin d e o lm y a n bir u n s u r tekil ediyorlard,, ( 101). re n in anc ak d r d n c saltanat senesinde Tarasius s ta n b u l p a trik i n a s b o lu n d u ; b u zat tasvirler k lt n n y e n i den ih das iin u m u m bir k o n sil to p la m a n n elzem o ld u u n u beyan etti. Papa A d riy e n I iin bir davetiyeyi h m il eliler R o m a y a g n d e rild i. P apa stan b u l k o n silin e m u ra h h a s la r g n d e rm e k le iktifa etti. K o nsil 7 8 6 da A ziz H avariler,, kilise sind e top land; fa kat tasvirler k lt n e m u a rz o lan pay itah ttaki asker ktalar k llar ellerinde m a b e d e h c u m ettiler ve to p lan ty cebren dattlar. k o n o k last partisi b ir kere d a h a galebe alm gibi g r n y o r d u ; fakat b u zafer ksa s rd . ren m a h ira n e bir tarzda as k talarm y erine k e n d isin e d a h a sad k ve fik irle rin e d a h a b a l y e n i askerler ik a m e etti. M te a k ip senede (787) k o n sil B itinyada, b irin c i u m u m k o n silin to p lan m o ld u u N ik a ia (zn ik ) eh rin d e , to p land. K onsil b u ra d a yedi celse a k d e tti: ne im p arato r, ne de imparatorie ko n sild e bizzat b u lu n m a d la r . S e k izin c i ve so n u n c u celse stan b u ld a im p arato r sa ra y n d a ak d e d ild i. T o plantlara itirak eden p isko po slarn ad edi 3 0 0 geti. B u k o n sil ark kilisesi ta r ih in in y ed in ci ve s o n u n c u k o nsili o lm u tu r. z n ik k o n s ili tasvirler k lt n y e n id e n ih das eyledi. K o n silin m u k a rre ra tn ta n m y a n la r aforcz e d iliy o rd u . M u k a d des tasvirleri p u t tesm iye edenler ve h ristiy a n la rn ik o n a la ra, bir il h g ib i ibadet ettiklerini, y a h u t katolik kilisesinin p utlar k a b u l eylem i o ld u u n u beyan edenler b a d e m a afo roz edileceklerdi.,, K o n sild e k i pisko po slar yeni K onstantin ve y eni Helen,, i (102) alklad lar. Y e n id e n tam ir gren m abetlere m u k a d d e s eyann vazedilm esi l z m g e ld i in e karar v e r ild i; n k b u k a b il eya bir ortodoks k ilise si iin elzem di. M anastrlarn ik a m e tg h olarak k u l la n lm as iddetle m ene dildi; ik o n o k la stlar tarafndan l v ed ilm i ve sivilletirilm i o lan m a n astrla r yeniden res tore etm ek m ecburiy eti hsl o ldu . K o nsil m u k a d d e s eyann

al v e riin i m a h k m etm ekle ru h b a n iy e tin a h l k seviyesini y k se ltm e k is te d i... A y n z a m a n d a m u h te lit m a n astrla r da (y ani e rk ek ve k a d n la ra ait olanlar) yasak etti. z n ik k o n s ilin in b y k e h e m m iy e ti y a ln z tasvirler k l t n y e n id e n k u r m u o lm a sn d a d e ild ir. Srf b u k lt il n etm ekle iktifa etm em i o lan konsil, tasvirler taraftarlar iin, b u n la r n h a s m la rn a kar y a p m o ld u k la r m c a d e le n in b irin c i safhasnda m a lik o lm a d k la r b ir tekilt yaratt; tasvirler le h in d e olan b t n teolojik delille rin to p lan m a sn a vesile o ld u : tasvirler taraftarlar b u n la r d a n bilh a re .ik o n o k lastlara kar y a p m o ld u k la r m cad e le d e istifade edecek lerdi. B ir k e lim e ile, b u k o n sil tasvirler p artisin in eline, ik o n o k la s t ce re y a nnn ik in c i safh asndaki m sta k b e l m c a delelerini ko la y latrm aa m e d ar olacak b ir silh verm itir. V III inci asr im p a ra to rla rn n ikonoklast tesm iye o lu n a n eserinin b u d e v rin y a ln z bir c e p h e s i v a k a pek te m h im o lm y a n o ld u u n u d a im a g z n n d e b u lu n d u r m a m z lzm d r. Bu devre iin elim izd e b u lu n a n v e sik alarn h e m e n kffesi m cad e le d e n m uzaffer k m ve ik o n o k la s t v e s ik a la rn im h a etm i o lan tasvirler p a rtisin in m u a h h a r ve y e k n a sak a n anesine tbi b u lu n m a k ta d r . Fakat bize k a dar g e lm i olan b a z d a n k ve tesadfi iarlar Leon I I I ve K o nstantin V in b f n gay re tlerini ik i gaye etrafnda teksif etm i o ld u k la r n gsterm ek tedir: m anastrlara ait b y k a ra z in in sivilletirilm esi ve pek b y k o lan kei a d e d in in aza ltlm as; y a n i b u im p a ra to rla r devletin k o n tro l n d e n ka m a k ve h e m e n h e m e n tam b ir serbesti g sterm ek suretiyle devletin canl k u v v e tle rin i ve im p a r a to r lu u n k u d re tin i ke m ire n u n s u rla ra kar m cad e le etm ilerdir.

ARLMAYNIN TA GYMES VE BU HDSENN BZANS MPARATORLUU N EHEMMYET

Jam es Brycen szlerine gre a rlm a y n n ta giy m esi y a ln z O rta za m a n la rn m e rk e z b ir hdisesi o lm a y p gayet ender v u k u b u la n h diselerden b ir id ir ; m n fe rid e n nazar itibare aln d k ta d e n ile b ilir k i eer b u h dise v u k u b u lm a m olsayd c ih a n tarih i deim i o lurd u (103). B izim iin b u hdise, bilhassa Bizans im p a r a to r lu u n u a lk a d a r ettii nisbette, e h e m m iy e tlid ir.

O rta z a m a n la r in sa n la r iin R o m a im p a r a to r lu u n u n y eg ne g a y r k a b ili taksim im p a ra to rlu k o ld u u n u b iliy o r u z : ik i y a h u t d a h a fazla im p arato r m e v c u t o ld u k ta b u n la r tek bir devleti idare eden ik i v e y a h u t d a h a fazla h k m d a r m esa besinde idiler. Y u k a r k i fasllardan b irind e , 4 7 6 da g arb R o m a im p a r a to r lu u n u n s u k u tu n d a n b a h se tm e n in d o ru o lm a d n kayd etm itik . Tek im p a ra to rlu k fik ri V I nci asr da, Ju s tin ia n n d siyasetinde tekrar ortaya k y o r ; b u fikir a rlm a y n n R o m a d a im p a ra to rlu k tacn g iy d i i 8 0 0 sene sinde daha h e n z canldr. Fakat O rta za m a n la r ideolojisinde tek im p a ra to r te lk k i s inin naza r olarak cari o ld u u b ir esnada hakikatte, pratik sahada b u k a b il bir n a za riy e n in e sk im i o ld u u ispat edil miti. V III in c i asrn s o n u n d a k i ark y a h u t Bizans-Grek-Slav le m i ile ay n devre ait garp y a h u t R o m a -G e rm e n le m i lisa niyat, etno grafik b n y e ve m a n e v m enfaatler b a k m n d a n b irib irin d e n baka, fark l ve ay r ik i le m idiler. Tek im p a rato rluk fik ri tarih b ir a n a k r o n iz m o lm utu . k o n o k la z m k e n d i k u d re ti d a h ilin d e 8 0 0 senesi h d ise sin in h a zrla n m a s n a y a rd m etti. P a p a lk ik o n o k la st impararato rlarn tedb irlerine kar iddetli protestoda b u lu n d u , ikono klastlar aforoz etti, sonra F rank k r a ll m d a n fu z sah ibi saray m a b e y in c ile ri ve b ilh a re K arolenj sllesi k ra lla r n e zd in d e y a rd m ve h im a y e m it ederek g arbe tev ecch etti. V I I I in c i asrn s o n u n d a Fransa tah tn b u h a n e d a n n en m e h u r m m e ssili o lan B y k arl y a h u t a rlm a y n igal ediy ord u. T arihiler tarafndan m u h te lif ekillerde tefsir e d ilm i olan a rlm a y n n ta g iy iin d e p a p a n n ve F ran k la r k ir a ln n m te k a b il m enfaatler meselesi g ib i k a rk b ir m eseleyi b ir tarafa brak a ca z. Bu h d is e n in esas kfi derece m a l m u m u z d u r , 8 0 0 se nesi N o elinde , Sen P iyer kilisesinde icra o lu n a n tantanal bir y in d e pap a Leon I I I , n n d e diz k m o lan arlm ba n a im p a ra to rlu k tacn vazetti. Kilise iin d e to p la n m olan h alk arla, A lla h tarafndan tetvi ed ilm i o lan d in d a r im paratora, s u lh n n z m n a u z u n seneler ve zafer te m e n n i sinde b u lu n d u . ' T arihiler arln alm o ld u u im p a ra to rlu k u n v a n n n e h e m m iy e ti h a k k n d a m u h te lif h k m le r v e rm ile rd ir. B az la rn a g re b u u n v a n . arla y eni h a k la r b a h e tm iy o rd u ;

n e te k im arl, eskiden o ld u u gibi, F ranklar ve L o m b a rd la r kral, R o m a l patrii (104) o lara k k a ly o r d u ; y a n i h u lsa olarak arl, tac k a b u l etm ekle, y eni b ir u n v a n d a n baka bir ey k a z a n m y o rd u . D ie rle rin e gre arln 8 0 0 senesin de ta g iy ii y eni b ir g arp im p a r a to r lu u tevlit etmi ve b u im p a ra to rlu k , ark y a h u t B izans im p a r a to r lu u mvacehesinde tam b ir istiklle sah ip o lm u tu r. Fakat b u fik irle rin her ikisi de m u a h h a r za m a n la rd a v e rilm i h k m le r d ir ; b u n la r 8 0 0 senesi hdisesine dair y a p t m z tahlile ithal edem ey iz. V I I I asr s o n u n d a y aln z b ir n v a n d a n ibaret bir im p a ra to rlu k y a h u t ay r b ir g arp im p a r a to r lu u n u n teek k l ba h is m e v z u u d e ild i ve o lam azd. a rln ta giym esi 8 0 0 senesinde car noktai n azara gre, y an i b u h d is e n in a hit ve k a h r a m a n Leon I I I ve arlm ay rin g r le rin e gre tahlil o lu n m a ld r. N e a rlm a y n , ne de Leon ark im p a r a to r lu u n a d e n k gelebilecek b ir g arp im p a r a to r lu u te k ilin i h a trla rn d a n g e irm iy o rla rd . arl, 8 0 0 senesinde, im p a ra to r u n v a n n al m ak la , y egne h k m d a r ve R o m a devleti im p a ra to rla rn n halefi o ld u u n a in k r g t rm e z b ir surette ka n aa t getir m iti. B u hdise y a ln z im p a ra to ru sem e h a k k n n stanb u ld a n tekrar R o m a y a g e ti in i g steriy o rdu. M te a d dit defalar k a y d e tti im iz g ibi, o d e v rin a d a m la r y a n ya na ik i im p a r a to r lu u n m e v c u d iy e tin i a k lla rn a sdramazla r d ; im p a ra to rlu k esasnda tek idi. m p ara to rla rn tek im p a ra to rlu k d o k trin i tek A llah akidesi ze rin e m esses i d i ; n k im p a ra to r ancak A lla h n m u v a k k a t b ir delegesi sfatiyle lh otoriteyi yer y z n d e , tatbik e d e bilirdi (105). Bu devre h k im o lan haleti ru h iy e im p a ra to rlu k ku d re ti te lk k is in in h a lk tarafndan k a b u l n k o la y la try o r d u ; n k b u dev irde y a ln z b u k a b il b ir te lk k i m m k n ola b ilirdi. arl ile B izans im p a ra to rlu u a ra sn d a k i m n a se b a t 8 0 0 senesinden ok evvel balam t. 781 de G re k le r tarafndan E rutro tesm iye o lu n a n arln k z R o tru d ile o z a m a n la r onik i y an d a b u lu n a n B izans im p a ra to ru K o n sta n tin in ev len m esi iin F ra n k la rla m zak e re le re g ir i ilm i ti: o dev irde K o n sta n tin in anas ren im p a ra to rlu u bilfiil idare e d iy o rd u (105). Fakat ren b u k o n u m a la r kesti. ;

7 9 7 de ren m e ru im p arato ru , y a n i o lu K o n stan tin i tahttan in d irtti ve b u suretle im p a r a to r lu u n m u tla k h k im i o ldu . B u c r etkr h arek et R o m a im p a r a to r lu u a n aneleriyle gayet v a zh b ir tezat tekil ediy o rd u ; n k im p arato rlu k ta h i b ir za m a n h i b ir k a d n , tam b ir im p a ra to r otoritesini haiz olarak, h k m s rm e m iti. arl ve p ap a L eo nu n no ktai n a z a rla rn a gre im p a ra to rlu k taht m n h a ld i; im p a ra to rlu k tacn g iy m e k le arl tek ve g ay r k a b ili taksim R o m a im p a ra to r lu u n u n m n h a l tahtna k y o r ve R o m u lu s Avgustulu su n deil, fakat Leon IV, H e ra k liu s, Justin ian , Teodos ve B y k K o nstantin g ib i ark k o lu n a m e n su p im p arato rla rn m e ru halefi o lu y o rd u . Bu te l k k in in enteresan b ir tey idini u v a k ada b u lm a k k a b ild ir : hdiseleri B izans im p a ra to rla rn n saltanat senelerine gre k a y d e d e n g a rb in senelik ceri delerinde 8 0 0 ve m te a k ip senelere ait bahislerde, arl ism i h e m e n K o nstantin V I is m in d e n sonra g elm ektedir. H a zira n 7 9 9 da a rlm a y n e y azm o ld u u m e h u r bir m e k tu p ta A lk u e n , d n y a d a m e v cu t en y k se k m a k a m d a n ik is in in , y a n i p ap alk ile sta n b u l im p a r a to r lu u n u n , m th i b ir b u h r a n g e ird ik le rin e iaret e tm e k te d ir; ve arla hitaben A lk u e n yle b a r y o r : Tezelzle u r a y a n sa kiliselerini selm ete k a v u tu r m a k sana d y o r. C an ile rd e n in tik a m alan, y o lla rn arm o lan lara re h b e rlik eden, b e d b a h t lara teselli veren s e n s in ; iyileri y k s e ltm e k vazifesi sana d y o r (107). te a rlm a y n n no ktai n aza r b u m e rk e zd e idi. .im di bu ta g iy m e hdisesi karsn d a B izansn alm o ld u u tavr tetkik ede lim . Bu tavr dahi o dev irde cari telkkilere u y g u n idi. B izans im p a r a to r lu u renin taht ze rin d e k i h a k la rn d a srar etti, 8 0 0 h disesini m e ru otorite aley hine tedenberi y ap lm as m utat bir isyan hareketi olarak telkki etti ve y e n i im p a ra to ru n , die r silerin m isalin e tevfikan, reni h a letm ek ve cebren im p a ra to rlu k tahtna o tu rm a k iin stanbu l ze rin e y r m e e k a rar ve rm e sin d e n b ih a k k n endieye dt. B izans im p a r a to r lu u n u n g r n e gre b u hdise im p a r a to r lu u n m e ru sah ibi a le y h in d e b ir ka g arp v ily e tin in is y a n n d a n baka b ire y d e ild i (108). Fakat arl v a ziy e tin in m u h a ta ra l o ld u u n u n p e k l far k n a v a r y o r d u ; n k ta g iy ii im p a r a to r lu u n ark k s m n n (pars orientalis) h k im iy e ti m eselesini h alletm i o lm u y o rd u .

arl B iz a rs n renden sonra y eni b ir im p a ra to r seeceini ve b u zatn im p arato r n v a n z e rin d e k i h a k la r n n ark tarafndan m n a k a a s z ta n la c a n anlad . B u m k l t nceden g ren arl, ren ile m zak e rata giriti ve imparatorieye e v le n m e k teklifinde b u lu n d u ; b u suretle ark ile garp vilyetlerini birletirm ei,, (109) m it ed iy o rd u . Y a n i arl a lm o ld u u u n v a n n ancak B izans tarafndan ta n ld ta k dird e h a k ik b ir m n a s olab ilece ini anlad. ren arln iz d i va te k lifini m sa it b ir ekilde karlad; fakat az b ir m d d e t sonra tahttan in d irild i ve s rg n e g n d e rild i (8 02 senesinde). Bu suretle arlm p l n tatbik m e v k iin e k o n u la m a d (110). re n in s u k u tu n d a n sonra taht N ik e fo r tarafndan igal edildi. Bu im p arato r ile arl arasnda, ih tim a l arln tad im p a ra to r u n v a n n n N ikefor tarafndan tanlm as iin, m z a kereler cereyan etti. Fakat a n c a k 812 de Bizans im p arato ru M ih ail 1 R a n g a b e n in elileri A h e n de arl im parator- basilevs u n v a n iy le se lm lad lar. te b u suretle 8 0 0 senesindeki im p a ra to r seim i m eru b ir ekil alm o ld u . 8 1 2 den itiba ren, n aza r olarak b ir tek R o m a im p a r a to r lu u m ev cu t o lm a sn a ra m e n , ik i R o m a im p a ra to ru saltanat s rd . B u ry b u hususta yle d iy o r: Baka kelim elerle 812 h d i sesi, nazar o lara k V inci asr v a ziy e tin i y e n id e n ih d as etti. M ih a il I ile arl, Leon V ile D in d a r L ouis m n ase b e tle rin d e A rk a d iu s ile H o n o riu s, V ale n tin ian I I I ile Teodos II g ib i id ile r ; imperium Romanum E rm e n ista n h u d u tla r n d a n A tlantik sah ille rin e k a d ar u za n y o rd u ( 111 ). m p a ra to rlu u n b u v a h d e tin in ta m a m iy le itibar ve naza r o ld u u ta m a m iy le ik rd r. k i im p a ra to rlu k y e k d i e rin d e n ay r ve baka bir h ay at s rd le r. B u n d a n m a ad a v a h d e t fikri bile garpte ortadan k a lk m a k ze re idi. arln im parator u n v a n u z u n m d d e t b a k i k a lm a d . M te a k ip devirlerde v u k u b u la n k a rg a a lk la r neticesinde arlm m o n arisi in h il l etti ve u n v a n tesadfi olarak ortaya k a n t re d ile rin elinde k a ld . B u X u n c u asrda tam a m iy le ortadan k a lk t; fakat a y n asrn ik in c i y arsn d a ta rih in h il f na o lara k (antihistorigue) M u k a d d e s R o m a- G e rm e n im p a r a to rlu u e k lin d e y e nid e n ortaya kt. A n c ak 8 0 0 senesinden sonra b ir ark R o m a im p a ra to r lu u n d a n b a h s o lu n a b ilir. J. B. B u ry b u fik ri k a b u l etm ekte ve Bizans imparatorluu Tarihi,, n in n c c ild in e (bu cilt

ir e n in 8 0 2 deki s u k u tu ile M a k e d o n y a s lle sin in ba la n g c ara sn d a k i v a k a la r ih tiv a etm ektedir) ark Roma imparatorluu Tarihi (Eastern Roman Empire) n v a n n ve rm ekte d ir ; h a lb u k i ilk ik i cilt Muahhar Roma imparatorluu Tarihi (A history of the Late Roman Empire) n v a n n tam aktadrlar.

ZAVRYA SLLESNN ESERNDEN IKARILAN NETCE

T arih, v e rm i o ld u u h k m d e zav riy a h a n e d a n n n ilk im p a ra to rla rn a ve bilhassa Leon I I I n B izans im p a ra to rlu u n a y ap t hizm etlere b y k b ir e h e m m iy e t atfetm ektedir. Bu d o ru d u r; n k Leon I I I v a h im bir anari ve k a rg a alk d e v rin d e n sonra tahta k d k ta y k se k b ir k u m a n dan, k a b iliy e tli b ir idareci ve d e v rin in m eselelerini k a v ra m m n e v v e r b ir k a n u n v a z o ld u u n u ispat etm itir. konoklastlarn d in siyasetleri b u n la r n v c u d e getirm i o ld u u d i er eserlerden ta m a m iy le ay rlm tr. T arih eserlerin ekseririsin d e Leon I I I en b y k sitayilere m a z h a r . o lm a ktad r. M esel Y u n a n lla r b u zatn ark im p a r a to r lu u n u n en b y k h k m d a r la r n d a n ve beeriyetin v e lin im e tle rin d e n biri o ld u u n a ,, kanaat getirm ilerdir (112); A lm a n la r ise Leon I I I im p arato r tah tna k an en b y k in s a n la rd a n biri o larak gsterm ekte ve b u h k m d a r n ban ve u z u v la r n esasl surette islh edilm esi l z m g e ld i in i v a zh a n grm ,, b ir im p a ra to r (113), ve y a h u t im p a r a to r lu u kl ve k a n ile y e n id e n k u rm a s m u k a d d e r olan bir insan, b y k bir asker d ehaya m a lik b ir ahsiyet,, (114) o ld u u n u ileri s rm e k te dirler. Bir n g iliz tarihisi Leonu n eserinin R o m a im p a ra to r lu u n a y e n id e n h ay at verm i (115) o ld u u n u s y le m e k te, b ir Fransz ise zav riy al im p a ra to rla rn eserinde m illetin a h lk , m a d d ve m a n e v seviyesini y k se ltm e k iin o z a m a n a k a d a r sarfedilm i o lan gayretlerin en b y n ve en harik u ld e sin i b u lm a k ta ve b u n la r n m u a z z a m tekilt teeb b s le rin i a rlm a y n tarafndan a ln m olan tedbirlerle m u k a y e se etm ektedir (116); Son z a m a n la rd a D ie h l zav riy a l im p a ratorlar h k m e tin d e n c ih a n m u l y eni b ir h ay at p re n sip i neet etm i o ld u u n u ,, (117) yazm tr. D in tarihileri m ste s n a o lm a k zere za v riy a l im p arato rla rn u m u m ta rih in i daha;
Bizans mparatorluu Tarihi 22

h e n z teferruat ile tetkik etm em i o lan R us m v e r r ih le r in in v e rm i o ld u k la r, eer tabir caizse, tesadfi h k m le r d e b u im p a ra to rla rn pek fazla m e d h in e tesadf e tm izo ruz. J. K. Kula k o v s k in in cildi y alnz ik o n o k la s tla rd a n evvelki hadisat n aza r itibare alm ak tad r. S. P. etakovu n b u devri m u h te v i Bizans Tarihi Dersleri n in b irin ci cild i b u hususta h i b ir fikir d e rm e y a n etm em ektedir. C. N. sp e n sk i Eskisler,, ad l ese rin d e m anastrlar ve keiler a le y h in d e k i b u cereyan h a k k n d a gayet enteresan ve y ep yen i bir h k m verm ektedir. F. I. sp enski ise u m ta le a d a b u lu n u y o r : zay riy a l Leon itikad ve A llah a ta p m a k g ib i n a zik m eselelerin h k m e t tarafndan asker otoritelere ve polis ku v v e tle rin e o ld u k a cebr b ir tarzda tevdi o lu n m a s n d a n m e su ld r; b u zat (ve halefleri) m ille tin d in h isle rin i rencide ettiler ve mevziletirilm i bir m eseleden b ir devlet meselesi kardlar,, (118). lk ik i ik o n o k la st im p a ra to ru n h a rik u l d e a zim ve idari k a b iliy e tle rin i ta n m a k la ve Leon I I I n , m n ak a asz, devleti k u rta rm o ld u u n u k a b u l etm ekle beraber, elim izd e m e v c u t b t n tarih m a lze m e y e istinat ederek, zav riya slle sin i pek fazla m ed he tm ekte n s a k n m a ly z. H a k ik a te n ik o n o k la st im p a ra to rla rn h i p h e siz s a m im olan p oliti kas im p a ra to rlu u n h ay atn d a v a h im d a h il k a rg a alk lar tevlit etti ve devlet b ir asrdan fazla b ir m d d e t sarsld. k o n o k last hareketi ilk d e v rin d e n itibaren, im p a r a to r lu k tan talyay u za k latrd ve B izansm pap a ile o lan m n a sebetlerini g erginletirdi; papa ik o n o k la stlar aforoz etti, y a r d m ve h im a y e istem ek iin g arbe tevecch eyledi. B u n u tak ip eden R o m a ile F ran k h k m d a r la r a ra sn d a k i dos tane m nasebe tler O rta za m a n la r ta rih in d e son derece m h im y e n i b ir dev ir at. A y n z a m a n d a kiliseler arasnda kat b ir in k ta n tem elleri tedric surette atld. za v riy a d e v rin d e B izans im p a ra to rlu u , V III inci asrn ortasnda L o m ba rd la r tarafndan fethedilm i ve b ilh a re Ksa Pepen tara fn d a n p a p a y a v e rilm i oilan R a v e n n a e k sark l d a h il o lm a k zere, orta talyay kaybetti. Fakat zav riy a sllesine d a ir h e n z tam olarak h i b ir u m u m ta rih in y a zlm a m ve b u devreye ait birok m h im m eselelerin h a lle d ilm e m i o ld u u n u u n u tm a m a m z lzm d r. Mesel kei ve m anastr a d e d in in ta h d id i ve sk sk te h a d d a ettii a n lalan m anastrlara ait e m l k ve ara

z in in devletletirilm esi g ib i m eseleler daha geni bir tarzda tetkik o lu n m a a lyiktirler. B iz a n tin iz m in halen en esasl m ese lelerin den b iri zav riy a l im p arato rla rn ik o n o k la st p o litik a s n n tim a vehesidir: b u mesele daha geni bir surette a ra trlm a a deer. Bu no kta ze rin d e y ap lacak -cidd aratrm alar ikonoklast,, a d n tayan b u d e v ri a y d n la ta b ilir ve bu dev irde d a h a d erin b ir m n a ve cih an tarih i erevesi iin d e d a h a b y k b ir eh e m m iy e t kefedebilirler. II. - ZAVRYALI MPARATORLARIN LK HALEFLER (802-820). AMORON YAHUT FRGYA SLLES ZAMANI (820-867) 802 - 866 SENELER MPARATORLARI VE BUNLARIN MENE : T arihiler u m u m iy e tle IX u n c u asr balan g c ile 8 6 7 de M ak e d o n y a slle sin in ik tid a r m e v k iin e gelii ara sn d a k i dev ri im p a r a to r lu u n za v riy a l im p arato rla r z a m a n n d a y e n id e n h ay at b u lm a s iy le M a k e d o n y a sllesinin p a rla k seneleri arasnda m utavasst bir dev ir olarak te lk k i etm ek tedirler. Fakat en son tetkik at b u d e v re n in sadece b ir son o lm a k tan ziyade b ir balang o ld u u n u gstermektedir., Bu dev ir h u su s b ir e h e m m iy e ti h aiz g ib i g r n m e k te ve Bizans m edeniyeti ta rih in d e y eni bir safha tekil etm ektedir (119). G r m o ld u u m u vehile 8 0 2 ih tilli re n i d e v ird i ve N ike for I i (8 0 2 -811) Bizans tah tna k ard . ark m e h a zla rn a g re. N ike for A rap n e slin d e n d i ( 120). A talarndan biri A n a d o lu y a , P isidya vilyetine hicret etm ek m e c b u riy e tinde k a lm ve sonralar N ik e fo r b u ra d a d o m u tu r. 8 0 2 ih tilli, h u su siy e ti b a k m n d a n , B izans tarih i senelik ceride le rind e h e m e n h e m e n y egne b ir v a k a tekil etm ektedir. m p a ra to rlu k iin d e tertip o lu n a n siyas isy a n la rn ekserisi generaller ve asker efler tara fn d a n idare edilm iti. H a l b u k i N ike for b u k a id e n in bir istisnasn tekil etti; n k k e n d is in in o rd u ile h i b ir alkas y o k tu ve m a liy e n a z rl y k se k m a k a m n igal etm ekle iktifa ediy o rd u. m p a rator, 811 B u lg a r h a rb in d e , h a rp m e y d a n n d a m a k tu l dt; taht, b ir ka ay iin, B ulg ar seferi esnasnda a r surette y a ra la n m o lan o lu Stavrakiosu n eline geti. Stayrakios a y n i ,;Sene zarfnda,. l d .. (811). Fak at l m n d e n evvel

R a n g a b e ler G re k ailesine m e n s u p o lan ve b e d b ah t Stavrak iosu n k zk a rd e i ve N ike fo r I in k z P ro k o p ia ile evli b u lu n a n K uropalates M ih a il I le h in e tahttan in d irilm iti. M ih a il I d a h i ksa b ir m d d e t saltanat s r d (811-813): b u zat, B ulg arlara kar y ap t m uv affaky etsiz bir sefer y z n d e n Leon n a m n d a e rm e n i n e slin d e n b ir' asker ef tara fn d a n h a ledildi; b u Leon tarihte E rm e n i Leon V olarak y ad e d ilm e k te d ir (813 - 8 2 0 ). 8 2 0 de Leon k a tled ildi ve taht hassa alay k u m a n d a n Kekeme,, l k a b n tayan M ih a il II n in (8 2 0 - 8 2 9 ) eline geti. Bu zat F rig y ad a (A nado lu eya leti) m s ta h k e m bir m e v k i olan A m o r io n lu idi: ite b u n d a n dolay im p arato r tarafndan tem sil o lu n a n b u slley e A m o rio n y a h u t F rigy a sllesi ad ve rilm e k te d ir. M ih ail g e n li in i F rigy ada rafzler, Y a h u d ile r ve y ar hellenlem i Frigler,, (121) arasnda g eirm i k a b a ve cahil b ir taral idi. H att m u a h h a r b ir Y a h u d i m e h a z M ih a il II n in ana sn n Y a h u d i o ld u u n u beyan etm ektedir (122). Bu im p arato r ld k te taht o lu Teofile geti (8 2 9 - 8 4 2 ) ve b u im p a ra to r P aflag o n y ad an (A nadolu) neet etm i o lan o rto d o k s lu u n y e n id e n m essisi m e h u r Teodora ile evlendi. B u s lle n in son r k n kabiliyetsiz ve a h lk sz b ir a d a m olan M ih a il I I I (842 - 867) o ld u . B u zatn ad pek de m u te b e r o lm y a n sarho,, l k a b ile ahlfa in tik al etm itir. M ih a il I I I n sahavetinde anas T eodora resm en im p a ra to r lu u idare etti: h k m e tin b t n ile rin i n e d im i Teoktistusa terk etm ek suretiyle, 14 sene h k m s rd . M ih a il sin n i rd e vasl o ld u k ta Teoktistusu ld rtt , a n n e s in i rah ib e o lm a a icbar etti ve devletin idaresin ib izzat d e ru h d e etti. Bu h k m et darbesini h a zrly a n ve ta tb ik in i idare eden im p a ra to ru n days ve T eodoran n erkek kardei Bardas idi; Bardas pek a b u k Kuropalates,, ve esar,, y k s e k m a k a m la rn a k a rl d ve b t n devlet ilerinde b y k bir n fu z a m a lik oldu. M ih a in o c u u o lm a d n d a n Bardas, y e e n i ld k te n son ra, im p arato r o lm a m it ed iy o rd u . Zayf, a h l k e n d k ve b t n siyas m eselelere kar ta m a m iy le lk a y t olan M ih ail, on senelik bir devre m d d e tin ce , B ardasn h e m e n h e m e n m u tla k bir k u dretle devleti idare etm esine rza gs terdi. Son derece k a b iliy etli ve deerli b ir zat o lan Bar das im p a r a to r lu u n d m a n la r n a kar m uvaffakiy etle m c a d e le etti ve kilise n in m enfaatleri h u s u s u n d a va zh bir

zek ya m a lik o ld u u n u ispat etti. B y k b ir h s n niyetle m aarifi h a lk arasnda y a y m a k istedi. Fakat Bardas d a h i aada ay an d ik k a t talin i g re c e im iz M a k e d o n y a s l le s inin m sta k b e l m essisi Basil n a m n d a y eni bir n e d im in h a in a n e e n trik a la rn a k u rb a n gitti. B ardasn l m n d e n sonra M ih a il Basili e v ld e d in d i ve bana im p a ra to rlu k tacn oturttu. B u n la rn m te re k saltanatlar y a ln z b ir seneden az fazla d e v am e tti: M ih a ilin k e n d i ale y h in d e bir suikasd h a z r la d n d a n p h e le n e n Basil, b irk a a rk a dan, v e lin im e tin i, sarayda yap lacak b ir enlikten sonra, ld rm e e ik n a etti. B u n d a n sonra Basil im p a ra to rlu u n ye gne sahibi o ld u ve B izans ta r ih in in en m e h u r sllesini tesis etti. ' te b u suretle 8 0 2 ile 8 6 7 a ra sn d a k i devre esnasnda taht ik i A rap y a h u t Sam i; baba tarafndn A rap o lan N ikefor I in k ziy le evli b ir G rek , M ih ail I; b ir E rm e n i ve, en nih ay e t F rigy al y a h u t tbir caizse y ar G re k tarafndan igal edildi, ilk defa o lara k b u dev ird e B izans taht S am r k n eline geti. B t n b u devre zarfnda ark u n s u rla r n n im p a r a to rlu u n idaresinde b irin c i derecede b ir rol o y n a m ol d u k la r k e n d ili in d e n anlalr. "

AMORON SLLES ZAMANINDA BZANS MPARATORLUU VE ARAPLAR. SLAV TOMASIN SYANI. RUSLARIN STANBULA KARI YAPTIKLARI LK SEFER
IX u n c u asrda B izans ile A raplar a ra sn d a k i m u h a s a m a t h e m e n h e m e n faslsz dev am etti. ark h u d u d u n d a b u m u h a sam at m k e rre r m sa d e m e le r e k lin i ald ve m z m in bir in tiza m la h e m e n her sene te h ad d s etti ve b iro k defalar esirlerin m b ad e le siy le neticelendi. H u d u d u n m s l m a n tarafnda, A rap m e m le k e tle rin i Bizans o rd u la r n n taa rru z la rn a kar k o r u m a k iin, S u riy e d e n E rm e n ista n h u d u tla r n a k adar u z a n a n m s ta h k e m b ir h at v c u d e getirildi. Bizans tarafnda ise baz yerler ay n ekilde ta h k im edildi. Bu is tih k m la rn heyeti m e c m u a s b ir nev i A n a d o lu limesi tekil etti. H u d u t m sa d e m e le ri, IX u n c u asrda, pek ender olarak derinlere d o r u in k ia f eden o ld u k a e h e m m iy e tli seferlere in k il b ettiler. Hilfet, IX u n c u asrda zay fly or ve siyas e h e m m iy e tin in tedric surette a z a ld n a ahit o lu y o rd u : bu,

v a h im d a h il karg a alk larn , r a n lla r n ve b ilh a re T rk le rin s t n l k le r in in b ir neticesi idi. te b u sebepten m s l m a n la rn m te m a d i taarruzlar, V II nci ve V III inci asrlar da o ld u u gibi, im p a r a to r lu u n m e v c u d iy e tin i tehdit etm ek ten kt. B u n u n la beraber b u a k n la r h u d u t vilyetlerine b y k zararlar y ap m ak ta, a h a lin in refahna zarar verm ekte vilyetlerin servet ve n fu s m e m b a la rn k u ru tm a k ta dev am ettiler. IX u n c u asrn ilk otuz senesi halife H a ru n rre it (7 8 6 - 8 0 9 ) ve M e m u n u n (8 1 2 - 8 3 2 ) m e h u r saltanatlariyle te m a y z etmitir; b u halifeler z a m a n n d a r a n tesiri h em en h em en tek bana s t n l ele ald ve A rap m illiy e tin i ik in c i p l n d a brakt. Siyas fikirle ri b a k m n d a n IX u n c u asr halifeleri, bilhassa M e m u n , Bizans im p a ra to rla rn a benzediler: im p arato rlar g ib i b u n la r dahi devlet h ay atn n h e rh a n g i b ir ubesinde otoritelerinin h u d u tsu z bir karakter arzettiine in a n d la r. arkta A rap -B izans m sa d e m e le rin in , b irk a v a k a m s tesna o lm a k zere, her ik i m u h a s m taraf iin v a h im netice ler tevlit etm em elerine m u k a b il G irid in , S icily an n en b y k k s m n n ve talyann birka m h im n o k tasn n igaliyle neticelenen m s l m a n d o n a n m a s n n A k d e n iz d e k i harek t daha eh e m m iy e tli oldu. D i e r taraftan, IX u n c u asrn ilk ru b u n d a , A rap - Bizans m nasebat ta rih in in en enteresan v a k a la rn d a n biri A rap la rn , M ih a il II z a m a n n d a , Slav Tom asn isy a n n a itirakleri o lm utu r. B u isyan A n a d o lu d a , anasl Slav olan Tom as tarafndan tertip edildi ve gayet v a h im bir d a h il h a rp e k lin i alarak ik i seneden fazla b ir m d d e t d e v a m etti. Bu isyan, M ih a il II d e v rin in esas hdisesi ve siyas, d in ve tim a o lm a k zere b a k m d a n son derece v a h im b ir v a k a olarak te lk k i etm ek lzm d r. Siyas b a k m d a n b u hdise m h im oldu, n k Tomas, ik i tem'in ktalar h ari o lm ak zere, b t n A n d o lu y u isyan iin k a z a n m a a m u v affa k o lm u tu r. Baz m e h azlara gre A n a d o lu d a ve Kafkas h u d u tla rn d a yay an m u h te lif m illiy e t ler isyan b a y ra n a iltih ak etm ilerdir. T om asn o rd u su yal nz, A v ru p a k o n tin a n n d a n k tle h a lin d e A n a d o lu y a hicret ettikten sonra b u ra d a , evvelce g r m o ld u u m u z gibi, m h im k o lo n ile r m e y d a n a getirm i o lan h em e rile rin i, y a n i S lavlar

deil, fakat a y n z a m a n d a ira n lla r, E rm e n ile r berler ve d ie r b ir ok Kafkas k a b ile le rin in m m e s s ille rin i ih tiv a e d i y o rd u (123). Tomas o k a d a r b y k k u v v e tle rin b a n d a b u lu n u y o r d u k i halife M e m u n b u . zat ile sk b ir b ir lik tesis etm ekte teredd t etmedi: h a life n in T om asa M ih a ili d e v irm e k iin, y a rd m etmesi kararlatrld; b u n a m u k a b il A raplar B izans im p a r a to r lu u n u n baz h u d u t m n ta k a la rn alac ak lard. M e m u n u n m u v a fa k a ti y a h u t teviki ile Tom as k e n d in i A n taky ada, b u e h rin p atriki Job tarafndan R o m a lla rn basilevsi olarak tetvi ettirdi. Bu a n d a n itibaren B izans im paratoru son derece teh lik eli ve k o r k u n bir rak ip le k a r la y o rd u . ark A raplar b u isyan h are k e tin in inkiaf ile son derece alkad ard lar. D in b a k m n d a n b u isyan b y k b ir e h e m m iy e t gster m ek tedir, n k Tomas ik o n o k la s t p o litik a s n n y e nid e n ih d a s n d a n m u b e r o lan a h a lin in b y k bir k s m n n h o n u t s u z lu u n d a n istifade etm itir. T om as tasvirler k lt taraf tar o ld u u n u il h etti; hatt b ir z a m a n la r o rto d o k s lu u y e n i den ildas etm i olan re n in o lu K onstantin o ld u u n u d a h i id d ia eyledi. Bu siyaset b iro k istinatg h b u ld u . E n n ih ay e t b u h arek etin tim a neticeleri d a h i o ldu . A n a d o lu d a vergi tahsildarlar T om asla birletiler; b u suretle bir m e h a za gre, k le le rin efendilerine kar,, ( 124) a y a k la n m a s h u s u le geldi. A a snflar, k e n d ile ri iin d a h a iyi ve daha p a rla k bir istikbal te m in etm ek m id iy le , k e n d ile rin i tazyik altnda b u lu n d u r a n arazi sah ibi aristokratlara kar ay a k la n d la r. A y n m e h a za g re b u n u takip eden d a h il h a rp b ir N il ellesi g ib i k re y i feyezan altnda brakt; fakat b u ra d a su yerine k a n akt,, (125). Ege d e n iz in d e k i d o n a n m a tarafndan y a rd m g ren Tomas, k u v v e tle rin i stanbula kar evketti. Y olda, M ih a ilin ktala r n n g sterdii m u k a v e m e ti kolayca k r d ve h e m den izd en, h e m k a ra d a n payitaht m u h a sa ra y a balad. B o azn R u m e li sah illerine vsl o ld u k ta T rakya v e .M a k e d o n y a S la v lar k e n disine iltih a k ederek k talarn n a d e d in i kabarttlar. stanbul m u h a sa ra s tam bir sene d e v am etti. M ih a il gayet n a zik saatler geirdi; fakat ik i hdise k e n d isin e zaferi te m in etti: bir taraftan im p arato r T om asn d o n a n m a s n b y k bir hezim ete uratt; d i e r taraftan k ra lla r O m u r ta g m k u m a n d a s n d a n i olarak im ald e .k e n d ile rin i gsteren [B ulgarlar [slerin

AMORON SLLES ZAMANINDA BZANS MPARATORLUU

Tomas Araplarla harp meydannda mzakerede bulunuyor M drit M ill ktphanesinde bulunan Skilitzes Tarih elyazmasna ait minyatr

kara k u v v e tle rin i geriye attlar. Bu hdisele rden sonra To m as h i bir za m a n eski k u d re tin i to p ly a m a d ve isyan m uv affakiy etsizlikle neticelenm ee m a h k m o ldu . T om as firar etm ek m e c b u riy e tin d e kald; b il h a ra tu tu ld u ve id am edildi. O r d u la r n n m te b a k i k s m la r kolayca ortadan k a ld rld. k i seneden fazla dev am etm i olan b u k a rk isyan 823 de ta m a m iy le bastrlm t; b u a n d a n itibaren M ih ail k e n d in i tekrar em niyette h isse debilm itir (126). Bizans im p a ra to rlu u iin b u is y a n n neticesi son dere ce m h im oldu. syann m u v affa k y e tsizli i tasvirler k l t n n y e nid e n ih d a s n n d a h i m uv affa k iy e tsizlik le netice lenm esine sebep oldu. T om asn hezim eti a y n z a m a n d a h a life M e m u n 'u n d a h i B izansa kar tatbik etm ek istedii tecav z p l n d a m u v a ffa k o la m a d n g steriyo rdu. B u n d a n m a ad a bu isyan, b y k b ir ih tim a le gre, A n a d o lu d a gayet cid d b irta k m tim a d e iik lik le re sebep o lm u tu r. V I nci asrda, B y k Justin ian z a m a n n d a , topraa b a l k y l le r tarafndan ilenilen b y k arazi r e jim in in im p a r a to r lu u n en b y k k s m n d a cari o ld u u n u g r m t k . M te a k ip asrlara ait m e h a zla rd a bazan k k tim arlara ve k k k y l m a lik n e le rin e ait im alara tesadf e diy oru z. X u n c u asrda, b y k arazi b ir kere d a h a ve bilhassa A n a d o lu d a , ortaya k m a k ta d r. Bu yeni h d ise y i Tom asn isy a n na atfetm ek m m k n d r : n k b u isyan h i p h esiz h k m e t tarafndan to p lan a n y k c vergileri verem eyen ve b u y zd e n m lk le r in i ze n g in k o m u la rn a satm ak m ec b u riy e tin d e ka la n b iro k k k arazi s a h ib in in m a h v n m u c ip o lm u tu r. H er ne h a l ise, b y k arazi X u n c u asrda tek rar ortaya kt ve hatt im p a ra to ru n k u d r e tin i bile teh dide balad. Bu hal, aada g re c e im iz g ib i, k e n d in i bilhassa A n a d o lu d a hissettirdi (127). T ak riben 8 3 0 a kadar, B izans ile A rap o rd u la r ara sn d a k i m sa d e m e le r v a h im neticeler tevlit etm edi. H ilfet o zam anlar, e ntrikada m a h ir B izans tarafndan v a h im le tirile n b y k d a h il k a rk lk la r iin d e b u lu n u y o r d u . A n a d o lu d a , 8 3 0 da, m a l p olan Teofil, m te a k ip senede (831) Kilikyada, h u d u t m fre ze le rin d e n m te e k k il bir Arap o rd u s u n a kar b ir zafer k a za n d : b u m uv affa k iy e t stan b u ld a im p a rator erefene tertip o lu n a n p arlak b ir zafer e nliiy le tesid edildi (128). M te a k ip senelerde Teofil y eni muvaffak-

yetler elde edem edi. H att bir A rap m v e r r ih i M e m u n u n b t n im p a ra to rlu u ta h a k k m altna alaca g n b e k le d i in i yazy o r (129). Teofil M e m u n a sulh tekliflerinde b u lu n d u . Fakat, 8 33 te, M e m u n ld ve kardei M utasm tarafndan istihlf edildi. M u tasm n saltanatnn ilk senele rinde m u h a s a m a t in k taa urad. 8 3 7 de Teofil h a rb i yeniden at: b y k b ir o rd u ile A raplara karr p a rla k b ir sefer yapt. Zapetra kalesini zap te d b y ak t ve d ie r b irk a yere g ird i. Bu m uvaffakiyetten so nra erefine y ap lan zafer enlikle ri alt sene evvel payitahta av detinde y a p lm olan geit resm i ve terifatn bir ne v i te k e rrr o ld u (130). Fakat 8 3 8 de M utasm , b y k bir o r d u n u n banda A n a d o lu n u n ierlerine o ld u k a d erin bir surette n fu z etti ve u z u n bir m u h a s a ra d a n sonra, ik tid a r m e v k iin d e k i slle n in neet etm i o ld u u F rigyada, A m o rio n kalesini zap t etti ; buras, b ir A rap k r o n ik e is in in m b a l a l szlerine gre, h ris tiy a n l n g z ve m a k a rr idi,, (131). M utasm , A m o rio n u n ig a lin d e n sonra, stan b u l ze rin e y r m e k niye tind e idi; fakat m e m le k e tin d e asker bir isyan k t n haber aldkta p l n la r n terketm ek ve S uriyeye avdet eyle m e k m e c b u riy e tin d e k a ld (132). G re k kilisesi senelik cerid elerinde m u c iz e v b ir h ik y e A m o rio n m uh a saras ile alkal g s te rilm e k te d ir: b u , m e h u r 4 2 esirin islm iy eti k a b u ld e n im tin a etm eleri ve m artir o lara k lm e le rin d e n bahseden h ik y e d ir; b u n la r D icle sahi line g t r lm le r ve orada balar k e silm e k suretiyle id am e d ilm ilerdir. B u n la rn cesetleri nehi.re atlm ^.fakat s u y u n sathnda m u c iz e v b ir tarzda y ze re k cereyan tarafndan S r k le n m i ve h ristiy a n lar tarafndan toplanm tr; hritiy an la r b u n la r a tantanal cenaze m e ra sim i y a p m la rd r (133). A m o rio n m a l b iy e ti Teofil ze rin d e ok k u v v e tli bir tesir yapt. m p ara to r elinde m e v cu t ku vv e tle rle A rap istil sna m e ssir b ir surette kar k o y m a k m id in i kesti ve payitaht k a y b e tm e k k o rk u s u ile garp devletlerine tevecch ederek b u n la rd a n y a rd m istedi. m p a ra to ru n elilerini Venedikte, F ran k k ral D in d a r L o u isn in payitaht n g e lh e im de, hatt u za k garpta, spanyada, E m e v halifesin in saraynda g rm e k k a b il oldu. B unlar b t n g arp h k m d a r la r nezdin.de-byk b ir h s n k a b u le m a z h a r o ld u lar, fakat b u garp k ra lla r Teofile ok b y k fil y a rd m d a b u lu n m a d la r .

A m o rio n slle sin in son devrinde, y a n i Teofil saltanatnn son senelerinde ve M ih ail I I I z a m a n n d a , hilfeti k e m ire n d a h il m cad eleler ark A ra p larn n , B izans im p a ra to rlu u iin pek tehlikeli olan ta h rip k r a k n la r m a tekrar ba lam a la rn a m n i oldu. B u n u n aksine o lara k b u sefer Bizans ktalar birok defalar A raplar hezim ete u ra tm a a m uv affa k o ld u lar. 863 te, M eliten e m iri (valisi) m e r K a rad e n iz sa h il le rind e Bizans ehri A m isosu (Sam sun) y a m a etti ve bir rivayete gre d e n izin ileri h are k tna m n i o ld u u n a kzarak, b ir z a m a n la r Serhasn y a p m o ld u u gibi, sular krbalatt. Fakat, ay n sene zarfnda, avdette, m e r Petronasm k u m a n dasnda b u lu n a n Bizans kta la rn n ricat y o lu n u kesm elerine ve o rd u s u n u e v irm e lerine ah id oldu. Poson m u h a re b e sin d e (b u m u h a re b e n in yeri daha h e n z kat o lara k tespit edilem e m itir) A rap k u v v e tle ri h em en h e m e n ta m a m iy le m a h v e d ild i; m e r d a h i m u h a re b e m e y d a n n d a m a k tu l d t (134). B izans s il h la rn n parlak m uzafferiyeti stanbulda, Hipodro m da', u z u n m d d e t akisler b r a k t; ve m u h a re b e m e y d a n n d a e m irin l m n tesid etm ek zere m e h a zlar tarafndan bize n a k le d ilm i olan h u su s bir ark bestelendi (135). A raplara kar y ap lan aa y u k a r senev m cadeleler esnasnda m e h a zla r n i olarak Ros y a h u t Rus la rn stan b u la kar y a p m o ld u k la r ilk ta a rru zd a n bahsetm ektedirler. O ld u k a y a k n bir z a m a n a k a d a r ta rih ile rin en b y k bir k s m b u hdisey i 8 6 5 y a h u t 866 senesine izafe ediy or ve ok defalar R u s p re nsle rind en A skod ile D ir in seferi ile birle tiriy o rd u Fakat 1894 te B rkselde ke fo lunan ve Bet(,ikal lim F. C u m o n t tarafndan neredilen ksa b ir k r o n ik ten sonra b u fik rin y anl o ld u u m e y d a n a k m tr : k r o n ik payet kat b ir tarih zikretm ekte ve R u s la rn 2 0 0 g e m i ile, 18 h aziran 8 6 0 senesinde stanbula y aklam , fakat zalim an e b ir surette m a l p ed ilm i ve g e m ile rin in b y k b ir k s m n kay b etm i o ld u k la r n b ild irm e k te d ir (136). Esasen b irta k m lim le r bu a n o n im k r o n ik in n erinde n ok evvel b irin c i tarih h a k k n d a p h e le rin i izh a r etm iler ve b irta k m k ro n o lo jik hesaplara istinat ederek tam ta rih in 8 6 0 o ld u u fik rin e m tem ayil g r n m le rd i. Mesel X V III in ci asrn m e h u r tal y an lim i A ssem ani R u slarn ilk seferinin tarihi o lara k 8 5 9 senesi so nu y a h u t 8 6 0 senesi b a la n g c n tespit e tm i ti: fakat so n ra k i tarihiler b u tetkikatn neticelerini ta m a m iy le u n u t

tular (137). B u n u n la beraber, B r k se l a n o n im k r o n ik in in ne rin d e n on drt sene evvel R u s kilise ta rih ile rin d e n Golu b in s k i dahi, A ssem aniden h a b e rd r o lm a k szn , b u seferin 8 6 0 senesi ve hatt 861 senesi b a lang c na k arlm as lzmg e ld i i neticesine v a rm t (138). V azla rn d a n birinde, b u h d is e n in m u a s r p atrik Fotius R u slar kaba ve b a rb ar bir skit k a v m i ve b u n la r n sefer le rin i barbar, k a b a rm ve k o r k u n bir O k y ano s ve m th i bir im al frtnas (139) olarak gsterm ektedir. B izans im p a ra to rlu u arkta h a rb i id a m e ettirdii a y n z a m a n d a g arp A ra p la rm a kar d a h i m cad e le ediy ord u. A raplar tarafndan V II nci asrda b u n c a m k l tla fethedil m i o lan im a l Afrika, a z . b ir m d d e t sonra, k e n d in i ark h alife le rin in ta h a k k m n d e n k u r ta r m t: 8 0 0 senesinden itibaren M srn g a rb n d a b u lu n a n m e m lek etler A bbas h a li felerine itaat etm ediler ve IX u n c u asrn b a la n g c n d a (800) T unusta b ir A leb sllesi is tik llin i il n etti ve k u v v e tli b ir d o n a n m a y a istinat ederek saltanat s rm e e balad. A k d e n iz d e k i baz Bizans m em lek etleri A ra p la rn cidd tehlikesine m a ru z kaldlar. IX u n c u asrn b a lan g c n d an itibaren, N ikefor I dev rinde, A frika A ra p la rm n P eloponnes Slavlar tarafndan k a rla n isy anlara y a rd m ettikleri ve b u Slavlarla birlik te Patrae (Patras) e h rin i m u h a s a ra ettikleri g r l y o r (140). M ih a il II n in saltanat z a m a n n d a Bizans im p a ra to rlu u b y k stratejik ve ticar bir eh em m iy ete m a lik b u lu n a n G irit ad asn kaybetti: b u ada sp a n y a d a n gelen ve ilk evvel M sra y erlem e k istiyen, fakat b ilh a re G irid e geen A rap m u h a c irle ri tarafndan fethedildi. E k sp edisyo n efi b u adada y eni b ir ehir k u r d u ve b u eh rin etrafn derin bir h e n d e k le e v ir d i: b u n d a n do lay b u ada H a n d a k y a h u t Kandiy a is m in i alm tr (141). B u d e v ird e n itibaren G irit ko rsan la rn bir y u v a s ve Ege den izi ad ala r ve sahil m n ta k a la rn a k arak B izans im p a r a to r lu u n d a siyas ve ktisad b irtak m k a rg a a lk la r tevlit eden ta h rip k r etelerin m elcei o ldu . S ic ily a n n ziya B izans im p a ra to rlu u iin daha v a h im oldu. V II nci ve V III inci asrlard an itibaren b u ad a A rap akanlarna hedef o lm u tu : fakat b u a k n la r v a h im neticeler tevlit etm em ilerdi. A m o rio n sllesi d e v rin d e vaziyet deiti. M ih a il II saltanatnn s o n u n d a E v fe m iu s n a m n d a bir

ahs im p a ra to rlu k ale y h in d e bir isyan tertip etti ve im p a r a to r lu u n sah ibi iln o lu n d u . m p a ra to ru n k u v v e tle rin e kar k o y a b ilm e k iin k e n d i k u v v e tle rin in g a y r kfi o ld u u n u an ly a n b u zat A frika A ra p larn y a rd rrn a ard. B u n la r Sicilyaya ktlar; fakat E v fe m iu sa y a rd m edecekleri yerde ad ay k e n d i hesaplarna fethetm ee baladlar. A y n z a m a n d a Evfem ius, im p a ra to ru n taraftarlar tarafndan katledildi (142) E v fe m iu sun idealleri u r u n d a m cad e le eden bir hayalperest, m e m le k e tin in istik lli iin cesurane h a rb e d e n ve talyada m sta k il b ir devlet, bir talya R o m a im p a ra to rlu u (m pero R om ano ta lia n o ) tesisini gaye e d in m i a n ane v bir p o litik ay tem adi ettiren bir ahs o ld u u n u id d ia eden bir talyan tarih isin in fik irle rin i k a b u le im k n y o k tu r (143). A ra p lar P a n o rm a (Palerm o) yerletiler ve yava yava, M esina da d a h il o lm a k zere, S icily an n b y k bir k s m n igal ettiler: A m o rio n sllesi saltanatnn s o n u n d a , S ic ily a n n b t n b y k e h irle rind e n y a ln z S ira k u z h ristiy a n larn elinde kalm t. A raplarn , c e n u b taly a d ak i Bizans arazisine g ire bilm eleri iin y a ln z b ir a d m atm alar icap ediy o rd u. talya y a rm a d a s n n ce nup ta ik i k k y a rm a d a ile sona e rd i in i b iliy o ru z. C e n u b u ark y arm a d as, lkzam a n la rd a K alabria, c e n u b u g arb y a rm a d a s ise B ru ttiu m a d la rn tayordu. - O rtaza m an lard a b ir stlah d e i ik li i v u k u b u ld u : V II nci asrn ortasndan itibaren B ru ttiu m ism i g n d e n g n e d a h a az k u lla n lm a a ve K a lab ria ism i tara fn d a n istihlf o lu n m a a baland; bu suretle K a lab ria ism i ik i y a rm a d a y a d a h i am il oldu; yahut, baka bir tabirle, ce n u b talyada, Tarent krfezi etrafndaki b t n B izans memleket-: leri K alabria a d n tam aa balad lar (144). 4 taly a n n IX u n c u asrdak i siyas vaziyeti yle id i: Bizans V enedik, N a p o li d k a l ve die r ik i d k a lk la birlik te K a m p a n y a n n b y k b ir k s m n ve ik i k k c e n u p y a r m ad asn e lin de b u lu n d u r u y o r d u . V ene dik ve K a m p a n y a pek gevek b ir ekilde B izans, im p a r a to r lu u n a b a l id ile r: b u m m ta k a la rn her b iri bal bana b ir e r o to n o m h k ^ m ete m a lik ti. B u n u n aksine, olarak ta ly a n n c e n u b u d o ru d a n d o ru y a im p a ra to rlu a tabydi. V II nci asrn s o n u n da, B eneventin L o m b ard d k a s B izans im p a r a to r lu u n a ait T arenti zaptetti; bizzat Tarent krfezi sahillerine. u-lat ve b u suretle ik i B izans v ily e tin i b ir ib ir in d e n ay rd; o suretle

ki, b u istildan sonra ik i k k y a rm a d a y alnz, deniz vastasiyle aralarn d a rabta tesis edebildiler. a rlm a y n n talya f tu h a tn d a n ve R o m a d a im p arato r tacn g iy iin d e n sonra b t n A p e n n in le r y arm adas, B izans arazisi hari o lm a k zere, naza r olarak g arp im p a r a to r u n u n otoritesi altna g irm i b u lu n u y o r d u ; b u n a ra m e n fliyatta arlm a y n n n fu z u cenupta p a p a lk devleti ve Spolet dkalm n h u d u tla r n am ad, B enevent d k a l m sta k il b ir d e v let olarak k a ld . . talyay tedric surette h k im iy e tle ri altna a ld k la r bir z a m a n d a A raplar talya sah illerine kar d en i^ a k n la r dahi y a p m a a b a ly o rlard . Teofil z a m a n n d a Tarentin igali c e n u b taly a d ak i Bizans vilyetleri iin v a h im ve vastasz bir te h lik e tekil ediy o rd u. m p ara to ra y a rd m a gelen bir V ene dik d o n a n m a s Tarent k rfe zind e tam bir hezim ete u ra d . Fakat A raplar y a rm a d a n n a rk n d a b u lu n a n Bari m h im m s ta h k e m m e v k iin i igal ediyorlard; b u ra d a n m em le k e tin ierlerine d o ru ilerlediler. Bir o rd u ile g elm i o lan garp im p a ra to ru Louis II m a l p o ld u ve geri e k ilm e k m e c b u riy e tin d e kald. A y n za m a n d a , IX u n c u asrn ortasna d o ru , A rap ko rsan lar Tiber m a n s a b n d g r n d le r v6 R o m a y tehdit ettiler: fakat ellerine ze n g in g anim etler geir d ik te n sonra eski pay itahttan u zaklatlar. ehir s u rla rn n d n d a b u lu n a n Sen P iyer ve Sen Pol ba zilik le ri, b u a k n y z n d e n , v a h im m a d d zararlara u ra d la r. A m o rio n sllesi d e v rin d e A rap - B izans m n a se b a tn n ksa b ir p ln o s u yap lacak olursa B izans iin garpte v a h im m uv affaky e tsizlik le r kay d e tm e k m e c b u riy e ti hsl o lur. G irit ve Sicilya, b irin cisi y aln z 961 e kadar, kincisi ise ebediyen, elden kt. C e n u b taly a n n baz m h im no ktalar d a h i A raplarn, eline g;eti. B u n u n la beraber, IX u n c u asrn orta sna d o ru , A rap arazisi faslasz b ir silsile tekil e tm iy ordu . arkta m c a d e le n in neticeleri b t n b t n baka oldu. Bu h a v a lid e im p a ra to rlu k , arazisini aa y u k a r o ld u u g ib i m u h a fa za edebildi. H u d u tla rn iziliin d e h u su le gelen baz e h em m iy etsiz d e iik lik le r h d isatn u m u m cereyan z e rin d e h i m e ssir o lm ad . Bu b a k m d a n A m o rio n sllesinin sarfettii gayretler im p a ra to rlu k iin son derece m h im o ldu , n k b u slley e m e n su p im p arato rla r 4 7 sene ark Arap-

la r m n taa rru zla rn a kar k o y a b ild ile r ve heyeti u m u m iy e s i itibariyle, A n a d o lu d a k i B izans m e m le k e tle rin i tam olarak m u h a fa za edebildiler.

AMORON SLLES ZAMANINDA BZANS MPARATORLUU VE BULGARLAR

IX u n c u asrn b a lan g c n d a B u lg a r taht m a h ir b ir h a rp a d a m ve m n e v v e r bir tekilt o lan ve B izans im p a ra to r lu u iin son derece tehlikeli o ld u u n u gsterm ee n a m ze d b u lu n a n K r u m tarafndan igal o lu n u y o r d u . B u kira ln , M a k e d o n y a ve T esalyann Slav ah a lisin i cezbedebilecek kabiliyette b ir d m a n o ld u u n u hisseden N ikefor, b u ik i vilyete im p a r a to r lu u n her tarafndan g elm i o lan birok m u h a c ir evketti. Bir m e h a za in a n m a k caiz ise, m u h a c irle r a rasnda b y k bir h o n u ts u z lu k h u s u le getirm i b u olan tedbirle im p a ra to r b ir Bulgar-Slav ittifak teh lik esini n le m e i m it e d iy o rd u (145). 811de, m te a d d it B u lg ar - B izans m sa d e m e le rin d e n sonra, N ike for K r u m a kar b y k b ir sefer y a p t: b u sefer esnasnda o rd u su ile b irlik te bir p u s u y a d r ld ve v a h im bir m a l b iy e te u ra d . N ike for b izzat h a rp m e y d a n n d a m a k tu l d t ; o lu Stavrakios a r surette y a r a la n d ; o rd u ise h e m e n h e m e n ta m a m iy le im h a edildi. V alensin V izigotlar tarafndan h a rp m e y d a n n d a ld r ld 3 7 8 senesi m e h u r E d irn e m u h a re b e s in d e n beri h i b ir im p arato r b arb arlara kar y ap lan m cad eled e lm em iti. K r u m m a k tul im p a ra to ru n kafa tasndan b ir k a d e h y ap trd ve B ulg ar b o lia d (asilzade) la rm (146) b u k a d e h te n i m e e icbar etti. 813 te K ru m , k u v v e tli b ir o rd u ile B u lg a rla r ze rin e y r m o lan M ih a il I i m a l p e tti; K r u m a kar m c a d e le etm ek ze re ark h u d u d u n d a n Asya k u v v e tle rin i geri e k m e e k a d a r g id ilm iti. Fakat adede faik o lm a la rn a ra m e n B izans k talar ezildiler ve b u n la r n ricati anc ak stanbul s u rla r n n d e sona erdi. A y n sene zarfn d a (813), E rm e n i Leon V in tahta c l s u n d a n az b ir m d d e t sonra, K r u m Y a ld zl K apya (y ani stanbu l sularna) m z r a n sap lam ak zere* (147) sta n b u lu m u h a sa ra etti. Fakat payitaht

zapta m u v affa k o lam ad ve B ulg ar tehlikesi, K r u m u n n l m n d e n dolay, m u v a k k a t b ir m d d e t iin, ortadan kalkt (148.) D ah a Leon V in hay atnda, K r u m u n ilk h alefle rind en ve B ulg aristam n b a lan g lar ta rih in in en m m ta z ahsiyetle rinden,, (149) b iri o lan O m u r ta g B izans im p a ra to rlu u ile otuz senelik b ir sulh ak detti; b u sulh m u a h e d e si bilhassa Trakyada ik i devlet a ra sn d a k i h u d u t hattn tespit ed iy o rd u . Bu h u d u tla rn bakiyeleri, top rak setler eklinde, b u g n dahi m ev cu ttu r (150). B ulg ar - B izans s u lh u n u n kat olarak a k d in d e n sonra Leon V T rakya ve M a k e d o n y a d a h ara p olan ehirlerden b a z la rn tekrar ina ettirdi. P ay itah t etrafnda dahi, ehri B u lg a rla rn m sta k b e l ta a rru zla rn a kar daha iyi m d afa a e d e b ilm e k zere, d a h a m u h k e m y eni surlar y a p trd. B u n d a n sonra, tak rib en IX u n c u asrn ortasna, y an i B u l gar k ra l Borisin (Bogoris) tahta k n a kadar, Bulgar-Bizans m n a s e b a tm d a h i b ir e h e m m iy e tli hdise v u k u b u lm a d . K ral Borisin ad B u lg a rla rn h ris tiy a n l k a b u l eylem ele rine sk bir surette b a ld r. H ris tiy a n lk u z u n m d d e tte n b e ri B lg aristana n fu z etmiti; b u d in b u ra y a ilk evvel B u lg a rla rn B izanslIlara kar y ap tk lar seferler esnasnda a ld k la r Bizans esir leri vastasiyle ithal edilm iti. P utperest o lan B u lg ar h a n lar ifsat edilenlere ve edenlere,, kar iddetli itisaflarda b u lu n d u la r. F. I. sp enski yle d iy o r: H i p h esiz h ris tiy a n lk pek e rk en y a y lm a a balam tr... V III in ci asrdan itibaren prensle rin saray larnd a h ristiy a n la r m evcuttu. B ul gar ta rih in d e k i k a r k lk la r n b y k bir k s m n ve sk sk v u k u b u la n h a n d e iik lik le rin i h ristiy a n la rla putperestler ara sn d a k i m cad elelere atfetm ek lzm d ir,, (151). . Boris, k e n d in i B izansla daha sk bir b irlik te m in in e icbar eden B ulg aristam n siyas d u r u m u y z n d e n h ristiy a n l k a b u l etm ek m e c b u riy e tin d e kald. G re k p ap azlar, h ris tiy a n l yerliler arasnda y a y m a k iin, B lg aristana geldiler. 864 senesine d o ru k ra l Boris vaftiz e d ild i; M ih a il a d n ald. Az b ir m d d e t sonra m illeti d a h i h ristiy a n l k a b u l etti. Slavlar hristiyan y a p m olan m e h u r K iril ve M etodun, Borisin vaftizinde, d o r u d a n d o ru y a b ir rol o y n a m o ld u k la rn d a n b h is h ik y e y i otantik ahadetler teyit etmemekteBizans mparatorluu tarihi . 23

dirler. B izans r h b a n iy e tin in eliyle B ulg aristan m vaftiz e d il m esi B alkan y a rm a d a sn d a B izans im p a r a to r lu u n u n prestij ve n f u z u n u n artm asnda b y k b ir m il o ldu . Fakat Boris im p a r a to r lu u n B ulg ar kilisesine tam b ir o to n o m i ve rm e k a r z u s u n d a o lm a d n a n la m a k ta g eikm ed i. B ulg aristan m r u h a n hay atn d ahi idare etm ek h a k k n m u h a faza etm ek k a y g u s u n d a b u lu n a n ve k r a ll n n siyas b a k m d a n Bizansn vasali o lm a sn d a n k o rk a n Boris R o m a ile d in bir ittifak ak detm e e k a rar verdi. P apa N ik o la I e b ir heyet g n d e rd i ve B ulg aristana ltin papazlar g n d e rm e sin i reca etti. P apa b u istei m e m n u n iy e tle k a rlad . Az b ir m d d e t sonra ltin p ap azlar ve pisko po slar B ulg aristana g eldiler ve g rek r h b a n iy e ti tardedildi. Fakat p a p a n n zaferi ksa s rd ; n k az b ir m d d e t sonra B ulgaristan tekrar g re k kilisesi tarafna d n d ; M a k e d o n y a h a n e d a n dev rine ait hdisele r den gelecek faslda bahsedeceiz (152). Borisin d in sahada b o calad devirde, R o m a - stanbul m n a s e b a tn m son derece g erg in o lm a sn a ra m e n , kilisede d a h a h e n z aa v u r u lm u b ir a y rlk (schism e) m e v cu t o lm a d n u n u tm a m a k lzm d r. Borisin grek ve ltin rhban iy e tle rin e m ra c a a tn B ulg ar h a n n n o rto d o k slu k y a h u t k a to lik lik le h in d e y a p m o ld u u b ir seim e k lin d e tefsir e tm em elidir. Bu devirde kilise, resm en tek ve g ay ri kabilitak sim o lm a k ta d e v am ediyor.

KONOKLAZMIN KNC DEVR VE ORTODOKSLUUN YENDEN HDASI IX UNCU ASIRDA KLSELERN AYRILMASI
8 0 2 - 8 6 7 devresi im p a ra to rla r b ir iko no kla st politikas takip etm ediler; hatt renin y e n id e n ih das etm i o ld u u tasvir ler k lt yava yava k u v v e t b u la c a k ve y eni im tih a n la r geirm iy ecek g ib i g r n y o r d u . N ike for c ism a n k u d re tin kiliseyi ta h a k k m altnda b u lu n d u r m a s fik riy le telif e d ilm i d in bir m s a m a h a siyaseti takip etti. z n ik k o n sili m u k a rra ra tn ve tasvirler taraftarlarnn zaferini ta n m a k la beraber ik o n a la r le h in d e k i h arek etin hararetli bir m r id i de ild i. Bu hareketin h a k ik h a h e k rla rn a N ik e fo rurt m sam ah a, politikas he m e n h e m e n rafzlik k a d a r m eu m g r n d . h tim a l siyas

meseleler im p a ra to ru pek az a lk a d a r e d iy o rd u . B u n la r im p a rator iin ancak devleti alk a d ar ettikleri nisbette e h e m m i yetliydiler. Fakat b t n m illet tarafndan sevilen ve b y k h rm e t g ren patrik Tarasius l y ik sosyeteye m e n s u p o l b srf im p a ra to ru n a rzu su ile d o r u d a n d o ru y a b u y kse k m a k a m a k a rla n p atrik N ike for tarafndan istihlf edildikte keiklik le m i endieli anlar g eird i. Bu intihaba m e h u r S tu d io n lu Teodor ve m ritle ri, y a n i Studit,, 1er, m uhalefet ettiler: b u n la r s r g n e g nde rildiler. M ih a il R a n g a b e y a ln z pek ksa bir m d d e t h k m sre b ild i (811 - 813), ve patrik ve keilerin d a im n fu z u altnda kald. K ilisenin itaatli b ir evld g ib i hareket eyledi ve k ilise n in m enfaatlerin i m d a fa a e tti.. Z a m a n saltanatnda Teodor ve Studitler s rg n d e n geri getirtildiler. renin tasvirler k lt n y e n id e n ih das ed iin d e n beri bir eyrek asr gem iti; fakat ik o n o k la st cereyan ark vilyetle rin d e ve o rd u d a d a h a h l y ay o rd u . 813 de, anasl E rm e n i olan b ir asker ef, Leon, im p arato r n v a n n ald. Selefleri z a m a n n d a Leon iy i b ir general hretine m a lik ti ve ik o n o k last fik irle rin i itinal bir tarzda gizlem iti; fakat M ih ail Rangebeyi h a le d p m e v k iin i salam latrdk ta alenen b ir ik o noklast politikas tak ip etm ee balad. Bir m ehaza gre im p arato r, taraftarlarndan b a zla rn a u szleri sylem itir: G r y o r s u n u z ki tasvirleri k a b u l eden ve b u n la ra h rm e t gsteren b t n im p arato rla r ya s rg n d e , y a h u t da h arp m e y d a n n d a lm le rd ir. Y a ln z tasvirlere tap m a m olanlar, im p arato r n v a n n h aiz olarak tabi bir l m le lm le rd ir. Bu im p arato rla r en b y k ih tira m la rla ahane m ezarlara v a z o lu n m u la r ve A ziz H a v arile r kilisesine defnedilm ilerdir. Ben b u n la r n m is a lin i takip ve tasvirleri tah rip etm ek istiyo ru m : b u suretle b e n im ve o lu m u n u z u n h a y a tm zd a n sonra k a n u n la r m z , d r d n c ve beinci batna k adar, m eriyet m e v k iin d e k a lm a k ta d e v a m edeceklerdir,, (153). Leon V in iko no kla st tedbirlerine kar patrik N ikefor iddetle m uhalefe t etti: im p arato r tarafndan azledild i. stan b u l p a trik li i m a k a m , Leonu n d in p o litik asn tam a m iy le tasvip eden Teodota verildi. 8 1 5 te, ik in c i b ir iko no kla st k o nsili stanbulda, A ya Sofya kilisesinde top land. Bu konsile ait vesikalar tasvirler k lt n n yeniden ih das esnasnda yok edilm ilerdir; fakat k o n s ilin b e y an n am e si p atrik N ik e fo r n

m e d h iy e le rin d e z a m a n m z a k adar gelm itir: b u b e y an n am e o ld u k a yeni bir z a m a n d a nered ilm itir (1903 te). Bu k o n sil aziz B abalarn, A llah ta n a lm o ld u k la r d o k trin i ortaya k o y u b tarsin eyledikten sonra, b u n d a n e v v e lk i alt m u kaddes u m u m k o n sil ile h e m fik ir olarak, anane b a k m n d a n cevaz o lm y a n tasvirler im a l etme ve b u n la ra tap m a m a n a sz d e tin i m a h k m ediyor ve r u h a n ve h a k ik ta p n m a y b u n lara tercih ediyordu,,. B eyannam e , b u n d a n sonra, h k m e tin bir k a d n n (yani renin) eline getii bir z a m a n d a k a d n safd e r u n lu u n u n l resim ler ve cansz ikonalara,, tap m a ve m u m ve b u h u r y a k m a detini y e n id e n ih d as etmi o ld u u n a iaret ed iy o rd u . K o nsil katolik k ilise sin in sahte ik o n a la r n n gayr k a n u n im a lin i yasak ediyor, p a trik Tarasius tarafn dan tasvip o lu n a n tasvirler k lt n reddediyo r, tasvirler n n d e m u m y a h u t k a n d il y a k m a ve tasvirlere b u h u r hediy e etm ei m e n e d iy o rd u . 8 1 5 b e y an n am e si 7 5 4 ik o n o k la st k o n s iiin in esas fik irle rin i te k ra rly o r ve m u k a rre ra th teyit ediyor ve tasvirlere ta p m a n n yasak ve b u n la r n te h irin in faydasz o ld u u n u y eniden il n e y liy o rd u . K o nsil fe n a l n dereceleri o ld u u n d a n tasvirleri p u t tesm iye etm ekten im ti na ediy ord u; b u sebepten k o n sil azalar, baz defalar, b ir in ci ik o n o k la st k o n sili z a la rn d a n daha fazla m s a m a h a k r te lk k i o lu n m u la rd r (154). Fakat son z a m a n la rd a ik in c i ik o n o k la st h are k e tin in bilhassa Leon V ve Teofil z a m a n n d a Leon I I I ve K o nstantin V dev ri h are k e tin d e n ne d a h a fazla m ute dil, ne de daha m s a m a h a k r o lm a d ispat edilm itir. Bu k o n sil y aln z fik ir b a k m n d a n d a h a fakir o lm utu r (155). k in c i devre iko no klast im p arato rla r, E rm e n i Leon V, K ekem e M ih a il II ve Teofil, d in p o litik alarn , b irin c i d e v rede o ld u u n d a n ok d a h a baka artlar altnda tatbik etti ler. lk evvel ik in c i devre y a ln z otuz sene (8 5 -843) de v a m etti ve b u suretle b irin c i dev rede n y ir m i sene ka oldu. D i e r taraftan b irin c i devre ik o n o k la stla r tasvirler ta raftarlarn, eer tbir caiz ise. gafil a v la m la rd . B u n la r m cad eley e kfi derecede ne te k iltla n d rlm la r, ne de h a zrla n m la rd . Tavirlere kar a ln a n iddetli tedb ir ler b u n la r, saflarn sk latrm aa, im a n la r n k u v v e tle n d ir m ee, m c a d e le m e to d la rn in k ia f ettirm ee, d o g m a tik ve p o lem ik b iro k m alzem e to p la m a a icbar etti. k in c i dev

re ik o n o k la stlar seleflerinden ok daha canl b ir m u k a v e m et ile karlatlar. B u n la r iin m cad e le ok d a h a g o ldu . Tasvirler k lt n n hararetli m d a file rin d e n olan ve h a lk ktlesi ze rin d e b y k b ir n fu z a m a lik b u lu n a n Stud io n m anastr ra h ib i Teodor ve a rk a d a la rn n , Studit,,lerin, gsterdikleri m uhalefet bilhassa iddetli o ldu . B u n d a n m aada Teodor cism ant k u d re tin kilise ilerine m d a h a le s i a le y h in de alenen yazd, syledi ve k ilse n in istik lli ve vicdan serbestisi p re n sip le rin i m d afa a etti. Teodoru n tavr ve faa liyetine k za n im p arato r b u ra h ib i ve m rid le r in d e n bir o u n u u z a k m em lek etlere s rd . Bize k a d ar gelen ve kffesi iko no klastlar ale y h in d e olan m e h a zlard an istidll o lu n a b ild i in e gre tasvirlerin ve b u n lara ta p a n la rn itisaf, Leon V in z a m a n saltanatnda son de rece iddetli o ldu . Bu m e h a zlard a, o d e v ird e d in u r u n d a m a rtir olarak, len baz ahslarn is im le rin i b u lu y o ru z . Fakat b u n a ra m e n Leon V in en m frit m u a r z la r bile b u zatn im p a ra to rlu u m d a fa a etm ek iin ok eyler y ap m , b y k bir m aharet gsterm i ve ileri v u k u f ile idare et m i o ld u u n u teslim etm ektedirler. B ir tarih iye gre, Leon tarafndan azle d ilm i olan patrik N ikefor, Leonu n l m n d e n sonra, R o m a lla r dev le tin in ok b y k fakat d in siz bir im p a ra tp r k ayb etm i o ld u u n u sylem itir,, (156). Fakat die r m u a s rla rn L eonu yerde s r n e n b ir ylan tesm iye etm i ve z a m a n saltanatn b ir k,, a, y a h u t kesif b ir sis,, e benzetm i o ld u k la r da b ir h a k ik a ttir (157). L eo nu n halefi M ih a il II n in d in fik irle ri h a k k n d a g rle r b ir b ir in d e n ay rlm a k ta d r. Baz ta rih ile rin im p a ra to ru o ld u k a bitaraf bir kaytsz v e / m s a m a h a y o lu n d a n g id en ve v ic d an serbestisinin b y k p re n sip le rin i iln eden (158) b ir ahsiyet olarak g sterm elerine r a m e n d ie rleri srf ahs itik a d la rn a u y d u u n d a n d o la y L eonu iko no kla st re fo rm la rm m u h a fa za etm ee k a ra r veren, fakat a y n za m a n d a tasvirler k lt n itisaftan kam an,, m teassp o lm a m a k la beraber m u te k id bir ikonoklast,, o lara k k a b u l etm ek tedirler (159). M odern bir tarihi [M ihailin] siyas p ro g ra m n n , m n a z a a l meselelere dair m e c b u r b ir s k t tazamm u n etm esine ve ih tilf u n s u rla rn n her b irin e kar m uay^ yen bir m s a m a h a g sterilm esini iltizam etm esine ra m e n

d in d e su lh te m in in e teebbs etm ekten ibaret o ldu u,, fik r in de d ir (160). H e r ne h al ise, ik o n o k la st te m a y lle rin e ra m e n M ih a il tasvirlere tap anlara kar y eni b ir itisaf devri am a d : b u n u n la beraber, sonralar stanbu l p a trik i olan Metod, im p a ratora p a p a n n b ir m e k tu b u n u verdikte ve tasvirler k lt n n y eniden ih d a s n rica ettikte M ih a il r a h ib i za lim a n e bir surette krbalatt ve b ir m a h ze n d e hapsettirdi. Leon V in saltanatn M ih a il II in saltanat ile m u k ay e se etm ek iin m u asrlar u istiarelere m ra c a a t etm ektedirler': Ate artk g r lm y o r , fakat daha hl- d u m a n var,,; yerde s r n e n bir ylan k u y r u u g ib i ra fzli in k u y r u u daha h e n z l m e d i ve d a h a h l k m ld a n y o r,,; k bitti, fakat h a k ik ilk b a h a r daha h e n z gelm edi,, ilh . . . . (161). M ih a il II z a m a n n d a tasvirler ve kilise h rriy e tin in m e h u r m d a fii Stud io n lu Teodor o lm utu r. M ih a il II n in halefi Teofil, son ik o n o k la st im p arato r o ldu . Teolojide m a l m a t sah ib i o lan b u zat M ery em A na ve azizlere tapm as ile itihar etm iti ve b iro k kilise lh le rin in m e llifi b u lu n u y o r d u . T arih ile rin Teofil h a k k n d a v e rd ik le ri h k m le r b irib irin i cerhetm ektedirler. B u n la rn dereceleri ok m te n e v v i o lu p en b a y a ta k b ih le rd e n en y k se k m ed hiy ele re k a d a r k m a k ta d r. k o n o k la z m b a k m n d a n Teofilin za m a n saltanat b u m c a d e le n in en etin, sahas o ld u . m p a ra to ru n d in h u s u s u n d a balca m a v iri ve ik o n o k la st ce rey annn efi g ram e rci Ja n o lm u tu r: stan b u l p atrii o lan b u zat z a m a n n n en m n e v v e r a d a m i d i ; Jan O rta za m a n la r a d a m la r n n bir o u n u n b a n a gel d i i g i b i b y ve s ih ir y a p m a k la ith a m edildi. Teofil z a m a n n d a , ik o n a la r nakeden ra h ip le rin b ir o u iddetli cezalara arp ld. Mesel L azar n a m n d a tasvirler ressam bir p apasn ik i a v u c u n u n k r m z d e m irle d a la n m o ld u u n u b iliy o ru z; tasvirleri evkle m d a fa a e ttiklerinden dolay Teofan ve Teodor n a m n d a iki karde k rbala d v lm ve b u n la r n a ln la rn a , k r m z dem irle, b izzat Teofil tarafndan tertip edilm i' b irta k m h ak are tam iz beyitler y azlm t : ite b u sebepten b u n la r dam gal,, (graptoi) a d n alm lardr. Fakat bize k a d ar gelm i o lan m e h a zla rn daha te n k id li bir tetkiki, Teofilin za m a n saltanatnda itisaflarn l z u m u n d a n fazla insafsz o ld u u n u ileri sren tezin terke dilm e si lzmgel-

d i in i gsterm itir. Bu sahada pek az m a l m a ta m a lik iz . B ury Teofiiin itisaflarm n m u a y y e n bir coraf m m ta k a y am a m o ld u u n u k a b u l etm ektedir; n k im p arato r y aln z pa yitaht ve c iv a rn d a k i tasvirlerin ta h rib in i istem itir. A y n lim ik o n o k la z m m ik in c i devresinin d e v a m m d d e tin c e tasvirler k lt n n Y una n istan , adalar ve A n a d o lu sah ille rin d e inkiaf h a lin d e b u lu n d u u fik rin d e d ir. Bu hdise tarih iler tarafnran kfi derecede n a za r itibare a ln m a m tr. B ury im p a r a to ru n y alnz m u a y y e n bir ka v a k a d a ar cezalara m ra c a at etm i o ld u u n a k a n id ir (162). k o n o k last h a re k e tin in ik in c i safhasnn tarih b a k m n d a n tam olarak kiym etlendirilm esi iin yap lacak d a h a ok i v ardr. ' Teofilin kars Teodora, g r m o ld u u m u z g ib i, tas virler k lt n n h a h e k r b ir taraftar idi; im p arato r ise k a rsn n d in te m a y lle rin i b ilm iy o r de ild i. Teofil 8 4 2 de ld k te o lu M ih ail s in n i sahavette o ld u u n d a n , Teodora k a n u n e n im p a r a to r lu u n bana geti. Teodoran n ilk ii tasvirler k lt n y e n id e n ih y a etm ek o ldu . H i p h esiz 8 4 2 de ik o n o k la stla rn m u k a v e m e ti, tasvir ler k lt n n b irin c i defa, ren z a m a n n d a tekrar ih d as o lu n d u u z a m a n k i kadar, k u v v e tli d e ild i: h a k ik a te n , y a ln z bir sene sonra, Teodora, d in te m a y lle rin i teyit etm ek zere b ir ko n sil toplad; ren ise a y n ii anc ak yedi senede baara bilm iti. . . G ra m e rc i Jan azledild i ve stanbu l p a trik li i m a k a m , g rm o ld u u m u z gibi, M ih ail z a m a n n d a b irta k m im ti h a n la r geirm i o lan M etoda ve rildi. Teodoram n top lam o ld u u k o n s ilin vesikalar bize k a d a r g e lm e m i le r d ir ; fakat d ie r m e m b a la r sayesinde, b u n la rn 7 8 7 senesi z n ik k o nsili k a ra rla rn teyit ve tasvirler k lt n y e nid e n ih das ettiklerini b iliy o ru z. K onsil iin i bitirdikte A ya Sofya kilisesinde, b y k p e h rizin ilk p azar g n , y an i 11 M art 8 4 3 te, tantanal bir r u h a n y in y ap ld . R u m ortodokos kilisesi b u g n d a h i o rto d o k o slu u n senev b a y ra m ile (Kuptajdj T fj; pd-oSo& a) bu y in in hatrasn tesit etm ektedir. Pek y a k n b ir tarihe kadar, u m u m iy e tle , tasvirlerin y e n id e n ih d a s n n h a k ik ta rih in in b ir sene d a h a evvel o ld u u n a (842) in a n ly o r d u (163). Y a k n arkta ik o n o k la z m m ik in c i devri, tasvirlerin m u h a fazas z m n n d a ark patriki, y a n i ske nderiye li Kristof,

u> o o

BZANS MPARATORLU'J TARH

Teodora'nn annesi torunlarna ikonalar ptryor Madrid M ill Ktphanesindeki Skitzes Tarihi* elyazmasma aid minyatr

A ntaky al Jo b ve K u d s l Basil tarafndan im z a la n m m terek bir m e k tu b u n neriyle te m a y z etm itir. ko no klast h a re k e tin in bir p ln o su yap lacak olursa u neticelere v a r la b ilin ir : iko no kla st partisi k u v v e tin i saray ve b y k generaller de d a h il o lm a k zere, o rd u d a n alm tr; b u efler arasnda Leon III, Leon V ve M ihail II g ib i im p a rato rluk m a k a m n ih raza m uv affa k o lanlar d a h i v a rd r. Baz tarihiler o r d u n u n ik o n o k la st te m a y lle rin i silh altna a lm an askerlerin ekserisinin ark m illetlerine m e n su p ve bilhassa y u k a rd a g r ld g ibi, h k m e t tarafndan geni m ik yasta garp vilyetlerine ve bilhassa T rakyaya yerletiril m i E rm e n ile r o lm a lary le izah etm ektedirler. B inaenaleyh o r d u n u n ekseriyeti ik o n o k la z m a im a n etmiti. D i e r bir tarihiye gre [ark askerleri zerinde] ortodoks k lt y a banc b ir d in tesiri y a p y o rd u ve putperest,, tesm iye ettikleri insanlara kar y aplacak h e rh a n g i b ir cebr hareket b u n la ra m eru g ib i g r n y o r d u (164). Saray partisi ve y k se k r h b a n iy e te gelince b u devlet m e m u rla r ve piskoposlarn alelekser v ic d a n la rn n sesine k u la k v e rm e y ip k o r k u ve ihtiraslar ile im tiza eden d o k trin le ri k a b u l etmi o ld u k la r sylenebilir. stan b u l ahalisi ve r h b a n iy e tin b y k bir ks m tasvirler k lt n e taraftard. k o n o k last im p arato rlar iyi general ve h a k m idareci id ile r; b u n la r A raplar ve B u l garlar m a l p ettiler ve hatt b u n la rd a n b a zla rn n h ris tiy a n l ve d o m a k ta olan g arp m e d e n iy e tin i k u rta rm o ld u k la r sylenebilir. Fakat b u n la r ihtiraslar y a h u t siyas gayeleri y z n d e n tasvirlere kar itisafta b u lu n m a d la r . Bu im parato rlar, kiliseyi iy iletirm ek ve h ristiy a n l tem izle m ek iin altk larn a sam im surette k a n i o ld u k la rn d a n dolay b u d in tedbirleri aldlar. Hatt b u im p arato rla rn d in refo rm lar bazan b u n la r n v c u d e getirm i o ld u k la r siyas esere zarar verdi. Tasvirler taraftarlarna kar y ap lan b u m cad ele v a h im d a h il k a r k lk la r h u su le getirdi ve siyas b a k m d a n im p a ra to rlu u zayflatt. A y n za m a n d a B izans ile g arp k ili sesi arasnda b ir inkta ortaya k m a sn a ve taly a n n tedric surette B izanstan u za k la m a s n a sebep oldu. Y a ln z ik o n o k last im p arato rlar tarafndan keiler ve m anastrlara kar tatbik edilen p olitik a siyas m ille rle izah o lu n a b ilir. konoklastlarn d in d o k trin in e gelince, b u do k trin e dair teferruatl bir h k m v e rm e k g bir itir; n k bu mesele ile alkal

b t n y a zla r tasvirler taraftarlar im h a etm ilerdir. konoklastlar arasnda bile m u te d il te m a y ll in s a n la r b u lu n d u u g ib i m frit rad ik alle r d a h i m evcuttu. T asvirlerin tem sili ik i m u h te m e l te h lik e n in k a y n a olarak te lk k i e d iliy o rd u : p utperestlie y a h u t u m u m ko nsillerin m a h k m etm i o ld u u rafzlik le rd e n birine avdet. k o n o k last h arek etinin ik in c i devresi iin u hdise ze rin d e srar etm ek l z m d r: V III inci asrda ark A n a d o lu v ily e tle rin in d a im a zav riy a llar tu tm u o lm a la rn a m u k a bil ay n vilyetler IX u n c u asr ik o n o k la st siyasetine h i b ir y a rd m d a b u lu n m a m la r d r . Bu ik in c i devrede ik o n o k la st fikri le h in d e k i te h alk son derece za y fla m tr,,; b u hareket r u h a n y p ranm tr,, (165). T asvirler partisi g arp vilyetleri ah a lisin i, talyay, Yunanistan, b t n keileri, r h b a n iy e t a z a la rn n bir o u n u , bazan, a h v a lin icab ik o n o k la z m e h a h e k r g ib i g r n m e k ztra rn d a ka la n stanbu l h a lk n n ekseriyetini ve en n ih ay e t .E ge ad alar ve A n a d o lu n u n baz sahil vilyetleri g ib i im p a r a to r lu u n dier b irta k m m n ta k a la rn m n fu s u n u ihtiva etti. T asvirlere ta p a n la rn teolojik d o k trin i, a m l Jan ve S tu d io n lu Teodor g ib i insan rehberleri tara fn d a n in k ia f ettirildii ekilde, m u k a d d e s yazlar ze rin e b in a edilm iti. B u n la r tasvirlerde y a ln z h a lk ay d nlata ca k bir vasta b u l m u y o rla r, fakat ik o n a la rn rn e k le rin in y a n i sa, M eryem ve azizlerin k u d siy e t ve d e e rin i m u h a fa z a ettiklerine ve dolaysiyle m u c ize v bir k u v v e te m a lik o ld u k la r n a in a n yorlard. T asvirler kavgas b u d e v rin sanat h a y a tn d a derin izler b rakm tr. B irok fevkelde sanat bideleri, m o zay ik le r, freskler, hey keller ve m in y a t rle r ik o n o k la st m cad eleleri esnasnda tah rip edildiler. K iliselerin z e n g in b ir surette ss le nm i o lan d u v a rla r ya sva ile r t ld v e y a h u t yeni s l b a gre tezyin edildi. N. P. K o n d a k o v b u hususta yle diyor: H u lsa olarak p ay itah t kilise le rin in hayat B izansm b t n artistik h a y a tn erge b u la n d ra c a k olan b ir p e rianla m a h k m edildi.... B irok m n e v v e r ve ze n g in kim seler, aile leriyle birlikte, talyaya hicret ettiler; b inlerce kei ce n u b talya, A n a d o lu ve K a p a d o k y a n m geni arazisinde, G re k sanatkrlar tarafndan tezyin o lu n a n yeralt evleri ve zav iy e leri tesis ettiler. B inaenaleyh, V III in c i ve IX u n c u asrlarda,

G re k sanat ve ik o no g rafy asn, B izans im p a r a to r lu u n u n d nda, A n a d o lu v e y a h u t c e n u b ve orta talyada ara-, m a k lzm dr,, (166). Fakat ik o n o k la stlar bir taraftan sa, M eryem ve azizlerin tasv irlerini m u h te v i sanat bid e le rin i tahrip e d e r k e n die r taraftan da iko no klastlar, yeni m e v z u lara m ra ca at etm ek suretiyle, y eni sanat tipleri y aratm aa baladlar. B u n la r dekoratif bir sanat yarattlar ve janr sah neleri, av tablolar, h ip o d ro m la r aalar, kular, h a y v a n la r ilh __resm etm ee baladlar. B u devre ait fild iin d e n m a m l ayan d ik k a t sanat eserleri, m in e ileri ve b irta k m entere san m in y a t rle r bize k a d ar g e lm ilerdir. U m u m iy e tle , sanat tarihileri y e n i iko no kla st sanatnn karakteristik vasflarn sk e n d e riy e n in eski a n anelerine avdette ve tabiat tetkiki ve realizm e m te v e c c ih calibi d ik k a t b ir tem aylde,, (167) b u lm a k ta d rla r. , T asvirler m c a d e le sin in m h im netice lerinden b iri ark k ilise sin d en azizlerin m e n h u t tasv irlerinin y a h u t m u k a d d e s sahne re sim le rin in k a lk m a s o ldu . R esm en ne kilise ve ne de G re k h k m e ti b u tasvirleri yasak etm ediler; b u n la r hi p h esiz z m n bir an lam a neticesinde ortadan k a lk m la rd r. Baz tarih iler bu hdisey i ik o n o k la stla rn m frit tasvirler taraftarlarna kar k a za n m o ld u k la r k s m b ir zafer olarak te lk k i etm ektedirler (168). ko n o klast tesirlerinin ak isle rin i sikkeler ve m h r le r ze rin d e d ahi g rm e k k a b ild ir. k o n o k last fik irle rin in tesiri altnda, V III inci asrda, tam a m iy le y eni b ir sikk e ve m h r tipi in k ia f ediyor. Y e n i m h r ve sikkeler b azan sa, M er y e m ve azizlerin re sim le rin i ih tiv a etm eksizin y aln z y az ta m a k tad rla r; re sim le rin y erine m h r le r ze rin d e bazan bir ha, y a h u t ha e k lin d e bir m o n o g ra n tasvir o lu n m a k ta d r. U m u m iy e tle sikkeler ze rin d e y a ln z im p arato r ailesi v e y a h u t b ir ha b u lu n m a k ta d r . nsan portreleri ev v e lk i de v irle r in m u k a d d e s tasv irlerinden daha iyi deille rdir; b u n la r tam a m iy le itibard irler (169). Tasvirler k lt n n y e nid e n ih dasn d a n sonra sa, M eryem ve azizlerin tasvirleri sikkeler ve m h r le r ze rin d e tekrar ortaya k m ak tad rlar. k o n o k la z m , iaret ettiim iz gibi, talya ve p ap al im p a rato rluk tan ay rd ve R o m a y B izanstan uzaklatracak olan a y rl n (schisme) h u su le gelm esine ok y a rd m etti. nkta, IX u n c u asrn ik in c i nsfnda, M ih a il I I I z a m a n n d a , Fotius

ile g n as sta n b u ld a b irib iriy le tututuran m e h u r k a v g a esnasnda h u su le geldi. k o n a la ra te m a y l ile ta n n m olan gnas p atrik lik te n azledild i ve b u m a k a m z a m a n n n en lim a d a m o lan sivil Fotiusa verildi. Bizans im p a r a to r lu u n d a ik i parti teekkl etti: b u n la r d a n b iri Fotiusu, d ie ri ise n v a n m terketm ee raz o lm y a n g nas h im a y e etti. B u n la r y e k d i e rin i k e lim e n in b t n ku vv etiyle aforoz ettiler. B u n la rn m c a delesi o k a d ar h ara re tle n d ik i M ih a il bir konsil to p lam a k m e c b u riy e tin d e ka ld . gnas tarafn iltizam eden papa N ik o la I, k o nsile itirak etm ek zere, davet edildi; fak at papa eliler gndernrekle iktifa etti. H ed iy eler ve tehditlerle tesir altnda b u lu n d u r u la n konsil, p a p a n n a rzu su h ilfna, g nasn azlini ve Fotiusu n stanbul p a trik li in e in tih a b m teyit etti. Papa b u k arara itiraz eyledi ve R o m a d a b ir ko nsil to p ly arak Fotiusu aforoz ettirdi ve g nas tem ize kartt. M ih ail, R o m a k o n s ilin in neretm i o ld u u b e y an n am e y e h i b ir e h e m m iy e t ve rm e d i ve papaya ksa b ir m e k tu p g nd e re re k stanbul k ilise sinin p a p a n n cih an kilisesi z e rin d e k i h a k id d iasn k a b u l e tm e d i in i b ild ird i. Bu hdise B u lg ar k ral Borisin h ristiy a n l k a b u l ettii esnada v k u b u lm u tu : b u n o ktad a dahi, baka bir yerde k a y d e tti im iz g ib i, R o m a ve B izansn m enfaatleri v a h im surette b irib iriy le arp y o rd u . 8 6 7 de (M ih ailin l m senesi) stan b u ld a y eni bir ko nsil topland: ko nsil Papay, rafz d o k trin in d e n (credo ya ilv e edilen fioque ) ve stanbul kilisesi ilerine g a y r k a n u n b ir tarzda m d a h a le ettiinden dolay, aforoz etti. Papa ve patrik mtek a b ile n b ir ib ir in i aforozladlar. ve b u suretle kilise d a h ilin d e in k ta h u su le geldi. M ih a il I I I n l m ile vaziyet deiti. Y e ni im parator, Basil I, Fotiusu azil ve g nas eski m e m u riyetine iade etm ek suretiyle, saltanatn k a t etti.

III. KONOKLASTLAR DEVRNDE EDEBYAT,

MAARF VE SANAT k o n o k la z m g ib i derin, k a rk ve m te k sif bir hareketin b y k b ir edeb faaliyet tevlit eylem esi tab iiy di. Maalesef, ik o n o k la stlarn h em en b t n y azlar galebe alm olan tas virler taraftarlar tarafndan m a h v e d ilm i tir ve biz o nlar a n c ak m u a r z la r n n red ve. cerh gayesiyle y a zlm eserle

rin d e b u lu n a n alelade paralar sayesinde b iliy o ru z. Bize k adar g elm i o lan iko no kla st dev ri ede biyatnn , fiilen, yalnz bir tarafl o ld u u sylenebilir. E v v e lk i dev ir g ib i [yani H e ra k liu s sllesi za m a n ] ik o noklast devresi d a h i tarih iye sah ip o lm a d : b u n u n la bera ber b u d ev rin k ro n ik ile ri b ir h a y li eser te rk e tm i le rd ir; b u n la r Bizans kro no grafyas ve m e h a zlar h a k k n d a d o ru b ir fik ir e d in m e m ize h d im o lm a k ta ve b izzat b u devrin tetkiki iin d ahi gayet b y k b ir e h e m m iy e t arzetm ektedirler. IX u n c u asrn b a lan g c n d a lm olan Jorj S ink e llu s bir m a n a strd a k i ikam eti esnasnda (170) h ilk a ti le m ile Diokletiann z a m a n saltanat (M. s. 2 8 4 ) ara sn d a k i dev ri ihtiva eden bir kronografya,, yazd. B u eser, m uasr, hdisat bahis m e v z u u e tm e d i in d e n ik o n o k la st d e v rin i h i b ir surette ten v ir etm em ekle beraber eski grek k ro n o g ra fy a sn n baz m e selelerinin ay d n latlm a s iin b y k bir eh e m m iy e ti h aizdir. Jorj S in k e llu s u n k ro n ik i, m e llifin in teviki ile, ay n IX u n c u asrn b a lan g c n d a, k r o n ik sahasnda, m te ak ip de v irle rin y azlar z e rin d e k i tesiri o k b y k olan dostu g n a h k artan Teofan tarafndan d e v am ettirildi. H areketin ik in c i dev ri ik o n o k la s tla rn n can d m a n o lan b u zat tevkif edildi; bir m d d e t iin m a h p u s kald; b ilh a re Ege a d a la rn d an b irin e s r ld ve orada 817 de ld . Teofann k r o n ik i D iok letian devri ile im p arato r M ih a il I R a n g a b e n in su k u t senesi o lan 813 ara sn d a k i d e v ri ih tiv a etm ektedir. T arih hdisele rin ve karak te rle rin ta h lilin d e aka tebarz eden ortodoks - ark no ktai n aza rn a ve m e tn in d e k i tarafgirliine ra m e n Teofanm-eseri y a ln z ih tiv a ettii eski m e h a zlarn k u lla n lm a s neticesinde h u su le g elm i z e n g in m alzem e den do lay deil, fakat ik o n o k la st h areketine m u a r z o ld u u n d a n , b u harekete, die r tarihilerde o ld u u n d a n ok d a h a geni bir yer tahsis etm i o lm a sn d a n do lay son derece m h im d ir . Teofanm eseri m te a k ip k ro n ik ile rin tercih ettikleri bir m e hazdr. Bu eserin IX u n c u asrn ik in c i y arsn d a p a p a lk k tp h an e cisi Anastas tarafndan y a p lm ltince tercm esi, g a rb in O rta z a m a n la r kro no grafy as iin, gre ke o rijin a lin ark iin o ld u u kadar, m h im d ir . Bu de v rin die r m h im b ir m u h a r r ir i 8 0 6 ile 815 ara snd a stanbu l p a trik lik m a k a m n igal etm i olan N ik e fo r dur. Bu zat E rm e n i Leon V z a m a n n d a , cesaretle iko-

n o k la z m e kar k o y d u ve b u y z d e n azledild i ve s r ld . Bir k s m daha h e n z n e re d ilm e m i olan teolojik y a zla rn d a N ikefor, ay an d ik k a t b ir iddet ve d e rin b ir im a n la tasvir ler p artisin in fik irle rin i m d afa a etm ektedir. N ikefor bilhassa "cah il ve d in siz M a m m o n u n (y ani K o nstantin V in ) Kelimet lla h n k u rta rc tem sili a le y h in d e k i m n a se b e tsizlik le rin in reddiyesi,, adl risalesinde ik o n o k la stlarn d e lille rin i cerhetm ektedir (171). Tarih b a k m n d a n N ik e fo ru n im p arato r M a v rik iu s tan (602) 7 6 9 senesine k a d a r gelen v a k alar ih tiv a eden K sa Tarih,, i b y k bir e h e m m iy e t arzetm ektedir. E serini o k u y u c u la r n ko layca an h y b ile ce i m iy a n e bir h ik y e tar zn d a y a zm a k la N ikefor k ita b n a o ld u k a b id e v bir k a r a k ter v e r m i tir : b u n u n la beraber b u eser m h im b ir m eh az tekil etm e k te d ir; n k b u d e v rin siyas ve d in tarih ine m te a llik b iro k enteresan v a k alar ih tiv a etm ektedir. Bu Tarih,, ile Teofann eseri ara sn d a k i calibi d ik k a t benzerlik, her ik i m e llifin ay n m e h a zlara m ra c a a t etm i o lm a lariy le izah o lu n a b ilir. E n n ih a y e t kei (m onahus ) Jorj H a m a rto lu s d e m den im p arato r Teofilin M. s. 8 4 2 senesinde v u k u b u la n l m n e , y an i tasvirler p artisin in n ih a zaferine k a d ar gelen bir cihan k r o n ik i b ra k m tr. Bu eser b u d e v rin m e d e n iy e t tarih i iin son derece m h im d ir : n k k e iliin m ahiy eti, ik o n o k la st r a fiz li in in ve Arap,, d in in in sureti intiar g ib i o dev rin Bizans keilerini m e g u l etm i o lan meselelere dair biro k m a l m a t ih tiv a etm ektedir. A y n z a m a n d a IX u n c u asr B izans p a p a zla rn n te m a y l ve m iz a la rn canl b ir surette tasvir etm ektedir. H a m a rto lu su n k r o n ik i [m teakip B izans cih an tarih lerine esas tekil etm i, Slav ve bilhassa R u s ede b iy a tn n ba lan g lar ze rin d e geni m iky asta m essir o lm u tu r. B urada ilk R u s k r o n ik le r in in H a m a rto lu su n eserine p e k y a k n d a n b a l o ld u k la r n zik re tm e k kfidir. H a m a rto lu su n eski bir S la v - R u s terc m e sin in , X I I I n c asr R us ve B izans san a tlarn n tetkiki iin son derece m h im 127 m in y a t r ih tiv a eden bir elyazm as m e v cu t tur. im d iy e k a d ar ly k iy le ne tetkik e d ilm i ve ne de k y m e tle n d irilm i o lan b u elyazm as e lim izd e b u lu n a n H a m a r tolus k r o n ik in in y egne resim li n s h a s d r (172). m parator E rm e n i Leon V e dair bir eser y azm o lan adsz b ir m ellifte n sarfnazar, H a m arto lu s 813 - 8 4 2 d e v rin in

y egne k ro n ik is id ir. D ar m anastr no ktai n a za rn a gre telif etm i o ld u u b u eserde H a m arto lu s z a m a n n n ifah ahadetlerinden ve ahs m a h e d e le rin d e n istifade etmitir. H a m a rto lu su n eserinin el y azm a s za m a n ile o derece tadil ve tahrif e d ilm i ve e lim ize o k a d a r k a rk ve iin d e n k lm a z bir ekilde g elm itir ki o rijin a l ve otantik, m e tn in h a n gisi o ld u u meselesi Bizans filo lo jisin in en m k l m esele le rin d e n b iri o lm u tu r. A ncak X X nci asrn b a lan g c n d a H a m arto lu su n greke m e tn in in te n k id li b ir e disy onu nere d ilm itir (173). B irk a sene evvel H a m a rto lu s kronikin in slavca tercm esine esas tekil etm i olan greke m etni d a h i ih tiv a eden (174) eski Slav - R us te rc m e sin in te n k id li b ir e disy onu intiar etmitir. k o n o k last e d e b iy atnn h e m e n k m ile n tasvirler partisi tarafndan, b u parti m uzaffer k t esnada, m a h v e d ilm i o ld u u n u b iliy o ru z : b u n u n la beraber 7 5 4 iko no kla st konsili v e s ik a la rn n m h im bir k sm y e d in ci u m u m k o n sil ve sikalar arasnda bize k adar g elm itir. T asvirler k lt n e k a r K o nstantin V K o p r o n im in k a le m in d e n k m olan geni bir eserin p aralar y u k a rd a ism i geen p atrik N ike for u n R eddiye sind e m a h fu z . k alm tr. A y n im p arato r d ie r b irta k m edeb eserlerin d a h i m e llifid ir (1 7 5 ). Leon V ncile ve Babalara m ste n it ik o n o k la z m le h in d e b y k b ir eserin telifini em retm iti. B u n a benzer bir proje 754 ik o n o k la st k o n silin e d a h i teklif edilm iti; fakat b u tretelerden h i birisi bize k adar gelm em itir. B irta k m ik o n o k la st iir leri S tu d i n lu T eodoru n eserlerinde m a h fu z k a lm la rd r. Y e d in c i u m u m ko n sil b t n ik o n o k la st e d e b iy atnn tah ri b in e karar v e rd i ve b u k o n s ilin nerettii d o k u z u n c u h k m d e u n la r o k u y o r u z : B t n ocukca o y u n la r, m u k a d des ik o n a la r a le y h in d e y azlm olan iddetli h icv iy eler ve sahte y azlar stanbul p is k o p o s lu u n a arze d ilm e li ve rafzlerin d ie r kita p lariy le b irle tirilm e lid ir. Bu k a b il eserleri g izle m e k s u u n u iliyecek h e rh a n g i bir kim se, eer pisko pos, papaz, y a h u t d iy ako s ise azlo lu n a cak ; kei y a h u t ly ik ise afaroz edilecektir,, (1 7 6 ). M te a k ip y azlar ze rin d e icra ettii tesirden do lay son derece m h im , tasvirler k lt le h in d e to p la n m ze n g in edeb m alzem e, b t n h ay atn B izans devletine artk tbi o lm y a n bir vilyette g eirm i o lan b ir a d a m tarafndan brak lm tr. B u

rada, Suriyede, A rap ta h a k k m altnda d o m u olan am l Jan bahis m e v z u u d u r. Jan am d a h alife nin n zr o ld u ve M. s. 7 5 0 ye d o ru Sen Saba m e h u r G re k m an astrn d a ld . am l Jan d o g m atik, p o le m ik , tarih, felsef, belat ve iire m te a llik bir h a y li eser brak m tr. Balca eseri 'Bilgi kayna,, ad l kitabdr; b u k ita b n O rto d o k s im a n n n tam beyan,, a d n tayan n c k s m hristiyan im a n ve a k id e sinin esas p re n sip le rin i sistem atik bir surette gsterm ek iin y a p lm bir tecrbedir. Bu eser ile Jan tasvirler taraftarlar n n ellerine tasvirler kavgas,, n in ilk d e v rin d e m uhasm larn a kar m cad e le etm ek iin b u n la ra n o k s a n l n hisset tirm i o lan k u v v e tli bir silh ve rm i o lu y o rd u . B ilhare, X I I I n c asrda, A q u in li Sen Tom as Summa Theologiae ad l eseri iin b u eseri rn e k olarak ku llan ac ak t. am l Ja n n pole m ik eserleri arasnda M uk add es ik o n a la rn k y m e tin i d renlere kar,, adl treteyi zikred ebiliriz; m e llif b u ra d a salam-ve em in bir surette tasvirler k lt n m d a fa a etm ek tedir. Kilise ede biyatnda Jan bilhassa kilise lhleriy le m e h u r d u r ; ekil itibariyle R o m a n u s M elo d u su n eserlerinden d a h a k a rk o lan bu lhler derin airane m a n a la r ve im a n k u d re tle rin d e n dolay hristiyan k ilise sin in en g ze l lhle rin d e n m a d u ttu rla r. Jan A llah, M ery em Ana, p ey gam berler azizler ve din u r u n d a lenler erefine b irta k m fevkelde g zel kilise ark lar d a h i yazm tr. P askalya yini,, bilhassa calibi d ik k a ttir: lhler sa tarafndan l m ve ce he nnem e k ar k a z a n lm olan zafer karsn da m u te k id le rin d u y d u k la r derin sevinci tebarz ettirm ektedirler. J a n n k a le m i altnda kilise lhleri in k ia fla rn n ve g z e llik le rin in k e m a lin e er m ile rd ir. Ja n dan sonra B izans kilise iiri sahasnda ayani d ik k a t h i b ir m e llif y etim em itir. a m l Ja n n ad b t n O rta z a m a n la rn d e v a m m d de tince b t n lisanlard a pek b y k b ir hret k a z a n m olan Barlaam ve Josafat ro m a n n a sk bir surette b a ld r. H i p h e siz h ik y e n in m e v z u u B u d a n n gayet iyi b ilin e n efsa n esinde n alnm tr. H ik y e n in B uda h a y a tn n ark hristiy a n la r tarafndan k e n d i te lk k ile rin e gre tadil e d ilm i bir v e rsiy o n u olm as pek m u h te m e ld ir; m e llif bizzat b u h ik y e n in H in d is ta n d a n g e ld i in i sylyor. O rta z a m a n la rn de v a m m d d e tin c e b u ro m an , u m u m surette, Ja n a izafe

o lu n d u . Fakat 1886 da fransz m ste rik i H . Z o te nberg b u h ik y e n in m e llifin in Jan o la m y a c a n ispata y a ra y a b i lecek b irtak m deliller ortaya ko y d u: b iro k tarihiler b u lim in elde etm i o ld u u neticeleri k a b u l etm ilerdir (177). Fakat bir m d d e tte n beri b u hususta o k adar kat bir h k m v e rilm em e kte ve eski nazariyeye r c u h u s u s u n d a b ir te m a y l g r lm e k te d ir. N etek im 1 9 1 0 da K atolik A n sik lo p e disi n d e ( Catholic Encyclopedia) a m l Ja n a tahsis ed ilm i bir m a k a le n in m e llifi B arlaam ve Josafat r o m a n n n Ja n a izafe sin in p h e li o ld u u n u bey an etm ekle beraber (178) b u ro m a n n en son n ir ve m te rcim le ri, b u k ita b n k a b z e rin d e am l Jan a d n n b u lu n m a s n n h a k l o ld u u kanaatindedirler (179). k o n o k la z m m ik in c i dev ri m e h u r tasvirler m d a fii Stud io n lu Teodoru n faaliyeti ile te m a y z etm itir. Teodor, Konstantin V z a m a n n d a bir in h ita t dev ri geirm i, fakat k e n d i idaresi altnda y eni b ir hayata k a v u m u olan m e h u r S tudio n m a n a strn n papaz idi. T eodoru n z a m a n idaresinde ko llektif hayat (cenobie) esasna m ste n it y eni b ir kaide ortaya atlm tr. K eilerin entellektel ih tiy alarn , m anastr d a h i lin d e k u r u la n b ir m ektep k a rly o rd u . Keiler elyaz m a la rn o k u m a k ve istinsah etm ek, m u k a d d e s y azlar ve kilise B ab a larn n eserlerini tetkik etm ek ve en n ih ay e t y in lerde o k u n a n lhleri telif etm ek h n e r in i re n m e k iin m m a re s e y a p m a a m e c b u r tu tu lm u la rd . tim a ve d in b a k m d a n ik o n o k la z m frtn al d e v rin in en faal a d a m la rn d a n _biri o lan T eodor ed e b iy a tn m u h te lif ub e le rin d e m e h u r b ir m u h a r r ir olarak te m a y z etti. D o g m a tik ve p o le m ik eserlerinde tasvirler k lt taraftarlarnn _esas tezlerini in k ia f ettirm ee alm t. K k ve b y k K ateizm a d n tayan d in n u tu k la r en fazla rabet b u la n y azlar oldu. B u m e llif a y n z a m a n d a b irta k m h ic v iy e ler, akrostiler ve lhler brak m tr. B u so n u n c u la r l y k o ld u k la r g ib i etrafl b ir surette tetkik ve tahlile im k n y o k tu r; n k b u n la r n bir ksm d a h a h e n z neredilmem itir; die r b ir k s m ise, m esel R us du a ve y in k ita p la r g ib i g ay ri ilm edisyonlarda, km tr. T eodoru n d in , kanon ik ve tim a bir karakter tayan m e k tu p la r k o lle k siy o n u o d ev rin m e d e n iy e t tarih i iin son derece m h im d ir .
Bizans mparatorluu Tarihi 24

Bahis m e v z u u olan dev renin son ik i z a m a n saltanat son derece feyizli ve enteresan bir k a d n n , Bizans ed e b iy a tn n ye g ne kabiliy etli k a d n airi o lan K asian m faaliyetiyle te m a y z etm itir. Teofil bir k a d n a lm a a k arar verdikte, payitahtta b ir nianllar m sabakas tertip e d ild i: b u m sa b a k a y a itirak etm ek zere b t n vilyetlerin en g ze l gen k zla r stanbu lda topland. Kasia b u n la rd a n birisi idi. m p arator bir altn elm a ile gen kz saflar arasnda ilerliyecek ve a lm a k istedii kza b u elm ay uzatacakt. m p arator en fazla be e n m i o ld u u K asiaya e lm ay u za tm ak zere id i; fakat sorm u o ld u u suale k z n o ld u k a c re tk r bir cevap verm esi ze rin e fik rin i deitirdi ve o rto d o k c lu u n m sta k b e l m essisi T eodoray seti. Kasia b ilh a re b ir m a nastr tesis etti ve h a y a tn n m te b a k i k s m n orada geirdi. K asian m bize k a d a r gelm i olan kilise iirleri ve h icviy eleri m e tin le rin in o rijin a lli i ve s l p la r n n taravetiyle tem ay z etm ektedirler. Bu iirleri bilhassa tetkik etm i olan Krum bach ere gre (Kasia) h a k im , fakat n e v i ahsna m a h su s bir k a d n o lu p nefsinde ince b ir hassasiyeti d erin b ir d in d a rlk , a z im k r b ir d r s tl zem ve fasla hafif b ir te m a y l ile m ezceylem itir (180). M uzaffer k m olan tasvirler partisi tara fnd a n bilhassa tebcil ed ilm i olan tasvirlere tap a n larn u ra m o ld u k la r itisaflar h ag io g rafy aya z e n g in bir m a lze m e ve rd i: b u devir B izans h ag io g rafy asn n en p arlak dev ri oldu. A m o rio n sllesi dev rinde, B izansta y k s e k tedrisat sa h a sn d a ve fe n n in m u h te lif ub e le rind e b ir te rak k i tesbit ed iy o ru z. M ih a il I I I z a m a n n d a , im p a ra to ru n days esar B ardas stan b u ld a b ir y k s e k m ektep tesis etti (181). Bu y k s e k m ektep saraya yerletirildi; b u ra d a , putperestlik z a m a n n d a v cu d e getirilm i ve b ilh a re B izans ve garb A v ru p a m ektepleri tarafndan k a b u l e d ilm i olan sisteme gre, balca y edi ilim tedris o lu n d u . B u n la r u m u m iy e tle yedi serbest ilim (septem artes liberales) is m in i tam akta o lup ik i g ru p a a y rlm a k ta idiler: b irin c i g ru p (trivium) gram er, belget ve lisaniyat, ik in c i g ru p ise (quadrivium) hesap, hendese, astro nom i ve m u s ik iy i m u h te v i b u lu n u y o r d u . B u m ektepte felsefe ve klsik m u h a rrirle r d a h i tetkik ed iliy o rd u . Tahsili herkese tem il etm ek istiyen Bardas m ek tebin parasz o ld u u n u il n etti. Profesrler h k m e t tarafndan m k fa tla n

drld la r ve y k s e k m aalar aldlar. M e h u r lim Fotius Bardas y k s e k m e k te b in in profesrleri arasnda idi. B u m ektep, m te a k ip M ak e d o n y a sllesi devrinde, etra fnda im p a r a to r lu u n en iyi zek lar top lanan b ir m erkez o ld u . B irinci p a trik li i M ih ail I I I n z a m a n saltanatna tesa d f eden Fotius, IX u n c u asrn ik in c i yars edeb ve fikr hareketinin, bir ne v i m e rk e zi oldu. H a rik u l d e b ir zek ya m a lik ve b ilg iy e haris olan b u zat m k e m m e l b ir tahsil g r d ve b ilh a re b t n d ik k a t ve e n e rjisini d ie rle rin i o k u tm a a hasretti. T ahsili ok cepheli,, idi ve y alnz teoloji sahasnda deil, fakat gram er, felsefe, tabi ilim ler, h u k u k ve tp sah a larn d a d a h i m a l m a t ok fazla idi. Etrafna b ilg i le rin i ziy adeletirm ek a rzu su n d a olan b irtak m insanlar top^ la nd . Fotius, derin b ir ilm k lt re m a lik O rta za m a n la r in s a n la rn n ekserisi g ib i, v a k tin i astroloji ve sihir g ib i m e m n u ilim le rin tetkikine hasretm i o lm a k la itham edildi. Efsa ne v b ir a n ane, Fotiusu n r u h u n u , g e n li in d e , bir Y a h u d i sih irb a za satm o ld u u n u bey an etm ektedir (182) ve b u suretle, B u ry n in sy le d ii g ib i, patrik, Faustu n mbeirle rin d e n biri olarak g r n y o r,, (183). Z a m a n n n en lim insan olan Fotius y aln z ders v e rm e k le iktifa etmedi: v a k tin in b y k bir k s m n yaz y azm a a hasretti ve gayet z e n g in ve m te n e v v i bir edeb m iras brakt. Fotiusu n eserleri arasnda Ktphane,, si, y a h u t alelekser tesm iye e d ild i i g ib i, aMyriobiblionu (binlerce kitap) h usus b ir e h e m m iy e t arzetm ektedir. Bu eserin telifine te k a d d m etm i o lan a h v a l gayet enteresandr. Fotiusu n e v inde b ir n e v i o k u m a k lu b b u lu n d u u anlalyor: b u ra d a sem e d o stlarndan m te e k k il bir g ru p pek m te n e v v i profan ve d in, putperest ve hristiyan eserleri o k u m a k ve d in le m e k iin to p la n y o rd u . Fotius'un ze n g in k t p h a n e si d o stlarnn e m rin e a m a d e idi. Fotius, do stlarnn srarlar na d a y a n a m y a r a k . o k u n a n kitaplara d a ir notlar y a zm a a balad (184). aBbliotheca,, da Fotius b ir o k k ita p lard a n bazan p ek ksa, bazan pek geni istinsahlar y ap m ak ta ve ay n z a m an d a h lsa la r ve te n k id li erhler k a lem e alm ak tadr. Bu eserde g ram erciler, hatipler, tarihiler, tabi ilim le r m te hassslar, doktorlar, konsiller, azizlerin hay atn a ilh... dair b iro k m a l m a t b u lu y o ru z . Fotiusu n k ita b n n gayet b y k eh em m iy eti b u g n k a y b o lm u olan yazlara ait paralar

ih tiv a etm esindedir. Bibliotheca,, y a ln z m e n s u r eser m e llif leriyle m e g u l o lm aktad r. Fotiusu n die r b iro k eserleri teoloji ve g ra m e r sahasna aittir; m e llif a y n z a m a n d a b ir ta k m d in n u tu k la r ve m e k tu p la r terketm itir. Y u k a rd a , Fotiusu n, ik i d in n u tk u n d a , bizzat ahit o ld u u stanbu la kar y a p la n 8 6 0 R us a k n n a iaret etm i o ld u u n u zik re t m i tik .1 M a l m a tn n calibi d ik k a t c ih a n m u l karakte ri ve klsik antikiteye olan b a ll n d a n d o lay Fotius, Bizans im p a ra to r lu u n d a h u su le gelen ve [bilhassa payitahtta, IX u n c u asrn o rtasndan itibaren k e n d in i gsteren fik ir h a re k e tin in m k e m m e l b ir m m e s s ilid ir: b u hareket, d ie r taraftan, Fotius' u n ders v e rm e k iin v a k tin in b y k bir k s m n hasretm i o ld u u Bardas n iv ersite sinin .alm as g ib i hdiselerle te m a y z etti. Fotiusu n h a y a tn d a ve icra ettii n fu z saye sinde, profan ilim ile teoloji arasnda d a h a sk ve d a h a sa m im rabtalar tesisine m atu f b ir te m a y l gze a rp m a k tad r. Fofius, insan larla m n asebe tlerinde, G ir id in b ir m s l m a n em iriy le dost olabilecek k a d a r geni b ir g re m a lik o ld u u n u gsterm itir. T alebelerinden biri, X u n c u asrda stanbu l p a trik i o lan M istik N iko la, b u e m ir in o lu ve h ale fine y azd b ir m e k tup ta yle diyor: [Fotius] d in fa rk n n b ir m a n i tekil etm esine ra m e n , istikam et, iy ilik ve insan tab iatna ziy n e t ve v a k a r veren d ie r vasflarn g ze l eyleri sevenlerin m u h a b b e tin i celbettiini gayet iy i b iliy o rd u , ve ite b u sebepten, itik a tla rn n baka b aka o lm a sn a ra m e n , b u vasflar h a iz o lan b a b a n z se v iy o rd u (185). Y u k a rd a ism i geen ik o n o k la stla rd a n p atrik G ra m e rc i Jan, m u a s rla rn m a l m a tn n g e nilii ve te n e v v n d e n do la y hayrette brakt: b u sebepten sih irb a zlk la bile ith am edildi. B u de v rin die r m e h u r b ir ahsiyeti ay an d ik k a t b ir riyaziy eci o lan ve Teofil z a m a n n d a yaayan Leon o ldu . B u zat talebelerinin y ap tk lar p ro p a g a n d a d a n d o la y o k a d ar m e h u r o ld u k i m a arifin terak kisine b y k e h e m m iy e t veren halife Mem u n k e n d is in i sarayna davet etti. Teofil b u daveti d u y d u k ta L eona m aa b a la d ve b u lim i stan b u l k ilise le rin den b irin d e devlet profesr yapt. M em u n , faidesiz olarak im paratora, L eo nu n m u v a k k a t b ir m d d e t iin B ad ad a g n d e rilm e sin i rica eden ahs b ir m e k tu p g n d e rd i, b u n u bir dostluk nianesi te lk k i edeceini b ild ird i ve b u l-

tf iin, a n aneye gre, ebed b ir su lh ve 2 0 0 0 altn lira vait etti; Teofil h alife nin b u talebini reddetti. Teofil ilm i, grejuva,, ate inin sureti im a li g ib i, g izlenm esi icabeden bir sr te l k k i ediy or ve b a rb arla r te n v ir e y le m e n in fe na bir siyaset o ld u u n a h k m e d iy o r d u ,, (1 8 6 ). Leon b ilh a re S e ln ik piskoposu seildi. k o n o k last fik ir le rin d e n do lay Teodora tarafndan azledilen Leon Istanbuld a ders v e rm e k te n geri k a lm a d ve B ardas tarafndan teki l tla n d rlm o lan y k s e k m e k te b in reisi oldu. E n n ih a yet u n u da h a trla m a ld r ki S lav larn h av arisi K onstantin (K iril) Fotius ve L eo nu n nezareti altnda tahsil g r m ve H a za rla r n e z d in d e k i vazifesinden evvel, pay itah ttaki y k se k m ektepte felsefe k r s s n igal etmitir. B u ksa tetkik edeb ve fik r h ay atn iko no kla st h a re keti d e v rin d e d u rm a m o ld u u n u gsterm ee k fid ir: ikon o k la stla rn eserleri bize k a d ar g e lm i olsalard b u hayat h i p h esiz d a h a m te k sif ve d a h a m te n e v v i b ir ekilde k a rm za k ard. M em u n ile Teofil arasnda R iy aziy eci L eona dair teati o lu n a n m e k tu p la r m n ase b e tiy le hilfet ile im p a ra to rlu k arasnda, IX u n c u asrn b irin c i yarsnda, vukufcmlan entelle k te l m nasebe tler m eselesini g zd e n g e irm e k faideden h a li d e ild ir. H ilfet o z a m a n la r H a ru n - r -Reit ve M em u n u n idaresi altnda, m a a rif ve m u h te lif ilim le rin te ra k k ile ri ile te m a y z eden p a rla k bir devre g e iriy ord u. B adata rekabet etm ek a rzu su ile Teofil, A rap m o d e lle rin i ta k lid e n b ir saray b in a ettirm itir. Baz delillere gre, B a d a d n B izans im p a ra to rlu u ze rin d e d a h a fazla b ir mn e b b ih tesiri icra etmi o ld u u n u s y liy e b iliriz (187). Fakat b u k a rk mesele te tk ik im iz in h u d u tla r n am aktadr. B irok defalar ik o n o k la st d e v rin in sanat sah asnda y al n z m e nfi neticeler tevlit etm i o ld u u id d ia edilm itir. kon o klastlar tarafndan b iro k k y m e tli sanat ab id e le rin in ta h rip edilm i o ld u u d o ru d u r. [konoklastlarm ] cebr hareketine esef etm ek lzm d r; b u n la r n v a n d a liz m i y a l n z k e n d i asrlarn de il fakat i in d e y a a d n z asr la r d a h i fakirletirm itir,, (188). Fakat d ie r taraf tan, ik o n o k la s t d e v ri B izans sanatna y e n i b ir hayat cereyan,, b a h e tm itir: b u d e v ir h ellenistik ve bilhassa

ske nderiye rn e k le rin i y e nid e n c a n la n d rm ve A ra p lard a n a ld ark tezy in atn Bizans sanatna ithal etm itir; b u tezyinat A ra p lar ranlIlardan a lm la rd . Ve ikonoklastlar, d in sanattan sa, M ery em ve azizlerin tasv irlerini k k n d e n k a ld rm a k la beraber, u m u m olarak, insan tasvirlerine kar m s a m a h a k r d a v ra n m la rd r; b u tasvirler b u devirde, hellenistik m o d e lle rin tesiri altnda, daha realist o lm u la rd r. Ja n r ve g n l k hayat sahneleri sanatk rlara en m a k b u l m e v z u la r ve rd ile r ve u m u m iy e tle tam m anasiy le profan sanat s t n l elde etti. Bu te m a y l te b a rz ettirm ek i in altnc u m u m k o n s ili tas v ir eden bir freskin yerine en sev gili ara b ac sn n portresini k o y d u rta n K o nstantin K o p r o n im in m isali z ik ro lu n a b ilir. B u d e v rin gerek d in , gerek profan sanat eserleri he m en t am am iyl e k a y b o lm u la rd r. h tim a l T hessalonik (S elnik) k ilise le rin in baz m o za y ik le ri b u devre aittir. M enhut b ir ta k m fildiileri, bilhassa fildii ekm ece ler, IX u n c u asra izafe o lu n a b ilir. N a k la r B izans keileri n in eseri o lan iko no klast dev ri m z e h h e p e ly a zm alar sana ta h l l etmi o lan yeni haleti r u h iy e y i gsterm ektedirler. Sahife ke n ar n a k la r b a k m n d a n K h lu d o v m e z a m ir k ita b n n h aiz o ld u u h u su s eh em m iy ete iaret etm ek l z m d r. Bu eser m z e h h e p m e za m ir k ita p la rn n en eskisidir. Ely e v m M osk ov ad a h fz o lu n m a k ta d r (189). ko no klast de v ri sanatnn tetkiki iin b u k a d ar az m a l m ata sah ip o lm a m z son derece ayan teessftr. Bize k a d ar gelm i olan b iro k m a lze m e tam b ir katiyetle deil, fakat m u h te m e l ahadetlerle ik o n o k la st dev rine izafe o lu n m u tu r. C h. D ieh l, ik o n o k la st d e v rin in m te a k ip devre, y a n i M a k e d o n y a sllesi d e v rin e tesadf eden B izans san a tn n ik in c i altn a n a n aza ran h aiz o ld u u eh e m m iy e te dair u m ta la d a b u lu n u y o r : Bizans sanatnn ik in c i altn a ,,, h e r eye ra m e n , esas k a ra k te rin i ik o n o k la st de v rin e b o r lu d u r. Ve b u ra d a y alnz ik o n o k la st im p arato rlarn m o nariye bahettikleri b y k l k ve m a d d refahn yeniden d o u u (ki b u n la r, ik o n o k la st im p a rato rlarn eserini tem adi ettirm i o lan halefleri iin aa y u k a r ik i asr Bizansa k u d re t ve ih tia m te m in etm ilerdir) bahis m e v z u u deildir. Sanat b a k m n d a n d ahi M a k e d o n y a lIlar d e v rin i karakterize eden b ir ib ir in e zt ik i cereyan ik o n o k last a n a d a y a n m a k ta d r. E er o z a m a n la r h k m

darlar iin alan, k lsik a n aneye m eftun, portre* canl m o del ve re a lizm h u su sla rn d a m tecessis ve d in sanatn ier lerine k a d a r ana fik irle rin in tesirini gsteren bir im p a ra to rlu k sanat m e v c u t ise; eer b u resm ve profan sanatn k a rsn da d a h a cidd, d a h a a n anev, d a h a teolojik bir m a n a str sa nat var ise; n ih ay e t eer b u ik i sanatn b irle m esinden b tn bir g ru p fevkelde aheserler d o m u ise b u h a r ik u l d e in k ia fn v e rim li to h u m la rn iko no klastlar d e v rin d e a ra m a k icabeder; ve b u n d a n dolay b u devir, gerek m a zi ve gerek istik b alin h a zrla n m a s h u s u s u n d a ba ard ilerden dolay B izans sanat ta rih in d e h u su s bir d ik k ate lyktr (190).

U m u m eserler iin b irin c i fasla m ra c a a t o lu n m a s. 802-867 devresine dair y azlm olan en iyi eser B u ry n in ta rih id ir: J. B. B u r y , A History, of the Eastern R o m a n E m p ire from the Fail of ire n e to the Accesion of Basil I., A. D. 8 0 2 - 8 6 7 (L o ndo n, 1912). MNFERT SALTANATLARA DAR MONOGRAFLER: S c h e n k (K.), Kaiser Leon III , I. Teil (Diss. H alle, 1880). S c h e n k (K.), Kaiser Leon I I I W alten im In n e rn . B y zan tinische Zeitschrift V, 1896, sah. 257-301. L o m b a r d (A.), Etudes dhistoire b y z a n tin e : C onstantin V, e m p e re u r des R o m a in s (7 40 775). C h. D ie h lin bir n sz,, n m u h te v id ir (Paris, 1902). F o r o p u l o s (I. D.), E E p V jv Y j 'fj A&rjvaJa axoxpdcxtpa 'Pu[iafwv. I in ci ksm , 7 6 9 - 7 8 8 (Leipzig, 1887). D i e h l (Ch.), LIm peratrice irene. Figures by zantines (4.tab. Paris, 1909). I, sah. 77-109. D i e h l , (Ch.), La B ienheureuse Theodora. Figures b y z a n tines (4. tab. Paris, 1909), I, sah. 133-156. KONOKLAZMA DAR: S c h l o s s e r (F. Ch.), G eschichte der b ild e rstrm e n d e n Kaiser des ostrm ischen Reiches (F rankfurt, 1812). ; E ski m itir. Gfrer (A. F.), D er B ildersturm (B yzantinische G eschichten, G raz, 1883), II, sah. 460-478. S c h w a r z l o s e (Kari), Der Bilderstreit, ein K a m p f der griech isch en K irche u m ih re E ig enart u n d ih re Freiheit (Gotha, 1890). M h im . B r e h i e r (L.), La Q uerelle des im ages, V I I I e - IX e siecles (Paris, 1904). M h im .

A n d r e i e v (I. D.), G e rm a n u s ve Tarasius, stanbu l p atrik leri : b u n la r n h ay at ve eserleri ve ik o n o k la st ka rg a alklariy le olan a lk a la r (Sergiev - Posad, 1907). Rusa. J o r g a (N.), Les origines de liconoclasm e. B ulletin de la section h isto riq ue de lA cadem ie R o u m a in e , XI(Bucarest, 1924), sah. 143-155. L e c l e r c q (H.), C ulte et querele des im ages. Cabrol-Leclercq, D ic tio n n a ire d archeologie et de liturgie, Cilt V II (Paris, 1926), sah. 180-302. M k e m m e l bibliy o grafya. O s t r o g o r s k y (G.)," Studien zu r G eschichte des byzantinisch en Bilderstreites (Breslau, 1929). M h im . SYAS MNASEBAT: V a s i l i ev (A. A.), A m o rio n sllesi z a m a n n d a A rap m n a se b a t (Petrograd, 1900). Rusa. KONOKLAST DEVR KANUN ESERLER:
U m u m eserler iin fasl I e b a k n z. V a s i l i e v s k i (V. G.)> k o n o k lastla rn k a n u n eseri. M aarif N ezareti gazetesi, cilt 199 - 2 0 0 (1878). Rusa. F r e s h f e l d (E. H.), A M a n u a l of R o m a n Law , the Ecloga p u b lish e d by the E m perors Leon I I I a n d C onstantine V of sauria at C o n stan tin o p le A. D. 7 2 6 (C am brid ge , 1926). M et h al (sah. 1-64) ve ng ilizce tercm esi (sah. 65-114). Spulber (C. A.), LE clogue des Isa u rie n s: texte, traduction, histoire (C ernautzi-R oum anie, 1929). G reke m etin ve fran szca tercm esi (sah. 1-77); E k lo g a n m tarihesi (sah. 79-188). Tem lere m te a llik eserler iin fasl IV e m racaat. Bizans-

MUHARRRLERE DAR MONOGRAFLER:

am l J a n a d a ir: P e r r i e r , Jean D am ascene; sa vie et ses ecrits (Strasbourg, 1863). L a n g e n (J.), Jo h an n e s vo n D a m a sk u s (G otha, 1879). L u p t n (J. H.), S aint Jo h n of D am ascus (L o ndo n, 1882). E r m o n i (V.), Saint Jean D am ascene; (Paris, 1904).

S tu d io n lu Teodora da ir: T h o m a s (C ), T heodor v o n S tudio n u n d sein Zeitalter (O s n a b r c k , 1892). P r e o b r a z h e n s k i (V.), M afur S tu d io n lu Teodor ve za m a n , 759-826, (M oskova, 1896). Pastiirski Sobesednik kilise m e c m u a s n d a n ay r basm (1893). Rusa. S c h n e i d e r (G. A ), D er heilige T heodor v o n S tudio n, sein Leben u n d seine W e rk e (M nster i. W ., 1900). G a r d n e r (A.), Theodore of S tudio n. H is life a n d tim es (L o n d o n , 1905). M a r i n (E.), Saint Theodore, 759-826 (Paris, 1906). Les Saints serisinde intiar etm itir. G r o s s o u (JM.), M a fu r S tu d io n lu T eo do r: devri, hayat ve eserleri (Kiyef, 1907). Rusa. D o b r o k l o n s k i (A.), M a fu r Teodor, S tu d io n u n g n a h kartcs ve papaz. B irinci k s m : za m a n , hayat, faaliyeti. k in c i k s m : eserleri (Odessa, 1913-1914). Rusa. K asiaya d a ir : _ K r u m b a c h e r (K.), Kasia. S itzung sberich te der bayr. A k ad e m ie der W issenschaften, philos. - histor. Klasse III , 1897, sah. 305-370. Fotiusa d a ir : j a g e r ( R a h i p ) , H istoire de P hotius (2. tab, P a r is l8 4 5 ). E skim itir. H e r g e n r t h e r (J.), P hotius, P atriarch v o n Konstantinop e l: sein Leben, seine Schriften u n d das g riechische S ch ism a (R eg ensburg , 1867-1869). C ilt I-1II. B ir katolik ta rih isin in ab id e v eseri. R o s s e i k i n (T. M.), stan b u l p a trik i Fotiusu n b irin c i pat r ik li i (Sergiev Posad, 1915). M h im bir eser. Rusa.

FASIL VI
M A K E D O N Y A SLLES D EVR (867 1056)

VE BUNU TAKP EDEN KARIIKLIKLAR DEVR (1056 1081) METHAL

M a k e d o n y a sllesi de v ri e h e m m iy e t ve dev am m d d e ti R a k m n d a n g ay ri m s a v i ik i devre ih tiv a etm e k te d ir: b ir in cisi 8 6 7 d e n im p a ra to r Basil l i n i n l m tarih i olan 1 0 2 5 e k a d a r g e lm e k te d ir; d a h a ksa o lan k incisi 1 0 2 5 te n b u h a n e d a n n son m m e ssili im p rato rie T eodoran n l m senesi o lan 1056 y a k a d a r u z a n m a k ta d r. B u ik i devreden b irin cisi B izans siyas ta rih in in en p a r la k devresi o ld u : A raplar, B u lg arlar ve R u slara kar y ap lan ark ve im al seferleri, IX u n c u asrn s o n u n d a ve X u n c u asrn b a la n g c n d a v u k u b u la n baz m uv affaky etsizlik lere ra m e n , X u n c u asrn ik in c i yars ve X I in ci asrn b a la n g c n d a parlak m uvaffakiy etlerle tetvi o lu n d u la r. B izans im p a r a to r lu u n u n zaferi bilhassa N ike fo r Fokas ve Ja n im isk e s z a m a n n d a calibi d ik k a t b ir ekil a ld ; Basil II in z a m a n saltanatnda en y k s e k m ertebesine eriti. O d e v ird e A n a d o lu d a k i a y r lk cereyanlar sona erm iti; S u riy e d e k i B izans n fu z u k u v vetlenm iti; E rm e n ista n n bir k s m im p a ra to rlu a ilh a k o lu n m u tu ; die r k s m ise vasal derekesine in d ir ilm i ti; B u lg a ristan b ir R o m a eyaleti o lm u tu ; h ris tiy a n l B izanstan alm o lan gen R u sy a din, siyaset, ticaret ve tefek kr sah alarnda im p a ra to rlu k la en s a m im m n ase b a t tesis ed iy o rd u . m p a ra to rlu k o z a m a n la r k u v v e t ve ih ti a m n n en y k sek m ertebesinde b u lu n u y o r d u . V c u d e getirilen k a n u n eser b u eser Basilik,, 1er a d m tayan m u a z z a m b ir k o deksin, b y k arazi sa h ip le rin in te c av zle rin e kar nere

d ile n b irta k m m e h u r novellerle te m a y z etm itir ve pat rik Fotius ve K onstantin Porfirogenetin a d larn a b a l olan entellektel te rak k i M a k e d o n y a slalesin in b irin c i d e v resinin a n n ve e h e m m iy e tin i b ir kat d a h a arttrm aktadr. 1025 senesinden ve Basil l i n i n b y k sim asn n ortadan k a lk m a s n d a n sonra im p a ra to rlu k k e n d in i 1056-1081 seneleri anari de v rine isal edecek olan k a rg a a lk la r ve saray ih ti llleri d e v rin e girdi. 1081de tahta k an K o m n e n lerle im p a rato rlu k y eni bir b y k l k asrna k a v u a c a k t: n iz a m y e n i den k u r u ld u ve b ir m d d e t iin edebiyat ve fen y eniden in k ia f ettiler.

MAKEDONYA SLLESNN MENE MESELES

M a k e d o n y a sllesi m e ssisin in m ene meselesi m n a kaalar m u c ip o lm u ve m u h te lif ve b a za n b irib irin e zt ekillerde h alled ilm itir. Bu n o ktad a m e h a zla r arasnda h a k i katen b y k b ir m b a y e n e t v a rd r. G re k m e h a zlar Basil I i n E rm e n i, y a h u t M ak e d o n m e n e in d e n bahsettikleri halde E rm e n i m e h a zlar b u im p a ra to ru n d a m a rla rn d a gayet sf b ir E r m e n i k a n b u lu n d u u n u b e y an etm ek tedirle r; A rap k a y n a k la r ise b u im p a ra to ru b ir Slav y a p m a k ta d rla r. te b u sebepten b u im parato ra b a za n u m u m iy e tle k a b u l o lu n a n M ak e d o n , b a zan E rm e n i, bazan da, X IX n c u asrn son r u h u n dan n c e k i R u s ta rih ile rin in y a p m o ld u k la r g ibi, Slav isim leri izafe e d ild i i g r l y o r. lim le rin ekserisi Basil'i M a k e d o n y a y a yerlem i b ir E rm e n i o lara k te lk k i etm ekte ve slle sin i bir E rm e n i sllesi olarak gsterm ektedirler. Fakat M a k e d o n y a ahalisi arasnda pek ok E rm e n ile r ve Slavlar b u lu n d u u nazar itibare aln a c a k olursa Basilin m ene b a k m n d a n y ar E rm e ni, y ar S lav o ld u u farzo lu n a b ilir (1). Basil d e v rin i bilhassa tetkik etm i o lan b ir tarihiye in a n m a k lzm g elirse, im p a ra to ru n ailesi E rm e n i ve e v lilik ba la riy le Slavlarla birle m i (b u n la r M ak e d o n y a d a pek fazla idiler) ve tedric, fakat esasl b ir surette slavlam ,, o lab ilir (2). B in aenaley h etnografik u n s u rla r b a k m n d a n M a ke d o n y a slle sin in tam bir tarifi b u lu n m a k istenildikte b u slleye daha d o ru folarak Erm eni-Slav sllesi,, ad ve rilebilir. T arihiler son za m a n la rd a Basilin d o m u o ld u u

ehrin a d n tespite m uv affa k o lm u la r d r : b u ehir, M ak e do nya e h irle rind e n H a riu p o lis tir (3). Basilin, tahta k m a d a n evvel, g e ird i i hayat son derece acaiptir. M e h u l bir gen olarak, taliini d e n e m e k zere, stanb u la geldi. B urada u z u n bo yu, ay an h ay ret k u v v e ti ve vah i atlar terbiye etm ekteki m eh areti ile n e d im le rin n a z a r d ik k a tin i celbetti. H a k k n d a sy lenen h ik y e le r im p arato r M ih a il III e k adar aksetti. m parator Basili sarayna getirtti, y a n n a ald ve bir m d d e t sonra y e n i n e d im in in tam a m iy le b o y u n d u r u u altna gire re k BasiPi saltanat eriki il n ettir di ve Aya Sofyada bana im p a ra to rlu k tacn oturttu. Fakat Basil im p a ra to rd a n g r m o ld u u l tf zalim an e b ir ek il de m k fa tla n d r d : M ih a ilin k e n d is in d e n p h e etm ee b a la d n fark ettikte, a d a m la rn a v e lin im e tin i ld r m e k iin em ir v e rd i ve b u n d a n sonra k e n d in i im p a ra to r il n ettirdi. l m n d e taht o u lla r Filosof y a h u t H a k m Leon V I (8 8 6 - 9 1 2 ) ve sk e n d e re (8 8 6 - 9 1 3 ) geti. L eonu n o lu K onstantin V II P orfirogenet (9 1 3 - 9 5 9 ) devlet ilerine ok lk ay t k a ld ve h a y a tn o de v rin en lim in s a n la rn n m u h itin d e g e irm e k suretiyle, b t n v a k tin i edebiyata vakfetti. B u im p arato r idare y i k a y n p e d e ri, m a h ir ve a z im k r a m i ral R o m e n L a k a p e n in eline brak t (9 1 9 - 9 4 4 ); a k m olan biraz ka n ve y alan yere etmi o ld u u m te ad d it y e m in le r [bu zat] nsan ih tira slarn en y k s e k m ertebesine k a rd lar,, (4). 9 4 4 de, R o m e n L a k a p e n in o u lla r b a b a la rn istifa etm ee ve b ir m anastra e k ilm e e icbar ettiler ve k e n d ile rin i im p a ra to r il n ettirdiler. B u n la r 9 4 5 de K o nstan tin P orfirogenet tara fn d a n tahttan in d ir ild ile r : b u im p a r a tor 9 4 5 den 9 5 9 a k a d ar y a ln z bana saltanat s rd . O lu R o m e n II y a ln z drt sene h k m s rd (959 - 963); 9 6 3 de ld ve k ars Teofanoy u daha h e n z sin n i rde vasl o lm a m olan ik i o lu Basil ve K o nstantin ile brakt. Teofano im p a r a to r lu u n en iy i g enerali N ik e fo r Fokas ile ev le n d i ve b u g enerali im p arato r iln ettirdi (N ikefor II Fokas; 9 9 3 - 9 6 9 ). N ik e fo r'u n saltanat feci bir surette sona e r d i : m p arator 9 6 9 da katled ildi ve taht Ja n im ik e se geti (9 69 - 976); b u zatn im p arato r n v a n z e rin d e k i h a k id d i as R o m e n II n in k zkardei ve K onstantin V II Porfirogenetin k z T eodora ile evli o lu u n a istinat e d iy o rd u . A ncak Jan im isk e s in l m n d e n sonra R o m e n II n in ik i o lu

B ulgarokton,, (y ani B u lg ar ld r c s ) l k a b n tayan Basil II (9 7 6 - 1025) ve K onstantin V I I I (9 7 6 - 1 0 2 8 ) im p a r a to r lu u n h a k i k sah ibi o ld u lar. dare bilhassa Basil II elinde te m e rk z etti. B u im p a ra to ru n z a m a n saltanatnda, ileride g re c e im iz gibi, im p a ra to rlu k k u v v e t ve ih ti a m n n en y k se k m ertebesine erim itir. Basil ld k te n sonra M a k e d o n y a s lle sin in in h ita t devri balad. K onstantin V I I I in l m n m te a k ip ih tiy a r bir senatr, R o m e n A rg ir K o nstan tin in k z Zoe ile evlendi, im p arato r o ld u ve 1028 den 1034e k a d a r saltanat s rd . Zoe R o m e n den sonra daha yaad ve 5 6 y an d a o ld u u halde dostu P a fla g o n y a l M ih a il ile ev lendi; b u zat k a rs n n srar ze rine , im p a ra to r iln edildi. P a fla g o n y a l M ih ail IV n a m altnd a 1034 den 1041 e k a d a r h k m s rd . G erek b u zatn saltanat, gerek tesadfi bir ekilde im p a ra to r tahtna k a n ve days g ib i silik b ir ah siyet olan y een i Kalafat M ih a il V in gayet ksa saltanat esnasnda im p a ra to rlu k ta derin b ir h o n u ts u z lu k ve gayet v a h im 'k a r g a a lk la r k t: b u n la r n neticesinde M ih a il V tahttan in d ir ild i ve g zleri k a rld . T ak rib e n ik i ay iin B7ans im p a ra to rlu u , ik in c i defa o lara k d u l k a lm olan Zoe ile im p arato rieye h u su s surette terfik e d ilm i o lan k k k zk a rd e i Teodora tarafndan idare edildi. A y n se ne zarfnd a Zoe, n c defa olarak, e v le n d i ve y e n i k o c a sn im p arato r iln ettirdi. B u zat K onstantin IX M o n o m a k ism i altn d a 1042 den 1055 e k a d a r saltanat s rd . Zoe n c k o casndan evvel ld , fakat T eodora M o n o m a k n l m n d e n sonra d a h i y aad ve im p a r a to r lu u n y egne sah ibi o ld u (1055 -1056). Zoe ve T eodoran n saltanat B izanstaki k a d n la r idare sinin ik in c i (re nden sonra) ve son m isalid ir. H er ikisi de otokrat basilissa, y a n i R o m a lla rn im parato riesi sfatiyle h k m srd le r. l m n d e n az bir m d d e t evvel Teodora, saray p artisin in srarlarna b o y u n eerek k e n d isin e halef olarak ih tiy a r patriilerden M ih ail Stratitikosu set'. Bu zat T eodoran m l m n d e n sonra, 1056 da, tahta kt. Teodora, taht 189 sene igal etm i o lan M a k e d o n y a s lle sin in son h k m d a r o ldu .

I M A K E D O N Y A L I M P A R A T O R L A R I N D I S Y A S E T M AKEDONYA SLLES DEVRNDE BZANSIN ARAPLAR VE ERMENSTAN LE MNASEBETLER Basil I e d siyasetinde den balca vazife A raplara kar m cad e le etm ek oldu. stisna derecede m sa it artlar bu sahada b y k iler b a arlm asn m m k n k ly o rd u . m p a ra to rlu k arkta E rm enistan, im alde R u sy a ve B ulgaristan, garpte V e n e d ik ve g arp im p a ra to ru ile sulh h a lin d e idi. B una ark hilfetinde, A rap saraynda g n d e n g n e b y y e n T rk le rin n fu z u y z n d e n h u su le gelen d a h il ihtilflar, 8 6 8 de m sta k il T u lu n sllesinin teesss ile M srn ay rlm as, im a l A frika A ra p la rn p araly an d a h il h a rp ler ve sp any a E m e v le rin in m a h a ll h ristiy a n ahali ara sn d a h a iz o ld u k la r m k l m e v k i ilv e edilecek o lu r sa B asilin ark ve garp A ra p larn a kar m uvaffakiyetle m cad e le etmesi iin ne k a d ar m sa it bir m e v k id e b u lu n d u u v a zh a n tebarz eder. B u n u n la beraber im p arato rlu k , Basil Iin b t n saltanatnn d e v am m ddetince , h e m e n h e m e n faslasz olarak, A raplarla m c a d e le etm ekle beraber, h aric vaziyetten tam a m iy le istifade edem edi. A sker h a re k t 8 7 0 senesine d o ru , m u v affakiy etli bir ekilde, A n a d o lu n u n ark k s m n d a o tu ran P a v li iler m e z h e b i salikle rine kar balad: im p arato r b u n la r n balca ehri o lan Tefrisi zaptetti. B u m uv affa kiy e t y a ln z Bizans arazisini geniletm ekle k a lm a d , a y n z a m a n d a Basili ark A raplariyle d o r u d a n d o ru y a tem asa getirdi. B izans ve A rap o rd u la r b iro k etin m uh a re b e le rd e b irib iriy le k a r latlar; b u n d a n sonra m cad ele b y k neticelerden ri senev m sadem e ler e k lini ald. H a rp talii b azan G rek ler tarafn iltizam etti; fakat bazan da A raplara g ld ; fakat en n ih ay e t A n a d o lu n u n B izans h u d u d u o k daha arka g t r l m oldu. Basilin garp A raplariyle m n ase b a t ok daha m h im o ldu . A raplar o z a m a n la r S icily ann b y k b ir k s m n a sahip b u lu n u y o r la r ve c e n u b taiy an n b a z n o k ta la rn igal edi y orlard. taly a n n k a rk vazyeti g arp im p a ra to ru L ouis II n in m d a h a le s in e sebep o lm u ve b u im p arato r m h im Bari eh rini igal etmiti. Basil b u im p arato rla, A raplara kar d a h a m te k sif b ir tarzda hareket etm ek ve b u n la r Sicilya

ve talyadan tardetm ek iin, b ir ittifak akdetti. Fakat b u ittifak m a tl p neticeleri tem in etm edi ve az b ir m d d e t so nra b o z u ld u . L ouisn in l m n d e n sonra Bari ahalisi b u ehri Bizans m e m u r la r n n eline tevdi etti. Bu m d d e t zarfnd a A raplar S icily an n c e n u b u n d a b irin c i derecede stratejik b ir m e v k ie m a lik b u lu n a n M alta ad asn zaptettiler. 8 7 8 de b u n la r S ira k z ehrini, d o k u z a y lk bir m u h a s a ra d a n sonra, h c m ile aldlar. Bu m u h a s a ra n n o z a m a n la r S ira k zd e yaam , bilhare, e h rin s u k u tu n d a n sonra, A raplar tarafndan P alerm o da h ap se d ilm i olan bir gz ahidi, kei Teodos tarafndan y a p lm olan enteresan bir tasvirine m a lik iz. Teodos m u h a sara esnasnda ehirde k tlk h k m s r d n anlatm aktad r. A h ali su ile kart rlm ot, h a y v a n postlar ve k e m ik le ri y e m e k m e c b u riy e tinde kald; hatt ld r le n le r in ve o c u k la rn cesetleri d a h i y en ild i. B u y zd e n bir hastalk salgn z u h u r etti ve ksa b ir z a m a n d a b iro k kim seleri alp g t r d (5). Sirak z n k a y b n d a n sonra B izansm elinde m h im yer olarak a d a n n ark s a h ilin d e y a ln z T a v ro m e n iu m y a h u t T ao rm ina k a ld . S ir a k z n A raplar tarafndan zapt Basilin d siyase tinde n a z ik bir an tekil etti ve A raplara kar tatbik ettii u m u m p l n n m u v a ffa k y e tsizli in i gsterdi. C e n u b talyada k in Tarentin Basilin k talar tara fn d a n igali, b u ktalarn, Basilin son senelerinde, general N ike for Fokasn idaresi altn d a m uzafferane bir surette m em le k e tin ierlerine d o r u ilerlem eleri, S ira k z h e zim e tin d e n so nra bir n e v i teselli o lara k telkki o lu n a b ilir. Sicilya A ra p larn a kar y a p lm o lan g arp ittifaknn m enfi b ir surette neticelenm esine ra m e n Basil E rm e n i k ral Ashot B agratid (B agratuni) ile ark A ra p larn a kar d ie r bir ittifak a k d in e alt. Fakat b u ittifakn tam h u su le gelecei b ir esnada im p arato r ld . S ir a k z n z iy a m a ve A raplara kar y a p la n baz muvaffakyetsiz seferlere ra m e n Basil, A n a d o lu d a k i B izans arazisi ni bir dereceye k adar geniletm ee ve Bizansa, c e n u b tal y ada kay b etm i o ld u u otoriteyi tekrar iade etm ee m u v a f fak o ldu . Bu d e v rin en son m v e r r ih i yle diyor: A rtk ih tiy ar Basil rahata lebilirdi. G erek arkta, gerek garpte gayet m h im asker b ir i g r m ve a y n z a m a n d a b y k bir m e d e n iy e t eseri ortaya k o y m u tu . Basilin b ra k t impa-

Arap ordusu yry

halinde.

Ch. Schafer Ktphanesine ait bir el yazmas minyatr. imdi Paris M ill Ktphanesindedir.

Bizans mparatorluu Tarihi

25

rato rluk , idare sini eline a ld z a m a n k i im p a ra to rlu k ta n daha k u v v e tli ve daha azam etli idi (6). Basil, A raplar m stesna o lm a k zere, d i e r b t n komuIariyle dost geinm iti. Fakat halefi H a k im Leon V I (886-912) a y n tarzda hareket etm edi. B izans ile B u lg arlar arasnda h a rb patlad: b u harb s o n u n c u la rn g alibiy etiyle neticelendi. Bu h a rb esnasnda M acarlar, ilk defa olarak, Bizans ta rih in d e k e n d ile rin i gsterdiler. L eonu n saltanatnn so n u n a d o ru R u slar stanbu l k a p la r n n d e o rd u g h la r n k u rd u la r. A rap la rn m te m a d i istillarna m r u z b u lu n a n B izans im p a r a to r lu u n u n m tte fik i E rm e nistan, B izanstan u m d u u y a rd m g rm e d i. B t n b u n la ra im p a ra to ru n d r d n c defa ev le n m e sin d e n k a n mesele in z im a m etti ve d a h ild e b irta k m derin k a r k lk la r d o u rd u . ve d m k lle r in heyeti u m u m iy e s i, islm iy etle m cad e le m eselesinin im p a ra to rlu k iin g n d e n g n e d a h a ka rk ve d a h a g b ir m a h iy e t a lm a sn inta etti. A raplara kar y ap lan seferler, Leon V I z a m a n n d a , u m u m iyetle tesirsiz o ldu . ark h u d u tla r n d a te h ad d s eden b u m z m in asker m sa d e m e le rd e bazan Araplar, bazan ise B izanslIlar g alip geldiler. H i b ir taraf b u m sa d e m e le rd e n fazla bir ey k a za n m a d . G arp ta m s l m a n ia r M esina b o a znd a, talya s a h ilin d e R e g iu m (Reggio) e h rini igal ettiler. B u a n d a n itibaren b o a z ta m a m iy le A ra p larn eline gem i o ldu . 9 0 2 de A ra p lar S ic ily a n n son m s ta h k e m m e v k ii olan T a v ro m e n iu m y a h u t T a o rm in a y zaptettiler. Tavrom e n iu m u n s u k u tu n d a n sonra Sicilya, h e m e n h e m e n tam a m iy le A ra p larn eline geti: B izanslIlarn elinde k a lm olan k k ehirler im p a r a to r lu u n m te a k ip tarih in d e h i b ir rol o y n a m ad la r. Leon V I n in ark siyaseti saltanatnn ik in c i y arsnda, Sicilya A raplariyle o lan m n ase b e tle rin d e n b t n b t n ay r oldu. X u n c u asrn balang c slm d o n a n m a s n n m te a d d it defalar faaliyete gem esiyle te m a y z etti. IX u n c u asrn s o n u n d a n itibaren G irit ko rsanlar P eloponnes sah illerine ve Ege d e n izi ad ala rn a kar ta h rip k r a k n la r y a p m la rd . A ra p larn b u d e n iz ak m la r, Suriy e ve G ir it d o n a n m a la r m te re ke n harekete baladkta, ok daha teh lik eli oldu. 9 0 4 te slm d o n a n m a s n n , T rab luslu Leon n a m n d a mhtedi bir G re k in idaresinde S elnie kar y ap m o ld u u bir

b a sk n b u dev ir A rap asker h a re k tn n en m e h u r vakas dr. ehir anc ak u z u n ve g bir m u h a s a ra d a n sonra a ln a b ild i. e h rin s u k u tu n d a n bir ka g n sonra galipler, birok esir ve z e n g in g anim etler ile geri d n d le r ve ark ve S u ri ye y o lu n u tuttular. B izans h k m e ti anc ak b u e lke tam iz h disede n sonra S e ln i i ta h k im e balad. A ra p larn b u ehre kar y a p m o ld u k la r b a sk n a d a ir m ufassal bir tas vire m alikiz: b u eser m u h a s a ra n n b t n iddetini g rm ve hissetm i olan bir gz a h id in in , Jan K am eniatesm dra m a tik tarifidir (7). A ra p larn d e n iz m u v affakiy etleri B izans im p a ra to rla rn d o n a n m a n n slah n a daha b y k b ir ih tim a m gster m ee sevk etti. Bu gayretlerin neticesi 9 0 6 da, Ege d e n i zinde, B izans generali H im e riu s u n A raplara kar k a z a n d p a rla k zafer oldu. Fakat Leon V I tarafndan, y in e ay n H im e r iu s u n k u m a n d a s altnda, m tte fik ark A ra p la rn a ve G iritlilere kar y a p la n b y k d en iz seferi im p a ra to rlu k iin tam b ir m a l b iy e tle neticelendi. Sefer h e y e tin in teek k l n e dair y a p m o ld u u m ufassal tahlilde, K onstantin P orfirogenet 7 0 0 R u s u n m e v cu d iy e tin e iaret ediyor (8). te b u suretle Leon V I za m a n n d a , B izans tarafndan A raplara kar y a p la n m cad ele tam bir m uv affakyetsizlik le neticelendi; garpta Sicilya n ih a i olarak elden kt; c e n u b i talyada B izans ktaat N ikefor Fokas'm geri a rlm a sn d a n sonra, en k k b ir terak ki d a h i k a y d e tm e e m u v affa k ola m ad; ark h u d u d u n d a A raplar yava, fakat d e v a m l bir surette ilerlediler; den izd e B izans d o n a n m a s m te ad d it va h im hezim etlere u ra d . D in h u s u m e t ve asker ih tilflara ra m e n B izanslIlarn bazan, resm vesikalarda, A raplar h a k k n d a p e k canl dost lu k hisleri iz h a r ettiklerini kay d etm ek enteresandr. N ite kim o dev irde stan b u l p atrik i olan M istik N ik o la gayet m ehur, m u h te re m ve sevgili G irit e m irin e yle yazyor: B tn c ih a n n ik i ku vv eti, y a n i A ra p larn ve R o m a lla rn kuvveti, g kte ik i y ld z g ib i tebarz etm ekte ve p arlam ak tad r. te y a ln z b u sebepten rf, det ve d in im iz in fa rk l o lm asna ra m e n , kardeler g ib i beraberce y aam aly z (9). K onstantin V II Porfirogenet (9 1 3 - 9 5 9 ) ve R o m e n L a k a p e n in (919 - 9 4 4 ) u z u n saltanatlar esnasnda B izans im p a ra to rlu u , X u n c u asrn son otuz senesine kadar, A raplarla

m e ssir b ir surette m cad e le e d e m e d i: im p a r a to r lu u n b t n k u v v e tle ri B u lg a r h a rb iy le m e g u l b u lu n u y o r d u . Bereket versin k i hilfet d a lm a tehlikeleri ve d a h il m cad elelerle d o lu b ir devre g e iriy o rd u ve y e n i m sta k il slleler ortaya k y o rd u . B u n u n la beraber B izans d o n a n m a s n n m u v affa k iy e tli b ir hareketi z ik ro lu n a b ilir: 9 1 7 de, evvelce 9 0 4 te S e ln i i zaptetm i o lan m h te d i ko rsan T rab luslu Leon, B izans d o n a n m a s tarafndan, L im n id e ezidi (10). B u lg ar seferlerinden sonra G re k ve A rap o rd u la rn d a son derece m u k te d ir g eneraller ortaya ktlar. G re k domestik u su Ja n K u rk u a s, b ir k r o n ik in in sy le dii gibi, ikinci b ir T rayan y a h u t b ir Belisar o ld u ve binlerce ehir ald. H att b u generale h u su si bir eser ithaf edildi; fakat b u eser bize k a d a r g e lm e m itir (11). Ja n n kabiliy eti ark h u d u d u n d a y e n i b ir fecir h u s u le getirdi. B u zatla im parator lu u n ark siyasetine yeni b ir fikir, bir taarruz ve k e n d in e gvenm e fik ri h k im o lm u g ib i g r n y o r d u (12). A raplar d a h i H e m e d a n ile r m sta k il sllesi zasn d an o lu p H a le b i idare eden Seyf-d-Devlen in ah snda y k se k b ir ef b u ld u la r. B u zatn saray edeb faaliyetin p arlak b ir m e rk e ziy d i ve m u a s rla r b u dev ri b ir altn devri tesm iye etm i lerdir. X u n c u asrn o rtasndan bir az nce K u rk u a s A rap E rm e n is ta n n d a b iro k zaferler k a z a n d ve y u k a r Mezopota m y a n n b ir o k eh irlerini zaptetti. 9 3 3 te M eliteni ald; 9 4 4 te G re k k talar Edessa ehrini, sahip o ld u u ky m e tli ve m u k a d d e s b ir eyay, h a l s k rn m u c iz e v b ir tasv irini (mandilion, x [j,avSA ov) ve rm e e icbar ettiler: b u tasvir b y k m erasim le Jstanbula getirildi. Bu, K u rk u a s n son zaferi o ld u . B t n b u m u v affa k iy e t ler ve bilhassa s o n u n c u s u b u zat z a m a n n k a h ra m a n (13) m ertebesine k arm t. Fakat hreti B izans h k m e tin i k o rk u ttu ve 9 4 4 senesi s o n u n a d o r u K u rk u a s m e m u riy e tin d e n u za k latrld . A a y u k a r a y n za m a n d a R o m e n L ak ap en dt; b ir ka ay sonra d e v rilm e k sras o u lla r na geldi. K o nstantin P orfirogenet tek bana im p a ra to r oldu. Bu, b ir d e v rin so nu idi; y eni aktrler sahnede h n e rle rin i gstereceklerdi,, (14). R o m e n L ak ap en devri B izansm ark siyaseti iin gayet m h im o ldu . asrlk b ir m d a fa a d a n sonra im p a ra to rlu k R o m e n in ve Ja n K u rk u a s n idaresi altnda, taarru za geti ve

d m a n a galebe almaa, balad. Bu d e v rin so n n d a h u d u t, R o m e n in tahta c lu s u esnasnda o ld u u n d a n ok b a k a bir ekil ald. H u d u t vilyetleri, u m u m iy e tle A rap a k m la r n d a n m a s u n k a ld la r. R o m e n saltanatnn son on ik i senesi zarfn da m s l m a n m ste v lile r ancak ik i defa h u d u d u getiler. E n nih ay et R o m e n K u rk u a s n a m n d a b ir ahs b a k u m a n d a n nasbetti; bu zat im p a ra to rlu u n b ir o k nesillerden beri yetitir d i i en p a rla k askerdi. K u rk u a s im p a ra to rlu k o rd u la rn a y e n i bir r u h ala m a a m u v a ffa k o ld u ve b u n la r g ay r m ute kitler m e m le k e tin in ierlerine sevk ederek zafere k a v u tu r d u ___ Jan K u rk u a s b y k fatihler serisinin b irin cisi o ld u : b u b a k m d a n en b y k sitayilere ly k tr ve b u n la r n b ir k sm K u rk u a s seen ve saltanat z a m a n n d a im p a ra to rlu a y ir m i senelik b ir an ve zafer devresi geirten R o m e n Lak a p e n e ait olm aldr,, (15). K onstantin P orfirogenetin son seneleri Seyf-d-Devle ile y a p la n etin m u h a re b e le rle tem a y z etti : B izanslIlar m te ad d it m uh a re b e le rd e m a lu p o ld u lar; fakat b u n a ra m e n m cad e le A ra p la rn im al Mezopotam y ad a m n h e z im o lm a la r ve Bizans o rd u s u n u n Frat ge m esiyle neticelendi. Bu m cad e le senelerinde, m sta k b e l im p arato r Ja n im isk e s asker sah adak i k a b iliy e ti ile tem a y z etti. Fakat G irit A ra p larn a kar 9 4 9 da tertip o lu n a n b y k b ir asker sefer tam b ir m u v affa k iy e tsizlik le neticelendi ve Bizansa b iro k g e m ile r kaybettirdi. Bu sefere itirak etmi o lan B izans askerleri arasnda 6 2 9 R u s b u lu n u y o r d u (16). G reklerle g arp m s l m a n la r arasnda, talya ve Sicilyada v u k u b u la n m sa d e m e le r hadisatn u m u m seyri ze rin d e m essir o lm a d lar. m p a ra to rlu u n h u d u tla r n Fratn tesine k a d a r g t ren Jan K u rk u a s ve Jan im isk e sin ark ftu h a t Bizans iin, m s l m a n la r a kar k a z a n lm zaferlerle d o lu p arlak b ir d e v ir at. Fransz tarihisi R a m b a u d n u n d e d i i g ib i B asil I in b t n m u v a ffa k y e tsizlik le rin in in tik a m alnm t; Tarsusa, A n ta k y a y a K brsa ve K u d s e d o r u yol al m t .. ., ve K o nstantin V II, O lim p e y a p m o ld u u ziyaretten hasta o lara k avdet edip G re k k ilise sin in son ta k d is in i a ld esnada, saltanat z a m a n n d a sa u r u n d a b u k a d a r b y k ilerin b a arlm o ld u u n a sev ine bildi. m p ara to r ark, garp, H ellenler ve F ra n k la r iin H a llar a n am t, (17).

R o m e n I I n in (9 59 - 963) ksa saltanat esnasnda m u k te dir ve a z im k r bir general m sta k b e l im p arato r N ikefor Fokas G irit adasn igal etti ve b u suretle Ege den izi ad alar ve sahilleri h a lk n tethi etm i o lan A rap ko rsan la r n n b u y u v a s n tah rip eyledi. G ir id i y e n id e n fethetm ekle im p a ra to rlu k A k d e n izd e m h im stratejik ve ticari b ir no k ta y tekrar elde etm i o lu y o rd u . N ike for Fokas arkta, Seyf-dD e v leye kar y a p la n h arb d e b u n a m m a s il bir m u v a ffa k i yet elde etti. M k l b ir m u h a s a ra d a n sonra, m u v a k k a t bir m d d e t iin, H e m e d a n ile rin m alarr olan H a le p e h rin i igal etm ee m u v a ffa k oldu. M te a k ip im p a ra to ru n N ik e fo r Fokas, Ja n imiskes ve Basil II B u lg aro kto n baarm o ld u k la r eser, bal bana, im p a r a to r lu u n aker ta r ih in in islm iyete kar y apt m c a d e le b a h s in d e en p a rla k sahifelerini tekil etm ektedir. Z a m a n saltanatnn alt senesi zarfn d a (963 - 969) N ik e for Fokas b azan R us prensi Sviatoslavn m d a h a le s i netice sinde d h a tehlikeli b ir ekil alan B u lg a rla rn h a sm a n e h a re ketlerine kar cephe a lm a k m e c b u riy e tin d e k a lm a k la b e ra ber b t n faaliyetini arka hasretti. m p a ra to ru n k u v v e tle ri n in b ir k s m talyada G e rm e n h k m d a r B y k O tton ile y ap lan m sa d e m e le re tahsis o lu n d u . arkta B izans kta lar, T arsus igal ettikten sonra, K ilik y a y fethettiler. A y n z a m a n d a B izans d o n a n m a s A ra p la rd a n m h im K b rs adas n geri a lm a a m u v a ffa k o ld u . T arsusun s u k u tu n a dair X I I I n c asr A rap co ra fy a clarn d an Y a k u t ta h a k k m altna a ln a n h a v a lile rd e n g e lm i o lan m u h a c ir le r in h ik y e lerine m ste n it ok garip b ir v a k a nak le tm ekted ir. Bu h ik yeye gre g y a N ik e fo r Fokas, Tarsus s u rla rn n eteine, b iri R o m a llar top ra,,m n, d ie ri ise slm topra,, n in al m eti farikas o lan ik i sancak d ik tirm i ve adalet, bitaraflk, m a l ve m lk , aile, h ay at ve o c u k la r n n e m n iy e tin i, iyi y ollar, d il k a n u n la r ve iy i m u a m e le istiyenlerin b irin c i sancan altnda to p la n m a la r icabettiini m n a d ile re b a rm a la rn em retm itir; k in c isin in altna ise zin a, ezici k a n u n la r, iddet, cebr hareket, a ra zile rin in zapt ve m a l ve m lk le r in in m sa d e re sini a rzu edenler to p lan a cak la rd (18). K ilik y a ve K ibrisin igali N ike for'a S uriy e y o lu n u at ve N ik e fo r en fazla se v dii bir h ly a n n ta h a k k u k u iin alm a a b a lad : S u riy e n in k a lb i o lan A n ta k y a n n fethi;

Suriy eye g ird ik 'e n sonra Ant akyay mu h a s a r a altna ald; fakat az bir m d d e t sonra m u h a s a ra n n ok u z u n srecei an lald ve im parato r, o rd u y u terk ile paytahta d n d . m p a rato run g a y b u b e t.n a e ve anc ak saltanatnn son senesinde (969) askerleri Ant a kyay aldlar. Bu suretle esas gaye tem in edilm i o lu y o rd u ; fatihlerin eline pek ok g a n im e t geti. Bu suretle, h ristiy an s il h la n tarafndan, 29 B irinciterin 9 6 9 da, b y k patrikler, b y k azizler, ko nsille r ve R afzilikler ehri b y k A ntakya, anl T eupos (B y k Ju stin ia n tara fn d a n b u ehre verilen isim ) tekrar feth edilm i oluyordu,, (19). . A n ta k y a m n s u k u tu n d a n az b ir m d d e t sonra B izans ktalar d a h a m h im bir S u riy e ehrini, y ani H e m e d a n ile rin m e rk e zi o lan H a le b i igal ettiler. B izans generali ile H alep valisi arasnda ak tedile n a n la m a n n son derece enteresan m e tn in e m a lik b u lu n m a k ta y z (20). B u m u a h e d e Bizans im p a ra to ru n a terkedilen ve H a lep e m ir in in h k m altnda b ra k la n S u riy e k a z a la rn n h u d u t ve a d e d in i v a zh a n tesbit ediy o rd u. Terk o lu n a n eh irlerin balcas A n ta k y a idi. H alep ehri im p a r a to r lu u n b ir vasal devleti o lu y o rd u . M s l m a n ah ali Bizansa h u s u s i b ir vergi verecekti; h a lb u k i vasal mnta k a la rd a k i h ristiy a n la r her t r l v e rg id e n m u a f idiler. H alep em iri, bir h a rb v u k u u n d a , bu vily e tle rin g ay r m s lim ahalisiyle, im p arato ra y a rd m etm ee m u v a fa k a t e d iy o r du. A y n z a m a n d a arazisine girecek o lan B izans tica ret k e rv a n la rn h im a y e edeceini ta a h h t e y liy o rd u . Hristiyanlara, tah rip ed ilm i olan kilise lerini y e n id e n b in a etm e leri g aranti ed iliy o rd u . H ristiy a n lk ta n m s l m a n l a y a h u t b u n u n ak sine olarak m ezh e p de itirm e serbestisi tem in o lu n u y o rd u . M uahe de, 9 6 9 senesi s o n u n d a k a tle d ilm i o lan N ikefor Fokasm l m n d e n so nra ak tedild i. H i b ir za m a n mslm a n la r, Fokas z a m a n n d a o ld u u k a d ar, yere v u r u lm a m lard. K ilik y a ve A n ta k y a ile birlik te S u riy e n in b y k bir k s m e lle rind e n a ln m ve b u m e m le k e tle rin b y k bir k sm im p a r a to r lu u n h k im iy e ti altna girm iti. X I in ci asr A rap ta rih ile rin d e n A n ta k y a l Y a h y a ib n i Sait m s l m a n vilyetleri ah a lisinin , N ik e fo r Fokasn b t n S u riy e y i ve d i e r vilyetleri zap ted eceinden ve b t n bu h av aliy e sah ip o la c a n d a n e m in o ld u k la r n yazyor. B u k ro

n ik i yle d iy o r: N ike foru n a k m la r askerleri iin b ir nevi ze v k o ldu , n k h ib ir kim se b u n la ra taa rru z etm i yor ve b u n la r a kar k o y m u y o r d u . [N ikefor] bir tek mslm a n a y a h u t k e n d in i istedii g ib i hareket etm ekten vazgeirecek ve m ene decek b ir tek ahsa rasla m a k szn can nasl isterse yle ilerliyo r ve istedii eyleri tah rip ediy ordu. H i b ir kim se im p arato ra kar k o y am a zd (21). G arpte N ike for Fokasm siyaseti m u v affakiy etsizlikle neticelendi. Sicilyada im p a ra to rlu a ait son yerler mslm a n la r tara fn d a n fethedildi ve b u suretle Sicilya tam a m iy le A ra p larn eline geti. Fokasn halefi Jan im isk e s in (969-976) ifa etm ek m e c b u riy e tin d e k a ld balca vazife selefinin K ilik y a ve S u riy e d e k i f tu h a tn m u h a fa za etm ek o ld u . Salta n a tn n ilk senelerinde im iskes, b t n faaliyetini cezbeden R u s ve B ulg ar h a rb le rin d e n ve Bardas Fokas is y a n n d a n dolay, ark h u d u d u n d a k i asker faaliyete b izzat itirak ede m edi. Ja n im isk es im al cephesinde g a lip geldi ve Bardas Fokasn- is y a n n d a h i b astrm aa m u v a ffa k o ldu . M k l talya meselesi B izans prensesi Teofanon u n G e rm e n tah tnn vrisi, m sta k b e l im p arato r O tton II ile e v le n d irilm e si sure tiyle, h alle d ild i. A n c ak b u m te fe rrik meseleler tasfiye e d il dik te n so nra Jan im isk es ark m eselesiyle u r a m a k im k n n b u la b ild i. im isk e s in ark m s l m a n la r n a kar y ap t seferler son derece p a rla k o ldu . Son sefer iin E rm e n i tarihisi Edessal M attiyn n eserleri arasnda m a h fu z k a lm o lan gayet enteresan b ir m eh aza m a lik b u lu n m a k ta y z . B urada Jan im isk e s tarafndan, m tte fik i E rm e n i k ra l A shod I I I e y a zlm o lan b ir m e k tu p bahis m e v z u u d u r . Bu m e k tu p saye sinde im p a ra to ru n K u d s m s l m a n la r m e lin d e n k u r ta rm a n ih a i gaye e d in d i i ve h a k ik b ir h al seferine g iritii g r l y o r . O r d u s u ile A n ta k y a d a n h arek et eden Ja n . am a g ird i ve Filistinde ce n u b a d o ru ile rle d i; b u ra d a N ezare ve esarea ehirleri k e n d i rzalariy le im p arato ra teslim o ld u lar. K u d s bile m e rh a m e t dilem ee,, balad. m p arator, A sh o da y azm o ld u u m ek tup ta yle d iy o r : E er b u ra d a m e rk e zle rin i k u r m u olan m e l n ' A frikallar sahil kalelerine iltica etm i olm asalard, A llah n inay etiyle K u d s e girecek ve m u k a d d e s yerlerde d u a ede bilecektik,, (22). Fakat K u d s ze rin e y r m e d e n evvel

Ja n im isk es sahili tak ibeden y o ld a n ilerliyerek, k u v v e t le rin i im ale evketti ve b u yol z e rin d e b u lu n a n m te ad d it ehirleri zaptetti. im isk e sin a y n m e k tu b u n d a u satrlar o k u y o r u z : im d i b t n Fenike, Filistin ve S u riy e m s l m a n la rn tir a n l n d a n k u r tu lm u tu r ve R o m a lla ra itaat etmektedir,, (23). Tabii b u m e k tu p b iro k m b a l a la r ihtiva etm ektedir. Bu m e k tu p h ristiy a n A rap m v e r r ih i A ntaky al Y a h y a n n v e rd i i otantik m a l m a tla m uk ay ese edilecek olursa Filistin seferinin, neticeleri b a k m n d a n , daha az eh e m m iy e tli o ld u u anlalr. B y k b ir ih tim a le gre B izans o rd u su S u riy e h u d u tla r n p ek fazla am am tr (24). B izans askerleri A n ta k y ay a avdet ettikte im p arato r stanb u la hareket etti ve b u ra d a, 9 7 6 senesi b a lan g c n d a, ld . Bir B izans k ro n ik is in e gre b t n m illetler im isk e sin taar r u z la r n d a n y ldlar; [imparator] R o m a lla rn arazisini geniletti; A raplar ve E rm e n ile r im p a ra to ru n k a rsn d a firar ettiler, r a n lIlar b u h k m d a r d a n k o r k tu la r ; b t n m ille tle rin in san lar k e n d isin e hediy ele r getirdiler ve su lh y a p m a s n istir h a m ettiler; im p arato r Edessa ve Frata k a d a r ilerledi ve k re i arz R o m a o rd u la riy le d o ld u ; S u riy e ve Filistin R o m a l atlarn ay a k la r altnda i n e n d i ve [imparator] b y k zaferler k a z a n d ; h ris tiy a n m k e sk in k lc b ir trp an g ib i in d i (25). Jan im isk e sin son seferleri esnasnda fethettii v il yetler im p a ra to rlu a ilh a k o lu n m a d . O r d u X u n c u asrn son k s m n d a B izans k u v v e tle rin in balca hareket ss olan A n ta k y ay a avdet etti. Jan im isk e sin halefi Basil I I (976-1025) z a m a n n d a d u ru m , arkta tecavzi b ir siyaset tak ibetm ee pek m sa it o lm a d . Bardas Skleros ve Bardas Fokasn A n a d o lu d a k i te h lik e li isyanlar, d e v am etm ekte o lan B u lg ar h arbi, Basilin m n h a s r a n b u m eselelerle m e g u l o lm a sn a sebep o ld u lar. B u n u n la beraber isyanlar bastrldk ta im p arato r, daha h l d e v am eden B u lg ar h a rb in e ra m e n , m te a d d it defalar msl m a n la r a kar yeniden m cad e le at. m p a ra to rlu u n S u riy e d e k i top ra k la r M sr h alife sin in iddetli b ir teh didi altnda b u lu n u y o r d u , ve hatt vasal H a lep ehri m te ad d it defalar d m a n o rd u la r tarafndan igal edildi. ahsan ve bazan n i o lara k S uriy e d e g r n m e k le , Basil, b iro k defalar b u ra d a k i B izans n f u z u n u y e n id e n iadeye m u v a ffa k oldu, fakat y eni m h im ftuhatta b u lu n a m a d . X I inci asrn h e m e n

b a lan g c n d a im p arato r ile Msr* halifesi, F atm iler s lle s in den H a k im arasnda b ir sulh m u a h e d e si ak tedild i. Basil I I saltanatnn son y ir m i senesi zarfn d a ark Araplariyle. artk v a h im m sa d e m e le r v u k u b u lm a d . B u n a r a m e n H alep k e n d in i vasallikten k u rtard . Basil ile halife H a k im arasnda resm en sulh m n a s e b e t leri cari o lm a sn a ra m e n , s o n u n c u s u b azan h ristiy anlara kar za lim a n e b ir itisaf politikas tatbik etti; Basil, b ir h ris tiyan im p a ra to ru o lm a k sfatiyle, b u n d a n hi p h esiz pek fazla m teessir oldu. 1009 da H a k im K u d ste k i M u k ad d e s M ezar ve G olgota kilise sin in ta h rib in i em retti. K ilise n in m u kaddes eyas ve h zin e le ri y a m a y a u ra d , keiler s r l d, haclar itisaflara m a ru z kald. M uasr b ir A rap tarihisi, A n ta k y al Y a h y a ya gre, H a k im in insafsz e m rin i infaz eden ahs bizzat M uk add es M ezar kilise sini y k m a k ve yerle bir etm ek iin b t n g ay re tini sarfetti; kilise yi h e m e n h e m e n ta m a m iy le paralad ve y ok etti (26). Tethi edilm i olan h ristiy a n lar ve Y a h u d ile r m s l m a n y in le rin e ko tular ve d in le r in i in k r edip islm iyeti k a b u l edeceklerine dair sz verdiler. M a b e d in y k lm a s n em reden H a k im in iradesi h a li fenin h ristiy an n a zr tarafndan im z a la n d . Basil II n in , itisafa u r a y a n h ristiy a n la r ve b u n la rn m a b e tle rin i k o r u m a k iin h i b ir ey y a p m a m o ld u u anlalyor. H a k im in l m n d e n sonra (1021) bir m s a m a h a devresi balad ve 1 023 te, K u d s p atriki N ike fo r stanbula g n d e rile re k kilise le rin m a l ve m lk le r in in hristiyanlara iade e dilm i, M uk add es M ezar kilisesi ve M sr ve S uriy ede tah rip e d ilm i olan b t n kilise lerin y e n id e n b ina e d ilm i ve u m u m iy e tle , h ristiy a n larn , h alife n in h k im iy e ti altnda, e m n iy e t altna a ln m o ld u k la r n b ild ir d i (27). Pek tabii olarak b u k a d ar ksa b ir za m a n d a m abetlerin pek a b u k y e n id e n b in a edilm i o ld u u n u b ild ire n h a b e rin b u k s m n n m b a l a l o ld u u n u k a b u l etm ek l z m d r. G arp te Sicilya A raplar c e n u b i talyaya a k n la r icra et m ekte dev am ettiler. D i e r b irta k m m eselelerin h alli ile m e g u l b u lu n a n B izans h k m e ti b u n la r a kar h i b ir ey y a p a m a d . A lm a n y a im p a ra to ru O tton I I n in (bu zat saltanat sren B izans sllesiyle, bir e v le n m e d e n dolay, ak rab a idi) ilk z a m a n la r b irta k m m uvaffakiy etlerle te m a y z eden talyaya m d a h a le s i A raplar tarafndan im p a ra to ru n cid d bir

hezim ete u ratlm asiy le neticelendi. S altanatnn s o n u n a d o ru Basil II talyay tekrar fethetm ek iin b y k b ir seferin p l n la rn h a z rla m a a balad; fakat b u h a z rlk la r esnasnda ld . Basilin l m n tak ibeden anari A ra p larn cesaretini y e n id e n ta h rik etti: b u n la r tek rar taarru za getiler ve b il hassa H alep m n ta k a la rm d a m u v a ffa k o ldu lar. m p a ra to rlu u n vaziyeti gen ve m u k te d ir bir generalin, Jorj Maniakesin m uv affakiy etleri sayesinde b ir dereceye k a d a r k u r tarld; b u zat 1032 de Edessay igal etm ee ve b u ehrin ik in c i m u k a d d e s eyasn, y a n i sann E d e ssa.k ra l A b g a ra y azm o ld u u d o r u lu u p h e li m e k tu b u elde etm ee m u vaffak o ld u (28). B u eh rin s u k u tu n d a n sonra im parator R o m e n I I I m s l m a n la r a bir m u a h e d e a k d in i teklif etti. m p ara to ru n ileri s r d , ilk ik i art K d s e aitti; b u n la r h u s u s i bir d ik kate ly k tr. lk artnda im p arato r h ris tiy a n la rn tah rip e d ilm i o lan b t n kiliseleri y e nid e n b in a etm ek h a k k n a m a lik o lm a la rn istiyordu: M ukadd es M ezar kilise sin in im p a ra to rlu k h zin e si tarafndan yeniden binas art k o u lu y o rd u . k in c i art im p a ra to ru n K u d s p a trik in i nasb etm ek h a k k n a m a lik olm as idi. M zakere ler u za d k a u z a d : m u a h e d e n in m te a d d it m a d d e le ri ze rin d e u y u u la m y o r d u . Fakat h alife n in , y u k a rd a zik re tti im iz ilk ik i istee m uh a le fe t etm em i o ld u u anlaly or. N ih a i anla m a 1039 da im za la n d : im parator, k e n d i hesabna, M uk ad d e s M ezar kilisesini restore etm ek h a k k n a m a lik o lu y o rd u . (29). 1046 da ra n l bir seyah, N asr i- H sre v, y e nid e n b in a ed ilm i o lan kilise yi ziyaret etti: b in a gayet geni o lup iine sekiz b in kii a la b iliy o rd u ; pek sana tk ran e bir tarzda ina edilm iti ve re n k li m erm e rleri, tezyinat ve heykeltrai eserleriyle te m a y z ediy ordu; d a h ile n kilise n a k la r ve al tn srm a l ip e k li k u m a la rla batan aaya k a d a r sslen m iti. A y n ra n l seyah, im p a ra to ru n b izzat h u s u s i bir ahs gibi, y a n i m te n e k k ire n K u d s ziyaret etm i o ld u u n u b ild ire n g arip b ir h ik y e an latm a k tad r. H a k im in M srda saltanat s r d bir za m a n d a , G re k esar b u suretle K u d se geldi. H a k im , im p a ra to ru n g e ld i in i h ab e r aldkta erbe ttarlarm d an b ir in i artt ve u e m ri v e r d i: yle ve byle bir a d am vardr; o n u m u k a d d e s eh rin c a m iin in iin d e o tu rm u olarak b ulacak sn; git, ona y akla ve seni g n d e re

n in H a k im o ld u u n u syle, taki b e n im , g e ld i in d e n h ab e rim o lm a d n zan n e tm e sin ; fakat k e n d in e rahatsz o lm a m a sn sy le : b e n im o n u n h a k k n d a h i b ir fena niy e tim y o k tu r (30). Jorj M an ia k e sin k a z a n m o ld u u m te a d d it zaferlere r a m e n im p a ra to ru n S icily ay tekrar fethetm ek iin sarfettii gayretler iy i neticeler v e rm edi. S icilya heyeti seferiyesinin azaiar arasnda im p a r a to r lu u n h izm e tin d e b u lu n a n Varangeo - R u slard a n m te e k k il bir b l k (D ru z h in a ) b u lu n d u u n u k a y d e tm e k enteresan bir eydir. S k a n d in a v S ag ala rn n m e h u r k a h r a m a n H a ra ld H aardraade d a h i b u sefere itirak etm itir. X I in ci asrn o rtasndan itibaren B izans im p a r a to r lu u yeni bir d m a n , y a n i S e luki T rk le riy le k a rlaacak t; b u n la r B izans ta r ih in in m te a k ip d e v irle rin d e s t n bir rol o y n a m lardr. M a k e d o n y a sllesi z a m a n n d a k i A rap - B izans mnasebatnm - bir p la n o su y ap laca k olursa Ja n K u rk u a s, N ike for Fokas, Ja n im isk es ve Basil II tara fn d a n sarfedilen g a y retlerin im p a r a to r lu u n ark h u d u tla r n n Frata k a d a r g t r lm e s i ve S u riy e n in , A ntaky a ile birlikte, y e n id e n B izans m e m le k e tle ri srasna ithal edilm esiyle netice lenm i o ld u u g r l r . Basil I I n in l m n tak ibetm i o lan k a rg a a lk d e v rin d e n sarfnazar, b u d e v re n in B izans -ark A raplar m nasebe tleri ta rih in in en p a rla k devresi o ld u u sy le ne bilir. A y n d e v ird e im p a ra to rlu k ile E rm e n ista n arasnda gayet m h im ve sk sk tek errr eden m nasebe tler teesss etti. Asrlarca E rm e nistan R o m a ile ran arasnda b ir nifak mealesi,, tekil etmiti. Bu ik i devlet a ra sn d a k i eski m c a deleler neticesinde b u tam p o n devlet IV n c asrn s o n u n da, b u n la r arasnda paylald. Bu devletin d a h a k k olan ve T eodosiopolisi (b u g n k E rz u ru m ) ih tiv a eden g arp k sm R o m a im p a r a to r lu u n a d m t ; d a h a b y k o lan ark k s m ise ra n S asanilerinin eline gem iti ve Persermenistan ism iy le y ad e d iliy o rd u . Bir tarih iy e gre E rm e n ista n n , siyasi b a k m d a n , b iri ark, d ie ri g arp o lm a k zere ik i k s m a ay rl, B izans ve ra n h k im iy e tin in y e k d i e rin d e n fark l o lm a la r y z n d e n , E rm e n i m ille tin in h a y a tn d a k l trel bir a y rlk tevlit etmiti (31). B y k Ju stin ia n

E rm e n ista n d a b y k asker ve sivil refo rm lar v c u d e getir m i ve baz m a h a ll detleri ortadan k a ld r m a ve Ermenistan n o rm a l bir B izans vilyeti ek line so k m a k e n d in e g a ye ittihaz edinm iti. V II nci asrda A raplar, S u riy e y i feth ve ra n m a l p ettikten sonra, E rm e n ista n igal ettiler. E rm eni, G re k ve Arap m e h a zla r b u hdise h a k k n d a b irib irin e zt m a l m a t v e rm ekte dirler. B ilh are E rm e n ile r, hilfetin A ra p larn n a zar d ik k a tin i E rm e n i m eselelerinden uza k latran ka rk va ziy etinde n istifade etm ee teebbs ettiler ve m te ad d it defalar y eni b o y u n d u r u k la r n atm a k istediler. Bu isyan teebbsleri A raplar tarafndan m th i y a m a la r ve ta h rip lerle ce zala nd rld . N. M arr E rm e nista nn, V I I I inci asrn ba lan g c n d a, A raplar tarafndan ta m a m iy le tahrip edilm i o ld u u fik rin d e d ir; b u lim e gre feodal asilzadeler en b y k bir g a d d a rlk la ld r lm ve h ris tiy a n lk m im a r i sin in anl bideleri tah rip edilm itir. H u ls a e v velki asr la rn m ed eniye t u r u n d a sarfetmi o ld u k la r b t n gayretlerin m ey vasi m a h v o lm u tu (32). Bir g n geldi k i A rap h ilfetinin, B izans im p a r a to r lu u n a kar m c a d e le edebilm esi iin , E rm e n i y a r d m n a son de rece ih tiy ac o ld u : IX u n c u asrn o rtalarna d o ru Bagratidler ailesinden E rm e n i prensi A sh o d a p rensle rin prensi u n v a n verildi. B u p re nsin idaresi h a k im a n e o ld u ve b u n u herkes tasdik etti ve IX u n c u asrn so n u n a d o ru halife A sh o da k ra l u n v a n n verdi. Bu v a k a ile, B agratidler s l lesi tara fn d a n idare o lu n a n y eni b ir k ra llk k a t olarak teesss etm i o ldu . Basil I, l m n d e n b ira z evvel b u n u h ab e r aldkta y eni E rm e n ista n k ira ln a b u n a m m a s il bir eref bahetm ekte istical gsterdi ve b ir k rali ta g n d e rd i. A y n z a m a n d a k e n d isi ile bir dostluk ve ittifak m u a h e d e si a k d etti. E rm e n i k ira ln a y a zd b ir m e k tu p ta Basil A sh o du sevgili o lu m ,, tesm iye etm ekte ve k ira la b t n devletlerden E rm e n ista n n im p a r a to r lu u n ebediyen en s a m im m ttefiki olarak k a la c a n a d a ir tem inat v e rm e k te d ir (33). B t n b u n la r gerek im p a ra to r ve gerek h a life n in A shod B ag ratde ih tiy alar o ld u u n u ve b irib iriy le y a p tk la r m cad e le d e b u k ra ld a n b ir m tte fik olarak istifade etm ei tasarlad kla rn ispat etm ektedir (34).

A sh o d u n l m n tak ib e d e n an a ri A ra p la rn Ermenista n m d a h il ilerine k a r m a la rn m u c ip o ld u ve a n c ak D e m irden,, A shod II za m a n n d a , X u n c u asrn ilk y arsn d a (35), E rm e nistan to p ra k la r A ra p larn elin d e n , B izans o rd u la rn n y a r d m ve berya (G rcstan) k ira ln n m zah are tiy le , bir dereceye kadar, k u rta rla b ild i. A shod b izzat R o m en L ak a p e n in sarayna geldi ve ahane bir surette karlan d . A shod II E rm e n ista n d a e h in a h ,,, y a n k ra lla rn kral,, u n v a n n alan ilk h k m d a r oldu. X u n c u asrn ik in c i y ar snd a A shod I I I k r a ll n n resm m e rk e z in i A ni kalesine nakletti. Bu a n d a n itibaren A n i ehri fevkelde bina larla ssle n d i ve g n d e n g n e in k ia f eden b ir m e d e n iy e t m e r kezi o ld u . Son harbe k a d a r A n i harabeleri Rus arazisind e idiler ve b ir R us lim i, N . M arr, b u n la r b t n teferruat ile tetkik etm ek iin u z u n m d d e t alm tr. M arrn h a fri yat fevkelde neticeler verm i, p a rla k keiflerle te m a y z etm i ve y a ln z E rm enistan, y ahut, daha u m u m olarak, Kafkas k a v im le r in in m e d e n iy e t tarih i iin deil, fakat h ris tiyan ark z e r in d e k i B izans tesirleri tarih i iin b y k bir e h e m m iy e te m a lik o ld u u n u gsterm itir; b u hafriyat saye sinde b u m eseleleri d a h a iyi k a v r a m a k im k n hsl ol m u tu r. Basil II z a m a n n d a , E rm e nistanda, S e lu k i T rk le rin in istilsiyle alk a l y e n i k a r k lk la r patlak v e rd i: im p a ra tor, B u lg ar h a rb i biter bitm ez, K afkaslar e te indek i mmtakalarda harekette b u lu n a n b ir stfer heyetin bizzat bana g e m e k m e c b u riy e tin d e kald. Bu seferin neticesi Ermenista m n bir k s m n n im p a ra to rlu a ilh a k o l d u ; die r k sm ise bir vasal m u a m e le sin e tabi tu tu ld u . Basil iin stan b u ld a m uh te e m istik bal m erasim i y a p lm a sn a vesile tekil etmi olan im p a ra to rlu u n arktaki b u genilem esi ih tiy ar basilevsin faal ve anl z a m a n saltanatnn son asker zaferi o lm u tu r (36). Y ir m i sene sonra, K onstantin M o n o m a k z a m a n n d a E rm e n ista n n y e n i payitaht A n i B izans tara fn d a n igal edil m iti. Bu suretle B agratidler (Bagratuni) sllesi sona erdi. Bu s l le n in son m m e ssili stanbu la davet e d ild i: k a y b e tm i o ld u u k r a ll n a m u k a b il K a p a d o k y a d a arazi, tahsisat ve stanbu l b o a zn d a bir saraya m a lik o ld u . A ni k r a ll m k a z a n m a k la im p a ra to rlu k 1021 de A basg lar k ira ln d a n a ln m olan ve bery ay arka kar setreden da silsilesini

tu tm u o lu y o rd u ... b u n d a n sonra, ark h u d u d u n d a , A ni m n ta k a s ve V an g l arasnda parasz ve krp n tsz toplu b ir m em lekete sahip o luy o rd u (37). B u n a ra m e n B izans im p a r a to r lu u E rm e n ista n d a tu tu n a m a d . A h ali m e rk e z h k m e tin tatbik ettii gerek idari ve gerek d in p o litik ad a n son derece m te k i idi. D i e r ta raftan B izans igal k ta la rn n b y k bir k s m Ermenista n d a n geri a ln d ve K o nstantin M o n o m a k ilk evvel Leon T orn ik iosu n isyanna, b ilh a re Peeneglere kar m d a fa a etm ek zere A v ru p a y a g n d e rild i. S e luk i T rk le ri b u v a zi yetten istifade ettiler: m k e rre r a k n la r sayesinde Ermenistan tedrici surette fethettiler. MAKEDONYA SLLES ZAMANINDA BZANS MPARATOR LUUNUN BULGARLAR VE MACARLARLA MNASEBETLER A rap h a rb in d e n daha fazla B u lg ar h a rb i M ak e d o n y a s llesi d ta rih in in esas h disesini tekil etm ektedir. H a k i katen a r S im eo n z a m a n n d a B ulgaristan B izans im p a ra to r lu u n u n en tehlikeli d m a n o ld u ve hatt im p a ra to ru n k u d re tin i tehdit altn d a b u lu n d u r d u . Fakat M a k e d o n y a h a n e d a n im p arato rla r b u k ra ll ta m a m iy le h k im iy e tle ri altna aldlar ve bir Bizans vilyeti h alin e getirdiler. Basil I in z a m a n saltanatnda, B ulg aristan ile B izans ara snda m u s lih a n e m nasebe tler m u h a fa za edildi. M ih a il I I I n l m n d e n sonra G re k ve B u lg ar k ilise le rin in birle m e sin i istihdaf eden m zak e re le r m sa it b ir surette netice le ndi. K ral Boris o lu S im e o n u, tahsil etm ek zere, stanbu la g n d e rm e e k adar vard. Bu dostane m nasebe tler her ik i m e m le k e t iin ok faideli idiler. im al h u d u tla r n n m u kadderat h a k k n d a her h a n g i bir end ie den k u r tu lm u o lan Basil b t n k u v v e tle rin i ark A ra p la rn a kar, A n a d o lu n u n k a lb in d e v u k u b u la n m cad eley e ve garp A ra p larn a kar talyaya sevketm ek im k n n b u ld u . D i e r taraftan Borisin dahi, az bir m d d e t evvel h ris tiy a n l k a b u l etm i olan devletini te k iltla n d rm a k iin, sulhe ihtiyac vard. Leon V I (886) za m a n n d a sulh, ktisad sebeplerden d o lay, b o z u ld u : b u ra d a B ulgar ticareti, iin son derece m u z r

baz g m r k h u k u k u bahis m e v z u u idi. B ulg aristanm ba n d a o z a m a n la r m e h u r k ral S im e o n b u lu n u y o r d u . B u zat, y u k a rd a g r m o ld u u m u z gibi, Is ta n b u ld a yetimiti. re n m e k hrs [Simeonu] eskilerin k ita p la rm tekrar tekrar okum aa sev ked iy o rd u (38). K ra ll m a m ed eniy e t ve m a arif sah a larn d a b y k h izm etle rd e b u lu n d u . G eni siyasi p l n la r B iza n sm ale y h in e olarak ta h a k k u k edeceklerdi. Sim e o n a kar kfi b ir m u k a v e m e t gsterem iyeceini anly an Leon V I (B izans o rd u s u A rap h a rb iy le m e g u ld ) im d a d n a va h i M acarlar ard. B unlar, S im e o n u n d ik k a t n a za rla rn B izans h u d u tla r n d a n baka b ir tarafa ev irtm e k iin, n i olarak, B u lg aristan m im a lin i istilya raz o ld u lar. . Bu, A v ru p a tarih i iin son derece m h im bir an oldu. lk defa olarak (IX u n c u [asrn s o n u n a d o ru ) y e n i bir k a vim , M acarlar (Bizans m e h a zla r b u n la r sk sk T rk ola ra k gsterm ekte, g arp m e h a zlar ise b u n la r a bazan Avar a d n verm ektedirler) (39) A v ru p a d e v le tle rinin m illetleraras m n ase b e tle rin e k a rm o lu y o rla rd ; b u C. G ro tun d e d ii g ib i M acarlarn, en m te m e d d in m illetlerd en b ir in in m tte fik i r o l n ifa etm ek suretiyle ilk defa olarak A v r u p a n n ih tilf sahnesinde g r n m e le r i idi (40). B alangta S im eon, M acarlar tarafndan m te a d d it defalar m a l p edildi; fakat iin d e b u lu n d u u m k l vaziyetten k e n d in i k u rta rm a k h u su su n d a ok b y k bir m aharete sah ip o ld u u n u ispat etti. Bizans im p a ra to rlu u ile m za k e re d e b u lu n m a k suretiyle vakit k a z a n m a a alt; a y n z a m a n d a P eenegleri k a z a n m a a m u vaffak oldu. B u n la rn y a rd m iy le M acarlar m a l p etti ve b u k a v m i, m sta k b e l dev le tlerinin igal edecei sah a n n im a line, y an i orta T una vadisine e k ilm e e m e c b u r k ld . B u n da n sonra n a z a rla rn tekrar B izansa e v ird i. G re k k talarna kar k a z a n d kat neticeli b ir zaferden sonra stanbu l sur la rn a k a d ar ilerledi. M a l p im parator, a a d a k i artlarla su lh ak d in e m u v a ffa k o l d u : im p arato r B ulg arlar ale y h in d e her t r l h asm a n e hareketten itinap ey le m e i ye h e r sene S im e o n a k y m e tli hediyeler g n d e rm e i ta a h h t ediy ord u. S e l n i in A raplar tarafndan m u h a s a ra ve y a m a ed ilm e sinden sonra (904) S im eo n, b u m h im eh ri k r a ll m a ilh a k etm ek h u s u s u n d a pek hevesli d a v ra n d . Leon V I, B ulg arlara d i e r b irta k m B izans arazisi terketm ek suretiyle, b u p l n n ta h a k k u k u n a m n i olab ildi. 9 0 4 te B u lg a r- B iza n s h u d u d u

ze rin d e b u lu n m u olan ik i devlet ara sn d a k i a n lam a d an bahseden son derece enteresan b ir h u d u t ta kitabesine m a lik b u lu n m a k ta y z (41). B ulgar tarihisi Zlatarski bu kitabe n in eh e m m iy e ti h a k k n d a u m ta la d a b u lu n u y o r : Bu m u a h e d e n in m e tn in e gre, im d iy e k a d a r B izans im p a ra to r lu u n a ait o lan c e n u b i M ak e d o ny a ve c e n u b i A r n a v u tlu u n b t n Slav arazisi o an d an itibaren (904) B ulg arlara gei y o r d u ; y an i d ie r kelim elerle S im eo n, B ulg ar m illiy e tin e son e k lini ve rm i olan B alkan y a rm a d a s n n b t n Slav k a b ile le rin i ass altn d a to p lu y o rd u (42). Bu devir ile Leon saltanatnn so nu arasnda B ulgaristan ile Bizans im p a r a to rlu u m n ase b e tle rin d e y eni m sa d e m e le r v u kub uld u u n u g r y o ru z . Leon VI n in l m ile B ulg ar S im e o n 'u n 9 2 7 senesin de k i l m a ra sn d a k i dev ir zarfn d a im p a ra to rlu k ile B ulgaristan arasnda h e m e n h e m e n fslasz m u h a s a m a t o ld u ve S im eo n, stan b u lu fethetm ek tee b b s nd e b u lu n m a k iin, b t n gay retini sarfetti. P atrik M istik N ik o la n n kirala g n d e rd i i m re k k e p le deil, fakat gz yalariyle yazlm (43) y z kzartc m e k tu p la rn h i b ir tesiri o lm a d . N ik o la im p a ra to rlu u n , R u slar, Peenegler, A lan lar ve g arp T rkleri, y a n i M acarlarla bir ittifak akdedecei te h d id i ile b e y h u d e yere k ral k o r k u tm a k iin u rat (44). S im eon b t n bu ittifak p ro je le rin in h u su le g e lem iy eceini b iliy o r d u : patrik in tehditleri ise ze rin d e h i b ir tesir y a p m a d . B u lg ar o rd u su G rek lere kar m te a d d it zaferler ka zan d ; b u n la rn en m h im m i 9 1 7 de, A k elo s k e n a rn d a , A nkialo s ehri (Trakyada) c iv a rn d a k a za n la n zafer o l d u : B izans kta lar b u m u h a re b e d e ta m a m iy le ezildi. M u h a re b e m e y d a n n X u n c u asrn s o n u n a d o ru ziyaret etm i olan m v e r r ih D iy a k o s Leon yle y a zy o r: B u g n d a h i A nk ialo s civarnda, ricat eden R o m a o rd u s u n u n az erefli b ir ekilde para para e d ilm i o ld u u yerde k e m ik y n la r g rm e k k a b ild ir (45). A kelo s m u h a re b e sin d e n sonra S im e o n a stan b u l y o lu alm oldu. Fakat 9 1 8 de, B ulg ar o rd u la r Srbistanda faa liyette b u lu n m a k m e c b u riy e tin d e k a ld la r (46). Ertesi sene (919) a z im k r ve zeki a m ira l R o m e n L akapen, g r m o ld u u m u z gibi, im p arato r olarak tetvi o lu n d u .
Bizans mparatorluu Tarihi 26

Bu esnada B ulg arlar ce n u p istik am e tind e a n a k k a le Bo a zn a k a d a r ilerliy o rlard (47). 9 2 2 de E d irn e y i (O drine) aldlar. B u n d a n sonra B ulg ar ktalar b ir taraftan orta Yunanistanda ilerlediler, die r taraftan stanbu l n le rin e g eldiler ve her d a k ik a ehri zaptedebilecek tehlikeli bir vaziyet ihdas ettiler. e h rin d n d a b u lu n a n im p arato r saraylar atee y a k ld . A y n z a m a n d a S im eo n, daha m essir b ir suretle payitaht m u h a sa ra e de bilm e k iin, A frika A ra p lariy le bir ittifak a k d in e alt. B t n T rakya ve M ak e d o n y a , stanbul ve S e ln ik h ari o lm a k zere, B u lg ar k u v v e tle rin in eline geti. stanbu l R us A rkeoloji E nstits tarafndan im al B ulgaristanda, A boba c iv a rn d a y a p lm o lan hafriyatta, kral sara y n n y a n n d a k i b y k kiliseye ait m te a d d it stu n la r m e y d a n a k a rlm tr; b u n la r n z e rin d e Sirneonu n igal ettii B izans eh irle rin in adlar y azld r. S im eo n B alkan y a rm a d a s n d a k i B izans a ra zisin in b y k b ir k s m n a sa h ip o lm a sn a d a y a n a ra k B u lg arlarn ve re k le rin im p a r a toru u n v a n n ald. 9 2 3 y a h u t 9 2 2 de, stanbu l surlar n n d e , R o m e n L a k a pen ile S im eo n arasnda m e h u r b ir m l k a t v u k u b u ld u (48). m parator m l k a t m a h a llin e d e n iz y o lu y la yat,, m a b in m i olarak, S im eo n ise k a ra d a n geleceklerdi. R o m e n ilk nce geldi. ki h k m d a r b ir ib ir in i tebrik ettiler ve m l k a ta baladlar. R o m e n in szleri bize k a d a r g e lm itir (49). Bir ne v i m ta re k e ak d e d ild i. Bu m ta re k e n in artlar o k a d a r a r d e ild i: R o m e n S im e o n a her sene hediyeler verecekti. S im eo n, k e n d is in i tehdit eden v a h im bir te h lik e y i evvelce sezm i o ld u u n d a n , stan b u ld a n vazg e m e k ve geri e k il m e k m e c b u riy e tin d e k a ld : b u ra d a y e n i teek kl etm i ve B izans im p a r a to r lu u ile m zak e re y e g irim i o lan S rp krall ba h is m e v z u u idi. D i e r taraftan S im e o n u n A raplarla y a p t g r m e le r arzu edilen neticeleri v e rm em iti. B il hare, S im e o n stanbu la kar y eni bir sefer h a z rla m a a b a la d ; fakat n a rb h a zrlk la r esnasnda ld (927). S im e o n u n z a m a n saltanatnda B u lg a r arazisi pek fazla geniledi. Bu arazi K a rad e n iz sah ille rin d e n A d riy atik k y larna, aa T u n a d a n M a k e d o n y a ve m e rk e z T rakya ve S elnie k a d ar u z a n y o rd u . S im e o n u n a d n a B alkan y a rm a

dasnda B izans h k im iy e ti y erine Slav s t n l n n ikam esi iin y a p lm ilk teebbs fikri b aldr. S im e o n u n halefi, ev le nm e d o laysiy le B izans im p a ra to ru n u n akrabas olan zayf P iyer oldu- Bir su lh m uahedesi ak d e d ild i. m p ara to rlu k , P iy e rin k ra llk u n v a n n ve S im eon tarafndan ih das ed ilm i olan B ulgar p a trik li in i tany o rd u. S u lh tak rib e n k rk sene srecekti. Bu k a d a r p a rla k B ulgar zaferlerinden sonra m u a h e d e artlar ok m u te d il ve u m u m iyetle B izans iin o ld u k a m e m n u n iy e t verici idi. B unlar B u lg ar k u d re tin in in h ita tn g l k le g izliy o rd u (50). Bu, R o m e n L a k a p e n in dirayeti ve a z im k r politikas sayesinde elde ed ilm i h a k ik bir m uvaffakiyetti. S im eo n d e v rin d e k i b y k B ulgaristan, P iyerin z a m a n saltanatnda d a h il ih tillle r y z n d e n paraland . B ulgaristan siyasi k u d re tin in e h e m m iy e tin i kaybettii b ir z a m a n d a , Peeneglerle an lam o lan M acarlar, 9 3 4 te, T rakyay istil ediyor ve stanb u la k a d ar ilerliy o rlard . 9 4 3 te b u n la r tekrar T rak yada g r n d le r . R o m e n Lakapen b u n la rla be senelik b ir sulh akdetti. Bu su lh R o m e n in su k u tu n d a n sonra y e n ile n d i ve K o nstantin P rofirogenetin b t n saltanat m d d e tin c e u zatld (51). B ilhara, X u n c u asrn ik in c i y arsnda, M acarlar m te a d d it defalar B alk an y a rm a d a sn istil ettiler. B ulg aristam n siyasi inhitat B izans iin son derece faideli oldu. N ikefor Fokas ve Jan im isk es, N ike fo r Fokas tarafn da n a rlm o lan R us prensi Sviatoslav tarafndan y a rd m grerek, B ulg arlara kar faslasz m cad e le d e b u lu n d u la r. Fakat R us s il h la rn n B ulg aristanda elde ettii m u v a ffa k i yetler S viatoslav im p a ra to rlu k h u d u n u n a sevk ettikte im p arato r b y k bir endieye d t : b u endie y e rin de idi, n k R u s k talar Bizans to p ra k la rn d a o k a d a r iler le m ilerdi k i eski bir R u s k ro n ik c is i Sviatoslavn hem en h e m e n a rg ra d (y ani stanbul) su rla rn a ulam o ld u u n u (52) y azm tr. Ja n im iskes, y eni ftihlere kar B u lg aris tan! k o r u m a k bahanesiyle, o rd u su ile b irlik te R u sla rn ze rine y r d . Sviatoslav' m a l p ve b t n ark i B ulg aristam igal etti ve ik tid a r m e v k iin d e b u lu n a n b t n B ulg ar kral ailesini esir ald. arki B ulg aristam n ilh a k , bu im p a ra to ru n z a m a n saltanatnda kat olarak ta m a m la n d .

Basil II Bulgarokton. Bir mezamir kitab minyatr (Bibi. Marc. Codex XVII)

 im isk e sin l m n d e n sonra B u lg arlar im p a ra to rlu u n i k a r k lk la r n d a n (Basil II z a m a n n d a ) istifade ettiler ve B izans h k im iy e tin e kar a y a k la n d la r. B u n la rn efi, m s ta k il g a rb B ulg aristan h k m d a r S a m u e l idi. Y e n i b ir s lle n in m essisi o ld u u anlalan b u zat ilk B ulg ar im p a r a to r lu u n u n en b y k h k m d a r la r n d a n biri oldu (53), Basil II ile S am ue l a ra sn d a k i m cad ele, o ld u k a u z u n bir m d d e t, k in c in in lehinde,, cereyan etti: bu h d is e n in sebe bini bilhassa im p a ra to rlu k k u v v e tle rin in ark h arbleriy le m e g u l o lm a la rn d a aram aldr. S am u e l b iro k y e n i mntakalar igal etti ve k e n d in i B ulgaristan k ral iln- ettirdi. A ncak X I in c i asrn b a lan g c n a d o ru talih Basile g lm e e balad. Bu im p arato r B ulg arlara kar o derece za lim a n e bir iddetle m c a d e le etti k i B ulgarokton y a n i B ulgar ld r c s l k a b n ald. S am u e l, Basil II n in em riy le k r ed ilm i olarak va ta n la rn a iade o lu n a n 1 4 0 0 0 B u lg ari g rd k te o k a d ar b y k b ir sarsntya u r a d ki b u sarsntdan ld . S a m u e lin l m n d e n sonra B ulgaristan, B izanslIlara m u k a v e m e t edebil m e k iin ok zayft; az b ir m d d e t so nra B izans tarafndan fethedildi. 1018 de ilk B ulg ar k ra lh ortadan kalkt: banda bir im p a ra to rlu k valisi b u lu n a n bir Bizans vilyeti ekline so k u ld u . B u n u n la beraber, bir dereceye kadar, i otono m is in i m u h a fa za etti. XI in c i asrn ortasna do ru, P iyer D e lia n n idaresinde, B ulgaristanda B izans h k m e tin e kar patlak veren b ir isyan g ad d a ran e bir surette bastrld ve B ulg ar o to n o m isin in k a l d rlm a s n inta etti. Bizans h k im iy e ti z a m a n n d a H ellen k lt r tedric surette B ulg ar h a lk n a n fu z etti. Fakat b u n a ra m e n B ulg ar m illiy e ti bak k a ld ve X II nci asrda, ik in c i B ulg ar k r a ll n n d o m a s n bekledi. M AKEDONYA SLLES ZAMANINDA BZANS MPARATORLUU VE RUSYA M ak e d o n y a sllesi d e v rin d e R u sy a ile B izans arasnda gayet canl m nase b e tle r in k ia f etti. R u s k r o n ik in e gre R us prensi O leg, 9 0 7 de H a k m Leon V I z a m a n in d a , b y k b ir d o n a n m a ile, stanbul s u rla rn n eteinde o rd u g h n k u r m u tu r . P ayitahtn va ro larn y a m a ettikten ve a h a lisin in b y k br k s m n katlettikten sonra O le g im p a

ratoru, k e n d isiy le m zak e re y e g irim e e ve bir an la m a im z a la m a a icbar etti. B iline n b t n ark ve garp Bizans m e h a z la rn d a n h i b iris in in ne b u seferi, ne de O le g a d n zikre tm e m e le rine ra m e n , b irta k m efsanevi teferruattan ri o lm y a n R us k r o n ik c is in in anlatt vaka, kat ta rih esas lara d a y a n m a k ta d r. 9 0 7 deki ilk a n la m a n n 911de Ruslara m h im ticari im tiy a zla r bahe den resm b ir m u a h e d e ile (d aim a Rus k r n ik c is in e gre) teyit ed ilm i olm as pek m u h te m e ld ir. X u n c u asrn ik in c i yars iin p ah a b iilm e z b ir m e h a z o lan D iy ako s L eonu n m e h u r tarihi, im d iy e k a d a r l y k vehile k y m e tle n d irilm e m i olan, fakat O le g ile im za la n a n m ua h e d e le re iaret eden y egne greke m e tin olarak telkki edilm esi l z m gelen gayet enteresan b ir fk ra ih tiv a etm ek tedir. B urad a D iy a k o s L eonu n Ja n im is k e se izafe ettii Sviatoslava y a p lm tehdit bahis m e v z u u d u r : m it ed e rim ki, g o r, y e m in li m uah edelere ra m e n (T& vopxou anovS&) b y k b ir o rd u ve b iro k gem ilerle d e n izd e n payitaht n le rin e k a d ar g e lm i o lan b a b a n z n u ra m o ld u u h e zim e ti unutm am snzdr,, (54). g o ru n za m a n saltanatndan nce B izansla a k d e d ilm i olan b u y e m inli m uahedeler her halde R us k ro n ik c is in in bahsettii O le g in m u a h e d e le ri o lm a ld r. X u n c u asrn b a la n g c n d a n itibaren Bizans o rd u s u n d a R u s y a rd m c k ta la rn n m e v cu d iy e tin e iaret eden B izans m e h a zlariy le 911 m u a h e d e s in in , R uslara, istedikleri takdirde, Bizans o rd u s u n d a alm a k m sa a d e s in i veren m te k a b il m add e siy le H R u s k ro n ik c is in in b ild ir d i i ekilde) m uk ay e se etm ek fay dadan h li d e ild ir (55). 1912 de, A m e rik a l bir y a h u d i lim in in (Schechter) X u n c u asr H a zar - R u s - B izans m n a s e b a tn a m te a llik ib ran ic e gayet enteresan b ir O rta z a m a n la r m e tn in in m e v c u t para la rn neir ve b u n la r ngilizceye tercm e etm i o ld u u n u zik re tm e k l z u m s u z deildir. B u v e sik a n n e h em m iy eti, Rus k ra l H e lg u [Oleg] a d n ih tiv a ettiinden d o la y b y k t r ve b u kira la d a ir v e rd i i b irta k m y eni ahadetler arasnda, stanbula kar y a p lm neticesiz seferin h ik y e s in i m u h te v i b u lu n m a k ta d r (56). B u m e tn in arzettii k ro n o lo jik ve topografik m k l tn tetkikna daha h e n z b a la n m a k ta d r : b in a e n ale y h e h em m iy eti m n a k a a d a n m s ta n i b u lu n a n b u vesika h a k k n d a kat bir h k m ve rm e k h e n z ok

erk endir. H er halde b u m e tn in neri, eski R us k ro n ik le ri tarafndan b ild irile n O le g in k ro n o lo jis in in b ir m esele olarak ortaya atlm a sn inta etmitir. R o m e n L a k a p e n in z a m a n saltanatnda payitaht, ik i defa R u s prensi g o ru n ta a rru zu n a u ra d . B u p re n sin ism i y a l n z R us k ro n ik le rin d e m a h fu z k a lm a m tr : G re k ve ltin m e h a z la rn d a da m evcuttur. lk seferi 941 ta rih in e tesadf etm ektedir. Bu sefer K a rad e n izin B itinya sahilleri ve stan b u l bo az istikam etinde yol alm o lan b ir o k g em iler vasitasiyle y ap ld. B oaza geldikte R u slar sah ili y a m a ettiler ve A n a d o lu k y s n takibederek H risop o lise (b u g n k s k d a r, s ta n b u lu n karsnda) k a d a r ile rle d ile r.' Bu ak n , gor iin, tam bir m u v affa k iy e tsizlik le neticelendi. B irok R u s g em isi g re juv a ateiyle m a h v e d ild i. g o run d o n a n m a s n n m te b a k i k s m im ale d o ru ekildi. G re k le r tarafndan a ln a n R us esirleri id a m edildi. g o ru n ik in c i seferi (944) ok daha b y k kuvv etlerle y ap ld . R u s k ro n ik c isi, g o ru n V arang ile r, R uslar, P olianlar, Slavlar, K riviiler, Tivertsiler ve P eeneglerden (57) m te e k k il b y k bir o rd u v c u d a g etirm i o ld u u n u b il dirm ek tedir. Bu h a z rlk la rd a n r k e n Bizans m p aratoru, aristokratlarn en m m ta z ahsiyetlerini (boyar'lar) g o r ve Peeneglere ze n g in hediyeler ta k d im etm ek zere, g n d e rd i: b u n la r gora, O le g e verilen ve rgiy e ben zer bir ve rgi v e ri leceine dair sz verdiler. B t n b u av anslara ra m e n gor stan b u l ze rin e y r d . Fakat T una n n e geldikte, druzhinas n n (yani a rk ad a la rn n ) re y in i sordu, im p a ra to ru n teklifini k a b u l ederek K iyefe avdete k a rar verdi. Ertesi sene G re k le r ve R uslar, artlar R u slar iin O le g in artlarn dan ok d a h a az m sa it "olan b ir m u a h e d e akdettiler. Bu m u a h e d e b u g n ve gelecek asrlarda g n e in p a rla d ve d n y a n n d u r d u u m ddete,, (58) de v am edecekti. H ak ik a tte ise sulh y a ln z y irm i be sene s r d ve arkta A raplara kar u z u n b o y lu b ir m cad e le ile m e g u l olan B izans iin son derece m h im oldu. Bu m u a h e d e n in m u c ip o ld u u dostane m n ase b a t K o ns tantin V II P orfirogenet z a m a n n d a daha v a zh bir ekil a ld : 9 5 7 de R us B y k Prensesi O lg a (Elga) stanbu la geldi ve im p arato r, im p arato rie ve veliaht tarafndan b y k m e ra sim le ka rlan d . O lg a ya y ap lm olan istikbal m e ra sim i o

de v rin resm b ir vesikas olan Bizans saraynn terifat uslle rine dair,, ad l kitapta m ufassaan tasvir e dilm itir (59). B u lg ar h a rb le ri b a h sin d e N ik e fo r Fokas ve Ja n i m iske sin R us prensi Sviatoslav ile o lan m n ase b e tle rin i zikretm itik. Basil II B u lg a ro k to n u n , ad R u s y a m n h ristiy a n l k a b u l ile pek y a k n d a n a lk a l o lan R us prensi V la d im ir ile o lan m nase b e tle ri ok daha m h im oldu. X u n c u asrn son on senesinde, im p a ra to ru n ve sllesi n in vaziyeti pek n a z ik g ib i g r n y o r d u . Basil a le y h in d e k i isy a n idare eden B ardas Fokas h e m e n h e m e n b t n Anad o lu y u elde etmiti ve payitahta y ak lay o rd u ; a y n z a m a n d a im p a ra to rlu u n im al vilyetleri b ir B u lg a r istils tehlikesi ne m r u z b u lu n u y o r d u . Bu m k l vaziyette Basil prens V la d im ire m ra ca at etti ve b u prensle b ir ittifak a k d in e m u vaffak oldu: V la d im ir Basilin im d a d n a 6 0 0 0 k ii g n d e r m e i ta a h h t ediy ord u; b u n a m u k a b il im p a ra to ru n kzkardei A n n a ile evlenecekti; V la d im ir hristiyan o lac a n a ve m ille tin i d a h i ih tid a ettireceine d a ir sz v e riy o rd u. U m u m i yetle V rangi-Rus b l (D ruzhina),, tesm iye o lu n a n y a r d m c R us a la y n n h im m e tiy le Basil B ardas Fokas isy a n n b astrm aa m u v a ffa k oldu: Bardas katledildi. Fakat Basil, hi phesiz, k zk a rd e in in evlenm esin e d a ir ve rm i o ld u u sz y erine getirm ekten im tin a etti. B u n u n ze rin e R u s prensi, K r m d a m h im b ir B izans m e v k ii o lan H e rso n u (K o rsun y a h u t H ersonesus) m u h a sa ra ve fethetti ve.B asilin b u ev le nm e e m u v a fa k a tin i tem in eyledi. V la d im ir vaftiz edildi ve Bizans prensesi A n n a ile evlendi. R u s y a m n h ris tiy a n l 9 8 8 de m i, yoksa 9 8 9 da m k a b u l etm i o ld u u katiyetle b ilin m iy o r. Baz tarih iler b irin c i tarihi, bazla r ise k in c iy i k a b u l etm ek tedirler. R u sy a ile B izans im p a r a to r lu u arasnda s u lh ve dostluk m nasebe tleri h u su le g eldi ve b u vaziyet u z u n m d d e t d e v am etti- k i m e m le k e t .biribiriyle m h im ticarette b u lu n d u la r. B ir m e h a za gre, 1043 senesinde, R u slarla B izanslIlar a rasnda b ir h dise v u k u b u ld u . s ta n b u lu n skit (y ani Rus) tacirleri,, ile G re k le r k a vg a ettiler ve b u k a v g a esnasnda asl b ir R u s ld r ld (60). B y k b ir ih tim a le gre, R u sya tarafndan bir vesile ittihaz o lu n a n b u h dise B izans im p a ra

to rlu u n a kar y e n i bir sefer y a p lm a sn a sebep oldu. R us g ra n d k a s H a k im aroslav, b y k o lu V la d im ir i, b ir ok gem ilere b in d ir ilm i b y k t i r o rd u ile, Bizans sahille rine g n d e rd i. Fakat R us filosu im p a ra to rlu k k u v v e tle ri tara fn dan, g re juv a atei sayesinde, h e m e n h e m e n ta m a m iy le m a h v e d ild i. V la d im ir o rd u s u n u n geriye k a la n k s m alelacele ricat etti (61). B u sefer O rta z a m a n la rd a stan b u la kar y a p lan R us seferlerinin s o n u n c u s u o ld u . B u g n k c e n u b i R usya b o zk rlarn d a, X I in c i asrn ortasnda, P o lov iler T rk k a b ile sinin z u h u r u ile v u k u a gelen etnografik d e iik lik le r R usya ile B izans im p a ra to rlu u arasnda d o r u d a n d o ru y a her h a n g i b ir m n ase b e t ih tim a lin i ortadan k a ld rd .

MAKEDONYA SLLES DEVRNDE PEENEG MESELES

P eenegler (G rek m e h a zla rn d a P a in a k ita i; R us k r o n ik le rind e Peenegler), X I inci asrda im p a r a to r lu u n m u k a d derat z e rin d e b y k ve d e v a m l bir tesir icra ettiler. B irinci H al seferinden az evvel bir an g eldi ki Peenegler ksa tarih m ev cu d iy e tle rin d e , ilk ve son defa o lm a k zere, cih an tarih in d e gayet m h im bir rol o y n a d lar. Bu hdiseden, vakti geldikte, bahsedeceiz. B izans im p a r a to r lu u P eenegleri u z u n m d d e tte n beri tan y o rd u . B u n la r IX u n c u asrn m u a y y e n b ir tarih inde, aa T u n a n n im aline, a srm zn V alah i lk e sin e ve b u g n k ce nubi R u sya o v a la rn a y e rle m i le rd i: b u n la r b u suretle aa T u n a ile D n ie p e r sahilleri ara s n d a k i sahay igal edi y o rla rd ; b azan b u n la r bu son h u d u d u d a h i ayorlard. G arpta, B ulgaristan cihetinde, b u n la r n ig a lin d e b u lu n a n a ra zin in h u d u tla r va zh bir surette tesbit e d ilm iti; fakat arkta sabit h u d u tla r b u lu n m a s n a im k n y o k t u : Peenegler m te m a d i surette, die r barbar kabileleri, ve bilhassa U z lar ve K u m a n la r y a h u t P oloviler tarafndan garbe d o ru s r l y o rla rd . M te a k ip tarih h diselerin aka anlalabilm esi iin, T rk n e slin d e n kabileler olan Peeneg, U z ve Kum anla rn X I inci asrda A n a d o lu d a k i B izans to p ra k la rn tehdide baly an S e luki T rkleriy le a k ra b a o ld u k la r n hatrda b u lu n d u r m a k icabeder. Bize k a d ar g elm i olan K u m a n l g a ti y a h u t k a m u s u K u m a n la r y a h u t P oloviler lis a n n n , arada

y aln z lehe farklar gsterebilecek kadar, d ie r T rk lisanlariyle ak rab a o ld u u n u m u k n i bir surette ispat etm ektedir. Peeneglerle S e lu k i T rk leri ara sn d a k i b u a k ra b a lk b a lar m te a k ip devirlerde gayet b y k bir rol o ym y acak t. Bizans im p arato rlar Peenegleri, im alde en m h im k o m u la r olarak telkki e d iy o rla rd : h a k ik a te n b u n la r arki A v ru p a d a , m u h te lif m illetler (Ruslar, M acarlar, B ulg arlar ve B izans m p a ra to rlu u ) ara sn d a k i m u v a z e n e n in m u h a fa z a snd a balca m il idiler. K onstantin Porfirogenet, X u n c u asrda y a zlm ve o lu ve halefi R o m e n e ithaf e d ilm i olan imparatorluun idaresine dair adl k ita b n d a Peenegiere m te addit sahifeler hasretm ektedir. Tal m u h a r r ir o lu n a , im p a ra to rlu u n selm eti iin, her eyden evvel P eeneglerle sulh m u h a fa za etm esini tavsiye etm ektedir. Peeneglerle im p arato rlu k arasnda a n la m a n n dev am ettii m d d e te ne R uslar, ne M acarlar ve ne de B u lg arlar B izans lk e sin e taar ru z edem ezlerdi. A y n z a m a n d a k ita b n b ir o k y e rlerinde n P eeneglerin K r m d a k i (H erson) B izans m em leketleriy le R usya, H azaristan ve die r k o m u m em lek etler arasnda y ap lan ticari m nasebe tlerde m utavasst b ir rol o y n a d k la r te za h r etm ektedir (62). B in a e n a le y h Peenegler, X u n c u asrda, Bizans im p a r a to r lu u ilerinde, h e m siyasi ve h e m de iktisadi o lm a k zere gayet b y k b ir rol o y n u y o rla rd . X u n c u asrn ik in c i yars ve X I inci, asrn b a la n g c n d a vaziyet deiti. arki B ulgaristan, g r ld g ib i, Jan im isk e s z a m a n n d a fethedildi ve Basil II, b t n B ulgaristan B izans h k im iy e ti altna girinceye kadar, ftu h a ta d e v am etti. Evvelce im p a ra to rlu k ta n B u lg a r k r a ll tara fn d a n a y rlm o lan Peenegler, im p a r a to r lu u n d o r u d a n d o ru y a k o m u s u o ldu lar. Bu yeni k o m u la r o k a d a r k u v v e tli, o k a dar ok ve taarru zda o k a d ar seri id ile r k i im p a ra to rlu k b u n la r n P o lov ilerin tazy ik i y z n d e n h u s u le gelen ta a rru z la rn a kar kfi bir m u k a v e m e t gsterem edi. XI inci asr kilise tarihisi Bulgaristan!. Teofilakt skit tesm iye ettii P eeneglerin istilsndan yle b ahse tm ekted ir: B u n la rn istils b ir im ek g ib id ir; ricatlar ise h e m ar, h em de hafiftir: g anim etlerden dolay ar, k a m a la rn d a k i srat ten dolay h a f if t ir .......... Asl m th i o lan ey b u n la r n ilk b a h a r arlar k a d a r ok o lm a la r ve h i b ir k im s e n in b u n la r n ne kadar, binlerce m i yoksa on binlerce m i, o ld u k la rn

b ilm em esidir; b u n la r n ad e d in i h esap lam a a im k n yoktur* (63). B una ra m e n , X I in c i asrn ortasna kadar, Peenegler im p a ra to rlu k iin tehlikeli o lm a d lar. B u n la r anc ak ay n asrn ortasnda, T unay getikten sonra, tehlik eli o lm a a ba ladlar. M v e rrih le r arasnda P eeneglerin tarih r o l n ilk defa a y d n la tm olan V. G. V asilievski b u n la r n B izans arazisine n fu z u h a k k n d a yle yazyor (1872 de): B t n m o dern tarih ilerin g z n d e n k a m o lan b u hdise insaniy et tarihi iin b y k b ir e h e m m iy e ti h a iz d ir. Neticeleri itibariyle bu hdise b a rbarlar istils,, adl y eni bir d e v ir am olan G o tlarn T u n a y geii k a d a r m h im o lm utur,, (64). K onstantin M o n o m a k (1 0 4 2 - 1 0 5 5 ) Peeneglere, yerle m e k zere, B ulg aristan d a arazi ve rdi ve T una bo y larn d a kale terketti. Peenegler im p a r a to r lu u n h u d u tla r n n e h r in d ie r sah ilin d e k a lm olan a k ra b a la rn n istillarna ve R u s p re n sle rin in a k n la r m a kar m d afa a edeceklerdi. Fakat im a l T una P eenegleri n n e g eilm ez bir ekilde ce n u b a d o r u ile rliy o rlard . M u h ac e re tle rin in b irin c i devre sinde P eenegler pek k a la b a lk olarak (baz m e h a zla r 8 0 0 0 0 0 k iid e n bahsetm ektedirler) (65) T u n a y g em iler ve Edirneye k a d a r ile r le m i le r d i: hatt b u n la r n baz ko llar stanbu la vsl o lm u tu . Fakat K o nstantin M o n o m a k n k talar b u etelere k a r m u v a ffa k iy e tli b ir m u k a v e m e t gs terebilecek b ir d u r u m d a idiler ve b u n la r m th i h ezim et lere u ra tm la rd . M a m a fih K o nstantin saltanatnn so n u n a d o ru P eeneglerin ilerlem elerine k a r k o y m a k d a h a g o ld u . m p a ra to r tarafndan b u n la ra kar y a p lm o lan son sefer B izans o r d u s u n u n ta m a m iy le m a h v e d ilm e siy le netice le ndi. M th i b ir k a tli m gecesi, e zilm i o lan B izans alay lar h e m e n h i b ir m u k a v e m e t gsterm eksizin, b a rb a rla r tarafn dan im h a e d ild ile r; b u n la r n y a ln z ufak b ir k sm k a m a a ve E d irn e y e u la m a a m u v a ffa k o ld u . E v v e lk i zaferlerin te m in etm i o ld u u b t n faideler k a yb oldu,, (66). B u m th i hezim etten sonra im p a ra to rlu k Peeneglere kar m cad e le y e d e v a m e d e m e z d i: im p a ra to r s u lh pek p ah aly a satn a lm a k m e c b u riy e tin d e kald- m p ara to r tara

fn d a n k e n d ile rin e v e rilm i olan l tu fk r hediyelere m u k a b il P eenegler B a lk a n la rn im a lin d e k e n d ile r in in ig a lin d e b u lu n a n vilyetlerde m u s lih a n e bir tarzda y aa m a ta a h h t ediyorlard. m p ara to r Peeneg p rensle rine fahr u n v a n la r d a h i verdi. te b u suretle M a k e d o n y a s lle sin in son senelerinde ve bilhassa K onstantin M o n o m a k n z a m a n saltanatnda Pe enegler im ald e im p a r a to r lu u n en tehlikeli d m a n la r o lm u lard r. MAKEDONYA SLLES ZAMANINDA BZANS MPARATOR LUUNUN TALYA VE GARB AVRUPA LE MNASEBETLER lk evvel b u devirde A ra p larn Sicily a ve c e n u b i taly a da k a z a n m o ld u k la r m uvaffakiy etleri h a trla tm a k m n a siptir. D ie r taraftan, IX u n c u asrn ortasnda, Sen M a rk (Vene d ik ) c u m h u r iy e ti k e n d in i B izans h k im iy e tin d e n ta m a m iy le k u rta rd ve m sta k il bir devlet o ldu . m p a ra to rlu k ile yeni devlet, m te a k ip b t n siyasi ilerde, ik i m sta k il h k m e t ola rak b irib iriy le m zak e ratta b u lu n d u la r . IX u n c u asrda b u n la rn m enfaatleri b iro k n o ktalarda, bilhassa garp A ra p la rm n ve A d riy atik S la v la rn n terakkileri m eselesinde, yekdieriyle b irle iy o rd u. Basil I in za m a n saltanatnda, bize k a d a r gelm i o lan ente resan bir m u h a b e re im p arato r ile L ouis II arasnda yapld. Bu m e k tu p la rd a n b u ik i h k m d a r arasnda, L ouis II n in g ay r m e ru olarak im p arato r u n v a n m alm as y z n d e n , hararetli bir m n a k a a alm o ld u u ortaya k m a k ta d r. Bu suretle 8 0 0 senesi ta g iy m e h d ise sin in neticeleri IX u n c u asrn ik in c i y arsn d a k e n d in i g steriyordu. - Baz tarihiler L ouis II n in Basile y azm o ld u u m e k tu b u n sahte o ld u u n u beyan etm ilerdir (67); fakat daha so n ra k i tarih iler b u fikri k a b u l etm em ektedirler (68). H er ne h al ise, Basilin L ouis II ile bir ittifak a k d i iin sarfettii gayretler m u v affa kiyetle neticelenm edi. B izans k talar tarafndan Bari ve T arentin igali, N ikefor Fokasm c e n u b i talyada A raplara kar k a z a n d m u v a f fakiyetler, Basilin saltanatnn so n u n a d o ru, talyadaki

B izans n f u z u n u arttrd. k in c i derecede kalan talya devletleri, m esel N apo li, B enevent, Spolet d u k a lk la r, Salern prenslii ve dier b irtak m devletler, A raplara kar y ap lan B izans seferlerinin alm o ld u u seyri grerek, B izansa kar ta v rla rn deitirdiler. Papa Jan "VIII, ark kilise sin in son a y rl n u n u ta ra k Basil II ile hararetli m zak e re le re giriti; n k A rap te h lik e sin in R o m a iin ne k a d a r geni o ld u u n u tam a m iy le id ra k e d iy o rd u . P apa ark im p a ra to rlu u ile siyasi bir ittifak akdetm e e u ra m a k la b iro k m sa m a h a la rd a b u lu n m a a h azr o ld u u n u gsterdi. Baz tarih iler Kel arln l m n d e n sonra (877) garpte b u u k sene zar fn da h i b ir im p arato r b u lu n m a m o lm a sn b u sebeple izaha kadar varm ak tadrlar: b u n la ra gre g y a Jan V III, y a rd m R o m a iin pek fazla l z u m lu olan Bizans im p a ra to r u n u n hissiyatn rencide etm em ek iin, kasten b ir garp im p a ra to ru n u n ta g iy m e sin i tehir etm itir (69). Leon V I n in z a m a n saltanatnda talyadaki B izans m e m leketleri ik i tem e ayrld: K alab ria ve L an g o b ard ia. K alabria tem i, S ira k z ve T a o rm in a n n s u k u tu neticesinde, A raplar tarafndan ta m a m iy le fethedilm i olan Sicilya h ari o lm a k zere, Sicilya b y k tem in d e n geriye ne kaldysa o n u ihtiva ediy ord u. D i e r taraftan Leon V I, ih tim a l B izans o rd u la r tarafndan talyada k a za n la n m uv affakiy etler neticesinde, n ih a i o lara k L a n g o b a ra ia y K efallenia ve y o n adalar tem in den ayrd; bal bana bir strategi o lan m sta k il bir tem yapt. B izans o rd u la r n n d a im a m uzaffer k m a d k la r m te m a d i h a rb le rd e n d o lay K alabria ve L a n g o b a rd ia m n h u d u t lar sk sk deiti. C e n u b i talyada B izans tesirlerinin artm asiyle m te nasip olarak X u n c u asrda, G re k m anastr ve k ilise lerinin ad e d i n in fazlalat g r l y o r ; o dev irde k u r u lm u o lan lard a n bazlar m h im fik ir m erk ezle ri oldu. A y n asr zarfnda, B izans im p a r a to r lu u ve talya yeni ortaya k an k u d re tli b ir ahsiyetin, y a n i 9 6 2 de R o m a d a pap a tarafndan tetvi o lu n a n G e rm e n h k m d a r O tton I in y k se lm e sin e ahit o ld u lar. O tton tarihte R o m e n - G e rm e n M u k ad d e s m p ara to rlu u ,, n u n m essisi olarak ta n n m a k ta dr. O tton, im p arato r u n v a n n a ld k ta n sonra, b t n talyay eline g e irm e k iin gayret sarfetti. B u suretle d o ru d a n d o ru y a B izans m enfaatlerin e ve bilhassa L a n g o b a rd ia d a k i B i

zans m enfaatlerine tecavz etm i o lu y o rd u . G e rm e n h k m dariy le m s l m a n la r a kar tecavzi b ir ittifak akdetm e k h ly a s n d a b u lu n a n ark im p a ra to ru N ik e fo r Fokas ile O tton arasnda m za k e re le r y ap ld. O tton b ird e n b ire ce n u b i taly a d ak i Bizans vilyetlerini istil etm ek suretiyle b u m zakereleri kesti. Fakat b u teebbs, m uv affaky etsizlik le neticelendi. B u n u n ze rin e y eni m zake re le re baland. G e rm e n im p arato ru Istan b u la K rem o na piskoposu L u id p r a n d g n d e rd i; b u zat evvelce K onstantin P orfirogenet devrinde, B i zans saray n e zd in d e sefir o lm utu . B oazii sah ille rin d e pek s a m im bir surette k a rla n m a d , b ir ta k m a r hakaretlere ve b iro k h rm e tsizlik le re m r u z ka ld . L u id p r a n d sonralar stanbul saray nd ak i, b u ik in c i ik a m e tin e dair b ir risale kalem e al d ; b u eser, ark p ay itah tn ilk ziyaretine dair y azm o ld u u sitay im iz tasvirin tam m n a siy le zd d o lup o ld u k a b y k b ir suiniyetle y azlm b ir h ic v iy e d ir. Bu ik in c i'r is a le u m u m iy e tle stan b u l sefaretnamesi,, (Relatio de legatione Constantinopolitanae) ad altnda ta n n m a k ta d r. B u eser den, eski k a v g asn a y e nid e n balam olan B izansn garp im p a r a to r u n u n tad basilevs,, u n v a n n a tekrar itiraz et m ee b a lad anlalm a k tad r. L u id p r a n d B izanslIlar zayf ve gevek o lm a k la ittih am etm ekte ve k e n d i h k m d a r n n id d ia la rn h a k l gsterm ektedir. Sefaretnam esinin b ir faslnda yle y a z y o r : R o m a k im in esiridir, o R o m a k i k u r tu lm a sn b u k a d a r b y k b ir g r lt ile arzu e d iy o rs u n u z ? ehir k im e ve rgi v e r iy o r? Ve b u eski ehir n e d im e le rin esiri ol m a d m ? Ve b t n in s a n la rn u y u d u u , hatt kabiliyetsiz o ld u u bir devirde b e n im h k m d a r m , gayet sevgili im p arato r, R o m a y b u u ta n d rc esaretten k u rta rd (70). L u id p ra n d , G re k le rin v a k it k a z a n m a k ve b u sayede talyaya b ir sefer h a zrla m a k iin m za k e re le ri kasten u za ttk la rm an lad k ta ve G re k le rin im p arato r ile g r m e sin e m n i o ld u k la rm g rd k te her h a n g i bir vasta ile Is ta n b u lu terk etm ee k a ra r v e r d i: b u n a anc ak b y k m k l t p ah a sn a ve o ld u k a u z u n bir m d d e t sonra m u v a ffa k o labildi. k i im p a ra to rlu k ara sn d a k i m nase b e tle r ke sildi ve O tton I A p u ly a vily etini istil etti. Fakat y eni im p a ra to r Ja n im iskes selefinin siyasetinden b t n b t n baka bir siyaset takibetti. G e rm e n im p arato ru ile y aln z su lh ak d e tm e k le

iktifa etm eksizin O tto n u n o lu ve halefi O tton II ile Bizans prensesi Teofanoy e v le n d irm e k suretiyle ik i devlet arasn d a k i b a la r k u v v e tle n d ird i. B u suretle en n ih ay e t ik i im p a rato rlu k arasnda b ir ittifak ak d e d ild i. A ra p larn c e n u b i taly ay istils (b u n la ra kar Jan im isk e sin halefi Basil II, o devirde im p a r a to r lu u sarsan d a h il k a r k lk la rd a n do la y, h ib ir i grem e m iti) gen im p arato r O tton II yi (973 - 9 8 3 ) b u n la r a kar bir sefer y a p m a a m e c b u r kld. Bir m u h a re b e d e m a l p o lan O tton az bir m d d e t sonra ld . O a n d a n itibaren talyadaki B izans te m le rin e v u k u b u la n G e rm e n m d a h a le si u z u n bir m d d e t iin ortadan kalkt. X u n c u asr s o n u n d a , B izans ta ly asm d a , b ir id ari reform h u su le geldi. E ski L an g o b ard ia strategi, B aride vazife gren b ir talya katapan,, i tara fn d a n istihlf o lu n d u . M uhtelif talya k r a llk la r n m m te k a b il m cad elelerde b u lu n d u k la r m d d e te Bizans k a tap an ce n u b i talya sah ille rin in Araplara kar m dafaas g ib i m k l b ir mesele ile m e g u l o labildi. Prenses Teofanon u n o lu ve Basil I I n in m u a sr O tton I I I (9 8 3 - 1 0 0 2 ) B izans im p a r a to r lu u n u n ve k ls ik m e d e n i yetin derin bir h r m e ti iinde yetitirildi; hocas, so nralar Silvestr I I n a m altnda papa olan G erbe rt idi. O tton III G e rm e n le rin h u u n e tin e kar d u y d u u k in i g izle m iy o r ve p ay itah t R o m a o lm a k zere a n tik im p a ra to rlu u y eniden kurm ak h ly a s n d a b u lu n u y o r d u . Jam es Brycee gre hibir kim se, b u h k m d a r k adar, y edi tepeli ehri bir cih a n h k im e s i y a p m a k , G e rm a n y a , L o m b a rd ia ve Y u n a n is tan! R o m a y a tabi vilyetler seviyesine irca etm ek istem em i tir; h i b ir k im se m a zid e y aam ak i in h ali b u derece u n u t m am tr; h i b ir fert b u derece, O rta z a m a n la r im p a ra to r lu k fik rin in istinat ettii halis m is tisizm in ye m a z in in anl va k a la r k a rsn d a d u y u la n h rm e tin tesiri altnda k a lm a m tr (71). E ski R o m a n n prestiji O tto n u n h a y a lin d e ok b y k o lm a k la beraber b u im p arato r ark R o m a ve a n n e sin in d o m u ve o c u k lu k senelerini g eirm i o ld u u sarayn efsanevi ih tia m tarafndan d a h a az c e zb o lu n m y o rd u . O tton, ancak B izans im p a ra to rla rn n a d m la rn takibetm ekle R o m a d a im p a ra to rlu k tahtn y e n id e n k u ra b ile c e in i m it e d iy o rd u K e n d isi mperator Romanus u n v a n n ta k n y o r ve

v c u d a getirecei m stakbe l cih an m o n a risin i Orbis Romanus tesm iye e d iy o rd u (72). P ln la r k a b ili tatbik o lm a m a k la beraber, B izans h ay atn da k a r k lk la r tevlit edebilecek ve B izans im p a ra to rla rn a m k l t ^ k a r a b ile c e k m ahiyette o lan b u gen h a y a l perest 1002 de ani olarak, 22 y and a o ld u u halde, ld . B u n u n la beraber X I inci asr b a lan g c n d a A rap istil la rn a kar V ene dik d o n a n m a s tarafndan h im a y e edilen ce n u b i ta ly a d a k i Bizans vilyetleri son derece k o r k u n bir tehlikeye, ark im p a r a to r lu u n u tehdide k a d a r va rm o lan N o rm a n tehlikesine m r u z kald. N o 'rm anlarn ilk m h im kafilesi X I inci asrn b a la n g c n da, B izans h k im iy e tin e kar a y a k la n m o lan Melesin daveti zerine, talyaya geldi. Fakat Meles ve N o r m a n la r n m tte fik k u vv etleri, ik in c i P n h a rb in d e H a n n ib a lin k a za n m o ld u u m e h u r m uzafferiyetten dolay n alm o lan K an c iv a rn d a m a l p edildi. Basil II b u m u h a re b e d e k a z a n m o ld u u m uv affakiy eti k sm e n B izans o rd u s u saflarnda d e n R us askerlerine b o rluy d u. K a n m uzafferiyeti Bizansn c e n u b i ta ly a d a k i m e v k iin i o derece k u v v e tle n d ird i ki, X I in c i asrn k r k n c senesinde, im p a ra to r P aflagony al M ih a il IV Sicily ay A ra p larn elinden geri a lm a istihdaf eden bir sefer h a zrly a b ild i. B u sefer Jorj M aniakes tara fn dan idare edildi. O r d u s u n d a S k a n d in a v k a h r a m a n H a ra ld H a rd raad e ve V arango-Rus d r u z h in a s (b l ) b u lu n u y o r d u . B izans o rd u la r b y k m uv affakiy etler elde ettiler: b irta k m ehirler ve b u arada M esina igal edildi. Fakat Sicilya tekrar feth o lu n a m a d . Bu y ar m u v a ffa k y e tsizli in sebebi, m uh te ris projeler p einden k o m a k la ittih am o lu n a n Maniakesin geri a rlm a s idi. , B izans ile R ornay b irib irin e k a tm o lan ve 1054 te kiliselerin ay rlm asiy le neticelenen ihtilfta N o rm a n la r R o m a tarafn iltizam ettiler: b u n la r yava, fakat e m in b ir surette B izans ta ly a sm d a ilerlem ee baladlar. Bu de v rin so nuna, y a n i X I in c i asrn ortasna d o ru , N o r m a n la r arasnda k y m etli ve a z im k r b ir ahsiyet, Robert G uiscard, b elirdi. Bu zatn faaliyeti k e n d in i daha geni m iky asta M a k e d o n y a s l lesini tak ibeden devirde gsterdi.

II. MAKEDONYA SLLESNN SYASET MAKEDONYA SLLES DEVRNN DN LER M a k e d o n y a sllesi d e v rin d e B izans m p a r a to r lu u n u n r u h a n i h ay atn n balca hdisesi h ristiy a n kilise sin in n i h a i olarak ik i g ru p a a y rlm as o ld u : arkta ortodokslar, garpta katolikle r. Bu ay rlk , X I in ci asrn ortasnda, ik i asr k a d ar d e v am eden u z u n m cad e le le rd e n sonra vukub u ld u . D in ileri sah asnda Basil I in ilk ii p a trik Fotiusu azletm ek ve yerine M ih a il I I I z a m a n n d a a zle d ilm i o lan g nas geir m e k o ldu . Basil b u tedbirle, m e ru bir ekilde sahip o lm a d bir taht z e rin d e k i m e v k iin i k u v v e tle n d ire c e in i m it ed iy o rd u . B u n u n la ik i gayeye erieceini z a n n e d iy o r d u : ilk evvel pap a ile dostane m nasebe tler id a m e ettirm ek, o n d a n sonra b y k b ir ksm - B asilin pek iy i b ild i i g ib i gnas taraftar,, o lan B izans h a lk n n m z a h a re tin i k a z a n m a k . P ap aya y azm o ld u k la r m e k tu p la rd a gerek Basil, gerek g nas p a p a n n otoritesini ve ark kilisesi ilerine n e za ret h a k k n tandlar. M esel im p a ra to r yle yazyor: M n e v i baba ve u l h iy e t derecesinde m u h te re m r u h a n i ef! K ilise m izi iy ile tirm e k iin istical gster ve bizlere bol bol iy ilik , y a n i sf b ir ittihat ve h er h a n g i b ir m n a z a a ve ay rlk ta n ri bir birlem e, A llah m v a c e h e sin d e tek bir kilise ve bir tek o bana itaat eden bir s r b a h e y le ! (73). gnas p ap ay a u ta n d rc b ir m e k tu p g n d e rd i ve p a p a d a n stanbu la p apaz ve k ille ri g n d e rm e s in i istedi,,, B un la rla (yani p a paz ve killeriyle) y k se k P iyerin efaati ve sizin srar ve m d a h a le n izle A lla h n h ik m e ti ra b b a n iy e s in d e n alm o ld u u m u z kilise m izi m k e m m e le n ve l y ik g ib i slah edeceiz (74). B u m e k tu p la r b u devirde p a p a n n harite, arkta, m uzaffer k m o ld u u n u gsterm ektedir. Fakat p ap a Nik o la b u zaferi g re m e d i: B izanstan k e n d isin e g n d e rilm i o lan m e k tu p la r anc ak l m n d e n sonra geldiler ve halefi A d riy e n II tara fn d a n tesellm edildiler. R o m a k o n s ille rin d e ve b ilh a re sta n b u ld a 8 6 9 da, p a p a n n m u r a h h a s la rn n h u z u r u ile, Fotius azledild i ve taraf tarlar ile b irlik te aforoz edildi. 8 6 9 k o n s ili garp kilisesi tarafndan u m u m i o lara k t a n ld ; b u kilise b u g n d a h i b u k o n sili a y n ekilde te lk k i etm ektedir.
Bizans mparatorluu Tarihi 27

te b u suretle d a h il d in ilerinde im p a ra to rlu k , h er n o k ta d a p ap ay a tebaiyet etti. m p a ra to ru n B ulgaristan d in meselesi k arsn da a ld vaziy et b t n b t n baka oldu. M ih a il I I I saltanatnn s o n u n d a ltin r u h b a n iy e tin in Bulgaristanda galebe alm o ld u u h atrd adr. P a p a n n h o n u t s u z lu u n u ve e lile rin in m u h a le fe tin i n a za r itibare almy an Basil I ltin ru h b a n iy e tin i kat o lara k B u lg aristan d a n u za k la trm a a m u v a ffa k o ldu , ve B u lg ar k ral Boris y e n i den ark kilisesiyle b ir ittifak akdetti. Bu hdise B ulg ar k a v m in in m u k a d d e ra t ze rin d e b y k b ir tesir icra edecekti. H a pse dilm i ve b y k m a h ru m iy e tle re m r u z b ra k lm olan Fotius, azil ve aforoz e dilm esine ra m e n , taraftarlarnn h a y ra n lk ve h rm e tin e m a zh a r o lm a k ta d e v a m e tti; b u n lar, g n a sm p a trik li i m d d e tin ce , Fotiusa sad k k aldlar. Basil, az b ir m d d e t sonra, Fotiusa fena m u a m e le etm i o ld u u n u a n la d ve hareket tarzn de itirm e e k a ra r verdi. lk evvel Fotiusu sara y n a a rtara k k e n d isin e o c u k la r n n ' terbiyesini tevdi eyledi. B ilhare, gnas ok ilerlem i bir yata ld k te Basil, Fotiusa p a tr ik lik k r s s n teklif etti. Fotiusu n y eniden nasbi p ap ay a k a r tatbik edilecek o lan yeni b ir siyasetin b a la n g c n a iaret ediy ord u. 8 7 9 da stan b u ld a yeni bir k o n s il to p lan d . B u k o nsil, y k sek ru h b a n iy e t z a la rn n adedi ve ih tia m b a k m n d a n baz u m u m i ko n sille ri geride brakt. Bir tarih iye gre b u k o n sil heyeti u m u m iy e s iy le , K a d k y k o n s ilin d e n b e ri grlm iy e n h ak ik a te n ahane bir hdise o lm utur,, (75). Papa Jan V I I I in m u ra h h a s la r d a h i ko nsile geldiler. B u n la rn y aln z Fotiusu aforozdan k u rta rm a la r ve eski m e v k iin e iade etm eleriyle iktifa o lu n m a d ; b u n la r h i b ir itirazda bulun.m akszn, z n ik tim s a lin in garpta p e k fazla ta a m m m etmi o lan filioquesiz o k u n m a s n d in le m e k z o ru n d a k a ld la r. K o n silin son top lantsnda m u ra h h a s la r yle b a r d la r : Fo tiusu m u k a d d e s patrik olarak ta n m y a n ve k e n d isiy le kom n y o n y a p m a k ta n im tin a eden her h a n g i b ir ahs Jud as ile beraber olacak ve bir h ristiy a n a d d e d ilm iy e c e k tir !. Fotius u n b ir katolik tarihisi ko nsilin Fotiusu n m e th iy le balam ve m z a k e ra tn y in e p a trik in tebcili , ile sona ermi (76) o ld u u n u y azyor. K o n sil p a p a n n , die r p atrik le r gibi, b ir p atrik o ld u u n u , c ih a n kilisesi z e rin d e h i bir otoriteye m a lik b u lu n m a d n , b in a e n a le y h stan b u l

p a tr ik in m R o m a r u h a n i reisinden k o n irm a s y o n alm asna ihtiy ac o lm a d n bey an etti. 8 7 9 k o n sili m u k a rre ra tm a fena h ald e h id d e tle ne n papa stanb u la b ir eli g n d e r d i: b u eli ko nsil tarafndan a ln a n b t n tedb irlerden p ap an n h o u n a g itm iy e n le rin l v iin srar edecekti. A y n z a m a n d a B ulg ar kilisesine m te allik sarih m s a m a h a la r d a h i elde edecekti. Basil ve Fotius h i b ir no ktad a p a p a n n isteklerine tebaiyet gsterm ediler. Hatt eliyi tevkife kalktlar. Papa Jan V I I I b u h d ise y i d u y d u k ta k a la b a lk bir h a lk toplants h u z u r u n d a Fotiusu yeniden aforoz etti. ' te bu suretle kiliseler ilk defa olarak b irib irin d e n a y rl d. m p a ra to rlu k ile B izans a ra sn d a k i m nasebe tler tamam iy le kesilm edi; fakat tesadfi ve m p h e m bir m a h iy e t ald. Fotius h a y a tn n s o n u n a k a d ar p atrik lik te k a lm a d : tale besi Basil I in halefi Leon V I tarafndan 8 8 6 da azle dild i. Be sene sonra Fotius ld . U z u n hayat m d d e tin c e b u zat Bizans im p a r a to r lu u n u n d in ve fik ir h ay atn da tam m n a siy le m e rk e z b ir rol oynam t. Basil I in z a m a n saltanat b u n d a n baka putperest y ah u t d o r u itikattan a y rlm m illetler arasnda h ris tiy a n l y ay m a k teebbsleriyle te m a y z etti. Bu devirde B izansn R u slar h ristiy an y a p m a a u ra m o ld u u anlalyor; fakat b u hdiseler d a h a h e n z ok k a ran lk tr. O d e v rin b ir m v e r rih in e gre Basil R u sla r m u c ib i selm et vaftize itirak etmeleri (77) ve g n a s tarafndan n a s b o lu n a n piskopos su k a b u l etm eleri iin ik n a etm itir. F akat m e llifin h a n g i R u slar kasdettiini tesbit etm ek g t r. Basil I in z a m a n saltanatnda P eloponnese yerlem i olan Slav k a b ile le rin in b y k b ir k s m h ristiy an o ld u ; putperest S lavlar Taygetos d a la rn d a k a ldlar. Basilin im p a ra to rlu k ta k i Y a h u d ile ri h ris tiy a n l k a b u le icbar etm i o ld u u d a h i m a l m d u r . Fotiusu n Leon VI tarafndan azle d iliin i a a d a k i m l haza larla izah etm ek l z m d r : im p arato r b ir taraftan p atrik ve p artisin in g n d e n g n e b y y e n n fu z u n d a n k u k u la n yordu; d ie r taraftan p a trik lik m a k a m n a kardei Stefan g e irm e k istiyordu. Bu son tedbirle im p a r a to r lu u n kilise ilerinde h u d u ts u z bir otoriteye m a lik olab ilece ini m it e d iy o r d u : Fotiusu n k u v v e tli ahsiyeti im p a ra to ru n d in h u su sla rd ak i m u tla k te m a y l n e b ir engel tekil edebilirdi.

42 0 BZANS MPARATORLUU TARH

Hkim Leon VI nin birinci kars Aya Teofano Basil II nin Mezamir kitab minyatr

Leon V I n in halefleri z a m a n n d a , m te k a b il m sa m a h a la r sayesinde, R o m a ile an la m a k h u s u s u n d a o ld u k a b y k gayretler sarfed ildii g r l y o r. Fakat X u n c u asrn ba lan g c n d a, Fotiusu n akrabas, talebesi ve h ale fle rin in en ay an d ik k a ti o lan M istik Nikola n n p a trik li i z a m a n n d a , d in meselesi, B izans ile R o m a arasnda m k l t k ard. B ir tarih iy e gre Fotiusu n en asl hatlar talebesi M istik N ik o la da m e v cu ttu ve [bu zat] Fotius tarafndan g z le rin in n n d e tecessm ettirilm i olan ideal patrik tipine, herkesten ziyade, b e n zem ee alyordu,, (78). M istik N ik o la tarih ve kilise b a k m n d a n p ah a b i ilm e z bir kiym ette son derece enteresan m e k tu p la r b ra k m tr. Leon ile N ik o la arasnda, im p a ra to ru n d r d n c defa ev le nm e si y z n d e n , o ld u k a iddetli b ir k a v g a balad. P atrik, k ilise n in b t n k a n u n la r n a m u h a lif o ld u u n u ileri srerek, b u e v le n m e n in tesidine iddetle m uh alefe t e d iy o rd u (79). m p ara to r b u n a k u la k asm a d ve bir p apaz vastasiyle Z o e ile e v le n d i; b u suretle Zoe im p a ra to ru n d r d n c k a rs o ld u (ilk kars ksa b ir m d d e t zarfn d a lm lerdi). P atriksiz y a p la n m e ra sim d e n sonra Leon bizzat im p a ra to r tacn Zoen in b ana k o y d u : b u hdise b ilh are M istik N ik o la n n im p a ra to ru n Zoe iin h e m nian l, h e m d e piskopos,, (80) o ld u u n u beyan etm esine sebeboldu. B u m eseleye d a ir fik irle ri so rulan ark p a trik le rin in L eonu n d r d n c defa evlenm esine m sa ad e etm i o ld u k la r rivayet o lu n u r (81). Bu ev le nm e im p a ra to rlu k ta d erin b ir heyecan d o u rd u . M istik N ik o la azle d ild i ve s r ld . stan b u l k o n s ilin d e im parator iin bir istisna y a p lm a sn a ve d r d n c ev le n m e si n in h k m s z ad d e d ilm e m e sin e k a rar ve rildi. U z u n m z a kerelerden sonra p a trik lik m a k a m E v tim iu s a tevcih o lu n d u . K onsil im p a ra to rlu k iin d e b ir b irlik v c u d a getirem e d i. B izans r u h b a n iy e tin d e ik i parti te e k k l etti. M istik N ik o la ya b a l b u lu n a n b irin c i parti im p a ra to ru n d r d n c ev le n m e s in in tasd ik n a a le y h d a rd ve y e n i p atrik E v tim iu s u ta n m y o rd u . E kalliyeti tem sil eden ik in c i parti ise Leonu n e v le n m e sin e dair k o n s ilin verm i o ld u u k a rar k a b u l edi yor ve E rtim iu s u k ilis e n in efi olarak ta n y o rd u . htilf b t n im p a ra to rlu a y a y ld ve hararetli b ir m c a d e le N ik o la

taraftarlar ile E v tim taraftarlarn b ir ib ir in e katt. Baz lim le r b u m cad eley i, b ir m d d e t iin yatm olan Fotius taraftar lar ile gnas taraftarlarnn eski k a v g a la rn n b ir d e v a m olarak te lk k i etm ektedirler (82). E n nihay et, im p arato r y a ln z M istik N ik o la n m a zim ve tecr b e sin in b u d u ru m a b ir son v e rebileceini a n la d ve l m n d e n az evvel (912) Leon V I N ik o la y s r g n d e n geri getirtti, E v tim iu su azil ile p a trik lik tah tna N ik o la y k ard . N ik o la , im p a ra to rlu k ta d in s u lh u n te m in i iin, L eo nu n d r d n c e v lenm esin e m u v a fa k a t eden R o m a ile y e n i den rabta tesisine urat. O lu K o nstantin V III Profirogenetin sabaveti esnasnda saltanat s r m o lan Zoen in n a ip li i z a m a n n d a M istik N ik o la n fu z d a n m a h r u m k a ld ; fakat h k m e t, 919 da, K o nstantinin k a y n p e d e ri R o m e n I L a k a p e n in eline getikte ve Zoe rah ib e elbisesini g iy m e k m e c b u riy e tin d e k a ldkta, M istik N ik o la b t n n f u z u n u tek rar elde etti- P a trik li in in son senelerinin balca hdisesi i tim a la rm stan b u ld a ak detm i o lan bir k o n s ilin top lan m a s oldu. N ik o la taraftarlar ve E v tim iu s taraftarlarnd an teek kl eden b u konsil, u m u m i b ir itim ad a k a b u l o lu n a n b ir ittihat tomas u (6 t6[io T fj evkfeco) m e y d a n a getirdi. B u h k m d r d n c e v le n m e n in m n a k a a s z g ay r m eru ve h k m s z o ld u u n u , n k kilise tarafndan m e n e d ild i in d e n dolay h ristiy an to p ra k la rn d a caiz o lm a d n (83) bey an edi y o rd u . Tomos ta H k im L eo n'un d r d n c defa e v lenm esin e d o r u d a n d o ru y a hi temas e d ilm iy o rd u . H er ik i parti k o n silin k a ra rn d a n m e m n u n o ld u k la rn beyan ettiler. D r in o v u n farzettii g ib i N ik o la ile E v tim iu s taraftarlarnn b a rm a sn n B u lg ar o rd u la r n n m u v a ffa k iy e tin d e n do lay B izansta h u sule gelen k o rk u (84) tarafndan tcil e d ilm i olm as pek m u h te m e ld ir. K o nsilden sonra p a p a ile m te a d d it defalar m e k tu p la ld ve bu zat L e o n 'u n d r d n c defa e v le n m e s in in h u s u le g etird ii ihtilflar m a h k m etm ek zere stanbula ik i piskopos g n d e rm e e m u v a fa k a t etti. Bu suretle R o m a ile stanbul arasnda d o ru d a n d o ru y a m nasebet teesss etti. R u s tarihisi A.P. L ebediev b u m c a d e le n in neticesini yle h ulsa e d iy o r: R o m a ile stan b u l k ili selerinin b u yeni m sa d e m e sin d e p atrik N ik o la b y k galip g ib i g r n y o r d u . R o m a kilisesi stanb u la b o y u n eecek ve k e n d i hatt h arek etini m a h k m edecekti,, (85). M istik Ni-

k o la n n 9 2 5 teki l m n d e n sonra R o m e n L ak ap en kilise ze rin d e tam ve m u tla k b ir otoriteye m a lik o ld u ve Runcim a n n d e d i i g ib i esaro p ap izm bir kere daha m uzaffer olacak m g ib i g r n d ,, (86). N ikefor Fokasn ahsiyeti kilise b a k m n d a n , son derece enteresandr. sm i B izans asker ta rih in in p a rla k sahifelerine sk b ir surette b a l b u lu n a n b u y k se k k a b iliy etli general, bilhassa tahta k m a z d a n nce, ke ilik ideallerine kar derin bir a lk a gsterm iti. H att kei elbisesini bile g iy m iti. D i e r taraftan Atos (A ynaroz) da b y k b ir m a n astrn m e h u r m essisi o lan aziz A y n a ro zlu Atanas iie s a m im m nasebe tlerde b u lu n m u tu . H att Atanasn hal tercmesinde u efsaneyi b u lu y o ru z : bir g n d in b ir vecit a n n d a N ikefor, A lla h n h izm e tin e v c u d u n u h asre d e b ilm e k iin d n y a n n b t n bo eylerine veda etm ek h ly a s n d a b u lu n d u u n u Atanasa ifa etm i im i (87). B izans tarihisi D iy ako s Leon A llah a ibadet etm ek ve geceleri z h d d e b u lu n m a k iin Nikeforu n n n e geilm ez b ir sebat gsterm i o ld u u n u y a z m a k tadr; y a p m o ld u u lhler Fokasta gayet y k s e k hisler m e v c u t o ld u u n u gsterm ektedir; b u zat her h a n g i bo bir eye kar h i b ir te m a y l gsterm ezd i (88). A srm zn bir tarihisine gre N ike fo r Fokas y ar asker, y ar kei garip bir insandr,, (89). Riyazete te m a y l gsteren b u im p a r a torun, R o m e n II den d u l k a la n ve o ld u k a p h e li bir hrete m a lik b u lu n a n gen ve g ze l Teofano ile evlenm esine Bizansta b iro k kim seler h ay ret etti. N ik e fo ru n l h d i ze rin d e k i kitabe b u ihtirasa iaret etm ektedir. B urada, die r b irta k m teferruat arasnda, u satrlar o k u m a k k abild ir: Sen ki, b ir k a d n m stesna o lm a k zere, her eyi, y e n d in (9 ). ' N ik e fo ru n en m h im d in tedbiri 9 6 4 te nerettii m a nastrlar, hastaneler ve d k n le r ev lerine m teallik,, m e h u r no vel oldu. M ak e d o n y a sllesi z a m a n n d a m anastrlara ait arazi fev kalde b ir g e n ilik kesbetm iti. B u arazi, aada grece im iz gibi, bu slleye m e n s u p m te a d d it im p arato rla rn h im a y e ettikleri h r k y l tim a rla r ale y hine g e niliy ordu . D ah a ik o n o k la st d e v rin d e n nce, y an i V II nci asrn so n u n d a ve V III inci asrn b a lan g c n d a, ark kilisesi m u a z z a m araziye sah ip b u lu n u y o r d u . te b u n d a n d o la y baz tarihiler ark

k ilise sin in m a lik n e le rin i, a ra zile rin in r u h b a n iy e tin eline ge m e sin d e n d o la y h z in e le rin in b o a ld n d a n iky et eden F ran k k ra lla r z a m a n n d a k i garp k ilise sinin m m a s il m a li k n e le riy le m uk ay e se etm ilerdir. V III in c i asr ik o n o k la st im p a ra to rla r m anastrlara kar son derece iddetli bir m cadele atlar. B u n la rd a n b a zla r k a p a tld ve m al ve m lk leri h a z in e le hine m sa d e re edildi. A y n devirde, F ran k kra ll n d a , m e h u r b ir saray nazr, arl Martel, a y n tarzda k ilis e n in e m l k in i resm e m lk e tah v il ediy o rd u. k o n o k la z m m m u v a ffa k y e tsizli in d e n ve M a k e d o n y a lIla rn ik tid a r m e v k iin e g eliinden sonra m a n astrla rn ad edi ve b u n la r a ait arazi tekrar pek a b u k b y m e e balad. R o m e n I L a k a pen, b ir n o v e lin d e , m u a y y e n l d a h ilin d e , m anastrlara ait to p ra k la r tah dit etm ek n iy e tind e o ld u u n u bey an etmiti. N ikefor ise, n o v e lin in neir tarihi olan 9 6 4 te, b u istikam et te d a h a kat b ir a d m att. Bu n o v e l b e d ih i b ir k t l k ,,, y a n i m frit b ir ih tirasn m a n astrla r ve die r r u h a n i messeseleri,, k a p la m o ld u u n u bey an etm ektedir; binlerce d n m l k b y k m a lik neleri ele geirm ek, biro k m e y v a a a c n a sah ip o lm ak A zizle rin bir em ri, y a h u t B abalarn b ir ananesi olarak te lk k i o lu n a m a z . B in aenaley h im p a ra to r A lla h n nefret ettii bir bely, y a n i ihtiras k k n d e n y ok etmek,, arzu su n d ad r; b u gayeye e riebilm ek iin y eni m anastr, hastane ve m is a firh aneler tesisini, m etropolit ve p isko po slar le h in d e y a p la cak b t n teberrular m enetti (91). N o k sa n b ir ekilde tatbik e d ild i i tak d ird e d a h i h a lk ara sn d a d e rin bir h o n u ts u zlu k h u s u le getirebilecek b ir m a h i yette o lan b u iddetli irade u z u n m d d e t m eriy et m e v k iin de kala m azd . Basil II N ikefor Fokasn b u n o v e lin i, y a ln z kiliseleri ve hastaneleri deil, fakat b izzat A llah rencide ve ta h k ir eden bir k a n u n ,, (92) o ld u u n d a n dolay, la v etti. B u im p arato r Basil I ve H a k m Leon V I z a m a n n d a k i m anastr k a n u n la r n , y a n i B asilikler i ve K o nstantin Porfirogenetin n o v e lin i yeniden m eriy et m e v k iin e k o y d u . N i kefor Fokasn n o v e lin in Basil tara fnd a n ilg a s n n sebeple rin d e n biri, b u im p a ra to ru n , b u k a n u n u n , b t n X u n c u asrn son devri m d d e tin ce , y a n i i ve d m k l tn im p a ra to rlu u harabiyete y a k la trd b ir devirde, A lla h n

h id d e tin i im p a ra to rlu k ze rin e ek m i o ld u u n a d e rin bir im a n getirm i olm as idi. N ike for Fokas c e n u b i taly a d ak i A p u ly a ve K alab riy a v ily e tle rin d e k i B izans r u h b a n iy e tin in te k iltn k u v v e tle n d irm e k y o lu n d a m h im b ir a d m att; b u vilyetlerde p a p a lk ve g arp tesirleri, bilhassa O tton I in ta g iy iin d e n sonra, s t n l ele alm aa balam t. P atrik vastasiyle N ike for Fokas A p u ly a ve K a la b riy a d a ltince y in le ri m ene ttirdi ve o n u n yerine greke y in le r y a p lm a s n m e c b u r kld. Bu tedbir p ap ay Bizans im p a ra to rlu u n a kar m u a rz bir cephe al m a a sevkeden biro k sebeplerden birisi oldu. N ikefor Fokas saltanatnn son senelerinde papa im p arato ra Greklerin m paratoru,, ek linde h itap etm ee b a la d : a y n z a m a n d a B izans m p a ra to rla rn n resm u n v a n n , y a n i R o m a lla rn m p ara to ru u n v a n n G e rm e n m p a ra to ru n a tahsis ediy ord u. N ik e fo r Fokasn g arip bir te e b b s n k a y d e tm e k o ld u k a enteresandr: dinsizlere kar y a p la n m cad e le d e len b t n askerlere m artir,, y a n i ehit olarak h r m e t gs terilm esi iin alt. P atrik ve p isko po slar b u projeye id detle itiraz ettiler ve im p arato r fik rin d e n v a zg e m e k m e c b u riy e tin d e kald. N ikefor Fokas ve Jan im isk e sin ad lar m anastrlariyle m e h u r o lan Atos (A ynaroz) d a h a y a tn d a baly an y eni b ir d e v re n in b a la n g c n a b a ld r. B az m n z e v ile r, k e n d i arzu lariy le, m anastr h a y a tn n IV n c asrd ak i b a la n g c n d a n itibaren b u d a a ek ilm ilerd i: V II nci asra d o ru b u y erlerde m te a d d it k k ve fak ir m anastrla r b ina edilm iti. V III in c i asr ik o n o k la st k a r k lk la r d e v rin d e Atos da n n n fu z edilm esi g m n ta k a la r itisafa u ra y a n biro k tasvirlere tap anlara ilticagh oldular; b u n la r beraberle rin d e biro k kilise eyas, m u k a d d e s m e tru k t ve elyazmalar g t rd le r. Fakat A ra p larn bitm ez t k e n m e z d e n iz aknlar y z n d e n Atos d a n d a asayi teesss e de m em iti: b u y a m a c lk seferleri esnasnda b iro k keiler ld r ld , y a h u t esir edildi. X u n c u asrdan evvel, Atos d a birok p e ria n lk de v irle ri geirdi. N ike for Fokas d e v rin d e Atosun m a n astr tekilt, bilhassa Atanasn ilk . b y k m a nastr tesisinden sonra ok k u v v e tle n d i. Bu m anastr

Atos da

lavrasnm messisi Atanas

Lavra kilisesine ait bir XVI nc asr duvar resmi

eno bitik (kollektif hayata m te allik ) b ir tekilt ve y eni bir n iz a m n a m e y e m a lik b u lu n u y o r d u (greke Tipikon,, 1ar B izans m p a r a to r lu u n d a m anastr n iz a m n a m e le rin e u m u m iyetle verilen isim dir). e n o b itik m a n astr h a y a tn n tees ss n e m u a rz olan Atos d a m n z e v ile r i (anahoretler), N ikefor Fokasm halefi Jan im isk e se Ataras ale y h in d e b ir ik y e tn am e g n d e r d ile r : b u n d a A tanas Mukaddes Dan (Atanasn Tipikon'u n d a Atosa b u isim v e rilm ek te dir) eski detlerini ih l l etm ekle itham e diy orlard. im isk e s b u n la r n istidasn tetkik etti ve a y n z a m a n d a h e m anahoretler, h e m de eno bitlerin m e v cu d iy e tin e izin veren eski Atos n iz a m n a m e s in i tasdik eyledi (93). Atanas m a n a s trn n k u r u lu u n d a n sonra b iro k grek y a h u t die r m illiyetlere m e n s u p m a n astrla r v c u d a getirildi. Basil II z a m a n n d a bir iber y a h u t g r c m a n astr d a h i vard; talyadan gelen m u hacirler ise ik i m a n astr tesis e ttile r: b u n la r d a n b iri rom en, d ie ri ise am alfiten,, idi. ark kilisesi tarih iy le bilhassa iti gal etmi olan b y k b ir lim , piskopos Porfir spenski, Atanas ld esnada (1000 senesine d o ru ) Atos d a n d a b in m u h te lif kei,, b u lu n d u u n u ta h m in ediyor (94). X I inci asrdan itibaren b u dada bir R u s /awas n m (m anastr) m e v c u d iy e tin d e n h ab e rd ar o lu y o ru z. Mukaddes Da ad, ilk defa olarak resm en, X I inci asrn ortasna d o r u im p a rator K o nstantin IX M o n o m a k tarafndan neredilen ik in ci n iz a m n a m e serisinde ( Tipikon) ortaya k m a k ta d r (95). M anastrlarn idaresi b ir birinci y a h u t Protos,, u n (rcpno) riyasetinde b u lu n a n b ir rah ip le r m eclisine ( igumenler) tevri edilm iti. K o nsil protaton adiyle a n ly o rd u . te b u suretle, M a k e d o n y a sllesi dev rinde, Atos da, e h e m m iy e ti B izans m p a ra to rlu u h u d u tla r n aan r u h a n i bir m erkez oldu. IX u n c u asrda h d b ir safhada b u lu n a n kiliselerin a y r l meselesi en n ih ay e t X I inci asrn ortasnda halled ildi. n k ta m sebepleri esas itibariyle d o k trin a l m ahiyette idi; fakat n ih a i ay rl h i p h esiz talyada X I in c i asrn ortasnda v u k u b u la n d e iik lik le r tarafndan tesri edildi. N ike for Fokasm y a sak la rn a ra m e n ltin k ilise sin in tesir leri A p u ly a ve K a la b riy a kilisesine n fu z etmekte dev am etm itir. H a lb u k i, X I inci asrn ortasnda, p ap alk m a k a m n d a r u h a n i g ay elerd en m aada siyasi em eller peinde d a h i koan Leon IX b u lu n u y o r d u . G arp kilisesinde b y k b ir rabet

umumi

manzaras

b u la n C luny,, hareketi d o r u d a n d o ru y a p a p a n n h i m ayesi altnda in k ia f etti. B u h arek etin gayesi kiliseyi slah etmek, a h l k seviyesini y k se ltm e k , geveyen d i sip lin i y e n id e n k u r m a k , kilise h a y a tn istil eden sivil rf ve detleri (h aram kazan, p a p a zla rn evlenm esi, sivil u n v a n la r n iktisab g ib i) ortadan k a ld rm a k t. B u h areketin m d a file ri her defa b ir vilyete g ird ik te o vilyetin r u h a n i h ay atn d o ru d a n d o ru y a p a p a n n e m ri altnda vazet m ee b a ly o rlard . C lu n y hareketi c e n u b i talyada d ik kate deer te rak kile r g s te r d i: b u n d a n do lay ark kilise sind e b y k bir h o n u ts u z lu k bagsterdi. D ie r taraftan Leon IX, tatbik ettii c e n u b i talya ilerine m d a h a le p o litik a sn n sebe plerinin k u v v e tli esaslara d a y a n d n a k a n iy d i. B inaenaley h p a p a ile stan b u l patriki (M ihail K erularios) arasnda teati o lu n a n m esajlarda, R o m a p is k o p o s u n u n eline y a ln z r u h a n i deil, fakat cism a n i bir otorite d a h i bahettii farzo lu n an m e h u r Konstantinin teberru n e (donatio Constantini) temas e d ild i in i g rm e k te y iz. B u n u n la beraber ark ile garp arasnda k a n m u h te lif m k l ta ra m e n , y a k n b ir tide, kiliseler .a rasnd a bir inkta vukub u la c a b e k le n m iy o rd u : b a hu sus B izans m p ara to ru K o ns tantin IX M o n o m a k m u s lih a n e b ir h a l aresi b u lm a a m te m a y ild i. P a p a n n elileri stanbula g n d e rild i. B u n la r arasnda gayet k ib ir li k a rd in a l H u m b e rt b u lu n u y o r d u . B u n la rn hepsi, bilhassa H u m b e r t patrike kar m a r u r ve k stah m u a m e le de b u lu n d u la r ve p atrik in m za k e re le ri ke sm e k m e c b u riy e tinde k a lm a s n a yol atlar. P atrik a y n z a m a n d a R o m a y a kar en ufak b ir m s a m a h a d a d a h i b u lu n m a k ta n im tin a etti. B u n u n zerine, 1054 senesi y azn d a, eliler Ayasofya mezb a h zerine, b ir aforoz vesikas vazettiler ve y u k a rd a z ik redilen h a ta la rn d a n ve k s ta h lk la rn d a n sulu M ih a il ve taraftarlarn,, aforoz ettiler ve lne tlediler ve patriki b t n rafzler, blis ve cinlerle,, (96) a y n g ru p a ithal ettiler. M ih a il bir ko nsil to p la m a k suretiyle m u k a b e le d e b u lu n d u ve R o m a elilerini ve b u n la r la a y n z a m a n d a A lla h n h im a y e sinde b u lu n a n ehre b ir bora, b ir frtna, b ir k tlk ve y ahut, d a h a d o r u s u n u sy le m ek lzm gelirse, v a h i y ab a n d o m u z lar gibi, h a k ik a ti tah rif etm ek iin,, (97) g elm i o lan larn kffesini aforoz etti.

te bu suretle 1054 te g arp ve ark kiliseleri arasnda kat a y rlk v u k u b u ld u ; ark p a tr ik in in ta k n a ca tavr M ih a il K erulario s iin son derece m h im d i. B u n la r b u inktadan sonra ne suretle hareket edeceklerdi? M ih ail, A ntaky a p atrik i vastasiyle, K u d s ve skenderiye p atrik le rin e kilise le rin a y rlm o ld u u n u resm en tebli etti: b u m esajn so n u n a m n a s ip izah at dahi ilv e ed iy o rd u . M e h azlarn a z l n a r a m e n ark p a trik in in o rto d o k slua sad k k a lm ve stan b u l p atrik i tarafn iltizam etm i o ld u k la r b y k bir katiyetle sy le n e b ilir (98). stan b u l p atrik i iin 1054 ay rl, k e n d in i ta m a m iy le p a p a l n id d ia la rn d a n k u rta rm o lan b y k b ir zafer te lk k i o lu n a b ilir. P a trik in Slav le m i ve b u ark patrik i z e rin d e k i n fu z u pek fazla artt. Fakat, siyasi b a k m d an, 1054 a y rl im p a ra to rlu k iin m e u m o ld u . stikbal iin, im p a ra to rlu k ile p a p a l n derin n fu z u altnda b u lu nan g arp arasnda v u k u b u la c a k her h a n g i d e v a m l bir a n la m a n n to h u m u n u m ahvetti. Ve b u a n la m a z lk B izans iin m e u m o ld u , n k b u devletin m te ad d it defalar, bilhassa u fu k ta T rk tehlikesi belirdikte, g arb n y a rd m n a en b y k ihtiy ac oldu. L. B rehier b u in k ta n neticeleri h a k k n d a u h k m v e riy o r: Bu ay rlk , stanbul im p a r a to r lu u ile garp ara s n d a k i b t n an lam a g ayretlerini sem eresiz b ra k m a k la , im p a r a to r lu u n in h ita t ve s u k u t y o lla rn izm itir,, (99). 1 054 in k ta tesirlerini ilk nce resm m ahfillerde , ruhba n iy e t ve h k m e tte , gsterdi. A h a lin in b y k b ir k s m son derece sakin k a ld : hatt bir m d d e t iin R o m a ile stan b u l a ra sn d a k i d o k trin ih tilfn d a n h a b e rd ar bile o lm ad . Bu h dise k a rsn d a R u s y a n n ta k n m o ld u u tavr k a y d e tm e k enteresandr. stan b u l tarafndan nasb y a h u t k o n firm e e d i len R u s m etropolitleri, pek tabii o larak, Bizans no ktai n a z a rn k a b u l ettiler; fakat R us h a lk n n b y k b ir k s m l tin kilisesine kar h i b ir h u s u m e t b eslem iy o r ve tedri satnda d a h i h i b ir hata b u la m y o rd u . M esel X I inci, asrda, b ir R u s p re n s in in b ir taht g asb na kar p ap ay y a r d m n a a r d n a ahit o lu y o r u z : b u y a rd m ne taaccp, ne de ik yet tevlit etti (100).

MAKEDONYALILARIN HUKUK ESER. MPARATORLUUN TMA VE KTSAD MESELELER. - KUDRETLLER,, VE FAKRLER,,.

M ak e d o n y a sllesi devri b y k bir k a n u n faaliyeti a oldu. Basil I, k ro n o lo jik b ir ekilde te rtip le n d irilm i y eni ve eski b t n h u k u k v e sik alarn ih tiv a edecek u m u m i b ir G reko-R om a y a h u t Bizans h u k u k u kodeksi v c u d a g etirm ek istiy o rdu. Y a n i b u m p arator Ju s tin ia n n h u k u k i eseriyle y e n id e n m e g ul o lm a , ve b u n d a n sonra n e re d ilm i olan k a n u n la r ilv e etm ek suretiyle, b u eseri z a m a n a u y d u r m a ve ta m a m la m a tasarlyordu. B y k b ir k s m ltince y a zl m ve gayet h a c im li o lan Ju s tin ia n k o d e k s in in drt k sm alelekser ltince m e tin d e n y a p lm greke hulsalar, y ah u t istinsah edilm i paralar ve erhler e k lin d e tetkik e diliy o rdu. k in c i elden k m a b iro k eserler, ok ta a m m m etmi o lm a k la beraber, pek az itinal idiler ve b iro k defalar o rijin a l m e tin leri tahrif ediy orlard. Basil I m u a h h a r n o veller tarafndan istihlf e d ilm i o lan eski k a n u n la r h azfe tm ek ve baz y eni k a n u n la r neretm e i d n y o r d u . Y e n i kodekste m u h a fa za edilecek olan ltince terim ler ve tbirler G re k d ilin d e izah o lu n a c a k la rd , n k greke Basilin h u k u k i eserinin dili olacakt. m p arator h u k u k i reform te e b b s n n eski k a n u n la r n y e nid e n g zden geirilm esi,, (tam o larak "te m iz lenm esi,,) (&va%a&apa tv jxaXav vji,w v) (101) o ld u u n u sy le m ekle b u teeb bs tarif etm i o lu y o rd u . T asarlanan k o d e k sin y a zlm a sn n ok u z u n za m a n a ihtiy a gstereceini a n ly a n Basil Prokiron,, (o npzepoc, v^to), y a n i H u k u k el kitab,, a d n tayan d a h a k k bir eser neretti. B u el kitab, h u k u k a kar a lk a gsteren insan lara im p a r a to rlu k ta geen k a n u n la r h a k k n d a ksa m a l m a t ve rm e k le m kellefti. Eserin m e th a lin d e bu k a n u n la r im p a ra to rlu k i in de S le y m a n n d e d ii g ib i bir m illeti ykselten,, (Darbmeseller. 14, 34) (102) adaleti k u r a n kaideler olarak gsterilm ektedir. P ro k iro n k r k fasla (tituli) a y rlm o lu p m e d e n i h u k u k u n esas k a id e le rin i ve a y n z a m a n d a m u h te lif c r m ve sular iin tatbik edilen cezalarn tam bir listesini ih tiv a ediy o rd u. Bu eserin m e llifle ri, bilhassa ilk y ir m i b ir fasl iin, Justinian 'n nstitut'la rn d a n istifade etm ilerdi. H i p h e siz Justi-

n ia n k o d e k s in in d ie r k s m la rn d a n da, fakat daha k k lde , istifade edilm iti. E ski k o d e k sin tekrar g zd e n g e irilm i ve k sa ltlm g re ke v e rsiy o n la rn a m ra c a at etm ek o k adar u m u m ile m i ti k i Prokirorinn m e llifle ri b u v e rsiy on lar ltince o rijin alle rin e tercih ettiler. Prokiroriu n Leon ve K o n stan tin in Eklogasm d a n im p a ra to rlu k i in faidesiz b irta k m fena k a n u n la r toplyan,, b ir m e c m u a olarak bah se tti in i ve b u n la r m eriy et m e v k iin d e b r a k m a n n m k u l bir h areket o lm y a ca m ,, (1 0 3 ) bey an ettiini k a y d e tm e k enteresandr. B u n u n la beraber bu sert h k m e ra m e n , o k a d ar pratik ve m e h u r olan zavriyallarn Ekloga' s Prokirori u n m e llifle ri tarafndan, bilhassa son on d o k u z fasl (tituli ) iin geni l d e k u lla n lm tr. Prokirorinn m e th a lin d e h u k u k ilm in i d a h a etrafl tetkik etm ek isteyen lerin, Basil z a m a n n d a y azlan altm ciltten m re k k e p daha b y k b ir kodeksi e m irle rin e m a d e olarak b u la b ile cekleri b ild ir iliy o rd u (104). Basil saltanatnn s o n u n a d o ru E panagoge,, ( ) ercavaYoyr) = m ethal) u n v a n n tayan y eni b ir k a n u n m e c m u a s v c u da g etirildi ve neredildi. B irok lim le r y anl o larak b u eseri sadece Prokirorinn y e n id e n g zd e n g e irilm i ve ilv e ler g r m b ir ekli o lara k te l k k i e tm ile rd ir (105). Epanagoge,, n s z n e gre, Basilin z a m a n saltanatnda top la n m ve tem izlenm i,, (106) o lan eski k a n u n la r n k r k cild in e bir m eth al tekil e d iy o r d u : b u eser d a h i k r k fasla (tituli) ay rlm t. k i m e c m u a n n , y a n i Prokironu n zikrettii altm ve Epanagoge'n in zikrettii k r k k ita p lk m e c m u a la rn m a h iy e tin i katiyetle tesbit e d e m iy o ru z. H i p e h s iz b u n la r n neri Basil z a m a n n d a b itm e m itir ve b u n la r b ilh a re b u im p a ra to ru n halefi Leon V I tarafndan nered ilen Basiliklere esas tekil etmi o lm a ld r. B az lim le r Epanagogen in hak ikatte h i b ir za m a n nere d ilm e m i ve b ir proje y a h u t bir taslak h a lin d e k a lm o ld u u fik rin d e d irle r (107); d ie rleri ise b u eserin resm en k m o ld u u n u k a b u l etm ektedirler (108). Epanagage Prokirori da n ok fark ld r. lk evvel b u eser, b irin c i k s m n d a , im p a ra to ru n otoritesi, p a trik in kudreti, d i er sivil ve d in m e m u r la r n im tiy a zla rn a dair ta m a m iy le yeni ve son derece m h im fasllar ih tiv a etm ektedir. Bu k s m d a im p a r a to r lu u n siyasi ve itim ai b n y e sin e ve k i

lisenin h k m e tle olan m n ase b e tin e dair gayet v a zh bir tablo b u lu y o r u z (109). S aniyen Epanagogen in Prokiron,,dan alm o ld u u m a lze m e y eni b ir tarzda tertip lendirilm itir. P atrik Fotiusu n Epanagogen in to p la n m a s n a itirak etm i o l d u u h e m e n h e m e n k a tid ir ; b u zatn tesirlerini gayet ak olarak im p arato r ile p a trik in k u d re tle ri ara sn d a k i m n a s e betlerin tefsirinde ve die r b t n patriklere n aza ran Y eni R o m a n n k u m e n ik ,, (u m u m ) p a trik in in h aiz o ld u u derece m eselesinin h a llin d e b u lm a k k a b ild ir : b u p a trik le r y aln z m a h a ll din efleri,, o lara k te lk k i o lu n a c a k la rd . Prokiron g ib i Epanagoge dahi, m e th a lin d e ik o n o k la st im p arato rla rn Ekloga'sim il h do k trin e kar g e lm e e ve selm eti m u c ip k a n u n la r ta h rip etm ee yeltenen z a v riy a lla r d e d ik o d u su,, (110) o lara k reddeylem ektedir. Epanagogen in b u k s m n d a Eklogay ta m a m iy le feshetm ek d a h i ba h is m e v z u u d u r : fakat b u n a ra m e n b u eser Eklogan in m a lze m e sin d e n b a z la rn k u lla n m a k ta d r. Epanagoge ve die r b irta k m Bizans k a n u n m e c m u a la r slavcaya e v rild i. B u n a ait b irta k m paralar slav ko d e ks leri ve X u n c u asrdan itibaren z ik r e d ild i in i g r d m z rusa Kavaid Kitabnda (Kormaya Kniga) y a h u t dar kodekste m e v c u d d u r. Epanagogede ileri s r lm olan fikirle r R u s y a m n m te a k ip tarih i ze rin d e b y k tesirlerde b u lu n d u la r . M esel Aleksis M ih a i'o v i in za m a n saltanatna (X V II nci asr) rastlyan p atrik N ik o n n u n m a h k e m e sin e ait vesikalarda im p a ra to ru n otoritesine temas eden Epanagogen in baz yerle r in in ay nen z ik r e d ild i in i g r y o ru z (111). Prokiron, Epanagoge ve Basil z a m a n n d a baarlan eski h u k u k u n tem izlenm esi,, ii b y k bir h u k u k eseridir, ju s tin ia n h u k u k u n u , o ane k a d a r az ok ih m a l g r m o lan R o m a h u k u k u n u n k a y n a k la rn a k a d ar k m a k suretiyle, y a y m a k h u s u s u n d a k i gayretleri ile Basil b u k a n u n la ra y eni bir h ay at v e rd i; a y n za m a n d a , m n a s ip b irta k m ilvelerle b u k a n u n la r tim a ve ktisad h ay atn y.eni artlarna in tib a k ettirdi. Basilin k a n u n eseri o lu ve halefi H a k m Leon V I n in a y n sah adak i eserini h azrlad . B u im p arato r Basilikler (T j3aaAx&) ism i altn d a G reko-Rom a y a h u t B izans h u k u k u n u n n o ksansz b id e sin i v c u d a getirdi. Basilikler,, Ju s tin ia n d e v rin d e neredilen b t n h u k u k eserlerinden m te e k k il
Bizans mparatorluu Tarihi 28

g re k d ilin d e y azlm b ir to p lam a eser ve bir h u lsa idi. Bu m e c m u a n n ad, bir z a m a n la r u m u m iy e tle k a b u l e d ild ii g ib i, b u esere m a lze m e toplattrm olan Basil I in is m in d e n deil, fakat tek h k m d a r , im p arato r m n a s n a gelen basilevs,, greke k e lim e sin d e n g e lm e k te d ir; b in a e n ale y h b u se rle vh ann tam tercm esi im p a ra to r k a n u n la r dr.
Baslikler im p a ra to r tarafndan n a sb e d ilm i salhiy et sah ibi h u h u k in a s la r d a n m te e k k il b ir k o m is y o n tarafndan ter tip o lu n d u . Leon V I m n gayretiyle n e ro lu n a n b u top lam a eser altm kitaba a y rly o rd u . Bu eser Basil I tarafndan tasarla n a n p l n ta h a k k u k e ttir iy o r d u ; n k esk im i ve Bizans h a y a tn d a k i d e iik lik le r y z n d e n tatbik ka b iliy e ti k a l m a m olan k a n u n la r k a rm a k suretiyle Ju s tin ia n n h u k u k eseriyle y e n id e n m e g u l o lu y o rd u . B in a e n a le y h Basilikler Ju stin ia n m e tin le rin in tam ve a y n e n y a p lm terc mesi d e ild ir: b u eser daha ziy a d e b ir ad ap tasy o nd ur. Bu eserin m ellifleri, m e h a z olarak, Ju s tin ia n d an sonra nere d ilm i o lan baz n o vel ve d ie r h u k u k vesikalar k u lla n d la r: hatt b u n la r Basil I ve Leon V I m n m te a d d it no vellerine d a h i m ra c a a t ettiler (112). B asiliklerin heyeti m e c m u a s n to p ly an h i b ir elyazm as bize k a d ar g e lm e m itir; fakat e lim izd e b u lu n a n m u h te lif ely azm alar b u eserin p aralarn ih tiv a e tm e k te d ir: b u n lar sayesinde b u m e c m u a n n te ik is in d e n fazlasna sahip b u lu n u y o r u z . X I I n c i asra ait b ir eser Basiliklerin k a y b o la n k ita p la rn n yeniden terkib i iin bize ok y a rd m etm ektedir: b u eser Bizans h u k u k in a s P atzusa (113) atfo lu nan Tipukitustu r (Turatastos) (114). Bu kitap Basilikler'in bir fih ristini ih tiv a etmekte, fasl balar ve her fasln (tituli) en m h im k s m la r n zik re tm e k tedir. Tipukitus daha h e n z tam olarak ne re d ilm e m itir(l 15).

B u n u n la beraber k l s ik h u k u k u n b u y e n id e n ca n la n m as, yeni artlara itina ile u y d u r u lm u o lm a sn a ra m e n , g a yet s u n k a ly o r ve h ay atn b izzat iktiza ettirdii k a n u n larn y erini tutabilecek b ir d u r u m d a b u lu n m u y o r d u . Bu se bebe bin a e n Ekloga'n in b irok k sm lar, Basiliklerin nerinde n sonra dahi, m eriy et m e v k iin d e kald; b iro k defalar y e n i den g zden g e irildi ve ilveler g rd .

Son derece enteresan b ir vesikay, stan b u lu n i tarihi iin p a h a b iilm e z bir hazine,, (116) o lan ve X IX u n c u asrn s o n u n d a C enevrede b u lu n u p svireli lim N icole tarafndan neredilen Eparkm y a h u t uPrefe'nin kitab,,n b y k bir ih tim a lle Leon V I d e v rin e izafe etm ek m m k n d r (117). B una ra m e n baz tarihiler, b ir m d d e tte n beri, b u eserin X u n c u asrn ortasna ait o ld u u n a m te m a y il b u lu n u y o rla r (118). Bizansta stanbu l ep ark y a h u t prefesi n v a n pay itah tn valisine v e rilird i; bu v a li h e m e n h e m e n g ay r m a h d u t bir otoriteye m a lik t i; m a k a m dar m ertebe silsilesinin en y k sei idi. V a lin in b irin c i vazifesi ehir i in d e in tiz a m ve asayii tem in e y le m e k ti: bu sebepten e m ri altnda b iro k m e m u r lar b u lu n d u r u r d u . E p a rk a tabi b u lu n a n bir b ro Bizansta e p a rk n secretum,, u is m i altnda ta n ly o rd u . Y u k a rd a z ik rettiim iz vazifeden m a ad a e p ark tccar ve k k sanat k rla r snf ve k o rp o ra s y o n la rn m u h a k e m e etm ek h a k k n a m a lik b u lu n u y o r d u . E p a rk m kitab m e h a z la rn pek az bahs ettikleri B izans h a y a tn n bir cephesini m k e m m e le n a y d n latm aktadr. Bu eser m u h te lif tccar ve san a tk r sn fla rn say m akta, b u n la r n k o rp o ra s y o n la rn n i tekiltn ve h k m etin b u n la ra kar ta k n d tavr ilh... ortaya k o y m a k ta d r. K o rp o rasy o n lar listesinin banda, m o d e rn te lk k ile rim ize gre sa n a tk r ve tccar cem iyetleri listesinde b u lu n a c a m m it e tm e d iim iz b ir teekkl b u lu n m a k ta d r : b u noterler (ol zapoull&po, tabularii) k o rp o ra s y o n u d u r (bu teek kl dier h usu slar arasnda Basiliklerin altm k ita b n b ilm e e m e c b u r idi). B u n d a n sonra k u y u m c u la r , ip ek m sta h sille ri, ipek d o k u y u c u la r, keten, b a lm u m u , sab u n ve deri fa b rik a trleri ve frn clar k o rp o ra sy o n la r g elm e ktedir. T ccarlar listesinde sarraflar, ip e k li k u m a tacirleri, ham ipek tccarlar baharat, b a lm u m u , sab un tccarlar, bakk allar, kasaplar, d o m u z, balk, et ve ek m e k tacirleri ve m e y h a neciler z ik ro lu n m a k ta d r. H er k o rp o ra sy o n bir in h isa r e k lind e id i; a y n z a m a n d a ik i m u h te lif ticaret y a p m a k iste yenler, b u n la r b irib irin e pek y a k m olsalar da, a r ceza lara a rp lrd . K orporasy o n la rn i hayat, b u n la r n te kilt, faaliyeti, pazar yerleri, fiyatlar ve k a z a n la rn tespiti, ihracat ve ith alt ve dier b irta k m m eseleler h k m e t tarafndan ta n z im ve gayet sk bir surette ko ntrol edilirdi.

Ticaret ve istihsal serbestsi Bizansta b ilin m e y e n eylerdi. stan b u l epark, ya bizzat, ve y a h u t m m e ssille ri vastasiyle, ko rp o ra sy o n la r h ay atn a k a r m a a ve b u n la r n istihsal ve ticaretini tan zim e selhiyettar y egne y k s e k m e m u r d u . Eparkn kitab n d a b u ld u u m u z m a l m a t bize B izans ile g arb A v ru p a k o rp o ra sy o n la r arasnda enteresan bir m u k a yese y a p m a k iin g erekli o lan m a lze m e y i te m in etm ektedir. Basil I ve Leon V I m n k a n u n eseri h u k u k edebiyat sah asnda n i bir rnesans h u s u le g e tird i: b u rnesans bir taraftan Basiliklerin m te a d d it tefsir ve e rh le rin in (scholia), die r taraftan m u h te lif m e c m u a , h u lsa ve el k ita p la rn n neriyle te m a y z etti. X u n c u asr im p a ra to rla r a y n z a m a n d a b u d e v rin siyas ve tim a h a y a tn n en hararetli m ese lelerin den b iri h a k k n d a tatbik ettikleri siyaseti m te a d d it no veller neretm ek suretiyle, il n etm ek m e c b u riy e tin d e kaldlar; b u mesele b y k m a lik n e le rin , k k tim a rla r ve h r k y l b ir lik le r in in ok ale y h in e olarak, h a d d in d e n fazla in kiaf idi. M a k e d o n y a sllesi d e v rin d e kudretliler (ouvacO snf y a h u t eraf b t n n fu z la r n y e n id e n elde etmiti. tim ai l n n u c u n d a fakirler,, (rcevrjrs) b u lu n u y o r d u ; b u n la r ' g arb A v ru p a fak irleri (pauperes) y a h u t R u s ta rih in in M oskova devri yetim leri,, ile (siroti) m u k ay e se ede biliriz. X u n c u asr B izans im p a r a to r lu u n u n fakirleri tarada k k arazi sa h ip leri ve y a h u t k o m n le r e d a h il k y l le r d i; vergi ve dier m u h te lif m ke lle fiy e tle rin y k b u n la r k u d re tli erafn h im a y e sin i istem ee ve b u h im a y e m u k a b ilin d e h rriy e t ve is tik llle rin i feda etm ee m e c b u r k ly o rd u . lk n a za rd a n i o ld u u h issin i veren X u n c u asr k u v vetli le rin in te rak k ile ri IX u n c u asrn n c on senesinde v u k u b u la n Slav T om as is y a n n n a k s la m e lle riy le k sm e n izah o lu n a b ilir. Bu iza h bilhassa A n a d o lu iin m u te b e rd ir; n k bu ra d a, X u n c u asrda, b y k m a lik n e le r ok b y k l d e g enilem iti. T om asn isyan, cebr hareket leri ve d e v a m m d d e tin d e n do lay b iro k k k arazi sa h ip le rin in y k m n a sebep o ld u ve b u n la r, to p ra k la rn ze n g in k o m u la r n a terketm ee m e c b u r k-ld. Fakat bu, b y k m a lik n e n in in k i a fn n b ir o k se b e plerinden y a ln z b ir i dir. U m u m iy e tle B izans im p a ra to rlu u n d a , IX u n c u ve

X u n c u asrlarda, b y k m a lik n e le rin genilem esi meselesi kat olarak h a lle d ilm i deildir. M a k e d o n y a sllesi im p arato rla r, bilhassa R o m e n Lakap e n den (9 19-944) Basil l i n i n l m senesine (1 025) k a d ar gelm i o lanlar, k o m n le r i in d e y aayan k k arazi sah ibi k y l le rin h u k u k u n u , k u d re tlile rin tecavzlerine kar, a zim le m d a fa a ettiler. B y k m a lik n e y e kar tatbik o lu n a n b u tecavuz p o litik a n n sebeplerini b u k a b il m a lik n e le rin h a d d in d e n fazla b y m o lm a sn d a ara m ald r. Pek geni araziye ve top rak b lg e le rin e sahip b u lu n a n kudretliler, m a lik n e le ri i in d e kolayca k e n d ile ri ne tabi in sa n la rd a n m te e k k il o rd u la r to p ly a b ilir ve b u n la rn m a sra fla rn k a r la y a b ilir le r d i: b u sayede b u n la r m e r kez h k m e te kar her an isyan edebilecek b ir m e v k id e b u lu n u y o r la r d . K u d re tlile ri ezm ee ve k k arazi sah ip le r in in m enfaatlerin i h im a y e etm ee u ra m a k la im p arato rla r ay n z a m a n d a , X u n c u asrda bilhassa A n a d o lu d a tezelzle u r a y a n k e n d i k u d re tle rin i ve ta h tla rm m d a fa a etm i o lu yorlard. m p ara to rla r asker tim a rla rn d a h i m d a fa a etm ek m ec b u riy e tin d e k a ld la r R o m a im p a ra to rlu u d e v rin d e n beri, as kerlere toprak d a tlm a s u m u m i surette tatbik edilm iti. Bu araz u m u m iy e tle h u d u t b o y la rn d a , fakat b azan im p a ra to rlu u n ierlerinde b u lu n u y o r d u ; tim a r sah ip leri o r d u d a h izm ete de v am etm ek m e c b u riy e tin d e idiler. Bu asker ti m arlar X u n c u asra k a d ar b a k i k a ld la r ; fakat b u det inh itata d o r u gitti. B u tim arlar da, k y l tim a rla r gibi, IX u n c u ve X u n c u asrlarda b u n la r o d u n fiyatna satn a lm a k iin u ra a n k u d re tlile rin te h d id in e m r u z k aldlar. Bu devir im p arato rla r b u asker tim a rla rm m u h a fa z a etm ek iin b y k gayretler sarfettiler. M ak e d o n y a lI im p arato rla rn k y l ve asker timarlarn k o r u m a k iin a ld k la r tedb irler gayet sade ve yeknasaktlar. * B u n la r k u d re tlile ri k y l b irlik le rin e ait araziyi satn a lm a k ta n ve asker tim a rla rm ele g e irm e kte n m enet m ek le te m a y z ettiler. Feodal b y k m a lik n e sah ip lerine kar m cad e le y i 9 2 2 de R o m e n L akapen at. Bu im p arato r e m ir ihtiva eden b ir no vel n e re tti: 10 h a k ik b ir m lk , y a n i arazi, ev, b a ilh... ze rin d e y aplacak v d e li y a h u t vdesiz h e rh a n g i

b ir sat y a h u t icar m u a m e le sin d e r c h a n h a k k k y lle re ve b u n la r n h r k o m n le r in e ait olacakt; 2 k u d re tli iin fa k irin m lk n a lm a k , her ne ekilde olursa olsun, m esel hediye, vasiyet, h im ay e , satn alm a, k ira la m a ve m b a d e le e k ille rind e d a h i yasakt; 3 son otuz sene zarfn d a her h an g i bir ekilde olursa olsun, satlm y a h u t ileride satlacak o lan asker tim arlar, tazm inatsz eski sa h ip le rin e iade edile ceklerdiFakat b u n o v e lin n erinde n az sonra m th i felketler im p a ra to rlu u sarst ve R o m e n in alm o ld u u tedb irlerin tatbik i iin c id d m k l t yaratt. M evsim siz d o n la r, m t hi bir k tlk ve alk, b ir veba salg n k y l n n vaziye tin i son derece n a zik b ir hale soktu. K u dretlile r k k .arazi s a h ip le rin in b u m its iz v a ziy e tin d e n istifade ettiler ve b u n la r n tim a rla rm d k fiyatlarla, bir lo k m a ekm ee, sa tn aldlar. K a n u n u n b u suretle alenen ay ak altna aln R o m e n i 9 3 4 de ik in c i b ir no vel neretm ee icbar e tti: b u no velde im p a ra to r z e n g in le r s n fn n z a lim a n e ih tira sm lnetle yade d iy o r ve b u ih tirasn b e d b a h t k y l le r iin k y n v c u d u n u k e m ire n ve h e r eyi en b y k tehlikeye y aklatran b ir ne v i tau n y a h u t k a n g re n (119) tekil ettiini b e y an ed iy o rd u . B u novele gre k tlk esnasnda y a h u t k tlk tan sonra arazileri g a y ri k a n u n b ir ekilde k u dretliler tarafn dan satn a ln m o lan k y l le r, b u ara ziy i eski sat fiyatna tekrar satn alabileceklerdi; y eni sah ip ler b u yerleri, para v e rilir ve rilm ez, terkedeceklerdi. B izans o rd u s u tarafndan k a z a n lm o lan m uv affakiy etlere ksaca iaret ettikten sonra n o vel u szlerle sona e r m e k te d ir : D m c a d e le m iz d e b u k a d a r m uv affakiy etler elde e ttiim iz h ald e nasl o lu r da h a k l h rriy e t iste im iz ve ib u k a n u n u n b k lm e z b ir tarzda tatbik i ile in san ta b ia tin in ve iy i n iz a m n d m a n o lan i h aa rla rm z e zm iy ebilirdik ?,, (120). Fakat R o m e n L a k a p e n in iradesi b y k a ra z in in in k i a fn ve k k k y l tim a r ve k o m n le r in in e rim esini d u rd u r a m a d . K o nstantin P orfirogenetin m u a h h a r b ir nove lin d e eski k a n u n la r n naza r itibare a ln m a d resm en b ild irilm e k te d ir. K o nstantin P rfiro gene t z a m a n n d a ze n g in le re kar a ln a n zecr tedbirler R o m e n inkilerden daha iddetli o ldu . Fakat k u d re tlile r s n fn d a n

olan N ikefor Fokas, pek tabi olarak, seleflerinin h e rh a n g i b irin d e n daha fazla, b u snfn m enfaatlerin i ta k d ir ve h im a y e etti. V. G . V asilie vskin in d e d ii g ibi, N ik e fo r Fokasm noveli b il itiraz h er ik i partiye kar a y n m u a m e le d e b u lu n m a k la beraber, h u k u k sahada, k u d re tlile r snf le h in d e y a p lm bir a k s l m e le iaret etm ektedir (121). N o v e l u n la r beyan e d iy o r: E ski k a n u n v z lar b t n im p arato rla r bire r adalet a m p iy o n u o lara k te lk k i ediyor ve b u n la r b t n te b a alarn n v e lin im e ti ve herkes iin m savi addediy orlard,,; h a lb u k i N ik e fo r Fokasm selefleri b u eski idealden a y rlm la rd r. B u n la r k u d re tlile rin refah iin u r a m a ta m a m iy le ih m a l etm iler ve b u n la r n e d in m i o ld u k la r eyleri m u h a fa za etm elerine bile m sa ad e etm e m ilerdir,, (122). E v v e lk i k a n u n la r feshetm ekle N ike fo r Fokas g ay r k a n u n hallere ve k u d re tlile r sn fn n ihtiras n a y e n id e n y ol at. B u snfn en m erh am etsiz m u a r z Basil I I B ulg aro kto n oldu. K u d re tli A n a d o lu aile le rin in efi o lan ik i ahs, Bardas Fokas ve Bardas Skleros im p arato ra kar isyan etm ilerdi ve b u n la r az k a lsn im p a ra to ru devireceklerdi. Y a ln z prens V ila d im ir tarafndan g n d e rilm i o lan R u s y ard m c ktas n n m d a h a le s i im p a ra to ru su k u ttan ku rtarm t. B in a e n a le yh Basilin b y k m a lik n e s a h ip le rin i en te h lik e li d m a n olarak te lk k i etm esine ve b u n la r la o lan m n ase b e t le rind e m e rh a m e tsiz b ir g a d d a rlk gsterm esine a m a m a k l z m d r. m p a ra to r K a p a d o k y a d a n g eerke n sta Malein osun ara zisind e te v a k k u f e d iv e r d i: b u zat pek b y k m a lik n e le re sahipti; ve m isafirin i ve o n u n k a la b a lk m a iy e tin i en b y k b ir ih tia m la k a b u l etti. Fakat Basil ev s a h ib in d e k e n d is i iin m u h te m e l b ir ra k ip g r d ve b u za tn d a h i Fokas ve Sklerosu n izle rin i tak ip etm esinden k u k u la n d . B u sebepten M aleinosu b e ra b e rin d e payitahta g t r d ve o rada son nefesine k a d ar a lk o y d u . M aleinosu n l m n d e geni m a lik n e le ri m sa d e re edildi. B u n a benzer b ir v a k a bizzat im p a ra to ru n b ir n o v e lin d e zikre d ilm e k te d ir. m p arato r, b ir z a m a n la r A n a d o lu d a fak ir b ir k y l olan Filokales a d n d a b ir ahsn servet e d in m i, y k s e k bir m ertebe ih raz etmi, y aad k y ele geirm i, b u ra s n h u su s b ir m a lik n e h a lin e so k m u , hatt eski a d m bile deitirm i o ld u u n u d u y d u . H k m d a r b u n u n ze rin e

Filokalese ait b t n m u h te e m b in a la rn tam a m iy le y k l m a sn ve yerle bir ed ilm e sin i em retti: arazi fakirlere iade edildi. m p a ra to ru n em riyle Filokales tekrar fak ir b ir k y l o ld u (123). Fakat y aln z Filokales, Skleros ve Maleinos aileleri A n a d o lu d a k i b t n b y k arazi sahipleri sn fn tekil etm iy o rlard . 9 9 6 senesi m e h u r no veli g a y ri k a n u n bir ekilde k y l n n m a ln ele g eirm i ve gerek hediy ele r vastasiyle, gerek n fu z la rn k u lla n m a k suretiyle, n a m u s s u z bir ekilde, fak irlerde n a ld k la r eylerin kat sah ibi olm ak (124) teeb b s n d e b u lu n m u olan k u d re tlile rin h u k u k u n u k rk sene iin garanti eden h k m feshetti. R o m e n 'in b irin c i irade sinin n e rin d e n evvel ku d re tlile r tarafndan k o m n le r aley h in e olarak elde ed ilm i o lan e m lk, ancak yazl b ir vesika y a h u t k fi m ik ta r ifah ahadetlerle m lk iy e t h a k k ispat edildikte, b u n la r n elinde k a la b iliy o rd u . N o v e l m a liy e h zinesi ih tiy a la rn n h i b ir h k m ta n m a d n , b in a e n aleyh h k m e tin ezar A v gu stu s d e v rin e k a d a r k m a k suretiyle -h a k id d ia sn d a b u lu n a b ile c e in i (125) beyan ediy ord u.

Asker tim arlar meselesi dahi M akedonyalIlar birok ferm anlar nerine m ecbur kld. 9 9 6 n o v e lin e b ir zeyil o lara k Basil I I allelengyon (&Xkrj\ iyyuov = m te k a b il g aranti) a d n tayan ve rg iy e m te a llik b ir irade nereyledi. IX u n c u asrn b a la n g c n d a n iti baren, im p a ra to r N ik e fo r I (bir m e h a z n v e rdii ksa m a l m attan istidll o lu n a b ild i i ka d ar) (126) fak irle rin y a n n d a o tu ran z e n g in k o m u la r b u fa k irle rin v e rg ile rin M a m a m e n d e m e sin d e n m esu l tutan e m irn a m e le r neretm iti. Bu tedbir b azan epibole (adjectio sterilium) ile m u k ay e se edilm itir. N ike fo r I in e m irn a m e le ri im p arato ra kar o k a d a r b y k b ir k in yaratt k i halefleri, b y k b ir ih tim a le gre, b u ve rg iden v a zg e m e k m e c b u riy e tin d e kaldlar. Fakat B ulg ar h a r b in in d e v a m ok b y k m asraflar m u c ip o ld u ; die r taraftan Basil k u dretlilere m th i b ir darbe in d ir m e k isti y o rd u . B u n d a n do lay im p arato r z e n g in e m lk sa h ip le rin i fak irle rin kefili ad dede n ve fak irle rin ik tid a rs zl halin de, b u n la r n y erine vergileri ve rm e e m e c b u r k la n k a n u n u ortaya k o y d u . E er Basil tara fn d a n b y k bir iddetle m d afa a o lu n a n b u tedb ir u z u n m d d e t m eriy et m e v k iin d e

k a lm o lsayd h i p h e siz d in ve profan m a lik n e sah ib i k u d re tlile ri m a h v e tm i o lu rd u . Fakat allelengyon y alnz pek ksa bir m d d e t ay n e n tatbik edildi. X I inci asrn b irin c i y arsn d a k u d re tlile ri k o ru m a k ta m enfaat g ren ve y k sek r h b a n iy e ti feodal aristokrasi ile b a rtrm a k em e linde b u lu n a n ve K o nstantin V III in k z Zoe ile evlenm esi saye sinde tahta k m o lan R o m e n I I I A rg ir nefret u y a n d ra n allelengyon'u lvetti (127). U m u m olarak, X u n c u asr M akedonyalI im paratorlarn neretm i o ld u k la r irade lerin k u d re tlile rin te c v zle rin i b ir dereceye k adar tah d it etm i o ld u u s y le n e b ilir ; fakat a rzu o lu n a n neticeler anc ak pek k k l d e elde edilebildi. X I inci asrda b u m e h u r no veller tedric surette u n u tu l d u la r ve terkedildiler. A y n asr B izans im p a ra to rla rn n i siyasetinde esasl bir d e i ik lik h u s u le g elm e sine ahit o ld u ; b u n la r alenen b y k m a lik n e y i tevik ve h im a y e y e b a la d lar ve b u suretle toprak k le li in in in k ia f ve te rak k isin i hzlatrdlar. B u n a r a m e n k y l k o m n le r i ve m sta k il k k a ra z in in im paratorlukta ta m a m iy le ortadan k a lk m O ld u u n a in a n m a m a k l z m d r. B u m esseseler m ev cu t o lm akta d e v am ettiler ve b u n la r s o n ra k i devirlerde b u lacaz. MAKEDONYALI MPARATORLAR ZAMANINDA

VLYETLERN DARES
m p a ra to rlu k vily e tle rin in idaresi, IX u n c u asrda ve M a k e d o n y a sllesi d e v rinde, y u k a rd a tetkik e ttiim iz te m ler sistem inin in k ia f ile te m a y z etti. B u in k ia f b ir taraftan eski tem lerin tedric surette p a ralan m a s, ve dolaysiyle, b u b l m le r in a d e d in in artm as, d i e r taraftan evvelce, m esel aada* tetkik e d e ce im iz clisu rae g ib i b aka adlar tayan k a za la rn tem m ertebesine k a rlm a s ile te za h r etti. T arihilerin, tem lerin ilk ve h a k ik selefi olarak k a b u l ettikleri ik i e k sa rk lk artk im p a ra to rlu a tbi d e ild i: Kartaca ^yahut A frika e k sarkl A ra p lar tara fn d a n V II nci asrn ortasnda fethedilm i, R a v e n n a e k s a rk l ise LombardIar tarafndan V III in c i asrn b irin c i y a rsn d a igal edilm iti; fakat b u n la r az b ir m d d e t sonra fethettikleri yerleri F rank

k ral Ksa P e p e ne terketm ek m e c b u riy e tin d e k a lm la rd . B u k ra l d a h i b u eksarkl, 7 5 4 de, p ap ay a terketti ve b u s u retle m e h u r O rta z a m a n la r p a p a lk d e v le tin in esaslarn k u r du. V II nci asrda im p a ra to rlu k , e k s a rk lk la rd a n baka, d a h a h e n z tem a d n tam y an be asker id are y e m a lik b u lu n u y o rd u . IX u n c u asrn b a la n g c n d a on te m 'in z ik r e d ild i in i g r y o r u z : A syada be, A v ru p a d a d rt t e m ; ve b ir de den iz tem i. IX u n c u asr A rap c o ra fy a c la rn d a n b n i Hurd a d b e h n in eserlerinde g r le n b irta k m deliller ve d ie r m e h a zla ra d a y a n a n tarih iler IX u n c u asrda 25 asker m n ta k a b u lu n d u u , fakat b u n la r n h e p s in in tem o lm a d fik rin d e d irle r. B u n la r arasnda ik i kilisurark (clisurarchiae) (aaya bakn z), bir d u k a lk (ducatus) ve ik i a rh o n tlu k ( archontatus ) b u lu n u y o r d u . Saray m are ali ( atriclines ) Filotevs tara fn d a n 8 9 9 da y a zlm o lan ve u m u m iy e tle K o nstantin P orfirogenet de v rine ait Terifat kitab,, n a ek le nen, te k a d d m h a k k n d a n b h is eser y ir m i be tem s a y m a k tadr (128). Temlere dairv a d l k ita b n d a (X u n c u asr) K o n stan tin P orfirogenet 29 te m 'lik b ir liste v e rm e k te d ir: drt d e n iz tem i d a h il o !m a k ze re A syad a 17; asl Sicily a n n , X u n c u asrda A ra p la r tara fn d a n fe th in d e n sonra bir k s m n n K a lab ria tem in i tekil etm i o ld u u S icilya tem i d a h il o lm a k zere, A v ru p a d a 12 tem; b u 12 A v ru p a tem i arasnda, b y k b ir ih tim a le gre, IX u n c u asrda k u r u l m u o lan ve sk sk Klim ata,, y a h u t G o tik K lim ata ad altn d a z ik r o lu n a n K r m d a k i K erson (K orsun) tem i de b u lu n m a k ta d r . V. Beneevi tara fnd a n n e ro lu n a n ve 9 2 1 - 9 2 7 den n c e k i R o m e n L ak ap en d e v rin e atfo lu n an bir liste 3 0 tem zikre tm e k te d ir (129). X I in c i asrda tem ad e d i 38 e kt (130). B u n la rn ekserisi asker valiler (strategler) tara fn d a n idare ed iliy o rd u . Tem a d e d in in sk sk d eitirilm esi ve b u te m lerin in k ia f ve tekiltna dair m e h a zla r m e v c u t o lm a d n d a n B izans h a y a tn n b u m h im k s m h a k k n d a sah ip o ld u u m u z m a l m a t m a h d u t ve v z u h s u z d u r . Y u k a r d a zik re tti im iz clisu rae y a h u t clisu rarch iae lere b ir lh ze avdet e tm e m iz m n a s ip tir. B u g n h l grekede d a geidi m n a s n a gelen eclisu ra ke lim esi o za m a n la r b ir h u d u t k a le si, ve c iv a rn , y a h u t d a h a u m u m b ir surette, otoritesi strategin otoritesi k a d a r b y k o lm y a n

ve b y k b ir ih tim a le gre ah snda m lk ve asker idare y i to p la m iy a n b ir k lis u ra rk tarafndan idare o lu n a n b ir k k vilyet i ifade ed iy o rd u . Baz clisuraelerin, m e sel Selevkia ve A n a d o lu d a k i Sebaste clisuras ve die r b ir k a n n za m a n ile e h e m m iy e ti o k a d ar artt k i b u n la r tem e tah v il o lu n d u la r. T em le rin b a n d a k i strateglerin e m rin d e b iro k m e m u r la r b u lu n u y o r d u . H i olm azsa H a k m Leon d e v rin d e d en iz tem leri de d a h il o lm a k zere ark tem leri strateglerinin m e rk e z h k m e tte n m u a y y e n m aalar a ld k la rn , h a lb u k i garp te m leri strateglerinin devlet h z in e s in d e n deil, fakat idare ettikleri m n ta k a la rm v a rid a tn d a n a y lk la rn tem in ettiklerini k a y d e tm e k enteresandr. T em ler tekilt, M a k e d o n y a sllesi z a m a n n d a , en y k se k m ertebesini ih ra z etti. B u dev irden sonra b u sistem, ksm e n S e lu k T rk le rin in A n a d o lu d a k i 'ftuhat, ksm e n B izans h a y a tn n H a lla r d e v rin d e u r a d d e iik lik le r y z n d e n , yava yava in h ita t etm ee balad.

BASL II NN LMNDEN KOMNENLERN TAHTA IKIINA KADAR VUKUBULAN KARIIKLIKLAR - BU DEVR MPARATORLARI
Basil II B u lg a ro k to n u n l m senesi olan 1025 ten iti baren im p a ra to rlu k b irta k m tesadf h k m d a r la r n sratle b ir ib ir in i istihlf etm elerine ve B izans devleti iin b ir nev i u m u m in h ita t balam asna ahit o lan b ir k a r k lk dev rine g ird i. m p aratorie Zoe, g r m o ld u u m u z g ibi, tahta k o casn k a rm a a m u v a ffa k o ld u . Zoen in kzkardei im p arato rie T eodoran n l m senesi o lan 1056 da M ak e d o n y a sllesi kat olarak in k r a z b u ld u . V a h im bir k a r k lk d e v ri b alad ve 25 sene s r d (1056 -1081). Bu dev ir anc ak m e h u r K o m n e n ler s lle sin in m essisi Aleksis K o m n e n ile sona erm itir. Bu devir, sk sk im p arato r d e im e le ri ve h k m d a r la rn e k serisinin ka b iliy e tsizlii ile te m a y z etm ekle beraber, B izans im p a r a to r lu u tarih i i in son derece m h im oldu; n k b u 25 sene za rfn d a im p a ra to rlu k ta so n ra la r H a lla r seferlerini d o u r m u olan hdiseler in k ia f etmitir.

B t n b u d e v re n in d e v a m m d d e tin c e d d m a n la r b t n cephelerden Bizansa taarru z ettiler: garpta Norm anlar, im alde Peenegler ve U zlar, arkta S e lu k T rkleri. Neticede B izans arazisi fevkelde k ld . Bu d e v re n in dier bir karakteristik vasf asker ve aris to k ratik (bilhassa arazi sah ibi A n a d o lu aristokrasisi) u n s u r tarafndan krtasiyeci m e rk e z h k m e te kar alan m c a dele o ld u . V ilyetlerle p ay itah t ara s n d a k i b u m cad ele, b ir ta k m d e iik lik le rd e n sonra, o rd u ve arazi s a h ip le rin in zaferiyle n e tice lend i; b u zafer vilyetlerin payitahta kar k a z a n m o ld u u bir zafer o ldu . M uzaffer p a rtin in ba n d a Aleksis K o m n e n b u lu n u y o r d u . Bu k a r k lk d e v rin in b t n im p a ra to rla r grek n e sim dendiler. . 1056 da ih tiy ar im p arato rie Teodora, saray partisi tara fn dan, k e n d in e halef olarak eski patri M ih a il Stratiotikosu sem ee icbar edildi. Teodora az sonra ld ve saray partisinin' n a m z e d i M ih a il V I Stratiotikos tahta k t ; b u m a k a m d a aa y u k a r b ir sene k a ld (1056-1057). Bu zata kar b ir m u h a life t partisi te ek kl etti: b u hareketin ba n d a b u lu n a n A n a d o lu or dusu, arazi aristokrasisine m e n sup b y k b ir a ile n in e r k n n d a n o lan ve T rk le rle y ap t m cad eled e hret k a za n a n general sak K o m n e n i im p a rator il n etti. Bu, asker p a rtin in m erk ez h k m e te kar k a za n m o ld u u ilk zafer oldu. M ih a il Stratiotikos tahttan e k ilm e e icbar ed ild i ve alelade b ir ahs o larak h a y a tn bitirdi. A sker p a rtin in b u zaferi ksa s rd . sak K o m n e n y a ln z 1 057 den 1 059 a k a d a r h k m s rd ; b u ta rih ten sonra tahttan e k ild i ve ra h ip elbisesini giydi. stifasnn sebepleri d a h a h e n z v a zh b ir surette izah edilm em itir. B u im p a ra to ru n , m sta k il ve faal idare sind en h o la n m y a n kim se le rin ustaca tertip ettikleri b ir suikasda k u r b a n g itm i olm as m u h te m e ld ir. sakm her eyden nce devlet h z in e s in in m enfaatlerini gz n n d e b u lu n d u r d u u , varidat arttrm a k iin b y k m a lik n e sah ip le ri tarafndan g ay r m e ru b ir ekilde ele g e irilm i o lan siv il ve d in ara ziy i m sadere ettii ve y k s e k m e m u r la r n m a a la rm azaltt m a l m d u r . sak K o m n e e kar tertip o lu n a n

suik a sd d e m e h u r lim ve devlet a d a m Psellosu n b ir rol o y n a m olmafe m u h te m e ld ir. ' sak K o m n e n e K o nstantin X D u k a s halef o ld u (1059-1067). K abiliye tli bir m a liy e ci ve adaletin m d a fii olan b u zat b t n ih tim a m n m lk idare ilerine hasretti. O r d u ve asker m eseleler b u zat pek az a lk a d a r ediy ord u; z a m a n saltanat sivil id a re n in sak K o m n e n ile galebe alm olan asker u n s u ra kar b ir ak slam e li, y a h u t p ay itah tn v ily e t lere kar b ir a k s la m e li olarak te l k k i o lu n a b ilir. Bu devir krtasiyeciler, hatipler ve lim le r saltanatnn b e d b a h t devri (131) o ldu . B u n u n la beraber Peeneg ve U nlarn im alde, S e luk T rk le rin in arkta te h lik e li b ir surette ilerleyileri, K onstantin h k m e tin in antim iliter k a ra k te rin i h a k l gs te rm iy o rd u . m p a ra to rlu u n d m a n a kar l z u m u olan m u k a v e m e ti tekilt an d rabilecek b ir im p arato ra m b r e m ihtiy ac v ard. Psellos g ib i bir ad am , askerlerden rk m e s in e ra m e n , o z a m a n la r u n la r y a zd : O rd u R o m a lla r devleti n in b e lk e m i id ir (132). B in a e n a le y h im p arato ra kar iddetli bir m u h a life t hareketi bagsterdi. D u k a s 1067 de ld k te taht bir ka ay iin kars E v d o k ia M ak rem bo litissaya geti. A sker parti im p a ra to rie y i K a p a d o k y a l m u k te d ir g eneral R o m e n D io g e n ile e v le n m e e icbar etti. R o m e n tahta kt, R o m e n IV D io g e n a d n ald ve 1067 den 1071 e k a d a r h k m s rd . R o m e n IV n tahta k asker- p a rtin in ik in c i zaferidir. Bu asker im p a ra to ru n saltanat, d rt senelik b ir devreden sonra, feci bir surette n e tic e le n d i: 1071 de T rk le r tarafndan m a l p edildi ve b u n la r n eline esir d t. Bu hdiseden aada bahsedeceiz. m p a ra to ru n esareti d u y u ld u k ta , p a y i tahtta b y k b ir k a rk lk h u s u le geldi. B irta k m teredd t lerden sonra y e n i bir im p a ra to r il n e d ild i: b u zat E v d o k ia M ak rem bo litissan m b irin c i kocas K o nstantin D u k a s tan olan olu , M ih a il Psellosu n talebesi M ih a il idi. B u im p arato r tarihte M ih a il V II D u k a s P ara p in a k e s ad y la t a n m a k t a dr (133). E v d o k ia rah ib e o lm a k m e c b u riy e tin d e k a ld . S u l tan tarafndan serbest b ra k la n R o m e n payitahta avdet ettikte tahtn y eni bir im p a ra to r tara fn d a n igal e d ild i in i g r d ve ahsna kar h i b ir fenalk y a p lm y a c a m a dair terpinat alm asna ra m e n , za lim a n e b ir surette k r edildi ve az sonra ld .

M ih ail V II D u k a s P arapinakes (1071-1078) edebiyat ve lim a n e m b a h a s e le ri sever ve b izzat iir yazard; fakat asker faaliyete dair en k k b ir te m a y l d a h i yoktu. Bu im p a ra to r im p a r a to r lu u n d vaziy etine katiyen u y m a m a k la beraber, babas K o nstantin D u k a s tarafndan vazd ile n b ro k ra tik rejim i y e n id e n k u r d u . T rk ve Pee n e g le rin y e n i ve m te m a d i m u v affakiy etleri, im p a ra to r lu u n b a n d a , o rd u taraf'ndan tu tu la n b ir asker im p a ra to ru n b u lu n m a s n icap ettiriyordu; n k ancak o rd u devleti h a ra b d e n k u rta ra b ilird i. H a lk ih tiy a la rn n szc s ve bu ih tiy alar te m in edebilecek h issin i veren adam (134) bir A n a d o lu te m in in strategi N ike for Botaniates oldu. Bu zat A n a d o lu d a im p a ra to r il n edildi ve M ih a il P a ra p in a k ra h ip o lm a a ve b ir m anastra e k ilm e e icbar etti. B u n d a n sonra payitahta g ird i ve p atrik tarafndan tetvi o lu n d u , ik tid a r m e v k iin d e 1078 den 1081 e k a d a r kald; fakat ilerlem i ya ve b n y e v zafn d a n do lay ne i m k lle r e ve ne de d meselelere k a r cephe a lm a a m u v a ffa k o lam ad. D i e r taraf tan v ily etlerdek i b y k arazi aristokrasisi Botaniatesi im p a ra to rlu k taht z e rin d e k i h u k u k u n u ta n m y o rd u ; im p a ra to r lu u n m u h te lif yerlerinde saltanat id d ia s n d a b u lu n a n bir ta k m ahslar ortaya kt. B u n la rd a n biri, eski im p a r a tor sak K o m n e n in b ir y eeni ve a y n z a m a n d a ik tid a r m e v k iin d e b u lu n a n D u k a s lar ailesinin ak raba Aleksis K o m nen m a h ira n e b ir tarzda vaziyeti k e n d i le h in d e in k ia f ettir m esini b ild i ve taht eline g e irm e e m u v a ffa k o ld u . B otania tes istifa etti ve bir m anastra e k ilerek p ap az o ldu . 1081 de Aleksis K o m n e n im p arato r olarak tetvi e d ild i ve otuz sene lik anari de v rin e son verdi. K o m n e n ler s lle sin in ik tid a r m e v k iin e gelii asker parti ve b y k arazi sah ip le rin in y eni b ir zaferiydi. m p a r a lo r lu u n d siyaseti pek tabi o lara k b u dev rin i a n a risin d e n pek fazla m teessir o lm u tu . Bizans, O rta za m a n la r d n y a s n d a igal ettii y k s e k m e v k id e n d t. D evletin in h ita tn im p a r a to r lu u n balca d m a n la r n n elde ettikleri m uv affa k iy e tle rin d o u r d u u k a r k lk la r h z la n d r d : Bu d m a n la r arkta S e luk T rkleri, im ald e Peenegler ve U zlar ve garpte N o rm a n la rd .

SELUK TRKLER
Bizans im p a ra to rlu u T rk le ri u z u n m ddetten beri tan y ordu . V in c i asrn ilk yarsnda bir Trk-Bizans ittifaknn bahis m e v z u u o ld u u n u biliy o ru z. T rk le rin cretli asker olarak B izans im p a ra to rla rn n m u h a fz k tasnd a alm o ld u k la r n da g r m t k (135). .m p a r a to rlu u n ark h u d u d u n d a faaliyette b u lu n a n A rap k o lo r d u la r n n saflarnda d a h i b iro k T rk le r yer aldlar. B u n la r 8 3 8 de, A m o rio n u n zap tn d a (M utasm tarafndan) ve b u eh rin y a m a s n d a faal bir rol o y n a d lar. Fakat b u dostane y a h u t h a sm a n e m n a sebetler X I in c i asra k a d ar im p a ra to rlu k iin e h em m iy etli o lm a d lar. Vaziyet, X I inci asrn b irin c i yarsnda, S eluk T rk le rin in im p a r a to r lu u n ark h u d u tla r n a gelm eleriyle, deiti. S e lukler y a h u t S e luklula r, a d la rn 1000 senesine d o ru T rkistan H a n n n h izm e tin d e b u lu n a n T rk prensi Seluk tan alm lard . S eluk, kabilesiyle birlikte, K rg z b o z k r la rn d a n B uh ara civarna, M a v e ra n n e h ire hicret etti ve burada, k a v m iy le birlikte, islm iyeti k a b u l etti. S e lu k le rin k u d re ti p ek abu-k artt; o derecede ki S e lu k u n ik i to ru n u vahi T rk kafilelerini H o rasan a evke ve b u ra s n istilya m u v a f fak o ldu lar. S e luk le rin g arb A sy adaki tecavz hareketi slm tari h in d e o ld u u g ib i B izans ta rih in d e de y eni b ir devre at. X I inci asrda hilfet v a h d e tin i kayb etm iti. spanya, A frika ve M sr, u z u n m d d e tte n b e ri, m sta k il b ir h ay at s r y o rd u . Suriye, M ezo p otam ya ve ra n d a d a h i b iro k m n fe rit h k m d a r la r ve m sta k il slleler m ev cuttu. Selukler, X I inci asrn ortasnda ra n fethettikten sonra, M ezbp o tam y ay a n fu z ettiler ve B ad ada gird iler. O a n d a n itibaren B a dat h a life li i S e lu k le rin h im ay e si altna g irm i o l d u : S e lu k su lta n la r Badatta o tu rm a d la r, fakat, k e n d ile ri tara fn d a n n a s b o lu n a n ve en y k se k otoriteye m a lik b u lu n a n bir k u m a n d a n tara fn d a n b u m h im ehirde tem sil edildiler. Az b ir m d d e t sonra S e luk T rk le rin in k u dreti, y e n i T rk k a bile le rin in gelm esiyle, d a h a fazla artt. B unlar, ksa b ir za m a n i in d e E fg anistan d an B izans A n a d o lu s u n a ve F atm le rin M sr h a life li in e k a d ar u z a n a n b t n g arb A syay fethettiler.

r m \
*f I

rrttf]

i f * A

*5.

'-*2^ ' i.' " l

*
' 1

e - . X I

TB6
J- *, '? * * \;

V .- > * 'I
" * 1 T J r1
Y 'g

t*\K
-A,

.
^
*

. " * , ; ^ * 5 i'- i N

r /.

SI

I
*a * * * jr .
T .tJ . ' l S J . f i , ' h** 4SM

' v % f^, . v tM* t

pM'IS ,k t\ J lf* f\ IV 4 $!

1' | .

( * v V V 'Lt j.1
v.

, f

.fi'
f e

'4^-5% i
^ j,4 * as ^ 6 *. ' ^ M f .r

].
i % ! - T 3<

Nikefor Botaniates ve imparatorie Mari Paris M illi Ktphanesindeki Coislin elyazmas, No. 79 a ait minyatr

Bizans imparatorluu Tarihi

29

XI in ci asrn o rtasndan itibaren S elukler B izans ta rih in de balca rol o y n y a n k a v im le rd e n b iri o ld u la r ; n k b u n la r A n a d o lu ve Kafkas h u d u t v ily e tle rin i tehdit ettiler. K o n stan tin M o n o m a k z a m a n n d a A n in in B izans o rd u la r tarafndan za p tm ve E rm e n ista n n B izans devletine ilh a k n y u k a rd a kayd etm itik . Bu ilh a k E rm e n ista n n ta m p o n devlet o lara k o y n a d role son. v e riy o rd u ve T rk le r b u m em lekete tecavz ettiler. B izans d a h i tecavze u ra d . T r k taar r u z u m u v a ffa k o ld u ; a y n z a m a n d a T rk ktalar A n a d o lu d a ilerledi. s a k K o m n e n in ok ksa, fakat faal z a m a n saltanatnda ark h u d u d u S e luk istillarna kar iy i m d a fa a o lu n d u . Fakat s a k n s u k u tu n d a n sonra K o nstantin D u k a s n antim iliter politikas A n a d o lu o rd u s u n u zayflatt ve T rk le rin B izans vily e tle ri iin d e ile rle m e le rin i ko laylatrd . M er kez h k m e t, b u itaatsiz ve te c a v zk r v ily etlerin talih siz li in e h i phesiz, b iraz sevindi. ark, talya gibi, ilem i o ld u u h ata lard a n dolay, m e rk e z h k m e te p e k p ah aly a m a l o ld u (136). K o n stan tin X D u k a s ve b u im p a ra to ru n l m n d e n sonra kars E v d o k ia M ak re m b o litissam h yedi a y lk z a m a n saltanatnda, S e luk s u lta n la rn n k incisi A lp A rslan E rm enistan fethetti ve S u riy e n in b ir k s m n , K ilik y a ve K a p a d o k y a y y a k p y kt. K a p a d o k y a m n p ay itah t ezarea da (K ayseri) T rk le r eh rin balca m a b e d in i, B y k Basil kilisesini, iin d e b u lu n a n a zizin m u k a d d e s eyalar ile birlikte, y a m a ettiler ( 1 3 7 ) . M ih a il P a ra p in a k n (1071 1078) z a m a n saltanatna gelince, b u n a d a ir b ir B izans kron ik c isi u satrlar y a zy o r: Bu im p a ra to r z a m a n n d a , b t n ka ra ve d e n iz d n y a s, eer tb ir caiz ise, g a y ri m u tekit b a rb a rla r tarafndan igal ve ta h rip e d ild i ve n fu ssu z b r a k ld : b t n h ristiy a n lar b u n la r tarafndan ld r ld , a rk n b t n evleri ve k y leri, kiliseleriyle birlik te , b u n la r tara fn d a n y a k lp y k ld , p a ra la n d ve m a h v e d ild i (138). Bu vaziyet karsn d a asker parti E v d o k ia ya koca olarak R o m e n D io g e n i k a b u l ettirm iye karar verdi. Y e n i im p a ra to r T rk le re kar m te a d d it seferler yapt ve ilk m u h a re b e lerde b a z m u v affa k iy e tle r k a za n d . M uh telif m illiyetlere m e n s u p askerlerden M a k e d o n y a S lavlar, B ulg arlar, U zlar, Peenegler, V ara n g ile r ve F ra n k la r (bu son ad o z a m a n la r b t n g a rb A v ru p a lla r iin k u lla n ly o r d u ) te e k k l eden

o rd u s u taim ve terbiye ve in s ic a m d a n m a h r u m d u ; T rk s v a ris in in seri hareketlerine ve c re tk r ve sratli tecavz m a n e v ra la rn a kar b y k b ir m u k a v e m e t gsterem edi. B izans o rd u s u n d a en az itim at edilm esi caiz o lan ksm T rk le rle tem asa g eldik ten sonra, k e n d ile rin i T rk lere baly a n a k ra b a lk b a la r n n fa rk n a v a ran U zla r ve Peeneglerin hafif sv arisi idi. R o m e n D io g e n in son seferi E rm e n ista n d a, V an g l n n im a lin d e , M antzik ie rt (M anazkert, b u g n k M alazgirt) m e u m m u h a re b e si ile neticelendi. M u h a re b e d e n az evvel U z m f rezesi, efleriyle birlikte, T rk le r tarafna geti. B u hdise R o m e n D io g e n in o rd u s u n d a b y k bir k o r k u d o u rd u . M u h a re b e n in n a z ik b ir a n n d a B izans g e n e ralle rin d e n biri im p a ra to rlu k o rd u s u n u n m a l p o ld u u ayiasn y a y m y a balad. P a n i e u r a y a n askerler selm eti firarda b u ld u la r. M u h a re b e n in d e v a m m d d e tin c e cesurane h arbe tm i olan R o m e n T rk le rin eline esir d t : d m a n k a ra rg h n a geldikte Alp A rslan tarafndan en b y k ih tira m la rla kar la n d : g alip ve m a l p ebed,, b ir su lh ve b ir ittifak m u a h e d e si kararlatrdlar. Balca artlar, A rap m e h a zla rn a gre, unlard: 1 R o m e n D io g e n m u a y y e n bir k u r tu lu akesi m u k a b ilin d e h rriy e tin i tekrar elde edecekti; 2 Bizans Alp A rslana m h im bir senev vergi verecek ve 3 b t n T rk esirlerini iade edecekti (139). R o m en, stan b u la avdet ettikte, y u k a rd a g r d m z gibi, tahtn M ih a il V II D u k a s tara fn d a n igal e d ild i in i g rd . D m a n la r tarafndan gzleri k a rld ve az b ir m d d e t sonra ld . M an tzik ie rt m u h a re b e si im p a ra to rlu k iin b iro k neticeler d o u rd u . M uahe dey e gre (bu m u a h e d e n in m ufassal artla rn iyice b ilm iy o ru z ) (140) Bizans im p a r a to r lu u n u n ih tim a l A lp A rslana arazi terketm em i o lm a sn a r a m e n (141) im p a r a to r lu u n k a y p la r pek te az d e ild i; n k A n a d o lu h u d u tla r n m d a fa a eden o rd u y o k edilm iti ve im p a ra to rlu k , b u vilyete kar yap lacak y eni b ir T rk istilsn nliyebilecek b ir d u r u m d a d e ild i, im p a r a to r lu u n acnacak h ali za yf M ih a il V II D u k a s 'n antim iliter politikas y z n d e n daha v a h im bir ekil ald. M antzik ie rt hezim eti, im p a ra to rlu k iin asl b ir eh e m m iy e tte o lan A n a d o lu z e rin d e k i B izans h k i m iy e ti iin ld r c b ir darbe o ld u : 1071den sonra, T rk lere m u k a v e m e t edebilecek bir B izans o rd u su artk m ev cu t

deildi (142). Bir tarih i bu m u h a re b e n in b t n im p a ra to rlu u T rk le rin eline ve rm i o ld u u n u y a z m y a k a d ar v a ry o r (143). D i e r b ir tarihi b u h d ise y i b y k B izans im p a r a to r lu u n u n l m ann alm olarak te lk k i ediy or ve u m ta l a d a b u lu n u y o r : (bu m u h a re b e n in ) neticeleri n in b t n k o r k u n m a n za ra la riy le h em en hisse dilm e m esine r a m e n h a k ik a tin u m e rk e zd e o ld u u s y le n e b ilir: A na d o lu n u n ark, E rm e nistan ve K a p a d o k y a b u eyaletler im p a rato rlu a b iro k m e h u r im p a ra to rla r ve askerler verm iti ve b u n la r im p a r a to r lu u n balca k u v v e ti id ile r ebediyen elden kt ve T rk le r gebe a d rla rm eski R o m a ih tia m n n z e rin d e k u rd u la r. M edeniyetin b eii vahi k u v v e tin ve b a rb ar m s l m a n la r n av oldu (144). 1071 felketiyle Aleksis K o m n e n in 1080 de tahta k arasnda geen seneler zarfnd a T rk le r h u d u tla r n ak v a ziy e tin d e n ve bazan k e n d ile rin i y a rd m la rn a a ra n partiler ara s n d a k i i m cad elelerden istifade ettiler ve d a h a cretli a k n la r yaptlar. T rk m fre zele ri A n a d o lu n u n g arp v il yetlerine k a d a r so kld ular. N ike for Botaniatese, tahta k m as iin, y a rd m d a b u lu n a n T rk k talar im p a ra to ru z n ik ve H risop o lise ( s k d a r) k adar ta k ip ettiler. B t n b u n la ra yeni b ir hdise in z im a m etti: R o m e n D io g e n ve Alp A rslann l m n d e n sonra gerek T rkler, gerek im p a ra to rlu k , k e n d ile rin i b u ik i h k m d a r n y ap m o ld u u m u a h e d e y e artk b a l say m ad lar. T rk le r A n a d o lu d a k i B izans v ily e tle rin i y a m a etm ek iin her frsattan istifade ettiler. B ir B izans k r o n ik c is in e gre T rk le r tesadfi y a m a c la r olarak deil, fakat igal ettikleri m n ta k a la rn h a k ik sah ib i olarak b u hav alilere g ird iler (145). Fakat b u beyanat, h i o lm azsa 1081 den n c e k i d e v ir iin , m b a l a l o lara k te lk k i etm ek l z m d r. J. L au re n tn n gayet d o r u o lara k s y le d ii g ib i 1080 de, B oazii sah ille rin d e ilk defa olarak k e n d ile rin i g sterdikle rin d e n yedi sene sonra, T rkler, h e n z h i b ir yere yerle m e m ile r ve b ir devlet k u ra m a m la rd ; b u n la r d a h a h l seyyar ve in tiza m sz y a m a c la rd a n b a k a bir ey d e ille r d i (146). A lp A rsla n n halefi A n a d o lu k ta a tn n k u m a n d a s n S le y m a n ib n i K u tu lm u a tevdi etti; K u tu lm u A n a d o lu n u n orta k s m n igal etti; fakat 1080- 1081 de m e v k ii d a h a h e

n z k u v v e tle n m e m iti. Sonralar orta A n a d o lu n u n en z e n g in ve en g ze l ehri olan k o n iu m (K ony a) o lm a k ze re R u m y a h u t A n a d o lu s u lta n l n k u r d u (147): b u n d a n dolay S e lu k le rin devleti alelekser K o n y a s u lta n l a d n tam ak tadr (148). Y e n i su lta n lk orta A n a d o lu d a n i m ald e K a rad e n iz ve cenupta A k d e n iz sah ille rin e k a d a r u z a n d ve im p a ra to rlu k iin son derece te h lik e li o ld u . T rk ktalar garba d o ru ilerlem ekte dev am ettiler ve B izans im p a r a to r lu u n u n k u v v e tle ri S e lu k te h lik esini nley em ed i. S e luk le rin te rak kileri ve ih tim a l P eeneglerin im ald e te h d itk r b ir surette ilerleyileri M ih a il V II D u k a s Parapin a k saltanatnn balang cnd a, g arp tan y a rd m istem ee m e c b u r k ld : im p arato r papaya b ir mesaj g ndererek y ap aca y a rd m a m u k a b il kilise le rin b ir li in i te m in edece in i vadetti. G re g o r V II ark im p a r a to r u n u n b u isteini m sa it b ir ekilde karlad: A v ru p a p rensle rine ve b t n h ristiy a n la ra (a d omnes christianos) bir ta k m m esajlar g n d e rerek d in sizle rin h ristiy an im p a r a to r lu u ze rin d e b y k b ir tazy ik icra ettiklerini ve i id ilm e m i b ir g a d d a rlk ile stanbul s u rla rn n tesinde b u lu n a n her eyi y a k p y k tk la rm (1 4 9 ) b e y an etti. Fakat G re g o ru n d a tm o ld u u n a m e le r B izans iin m sb e t h i b ir netice v e rm e d i ler ve b u devlet garpten h i b ir y a rd m g rm e d i. A y n za m a n d a r u h a n rtb e tevcihi m eselesinden d o a n u z u n ve m th i m cad e le ve b u n d a n b aak pap a G re g o r ile im p a rator H a n ri IV arasnda k a n ih tilf d e v am e d iy o rd u . Aleksis K o m n e n 'in c lu s u n d a S e lu k le rin g arbe d o ru ile rley ilerinin B izans iin b ir l m tehlikesi tekil ettii ta m a m iy le aik rd.

PEENEGLER
M a k e d o n y a d e v rin in so n u n a d o ru Peenegler im alde im p a r a to r lu u n en teh lik eli d m a n la r o lm u la rd ; im p a r a to rlu k h k m e ti b u n la r n B a lk a n la rn im a lin d e k i mntakalara y erlem elerine m saade etm i ve b ir o k Peeneg p rensle rine fah r n v a n la r verm iti. F ak at b u tedbirler Peeneg m eselesini k k n d e n h a lle d e m e d i: ilk evvel Peenegler m u a y y e n b ir yerde y a am aa alam adlar; sani

yen y eni Peeneg ve b u n la rla h e m c in s o lan U z kafileleri T u n a n n tesindeki m em lek etlerde n g elm ekte d e v am ettiler ve ce n u b a d o ru ilerliyerek g zle rin i, b u ra s n b ir g n y a m a etm ek havesiyle, B izans to p ra k la rn a diktiler. sak K o m n e n in le rin d e n s rt n e re k k a n (150) Peen e g le rin ile rle y iin i d u r d u r m a a m u v a ffa k o ld u . T una mnta k a s n d a k i B izans h k im iy e tin i y e n id e n k u r d u . A y n za m a n d a T rk le rin te c avzlerine k a r m k e m m e l b ir m u k a vem et g steriy o rdu. K o nstantin D u k a s z a m a n n d a U zla r T u n a d a g r n d . V. G . V asilie vskiye gre b u h a k ik b ir m u h a c e re t oldu; 6 0 0 ,0 0 0 k i ilik b t n b ir airet, b t n m a lla riy le birlikte, n e h rin sol sah ilin d e top land. B u n la rn n e h r i g em elerine m n i o lm a k iin sarfedilen b t n gayretler boa gitti(151). S e l n ik h av alisi, M ak e d o n y a , T rakya ve hatt Y u n a n is ta n m th i tahribata u ra d . M ua sr b r B izans m v e r r ih i [o zam anlar] b t n A v ru p a a h a lis in in g zle rin i b u m u h a ce re t m eselesine e v irm i o ld u u n u (152) k a y d e d iy o r. B u k o r k u n teh lik e m u h te lif hdiseler sayesinde bertaraf edildi ve b u m e su t netice h a lk ara sn d a g k te n gelen m u c iz e v b ir m d a h a le y e atfo lu n d u . H att b irta k m U zla r im p a r a to ru n h iz m e tin e bile g ird ile r ve h k m e tte n M a k e d o n y a d a ara zi aldlar. M alazg irt m e u m m u h a re b e s in d e Peenegler ve U z la rn o y n a m o ld u k la r role y u k a rd a iaret etm itik. B a v e k ilin in tavsiyeleri ze rin e T u n a eh irlerine g n derilen ve ekserisi p a ra d a n ibaret o lan h e diy ele ri azaltan M ih a il V II D u k a s n y eni m a l p o litik as T u n a h a v a lis in d e o tu ran Peenegler ve U zla r arasnda hey ecan d o u rd u . B u n la r T u n a n n tesinde o tu ran gebe kabile le rle bir ittifak y ap t lar, im p a ra to ra kar a y a k la n m olan b ir B izans g enerali ile u y u tu la r ve ara la rn d a ih tim a l S lavlar d a h i b u lu n a n d ie r airetlerle h e m a h e n k olarak c e n u b a d o r u ilerlediler. E d ir ne v ily e tin i y a m a ettiler ve s ta n b u lu k u attlar; p a y i taht erzak k tl n d a n d o la y m th i zah m e tle r ekti. te b u teh lik eli and a, S e luk ve P eenek ta z y ik i altnda, M ih ail, p ap a G re g o ra bir m esaj g n d e rd i. B izans d ip lo m a s is in in m ahareti, z a h ir olarak B izans k u rta rm a a m u v a ffa k o l d u : p ay itah t ev ire n m tte fik k u v

vetler arasna nifak sat. M u h asa ra k a ld r ld ve d m a n la r z e n g in g anim etlerle T una sah illerine av det ettiler. B u d e v rin s o n u n a d o ru P eenegler N ike for Botaniates ile Aleksis K o m n e n arasnda k an taht k a v g a s n a faal bir surette iti rak ettiler. Uz-Peeneg tehlikesi h a llo lu n m a m t. B azan b izzat payitaht d a h i tehdit etm i o lan b u im a l T rk te h li kesi b ilh a re K o m n e n ler z a m a n n d a o rtadan k a ld rlm tr.

NORMNLAR
M a k e d o n y a sllesi d e v r in in s o n u n a d o r u N o r m a n la r taly ad a g r n d le r . B izans im p a r a to r lu u n u n i m k l tn d a n ve R o m a ile m n a s e b e tle rin in k e siliin d e n istifade ede rek c e n u b ta ly a d a k i B izans a ra zisin d e m uzafferan e ilerle diler. s ta n b u l h k m e ti garp te h lik e sin e k a r h i b ir ey y a p a m a z d ; n k b t n k u v v e tle ri S eluk le re kar y a p lan m c a d e le ile m e g u ld . B u s o n u u n c u la r, P eenegler ve U zlar g ib i, N o r m a n la r n tabi m tte fik i g ib i g r n d le r . N e u m a n n 'n d e d i i g ib i im p a ra to rlu k ta ly a d a y a ln z sol k o lu ile k e n d in i m d a fa a etmitir,, (153). B izansa kar y a p tk la r m c a d e le d e N o r m a n la r k a ra k u v v e tle rin e m essir bir y a rd m d a b u lu n a n d o n a n m a la r n d a b irin c i derecede b ir silh b u ld u la r . D i e r taraftan N o r m a n la r X I in c i a srn o r tasnda, ekya re isli in d e n im p a ra to rlu k k u r u c u s u m erte besine y k s e lm i olan,, (1 54) R o bert O u is c a rd n ah snd a fev kelde k a b iliy e tli b ir ef b u ld u la r . Robert G u is c a rd n esas gayesi c e n u b B izans ta ly a s m n fethi idi. m p a r a to r lu u n b ir o k d m a n la r a ve v a h im teh li kelere g s g e rm e k m e c b u riy e tin d e k a lm a s n a ra m e n m cad ele, ilk za m a n la r, m e k k k a ld ve her ik i h asm sra ile b irta k m m u v a ffa k iy e tle r kaydettiler. R o b e rtin B rin d izi, # Tarent ve R e g g io y (R e g iu m ) igal e ttiin i b iliy o r u z ; fakat, b irk a sene sonra, b u e h irle rd e n ilk ik isi B ariye g n d e rile n B izans k ta la r ta ra fn d a n tekrar geri a ln d . B u m fre ze le r a r a la r n d a V a ra n g ileri ih tiv a e d iy o rd u . B ir m d d e t so nra m c a d e le y e n id e n N o r m a n la r n le h in e d n d . R o b e r t G u is c a rd , o z a m a n la r c e n u b ta ly a d a k i B izans h k im iy e t in in balca m e rk e zi ve y a r m a d a n n en m u h k e m m e v k ile r in d e n b ir i o la n B a riy i m u h a s a ra etti. Ms-

l m a n la r , IX u n c u asrda, a n c a k hile ile, b u ehri b ir an iin igal e d e b ilm i le rd i. A y n asr zarfn d a b u ehir garp im p arato ru L ouis I I ye kar iddetli bir m d a fa a gsterm iti. B in a e n a le y h B a rin in m u h a saras asker b a k m d a n g b ir iti. R o bert lim a n m u h a s a ra eden N o r m a n d o n a n m a s tarafn da n b y k y a rd m g rd . M uh asa ra ay s r d ; en n ih a yet 1071 y a zn d a Bari R o bertin eline geti (155). B a rin in s u k u tu c e n u b ta ly a d a k i B izans h k im iy e tin in s o n u n a iaret e d iy o rd u . Bu m h im sten R o bert h arek t ko layca idare ederek d a h ild e b u lu n a n son B izans to p ra k la rn n fethini tam a m la d . C e n u b ta ly a n n fethi R o berte, S icily ay m s l m a n la r n e lin den geri a lm a k te e b b s n d e b u lu n m a k frsatn verdi. C e n u b ta ly a n n N o r m a n la r tara fnd a n te h a k k m altna aln m a s B izans n f u z u n u ta m a m iy le y k m a d . B t n garpta da h a h l ark im p arato rlu u n a b u devletin an a n e le rin e ve ih tia m n a kar derin h a y r a n lk h isleri d u y u lu y o r d u , arlmay-n tarafndan y aratlan garp im p a ra to rlu u , B y k O tto nu n im p a ra to rlu u b iro k h u su sla rd a m te a d d it asrlar tara fnd a n tak d is e d ilm i olan a rk n det, fik ir ve d e k il le rin i aksettiriyorlard. C e n u b ta ly a n n N o r m a n fatihleri ve b u n la r n efi R obert G u is c a rd B izans im p a r a to r lu u n u n sihrini her h ald e d a h a fazla hissetm ek m e c b u riy e tin d e kald. A p u ly a d u k a s Robert, k e n d in i B izans im p a ra to rla rn n m e ru halefi te l k k i etti. Fethedilen m m ta k a la rd a B izansn id a ri tek iltn k o r u d u . N e te k im N o r m a n v e s ik a la rn d a K a la b riy a te m in in z ik r e d ild i in e ahit o lu y o ru z. e h ir le rin strategler y a h u t e k sark lar tara fn d a n id are e d ild i in i ve N o r m a n la r n B izans n v a n la r m elde etm ek iin u ra tk la rn d a h i g r y o ru z . G re k lisa n K a la b riy a n n d in y in le rin d e m u h a fa za edildi. Baz m m ta k a la rd a gre ke resm d il o lara k k u lla n ld . U m u m iy e tle g a lip le r ile m a l p la r* y an yana, b irib iriy le k a rm a k s zn , y aad la r ve k e n d ile rine has dil, rf ve detleri m u h a fa za ettiler. Fakat R obert G u is c a rd m h aris projeleri c e n u b talya erevesini ay o rd u. m p a r a to r lu u n i zfn ve harite karlat v a h im m k l t ta m a m iy le k a v ra m o lan b u N o rm a n , Basilevsin ahane tacn g iy m e k h ly a s n d a b u lu n m a a balad.

B a rin in 1071 de s u k u tu ve a y n senen in austosu nda v u k u b u la n m e u m M a n tzik ie rt m u h a re b e s i b u 1071 sene sin in B iza n sn u m u m tarihi iin h a iz o ld u u b t n e h e m m iyeti gsterm ektedir. G arpte c e n u b talya kat olarak elden k m tr. arkta, A n a d o lu z e rin d e k i B izans hkim iyetetine o lanlar o lm u tu r. Arazisi d a ra lm ve en hayat k s m la rn d a n b irin d e n , y a n i A n a d o lu d a n m a h r u m e d ilm i olan ark im p a ra to rlu u , X I inci asrn ik in c i y a rsn d a n itibaren, d e rin b ir in h ita t d e v rin e giriyor. K o m n e n ler z a m a n n d a ahid olaca rnesansa r a m e n im p a ra to rlu k tedric surette, garb A v ru p a devletleri le h in e siyas ve ktisad e h e m m iy e tin i kaybedecektir. m p arator M ih a il V II D u k a s P arapinakes R obertin im p a ra to rlu k i in tekil ettii te h lik e n in b t n g e n i li in i k a v rad. Bu te h lik e y i ik i k ral ailesini b irle tirm e k suretiyle n le m e k istedi: im p a ra to ru n o lu R o bertin k ziy le n i a n la n d . Fakat b u n u n la im p a r a to r lu u n vaziyeti d z e lm e d i ve M ih a ilin h a lin d e n sonra N o r m a n la r B izansa tekrar kar m cad e le y e baladlar. K o m n e n ler ik tid a r m e v k iin e gel d ik le ri esnada N o r m a n la r asker faaliyetlerini A d riy atik m die r sah ilin e tem ile h a zrla n y o rla rd . H ls a 1056 ile 1081 a ra s n d a k i k a r k lk la r devri im p a ra to rlu u n b t n h u d u tla r n d a devlet k u d re tin in u m u m b ir g e rilem e sine yol at. D i e r taraftan, b u devir h e m e n h e m e n m te m a d i m cad e le rle te m a y z etti. Bu ik i t r l h d ise d e n dolay K o m n e n ler son derece m k l siyas bir m irasa k o n d u la r.

MAKEDONYA SLLES VE KARIIKLIKLAR DEVRNDE MAARF, FEN, EDEBYAT VE SANAT

D ve i iler sah asnda atein b ir faaliyetle te m a y z eden M a k e d o n y a sllesi devri a y n z a m a n d a m ed eniye tin her u b e sin d e d ik k a te deer b ir in k ia f d e v ri o ldu . te o za m a n B izans k t r n n karak te ristik vasflar en vazh surette k e n d ile rin i gsterdi. S ivil ve r u h a n e le m a n la rn daha s a m im b ir surette birlem esi, y a h u t eski putperest h ik m e tin h r is tiy a n l n y eni te lk k ile riy le im tiza c ; c ih a n m u l ve a n s ik lo p e d ik m a l m a tn inkiaf; en n ih a y e t o riji n a llik ve yaratc k u d re tin y o k lu u . B t n b u d e v rin

d e v a m m d d e tin c e stanbul Y k s e k M ektebi y e n id e n lm ve edeb ara trm alarn m e rk e zi o ld u ve b u m ektep etrafnda im p a r a to r lu u n en g z id e entellektel kabiliy etleri topland. Fotiusu n talebesi H a k m Leon VI, b y k b ir edeb k a b ili yete sah ip o lm a m a k la beraber, m te a d d it d in n u tu k la r, kilise lh leri ve d ie r b irta k m eserler yazd. B u im p a ra to ren b y k h izm e ti b u d u r Fotius tara fn d a n y aratlm o lan entel lektel m u h iti d e v am ettirm ee a l t: b ir ta r ih in in syle d i i g ib i b u h k m d a r B izansn m a arif ta rih in d e u m u m , kilise m a a rifin d e ise h u su s b ir eref m e v k iin e sahip o lm u tur (156). Leon b t n ilim ve edebiyat a d a m la r n tevik ve h im a y e etti. Z a m a n n d a im parator aray b azan yeni b ir ak ad e m iy e , b azan ise y e n i bir liseye d n d (157). X u n c u asr fik ir hareketleri sah asnda b ir sim a be lir m e k te d ir: b u sim a, y aln z m a arifi b y k b ir ih tim a m la h im a y e etm ekle deil, fakat b iro k o rijin a l eserler yaz m a k la B izansn entellektel te rak k isin e b y k hizm ette b u lu n m u o lan im p arato r K o nstantin V II P orfirogenetin sim asdr. B u im p arato r devlet ile rin i R o m e n I L a k a p e n in eline ve rdi ve b u sayede v a k tin in en b y k k s m n k e n d is in i a lk a d a r eden m eselelere h asred ebildi. K o nstantin m te k sif edeb ve ilm b ir h areket y aratm a a ve b u hareketi d e v am et tirm ee m u v a ffa k o ld u ve bizzat b u cereyana faal b ir ekilde itirak etm ek suretiyle o n u daha fazla in k ia f ettirdi. K e n disi ok yazd, d i e rle rin i y a z m a a sevk etti ve m ille tin in m a arif seviyesini y k se ltm e e alt. A d fevkelde b in a la rn inasna b a ld r. m p ara to r sanat ve m u s ik iy e kar d e rin b ir alk a gsterdi ve eski m u h a r rir le r in antolojile rin i v c u d a g etirm ek iin pek ok p ara harcad. K o nstantin V II de v rine ait b iro k eserler bize k a d a r g elm itir. B u n la rd a n b azlar bizzat K o nstantin tarafndan y azlm , b a zla r im p a ra to ru n i b irli iy le h u s u le gelm i, d ie rleri ise (eski m etinler antolojileri, baz m u h a r rir le r in m u h te lif m eselelere dair y a z d k la r bahisleri to p ly an a n s ik lopediler) im p a ra to ru n teebbs ile y azld lar. Konstantin in eserleri arasnda b ir m e d h iy e m a h iy e tin d e o lan b y k b abas Basilin h a l te rc m e sin i z ik re tm e m iz l z m d r. K o n stan tin in ik in c i eseri, o lu n a ithaf etm i o ld u u m paratorluun idare usul d ir; b u eser y ab a n c m e m le k e t

lerin corafyas, B izans im p a r a to r lu u n u n k o m u m illetlerle olan m nase b e tle ri ve B izans d ip lo m a sisin e dair enteresan ve k y m e tli m a l m a t top lam aktad r. Eserin ilk fasllar im p a ra to rlu u n X u n c u asr siyas ve ktisad h a y a tn d a m h im bir rol o y n y a n im al k a v im le rin e , Peenegler, R uslar, U zlar, H a zarla r ve M acarlara (T rkler) tahsis edilm itir. B u kitap A raplar, B ulgarlar, D a lm a tla r ve F ra n k la rd a n , c e n u b talya, d a n V ene dikten ve d ie r b irta k m k a v im le r ve devletlerden de bahsetm ektedir. Eser a y n z a m a n d a D in y e p r a k n tla rn n ad larn , ik i lisanda, y an i Slavon ve Rus (yani S k a n d in a v ) lisa n la rn d a zikretm e ktedir. B u eser ilk Rus,, p re n sle rin in S k a n d in a v m eneli o ld u k la r naza riy e sin i tak viy e eden sa la m esaslardan b irid ir. K itap 9 4 8 ile 9 5 2 (y ah u t 9 5 1 ) ara snd a y azlm tr. Eserin ilk tertip ekli b u g n k m a tb u tertip e k lin in a y n d eildi. Bu eseri en esasl surette tetkik etm i o lan ad am (J. B. B ury) o n u b ir m o zay ik olarak v a sfland rm tr (158). B u trete im p a ra to rlu u n X u n c u asrda h a iz o ld u u siyas, d ip lo m a tik ve ktisad k u d ret h a k k n d a m k e m m e l bir fikir verm ektedir. Konstantin in V inci ve V I n c asrlar co raf y a zla rn a d a y a n a ra k y a zm o ld u u Temlere d a ir ad l n c eserinde d a h i ze n g in coraf m a l m a t b u lm a k k a b ild ir. Y in e b u im p a ra to ru n z a m a n saltanatnda B izan s saray n n te rifa t u s lleri k itab ad altn d a tan la n b y k b ir eser y azlm tr. Bu eser her eyden nce B izans sara y n d ak i k a rk h ay at k a id e le rin in m ufassal b ir ta rifid ir; b u esere Saray ka id e le ri kitab,, d ahi den ilebilir. B u kitap sarayn resm v e sik a la rn a gre kalem e aln m tr ve im p a ra to rla rn vaftizi, d n le r i, ta g iy m e ve cenaze m erasim leri, m u h te lif d in b a y ra m lar, ecnebi sefir le rin k a b u l , ekspedisyon alaylar, m a n s p la r ve nvanlar ve h ay atn d ie r b irta k m safh alarna d a ir ih tiv a ettii m a l m a t y a ln z saray h a y a tn deil, fakat b t n im p arato r lu k ta k i cem iyeti tetkik etm ek istiyenler iin pah a b iilm e z b ir k y m ettedir. K onstantin ve D io k le tian dev irlerine ait m u a h h a r R o m a im p a ra to rlu u terifat u s llle rin d e n neet etm i o lan B izans terifat u su l , g arb A v ru p a ve R u sy a da d a h il o lm a k zere, S lav d e v le tle rinin saray h ay atn a n fu z etmitir. H att X X nci asr T rk saray terifat u s lle rin in bazla r Bizans tesirlerinin baz n ia n e le rin i tam aktadr. Edessada b u lu n a n K u r t a r c n n m u c iz e v b ir tasv irin in

944 te b y k debdebe ile stanbula n a k lin d e n u z u n u za d y a bahseden b ir eseri d a h i K o n stan tin e b o r lu y u z (h a lk a n a n e sine gre b u tasvir bizzat sa tarafndan Edessa prensine g nde rilm itir). K o n stan tin in etrafnda to p lanan edipler ve lim le r m u h itin in zalar arasnda Leon V ile Leon V I a ra sn d a k i devre (813-886) dair b ir tarih y azan m v e r r ih Jozef G enesius ve bize k a d ar g e lm e m i o lan bir tarih, b a z d ip lo m a tik m e k tu p la r ve h ristiy an b a y ra m la rn d a sylenen m te a d d it d in n u tu k la r ve b irta k m h a l te rcm eleri kalem e alan Teodor D afnopates b u lu n u y o r d u . h tim a l b u ik in c i lim ile Teofanes K o ntiniatus a y n ahs id ile r (159). m p a ra to ru n tevikiyle R o do slu K o nstantin A ziz H a v arile r kilise sin in airane bir tarifini y a z d : b u eser, T rk le r tarafndan sonralar ta h rip ed ilm i o lan b u m e h u r k ilise h a k k n d a etrafl m a l m a t v e rd i in d e n dolay, bilhassa ky m e tlid ir. K o nstantin d e v rin d e m e y d a n a g e lm i o lan a n s ik lo pedin 1er serisine S im e o n Metafrast tarafndan yazlan * A zizlerin h al tercmelerin ad l m e h u r k o lle k siy o n u ithal etm ek l z m d r (160). K o nstantin Kefalasn A nth ologia P alatin a ad l eseri d a h i X u n c u asrn ilk y arsna aittir. Bu eser ely ev m H eid e lb e rg d e sak la n an ve y egne el y azm a s o lan Codex P alatin u s e g re a d la n d rlm tr. B az lim le r K o nstantin Kefalas ile R o do slu K o n stan tin in h ak ik atte b ir tek ahs o ld u u n u id d ia etm ektedirler: b u fik ri p e k az m u h te m e l o larak te lk k i etm ek lzm d r. A nth ologia P a la tin a putperest lik ve h r is tiy a n lk d e v irle rin e ait ksa iirler m e c m u a s o lu p X u n c u asr edeb z e v k in in zarafetine en b y k bir delil tekil etm ektedir (161). K o nstantin Profirogenet'in z a m a n saltanat Suidasm m e h u r k a m u s u n u n tertibine ahit o ld u . K elim eler, ahs ad lar ve g n l k ey an n iza h iin son derece z e n g in b ir m e h a z o lan b u k a m u s u n m e llifin in hayat ve ahsiyeti h a k k n d a en k k m a l m a ta d a h i sah ip deiliz. Bize k a d ar g e lm e m i o la n eserlere tahsis edilen edeb ve tarih m akalele r bilhassa b y k bir k y m e ti h aizdirle r. Avrupan n m te b a k i k s m la rn d a ilm in tam b ir in h ita t h a lin d e b u lu n d u u b ir dev irde S u id a sn k a m u s u , [baz n o k s a n la rn a ram en] B izans lim le r in in g sterdikleri toplam a faaliyetinin ay an hayret bir bide sidir. te B izans

im p a ra to rlu u n u n , geirm i o ld u u i ve d tehlike lere ra m e n , ne dereceye k a d a r eski k lt r b a k iy e le rin i m u h a fa za ve in k ia f ettirm esini b ilm i o ld u u n u gsteren yeni bir d e lil! (162). M a k e d o n y a d e v rin in die r d ik k ate deer b ir sim as, X u n cu asrn b ir in c i yarsnda esarea p isko po su olan Aretastr. B u zatn geni m a l m a t, edeb eserlere kar gsterdii d erin a lk a eserlerinde k e n d in i gsterm ektedir. Apokalipsin greke erhi, P lton (Efltun), L u k ia n ve Evsebe dair notlar ve en nihayet, bir M oskova e ly a zm asn d a m a h fu z kalm , fakat d a h a h e n z n e re d ilm e m i o lan ky m e tli m e k tu p la r esareal Aretasn X u n c u asr entellektel h arek etinde ne k a d a r y k s e k b ir yer alm o ld u u n u gsterm ektedir. B u d e v rin r u h a n h ay atn d a o y n a d faal rol ile hret b u la n M istik N ik o la 150 den fazla m e k tu b u top ly an enteresan b ir k o lle k siy o n brak m tr. B u n la r arasnda Girid in A rap em irine, B ulg ar k ra l S im e o n a, papalara, im p arato r Rom en L a k a p e n e, piskoposlar, keiler, sivil id a re n in m u h te lif m e m u r la r n a ilh... y a zlm m esajlar v a rd r. B u n la r X u n c u asrn i ve d siyasetine dair gayet z e n g in m a l m a t ih tiv a etm ektedir. Basil II n in m u a s r ve B u lg ar h a rb i h d ise le rin in gz ah id i D iy a k o s Leon 9 5 9 ile 9 7 5 ara sn d a k i dev ri ih tiv a eden ve Arap B u lg ar ve R u s seferlerini n ak le d e n on k ita p tan m te e k k il b ir tarih b rak m tr. B u tarih N ike fo r Fokas ve Ja n im isk e s in p a rla k d e v irle rin e ait e lim izd e m e v c u t en m h im ta r ih tir ; n k o d e v rin y e g n e m u a s r tarih id ir. D iy a k o s L eonu n eseri R u s ta r ih in in ilk safhalarn tetkik etm ek istiyenler iin d a h i p a h a b i ilm e z b ir k y m e tte d ir : m e llif b u ra d a Sviatoslav ve b u p re nsin G re k le re kar y a p m o ld u u seferlere dair geni m a l m a t ve rm e kte d ir. S e l n ik p a p a zla rn d a n Jan K am eniatesin bizzat ah id o ld u u b u e h rin 9 0 4 te A raplar tarafndan zap tna dair y a zm o ld u u m o n o g rafiy e y u k a rd a iaret etm itik. B u d e v rin k ro n ik c ile ri arasnda G e ne siu su, K onstantin P orfirogenete ve Jorj H a m a rto lu su n ze y lin e istinaden 813 961 devresi h d ise le rin i k a y d e tm i ve Teofanesin b ir ze y lin i y a zm o lan adsz m e llifi (Theophanes Continuatus) zik re tm e k

l z m d r. B u top lam a eserin m e llifin in h v iy e ti m eselesi daha h e n z h a lle d ilm e m itir (163). X u n c u asr kronikcile rin d e n M agistros ve Logotet, S im eon G ra m e rc i (G ram m aticus Leon ve M elitenli Teodos lim le r ara sn d a h e n z z l m e m i b ir m esele vazetm ek tedirler: h ilk a ti le m d e n itibaren hdiseleri m u h ta sa r bir ekilde tasvir eden ve b irib irin e be n ze y e n b u m e tin le rin b irib iriy le o lan m n ase b e tle ri tespit o lu n a m a m a k ta d r. Bu mesele S im e o n u n greke o rijin a l m e tn in in d a h a h e n z n e re d ilm e m i o lm as y z n d e n daha n a zik b ir m a h iy e t alm ak tad r. B izans ede biyatnn en enteresan s im a la rn d a n b iri de

X u n c u asra aittir: b u ra d a u m u m iy e tle Hendeseci l k a b n

tayan Jan Kiriotes bahis m e v z u u d u r . B u ^ a tn edeb faaliye tin in en p a rla k z a m a n N ike for Fokas, Ja n im isk e s ve Basil II d e v irle rin e rastlam aktadr. K iriotesin en ok sev dii k a h r a m a n N ike for Fokastr. Ja n Kiriotes hicviyeler, ze m in ve z a m a n a u y g u n iirler, riyazete dair m a n z u m b ir eser ( Cennet,,) ve M ery em A na erefine y a zlm b irk a lh b rak m tr. H icv iy e le ri, z e m in ve z a m a n a u y g u n iirleri N ike for Fokas'n, Jan im isk e sin l m , B ardas Skleros ve B ardas Fokasm isy a n (k y a m a d l iirinde), B u lg ar h a rb i ilh... g ib i o d e v rin siyas h disele rine pek sk b a la rla b a ld r. B t n b u eserler b u d e v rin tetkik i iin b y k bir e h e m m iy e ti h aizd ir. s ta n b u ld a n S iliv riy e (S e ly m bria) y a p m o ld u u b ir seyahate d a ir y a zm o ld u u iirle rin den b ir in d e k y l n fu s u n u n iztrap ve sefaletini tasvir eden m essir, m u a z z a m ve patetik b ir tablo b u lu y o r u z (164). K r u m b a c h e r H endeseci Ja n n B izans e d e b iy a tn n en nefis,, m u h a r rir le r in d e n b iri o ld u u n u sylem ekte ta m a m iy le h a k ld r (165). Ja n n bir o k iirleri m o d e rn lis a n la r m za e v rilm e e ly k tr. M e n su r eserleri ilm i beyan, tefsir ve belgate dair iirle rin d e n d a h a az e h e m m iy e tli dir. Ksa b ir m d d e tte n b e ri tan la n en iy i B izans airle rin d e n M itilen'Ii (M idilli) Kristof X I in c i asrn b irin c i y arsnda k e m a le erdi. U m u m iy e tle trim e trik iam bos v e znind e , h icv iy e y ah ut, im p a ra to rla r da d a h il o lm a k zere, m u h te lif ahsiyet lere y a zlm m esajlar e k lin d e k i ksa iirleri zarif s l p ve n k te le riy le te m a y z etm ektedirler (166).

B izansn p a rla k b ir in k ia f de v rin e k a v u tu u a y n X u n cu asr tahsil etm ek a rz u s u n d a b u lu n a n b a rb a r g arp m m e ssillerinin B oazii sah illerine g elm e lerine ah id o ldu . B u n u n la beraber, X u n c u asrn s o n u n d a ve X I in c i asrn b a la n g c n d a im p a r a to r lu u n b t n d ik k a tin i, B izans d e v le tin i asker an ve erefin en y k s e k m ertebesine k a rm o lan seferler ektiler: entellektel faaliyet ve yaratc k u d re t o z a m a n la r b ira z geriledi. Basil II lim le re istihfaf naza riy le b a k y o rd u . X II inci asrda y azan A n n a K o m n e n a Basil P orfirogenetin (y an i Basil II B u lg a ro k to n ) saltanat z a m a n n d a n (K o n s ta n tin ) M o n o m a k n saltanat z a m a n n a k a d a r edeb tetkikatn, a h a lin in b y k k s m tarafndan ih m a l e d ilm i o lm a sn a ra m e n , ta m a m iy le ortadan k a lk m a m ve b ilh a re tekrar p a rla m a a b a lam o ld u u n u (167) k ayd ediy or. M n fe rit ahsiyetler faal b ir surette alm aa ve k a n d il altn d a k ita p lar ze rin e k a p a n m olarak u z u n geceler g e irm e e d e v a m ettiler (168). H k m e t tara fn d a n geni l d e tak d ir ve tevik o lu n a n y k se k tahsil a n c a k X I in c i asrn ortasnda, K o nstantin M o n o m a k za m a n n d a , y e n id e n bagsterdi: gen K o nstantin Psellosun idare ettii m a l m a tl in s a n la rd a n m te e k k il b ir g ru p projelerine im p a ra to ru n a lk a s n celbetm ee m uv affa k o ld u ve b u sayede sarayda b y k b ir n fu z kazand. Y k s e k M e k te b in islh h u s u s u n d a hararetli m n a k a a lar yap ld. B azlar b ir h u k u k m ektebi, die rle ri ise b ir felsefe, y a n i b ir u m u m k lt r m e k te b i a rzu ediy ord u. H ey ecan g n d e n g n e b y y o r ve hatt alen tezahrler e k lin i bile a ly o rd u . m p a ra to r b u vaziyetten k u r tu lm a k iin m k e m m e l bir are b u l d u : bir felsefe fakltesi ve bir de h u k u k m ek tebi k u rd u . B u h d ise y i 1054 te n iv e rs i tenin tesisi tak ip etti. H u k u k m e k te b in in k u r u lu u n a m te a llik novel bize k a d a r gelm itir. Felsefe m e k te b in d e felsefe o k u tu lu y o r ve talebelere k u v v e tli b ir u m u m k lt r veril m e e ally o rd u . M ekte bin b a n d a m e h u r lim ve m u h a rrir Psellos b u lu n u y o r d u . H u k u k m e k te b i h u k u k ilm in in b ir n e v i lisesi,, y a h u t akadem isi o ldu . B izans h k m e tin in m a l m a tl ve tecrbeli m e m u rla ra ve bilhassa h u k u k u la r a b y k b ir ihtiy ac v ard. M eslek h u k u k m ek te p le ri m e v cu t o lm a d n d a n g enler h u k u k ilm in i, n a d ire n b u sahada derin ve g eni m a l m a ta sahip b u lu n a n

h u k u k u la r , noterler ve k a n u n a d a m la rn d a n re n iy o rla rd . K o nstantin M o n o m a k z a m a n n d a k u r u la n h u k u k m ek tebi h k m e tin d u y d u u b u m b r e m ihtiy ac k a rla m a k la m kellefti. B u m e k te b in ba n d a Psellos'un m u a s r ve dostu ve k e n d in d e n daha az m e h u r o lm y a n Jan K sifilin b u lu n u y o r du. Tedrisat parasz o lm a k ta de v am e d iy o rd u . Profesrler h k m e tte n y k s e k m aalar, ip e k li elbiseler, tabi m a h su llerde n ibaret tay n lar ve P askaly ada hediyeler aly o r lard. H e r istiyen h u k u k m e k te b in e g ir e b iliy o r d u : tim a seviye y ah u t servet nazar itibare a ln m y o r d u ; y a ln z tale b e n in b u tahsile kfi derecede h a z rla n m o lm as l z m d . H u k u k m e k te b in in tesisine m te a llik n o vel bize h k m e tin h u k u k tedrisi ve h u k u k m eslei h a k k n d a besledii fikirle r h a k k n d a m a l m a t verm ektedir. X I inci asr h u k u k m ekte b in e ta m a m iy le p ratik bir istikam et verildi: b u m ektepten im p a ra to rlu k k a n u n la r n a aina iy i m e m u r la r yetitirm esi b e k le n iy o rd u (169). Felsefe m e k te b in in banda b u lu n a n ad am , K o nstantin Psellos, u m u m iy e tle m a n astr ad o lan M ih a il ad iy le a n l m aktad r. Psellos X I in c i asrn b irin c i y a rsn d a d o d u , p ar lak tahsili, g eni m a l m a t, d ik k ate deer istidad sayesinde m u a s rla rn n en y k s e k itib a rn a n a il o ld u ve im p a r a to r lu u n en n fu z lu ahsiy etlerinden b iri o ldu . Saraya davet o lu n a n Psellos b u ra d a y k s e k m a n sp la r ve rtbelere k a v u tu . Psellos a y n z a m a n d a biro k talebelere felsefe v e ilm i be y an o k u tu y o rd u . M e k tu p la rn d a n b irin d e yle y a z m a k tad r: Keltleri (y ani g a rb A v ru p a k a v im le rin i) ve A raplar ta h a k k m altna a ld k ve b u n la r an ve erefim izin y k s e l m esine y a r d m etm ek zere ik i k tad an geldiler. N il M sr arazisini istil eder ve b e n im d ilim o n la r n z ih n in i [istil eder]. B u k a v im le rd e n b iri b e n i b ir ilim m ealesi o larak tavsif etm ekte, b ir d i e ri b ir ziy a k a y n a olarak gsterm ekte, bir n c s ise b e n i en g ze l ad larla ereflendirm ektedir,, (170). Dostu, h u k u k m ek tebi m d r Ja n K sifilinin m isa lin e tev fika n Psellos M ih a il ism i altn d a kei elbisesini g iy d i ve b ir m d d e t m a n astrd a kald. Fakat ke ilerin m n z e v h a yat P sellos'un m iza c n a u y m u y o r d u . M anastr terk ile p a y i tahta geri d n d , ve sarayda igal ettii m h im m e v k ii y e n id e n ih ra z etti. H a y a tn n s o n u n a d o r u b a v e k illik y k

sek m a k a m n a k arld . 1078 de lm olm as m u h te m e l d ir (171). m p a ra to rla rn sk sk ve siyasetin b iro k defalar d e im e siyle te m a y z eden k a r k lk la r ve in h ita t d e v rin d e y aam o lan Psellos, h a y a tn deien artlarna in tib a k etm ek h u s u s u n d a b y k bir kab iliy e t gsterdi. Y k se lm e sin e ve n f u z u n u n artm a sn a halel g e lm e k sizin d o k u z im p arato ra h izm e t etti. ahs re fa h n te m in etm ek iin d ie r in san lar m e d h ve ifsat etm ek ve k e n d in i k ltm e k te teredd t etm edi. Psellosu n p ek y k se k a h l k m eziyetlere sahip o ld u u sy le n e m e z; fakat b u hususta b u k a rk ve m k l devirde, yaam olan b ir o k in s a n la rd a n fark l o lm am tr. A h l k n n bir dereceye k a d a r m e n fi olan b u vasflar y a n n d a Psellos m u a s rla rn g eride b rak a b ile c e k b ir ok m eziyetlere sahipti. M k e m m e l b ir tahsil g r m o lan b u zat geni m a l m a ta s a h ip ti; ok o k u r ve ok alrd. A dedleri b y k * b ir y e k n tutan b iro k k ita p lar yazd; b iro k teoloji, felsefe ( P lto nda n m lh e m ) tabi ilim ler, filoloji tarih, h u k u k kitaplar, iirler, b irta k m n u t u k lar ve z e n g in m u h a b e re ev rak b rakt. Psellosu n T arih i Jan im isk e sin l m ile m e llifin h a y a tn n son seneleri a ra sn d a k i hdisele ri ( 9 7 6 - 1 0 7 7 ) to p la m a k ta d r; m e llif tarafndan aa v u r u la n m u a y y e n bir tarafgirlie ra m e n b u eser X I inci asr ta rih in in tetkiki iin en k y m e tli m e h a zla r d an b irid ir. Psellosu n edeb eseri bize b u lim i h e lle n izm ,,in teiri altnda k a la n d in k lt r n b ir m m e s s ili olarak gs term ektedir. Psellos tevazuda p e k ileri gitm edi. te Kronograf#asm da u n la r y a zy o r: En basit szle rim d e d a h i d ik k a t n a z a rn eken gayet g ze l b ir telffuza m a lik o ld u u m u b a n a d a im a te m in etm ilerdir. H i b ir h a zrlk sz sylem i o l d u u m szler tabi b ir cazibe ile d o lu idi. B eni k o n u u r ken iitm i o lan b iro k k im se ler b u n u teyit etm em i olsa lard, b u h u su s m e h u l m kalacakt,, (172). B aka b ir yerde Psellos u n la r y a zy o r: K o nstantin IX b e lg a tim in son de rece m e ftu n u idi ve k u la k la r d a im a d u d a k la r m d a asl idi,,; M ih a il V I Psellosa kar b y k bir h a y r a n lk d u y a r ve d u d a k la r n d a n a k a n b a ld a n m te le zziz o lu rd u ,,; K o nstantin X [Psellosun] szlerini b ir kevser g ib i ierdi,,; E v d o k ia Pselllosu bir il h te lk k i ederdi,, (173). T arihiler daha h e n z Psellosu n ahsiyeti ve eserleri h a k k n d a b irib irin e
Bizans mparatorluu Tarihi 30

zd h k m le r verm ektedirler. Fakat bu zatn B izansn X I inci asr fik ir h ay atn da, IX u n c u asrda Fotius, y a h u t X u n c u asrda K onstantin P orfirogenet kadar, m h im b ir m e v k i alm o ld u u in k r o lu n a m a z g ib i g r n y o r . M a k e d o n y a sllesi devri ve bilhassa X u n c u asr, destan iirle rin in ve bizan te n h a lk a rk la rn n b ir in k ia f dev ri o lara k te lk k i o lu n m a k ta d r : b u destann balca k a h r a m a n Basil D ige nis A kritastr. H e m e n h e m e n d a im m cadelelere sahne o lan im p a ra to r lu u n ark h u d u tla r n d a k i faal h ay at k a h r a m a n lk v a k a la r ve teh lik eli sergzetler iin g eni b ir m e v z u idi. Bir ad am h a lk arasnda derin ve d e v am l b ir h atra b r a k t :" b u zat h u d u t v ily e tle rin in k a h r a m a n Basil D ig e nis A kritastr. B u destan k a h r a m a n n n h a k ik a d n n Basil o ld u u a n la ly o r: D ig e n is ve A kritas ise m a h la s la rd a n baka bir ey d e ild ir. k i m e n e den d o m u m n a s n a gelen Digenis,, stlah b u k a h r a m a n n b a b a sn n A rap ve m s l m a n , a n a sn n ise g re k ve h ristiy a n o lm asiy le izah o lu n m a k ta d r. Bu Digeni,, ad m u h te lif rk la ra m e n su p ana ve b a b a d a n d o a n o cu k lara v e rilird i. A kritas ad (cem i A k ritai) Bizansta, im p a r a to r lu u n en u z a k sn rla r n n m d a file r in i ifade etm ee y a ry o rd u (greke xpa = snr). Akritler, m e rk e z h k m e tle o lan m n a se b e tle rin d e b azan b y k b ir serbestiye sahip b u lu n u r la r d ; b u n la r o ld u k a d o r u olarak, g arb A v r u p a n n m a rk g ra flar (h u d u t vilyetleri efleri) y a h u t U k ra y n a k a za k la riy le (U krain a snr) m u k a y e se o lu n m a k ta d r. Efsanenin k a h r a m a n D ig e n is A kritas b t n h a y a tn m s l m a n la r ve A pelatain lerle m cad e le y e hasretti. Esasnda s r y datanlar,,, b ilh a re sadece hrszlar,, m n a s n d a k u lla n lm o lan b u stlah B izans im p a r a to r lu u n u n ark h u d u d u n d a yay an d a ekyasn, y a n i ne im p arato r, ne de h a life n in otoritesini ta n m y a n ve her ik i h k m d a r n ara zisin i y a k p y k a n y ar ekya, y ar k a h ra m a n , m n e n ve bed enen eliklem i, c re tk r insanlar,, (174) ifade e d i y o rd u . H a zard a b u ta h a m m lfe rsa ekya gerek m s l m a n lar ve gerek h ristiy a n la r tarafndan tak ip e d iliy o r d u ; seferde ise her ik i taraf b u c re tk r in s a n la rn y a r d m n k a z a n m a k iin u ra y o rd u . R a m b a u d n u n d e d i i g ib i, b u h u d u t mntak a la rn d a B izanstan ok u z a k b u lu n u ld u u h is so lu n u y o rd u .

B u vilyetlerde in san k e n d in i polis tekiltna sahip b ir m o nari d a h ilin d e deil, fakat a rk m feodal anarisi iin d e zanederdi,, (175). D ig e nis A kritas destannda b u lu n a n m u h te lif iarlara d a y a n a ra k b u destann tem eli o lan h a k ik h diselerin, X u n c u asrn ortasnda, K a p a d o k y a ve Frat h a v alisin d e cereyan etm i o ld u u sy le nebilir. D estanda D ige nis h ristiy a n la rn o rd u g h n d a , im p a ra to rlu k iin y k se k v a k a la r ih d as etm ekte ve p a rla k iler g rm e k te d ir; b u zat iin R om ania,, (y ani B izans im p a ra to rlu u ) ve o rto do ksluk b ir ib ir in d e n a y rlm a z ik i u n s u rd u r . D ig e n isin sara y n n tarifi A n a d o lu d a k i b y k m a lik n e sah ip le rin d e g r le n ve Basil II B u lg a ro k to n n za lim a n e g a ra z m ta h rik eden ih ti am ve z e n g in lik h a k k n d a o ld u k a v a z h b ir fik ir v e rm e k tedir (1 7 6 ). B az tarihiler efsanev k a h r a m a n X u n c u asrn o ta n tik b ir ahsiyeti olarak k a b u l etm ee k a d a r v a r m la r d r ; fakat b u n la r n n a za riy e le rin i ispat iin kfi deliller y o k tur. Seyahlara daha h l b u k a h r a m a n n T rabzon c iv a rn d a b u lu n a n ve b ir h alk ana n e sin e gre yeni d o m u o cu k lar fena taliden k o ru y a n m e za r gsterilm ektedir. D ig e nis A kritas destannn z her ikisi de h ristiy a n lk ile slm iyet ara sn d a k i m cad e le d e n d o m u o lan arlm a y n d e v rin e ait Roland y a h u t id iirleri g ib i g arb A v r u p a n n m anzum destanlariyle b y k b ir b en zerlik gsterm ektedir. D ig e n is A kritasn arktaki ilk ekli, islm iy e tin yar efsanev a m p iy o n u o lan ve ad A k ro in o n m u h a re b e siyle (940) a lk a l gsterilen Seyit Battal G azi o lm u tu r. D ig e nis ad B izans im p a r a to r lu u n u n s o n u n a k adar h re tin i m u h a fa za etti. m p a ra to r M a n u e l K o m n e n i m e d h etm ee u ra a n bir X II nci asr airi, Teodor P ro d ro m , im p a ra to ru yeni A kritas tesm iye etm ektedir (177). B u ry ye gre nasl ki H o m e r ip tid a grek m ed eniye tine ait m u a y y e n b ir m e rh a le n in b t n ce ph e lerini aksettirir Nieb elu n g e n ,, 1ar b y k m uhaceretler d e v rin d e k i G e rm e n m e d e n iy e tin in b ir tasv irini ih tiv a eder, D ig e n isin v a k a lar da bize A n a d o lu n u n B izans d n y a s n d a ve serhatlerind eki h ay at h a k k n d a geni bir tablo arzetm ektedirler,, (178).

D ig e n is A kritas iiri bize k a d a r en eskisi X IV n c asra k an m te a d d it e ly a zm a la rm d a g elm itir (1 7 9 ). Bu iir B izanstan sonra d a h i y aam akta d e v a m etm itir: b u g n d a h i K b rs ve A n a d o lu ah alisi b u m e h u r B izans k a h r a m a n n te re n n m etm ektedir (180). B izans destannn m iy a n e b a lla d la rn n b ir n e v in in a k s in i R us destanlarnda b u lu y o r u z . R us ed e b iy a tn n d a h i k e n d in e has Digenis Akritasn icraat ve hayat,, v a r d r : R u s tarihisi K a ra m z in (X IX u n c u asrn balangc) b u destan b ilm i ve ilk nce b u eseri m a h a ll b ir R u s periler m asal olarak te lk k i etm itir. H er ne h al is e ,, D ig e n is in icraat eski R u s ede b iy a tn n in k ia f ze rin d e ok b y k tesirlerde b u lu n m u t u r ; n k R u s hayat ve edebiyat gerek r u h a n , gerek profan sahalarda, B izansn d erin bir tesiri altnda k a lm tr. u n u da k a y detm ek l z m d r k i D ig e nis iirin in R u s ve rsiy o n u, greke m etinlerde bize k a d a r g e lm e m i o lan safhalar ih tiv a etm ek tedir (181), m p a r a to r lu u n entellektel ve artistik hayat b u m k l k a rk lk la r dev rinde, M a k e d o n y a sllesi z a m a n n d a iz il m i olan y o lla rd a n g itm e k suretiyle, in k ia f etm ekte de v a m etti. M ih ail Psellosu n faaliyeti, y u k a rd a g r d m z g ib i, b u hdiseler y z n d e n in k ta a u r a m a d . te b u tek v a k a B izansn fik ir h a y a tn n husufa u r a m a m o ld u u n a iaret eder. Psellos M a k e d o n y a sllesi m m e s sille rin in l tu fla r k a d a r tahtta b ir ib ir in i istihlf eden tesadfi im p a ra to rla rn l tu fla rn a da m a z h a r oldu. Bu d e v rin dik kate deer m u h a r rir le r i arasnda M ih a il Attaliat te m a y z etm ektedir. A n a d o lu d a d o m u olan bu zat stanbu la hicret etti ve b u ra d a h u k u k m e sle ine girdi. Z a m a n m z a k a d a r g elm i o lan y azlar tarih ve h u k u k m e v z u la ra aittir. T arihi 1034 ile 1079 ara s n d a k i devreyi ih tiv a etm ektedir. Bu eser ahs m ah e d e le re d a y a n m a k ta d r ve son M ak e d o n y a lIlar dev ri ve k a r k lk la r seneleri iin m e v s u k b ir tab lo dur. M ih a il Attaliatn s l b u , baz yerlerinde, K o m n e n ler d e v rin d e o k adar b y k b ir in k ia f gsterm i olan k lssisizm in s u n b ir rnesansn m jd e le m e k te d ir. M ih a ilin ta m a m iy le .asz7zlerden a ln m olan h u k u k tretesi, b y k b ir hret k a zan d . M e llif herke sin k u lla n a b ile c i gayet ksa b ir m ra c a a t k ita b y a z m a k niy e tin d e idi. M ih a ilin k u r m u o ld u u

d k n le r y u r d u ve m anastr iin ta n z im ettii vakfiye X I in c i asr B izans m ed eniye ti iin gayet enteresan m a l m a t to p lam a k tad r. Bu vakfiye b u ik i m essesenin sah ip o l d u u e m l k in b ir e n v a n te rin i ve d ie r b irta k m h k m le r arasnda m anastr k t p h a n e s in d e k i kita p larn b ir listesini ih tiv a etm ektedir. M a k e d o n y a sllesi B izans sanat tarih in d e m h im b ir yer alm ak tad r. X u n c u asrn o rtasndan X II nci asra k adar u z a n a n d e v ir ilim d e B izans im p a r a to r lu u n u n ik in c i altn devri,, tesm iye o lu n m a k ta d r ; b irin c i altn dev ri Ju stin ian z a m a n n a rastlam aktadr. k o n o k last b u h r a n , g r m o ld u u m u z gibi, B izans sanatm kilise lerin ve k e iliin skc tesirlerinden k u rta rm ve din m e v z u u n a y eni d y o llar a m t. B u y eni y o llarn so n larn d a u h u su sla r b u lu n u y o r d u : ip tid a skenderiye m odelleri a n a n e sin e a v d e t; A ra p la rd a n a lnan, b in a e n a le y h slm tezyinatiyle pek y a k n d a n ak rab a o lan tezy inatn in k ia f; kilise m o tifle rin in y erine d a h a b y k bir re a lizm i h a v i tarih ve profan m otifler ikam esi. Fakat M a k e d o n y a dev ri sanat sadece b u m otifleri tak lit ve k o p y a etm ee m n h a s r k a lm a d ; y e n i o rijin al baz eyler yaratt. Y e n id e n c a n la n d rlm olan M a k e d o n y a lIla r ve K o m n e n ler d e v irle rin in grek s l b u IV n c asr h ellenistik s l b u n u n m a d d zarafetinden daha b y k bir ey ortaya k o y d u ; n c e k i asrlarn v a k a r ve k u d r e tin in b y k bir k s m n k e n d in e m al etti. Bu vasflar O rta za m a n la r B izans s l b u n a d a m g a la rn v u r d u la r . B u n la rn tesiri V I in c i asrn k a b a e k ille rin i orta d an k a ld r d ; b u n la r a y aln z p a y ita h tn cazibesinin hissedilm e d i i u za k vilyetlerin d in m e rk e zle rin d e rastland. B u n la rd a n v a k a r ile zarafet, itidal ile in tiz a m d a n m te e k k il bir halita, asude bir in ce lik h u su le geldi ve b u n la r B izans sa n a tn n o lg u n lu k d e v rin in vasflar oldu. Bu eserler a h e n k ile d in hey ecan b irib iriy le birletirdi. B u n la r h ellenistik devri eserlerinin m a lik o lm a d bir c id d li e sahip o ld u lar. Bu son asrlarn d e v a m m d d e tin c e B izans sanatnn sistem atik ve tedric surette h e llenlem i o ld u u n u sylem ek ih tim a l b elki b iraz m b a l a l o lu r ; fakat derin ve tam b ir ark lla m a n n artk k a b il o lm a d m u h a k k a k tr,, (182). M e h u r A v u stu ry a tarihisi S trzy g o w sk in in , M ak edo ny a d e v ri tarih iy le p e k y a k n d a n a lk a l bir tezi ispat iin alm o ld u u n u b u ra d a zik re tm e k faideden h ali deildir.

B u lim e gre M a k e d o n y a slle sin in E rm e n i neslind en olan ilk im p a ra to ru n u n tahta k B izans sanat ta rih in d e y eni b i devre, y a n i E rm e n i san a tn n B izansn artistik ibdalar ze rin d e vastasz tesirlerde b u lu n d u u b ir devre iaret etm ektedir. Y a n i d i e r ke lim elerle S trzy g o w sk i v a z i yeti tersine e v irm e k te e b b s n d e b u lu n m a k t a d r : E rm e nistan, teden beri z a n n e d ild i i gibi, B izans sanatnn derin b ir n fu z u altnda k a lm a m , b il k is B izans sanat z e rin d e m essir o lm u tu r. Ve h a k ik ate n E rm e n i tesiri k e n d in i M ak e do n y a sllesi z a m a n n d a k u v v e tli b ir ekilde gsterm itir. B irok E rm e n i sanatkr ve m im a r la r Bizansta altlar. Basil I tarafndan ina edilen Yeni Kilise ih tim a l b ir E rm e n i p l n n a gre y ap lm tr. X u n c u asrda Ayasofy a n n k u b b e s i b ir yer sarsntsnda hasara u ra d k ta b u k u b b e n in ta m iri E rm e nistanda, A n i k a te d ralin in p l n la r n y ap m olan b ir E rm e n i m im a ra v e rilm i tin S trzy g o w sk in in n a za riy e le rin i, C h. D ie h lin d e d ii g ib i birtak m ince ve cazip eyler ih tiv a etm elerine ra m e n , ay n e n k a b u le im k n y o k tu r (183). Basil I b y k bir inaat idi. Bu im p arato r Yeni 'Ki lise yi (y u k a rd a ad geen Nea) y ap trd ve b u h dise ke n d isi iin, A yasofyann Ju s tin ia n m y ap p o litik a sn d a haiz o ld u u e h e m m iy e t kadar, m h im oldu. A y n im p a ra to r y eni b ir saray -Kenurgion- y ap trd ve b u b in a y p rltl mozay iklerle ssledi. A y n za m a n d a Ayasofya ve H a v arile r kilisesini restore ettirdi ve ssledi. 9 8 9 yer sarsntsnda hasara u r y a n Ayasofya X u n c u ve X I inci asr im p a ra to r la rn d a h i igal etmitir. M a k e d o n y a dev ri ilk im p a ra to rlu k ik o n a n ak lar m e k te p le rin in alm asna ahit o ld u ; b u n la r y a ln z b iro k ik o n a larn y ap lm as ve m te a d d it kilise d u v a r la r n n ssle nm e sine yol a m a d la r: bu m ekteplerde e ly a z m a la rm n tezhiplendirilm e sijd e de m e g u l o lu n d u . V a tik a n d a k i m e h u r Azizler tak vim i Basil II z a m a n n a aittir; b u k ita b n ih tiv a ettii fevkelde m in y atrle r, ad lar sahife k e n a rla rn a y a zlm sekiz m z e h h ib in eseridir. Enteresan, o rijin a l ve g ze l y a p lm d ie r b iro k m in y a t rle r d a h i b u devre aittir. m p a ra to rlu u n balca sanat m erkezi stanbu l idi; fakat vilyetler d a h i m h im sanat b id e le ri ih tiv a e d iy o r d u : m esel B otyada tarihi m a l m o lan (874) S k rip u kilisesi;

X u n c u asr ve X I in c i asrn b a la n g c n a ait A y n a ro zd a bir kiliseler g r u p u ; Fokiste Stilisli Sen L k kilisesi (XI inci asrn balang c); S ak zd a N ea M oni (X I in c i asrn ortas); A ttikte D afni kilisesi vej m anastr (XI inci asrn sonu) (184). Anad o lu d a kaya iine o y u lm u K a p a d o k y a kilise le rin d e n bazlar IX u n c u , X u n c u ve X I inci asrlara k a d a r iKan m h im ve son derece d ik k a te deer fresk serileri ih tiv a etm ektedir. F evkelde bir d u v a r n a k la r h zin e si m e y dana k a rm olan (185) K a p a d o k y a fre sk le rin in keif ve tetkiki h ay atn B izans s a n a tn n y e n i b ir vilyeti olan ( 1 8 6 ) K a p a d o k y a n n aratrlm asn a hasreden p apaz G . Je rp h a n io n u n ad iy le pek y a k n d a n a lk a ld r. M a k e d o n y a d e v rin d e B izans sanat im p a ra to rlu k h u d u tla r n n d n a y ay ld . IX u n c u ve X I u n c u asrlara izafe o lu n a n R o m a d a k i m e h u r Santa M aria A ntika k ilise sinin en yeni n a k la r M a k e d o n y a rn e sa n sn n en dik kate deer eserleri arasna k o n u la b ilir (187). R u sy a d a K iyefin A yasofyas (1037) ve d ie r b iro k kiliseler d a h i M a k e d o n y a im p a ra to rla rn n Bizans,, a n a n e sine aittirler. M a k e d o n y a s lle sin in ok p arlak dev ri (867-1025) sanatn c a n ll ve o rijin a lli i b a k m n d a n d a h i Bizans sanatnn en iyi bir d e v ri oldu. B u n u tak ip eden k a r k lk la r ve K o m n e n ler devirleri ta m a m iy le baka, d a h a k u r u ve daha sert b ir sanatn v c u t b u lm a s n a ahit o ld u lar. Erm enistana g t r le n (Basil II za m a n n d a ) B izans san c ak lar yava yava g eriledi; S e luk T rk le rin in san c ak lar ise ilerledi. D a h ild e m e ra sim ve resm i geitlerle tebarz eden bir hareketsizlik r u h u , y a n i Aleksis K o m n e n in ve sara y n n r u h u , yaad. te b t n b u n la r garp H a lla rn n istillarna te k a d d m eden asrda a k isle rin i b rak tlar. Te ra k k i m e m b a la r k u r u d u ; yaratc b ir u z v k u d re t artk h u su le g e le m e d i; m m k n olan y e g n e d e iik lik d k u v vetlerin pasif bir surette k a b u l id i. D in evk b irta k m resm m egaleler tara fn d a n is tih lk edildi. L it rjik sistem, n ak ko ntrol etm ekle nake ait el k ita p la rn n y a h u t re h b e r lerin in k i a fn a yol at; b u n la r d a tak ip edilm esi lzmgelen yol aka g sterilm iti; k o m p o zis y o n m uayyen kalplara so k u ld u , re n k le r bile ncede n tespit edildi (188).

BBLYOGRAFYA U m u m eserler iin b irin c i fasla m racaat. G f r r e r (A.), B yzantinische G eschichten (G raz, 1 8 7 3 1877) C ilt I I - I I I . Jan im isk e s ten R o m e n D io g e n e (dahil) k a d a r gelen im p a ra to rla rn saltanatlarna dair tas laklar. S k a b a l a n o v i (N.), XI in ci asrda B izans devleti ve Kilise (Sen P etersburg, 1884). 1025 den itibaren X I inci asrn ta rih i m p a r a to r lu u n i tarih i iin gayet m h im (rusa). B u r y (J. B.), R o m a n E m pe ro rs from Basil II to Isaac K o m n e n o s. E n g lis h H istorical R eview IV, 1889, sah. 41 64, 251 2 8 5 . B u ry n in Selected Essays, ed. by H . T em perly (C a m b rid g e 1930),, ad l eserinde ik in c i defa baslm tr (sah. 126 - 2 1 4 ). N e u m a n n (C.), D ie W eltste llu ng des b y zan tin isch e n Reiches v o r den K re u z z g e n (Leipzig, 1894). Franszca tercm esi: La situation m o n d ia le de lE m p ire b y za n tin avant les Croisades (Paris, 1905). m p a r a to r lu u n X I in c i asr d a k i u m u m d u r u m u n u n tetkiki iin gayet enteresan. S c h l u m b e r g e r (G ), L epopee b y z a n tin e la fin du Xe siecle. T roisiem e partie: 1 6 2 5 - 1 0 5 7 (Paris, 1905). G ayet m ufassal ve enteresan. . H op ov (N.), M a k e d o n y a sllesi d e v rin d e B izans kilise ta rih in e dair taslaklar (M oskova 1916). Bir konferans serisi (rusca).

MNFERT SALTANATLARA DAR MONOGRAFLER: Vogt (A.), Basil I, e m p ere ur de B yzance (8 67 -886), et la civilisation b y za n tin e la fin d u IX e siecle (Paris, 1908). P o p o v (N .), m p arator H a k m Leon VI ve z a m a n saltanat; tarih ve d in b a k m n d a n (M oskova, 1892) (rusa). L a m b r o s (Sp. P.), Leo u n d A lexander als M itkaiser vo n B yzanz. Byzant. Zeitschrift IV, 1895, sah. 9 2 - 9 8 . Z e r n i n (A.), K o nstantin P orfirogenetin hayat ve eserleri (H arkof, 1858). E skim itir. Rusa.

R a m b a u d (A.), L em p ire grec au Xe siecle. C onstan tin P orp h y ro g e ne te (Paris, 1870). M k e m m e l b ir eser. H i r s c h (F.), Kaiser C onstantin V II P orp h y rog enneto s (B erlin, 1873). R a m b a u d n u n eserine istinaden y a zlm bir h lsa. , R u n c i m a n (S te v e n ), The E m p e ro r R o m a n u s an d his reign. A study of Tenth -C e n tu ry B y za n tiu m (C am bridge, 1929). M h im . S c h l u m b e r g e r (G.), U n e m p e re u r b y za n tin au Xe siecle. N ice ph o re Phocas (Paris, 1890). L evhasz ve resim siz olarak ik in c i defa Pariste (1923) baslm tr. S c h l u m b e r g er (G.), Lepopee b y za n tin e la fin d u Xe siecle. Jean Tzimisces. Les jeunes ann e e sd e B a s ile II,le tu e u r de Bulgares, 9 6 9 - 9 8 9 (Paris, 1896). 9 6 9 ile 9 8 9 ara sn d a k i b t n dev rey i ih tiv a eder. S c h l u m b e r g e r (G.)> L epopee b y za n tin e la fin d u Xe siecle.Seconde partie: Basile II, le tueu r de B ulgares (Paris, 1 9 0 0 ). 9 8 9 ile 1025 ara sn d a k i devre. S c h lu m b e rg e rin b u eseri gayet m h im d ir . R o s e n (V. R . , b a r o n ) , m p ara to r Basil B ulg aro kto n. Antak y a l Y a h y a n n k ro n ik in d e n a ln m m n te h a p paralar (Sen -P etersburg, 1883). Rusa. S c h lu m b e rg e r tarafndan geni l d e k u lla n lm gayet m h im eser. B e z o b r a z o v v (P. V .), m p ara to rie Zoe. T arih tetkikler,, in d e k m tr (M o sko va, 1893). Cilt I, sah. 225-251. A m iy a n e bir m akale. Rusa. D i e h l (Ch.), Zoe la P orphyrogenete. Figures byzantines de k m tr (P aris, 1906). C ilt I. n g ilizce ter c m e s i: H . Bell, B yzantine Portraits (N e w - Y o rk , 1927), sah. 231 - 275. M a d l e r ( H . ) , T heodora, M ich ae l Stratiotikos, saak Komnenos. E in S tc k b y za n tin isc h e r K aisergeschichte (P lauen I. V. 1894). Teodora, M ih ail Stratiotikos ve sak K o m n e n o s u n saltanatlarna ait m e h a zla r ve u m u m m l h a z a la r ihtiva eden u m u m b ir h lsa. K a r o l i d i s (P.) , '0 azoxp& xu>p Atoyevjs 6 Pw[i,av<j, 1068-1071. (Atina, 1906). R u m ca . R o m e n IV D io g e n in saltanatna dair m iy a n e b ir taslak.

DI SYASET: SLAVLARA D A R : D r i n o v (M. S.), X u n c u asrda c e n u p S la v lar ve B izans (M oskova, 1875). B ulg ar -B izans m n ase b e tle rin e dair son derece m h im bir eser. Rusa. Z l a t a r s k i (V. N.), G eschichte der B ulgaren. I. Teil: Von der G r n d u n g des bu lg arisch e n Reiches bis z u r T rk e n ze it (679-1396). G . W e ig a n d tarafndan neredilen B ulg arisch e B ibliothek,, (Cilt V, Leipzig, 1918). Zlatarski (V. N .), O rta z a m a n la rd a B ulg ar devleti tarih i (Sofya, 1919-1927). C ilt I, 1.-2. k s m . M k e m m e l b ir eser. B ulgarca. D v o r n i k (F.), Les Slaves, B yzance et R o m e au IX e siecle (Paris, 1 9 2 6 ). M h im . R u n c i m a n ( S t e v e n ) , A H istory of the first B u lg arian E m p ire .(London, 1930). M h im . G o l u b i n s k i (E. E.), R u s Kilisesi ta rih i (2. tab, M oskova, 1901). Cilt 1,1. lk dev ird e k i R u s - B iza n s m n a se b e tle rin in tetkiki iin m k e m m e l bir eser. Eski R u sy a ile B izans a ra sn d a k i m nasebe tlere dair m k e m m e l b ir b ib liy o g ra fy a y C a m b rid g e M edieval H istory (Cilt IV, s. 819-821) de b u lm a k kabild ir. ARAPLARA DAR: A m a r i (M.), Storia dei m u s u lm a n i di Sicilia, C ilt I - I I I (Firenze, 1854 -1872). S ic ily a n n ve c e n u b taly a n n A raplar tarafndan fethine d a ir m k e m m e l b ir eser. V a s i l i e v (A. A .), B izans ve Araplar. M a k e d o n y a sllesi z a m a n n d a B izans ile A raplar ara sn d a k i siyas m nasebetler. m p arator Basil I, Filosof Leon V I ve K onstantin V II Porfi rogenet (8 6 7 - 9 5 9 ) (Sen Petersburg, 1902 ). Rusa. ERMENLERE D A R : L a u r e n t ( J .) , LA rm e n ie entre B yzance et lIslam d e p u is la conquete arabe ju s q u en 8 8 6 (Paris, 1919), (B ibliotheque des Ecoles franaises d Athenes et de Rome). Fasc- 117.

PEENEGLER VE UZLARA D A R : V a s i l i e v s k i (V. G .) , Bizans ve Peenegler. M aarif N e zareti m ecm uas, C ilt 164,1872, sah. 116 -165 ve 2 4 3 -3 3 2 . V. G. V asilie vskin in Eserler,, in d e ik in c i defa n e re d ilm i tir (Sen P etersburg, 1908, sah. 1-175). T am m anasiy le dik kate deer. Rusa. TRKLERE D A R : G f r r e r (A.), sm i geen eser, Cilt I II . J o r g a (N.), G eschichte des O sm a n isc h e n Reiches, cilt I (G otha, 1908). L a u r e n t (J.), B yzance et les Turcs Seldjoucides dans lAsie occidentale ju s q u en 1081- A nnales de 1 Est, publiees p ar la Faculte des lettres de 1 nive rsite de N an cy , 27. annee, fasc. 1 (Paris, 1913); 28. annee, fasc. 2 (Paris, 1914) [1919], M h i m . L o e w e (H. M.), The Seljuqs (C a m b rid g e M edieval H istory IV , sah. 299- 3 17, 836). NORMANLARA D A R : G a y (J.), LItalie m e rid io n a le et lE m p ire b y z a n tin depuis lav e n e m e n t de Basile Ier ju s q u la prise de Bari par les N o rm a n d s , 8 6 7 - 1 0 7 1 (Paris, 1904). M h im . C h a l a n d o n (F.), H istoire de la d o m in a tio n n o rm a n d e en Italie et en Sicile, cilt I (Paris, 1 9 0 7 ). G u l d e n c r o n e (baronne Diane de*), LItalie b y zantine. E tde sur le h a u t moyen-ge, 400-1056 (Paris, 1914). KLSE TARH: J a g e r , H istoire de P hotius (2. tab, Paris, 1845). E sk i m itir. H e r g e n r t h e r (I.), Photius, P atriarch v o n C onstantinopel (R e g e nsb urg , 1867-1869), cilt I - I I I . K iliselerin a y rlm a meselesi 1054 senesine k a d ar g trlm tr- G ayet m h im .

B r e h i e r (L.), Le schism e oriental d u X I e siecle (Paris, 1899). M h im . A y n m e llifin C a m b rid g e M ed. History,, (Cilt IV, sah. 2 4 6 - 2 7 3 ) iin y azm o ld u u fasl IX a m ra c a a t o lu n m a s. L e b e d i ev (A. P.), IX u n c u , X u n c u ve X I inci asrlarda kiliselerin a y rlm a meselesi (2. tab, M o sk ov a 1905). Rusca. M i c h e l (A.), H u m b e r t u n d K erullarios. S tudien. Erster Teil, (P aderbo rn, 1925). TARH: . B izans k o rp o ra sy o n la r ve E p a rk n k ita b n a d a ir : B o z o b r a z o v (P. V.), Tacirler ve k k san a tk rla r korporasyonlar. G . H ertzbe rg in B izans tarihi,, n in rusca ter c m e sin d e (M oskova, 1896), sah. 6 0 0 - 6 1 2 . Rusca. S t e k l e (A.), S p trm isch e u n d b y za n tin isc h e Z nfte (L eipzig, 1911). Enteresan. e r n u s o v (E. A . ), R o m a ve B izans k o rp o ra sy o n la r (Maarif N ezareti m ecm uas, E y l l 1914). Stcklen in k ita b n n rusca te n k id i. . M a c r i (C. M.), Lo rg an isatio n de leconom ie u rb a in e dans B yzance sous la dynastie de M acedoine, 867-1057 (Paris, 1925). TMA MESELE: V a s i l i e v s k i (V. G.), Bizans im p a r a to r lu u n u n i ta rih in e d a ir m alzem eler. K y l m a lik n e si le h in d e a ln a n tedbirler. M aarif N ezareti M ecm uas, C ilt 2 0 2 (Mart, 1897). A y n m e llifin Eserler,, in d e (Cilt IV, L e n in g ra d , 1930, sah. 2 50- 3 31) ik in c i defa n e red ilm itir. X u n c u asr noveller in in rusca te rc m e le rin i ih tiv a etm ektedir. G ayet m h im . T e s t a u d (G.),t Des rapports des puissants et des petit's , proprietaires ru ra u x dans lE m p ire b y za n tin au Xe siecle (B ordeaux, 1898). $ FEN VE EDEBYAT : K r u m b a c h e r , M o n t e l a t i c i ve R a m b a u d n u n y u k a rd a z ik r o lu n a n eserleri; S k a b a l a n o v i in y u k a rd a ism i geen eseri. '

F u c h s (F.), D ie h h e re n S ch u le n v o n K o nstantindpel im M ittelalter (L eip zig u n d B erlin, 1926). MONOGRAFLER: TEODOR DAFNOPATESE DAR: L a t i s h e v (V.V.), Teodor D afno patesin ik i n u tk u . Bu zatn h ay at ve eserleri h a k k n d a bir m ethal ve baz te rc m e ler ih tiv a etm ektedir. P ra v o sla v n i P alestinski S b o rn ik , Cilt 59 (Sen P etersburg, 1910), Rusa. RODOSLU KONSTANTNE DAR:
P au ly -W issow a, R ealencyclopaedie der klassischen Altertum sw issenschaft, IV (1901), s. 1032-1033.

KONSTANTN PORFROGENETE DAR* R a m b a u d (A.), ism i geen eser. L e c l e r c q (H.), C onstan tin P orp h y ro g e ne te et le liv re des cerem onies de la co u r de B yzance (Cabrol, D ictio nn aire d archeologie ch retienne et de liturg ie (Paris, 1914). I I I , 2, sah. 2 6 9 5 - 2 7 1 3 . SMEON METAFRASTA DAR: V a s i l i e v s k i (V.G.), S im eo n M etafrast'n hayat ve eser lerine dair. M aarif Nezareti M ecm uas 212 (k in c i Terin -B ir in ci K n u n , 1880), sah. 379-437. Rusa. D e l e h a y e (H.), La vie de saint P a u l le Je u n e et la chronologie de M etaphraste. R evue des questions historiques, n o uv e lle serie X, 1893, sah. 4 9 - 8 5 . J u g i e (M.), S ur la vie et les procedes de S y m e o n M eta phraste. Echos d O rie n t X X II, 1923, sah. 5-10. ANTHOLOGA PALATINA YA DAR:
W o I t e r s ( P ), De C onstan tini C ephalae A nth o lo g ia. Rheinisches M u s e u m 3 8 ,1 8 8 3 , sah. 97-119.

MSTK NKOLAYA DAR: Z l a t a r s k i (V. N .) , stanbul p a trik i M istik N ik o la n n B ulgaristan ar S im e o n a y a zd m e k tu p la r. S b o rn ik za M inist. N aro d n . Prosv. X, 1894, sah. 3 7 2 - 4 2 8 ; X I, 1894, sah. 3 - 5 4 ; XI I , 1895, sah. 121-211. B ulgarca. DYAKOS LEONA D A R : W a r t e n b e r g (G.), Das G eschichtsw erk des Leon Diakonos. Byz. Zeitschrift V I, 1897, sah. 106-111; sah. 2 8 5 -3 1 7 ye d a h i b a k n z. ^ S u t sumov, D iy a k o s Leon v e S k y litze s in m e h a zla rn a dair. V izantiisko ie O b o zre n iie II, I (Y urie v -D orpat, 1916). Rusca. HENDESEC JAN KROTESE DAR:
V a - s i l i e v s k i (V. G.), R u s- B izans p a r a la r I I : 9 7 6 - 9 8 6 seneleri ta rih in e dair. M aarif N ezareti M ecm uas 184, (Mart 1876), sah. 1 6 2 - 1 7 8 . A y n m e llifin Eserleri,, nde (C ilt II: Sen -Petersburg, 1909), sah. 1 0 7 - 1 2 4 de ik in c i defa baslm tr. Rusca.

T a c c h i - V e n t u r i (P. S. I.) C o m m e n ta rio lu m de Jo a n n e G eom etra in S. G re g o riu m N a z ia n z e n u m inedita la u d a tio n e in cod. V aticano -P alatino 4 0 2 adversata. S tudi e d o cu m e n ti di storia e diritto; C ilt X IV (1893). MDLLL KRSTOFA DAR: K u r t z (Ed.), D ie G edichte des C hristo pho ros M ytilenaios (L eipzig, 1903). KAYSERL ARETASA DAR: K u g e a s (S. B.), '0 Kaujapefa Apifra xal r Ipyov ao (Atina, 1913). MHAL PSELLOSA DAR: Fi seher (W.), Studien z u r b y za n tin isc h e n G eschichte des 11. Ja h rh u n d e rts (P lauen, 1883).

B u r y (J. B.). R o m a n em perors fro m Basil II to Isaac K o m n e n o s, E n g lish H istorical R e v ie w IV. 1889, sah. 41-64; 251- 2 85. A y n m e llifin Selected Essays,, (C am brid ge , 1930, sah. 126 - 214) in d e ik in c i defa baslm tr. Psellosu n eserlerine dair b ir etd. B e z o b r a z o v ( P . V.), Bir Bizans m u h a r r ir i ve devlet a d a m : M ih a il Psellos I: M ih a il Psellosu n hal tercm esi (M oskova, 1890). Rusa. R a m b a u d (A.), M ich el Psellos, p h ilo so p h e et h o m m e d etat b y z a n tin au X I e siecle. Etudes sur lhistoire b y za n tin e (Paris, 1912), sah. 109-171. D i e h l ( C h .), U n e fam ille de b o urg eoisie B yzance a u X I e siecle. Figures by zan tin e s I, sah. 291-316. H. B e lI in ngilizce te rc m e si: B yzantine Portraits (N e w - Y o rk , 1927), sah. 276-299. Z e r v o s (Ch.), U n p h ilso p h e neo p lato nicien au X I e siecle. M ich ae l Psellus, sa vie, son oeuvre, ses luttes p h ilo so p h iq u e s, son influence. Preface de M. F. Picavet (Paris, 1920). R e n a u l d (E.), L exiqne choisi de Psellos (Paris, 1920). R e n a u l d (E.), E t d e de la la n g u e et d u style de M ichel Psellos (Paris, 1920). R e n a u l d (E.), M ichel Psellos: C h ro n o g ra p h ie ou histoire d u n siecle de B yzance, 9 7 6 - 1 0 7 7 . C ilt I (Paris, 1926), M ethal.

BASL DGENS AKRTASA DAR: R a m b a u d (A.), U n e epopee b y za n tin e au Xe siecle: les exploits de D ig e n is Akritas. Etudes sur lhistoire b y za n tin e (Paris, 1912), sah. 6 3 - 1 0 8 . W a r t e n b e r g (G.), D as m ittelg riechische H eld e nlie d v o n Basileios D ig e n is A kritas (Ostern, 1897). D i e h l (Ch.), Le ro m a n de D ig e nis Akritas. Figures b y z a n tines, II, sah. 291-319.

B r e h i e r (L.), U n heros de ro m a n dans la litterature b y zan tin e (C le rm o nt- F errand, 1904). P e m o t (H.), Etudes de litterature grecque m o d e rn e (Paris, 1916), sah. 1-70.
t

K i r y a k i d i s (S.), '0 Ayivr] 'Axpxa (Atina, 1926), sah. 155. H e s s e l i n g (D.), La p lu s ancie nne redaction d u poem e ep iq ue sur D ig e n is A kritas (A m sterdam , 1927), sah. 22. (M ededeelingen der K o n in k lijk e A k a d e m ie v a n Wetenschappen, A fdeeling L etterkunde, Deel 6 3 , serie A, N r. 1). Birinci cildin sonu

NOTLAR

Fasl I
(1) T h. L a b b e , D e B y z a n tin a e h is to r ia e s c rip to re s o r b e m e r u d ito s ieoTe-TOzov (P a ris iis , 1648), sa h . 5-6. ad o m n e s per

(2) L F e u g e re , E t d e s u r l a v ie et les o u v r a g e de D u C a n g e (P aris, 1852), s a h . 9. (3) A y n yerde. (4) V. V a s i l i e v s k i , B iz a n s ta r ih i a r a tr m a la r n a (Sen P e te rs b u rg , 1890), s a h 139 (rusa). d a ir te c r b e

(5) N ir Je a n A n is s o n u n D u C a n g e a y a z m o ld u u m e k t u p la r k a r la tr n z : H O m o n t, Le G lo s s a ire g r e c d e D u C a n g e . A n is s o n u n , b u l g a t in b a s lm a s n a d a ir D u C a n g e a m e k u b u (1 682 - 168 8) : R e v u e des e tu d e s g re c q u e s V, 1 8 9 2 , sah. 21 2 - 2 4 9 . ( 6 ) B j eser m t e a k ip se n e le rd e b ir o k d e fa la r b a s lm tr . (7) K r. F e u g e r e , is m i g een eser, sa h . 67-71. B u l i m i n h a s ta l ve l m n e d a ir, D u C a n g e n m u a s r o la n E i e n n e B a l u z e narrind a b ir F r a n s z l i m i ta r a fn d a n y a z lm o la n g a y e t enterf san b ir m e k t u b u C h r o n ic o n P a s c h a le e d i s jo n u n d a , c ilt I I , sah. 6 7 - 71de (B o n tab) b u lm a k k a b ild ir . (8 ) D u C a n g e n iy i b ir h a l te r c m e s i y o k tu r . (9) V o l t a i r e , Le P y r r h o n is m e de l h is io ire , p a r u n b c h e lie r en th e o lo g ie (1768), fa s l XV. B e u c h o t tab,- cilt 4 4 , sah. 4 2 9 . (10) M o n t e s q u i e u , C o n s id e r a tio n s s u r les c a u se s de la g r a n d e u r des R o m a in s et d e le u r d e c a d e n c e , fa sl X X I. (11) H e g e l , V o r ie s u n e n b e r d ie P h ilo s o p h ie d e r G e sch ich te . I I I . k s m , I I I . c z , I I I . fasl, (L ectu res o n th e P h ilo s o p h y of H is to ry , transla te d by J. S i b r e e, [London, 1890], sah. 3 5 3 ). (12) M o n ite u r , 13 H a z ir a n 1815. K r. H o u s s a y e, 1815, c ilt 1 (P a ris, 1905), sa h . 6 2 2 - 6 2 3 . (13) A. S o r e J , M o n te s q u ie u , 2. ta b (P aris, 1889), sa h . 64 . (14) T he M e m o ir s of th e Life of E d v a r d G i b b o n , w ith v a r io u s o b s e rv a tio n s a n d e x c u r s io n s b y H im s e l, e d ite d b y B i r k b e c k H i l (L o n d o n , 1900). Bizsns mparatorluu Tarihi . . 31

(15) T he A u to b io g r a p h ie s of E d w a r d M u r r a y { L o n d o n , 1896), s a h . lf>2. (16) A y n eser, sah . 148. (17) A y n eser, sa h . 3 0 2 , (18) T h e A u to b io g r a p h ie s o f E d w a r d (19) A y n eser, sah. 3 3 3 - 3 3 4 . (2 0 ) B u r y , sah . X X X I. .

Gbbon,

e d ite d

b y J.

G i b b o n, sah. 311.

G i b b o n u n e d is y o n u n d a (L o n d r a , 1896), c ilt I. m e th a l, H is to ric a l Es&ays, 3. S e rie (L o n d o n , 1879), sah.

(21) F r e e m a n , 234-235.

(2 2 ) G i b b o n , T he H is to r y of th e Demline a n d F a il of th e R o m a n E m p ir e . N i r i : J. B. B u r y . C ilt I (L o n d o n , 18 96), m e th a l, sa h . I I I . (2 3 ) R o y o u , H is to ir e d u B a s - E m p ire (P a ris, 1803). n sz.

(2 4 ) F i n i a y m k e n d i ta r a fn d a n y a z lm h a l te rc m e s i: T a r ih lin d e (H is to r y of G reece, edit. b y H . F . T o z e r, O x fo rd , 18 7 7 ) c ilt I. sah. X X X IX X L V I. (2 5 ) F i n i a y , is m i g e e n eser, c ilt I, sah. XV-XVI1. (2 6 ) F i n l a y , is m i g e e n eser, c ilt I, sa h . X V II X X, (2 7 ) F r e e m a n , H is to r ic a l E ssay s, c ilt I I I , sa h . 241 2 4 3 . (2 8 ) P a p a r r i g o p u l o , sa h . 194. H is to ir e de la c iv ilis a tio n h e lle n iq u e ,

(2 9 ) B u a c a ip m e s e le y e a a d a te k r a r a v d e t e d e c e iz . (3 0) G r e g o r o v i u s , is m i g e e n eser, c ilt I, sah, X V III- X IX .

(31) N . H . B a y n e s , A B ib lio g r a p h y o f th e w o r k s o f J. B. B u ry , c o m p ile d w itl a m e m o ir b y N . H . B a y n e s (C a m b r id g e , 1929), sa h . 5 6 , M k e m m e l e s e r: sah . 1 - 1 2 4 B u r y n in h a l t e r c m e s in i, sah. 124 l m ne d a ir y a z lm y a z la r , sa h . 125-175 B u r y n i n e s e r le r in in ta m b ir . b ib liy o g r a f y a s n ih t iv a e tm e k te d ir. (32) B u r y , n sz, sa h . V II.

(3 3 ) B u r y , is m i g een eser, c ilt I, m e th a l, sa h . V - V III. - B u m e t h a l k s m ik in c i e d is y o n d a h a z f e d i lm i t i r ; ta r ih b a k m n d a n b u g n d a h i fa y d a ld r . K r . : F. D 1 g e r, B y z a n tin is c h e Z e its c h rift X X V I, 1-2 (1926), s a h . 9 7 . (3 4 ) A y n yerde. (3 5 ) M . R o s t o v t z e f f , T h e S o c ia l a n d R o m a n E m p ir e (O x fo rd , 1926), s a h . 6 2 8 . E c o n o m ic H is to r y of the

(3 6 ) L a m b r o s a m o d e r n g re k e o la ra k ith a f e d ilm i o la n e se ri m u k a y e s e e d i n iz : 2 jiu8cov n . Apteo, 1851-1919 (A tin a , 1920). S ah. 5 - 2 9 d a L a m b r o s 'u n h a l te r c m e s i ( A . N . S k i a s ta r a fn d a n ), sa h . 35- 85

te, e s e r le r in in b ir b ib liy o g r a fy a s ( 4 7 9 eser s e r le v h a s ); sah, 8 6 1 3 8 de L a m b r o s u n l m n d e n s o n ra b u l u n m u o la n g a y r m n t e ir el y a z m a la r n m u h te v id ir . Kr. S. B. K u ' g e a s , L E tat a c tu e l des e'.udes byzantin e s e n G r e c e (B u lle tin de la S ection h is to r iq u e de lA c a d e m ie R o u m a in e , c ilt X I ; B u carest, 1 9 2 4 ) , sah . 1 6 5 -- 1 6 6 .
( 3 7 )

G e l z e r , A b ris s d e r b y z a n t in is c h e n K a ise r g e s c h ic h te , sa h .

1 0 6 7 .

(3 8 ) F. H a r r i s o n ta r a fn d a n ik in c i d efa n e r e d ilm i t ir : A m o n g m y b o o k s : c e n te n a rie s , re vie w s, m e m o ir s (L o n d o n , 1912), sah. 180 231. (3 9 ) B u k it a b n z C h . D i e h 1 i n e s e rin e (C a m b r id g e M e d ie v a l H is to ry , c ilt IV, fa sl X X I I I ve X X IV ) esas te k il e tm i tir. (4 0 ) S la v m u h ip le r i R u s o r to d o k s k ilis e s in in ve B y k P e tro d a n n c e k i e s k i s iy a s ve tim a m e s s e s e le r in h a y r a n id ile r . B u n la r P e tro n u n r e fo r m la r n n R u s y a y d o r u y o ld a n a y r m o ld u u n a k a n i b u lu n u y o r la r d . G a r p lla r ise, b u n u n t a m a m iy le a k s in e o la ra k , R u s la r n g a r b A v r u p a y a sa m irrj b a la r la b a l o la ra k y a a m a la r l z m g e ld i i ve R u s y a m n a n c a k B y k P e tr o n u n r e f o r m la r n d a n s o n ra m e d e n b ir m e m le k e t o ld u u f ik r in d e id ile r. , (41) A. H e r t z e n, Le passe et les ide es V e n e z ia la B e lla 1879), c ilt X, sa h . 5 3 - 5 4 . (G e n e v e ,

(4 2 ) P. I. a a d a i e v, E s e rle ri ve m e k tp 'a r . H e r s c h e n s o h n ta r a fn d a n n e r e d ilm i t ir (M o s k o v a , 1914), c ilt 11, sah. 118. F ra n s z c a o r ijin a li cilt j, sa h . 85. (4 3 ) A S. K h o m i a k o v , B iz a n s m m d a fa a s h u s u s u n d a b ir G re k in sesi,, a d l m a k a le s in in n o tu . B u m e l l if i n "E serleri,, n d e (M o s k o v a , 4. ta b , c ilt I I I , sa h . 3 6 6 ) in ti a r e tm i t ir ( r u s a ) . (4 4) s t a n b u lu n ru sa ad,

(4 5 ) G r a n o v s k i , L tin m p a r a t o r lu u : M e d o v ik o v u n e s e r in in ta h lili. T. N . G r a n o v s k in in E s e r le r in d e (4. ta b i, M o s k o v a , 1900), sa h . 3 7 8 de in ti a r e tm i tir (rusa). . (4 6 ) G r a n o v s k i , L tin m p a r a to r lu u .. . . . , sa h . 3 7 9 .

u

(4 7) I. i e r t o v , a r k i R o m a i m p a r a t o r l u t a r ih i (S e n P e te rs b u rg , 1837). M e th a l (r u s a ) .

yahut

K o n s t a n tin iy e

(4 8) F. I. U s p e n s k in in h a y a t ve e s e rle rin e d a ir e n iy i m a l m a t L e n in g r a d F e n A k a d e m is i ta r a fn d a n n e r e d ilm i o la n b ir ris a le d e b u lm a k k a b ild ir : A k a d e m i z a s n d a n F. I. U s p e n s k in in h tr a s n a ( 1 8 4 5 1928), L e n in g r a d , 1 9 29 (rusa) , (4 9) F. I. s p e n s k i , B iz a n s m p a r a t o r lu u ta r ih i (S e n P e te r s b u r g 1914), c ilt I, sah. X I I (r u s a ) . . (5 0 ) A y n eser, sa h . 4 6 4 7 . (51) A y n eser, sa h . X IV .

(5 2) A y n eser, sah. 4 7 48 .

(5 3 ) F. I. U s p e n s k i , (5 4 ) A y n eser, sah. 39, (5 5) (5 6 ) (5 7 )

B iz a n s m p a r a t o r lu u ta r ih i, sah, 16,

A y n eser, sa h . 3 9 40, A y n eser, sah . 40, C. N . U spenski M o s k o v a d a 1917 de (J o u r n a l of lm t r . E g y p tia n

(5 8 ) H . I. B e l l , T h e D e c a y of ac iv ilis a tio n A rc h a e o lo g y X, 1 9 2 4 , sa h , 2 0 7 ) .

Fasl II
(1) M e s e l kr.: H . V i n c e n e t F, M . A b e 1, J e r u s a le m , R e c h e rc h e s de to p o g r a p h e , d a c h e o lo g ie et d h is to ir e (P a ris, 1914), c it 11, sa h , 2 0 2 2 0 3 . (B u eser b ir b ib liy o g r a f y a y d a h i m u h t e v id ir ) . (2) G . B o i s s i e r, La fin d u p a g a n is m e (P aris, 1891), c ilt I, s a h 2 4 25. (3) J. B u r c k h a r d t, D ie Z e it K o n s t a n tin s 1898), 3. ta b , sah: 3 2 6 , 3 6 9 3 7 0 , 4 0 7 . (4) B u e s e rin g e n i le t ilm i ve y e n id e n c tab a lm a n c a o la ra k 1 9 25 de k m t r . des G ro s s e n (L e ip z ig ,

g z d e n g e ir ilm i d r d n

(5) A. H a r n a c k , D ie M is s io n u n d A u s b r e itu n g d e s C h r is te n tu m s in d e n e rste n d re i J a h r h u n d e r t e n , c ilt I I (L e ip z ig , 1906), 2. tab, sah. 2 7 6 285. ( 6 ) V. B o 1 o t o v. E s k i k ilis e ta r ih in e d a ir k o n fe r a n s la r (S e n Petersb u r g , 1913), c ilt 111, sa h . 2 9 ( r u s a ) . (7) V. D u r u y, H is to ire d e s R o m a in s (P a ris, 1885), cilt V II, sa h . 102, ( 8 ) A y n eser, sah, 8 6 , 8 8 , 519 5 2 0 . (9) A y n eser, c ilt V I (1883), sah . 6 0 2 . (1 0) E. S c h w a r t z , K a ise r K o n s ta n tin u n d d ie c h r is tlic h e ( L e ip z ig B e r lin . 1913), sa h . 2, K irc h e

(11) K o n s t a n tin der G ro s s e u n d s e in e Z eit. G e s a m m e lte S tu d ie n , h e r a u s g e g e b e n v o n F. D l g e r (F r e ib u r g i. B re is g a u . 1913), s a h . 2, (12) P. B a t i f f o l, La p a ix c o n s t a n tin ie n n e et le c a th o lic is m e (P a ris, 1914), s a h . 2 5 6 2 5 9 (O. S e e c k in b u m e v z u a d a ir y a p m o ld u u e t d m n a s e b e tiy le ), (13) J. M a u r i c e, C o n s ta n tin ie G r a n d . L o r g in e de la c iv ilis a tio n c h re tie n n e (P a ris, 1925), s a h . 3 1 36. (14) B o i s s i e r, c ilt I, s a h . 2 8 . K r. L e c ! e r c q, D ic tio n n a ir e d arc h e o lo g ie c h r e tie n n e et de litu r g ie (P a ris, 1914), c ilt I I I , 2, sa h . 2 6 6 9 . (15) F. L o t , L a f in d u m o n d e a n tiq u e (P a ris, 1927), sah . 3 2 - 3 8 . (16) E. S t e i n, G e s c h ic h te des s p t r m is c h e n R e ic h e s , c ilt I (W ie n , 1928), sa h . 146-147. B u ik i esere d a ir (S te in ve L o tn u n ese rleri) N.

B a y n e s' in Jo u rn a l of R o m a n S tu d ie s X V III , 1 9 2 8 ,sah. 2 2 0 d e k i e n te re san b ir m a k a le s in e b a k n z , . (17) M e s e l k r . J_. M a ir r i c e . N u m is m a t iq u e C o n s ta n t in ie n n e , c ilt 11 (P a ris, 1911), sah. V I I I , X I I , LV I. E. S t e i n , is m i g e e n eser, sah, 146. (18) Kr. M a u r i c e , is m i g e e n eser, c ilt II, sa h . VIII. (19) A y n eser, c ilt I i, sah. X X - X L V III. (2 0) A y n eser, cilt II, sah. X II. (21) E. T r u b e t z k o i , V i n c i a s rd a g a r p ,.h r is t iy a n l n n d in ve tim a m e fk r e le r i (M o s k o v a , 1892), cilt I, sah. 2 (rusa) *(22) L a c t a n t i i, D e m o r t ib u s p e r s e c u io r u m , 44. (2 3 ) E u s e b i i, H is to r ia E cc lesiastica, IX , 9, 2. K r . : N ic e n e a n d P o st- N ic e n e F a th e rs (2. serie, N e w - Y o rk , 18 90), c ilt I, sah . 3 6 3 . (2 4 ) E u s e b i i, V ita C o n s ta n t in i, I, 2 8 - 30. (2 5 ) h t im a l k e ltc e d e n g e lm e k te d ir . K r. P a u ly W is s o w a , Realenc y c lo p a e d ie d e r k la s s is c h e n A lte r tu m s v v is s e n s c h a ft X I I (1925), sah. 241 ( G r o s s e ) , (2 6 ) L a b a r u m ta s v ir i K o n s ta n tin d e v ri s ik k e le r in in z e r in d e b u l u n m a k ta d r . M e s e k r . : J. M a u r i c e , N u m is m a t iq u e C o n s ta n t in ie n n e (P aris, 1908), c ilt 1, le v h a IX , 2 ; c ilt II, sah. L IX - L X . . (2 7 ) L a c t a n t i i , D e m o r tib u s H ist. Eccl. VIII, 17,9-10. (28) L a c t a n t i i , 5, 6-9.
D e

p e rs e c u to ru m ,

34,4-5. E u s e b ii,

m o rt. persec. 48,4-8. E u s e b ii, H is t. Eccl. X,

(2 9 ) A . L e b e d i e v , H r is t i y a n l n itis a f d e v r i (3. tab , S e n P e te rs b u r g , 1904). sah. 300-301 (rusa). (3 0) N . G r o s s u , M ila n fe r m a n , sah. 2 9 - 3 0 (Ki> ef T e o lo ji A k a d e m is i n e r iy a t, 1913) (rusca). (31) O . S e e c k , D a s s o g e n a n te E d ik t v o n M a ila n d (Z e its c h rift f r K ir c h e n g e s c h ic h te X I I , 189, s a h . 381-386). A y h m e l l if i n : G e s c h ic h te des U n te r g a n g s d e r a n tik e n W e t (B e rlin , 1897), c ilt 1,2,2. tab, sah. 4 9 5 . F a k a t N. B a y n e s i k r . : J o u r n a l o f R o m a n S tu d ie s X V I I I , 2, 1928,, s a h 2 2 8 : M il n fe r m a n n i n m e v c u t o l m a d n im d i b i l i
y o r u z . .

(3 2 ) B r i 11 i a n t o v. m p a r a to r B y k K o n s t a n tin ve M il n fe r m a n (P e tro g ra d , 1916), s a h . 1 5 7 (rusa) K r . : M. A. H u 1 1 m a n n, T h e EstabHshm e n t o f C h r is tia n ity a n d th e P r o s c r ip tio n of P a g a n is m (N e w - Y o rk , 1914), sah . 123. K o n s t a n t in i ilk h r is t iy a n im p a r a to r ve h r is t iv a n l p u t p e re s tlik ile a y n s e v iy e y e k a r a n il k h k m d a r o la ra k te l k k i e d e b ilir iz ; f a k a t b u im p a r a t o r h r is t iy a n l ilik r e s m d in y a p a n d e ild ir ; n k 311 de G a le r b u n u y a p m t (.Studies m H is to ry , E c o n o m ic a n d P u b lic L a w , e d ite d b y t h e F a c u l t y o f P o l i t i c a l S c i e n c e o f C o lu m b ia U n iv e r s ity , vol. L X , N o . 2 ) : ,

(3 3 ) M a u r i c e , is m i g een eser, cilt II, sa h . LV. , ( 3 4 ) N ik o m e d ia (z m it) i in k r. J. S 1c h, H isto risc h - g e o g ra p h is c h e Studi.en b e r b it h y n is c h e S ie d lu r g e n . N ik o m e d ia , N ik a ia , P ru sa. (B y z a n fin is c h - n e u g r ie c h is e h e J a h r b c h e r I, 1920, sa h 2 6 7 - 2 6 8 ). A frika i in : S. G s e 11, Les m o n u m e n t s a n tiq u e s de l A lg e rie (P a ris, 1901), c ilt II, sa h 2 3 9 , (3 5 ) V. B a r t h o 1 d, a rk C e m iy e ti Z ap isk i (h a b e r le r in d e ) c ilt I ( L e n in g r a d , 1925), sah. 4 6 3 (rusa). le rin d e .

(3 6) A. S p s s k i, U m u m k o n s ille r d e v r in d e d o g m a tik h a re k e tle r ta r ih i (S e rg ie v P o s a d , 1906), sa h . 137 (rusa). (3 7 ) A. H a r n a c k, L e h r b u c h der D o g m e n g e s c h ic h te , II, 4. ta b (Tb in g e n , 1919), sa h . 187. (3 8 ) E u s e b i i, V ita C o n s ta n tin i II, 7 2 (edit. H e ik e l, sah. 71). n g iliz c e t e r c m e s i: N ic e n e a n d P o st- N ic e n e F a th e rs I, s a h . 518, (3 9 ) B a b a la rn a d e d i h e r h a ld e d a h a k k id i. M e s e l k r . : P , B a t i ff o l , La p aix c o n s t a n tin ie n n e et le c a h o lc s m e , 3. ta b , P a r is 1914, sa h , 32 1 - 3 2 2 . (4 0 ) S . A . W i k e n h a u s e r , Z u r F ra g e der E x is te n z v o n N iz n is c h e n S y n o d a lp o to k o le n ( D l g e r i n is m i g e e n e s e rin d e , s a h . 122-142). (41) S o e r a t i s, H is to r ia E c c le sia stic a I, 9. K r. N ic e n e a n d P o s t- N i ce ne F a th e rs II, sa h . 13. (4 2 ) H sah. 1-2 G w a t k i n, S tu d ie s of A r ia n is m , 2 . ta b ( C a m b r id g e , 19 00)

(4 3 ) N . H . B a y n e s i n g a y e t e n te re sa n ik i m a k a le s in i k r . A thanasia n a (Jo u r n a l of E g y p tia n A rc h a e o io g y X I. 1 9 2 5 , sa h . 5 8 69 ); A le x a n d r ia a n d C o n s ta n tn o p le : A S tu d y in E cc le sia stic al D ip lo m a c y (a y n i m e c m u a d a X I I , 1 9 2 6 sa h . 49 ). Bi h a te , Schvvartz t a r a fn d a n b ir ta k m v e si k a la rn n e rim d e n s o m a , B a y n e s A r iu s u n g e ri a r lm a s h a k k n d a k i t e z in d e n k A th a n a s ia m a k a le s in d e ) v a z g e m i tir (J o u r n a l of R o m a n S tu d ie s X V I I I . 2, 19 28, sah. 221, not 1 ). (4 4 ) M e se l G w a t k in in u iz a h t e e b b s n k r : b u ta r ih i Konst a n t in in y e n i hatt h a r e k e tin i A sya h a le ti u h iy e s iy le iz a h e tm e k iste m e k te d ir (G w a t k i n, is m i g een eser, sa h . 5 7 , 9 6 ). (4 5 ) A. S p a s s k i, is m i g e e n eser, sa h . 2 5 8 . K r . : N . B a y n e s , A th a n a s ia n a (J o u r n a l of E g y p tia n A rc h a e o io g y X I, 1 9 2 5 , sah. 65). (4 6) H e r o d o t IV , 144. (4 7 ) P o l i b y o s IV, 3 8 , 44.

(4 8 ) S o z o m e n i s , H is t. Eccl. II. 3. (4 9 ) K r. J, M a u r i c e , Les o r ig in e s d e C o n s ta n tin o p le . C e n te n a ire de la Socitete des A n tiq u a ir e s de F ra n c e (P a tis , 1904), sah. 2 8 9 - 2 9 2 .J. M a u r i c e , N u m is m a t iq u e C o n s ta n t in ie n n e II, sah, 481-490.--L. B r e h i -

er, C o n s ta n tin et la fo n d a iio n de C o n s ta n tin o p le (R e v u e H is to r iq u e C X IX , 1915, sah. 248).-D . L a t h o u d, La c o n s e c r a tio n et la d ed ic ac e de C o n s ta n tin o p le (E c h o s d ' r ie n t X X I I I , 19 24, s a h , 2 8 9 2 9 4 ) (5 0 ) P h i 1 o s t o r g i i, H is t. Eccl. II, 9 (edit. B id e z, 1913,) s a h . 2 0 - 21 ve d i e r m e h a z la r . (51) N. B a y n e s, 19 26) sah. 18. The B y z a n tin e E m p ir e (N e w - Y o rk - L o n d o n ,

(5 2) K r. E . S t e i n , is m i g een eser, c ilt I, sah, 196 ve F. L o t , La fin d u m o n d e a n tiq u e , sa h . 81, n o t 5. A A n d r e a d e s e h r in n f u s u n u 7 - 8 0 0 0 0 0 o la r a k g s te r m e e m t e m a y ild ir (A. A n d r e a d e s , D e la p o p u la t io n de C o n s ta n tin o p le so u s les e m p e r e u r s b y z a n tin s , ta ly a n c a M e tro n m e c m u a s [R o vig o , 1920], c ilt I, sa h . 8 0 ). B u r y u m t a l a d a b u l u n u y o r : V in c i a s rd a e h r in n f u s u n u n b ir m ily o n d a n b ir a z e k s ik o lm a s m u h te m e ld ir (H is to r y of the L a te r R o m a n E m p ir e , I, sah. 8 8 ). (5 3 ) A ra p c o ra fy a c s El - M a s u d i, X u n c u a s rd a o d e v ir r e k le r i n i n p a y ita h tla r n B u lin (y a n g re k e P o lin k e lim e s i) y a h u t IstanB u lin (g re k e orrv tokv, S te n p o lin ) o la ra k g s t e r d ik le r in i ve K onstantin o p o lis a d m k u l l a n m a d k l a r n y a z m a k t a d r . K r : O . L e S t r a n g e , T he la n d s of th e ea ste rn C a lip h a te (C a m b r id g e , 1905). sa h . 138, n o t. A. A n d r e a d e s , is m i g e e n eser, sa h . 69 . n. 2. B in a e n a le y h b u e h r in e ly e v m ta d s ta n b u l T r k a d g re k e S te n p o lin * (e h ire ) k e lim e s in d e n g e lm e k te d ir . (5 4 ) F. I. s p e n s k i , B iz a n s m p a r a t o r lu u ta r ih i, c ilt I, sah. 6 0 - 6 2 (rusa). B ir m d d e tt e n b e r i s t a n b u lu n t e s is in in e h e m m iy e t in i a z a lt m a k i in b ir t e m a y l m e v c u ttu r . K r : O . S e e c k, G e s c h ic h te des U nterg a n g s d e r a n tik e n W e lt I I I (B e rlin , 1909), sah. 4 2 1 - 4 2 3 ; 2. ta b , sah. 4 2 6 - 4 2 8 ; E S t e i n d a h i a y n fik r i k a b u l e tm e k te d ir; S t e i n . is m i g e e n eser I, sah. 193 n. 6 ; sah. 2-3; a y n m e llif , G n o m o n IV , 19 28. sah. 411 412. F a k a t y in e a y n m e llif in u m a k a le s in i kr: E in K a p ite l v o m persisc h e n u n d v o m b y z a n t in is c h e n S taate ( B y z a n tin is c h - n e u g r ie c h is c h e J a h r b c h e r 1,19 20. sah. 8 6 ) . F. L o t s t a n b u lu n k u r u l u u n u n h e r b a k m d a n p e k b y k b ir t a r ih h d is e o l d u u n u b e y a n e tm e k te , fa k a t s ta n b u l u n J e s i s in i n b ir m u a m m a te k il e tti in i i v e e y le m e k te d ir (is m i g een eser, sa h . 3 9 - 4 0 ) ; b u lim e g re b u h d is e d e r in b ir d in ! v e c d in z e b u n u o la n b ir d e s p o tu n k a p r is in d e n b a k a b ir ey d e ild ir (sah. 43). (5 5 ) S u e t o n i i, d ia d e m a s u m e re t. C a lig u la , 22; n e c m u ltu m 23,5: a fu it q u in quo s ta tim

(5 6 ) L a m p r i d i i , A nt. g e m m a to ) et u s u s est d o m i* .

H e lio g a b a lu s ,

(d ia d e m e te

(5 7 ) L. H o m o, E ssa i s u r le r e g n e de 1e m p e r e u r A u r e lie n 1904), sa h . 191 - 193,

(P a ris,

(5 8) 4 2 6 ile 4 3 7 s e n e le ri a ra s n d a . K r. J. B. B r r y , T he N o titia D ig n it a t u m ("Journal of R o m a n S tu d ie s X, 1920, s a h . 153). B u r y, T he

P r o v in c ia l L ist of V e ro n a (a y n m e c m u a d a X I I I , 1 9 ^ 3 , sah. 127-148). (5 9 ) E u t r o p i i , B r e v ia r iu m X , 8 . (60) J. M a u r i c e , N u m is m a t iq u e C o n s t a n t in ie n n e I I , sa h . X C I I I . (61) A D ic t io n a r y of C h r is tia n B io g r a p h y C o n s ta n tin e I ; C ilt I (1877), s a h 6 4 4 . -- D u r u y is m i g e e n eser, c ilt V II, sah. 8 8 i d a h i k a r la tr n z . . (6 2) E u s e b i i. D e la u d ib u s C o n s ta n tin i X V I, 3-5 (E u s e b iu s W e rk e . v o n I. H e i k e l , L e ip z ig , 1902, cilt I, sah. 2 4 9 ). n g iliz c e te r c m e s i : N i ce n e a n d P o st - N ic e n e F a th e rs (2. seri, c ilt I, sa h . 6 0 6 ). (6 3) P a u l i O r o s i i, H is to ria a d v e rs u s p a g a n o s , V II, 3 6 , 1,

(6 4 ) S ile n tia r u s la r im p a r a to r s a r a y n n k a p s n d a n b e t b e k liy e n m u h a f z la r d . (6 5 ) C o d e x T h e o d o s ia n u s X V I, 10,2. ( 6 6 ) C o d e x T h e o d o s ia n u s X V I, 10,3-6, (6 7 ) H i e r o n y m i , A lte rca tio L u c ife r ia n i et r t h o d o x i, 19. M i n e , P a tr o lo g ia L a tin a , c ilt X X I I I , sah . 181. ( 6 8 ) A l l a r d, J u lie n lA p o sta t (P a ris. 1900), cilt I, sah. 2 6 9 . (6 9 a) E le v s is te k i g iz li y in le r e r o fa n t 'a d v e r ilir d i (m te r c im ). riy a s e t eden papaza hiye-

(6 9 ) J u 1 i a n i I m p , Q u a e s u p e r u n t o m n ia , e d it. H e r tle in (L ip s ia e , 1876). cilt I. sah . 3 2 8 . 3 3 5 . K r. W . V W h r i g h t, T he W o r k s of th e Emp e ro r J u lia n , w itt a n E n g lis h T r a n s la to n , 1913, c ilt I I , s a h . 217. (7 0 ) G . B o i s s i e r , L a fin d u p a g a n is m e , cilt. I, sa h 9 8 . Kr. Geffcken K a is e r J u lia n u s (L e ip z ig . 1914), s a h . 21-22 (b u m e llif imp a r a t o u n g iz li ta rik a ta g ir m i o ld u u n d a p h e e t m e m e k t e d ir ) . Kr. G . N e g r i , , j u l i a n th e A postate, tra n s la te d b y th e D u c h e s s Litta- V isc o n ti A rese (N e v v Y o rk , 1905), c ilt I, s a h . 4 7 . (71) B u e k ild e A l l a r d , is m i g e e n eser, c ilt I, sa h . 3 3 0 . Julia n n g e n li in e d a ir: N . H . B a y n e s , T h e E a rly L ife of J u lia n th e A p o s tate (J o u r n a l of H e lle n ic S tu d ie s X L V ,1 9 2 5 , s a h . 2 5 1 - 2 5 4 ) (7 2) J u 1 i a n i, O p e r a , c ilt 11. sah. 4 2 9 (7 4 ) A m m i a n i cilt If, sah . 4 3 8 . .W r i g h t, is m i g e e n ser, c ilt II, sah. 2 7 3 .

(7 3 ) J u l i a n , O p e ra , c ilt I, s a h , 361. W r i g h t ,

M a r c e llin i, R e s G estae, X X I I , 5,1-2.

(7 5 ) S o z o m e n i s, H is t. E ccl. V, 4. S o c r a t i s, H is t. Eccl. III, 11. (7 6 ) L i b a n i i, O ra tio , Ei lou/Uavv (ureozpctToga L totov, X II, 8 2 (F r s t e r , c ilt II, sa h . 38).
a '

(7 6 a) H e k a to n y z ve b s = k z k e lim e le r in d e n m t e e k k il o la n b k e lim e y z k u r b a n l k h a y v a n , y a h u t p e k o k k u r b a n l k h a y v a n ifad e e de r (m te r c im ). (7 7 ) A m m i a n u s , M a r c e i l i n u s X X V , 4,17.

(7 8 ) A m m i a n u s

M a r c e l l i n u s X X II, 5.3-4.

(7 9 ) H i e r o n y m , C h r o n ic o n a d o ly m p ia d e m 2 8 5 (M i g n e. Patrolo g ia Latina,. c ilt X X V II, sa h . 691- 692), (8 0) J u I i a n i, O p e ra , c ilt 11, sah. 5 4 4 is m i g e e n eser, c ilt III, sa h . 117-123. (81) J u 1 i a n i, O p era, c ilt I I , sah. 5 4 4 is m i g een eser, c ilt I I I , sah. 117-123. (8 2 ) A m m i a n u s (8 3 ) A u g u s t i n i , v. d. ve E p is to la , 4 2 . W r i g h t. v. d. ve E p is to la , 4 2 . W r i g h t

M a r c e l l i n u s XXV , 4,2 0 . D e c iv ita te D e i X V III , 5 2 .

(8 4 ) G i b b o n , fasl X X I1 1 . Kr. G. N e g r i . is m i geen eser, cilt II, sah. 411-414. (85) A m m i a n u s M a r c e l l i n u s X X II, 10,7.

(8 5 a) H e x a m e tr o n , y e k d i e r in i b ir i s a k il ve d i e r i h a fif o lm a k z e re ta k ib e d e n alt h e c e d e n m t e e k k il b ir m s r a n e v id ir (m te r c im ). ( 8 6 ) J u 1i a n i, O p e ra , c ilt II,. sa h . 461, W r ig h t , c ilt II, sah. 4 7 5 . (8 7) J u 1 i a n 'n , im p a r a to r la r d a m t a t o lm y a n u z u n b ir s a k a h v a rd ; a h a li b u s a k a lle s k s k a la y e d e rd i. M is o p o g o n a d a ir: G. N e g r i , is m i g e e n eser, II, s a h . 4 3 0 - 4 7 0 (b u eserde M is o p o g o n u n b y k b ir k s m te rc m e e d ilm i tir ). (8 8 ) J u 1i a

n i, O p e ra , c ilt

II, sa h . 4 6 7 . W r i g h t, c ilt II, sah. 4 8 7 - 4 8 9 .

(8 9 ) T h e o d o r e t i , H ist. Eccl. I I I , 2 5 ,7 (edit. P a r m e n t i e r, 1911, sah. 2 0 4 - 2 0 5 ) ve d i e r m e h a z la r, (9 0 ) L i b a n i i. O ra tio , Emrdcpo k Iov/aavco, X V III , 2 7 2 (edit. F r s t e r, c ilt II, sa h . 3 5 5 ), (91) J u 1 i a n it O p e ra , c ilt I,s a h . 168-169. O ratio, I V. W r i g h t , c ilt I, sah. 3 5 3 - 3 5 5 . (9 2 ) J u I i a n i, O p e ra , c ilt II, sah. 5 2 0 . E p is to la 21. I I I , sah. 17. (9 3) G B o i s s i e r, is m i g een eser, c ilt I, sa h . 142.

Wr

i g h t, cilt

(9 4 ) G e f f c k e n , is m i g e e n eser, sah. 126. (9 5 ) G N e g r i , is m i g e e n eser, c ilt I I , s a h . 6 3 2 . H is t. Eccl. V I I I , 5 (edit. B i d e z. 1913, sah.

(9 6) P h i I o s t o r g i i. 106-107).

(9 7) C o d e x T h e o d o s ia n u s IX , 16,9. (9 8) G r e g o r i i N y s s , O ra tio de D e ita te F ilii et S p ir itu s (M i n e , P a tro lo g ia G rae ca, X L V I, 5 5 7). (9 9 ) C o d e x T h e o d o s ia n u s XVI 1,2. (100) N . e r n i a v s k , m p a r a to r B y k T eod os ve d in p o litik a s (S e rg ie v - P o sa d , 1913), sah. 188-189 (rusa). S a nc ti

(101) C o d e x T h e o d o s ia n u s X I, 16,18 (102) C o d e x T h e o d o s ia n u s IX , 45,1. (103) C o d e x T h e o d o s ia n u s X V I, 10,12. (104) R a u s c h e n , J a h r b c h e r d e r c h r is t lic h e n K ir c h e u n t e r d e m K a ise r T h e o d o s iu s d e m G ro s s e n ( F r e ib u r g i. B r e is g a u , 1897), sah. 3 7 6 . (105) F. I. U s p e n s k i , c ilt I. sah. 140 (rusa). (106) J o r d a n i s, G e tic a X X I, 110, (edit. M o m m s e n . sah. 8 6 ). (107) H u n l a r m S la v n e s lin d e n o ld u k la r n , z a m a n m z a k a d a r , iz a h k a b il o lm y a n b ir id d e tle ta r ih i D . I. 1 o v a i s k i id d ia e tm i tir (b u zat 1 9 2 0 de lm t r ) . (108) F u s t e l d e C o u l a n g e s , H is to ire des in s tit u tio n s politiq u e s de l a n c ie n n e F rance, In v a s io n g e r m a n iq u e , (2. tab, P a ris , 1904) sa h . 4 0 8 . (109) M e se l k r . T. H o d g k i n , (O x fo rd , 1 8 92), sah, 2 8 4 - 2 8 5 . ta ly a n d h e r in v a d e r s , c ilt I

(110) Z o s i m i, H is to r ia N o v a IV , 2 5 ,4 (edit. M e n d e ls s o h n , s a h . 181). (111) Y a h u t m illiy e tle r m e s e le s i . (112) T h. N l d e k e , U e b e r M o m m s e n 's D e r s t e llu n g d e r r m is c h e n H e rrs c h a ft u n d r m is c h e n P o litik im O r ie n t (Z e its c h rift d e r M orgenl n d is c h e n G e s e lls c h a ft, X X X IX , 1 8 8 5 , sa h . 3 3 4 ) . (113) B r u n s - S a c h a u , S y r is c h r m is c h e s R e c h ts b u c h f n f te n J a h r h u n d e r t {L e ip zig , 1 8 8 0 ), aus dem

(114) l k B u lg a r la r n m e n e in e d a ir b a k n z : V. Z 1 a t a r s k i, B u lg a r d e v le ti ta r ih i (S ofya, 1918), c ilt I, sa h . 2 3 v d. ( b u lg a r c a ) . L. N i e a e r 1 e, M a n u e l de l a n tiq u it e gla v e (P a ris, 1923). c ilt I, sah, 100, (115) G r e g o r o v i u s, G e s c h ic h te d e r S ta d t A th e n , c ilt I, sa h . 3 5 . (16) S o z i m o s V, 6 (edit. M e n d e ls s o h n , sah . 2 2 2 - 2 2 3 ) . of th e L a te r Rom an E m p ir e

(117) B a k n z : J. B. B u r y , " H is to r y (L o n d o n , 1923), c ilt , sa h . 127.

(118) B u r y , is m i g e e n e s e r ,c ilt I ,s a h , 129 (e d it. 1889), c ilt I, sah. 83 . (119) S y n e s i, O p e ra , I I eqi paodEla, par. 14-15. M i g n e , P a tr o l g ia grae ca L X V I, 1 0 9 2 - 1097. B a k n z : B u r y , is m i g e e n eser I, sah. 129 1 3 0 ; A u g. F i t z g e r a l d , T he Letters of S y n e s iu s of C y re n e (L o n d o n 1 9 2 6 ), s a h . 2 3 - 24 . / (120) 1 9 2 6 d a N . B a y n e s y le y a z y o r d u : K r is o s to m u n h a l te r c m e s i a d n t a m a a l y k b ir e s e rin h l m e v c u t o lm a y h a k ik a ten g a r ip t ir (A le x a n d ria a n d C n s ta n tin o p le . J o u r n a l of E g y p tia n

A rc h a e o lo g y X I I . 1926, sah. 1 5 0 ). B u g n ise J a n K r is o s to m u n itin a l b ir su re tte v e s ik a la ra m r a c a a t o l u n m a k s u r e tiy le v c u d a g e t ir ilm i ik i c iltte n ib a re t m u fa s s a l b ir h a l te r c m e s in e m a l ik b u lu n u y o r u z . B u eser B e n e d ik te n p a p a z la r n d a n C h r y s o s t o m u s B a u r ta r a fn d a n y a z lm o lu p D e r h e ilig e J o h a n n e s C h r y s o s to m u s u n d s e in e Z e it (M n c h e n , 1 9 2 9 - 1 9 3 0 ) a d n t a m a k ta d r . l k de fa o la r a k J e a n n i n i n ' n e z a re ti a lt n d a fr a n s z c a y a te rc m e e d ilm i o la n J a n K r is o s to m u n E se rle ri n d e g s te rile n , m u fa s s a l ve b ir o k n o tla r ih t iv a e d e n h a l t e r c m e s in in (cilt I : H is to ire de s a in t Je a n C h r y s o s to m e , A rras, 1887, sa h . 1 - 5 3 2 ) h i b ir y e rd e n a z a r itib a re a l n m a m o l d u u n u m a h a d e e ttim . M u k a y e s e e d i n iz : N . T u r c h i , L a c iv ilta b iz a n t in a (T o rino . 1915), sah. 2 2 5 * 2 6 7 ; b u m a k a le B a u r in k it a b n d a k i b ib liy o g r a fy a d a y o k tu r (c ilt I, sah. X X X V III ) , (121) B u v a zla rd a n . b a z la r n n o t a n t ik li i h a k k n d a p h e h s l o lm u t u r . B a k n z : O . S e e c k , G e s c h ic h te d e s U n t e r g a n g s d e r a n tik e n W e lt (B e rlin , 1913), c ilt V, sa h . 3 6 5 , 5 8 3 - C h . B a u r , is m i g e e n eser, c ilt II (1930), sah, 144- 145. 196. 2 3 7 . B u r y , is m i g e e n eser, cilt I, sah. 155 . (122) J o h a n n i s C h r y s o s t o m i , E p is to la 2 3 4 (M i g n e, P a tro lo g ia grae ca L I I , 7 3 9 ) . (123) A. P u e c h ; S a in t Je a n te m p s , (P a ris, 18 91), sah. 3 3 2 . C h r y s o s to m e et les m o eurs de so n

(124) K r is o s to m ile im p a r a to r i e a r a s n d a k i m n a s e b e tle r i ta s v ir e d e n ve A r k a d iu s z a m a n n d a k i sa ra y h a y a t h a k k n d a u m u m b ir fik ir v< ren g a y e t c a z ip b ir m e h a z n , y a n i M a r k u s D i a k o n u s ta r a fn d a n k a le m e a l n m o la n V ita P r o p h y r ii e p is c o p i G a z e n s is a d l e s e rin o t a n t ik l i in d e n b u g n p h e e d ilm e k te d ir . B a k n z : H . G r e g o i r e M. A. K u g e n e r , L a v ie de P o r p h y r e , e v e q e de Gaza, est-elle a u t h e n t iq u e ? (R e v u e de l U n iv e r s ite d e B r u x e lle s X X X V , 19 29- 1930, sa h . 5 3 - 6 6 ). B u h a l t e r c m e s i n d e n y a p lm u z u n is tin s a h la r a B u r y de te s a d f e tm e k k a b ild ir (cilt I, s a h 142- 1 4 8 '. B a u r b u V ta s y e n a y a n it im a t b ir m e h a z o la r a k k a b u l e tm e k te d ir (c ilt I, sah. X V I) . B u m e s e le d a h a esas l b ir su re tte d e r in le t ir ilm e e deer. (125) J. B. B u r y . cilt I I , sah. 2, n o t 1 , (126) K r. J. L a b o u r t . Le c h r is t ia n is m e d a n s l E m p ir e P erse s o u s la d y n a s tie s a s s a n id e (2. ta b , P a ris , 1 9 0 4 ), sa h . 9 3 . W . A. W i . g r a m , A n In t r o d u c t io n to t h e H is to r y of the A s s y r ia n C h u r c h (L o n d o n , 1910), sah. 89. (127) S y n o d ic o n O r ie n ta le o u R e c u e il de s y n o d e s n e s to r ie n s p u b lie , tr a d u it et a n n o te p a r J. - B. C h a b o t (N o tic e s et e x tra its des m a n u s c r its de la B ib io th e q u e N a tio n a le , c ilt XXXV II, 1902, sah. 2 5 8 ) . (128) E x c e rp ta de le g a tio n ib u s , edit. C . d e B o o r , c ilt I (B e rlin , 1903), sah. 121 -131 (fr. 3 ) . F r a g m e n ta h is t o r ic o r u m g r a e c o r u m , edit. C. M u 1 l e r u s , c ilt IV (P a ris, 1851), sah. 7 7 - 8 7 . '

(129) P r is k u s u n h ik y e s in in serbest b ir t e r c m e s in i B u r y d e (cilt 1. sah. 2 7 9 - 2 8 8 ) b u lm a k kabildir.-Kr. W . n s s 1 i n, M a x im in u s u n d s e in B e g le ite r, d e r H is to r ik e r P ris k o s ( B y z a n tin is c h - n e u g r ie c h is c h e J a h r b c h e r V, 1 9 2 6 , sah. i - 9 ) . (130) S o c r a t i s , H ist. Eccl. V II, 2 9 ( n g iliz c e t e r c m e s i; A select L ib r a r y of N ic e n e a n d P o s t - N ic e n e F a th e rs, c ilt II, s a h . 1 6 9). (131) S, H i e r o n y m i , C h r o n ic o n (M i n e . P atr, lat. X X V II, s. 6 8 9 69 0 ). K r. H . U s e n e r, V ie r la te in is c h e O r a m m a t ik e r (R h e in is c h e s M u s e u m X X X T II. 18 68, sah. 4 9 2 ). (132) K r. Fr. F u c h s, D ie H h e r e n S c h u le n im M itte la lte r (L e ip z ig - B e r lin , 1926). sah. 2. (133) C o d e x T h e o d o s ia n u s X IV . 9, 3. (134) F u s t e i d e C o u l a n g e s , qu e , 2. tab,, sah, 513. ' H isto ire - ___ lI n v a s io n g e rm a n iv o n K o n s ta n tin o p e l

(135) V. B o g i i , P is a n z a k o n i n a s lo v e n s k o m ju g u . U Z a g r e b u (1 872 ) sah . 11-13 (h rv a ta ). S. B o b e v , E s k i B u lg a r h u k u k u ta r ih i (Sofya. 1910), sah. 117-12*0 (b u lg a rc a ). (135 a) P re to ry e n le r im p a r a t o r u n m u h a f z l a r d (m te r c im ). k t a la r n . te k il e d iy o r

(136) K r. C h r o n ic o n P asch a le , c ilt 1, s a h . 5 8 8 . K ir u s ve K o n s t a n t in in in a fa a liy e tin e d a ir: B u r y , c ilt I, sah. 7 0 ,7 2 ve s a h . 7 2 ye a id n o t. K r. V a n M i 11 i n g e n , B y z a n tin e C o n s ta n tin o p le , th e W a lls of th e C ity a n d a d jo in in g H is to ric a l Sites (L o n d o n , 1899), sah. 4 8 . B u r y ta r a fn d a n n a z a r itib a r e a ln m a m o la n K ir u s u n h a y a t n a a it y e n i m a l m a t H . D e l a h a y e t a r a fn d a n n e r e d ilm i o la n V ie de s a in t D a n ie l le S ty lite de b u l m a k k a b ild ir : A n a le c ta B o lla n d ia n a X X X I I ,1913, c. 31. sah. 150. D e l a h a y e , Les S a in ts S ty lite s (B r u x e lle s P a r is , 1923), sa h . 30-31. Kr. N . B a y n e s , T h e V ita S. D a n ie lis S ty lita e (T he E n g lis h H isto ric a l R e v ie w X L , 19 25, sah. 3 9 7 ). (137) N , H. B a y n es, L o n d o n , 1926), sa h . 27. T he B y z a n t in e E m p ir e (N e w - Y o r k and

(138) V a n d a lla r a k a r y a p lm o la n fe rru a t Vie d e s a in t D a n ie l le S tylite de a d g e e n m a k a le , c. 5 6 , sa h . 175); a y n sa h . 5 5 . K r. N . B a y n e s , is m i g e e n

sefere d a ir b ir t a k m y e n i te b u l m a k k a b i ld ir ( D e l a h a y e , m e l l if i n : Les S a in ts Stylites, eser, s a h . 3 9 9

(139) F. I. U s p e n s k i , B iz a n s m p a r a t o r lu u t a r ih i, c ilt I, s a h . 3 3 0 (rusa). (140) M a n s i, A m p lis s im a C o lle c tio C o n c ilio r u m (F lo r e n tia e , 1762) c ilt V II, sah. 4 4 5 . (141) F. I. U s p e n s k i , 2 7 6 (rusa). B iz a n s m p a r a t o r lu u ta r ih i, c ilt -.ah

(142) E v a g r i i , H is t. Eccl. I I I , 14 ( e d i t B i d e z - P a r m e n er, [ L o n d o n ,1 8 98],s a h ,113). M ' i d i l l i l i Z a h a r y a y a a tfe d ile n S u riy e kr.-.'.iki

(V, 8 ); b u e s e rin n g iliz c e te rc m e s i: H a m i l t o n E. W . B r o o k s (L o n d o n . 1 899), sah, 123, (143) M o n o fis itie r in , h i o lm a z s a V I n c i a s rd a , E v tih e s i v e Nestor iu s u d a in k r e ttik le r i m a l m d u r . B u m e v z u a d a ir b a k n z : j. M a s p r o , H is to ir e des p a tria r c h e s d A le x a n d r ie (P aris, 1923), sa h . 1-3. 4 (144) Z e n o n u n h a h e k r b ir p o r tr e s in i V ie de s a in t D a n ie l le S ty lite de (c. 91, sah. 2 0 5 - 2 0 6 ) b u l m a k k a b ild ir . Les S a in ts S ty lites, sah. 8 5 i d a h i m u k a y e s e e d in iz . K r. N . B a y n e s , T he E n g lis h H is to ric a l R e v ie w X L ,1 9 2 5 , sah . 4 0 2 , (145) S ile n t ia r iu s lar i m p a r a t o r l u k m e c l i s l e r i v e i m p k a b u l m e r a s im in d e k a p la r d a n b e t b e k liy e n m u h a f z la r d , (146) Y u k a r d a sah. 111 e b a k n z . (147) T h e o p h y l a c t i S i m o c a t t a e, H is to ria e I I I , 4 , 7 (edit. D e B o o r, 1887, sa h . 116). K r . B u r y , cilt I, sah. 4 3 4 - 4 3 6 . M
o a r a t o r l a r n

(148) M a r c e 11 i n i C o m i t i s, C h r o n ic o n , ad a n n u m m m s e n, C h r o n ic a M in o r a , 1893, cilt II, sah, 100).

517

(edit,

(149) D r i n o v, B a lk a n y a r m a d a s n d a (rusa), (150) E v a g r i i , H ist.

E c c l .

S la v i g a li (M o s k o v a , 1873)

II I , 3 8 (edit, B id e z - P a r m e n tie r , sa h . 136).

(151) A n o n y m u s V a 1 e s i a n u s, par, 5 7 (edit. O a r d t h a u s e n [1875], sah. 2 9 5 . A m m ia n u s M a r c e llin u s e d is y o n u n u r ik in c i c ild in d e ); edit. M o m m s e n , C h r o n ic a M in o r a , cilt I, sa h , 3 2 2 , (152) K r. J. S u n d v a l l , A b h a n d lu n g e n z u r G e s c h ic h te des ausgeh e n d e n R m e r t u m s (H e ls in g fo r s , 1919), sa h . 190- 22 9 (153) G r e g o r i i T u r o n e n s i s E p i s c o p i , H is to r ia F r a n c o r u m II, 38 ( X X V III) ; e dit. H , O m o n t et G . C o 1 1 o n. re v par P o u p a r d i n (P aris, 1913) sah. 72 , (154) F. L o t , La
f i n

du

o y e n

A g e ,

sah, 2 5 5 .

(155) F. 1, s p e n s k i . (rusa)

B iz a n s m p a r a t o r lu u ta r ih i, c ilt I, sah. 3 5 2 .

(156) O . S e e c k i n m a k a le s in e b a k n z : P a u 1y * W i s s o w a . Reale n c y c lo p a e d ie IV (1901), sah , 3 7 0 - 3 7 6 (C o lia tio lu stra lis), (157) E v a g r i i , H is t. E c c l 1 1 1 ,3 9 (edit. B i d e z - P a r m e n t i e r . sah. 137). E. W . B r o o k s , (C a m b r id g e M e d ie v a l H is to ry , c ilt I, sah. 4 4 8 ) h r is a r g ir i a tax o n a li k in d s of sto c k a n d p la n t in trade o la ra k . B u r y ise (cilt I, sa'h. 441) the tax o n re ceip tss o la ra k g s te rm e k te d ir . (158) J o z u e S t y l i t in S r y a n i lis a n n d a y a z lm k r o n ik i; n g iliz c e te rc m e si: W , W r i g h t (C a m b r id g e , 1882). fasl X X X I, sa h . 22. (159) B u ry , c ilt I, sa h . 4 4 2 , not. (160) K r. P. W . B r o o k s , C a m b r id g e M e d ie v a l H is to ry , cilt 1, sah, , 4 8 4 , E. S t e i n , S tu d ie n z u r G e s c h ic h te des b y z a n t in is c h e n R e ic h e s (S tuttg art, 1919), sa h . 146.

(161) E p ib o le i in b a k n z ; F. D l g e r , B e itr g e z u r G e s c h ic l d e r b y z a n t in is c h e n F in a n z v e rw a ltu n g \ b e s o n d e r s d e s 10. u n d l . Ja l h .u n d e rts ( L e ip z ig - B e r lin , 1927), s a h . 128-133. G . O s t r o g o r s k y , 1 tra ite b y z a n t in s u r le s im p t s (R ecue il d e tu d e s d e d ie e s la m e m a de N. P. K o n d a k o v [P ra g u e , 1926], s a h . 114-115). O s t r o g o r s k y, ] l n d lic h e S t e u e r g e m e in d e des b y z a n t in is c h e n R e ic h e s im X. J a h r h d e r t ( V ie r te lja h r s s c h r ift f r S o z ia l - u n d W ir ts c h a it s g e s c h ic h te X X , 19 s a h . 2 5 - 27). B u e se rd e e p ib o le ye d a ir m k e m m e l b ir b ib liy ra fy a b u l m a k k a b ild ir . (162) K r. W . W r o t h, C a t a lo g u e o f th e l m p e r i a l B y z a n t in e C o in th e B r it is h M u s e u m (L o n d o n , 1 9 0 8 ), c ilt I, s a h . X I I I - X IV , L X X V I l B u r y , c ilt 1, sa l. 4 4 6 - 4 4 7 . M . S o u t z o, L e s o r ig n e s d u sesterc d u m ilia r e n s e et le u r c o n t in u it e j u s q u a u x t e m p s b y z a n t in s . Le t e m e m o n e t a ir e d A n a s ta s e ( B u lle t in d e la S e c tio n h is t o r iq u e d e lAc m ie R o u m a i n e X I I I , 1 9 2 7 , s a h . 5 7 - 5 8 ).

(163) P r o c o p i i , Historia Arcana 19, 7-8 (edit. H a u r y , 1906, 121) Daniel Stylitin Vita s Anastasda para hrs olmadn detmektedir (edit. D e 1a h a y e, c. 91, sah. 206); Les saints Stylites 8 6 . Kr. N. B a y n e s , English Historical Review XL, 1925, sah, (464) C 1e m e n t i s A l e x a n d r i n i , graeca Y III, 717 - 720). Stromata 1,5
(M

i ne, .

(165) K. K r u m b a c h e r , Die griechishe Literatr des Mttel Die Kultur der Gegenvvart. P . H i n n e b e r g , cilt I, sah. 8 (C Leipzig-Berlin, 1912), sah, 337, (166) Kr. C o l l i n e t , Histoire de lEcole de Dro de \(Paris, 1925), sah 305, Be

(167) K. K r u m b a c h e r , Die griechische Literatr des Mitte sah. 330. (168) E. Fi al on, Etde historique et litteraire sur Saint Ba tab, Paris, 1869), sah, 284.

(169) Enteresan bir eser jan Krisostom'un eserlerinin impa un i hayatnn tetkiki hususunda arzettii ehemmiyeti tebar m ektedir: J. M. V a n c e , Beitrge zur byzantinischen Kulturges am Ausgange des IV. Jahrhunderts, aus den Schriften des J Ghrysostomos (Iena, 1907).

(170) N c e p h o r u s C a 1 1i s t u s, Hist. Eccl. 13,2. M i g n graeca, cilt CxLVl, col. 933 C. Bu m k e m m e l satrlarla C h tarafndan yazlm olan Jan Krisostom 'un hal tercmesi bala (eilt I, s. VII), (171) E u s e b i i, Hist. Eccl. V inci k itabn methali, (172) R. L a q u e u r, Eusebios Leipzig, 1929). als Historiker seiner Zeit

( 1 7 4 ) S u i d as, L e x c o n , 'Yscat a m a k a l e s i . Charles 1 e y in H y p a th ia , or N e w Foes w ith a n O ld Face (2 cilt) a b y k b ir a l k a ve istifad e ile o k u n a b ilir . ( 1 7 4 a ) H e r m s r a n n h a r f n d a n i b a r e t i l k o l a n h a r f i b i r m e t h e d i l e n

d l

Kingsro m an
e y i n

a h s n

y a h u t

a d n n

b i r

k a s i d e

n e v .

(175) K r , A . A . V a s i l i e v , R o m a n u s M e lo d u s h a n g i d e v i r d e y a a m tr ? (V iz a n tiy s k y V r e m e n n ik V III, 1901, sah, 4 3 5 - 4 7 8 , r u s a ) . P. M a a , D ie C h r o n o lo g ie d e r H y m n e n des R o m a n u s (B y z a n tin is c h e Z e it s c h rift XV, 1 9 0 6 , sah. 1 - 4 4 ).
s a h .

(176) 663.

Krumbacher,

G e s c h ic h te

der

b y z a n t i n i s c h e n

L ite ra t r,

(177) B u l h iy e G L ln n o p e r la n a tiv ita d 1925], sah. 4 5 - 58).

C a m e l i i b a l b a n a b ir m a k a le h a s r e t m i t ir : R o m a n o il M e lo d o (S tu d i B iz a n t in i [R om a,
1 9 2 8 , s a h . 4 1 3 ;

( 1 7 8 ) K r. E. S t e i n . G n o m o n IV, b a n a c a n s k c g e liy o r (la n g w e ilig ) .

air

Rom anus

(179) R o m a n u s u n e s e r le r in in t e n k itli b ir e d is y o n u P. M a a ta r a f n d a n h a z r la n m a k ta d r . K r. Byz. Z e its c h rift X X I V , 1 9 2 4 , sah. 2 8 4 . (180) K r. S c h a n z , G e s c h ic h te d e r" r m is c h e n L ite ra t r, c ilt I I I (2. ta b , M n c h e n , 1905), sah. 4 4 5 - 4 7 4 ; D e m o r tib u s p e r s e c u t o r u m a d a ir: s a h 4 6 2 - 4 6 7 ; 3. ta b , s a h . 4 2 5 v. d. L a k t a n tiu s a d a ir y a p l m en iy i e t d R . P i c h o n u n e t d d r : E t d e s u r le m o u v e m e n t p h ilo s o p h iq u e et r e lig ie u x s o u s le re g n e de C o n s ta n tin (P a ris, 1901). L a k t a n tiu s a d a ir e n y e n i b ib liy o g r a f y a y u e se rde b u lm a k k a b ild ir : K. R o l l e r , D ie Kais e rg e s c h ic h te in L k t a n z D e m o r tib u s p e r s e c u t o r u m (G ie s s e n . 1927) sah. 41. (181) A n ta k y a a h a lis i
J u l i a n n s a k a l y l a

a la y e d iy o rd u .

(182) M e s e l k r. S c h a n z , G e sc h . d e r r m . L ite ra t r, c ilt 111(2. tab, M n c h e n , 1905), s a h . 8 3 - 9 0 . A. G e r e k e - E N o r d e n , E in le it u n g in d ie A l t e r t u m s w i s s e n s c h a f t I I I (2. tab, L e ip z ig - B e rlin , 1914), sa h . 2 3 5 - 2 3 6 . A. R o s e n b e r g , E in l e it u n g u n d Q u e lle n k u n d e z u r r m is c h e n G e s c h ic h te (B e rlin , 1 9 2 1 ) , s a h : 2 3 1 - 2 4 1 , (183) B. H e n d e r s o n , T h e L ife H a d r ia n (L o n d o n , 1923), sah . 2 7 5 . and P r in c ip a te of th e E m pero r

(184) N . B a y n e s, T he H is to r ia A u g u s t a : its date a n d p u rp o s e (Oxfo rd, 1926), sa h . 5 7 - 5 8 . B u ese rde (sah. 7-16) g a y e t iy i b ir b ib liy o g r a f y a v a rd r. M e l l i f k it a b n a y u k a r d a z i k r e t t i i m i z H e n d e r s o n u n c m le s iy le b a la m a k ta d r . (185) N. B a y n e s, T he H is to r ia A u g u s t a : its date a n d p u rp o s e . A r e p ly to c r itic is m (T he C la s s ic a l Q u a r te r ly X X I I , 19 28, sa h . 166). (186) E. S t e i n , G e s c h ic h te des s p t r m is c h e n R e ic h e s I,s a h . 331. (187) N. B a y n e s , J o u r n a l o f R o m a n S tu d ie s X V I 11,2 (1928), sa h . 2 2 4 .

(188) J. S t r z y g o w s k i , U r s p r u n g d e r c h r is t lic h e n K ir c h e n k u n s t (L e ip z ig , 1920), sah. 18, B u e s e rin O . D a l t o n ve H . B r a u n b o l t z t a r a fn d a n y a p lm b ir n g iliz c e te r c m e s i v a r d r : O r ig in of C h r s tia n e h u r c h art (O x fo rd, 1923). sah . 21, B u eserde, sah. 2 5 3 * 2 5 9 da S tr z y g o w s k in i n e s e r le r in in b ir lis te s in i b u l m a k k a b ild ir . (189) M e se l k r . D i e h l , M a n u e l d art b y z a n t in , c ilt I, sah . 16-21; D a l t o n . E ast c h r is t ia n art (O x fo rd , 1925), sa h . 10-23 ve b ilh a s s a sah366-376. (190) sa h , 1 0 . O. D a 11 o n, B y z a n tin e art a n d a rc h a e o io g y (L o n d o n , 1911),

(191) D i e h l , is m i g e e n eser 1, sa h . 2 6 .

^192) B u a b id e n in p l n ve fo to r a fla r n D i e h l . is m i g e e n eser, I. sah. 3 6 - 3 7 ve 45 - 47 de b u lm a k k a b ild ir . (193) K r o n o lo jik fa r k la r a d a ir b a k n z : D i e h l , cilt I, sah. 53; D a l t o n E ast c h r is tia n art, sah. 109, n o t 1, (194) C. M . K a u f m a n n , D ie M e n a s s ta d t (L e ip z ig , 1910), c ilt I. (195) K r, sah, 3 5 2 . D a t o n , E ast c h r is tia n art, sa h . 2 4 9 . D i e h l , ' c i l t 1,

(196) D a 1 t o n, B y z a n t in e art a n d a rc h e a o lo g y , sa h . 1 0 .

Fasl II.
(1) E x c u b ito re s * 1er m u h a f z k t a a t n n b ir a la y id ile r . J. B r y c e . L i f e o f j u s t i n i a n b y T h e o p h ilu s (A r c h iv io d e lla R e ale S ociet R o m a n a d S to ria, P a tria , c ilt X, R o m a 1 8 8 7 sa h . 137-171). E n g lis h H is to r ic a l Revievv II, 1 8 8 7 . sah. 6 5 7 - 6 8 4 d a h i m u k a y e s e e d in iz .
( 2 )

(3) j i r e c e k , O e s c h ic h te d e r S e rb e n (G o th a , 1911), J, sa h . 3 6 . B u r y c ilt 11,sa h , 18, n . 3. J u s t i n ia n n m e n e in e d a ir b a k n z : A. V a s i 1 i e v, j u s t i n i a n m s la v m e n e i m e s e le s i ( V iz a n tiy s k y V r e m e n n ik 1,1894, sah. 4 6 9 - 4 9 2 ) (rusa). . (4) B u n u t k u n ta m m e t n in i T e o fila k tu s S im o k a tta 'd a b u l m a k k a b i l dir: I I I , 11 (edit. d e B o o r, sah. 13 2- 13 3); E v a g r i u s V, 13; E f e s l i J a n 111,5. B u n u t k a d a ir y a z m o ld u u g a y e t e n te re s a n b ir m a k a le d e R u s lim iV . V a i d e n b e r g b u m e l l if i n a y n n u t k u n m u h t e lif v e r s i y o n u n u z ik r e t t ik le r in i g s te r m e k te d ir , V. V a l d e n b e r g , J u s tin I I n i n T ib e re s y le m i o l d u u n u tu k . S o sy a list S o v y e tik u r a la r ittih a d l im A k a m is i b lt e n i, L e n in g r a d 1928, N r. 2, s a h , 1 2 9 ; ru sa ).

(5 ) T h e o f i l a k u s v e r s iy o n u n u n B u r y ta r a fn d a n y a p l m b i r te r c m e s in e g re ( B u r y I I , 1 8 8 9 , s a h . 7 7 - 78).
( 6 ) E v a g r i i,
( 7 )

H ist. Eccl. V, 19.

Efesli

J a n , H is t. Eccl. V, 21.

Pauli

Diaconi

H is to r ia L a n g o b a r d o r u m I I I , 15,

( 8 ) K r

S t e i n , S tu d ie n , sah. 100, N r. 2.

(9) E v a g r i i, H is t. Eccl. V, sa h . 19. (10) J. A. K u 1 a k o v s k i, (rusa). B iz a n s m p a r a t o r lu u ta r ih i II, sa h . 419

(11) D i e h 1, F ig u r e s b y z a n tin e s , P a r is (1906), c ilt 1, sah. 56 . (12) P r o c o p i i , H is to r ia A rc a n a 9 ,2 5 (e d it H a n r y , s a h . 60-61). ( 1 3 ) V i c t o r i s T o n n e n n e n s i s , C h r o n ic a , s. a. 5 4 9 : T h e o d o ra A u g u s ta C h a lc e d o n e n s is s y n o d i in im ic a c a n c e ris p la a toto p e r fu s a v ita m p r o d ig io s e fin iv it (C h r o n ic a M in o r a , edit. M o m m s e n c ilt II. sah. 2 0 2 ). (1 4 )A rc h . S e r g i u s , a r k n ta m l it r jik (2 tab , V la d im ir , 1901), c ilt II, 1 sa h . 3 5 4 (ru s a). ta k v im i (M e n o lo g io n ) 26).

(15) P r o c o p i i , D e b e lle g o th ic o 1, 5, 8 (e d it H a u r y II, (16) J u s t i n i a n i N o v e lla 3 0 (4 4 ), ll( e d it. Z a c h a r i a e v o n L i n g ent h a 1,1,276). B u n o v e lin m e t n in i F. L o t(La fin d u m o n d e a n tiq u e , sa h . 2 9 9 - 3 0 0 ) z ik r e t m e k t e d ir : A lla h ranlIlarla s u lh y a p m a m z a , V a n d a lla r , A la n la r ve A ra p la r h k im iy e t a lt n a a lm a m z a , A fr ik a ve b t n S ic ily a y i g a l e t m e m iz e m s a a d e etti ve A lla h n R o m a lla r n b ir z a m a n la r ik i O k y a n o s 'a k a d a r t e m il e tm i , fa k a t b il h a r a a ta le tle ri y z n d e n k a y b e t m i o ld u k la r b u im p a r a t o r lu u n m t e b a k is in i d a h i b iz e b a h e d e c e in i k u v v e tle m id e d iy o r u z . (17) D i e h l , J u s t in ie n et la c iv ilis a tio n (P aris, 1901), sa h . 137. b y z a n t in e au VI e siecle

(18) J o r d a n i s , G e tic a X X V III (edit. M o m m s e n , sah. 95). (19) P r o c o p i i , 3 5 5 - 3 6 0 ). De b e llo v a n d a lic o I, 10 (edit. H a u r y I, sah.

(2 0) B u h a r b e d a ir b a k n z : D i e h l , l A fr iq u e b y z a n t in e (P a ris, 1896), sah. 3-33, 333-381. D i e h l , J u s t in ie n , sah. 173-180. - W . H o 1 m e s , T h e A g e of J u s t in ia n a n d T h e o d o ra , c ilt I I (2. ta b , L o n d o n , 1912), sah. 4 8 9 - 5 2 6 - B u r y , cilt I I (1923), s a h . 124 148. (21) C o d e x J u s t in ia n u I, 2 7 1,7. (2 2) K r. B u r y , c ilt II, sah. 147. (2 3 ) A a y a b a k n z . (2 4 ) E n g e n i ta fs il t B u r y de b u l m a k k a b ild ir (c ilt I I , sah . 1 5 1 2 8 6 ). K r. D i e h l, J u s tin ie n , sa h . 181-201. H o 1 m e s I I , sah. 5 4 4 - 5 8 3 . (2 5 ) B u m u h a r e b e y e d a ir e n g e n i ta fs il t B u r y d e b u l m a k k a b il d ir (cilt II, sa h . 2 6 1 - 2 6 9 ve 2 8 8 - 2 9 1 ) . (2 6 ) J a n M a l a l a s, sah. 4 8 6 . T h e o p h a n e s, ( e d it .d e B o o r , sa h . 2 2 8 ) . K r. B u r y , II, s a h . 2 6 8 . (2 7 ) K r. B u r y , cilt II, s a h . 2 8 7 .
Bizans mparatorluu Tarihi 32

s.

a.

6044

(2 8 ) K r. D i e h l , J u s t in ie n , sa h . 2 0 4 - 2 0 6 . B u r y, I I , sa h . 2 8 7 . H . G e l z e r , G e o r g ii C y p r ii, D e s c rip tio O r b is R o m a n i a d l e s e rin edisy o n u n d a (L e ip z ig , 1890), sah. X X X II - X X X V .F. G r r e s , D ie b y z a n t i n is c h e n B e s itz u n g e n a n d e n K s te n d e s s p a n is c h - w e s tg o th is c h e n R e ic h e s (5 54 - 624 ) (B y z a n t. Z e its c h rift X V 1,1907, sa h . 516).E B o u c h i e r , S p a in u n d e r th e R o m a n E m p ir e (o x fo rd , 1914), sa h . 54- 5 5 . R A l t a m i r a, C a m b r id g e M ed. H is to ry , c ilt II (1913), sa h . 16 3 - 1 6 4 . (2 9) K r. B u r y , II, sa h . 2 8 7 . (3 0 ) K r. J. P u i g i C a d a f a l c h , L A rc h ite c tu re r e lig ie u s e d a n s le d o m a in e b y z a n t in e n E s p a g n e (B y z a n tio n I, 1 9 2 4 , sah. 5 3 0 ); b t n m a k a le (sah . 519 5 3 3 ) o k u n m a a d eer. (31) E. S t e i n H s r e v e ve b ilh a s s a o k k a b iliy e tli o la n b a b a s K a v a d a b y k b ir e h e m m iy e t a tfe tm e k te d ir. K a v a d S te in e M a k e d o n yalI F il ip i ve P r u s y a k r a l F r ie d r ic h -W i lh e l m I i h a tr la tm a k ta d r . B u n la r n m e h u r o u lla r b a b a la r n n e s e r le r in d e n is tifa d e e t m i le r d ir : F a k a t o u lla r n m u v a ffa k iy e tle r i, b a b a la r ta r a fn d a n b a a r lm o la n d a h a az p a rla k , fa k a t d a h a m k l ese ri, g lg e d e b r a k m tr . K r. E . S t e i n , E in K a p ite l v o m p e r s is c h e n u n d v o m b y z a n t in is c h e n Staate (B y z a n tin is c h - n e u g r ie c h is c h e J a h r b c h e r I, 1 9 2 0 , s. 6 4 ) . (32)^ J u s t in ia n z a m a n n d a k i ra n h a r b in e d a ir b a k n z : D i e h l , J u s t in ie n , sah. 2 0 8 - 2 1 7 H o 1 m e s, c ilt II, sah. 3 6 5 - 419 ve 5 8 4 - 6 0 4 . B u r y , cilt II. sah. sa h . 7 9 - 123. K u l a k o w s k i , B iz a n s ta r ih i, c ilt II (K iy e f, 1912), s a h . 1 8 8 - 2 0 8 (rusa). (3 3 ) P r o c o p i i , D e b e llo p e rs ic o II, 8 , 2 3 (e d it. H a u r y I, s a h . 1 8 8 ). (3 4 ) M e n a n d r i, E x c e rp ta (edit. B o n n , sah . 3 4 6 v. d . ) . E x r e rp ta h is to r ic a iu s s u im p . C o n s ta n t in i P o r p h y r o g e n e ti confecta, e d it. d e B o o r (B e ro lin i, 1903), c ilt I, sah. 175 v. d. (3 5 ) M u a h e d e n in te fe r ru a tn a d a ir b a k n z : K. G t e r b o c k. B y z a n z u n d P e r s ie n ir} ih r e n d ip lo m a t is c h - v lk e r r e c h tlic h e n B e z ie h u n g e n im Z e ita lte r J u s t in ia n s (B e rlin , 1906), sah. 5 7 - 1 0 5 . B u r y , c ilt II, sah. 1 2 0 - 1 2 3 . E. S t e i n , S t d ie n , sah. 5 - 6 . (3 6) B u r y , c ilt II, sa h . 3 2 5 . (3 7) N o n n o s i. f r a g m e n t u m (edit. B o n n ), s a h . 4 7 9 . F r a g m e n ta h is t o r ic o r u m g r a e c o r u m (edit. C. M u l l e r u s ) , c ilt IV , sa h . 179. j (3 8 ) K r . B u r y, c ilt II, sah. 2 9 8 - 3 0 8 .

(3 9) W . T o m a s c h e k , D ie G o te n in T a u r ie n (W ie n , 18jf), sah. 15-16. A V a s i l i e v , K r m d a G o tla r (M a d d i m e d e n iy e t ta r ih i A k a d e m is i h a b e rle ri, c ilt V, L e n in g r a d , 1927, sah. 182, ru sa ). K r m d a k i J u s t in ia n s u r la r m e s e le s i m a h a llin d e y a p lm a s ic a b e d e n d a h a d e r in b ir te tk ik e m u h ta tr . (4 0) K r. A. V a s i l i e v , is m i g e e n eser, sa h . 179 - 183. J. K u I a* k o w s k i, T a v r id in m a z is i (2. tab , K iyef, 1914), sa h . 6 0 - 6 2 (ru s a) (Tavr id K r m n e s k i is m id ir ) . B u r y , c ilt II, s a h . 3 1 0 - 3 1 2 . -

(41) B u h d is e y e d a ir e n te re s a n ta fs il t IV n c a s r m o n o f is it m u h a r r ir le r in d e n E fe sli J a n d a m e v c u t t u r : E f e s l i J a n IV, 6 - 7 . K r. S u r i y e l i M i h a i l k r o n ik i (J.-B. C h a b o t te r c m e s i, c ilt 11 [P aris,1901], sa h . 2 6 6 ). L. D u c h e s n e , Les M is s io n s c h r e tie n n e s a u s u d de l E m p ir e r o m a in (M e la n g e s d a r c h e o lo g ie et d h is to ir e X V I, 1896, sah. 84- 85). B u ry II, sa h . 3 2 8 - 3 2 9 . (42) B u r y , II, sa h . 3 3 0 .

(4 3 ) K r. C o r p u s I n s c r ip t io n u m G r a e c a r u m III, 5 0 7 2 (sah. 4 8 6 ) . G L e f e b u r e , R e c u e il des in s c r ip tio n s g re c q u e s d E g y p te (Le C aire, 1907), 6 2 8 (sah. 118). (4 4) P r o c o p i i , H is to r ia a rc a n a 19, 7 - 8 (edit. H a u r y , sa h . 121).

(4 5) E f e s l i J a n , H is t. Eccl. V, 2 0 . (4 6 ) J u s t i n i a n i , (4 7 ) In s tit u t io n e s (m e th a l).

B u ry , c ilt II, sa h . 3 9 6 . (edit. P. K r g e r, I (edit. P.

(4 8 ) J u s t i n i a n i , C o n s titu tio T anta, praefatro B e ro lin i, 1911), sa h . 13. (49) C o d . J u s t i n i a n i , De K r g e r , B e r o lin i, 1906), sa h . 4. e m e n d a tio n e

C o d ic is ,

(5 0) C o n s titu tio T anta, I I (edit. P. K r g e r , s a h . 18). (51) C o n s titu tio O m n e m , 2 (edit. K r g e r , sa h . 10). (5 2) In s tit u t io n e s (edit. K r g e r , sah. X IX ). (5 3) N o v e lla , 7 (15) a (edit. Z. v. L i n g e n t h a l , cilt I, sah. 80). (5 4 ) K r. Z. v. L i n g e n t h a l , G e s c h ic h te des g r ie c h is c h - r m is c h e n R e c h ts (3. tab , B e r lin , 1892), sa h . 5-7. T e ofile d a ir C. F e r r i n i n i n m t e a d d it m a k a le le r i p e r e d i C o n ta r d o F e r r in i (C ilt I, M ila n o , 1929, sah. 1-224) de to p la n m t r . B u lim , b e lk i h a k s z o la ra k , T e o filin o t a n t ik li in i in k r e tm e k te ve P sev do- T eo fil t b ir in i k u lla n m a k t a d r . Kr. Z. v. L i n g e n t h a l , is m i g e e n eser, s a h . 5. K r. P. C o 11 i n e t, C a m b r id g e M e d . H is to r y IV, s a h . 7 0 7 : T eofil t a r a f n d a n k s m e n y a h u t ta m a m e n te r tib e d ilm i o la n n s t it u t la r n m u fa s s a l e rh i. D o r o te u s a d a ir k r. P. C o 1 1 i n e t, H is to ir e de lE co le de d r o it de B e y ro u th (P a ris, 1925), sah. 18 6- 18 8,303 . (5 5) C o n s titu tio O m n e m , 6 (edit. K r g e r , s a h . 11 ). (5 6) A y n yerde. 2 (edit. K r g e r , sah . 12). (5 7 ) C o n s titu tio m p e r a t o r ia m m a je s ta te m , X IX ). B u ira d e n s t it u t 'la r a m t e a llik tir . (5 8 ) D i e h l , J u s tin ie n , sah . 2 4 8 . (5 9 ) I. P o k r o v s k i , 1915), s a h . 4 (rusa). Rom a H ukuku ta r ih i ( 2 . tab , P e tro g ra d , . 7 (edit. K r g e r , sah.

(6 0 ) B a k n z : P. C o 11 i n e t, E tu d e s h is to r iq u e s s u r le d r o it de J u s ti n ie n (P a ris, 1912), c ilt I, sa h . 7-44.

(61) V I n c a s r B e y r u t H u k u k M e k t e b in e d a ir b a k n z : P . C o l 1 i is m i g e e n eser, s a h . 5 2 - 54. B e y r u t e h r i, 5 51 d e , b y k b ir y e r s n t s ve b u n u t a k ib e d e n d a lg a la r n h c u m u , v e b y k b i r y a n g r a f n d a n t a h r i b e d il m i , H u k u k M e k t e b i is e S id o n a n a k l e d i l m i t i I y e r d e , s a h . 5 4 - 5 7 ). B u h d is e m e k t e b in s o n u o l m u t u r R o m a H\ M e k t e b i k a p a t l m a m t , fa k a t V I n c a s r d a t a m b i r in h it a t t a id i. (6 2 ) M e s e l k r . A. K n e c h t, D ie R e li g io n s p o l it i k K a is e r ( W r z b u r g , 1 8 9 6 ), s a h . 5 3 , 1 4 7 . J u s ti

(6 3 ) A. L e b e d e v , V I n c , V I I n c i v e V I I I i n c i a s r la r u m u m i V le r i (7 . t a b , S e n P e t e r s b u r g , 1 9 0 4 ), s a h . 16 (r u s a ). (6 4 ) A. D i a k o n o v, E fe s li J a n v e k i l i s e t a r i h i n e P e t e r s b u r g , 1 9 0 8 ), s a h . 5 2 - 5 3 . ( r u s a ) . ( 6 5 ) K r . K n e c h t, i s m i g e e n e s e r , s a h . 6 2 - 6 5 . ( 6 6 ) N o v e l l a 131, B (e d it. Z. v. L i n g e n t h a l , c il t a it e s e r le

11, s a

(6 7 ) K n e c h t, i s m i g e e n e s e r, s a h . 3 6 .

(6 8 ) J o a n n i s e p i s c o p i E p h e s i , C o m m e n t a r ii d e B e a t t a l ib u s . L a t i n e v e r t e r u n t v a n D o u w e n e t L o u d ( A m s t e lo d a r r s a h . 114, 2 4 7 . E f e s l i J a n , a r k A z i z l e r i n i n h a y a t ; S r y a n i ve n g iliz c e te r c m e s i: E d it. B r o o k s , c il t 11 i n t h e 1 O r ie n ta lis X V III , 1 9 2 4 , s a h . 6 3 4 (4 3 2 ), 6 7 7 (4 7 5 ), 6 7 9 (4 7 r D i a k o n o v , i s m i g e e n e s e r, s a h . 6 3 (r u s a ).

(69) M a n s i, Sacrorum C o n c ilio ru m no va et am plissim : (Florentiae. 1762), cilt V III, sah. 817. B a r o n i i , Annales Ec IX, 419, 32. (70) J o a n n i s E p h e s i , C o m m e n tarii, sah. 155; edit. B 6 7 7 (475). Kr. D i a k o n o v , is m i geen eser, sah. 58. (71) K r . J. M a s p e r o , (Paris. 1923), sah. 3,100,110. H istoire des patriarches

(72) J. M a s p e r o , is m i geen eser, sah. 110.

( 7 3 ) V i t a A g a p e t i p a p a e. Liber P o n tiic a s , edit. L. ' (Paris, 1886), cilt I, sah. 2 8 7 . M a n s i , cilt V III, sah. 8 4

(74) B u fe rm a n , b u teologa m te a l raftan te e k k l e tti i iin , U F asl fe rm a n a d n a lm i ilk te s m iy e n in m n a s b il h a r e u n u t u lm u ve b u Teodoret ve b a s ifade e tm e e b a la m tr . (75) F u l g e n t i i F e r r a n d i . d ia c o n i C a r th a g in ie n s i 7 (M i n e , P atr. la tin a , 6 7 , col. 9 2 6 ). (76) M o n . G e r m . H is t., E p is to la r u m , cilt 111, sah. 6 2 (7 7) M a n s i , c ilt IX , sah . 3 7 6 . (78)Epistolae Gregorii

M a g n i T , 3 6 (M. a n

(7 9 ) J. M a s p e r o , is m i g e e n eser, s a h . 135; b u r a d a J u s t in ia n z a m a n n d a k i m o n o f is it m e s e le s in in iy i b ir ta r ih e s in i b u l m a k k a b ild ir (sa h . 102-163). D i a k o n o v , is m i g e e n eser, s a h . 51-87 (rusa) y i d a h i k a r la tr n z . (8 0 ) J u s t i n ia n n h r is t iy a n l g a r b i A v r u p a n n m u h t e lif G e r m e n ..k a v im le r i a r a s n a y a y m a k a r z u s u ile a l k a l o la r a k F r a n k k r a l Theod o b e rtin J u s t in ia n a y a z m o ld u u m e k t u p z ik r o lu n a b ilir ; k r a l b u m e k t u b u n d a g a y e t m t e v a z b ir su re tte g a rp ta h a n g i k a v im le r e h k i m o l d u u n u b ild ir m e k te d ir . B u m e k t u p VI n c i a s r G e r m e n c o ra fy a s n a d a ir b ir n e v i d e r s tir (M o n . G e r m . H is t. E p is to la r u m , c ilt I I I , s a h . 133, N o . 2 0 .) K r. D i e h l , J u s tin ie n , sah. 4 0 4 - 4 0 5 . Kr. A. D o p s c h , W ir ts c h a ftlic h e u n d s o z ia le G r u n d la g e n d e r e u r o p is c h e n K u ltu re n tw ic k lu n g , c ilt I I (2. tab, W ie n , 1924), sa h . 2 9 6 . (81) F. I. s p e n s k i , c ilt I, sah. 5 0 6 (rusa). (8 2 ) m p a r a t o r u n Y e ille r le , b ir te ll l y a h u t b ir m u r a h h a s vastasiy le , y a p m o l d u u g a r ip m l k a t T h e o fa n e s te b u l m a k k a b i l d ir : T h e o p h a n e s , C h r o n . (edit. de B o o r, s a h . 1 8 1 184). K r. Chron ic o n P a s c h a le , sah. 6 2 0 621. K r. P. M a a , M e tris c h e A kk lam a tio n e n d e r B y z a n t in e r ( B y z a n t . Z e i t s c b r i f t X X I, 1912, sah. 31 3 3 , 4 6 51). B u r y b u m l k a t n J u s t in ia n s a lta n a tn n d i e r b ir d e v r in d e v u k u b u l m u o la n b ir h d is e ile a l k a l o ld u u fik r in d e d ir , (cilt II, sah. 4 0 , n. 3, 72). A y n m v e r r i h s a h . 7 2 7 4 de b u m l k a t n n g iliz c e b ir t e r c m e s in i d e r c e tm e k te d ir . (8 3 ) P r o c o p i i , D e b e llo persico, I, 2 4 , 3 5 3 7 (edit. H a u r y , c ilt I, sa h . 130). D e w i n g e d is y o n u n g iliz c e b ir te r c m e d a h i ih t iv a e tm e k te d ir (cilt I, sa h . 2 3 0 2 3 3 ). (8 4 ) N o v e lla , 3 0 (44), 5 (e d it. Z. v. L i n g e n t h a l , c ilt I, sa h . 2 6 8 ). (8 5 ) K r. H . J. B e l l , T h e B y z a n t in e S e r v ile S tate in E g y p t (Jo u r n a l of E g y p tia n A rc h a e o lo g y IV, 1917, sa h . 101 102). B e l l , A n e p o c h in th e a g r a r ia n h is to r y of E g y p t (R e c u e il d e tu d e s e g y p to lo g iq u e s , d e d ie e s la m e m o ir e de Je a n - F r a n o is C ham p o llio n , P a ris, 1 9 2 2 , s a h . 2 6 3 ). M . G e l z e r , S t u d ie n z u r b y z a n t i n is c h e n V e r w a ltu n g A e g y p te n s (L e ip z ig , 1909), s a h . 8 3 9 0 , 3 2 . A. E. R. B o a k , B y z a n tin e im p e r ia lis m i n E g y p t (T he A m e r ic a n H is to ric a l R evievv X X X IV , 19 28, sah. 6 ). ( 8 6 ) N o v e lla 8 (16), 10 (edit. Z. v L i n g e t h a 1, c ilt I, s a h . 104). (8 7 ) N o v e lla 8 (16), 8 (a y n e d is y o n , c ilt I, sah. 102). ( 8 8 ) N o v e lla 2 8 , (31), 5 (a y n e d is y o n , c ilt I, sah. 197). (8 9 ) N o v e lla 8 (16), 10 (a y n e d is y o n , c ilt, I s a h . 106). (9 0 ) E d ic tu m sah. 5 2 9 5 3 0 ). 13 (96). M e th a l . (e dit. Z. v. L i n g e n t h a l , c ilt I,

(91) K r. M . G e l z e r , S t u d ie n z u r b y z a n t in is c h e n V e r w a ltu n g A e g y p te n s (Leipzig, 1909), sa h . 21 3 6 . B u r y , c ilt II, sah. 342 343. G . R o u i 11 a r d, L A d m in is t r a t io n iv ile de l E g y p te b y z a n t in e ( 2 . ta b , P aris, 1928), sah. 3 o . (9 2) N o v e lla 3 3 B u r y , s a h . 3 6 0 ). (5 4). M e th a l (edit. Z. Eer v. Lingenthal, bu cilt I, m ehaz

(93) J a n M a l a 1 a s , sah. 4 8 6 . B u r y t a r a f n d a n z ik r e d ilm e m i tir . (94) C o r i p p i ,

y a n lm y o r s a m

In la u d e m Iu s t in i I I , 2 4 9 2 5 0 . (edit. B o n n , sah.

(9 5 ) J o a n n i s L y d i, D e M a g is tr a tib u s I I I , 7 0 2 6 4 ; e d it. R . W u e n s c h , sa h . 162), (9 6) D ie h l, J u s t in ie n , sah. 311. (9 7 ) Z a c h a r i a e I I I , sa h . 3. von

L i n g e n t h a l , j u s G r e o c o - R o m a n u m , c ilt aan yahut

(9 8) n d ik o p le v s te s H in d is t ik a m e t in d e y e lk e n H in d O k y a n o s u n d a g e m ic i m n a s n a g e lm e k te d ir .

(9 9) K o s m a s , T o p o g r a p h ia C h r is tia n a , lib . X X ; M i g n e, Patr. gra e c a 8 8 , col. 4 4 5 (edit. W i n s t e d t, C a m b r id g e , 1909), sa h . 3 2 2 . (100) K r. R . S e w e l l , R o m a n C o in s in In d ia (J o u r n a l of Asia tic S o c iety X X X V I, 19 04, sa h . 6 2 0 621). M . K h v o s t o v , G r e k o R o m e n M s r d a a r k ticareti t a r ih i (K a z a n , 1907), sa h . 2 3 0 (r u s a). E. W a r m i n g t o n T h e c o m m e rc e b e tw e e n th e R o m a n E m p ir e a n d In d ia (C a m b r d ig e , 1928), sah. 140. (101) K o s m a s , is m i g e e n eser, lib . I I ; M i n e , col. 116, (edit. W i n s t e d t), sa h . 81. P atr. graeca,

(102) K o s m a s , is m i g e e n eser, lib . X I, sab. 3 3 8 ; M i n e 8 8 , col. 4 4 8 4 4 9 , B u h ik y e n in a n a n e v i o 'd u u a n la ly o r , n k P li n iu s d a h i im p a r a to r K la v d iu s z a m a n n d a S e r e n d ib e g n d e r ilm i o la n e l ile r h a k k n d a buna benzer b ir h ik y e n a k le tm e k te d ir (P 1 i n i i, N a tu r a lis H is to r ia VI, 8 5 ; b a k n z : J. E. T e r m e n t, C e y lo n, 5. ta b , 'L o n d o n , 1860, cilt I, k s m V, fa s l I, sa h . 5 6 6 ). (103) K o n d a k o v, H is to ir e d e l art b y z a n t in , c o n s id e re princip a lm e n t d a n s les m in ia t u r e s (O d e ssa , 1876), sa h . 8 8 ; fra n s z c a e d is y o n u (P a ris, 1886), cilt I. sah . 138. (104) K r. E. R e d i n , K o s m a s n d ik o p le v s t e s in to p o g rafy as . G r e k ve R u s v e r s iy o n la r n a g re ; N i r i : D . V. A i n a 1 o v (M o sk o v a , 1916) (rusa). B u eser b ir o k g r a v r ve le v h a la r m u h te v i b u lu n m a k t a d r . I, (105) K r. W . H e y d, H is to ir e sa h . 10, D i e h l , J u s tin ie n , sa h d u C o m m erce 390. du L e v a n t. cilt

(106) P r o c o p i i, D e b e llo g o th ic o IV. 17 (edit. H a u r y , II, sah. 5 7 6 ). B u m v e r r ih e g re m t e a d d it k e i le r E x c e rp ta e T heophan is H is to ria , e d it. B o n n , sa h . 4 8 4 ; edit. L. D i n d o r f , H is to r ic i grae ci m in o r e s , c ilt I, sa h , 4 4 7 . B u n a g re b ir r a n l. H d is e le r in ve is im le r in ta m m n a s iy le k a r t r lm b ir e k lin e u eserde te sa d f e d iliy o r : F. R i c h t h o f e n, C h in a . E r g e b n is s e e ig n e r R e is e n u n d d a r a u f g e g r n d e t e r S tu d ie n , c iit 1 (B e rlin , 1877), sa h . 5 2 8 5 2 9 , 5 5 0 . P r o k o p u n S e r in d a s n n K h o ta n o ld u u a n la ly o r . K r. R i c h t h o f e n, c ilt I, sa h . 5 5 0 - 551. H e y d, cilt I, sah. 12. B u r y , c ilt II, sa h . 3 3 2 , n. I, B u s o n ik i t a r ih i R ic h t h o fe n in f i k r in i k a b u l e tm e k te d irle r. (107) J. E b e r s o l t , Les arts s o m p tu a ir e s de B y z a n c e (P a ris, 1923), sa h . 12 13. G . R o u i l l a r d , La d m in is t r a t io n iv ile de lE g y p te b y z a n tin e (2. ta b , P a ris , 1928). sah. 8 3 . (108) E x c e rp ta e T h e o p b a n is H is to ria , F r a g m . H is t. G r a e c o r u m , c ilt IV , sah. 2 7 0 . (109) P r o c o p i i , D e a e d ific iis 11, 1, H a u r y , c ilt I I I , s a h . 2 ,4 6 ), (110) A y n 2,116). yerde IV , 4,1 (B o n n , 3 edit. Bonn, sah. 484;

(edit.

Bonn,

sah.

209;

sah.

277;

sah.

Haury, .

c ilt I I I ,

(111) A. V a s i l i e v , K r m d a G o tla r (M a d d i m e d e n iy e t d e m is i h a b e r le r i V, 1 9 2 7 , sah. 180 181) (rusa). (112) B u r y , A 1889), I I , s a h . 6 7 . H is to r y of th e L a te r Rom an E m p ir e

ta r ih i A k a (L o n d o n ,

(113) E f e s l i J a n , H is t. Eccl. 1,3 (P a y n e S m i t h te rc m e s i, sah. 3). (114) F i n 1 a y ,'A H is to r y o f G reece, e dit. b y T o z e r (O x fo rd , 1877), sah. 2 9 8 . (115) B u r y , c ilt l I ( L o n d o n , 1889), sa h . 9 7 . K u l a k o v s k i sa h . 3 5 9 (rusa). E. S te i n , S tu d ie n , sa h . 21. (116) S u r i y e l i M i h a i l (P a ris, 1901), s a h . 312. cilt

I, II, II

k r o n ik i ; J. B. C h a b o t te rc m e s i, cilt

(117) H a r b e d a ir k r. B u r y , c ilt I I (L o n d o n , 1889), sa h . 9 5 101. K u l a k o v s k i , c ilt II, sah. 3 6 0 3 6 9 (rusa). E . S t e i n , S tu d ie n , sa h . 3 8 5 5 . (118) B u h a rb e d a ir k r . S t e i n , S tu d ie n , s a h 5 3 8 6 (T iber e sa r z a m a n n d a ) v e 8 7 102 (T ib e r A v g u s tu s z a m a n n d a ). (119) T ib e r ve M a v r ik iu s z a m a n n d a k i r a n seferi i in b a k n z : B u r y , II (1889), sa h . 101 112. K u l a k o v s k i, c ilt II, s a h . . 3 8 3 3 9 4 , 4 2 5 - 4 4 6 (rusa).

(120) N i k i u p is k o p o s u J a n n k r o n i k i ; h a b e e d e n M . Z o t e n b e r g ta r a fn d a n y a p lm te r c m e s i, fa s l 109, sa h . 550 (N o tic e s et e x tra its d e s m a n u s c r it s de la B ib lio th e q u e N a tio n a le , c ilt X IV , 1873). T h e C h r o n ic le of J o h n , b is c h o p of N ik iu , tra n s la te d b y R. H . C h a r l e s (L o n d o n . 1 9 1 6 ), fa sl C IX ,18 (sah . 17 176). ' (121) A a d a sa h . 221 v. d. n o m r a c a a t e d in iz .

(122) M e s e l k r . O . T a f r a 1 i. T h e s s a lo n iq u e , d e s o r ig in e s au X IV e sie cle (P a ris , 1919), sah. 101 108. S. D e m e trio s u n Ata l a n u e se rlerde n e r o l u n m u t u r : A ta S a n c to r u m , B ir in c ite r in , c ilt IV , sa h . 104 v. d. M i n e , P a tr. g ra e c a 116, col. 1 2 0 4 v. d., 1 3 2 6 v. d. (123) K r . B u r y , I I (1889), s a h . 160 - 1 6 6 - G. R e v e r d y , Les re la tio n s de C h ild e b e r t I I et d e B y z a n c e (R e v u e H is to r iq u e C X !V 1913, sah. 61 85). (124) G r e g o r u n s t a n b u ld a k i ik a m e t in e d a ir k r . F. D u d d e n , G r e g o ir e le G r a n d . S a p lac e d a n s l h is to ir e et la p e n s e e , c ilt I (L o n d r e s , 19 05) (n g iliz c e ), fa sl V I, sa h . 123 157. G r e g o r u n 5 8 6 d a R o m a y a g e ri a r m o lm a s m u h t e m e ld ir (sah. 156 157). (125) G r e g o r i i M a g n i , E p is to la e V, 2 0 ( M i g n e, P atr. lat. 7 7 , col. 7 4 6 ' 7 4 7 ). M o n . G e r m . H is t. E p is to la r u m , cilt I, sa h . 3 2 2 (V, 3 7 ) (126) G r e g o r i i M a g n i, E p isto la e X I I I , 31 (M i g n e 7 7 , col. 1281 1282). M o n . G e r m . H ist,, E p is to la r u m . c ilt II, sah . 3 9 7 ( X I I I , 34). sah. (127) 316. L ib e r P o n tific a lis , e d it. L. D u c b e s n e (P a ris, 1 8 8 6 ', c ilt I,

(128) Kr. C h . D i e h l , E tu d e s s u r l a d m in is t r a tio n b y z a n t in e d a n s l e x a rc h a t ile R a v e n n e (5 6 8 751),. P a r is 1 8 8 8 , sab. 3 31. (129) K r. D i e h l , L A fr iq u e b y z a n t in e (P a ris , 18 96), sah. 4 5 3 5 0 2 . (130) D i e h l , E tu d e s b y z a n t in e s r e jim in i n m e n e i). des (P a ris , 1905), sa h . 2 7 7 (T e m ler w hrend

(131) F a 11 m e r a y e r. G e s c h ic h te d e r H a lb in s e l M o re a M itte la lte r s (S tu ttg art, 1830), c ilt I, sah. III XIV.

(132) E v a g r i i , s a h ..3 2 8 ).

H is t. Eccl. VI, 10 ( e d i t . B i d e z - P a r m e n t i e r ,

(133) C o n s t a n t i n i P o r p h y r o g e n i t i , D e T h e m a t ib u s I I , 53. K o n s ta n tin P o rfiro g e n e t b a k a h i b ir y e rd e k u l l a n l m y a n scstRapeMh] f i il in i k u l l a n m a k t a d r ; b u n d a n d o la y ta r ih ile r b a z a n b t n m e m le k e t s la v la trld * , b a z a n ise m e m le k e t esaret a lt n a g ir d i e k lin d e te r c m e e tm e k te d irle r. B u k it a b n m e tn in d e k a b u l e tm i o l d u u m u z te r c m e e k li n in d a h a d o r u o l d u u k a n a a tin d e y iz . > (134) Fallmerayer, c ilt I, sa h . 2 0 8 210.

(135) K. H o p f , G e s c b ic h te G r ie c h e n la n d s v o m B e g in n des M itte la lte r s b is a u f u n s e r e Zeit, c ilt I (L e ip z ig , 1867), sa b . 103 119. (136) K r. A . V a s i 1 i e v, Y u n a n is t a n d a S la v la r (V iz a n tiy s k i Vrem e n n ik V, 1 8 9 8 , sah. 416 4 3 8 ) (rusa). IX u n c u a sra d a ir : F. D v o r n i k , Les S la v e s, B y z a n c e et R o m e a u lX e sie cle (P a ris, 1926), sah , 41 4 5 . (1 37) A ta S a n c ti D e m e trii in e h e m m iy e t i h a k k n d a g a y e t entre sa n b ir fa sla u e se rd e r a s la m a k k a b ild ir : H . G e 1 z e r, D ie G e n e s is d e r b y z a n t in is c h e n T h e m e n v e r fa s s u n g (L e ip z ig , 1890). sa h . 4 2 6 4 . A y n z a m a n d a k r. O . T a f r a l , T h e s s a lo n iq u e , des o r ig in e s a u X IV e sie cle (P a ris, 1919), sa h . 101. a rif (138) N . P e t r o v s k i , F a llm e r a y e r t e o r is in in m e n e m e s e le s i (M a N e z a re ti m e c m u a s , II. T e rin , 1913, sah. 143, 149) (rusa). (139) A yn y e rd e , sa h . 104.

(140) M e n a n d r o s , edit, B o n n , sa h . 4 3 9 . F r a g m . H s to ric . Graec o r u m IV, 2 0 2 . T h e o p h y l a c t u s S i m o c a t t a VIII, 13, 16 (edit. de B o o r , sa h . 311). K r. B u r y . c ilt II (1889), sah. 182. sah. (141) K r u m b a c h e r , 249. G e s c h ic h te der b y z a n t in is c h e n L itte ratu r,

(142) B u n u n la b e ra b e r b a k n z : E. S t e i n, U n t e r s u c h u n g e n b e r d a s O f f ic iu m d e r P ra e to ria n e r P ra e fe k tu r s e it D io k le tia n (W ie n , 1922). (143) H ie r o k le s in e se ri 5 3 5 c h e r , sa h . 4 1 7 . M o n t e l a t i c i , sa h . 7 6 . d (144) Kr. Montelatici, te n e v v e l y a z lm t r . K r u m b a S to ria d e lla le tte ra tu ra b iz a n t in a ,

sah. 6 3 64 .

(145) J a n M a l a l a s T n k r o n ik i ih t im a l J u s t in ia n s a lta n a tn n ilk s e n e s iy le s o n a e r iy o rd u ve b u esere, y e n i b ir e d is y o n u n d a , a y n m e llif y a h u t b a k a b ir is i ta r a fn d a n b ir z e y il il v e e d ilm i tir (k r . B u r y II, sa h . 4 3 5 ). (146) (147) Krum bacher, sa h . 326.

E. W . B r o o k s, P a t r o lo g ia O r ie n ta lis , cilt X V II (1923), sa h . VI. E fe s li 1908). J a n ve ta r ih ve k ilis e ta r ih in e d a ir sa h . 3 5 9 (rusa).

(148) A. D i a k o n o v , ese rle ri (S e n P e te r s b u r g ,

(149) K r. F. L o o f s L e o n tiu s v.on B y z a n z (L e ip z ig , 1889). sah. 297 303. W . R g a m e r , L e o n tiu s v o n B y z a n z ( W r z b u r g , 1894), sah . 4 9 7 2 . * (150) Rgam er, sah. 72, r y a s n d a g r m o l d u u (G e n e s is 2 8 , 12). G e re k e

(151) B u s e r le v h a n c ild e Y a k u b u n G k n m e r d iv e n i n i im a e tm e k te d ir

g e n itif ti'i Kl(.tx.o l t in le t ir ilm i ve C lim a c u s e k lin i a lm t r : ite b u n d a n d o la y g a rp ta b u za ta Jo h a n n e s C lim a c u s a d n v e r m e k b ir a n a n e h a lin e g e lm i tir . (152) C lim a x in ih tiv a e tti i m in y a t r le r in b ir o k r e s im le r in i u ese rde b u l m a k k a b ild ir : R. C. M o r e y, E ast C h r is tia n Paintin g s in tbe F reer C o lle c tio n (N e w - Y o rk , 1914), sa h . 1 3 0 (U niv e rs ity of M ic h ig a n S tu d ie s , H u m a n is t ic S eries, vol. XII). K r. O . M. D a t o n , E a s t- C h ris tia n art (O x fo rd , 1925), sa h . 316. (153) B u ik i e s e rin y e n i b ir e d is y o n u n u k a r la t r n z : P. F r i e d l n d e r , J o h a n n e s v o n G a z a u n d P a u lu s S ile n t ia r iu s (L eipzigB e r lin , 1912), sa h . 2 2 7 2 6 5 . e rh le r sah. 2 6 7 3 0 5 de b u lu m a k t a d r . (154) A g a t h i a s V, 9 (edit. B o n n , s a h 2 9 6 2 9 7 ; e d it. D i n d o r f, H is to r ic i G ra e c i M in o r e s , .c ilt II, sa h . 3 6 2). (155) H . J. B e l l , T he B y z a n tin e s e r v ile state in E g y p t (Jo u r n a l of E g y p tia n A rc h a e o lo g y IV ,1912, sah. 104 105); B e l l , G r e e k Pap y r i in th e B rit. M u s e u m , cild, V, L o n d o n , 1917, sah III IV. B ell e ly e v m D io s k o r a d a ir, yeni k a y n a k la r n azar itib a r e a lm a k s u rtiy le , y e n i b ir e t d h a z r la m a k t a d r . u eseri dahi k a r la t r n z :W . S c h u b a r t , E in f h r u n g in d ie P a p y r u s k u n d e (B e rlin , 1918), sa h . 1 4 5 147, 4 9 5 . . (156) J M a s p e r o , U n d e r n ie r poete grec d E g y p t e : D io sc c re , fils d A p o llo s (R e v u e des e tu d e s g re c q u e s X X IV ,1911, sa h . 4 2 6 , 4 5 6 , 4 6 9 ). im (157) K r. F. F u c h s , D ie h h e r e n S c h u le n M itte lte r (L e ip zig - B e rlin, 1926), sa h . 7 8 . von K o n s ta n tin o p e l rec. T

(158) Preger.

K r. S c rip to re s o r ig in u m C o n s ta n t in o p o lita n a r u m , cilt I (L ip s ia e , 1901), sa h . 105.

(158 a) B u ta rif A y a S o fy a n n b u g n k e t m e m e k te d ir (m te r c im ).

v a z iy e tin e h i de t e k a b l

(158 b) B u m o z a ik le r in b ir k s m A m e r ik a l b iz a n t in o lo g Thom a s W h it te m o r e ta r a fn d a n m e y d a n a k a r lm t r . B a k n z : T. H . W h i 1 1 e m o r e, T h e M o s a ic s at S. S o p h ia at s ta n b u l. P r e lim in a r y Report, O x ford, 1 9 3 3 . S e c o n d R e p o rt. O x fo r d , 1 9 3 6 . A y a S ofya ve b u m o z a ik le r e d a ir iy i b ir b ib liy o g r a f y a y u e se rde b u lm a k k a b i l d i r : A. M . S c h n e i d e r, B y z a n z ( s ta n b u le r F o r s c h u n g e n , c ilt 8 ), B e r lin , 19 36, sa h . 7 3 7 4 (m te r c im ). (159) N o v g o r o d lu S te fa n n ha y e le ri, t o p l y a n : T. S a k h a r o v , cilt II (rusa). (159 a) A ya S o fy a 1934 seferi (R u s k a v m i n i n h ik (S en P e te rs b u rg , 1849, sah. 52) (m te r c im ).

s e n e s in d e n b e ri m z e d ir

(160) S t r z y g o w s k i , o r i g i n of c h r is t ia n c h u r c h a r t(O x fo r d , 1923), sah. 4 6 . K r. D a 11 < 3 n, E ast C h r is tia n art (O x ford, 1925), sa h . 93.

(161) M e s e l k r . M . N . S p e r a n s k i , a rg ra d d a k i A y a S o fy a n n in a s n a m t e a llik c e n u b i S la v ve R u s m e t in le r i (V . N Z l a t a r s k i e re fin e te r tib e d ile n m u h te lif y a z la r k lliy a t . S ofya, 1 9 2 5 ), sah. 4 1 3 4 2 2 (rusa). (1 6 2 ) A. H e i s e n b e r g , D ie A p o s te lk irc h e in K o n s ta n tin o p e l (L e ip 1 9 0 8 ), sah. 10 v. d. (1 6 2 a) Bu m o z a ik le re d a ir n o t (1 5 8 b) y e b a k n z . E ast C h r is tia n (P a ris , a rt (O x fo rd , sah. 8

zig ,

(1 6 3 ) M e s e l k r . O . 1 9 2 5 ), sah. 2 7 7 2 7 8 . ve

M. D a l t o n, &

(1 6 4 ) M e s e l k r . C b . D i e h l , 1 3 2 (J^e v ille s d a rt c eleb res).

R avenne

1 9 0 7 ),

(1 6 5 ) B u m e v z u a d a ir u m a k a le y i k a r la tr n z - V. B e n ec h e v i t e h , S u r la d a te de la m o s a q u e de la tr a n s fig u r a tio n a u m o n l SinaY (B y z a n tio n I, 1 9 2 4 , sah. 1 4 4 1 7 2 ), (1 6 6 ) K r. C h . D i e h l , M a n u e l, c ilt I, sab. 230 277.

Fasl IV
(1) S e b e o s, m p e r a to r H e r a k liu s ta r ih i, fa s l 3 2 (E r m e n i m e t n in d e n y a p lm ru s a te rc m e s i. Sen P e te rs b u rg , 1 8 6 2 , sah. 12 9 ). , Sebeos, H is to ir e d H e ra c liu s (tr a d u it p a r F. M a e l e r , P a ris , 1 9 0 4 ), sah. 108. ' (2 ) K r. P e r n i c e , L Im p e r a to re E ra c lio (F ir e n z e , 1 9 0 5 ), sah. 4 4 .

(3 ) K r. E. W . B r o o k s, W h o w a s C o n s ta n tin e za n t. Z e its c b rift X V I I , 1 9 0 8 , sah. 4 6 0 4 6 2 ) . ' (4 ) K o n u a m y a c a k k a d a r d i). (5 ) B u r y , II, sah. 3 5 4 . A H is to r y of th e L a te r R o m a n

P o g o n a tu s ? (B y -

E m p ir e

(I. ta b ), c ilt

(6 ) 7 1 4 ta r ih i C. O s t r o g o r s k y ta r a fn d a n te s b it e d ilm i t ir : D ie C h ro n o lo g ie des T h e o p h a n e s im 7 . u n d 8. J a h rh u n d e rt. B y z a n tin is c h n e u g rie c h is c h e J a h rb c h e r V I I , 1 9 3 0 , sab. 3 3 3 4 v e 4 7 4 8 . (7 ) G e o r g i i P i s i d a e , (e d it. B o n n , sah. 17). D e e x p e d itio n e p ersica, m s ra 9 0 91

(8 ) A n t i o c h u s S t r a t e g u s , K u d s n P e rs le r ta ra fn d a n 6 1 4 de z a p t (G rc lis a n n d a n N . M a r r ta r a fn d a n te rc m e e d ilm i t ir : Sen P e te rs b u g , 1 9 0 9 , sah. 15) (rusa). n g iliz c e te r c m e s i: F. C. C o n y b e a r e , A n tio c h u s S tra te g o s acco un t o f th e sac k of J e ru s a le m in 614 (E n g lis h H is to ric a l R e v ie w X X V ,1910 sab. 5 0 6 ). (9 ) K r . H . V i n c e n t et F. M . A b e l, J e ru s a le m . R e c h e rch e s de to p o g ra p h ie , d arc h e o lo g ie et d b is to ire (P a ris , 1 9 2 6 ), II, c z IV , sah. 9 2 6 - 9 2 8 .

(10) N .P . K o n d a k o v , S u r iy e ve F ilis tin d e a r k e o lo jik b ir s e y a h a t (S en P e te rs b u rg , 1 9 0 4 ), sah. 1 7 3 1 7 4 (rusa). (11) B y k b ir ih tim a le g re A v a r la r n is til s 6 1 7 de v u k u b u lm u tu r . K r. N . B a y n e s, T h e d a te o f th e A v a r s u rp ris e (B y z a n tin is c h e Z e its c h rift X X I , 1912,. sah. 110 1 28). (12) s id o r u n k r o n o lo jis i p e k C h ro n ic a M a j o r a ; M i n e , P a tr. 5 in c i se n e s i). E d it. M o m m s e n , q u is . c ilt X I; C h ro n ic a M in o r a n a tn n 16 n c i se n e s i) k a t d e ild ir. s i d o r i H i s p a 1 e n s is , la t. L X X X III, col. 1 0 5 6 (s a lta n a tn n M o n . G e r m . H is t. A u c to r u m A n tiII (B g jo lin i, 1 8 9 4 ), sal. 4 7 9 (s a lta . ^ '

(13) F. I. s p e n s k i , c ilt I, sah. 6 8 4 (ru s a ). (14) K r . P e r n i c e , is m i k o v s k i , c ilt III, sah. 7 6 8 7 . g een eser,

sah. 141 1 4 8 K u l a -

(15) K r . F. G r r e s , D ie b y z a n tin is c h e n B e s itz u n g e n an d e n K s te n des s p a n is c h - v vestg o th isch en R e ic h e s ( 5 5 4 6 2 4 ) (B y z a n t. Z e its c h rift X V I, 1 9 0 7 sah. 5 3 0 5 3 2 ). E . B o u c h i e r,* S p a in u n d e r th e R o m a n E m p ir e (O x fo rd , 1914), sah . 5 9 6 0 . (16) B u z a fe r n a m e C h ro n ic o n P aschale (sah . 7 2 7 7 3 4 ) de m a h fu z k a lm t r . T a m b ir ta ly a n c a te r c m e s i: A. P e r n i c e , L 'Im p e ra to re E ra c lio (F ir e n z e , 1 9 0 5 ), sah . 1 6 7 171. (17) B u ta r ih son z a m a n la r d a A n t i o c h u s S t r a t e g u su n K u d s n P e rs le r ta r a fn d a n 6 1 4 d e z a p t a d l e s e rin d e k e fo lu n m u tu r (N . M a r r te rc m e s i, S en P e te rs b u rg , 1 9 0 9 , sah. 6 5 ) (rusa). n g iliz c e te r c m e s i: F. C o n y b e a r e . A n tio c h u s S tra te g o s a c c o u n t o f th e sack of J e ru s a le m in 6 1 4 (E n g lis h H is to ric a l R e v ie w X X V , 1910, sah. 5 1 6 ). (18) S e b e o s , m p a r a to r H e r a k liu s ta r ih i. E rm e n ic e m e tn in d e n P a tk a n o v ta r a fn d a n y a p lm ru s a te r c m e s i: fa s l 2 9 , sah. III. F ra n s z c a te rc m e s i ( e rh le rle b ir l ik t e ) : F . M a e l e r (P a ris , 1 9 0 4 ), sah. 91. B u ra d a z ik r e d ile n son c m le d e b u i k i m te r c im h e d i y e le r y e r in e takd is k e lim e s in i k o y m a k ta d r la r . K r . K u 1 a k o v s k i, c ilt III (.Kiyef, 1915), sah. 118 n. 1 (rusa). (1 9 ) (2 0 ) (21) K u r a n X X X ,' I ; R u m la r a d n ta y a n P e r n i c e , is m i g een e s e r, sah . 179. k s m d a .

T h e o p h a n i s , C h r o n o g r a p h ia , e d it. d e B o o r , sah. 3 3 5 .

(2 2 ) C h r o n ic a r u m q u a e d c u n tu r F r e d e g a r i i S c h l o l a s t i c i IV , 6 2 (M o n . G e rm . H is t. S c rip to re s r e r u m m e o v in g a r u m , c ilt II (1 8 8 8 ), sah. 151. K r. G esta D a g o b e r t i I r e g i F ra n c o r u m , 2 4 (a y n y e rd e , sah. 4 0 9 ) . (2 3 ) C h ro n ic a M in o r a I, tra d . p a r . G u i d i (P a ris , 1 9 0 3 ), sah. 2 6 (C o rp u s s c rip to r u m c h r is tia n o r u m o r ie n ta liu m . S c rip to re s S y ri, ser. III, to m u s IV ). A g a p i u s (M a h b u b ) de M e n b id j, H is to ir e U n i-

v e rs e lle , c ilt II, 2 , sah. 4 5 3 (1 9 3 ), e d it. A . V a s i l i e v . P a tro lo g ia O r ie n ta lis , c ilt V I I I (1912). M i c h e l l e S y r i e n , tr a d u it p a r C h a b o t , c ilt II, sah. 4 2 0 K r. T. N 8 1 d e c k e, G e s c h ic h te d e r P e rs e r u n d A ra b e r z u r Z e it d e r S a s a n id e n (au s T a b a r i) (L e ip z ig , 1 8 7 9 ), sah. 3 9 1 3 9 2 ; a y n m e llif in : A u fs tze z u r p e rs is c h e n G e s c h ic h te (L e ip z ig , 1 8 8 7 ), sah. 129. (2 4 ) B u r y , T h e C o n s titu tio n of th e L a te r R o m a n E m p ir e (C a m b rid g e , 1 9 3 0 ), sah. 1 0 9 . - B u n o k ta i n a z a r' E S t e i n (B y z a n t. Z e its c h rift X X IX , 1 9 3 0 , sah. 3 5 3 ) m n a k a a e tm e k te d ir. (2 5 ) G i b b o n. T h e H is to r y of tb e R o m a n E m p ire , fa s l 4 6 (s o n u n a d o ru ). (2 6 ) S u r iy e lim e s in e d a ir : S y rie a v a n t 1Is la m (P a ris 1 9 0 7 ), (2 7 ) c ilt
II,

D e c lin e

an d

F a il

of

th e

R. D u s s a u d , Les sah. 2 4 5 6 .

A ra b e s

en

B. A. T u r a y e v , sah. 3 7 3 (ru s a ).

E s k i a rk T a r ih i (2 . ta b . P e tro g ra d

1914),

(2 8 ) E x c e rp ta e T h e o p h a n i s , H is to r ia (e d it B o n n , sah. 4 8 5 ); K r . T. N l d e e k e , G e s c h ic h te d e r P e rs e r und A ra b e r zur Z e it d e r S a s a n id e n (L e y d e n , 1 8 7 9 ), sah. 2 4 9 2 5 0 . (2 9 ) G o l d z i h e r , D ie R e lig io n des Is la m s , s a h . 1 0 2 (D ie K u lt u r d e r G e g e n w a rt, e d it. P . H i n n e b e r g , D ie R e lg io n e n des O rie n ts (1913), c ild III; (1. 2 . ta b ). (3 0 ) (31) G o l d z i h e r , is m i g e e n eser, sah. 1 0 2 . G o 1 d z i h e r, is m i g een eser, sah. 1 0 3 .

(3 2 ) H ic re ti i firar o la ra k te r c m e e tm e m e k d a h a d o ru d u r , n k b u k e lim e n in arap a k k o la n hacara b y le b ir m n a y ta z a m m u n e tm e m e k te d ir . Bu k k m n a s e b e ti k e s m e k , k a b ile y i te r k e tm e k , g e y le m e k m n a s n a g e lm e k t e d ir (K r . E n c y c lo p e d ie d e lIs la m , 2 3 . liv ra is o n , 1916, sah. 321). (3 3 ) K r . V . B a r t h o 1 d, l k m s l m a n c a m ile r in in is tik a m e ti (R u s S an at ta r ih i E n s tit s senevi n e riy a t, c ilt 1, L e n in g r a d , 1 9 2 2 , sah. 116, rusa). C. H . B e e k e r , V o m W e r d e n u n d W e s e n d e r is la m is c h e n W e lt (s l m S tu d ie n , c ilt I, L e ip z ig , 1 9 2 4 , sah. 4 2 9 ). (3 4 ) K r . I. G o l d z i h e r , M u h a m m e d a n is c h e S tu d ie n (H a lle a. d. Saale, 1 8 9 0 ), c ilt II , sah. 2 0 . ( 3 5 ) G o l d z i h e r , is m i g een eser, sah. 1 06. (3 6 ) G r i m m e, M o h a m m e d . I. D as L e b e n (M n s te r i. W . , sah. 123. (3 7 ) L. C a e t a n i , S tu d i d i s to ria III, sah . 2 3 6 , 2 5 7 . rie n ta le (M ila n o , 1 8 9 2 ),

1914),

c ilt

(3 8 ) K r. C. G t e r b o c k , D e r s la m im L ic h te d e r sch en P o le m ik (B e rlin , 1912), sah. 6 7,11, 6 7 6 8 .

b y z a n t in i

(3 9 ) T h e o p h a n i s , C h 'ro n o g ra p h ia (e d it. B o o r, sah. 3 3 3 ). (4 0 ) Le C o ra n . T ra d u c tio n M . K a s i m i r s k i (P a n th e o n litte r a ire , s e c tio n : T h e o lo g ie . Les L iv re s sacres de l O rie n t). (41) C a e t a n i, S tu d i d i s to ria o rie n ta le (M ila n o , 1911), c ilt I, sah. 3 6 8 . (4 2 ) E u t y c h i i , A le x a n d r in i p a tria rc h a e , A n n a le s , e d it. p a r L. C h e i k o (B e y ro u th et P aris, 1912), II , 5,1.4 (C o rp u s s c rip to r u m c h r is tia n o r u m o r ie n ta liu m . S c rip to re s A r a b ic i) ; P o c o c k u n l tin c e te r. c m e s i: M i n e , P a tr. graeca, vol. III, col. 1 0 8 8 (4 3 ) B e l a d s o r i (B a la d h u r i), L ib e r e x p u g n a tio n u m r e g io n u m , ed it. D e G o e j e (L e id e n , 1 8 6 6 ) sah. 137. P. H i t t i ta ra fn d a n y a p l m n g iliz c e te r c m e s i: T h e o rig in s of th e Is la m ic S tate ( N e w Y o r k , 1916), c ilt I, sah. 211 (S tu d ie s in H is to ry , E c o n o m ic s , an d P u b lic L aw , e d it. b y C o lu m b ia U n iv e r s it y , c ilt L X V I I I , k s m I) .' K r. B a r t h o l d , Z a p is k i K o lle g ii V o s to k o v e d o v (L e n in g ra d , 1 9 2 5 ). c ilt I, sab. 4 6 8 (rusa). ( 4 4 ) E) e G o e j e, M e m o ir e s u r la co n q u e te d e la S y rie (2 . ta b , L e y d e , 1 9 0 0 ), sah. I. K r . C. B e c k e r , T h e e x p a n s io n of th e S a ra cens - th e E ast (T h e C a m b r. M e d . H is to ry , II [1913], sah . 3 4 5 ). (4 5 ) J. M a s p e r o , O r g a n is a tio n m ilita ir e de l E g y p te b y z a n tin e (P a ris , 19 12), sah. 119 1 3 2 . A. B o a k , B y z a n tin e im p e r ia lis m in E g y p t (A m e ric a n H is to ric a l R e v ie w X X X IV , 1 9 2 3 , sah. 8). (4 6 ) M * G e l z e r , S tu d ie n z u r b y z a n tin is c h e n V e r w a ltu n g A e g y p te n s (L e ip z ig , 1 9 0 9 ), sah. 2. ( 4 7 ) E. A m e l i n e a u , La C o n q u e te d e lE g y p te p a r les A ra b e s (R e v u e h is to riq u e , C X IX , 1915. sah. 2 3 2 ) . K r . G. R o u i 11 a r d, L A d m in is tr a tio n iv ile de l E g y p te b y z a n tin e (2 . tab, P a ris , 1 9 2 8 ), sah. 24 1 2 4 8 . (4 8 ) H . JL B e l l , T h e B y z a n tin e S e rv ile S ta te in of E g y p tia n A rc h a e o lo g y IV , 1917), sah. 1 0 6 . (4 9 ) C a e t a n i , S tu d i, c ilt I, sah. 3 7 0 371. (5 0 ) C a e t a n i , S tu d i, c ilt III, sah. 3. (51) G o l d z i h e r , V o rle s u n g e n b e r d e n s la m (H e id e lb e r g , sah. 2 5 . 1916), Egypt (J o u rn a l

(5 2 ) K r . L. C a e t a n i, A n n a li d e li s la m (M ila n o , 1 9 0 5 ), c ilt I, sah. 73 1 7 3 4 . H u a r t M u h a m m e d ile B iz a n s K a y s e ri a ra s n d a k i m e k tu p la m a y p h e li a d d e tm e k te d ir (k r . Huart, H is to ir e des A ra b e s , P a ris , 1912, c ilt I, sah 1 5 4 155). J. M a s p e r o M u h a m m e d in m e k tu b u n u ta rih b ir esas ih tiv a e tm e s i m u h te m e l o la n b ir A ra p

m a sa l o la ra k ta v s if e tm e k te d ir (J. M a s p e r o , ches d A le x a n d rie , P a ris , 1 9 2 3 , sah. 2 3 ).

H is to ir e

des

p a tria r-

(5 3 ) M e s e l k r . B u r y , c ilt li, ah. 261; C o n q u e s t of E g y p t, (O x fo rd , 1 9 0 2 ), sah. 139 v.d .

B u 1 1 e r. T h e A ra p

( 5 4 ) C. H . B e c k e r . C a m b rid g e M e d . H is t. (C a m b rid g e , 1913), c ilt II , sah. 3 5 2 ; B e c k e r , V o m W e rd e n u n d W e s e n d e r is la m is c h en W e lt (L e ip z ig , 1 9 2 4 ), c ilt I, sah. 9 6 . (5 5 ) G e 1 z e r, A b ris s d e r b y z a n tin is c h e n K a is e rg e s c h ic h te , sah. 9 51. (5 6 ) L. B r e h i e r, J o ru rn a l des Sa vants, N . S. c ilt, X V 1917, sah. 4 0 2 . (5 7 ) G r e ju v a a te in in reetesi e n ge o la ra k IX u n c u a s rd a y a z lm ve L ib e r ig n iu m a M a r c o G r a e c o d e s c rip tu s a d n ta y a n l tin c e b ir v e rs iy o n d a n e re d ilm i o lan b ir ris a le d e m a h fu z k a l m tr . B u ris a le M a r k u s G ra e k u s n a m n d a b ir ahsa iz a fe o lu n m a k ta d r. E n iy i e d is y o n u : M . B e r t h e l o t , L a C h im ie d u M o y e n A g e (P a ris , 1 8 9 3 ), c ilt I, sah. 100 1 3 5 ; b u e serd e g re k e e s e rin fra n s z c a b ir te rc m e s i ve bu, atee d a ir m u fa s s a l m a l m a t m e v c u ttu r . D a h a y e n i b ir e d is y o n ; H e n r y W . L. H i m e, T h e o r igia of a r t ille r y (L o n d o n , 1913), sah. 4 5 6 3 . B a k n z : K ru m b a c h e r , sah. 6 3 6 ve 6 3 7 v e B u r y - G i b b o n , c ilt V I, sah. 10, n. 2 2 . Ayn eser, sah. 5 3 9 5 4 0 (b u n la r B e rth e lo t e d is y o n u n u b ilm e m e k te ve F. H f e r i n e s k i e d is y o n u n u z ik r e t m e k t e d ir le r : Hfer, H is to ir e de la C h im ie , P a ris 1 8 4 2 , c ilt I, sah. 4 9 1 4 9 7 ) . u e s e rle re d a h i b a k n z : M a x J h n s, H a n d b u c h e in e r G e s c h ic h te des K rie g s w e s e n s v o n d e r U r z e it b is z u r R e n a is s a n c e (L e ip z ig , 1 8 8 0 ), sah. 5 1 2 5 1 4 . C h O m a n , A H is to r y of th e a rt o f war in th e m id d le ages ( 2 . ta b . L o n d o n , 1 9 2 4 ), c ilt I I , sah. 2 0 6 , 2 9 2 1 0 . (5 8 ) K r . M . C a n a r d, Les e x p e d itio n s des A ra b e s c o n tre C o n s ta n tin o p le d an s lh is to ire et d a n s la le e n d e (J o u rn a l A s ia tq u e C C V I I I , 1 9 2 6 , sah, 6 3 - 8 0 ). (5 9 ) T h e o p h a n i s , C h r o n o g r a p h ia (e d it. de B oor, sah. 3 5 6 ). (6 0 ) T h e o p h a n i s , C h ro n o g ra p h ia , sah. 3 6 4 . (61) rusa). K u 1 a k o v s k i, B iz a n s m p a r a to r lu u ta r ih i, c ilt I I I . sah. 2 5 5

(6 2 ) K r . J . W e I l h a u s e n , D as a ra b is c h e R e ic h u n d s e in S tu rz fB e rlin , 1 9 0 2 ), sah. 1 3 3 . V . B a r t h o l d , Z a p is k i K o lle ii V o s to k o v e d o v , c ilt I, sah. 4 6 8 4 6 9 . (6 3 ) de Diehl, L A fr iq u e B y z a n tin e (P a ris , 1 8 9 6 ), sah . 590.

(6 4 ) D i e h l , is m i g e e n eser, sah. 5 9 2 . E . M e r c i e r , H is to ir e l A friq u e S e p te n trio n a le (P a ris , 1 8 8 8 ), c ilt I, sah. 218.

(6 5 ) B a k n z : D o m L e c le r q, L A friq u e c h re tie n n e (P a ris , 1 9 0 4 / c ilt. II , sah. 32 1 3 2 3 . R. B a s e t e n son y e r li a h a lin in B e rb e ris ta n d a X I I n c i a s rd a o rta d a n k a lk m o ld u u n u b e y a n e tm e k te d ir (E n c y c lo p e d ie de L Is la m , c ilt 1, sah. 7 21).

(6 6 )

Theophanes

(e d it. de B o o r ,

sah. 3 4 7 ) . S la v la r

(S e n

(6 7 ) V . I. L a m a n s k i . K k A sya, A fr ik a v e s p a n y a d a P e te rs b u rg , 1 8 5 9 ), sah. 3 (rusa).

(6 8 ) B. A. P n e n k o , V I I n c i asra a it b ir S la v -B itin y a b id e s i (s ta n b u l R u s A r k e o lo ji E n s tit s h a b e rle ri, c ilt V II I, N o . 1 2 . S ofya, 1 9 0 2 , sah. 15) (rusa). (6 9 ) V . N. Z l a t a r s k i B u lg a r k r o n o lo jis i (z v e s tia o td ela ru s s k a g o ia z y k a i s lo v e s n o s ti A k a d e m ii N a o u k , c ilt X V I I , N o . 2 , 1912, sah. 4 0 ) (r u s a ); Z 1 a t a r s k i, O r ta z a m a n la r d a B u lg a r d e v le ti ta r ih i (S o fya, 1918) c ilt I, k s m I, sah. 19 1 2 2 , 1 3 5 1 3 6 (b u lg a rc a ). Z la ta r s k i s p e r ih in , B u lg a r la r iy le b ir lik t e , bugnk D o b ru c a n n im a lin e , 6 6 0 ile 6 6 8 (K o n s ta n I I n in l m s e n e s i) a ra s n d a , y e rle m i o ld u u n u b e y a n e tm e k te d ir . Z l a t a r s k i , is m i g e e n eser, I, 1 sah. 138). (7 0 ) K r . L. N i e d e r l e , c ilt I, sah. 1 0 0 1 0 3 . (71) B u lg a r a t ik iy a t (s ta n b u f R u s A k e o lo ji (7 2 ) F. 7 7 7 (rusa). (7 3 ) (7 4 ) 7 6 2 ). M a n u e l d e l A n tiq ite S la v e (P a ris , 1 9 2 3 ).

v e s ik a la rn a d a ir b a k n z : A b o b a P lis k a E n s tit s h a b e r le r i, c ilt X, 1 9 0 5 ) (ru sa). B iza n s m p a r a to r lu u ta r ih i, c ilt I, sah.

I. s p e n s k i ,

s m i g een Cedreni,

eser,

sah.

729. c ilt I, sah.

H is to ria ru m c o m p e n d iu m (e d it. B on n ,

( 7 5 ) M a n s i, C o n c ilio r u m a m p lis s im a c o lle c tio , c ilt X , sah. 1 0 2 9 1 0 3 2 . n g iliz c e t e r c m e i: C. H e f e l e , A h is to ry of th e C o u n c ils of th e c h u rc h (E d in b u r g h , 1 8 9 6 ), c ilt V , sah. 9 5 9 6 . (7 6 ) M a n s i, c ilt X , sah. 1157 1 158 V , sah. 112 113. (18. m a d d e ). H e f e l e , c ilt -

(7 7 ) M a r t i n i P a p a e, E p is to la , X V I . M i g n e , P a tr. la t. c ilt L X X X V II, col. 2 0 2 . K r H . K . M a n n, T h e L iv e s of th e P o p e s in th e E a r ly M id d le A ges (2 . ta b , L o n d o n . 1 9 2 5 ,) c ilt I, k s m 2 . sah. 4 0 0 . (7 8 ) M a n s i, c ilt X I, sah. 6 3 9 6 4 0 . H e f e l e , c ilt V , sah. 1 75. (7 9 ) (8 0 ) sah. 117. M a n s i, c ilt X I, sah. 6 8 3 6 8 8 . E n g lis h H is to ric a l R e v ie w X X X IV ,l9 l9 ,

K r . E . W . B r o o k s ,

(81) G re k e d e o rpoDMuo k n b e t m n a s n a g e lm e k te d ir . B u k o n s ile c o n c ile in T r u llo n a d d a h i v e r ilm e k t e d ir . (8 2 ) K r . F. G r r e s , J u s tin ia n n u n d das r m is c h e (B y z a n t. Z e its c h rift X V I , 1 9 0 8 , sah . 4 4 0 4 5 0 ). P a p s ttu m

(8 3 ) L ib e r p o n tific a lis , e d it. L. D u c h e s n e (8 4 ) (8 5 ) (8 6 )

(P a ris , 1 8 8 6 ) I, sah. 3 9 1 .

Kr. F . G r r e s, is m i g een eser, sah. 4 5 2 4 5 3 . H e f e l e , A H is to r y of th e C h u rc h , c ilt V , sah. 2 4 0 . De T h e m a tib u s , sah. 12.

(8 7 ) M a n s i, c ilt X I. sah. 7 3 7 7 3 8 . A y n z a m a n d a k r . H . G e 1 z e r, D ie G e n e s is d e r b y z a n tin is c h e n T h e m e n v e rfa s s u n g (L e ip z ig , 1 8 9 9 ), sah. 10 17. ( 8 8 ) M e s e l k r . E. S t e i n , E in K a p ite l v o m p e rs is c h e n u n d v o m b y z a n tin is c h e n S taate (B y z a n tin is c h -n e u g rie c h is h e J a rh rb iic h e r I, 1 9 2 0 , sah. 7 6 , 8 4 ). (8 9 ) B u m e s e le y e d a ir K u l a k o v s k i n in f i k r i n i B iz a n s ta r ih i n in 3 n c c ild in d e b u lm a k k a b ild ir : sah. 3 8 7 4 31; E rm e n is ta n a d a ir y in e a y n e s e r, sah. 3 9 6 3 9 8 (ru s a ). B a k n z : L . B r e h i e r, J o u rn a l des S av an ts, N . S., X V , 1917, sah. 4 1 2 , 5 0 5 . (9 0 ) F. I. U s p e n s k i , B iz a n s m p a r a to r lu u ta r ih i (S e n P e te rs b u rg , 1914), c ilt I, sah. 6 8 5 6 3 6 (rusa). K u l a k o v s k ,i , is m i g een eser, c ilt II I , sah. 3 9 5 (ru s a ). (91) Y u k a r d a sah. 2 7 6 y a b a k n z .

(92.) K o n s ta n tin P o r fir o g e n e t A rm e n ia k o i (m e tin d e 'Ag|isvax6v) a d n n H e r a k liu s z a m a n n d a o rta y a k m o ld u u n u b e y a n e t m e k t e d ir (D e T h e m a tib u s , sah. 18). (9 3 ) (9 4 ) (9 5 ) E. E. E. S t e i n , B.yzant. n e u g rie c h . J a b rb c h e r S t e i n , a y n y e rd e sah. 8 5 . S t e i n , a y n y e rd e , sah. 8 5 , 1,1 9 2 0 . sah. 8 4 .

(9 6 ) E. S t e i n,S tu d ie n , sah. 1 4 0 . B a k n z :G . Ostrogorsky, O b e r d ie v e rm e in tlc h e R e fo rm t tig k e it d e r s a u r ie r (B y z a n t. Z e its c h r ift X X X ,1 9 2 9 1 9 3 0 , sah. 3 9 7 ,4 0 0 ) . (9 7 ) K r u m b a c h e r , is m i g een e s e r, sah. 7 0 9 711. (9 8 ) S. E p i f a n o v i , G n a h k a r ta n m a fu r M a k s im v e B iz a n s te o lo jis i (K iy e f, 1915), sah. 1 4 7 (rusa). K r u m b a c h e r , is m i g e e n eser, s a h . 6 3 , 141. (9 9 ) K r . A . B r i l l i a n t o v , a rk T e o lo jis in in G a rp T e o lo jis i z e r in d e k i te s ir le r i. Jan S k o t E r ig e n e g re (S e n P e te rs b u rg , 1 8 9 8 ), sah. 5 0 5 2 (ru sa). (1 0 0 ) K r . H . G e l z e r , L e o n tio s vo n N e a p o lis L e b e n des h e il ig e n J o h a n n e s des B a rm h e rz ig e n , E rz b is c h o f v o n A le x a n d r ie n ( F r e ib u r g i. B. u n d L e ip z ig , Ik 9 3 ) , sah. X L I. (101) K r. D i e h l , M a n u e l, c ilt I, sah. 3 2 9 3 5 9 . Bizans mparatorluu Tar hi

Fasl V
(1) K r . K . S c h e n k , K a is e r L eon s z a n t. Z e its c h rift V , 1 8 9 6 , sah. 2 9 6 v.d.). III W a lte n im In n e r e n (B y-

(2 ) K r . N . J o r g a , Les o rig in e s de l Ic o n o c la s m e (B u lle tin de la S e c tio n h is to riq u e de l A c a d e m ie R o u m a in e X I (B u k a re s t, 1 9 3 4 ), sah. 147. (3 ) T h e o p h a n i s , C h r o n o g r a p h ia (e d it. de B o o r, sah. 391).

(4 ) A n a s t a s i i , C h ro n o g ra p h ia tr ip e r tita (e d it. d e B o o r, sah. 2 5 1 ). (5 ) V ita S t e p h a n i col. 1 0 8 4 ). J u n io ris (M i g n e, P a tr. g ra e c a , 1 0 0 , vol. Cl,

(6 ) K r . E. W . B r o o k s , T h e c a m p a ig n of 7 1 6 7 1 8 fro m A ra b ic so urces (J o u rn a l of H e lle n ic S tu d ie s X IX , 1 8 9 9 , sah. 21 2 2 ). (7 ) K r F. I. s p e n s k i , B iz a n s m p a r a to r lu u ta r ih i (L e n in g ra d , 1 9 2 7 ), c ilt II, I, sah. 5 (rusa). (8 ) J. A. K u l a k o v s k i , B iz a n s ta r ih i, c ilt III, sah. 3 1 9 (rusa). (9 ) B a k n z : sah. 5 5 . . Z. v. L i n g e n t h a l , Jus g ra e c o -ro m a n u m , c ilt III,

(10) T h e o p h a n e s (e d it. d e B o o r, sah. 3 9 5 ). c ilt 11, sah.

(11) B u r y , H is to r y of th e L a te r R o m a n E m p ir e , 4 0 5 . - L a m b ro s , 'Iaoga -rj; 'EMo, c ilt III, sah. 7 2 9 . en

(12) B u m u h a s a ra ve m u h a s a ra n n e fs a n e v a n a n e s i h a k k n d a g e n i ve e n y e n i m a l m a t u m a k a le d e b u lm a k k a b ild ir : M C a n a r d, Les e x p e d itio n s des A ra b e s c o n tre C o n s ta n tin o p le (J o u rn a l A s ia tiq u e C C V I I I , 1 9 2 6 , sah. 8 0 102). K o n s ta n tin P o r fir o g e n e t d a h i s ta n b u ld a b ir c a m i b in a s n M e s le m e y e a tfe tm e k te d ir (D e a d m . im p e r io , fa s l X X I. E d it. B o n n , sah. 101 1 02). (13) B u g a y e t e n te re s a n m a l m a t B a r t h o l d u n b ir m a k a le s in d e b u lu n m a k t a d r : Z a p is k i K o lle g ii V o s to k o v e d o v , c ilt I, sah. 4 6 9 4 7 0 (rusa). (14) K r . H . L a m m e n s, E tu d e s s u r le y a d e M o a w ia Ie r (P a ris . 1 9 0 8 ), sah. 4 4 4 . (15) V . B a r t h o 1 d, re g n e du calife O m a i-

is m i g een eser, sah. 4 7 0 4 7 1 (ru sa).

(16) B iz a n s m p a r a to r lu u ta rih i m in ru s a ve n g iliz c e ed isy o n la r n d a P o itie s m u h a re b e s in e l z u m u n d a n fa z la e h e m m iy e t v e r m i tim K r . ru s a n s h a s : c ilt I (P e tro g ra d , 1917), sah. 2 2 2 ; n g iliz c e n s h a s : c ilt 1 sah. 2 9 0 ) . B u h u s u s ta m e s e l u esere m ra c a a t o l u n a b i l i r : A. D o p s c h , W ir ts c h a ftlic h e u n d s o z ia le G r u n d la g e n d e r e u ro p is c h e n K u ltu r e n tw ic k lu n g (2 . ta b , W ie n , 1 9 2 4 ), c ilt I I , sah 2 9 8 .

(17) K r . J. W e l l h a u s e n , D ie K m p fe d e r A ra b e r m it d e n R o n e rn in d e r Z e it d e r U m a jid e n (N a c b ric h te n vo n der K. G e s e ls c h a ft d e r W is s e n c h a fte n z u G ttin g e n . P h ilo s . h is to r. K la s s e [1901], sah. 4 4 4 4 4 5 ) ; B a tta la b ilh a s s a ta h s is e d ilm i o la n b ir m a k a le y i u e se rd e b u lm a k k a b ild ir : E n c y c lo p e d ie d e l Is la m , c ilt I, sah. 6 9 8 . u e s e rle ri d a h i k a r la t r n z ; B a r t h o l d , is m i g een eser, sah 4 7 0 ; D . B. M a c d o n a l d , T h e e a r lie r H is to ry of th e A ra b ia n N ig h ts (J o u rn a l of th e R oyal A s ia tic S o c ie ty 1924, sah. 3 3 1 ): M . C a n a r d, is m i g een eser, sah. 116 118. (18) A. L o m b a r d, C o n s ta n tin V , e m p e r e u r des R o m a in s (P a ris , 1 9 0 2 ), sah. 5 9 . (19) W i 1 1 i b a 1 d i, V ita ; c ilt X V , sah. 9 3 . P e r t z, M o n u m e n ta G e r m a n ie h is to ric a , '

(2 0 ) K r . A. V a s i l i i e v , Y u n a n is ta n d a S la v la r (V iz . V r e m e n n ik , c ilt V , 1 8 9 8 , sah. 4 1 6 4 1 7 ) (ru s a ), (21) C o n s t a n t i n i 53 54. P orphyrogeniti, De T h e m a tib u s , sah.

(2 2 ) T h e o p h a n e s , sah. 4 5 6 4 5 7 . (2 3 ) Z . v. L i n g e n t h a l , R echts, 3. tab , sah. 16. G e s c h ic h te des g rie c h ic h - r m is c h e n

(2 4 ) V a s i l i e v s k i , k o n o k la s tla r m k a n u n fa a liy e ti (M a a r if N e z a r e ti m e c m u a s , c ilt C X C IX , 1 8 7 8 , sah . 2 7 9 2 8 0 ) (rusa). (2 5 ) D . G i n i s, Das P r o m u lg a tio n s ja h r d e r is a u ris c h e n E clo g e (B y z a n t. Z e its c h rift X X IV 1 9 2 4 , sah. 3 5 6 3 5 7 ). A M a n u a l of R o m an L a w , - th e Ec o g a p u b h s h e d b y th e E m p e ro rs L eo I I I a n d C o n s ta n tin V of Is a u ia a t C o n s ta n tin o p le A. D . 7 2 6 , re n d e re d in to E n g lis h b y E. H . F r e s h f i e l d (C a m b rid g e , 1 9 2 6 ), sah. 2 . C. A. S p u 1 b e r, L E c lo g u e des Is a u rie n s : te x te , tra d u c tio n , h is to ire (C e rn a u tz i - R o u m a n ie , 1 9 2 9 ), sah. 8 3 (E k lo g a n n ta r ih in e d a ir m u fa s s a l m n a k a a : sah. 81 8 6 ). G . O s t r o g o r s k y , D ie C h ro n o lo g ie des T h e o p h a n e s im 7 . u n d 8. J a h rh u n d e rt (B y z a n t. n e u g rie c h . J a h r t c h e r V I I . 1 9 3 0 , sah. 6 , not). F a k a t C a m b rid g e M e d . H is to ry n in d r d n c .c ild in d e (1 9 2 3 ). P . C o 11 i n e t. E k lo g a 'n n p b lk a s y o n u i in , b a k a b ir ta r ih (M a r t 7 4 0 ) k a b u l e tm e k te d ir (sah . 7 0 8 ). (2 6 ) K r. C. N . U s p e n s k i , B iza n s ta r ih i e s k is le ri (M o s k o v a , 1917), c ilt I, sah. 2 l 7 2 l 8 (ru sa) (2 7 ) Z. v. L i n g e n t h a l . C o lle c tio lib r o r u m ju r is g ra e c o -ro m a n i in e d it o u m . E c o g a L e o n is et C o n s ta n tin i (L ip s ia e , 1 8 5 2 ). (2 8 ) E clo g a, p a r. II. S p u 1 b e r sah, 4 . F r e s h f i e l d , sah. 6 7 . (2 9 ) E c lo g a, p ar. II , 1 3 ; ru s a b ir te r c m e y i u e s e rd e b u lm a k k a b i d i r : V a s i l i e v s k i , k o n o k la s tla r m k a n u n fa a liy e ti, sah. 2 8 3 2 8 5 ( usa). * K r . S p u 1 h e r, sah . 5 9 ; F r e s h f i e l d , sah. 6 8 7 0 . (3 0 ) B u r y , II , sah. 4 1 4 .

(31) B u n la r n t a r ih le r in e d a ir m b a y e n e t v a rd r . B u n la r n B asil I ( 8 6 7 ) s a lta n a tn d a n nce n e re d ilm i o lm a la r m u h t e m e ld ir . K r . Z. v. L i n g e n t h a l , Jus g ra e c o -ro m a n u m , c ilt IV , sah. 4 . E. F r e s h f i e 1 d, A re v is e d M a n u e l of R o m a n L aw , fo u n d e d u p o n th e E c lo g a of L e o n I I I a n d C o n s ta n tin e V of Is a u ria . E c lo g a p riv a ta a u c ta (C a m b rid g e , 1 9 2 7 ), sah. 2. S p u 1 b e r, sah. 9 4 - 9 5 . F a k a t k r . Z. v . L i n g e n t h a l , G e sch ic h te des r m is c h e n R echts (3 . ta b , B e rlin , 1 8 9 2 ) sah. 3 6 (C e n u b ta ly a d a , N o r m a n la r id a re s i z a m a n n d a k i E cloga p riv a ta aucta y a d a ir). . (3 2 ) E p a n a g o g e . Z. v. L i n g e n t h a l , C o lle c tio lib r o r u m ..., sah. 6 2 .

( 3 3 ) R u s y a d a H r is tiy a n l n , X u n c u a s rd a , k a b u l n d e n az s o n ra ta n n m o la n b u k ita p ta a p o s to lik k ilis e n in a h k m , u m u m k o n s ille r in a h k m ve a y n z a m a n d a B iz a n s o rto d o k s im p a r a to r la r n n m e d e n k a n u n la r b u lu n u y o r d u . ( 3 4 ) P a p a r r i g o p u l o , H is to ir e de la c iv ilis a tio n h e lle n iq u e (P a ris , 1 8 7 8 ). sah. 2 0 5 , 2 0 9 . (3 5 ) Z. v. L i n g e n t h a 1, H is to ria e J u ris G r a e c o -R o m a n i D e lin e a tio (H e id e lb e rg a e , 1 8 9 3 ), sah. 3 2 . (3 6 ) Z. v. L i n g e n t h a l , G e s c h ic h te des g rie c h is c h - r m is c h e n R e c h ts (3 . ta b , B e rlin , 1 8 9 2 ), sah. 2 5 0 . ( 3 7 ) B. A . P a n e n k o, B iz a n s m p a r a to r lu u n d a k y l m a lik n e s i. K y k o d e k s i v e m a n a s tr v e s ik a la r (S o fy a , 1 9 0 3 ), sah. 8 6 (rusa). (3 8 ) A y n y e rd e , sah. 3 0 . (3 9 ) G. V e r n a d s k i , S u r les o rig in e s d e la lo i a g r a ir e (B y z a n tio n 11,1926, sah. 1 7 3 ). * b y z a n tin e

( 4 0 ) K r . F. D 1 g e r, H is to ris c h e Z e its c h rift C X L I, 1 9 2 9 , sah. 112 113 (e s e r im in l i n i c ild in in n g iliz c e ta b n n k r it i i m n a s e b e tiy le y a z m o ld u u b ir m a k a le ). F a k a t k r . E. S t e i n , B y z a n t. Z e its c h rift X X IX , 1 9 3 0 , sah. 3 5 5 . , (41) Z l a t a r s k i , is m i g een eser (S ofya, 1 9 1 8 ),c ilt I, sah 1 9 7 - 2 0 0 (b u lg a r a ). ( 4 2 ) F . 1. s p e n s k i , B iz a n s m p a r a to r lu u ta r ih i, c ilt I, sah. 2 8 (ru s a ). K r. A. V o g t , B a s ile I e r (P a ris , 1 9 0 8 ), sah. 3 7 8 . ( 4 3 ) R o m e n L a k p e n e d a ir y a z m o ld u u en son e s e rin d e S. R u n c im a n d a h i z a v r iy a l im p a r a to r la r n , v c u d e g e t ir d ik le r i y e n i lik le r d e , to p ra k k le li in in ilg a s n a m a tu f g a y e t v a z h b ir p o lit ik a ta k ib e tt ik le r in i b e y a n e d iy o r (S. R u n c i m a n , T h e E m p e ro r R om anus L e c a p e n u s a n d h is r e ig n [C a m b rid g e , 1 9 2 9 ], sah. 2 2 5 ) . (4 4 ) C h . D i e h l , H is to ir e de l E m p ir e B y z a n tin (P a ris , 7 . ta b , 1 9 2 4 ), sah. 6 9 .

(4 5 ) W . A s h b u r n e r , T h e F a r m e r s L a w (J o u rn a l of H e lle n ic S tu d ie s X X X , 1910, sah. 8 4 ; X X X II, 1912, sah. 6 8 - 8 3 ) . K y k o d e k s in in m e t n in in n e ri :C . F e r r i n i , B y z a n t. Z e its c h rift V I I , 1 8 9 8 . sah 5 5 8 - 5 81. k in c i d efa n e r i: p e re d i C o n ta rd o F e r r in i, c ilt I, (M ila n o , 1 9 2 9 ) sah. 3 7 5 - 3 9 5 . (4 6 ) B u m e s e le y e d a ir A v ru p a ve A m e r ik a lim le r i ta r a fn d a n b i l f iil b il in m i y e n i k i R u s e s e rin in g a y e t e n te re s a n fa s lla rn k a r la tr n z : C. N . s p e n s k i , B iz a n s ta r ih in e d a ir e s k is le r, sah. 1 6 2 - 1 8 2 ve P . R u d a k o v, G r e k h a g io g ra fy a s m a g r e B iz a n s m e d e n iy e tin e d a ir ic m a lle r (M o s k o v a , 1917), sah. 1 7 6 -1 9 8 . u e s e re d a h i b a k n z : G V e rn a d s k i , B iz a n s ta k y l k o m n le r in e d a ir n o tla r (U t e n iia Z a p is k i o s n o v a n n iia R u s s k o i U e b n o i K o lle g iie y v P rs g iy e (P ra h a , 1 9 2 4 ), c ilt I I , 2 . k s m , sah. 8 1 - 9 7 (rusa). Bu m a k a le n in m e llif i y u k a r d a z ik r e t t i i m iz ik i e s e ri b ilm iy o r d u . u esere d a h i b a k n z : N . A. C o n s t a n t i n e s c u , R e fo rm e sociale o u re fo rm e fis c a le (B u lle lin de la S ectio n h is to riq u e d e ca d e m ie R o u m a in e X I, 1 9 2 4 , s a h .9 5 - 9 6 ) . ( 4 7 ) K r . G . V e r n a d s k i , S u r les o rig in e s d e la L o i a g ra ire b y z a n t in e (B y z a n tio n I I , 1 9 2 6 , sah. 1 7 8 -1 7 9 ). (4 8 ) A s h b u r n e r , is m i g een e s e r (J o u rn a l of H e lle n ic S tu d ie s X X X II 1912, sah . 71). (4 9 ) K r . W . A s h b u r n e r . sah. L X V I I I , L X X V II I, C X I I I . T h e R h o d ia n See L a w (O x fo rd , 1 9 0 9 ),

( 5 0 ) M a k e d o n y a d e v r in e a it o la n b u k o d e k s e d a ir a a y a m ra c a a t o lu n m a s . (51) (5 2 ) A s h b u r n e r , sah. C X I I, C X I I I . A s h b u r i n e r , sah. C X II; C X IV .

(5 3 ) R odos k a n u n u n a d a ir y a z lm u m u fa s s a l m a k a le y e b a k n z : H . Kreller, L e x R h o d ia . U n te r s u c h u n g e n z u r Q u e lle n g e s c h ic h te des r m is c h e n S eere c h te s 'Z e its c h r ift f r das g e s a m te H a n . d e ls re c h t u n d K o n k u r s r e c h t X X V , 1921, sah. 2 5 7 - 3 6 7 ) . (5 4 ) K r . Z . v. L i n g e n t R ech ts (3 . ta b , B e r lin , 1 8 9 2 ) u n d R e c h t f r das H e e r v o m I I I , 1 8 9 4 , sah. 4 4 8 - 4 4 9 ) . h a l , G e s c h ic h te d e s g rie c h is c h -r m is c h e n sah. 1 6 -1 7 . A y n m e llif in , W is s e n s c h a ft 6. - 10. J a h r h u n d e r t (B y z a n t. Z e its c h rift .

( 5 5 ) C a m b rid g e M e d ie v a l H is to ry n in 4 n c c ild in d e (1 9 2 3 ) D i e h l ve C o l l i n e t k o d e k s in z a v r iy a h a n e d a n n n e s e ri o ld u u n u ile r i s re n n o k ta i n a z a r k a b u l e tm e k te d ir le r (sah . 4 - 5 , 7 0 8 -7 1 0 ). F a k a t a y n c ild in m e th a lin d e B u r y (sah. X I I I ) b y le b ir n a z a r iy e n in , h i o lm a z s a i l k i k i k o d e k s i in , A s h b u r n e r in te tk ik a tn d a n s o n ra , k a b ili m d a fa a o lm a d n b e y n e tm e k te d ir. u m a k a le y e d a h i b a k n z : G. O s t r o g o r s k y , U b e r d ie v e r m e in tlic h e R e fo r m t tig k e it d e r Is a u r ie r (B y z a n t. Z e its c h rift, X X X 1 9 2 9 - 1 9 3 0 , sah. 3 9 6 ).

(5 6 ) G. F i n l a y , H is to r y o f th e B y z a n tin e E m p ir e fr o m D C C X V I to M L V I I (2 . ta b , E d in b u r g ve L o n d o n , 1 8 5 6 ), sah. 1 3 -1 4 (c ilt I I , e d it. T o z e r). (5 7 ) H . G e l z e r , D ie G e n e s is fa s s u n g (L e ip z ig , 1 8 9 9 ), sah. 7 5 . (5 8 ) F. I. 5 5 - 5 6 (ru sa). d e r b y z a n tin is c h e n T h e m e n v e r -

U s p e n s k i , c ilt I, sah. 8 1 2 .

K r . c ilt

II

(1 9 2 7 ),

sah.

( 5 9 ) b n i H u r d a d b a h n m e tn in i, fra n s z c a te r c m e s iy le m u k a yese e d in iz : D e G o e j e , B ib lio th e c a G e o g ra p h o r u m A ra b ie o ru m (L e id e n , 1 8 8 9 ), sah. 8 2 v. d. K r . G e l z e r , is m i geen eser, sah. 8 2 v. d. E. W . B r o o k s , A ra b ic lists of B y z a n tin e T h e m e s (J o u rn a l of H e lle n ic S tu d ie s X X I, 1901, sah. 6 7 v . a ) . (6 0 ) C o n s t a n t i n i P o r p h y r o g e n i t i , D e th e m a tib u s , sah. 2 8 . (6 1 ) T h e o p h a n u s Continuatus (e d it. B onn, sah . 6).

( 6 2 ) K r . K u l a k o v s k i , c ilt I I I , sah. 3 9 1 - 3 9 2 (rusa). E. S t e i n, B y z a n t. n e u g rie c h . J a h rb c h e r I, 1 9 2 0 , sah. 75 - 77. B a k n z : G . O s t r o g o r s k y, O b e r d ie v e r m e in tlic h e R e fo r m t tig k e it d e r Is a u r ie r (B y z a n t. Z e its c h rift X X X , 1 9 2 9 - 1 9 3 0 , sah. 3 9 7 ) . ( 6 3 ) K r . C. N . U s p e n s k i , B iz a n s t r ih i e s k is le ri 1917) sah. 1 5 2 (ru s a ). (M o s k o v a ,

( 6 4 ) T h e o p h a n e s (e d it. d e B o o r, sah. 4 1 9 ). K r. F. D l g e r , R e g e s t e n , c ilt I, N 3 0 0 (sah . 3 6 ) : E . S t e i n , B y z a n t. Z e it s c h rift X X IX , 1 9 3 0 . sah. 3 5 5 . ( 6 5 ) K r . A . v a n M i 11 i n g e n, B y z a n tin e C o n s ta n tin o p le d o n , 1 8 9 9 ), sah. 9 8 - 9 9 v e h e r i k i s a h ife a r a s n d a k i r e s im . (L o n

( 6 6 ) P a p a r r i g o p u l o , H is to ir e de la c iv ilis a tio n h e lle n iq u e , sah. 1 8 8 - 1 9 1 . B u m v e r r ih , a y n te l -c k ile ri, e v v e lc e Grek m i ll e t i ta r ih i a d l y u n a n c a e s e rin in 3 . c ild in d e te k e m m l e ttir m i ti. ( 6 7 ) K . S c h w a r z l o s e , D e r B ild e rs tre it 4 6 , 48, 50. (6 8 ) A.^ L o m b a r d, e m p e r e u r des R o m a in s ( 6 9 ) L. B r e h i e r , La (G o th a , 1 8 9 0 ), sah. 4 2 ,

E d u d e s d h is to ire b y z a n tin e : C o n s ta n tin V , (P a ris , 1 9 0 2 ), sah. 1 0 5 , 1 2 4 , 1 2 7 , 1 2 8 . O u e re lle des Im a g e s (P a ris , 1 9 0 4 ) sah. 3 -4 .

( 7 0 ) C. N . U s p e n s k i , B iz a n s ta r ih in e d a ir e s k is le r, sah. 2 1 3 (ru s a ); k r . sah. 2 3 7 . u e s e rle re d a h i b a k n z : N . J o r g a , Les o rig in e s de 1Ic o n o c la s m e (B u lle tin d e la S ectio n h is t rq u e de lA c a d e m ie R o u m a in e X I, [B u carest, 1 9 2 4 ], sah. 1 4 7 -1 4 8 ). G . O s t r o g o r s k y U s p e n s k in in n a z a r iy e s in i id d e tle r e d d e tm e k te d ir (B y z a n t. Z e its c h r ift X X X , sah. 3 9 0 , n o t 2).

(71) k o n o k la s t h a r e k e tin e d a ir y a p la n e n y e n i t e t k ik le r : H . L e c 1 e r c q, D ic tio n n a ir e d a rc h e o lo g ie c h re tie n n e V I I (1 9 2 6 ) Im ages (sah . 1 8 0 - 3 0 2 ) ; F. I. U s p e n s k i , B iz a n s m p a r a to r lu u ta r ih i (L e n in g ra d , 1 9 2 7 ), c ilt I I , sah. 2 2 - 5 3 , 8 9 - 1 9 9 , 1 5 7 -1 7 4 (rusa). (7 2 ) M a n s i , C o n c il. C o lle c t. 11,11 (C o n c iliu m L ib e rita n u m , m a d d e X X X V I) . L e c le rc q , is m i g een m a k a le d e (sah . 2 1 5 ) b u m e t n in d e i ik b ir e n te rp re ta s y o n u n u k a b u l e tm e k te d ir . F a k a t m e tin g a y e t v a z h d r . E lv ir k o n s ili v e s ik a la r n n o ta n tik li in e d a ir ; A. Harnack, G e s c h ic h te d e r a ltc h r is tlic h e n L ite r a t r bis E u s e b iu s ; I I : D ie C h ro n o lo g ie der a ltc h r is tlic h e n L ite r a t r b is E u s e b iu s ; c ilt I I (L e ip z ig , 1 9 0 4 ), sah. 4 5 0 : (B u v e s ik a la r n ) s h h a ti is p a ta m u h ta d e ild ir . (7 3 ) E u s e b i i , H is t. E ccl. V I I , 18, 4. (7 4 ) G re k e m e tin u e s e rd e n e r e d ilm i t ir : G. O s t r o g o r s k y , S tu d ie n z u r G e s c h ic h te des b y z a n tin is c h e n B ild e rs tre ite s (B re s la u , 1 9 2 9 ), sah. 7 4 . L tin c e te r c m e s in i k r . y in e ayn y e rd e , sah. 7 4 v e 8 6 . P. M a a , D ie ik o n o k la s tis c h e E p is o d e in d e m B rie fe des E p ip h a n io s an J o h a n n e s (B y z a n t. Z e its c h rift XXX , 1 9 2 9 - 1 9 3 0 , sah. 2 8 2 ) ; u e sere d i b a k n z : M i n e , P a tro l, g raeca, c ilt X I I I I . s. 3 9 0 . O t a n t ik li in e k a r : D . S e r r u y s , C o m p t e s -r e n d u s de l A c a d e m ie des in s c rip tio n s et b e lle s - le ttre s (1 9 0 4 ), c ilt I, sah. 3 6 1 - 3 6 3 ve O s t r o g o r s k y , is m i g e e n eser, sah. 8 3 - 8 8 . F a k a t u e s e rle re d a h i b a k n z : H G r e g o i r e , B y z a n tio n IV , 1 9 2 9 , sah. 7 6 9 - 7 7 0 ; F. D 1 g e r, G ttin g is c h e G e le h rte A n z e ig e n (1 9 2 9 ), sah. 3 5 7 - 3 5 8 ; P . M a a , is m i geen eser, sah. 2 7 9 , 2 8 6 ; E. S t e i n, B y z a n t. Z e its c h rift X X X , 1 9 3 0 , 3 5 6 . (7 5 ) G r e g o r i i M a g n i , E p is to la e IX , 1 0 5 ; L X X V II , col 1 0 5 ; H a r t m a n n e d is y o n u IX , 2 0 8 E p is t. c ilt I I , sah. 1 9 5 ); n g iliz c e te r c m e s i: N ic e n e F a th e rs (1 8 9 8 ), c ilt X I I I , sah. 2 3 . M i n e , P a tro l. lat. (M o n . G e r m . -H ist. S elect L ib r a r y of

(7 6 ) S. G r e g o r i i , M . E p is t. XT, 1 3 ; M i g n e, L X X V II , col. 1128. H a r t m a n n e d is y o n u ( M o n . G e r m , H is t. E p is t. c ilt I I , sah. 2 7 0 ) ; n g iliz c e te rc m e s i, y in e a y n y e rd e , c ilt X I I I , sah. 5 4 . ( 7 7 ) M e s e l k r . C. B e c k e r , Is la m s tu d ie n (1 9 2 4 ), 4 4 6 (b u lim e g re Y e z id in ira d e s i p e k l n e r e d ilm i tir ). c ilt I sah.

(7 8 ) T h e o p h a n e s (e d it. d e B o o r , sah. 4 0 5 ) . N J o r g a, is m i g een eser, sah. 1 4 3 n. 3 de b u l k a b b ir if tir a y a h u t m i z a h b ir ad o la ra k ta v s if e tm e k te d ir. (7 9 ) A. L e b e d e v , V I n c , V I I in c i ve V I I I in c i a s rla rd a u m u m k o n s ille r (3 . ta b , S en P e te rs b u rg , 1 9 0 5 ), sah. 1 4 2 (ru s a ). (8 0 ) N . K o n d a k o v , M e r y e m A n a ik o n o g r a fy a s (P e tro g ra d , 1915), c ilt I I , sah. 3 (rusa),

(81) I. A n d r e i e v , s ta n b u l p a tr ik le r i (S e rg ie v P o sad , 1 9 0 7 ), sah . 7 9 (ru sa). (8 2 ) C h . D i e h l , 1 9 2 4 ) sah . 71. H is to ir e de l E m p ire

G e r m a n u s ve T a ra s iu s ,

B y z a n tin (7 .

ta b , P a ris ,

( 8 3 ) G r e g o r i i I I , E p is to la , X I I I : Ad L e o n e m Is a u r u m im p e ra to re m . M i g n e, P a t r. 1a t. L X X X IX , col. 521 ( im p e ra to r s u m et sacerdos).- G r e g o r I I n in m e k t u p la n m n d o r u lu u h a k k n d a b a z lim le r m te r e d d it k a lm la r d r : k r L. G u e r a r d , Les le ttre s de G r e g o ire I I L e o n l Is a u r ie n (M e la n g e s d a rc h e o lo g ie e t d h is to ire , c ilt X , 1 8 9 0 , sah . 4 4 - 6 0 ) . D i e r le r i ise b u n la r n o ta n tik o ld u u n u k a b u l e t m e k t e d ir le r : m e s e l H . M a n n , T h e L iv e s of th e Popes (2 . ta b , 1 9 2 5 ), c ilt I, sah. 4 9 8 - 5 0 2 . F a k a t b u h u s u s b a h is m e v z u u m e s e le i in p e k fa z la e h e m m iy e tli d e ild ir . B u m e k tu b u n g a y e t iy i m e h a z la r a is tin a d e n y a z lm y a h u t s o n ra d a n te r k ip e d ilm i o ld u u a n la ly o r. M u k a y e s e e d in iz : G i b b o n u n B u r y e d is y o ru , z e y il 14. H e f e l L e c l e r c q , H is to ir e des co nciles, c ilt I I I , 2 , sah. 6 5 9 6 6 4 . C a b r o l , D ic tio n n a ir e d a rc h e o lo g ie V I I , 1, s a h . 2 4 8 . (8 4 ) T h e o p h a n e s (e d it. de Boor, sah. 4 0 4 ).

(8 ) Y e n i e s e rle r a ra s n d a u n la ra b a k n z : D i e h 1, C a m b rid g e M e d . H is to r y (1 9 2 3 ), c ilt IV , sah. 9 . L e c l e r c q , D ic tio n n a ir e d a r c h e o lo g ie c h re tie n n e ( 1 9 2 6 ) ,c ilt V I I , 1, col. 2 4 0 - 2 4 1 F. I. s p e n s k i , is m i g ee n e s e r (1 9 2 7 ), I I , sah. 2 5 v. d. ( 8 6 ) K r . L e c l e r c q , iz fe o lu n m a k ta d r ). (8 7 ) I. D . A n d r e i e v , col. 2 4 8 (b u ra d a ik in c i fe r m a n 7 2 9 sen e sah, 71 (rusa).

s in e

G erm an u s

ve

T a ra s iu s , des

(8 8 ) E. S t e i n , S tu d ie n zur R e ic h e s (S tu ttg a rt, 1919), sah . 1 40.

G e s c h ic h te

b y z a n tin is c h e n

( 8 9 ) Kr. G. O s t r o g o r s k y , S tu d ie n zur G e s c h ic h te des b y z a n tin is c h e n B ild e rs tre ite s (B re s la u , 1 9 2 9 ). sah. 14, n o t 1. B a za n k o n s ilin a l t a r ih i o la ra k 7 5 3 sen e s i k a b u l o lu n m a k ta d r . , ( 9 0 ) M a n s i, c ilt X I I I . sah. 3 2 3 . 3 2 7 . 3 4 6 , 3 5 4 . 3 5 5 . H e f e l e , A H istory o f th e C h u rc h (1 8 9 6 ), c ilt V , sah. 3 1 3 - 3 1 5 O s t r o g o s k y d e (is m i g een eser, sah. 7 - 2 9 ) K o n s ta n tin in ta s v ir le r k lt a le y h in d e k i e d e b e s e r le r in in te s ir le r in e v e 7 5 4 se n e s i k o n s ili v e s ik a la r n a d a ir e n te re s a n b ir te z b u lm a k k a b ild ir . (91) (9 2 ) I. A n d r e i e v , G e rm a n u s ve T a ra s iu s , sah. 9 6 (rusa). B u m e s e le y e d a ir : Ostrogorsky. sah. 2 9 - 4 0 .

( 9 3 ) V ita S t e p h a f i ] u n i o r i [ s ( M i n e , P a tr. g ra e c a , OO, col. 1 1 2 0 ). V . G . V a s i 1 i e v s k i, G e n S te fa n 'n h a l te r c m e s i(V a s ilie v s k in in e s e rle ri, c ilt I I , sah. 3 2 4 ) (ru s a ); D i e h l , M a n u e l, c ilt I, sah. 3 6 6 .

(9 4 ) P a p a r r i g o p u l o , Yunan cilt P I , sa h . 7 0 3 - 7 0 7 (ru m c a ). (9 5 ) V. G. V a s i l i e v s k i ,

m ille t i

t a r ih i

(A tin a ,

1867),

cilt II, sa h . 3 2 2 (rusa). c ilt I, sa h . 2 2 8 (rusa).

(9 6 ) C. N . U s p e n s k i , (9 7 ) (9 8 )

E s k is le r ,

T h e o p h a n e s , sa h . 4 4 0 , 4 4 6 . I. A n d r e i e v , G e r m a n u s ve T a ra s iu s , sah. 7 8 (rusa).

(9 9 ) K r. EiKfL/.ou Tcodvvou, Mvpela ayo.o'/i/'. (V e n e d ik , 1884), sa h . 144-145. F. D v o r n i k , L a V ie de S a in t G r e g o ire le D e c a p o lite et les S la v e s m a c e d o n ie n s a u IX e siecle (P a ris, 1926), sah . 41. 5 8 (par. 13), (100) (101) (102) Ostrogorsky, I. A n d r e i e v. M a n s i, c ilt S tu d ie n , geen sah. sa h . eser, 38. sah. 9 8 , (rusa).

is m i X III.

739-740. E m p ir e (N e w - Y o r k , 1919),

(103) J. B r y c e . sa h . 5 0 (V in c i f a s ln

T h e H o ly R o m a n b a la n g c ).

(104) W . S i c k e l , D ie K a is e rw a h l K a rls des G ro s s e n (M itte ilu n g e n des In s titu ts f r s te rre ic h is c h e G e s c h ic h ts fo r s c h u n g X X , 18 99, sah . 1-3). (105) G a s q u e t , L E m p ir e (P a ris . 1888), sah . 2 8 4 - 2 8 5 . b y z a n t in et la m o n a r c h ie fr a n q u e

(106) B a k n z : D l g e r , R e g e ste n , c ilt I, N o . 3 3 9 (sah . 41); b u e se rd e b u m e v z u a d a ir m e h a z la r v e b ir b ib liy o g r a f y a b u lm a k k a b ild ir . , (107) E p is lo ls e K a r o lin i a e v i, edit. E. D u e m m l e r , cilt II (B e rlin , 1895), s a h . 2 8 8 (M o n . G e rm . H is t. E p is to la r u m , c ilt IV). (108) 1 8 9 3 de J. B. B u r y a r lm a y n ve t r e n e d a ir s o n derece e n te re s a n ve o r ijin a l b ir m a k a le n e r e tm i t ir : b u lim b u r a d a b u ta g iy m e h a d is e s in in esas f ir k r in in r e n d e n s a d r o l d u u n u is p a ta a l y o r d u (J. B. B u r y , C h a rle s th e G re a t a n d ir e n e . H e r m a th e n a , V I I I , 1 8 9 3 , s a h . 17-37). B u m a k a le t a r ih ile r in h e m e n h e m e n m e h u l k a l m t r ; ve B u r y d a h i b iz z a t, k e n d is i ta r a fn d a n ile r i s r le n fa ra z iy e le ri re d d e tm e k le b e ra b e r, b u n la r t a r ih in d e y a ln z a r lm a y n ile B iz a n s s a ra y a r a s n d a k i m n a s e b e tle r d e n b a h s e tti i e s n a d a z ik r e t m e k t e d ir ( B u r y , H is to r y of th e E a s te rn R o m a n E m p ir e , L o n d a n , 1912, sa h . 317-321). K r. N . B a y n e s, A B ib lio g r a p h y of th e W o r k s of J. B u r y ( C a m b r id g e , 1929). sa h . 7-8 v e 136. B u r y n i n b u h u s u s t a k i s k t u h a k k n d a B a y n e s u m t a l a d a b u l u n u y o r : B u t a m m a n a s ily e a y a n te e s s ft r ; b u r a d a h a k ik a t o lm a a l y k b ir n a z a riy e b u l u n d u u h is s o lu n m a k t a d r (sah. 8 ). (109) T h e o p h a n e s (edit. d e B o o r, s a h . 4 7 5 ). D i e h l (C a m b r id g e M e d ie v a l H is to r y IV, sa h . 2 4 ) b u m z a k e r e le r e in a n m a m a k t a d r . 8 0 0

s e n e s in d e re n e lli y a n d a id i. K rs. B u r y , C h a r le m a g n e a n d re n e (H e r m a th e n a V I I I , 1893, sah. 2 4 ) : 7 9 4 de re n k r k d rt y a n d a idi. (110) A lm a n ta r ih is i P. S c h r a m m K a ise r, R o m u n d R e n o v a tio (L e ip z ig - B e rlin . 1 9 2 9 , cilt I, sah. 12-13) a d l e s e rin d e , a r lm a y n m ta g iy m e s in in cebr b ir h a re k e t ve B a s ile v s h u k u k u n a b ir te c a v z o l d u u n u beyan e tm e k te ve F r a n k la r k ir a l n n R o m a lla r n im p a r a to r u n v a n n a im o lm a y p im p e r iu m R o m a n u m gUDernans n v a n n k a b u l e tm i o l d u u n u t e b a r z e ttir m e k te d ir. (111) B u r y , A H i s t o r y of th e E a s te rn R o m a n E m p ir e (L o n d o n . 1912), sah. 3 2 5 . u esere d a h i b a k n z : L. H a 1p h e n, Les b a rb a re s des g r a n d e s in v a s io n s a u x c o n q u e te s tu r q u e s d u X I e sie cle (P a ris, 1926), sa h . 2 4 3 - 2 5 0 . (112 ) P a p a r r i g o p u l o , I I I , sah. 4 6 7 (r u m c a ). H e le n m ille t i ta r ih i (A tin a , 1 8 6 7 ) c ilt

(113) K. S c h e n k , K a is e r L e o n s I I I Z e its c h rift V, 18 96, sah. 2 8 9 , 2 9 6 ). (114) H . Gelzer, A

W a lte n i m I n n e r e n (B y z a n t.

A b ris s d e r b y z a n t in is c h e n G e s c h ic h te , s a h 9 6 0 . of the V, L a te r R o m a n sah. 169. E m p ir e , c ilt . II,

(115) B u r y , sah. 410.

H is to r y

(116) L o m b a r d , (117) T he 18) F. I. c ilt II, sah. 2 2 .

C o n s ta n t in

C a m b r id g e

M e d ie v a l is m i

H is to r y IV , sah. 2 6 . geen of the eser (L e n in g r a d , Rom an 1927), E m p ir e ,

Uspenski, A

sah.

(119) K r. B u r y , V III.

H is to r y

E a s te rn

(120) M e s e l k r . T a ba r, c ilt I I I (2), sah . 6 9 5 ). C h r o n iq u e de Michel le S y r i e n (edit. C h a b o t, c ilt I I I , (1). sah . 15). E. W . Brooks, B y z a n tin e s a n d A ra b s in th e T im e of th e E a r ly A b b a s d s ( E n g lis h H is to ric a l R e v ie w , 1900, sah. 7 4 3 ). (121) B u r y , c ilt I I I , sah. 78 . (122) S u r i y e l i M i h a i l k r o n ik i (edit. C h a b o t (1), sa h . 72).

(123) m p a r a to r M ih a il in g a rp im p a r a to r u D in d a r L o u is ye y a z m o ld u u m e k t u p . B a r o n i i, A n n a le s E c c ie s ia s tic i, c ilt X IV , 1 7 4 3 , sa h . 63; G e n e s i u s , sah. 33 . (124) T h e o p h a n e s C o n t n u a t u s, (125) A y n yerde. (126) T o m a s n is y a n n a d a ir e n m u fa s s a l k r it ik m a l m a t u ese rde b u l m a k k a b i ld ir : A. V a s i 1 i e v, B iz a n s ve A ra p la r. A m o r io n sah. 53.

s l le s i z a m a n n d a B iz a n s - A ra p s iy a s m n a s e b e tle r i (S e n P e te rs b u rg , 19 00, sah. 21-43, ru sc a ) ve J. B. B u r y , A H i s t o r y of th e E a s te rn R o m a n E m p ire , sah. 84-110. (127) F i n l a y , c ilt I I , sa h . 133. B u r y , s a h . 110. F. I. U s p e n s k i, T a rih , cilt I I , 1, sah. 2 7 9 - 2 9 2 (rusa). (128) B a k m z : V a s i 1 i e v, cilt I. sa h . 8 2 - 9 2 (rusa). B u r y , sah. 2 5 4 , 4 7 2 - 4 7 7 . Zaf er m e r a s im i i i n : K o n s t a n t i n P o r p h y r . , D e c e r im o n iis , sah. 5 0 3 - 5 0 7 . (129) Y a k u b . H is to r ia e (edit. H o u t s m a, c ilt II, L u g d . Batavor u m , 1883) sa h . 5 7 3 (a ra p a m e tin ). V a s i l i e v , z e y il, sah. 9 (rusa). (130) V a s i l i e v , c ilt I, sah. 113-117. B u r y , sa h . 2 6 0 - 2 6 2 . Zafer m e r a s im i i i n : K o n s t a n t i n P o r p h y r . , D e c e r im o n iis , sah. 50 7 - 508. (131) T b a r , cilt sah. 3 0 (rusa). I I I , sa h . 1236. A. A. V a s i I ie v, c ilt I, z e y il

(132) A m o r io n se fe rin e d a ir gayet m u fa s s a l m a l m a t T a b a rn in k r o n ik in d e b u l u n m a k t a d r : T a b a r , c ilt I I I , s a h . 1 2 3 6 - 1 2 5 6 ; ru s a t e r c m e s i: V a s i l i e v , c ilt I, z e y il, sa h . 3 0 - 4 6 . K r. V a s i l i e v , sah. 11 9 - 1 4 0 . B u r y , sa h . 2 6 2 - 2 7 2 . B u r y , M u t a s im s m a rc h t h r o u g h C a p p a d o c ia in A. D . 8 3 8 (Jo u r n a l of H e lle n ic S tu d ie s X X IX , 19 09, s. 1 2 0 - 1 2 9 ). (133) K r. A ta 4 2 m a r t y r u m A m o r ie n s iu m ( e d it. V. V a s i l i e v s k i et P. N i k i t i n ; R u s lim le r A k a d e m is i M e m o ire s lar, S e n P e te rs b u rg , 1 9 0 5 , V I I I . seri, c ilt V II, 2 (g re k e m e tin , m u fa s s a l r u s a e rhle r). B u Ata 1ar a y n z a m a n d a e n te re s a n b a z t a r ih i m a l m a t ih t iv a e tm e k te d ir le r . P a r is M ill k t p h a n e s in d e k i b ir el y a z m a s n a g re (P a ris, N . 1 5 3 4 ) y a z lm l o la n g re k e b ir m e tn i m u k a y e s e e d i n i z : A . V a s i l i e v , y u k a r k i m e c m u a , (Sen P e te r s b u r g , 1 8 9 8 ), V I I I . seri, c ilt I I I , 3, sa h . 16. Krs. B u r y , sa h . 271 2 7 2 . (134) B a k n z : A. V a s i l i e v , is m i g e e n eser, cilt 201 (rusa). B u r y , c ilt I I I , sah . 2 8 3 2 8 4 . I, sah. 199

(135) C o n s t a n t i n i P o r p h y r o g e n i t i , D e c e r im o n iis , cilt I, 6 9 , sah: 3 3 2 3 3 3 . B a k n z : B u r y , T he C e r e m o n ia l B o o k o f C o n s ta n tin e P o r p h y r o g e n n e to s ( E n lis h H is t ric a l R e v ie w X X I I , 19 07, a h , 4 3 4 ). (136) A n e c d o ta B r u x e lle n s ia , I : C h r o n iq u e s b y z a n t in e s m a n u s c t it 11376, p a r F r a n z C u m o n t (G & nd, 1894), sah . 33. (137) A s s e m a n i , K a le n d a r ia 1755), cilt I, sa h . 2 4 0 2 4 3 ; c ilt c ilt E cc le sia e U n iv e r s a e IV, sa h . 9. ta r ih i (M o s k o v a , du

( Rom-e, 1 8 8 0 ),

(138) G o l u b i n s k i , Rus k ilis e s i I ( 1), sa h . 2 1 2 2 ( r u s a ) .

(139) Photii, I n R o s s o r u m in c u r s io n e m H o m ila e , I-II. - Lexicon V in d o b o n e n s e , rec. A. N a u c k (P e tro p o li, 1867), sa h . 201, 2 0 9 , 221. (140) C o n s t . P o r p h y r o g . , D e ad m . im p e r io , sah. 217,-Kr. S .T h o m O p u I O s, 'Icrcoua % r\ a-tgccv ato tw v dQxouoTdTCuv %qox(v fiey.G1 to 1821 (A tin a , 1888), sa h . 2 2 6 - 2 2 8 . V a s i l i e v , c ilt I, sa h . 18, 4 6 (rusa). (141) G i r id i n A r a p la r t a r a f n d a n , fe tih t a r ih i m n a k a a e d il m e k te d ir : b u h d is e n in 8 2 3 ile 8 2 5 a r a s n d a v u k u b u l m u ol d u u u m u m iy e t le k a b u l o lu n m a k t a d r . B a k n z ; V a s i l i e v , c ilt 1, sah. 4 5 - 5 3 ; t a r ih e d a ir : sa h . 4 9 , n o t I. B u r y , sa h . 2 8 3 - 2 9 1 . B ilh a s s a m e h a z k r it i i b a k m n d a n s o n derece m h i m o la n m a k a le s in d e E. W . Brooks G i r it in fe tih s e n e si o la r a k 828 s e n e s in i k a b u l e tm e k te d ir . K rs. B r o o k s , T he A ra b o c c u p a tio n o f C rete (T he E n g lis h H is t. R e v ie w X X V III , 1913, sah. 4 3 2 ; b t n m ekale s a h . 431- 4 4 3 d e d ir. (142) E v f e m iu s u n is y a n n a d a ir b a k n z : F. G a b o t t o , E u f e m io o il m o v im e n t o se p a ra tis ta n e llIta lia b iz a n t in a (T o rin o , 1890), u esere d a h i b a k n z : V a s i l i e v , c ilt I, sah . 5 6 - 7 5 ( r u s a ) , B u r y , sa h . 2 9 4 - 3 0 2 ve 4 7 8 - 4 8 0 . (143) G a b o t t o , 73- 7 4 (rusa). is m i g e e n eser, sa h . 6 - 7. V a s i 1 i e v, m e r id io n a le et l E m p ir e c ilt I,

tin

(144) B a k n z ; J . G a y L Ita lie (P a ris, 1904), sa h . 5 - 6 . (145) T heophanes (e dit.

byzan

deBoor,

sa h . 4 8 6 ).

(146) T h e o p h a n e s (edit. d e B o o r , s a h . 491). C e d r e n u s 11,42. (147) Theophanes (edit. de Boor. sa h . 5 0 3 ).

(148) K rs. B u r y , A H i s t o r y sa'h. 3 3 9 - 3 5 9 . F. I. U s p e n s k i ; (rusa). (149) F. I. U s p e n s k i , T a rih ,

of th e E a s te rn R o m a n E m p ir e , T a rih , c ilt 1*1,1, sa h . 2 5 0 - 2 6 3

cilt

II,I

sah.

2 6 3 (rusa). A. D . 8 1 4 X X V , 1910, and sah.

(150) B a k n z : th e g re a t fe nce of 2 7 6 - 2 8 7 ).

B u r y , T h e B u lg a r ia n T reaty of T h ra c e ( E n g lis h H i s t . R e v ie w

(151) F. I. U s p e n s k i B u lg a r a tik iy a t i in m a lz e m e le r , Abob a P lis k a . ( s t a n b u l R u s A rk e o lo ji E n s t it s B lte n i X, 195, sah. 197) (rusa). u esere d a h i b a k n z : U s p e n s k i , T a r ih , c ilt 11,1 ( L e in in g r a d , 1927), sa h . 4 5 3 , . (152) B u lg a r is t a n m h r is t iy a n l kabul e tm e s in e d a ir: F. D v o r n i k, Les S lav e s, B y z a n c e et R o m e a u IX e siecle (P a ris ,1926),

sa h . 184- 195; V. Z l a t a r s k i , F. I. s p e n s k i , T a rih , c ilt sah. (153) S c rip to r 3 4 9 ). in c e r tu s

T a rih 1 (2), s a h . 3 1 - 1 5 2 (b u lg a rc a ). I I (2), sa h . 4 5 1 - 4 7 9 (rusa). Leone B a rd ae filio ( edit. Bonn,

de

(154) lk e d is y o n : M. D . S e r r u y s , Les actes d u c o n c ile iconoclaste de l a n 815 ( M e la n g e s d a rc h e o lo g ie et d h is to ir e X X flI, 19 03, sah. 3 4 8 - 3 4 9 ) . D a h a y e n i ve d a h a iy i ik in c i b ir e d i s y o n : G. O s t r o g o r s k y , S tu d ie n (B re s la u , 1 9 2 9 ), sah . 4 8 - 5 1 . (155) O s t r o g o r s k y , is m i g e e n eser, s a h . 5 6 . (156) G e n e s i u s (edit. B o n n , sah . 17 - 18). u esere b a k n z . T h e o p h a n u s C o n t i n u a t u s, sa h . 3 0 . 6 dahi

(157) B a k n z : A. D o b r o k l o n s k i , M a f u r G n a h k a r ta n T eod or, S t u d io n p a p a s (O d e ssa . 1913) c ilt I, sa h . 8 5 0 (rusa). (158) G e 1 z e r, A b ris s d e r b y z a n t in is c h e n G e s c h ic h te , sa h . 9 6 7 . S c h v v a r z l o s e , D a r B ild e r s tr e it (G o th a , 1890), sa h . 7 2 . T e r n o v s k i , G r e k - a rk k ilis e s i, sa h . 4 8 7 (rusa). sa h . (159) N . G r o s s u , 151 (r u s a ). (160) (161) (162) S t u d io n lu is m i is m i m a fu r geen geen T eodor ( K iy e f , 1 9 0 7 ),

A. D o b r o k l o n s k i , A. D o b r o k l o n s k i , B u r y , Cilt III,

eser, c ilt I, sa h . 8 4 9 . eser, c ilt I, s a h . 8 5 0 .

sah. 140 - 141.

(163) B a k n z : C. d e B o o r , D e r A n g r iff d e r R h o s a u f B y z a n z (B y z a n tin is c h e Z e its c h rift IV , 1 8 9 5 , sa h . 4 4 9 * 4 5 3 ) . V a s i l i e v , Bi z a n s ve A ra p la r, c ilt I (S e n P e te rs b u rg . 1 9 0 0 ), z e y il I I I , s a h 1 4 2 - 1 4 6 ( r u s a ). (164) L. B r e h i e r , L a ;Q u e r e lle des Im a e s (P a ris , 1 9 04), sah. 4 0 . II, I, sah, 358

(165) B a k n z : F. I. s p e n s k i , T a rih , cilt (r u s a ). O s t r o g o r s k y , S tu d ie n , s a h . 5 3 ve 59 . (166) N . P. K o n d a k o v , 1915), cilt II, sa h . 5 (r u s a ).

M e r y e m A n a ik o n o g r a fy a s (P etrog rad,

(167) B a k n z ; D i e h l , M a n u e l d art b y z a n t in ( P a ris , sa h . 3 4 0 , 2. ta b (P a ris, 1 9 2 5 ) , c ilt I, sa h . 3 6 6 . (168) B a k n z : Bury, c ilt III. sa h . 430.

1 9 1 0 ),

(169) B a k n z : W . W r o t h , C a ta lo g u e of th e Im p e r ia l B y z a n tin e C o in s in th e B rit M u s e u m (L o n d o n , 1 9 0 8 ) , cilt I, s a h . X C III. O . M . D a l t o n , E a s t C h r is tia n A rt (O x fo rd , 1 9 2 5 ) , sa h . 2 2 4 . (170) n v a n . S in k e llu s : B iz a n s im p a r a t o r lu v n u n yksek ruh an b ir

(171) Krs. M i g n e, P a tr. g ra e c a 100, col. 2 0 6 v. d. Nxr)qpeoi) dvTLr|Oi, y.ai varoorn tcv stag xo Suaosfio Muucov xat xi] (ti]Qou to {Ieo \ 6yov aayzoiasoj d,u,aO -c -/.evo/.oyii^evtcv ?.r)Qii[irav ( N ic e p h o ri re fu ta tio et e v e rs io d e lir a m e n t o r u m in s c ite et im p ie a b ir r e lig io s i M a m o n a e V a n ilo q u e n t ia d ic t o r u m a d v e rs u s s a lu ta r e m d e i v e r b i in c a r n a tio n e m ), (172) B a k n z : D . A i n a 1o v. Jo rj H a m a r to lu s k r o n ik i (D . A n a s t a s i y e v i - P h . G r a n i . k in c i b e y n e lm ile l B iz a n s t e tk ik a t k o n g r e s i h a b e rle ri. B e lg ra d , 1927 [B elgrad, 1929], sa h . 127-135), (rusa). (173) G e o r g i u s (L e ip z ig , 1904) (174) S lav - R us M o n a c h u s , C h r o n ik o n (edit. d e B o o r), 2 cilt

V. M . s t r i n , Jorj H a m a r to lu s k r o n i i v e b u k r o n i i n a n tik v e r s iy o n u , 3 c ilt (P e tro g ra d , 19 20- 1930) (rusa) G. O s t r o g o r s k y , S tu d ie n ,

(175) B u z a tn e d e b e s e rle rin e d a ir : sah . 7-14, (176) (177) M a n s i, B a k n z : c ilt X I I I , sa h . 4 4 0 .

Krum bacher,

sah.. 8 8 6 - 8 9 0 . E n c y c lo p e d ia (1910), cilt.

V III,

(178) J o h n B. O, C o n n o r , sah . 409-461.

C a th o lic

(179) S t. J o h n D a m a s c e n e , B a r la a m a n d Jo a s a p h , vvithan E n g lis h t r a n s la tio n b y R e v . G. R. W o o d w a r d and H. M a t t i n g l y (L o n d o n a n d N e w - Y o rk , 1914) sa h . X I I I . A (180) K r u m b a c h e r , sa h . 716 u esere d a h i b a k n z : B u r y , H is to r y of th e E a s te rn R o m a n E m p ir e , s a h . 81-83.

(181) K r. F. F u c h s, D ie h h e r e n S c h u le n v o n K o n s ta n tin o p e l im M itte la lte r (L e ip z ig - B e rlin , 1926), sah. 18 ( m e llif B a rd as n i v e r s ite s in in y e n i b ir m e s s e s e o l d u u n u k a b u l e tm e k te d ir). L eo n I I I n s t a n b u l n iv e r s ite s in i, k ita p la r ve p ro fe s rle riy le b ir lik te , y a k t r m o l d u u n u b ild ir e n h a b e r m u a h h a r b ir m a s a ld a n b a k a b ir ey d e ild ir . K rs. L. B r e h i e r , N otes s u r l h is to ir e de l enseignem e n t s u p e r ie u r C o n s ta n tin o p le (B y z a n tio n IV , 19 29, sah. 13-28. A y n m e c m u a I I I , 1927, sa h . 74-75). F u c h s. is m i g een eser, sa h . 9-10 (b ilb iy o g ra fy a ). (182) S y m e o n X X X I, sa h . 6 7 0 Magister, De M ih a e le et T h e o d o ra , fasl

(183) B u r y , s a h . 4 4 5 , (184) B u r y , s a h . 4 4 6 (185) N i c o l a i M y s t i c i, E p is to la 2. M i g n e, P a tr. grae ca III, col. 3 7 . B a k n z : B u r y , sa h . 4 3 9 . (186) T h e o p h a n e s sah. 4 3 6 - 4 3 8 . C o n t i n u a t u s , s a h . 1 9 0 . B a k n z : B u r y ,

------(187) B a k n z : B u r7 , sah. 4 3 8 ; fa k a t u e se ri r n z : F. F u c h s, D ie h h e r e n S c h u le n , s a h . 18. (188) O. M . 1911), s a h . 14. D a 11 o n, B y z a n tin e A rt and dahi k a r la t (O x fo rd ,

A rc h a e o lo g y

(189) D i e h l , M anuel c ilt I, s a h . 3 7 9 - 3 8 1 . O. fo rd. 1925), sa h . 3 0 9 .

d art b y z a n t in ( 2 . ta b , P aris, 19 2 5 ) M . D a 1 1 o n, E ast C h r is tia n A rt (Ox-

(190) D i e h l , is m i g e e n eser, c ilt I, sa h . 3 8 5 - 3 8 6 . D a l t o n , B y z a n tin e art a n d a rc h a e o lo g y , s a h . 1 6 , u esere d a h i b a k n z : B u r y , A H is to r y of the E aste rn R o m a n E m p ir e , sa h . 4 2 9 - 4 3 4 .

Fasl VI
(1) B a k n z : A. Vasiliev, m p a r a to r MakedonyalI m e n e i (Viz. V r e m e n n ik X I I , 19 06, sah . 148-165) (rusa). (2) A. V o g t , B a sile 1er et la c iv ilis a tio n IX e siecle (P a ris, 1903), sah. 21, n. 3. b y z a n tin e B a s ilin ,

la

fin

du

(3) A . P a p a d o p u l o s - K e r a m e u s , F o n te s h is to r ia e I m p e r ii T r a p e z u n tin i (P e tro p o li, 1897), sa h . 7 9 . B a k n z ; N . A. B e e s, E in e u n b e a c h te te Q u e lle b e r d ie A b s t a m m u n g des K aisers Basilio s I des M a c e d o n ie rs (B y z a n t. n e u g r ie c h . J a h r b c b e r IV, 1923, sa h . 7 6 ). (4) S. R u n c i m a n , T he e m p e ro r R o m a n u s L e c a p e n u s a n d h is r e ig n . A s tu d y of te n th - c e n tu ry B y z a n t iu m (C a m b r id g e , 1929), sah. 6 3 . R u n c im a n n n k it a b n d a R o m e n L a k a p e n in a h s iy e ti ve eseri h a k k n d a g a y e t s ita y k r a n e b ir h k m b u lm a k , k a b ild ir (sah. 2 3 8 - 2 4 5 ). (5) Eooaiou Mova^oij xo r.ai I j i i o t o M ) jt q o Asovra Adbcovov jtspl Trj dtaogm Sogay-okn, e d it. H a s e (D ia k o s L e o n u n fr a n s z c a edisyon u n d a , P aris 1819, sa h . 1 8 0 - 1 8 1 ). Y e n i b ir e d is y o n : C. Z u r e t t i , C e n te n a r io d e lla n a sc ita d i M ic h e le A m a r i, c ilt I (P a le rm o , 1910), sa h . 167. B a k n z : V a s i l i e v , cilt II, sa h . 5 9 - 6 8 . ( 6 ) A. V o g t , B a sile 1er, H is to r y , c ilt IV , sa h . 54. sa h . 3 3 7 . k r . C a m b r id g e M e d ie v a l

(7) J o a n n i s C a m e n i a t i s , D e e x c id io T h e s= a lo n ic i n a r r a tio (Theo p h a n e s in B o n n e d is y o n u n d a , sah . 4 8 7 - 6 0 0 ). B a k n z : V a s i l i e v , c ilt II, s a n . 141-153. A. S t r u c k , D ie E r o b e r u n g T h e s s a lo n ik e s d u r c h d ie S a ra z e n e n im Ja h re 9 0 4 (B y z a n t. Z e its c h rift XIV, 1905, s a h . 3 3 5 - 3 6 2 ). O . T a f r a 1i, T h e s s a lo n iq u e des o r ig in e s a u X IV e sie cle (P a ris, 1919), s a h . 148-156.

(sah. 168.

(8 ) C o n s t a n t i n i P o r p h y r o g e n i t i , D e c e r im o n iis II. 4 4 651) B u se fe rin s e n e s in e d a ir V a s i l i e v , c ilt II, sa h . 1 6 7

(9) N i c o 1 a i a r c h ie p is c o p i C o n s ta n tin o p o lita n i, E p is to la I; M i g 'n e, patr. g ra e c a III, col. 2 8 . B a k n z ; H e r g e n r t h e r, P h o tiu s , c ilt II, sa h . 6 0 0 . A. V a s i l i e v , M a k e d o n y a s l le s i z a m a n n d a B izan sA ra p s iy a s m n a s e b e tle r i, z e y il s a h . 197 (rusa). (10) V a s i l i e v , c ilt 11, sah. 219 (rusa). (11) T h e o p h a n e s Continuatus, sah. 4 2 7 - 4 2 8 .

(12) R u n c i m a n , sa h . 6 9 , 135, 241-242. (13) R u n c i m a n , s a h . 145. (14) R u n c i m a n , sah. 146. (15) R u n c i m a n , sa h . 146-150, (16) B u sefere dair-, V a s i l i e v , c ilt II, sa h . 2 7 9 - 2 8 6 (rusa). (17) A. R a m b a u d , L e m p ir e g re c P o rp h y ro g e n e te (P a ris, 1870), s a h . 4 3 6 . au Xe siecle. C o n s ta n t in

(18) Y a k u t , G e o g r a p h is c h e s W r te r b u c h , III, sah. 5 2 7 . B a k n z : B a r t h o l d , sa h . 4 7 6 . (19) G . S c h l u m b e r g e r , ecle. N ic e p h o r e P h o c a s (P a ris, 1923), s a h . 5 9 8 .

edit.

W s t e n fe ld , c ilt

U n e m p e r e u r b y z a n t in a u X e s i 1890), sah. 7 2 3 . Y e n i ta b (P a ris ,

(2 0 ) X I I I n c a s r A ra p m v e r r ih le r in d e n K e m a le d d in in e se r le rin d e . B a k n z : G. F r e y t a g , R e g n u m S a a h d - A ld a u lae in o p p id o H a le b o (B o n n , 1820), sah. 9-14. L tin c e t e r c m e s in i D ia k o s Le o n u n B o n n ta b n d a d a h i b u lm a k k a b ild ir (sah. 391-394). (21) H is to ir e d e Y a h y a - ib n - S a id d A n tio c h e , edit. et tra d u c t. e n fr a n a is p a r J. K r a t c h k o v s k et A. V a s i l i e v . P a tr o lo g ia O r ie n ta lis p a r R . G r a ffin et F. N a u , c ilt X V I I I (1924), sa h . 8 2 5 ( 1 2 7 ) - 8 2 6 (1 2 8 ); e d it. C h e ik h o , sah. 13 5. (2 2 ) E. D u l a u r i e r B ib lio th e q u e h is to r iq u e a r m e n ie n n e , Chron iq u e de M a tt h ie u d E desse (P a ris, 1858), sa h . 2 0 (m e k tu b u n m e t n i : sa h . 16-24). C h r. K u u k o a n n e s o v , m p a r a to r J a n im is k e s in e r m e n i k r a l A sso d I I I e y a z m o l d u u m e k t u p (V iz . Vrem e n n ik 10, 1903, sa h . 9 8 ) ; m e k t u b u n m e t n i : sa h . 93-101 (ru s a ). (2 3 ) D u l a u r i e r , sah. 2 2 . K u u k - o a n n e s o v , sa h . 100. (2 4 ) B a k n z : B a r t h o l d , Z a p is k i K o lle g ii V o s to k o v e d o v (L e n in g ra d , 1935), c ilt I, sa h . 4 6 6 - 4 6 7 . B u lim e g re F ilis t in i n is t il s n a d a ir y a y la n m a l m a t b ir h a y a ld e n b a k a b ir ey d e ild ir .

(2 5 ) G e o r g i i H a m a r t o l i C o n tin u a t o r (edit. M u r a 11, sah . 8 6 5 ). (2 6) V. R o s e n, L e m p e r e u r B a sile B u lg a r o c to n e (S e n P e te rs b u r g , 18 8 3 ) sah . 4 6 (a ra p a m e t in ) ; sah. 4 8 (ru s a te rc m e s i). A n n a le s , Y a h y a - ib n - S a id A n tio c h e n s is (edit. C h e i k h o, B ery ti. 1909, sah. 196). (2 7) B a k n z : B a r t h o 1 d (sah. 4 7 7 ) (rusa). M e h a z y in e Y a h y a dr. e y ay a, yani K u rta

(2 8 ) Y u k a r d a E d e s s a d a k i ilk m u k a d d e s rc n i n m u c iz e v t a s v ir in e ia re t e tm i tik .

(2 9 ) Y a h y a d A n tio c h e (e d it. C h e i k h o, sah. 270- 271); nn - al- A th ir (edit. T o r n b e r g , c ilt IX , sa h . 313). B a k n z : B a r t h o 1d, sah. 4 7 7 - 4 7 8 (rusa). (3 0 ) A D ia r y of a J o u r n a y t h r o u g h S y ria a n d P a le s tin e , by N a s ir- i- K h u s ra u , tra n s l. b y G u y l e S t r a n g e (L o n d o n , 1896), sah. 59-60 (P a le s tin e P ilg r im 's T ox t S ociety, vol. IV). (31) N . A d o n z , J u s t in ia n b u r g , 1908), sa h . 3-4 (rusa). z a m a n n d a E r m e n is ta n (S en P e te rs

(3 2) N . M a r r , K a fk a s y a m e d e n iy e ti ve E r m e n is ta n (M a a rif N e za re ti M e c m u a s L V II [ H a z ir a n 1915], sa h . 313-314) (rusa). B a k n z : B a r t h o l d , sa h . 4 6 7 (rusa). (3 3) J e a n C a t h o l i c o s , H is to ire d A r m e n ie , trad. S a i n t - M a r t i n (P a ris, 1841), sah. 126. (3 4 ) B a k n z : V a s i l i e v , cilt II, sah. 8 3 - 8 4 (rusa). J. L a u r e n t, L A r m e n ie e n tre B y z a n c e et lIs la m d e p u is la c o n q u e te a ra b e j u s q u en 8 8 6 (P a ris, 1919), sah . 2 8 2 - 2 8 3 . ' (3 5 ) B u d e v re i in b a k n z : 125-133,151-174. R u ncim an , is m i g e e n eser, sah.

(3 6) J. L a u r e n t , B y z a n c e et les T u rc s S e ld jo u c id e s o c c id e n ta le j u s q u e n 1081 (P a ris, 1913), sa h . 16-18. (3 7) J. Laurent, is m i g e e n eser, s a h . 20 . E p is to la

d a n s l A sie

(38) N i c o 1 a i M y s t i c i, col. 133.

X X ; M i g n e, Patr. grae ca, 111,

(3 9 ) M a c a r la r n m e n e ' m e s e le s i s o n derece k a r k tr . B u n la r n F in y a h u t T r k n e s lin d e n o lu p o lm a d k la r n te s b it e tm e k s o n derece m k l d r . B a k n z : B u r y , H is to ry of th e E a s te rn R o m a n E m p ire , sah. 4 9 2 ; th e C a m b r id g e M e d ie v a l H is to r y , c ilt IV , sa h . 1 9 4 - 1 9 5 . u eseri b iz z a t o k u y a m a d m : J. S z i n n y e i, D ie H e r k u n f t d e r U n g a r n , ih re S p ra c h e u n d U r k u lt u r (B e r lin L e ip z ig , 1920) (U n g a r is c h e B ib lio th e k , edit. R o b . G r a g g e r , c ilt I). (4 0) C. G r o t , IX u n c u a s r d a n X u n c u a s r b a la n g c n a M o r a v y a ve M a c a r la r (S e n P e te rs b u rg , 1881), sa h . 291 (rusa).
Bizans mparatorluu Tarihi

kadar
34

(41) F. I. U s p e n s k i , S im e o n z a m a n n a a it b ir B u lg a r- B iz a n s h u d u t ta (s ta n b u l - R u s A rk e o lo ji E n s t it s B lte n i II I , 1898, sah. 184-194) (rusa). (4 2) V. N . Z l a t a r s k i , S im e o n M e ta fra st ve L o g o te t k r o n ik in d e B u lg a rla ra d a ir m a l m a t (S b o r n ik za n a r o d n i u m o t v o r e n iia , n a u k a i k n iz h n in a ) (Sofya, 1908) c ilt X X IV , sah . 160 (b u lg a r c a a y r- b a s m ). u esere de b a k n z ': Z 1 a t a r s k i, O r ta z a m a n la r d a B u lg a r d e v le ti ta r ih i (Sofya, 1927), c ilt I, 2, sah 3 3 9 - 3 4 2 (b u lg a rc a ). (43) N i c o l a i M y s t i c i , E p is to la V; M i g n e, P atr. grae ca 111, col. 54 . (44) N i c o l a i M y s t i c i , E p is to la X X I I I ; M i g n e, 111, col. 149-152. (45) Le D i a c o n u s V II, 7, sah. 124.

(4 6 ) X u n c u a s r n ilk y a r s n d a S r b is ta n ve B iz a n s a d a ir b a k n z : C. J i r e e k, G e s c h ic h te d e r Ser b e n , c ilt I (G otha,. 1911), sa h . 19 9- 20 2. F. i i , G e s c h ic h te der K ro a te n , c ilt 1 (Z a g re b , 1917) sah. 127-129, 140-143. S. S t a n o j e v i , S rp m ille t i ta r ih i, 3, tab (B elgrat, 1926), sah. 5 2 - 5 3 (srpa). (4 7 ) Z l a t a r s k i , c ilt 1, 2, sa h . 412 (b u lim e g re 9 2 0 de). R u n c i m a n , s a h 8 7 (b u m d e k k ik e g re 919 d). ( 4 8 )'Z 1 a t a r s k i, cilt 1 ,2 , sah. 4 6 4 - 4 6 8 (b u lim e g re 9 2 3 de). R u n c i m a n , sab. 9 0 - 9 3 ve 2 4 6 - 2 4 8 (b u m v e r r ih e g re 9 2 4 te ). (4 9 ) T h e o p h a n e s Continuatus, sah. 4 0 8 - 4 0 9 . S y m . M a g i s t e r, sa h . 7 3 7 - 7 3 8 ve b a k a la r . B a k n z : Z 1 a t a r s k i, 1, 2, sa h . 4 6 7 , n o t 1 (b u lg a rc a ). . . (5 0) K r. R u n c i m a n , sa h . 100.

(51) B a k n z : j. M a r q u a r t , O s te u r o p is c h e u n d o s ta s ia tis c h e S tre ifz g e (L e ip z ig , 1903), sah. 60 - 74 (9 3 4 is til s n a dair). R u n c i m a n , sa h . 103 - 108. (5 2) C h r o n i q u e L a u r e n t i n e (971 s e n e si i in ) (e s k i slvca).

(5 3) Z 1 a t a r s k ide (is m i g e e n e s e r,c ilt J, 2, sa h . 7 4 2 - 7 4 3 ) S a m u e l'in eseri h a k k n d a s ita y i k r b ir h k m b u l m a k k a b ild ir . G a rb B u lg a r is ta n ve a rk B u lg a r is ta n m e se le si b u d e v ir d e p e k k a r k t r ; b u m e s e le h a k k n d a o ld u k a b y k m b a y e n e t v a r d r. S o n z a m a n la r d a J a n im is k e s in b t n B u lg a r m p a r a t o r lu u n u ( a r k ve g a rb ) fe th et m i o l d u u n a z a r iy e s i ile ri s r l m t r ; b u teze g re a n c a k b u im p a ^ r a to r u n l m n d e n so n ra , B iz a n s n d a h il k a r k lk la r n d a n istifa d e e d e n S a m u e l, g a rp k s m n d a a y a k la n m ve b ir S lo v e n - M a k e d o n y a m p a r a t o r lu u k u r m a a m u v a ffa k o lm u t u r . B a k n z : D . A n a s t a s i y e v i , G a r b B u lg a r is ta n a d a ir b ir fa ra z iy e (S k o p lje lim c e m iy e ti B lte n j, c ilt I I I , 1927, sa h . 1-12) (s r b a ); a y n m a k a le n in fr a n s z c a s : M e la n g e s O u s p e n s k ide u esere d a h i b a k n z : J. v a n o v, a r S a m u e l a ile s in in m e n e i. V. N . Z l a t a r s k i ye ith a f e d ilm i o la n t e tk ik le r m e c m u a s , Sofya, 1 9 2 5 , sa h . 5 5 (b u lg a rc a ).

(5 4 ) L e o n i s D i a c o n i , H isto ria e V I, lO (edit. B o n n , sah. 106). B a k n z : R a m b a u d, L E m p ir e grec a u X e sie cle (P a ris, 1870), 3 7 4 . A. K u n i k, T o p a rk G o tik u s h ik y e s i (Sen P e te rs b u g , 1874),, sa h . 8 7 (rusa). M. S u z u m o v, D ia k o s L eo n ve S k ilitz e s in m e h a z la r (Viz a n tiis k o ie O b o z r e n ie , c ilt II, 1916, sa h . 195) (rusa). R u n c i m a n , O le g in is t il s n d a n b a h s e d e n h ik y e n in d o r u l u u n d a n h e m e n h e m e n t a m a m iy le p h e le n m e k t e d ir . (sah. 3 6 , n. 2 , 110). (5 5 ) A. A. V a s i l i e v , M a k e d o n y a s l le s i z a m a n n d a A ra p la r (Sen P e te rs b u rg , 1902). sah. 166-167 (rusa). B iz a n s ve

(5 6) S. S c h e c h t e r , A n u n k n o w n K h a z a r D o c u m e n t (Je w is h Q uarterly Revievv, N S. c ilt I I I , 1912-1913, sa h . 181-219); H e lg u a d sah. 217-218 de z ik r o lu n m a k t a d r . B a k n z : P . C. K o k o v t z o v , H a z a rla r ve X u n c u a s r H a za r- R u s - B iz a n s m n a s e b e tle r in e d a ir y e n b ir Y a h u d i v e s ik a s (M a a rif N e z a re ti M e c m u a s X L V II I, 1913, sah. 150 7 2 ; ib r a n ic e m e tn in ru s a te rc m e s i, k s a n o tla rla ). K o k o v t z o v , O x fo rd ve C a m b r id g e 'd e k i Y a h u d i- H a z a r e ly a z m a la r n a d a ir n o t (S o s y a lis t ve Sovy e tik c m h u r iy e t le r ttih a d F en A k a d e m is i H a b e rle ri, L e n in g r a d , 1926, sah. 121-124) (ru s a) B u v e s ik a n n y e n i b ir e n te r p r e ta s y o n u n u u eserde b u l m a k k a b i ld ir : V. A. M o ' i n , Y e n i k e fo iu n a n H a z a r vesi k a s n a d a ir y e n i e t d le r (Y u g o s la v y a K r a ll R us A r k e o lo ji C e m i y eti N e r iy a t, c ilt I, 1927, sah. 41-60) (rusa). M e llif O le g a d n b u la m a m a k t a ve h d is e le r i 9 4 3 - 9 4 5 s e n e le r in e iza fe e tm e k te d ir. (5 7 ) P o lia n lar, K ir iv i iIer ve T iv e rts ile r ark S la v k o lu n a m e n s u p k a b ile le r id ile r ; b u n la r D in y e p r ve te v a b ii ve D in y e s te r v a d i le r in d e y e r le m i le r d i. (5 8 ) C h r o n i q u e L a u r e n t i t t e , 9 4 5 s e n e s i i in ( m u a h e d e n in s o n u n d a ). A. a k h m a t o v , P o v ie s t v r e m e n n ic h lie t (P e tro g ra d , 1916) c ilt I, sa h 6 0 (rusa). X u n c u a s r d a B iz a n s ile R u s y a a r a s n d a a k te d ile n m u a h e d e le r e d a ir z e n g in b ir b ib liy o g r a f y a m e v c u t tu r (b ilh a s s a ru sa eserler). Baknz.- V. u 1 i s c h e r , R u s s ic h e W irts c h a fts g e s c h ic h te , c ilt I (Je na, 1925), sah . 2 0 - 3 0 . A. V a s i l i e v . B iz z a n s ve A ra p la r, c ilt II, sah, 164-167, 2 4 6 - 2 4 9 , 2 5 5 - 2 5 6 (rusa). (5 9 ) (6 0 ) D e c e r im o n iis I I , 15 (sah. 5 9 4 - 5 9 8 ). Georgii Cedreni, H ist., cilt II, sah. 551.

(61) B alca m e h a z la r m z u n la r d r : M i h a i l P s e l l o s , C h r o n o g r a p h ia , edit. S a t h a s (B ib i. gr. M ed. A ev i, cilt IV , P a ris , 1874), sah. 143 147; e d it, E. R e n a u 1 d, c ilt I I (P aris, 1 9 28), sa h . 8-13. C e d r e n u s, c ilt II, sa h . 551-555. B a k n z : G . S c h l u m b e r g e r , L E p o p e e b y z a n tin e , cilt I I I (P a ris, 1905), sah. 4 6 2 - 4 7 6 . V a s i l i e v s k i , E s e rle ri, c ilt I, sah. 3 0 3 - 3 0 8 (rusa). (62) o n s t . P o r p h y t o g e n i t i , D e a d m in is t r a n d o im p e r io , fasl T-VIII, sah. 67-74. (6 3 ) M i g n e , Patr. graeca 126, col, 2 9 2 - 2 9 3 , &

( 6 4 ) V. V a s i l i e v k i , B iz a n s ve P e e n e g le r ( V a s ilie v s k in in E se rle ri, c ilt 1,1908, sah. 7-8) (rusa). ' (6 5 ) (6 6 ) G. C e d r e n u s , cilt, II, sab. 5 8 5 . sah. 2 4 (rusa).

V. V a s i l i e v s k i ,

c ilt I,

(6 7 ) M e s e l b a k n z : A m a r i, S to ria d e i M u s u lm a n i d i S ic ilia (F ire n z e , 1854), c ilt I, sa h . 381. A. K l e i n c l a u s z , L 'E m p ir e caroling i e n : ses o r ig in e s et ses tr a n s fo r m a tio n s (P a ris, 1902), sa h . 4 4 3 v. d. (68) J. G a y , L Italie m e r id io n a le et lE m p ir e b y z a n t in (P a ris, 1904), sah- 8 4 , 87 , 88 . L. M . H a r t m a n n . G e s c h ic h te Ita lie n s im M itte la lte r (G o th a , 1908), cilt I I I , I, sah, 3 0 6 - 3 0 7 . F. D v o r n i k . Les S lav es, B y z a n c e et R o m e a u IX e sie cle (P a ris, 1926), sab. 22 0- 22 1. (6 9 ) A . Q a s q u e t , LE m p ir e b y z a n t in (P a ris, 1888), s a h . 4 5 9 - 4 6 0 . ! (70) Liudprandi, The L e g atio , fa sl X V II. H o ly Rom an E m p ir e (N e w - Y o rk , 19t9), et la m o n a r c h ie fr a n q u e

(71) J. B r y c e , s a h . 148 (fasl IX).

(72), B u fik r e k a r : P. S c h r a m m , K a ise r, R o m u n d R e n o v a tio (L e ip z ig - B e rlin , 1 9 2 9 ) I, sa h . 114. u m a k a le y e d a h i b a k n z : E. S t e i n, B y z a n t. Z e its c h r ift X X IX , 19 30, sa h . 3 5 3 - 3 5 9 . (7 3 ) M a n s i, C o n c ilio r u m colle ctio, c ilt X V I, sah. 4 7 . B a k n z : L e b e d i e v, K ilis e le r in a y r lm a ta r ih i, sah. 117 (rusa). (7 4 ) M a n s i, cilt X V I, sa h . 4 9 . K r. A. L e b e d i e v, sa h . 2 0 (rusa). (7 5 ) J. H e r g e n r t h e r, P h o tiu s , c ilt II( R e g e n s b u r g 1867), sah . 4 6 2 . (7 6 ) A y n eser, c ilt II , s a h . 5 2 4 . (7 7 ) T h e o p a h a n e s C o n t i n u a t u s , sa h . 3 4 2 - 3 4 3 . (7 8 ) H e r g e n r t h e r, c ilt III, sa h . 6 5 5 . (7 9) H a k m L e o n u n d r t defa e v le n m e s in e d a ir e n te re s a n b ir a ra t r m a y u ese rde b u l m a k (1909), c ilt I, sah. 181 - 215. (8 0 ) N i c o l a i col. 197. (81) E Cheikho, 1909), sah. 111, col. utychii A le x an d rin p a tria r c h a e , A n n a le s (edit. L. B. C a r r a d e V a u x, H. Z a y y a t ) , c ilt I I (B e y ro u th - P a ris , 7 4 (a ra b a m e tin ); l tin c e te rc m e s i: M i n e , P a tr. graeca, 1142. H a k m L e o n VI (M o s k o v a , 18 92), sah. k a b ild ir : C h . D i e h l , F ig u r e s b y z a n tin e s

Mystici,

E p is to la , 3 2 ; M i n e ,

P atr, graeca, 111,

(8 2 ) N . P o p o v, m p a r a to r } 0 (rusa).

(8 3)

N.

P o p ov,

is m i

geen

eser,

sah.

184.

Kr.

M a n s i,

C o n c ilio r u m

c o lle ctio , c ilt X V III , s. 3 3 7 - 3 3 8 .

(8 4) M . S. D r i n o v , X u n c u a s rd a c e n u p S la v la r ve B iz a n s (M o s k o v a , 1875), sah. (rusa). (8 5) A. P e te rs b u rg , (8 6) lecta P. Lebediev, sah. 325 K ilis e le r in (rusa). a y r l ta r ih i (2. tab, Sen

1905),

R u n c i m a n , sa h . 7 0 , 2 4 3 . Louis . (P a ris, 1890), sah. Petit) (Aa-

(87) Vie de S a in t A th a n a s e T A th o n ite (edit. B o lla n d ia n a , cilt X X V , 1906, sah. 21). (8 8) Leo D iaconus V, 8 (sah . 89).

366;

(8 9 ) S c h l u m b e r g e r , N ic e p h o r e 2. ta b (P a ris, 19 23), sah. 2 9 7 .

P hocas

(9 0 ) M el i t e n p is k o p o s u Ja n ta r a fn d a n y a z la n N ik e fo r F o k a s m m ezar k ita b e s i. B u k it a b e n in n e r e d ilm i o ld u u eser: L e o D i a c o n u s (edit. B o n n ), sa h . 4 5 3 ; C e d r e n u s (edit. B o n n ), cilt II, sah. 3 7 8 . B a k n z : K r u m b a c h e r , sa h . 3 6 8 . Y u k a r y a deree t t i im iz m e tin L e b e a u n u n B rosset t a b n d a k i fr a n s z c a te r c m e d e n a ln m t r , (m u k a y e s e e d in iz : S c h l u m b e r g e r , is m i g e e n eser, 2. tah , 19 23, sa h . 6 3 0 ). (91) Z. v. L i n g e n t h a l , Ju s grae ac o - r o m a n u m , c ilt III, sah.

2 9 2 - 2 9 6 . V. V a s i l i e v s k i , B iz a n s d e v le t in in i ta r ih i i in m a lz e m e le r (M a a rif N e z a re ti M e c m u a s , c ilt C C II, 1879, sah. 2 2 4 v. d.) (rusa). . (9 2 ) Z. v. L i n g e n t h a 1, c ilt II I , s a h . 3 0 3 . V a s i 1 i e v k s i, sah.

220 .
(9 3 ) im is k e s in T ip ik o n u u m u m iy e t le 9 7 2 s e n e s in e izafe o lu n m a k t a d r . Fakat son z a m a n la r d a , i m k n d a h ilin d e g r le n b ir t a k m e h a d e tle re is tin a d e d e n b a z lim le r b u t a r ih i 9 7 0 e k a r m la r d r . K r. D . A n a s t a s i e v i , La d a te b u T y p ic o n de T z im is c e s p o u r le m o n t A th o s (B y z a n tio n IV , 1 9 2 9 , s a h . 11). sa h . (9 4) A r c h i m . P o r p h y r i u s , A to s u n t a r ih i (K iev, 1877), cilt I I I , 1, 154 (rusa). A r i m . P o r p h y r i u s, c ilt 111,1, sa h . 170 - 171, 193. P h, D ie H a u p t u r k u n d e n f r d ie G e s c h ic h te d e r A th o s k l s te r 18 94), sa h . 135. M ine, B a k n z : P a tr. lat. 143, A. L e b e d i e v, col. 1004. K ilis e le r in a y r l ta r ih i, s a h . 3 4 7 X Ie siecle

(9 5 ) M e y er, (L e ip z ig , (9 6 ) (9 7 ) (rusa).

(9 8 ) B a k n z : L. B r e h i e r, (P a ris, 1899), s a h . 2 3 2 - 241.

Le S c h is m e o r ie n ta l d u

(9 9 ) B a k n z : L. B r e h i e r , C a m b r id g e M e d . H is to ry , sa h . 2 7 3 . u esere d a h i b a k n z : J. G a y, Les p a p e s siecle et la c h re tie n te (P a ris, 1926), sah. 166 - 167.

cilt IV, d u X Ie

(100) B u m e v z u a d a ir g a y e t iy i m a l m a t a u eserde te sa d f e tm e k k a b i ld ir : B. L e i b, R o m e , K ie v et B y z a n c e la fin du X Ie sie cle (P a ris, 1924), s a h . 18-19, 51, 7 0 ilh.... (101) Ir n p e r a to r u m B a s ilii C o n s ta n tin i etL e o n is P r o c h ir o n ,

edit, Z. v. L i n g e n t h a l (H e id e lb e r g , 1837), p r o o e m iu m , par. 3 sa h . 10. E. F r e s h f i e l d , A M a n u a l of E a s te rn R o m a n Law. T h e Procheiros N o m o s , p u b lis h e d b y the E m p e r o r B a s il I at C o n s ta n tin o p le betvveen 8 6 7 a n d 8 7 9 A. D., re n d e re d in to E n g lis h b y E. F. (C a m b r id g e 1928), sa h . 51. (102) (103) P r o c h i r o n , p ro o e m iu m , par. 4. F r e s h f i e l d , sah. 50. P r o c h i r o n , p ro c K m iu m , par. 9. F r e s h f i e l d sah . 51.

(104) X I I in c i a s rd a S ic ily a d a k i N o r m a n K r a ll n n g r e k n fu s u i in E c lo g a a d P r o c h ir o n m u ta ta n e r e d ilm i tir , B a k n z : Z. v. L i n g e n t h a l , G e s c h ic h te des g r ie c h is c h - r m is c h e n R e ch ts, sah . 3 6 E. H . F r e s h f i e 1 d, A M a n u a l of L ater R o m a n Law , the E c lo g a ad P r o c h ir o n m u ta ta (C a m b r id g e , 19 2 7 ) sa h . 1. K r. Z. v. L i n g e n t h a 1, Ju s g r a e c o - r o m a n u m , cilt IV , sa h . 5 3 (b u k o d e k s in m e llif i X u n c u ile X I I in c i a s r a r a s n d a y a a m tr). (105) A. V o g t , B a s ile H isto ry, c ilt IV , sa h . 712. 1er, sah. 134 T he C a m b r id g e M e d ie v a l

(106) C o lle c tio lib r o r u m ju r is g ra e c o - ro m a n i in e d it o r u m , edit. Z. v. L i n g e n t h a l (Lipsise, 1852), sa h . 6 2 (E p a n a g o g e , p ro o e m iu m ). (107) Z. v. L i n g e n t h a 1, G e s c h ic h te R e ch ts, 3 ta b , sa h . 2 2 . . d a ir (108) VI. S o k o l s k i , E p a n a g o g e n i n (V iz. V re m . I, 1 8 9 4 , sah. 26 - 27) (rusa). d e s g r ie c h is c h - r m is c h e n m a h iy e t ve m a n a s n a

(109) M e s e l b a k n z : G. V e r n a d s k y , D ie k ir c h lic h - p o litis c h e L e h re d e r E p a n a g o g e u n d ih r E in f lu s s a u f d a s ru s s is c h e L eb en im X V II. J a h r h u n d e r t ( B y z a n tin is c h - n e u g r ie c h is c h e Ja h rb c h e r V I, 1928, s a h . 121 - 125). (110) E panagoge, p r o c e m iu m , C o lle c tio lib r o r u m , sah. 6 2 .

(111) B a k n z : G. V e r n a d s k y , is m i g e e n eser, s a h . 127142. M e llif p a tr ik F ila re t (1619 1631) ve p a tr ik N ik o n (1652-1658) z a m a n la r d a E p a n a g o g e n in f ik ir le r in in R u s y a d a y a p t te s irle rd e n b a h s e tm e k te d ir . de (112) B a s ilik le r in b a n d a b u l u n a n ir a d e y i (p r o o e m iu m ) u eser b u l m a k k a b i l d i r : B a s ilic o r u m lib r i LX, ed. . G. H e i m b a c h i o ,

c ilt I (L e ip z ig , 1 8 3 3 . s a h . X X I- X X I1 . B a s ilik le r in n e ir ta r ih i d a h a h e n z k a t o la ra k te s b it e d ilm e m i t ir (8 8 6 ile 8 9 2 a ra s n d a , i h tim a l 8 8 8 , 8 8 9 y a h u t 8 9 0 s e n e sin d e ). B a k n z : G. H e i m b a c h, b e r d ie a n g e b lic h e n e u e s te R e d a k tio n d e r B a s ilik e n d u r c h Consta n tin u s P o r p h y r o g e n itu s (Z e its c h rift f r R e c h ts g e s c h ic h te V I I I , 18 69, sah. 417). H e i m b a c h, B a s ilic o r u m lib r i L X , cilt V I (L e ip z ig , 1870), P r o le g o m e n a et M a n u a le B a s ilic o r u m c o n tin e n s , sah . 111. C o l i i n e t, C a m b r id g e M ed . H is to r y , cilt IV , sah. 713. (113) T ip u k it u s u n m e llif i m e s e le s in e d a ir b a k n z : TutofeiTo siv e L ib r o r u m L X B a s ilic o r u m S u m m a r i u m L ib ro s I - X II, edit. C. F e r r i n i et J. M e r c a t i (R o m a , 1914); p ra e fa tio (S tu d i e testi, c ilt X X V ) . - G . F e r r a r i , B y z a n t. Z e its c h rift X X V II, 1927, sah . 165 - 166. P. C o l l i n e t T i p u k i t u s u n m ehul b ir m e l l if i n eseri o l d u u n u b e y a n e tm e k te d ir (C a m b r, M e d H is to r y IV, sah. 7 2 2 ). u esere d a h i b a k n z : P. N o a i 11 e s, T ip u c itu s (M la n g e s de d ro it ro rn a in d e d ie e s G e o rg e s C o rn il, c ilt I I (G a n d , 1926), sah. 175-196.
( 1 1 4 )

tedir.

B u is im g re k e (u tou y.etTcu = q u id u b i in v e n itu r ) d a n g e lm e k .

(115) K ita p I- X II n in h l s a s : C. F e r r i n i vej. M er c a t i, is m i g e e n e se r; k ita p X I I I X X III n h l s a s : M. Kpto to ndtr TijtofeiTo. L ib r o r u m L X B a s ilic o r u m S u m m a r i u m L ib ro s X III - X X III , ed. F. D l g e r (R o m a , 1929), sah. X X -(-226 (S tu d i e testi, vol. LI). B a s ilik le r in e ly a z m a la r ve y e n id e n t e r k ip le r in e d a ir F e r r i n i n in y a z m o ld u u b a z m a k a le le r i u ese rde b u l m a k k a b i ld ir : p e r e di C o n ta rd o F e r r in i, c ilt I, M i l a n o , 1929, sab. 3 4 9 - 3 6 3 . olo ji (116) F. I. s p e n s k i , s ta n b u l E p a r k ( s ta n b u l E n s tit s B lte n i IV , 1890, sah. 9 0 ) (rusa). Rus A rk e

(117) Le L iv re de prefet ou l e d it de l e m p e r e u r L eo n le Sage s u r les c o rp o r a tio n s de C o n s ta n t in o p le ___ , p a r J. N i c o le (G e n e ve, 1 8 9 3 ): g re k e m e tin ve l tin c e te rc m e s i. B u k it a b n fra n s z c a te r c m e s i a y n s e r le v h a a lt n d a N i c o l e ta r a f n d a n n e r e d ilm i tir (G e n e v e et Ble, 1 8 9 4 ); n g iliz c e t e r c m e s i: A. E. B o a k, T h e B ook of th e P refect (J o u r n a l of E c o n o m ic a n d B u s in e s s H is to ry , c ilt I N o . 4 [A u g u st, 1929], sa h . 6 0 0 - 619). (118) M e s e l b a k n z : A. S t c k 1 e , S p tr m is c h e u n d b y z a n t i n is c h e Z n fte (L e ip z ig , 1911), sa h 147 - 148. A . B o a k , is m i geen eser, sah . 5 9 7 , n. 1. G. O s t r o g o r s k y , D ie w ir ts c h a ftlic h e n u n d sozia le n E n tv v ic k lu n g s g r u n d la g e n des b y z a n t in is c h e n R e ic h e s (Viertelja h r s s c h r ift f r S o z ia l- u n d W irts c h a fts g e s c h ic h te X X II, 1929, sah. 134). E. S t e i n , B y z a n t. Z e its c h rift X X IX , 1 9 3 0 , sah. 3 5 9 . K r. P. V. B e z o b r a z o v, V iz. V re m . X V III , 1911, sah. 3 3 - 36 . C. M a c r i , L organisatio n de le c o n o m ie u r b a in e d a n s B yzance s o u s la d y n a s tie de M a c e d o in e (P a ris, 1925), sa h . 9. L u j o B r e n t a n o , D as W irtsc h a ftsle b e n d e r a n tik e n W e lt (Iena, 1929), sa h . 2 0 5 - 2 0 8 .

(119)

Ju s

g rae co

ro m anum ,

cilt

I I I , sa h . 2 4 7 .

(120) A y n eser, sab. 2 5 2 . V. G. V a s i l i e v s k i , B iz a n s n i ta r ih in e d a ir m a lz e m e le r (M a a rif N e z a re ti M e c m u a s CCI.I [M art 1879], sab. 188) (rusa). (121) V a s i l i e v s k i , M a lz e m e le r , sah. 2 0 6 (rusa). (122) J u s . graeco - r o m a n u m , c ilt III, sah. III, sa h . sah. 297. 310.,. V a s i l i e v s k i , 3 0 8 . V a s i 1i e v s k i, 315. V a s i l i e v s k i ,

(123) J u s g rae co - r o m a n u m , c ilt M a lz e m e le r, sa h . 217 (rusa). (124) Ju s sa h . 215- 216. (125) sah. 2 2 0 . Ju s

g rae co -r o m a n u m , cilt T II, g rae co - r o m a n u m , c ilt

I I I , sa h .

(126) T h e ojp h a n i s, C h r o n o g r a p h ia (e dit d e B o o r , sab. 4 8 6 ) ; b a k n z : B u r y , cilt I I I , sab. 214. B u iz a h ta rz F. D l g e r ta r a fn d a n k a b u l o l u n m a m a k t a d r : F. D l g e r , B eitrge zur G e s c h ic h te der b y z a n t in is c h e n F in a n z v e r w a lt u n g (L e ip z ig - B e rlin , 1927), sah . 129-130. (127) E p ib o le ve a lle le n g y o n ve b u n la r n b ir ib ir iy le o la n m n a s e b e tle ri m e s e le s i o k k a r k ve ih t il f ld r . B a k n z : F. D l g e r , is m i g e e n eser, sah. 1 2 8 - 1 3 3 (b u ra d a m e llif a lle le n g y o n u e p ib o le 'd e n a y r m a k ta d r ). G. O s t r o g o r s k y , B iz a n s v e rg ile rin e d a ir a r a tr m a la r (N . P. K o n d a k o v a it h a f o t u n a n e t d le r m e c m u a s , P ra g , 1 9 2 6 , sah. 114-117) (rusa) O s t r o g o r s k y , D ie l n d lic h e S te u e r g e m e in d e des b y z a n t in is c h e n R e ic h e s im X. J a h r h u n d e r t (Vierte lja h r s s c h r ift f r S o z ia l - u n d W irts c h a fts g e s c h ic h te X X , 1927, sah. 2 5 - 3 2 ). Bu lim e p ib o le n in a lle le n g y o n d a n b a k a b ir ey o l m a d m b e y a n e tm e k te d ir. (128) B u r y , T he im p e r ia l a d m in is t r a tiv e S y s te m in the n in t h

c e n tu r y w ith a re v is e d text of th e K le to r o lo g io n of P b ilo th e o s (L o n d o n , 1911), sah- 1 4 6 - 1 4 7 (B rit. A c a d e m y S u p p le m e n t P apers, cilt I). (129) V. B e n e e v i , D ie b y z a n t in is c h e n R a n g lis te n n a c h 1926, dem sah dev

K le to r o lo g io n P h ilo th e i (B y z a n t. - n e u g r ie c h . J a lr c h e t V, 118-122). B u n la r n ta r ih in e d a ir: s a h . 1 6 4 - 1 6 5 . leti

(130) B a k n z : N . S k a b a 1 a n o v i , X I in c i a s r d a B iz a n s ve K ilise (S e n P e te rs b u rg , 18 84, sa h . 193 - 2 3 0 ) (rusa). (131) G e 1 z e r, A b r s s ............................. sah . 1006. S a t h a s, B ib lio th e c a graeca m e d ii aevi (1 874 ), cilt

sah.

(132) 58.

IV,

(133) B u P a r a p in a k e s l k a b n n m e n e i u d u r : B u im p a r a to ru n zam an s a lta n a tn d a k t lk o ld u k t a b ir B iz a n s a ltn n a (n o m is m a ) b ir m e d im n o s ( l ) e k m e k d e il, fa k a t m e d im n o s u n d rtte b ir in e t e k a b l e d e n b ir p in a k io n e k m e k s a tlft tr.

(134) st. S k a b a l a n o v i K ilis e (S e n P e te r s b u r g , 1884), (135) B a k n z : Const.

X I in c i sah. 115

a s r d a B iz a n s (rusa). ,De

d e v le ti

ve 661.

Porphyrog.

c e r im o n iis , sah.

H a r u n - ib n i Y a h y a (IX asr): D e G o e j e , B ib lio th e c a g e o g r a p h o r u m a r a b ic o r u m , cilt V II (L u g d u n i B a ta v o r u m , 1892), sa h . 121, 124 (a ra b a m e tin ); H a r u n - ib n i - Y a h y a n n s ta n b u l ta s v ir i X uncu a s r A ra p c o r a fy a c la r n d a n b n i - R u s t a h 'n e s e rin e it h l o l u n m u tur. B a k n z : J. M a r q u a r t , O s te u r o p is c h e und o sta s ia tis c h e S tre ifz g e (L e ip z ig . 1903), sa h . 216, 219, 2 2 7 . (136) C. N e u m a n n, D ie W e lt s te llu n g des b y z a n t in is c h e n R e i ches vor d e n K reuzzg en (L e ip z ig , 1894), sah. 107 (fra n sz c a te r c iim e s i; sah. 104). (137) M i c h a e l i s A t t a l i o t a e , H is to ria , sah. Scylitzae, H is to ria , sah. 661 (edit. B o nn): (138) Avovfioij, 94. J o h a n n i s graeca m e d ii

Stvocmc xpovisct| . S a t h a s, B ib lio th e c a

aevi, c ilt V II (1894), sah . 169. X I in c i a s rd a , T rk a k n la r n a d a ir b a k n z : S u r iy e li M ihailC h a b o t te rc m e s i, c ilt I I I , sah. 158 165.

1071 d e n n c e k i k r o n ik i, J. B.

(139) B a k n z : G. W e i 1 , G e s c h ic h te d e r C h a life n , c ilt I I I (M a n n h e im , 1851), sah. 115-116. J. L a u r e n t , B y z a n c e et les T u rc s Seld jo u c id e s en A sie M in e u r e . L e u rs traites a n te r ie u r s A le x is C o m n e n e (B y z a n tis , c ilt II, A tin a , 1911-1913) sah . 106. F. D l g e r , R e g e s te n , c ilt II, ( M n c h e n - B e rlin , 1925), sah. 16-17 (N o. 9 7 2 ). (140) J. L a u r e n t , B y z a n c e et les T u rc s S e ld jo u c id e s d a n s lA sie o c c id e n ta le j u s q u e n 1081 (P a ris, 1913), sa h . 9 5 , n . 1 . ki (141) K r. de v a rd . (142) J L a u r e n t , sah . 9 5 . B u m u a h e d e de b e lk i a ra z i te r is m i geen eser, 44. (G ra z, 1877), cilt I I I ,

J. L a u r e n t ,

(143) G f r e r , sah. 791. (144)

B y z a n tin is c h e

G e s c h ic h te n

G e l z e r , A briss...., sah. 1010.

(145) J o a n n i s S c y l i t z a e , H is to ria (edit. B o n n , sah. 7 0 8 ) (Cedr e n u s u n ik in c i c ild in d e ). dahi (146) J. L a u r e n t , sa h . 9 7 ve b a k n z : 13, 2 6 , 10-11. b ilh a s s a not 3. u sah ife le re

(147) R u m k e lim e s i R o m a lla r k e lim e s in in ta h rif e d ilm i b ir e k lin d e n b a a k a b ir e y d e ild ir ; b u is im s l m m e llif le r i ta r a fn d a n O r t a z a m a n la r G r e k - B iz a n s lIla r n ve b u n l a r n m e m le k e tle r in i g s te r m e k i in k u lla n lm t r . R u m a y n z a m a n d a A n a d o lu i in d e k u lla n lr d .

(148) s l m iy e t in b u ilk d e v fi i in a r k m e h a z la r m e r k e z o la ra k k o n i u m u (K o n y a ) g s te r m e k te d ir le r ; grek m e h a z la r ise S le y m a n m m a k a m o la ra k N ik a ia ( z n ik ) e h r in i z ik r e tm e k te d ir le r . B a k n z : J. L a u r e n t , sa h . I I ve n. 1; sa h . 8, n. 1. u esere d a h i b a k n z : L a u r e n t , B y z a n c e et T o ri in e d u s u lta n a t de R o u m (Mela n g e s C h a rle s D ie h l, P aris, 1939). (149) (150) MJgne. Joannis P atr lat. 148, col. 329, (edit. B onn, sah. 6 4 5 ).

S c y 1 i t z a e,

H is to r ia

(151) V. G. V a s i l i e v s k i , e se rle ri, c ilt I sa h . 2 6 ) (rusa), (152)

B iz a n s ve

P e e n e g le r

(V a s ilie v s k in in

M i c h a e l i s A t t a l i o t a e , H is to ria . sah. 84. D ie W e lts te llu n g ..., sah. 103 (fra n s z c a te r

(153) C. N e u m a n n , c m e s i: sa h . 100). (154) A yn eser,

sa h , 102

(fra n s z c a

te r c m e s i:

sah. 99). m e r id io n a le et

(155) M e h a z la r i in b a k n z : J. G a y , L Ita lie lE m p ir e b y z a n t in (Paris, 1904), sah . 5 3 6 , n. 3. (156) (157) N. P o p ov, m p a r a to r H a k m L e o n V I,

sah. 2 3 2 (rusa).

A y n yerde.

(158) J. B. B u r y , T he trea tise D e a d m in is t r a n d o im p e r io (B y za n t. Z e its c h rift X V , 19 06, sab. 517 - 5 7 7 ). G M a n o j 1 o v i (Z a g re b ) b u esere d a ir S r b - H ir v a t lis a n n d a d r t e n te re s a n m a k a le y a z m t r : S tu d ije o s p is u D e a d m in is t r a n d o im p e r io c ara K o n s ta n tin a V II P o r fir o g e n ita (Z a g re b ) F e n A k a d e m is i n e r iy a t (R a d ), c ilt 182, sah. 1 - 6 5 ; c ilt 186, sa h . 3 5 - 103, 1 0 4 - 1 8 4 ; c ilt 187, sah. 1 - 1 3 2 (1910 - 1911). M e llif b u d r t m a k a le s in in b ir h l s a s n B e lg ra tta 1 9 2 7 de t o p la n m o la n B e y n e lm ile l B iz a n s A r a tr m a la r K o n g r e si n e a r z e tm i tir . B a k n z : A n a s t a s i e v i - G r a n i , C o m p te r e n d u (B e lg ra t, 1 9 2 7 ), s a h . 4 5 - 4 7 . (159) A a y a b a k n z .

(160) B a k n z : M . J u g i e , S u r la v ie et les p ro c e d e s litte ra ire s d e S y m e o n M e ta p h r a s te (E c h o s d O r ie n t, c ilt X X I I , 1 9 2 3 , sab. 5 - 10). S ab. 10: M e h u r h a g iy o g r a f n X u n c u a s rn s o n u n d a y a a m ve a l m o l d u u h e r c ih e tte n k a tid ir .
* a

(161) B a k n z : K r u m b a c h e r, sah . 7 2 7 . 1 2 0 ,1 2 5 . ' (162) K r u m b a c h e r, sa h . 5 6 8 .

M o n t e la t ic i,

sah.

(163) P ro f. S. P. e s t a k o v (K a z a n ), T e ofanes d iv a n m e l lif in in T e o d o r D a fn o p a te s o ld u u n u kabul e tm e k te d ir . B u li m i n B e lg ra tta 11 N is a n d a n 16 N is a n 1 9 2 7 y e k a d a r t o p la n m o la n ik in c i B iz a n s A r a tr m a la r K o n g r e s i n e a r z e tm i o ld u u ra p o ra b a k n z : T eofones d iv a n m e llif i m e se le si . D. Anatasiy e v i - P h . G r a n i , C o m p te - r e n d u . (B elgrat, 1927), s a h , 3 5 - 4 5 ,

(164) B a k n z : M i n e , P a tr. grae ca 106, col. 9 5 9 - 9 5 9 . (165) K r u m b a c h e r , sah. 7 3 4 . 737-738. Montelatici, sah.

(166) K r u m b a c h e r , sah. 128 - 130. ,

(167) A n n a e C o m n e n a e , A le x ia s V, 8 (edit. R e i f f e r s c b e i d , c ilt I, sah. 177 - 178). T he A le x ia d of th e P rin c e s s A n n a C o m n e n a , tra n s la te d b y E A. S. D a w e s (L o n d o n , 1928). sah. 132. B a k n z : G e o r g in a B u c k le r, A n n a C o m n e n a . A s tu d y (O x fo rd - L o n d o n , 1929) sah. 2 6 2 . u esere d a h i h a k in iz : M. P s e 11 i,C h r o n o g r a p h ia , edit. S a t h a s, B ib i, grae ca m e d ii aevi, cilt IV, sah. 19. E d it. E. R e n a u l d , c ilt I (P aris, 1 9 2 6 ), s a h . 19. (168) B a k n z : F. F u c h s . D ie h h e r e n S c h u le n v o n Konsta n tin o p e l im M itte la lte r (L e ip z ig u n d B e r lin , 1926) sah. 2 4 - 25 . (169) B u ik i y k s e k m e k te p h a k k n d a e n y e n i ve e n m u f a s sal m a l m a t F u c h s 'u n e s e rin d e b u l m a k k a b ild ir (sah . 24- 35). sah. d u n (1 70) 508. S a t h a s, B ib lio th e c a grae ca m e d ii a e v i, c ilt V (1876),

(171) E, siecle

R e n a u 1 d, M ic h e l P s e llo s : C h r o n o g r a p h ie o u H is to ire de B y z a n c e , 9 7 6 - 1 0 77 (P a ris, 1926), c ilt I, sa h . IX.

(172) S a t h a s, c ilt IV , s a h . 123 - 124. R e n a u l d , sah. 139 (fasl XLV). A. R a m b a u d , E tu d e s s u r i'h is to ir e b y z a n t in e (3. ta b , P a ris, 1 9 2 2 ), sa h . 139 d a d a h i z ik r o lu n m a k t a d r . (173) E. R e n a u l d , E t d e de la la n g u e et d u s ty le de M ic h e l

P se llo s (P aris, 1920), sa h . 4 3 2 - 4 3 3 . g r a p h ie , c ilt I, s a h . X IV * XV. (174) A. N is a n 1875, (175) 1912), 7 3 N . V e s e 1o v s k i, sa h . 7 5 3 ) (rusa).

- Renauld, d e s ta n

P se llo s: C h r o n o (V e s tn ik b y z a n t in e E v ro p i, (P a ris,

D ig e n is

A. R a m b a u d , (3. ta b , P a ris ,

E tu d e s sur h is to ir e 1922 sa h . 73).

(176) lk d e fa o la r a k T r a b z o n d a b u l u n a n h ir te k el y a z m a s n a g re C. S a t h a s ve E. L e g r a n d t a r a f n d a n n e r e d ilm i o la n (P aris, 1875) D ig e n is A k r ita s n icraat n a b a k n z . Les e x p lo its de B a sile D ig e n is A k rita s , ep op ee b y z a n t in e p u b lie e d 'a p re s le man u s c r it de G ro tta - F e rrata p a r E . L e g r a n d (2. ta b , P a ris , 1902) (B ib lio th e q u e g r e c q u e v u lg a ir e , c ilt V I). (177) B ib lio th e q u e g re c q u e v u lg a ire , p u b id e p a r E.L e g r a n d (P a ris, 1880), c ilt I, s a h . 9 6 (m s r a 5 4 6 ) ; k r . sah. 8 3 (m s r a 180). K r. P o e m e s p r o d r o m iq u e s e n g re c v u lg a ire , edites p a r D . C. Hesseling et H. P e r n o t (A m s te r d a m , 1910), sa h . 5 5 (m s r a 164.) E. J e a n s e l m e e t L O e c o n o m o s , La sa tire c o n tre les H igoum e n e s (B y z a n tio n , c ilt I, 1924, s a h . 3 2 8 ). (1 7 8 )* B u r y , Rom ances sah . 18-19. of C h iv a lr y o n G re e k S o il (0 x fo rd ,'1911),

(179) B a k n z ; D. G H e s s e 1 i n g, La p lu s a n c ie n n e re d a c tio n d u p o e m e e p iq u e s u r D ig e n is A k r ita s (A m s te r d a m . 1927), sa h . 1 - 2 2 (M e d e d e e lin g e n der K. A k a d e m ie v an W e te n s c h a p p e n , A fd e e lin g L e tte rk u n d e , D eel 63 , serie A, N o. 1). S. (180) B ir ta k m a k r itik h a lk a r k la r u ese rde n e r o lu n m u t u r : K i r y a k i d i s, O Aiyevt) 5 A>:QTa (A tin a , 1926), s a h . 119-150.

(181) B u m e v z u a d a ir u g a y e t e n te re s a n a r a tr m a y a b a k nz-' M . N . S p e r a n s k i , D ig e n is v a k a la r (S b o r n ik O t d ie lie n iia Rusk a g o y a z ik a i S lo v e s n o s ti, c ilt X C IX , P e tro g ra d , 1 9 2 2 , N o. 7) (rusa'). (182) O. M. D a l t o n , E ast C h r is tia n A rt (O x fo rd , 1925), sa h . 17-18

(183) J. S t r z y g o v v s k i , D ie B aukunst der A r m e n ie r und E uro p a (W ie n , 1918). B a k n z : Ch. D i e h l , M a n u e l, cilt I, sah. 4 4 6 - 4 7 8 . D a 11 o n, is m i g e e n eser, sah . 34 - 35.

(184) B u k ilis e le re d a ir m o n o g r a f ile r i u eserde b u l m a k m m k n d r : C h , D i e h l , M a n u e l, c ilt I, sah. 4 3 8 , 4 5 9 , 4 5 9 . 4 6 2 . B a k n z : D i e h l , L E g lis e et les m o s a iq u e s d u c o u v e n t de S a in t- L u c (P a ris 1889). k in c i t a b : C h o se s et g e n s de B y z a n c e (P aris, 19 26) sah. 1-12L J1 8 5 ) D al ton, is m i geen eser, sa h . 3 5 0 .

(186) B a k n z : D i e h i (1926), c ilt II, sa h . 5 6 7 - 5 7 9 . im d id i b a k n z : G. de J e r p h a n i o n , U n e n o u v e lle p r o v in c e de l art b y z a n tin , Les e g lis e s ru p e s tre s de C a p p a d o c e (P a ris , 1925), c ilt I, I. B u k ita p a y a n d ik k a t r e s im li le v h a la r ih t iv a e tm e k te d ir . G b. D i e h l , M a n u e l i n i n ik in c i ta b n d a , daha henz b ilm e d i i, b u k ita p ta n is tifa d e e d e m e m i tir , ( b a k n z : D i e h l , cilt I I , sah. 9 0 8 - 9 0 9 ). (187) D i e h l , (188) c iltli, sah. 585. eser, sa h . 18-19.

D a l ton,

is m i g een