Kant n felsefesi

Gelimesi bakmndan Kant n felsefesi iki dneme ayrlr : 1.Kritik ncesi dnemi, 2. Kritik dnemi. 1781 ylnda yaymlanan Salt Akln Kritii (Kritik der reinen Vernunft) ile Kant n kendisinin olan ve kritisizm ya da kritik felsefe denen felsefe gr balamtr. Salt Akln Kritii bu grn teorik temelini kurmutur. Kant n bu temel zerinde dnp alt dneme, bundan dolay kritik dnem denmitir.Bundan nce Kant aa yukar Leibniz-Wolff felsefesinin erevesi iinde dnmektedir.Bu dneminde ilkin doa bilimi ile ilgili konular zerinde durmutur. Bu yllarnda yaymlam olduu yazlarn birkann balklar: Yer, ekseni etrafnda dnerken birtakm deiikliklere urad m ? , Yer ihtiyarlyor mu? , Ate zerine , Deprem zerine .Bunlarn hepsinin fizik konular olduu grlyor. Ancak, Kant bu konular bir fiziki gibi deil, bir filozof gibi, yani belli bir felsefe gr erevesinde ele alp ilemitir. Kritik ncesi dneminin ikinci ksmnda, Kant n daha ok metafizik sorunlar zerinde, bu arada zellikle de rationel teoloji sorunlar zerinde durduunu grrz.Bu yllarnda yaymlad yaptlarnda bir ikisinin adlar: Der eingize mgliche Beweisgrund zu einer Demonstration des Daeins Gottes. Ein neuer Gottesbeweis ( Tanr nn Varln Tantma in Mmkn Olan Tek Kant. Yeni Bir Tanr Tantlamas ) ; Die Traeume eines Geistessehers, erlaeutert druch Traume der Metaphysik ( Bir Spiristin Metafiziin Ryalar le Aklanm Olan Ryalar ). Btn Bu almalarnda Kant, henz Leibniz-Wolff metafiziine dayanmaktadr. Kant n bu dnce evresinden ayrlmaa baladnn ilk belirtisi, Demundi sensibilis atque intelligibilis forma et principiis ( Duyu Dnyas ile Dnce Dnyasnn Formu ve lkeleri ) (1770) adl dissertation udur. Bu yapt, kritik ncesi ilk kritik dnem arasnda bir kpr gibidir. Burada duyu dnyas ile dnce dnyas birbirinden ayrt edilir; bu iki ayr dnya iin deerleri baka baka olan iki ayr bilgi ileri srlr.Buraya kadar bir yenilik yok; bu ayrma teden, Eleallar dan beri var.Bu iki bilgi eidinden dnce bilgisinin deerce stn tutulmas da yeni deil, btn rationalistler byle dnr.Yenilik, Kant n salt (rein, purus) kavramn geniletmesi ile balamaktadr. Salt deyince, bilen sjede bulunan, deneyden gelmemi olan bir form esini anlarsak, byle bir eyin dnce bilgisinde bulunduu teden beri ileri srlmtr: Rationalistlerin a priori ya da doutan dedikleri kavramlar, bilgiler, ilkeler hep salt elerdir. mdi Kant, duyu bilgisinin de salt eleri olduunu ileri srer. te bu anlay, felsefe tarihi iin tamamyla yenidir. Ona gre, duyu bilgisinin salt eleri uzay ile zaman dr. Bunlar, duyu bilgisinin olumasnn koullardr; bunlarsz duyu bilgisi olamaz. Uzay ile zaman kavram deil, birer gr drler (Anschauung, intuitus). Kavram deildirler, nk tek tek uzaylar, uzay kavramnn altna konamazlar.Tek tek uzaylarn uzay ile ilintileri, paralarn btne olan ilintisi gibidir ; tek tek uzaylar (uzay paralar) bir ve ayn uzayn iinde yer alrlar. Zaman iin de durum byledir, uzay iin sylenenlere paraleldir.Uzay ile zaman pek zel eylerdir, kavramlarla (dnme ile) edinilemezler, ancak grlebilirler (anschauen). rnein sa ile solu tanmlayamayz, ancak gsterebiliriz, dolaysyla bunlarn bilinmeleri yalnz gr ile olabiliyor. Uzay ile zaman sjenin gzlkleri gibidirler ; bunlarsz duyu dnyasn bilemeyiz. Salt grnn formlar olan uzay ile zaman, iki kesin bilimimizle ilikili olmalar dolaysyla ayrca nemlidirler. Uzay ile ilikili olan bilim ise matematik, zellikle de geometridir ; zaman ile ilikili olan bilim ise teorik mekaniktir. Bu iki bilimi duyarln iki a priori formu ile (uzay ve zaman ile) kurduumuz iin kesin olabiliyorlar. Bu salt gr (reine Anschauung, intuitus purus) retisi, sonra Salt Akln Kritii nde Transzendentale Aesthetik blmnn konusu olacaktr. Bu blmn Salt Akln Kritii nde ok zel bir yeri vardr ; bir eit nyap gibidir ; yapnn btnne ancak bununla girilebilir. Burada gelitirilecek olan uzay-zaman teorisi, 1770 Dissertation undakinin aa yukar ayndr. Asl kendinin olan grlerin ortaya konaca kritik dneminde Kant, teki irili ufakl yaptlarndan baka kritik yaymlamtr. Bunlardan ilki olan Kritik der reinen Vernunft ( Salt Akln Kritii ), yalnz Kant Sayfa: 1 Toplam Sayfa: 5

TRKYE BLM STES

iin deil, felsefe iin de yeni bir r amtr. Bu yapt, kritik felsefe nin ekseni, ana dayanadr. Eser kendisine bilginin ne olduunu ve snrlarn gsterip kritiini yapmay dev edinmekte, u yada bu bilginin doru olmak iddialar hakl m ? bunu ayrt etmeyi gznnde bulundurmaktadr. Kritik deyiminden anlalan da bu ayrt etme iidir, bu eletirmedir . Eserin kuruluu, nce, teden beri bilinen bir mantk emasna uygundur : lkin bilginin eleri, yani kavramlar, yarglar, usavurmalar incelenir (Transzendentale Elemantarlehre), sonra yntem retisi ele alnr (Transzendentale Methodenlehre). Yalnz bu mantk yapsna duyarlk ile girilir (Transzendentale Aesthetik) ; salt gr formlar da bilginin eleri arasnda yer alr. Eserde baka snflama alarn da buluruz. Bunlardan biri bilimler bakmndandr ; nce matematik ile fizik gzden geirilir, sonra da bilimsel bir metafiziin olup olmayaca aratrlr ; burada asl gznnde bulundurulan, metafiziin eletirilmesidir (Transzendentale Dialektik). Bir baka snflandrma emas da bilgi yetilerine gredir. Bu bakmdan bilginin olumasnda paylar olan yetiler : Duyarlk (Sinnlichkeit), anlk (Verstand) ve akl (Vernunft) srasyla ele alnarak eletirmeden geirilir. Kant, akln grd ii inceleyip eletirecel ynteme, bu kendi yntemine, yine kendisinin olan bir deyimle transcendental adn vermektedir. Transcendental yntem , u ya da bu objeye ynelmi olan bilgiyi deil bilginin kendisini inceleyen yntemdir ; bilginin kritidir, bilgi retisidir. Transcendental deyimi, bir bakmdan da, transcendent in kartdr : transcendent bilgi mmkn bilginin snrlarn aan bilgidir ; transcendental bilgi ise, bu snrlar aamayp aratran bilgidir. Nitekin Salt Akln Kritii nin sorunu, insan bilgisinin yaps ile snrlarn aratrmak tr. Yalnz, Kant n burada aratrd, her trl bilgi olmayp yalnz a priori olan bilgidir. Bu eitli bilgi de, duyarln verilerinden edinilmemi olan bilgidir. Kant a gre, hem grde, hem de dncede a priori olan bilgi eleri vardr ve onu ilgilendiren de, kesin a priori dir, yani deney ile hi bir ekilde karmam olan bilgi eleridir. Onun a priori ye bu ilgisi, bir yandan konular gerei a priori bilgilerle alan metafizii eletirmeyi asl gznnde bulundurduundandr ; br yandan da a priori bilgiyi deney bilgisinden stn saydndandr. nk a priori bilgi, zorunlu ve tmel geerlii olan bilgidir. A priori bilgiyi a posteriori bilgiden, deneyden tremi olan bilgiden ayran da bu ldr (kriterium). A posteriori olan bilgiler sallantldrlar, yani gzlemlerle boyuna dzelirler. Buna karlk, a priori bilgiler zorunludurlar, yani deneyin, bunlarn baka trl de olabileceklerini gstermesine olanak yoktur ; bu eit yarglarn zorunlu oluu, yalnz benim iin deil, bilen sjelerin tm iindir (tmel gereklik). Kant yarglar nce iki bakmdan ikier ikier ayrr, sonra da bunlar aralarnda birletirir. Bir bakmdan apriori ve a posteriori yarglar, br bakmdan da analitik ve sentetik yarglar ayrt edilir. Analitik yarglar, yalnz kavramlar aklayan , kavramn tanmnda esasen sakl olan aydnlatan yarglardr. Cisimler yer kaplarlar yargsnda yeni bir ey renemeyiz, nk yer kaplama zaten cismin tanmnn iinde bulunmaktadr. Buna karlk, sentetik yarglar bilgimizi geniletirler , oaltrlar ; nk bunlarda kavramamzn dna kp onu baka kavramlar ile birletiririz (synthesis), onunla baka kavramlar arasnda balantlar kurarz. Cisimler ardrlar yargsnda yeni bir ey renirim, nk ar olmak cisim kavramnda kapsanm deildir ; burada cisim kavram ile arlk kavramn bir araya getiriyorum, onlarn arasnda bir ba kuruyorum. Analitik yarglar, karakterleri gerei, hep a priori dirler, onun iin a posteriori olan analitik yarglar olamaz. Buna karlk, sentetik yarglar iinde a posteriori olanlar da, a priori olanlar da vardr. Birinciler, yarglarn normal halidir, en ok rastlanan formudur. Yeni yeni denemler yaparak kavram kadromuzu boyuna artrrz ; bilgi kadromuzun genilemesi pek ok bu eit yarglarla olur. kincilere gelince, Kant ilgilendiren de asl bunlardr ; hem sentetik hem de a priori olan yarglardr ; onun btn aratrmasnn asl gznnde bulundurduu yarg eidi budur. mdi sentetik a priori yarg ne demektir? Eldeki kavramn dna kan (sentetik), ama buna ramen deneye dayanmayp a priori olan yarg demektir. A priori bilgi de, zorunlu ve tmel-geer bir bilgi olduuna gre, sentetik a priori yarg da, hem bilgimizi genileten (sentetik yn) hem de zorunlu ve tmel-geer olan (a priori yn) bir bilgi olacaktr. Byle yarglar var m? Kant a gre var ve Salt Akln Kritii nin balca devi de, bu eit yarglarn dayand temeli, geerliklerinin (Gltigkeit) nedenini bulup gstermektir. Kant n ana dncesi u : Bilgide kesinlik, ancak salt deney bilgisinin dna kp bu sentetik a priori yarglar kullanmaya hakkmz olan yerde olabilir. Kant bu gibi yarglarn var olup olmadklarn, Salt Akln Kritii nde ele alnp incelenen bilim (matematik, fizik ve metafizik) zerinde gstermeye alr. Matematik yarglarn hepsi sentetiktir, nk

Sayfa: 2 Toplam Sayfa: 5

TRKYE BLM STES

bunlar salt tanmlardan karlamazlar. rnein Doru, iki nokta arasndaki en ksa yoldur yargsn srf doru kavramndan tretemem, burada yeni bir ey sylenmektedir. Buna ramen, bu nerme iin mutlak olan bir tmel-gereklik ileri srerim ; yani bu, deney ile bozulabilecek bir yarg deildir.O halde yalnz sentetik deil, bir de a priori dir. Bu gibi yarglara matematik fizik de sa hip olmak iddiasndadr. rnein Her deimenin bir nedeni vardr derken, bu nermedeki deime kavramnn iinde neden kavram bulunmamaktadr. Burada deime kavrammzn dna kp onunla bir baka kavram, neden kavram arasnda bir balant kuruyoruz. yle ise bu yarg analitik deil, sentetiktir ve byle olduu halde mutlak geerlik iddiasndadr. Demek ki, hem sentetiktir, hem de deney ile temellendirilmediinden a priori dir. Konusu gerei deneye dayanmayan metafiziin yarglarnn hepsi a priori dir. Ama metafizikte de, matematik ve fizikte olduu gibi gerek bilgilere varmak istersek, yalnz kavram zmlemelerinde kalmamal, sentetik yarglarmz da olabilmelidir. mdi metafizikte bu gibi sentetik a priori yarglar mmkn m? te Kant iin btn dava buradadr. nk Salt Akln Kritii nin ana problemi, Metafizik mmkn mdr? sorusudur. Kant a gre, geri doal bir metafizik (metaphysica naturalis) vardr ; istesin istemesin insann aklna metafizik nitelikte birtakm sorular dadanr ; ama bilimsel bir metafizie henz varlamamtr. Bu son dnceleri Kant, Salt Akln Kritii nin aratrd konular zetleyen u soruda toplar : 1. Matematik nasl mmkndr? , 2. Doa bilimi nasl mmkndr? , 3. Bir bilim olarak metafizik nasl mmkndr? . Sonuncu soruda Kant n demek istedii, metafiziin bir bilim olmas mmkn mdr? Ya da tpk matematiin ve fiziin olduu ekilde bilimsel olan bir metafizik olabilir mi? Buna gre, metafizii gvenilir bir temele dayatmak iin Kant n giritii i, ok basit bir admla balyor ; nk bu g problem tek bir formle balanmaktadr : A priori olan sentetik yarglar nasl mmkndr?. Salt Akln Kritii iin bir k noktas olan bu formln anlatmak istedii udur: 1.Varl yalnz kavramlarla kavrayamam. Yalnz kavramlarla alan klasik rationalizm, rnein ruhun lmszln yle tantlar : Ruh maddi olmayan bir tzdr, maddi olmad iin yer kaplamaz, yer kaplamaynca blnemez, blnemeyince de yok edilemez, dolaysyla ruh lmszdr . Bu tantlamada elimezlik ilkesi ne dayanlmaktadr ; bir baka deyile : nce eldeki kavramn bir tanm yaplyor, sonra da bundan kendisiyle eliik olmayan sonular karlyor. 2.Kant a gre, byle salt dncenin iine kapanp kalm bir mant brakp objelere, mmkn deneye uzanan bir mantk, bir transcendental mantk (salt dncenin blgesini ap br yana geen) bir mantk gelitirmelidir (Kant ta transcendental deyiminin bir anlam da budur). 3.Bir ey bilmek istersem kavramlarm grnn salt formlar ile duyu verilerine balamalymdr. Sadece salt olan grler, kavramlar ve yarglar ile bir ey elde edemem. Burada da salt formlarn tesine bir gei (transcendere) gerektir. Ksaca : objelerle ilgiler kurmu kavramlarmz olmaldr. Demek ki, a priori olan sentetik yarglar, bir yandan yalnz duyularn (duyarln), br yandan da yalnz dncenin (dnmenin) saladndan baka trl olan bilgilere bizi vardrmaktadrlar. Bu eit bilgi deneyden gelemez, yoksa ona a priori diyemezdik. Bu bilgi deneyden bamszdr ama, her trl deneyin temelidir, altyapsdr ; ancak bu trl bilgi deneye salam bir balant kazandrabilir. rnein sentetik a priori bir yarg olan u Her olayn bir nedeni vardr nermesi, indktif olarak temellendirilemez ; onun iin a priori dir. Ama bu nermenin geerlii varsa, o zaman deney dnyasndaki en kk bir olay bile bir nedenler zinciri iinde yer alr ; bununla da deney dnyas dzenli bir btn haline getirilmi olur. imdi Kant n kesin bilginin tek kayna sayd bu sentetik a priori yarglarla doa adn verdiimiz fenomenler dnyasn bilgide nasl kurduumuzu, yani fizik denilen bilimin nasl mmkn olduunu ana hatlar ile grmeye alalm. teden beri allm olan bir anlayn tersine olarak Kant, duyu bilgisine temel olan intellektel bir bilgi kabuk eder. nk, ona gre, bizim deneyden nce olan birtakm ana kavramlarmz (kategorilerimiz) var ; biz bunlar deneyin iine yerletiririz ; deney ancak bu salt kavramlar ile bir dzen kazanp bir bilgi olur. Kategoriler deneye form bakmndan bir ereve salarlar. Yeil i duyumluyorum yerine, Bu, yeil bir eydir demeye olanak verirler. Kategoriler objektif a priori dirler, yani objeye uyan a priori formlardr. Deneye dncenin salt formlar bir dzen kazandryor, nk Kant n kendi deyiiyle anln (Verstand, intellekt) kendiliindenlii (Spontaneitaet), duyarln (Sinnlichkeit) ise alrl (Rezeptivitaet) vardr. Baka trl sylendikte : Bilgide etkin olan yn anlk, edilgin olan yn de

Sayfa: 3 Toplam Sayfa: 5

TRKYE BLM STES

duyarlktr ve ancak bu iki bilgi yetisi bir araya gelip birlikte altklarnda bilgi oluur. Bu anlayn Kant, u tannm forml ile dile getirmitir : Grsz kavramlar bo, kavramsz grler krdr . Salt Akln Kritii nin balca dncelerinden biri ve Kant n bilgi konusunda bir temel anlay olan bu formln demek istedii udur : erikleri olmayan, yani ileri gr ile (duyusal e ile) dolmam olan kavramlar, ileri bo birer kabuk gibidirler. Kavramsz grler ile de bir ey kavranamaz, nk bu duyu eleri yalnz balarna ekilsiz bir yndrlar. Deney sadece a posteriori (duyusal) verilerden ibaret olsayd, hibir formu olmayan bir svya benzer, dolaysyla kavranamazd. Bu formsuz svy ancak nceden hazr olan (a priori) bir kap (anln salt formlar, kategoriler) iine yerletirmekle kavrayabiliriz. Onun iin Kant, formel mantk gibi salt anln iinde kapanp kalmayan, tersine, darya kp objeler alanna, mmkn deneyin dnyasna uzanan bir transcendental mantk gelitirir. Yalnz, bu mantk mmkn olan deneyde durup kalr, bunun tesine geerek nesnenin kendisine kadar uzanmaya kalkmaz, yani transcendent deildir. Bilginin intellektel bir temel zerinde olutuu dncesini Kant, Salt anlk (intellekt) fenomenlere yasalarn dikte eder sz ile anlatmaya almtr. O zamana kadar bal kalnan bir anlay altst eden bu dncesini Kant Kopernikus devrimi ne benzetir. nk teden beri, dnmenin kendini objelere gre ayarlad, yani nasl dnmesi gerektiini anla objelerin dikte ettii ileri srlyordu. imdi Kant, bu oran tersine evirerek objelere formlarn salt anlk dikte eder demektedir. Doa bilgisinde mmkn deneye, uzay ile zaman dan baka, birtakm a priori formlar , Kant n deyiiyle kategoriler aktararak, deneyin dank verilerini ve eitliliini bunlarn iinde derleyip topluyor, birletirip dzenliyoruz. Kategorilerin grd i, deney verilerini birbirine balamak, birletirmek iidir, bu synthesis tir. Byle bir grevleri (Funktion) olan kategorileri Kant, Aristoteles ten beri gelen Yarglar izelgesi ne paralel olarak tretir ve bu izelgedeki 12 yargnn her birinin karsna belli bir kategori koyar. Bu da, biz deney verilerini 12 bakmdan birbirine balyoruz (synthesis), deneyin ham malzemesini bu 12 kategoriye gre ekillendiriyoruz demektir. Burada, doa bilgimizin nasl ekil kazandn en kestirmeden gsterecek tek bir kategoriyi rnek olarak grelim : Yarglar bant (relation) bakmndan aldmzda, bunlarn arasnda , kategorik denilen bir yarg formu vardr. Bunu karlayan kategori, tz ve ilinek (substantia et accidens) kategorisidir. rnein kar eriyor nermesinde konu (subiectum) olan kar , bir nesnedir ; bir ey , bir nesne olarak da deneyde yoktur ; deneyi sadece gzlemden karlmaz ; dncenin bir salt formunu (bir a priori kategoriyi, burada tz-ilinek kategorisini) nceden deneyin iine yerletirmemi olsaydk, byle bir ey olmayacakt. Anln salt kavramlar (kategoriler) yannda doa bilgimizi kurmada pay olan ikinci etken de, salt yarglardr. Bunlar da fenomenlerin dzenlenmesine yararlar. rnein Doada tzn (maddenin) miktar ne azalr, ne oalr yargs fenomenleri bir dzen iinde birletirmekte, onlara bir balant, bir form kazandrmaktadr. Salt yarglar ile de doa yasalarn kurarz. Btn bunlarla da, fenomenlerin ekilsiz okluu ekli ve birlii olan bir dzen haline gelmektedir. nk nce, tz-ilinek kategorisi ile nesne (ey, madde) denilen birlik meydana geldi, sonra da bir salt yarg ile nesneler arasnda bir balant , bir birlik kuruldu. Bunlarn olmasyla da, doa dediimiz ey meydana gelmi oldu. nk doa birtakm nesneler ile bunlar arasndaki balantlar dan (yasalar) ibarettir. te btn bunlar, anln bir birletirme, bir balama, yapsnda yerleik olan (a priori) bir sentez yetenei sayesinde olmaktadr. Bu synthesis de a priori olduu iin, doa bilgimiz de kesin olabiliyor ; nk zorunlu ve tmel geer olmas a priori nin ayrc niteliidir. Dncenin yapsn inceleyen Transzendentale Logik in birinci blmnde (Transzendentale Analytik) Kant, fiziin bilgi teorisini gelitirdikten sonra, ikinci blmnde (Transzendentale Dialektik) eserin asl maksad olan metafizii daha dorusu 18. yzyln rationalist (Leibniz-Wolff) metafiziini eletirmeye geer. Duyulur-olmayan n, duyulur-st nn bir bilimi olmak istek ve iddiasnda olan bu metafiziin ana konusu vardr : Ruh, evren, Tanr. te Kant da, metafizii incelerken bu konunun eletirmesini yapacaktr. Onun burada gstermek istedii udur : Akl (Vernunft) ile akln sonu karmalar (Vernunftschlsse) ve metafizik arasnda iten bir balant vardr. nk akl, yaps gerei , metafiziin byk konusu ile ilgili olan birtakm sonular karr. mdi Kant a gre, salam bilgi ancak deney verileri ile a priori form elerinin karlatklar, birbirleriyle kaynatklar yerde meydana geliyordu. Bundan dolay, metafizik de anln boaltm olduu birletirmeyi (synthesis) sonuna ( mutlak , koulsuz olana) kadar gtrrse olumlu bir ey yapm olur. Kant, byle bir eyi denemek, insan aklnn yaps gereidir der ve metafiziin insanda doal bir yatknlk olarak bulunduunu syler. Bizim bilgi yetimiz yle yaplmtr

Sayfa: 4 Toplam Sayfa: 5

TRKYE BLM STES

ki, bu son synthesis denemesine hep giriiriz, bununla da varln son sorunlarn zebileceimizi umarz. Ancak, Kant gstermek ister ki, bu yolda kesn olarak hibir ey bilemeyiz ; bu yolda karmza kan herey ancak bir kuruntu, bir bo grntr (Schein) ve akl ister istemez bu kuruntulara der. te akln eletirmesini yapmaktan maksat da onun bu yolda nasl yanlmakta olduunu ortaya karmaktr. Onun iin Transzendentale Dialektik yanl dnmenin mantdr, yanl sonu karmalar retisidir.

Sayfa: 5 Toplam Sayfa: 5