AL ERAT VE MUSTAZAFLARIN RABB ehid Ali eriati (1933-1977) slam Dnyasnda hem Bat merkezli bak asnn hem

de Dou merkezli yozlam gelenein tutarszlklarn gsteren Batl eitim alm ender slamc aydnlardandr. eriati son dnemde slam'n siyasal alanda ilk kez baarl olduu ran slam Devrimi'nin gereklemesini salayan nde gelen dnrlerindendir1. nklabn balca ideologu2 da olarak deerlendirilen eriati, dnsel etkileri hala dnyann eitli blgelerinde3 kitleler zerinde sren bir kiilik, mcadele simgesi haline gelmitir. slam Devriminin nde gelen ahsiyetlerinden ehid Ayetullah Beheti, eriati'nin almalarnn devrimin taycs gen neslin yetimesinde nemli katklar saladn belirtmi, Devrimin baka bir ideologu Ayetullah Talegani ise eriati'nin yeni bir mektep oluturduunu, genleri devrimci harekete kazandrdn vurgulamtr.4 O, sosyal bilimlerin slami ilimlere dahil edilmesi dncesini en iyi simgeletiren, kartlarnn konutuklar dile iyice vakf, Bat ve Dou'nun kltrn derinlemesine tahlil edebilen bir fikir ve aksiyon adamdr.5 O'nun bu zellii bir bakma Mutezile'nin slam tarihinde oynam olduu role benzer. Mutezile bilindii gibi hristiyan, zerdt ve mlhidlerin Aristo mantn kullanarak slam ile savaa kalktklar esnada onlar kendi mantklaryla malup etmitir.6 eriati de 60'l yllarda Marksist kltrn hegemonyasna kar niversite genliine Marksist analizlerdeden de yararlanarak slam'n stnln ve kuatcln anlatmtr. Ayn zamanda eriati, slam sosyolojisinin ilkelerinin ancak slami mcadele sreci iinde ortaya kabileceini reterek7 sosyal ve insani sorunlardan kendini soyutlam, fikirsel etkinlii beyin jimnastiine indirgemi, "entelektel sapma"y da bir sorun olarak irdelemitir. Dncesine etki eden kiilikler Elbette bu dnsel zenginliin altyapsn ncelikle ocukluundan itibaren kendisini yetitiren dnemin ileri gelen ulemasndan olan babas Muhammed Taki eriati'ye borludur. eriati, Babas iin, "Babam, ruhumun ilk boyutlarnn oluturucusu! lk kez bana, hem dnce sanatn hem de insan olma sanatn reten, annem beni stten keser kesmez, damama, zgrlk, onur, arlk, ileri grllk, ruh arl, gnl dayankll, inan ve bamszln tadn damlatan kii, ilk olarak beni kitaplaryla arkada yapt. Ben ocukluktan, ilkokulun ilk yllarndan babamn arkadalar, kitaplaryla tantm, onlara altm. Ben, onun -btn yaamn, ailesini oluturan- kitaplarnn iinde byyp yetitim."8 diyerek babasnn hayatndaki nemine dikkat eker. Kartlarnn eriati'nin dini ilimlerden yoksun olduu, geleneksel miras tanmad gibi ynelttikleri eletiriler de gerekten uzak ithamlar olarak kalmaktadrlar. eriati'nin dncesinin ikinci ayan da Fransa'da, Sorbonne'da ald eitim oluturmaktadr. Cocteau, Luper, Gurwitch, Berque, Lefebvre gibi sosyologlar, Bergson, Sartre, Camus gibi dnce adamlar; Masignon, Masse gibi oryantalistler aracl ile Bat dncesine vakf bir konuma gelmitir. Dnce ve Hareket Metodu eriati, "Sorumlu Aydn" (Ruenfikr) tanmlamasyla egemenlerin payandas sfatn tayan Batl entelektel ve Doulu saray mollas karakterlerine kar evrensel deerleri kiisel ve toplumsal sorumluluk ve adalet bilinciyle kuanm, hayatnn her an bu deerler uruna savam ile geen bir mcadele insan portresi izmektedir. eriati, ilk olarak ada Celal Ali Ahmed'in tanmlad "Batllama Hastal" (Garbzedegi)9 illetine tutulmu bakalam entelektele ynelttii eletiri oklarnn daha da fazlasn taassub iinde dinin asli mesajndan ve halktan kopmu molla (ahund) karakterine yneltmitir.10 eriati bu iki utan yola karak halkn slam'dan uzaklamasn eletirmekten ok, geleneksel evrelerin dini yanl tantp, gen kuaklara mal olmasn engellemelerini eletirmitir.11 O'na gre nc Dnya lkelerini emperyalizm, smrgecilik, gerilik ve cehaletten kurtaracak ara, Bat toplumlarnn koullarnda yeermi ideolojiler deil, tersine ezilen lkelerin kendi kkenlerinden doacak bir ideoloji olacaktr.12 Bu yaklamn hayatna pratize etmesi, fikri namusunu

korumu olmas eriati'nin ve dncelerinin gen kesimler bata olmak zere geni halk kitlelerince benimsenmesine yol amtr. Tabi burada yaad tarihsel kesiti ve corafyay da gz ard etmemek gerekir. Laik ve Marksist kesimlere aydn olmann, her trl taassuptan kurtulmann dindar olmakla elimeyeceini gsteren eriati, dinini Batdan gelen kltrel saldrlardan korumak iin geleneksel deerlerine sorgulamakszn sarlm dindar kesimlere de ncelikle dier mslman kardelerine kar olan mezhebi ve milli taassuplarn krmalarn, sonra da dier din ve ideolojilere kar tutarl bir eletiri, adaletli bir diyalog zemini oluturmalar gerekliliine vurgu yapmtr. eriati'ye gre "Drst insan, kendine zg bir dine inand halde, kendisine aykr olan grleri, hatta dinleri bile tantma ve aratrma aamasnda o gre muhalif deilmi gibi ortaya koyan insandr.13 Buradaki deerlendirme, kar olma ya da sahiplenme ltmz ncelikle muhatabmz anlamaya ynelik bir tanma metodu olmaldr."14 eriati, bu noktada byle bir yntemin kullanlmasyla beraber dini dnn srekli sorunlardan ve bilgiyle ilgilenenlerin bir ganimet kabul edip onun sayesinde din bilgisi alannda ilerleme kaydedecekleri mbarek frsatlardan birisi15 kabul edilen "ltikat" kavramn eserlerine yanstmtr. ltikat, eriati'nin eserlerinde kendinden uzaklaarak kendine dardan bakmak; buna ramen gurbette kalmamak, aradaki mesafeyi yeniden kapatarak kendine dnmek ve kendini kaybetmemek16 sadece kendinden taabilen ve ahsiyetine bal olduu halde dierlerinden de yararlanabilme zenginlii olarak eriati'nin eserlerinde vcud bulmutur. O'nun bu karlatrmal (comperative) metodolojisi17 Kur'an'da da belirtilen ahlaki bir ilkeye tekabl eder.18 Ayrca, onun slam'a ve dier din ve ideolojilere ynelik bu metodu, karsndaki dnce, bilim ya da inan sisteminin deerini drmeye ynelik deil, onu daha iyi tanmaya yneliktir. "Bir ey hakknda cahil kalmak kiide o eye kar sayg ve korku duygusu dourur. Ama hakknda bilgi edinildikten sonra sayg ll ve bilinli bir ekil alr."19 Bu bakmdan "tanmak", adaletli olmann birinci artdr. eriati'yi bu yaklam sebebiyle eletiriye tabi tutan geleneksel kesimlere en iyi cevap, gelenein yaptalarndan olan bir kiilikten, mam Gazzali'den gelmektedir; "Yakinen anladm ki, bir ilimdeki fesad ve bozukluu ancak o ilme derinliiyle vakf olan kimse anlayabilir. Vukufiyet o derece olmal ki o ilmin en aliminin ilmine eit olmal, hatta daha fazla olmaldr. O ilim ehlinin vakf olamad derinlikleri ve tehlikeleri tespit edebilmelidir. te o zaman o ilmin bozuk olduu iddias ortaya kar. Ben slam alimlerinin hibirinin alma ve gayretinin o tarafa yneldiini grmedim... Anladm ki bir grn hakikatine vakf olmadan onu reddetmek, kendini karanla atmaktr."20 Ali eriati, eserlerinin ve konumalarnn ounda Rasulullah (s)'n lmnden ksa bir sre sonra mmette boy gsteren fikri ve ameli sapmalarn toplumdan arndrlmas iin geni ve merhaleli bir srecin gerektiini vurgular. nk zihni arnmay tamamlamam kitlelerin iktidar ele geirse de toplumsal bir deiimi gerekletiremeyecei aktr. Erken doum olarak da tanmlayabileceimiz toplumsal patlamalar, "erken" devrimler amalarna ulaamadan snen heyecanlar olarak tarih sayfalarnda kalacaklardr. Bu nedenle zihni arnma sreci zne dnm aydnlarca tamamlanmaldr. Bu yaklamn ameli boyutu da eriati'nin Huseyniye-i rad'daki dzenli bilinlenme abalardr. Bu nedenle dier Huseyniyeler21 ve mescidlerin aksine, ran camilerinde hoparlllerden dzenli olarak eriati'nin eserlerinin slam d olduunu kendisinin ise "kafir", "snni", "vahhabi" ve "mnafk" olduunu beyan eden fetvalara ve Hseyniye-i rad'n "Yezidiye-yi zlal" ve "Kafiristan" olarak tanmlanmasna22 ramen gnde binlerce niversite rencisi, emeki ve ev hanm onun konferanslarn dinlemek zere Huseyniye-i rad'a akn ediyordu. Bunlara paralel olarak, sosyal ve dini konular hakknda bykl-kkl kitaplar ve ateli konferanslarnn metinleri yaynlanp datlyordu. Onun yaymlanm konferanslarnn says 200' amaktadr. Konumalarna ait baslm metinlerin tirajlar hayret vericiydi. Kur'an- Kerim dnda hibir kitabn tirajnn 5 bine ulamad bir lkede, eriati'nin kitaplar 100 bin adet baslyor ve bu durum byk bir rekabet ve ekime yaratyordu.23 Huseyniye-i rad'n ah rejimi tarafndan kapatlmasndan nceki renci says (1973'te) 6.000 kiiydi.24

O, takipilerine yle seslenmektedir: "Sorumluluun bilincinde olan Mslman aydnlar, alt seslenilenle konuma sanat konusunda kendilerini yetitirmelidir: 1- Yeryz Aydnlar 2- Mslman Kardeler 3- ehirli Toplumsal Ynlar 4- Kadnlar 5- Kyller 6- ocuklarmz"25

eriati'ye gre bu muhatap kesimlere bata kamil, ideal insan olarak Muhammed (s), sosyal adaletin ve eitliin sembol Ebu Zerr ve Ali, direniin, zgrlk savamnn sembol Hseyin, mcadele azminin sembol Ammar ve Bilal, hatadan dnmenin ve pimanln kahraman Hr, ideal kadn Fatma, sosyal hayatta direniin haykran sesi Zeynep gibi kiilikler anlatlmalyd. eriati'nin, balatlmasn gerekli grd dirili hareketinin dnsel yapsn drt maddeyle zetleyebiliriz: 1- Toplumun dindarlarn ve zgrlk dncesi sahiplerini bir araya getirmek. (Vahyi sorumluluk ats) 2- Toplumda muharref, yozlam din anlayna kar mcadele 3- Egemen Bat kltrn tanmak ve tanyarak bilinli ekilde Batllama ile mcadele, Batllam genlii slah (futbolizm, sefih mzik vb. popler kltr aralaryla mcadele) 4- ze dn (Gelenekten ve modernizmden vahye dn)26 eriati; "Dnyann her yerinde karlan fitneler, gen nesli yok etmek iindir... Beni retmen kabul eden siz rencilere arz ediyorum btn abamz Kur'an' topluma sunabilmek olmaldr... Her ey deimekte, her ey domakta ve lmekte, insan toplumlarnn sorunlar, ihtiyalar, grleri ve yazglar daimi bir deiim iinde olduu halde; Kur'an, pratik etkisi olan, bilgili insana, iinde bulunduu siyasi, kltrel snfsal ve sosyal btn durumlarda yol gsteren, onu kurtulua erdiren ve deimelerde ve gelimelerde sabit kalan tek szdr.27 Referansmn tek gstergesi Kur'an oluyor. Ben almalarm Kur'an arlkl olarak yrtmeye baladmda birok soruyla kar karya geldim. Ama tm sorunlarma salkl ve doru olan cevaplar ve net sonular Kur'an'n salad kl yol sayesinde yakalayabildim."28 Diyerek Bat dncesi ve gelenekten devralnan Dou medeniyetinin karsnda 'sorumlu mslman'n, yeniden Kur'an'a dnmesi ve bu zihni dnmle birlikte, sahih bir slami kimlik ina etmesi gerekliliini "ze dn" teziyle aklar. ze dn, yepyeni bir gr as kazanm, geleneki tavrdan syrlm, uyanklk ve bilgiyle yepyeni bir dirilie aday olan slam'a dntr.29 eriati, zamann gidiatnda slami ruhun hareketini engelleyen ve slami ruhu km ve talam yapan ana etken olarak 'itihad ruhunun l'n grmektedir. Ona gre hemen tek are itihad kapsn amaktr.30 eriati'ye gre slam' donuklatran, mslmanlar her trl sorumluluktan,

eletiriden alkoyan iki korkun virs vardr: Cebriye ve Mrcie.31 Bilindii zere Cebriye ve Mrcie; Emevi saltanatnca halka dikte ettirilen, mslmanlar sorumluluktan alkoyan, insan iradesini hie sayan, yaplan tm hakszlklar 'takdir-i ilahi' olarak nitelendirip mevcut gayri meru ynetimlerin uygulamalarna halkn ses karmamas iin oluturulan anlaylardr. Bu anlaylar slam tarihi boyunca Marx'n afyon olarak tanmlad ilevi yerine getirmiler, Emevi Snnilii ve Safevi iilii olarak takliti, bilinsiz kitlelerce gnmze kadar yaatlmlardr.

eriati "z"e dnldnde mslmanlarn Bat'nn siyasal ve fikri saldrs karsnda savunmac, kompleksli, sentezci ya da uzlamac tavrlarn aksine kendine gvenini kazanm, tm dnya halklarna adaleti ve mutluluu vaad eden alternatif bir dnya ve te dnya gr kazanlacan sylemektedir. Bylelikle oluturulacak "sorumlu mslman aydn gruplar" ak ve net Kur'ani mesaj ve slami program "gen okumu kitlede ve aydnlarda daha sonra da inan ve dnce boluundaki halk ynlarnda slam' renme talebi douracak ve slami zgrlk bilinci dalga dalga yaylacaktr." Bu noktada unlar syler: "Kkl bykl almalarn tm doal ve zorunlu olarak birbirine balanr, kenetlenir. Bylece batan baa tm toplumda, gl ve geni bir itikadi akm ve slami Hareket geliir... Bu programn uygulan sonucunda okumu kitle ve genlerin, aydnlarn bu yolda yoldalarmz olacaklarn greceiz."32 eriati bu yaklamlaryla Cemaleddin Afgani ve Muhammed Abduh'la balayan Muhammed kbal, Malik bin Nebi, Seyyid Kutub ve Ebu'l Ala Mevdudi ile devam eden son dnem (19-20. yy) slami uyan izgisinin son halkasdr. O, her sorumlu mslmann Afgani, Abduh ve kbal'i rnek almas gerektiini eserlerinde sk sk belirtir.33 "Srekli Devrim Bilinci" eriati statkoya kar gelien her zgrlk hareketinin yukarda bahsetmi olduu bilin dzeyine erimedii takdirde devrimci hareketin fertlerinin baarya ulatktan sonra duraanlaacaklarn ve bir zamanlar savam verdikleri statkonun yerini alacaklarn ve dolaysyla devrimci kimliklerine yabanclaacaklarn, tarihteki rneklerle34 delillendirip devrimcilere u uyary yapmaktan geri durmamtr; "Devrimler her zaman tehlikededir, en baarlar bile! Gururlanma en byk zaferden sonra bile! - brahim bile olsan yine tehlikedesin! smail'ini kurban ettikten sonra bile! eytann ok rengi, ok oyunlar vardr. Hayatn boyunca her an cihada hazr ol Cihad hkmdar olmak iin veya g kazanmak iin deildir. Dmann yenmekle, savan bitmemitir... Zafer bir gnde kazanlabilir, fakat dikkatsiz olursan bir anda kaybedebilirsin."35 eriati'ye gre tarihin bu talihsiz diyalektik yasasn (Devrim-Kar Devrim) yine toplumun bilinli iradesi hkmsz klacaktr. Bu dikkatli olma durumu ve toplumsal irade de "srekli devrim" bilinci ile mmkndr. Bu bilinci yle aklar; "Zengin ve gl devrimci kltr ile doygun olmayan her devrim, ieriksiz ve bo bir heyecandr. Anszn parlar ve bir frkle sner."36

Ancak bu dnyada cenneti mutlak anlamda kurmak isteyenler statkoyu kanlmaz olarak doururlar. inde bulunduumuz hayatn hibir zaman ktsz olamayacan unutmaz isek hayatn her an ve koulunda kt olanla mcadele halinde olunmas gereken bir "snav alan" olduu bilinci lm anna kadar bizi devrimci klar. eriati, bu bilinci Hz. Hseyin'in "Her yer Kerbela, her gn Aura." ve "Hayat iman ve cihaddr." szleri ile birer iar haline getirir. Ona gre slam mmetinin nihai gayesi sadece kiisel kemalin ve uurun zirvesine ulamak deil bir dnya devrimi de gerekletirmektir. Hibir zaman son durak olmayacak bir dnya devrimi. Zira, kt olandan sakndrmak ve iyi olan emretmek (emr-i bi'l-maruf ve nehy-i ani'l-mnker) btn dnyay hayr zere birletirmeksizin btnyle mmkn deildir. O nedenle de mmet duraan ve atl deil, "Hicret halinde ve dinamik olmak zorundadr." te mmetin de srekli hareket halinde olmas mmetin her ferdinin kendi sorumluluunun bilincinde olmas ile mmkndr. Bu yle bir sorumluluktur ki her fert, efradn btn iin cann vermeye hazrdr. mmet hr olsun diye esareti, sonraki nesiller daha iyi yaasn diye mahrumiyeti ve maduriyeti kabullenir. te byle bir mmet srekli hareket (cihad ve hicret) halinde olursa Siyonist glerle, smrgecilikle, tahakkmle, susturma siyasetiyle, snf atmasyla, faizm ve Bat'nn kltrel emperyalizmi ile boy lebilir.37 eriati bu adan mmeti kervan ehline benzetir; "dier bir deyile "mmet", tek, doru, ak, salam, ve ortak bir amaca doru hareket halinde olan fikirda, yolda, hedefda, ve sorumlu bireylerden oluan toplumdan ibarettir... Hotel, rahatlamak, hoa vakit geirmek iin konaklanan yerdir. Oysa kervanda bulunanlarn amac, toplu olarak stlendikleri "ortak ama"a doru gitmektir.38 O'na gre tarihe de bu hareketlilik bilinciyle baklmaldr. "Tarihi, kl kullananlarn rm kemiklerinde ve kaybolan mezarlarnda deil de, insanlarn kanlarnda, hayatlarnda ve hareketlerinde aramak gerekir."39 eriati, "srekli devrim" bilincinin snfsal bir tabaka olmayan, her mslmann sorumluluu olan "aydn" olmayla yaatlacan belirtir. Gnmzde de srekli devrim bilincini sindiremeyen slami bir lkenin cumhurbakan eriati'yi rnek gstererek mevcut sorunun "Tefekkr havzasnda genel eksikliimiz dini aydn akmnn yokluu ya da zayfldr... Dindar aydn insan sevmekte, meselelerini tanmakta, O'nun yazgs hususunda sorumluluk duymakta insann aklna ve zgrlne sayg duymaktadr. Bizim dinamik ve canl toplumumuz, bu hassas merhalede dindar aydna ok fazla ihtiya duymaktadr."40 diyerek eriati'yi teyid etmektedir. eriati ve Marksizm eriati, Marksist bilgi kuramnn kuatt diyalektik ile materyalizm ilikisinin diyalektiin kendisine aykr olduunu ileri srm, Marx'n ve Marksizm'in materyalist okunuu dnda farkl bir okuyu gerekletirmi ve slam'n toplumcu, adalet eksenli hayat anlayn devrimci bir literatr ile materyalist zihinlere anlatmtr. eriati, Marx' iki ayr hayat aamasnda (gen ve filozof olan idealist Marx ve yal sosyolog Marx olarak) analiz etmi, Marksizmi de farkl kategoride snflandrmtr. eriati'ye gre Marx'n kendi kafasndaki dnceler tm doal, insani elikileriyle birlikte "Bilimsel Marksizm"i kendilerinin Marx'n takipisi olduklarn iddia eden kitlelerin taklidinin ve kalpsallnn eseri olarak "Avami Marksizm"i, 1917 Bolevik Devrimi sonras Sovyet resmi ideolojisinin kurumsallatrd, Leninizm ve Stalinizm'in de eklendii "Resmi Devlet Marksizmi" oluturulmutur.41 eriati'nin bu snflandrmas slam'a yaklamyla paralellik gsterir. (lk dnem Kur'an slam', asr- saadetten uzaklaldka kitlelerin dier din ve kltrlerle sentezledii heterodoks slam ve saraylarda oluturulan geleneksel, kurumsal slam.) eriati'nin Marksistler'e getirdii eletiri Marx sonras Marksizm'in "Bilimsel Marksizm"in deerini drerek Engels ile temel ve asli konulardaki tahrif (revizyon)la balayan srecin, ii snfnn geliimine paralel olarak

"kurumsallam", "brokratiklemi" bir resmi ideoloji halini almas, Stalin ile beraber Marksizmin olgun Marx' feda etmek uruna, gen ve yal Marx'n baz zelliklerini benimseyerek, Marksizm'i ekonomik, dar bakl materyalizm dndaki hibir eyi kabul etmeyen, duraan, yzeysel bir 'inanca' dntrmesiydi.42 Diyalektiin bilimsel bir yntemden ok sekler bir inan (!) olarak alglanmas Marksizm'i dogmatik bir ideolojiye dntrmt. Burada dikkat edilmesi gereken nokta insanlarn Marx'ta kullanma hazr baz dorular aramalar ve bulduklarn sanmalarndayd; tm dorularn Marx'ta olduunu dolaysyla insann kendi bana dnmesinin gereksiz hatta neredeyse tehlikeli ve kuku yaratc olduunun benimsenmesi sosyalist ortodoksluu, resmi ve icazetli Marx mtercimlerini dourmutu.43 Halbuki Marx, mevcut devleti ve hukuku kutsallatran (hem de kelimenin en keskin anlamyla dinsel ve kutsal bir varlk haline getiren) bir felsefi sistemi kabul edemez.44 Marx'n kendi i elikilerini dncesine yanstmas, diyalektik yntemini hayat anlamlandrmada kullanamamasna yol amtr. Yal Marx, hayat ztlarn etkileimi, art ve eksinin btnl, neden ve sonucun devinimi olarak tanmlamasna ramen materyalin diyalektik karln cevapsz brakr.45 phesiz Materyalin diyalektik karl, akli bir zorunluluk olarak, maneviyat ve hayatn anlam olan Tanr'dr. Cevapsz braklan bu soru ayn zamanda "Ahlak'n ve evrensel deerlerin kayna nedir?", "Ne iin savam vermeliyim?", "Mcadelenin anlam nedir?" gibi sorularn da anahtar cevabdr. Ama Marx, bu sorulara da Bat Humanizmi'nin anlam dnyasndan, diyalektii gz ard ederek tutarsz cevaplar verir. rnein, "Nesneler dnyasnn artan deeriyle dorudan doruya orantl olarak insanlar dnyas deersizleir. Emek yalnz meta retmez; kendini ve bir meta olarak iiyi de retir."46 Derken maddenin insan nasl reteceine, maddenin snrlar iinde cevap veremez. eriati, Marx sonras Marksizm yorumlarn eletirirken bilimsellik iddiasndaki Marx'n, tamamlayamad kuramnn i elikilerini de ortaya koyar. Dipnotlar: 1- Watt, Montgomery; "slami Hareketler ve Modernlik"; z Yay.; st.1997; s. 191. 2- Algar, Hamid; "slam Devrimi'nin Kkleri"; aret Yay.; st.1988; s. 99. 3- Bata ran genliinde olmak zere, Trkiye, Filistin, Cezayir, Endonezya, Gambiya, Eritre, Tanzanya, Tunus ve Msr gibi ou nc Dnya lkesinde eriati'nin ektii bilin tohumlar, retmenin hatrasn yaatmaktadr. Bkz. Edisyon, "Dnyada Ali eriati", Ekin yay.; st. 1998. 4- Bkz. www.nyu.edu/phd web sitesi 5- Ahmed, Ekber S.; "slam'n Kefi"; z yay.; st. 1994; s. 385. 6- Nakavi,Muhammed; "Batllama Sosyolojisi"; Kevser yay.; st.; s. 278. 7- Yunus lyas-ba, Ahmed Ferid; "slam Sosyolojisi: Bir Giri Denemesi"; ev. Rdvan Kaya; Bir yay.; st. 1986; s. 55. 8- eriati, Ali; "Kevir"; Fecr yay.; Ank. 1992; s. 135. 9- Bkz. Ahmed, Celal Ali; "Batllama Hastal"; Yneli yay.; st. 2000. 10- Bkz. eriati, Ali; "Ali ias Safevi ias"; Yneli yay.; st. 1992. 11- Baer, Alev Erkilet; "Ortadou'da Modernleme ve slami Hareketler"; Yneli yay.; st. 1999; s. 338. 12- r, Serpil; "Din Siyaset Devrim"; Alan yay.; s. 73. Richard Yann; "Contenporary Shi'i Tought"; Roots of Revolution; (der) N. R. Keddie; Yale University Press; 1981; s. 217. 13- eriati, Ali; "Dinler Tarihi"; Sekin yay.; st. ?; s. 9; Ders1. 14- A.g.e.; s. 11. 15- Suru, Abdulkerim; "Aydnlk ve Dindarlk"; Kyam yay.; st. 1990; s. 15. 16- Suru, Abdulkerim; "Dini Dncenin Yeniden Kurulmas ve Dr. Ali eriati"; Kyam yay.; st. 1989; s. 13. 17- Yunus, lyas-ba; Ahmed, Ferid; "slam Sosyolojisi: Bir Giri Denemesi"; Bir Yay.; st. 1986; s. 54. 18- "Ey inananlar, Allah iin adaleti ayakta tutan ahitler olun. Bir toplulua kar duyduunuz kin, sizi adaletli davranmaktan alkoymasn. Adil davrann, takvaya yakan budur." (Maide 5/8)

19- Suru, Abdlkerim; "Kim Savam Verebilir"; ev. Sabah Kara; Sekin yay.; st. 1988; s. 51. 20- mam Gazzali; "el-Munkzu Mine'd-Dalal" Dalaletten Hidayete; ev. Yapla Paki; Umran Yay.; st. 1998; s 4041. 21- Huseyniye, ran toplumunda Hz.Hseyin'i anmak iin toplanlan geleneksel mekanlara verilen addr. 22- Edisyon; "Dnyada Ali eriati" Ekin Yay. st. 1998; s. 183. 23- A.g.e.; s. 33. 24- Hseyin, Asaf; "ran'da Devrim ve Kar Devrim"; Pnar yay.; st. 1988; s. 134. 25- eriati, Ali; "Bir nnde Sonsuz Sayda Sfrlar"; Fecr yay.; st.; s. 5. 26- Daha ayrntl bilgi iin bkz. eriati, Ali; "Ne Yapmal"; Bir yay.; 1986; s. 71-76. 27- eriati, Ali; "ki Sure ki Yorum"; Ekin yay.; st. 1996; s. 11-13. 28- eriati, Ali; "slam' Anlamak"; Objektif yay.; st. 1991; s. 34-35. 29- eriati, Ali; "ze Dn"; Kitabevi yay.; 1994; s. 19. 30- eriati, Ali; "Ne Yapmal?"; Bir yay.; st. 1986; s. 95. 31- eriati, Ali; "ehadet"; Fecr yay.; st. 1996; s. 33. 32- eriati, Ali; "Ne Yapmal?"; Bir yay.; st. 1986; s. 83-84. 33- eriati, Ali; "Biz ve kbal"; Bir yay.; st. 1985; s. 54. eriati, Ali; "slamBilim-1"; Nehir yay.; st.; s. 223-232. 34- Bkz. eriati, Ali; "Dine Kar Din"; aret yay.; st. 1997. 35- eriati, Ali; "Hacc"; Dnce yay.; st. 1980; s. 144. 36- eriati, Ali; "ze Dn"; s. 305. 37- Hseyin, Asaf; "slami Kktenciliin tesi"; Ekin yay.; st.; s. 27. 38- eriati, Ali; "Mkemmel Bir Cemaat Ali ias"; Endie yay.; st. 1992; s. 48. 39- eriati, Ali; "Fatma Fatmadr"; Dnya yay.; s. 158. 40- Hatemi, Seyyid Muhammed; "Dalga Korkusu"; Kelime yay.; st. 1998; s. 193-194. 41- Bkz. eriati, Ali; "slamBilim-1"; Nehir yay.; st. 1992; s. 453-481. 42- Bkz. Edisyon; "Dnyada Ali eriati"; Ekin yay.; st. 1998; s. 350-355. 43- Castoriadis, Cornelius; "Dnyaya, nsana, Tabiata Dair"; ev.Hlya Tufan; letiim yay. 1993; s. 176. 44- Lefebvre, Henri; "Marx'n Sosyolojisi"; nc Kitabevi; st. 1968, s. 24. 45- Bkz. eriati, Ali; "slamBilim-2"; Nehir yay. 46- Marx, Karl; "1844 Felsefe Yazlar"; Payel yay. st. 1975; s. 67.