Avant-Garde Si̇nema Üzeri̇ne

SNEMA KTAPLII
AVANT-GARDE SNEMA ZERNE

ENOL ERDOAN
Bu eser http://genclikcephesi.blogspot.com tarafndan yaynlanmaktadr.
http://genclikcephesi.blogspot.com
NDEKLER: nsz Jonas Mekasn Manifestosu Avant Garde Sinema in Bir Genelleme almas Avant Garde zerine nszmsel Bir Deneme Sanat Sinemas ve Avangarda Genel Bak Avant Garde Sinemada Kbik A Avant Garde Sinemada Soyut Film almalar Avant Garde Sinemada Gerekstc Gz Luis Bunuel ve Gerekstc Sinema Dler ve Sinema Bunuel Dler ve Sinema 1929-1933 Arasnda Luis Bunuel ve Gerekstclk Un Chen Andalou-Endls Kpei Gerekstclk ve Gerekstcler LAge Dor-Altn a 1930larda Avant Garde Sinemann Durumu Avangardda Yeni Dalga Avangardda Psikodrama Yeralt zerine Andy Warhol Sinemasna Ksa Bir Deini Avangardn Klasiklemi Ynetmenleri in Dmler A.B.D Avant Garde Sinemas Amerikada Yeralt ncleri ve Canyon Grubu Son Deini Babnda Ek I: Bazin'in Kurgunun Tarihsel Geliimine Ynelik Grleri ve Eisenstein'n Kurgusuna Minimal bir deini
I. BLM AVANT-GARDE SNEMA ZERNE GENELLEME
NSZ DYELM K SADECE GEREKLN SINIRLARINI DENYORDUM. NELER OLACAINI MERAK ETTM. HEPS BU: SADECE MERAK. JIM DOUGLAS MORRISON, 1969. Bir ekilde sinema adn alm olan yaam-tarz [evet, bir sanatn oka tesinde] benim iin hep avant garde n taksyla beraberleip; avant garde sinema adna brnmtr, ya da ters bir anlamla ben, her sinema dediimde ve ya ondan bahsettiimde muhakkakki avant garde olandan yani dahastek olan, aslolan sinemadan bahsetmiimdir. Deneysellik sadece sinema sanatnn temel talarnn mekanik srecinde ve sonrasnda; film ekimlerinde varolan yaayan- bir ey miydi, elbette ki deildi, varolu; balad andan itibaren, ncesi ve lmn getirecei sonralkla ve yaam srld zaman dilimi boyunca, tamam ile ve tm anlamyla bir deneysellik idi zaten. Aslnda sinema konusunda yazmak, seyretmekle desteklenmedii boyunca neye yarar ki derim, srekli olarak insanlara... Ama gelgelelim yaadmz lke topraklarnda ileriki sayfalarda bahsedeceimiz insanlarn filmlerini elde etmeniz gerektende ok zor; ki ben belkide salt buradan yola karak, bunlardan dem vurarak bu acy biraz dindirmek istedim kendi adma. Ortaya koyduum kitapk, tam anlamyla yapmak istediim ey deil akas, bunun iin sebeplerim var elbet; ben ortaya bir temel bavuru ya da bir ba vuru kitab, bu konuda yetkin bir alma karm deilim, ama bir ok ihtiyac giderecei gibi hi deinilmemi onlarca bala da sahip olduunun farkndaym, yazdm sre esnasnda srekli olarak ana nokta etrafndan ok uzaklamamaya ve usuzlamaya msait, materyeli ok zengin olan bu konu karsnda kabark sayfalar olan bir kitap yazmamaya dahas kendimi
dizginlemeye ve de bir btnlk kurmaya aba gsterdim. Kitabn ieriinden pek bahsetmeyeceim, zaten iindekiler ksm size gerekli bilgiyi sunacaktr; sadece unu bilmenizi isterimki ben bu kitab hazrlarken gerek anlamda byk bir haz aldm ve bunun sizlerce de yaanmasn isterim elbet... Bu bilgiler kafamn ierisinde aylardr younlaan, dnen ve kmak isteyen cmleler haline dnt ve hep avant garde adna bir eyler okuma ama bulamama heveslisi bir sinema sever olarak byle bir abaya girme karar aldm, Avant garde sinema zerine, gelimi notlarn derlenmi bir ksmnn kitap haline gelmi format olan bu eserin daha iyilerini okuyabilmek arzusuyla ...Newton, DArcy, Peter
Mark Roger, John Herschel, Fitton, Dr.Paris, Plateau, Stampfer, Horner, Uchatius, Claudet, Dubesog, Herchel, Wenham Wheatstone, Sequin, Muybrige, Stanford, Marey, Leprince, Greene, Reynaud, Edison, Muhyiddin bn Arabi, William Blake, Aldoux Huxley, Jim Douglas Morrisona, ve de Sabri Kali aabeyime, korotonomedya oluumuna, Canyon Cinema Gurubuna, Don Alex Hixe [ve arada ismini atladklarma] minnettarlklarm sunarm. Bu alma boyunca her anlamda yanmda olan ruh-eime: Pelin zdoruya sonsuz kranlarmla...
enol Erdoan / Kadky 2004
JIM DOUGLAS MORRISONIN NSZ* *Kamera, her eyi gren Tanr olarak, bilgelik araymz tatmin eder. Bu ykseklik ve bu adan bakalarn gzetlemek: Yayalar gelip geerler, nadir deniz bcekleri gibi lenslerimizin nnden! *Filmler, yapay olarak dllenmi l fotograflar btndr. *Film seyircileri sessiz vampirlerdir. *Sinema, sanatlarn en totaliter olandr. Btn enerji ve heyecan kafatasnn iine emilir, bir tr zihinsel eraksiyon; kanla ier kafatas. Caligula, tm tebaas iin tek bir boyun arzulard, tek bir vuruta tm imparatorluun ban uurabilmek iin. Sinema, bu dntrc aratr ite. Beden, gzler uruna varolur sadece; bu iki yumuak, a gzl mcevheri ayakta tutan kuru bir sapa dnr. *Film, bir eit sahte lmszlk baheder. *Her film baka filmlere dayanr ve sizi baka filmlere srkler. Sinema bir yenilik, bilimsel bir oyuncakt, ta ki, zaman aralklarndan baka bir dnya; istek zerine iine girilecek gl, sonsuz bir mitoloji yaratabilecek koullar oluuncaya dek. *Filmlerde, o olaan, boyun emez grntlerin besledii bir zamanszlk yanlsamas vardr. *Sinemann ekicilii lm korkusunda yatar. *inde en byk filmleri barndran modern Doudur. Sinema eski bir gelenein yeni biimidirglge oyunu. Dounun tiyatrolar bile bu gelenein taklididir. Hindistanda ya da inde doan glge oyunu kremasyon arlkl trenlerle balantl olan dini ayinlerle kol kola yrd. *Robert Baker, Edinburghlu bir ressam, borlar yznden hapisteyken, hcresinin parmaklklar arasndan szp, okuduu mektubun zerine den n etkisine vurulmu ve bu izlenimden yola
karak ilk Panoramay; kentin ibkey effaf grntsn icat etmitir. Bu keif, ksa bir sre sonra, kameray kaydrmak suretiyle daha ncekilere bir de hareket yanlsamas ekleyen Diorama tarafndan alt edildi. Ayrca sesler ve yeni k efektleri. Daguerrein Londra Dioramas hl Regents Parkta durmakta. O zamann gsterileri, lambalar ve gaz alevleriyle salanan yapay a dayandndan ve ou zaman bu gsteriler yangn tehlikesiyle sona erdiinden nadir bir kalntdr bu Diorama. *Phantasmagoria, slayt gsteriler, nesnesiz izlenceler. Ses, gzel kokular, klandrma ve su yoluyla duyusal tatlar yaratrlar. Bir gn gelebilir ve yamur hissini hatrlayabilmek iin Hava Durumu Tiyatrosuna gitmemiz gerekebilir.
*Sinema iki ayr koldan geliti:Birincisi grsel. Phantasmagoria [duvara yanstlp, ani olarak byltlp kltlen grntler] gibi, amac tamamen taklit, duyusal bir dnya yaratmak. Dieri ise rntgencilik. Tebaasn hem erotik hem de kurcalanmam gerek yaam grnts vaad eden ve renge, sese, ihtiama hi gerek duymadan anahtar deliini veya rntgencinin camn taklit eden. *Sinema gerek hsmlarn resim, edebiyat ya da tiyatroda deil popler elencelerde izgi romanlarda, satranta, Fransz ve Tarot destelerinde, dergi ve dvmelerde bulur. *Sinema, resimden, edebiyattan, heykelden ve tiyatrodan deil, eski popler sihirbazlktan trer. Evrilen glgeler tarihinin ada bir manifestosu, kmldayan resimlere duyulan zevk, byye olan inantr o. Soyu ta bandan beri rahipler ve byclkle, bir tr ruh armayla i ie gemitir. Balarda, ayna ve atein ufak bir yardmyla insanlar, gml zihinlerin blgelerinden gelen karanlk ve gizemli ziyaretlere davetiyeler kardlar. Bu seanslarda glgeler eytan defeden hayaletlerdi. *Seyirci lmek zere olan bir hayvandr. *Sanatn, varolabilmek iin seyirciye ihtiyac olduunu sanmak yanltr. Film gzler olmadan da oynar. Seyirci ise onsuz varolamaz. Film onun varln garantiler. *plak gzn ve kamerann bize sunduu kadaryla varolan nesneler. Grme tarafndan yanlgya drlmeden. *lk film yapmclar tpk simyagerler gibi- becerilerini baya izleyicilerden saklamak iin, zanaatlarna kastl bir belirsizlik katmaktan zevk duyarlard. *Ayr, art ve yeniden birletir. Ars Magna ve onun mirass sinemann forml. *Kamera androjen bir makine, bir tr mekanik hnsadr. *Film, ete batrlan bir inenin yabanc bir bakentte patlamalar yaratabilecei varlk zincirini aydnlatamad srece bir hitir. *Sinema bizi hayat kaynana, madde dinine geri gtrr; tek tek her eyin kutsal sayld ve her eyde ve her canlda tanrlarn grld. *Sinema; simyann mirass, erotik bir bilimin son yesi. *Yukarda yer alan Morrison metni, Ogan Gnerin: Tanrlar Yeni Yaratklar isimli Morrison evirisi kitabndan alnmtr [kullanlan bask:iviyazlar Yaynclk 2001/6.Bask stanbul. Kitabn ilk basks, ayn evirmen tarafndan: Mart 1992 Korsan Yaynclk-stanbul]
AVANT GARDE SNEMA N BR GENELLEME ALIMASI Deneyselciliin km noktas olarak; hareketli grntnn zellikle teknik ve de bir sanat [ ve ileride kar sanat] biimi olarak varolmaya balad noktay alabiliriz. Burada, uluslar aras avant garde kronolojisini izleyerek 1920lerin & 1930larn Avrupal sinemaclarnn nasl 40-50lerin Amerikan bamsz film sanatlarn etkilediklerini [genel anlamda avant garde dediimiz ey] ve dahi 60lar ve 70ler boyunca Avrupal ardllarna nasl ilham verdiklerinide zce inceleyeceiz. lk dnem avan garde filmler, 1920lerde zellikle Paris, Berlin, Mnihte yaayan belirli ressamlar, kolajclar ve fotoraflar tarafndan yaplmaa baland. Sinemayla ilgilenmelerinin sebebi onun limitsiz grnen plastik grselliinden etkilenerek oldu elbet; ve sanatn uzayda donup kald an hareketli grnt ortamnda canlandrmak iin mthi bir frsat/imkand bu. Film teknolojisinin gelii-mi, grsel sanatlara yeni bir kinetisizm imkan sundu. Bu ilk dnem sinemaclarn arasnda sveli ressam Viking Eggling, Alman ressam Hans Richter, Alman ressam ve mimar Walter Ruttmann, Fransz ressam Fernand Lger, Fransz ressam ve kolajc Marcel Duchamp, Alman ressam Oskar Fischinger , spanyol ressam Salvador Dali ve Londrada film yapan Yeni Zelandal Len Lye yer almaktayd. Richterin bir rportajndaki yorumunda; 1921 ve 1931 arasndaki sinematografideki sanatsal hareketin avant-garde olarak ifade edildiini ve bunun plastik sanatlardaki Davurumculuk, Ftrizm, Kbizm ve Dadaizm gibi hareketlere paralel olduunu syler ki biz bu saylan akmlarn sinema filmine yanssnn genel adna avant garde dedik. Fernand Lgerin Ballet Mchanique filmi, eitli erevelerin birbiri ile yar halinde srp gitmesinin grsel gerilimi nedeniyle Kbist bir film olarak kabul edilir. Duchampn Anemic Cinema filmi Ren Clairin Entractesi ile birlikte Dadaist bir film olarak kabul grr. Anarik ve ykc; Dada sinemas orta-snf ahlak ve deerlerine bir bakaldr niteliindedir. Richter, dnem boyunca yapt filmlerinin sunum-d ve ticaret-d olduunu belirtir; bunlara mahsus kulland bir isim vardr: Salt film. Bu kapsam, fotorafik gereklikle almay tercih ederek 1926da brakr; Fischinger ve Lye bu biimi uzun kariyerleri boyunca kefetmeye devam ederler. Fischingerin soyutlamalar kat zerine karakalem , cam zerine ya, balmumu ve cam boyama ile alt stop-motion fotorafl ile gerekleir. Lye, film zerine kendisi izer ve boyar ki bu filme kamera kullanmakszn grnt eklenmesidir; ve direct(saf-pr) film tekniinin ncs haline gelir. Avant garde sinema tarihinde, Dada ve Srrealizm arasndaki anahtar balanty salayan i, Luis Buuel ve Salvador Dal ibirlii olan rya film Un Chien Andalou olur. Tarihsel anlamda bu film, dnemin yalnz sanatsal duyarla ve k ve glge oyunlar, grsel etkileri ve ritmik kurgusu- teknik yanlaryla seyircinin idrakna dayanan ilerine kar gl bir tepki sergiliyordu. Bunuelin bir sonraki filmi LAge DOr, Dalinin ibirlii olmakszn Srrealist imajlar daim kalarak yapld. Film, ruhsal ve politik bir anariye daha yaknd. Bu film, 1930dan sonra politik ve ekonomik nedenlerle fiilen sona eren tm avant-garde hareketlerin doruk noktasn oluturdu. Bu noktada, Jean Cocteau ska Srrealist olarak tanmlanan ve avant-gardea bir eit nihayet olan filmi The Blood of a Poeti yapt. Hans Richter 1930larda Nasyonel Sosyalist hareketten kaarak Almanyadan ABDye yerleir. New York Film Teknikleri Enstititsne ynetici yaplr. Bylelikle film yapmna devam etme ansn bulur. Peggy Guggenheimin yapmclnda kendisi gibi gmen olan Legr, Duchamp, Max Ernst, Man Ray, ve Amerikal sanat Alexander Calder ile birlikte Dreams Money Can Buy adl kolektif filmi yapar. Kiisel filmleri ile geni bir izleyici kitlesine ulaan ilk Amerikal 1940larn banda Maya Deren olur. Datmclarla ve filmlerin gsterim dzenleriyle aras iyidir. lk filmi Meshes of the Afternoon Fransz Srrealist trne yapsal olarak yakndr ama zamann keyfi kullanmn kesin hesaplanm bir teknikle yer deitirir. Ayrca, bu yllarda bir ok deneysel filmin gsterilecei Sinema 16 kulbnn ilemesi iin cesaret verir.Ayn dnemde Bat yakasnda, Sidney Peterson ve James
Broughton, tamamen Avrupa avant-gardendan esinlenen The Potted Psalm yaparlar. Bu arada Dou yakasnda The Gryphon Group, Marie Menken ve Willard Maas nclnde kollektif film yapmclna giriir. Bu dnemde New Yorkta Joseph Cornell ve Harry Smith de film yapmnda aktiftirler. 1950lerin sonlarna doru New York Filmyapmclar Kooperatifi oluur. Bunun Bat yakas karl olan Canyon Cinema 1966da olutu. Bu evre ve yeni kuak Amerikan filmcilerinin beslendii nceki jenerasyon filmyapmclarnn yreklendirmesi ile olutu. Buna, 1950lerde psikodrama filmler retmeye balayan ve saf filmyapmnn yeni trlerine, mitopoeik ve hipnagogic(uykuya dalarken duyulan his) (kapal-gz) filme nclk eden Stan Brakhage de dahildi. Dierleri arasnda; Christopher MacLaine, Bruce Conner, Carolee Schneemann, Kenneth Anger ve Gunvor Nelson vard. Bu Amerikan filmyapm hareketinin byk eitlilii 1960lardan itibaren Kurt Kren ve Peter Kubelkann da iinde bulunduu Avrupal sinemaclara esin vermitir.
AVANT GARDE ZERNE NSZMSEL BR DENEME Deneylemek ifadesi zerinde dnld vakit, tm anlam karmaasnn, yanl ya da farkl izahlarn ortadan kalktna ahit olmaktayz. Sinema zerinde deneysellikten bahsettiimiz zaman; aslnda, sinemann balangcnn ve ncesinin bal bana bir deneysellik olduu, deney-im-lemek olduu, sinemann balayabilmesi iin gsterilen -tm teknik icat ura safhas da dahil- abann deneyselliin ta kendisi olduu ve sinemann tabannn deneysellikten getiini olutuunu- kesin bir gzle grmekteyiz. Yazl kaynaklara bakldnda baz ayrmlarn, izahlarn birbirleriyle arpt gzlemlenmektedir. zellikle Amerikan Deneysel Sinemas ifadesinin, bir bana olan genelleme babnda- deneysel sinema tansyla arpt, kartrld gerei ortada durmaktadr. Bu anlamda, grdmz, duyduumuz bir soru oluagelmitir; Avant garde sinema deneysel sinema mdr, onun bir kolu mudur ya da deneysel sinema avant garde sinema ile ayn halt mdr? Bir cevap faslna gemezden nce; deneysel sinemay bir tr olarak grmek ne kadar dorudur sorusuna varmak istiyorum ve vardm- zira ; yukarda da giriini yaptmz gibi bir anlamda balbana deneysel-cili-in kendisi olan sinema iin deneysel tr ifadesi kullanlabilir mi? Deneysel-i tr olarak aldnz vakit, bu kelimenin nne deneysel kelimesinin nne- bir kelime getiremezsiniz, deneysel u tr, deneysel bu tr diyerekten tr saydnz deneyseli , ikinci bir tr tamlamasyla tanmlayamazsnz. Ama bir tr deneysel ifadesiyle tamlayabilirsiniz. Bir tr deneyselletirebilir ama deneysel kavram trletiremezsiniz. [ trler dahil hereyin zerine deneysellik getirebilir, deneysel film ekebilirsiniz, deney kavramn trletiremezsiniz] Hatta bir dier a ile; sinema ad altnda olup biten tme, deneyselliktir ifadesiyle bakabilirsiniz-de. Genelde yazlanlara baktmzda, Fransz Deneysel Sinemas diye isim alan bir ulus sinemasnn, avant-garde sinema ad ile yaftalandn grrz, yani deneysel sinemann Fransz ad avant garde sinemadr! yle midir peki ? Hayr! yle deildir. nk; doum/km-- noktas olmas nedeni ile, deneysel sinema ifadesi yerine biz avant garde izahnn kullanlmasnn doruluuna inanyoruz. Bir anlamda avant-garde sinema tm deneysellikleri ierisine alan/barndran bir at
ifadedir demek istiyoruz. Yani, Fransz Deneysel Sinemas = Avant garde deil! Tpk deneyselci olup, terimi kabul etmeyen ve Independent olarak isimlendirilen sinemann avant garden iinde yer al gibi. Daha basite indirgeyerek yazacak olursak; deneysel bir film, avant garde film etiketini yer demektir bu. Deneysel dedikleri sinemann doum yerinin Fransa olduunu da gerek olmad halde hatrlatarak yazy balamak niyetindeyiz. Son olarak; avant garde sinemann mihenk ta olarak grlen dadaizm ve gerekstnn bu anlamda ilkler olmadn; Louis Feuillade, Emile Cohl, Jean Durand gibi 1910lu isimlerin bu sinema iin ncler olduunu; Mlies, Rosselini, Cocteau gibi isimlerin avant garde yolunun oluumunda ncelik sahibi olduklarn hatrlatmak isteriz.
Jonas Mekas'n Anti-'Sinema'nn 100 Yl' Manifestosu Bazlar Tarihin Sonu'ndan bahsediyorlar. Sinemann da sonunun geldiini syleyenler var. Bunlarn hibirine inanmayn ! Dnyann drt bir yanndaki sinema sanayileri ve sinema mzeleri sinemann 100. Yln kutluyorlar ve sinemalarnn onlara kazandrd milyon dolarlardan bahsediyorlar; Hollywood'larn ve starlarn tartyorlar. Fakat Avangard'dan, bamszlardan ve BZM SNEMAMIZ' dan bahseden yok. Dnyann drt bir yanndaki sinema mzelerinin, arivlerinin ve sinemateklerin brorlerini ve programlarn grdm. Onlarn hangi sinemadan bahsettiklerini biliyorum. Fakat ben unu sylemek istiyorum: Bykln, muhteemliin ve bir milyon dolarlk yapmlarn hkm srd bu zamanda, ben, insan ruhunun kk ve grnmez hareketlerinden bahsetmek istiyorum- o kadar narin o kadar kk ki spotlarn altnda hemen lveren hareketler, ben sinemann kk formlarndan, lirik formlarndan, iirden, suluboyadan, ettten, taslaktan, kartpostallardan, arabeskten, triolet'ten1, bagatelle'den2 ve kk 8 mm iirlerinden bahsetmek istiyorum. Ben, herkesin baarl olmak ve sat yapmak iin urat zamanlarda, grnmeyen, kiisel, para ya da ekmek getirmeyen, ada tarih - sanat tarihi ya da herhangi baka bir tarih - iinde hibir yeri olmayan eylerin peinden giderek toplumsal ve gnlk baarszl kucaklayan insanlar tebrik etmek istiyorum. Ben, birbirimiz iin, dostlarmz iin, bizler iin yaptmz sanattan yanaym. Bilgi Otoyolu'nun tam ortasnda duruyorum ve glyorum- nk herhangi bir yerdeki bir iein zerine konan kelebek kanatlarn rpt ve ben biliyorum ki tarihin btn ak bu kanat rp yznden arpc bir ekilde deiecek. --New York'un aa dou yakasnda bir yerlerde, bir sper-8 kamera kk bir ses kard.-ve dnya hibir zaman eskisi gibi olmayacak- Sinemann gerek tarihi grlmeyen tarihidir. -Bir araya toplanan arkadalarn sevdikleri ii yapan insanlarn tarihidir. Bizim iin sinema yeni balyor... projektrden kan her yeni sesle kameralarmzdan kan her yeni sesle kalplerimiz hzla atyor dostlarm !
SANAT SNEMASINA VE AVANGARDA GENEL BAKI
Bir sanat dal olarak sinemay elbette ki dier sanat dallarndan ayramayz; zaten sessiz sinemayla balayan sinema srecinin de modern sanat ile tpk zaman ierisinde doduunu biliyoruz. Czannen tablolarnn ne knn bu dnemde sessiz film dnyasnda da yaratt etkiler herkese bilinmektedir. Sanatn hareketlenmeler yaad bu 1907 sonras dnemde sanatlarn durgunluu barndran tablolar hareketlendirme almalar ortaya kmaya balad. Zira ortaya srekli yenilikler, araylar kyor; alg zerine gelien ve deien deinilerde bulunuluyordu ve bu resim sanat ile sinemay bir birine balayacak ve ortaya yeni- deneyselliklerin atlmasna sebep olacakt. air, Guillaume Apollinaire kartt dergi Les Soires de Pariste bu canlandrma dneminin zerinde durdu; ressam Lopold Survagen ortaya koyduu Le Rythme color adl soyut filmde almasn havai fiekler, fskiyeler ve elektrikli tabelalarla karlatrd. Aragon ise Dellucun Le Filminde yle yazmaktayd: Sinema, avant garden ilgi alan iinde yer almaldr. Sinemann tasarclar, ressamlar, heykeltralar vardr. Hareket ve k sanat iin bunlara nem verilmelidir. Kbistlerse; kamuya ak olarak dzenledikleri ilk sergilemelerinde resimleme ve yk anlatmndan muaf, zerk bir sanat syleminde bulunmaktaydlar. Avant garden balang dnemlerinde iki ana yn takip edildii gzlenmektedir. Bunlarda ilki; yeni izlenimcilerin, resmin ncelikle renkle kaplanm olan bir dz yzey olduu iddiasna yaklarken; benzeik bir ekilde avant gardeda da filmin; projektrden geen saydam bir malzeme eridi olduu sylenip arada ki ortakla dikkat ekiliyordu. Bu ortaya atlan argman kbistlerce tartlm ve sonucunda da soyutlamann balang noktas atlm oluyordu. Survagein soyut film tasarlarndan nce 1910larda ftrist Ginna ve Corra kardeler ham filmi elle boyayarak deneysel almalarn ortaya koymulard. Bu soyut canlandrma, imgeyi salt grafik biime dntren , bunu yaparken de ironik bir ekilde modernist karlkl etkileimi destekleyen, mziin temel etken olarak anlatnn yerini ald ana simge iaretlerin ritimsel etkileimlerini geniletirken insan perdeye yaklatrmayan Alman avant gardena da egemen oldu. Dier ana yn ise: Sanatlar gerekiliin oluturusu olan kirlenme ncesindeki anaakm pozisyonunda olan ilkel anlatdan faydalanan brlesk ve parodi filmlere vardrd. Bu tarz ayn anda; Man Ray, Marcel Duchamp, Eric Satie, Francis Picabia, Eisenstein, Len Lye, Hans Richterin yer ald sanat hareketlerinin belgesi konumundadr. Modernizmin sahip olduu ironik mizah; Vita Futirista ve onun Rusya-da- karln bulan Ftrist Kabare Dramas ile devamlar niteliinde olan/grlen; Eisensteinn; Glumovun Gnl ve Mayakovskynin Guignol filmleri gibi yaptlarda, Clairin; Entracte, Richterin bir kara komedi olan le ncesi Hayaletleri gibi sonralar gelitirilen/ortaya konan kltrel kaba gldrlerde ortaya konuldu/ifade edildi; bu tarz, film montaj ile kamera grntsnn anahtar benzetmesi olarak d benzeri alg-ard, us dla nem gsteren dadaist ve srrealist akmda irdelendi. Sinema, sanatn bir kolu olarak hele ki bahsini yaptmz bu ekilde- avant garde ile uzun sreli bir paralellik paylat; onunla beraber yaad. Bakmasn bilebilen dahas grebilen bir gz iin avant garden dada ve srrealin- sinemayla birbirine dolamamas, birbirlerine akmamas olmayacak ey deildi-r- zaten. Ben burada; hem mevzu akmlarn sinemay-da- iine alarak rnler verdiini; sinemann da bu akmlar ierisine alarak kendini genilettiini/gelitirdiini dnmekteyim. Anlatsal avant garde; Sovyetlerin montaj okulu, Alman izlenimcilii gibi hareketleri, Jean Epstein, Germaine Dulac, Abel Gance gibi Fransz izlenimcileri, bamsz ynetmenler olarak da Murnau, Dreyeri iine alyordu. Bu saydklarmz tpk sanat sinemas savunucular gibi srekli olarak sinema ticaretinin karsnda olup ticari film yapm mantna direnip onu reddetmilerdir. Ayrca izleyici kitlesi olarak da karlarnda duran Hollywood kltr seyircisinden farkl bir konuma, dk bir potansiyele sahip de deil aksine eittiler. Ortada iine kapank bir akm -dal- deil, uluslar aras takipileri olan bir sinema vard-r-. Dergilerden sinema kulplerine, dnya apnda bir gsterim ve izleyici desteine sahiptiler. Ayn dnemlerde, krono-fotografi ve k oyunlarna dayanan deneysel film siparileri dahi alnmaktayd. Alman November Group gibi politik sanat oluumlardan bunlar desteklemekte, film klplerince bamsz fonlar oluturulmaktayd. Sanatsal film izleyicisi; sinema kulplerinde, dergilerde, tartma guruplar ve festivallerde kmelenmekteydiler, burada yaptklar gibi; ticari manta kart bir alternatif sunum olan izgi film ve bilimsel film tarz gz nnde tutulmayan trleri ve sinema adna yaplan tm deneysellikleri desteklediklerinden ortaya ok kesin bir tavr koymam oldular ki bu avant garde sinemann ilk on yl iin gerekli lakin oluamayan bir eydi. Vigo, Bunuel, Dulac, Vertov, McPherson gibi nokta isimler avant garde ile iirsel avant garden ayrm noktasn es geti. A.B.D ve Avrupada ise kitle sinemasna kar duran, guruplaan ayrlk
izleyiciler sanat filmi-avant garde dncesi etrafnda birlemekteydiler. Ek olarak artk olgunlamaya balayan sanat sinemasnda; anlatsal, psikolojik gerekilik ykselie gemi; sanat sinemasnn, sineiirleri radikal drama geleneinden ok resim&heykel sanatna yakn bulunan anti-anlatsalclarn avant gardendan giderek kopmutur. Bu kopularn ierisinde en etkilisi, dadaist Viking Eggelingin vatan svirede 1916-1917 yllarnda yapt in tarz rulo-izimler dizisi olmutu. Artarda yaplan bu deneyler mzikal uyum ve resimsel uyum arasndaki balarn aratrlmas olarak balad. Eggeling, art-deco ton ve izgileri benzersiz bir ekilde ayrtran, sezgisel rasyonalizmi kbist sanat, Bergsonun zaman felsefesi, Kandinskynin karlkl etkileim teorisi etrafnda ekil bulan Diyognal Senfoni yapt son bulduktan az bir zaman sonra 1925 senesinde yaam sona erdi. Bu filmin sunumu Berlinde ayn yl kbist, dadaist, bauhaus akmlarnn soyut filmlerini gsteren November Group ierisinde gerekletirildi. Anlatsal avant garde ile iirsel avant garde arasnda grlen ayrm mutlak bir ayrm deildi; bu gerek; zaman duraanlatran ve sualt ekimleriyle nem kazanan 1931 tarihli Taris ve 1930 yapm A prepos de Nice filmleriyle Vigonun, ftrist grlt mzii dncesini tekrardan artran ve hibir yorumu olmayan, natralizmden uzaklaan 1930 tarihli Cokusuyla Vertov ve de Bunuelin kariyerlerinden de anlalmaktayd. Ftristlerin, konstrktivistlerin ve dadaist guruplarn 1909-1920 dneminde ortaya k, sanat filmlerine g vermekteydi. Tm bu ataklar, kklemesini 1907-12ye dek Braque&Picassonun nclnde bulunduu kbist devrimde ksmen de olsa yakalamt. imdilik burada kbizm iin; nesnelerin deiik alarn olutura geldii bir zincirden hareket ile nesneyi betileyen ya da; kat, bask, boya vs, den oluan bir kolaj ile imgeleri bir araya getiren fragmanlar sanat diyebiliriz. ok anlamda bir katalizr grevi stlenen akm; ressam Derainn tabiriyle grsel paralanmann diline kastl uyumsuzluk-lar sanat olarak adlandrld. Bunu mziksel alanda Stravinsky ve Schoenberg, edebi anlamda ise Joyce ve Stein paralize olarak ilerletti diyebiliriz. Aslnda ilkin sinema ve kbizm arasnda bir kart ynelim sz konusudur. Kbik sanat kefi yaplan paradigma deikenliinin resimsel anlamda/alanda benzeiinin peinde iken; sinema bunun aksine- anlatdan deil taviz vermek bir anlat kodlamasna vardrmtr kendisini. 1900l yllarda sergilenen ilkel skeler yavaa yerini gereki kullanmlara brakmaya balad.
AVANT GARDE SNEMADA KBK AI Kbizm ve sinemann ayn dnemin ocuklar olduu bir kesinlik olsa da bu; onlarn arasnda tatl bir ztlama olmad demek deildir; kbist rnlerde ortaya kan ey bir anlamda beceri sergilemek iken anlatsal sinema ortaya koyduklar ile bunun aksine bir yol izlemekteydi. Standish Lawder, The Cubist Cinema kitabnda buna ilikin yle bir cmle kurmaktadr: mgesel bir ak ortaya koymak iin grnmez kurgulamann silme efektiyle ekim, bak as ve eylemde ki deiikliin izlerini giderdi. Dnemda olan iki sanat dalnn ztlamas ki bu yle tam anlamyla bir birbirine kar duru olarak anlalmamal- olas olduu kadar; birbirlerini karlkl olarak olumlu anlamda- etkilemeleri de olsa bir eydi, nitekim byle de olmutur. Griffith ile Porterin filmlerinin Eisensteinn montaj kavramn etkiledii nedenli bilinir bir eyse ayn zamanda ynetmenin kbist kolaj tekniklerinden de etkilendii ve onlar kulland bir gerektir. Kbizm iin, modernizmin habercisi denmitir; ksm hermetik yaps; saflk durgu-nluk- aray, gndelik yaamdan esinlenmeler, zanaatkarn kulland nesnelerin kullanm ile hafifletilmiti. Akmlarn birletii nemli nokta Hollywood kltrkartlndan olumaktayd. Bu noktada kbistlerin kar koyumlaryla, sinemacnn kar koyumu bir noktada birlemekteydi. Avant garde sinemaya ait filmlerin kbizmden etkilenileri nedeniyle sektrde egemen olan A.B.Dnin karsna bir savunma olarak; elence kategorileri, kurgusal kodlar ve bunun haricinde bir film kltr modeli yaratmaya alan Avrupa sanat sinemas ve toplumsal belgeselle birletiler. Srrealizmin u okuyucular, Amerikan sinemas methiyelerine ramen ayakta duran az saydaki avant garde film bu ikonlar andrr. Amerika gereinden kopya edilen bir ey varsa o da sadece kkleri Mlise dayanan kaba gldrdr.
10
AVANT GARDE SNEMADA SOYUT FLM ALIMALARI Soyut film almalar genelde hareketli tablo kavramna dayanmaktadr. Bunun avant gardeda rneini; Richter, Fischinger,Ruttmann sergilemitir. Tek olgu resim tablolar- deildi elbet. Richter & Ruttmann; Rhythmus, Opus I- IV almalarnda mzii grselletirme zerine eilmilerdi. Bu anlamda avant garde; Kandinskynin Ruhsal Sanat zerinesinde ifade bulan; etkileimli alglama grleriyle desteklenen saf biimin evrensel dilini yaratmaa ynelik topyasal arzusu filmde oluturulmaa allyordu. Bu dzlemde Fischinger; Daireler, Hareketli Resim gibi nemli almalarnda yaratt renk ritimlerini Wagner & Bach mzii ile uyumlatrd. Ticari destek bulamamasndan ve sinemaclarn kiisel maddi kayglarndan dolay Fischinger haricinde hemen herkes soyut filmden uzaklat. Ona bu anlamda bir nev donkiotluk dt-de- diyebiliriz. Bu arada Richter, soyut-figratif ekimleri mixleyen Filmstudie gibi lirik kolajlar ortaya koydu. 1926 sonras filmleriyle Richter, srrealist psikodramaya nclk edecektir. Ruttmann ise; Berlin: Bir ehrin Senfonisi almasyla belgeselci-lik ynn ortaya koydu. Sonrasnda ise devlet desteini de arkasna alarak uzun metraj ve belgesellere yneldi.
AVANT GARDE SNEMADA GEREKSTC GZ Kuenzli, dada ve srreal sinema zerine yazd eserinde; Chomette, Delluc, Dulac gibi nemli isimlerin, montaj kurgunun grsel yapsnda uyum, kontrpuan ve akortsuzluun bir benzerini bularak tm duyularn birlii teorilerine yaknlk gsterdiler. Gelgelelim gerekstcler elikiyi ve sreksizlii kkrtmay tercih ettiklerinden dzen dayatmaya ynelik bu hareketleri doal olarakreddettiler. Gerekstclerin ortaya koyduu sinemada; bir vizyon kaosu [chaotic vision]sz konusuydu. mgeler arasnda flulaan balar, duyum-un ve anlam- n sorgulanmasna vardrlyordu demektedir. Ray, 1923 ylnda gerekletirdii simgesel dada sfatn tayan Le Retour a la raison filmi; filmin damar ve yzeyini hissettirebilmek amacyla eride baslarak foto-gramlanm tuz, raptiye, tala ve kat ile balar. Ekranda; Rayin stdyosu, hareketli bir heykel, fuar alan ile glgeler belirir [grsel mekan almas]. 3 dakikalk filmin bitii; pozitif ve negatif olarak a kar karelenen bir modelin ressams ekimiyle tamamlanr. ekimde; dizinsel foto-gram, ikonik imgeler, simgelenen resimsel kod ve bunlarn zerine dada ynelim, dz kszlkla balayp negatif mekana dnen bir figrn salt sinematografik grnts ortaya konmaktayd. Ray, ayrca Robert Desnos senaryosundan yola kt Etoile de Mer filmini 1928de gerekletirir. Bir mercein yzeyini noktalarla izimlendiren sanat; filmine soktuu arayazlar ile szck oyunu yaparken bir bak otoritesi reddine gider. Filmin kurgusu da ilgi ekicidir-doal olarak!- zira burada kurgu, ekimin srekliliini salamak amacyla deil, aradaki kopukluklar uzatmak iin kullanlmtr. Ray, bu tekniini Emak Bakiaa da; dzgn, hzl, rasgele sahnelemeyle; Les Mystres du Chteau de Dsde ise srekli yinelenen bo oda sunumuyla red sinemas sfatyla kullanr. Bu, sanatnn hep izledii bir tekniktir. Gerek stc sinema mant iin; ar&grkemli grnt aray aslnda baya olanda olaansty bulma [ya da bayadan olaanst elde etme/kartma] almasdr.
11
Dier yandan Duchamp, retinal kart, ironik isimli filmi; Anmic Cinmada ; soyut olan imgeyi zihinsel olarak akla getirip, ters-yz ederken; [Joyceun dairesel Sregiden Yapt Finnegens Wakei yanstan; mstehcen, zlemezlie varan kelime oyunlaryla bunu salarken] cinsel motifleri ima eden yavaa dnen sarmallarn saf imgeleri olarak kulland. Bu anti-retinal yaklam, Duchampdan daha az indirgemeci ekliyle Rayin filmlerinde de; grsel haz ve izleyicinin filme katlmna kar klar olarak kendini gsterir. Hatta bu sanatlar filmleri ile izleyici arasna [anlam bozmaa ynelik] engeller koyarlar. Bunu da en iyi ekilde; montajda anlat bozukluu yaratmak ve filmin noktalama yaplas yerlerini [kkrtan fantezileri mesela] kavranmasn engellemek iin eylem ve nesne kullanmn yavalatarak, sk tekrarlar sergileyerek ya da araya farkl figrler, nesneler, k oyunlar sokarak salamlardr. Mevzu ettiimiz sre ierisinde Fransz filmi dierleri arasnda-n ne kmaktadr. Bunalar: 1924de Clairin yapt Entracte, ayn tarihli Lgerin Ballet Mcaniquei ve dnemin en ok ses getiren yapm diyebileceimiz 1928 tarihli spanyol ynetmen Luis Bunuelin Un Chien Andalousudur. Bu filmler iin montaj kurgu kullanlrken, tm gren gz iin ritmik bir ara olarak kullanmn da alt-st eder. Clairin filminde; bir cenaze aracnn kontroln yitiriini ve ardndan gelen kovalamacay, ba dndren rampa rayl bir lunapark treni, bir balerinin anszn bale tekli ve de sakall bir figre dnm, anlatsal nedensellikten kurtulmu vizyon sarsntlar ve bilinemez-lik-ler ortaya koyar. Lger ise; makinelerin soyut ekilleri montajla alldn dnda yavalatlp yivme kazandrlrken tatan dik merdivenleri glmser bir yz ile trmanan amarc kadn sahnesinin bklml elemiyle dorusal zamann ileri akn, yani dzgn ilerleme duygusunu tersine evirir. Kuenzli kitabnda bununla ilgili olarak u eklemeyi yapmtr: Lger belgesel olgular ile ilgili yeni vizyonundan dolay film aracn ho karlad; nesnel bir gsterge olarak imgenin ge kbist kavran, filmin Chaplinsi yazlar ile dairesel ereveleme dzeneiyle vurgulanr. Film romantik yknn parodisi ile alp kapanr. Donmu zamann iki ura arasnda asl bir nesne olarak film yapma daha sonra Cocteauca Le Sang dun Potede den bir bacann grntleri alnarak kullanld. Bu filmlerin ani dn tarzlar nceki dnemin saf sinemasn artrr. Bunuelin Bir Endls Kpeinde Wagnerin tango ve gramofon kaytlarna yer verilmiti. Bu film; dier filmlerin, modern bestecilerin eserlerini kullanmas bakmndan istisnadr. teki avant garde filmlerde ise: Satie, Auric, Honegger, Antheil gibi isimler kullanlmt. Richter bu filmlerin, pop-caz ile dahi gsterildiini sylemitir. Dadann ruhuna yanaan bir ses olarak caz, dahas doacaz ileri kabilecekler arasnda olduuna gre byle bir kullanmn olaslnn kuvvetliliinden te uygunluu da sz konusu edilebilir. Avant garde filmlerin mzikle seslendirilii konusuna ayrd ksmda Kuenzli u eklemeleri de yapmaktadr: dadaizmin barndrd doalama ruhuna ve A.B.D sinemasnn anti-natralist arlk anlarna olan hayranla, ilk dnem filmlerin etkisi eklendi. Yapanlarn Picasso&Braque gibi- o srada hakknda hibir ey bilmedikleri daha sonraki yksek modernist estetie katkda bulunanlar, bu avant garde filmlerle, biimsel safla zlemden te, dzyaz anlat ve idealist soyutlamann ikili eletirisinde Bataille tarafndan zamanda bir biimden kurumsallatrlan biim kavramnn kendisini ihlal etme [ya da yeniden biimlendirmek] arzusunu ifade eder. Bu filmlerin tadklar isimler, filmin te anlamna iaret eder: Entracte salona [ilk gsterimi bir Satie balesinin perde arasnsa yapld]; Ballet Mcanique dansa ve Bir airin Kan edebiyata gndermeler yapar; yalnzca Bir Endls Kpei hemen her anlamda olduu gibi burada da gizemli bir istisna olarak kalr. Gerekten de Bunuelin ska zikredilen bu filmi daha kendi dneminde efsanelemitir demek inann ki hite abart olmayacaktr. Bu nem maksadyla burada Bunuel ve gerekstclk erevesinde ustann yapt ve dier filmlerinden; gerekstc eler barndrmas deil salt gerek stc olmas ile ayrlan iki filmine deineceiz. Hemen tm filmleri arasnda her zaman bir gerekstc olduunu ortaya koyan Bunuel, bu filmlerde tamamen bu ynyle ortadadr, her ne kadar Altn an konulu bir gerekst sinema filmi olduu ve Endls ile kyaslanmasnn ki bu gereksiz bir i- pek mmkn olmad fikirleri doruluk tasa da Dalinin de ie ucundan da olsa burnunu sokmasyla Altn a bambaka bir anlama brnmt.
12
LUIS BUNUEL VE GEREKSTC SNEMA DLER VE SNEMA Tek gereklik dlerdir diyen Fellini, eminim ki bu szcn kklerine inebilmi bir ynetmendi. Dler mevzu edildiinde hele ki gerekstclkten ya da bir deneysellikten bahsediyorsak zihnimizi direk megul eden ey metafizik oluyor.[umarm burada bir akll kpta; ama srrealite ile metafizik bir ters dm yaamam mdr ? gibisinden bir dklk karmaz] phesiz ki sinemann kendisini ortaya koymasndan itibaren bir kesim onu metafizik kkenle badatrd ya da metafizik, sinemada kullanld. Zen geleneinin ve benzeik geleneklerin sinema ile ilintilendii almalarda kitaplatrlp basld; konu olarak da sinemaya girdi metafizik. Dlerin metafizikle bantlanmas ise zaten kadm bir gerekti- r. Monoteist kutsal kitaplarn, ryalar ve geree ilikin pasajlar bu konuda en nemli kaynaklar olarak grld, grlyor. Farkl bir ok akmdan ynetmen muhakkak bir yerinden bulat bu olgulara. Sinemada dn sorgulanmas ya da konu edilip kullanlmas direkt olarak fenomen dnyada dn ya da ryalarn ne olduu sorusuna gtrd insanlar; taoist bilge uang-tzu o nl pasajnda bu agnostik olguya yle deinmi-tir: Ryamda kendimi yeil ayrlarda uan bir kelebek olarak gryordum ve sonrasnda uyandm; uyandm vakit dnmeye baladm: Ben uang-tzu, biraz nce ryamda beni bir kelebek olarak m grdm; yoksa, ben bir kelebeim de kendimi ryamda uang-tzu olarak m grdm? Evet, kamera ile dnen bir insan iin dler aslolan olduu gibi, bunun zerine dnmek ve gerek olan sorgulamak da doalca ardndan geldi. nisyatik retilerin tamamnda ve kutsal kitaplarda, yaanan hayatn bir sanr olduu, bir yanlsama olduu neredeyse sk tekrar edilmekte ve yaam denenin bir anlamda bir rya ve bu rya iinde uyku ya da uyanklk srecinde grlenlerin ise rya-lar-nierisinde yer alan rya-lar- olduu sylenmekte. te sinema en eskiden bu gnn pahal ve tm imkanlar bakmndan zengin sinemasnn hep beslenme kayna olurken, senaristler-ynetmenler bir eyleri sorgulamakta idiler ayn zamanda ve bu da ayn sorgulamaya seyirciyi de itmek anlamna geliyordu. zerine kapsaml bir alma yaplmasnn gerekliliine kesin kes inandmz bu olgular btnn biz burada spanyol ynetmen Bunuelin dleri ile bantlayp sinemaya ilintileyecek ve ynetmenin srreallii ve bu paradigmas ile yapt iki filmine deineceiz. BUNUEL, DLER VE SNEMA Bunuel, dlerin ve d grmenin nemini ok kesin bir ekilde yle dile getirmitir: ayet bana, yirmi yllk mrn kald, bu gnlerin her birinin yirmidrt saatnda ne yapmay istersin denilseydi yle sylerdim: Bana gerek yaamdan iki, dlerden de yeniden anmsayabilmem kouluyla yirmiiki saat verin...nk d, ancak kendini besleyen bellekle yaar. Kabus bile olsalar der ynetmen ve devamnda genel vizyonunun kabuslardan olutuunu da ekleyerek, bilinli bir ekilde d kurmann gerek anlamda en sevdii ey olduunu syler. Kanlmaz olarak da tutku olarak isimlendirdii d kurma eyleminin ya da d dnyasnn kendisini kesinlikle gerekstcle tadn belirten Bunuel; bunun en nemli rneinin Un chien andalou filminin kendi dleriyle [burada ynetmen d tansn rya anlamnda kullanmakta] Dalinin bir dnn karlamasndan domasyla grldn syler. Filmlerine srekli ve artarak ieriklerinde yatan aklc ve aklanabilir grntlerden filmi arndrmak amal yer verdiini belirten Bunuel, bir yapmcsna yle der: Eer filmim ksa olursa iine bir d eklerim. Bunuel hayal aleminin isel yaps hakknda grlere sahip birisiydi, bundan dolay da d kurma zerinde seanslaan bir yapya gidiyor, dlerin nasl ortamlarda hangi etkenlerle ilikiye girdiini bilmenin bilinciyle hareket ediyor bir nevi sinemas iin d yazyor, kurgusu harici doal d grleri ise zaten tam anlamyla onun ve gerekstclerin mantna uygunluk tayordu. uyku esnasnda beynin d dnyaya kar kendini koruduu; a, kokulara, grltlere daha az duyarl olduunu syleyen ynetmen u cmleleri sarf ediyor: ...buna karlk milyarlarca grnt, dnyay yok olmu dlerden bir rt ile sararak adeta hemen kaybolmak zere kp geliyorlar. Bunlarn tmde u ya da bu gece, u ya da bu beyin tarafndan dlenmi ve unutulmutur.
13
Kendi ifadesi ile tiyatro ve sinema dnyas insanlarnda ska rastlanabilen bir dn yle aktaryor: ...birka dakika sonra sahneye kacam, ama rolmn ilk cmlesini kesinlikle anmsayamyorum. Bu; uzayabilecek, iinden klmaz bir hale dnebilecek bir d. Endieleniyor, hatta aptallayorum. zleyiciler sabrszlanp slk alyor. Birini bulmaya gidiyorum, ynetmen ya da tiyatro mdrn ve ona yle diyorum: Korkun bir ey bu, ne yapmalym? Bana souk bir ekilde idare etmem gerektiini, perdenin aldn ve de artk beklenemeyeceini sylyor. Korkun bir sknt iindeyim. Ynetmen bu aktard ryasnn iinden baz ksmlar alarak Le Charme discret de la bourgeoisie filminde kullanyor. Yineayn filmde grd d tamamen aktaran Bunuel, ryasn da yle anlatyor: Bu d kuzenim Rafael ile ilgili; olduka hznl, i karartc ve yayvan bir d bu. Kuzenim Rafael uzun zaman nce lm; biliyorum; buna ramen bo bir yolda ona rastlyorum. artyor. Ona: Burada ne aryorsun? diye soruyorum. zgn bir ekilde: Buradan her gn geerim diyor. Anszn kendimi, Rafaelin girdiini grdm, rmcek alar ile evrili, dank ve karanlk bir evde buluyorum. Onu aryorum; yant vermiyor. Dar kyorum ve ona soruyorum: Anne, anne, byle glgelerin arasnda kaybolmu ne yapyorsunuz? Ynetmenin yine bir filminde; la Voie lactede grd etkinlik derecesinde sinemaya yanstamadn syledii, Schubert eliinde imansz olarak niteledii kendisiyle Meryem Anann yapt bir ho sohbet ryas var ki onun iin gerekten deiik ve heyecan verici bir d ama bata da dediimiz gibi Bunuel bunu perdeye pek yanstamadn sylemekte. Yukarda bahsettiimiz metafizik anlam ierisinde Luis Bunuelin bu d dierlerine nazaran daha bir anlam kazanmakta, zira; yaad alg tesi grsellii platon-ik sevginin temiz snrlar ierisinde kalan bir eit erotizm barndrdn sylyor ve bunu da daha u-ar- bir yere balayarak; d devam etmi olsayd bu temizlik yerini gerek bir istee brakr myd ? sorusunu bilemiyorum diyerek cevaplandryor. Azize Meryem ve cinsel haz duyumu Hristiyan mistikler ve de Mslman baz filozof tasavvufular tarafndan eitli alardan irdelenmi bir mevzuudur ki bunun bir ekilde sinema perdesine yansmalar da olamam deildir. 1929-1933 ARASINDA LUIS BUNUEL VE GEREKSTCLK Gerekstcln getirdii akl almaz anlatm biiminden giderek daha fazla etkilendiini belirten Bunuel, kendisine bundan kanmasn tavsiye eden Epsteine bu bouna bir uyaryd diyecekti sonralar. lk etkilenim noktalarnn belki de en nemlisi olarak Revolution Surraliste dergisinin yazlar olduunu biliyoruz. Kendisini byleyen ilk eyin ise; Benjamin Perreti bir papaza hakaret ederken gsteren fotorafn bys olduunu syleyecektir ynetmen. 1928 senesinde niversitede, Societ de Coursun da ncln yapt konferanslar iin avant garde sinema zerine konumaya ve birka film tantm yapmaya Madrite geldiini aktaran Bunuel, yle yazyor: Anlattklarm arasnda Ren Clairin Entracte [Ara], Renoirin La Fille de Leau [Su Kz] filmindeki d blm, Cavalvantinin Rien que les heures [Yalnzca Saatler], ayrca topun ar-ar namludan kn gibi yava-yava ekimlerden rnekler veren birka sahne vard. Madritin tm ileri gelenleri byle denirdi- byk baar kazanan bu konferansa katlmt. Gsterimden sonra, Ortega y Gasset bile eer daha gen olsaydm sinemaya ynelirdim diye itiraf etmiti bana. Yakn bir sre sonra kendi ifadesiyle birka ay sonra- ilk filmini gerekletirecekti Bunuel, Un chien andalou. UN CHIEN ANDALOU-ENDLS KPE GEREKSTCLK VE GEREKSTCLER Daha ncede ifade ettiimiz gibi film iki dn bir araya gelmesinden olumaktayd. Daliye yapt bir ziyarette, ryasnda; ay kesen ince uzun bir bulutla [filmde de ince bir bulut ayn tam ortasndan gemektedir], bir gz kesen ustura grdn anlatr Bunuel. Bunun zerine Dalide; bir
14
gece ryasnda karncalarla dolu bir el grdn anlatr ve yle der: Bu dlerden yola karak bir film yapsak nasl olur ? ilk etapta Bunuel bu fikre yanamasa da sonrasnda ie koyulurlar. ok ksa bir srede yazarlar senaryoyu, neredeyse bir hafta bile srmez. Senaryoyu oluturmaya karar verdiklerinde basit diye niteledikleri bir takm kurallar getirirler; psikolojik, kltrel ve de mantksal hibir aklamaya meydan vermeyecek dnce ve grntleri benimsemek gibi. Usa aykr her dnceye ak olmak esas alnrken nedeni hi aratrmadan sadece ilgilerini uyandran ve kendilerini artabilecek grntleri benimserler. Senaryo zerinde altklar sre ierisinde asla anlamazla dmediklerini anlatyor Bunuel, bir fikre birimiz kar karsa doruluunu algladmza olan inantan olsa gerek hemen onu iptal ediyorduk ve bunun aksine de ikimizin hemfikir olduu yerleri de hemen senaryoya alp tam bir zdeme sergiliyorduk diyerek aktaryor yazlm dnemini. Tabi ki senaryoyu bitirdikleri vakit fark ettikleri ilk ey bunu kimsenin asla kabul etmeyecei dncesi oluyor. Ve Bunuel bu kesinlik zerine filmi tamamen kendisi yapmaya karar verip annesinden para istemeye koyuluyor ve nihayetinde de noterin devreye girmesiyle de olsa- film iin gereken paray alyor. Onbe gnde ekimi bitecek olan bu film iin Bunuel, Pariste Billancourt Stdyolar ile anlap; kameraman- Duverger ve Batcheff & Simon Mareuil adl oyuncular ile filmini kotarr. Filmin ekimi esnasnda platoda toplasan 6-7 kii kadardk diyor ynetmen ve dahas oyunular dahil kimse ne yapacan bilmiyordu. Verdii direktifler gerektende filmin gidecei yeri gsteren cmlelerden oluuyor; Wagneri dinlediini dnerek camdan dar bak gibi. Fakat camdan bakan sadece bakyor; nk nereye ve niye baktn bilmiyor. ekim notlarna kameraman ile olan uyumunu da ekliyor Luis Bunuel. Olayn dier kahraman Dali elbet; ekimlerin son drt gnne yetiebilen Dali, Bunuelin aktarsyla: tm zamann derisi saman doldurulmu eek kafataslarnn gzlerine zift doldurarak geiriyor Filmin kurgusunun bitip ne yaplaca zerine dndkleri dnemde -bir yandan da filmi baz gzlerden karmaya almaktadrlar- Man Ray ile tanr Bunuel. Ve Rayin araclyla gerekstcln nl kalemlerinden biri olacak Aragon ile tanr. Bu samimiyetin ardndan Ray ve Aragon, filmi Ursulines Stdyolarnda grrler. Her ikisi de film iin bir ilk gsterim gecesi hazrlamak gerektii fikrini ne srerler. Sadece gerekstc sinema iin deil gerekstcln tm iin o zamanlar u yorumu aklamay- yapar Luis Bunuel: Amerika, Almanya, spanya, Yugoslavya gibi eitli yelerde yaayan ve daha birbirlerinden haberi olmadan ayn akld ve igdsel anlatm benimsemi insanlarn uyduu bir tr ar oldu gerekstclk. Bu szc daha hi duymadan, spanyada yaymlam olduum iirler, bizleri Parise eken bu arnn bir belirtisi idi. Ayn ekilde, Dali ile beraber Endls Kpeinin senaryosu zerinde alrken, kendiliinden oluuveren bir yaz tr kullanyor, farknda olmadan gerekstc anlay benimsemi oluyorduk Bu noktada film bir zellik daha kazanacak ve gerekstcleri Blanche Meydannda Cyrano Cafde bir araya getirecekti. Bu dier yandan Bunuelin Ray ve Aragonu saymaz isek ilk defa akm yeleriyle tanmas demekti. Bu toplantda bulunanlar arasnda: Max Ernst, Andre Brton, Paul Eluard, Tristan Tzara, Ren Char, Pierre Unik, Tanguy, Jean Arp, Maxime Alexandre, Magritte yer alyordu. Filmin ilk gsterimi iin cretli davetiyeler hazrlanr ve Parisin sekin isimleri Ursulines Stdyolarnda bir araya gelir. zleyiciler arasnda gerekten de sk isimler vardr; Picasso, Le Corbusier, Cocteau, Christian Berard, Georges Auric gibi. Bunu dnda tm gerekstc bireyler tam kadro oradadrlar. Bunuel filmin sonraki oaltmlarnda perde ve ekrana da yansyacak olan u mthi cmleyi kuracaktr: Baarszla uramam halinde, izleyicilere frlatmak iin tm ceplerimi akl talaryla doldurmutum. Bunu desteklemek iinde u cmleleri kurar ynetmen: Dulacn Artaudnun senaryosundan yola karak yapt La Coquille et le Clergyman filmi izleyici yuhalamt; oysa benim houma gitmiti. Ben kendimi bundan da ktsne hazrlamtm. Ama akl talarna gerek olmayacakt, hem de hi; salondan gelen tek ses ard arkas kesilmeyen alk ve slk sesleridir. Bunun sonrasnda ynetmen kesin bir ekilde gurubun iindedir ve Bretonun evinde yaplan toplantlara katlmaktadr. Un Chien Andalouya dnelim; film, ilk gsterimi ardndan Stdyo 28 tarafndan satn alnr. Bu nokta neredeyse ynetmenin yaamnn sonuna dek srecek olan tehdit ve hakaretleri de balatm olacakt zira ilk gsterimlerden hemen sonra ki film ok uzun afite kalm
15
ve iyi haslat getirmiti- insanlar karakollara bavurup: Bu vahet saan edepsiz filmi yasaklamanz gerekir eklinde rahatszlklarn dile getirmilerdi. Gsterimlerin biri esnasnda filmle alakal mdr bilinmez ama hamile bir kadn dk yapar, bu malzeme olarak kullanlmak istense de film yasaklanmaz.
LAGE DOR-ALTINA Bunuel, bir eyi anlamt ki; Un Chien Andalou ardndan ticari bir film yapmas imkanszd. Bu yanl anlalmamal zira onun da ille de ticari film diye bir kaygs yoktu, hissettii tek ey tm samimiyetiyle -yeni bir filmde de- gerekstc kalmas gerektiiydi. Bu onun istemiydi. Mali sorunlar hep olduu gibi zaten varl hissettirirken yeni bir film iin para bulmak zor bunu ilkinde olduu gibi annesinden istemesi de imkanszd. Film yapmaktan vazgemeyi dnd. Her eye ramen olas bir film iin notlar toplar Bunuel, srekli yaz<ar bunlar, gaglara nem veriri ve notlar; ii dolu bir yk arabasnn, k bir salonun ierisinden gemesi, bir babann yerler sigara kllerini dken olunu tfekle vurmas gibi notlar bunlar. spanya yolculuklar esnasnda Dali ile konuurlar; bir film ortaya kyor gibidir ama bu film nasl kacak bilinmemektedir. Neyse ki imdada bir dost aracl ile anlamasn yapt 25 dakikalk bir zel ekim teklifi yetiir, bir sponsor bulunmutur. Film zerine almaya balayabilirlerdi artk. Ama ilk filimde Dali ile yakaladklar o atmosferden eser yoktu. Srekli bir fikir didimesiydi aralarnda yaanan ki bu kesinlikle Dali kaynakl bir olumsuzluktu-r-. Bunuelin ifadesiyle dosta ayrlrlar Dali ile ve ynetmen senaryo almalarn srdrr. Ortay kan film ilkinden ok daha uzun olur, bir saatlk bir ekim plan kmtr ortaya. Bu arada Dali mektup yoluyla fikirlerini gndermeye devam eder ama bunlara pek scak bakmayan ynetmen zaten- sadece tek bir fikri kullanacaktr Daliye ait olan. banda tala yryen adam sahnesi- Dali filmin bitmi halini grr sadece ve gerekten beendiini bir Amerikan filmine benzediini ifade eder. Film, Billancourt Stdyolarnda gerekletirilir. Bunuelin kameraman deimemitir. D ekimler, Katalonyada Cadaques yaknlarnda ve Paris civarlarnda gerekletirilir. Pariste ekilen ikinci sesli yapm olan filmin oyuncular ierisinde Max Ernst, Pierre Prvertde yer almaktadr; ayrca Jacques Prvertde filmde grnrken bir cmlelik sesi ile Paul Eluardda filmdedir. Dali ismi de tantma yazlarnda yer alr aslnda Bunuel bunu neden yaptn kendi de bilmez-? Bir takm sfatlara sahip insanlar her ne kadar Bunuelin tm glmelerine ramen Endls Kpei hakknda yorum yapmaya kalkm olsalar da bu mmkn olmayan bir eydir; lakin Altn a iin ayn eyi syleyemeyiz, Bunuel bu konuda unlar syler: Bana gre bu film, artlar ne olursa olsun, hibir ekilde birleemeyen bir erkek ve kadnn, kar konmaz bir drt ile, birini dierine iten lgn bir akn yksdr.
Film ayn irket tarafndan satn alnp gsterime girdi ve ar san iddetli saldrlarna gs germek zorunda kald. Olaylar kmsenecek gibi deildi; Milliyeti Genlik isimli bir rgt sinema salonunu yamalar ve perdeye molotoflar atar. Bir hafta sonra emniyet birimlerince film kamu dzenini korumak maksad ile kesinlikle yasaklanr. nanlmaz bir ekilde bu yasak elli sene kadar srer. Film ya zel gsterimlerle ya da sinemateklerde sunuma kmaktayd, neyse ki 1980 senesinde New Yorkta be 81de de Pariste gsterime sokuldu. Film gerekstc camia arasnda katsz beenilmiti.
16
1930LARDA AVANT GARDE SNEMANIN DURUMU Dnemin filmlerinde kullanla gelen minimal senkronik konuma ile experimental ses bantlar Eisenstein ile Pudovkinin 1928 ylnda yaynladklar manifestoda natralist olmayan bir ses sinemas ars yapmasna neden oldu. Bu ar; 1930 ylnda Vertovun yapt Coku filmi ile somut bir hal kazand. Lakin ticari amal sesli filmlerin piyasada kazand stnlk bunu engelledi. Avant garde yapmlar doal olarak- dier prodksiyonlarla karlatklarnda snrl bir gsterim ansna sahiptiler. Bu olumsuzlua film ekmenin maliyet olarak gitgide daha da ar bir klfete dnmesi de eklenince bir k dnemi devreye girdi. Tm bu yazdklarmza politik atmalar da ekleyince gerek bir kten dahas hzlanan bir kten bahsetmek kanlmazlayor. Alman milliyetilii, Hitler ismi altnda ilerlerken, Moskova liderliinde ortaya kan faizm kart Halk Cephesi kuruldu. Avant garde ve u sanatlara saldrlarn balad dnemde, bu dnem oldu. Nazilerin iktidara gelii, dahas ele geirileriyle bir ok sinema projesi de yarm kald. Piscatorun biimselliinde deneysel montaja yer verdii 1935 tarihli Balklarn syan, Richterin 1933 tarihli Metalli bunlarn balcalardr. Ayn zaman ierisinde uluslar aras ibirlii ad altnda yrtlen Sovyet-Alman ortak yapmlarna son verildiini de- hatrlamamz gerekiyor. 1930 senesinde Belikada II. Uluslar aras Avant garde Konferans dzenlenir ve bu konularn geneli tartmaya yatrlr. Kongrede; siyasal eylemcilie, Richterin toplumsal dayatmaclna vurgu yaplr; zaman, belgelenmi olguyu talep ediyor demektedir Richter. Sonu olaraksa avant garde direkt olarak belgesele yneldi. Devlet ve zel irketler desteiyle beraber belgeseller genel yapsyla, toplumsal problemlere ynelmek, onlar sorgulamak ve zm nermek iin kullanlmakta idi. Bir ok ynden olumlaan belgesel film yapm Avrupal pek ok deneysel sinemac ismi kendisine ekti. A.B.Dde de radikal bir avant garde dncesi deneysel film [Experimental Film] gibi dergilerce sahiplenildi. Para Lorentz, Paul Standca yeni dzen dnemi yaynlarna girdi. Bu arada Avrupada deneysel ve olgusal sinema/film arasnda kaynamalar olumaya balad. John Grierson, Henri Storck, Joris Ivens deneysel filminin ba isimleriydi.
Dnemin iki nemli ismi, ynetmen Dulac ve air Artaud; Dulac, airin senaryosundan k yapt filmi; La Coquille et le cleryman Deniz kabuu ve Rahip- kaynakl ztlamalar avant garde tarihinde bilinmektedir. Bu atma zerinde duruyoruz nk bu olay avant garde sinemann nemli noktalarna temas etmektedir. Ynetmen bir yandan soyut film almalarn [Etude cingraphique sur une arabesque gibi] dier taraftan da La Souriante Madame Beudet Glmseyen Madam Beudet- gibi, sluplu anlatlar ortaya koymaktayd. Bu saydmz filmleriyle ynetmen; duygular, ritimler ve fikir verici uyumlarla ifade edebilmek iin mzikal biim teorisiyle ilintilemekteydi. air Artaudya gelecek olursak; bu yntemle birlikte kendi kendini ifade etme yntemine tam anlamyla karyd. Bunu Vahet Tiyatrosuunda ifade de etmi idi. O, filmden istediini yle dile getiriyor; szel balantlardan bamszca tamamen grntlerin etkisinden anlama varabilecek saf grntler. Dulac da- ise film salt etkidir, ama bunlar sonular ksa mrl olan eylerdir. Dulac, filme bir rya pozisyonu olarak bakp aratrmaktayd, bu bir anlamda gelecek olan psikodrama sinemann ulaklyd da. Artaud ise; vizyon esrimesini krarak sadece rya durumunun en youn, etkileyici nitelikleri zerine bir film kurumu isteminde idi. Bu noktada avant garde, seyircinin roln hedef alr.Drama biimi olarak sinemaya bir kar duru olarak filimde anti-anlatsal sanatlarla benzeiklikler yakalanmaya urald bu da grsel mzik ve hareketli resim olgusunu ortaya kard. Coudal, gerekst ifade ile yle der: film izlemek bilinli halsinasyon gibidir. Geici kiiliksizlie urayan vcut varolu duygusundan kopar. Coudal, sabit, gdmlenmi bir bakla karmzdaki beyaz perdeye saplanp kalan gzden baka bir ey deiliz. demektedir. Bu eletiri Abstract of a Critical History of the Cinemada daha da ilerletilmitir.[Dalinin filmlerin ritmik izlenimdeki duyusal temelinin, filmi, gizli neologizmi zellikle genelletirici grsel kltrle doru orantl olan film grntlerinin hzl ve kesintisiz ardklnda kk salm, soyutlamann artlm rn yada
17
idealletirme olarak tanmlanan bte noir uyuma gtrd yapt] sinemann iirselliinin somutlam akl dla ynelik dravmatik ve iddetli bir dengesizlikle peindeydi Dali. Bu bahsettiimiz u kopu sadece Bunuel tarafndan optik ve anlatc, Duchamp tarafndan retinal ve yanltc grlen grsel imgelerde yaanmad. Filmde kullanlan ister szl ister yazl olsun dilsel kodlar Ray, Bunuel, Duchampn sz, gsterge ve nesne arasnda bir mesafe oluturmak iin arayazlarla oynayan filmlerinde olduu gibi tek tek bulunup karld.Bu natralizme ynelen saldr Bunuelin Las Hurdesinde de devam etti. Pierre Unik yle bir yorum yapmtr: Konularn mantksal olmayan [non sequitor] bir zincirleme ile ya da ekilmeyen, ihmal edilen veya reddedilen sahnelere yaplan imalarla betimlemeyi sorgulayarak, grntlerin gerekiliini hafif hafif zayflatr. Bir Endls Kpeinde aniden kesilen gz sahnesi gibi, -bylece- ses, grnt ve hakikat arasnda boluk alr.Bu grsel dzen saldrsn Czannen optii inceleme olgusuna kadar gerilere gtrebiliriz.Walter Benjamin sinemay ve sanat ilikilendirerek bu olguyu rafine etti. yle demektedir Benjamin: psikanalizin bizi bilin d drtlerle tantrmas gibi kamereda dntrc ilevi ile bizi bilin d optikle tantrr. Birde Richterce iine sokulduu balamn kesintiye uratlmas olarak tanmlanan bu montaj biimi, anaakm kendi anlat kodlarn kusursuzlatrmak zereyken ilkin avant gardeda dodu. Ama dolaysz ve grngbilimsel olarak film olayn vurgulamak iin bellein ve algnn alkanlklarna kar koyan uyumsuz grntleri ilikilendirerek kar anlaty vurgulamakt. Avant garde film pratii ireliinde barnan ok ynllkten dolay tek bir model kapsamna sokulamazd elbet. ster Epsteinn fotojenii olsun, ister Ruttmanca zaman temelli olarak betilenen sresellik olsun, avant garden; filmin zgn ara olduuna ynelik srarc- dnnden tr, onu kapsaml olarak ieriine alacak bir olgu yoktur. lk dnemin avant gardelarndan Kuleshov, Eisensteinci montaja, Vertovun aralklar teorisine yaklatn syleyebiliriz yinede. Avant garden A.B.Dye doru kaynda Richter, 1940 Nazi istilasnda Avrupadan buraya zorunlu gyle geldiinde; deneysel sinema tarih ve arivcisi olarak isimlendirilip nem kazanacakt. Onun katlmlaryla gerekleen 1946 San Francisco, Sinemada Sanat sunumlarnda avant garde klasikleriyle birlikte, Maya Deren, Sidney Peterson, Curtis Harrington ve Kenneth Anjern son dnem filmleri bir araya getirildi. Artk zeri rtld dnlen hareket iin bu sre bir nevi Rnesans sayld. The Oxford History of World Cinema adl eserde bu nemli dnem iin yaplan aktarlar yle yazlmtr: Richterin yeni dalga zerindeki etkisi snrl,ama nemliydi. Daha sonraki filmleri -mesela, Parann Satn Alabilecei Dler (1944-7)- 1920lerin saf sonraki kuak iin daha materyalist- soyut filmlerinin aksine, [Man Ray, Duchamp, Lger ve Max Ernst gibi dier srgnler tarafndan ynetilen blmlerle] barok alkanlklar olarak uzun sre deersiz grld. O zaman arkaik saylan Dlerin imdi ada postmodernist duyarlln gizemli bir kehaneti olduu dnlyor. David Lynch, 1986 BBC Arena film incelemesi iin Vertov ve Cocteau filmleriyle birlikte Dlerten de paralar semitir. Kilit blmler John Cagein mziini yapt, Duchampn kbizm ve kronofotografinin izlerini tayan ilk tablolarn ve sarmal filmlerini yeniden biimlendirmesini kapsar. Man Ray yar hipnotize olmu izleyicilerin szde izledikleri filmin sama emirlerine itaat ettiklerine gsteren izleme edimi zerine neeli bir ske yaratr. Ernstin blm, bugnn deneysel film ve videosundaki beden sinemasna ynelerek, ok yaknda ekimde ve ok renkli olarak gsterilen yz ve vcudunu erotikletirir. Dierlerinin yan sra, ksa srede Yeni Amerikan Sinemasnn cokulu sihirbaz haline gelen yeni gmen Jonas Mekas ise Richterin izinden gidenler arasndadr. Yirmi yl nce avant garde, kbizm ve daday sinema tarihine sokmutu [her iki harekette de sanatlar kendi filmlerini yapabilir duruma geldiklerinde bitmiti.] 1940lara gelindiinde yeni bir avant garde, atlantiktesi sanatn Richterin kua iin erken modernizm kadar yaamsal olduu bir dnemde, enternasyonalizmi ve deneysellii yeniden ne karan karmak, st ste binen bir ilmek att. Herhalde temel farkllk, Adams Sitneyin ileri srd gibi udur: lk avant garde, bir sanatnn emrindeki potansiyel ve geleneksel araca filmi eklemiti; kinci Dnya Savandan sonra yeni Amerikan [ ve Avrupal] sinemaclarsa, sinemay kendi bana var olabilen bir sanat biimi olarak grmeye baladlar, yle ki, sanat-sinemac yalnzca bu aralarla ok miktarda eser retebilirdi. Ayrca bu kuak ironik bir ekilde, on yl nce iirsel sinemadaki avant garde atalarn ksmen lme mahkum eden natralist sesli filmin ykseliine meydan okuyarak sessiz filmi yeniden kefetti.
18
AVANGARDDA YEN DALGA Avant garde iin; her dnemde ok insan; ld ifadesini kullanmsa da hibir zaman gerek bir ifade ol-a-mamtr bu. 1930larn sonunda da ld yaftas kendisine yaptrlm ama o 1950lerde Avrupada [ ve sonrasnda ok yerde ] patlamtr. Bu tarih, avant garde ve corafyasndan bahsetmezden nce onunla birlikte anacamz fluxus, lettrizm, action-art, neo-dada kollarnn da, az ok ne olduunu bilmek, taban yapmak asndan gerekmektedir. Zira bahsettiimiz oklu sanat ortamnda sinema ile ilinti yapmak istiyorsak, bu bir birinden ayr gibi duran ama bir birini kullanan sanat ann tmne en azndan genel bir anlamda bakabilmek gerekir. Burada sadece direkt bantsndan dolay ftristlerden konu aacam, bunun yan sra bu metinde ve de kitap tmnde kullanacamz sanat akmlar ve benzeikliklere dair isimleri ve terimleri kitap sonunda vereceimiz sinema-sanat szlnde ele alacaz. Neden burada ftristlerden bahsetmee karar verdim diyerek balamak en iyisi diye dnyorum ama nedeni zaten ortada; byle yaptm zira ftristler iin sylenmi olan ilk avant gardelardr ifadesiyle ilintili bu; ilkliini mevzu edecek deilim elbet lakin zerrelerle zincirin halkalar olutuundan bu zerreler halkann tmne iliiktir doal olarak; sanatn, bir akmn ireliinde tm oluturan kollar etkilememesi daha nceden de bahsettiimiz gibi bu kollarn birbirleriyle ilikiye girmemesi, beslenmemesi mmkn deildir. Avant garde bir duru olarak aldmz ftrizm, dadadan tutunda srreale dein fluxus ve Rus konsrktivizmini de etkilediinden bu yan anlamda ana olgu olarak ilerlettiimiz sinemannda her ekilde iine szmtr anlamn barndrmaktadr. yle ya, bu saydmz kollar bahsi geen akmdan etkilendiyse bu kollar malzeme edinen sinemann da bu akmdan etkilendii, kulland, beslendii dorusudur sz konusu olan. Gndelik yaam toptan deitirmek gibi bir arzu duyan ftristler ilkin mzeleri yakalm sloganyla kesinlikle dadaist, deneysel izgilere yol amlardr, etkilemilerdir. Daha nemlisi burjuva kokumuluundan kurtulmak amac gden bu nadide kol ve yeleri kesinlikle sinemasal olarak da dier deneysel alanlar etkisi altna koymutur. Gelenekten tam anlamyla kopmak ve hayat yeniden kodlamak onlarn manifestolarnn nem noktas olduuna gre onlarn ortaya koyduu avant garde tavrn yansmalar sonralar sanatn tm kollarnda ve doal olarak sinemada da yans bulmutur. 1919 senesinde ortaya attklar grlt ses manifestosu sadece mzik iin bir deneysellik deil bu anlamyla mziin kullanlabilecei sinema iinde ok nemli bir noktadr.
Sinemann dier sanat dallarndan te geebilmesinin elbetteki en nemli nedeni dierlerinin tek tek iledii hereyi bir btn olarak sergiliyebilmesidir. Bu balamda avangardn tm kollarndan yararlanabilen sinema, talyan ve Rus ftrizminden dadaya, gerekstcle, fluxusa dein tm smrr. Aslnda bu kollar bir birinden ayrmann bir anlam yoktur ki o anlamda ayrlamazlarda zaten. Evet, avant garde sinemann 50lerde yeniden dirilii [lmmyd] bu akmlarla --bkz; st ksm-- beraber olmu ve elbet bir etkilenimin doumu sz konusu olmutu. Avant garde sinema, 60l yllarda underground adl rtyle ortaya bir bakalam sergileyip, marjinalliini hi yitirmeden [bugn olduu gibi] yoluna devam edecekti. Bahsettiimiz yllarda [ yani modern sanattan bahsedilebilir dnemde] dnyann yeni bir kltr bakenti vard, o da New York. Bu bir anlamda, Paris merkezli Fransa hakimiyetinin New York merkezli A.B.D eline gemesi demekti. Hep
19
olduunca; 40larda davurumculuun stnl ile-- ortaya kan yeni- akmlar sinemay bakalatrarak kendi yeni keiflerine balamlard. Deimeyen, sabitliini muhafaza eden deerlerde vard elbet, bu [kanlmaz olarak] dada ve srreal idi. Yukarda bahsettiimiz yeni ev sahibi grn, Avrupaya gre ne kan yegane bir nemi sz konusuydu; Amerika-llar- bu miras akm ve dallar yok saymak deil, sanatlarnn iine katmak ve yeni kompozeler sunumu dourmak istiyordu. Bu anlamda Amerikal sanatlarn kiisel grleri vizyonlar- deere biniyor/nem kazanyordu. Bahsettiimiz gerek, kiinin salt kendisiyle, ideoloji-k yapsyla ve de en- nemlisi; kullandklar malzeme eidiyle direkt ilintiliydi. Amatr sinemaclarn ellerinde; mercekten kameraya gerekli ve ilgin bir teknik ekipman varl sz konusuydu. Bu; filme daha iyi deinmek, ii daha iyi hale getirmek ve denenmemii denemek iin imkan anlamna gelmekteydi. Gemiin miras, yeni grlere ufuk genilii kazandryor, bulunduklar konumun imkanlarnn bunlarla birlemesi de yeni almlara kap oluyordu. Bir anlamda, avant garde, Amerikada iyi bir pozisyon alm oluyordu diyebiliriz. Beatin doumuna ilerleyen vakitlerde iyice ortaya kan salon -mekan- iir okumalar film gsterimleri iin yeni sunum ekilleri/tarzlar ortaya koyuyordu. Bu, filmlerin ahsi sunumlar[n rahatl ve gzellii]a dn-ebil-mesi anlamna gelmekteydi. Belki de ticari film kurumuna en tepkili an, sk kar duru [gerektende cokulu bir ekilde] yaanyordu. Bu dnemde ortada olan isimlerden biri Oskar Fischinger idi. Fischingern nem kazand nokta hareketli resimi yeniden canlandrmasyd. Yine bu zaman da debutlarn el boyamasyla hazrlayan Harry Smith & John-James Whitneyler soyut canlandrma zerinde durmaktaydlar. AVANGARDDA PSKODRAMA Bu yeni dnem; anlatsal avant garde iirselletirerek yeni keif bir sunum koydular ortaya. Trans-film olarak adlandrlan Psikodrama; ryay, lirik iiri ve ada dans kendine model almaktayd. Montaj kurgular, realistliin ana yapsna ters derek zaman ile mekanda hzl geiler yapmaktayd. Kamerann kullanm ise; onun bir nesne olarak darda kalmasndan vazgemi, eylemin kendisine kameray da katarak znellik yklemi ve akkanlatrmtr. Bahsini ettiimiz yeniliin sabitlemi iki ismi ve filmleri- Deren ve Hammid [leden Sonrann Alar-1943-] dir. Filmdeki i ie geirilmeye abalanan kutularn yaratt bir eit bulmaca ekli olan in kutusu tarznda sunulan bir anlat biimi, gen kahraman kadar onun etrafndaki blk prk i mekan da kapana kslmtr. Simge edilen bir bak ile anahtar, filmdeki kahramann aklna gelmez. Eylem-ler- kesintilidir; bo oda da dnen plak, olmas gereken yerde durmayan bir telefon asksnn eksiklii, alglanan herhangi bir figrn fantastik uzam, iddet ve intiharla sonulanr eklinde grnt bulur. Ynetmen kar ksa da Freudyen bir yapya sahip olan erotizma kuatmasndaki spiral yapl bu film resimsel kamera almas slubuyla ve de kaos-tik biimdeki maket ekimlerle meydana getirilir. Filmin konu ve biiminde yatan aray temas film kahramannda ve seyircide ipular aramaya yol aar. Bu zaman dilimi ierisinde ykselen bir Amerikan sanat deerinden bahsetmek mmkndr. Amerikan resim sanatnn da ykselie getii bu zamanlar Pound ardl airler ve Joyce sonras yazarlarn birbirleriyle rekabet halindeki okullarn, Merce Cunninghamn danstaki ve de John Cagein mzie getirdii yenilikleri iine almaktayd. Ortada sz konusu olan sanatlarn alam [ki buna yer yer deindik] iin planlanm bir hareketten sz etmek pek mmkn deildir, buna daha ok bir rasgelelik demek daha doru olacaktr. Sz konusu ettiimiz Avrupadan Amerikaya kayan bir sanat bakentlii gerei vard, gerek anlamda Amerika bu ii srtlanm; gemii de kucaklar bir ekilde nemli geliim ve deiimlere yelken amt. Avrupaya nazaran ok nemli klar ve ilerlemeler gsteren Amerika; kark ara montajndaki erimeyi aratra duran Avrupadan yine bir ne karak sanatlar aras [ sanatlarn eitlilii- bir anlamda sanat birlii] ular bulanklatrmak yerine snrlar hem kefetmek hem de geniletmek arzusu tayordu. Bu anlamda yeni sanat kollarnn doumu doal-olaan- bir hale getirmektedir. Bu durumun kknde ise resim olarak film [her filmin benzersiz zelliini plastik bir sanat biimi ile ifade etmek] ve kamera gz olarak film yatmaktayd. Bu anlamda; iki tarzn [resimkamera] arasnda git-gel yapan [Herry Smith gibi] isimler olduu gibi; ou, bazlarnn kamerann eyleri olduklar gibi betileme yeteneini yadsmak olarak algladklar non-figrasyona sarlacaklard.
20
Bu guruba dahil olan isimlerden biri olarak , Derene gre film: Doutan nesnel bir yana sahip olmasyla dier sanatlardan ayrlmaktayd. Derenin dnce yapsna gre: Kurgulama , sadece filme ait bir dil yaratmak iin sinematografinin yzeysel gerekiliini zayflatabilsin diye zaman ve mekann maniplasyonu, film biiminin eit lde bir zelliiydi. Bu srein ierisine ald isimler arasnda filmleri ile; Kenneth Anger, Curtis Harrington, Sidney Peterson yer almaktadr. Yaptklar filmlerin ana k noktasn genel yap itibariyle kara mizah ve oedipal kriz oluturmaktadr; anne figryle, evden kaan ocuun geri getirilii, ocuk rollerinin yetikinlerce oynanmas gibi temalara bavurulan filmler yaplmtr. 1947de Angerin yapt Donanma Fiekleri, Eisensteinc montaj ile ne kan yapmlar arasndadr. Film esrik- rya sekanslaryla dikkat eker. Menken ise kameray sabitlemi ve konumlanm insan baksndan ekip almak istemi, psikodramalar dahil anlat filmlerinde bunun iin ura vermitir. Filmlerinde kamera, soyut ve figratifi birletirmeye gider ve anlatsz bir lirik biem arayna varr. Bu dnce dorultusunda gelitirilen tanmlamalardan biride kamerann gndelik olan dntrme urasdr. Menkenin bir ressam oluu da sinemada bu duruuna alt yap olmas bakmndan nemlidir ki bu onu serbest kamera almasna iten yegane ey olmutur. Bunlar rahatlkla Grsel eitlemeler [1945], Defter [1963], Gecenin Sezinlenii [1958] almalarnda sergilenir. Deren ve Angerin psikodramatik yollar 50lerde soyut biimlere dnmeye balayacakt.
Kendi isel dnyalarna ynelen bu iki isim sinema anlat dnyasnn ifadesiyle kendi mitlerini oluturmaya ynelip kendilerini by almalarna verdiler; Deren, Haiti Woodoosu zerinde uzmanlarken, Anger ise Sir Aleister Crowley zerinde uzmanlat. almalarnda fotojeni ve montaj en nemli olgular halini ald. 1954-66 yllar arasnda yapt Zevk Kubbesinin Al Treninde Anger, fotojenik grnm en ayrntl ekliyle vurgulad. Mit ve dans [ritel anlamda dans] bu iki ynetmenin yaamnda ok nemli bir hal almtr. 1953 tarihli iddette Meditasyonda ise, ele aldklar trans durumu ilenmedi. inli bir boksrn giderek balesel hareketlere dnen dansnn grld filmde hareketler giderek ritelleir ve somutlar, somutlaan transn ta kendisidir. duyulan flt sesi eliinde sergilenen hareketler silahsz savan dolambal geometrisini ortaya koymaktadr. Ritim, i mekandan atya ani bir montaj kesiiyle giysili ve kll boksr gsterene dein davul vurularyla birlikte hzlanr. Birinci sahne neredeyse anlalmayan bir ters devinimle tekrarlanr. Derenin son filmleri ncesiyle bir kyaslanmaya tabi tutulduunda o ilk dnem filmlerinin getirdii izgiden hayli uzaklat rahatlkla sylenebilir. Son almalarnda yer verdii biimsel minimalizm ile melez kltr alamlar ve Derenin bir kadn sesini ak bir ekilde eklemlemesiyle daha ileri ynelik filmler olarak bir on yl sonrasnn yapsal filmini haber vermekteydi. Angerin gittii yol ise; tuhaf olarak adledilen barok almas Eaux dartifice ve ardndan Avrupada geirdii yllarda yapt deiik almalarla ekillenmi ve ynetmen 15 yllk yokluunun ardndan Amerikaya dn yapt. Bu yeni balangcn ilk filmi; rock ve genlik kltrne bir yant-!?- olan Akrep Ykseliyor oldu [1964] filmleri iin getirilen tanm gerektende ilgi ekiciydi, kaynaklarda ynetmenin bu dneminden; ...simgeleri motorcu ocuk klt-r-nn narsist ayinlerine kodlanan ikin bir Luciferci an habercisiydi eklinde bahsedilir. Akrep Ykseliyor: Nazi formunda giyinmi sral ekimlere poz veren eytani kardelerin gotik tarzda belge-selimsi dualaryla balar, giderek znelleen bir montaj sz konusudur ve kimyasal koklayan bir motorcu tiplemesinin gznden alg deiimiyle fon krmzya dnr; tv de Vahi Gen filminden ve de Hz sa ile ilintili bir sessiz filmden alnan karelerin arasna izgi roman figrleri, faizm ve sex yapl fla kareler konulur. Klann kabul treni ve kilise protestosunun ardndan motorlarn yarmasnn ve lmn grnmesinin sirenler ve polis ldaklarnn hzl montajyla sonlanr. Film sanldndan da nemli noktalara tayacaktr kendisini, zaten ksa bir sre sonra klt filmler listesine girmeyi baaracak; buluntu haber filmlerini, stilize portreleri, doa ve belgeseli kimyasnda toplamt. Lynchin Blue Velvetine dein bir yerlere etki edecektir film.
21
YERALTI ZERNE Sadece sanatta [sanat trlerinde] deil; aklmza gelebilecek ierii farkl tm olgularda yaana gelmi ve gelecek olan kar durular vardr, bunlar ister ; anti trnayla ya da olgudan kopmu farkl bir kart isimlendirmeyle, ister; legal-illegal ayrmyla bir ekilde varsllatrm ve bir kar durua [ya da ayrma] varmzdr hep; en azndan [ belirgin bir ekilde rneklendirme adna] dadann sanata kar duru tesindeki yok sayn dnebiliriz. Bu ister klielemi olduu dnlen zerinde bir ykmyapm olsun, ister bir devrim diye nite bulsun ya da ister; kabul grmeyi, tek-elcilie kar k, genel egoyu lanetleyi, evrensellik vs, olsun; sanat beslemi, bizlere yeni vizyonlar sunmu olmas kanlmazlklardr ki genellikle transandantal ya da u diye isimlendirmiizdir onlar tarih boyu. Kar duru, ykm, yenileyi, yarat-, neyse; gerek olandr, olmas gereken-dir- yani; hep olmu ve olacak alandr. Dada ile balayan asll kar duru, hibir zaman yerinde saymam, bu kkenle bakalamlara yrm yeni isimlendirmeler [kollar] doura gelmitir. Genel ad ile kar kltr ya da alt kltr olarak kabul grm bir rt isim [kapsayan isim] kullanlm, ortaya kmtr. Ki bu genel yap kendi iinde sanatlarn oul ynelimleri ile farkl isimler alm kendi ireliinde blne gelmitir. Bu aslnda sadece bir kar koyu, ya da gidiata direni deildir, bir dier anlamda sadece bir kol, akm vs dir tpk dierleri gibi [burada anaakm kelimesinin anlamszl da akla gelmelidir zira neyle tanmlarsak tanmlayalm ortada bir anaakm olumsuzlamas, yoksaymasdr sz konusu olan]. Bizim burada [en genel anlamyla] yeralt diye genellendireceimiz olgu; tek anlaml bir tanma yatrlacak bir ey deil elbet, bunun iin oklu ortam bir at altnda toplayan isim gibi bir deerlendirme cmlesi kullanabiliriz. lgileneceimiz nokta elbette yeraltnn peine gelecek olan sinema kelimesinin tmledii yeralt sinemas olacaktr. Sinemann canll ve beslenebilirlii gerei bu anlamda underground bir sinemann hangi dier- underground deerlerle yaplandn, olutuunu ortaya koymamz gerektirecektir. Undergroundun elerinden biri olarak sayabileceimiz dahas kendisi-de- undergroundlam olan beat kanad vardr ortada, ileride snrl da olsa bir erevede beat sinemas diye bir szck kullanlabilecektir. Bu alt kltr ifadesi iin-de- nemli bir rnek olarak verilebilir. Pino-Gallizionun ortaya koyduu otomatik ressamlktan, fluxusa dein, Cagein rastgele mzik kavramna kadar oluagelmi tm alternatiflikler alt kltr emberi iine alnabilir.
Undergroundun tamad sfra varan ticari kaygs elbette ki kendi i piyasasn oluturan bu kapalln tmne baka anlamlarda da etki edecekti. Kullanlan malzemenin A kalite olup olmayndan tutunda grnt netlii ya da montaj kusursuzluuna dein tm deerler deiecei gibi bunlar imkanszlk deil bir imkan , sunum gibi kullanlarak iinde bulunan pozisyondan yeniliklere varlacak, [deneysellikler dorulacaktr]. Kendi datm a, kopyalama yntemleri ve serbesitelerinden, fanzin ve mektup ana kadar bir lke kurmutur. Bugn bahsedilebilir yeralt kavram ile yeraltnn ilk km noktas arasnda ok ynden farkllklarda gzlemlenmektedir elbet. En azndan bir deiim ierisinde srekli geliim, yenilem, bakalam sz konusudur. 60l yllarda balayan yolculuk, dnya sava sonrasyla ilintilen-dirilmitir hep, dorudur da. YineFransa bir ne km sergilemi ve kltrn endstrilemesine bir kar
22
km sergilemitir. Bunun temelleri Pariste 47lerde Isidore Isounun nclk yapt Lettriste gurubuyla start almtr. Lettriste tam ifade ile: Anlam ve deer dnyasna yaplan bir saldrdr. Isounun yansra Maurice Lemaitre ticari film-zihniyetin-i parampara etti-ler-. leride beat sinemann nemli bir ismi olacak olan Wllam Broughsun da beslenme dnemleridir bunlar. Broughs sadece sinemay deil alternatif mzin deiik trevlerini de etkileyecek hatta punk genliince punkn dedesi olarak adlandrlacakt-adlandrlyor- Son dnem beat jenerasyonunun kutsallatrd kitaplardan biri olan dilimize de plak len adyla evirisi yaplan kitab David Crononberg tarafndan filme alnmt-r. Sinema lettristlerin kolaj-iir almalarndan, manifestolarndan kkrtmalarndan -da- faydalanacakt elbet. Bu durum 52lere doru Isou liderliinden kopan, Debordun akntsnda srklenen , deiim yaayan lettristlerin ykn uluslar aras guruplamaya sahip Durumcular alacak ve daha ulara tayacaklard-r. Durumcu oluumun dergisi Internationale Situationniste ilerde Godard sinemasnn ana etkilenim noktalarndan nemlisi olacakt cmlesi kurulmusa da Durumcular diye ad bulan oluum Godarda ayn gzle bakmayacakt hi. Bu arada Debord, filmlerini yapmakta ve yaptlar; alntlara dayanan izahatlar ile buluntu film kolajlarna dayanmaktayd. Debord 94de intihar etti. Viyanada radikal ad altnda toplanan sanatlar, sanat metalamasna kar duru iinde idiler lakin Durumcular gibi sanatsal faaliyet-ler-i yoksaymamaktaydlar. Viyana koluna baktmzda; Felix Radax, Peter Kubelka, Arnulf Rainer gibi isimler ne kmaktayd. Webern, sava ncesi Viyana Okulundan faydalanan, biimsel ve matematiksel sistemleri deneylerinde, deneylediklerini ise sesli ve kinetik montajda kullanan Kubelka [bu anlamda Mosaik im Vertrauen filmi ne kar] soyut almas olan 1958-60 arasnda yapt Arnulf Rainerde grafiksel film mziini ardk siyah-beyaz kareler modelini nceden saptamak iin kullanrken; 1957 Adebor, 1958 Schwechater filmlerinde kk insan hareketleri ile akkan renklerin dngsel tekrarn kullanmtr. lgin bir ekilde Kubelkann almalar sipari filmlerden ve de reklam filmlerinden olumakta idi.<!> Sinemann underground corafyas ad altnda maddi eylem balyla ortaya km canl sanat gsterisi diye de isimlendirilmi; Kurt Kren ile baya isim yapm, Hermann Nitschs, Otto Muehl tarafndan tam anlamyla ortaya konmu bir baka gruplamadan da bahsetmeliyiz. Kolun nemli ad Kren, alg ve film zamann kurcalayan filmlerinde Muehlun u eylemlerini kayda ald. Hzl devinim ile kesme tekniklerini kulland pek ok ksa film yapt. Gndelik hayata dairliklere baka bir gzle bakan, doal ak olduu gibi veren/aktaran filmlerdi yapt. Underground sinema kavramnn A.B.D de oluumu ilkin anlat kurgu ile belgeseli kapsamakta, sanatsal avant garden ok tesinde duran ticari kart ya da kaygsz bir ticari yapnn bnyesinde meydana geldi. Cassavetes deki kayma grlmeyecek gibi deildi, Shadowsda ki oluum onun uzun metraja geii ncesindeki dans filmlerine hi benzememekteydi. 60l yllara doru doalama, yer alt sinemasnn arlk merkezini meydana getirmekteydi. Bunun devamnda ise New York avant garde oluumu kendi iinde tm kollarla birleti ve New American Cinema Group oluumunu meydana getirdi. Yaynladklar manifestolarnda; sahte ve ii boaltlm filmleri istemediklerini, cilasz ancak canl yapmlar retilmesi gerektiini, filme bir renk seilecekse bunu pembe deil de kan krmzs olmas gerektii eklinde bak alarn ortaya koydular. te Cassavetesin Glgeleri bu srecin nemli rneklerinden biri olarak ne kmtr. Daha ncede yer-yer deindiimiz beat kolunda ise bu dnemde; Zen Kaklar Dharma Bumbs- ve Yolda-On The Road- gibi beat yaamn kutsallam kitaplarnn yazar Jack Kerouacn sesli yorumlaryla katld ve dnemin asll beat ozan Allan Ginsberg ile; Robert Frank ve Alfred Leslienin Papatyam Kopar adl 58 yapmnda yar doa bir yapm ortaya kondu. Dier yandan 60da Ron Ricein yar anlatsal beat sinema rnei iek Hrsz benzeik bir yapm idi. Mekas 1955 senesinde Film Culture dergisi altnda belge-kurgu filmi desteklemek amac ile bir deneysel sinemaclar gurubu kurdu ki pek uzun mrl bir oluum olmayacakt bu. Aslnda bu kopma noktasnda uyumazlklar yatmaktayd, nitekim; New American Cinemann belgesel-anlat dallar, avant gardelarn reddettii gerekilik biimlerini sahiplendi. Mekas ve dergisi tam anlamyla deneysel sinemaya adanmlard. Bu arada Mekas, beat dnemi anlats olan filmi 61 tarihinde Aalarn Silahlarn ortaya koydu. El kamerasyla ekilen New York yaamndan olas kesitlerin karelendii Gnlkler, Notlar ve Taslaklar 64-69 arasnda ekildi. lerleyen vakitlerde Andy Warholnde ncleri arasnda olaca, eylem resmi ne dayal; Smith & Jacobsun liderliini yapt karma medya, canl sanat ve srek ile ilgilenen oluumun
23
doumu daha sonralar neo-dada & fluxus ile ilintilenecekti. Ar yakn ekimlere dayanan fluxus filmleri iin; Chieko Shiomi, Yz in Kaybolan Mzik, Yoko Ononun yapt dip filmler, John Calein, Polis I, George Maciunasn kamerasz filmler serisi, Paul Sharitsin tek resimli filmleri, George Landowun sradan mizah- sergileyen eytani Peri gibi aka-ms filmler- kaynaklara ilk geen yapmlar olagelmitir. Ayn ortam daha farkl ekilde paylaan ve ileyen Bruce Conner filmleri ise bir araya getirilmi ariv grntlerinden oluuyordu. 58 de yapt Bir Film ile dier isimler arasnda-n syrlmt-r. Kukucu yaklamn devam ettirdii 82 tarihli Amerika Bekliyora Brian Eno, David Byrne mzikleriyel elik etmitir. retkenlii ve etkili sanat ile dnemin zerinde durduu bir dier- isim Stan Brakhagedir. Srad kurgu tekniini, yapt ilk dnem psikodramalarda baaryla ortaya koyan Brakhage, 1955te Karanlkta Yansmalar, benzeik tema ile ayn yl Glge Bahesine Giden Yol, 58 tarihli Gecenin Sezinlenii, filmleri ynetmenin ilk dikkat eken filmleridir, ileride kendisinden bahsederken filmografyasnn tamamnda sunacaz. Sanat, Stein ile Makenden farkl ekillerde yararlanmtr. Filmleri arasndaki metraj farkyla da dikkat eken sanat, 72de yapt Gz-mitinde dokuz saniyelik bir film harcarken, 65 yll Grme Sanatnda be saatlik bir film ekmitir. Bu bal bana baka bir deneyselliktir. Bir ok farkl dallarda- sanat ile ortak almalar hazrlayan ynetmen, kendi oluturusu olan mitleri ekerken ayn oluturudaki ekim ve kurgu tekniini kullanmakta idi. Filmlerinde izleyicinin gzn kullanmasn isteyen Brakhage, seyircisine anlam karma grevini de yklemek istemindedir. Window Water Baby Moving 1959, Hatrlanan Sis 1959, Set ahini Destan 1970, Lumen Bilmecesi 1972, Pervane I 1963, Kendi Gzleriyle Grme Eylemi 1971 dier filmleridir. Romantik eilimi srtlanan kii olarak grlen Brakhagein karsna 63 l yllarda Andy Warhol dikilecekti. YER GELMKEN ANDY WARHOL SNEMASINA KISA BR DEN Tuhaf adam bu Andy, ya da hep tuhaf olmaya alm, Morrisonn onu sevmediine inandm, yle dmlediim iin midir bilmem bu retken patron ile pek snmamzdr. Sinema gerekten sanat yaaaaa ifadesinin sahibi bu adam, film iin; resim yapmaktan daha kolay olduu iin derken sadece kayt etmek adna film ektiini de sylemekte, sanatnn kalc olmadnn farkndalndan dem vurmakta ve canlandrma sinemasn sevmediini ifade ederek senaryolarn da kendisini sktn, filmlerin insanlar ehvanen azdrmas gerektiini dnmekte bu balamdaki filmi Sikiin gerek, ama porno-grafi olmadn ne srmektedir. nemli hatlar ile byledir, Andy. Birileri Warholu tanmlarken en nl deneysel film ynetmeni ifadesini kullanm doal olarak; deneysellii amzca vasatlkla yaftalansa da n konusunda bir diyeceimiz yoktur dorusu, kendisi Mc Donalds kadar bilinmektedir, birileri ona sanat fabrikatr sfatn yaptrdna hatta markalatna bakarsak bizim tanmlamamz olduka sevimli bir gerekilie sahiptir. Pop-art ifadesinin anld her yerde Warholu anmsamamak nerdeyse mmkn deildir. Andy nne Campell orba Kutular ile 60l yllarda kavumutur; hareketsiz filmler diye nitelenecek olan ilk dnem filmlerinde Sleep[1963] ile rahatszlk verici bir dikkat ekiyor. Eat, Kiss, Haircut, Apple, Lips, Empire, The Tihirten Most Beautiful Women, Batman, The Thirteen Most Beautiful Boy, Blow Job filmlerini 1963-64 arasnda bu hareketsiz film dnemi ad altnda yapyor. 65de Drunk filmiyle sesli dnem filmlerini balatan Andy, bu dnem iinde: Screen Test No.1, Screen Test No.2, Vinly, Suicide, Horse, Bitch, Kitchen filmlerini 1965 yl ierisinde sunuma koyuyor. nc dnem diyerekten adlandrlan sre ierisinde yine1965 ylnda : Beauty No.2, Prison, Poor Little Rich Girl, My Hustler filmlerini spervizrlk ad altnda sahiplenerek yazm ve ynetmenliine dokunmadan yap-tr-yor. Hzl alan, altran Warhol, ayn tarih ierisinde drdnc dnem filmleriyle urat ve piyasaya oklu perde kullanmna arlk verdii filmleri: Whips, Faces, More Milk Yvette, Hedy, The Bed, The Chelsea Girls kar, tarih 66 olabilmitir. Warhol, kendi ifadeleriyle; sinema ad altnda yapt almalarn asla resmin ve ressamlnn nne gemediini, sinemann kendisi iin bir hobi olduunu sylemitir.
24
II. BLM AVANTGARDEIN KLASKLEM SMLER
NCELN VE NCLN DER ADI: GEORGES MELIES Sinema zerinde deneysellikten bahsettiimiz zaman; aslnda, sinemann balangcnn ve ncesinin bal bana bir deneysellik olduu, deney-im-lemek olduu, sinemann balayabilmesi iin gsterilen -tm teknik icat ura safhas da dahil- abann deneyselliin ta kendisi olduu ve sinemann tabannn deneysellikten getiini olutuunu- kesin bir gzle grmekteyiz.
25
Evet, bu szckler dizinini yaznn giriinde kullanmtk, burada yeniden ayn ifadeye yer verdik zira bunun somut gsterimini Georges Melies denen byk adamn yaamyla ortaya koymak istiyoruz, elbette Meliesin deneysellik, avant garde diye szcklerden haberi yoktu, o doal--, akkan, kendinden bir avant garde idi, yaamyla da, sinemasz bir dnyaya ve maddi feraha ektii hareketle de o bir avant garde idi.... ayet byle bir kitaba giriten sonra konu edilecek bir isim varsa bu sinemann ulu ruhu Georges Melies olacaktr.
...yle bir iiydim ki, tm yaamm ve tm gcm hayal ettiklerimi imkanszda olsalar seyredilebilir klmaya adadm. G. Melies 1861 de dnya ile Pariste kucaklap 1938 de ekip gidiyor, bizlere sinemacl brakan, hala faydalandmz gzel insan. Sonsuz hner sahibi bu sanat ve zanaat adamn ok ynlln; ressam, karikatrist, heykeltra, gazeteci, senarist, aktr, ynetmen, prodktr, dekor ve makyaj ustas, zel efektlerin kaifi, sihirbaz olarak snflandrabiliriz. Ben burada sanatnn aile yapsna ona uygulanan babasal yaptrmlara falan girmeden arl sinema olarak belirleyip ilgili kesitlere deineceim onun yaamndan. Ortalama bir grenci olan Melies, okulda deftelerine srekli izdikleri ve retmenlerinin yapt karikatrlerini snfta dolastrmas nedeniyle okul hayatnca srekli cezalandrlr. Liseyi doal olarak zorlukla bitiren Melies , Gzel Sanatlar Okuluna devam etmek istesede babasnca zorla bastrlr bu istei ama o sembolist Gustave Moreau'dan ders almaya balamay becerecektir genede. Babasnn bir arkadann yanna calmas iin Londra'ya gnderilimesi ile bir, David Devan adl byk sihirbazn gsteri dnyasyla tanr ve sahne ile birlikte sihirbazlk arzusunun sarslmaz temelleri burada atlr. Bir yl sonra Paris'e dner, gzel sanatlar fikrinden vazgememitir elbet ama babas onu aabeylerinin yanna, ayakkab fabrikasna almaya gnderilir. Grevlendirildii sat departmanndan ziyade ileride kendi kameralarn yapmakta faydalanaca teknik bilgileri edinecei makinelere ilgi duydu ve onlarla ilgilendi. Bunlarn dnda kuzenince yaymlanan La Griffe gazetesinde Geo Smile adyla izimler yapmaktayd. Bu arada evlenir ve baba olur; ticaret yaamndan ekilen babasnca kendisine braklan mal varln nakit olarak kardelerine satar ve eline geen parayla Robert Houdin Tiyatrosunu satn alr. Tiyatrosunun mdr ve sihirbazdr artk. Gsterileri o zamanki teknikle - ki bu Molteni'nin lanterni tarafndan aydnlatlan bir aletin iinden peliklde sabitlenmi imajlarn geirilmesiyle - hareketlendirilen fotoraflarn projeksiyonuyla sona ererdi. 1895 Ekiminde Antoine Lumiere adl bir adam Robert Houdin tiyatrosunun bir ka kat zerinde bir fotoraf stdyosu kiralar. Lyon'dan Paris'e oullar tarafndan icat edilmi yeni bir aleti gstermek iin gelmitir. 28 Aralk 1895 gn paral ilk halk gsterisi Paris'te Grand Cafe'nin altnda yaplr; bu sinemann resmi olarak doum gnyd. -!- Georges Melies de ok olmu izleyiciler arasndayd, bu gsteri iin sonradan unlar syleyecekti: "Seans biter bitmez tiyatromdaki gsterilerde kullanmak zere Bay Lumiere'e makineyi bana satmas iin nerilerde bulundum. Benim iin o zaman ok byk bir rakam olan 10000 franka kadar para teklif ettim. Ama kabul etmediler." Melies, Edison'un Kinetoscopelarindan satn alarak sorununu giderir, Melies, Kodak'tan ok byk miktarlarda film satn alr, Mays 1896'da otuzdort yasndayken Montreuil'deki bahesinde ilk kk filmlerini ekmeye baslar. Sinema domusa ite bu da sinemacnn douudur. Adammzn ama olarak Robert Houdin tiyatrosunda uygulad sihirbazlk gsterilerini sinemaya aktarmak istemesi sinemada zel efektlerin kefi anlamna gelmekteydi. Anlarnda, Paris'te Operay filme ald esnada ans eseri durdurma tekniini buunu yle aktarr Melies: Her zamanki gibi denemek iin ekim yaparken, taklp ilerlemeyen film tekrar yerine taklncaya dek epey bir sure geti. Sonradan ekilen filmi grdmde, birdenbire adamlarn, kadnlara, yolcu arabasnn , cenaze arabasna dntn grdm. Melies, sinematografn sahnede gerekletiremeyecei hayaller alemini geree dntrebileceinin farkndadr. Tiyatrosunda ilk filmlerinden biri olan Escamotage d'une dame chez Robert Houdin/ Robert Houdin'de Bir Kadnn El abukluuyla Gzden Kaybediliini eker, elle renklendirilen filmin yapm yl 1896 dr. Melies, 1896 da Eyll aynda dnyann ilk sinema stdyosunu kurdurdu, ina ettirdii stdyo tamamen camdan kaplyd. Sinema o
26
dnemde insanlar iin bir panayr elenceliiydi, Melies izleyici kitlesini dnerek filmlerinin hikayelerini hayal ediyordu.Bundan dolay kendini hep ilgin, eksantrik, deiik grntler bulmak zorunda hisseden Melies, zamanla gzden yitirme, maket kullanma, st-ste bindirme, karartma, renklendirme, oklu evrim gibi tm film aldatmaca tekniklerini kefetti ve filmlerinde kulland. Filmlerini ekmeden nce hibir zaman yaz yazmazd fakat nceden dekorlarn, zel efektlerin detaylarn izim olarak hazrlard. Nihayetinde 1902 de Aya Seyahat filmini yapar. Filmde; bir grup bilim adamnn bindikleri mermiye benzer uzay aracyla frlatlarak aya gnderildii sahne sanki dnyadan, aya deil, fotografik tiyatrodan gerek sinemaya doru bir yolculuktur. Meliesin sanat, gerzek beyinlerce kendi yarats fantastik bir dnyaya gml, dnya gerekleriyle ilintisiz olmakla sulanm ve sadece 16 yandan kklere film yapmakla bo ve aptalca eletirilip sulanmtr. Daha sonra yapt La Civilization A Travers Les Ages/alar Boyunca Medeniyet filminde alar boyunca bir trl uygarlaamayan insan toplumundaki hogrszle ve iddete kar cephe alan sanat bu filminin yannda ki Saat inde Paris-MonteCarlo yaptyla sinemann en gzel yol filmlerinden birini dahas en gzel ilkini yapmtr. Dreyfus Davas, Eduard VII'in Krallk Tacn Giyii, Martinik'teki Volkan Patlamas filmleri ile dnemin olaylarn belge filmlemitir. Kuzey Kutbunun Kefi gibi masraf ok fazla olan bir projenin altna girerek tm mal varln filminin ilgi grmemesiyle ipotekte yitiren byk insan, sinemann ve avant garden babas Melies, koyaca yeri olmad iin 16 senelik sinema hayatnda ektii 520 filmini evinin bahesinde yakar. Gnmzde seyredileceiniz 200 kadar film zamannda dnyann drt bir yanna ulam kopyalardan bizlere ulaabilenlerdir. Yaamnn son dnemlerini byk zorluklarla geiren bu deeri biilmez insann her neye yarar bilinmese de 1929'da Paris'te Pleyel Salonunda byk sanat kiilii dllendirilmitir. IMDBNN VERD FLMOGRAFS YLEDR:
Cabby's Nightmare (1914) A Trip to the Moon (1914) Voyage de la famille Bourrichon, Le (1913) Cendrillon ou La pantoufle mystrieuse (1912) Chevalier des neiges, Le (1912) Conqute du ple, La (1912) Prisoner's Story, The (1912) Spanish Love Song, A (1912) Ghost of Sulpher Mountain, The (1912) Aventures de baron de Munchhausen, Les (1911) Ranchman's Debt of Honor, The (1911) Mexican as It Is Spoken (1911) Right or Wrong (1911) Tommy's Rocking Horse (1911) Stolen Grey, The (1911) Mission Waif, The (1911) Bessie's Ride (1911) When the Tables Turned (1911) Unwilling Cowboy, An (1911) Sir Percy and the Punchers (1911) In the Hot Lands (1911) Crimson Scars, The (1911) Apparitions fantmatiques (1910) Conte du vieux talute, Le (1910) Fin de rveillon (1910) Galate (1910) Gurison de l'obsit en 5 minutes (1910) Homme aux mille inventions, L' (1910) Hydrothrapie fantastique (1910) Illusions fantaisistes, Les (1910) Sept barres d'or, Les (1910) Si j'tais le roi (1910) Un homme comme il faut (1910) Vitrail diabolique, Le (1910) In the Tall Grass Country (1910) Western Welcome, A (1910) Pals (1910) Under the Stars and Bars (1910) Out for Mischief (1910) Salt on the Bird's Tail (1910) In the Mission Shadows (1910) Baseball, That's All (1910) Love's C. Q. D. (1910) Padre's Secret, The (1910) Rough Night on the Bridge, A (1910) Seal of the Church, The (1910) Cyclone Pete's Matrimony (1910) Don Quichotte (1909/I) Gigue merveilleuse, La (1909) Hypnotist's Revenge, The (1909) Locataire diabolique, Le (1909) Mousquetaire de la reine, Le (1909) Mrs. and Mr. Duff (1909) Papillon fantastique, Le (1909) Seein' Things (1909) Tumultuous Elopement, A (1909) Fortune Favors the Brave (1909) Count's Wooing, The (1909) For Sale: a Baby (1909) Cinderella Up-to-Date (1909) For the Cause of Suffrage (1909) Acteur en retard, L' (1908) Agent gel, L' (1908) Anaic ou Le balafr (1908) Ascension de la rosire, L' (1908) At the Hotel MixUp (1908) Au pays des jouets (1908) Avare, L' (1908) Bonne bergre et la mchante princesse (1908) Buncoed Stage Johnnie (1908) Civilisation travers les ges, La (1908) Conseil de pipelet, Le (1908) Crime de la Rue de Cherche-Midi quatorze heures, Le (1908) Fabricant de diamants, Le (1908) Fakir de Singapoure, Le (1908) Fe libellule, La (1908) Fte du sonneur, La (1908) Fontaine
27
merveilleuse, La (1908) French Cops Learning English (1908) Gnie de feu, La (1908) Hallucinations pharmaceutiques (1908) His First Job (1908) Il y a un dieu pour les ivrognes (1908) Jugement du garde-champtre, Le (1908) Love and Molasses (1908) Lulli ou Le vidon bris (1908) Magic of Catchy Songs (1908) Main secourable, La (1908) Mariage de raison et mariage d'amour (1908) Mariage de Thomas Poirot, Le (1908) Mischances of a Photographer, The (1908) Moiti de polka (1908) Mystery of the Garrison (1908) Not Guilty (1908) On ne badine pas avec l'amour (1908) Oriental Black Art (1908) Photographie lectrique distance (1908) Pochardiana (1908) Poupe vivante, La (1908) Pour les p'tiots (1908) Pour l'toile S.V.P. (1908) Quiproquo (1908) Raid Paris-New York en automobile, Le (1908) Rve d'un fumeur d'opium, Le (1908) Rivalit d'amour (1908) Rude Awakening (1908) Salon de coiffure (1908) Serpent de la rue de la lune, Le (1908) Sideshow Wrestlers (1908) Tambourin fantastique, Le (1908) Tartarin de Tarascon (1908) Toile d'araigne merveilleuse, La (1908) Trait d'union, Le (1908) Tricky Painter's Fate, A (1908) Trop vieux! (1908) Two Crazy Bugs (1908) Two Talented Vagabonds (1908) Voyage de noces en ballon (1908) Woes of Roller Skates, The (1908) Wonderful Charm (1908) Duke's Good Joke, The (1908) 20000 lieues sous les mers (1907) Ali Barbouyou et Ali Bouf l'huile (1907) Bernard le bucheron (1907) Boulangerie modle, La (1907) Carton fantastique, Le (1907) Colle universelle, La (1907) Cuisine de l'ogre, La (1907) Dlirium tremens, Le (1907) Douche d'eau bouillante, La (1907) clipse du soleil en pleine lune, L' (1907) Franois Ier et Triboulet (1907) Fromages automobiles, Les (1907) Hamlet (1907) Marche funbre de Chopin, La (1907) Mariage de Victorine, Le (1907) Mort de Jules Csar, La (1907) Nouveau seigneur du village, Le (1907) Nouvelle peine de mort, La (1907) Nuit de carnaval (1907) Pauvre John ou Les aventures d'un buveur de whiskey (1907) Perle des servantes, La (1907) Placard infernal, Le (1907) Prophtesse de Thbes, La (1907) Robert Macaire et Bertrand (1907) Satan en prison (1907) Seek and Thou Shalt Find (1907) Story of Eggs, The (1907) Torches humaines (1907) Tunnel sous la manche ou Le cauchemar franco-anglais (1907) Alchimiste Parafaragamus ou La cornue infernale (1906) Anarchie chez guignol, L' (1906) Bulles de savon animes, Les (1906) Cardeuse de matelas, La (1906) Dirigeable fantastique, Le (1906) Fantme d'Alger, Le (1906) Galerie sens dessus-dessous, La (1906) Histoire d'un crime (1906) Honneur est satisfait, L' (1906) Htel des voyageurs de commerce, L' (1906) Jack le ramoneur (1906) Maestro Do-mi-sol-do, Le (1906) Magie travers les ges, La (1906) Quatre cents farces du diable, Les (1906) Rastaquoure Rodriguez y Papanagaz, Le (1906) Une chute de cinq tages (1906) Fe Carabosse ou le poignard fatal, La (1906) Ange de Nol, L' (1905) president-elect Roosevelt (1905) Baquet de Mesmer, Le (1905) Cauchemar du pcheur, Le (1905) Chaise porteur enchante, La (1905) Chevalier dmontable, Le (1905) Chevaliers du chloroforme, Les (1905) Compositeur toqu, Le (1905) Derniers moments d'Anne de Boleyn, Les (1905) Diable noir, Le (1905) Grotte aux surprises, La (1905) le de Calypso: Ulysse et le gant Polyphme, L' (1905) Lgende de Rip Van Winkle, Le (1905) Menuet lilliputien, Le (1905) Palais des mille et une nuits, Le (1905) Peintre Barbouillard et le tableau diabolique, Le (1905) Phnix, Le (1905) Raid Paris-Monte Carlo en deux heures, Le (1905) Roi des tireurs, Le (1905) Systme du docteur Souflamort, Le (1905) Tripot clandestin, Le (1905) Une msaventure de Shylock (1905) Un feu d'artifice improvis (1905) Affiches en goguette, Les (1904) Apaches, Les (1904) Apparitions fugitives, Les (1904) Au clair de la lune ou Pierrot Malheureux (1904) Barbier de Sville, Le (1904) Benvenuto Cellini ou Une curieuse vasion (1904) Bourreau turc, Le (1904) Cadre aux surprises, Le (1904) Cartes vivantes, Les (1904) Cascade de feu, La (1904) Coffre enchant, Le (1904) Costumes anims, Les (1904) Dame fantme, La (1904) Dner impossible, Le (1904) Fte au pre Mathieu, La (1904) Joyeux prophte russe, Le (1904) Juif errant, Le (1904) Mariage par correspondance (1904) Match de prestidigitation (1904) Merveilleux ventail vivant, Le (1904) Msaventures de m. Boit-sans-soif, Les (1904) Planche du diable, La (1904) Providence de notre-dame des flots, La (1904) Rve de l'horloger, Le (1904) Roi du maquillage, Le (1904) Rosier miraculeux, Le (1904) Sirne, La (1904) Siva l'invisible (1904) Sorcellerie culinaire (1904) Thaumaturge chinois, Le (1904) Transmutations imperceptibles, Les (1904) Une bonne farce avec ma tte (1904) Une bonne surprise (1904) Un miracle sous l'inquisition (1904) Un peu de feu s.v.p. (1904) Voyage travers l'impossible, Le (1904) Auberge du bon repos, L' (1903) Bob Kick, l'enfant terrible (1903) Bote malice, La (1903) Cake-walk infernal, Le (1903) Chaudron infernal, Le
28
(1903) Corbeille enchante, La (1903) Enchanteur Alcofrisbas, L' (1903) Extraordinary Adventures (1903) Fantaisie gyptienne (1903) Faust aux enfers (1903) Filles du diable, Les (1903) Flamme merveilleuse, La (1903) Guirlande merveilleuse, La (1903) Illusions funambulesques (1903) Jacques et Jim (1903) Lanterne magique, La (1903) Mlomane, Le (1903) Monstre, Le (1903) Mousquetaires de la reine, Les (1903) Oracle de Delphes, L' (1903) Parapluie fantastique, La (1903) Portrait spirituel, Le (1903) Puits fantastique, Le (1903) Rve du matre de ballet, Le (1903) Revenant, Le (1903) Royaume des fes, Le (1903) Statue anime, La (1903) Tom Tight et Dum Dum (1903) Tonnerre de Jupiter, Le (1903) Un malheur n'arrive jamais seul (1903) Sorcier, Le (1903) Armoire des frres Davenport, L' (1902) Aventures de Robinson Crusoe, Les (1902) Bataillon lastique, Le (1902) Catastrophe du ballon 'Le pax' (1902) Clownesse fantme, La (1902) Couronnement du roi douard VII, Le (1902) Danseuse microscopique, La (1902) Diable gant ou Le miracle de la madonne, Le (1902) quilibre impossible, L' (1902) ruption volcanique la Martinique (1902) Femme volante, La (1902) Homme mouche, L' (1902) Nain et gant (1902) Oeuf du sorcier ou L'oeuf magique prolifique, L' (1902) Pochard et l'inventeur, Le (1902) Rve du paria, La (1902) Trsors de satan, Les (1902) Une indigestion (1902) Voyage de Gulliver Lilliput et chez les gants, Le (1902) Coronation of Edward VII, The (1902) Voyage dans la lune, Le (1902) Antre des esprits, L' (1901) Barbe-bleue (1901) Bouquet d'illusions (1901) Brahmane et le papillon, Le (1901) Chapeau surprises, Le (1901) Charlatan, Le (1901) Chevalier dmontable et le gnral boum, Le (1901) Chez la sorcire (1901) Chimiste repopulateur, Le (1901) Chirurgie de l'avenir, La (1901) Congrs des nations en Chine (1901) Dislocations mystrieuses (1901) Douche de colonel, La (1901) cole infernale, L' (1901) Excelsior! (1901) Fontaine sacre ou La vengeance de Boudha, La (1901) Guguste et Belzebuth (1901) Homme la tte en caoutchouc, L' (1901) Homme aux cent trucs, L' (1901) Libellule, La (1901) Maison tranquille, La (1901) Msaventures d'un aronaute (1901) Omnibus des toqus blancs et noirs, L' (1901) Phrnologie burlesque, La (1901) Piqueurs de futs, Les (1901) Rveil d'un monsieur press, Le (1901) Temple de la magie, Le (1901) Tour maudite, La (1901) Une mauvaise plaisanterie (1901) Une noce au village (1901) Petit chaperon rouge, Le (1901) Artiste et le mannequin, L' (1900) Avenue des Champs-Elyses et le Petit Palais (1900) Coppelia: la poupe anime (1900) Dshabillage impossible, Le (1900) Deux aveugles, Les (1900) Exposition de 1900, L' (1900) Farce de marmiton (1900) Fatale mprise (1900) Fou assassin, Le (1900) Gens qui pleurent et gens qui rient (1900) Homme orchestre, L' (1900) Illusioniste double et la tte vivante, L' (1900) Infortunes d'un explorateur, Les (1900) Livre magique, Le (1900) Malade hydrophobe, Le (1900) Miracles de Brahmane, Les (1900) Ne bougeons plus (1900) Nouvelles luttes extravagantes (1900) Palais trangers (1900) Panorama circulaire (1900) Panorama pris du trottoir roulant Champ de Mars (1900) Pavillon des armes de terre et de mer (1900) Porte monumentale, La (1900) Prisonnier recalcitrant, Le (1900) Repas fantastique, Le (1900) Rve de Nol, Le (1900) Rve du radjah ou La fort enchante, Le (1900) Rue des nations, La (1900) Savant et le chimpanze, Le (1900) Sept pchs capitaux, Les (1900) Songe d'or de l'avare, Le (1900) Sorcier, le prince et le bon gnie, Le (1900) Spiritisme abracadabrant (1900) Tom Whisky ou L'illusioniste toqu (1900) Tonneau des danades, Le (1900) Trois bacchantes, Les (1900) Un intrus dans la loge des figurantes (1900) Vengeance du gte-sauce, La (1900) Vieux Paris (1900) Visiteurs sur le trottoir roulant, Les (1900) Vue de remerciements au public (1900) Vue panoramique prise de la Seine (1900) Unexpected Bath, The (1900) Affaire Dreyfus, L' (1899) Attentat contre me Labore (1899) Automobilisme et autorit (1899) Bagarre entre journalistes (1899) Charmant voyages de noces (1899) Chevalier mystre, Le (1899) Christ marchant sur les flots, Le (1899) Cloptre (1899) Colonne de feu, La (1899) Combat de coqs (1899) Confrencier distrait, Le (1899) Conseil de guerre en sance Rennes (1899) Coucher de la marie, Le (1899) Crmation, La (1899) Dbarquement Quiberon (1899) Dbarquement de voyageurs, port de Granville (1899) Diable au convent, Le (1899) Dicte du bordereau, La (1899) Dreyfus alliant du lyce de Rennes la prison (1899) Duel politique (1899) Entre d'un pacquebot, port de Jersey (1899) Entretien de Dreyfus et de sa femme Rennes (1899) vocation spirite (1899) Force doit rester la loi (1899) Funrailles de Flix Faure (1899) Homme prote, L' (1899) le du diable, L' (1899)
29
Impressionniste fin de sicle, L' (1899) Jeanne d'Arc (1899) Luttes extravagantes (1899) Miroir de Cagliostro, Le (1899) Mise aux fers de Dreyfus (1899) Neptune et Amphitrite (1899) Ours et la sentinelle, L' (1899) Panorama du port de Saint-Helier (1899) Pick-pocket et policeman (1899) Pierre philosphale, La (1899) Portrait mystrieux, Le (1899) Pyramide de Triboulet, La (1899) Richesse et misre (1899) Spectre, Le (1899) Statue de neige, La (1899) Suicide du Colonel Harry (1899) Un bon lit (1899) Cendrillon (1899) Assaut d'escrime (cole de Joinville) (1898) Atelier d'artiste, farce de modles (1898) Attention la peinture (1898) Aventures de Guillaume Tell (1898) Carrefour de l'opra (1898) Caverne maudite, La (1898) Collision et naufrage en mer (1898) Combat naval devant Manille (1898) Corve de quartier accidente (1898) Crations spontanes (1898) Cuirass Maine, Le (1898) Damnation de Faust, La (1898) Ddoublement cabalistique (1898) Dgradation, La (1898) Djeuner impossible, Le (1898) Grotte du diable, Le (1898) Guerre de Cuba et l'explosion du Maine La Havane (1898) Illusions fantasmagoriques (1898) Maon maladroit, Le (1898) Magicien, Le (1898) Magie diabolique (1898) Masque diabolique G. Mlis (1898) Montagnes russes nautiques (1898) Panorama pris d'un train en marche (1898) Prenez garde la peinture (1898) Pygmalion et Galathe (1898) Rayons Rntgen, Les (1898) Rve d'artiste (1898) Rve d'un astronome, Le (1898) Rve du pauvre (1898) Salle manger fantastique (1898) Sortie sans permission (1898) Tentation de Saint-Antoine, La (1898) Un homme de ttes (1898) Visite de l'pave du Maine (1898) Visite sous-marine du Maine (1898) Apprentis militaires, Les (1897) Aprs le bal (1897) Arlequin et charbonnier (1897) Ascension d'un ballon, L' (1897) Attaque d'un poste anglais (1897) Auberge ensorcele, L' (1897) Auguste et Bibb (1897) Bataille de confettis (1897) Cabinet de Mphistophls, Le (1897) Cauchemar, Le (1897) Chirurgien amricain (1897) Cigale et la fourmi, La (1897) Combat dans une rue aux Indes (1897) Combat naval en Grce (1897) Cortge de la mi-arme (1897) Cortge du boeuf gras boulevard des Italiens (1897) Cortge du boeuf gras passant Place de la Concorde (1897) Danse au srail (1897) Danseuses au jardin de Paris (1897) Dans les coulisses (1897) Dfil des pompiers (1897) Dernires cartouches, Les (1897) cole des gendres, L' (1897) En cabinet particulier (1897) Entre Calais et Douvres (1897) pisodes de guerre (1897) Excution d'un espion (1897) Faust et Marguerite (1897) Figaro et l'auvergnat (1897) Gugusse et l'automaton (1897) Hallucination de l'alchimiste, L' (1897) Htel empoisonn, L' (1897) Indiscret aux bains de mer, L' (1897) Magntiseur, Le (1897) Malade imaginaire, Le (1897) Massacres en Crte (1897) Match de boxe (cole de Joinville) (1897) Musulman rigolo, Le (1897) Passage dangereux au Mont-Blanc (1897) Paulus chantant 'Coquin de printemps' (1897) Paulus chantant 'Derrire l'omnibus' (1897) Paulus chantant Duellist marsellais (1897) Paulus chantant 'En revenant d'la revue' (1897) Paulus chantant 'Pre la victoire' (1897) Prestidigitateur D. Devant, Le (1897) Prise de Tournavos, La (1897) Sur les toits (1897) Tourneur en poterie (1897) Une cour de ferme (1897) Un modle irascible (1897) Vente d'esclaves au harem (1897) Vision d'ivrogne (1897) Arrive d'un train - Gare de Joinville (1896) Arrive d'un train gare de Vincennes (1896) Arroseur, L' (1896) Baignade en mer (1896) Barque sortant du port de Trouville (1896) Bateau-mouche sur la Seine (1896) Batteuse vapeur (1896) Bb et fillettes (1896) Bivouac, Le (1896) Blanchisseuses, Les (1896) Bois de Boulogne (1896) Boulevard des Italiens (1896) Campement de bohmiens (1896) Chevaux de bois, Les (1896) Chicot, dentiste amricain (1896) Chiffonnier, Le (1896) Cortge de tzar allant Versailles (1896) Cortge de tzar au Bois de Boulogne (1896) Couronnement de la rosire (1896) Danse serpentine (1896) Dchargement de bateaux (1896) Dfense d'afficher (1896) Dpart des automobiles (1896) Dpart des officiers (1896) Dessinateur: Chamberlain (1896) Dessinateur express (1896) Dessinateur: Reine Victoria (1896) Dessinateur: Von Bismark (1896) Dix chapeaux en 60 secondes (1896) Effets de mer sur les rochers (1896) Enfants jouant sur la plage (1896) Escamotage d'une dame au thtre Robert Houdin (1896) Fakir, mystre indien, Le (1896) Gare Saint-Lazare, La (1896) Grandes manoeuvres (1896) Haleurs de bateaux, Les (1896) Indiscrets, Les (1896) Ivrognes, Les (1896) Jardinier brlant des herbes (1896) Jete et plage de Trouville (1er partie) (1896) Jete et plage de Trouville (2e partie) (1896) Jour de march Trouville (1896) Libration des territoriaux (1896) Manoir du diable, Le (1896) Miss de Vere (1896) Panorama du havre (pris d'un bteau) (1896) Papier prote, Le (1896) Place de la Bastille (1896) Place de la Concorde (1896) Place de l'Opra,
30
1er aspect (1896) Place de l'Opra, 2e aspect (1896) Place du thtre franais (1896) Place SaintAugustin (1896) Plage de Villiers par gros temps (1896) Plus fort que le matre (1896) Quais Marseilles, Les (1896) Rgiment, Le (1896) Retour au cantonnement (1896) Runion d'officiers (1896) Revue navale Cherbourg (1896) Sac au dos (1896) Salut malencontreux d'un dserteur (1896) Sauvetage en rivire, 1er (1896) Sauvetage en rivire, 2e (1896) Sance de prestidigitation (1896) Sortie des ateliers Vibert (1896) Tempte sur la jete du treport (1896) Tom Old Boot (1896) Tribulations d'un concirge (1896) Une altercation au caf (1896) Une bonne farce (1896) Une nuit terrible (1896) Une partie des cartes (1896) Un lyce de jeunes filles (1896) Un petit diable (1896) Voiture du potier, La (1896)
JEAN [MAURICE EUGENE CLEMENT] COCTEAU O, ben bir airim diyecekti hep; sadece bir air deildi elbet, gerek anlamda ok ynl sanat adamyd kendisi; bu ok ynlln sinemada belki de en iyi ekilde yanstacakt insanlara, o rahatsz etmeyi ama edinmemiti ama gnlnde: Ne yaparsam yapaym insanlar rahatsz oluyor; kitap yazyorum rahatsz oluyorlar, resim yapyorum rahatsz oluyorlar, film ekiyorum ondan da rahatsz oluyorlar. diyecekti. Maisons-Laffitte de dodu Cocteau; Eric Satie ile I. Dnya Sava yllarnda tanp Paris entelektel yaamna girdi. Bir ecinseldi Cocteau ve yaam arkadann lmyle ileride bir kitabna da isim olacak olan afyona balad ve ciddi bir bamllk srecinden sonra zorlu bir tedavi dnemi geirip hayata yeniden selam verdi. Tm bunlarn ardndan 1929 ylnda kendisini byk bir istek ve zevkle sinemaya verdi. lk filmi olan Le sang dun pote, 1930 ylnda ortaya kondu. Filmin senaryosunu kendi yazm, ynetmenliinin dnda kurgusunu da stlenmiti. spanyol ama Fransz ynetmen Luis Buuelden etkilendi. Zaten avant garden tohumlarn topranda saklayan bir isim. 1948 senesinde Les Parents Terribles adl tiyatro eserini uyarlad. Yaptnda Cocteau, dramatizeyi ifade edi gc bakmndan glendirmek iin ska yakn plan ekimler kulland. Kendi retkisi olan trajik tiyatro eseri Laigle a deux ttes 1948de sinemaya uyarlad. Hep arlk verdii grntleri burada arka planda brakp diyaloglara yneldi. lk filmiyle bantl olarak yapt Orphe onun en nl yapt sayld. Filminde Yunan felsefesini Paris sokaklarna tad. Film, trk ekimleri ve yabanclatrma efektleriyle byk beeni kazand. 1959a gelindiindeyse Le Testament dOrpheyi ekip lemesini tamamlad. Dnemin nl isimlerini grmenin mmkn olduu film, tam anlamyla kiisel bir yaptt. Acadmie Franaise yesi de olan byk sanat 74 yanda Paris yaknlarnda dnyay terketti. LOUS DELLUC 1890 ylnda Cadouin'de dodu ve 1924'te Paris'te ld. Fransz sinemasn gsz brakan birinci dnya savann sonunda ilk nc akm Louis Delluc'un etrafnda olumutur. Fransz zlenimcilii diye adlandrlm olan dnemin yaratl srecinde byk rol oynayan Delluc ayn zamanda ilk sinema eletirmenlerindendir. Sinemaya gerek anlamda katklar olan bu nemli isimin yapt byk ilerden biri de kurduu cin- clupler olmutur ki onun etkisiyle dnyann bir ok lkesinde de bu klpler kurulmutur. Yazdklaryla kendisinden sonra gelecek olan kuak iinde gerektende byk nem tayan bu isim 34 gibi gen bir yata vefat etmesine ramen eletiri ve estetie getirdii almlar ok nemlidir. Aslnda bir gazeteci olan Delluc, ilk zamanlarda sinema ile ilgili biri deildi; Film dArt ve de dz yk tarz yapmlar onu sinemadan uzak tutmaya yetmitir. Sinema der Delluc: Tiyatrodan daha fazla bir tiyatroluk barndrr iinde. Sinema dnyann tmne seslenir, belirli bir topluluk ya da halka deil. Tm bir kentin izleyici olarak katld Yunan Tiyatrosundan bu yana lm sayabileceimiz topluluk sanatna sinema yeniden yaknlatrr bizi. te bu szleri seyrettii ve etkilendii; Millein The Cheat, [1915]ini izledikten sonra sinemaya ilgi duymaya balamasyla dile getirir.
31
Delluc iin kilit nokta; fotojeni idi. O buna sinema ile fotorafn uyumas diyordu. ayet ki filmde salt gzellii yaratma amac, fotorafn nne geerse orta da film diye bir ey kalmaz dncesiyle hareket ediyordu. lk senaryosu Germaine Dulac tarafndan 1919'da perdeye tanmtr ve 1924'te [33 yandayd] lmeden nce yedi kiisel film gerekletirme imkan bulmutur. Geneli bir denizci bar dekoru iinde geen Fivre ve rzgarn hareketlendirdii doal bir dekorda ekilen La Femme de nulle part, bu etkileyici iki filmde kiileri, hava ve n ana etken olarak kullanld, kark ruh hallerini yanstan bir ortama koyarak, kavranamayan kurguyu gerein bir kant yapmtr. Gazeteciler 1937'de mevsimin en iyi filmi dlne onun adn vermilerdir. Dellucun edebiyata olan dknl haliyle sinema paradigmasna da yansm ve Fransz zlenimcilerinin edebiyata ballklar da bu ekilde aklanmtr. Delluc adna her sene dzenlenen bir dl treni vardr.Filmografisine bakacak olursak: Le Silence 1920, Fume noire 1920, Fivre 1921, Le Chemin d'Ernoa 1921, Le Tonnerre 1921, La Femme de nulle part 1922, L'Inondation 1924.
GERMAINE DULAC Avant garde Sinemada nemli bir yer tutan bu isim Fransa sinemasnn yeniden yaplanmasnda da yeri olan bir kiilik. hayatna gazetecilik ve tiyatro eletirmenlii ile balayan ynetmen; Fransann ikinci kadn ynetmeni olmutur. [lki Alice Guydr] La Franaise dergisinin bana getiinde dnemin en nde gelen feministlerinden biri olarak isim brakt. Dikkatleri zerine 1915 tarihli, bir sava sras filmi olma zelliini tayan Les Soeurs ennemies yapmyla ekti. Sonrasndaysa; Geo le Mysterieux, Dans lOuragan de la Vie, Ames de Fous ve Dellucun senaristliini yapt La fte Espagnoleun ynetmenliini yapt. La fte Espagnole filminde; ak ve lm tragedyas zerinde durdu, film; Dulacn erkek egemenliine kar tepkisini bir izlenimci olarak ortaya koymaktayd. 1922 ylnda ektii filmi ise tberkloz zerine yar belgesel nitelikli, amalar dorultusunda eini terkeden kadn doktorun anlatld bir yapt olan La Mort du Sleil, idi. Ynetmenin gerek anlamda avant garde tavr ile anlmasn ise; 1923 tarihli La Souriante Madame Beudet ve 1927de yapt La Coquille et le Clergyman, filmleri salad. Dulac, feminist eilimini, La Coquille et le Clergyman, adl ilk gerekstc film-!- nvann alan yaptnda dahi ortaya koymutur. Ynetmenin Antonin Artaudnun Dleri olarak isimlendirdii 45 dakikalk yapt; bir din adamnn bilinaltnda bastrd cinsel arzularnn karabasan olarak da vurumunu anlatmaktayd ve ngilterede gereksiz bir film olarak damgalanp sansre uramasndan ziyade kendi evresince de tepkiyle karland. Ticarete ve ykye dayanan sinemann gerek sinemay katlettiini dnen ynetmen duygu ve akla seslenen tm grseliteyi kullanmaktan yanayd. O, avant garde izgiyi yle tanmlayacakt: teknik, grsellik ve ses aktarmn bakalama uram bir bak asyla yerleik deerlere kar kullanarak algsallk dahilinde yeni duygusal noktalar gelitirmek. 1925 senesinde Fransz Sinema Klpleri Fedarasyonunun kurucu bakanlna geen Dulac 1927 senesinde Le Cinma Service de lHistoire isimli bir derleme; bir yl sonrasnda ise Thmes et Variations ve Disque 927 isimli ses ve grnt oyunlar ieren deneysel filmler ortaya koydu. 1942de ld.
JEAN EPSTEIN 1897 doum tarihli Epsteinde bir Delluc Okulu ismi; sanat simgesel olmad srece sanat deildir ifadesiyle filmlerine verecei rotay da izmi oluyordu. Bir tp okulu mezunuydu fakat hep farknda olduu sinemann yaamna girmesi pek zor olmamt. Sinema adna ilk rn 1921 ylnda, kuramsal-eletirel yazlarn toplad Bonjour Cinma olmutur. 1922 senesinde ise nemli baar kazanan ilk filmini Pasteur yapmtr. 1922de yapt ve tabann Balzactan alan uyarlamas
32
LAuberge Rouge, ve ardndan Ren Clairin bylendiini syleyecei Coeur Fidlei ekmitir. Bunun ardndan yapt filmler arasnda nem kazanabilen yapm sadece 1927de yapt La Glace a trois faces, olmutur. Bu film Epsteinn daha ncelerde kaleme ald dncelerinin grsel ispat niteliindeydi; Epstein yle demi ve bu sylediklerini de filminde bire bir ilemiti: Neden bir dzenek ile kalplatrlm olaylar, bir kronolojikleme, olgu ve duygularn ardllam, sabitlemi ele alnd hikyeler anlatlr ki? Bu bak as salt algsal yanltlardr. Yaam byle kurulmu deildir; yklerden olumu da deildir ve hite byle olmamtr. Sadece ncesi ve sonras olmayan durumlardr aslnda sz konusu edilebilecek olan. Simgeciliin geliimini etkileyen 1928 yapm yll La Chute de la Maison Usher ardndan ynetmen sesli sinema dnemine girmi ve filmler ekmitir; LOr des Mers, Les Bercaux, Chanson dArmor, Coeur de Gueux, Les Batisseurs, La Rve, Artres de France, ve son filmi Les Feux de la Mer. Epstein, filmleriyle olduu kadar; sinema okullarnda verdii dersler ve yaynlanan kitaplaryla da etkili olan bir isimdi, bu kitaplar; 1936da baslan Le Cinma vu de IEtna, 1947de yaynlad Le Cinma du Diable ve de 1955 tarihli LEsprit du Cinma olarak sralayabiliriz. Delluc iin photogenienin neminden bahsetmitik, zellikle yazdklarn da bakacak olursak Epsteinde bu izgiden pek uzakta deildir: Epsteinn Fotojenisi zerine kendi betimlemesi- : u bir gerektir ki; konu bize ne kadar yaknlatrlrsa o kadar coturucu olur. Sinema srek halinde deien yaknlk sanatdr; tiyatro gibi olaylarn karsnda durup onlar sabit bir uzaklkta ve klie bir zamansal ritm iinde gstermez. Zira gerekte uzayn ierisinde geerlilii olan da tiyatronun deil sinemann yaklamdr. Seyirciye sunulan zaman ve uzaklk onlar tarafndan anlalabilir olmaldr. Tiyatroyu bir dz <yz>ey oyunu olarak dnrsek sinema [mekansal olarak]bir uzay sanatdr. Beyazperde ise bu anlatnn, uzaysal boyutun ruhsal yapsnn ortaya kmasna yarar. Mercek ve mikrofon ise; yzdeki en ufak bir rpertiyi, en kk bir mrldanmay alglayp ayn insans dorultuda [gerein olduu gibi] anlaty ortaya koyar. Zaten bunlar byle yapmak zorundadr. Mesela; -be metrelik bir mesafeden duyulan ve bu amala yazlan Jean Giraudouxnun bir metni, kiinin omuz ekimi ile aktarldnda ok daha grkemli bir tablo kar ortaya. Bunun alm; sanat olan sinemann tm sunilikleri kendinden dar atmak amac olduu deil, aksine; onun bavurduu sunilik az ssl, az belirgin, ok daha doal, daha isel bir yalan<clk>dr. Beyazperde de yalan, doru olmak zorunluluunda bulunmamak iin, izleyicilerin yakndan kendisini incelemesine izin verir. Filmdeki yknn sonsuz, tkenmezcesine bir konuyu gerektiren estetiini kavrayan bu isel gerekilikte belge filmlere duyulan arzu gibi bir ey vardr. Konu, yknn usul ve ncl olaylar ise; bir hareketi, uzayn iine yerleme tarzn, yani sinemaya zg tarz, meydana koymak mecburiyetindedir. JEAN RENOR 1894 doumlu ynetmen, kendisinden nceki kua yok sayan ve sulayan Yeni Dalgaclarn nemsedii tek ynetmen olmak gibi bir zellii vardr.[bunu kim niye nemser ki ?] Dnemin isim yapm empresyonist ressam Auguste Renoirin oludur. Sinemay setiinde yl 1924tr. Ayn yl ierisinde Une Vie sans Joie isimli ilk filmini ardndan da bir melodram olan La Fille de LEauy yapt, film; ierdii rya sekanslaryla dikkat ekti. 1920 senesinde en iyi Zola uyarlamas nvann hak edecek olan Nanay eker. 1927de yapt Marquitta ile dnemin dans Charleston izlerini aktarmaktadr perdeye. Ayn tarihte yapt ve gerek st bir atmosfere brndrd filmi La Petite Marchande dAllumettes i yapar. Bir uyarlama olan On Purge Bb ve La Nuit de carrefour ardndan La Chinnei 1931 senesinde gerekletirir. 1932de Yeni Dalgann habercisi saylacak olan Boudu sauv des eaux gerekletirir. 34de ise talyan Yeni Gerekiliini etkileyecek olan Toniyi yapan ynetmen filminde spanyadan Fransann Province blgesine gelen gmen iilerin yaayn konu edinmitir. Renoirin karamsarlnn son eseri olarak gsterilen ve patron ile ii ilikisini konu alan 1935 yapm Le Crime de M.Lange filmi Halk Cephesi damgasn tayan ve patronlarn sistemini yeren bir film olarak dikkat eker. Fransz Komnist Partisinin isteiyle yaplan ve Halk Cephesi Hkmetini savunan La Vie est a Nous ise 1936da hayat bulur.
33
Film bir sreliine de olsa sansre taklacaktr. Yine36 senesinde, ynetmen; Une Partie de Campagne filmini yapp, sylendii gibi siyaseti sanattan stn grmediini ortaya koyacakt. 1936da yapt Les Bas-Fonds baarya ulaamam bir Gorki uyarlamasdr. Bunun bir yl sonrasnda ise La Grande Illusion yapmyla klasikler listesine bir film eklemi olur. 1789 Devriminin aktarld La Marseillaise filmini 38de eker Renoir. Ayn tarihlerde nazi faizminin ykselie geii ona bir Zola uyarlamas olan Le Bte Humainei yaptrr. 39a geldiinde ise dnyaya bir ba yapt kazandracaktr: La Rgle du Jeu. Film iirsel Realizmin doruu diye de adlandrlacaktr. Sava sebebiyle kanlmaz olarak lkesini terk eden Renoir, Amerikaya g eder ve orada 1941-46 yllar arasnda; Swamp Water, The Southerner, Diary of a Chamber Maid, The Woman on the Beach filmlerine imza atar. 1951de ise bu kez Hindistanda The River ile orada yaayan ngilizleri konu edinen filmini yapar. lkesine dnnn ilk filmi olan French Cancan 1955de ekecek ve bu yapmyla 1956 senesinde Sinema Akademisi dln alacaktr. dln ardnca bir romantik gldr olan Elena et les Hommesyi ardndansa iirsel Le Dejeuner Sur lHerbe ve 58 tarihli deneysel televizyon filmi Le Testament du Dr.Cordelieri yapacaktr. 71 senesinde sinema yaantsn anlatt Jean Renoirn Kk Dnyasn filme ald. 79 ylnda lmeden nce; Renoir, Les Cahiers du Capitaine Georges, Ma Vie et mes films kitaplarn yaymlamtr.
JEAN VIGO Srd yaam dorultusunda doal olarak yaama erken veda eden 1906 doumlu Vigo 1934 senesinde yaamn yitirmitir. Onun yaam mutsuz, fakir ve hasta bir yaantdr. lk belgesel filmini Nicee yerletikten sonra 1930da A Propos de Nice ismiyle kameraya almtr. kinci yapm ise nl yzc Jean Taris zerine yapt 1931 tarihli Jean Taris, Champion de Natation olmutur. Bu yapm onun avant garde sinemaclnn sinyallerini verdii eseri olmutur. Dier nemli ekimi ise 1933 ylnda gerekletirdii ve sansr kurumunca sakncal grlp yasaklatlan Zro de Conduite olmutur. Bu filminde Vigo ortaya iki farkl yaam ekli ortaya koyar; bunlardan biri; ocuklarn ve halkn dnyas dieri ise; olgun kiilerin ve burjuvann dnyasdr. Yaptn kkeni Vigonun yaad ocukluktur elbette; ocuk ahlakna not veren bir konumdan bakan sistemin bir yergisidir ortaya konan, bir ba kaldr filmi... Tahmin etmesi g olmayaca gibi filme tepkilerden ziyade saldrlar olduunda, ynetmen bu banazla kar bir savunma olarak 1934te LAtalante koydu ortaya. Filmin ilk gsterimi baarsz bir ekilde sunulur ve ksa bir sre sonrada ynetmen hayata veda eder. Film gsteriminin devamnda baz deiikliklere uratlarak sunuma devam ettirilir; yakn tarihlerde ngiliz Film Arivinde bulunabilen zgn kopyas baz alnarak yeniden baslp gsterime sokulur. Srreal alt yapl filmde bu olgu baarl bir ekilde romantizm ve komedi eleri ile harmanlanp sunulur izleyiciye. Vigonun sinema yaam ksa ama youn bir yaamdr, drt filminin toplam sresi dahi ksa denecek bir sreye sahip olmutur. Gnmzde ynetmen, merakls olan iin hl kefedilecek noktalar kendinde barndrmaktadr.
ABEL GANCE Fransz ynetmen Abel Gance 1889'da evlilik d bir ocuk olarak domutur. Ailesi kariyerine avukat olarak balamas ynnde cesaretlendirmise de o gen yalardan itibaren tiyatroya tutkundu. Sahneye ilk kez 19 yanda Brksel'de aktr olarak kt ve 1909'da Molire'de ilk film oyunculuunu gerekletirdi. 1911'de kendi film irketini kurmadan nce oyunculua ve senaryo yazarlna devam etti. 1911'de yapt La Digue filmi dier ilk dnem filmleri gibi baarszd. Sarah Bernhardt ile oynayaca 5 saatlik filmi Victoire de Samothrace, I. Dnya Sava'nn balamas ile iptal edildi. Gance, salnn bozukluu nedeniyle savan byk blmnden kand ve 1919'da daha baarl olarak film yapmclna dnd. 1.Dnya Sava'nn sonlarna doru gerekleen arpmalar ieren 3 saatlik gl bir sava kart epik olan J'Accuse filmi ile uluslararas n kazand. J'Accuse'da yeniliki ynetmenin 1927 ylnda yapt muazzam Napolon filminde gelitirecei deneysel teknikler kullanld. Filmin baars 6 saatlik uzunluu ve filmi gsterecek projeksiyon ekipmanlarnn
34
ve uzmannn yetersizlii nedeniyle glgelendi. Gance, sessiz filmlerden sesli filmlere geite pek baarl deildi. Uzun yllar boyunca film yapmaya devam etmesine ramen asla 1920'lerdeki sessiz film dnemindeki hret ve okuyu devam ettiremedi. Zamannn ounu, eski sessiz filmlerini zenginletirerek, J'Accuse ve Napolon gibi eski aheserlerinin sesli versiyonlarn yaparak geirdi. 1943'te Nazi istilas yznden Fransa'dan kat. 1960'da film yapmcl kariyerine Austerlitz gibi tarihi dramalar yaparak devam etti.1981'de Christopher Columbus hakknda epik bir film yapma arzusunu gerekletiremeden ld.
RENE CLAIR 1898 doumlu Clair; mizah ve brleskin yansra fantastik ve gerekst filmleri ile ne kmay baarm bir ynetmendir. O, film yapmay sadece bir ey-i anlatmak deil onu ayn zamanda sinemasal olarak kefetmek olarak alglam ve bunu bu ekilde dile getirmitir. Clair filmleri ne gereki ne de gerein ddr ama geree yknerek onun hayalini yanstrlar. I. Dnya Sava sonrasnda gazetecilik, ark sz yazarl, eletirmenlik yaparak yaamn idame etmitir. Sinemaya oyunculukla balayp; senaryo yazarl ve ynetmen yardmcl yapmtr. 1919 civarnda Pariste oluan Littrature dergisi etrafnda; Aragon, Breton, Fargue, Gide, Valery gibi isimlerle birlikte olup dadaist toplanmlarda katlmc olarak bulunmutur. lk kn 1923 tarihli Paris qui Dort ile yapan Clairin bu filmi iin Charensol: Jarry ve Apollinaire ile beslenmi ve dada ile sarlm ifadesini kullanmtr. 1924 ylnda yapt ikinci filmi Entracte, Eric Satienin bir bale yaptnn perde aralarnda sunulmak iin hazrlanmtr. Film Avant-Garden nemli eserlerinden biri olarak grlmtr. Clairin bu filmi; insan artan metaforlarla bezeli, dadaist iir geleneine bal ve amasz grntlerin gaglarla desteklenmesinden oluan bir yapttr. Bu eser Mayokovskiye varasya ok ismi etkilemitir. 1925 senesinde srada Voyage Imaginaire, sonrasnda ise bir uyarlama olan Un Chapeau de Paille dtalie vardr. 1928 ylnda ektii Les Deux Timides filminde de baarsn srdrmtr. Sesli sinema srecinin balamas bir ok isimde olduu gibi Clairde de tereddtler yaratmtr ama o bunun stesinden gelecektir. Grntnn byk nemini vurgulam ve sesi sadece gerekli olduuna inand yerlerde kullanarak kariyerine devam etmitir. Bu sre ardndan 1930da kendini Sous les toits de Paris filmiyle ispatlamtr. Ardndan 1931 senesinde Le Millionu yapm ve baar tasn ykseltmitir. 1934de ise A nous La Libert gelmitir. Clair, 14 Juillet ile bu sefer 1932de Parisin tam anlamyla iine girer. Yergisini kuvvetlendirdii eseri Le Dernier Millardaire 1934 senesinde ekilmi ardndansa 1935 senesinde ngiltereye gitmi ve byk beeni toplayan The Ghost Goes Westi ekmitir. 1940da Alman igali sebebiyle A.B.Dye geen ynetmen, The Flame of New Orleans komedisiyle baarya ulaamamtr. 1942de iler biraz daha dzelir ve I Married a Witch ile ilgi grr. Baarl olarak kabul edilen filmi, bir fantastik gldr olan It Happened Tomorrowu 1944de gerekletirdi. Amerikada ki son ii Agatha Christie uyarlamas olan And Then There Wereden sonra yurduna dnd. Bunun sonrasnda Paris ocukluk gnlerine gndermeler yapan Le Silence est dOru 1947de gerekletirdi. 52 senesindeyse taral, utanga bir kiiliin kadnlarla dlerinde yaad ykleri anlatt Les Belles de Nuityi, 55 ve 57 yllarnda ise Les Grandes Manoeuvres ve Portre de Lilasy yapt. Son filmleri olarak ise srasyla La Franaise et lAmour, Tout lOr de Monde, Les Quatre Verits, Les Ftes Galantes gelmitir.
LUIS BUNUEL Luis Buuel Portols: 22 ubat 1900de Calanda, spanyada dnyaya gelen gerekstc stat 29 Haziran 1983 yaamna veda etmitir. Bunuel filmleri yeniliki, kkrtc ve insanolunu dnmeye iten, bireyin ve toplumun tabularn ykmaya alan niteliktedir. Unutulmular, El,
35
Archibald de la Cruz 'un Sulu Yaam, Rzgarl Bayr, Bu Bahede lm, Nazarin ... Bazen toplumsal gereklikleri, bazen tutkular, byk, onulmaz, ldren, mahveden tutkular, bazen ise bireysel inan ve vicdanla katolik kilisesinin dogmalar arasndaki atmay, veya tek bir filmin yaps iinde hepsini birden irdeleyen, alttan alta ak bir kilise dmanlnn ve katolik inan eletirisinin kendini duyurduu ve kara, keskin bir glmece, daha dorusu ironi duygusunun hi bir zaman ortadan silinmedii filmler... Gerekstclk Bunuel'in tm filmlerinde alttan alta da olsa kendini duyurur. Gerekle dn kesin kesime noktalar yoktur nk; Bunuel'e gre ikisi de hep iie yaarlar ... Luis Bunuel stne bir inceleme kitab yazm olan sinema tarihisi Ado Kyrou: "Tm sinema tarihinde, Luis Bunuel'in eserinden daha zgr, daha kiisel bir yarat yoktur. Kalplara onunki denli uymayan, sinemasal geleneklere onunki denli kar km, her trden tabuya onunki denli egemen olan bir sinema da yoktur. Allmamta, akldda, nceden bilinemezde son derece rahat olan, glmecenin eitli alanlaryla da ili - dl olan Bunuel'in sinemasnda, gerekstc devrim, bir emri - vakidir, sanatnn ayrlmaz bir olgusudur ." der. FLMOGRAFYASI: 1977: Cet obscur objet du dsir / That Obscure Object of Desire / Arzunun u Karanlk Nesnesi 1974: Le Fantme de la libert / The Phantom of Liberty / zgrlk Hayaleti 1972: Le Charme discret de la bourgeoisie/ The Discreet Charm of the Bourgeoisie / Burjuvazinin Gizli ekicilii 1970: Tristana 1969: La Voie lacte / The Milky Way 1967: Belle de jour / Gndz Gzeli 1965: Simn del desierto / Simon of the Desert / l Azizi Simon 1964: Le Journal d'une femme de chambre / Diary of a Chambermaid 1962: El ngel exterminador / The Exterminating Angel / ldrc Melek 1961: Viridiana 1960: La Joven / White Trash-The Young One 1959: La Fivre monte El Pao / Fever Rises in El Pao / Gnah Cumhuriyeti 1958: Nazarn 1956: La Mort en ce jardin / Death in the Garden / Bu Bahede lm 1955: Cela s'appelle l'aurore 1955: Ensayo de un crimen / The Criminal Life of Archibaldo de la Cruz / Archibaldo de la Cruz un Sulu Yaam 1954: El Ro y la muerte / The River and Death / Nehir ve lm 1954: Las Aventuras de Robinson Crusoe / The Adventures of Robinson Crusoe 1953: La Ilusin viaja en tranva / Illusion Travels by Streetcar 1952: El Bruto / The Brute 1952: l /This Strange Passion 1952: Subida al cielo / Mexican Bus Ride 1951: La aHija del engao / Daughter of Deceit 1951: Una Mujer sin amor / A Woman Without Love 1950: Susana / The Devil and the Flesh 1950: Los Olvidados / The Young and the Damned / Unutulmular 1949: El Gran Calavera / The Great Madcap 1947: En el viejo Tampico / Gran Casino 1940: El Vaticano de Pio XII 1932: Las Hurdes / Land Without Bread / Ekmeksiz Toprak 1930: L'ge d'or / The Golden Age /Altn a 1929: Un chien andalou / An Andalusian Dog /Bir Endls Kpei
FERNAND LGER
36
1881-1955 yllarnda yaam srm bir isim Lger. Sanat, ressam; lmnden sonra unutulmayan ve eserlerini sergilemek maksatl, Fransa Biotda kendisi iin bir mze alan retken yaratc bir insan. O tpk Delluc gibi ama ondan oka farkl bir izgide- gerek bir avant garde sanats. 1955 senesinde ldnde son ve ikinci filmi olacak olan ama olamayan Le Ballet des Couleurs ncesinde sadece bir tek filmi ardnda brakmtr: 1924de yapt Le Ballet Mcanique. Lger 1908de kbizm doduunda avant garde eilimleri gzlemlemi ve onlara katlmt. O zamanlar da Lger; izlenimcilik ve fovizm eleri ile bezeli resimler yapmakla meguld. lk sava sonrasnda ilgisini silindir etrafnda younlatrd ve savan ardndan resimlerine hakim olan mekanik grntleri aktard makine dnemine giren Lger bu dnemden, prizme ilgi duyarak kopacakt ve bu srete de Mekanik Bale ortaya kacakt. Bu anlatsz, yky yok sayan film; biimler ve ritm ile younlaan bir deneydir. Lger filmin ncesinde Chaplin filmlerini ve bunlar zerine almlar yapan Delluc yazlarn okumutu ve bu etkiyle sinemaya ynlendi. Zaten Lger bu etkiyi dorulayan bir belirtiyi filmin balangcna yerletirmitir: Bir arlo figr apkasn karr, kafasn sallar ve perde de arlo Mekanik Baleyi Sunar ifadesi okunur. Avant garden sk yapmlarna kar beenilerini hep sunmu olan Eisenstein, Lgerin bu senaryosuz, yz ekimden oluan ve ondrt dakika sren; mekanik, insan ve dnya lemini grsel dzenlemeler, deneysel fotoraf grntleri ile simgesel bir yapda anlatmay amalayan filmi iin taktir ve beenilerini sunmutur. Yaptn yedi dikey blmden oluturan Lger bunu; prizmalar yordamyla grnt krlganl, yanstc zellikli yzeylerin deneysel fotoraf almalar, geometrik desenlemeler, bilumum mutfak eyalar ve eyler gibi grnmlerin mekanik ama canl ve elenceli, grsel bir dans kurgulamasyla sunarak ortaya koymutur.
MAN RAY Kocamanlatrlacak bir isim olan Ray ve sanat keke sinema ad altnda ok-ok daha rn vermi bir isim/oluum olsa idi. Philedelphia doumlu fotoraf manya filmlerinde olduu gibi fotografide de avant garde tavrn sahibi idi. New York dada oluumunun temel ta olur kendileri ve ok hzl bir ekilde gerekstclkle kucaklar[doal olarak] ve oluumun ar abisi, aranan ismi olur. Fotograf tekniiyle tipik benzeim iindeki dakikalk ilk filmi Le Retour a la Raisonu 1923 senesinde gerekletiren Ray; filmini tamamlamasnn hemen ertesi gnnde dadac bir gsterimde ilk sunuma sokar, sokar sokmasna da grd tepkiler ylesi inanlmaz olur ki henz gsterimdeyken durdurulur film. Man Ray, 1924 te Emak Bakiasn yapyor. Tam anlamyla soyut olan film 17 dakikalk bir uzunlua sahip ve nesnelerin pelikl zerindeki yansmalarndan meydana geliyordu. Tam drt sene sonra sanat, LEtoile du Meri ortaya koyuyor. Grntleri, kulland aynalar vastas ile arptarak oluturduu filmi tabanda bir ak hikayesi anlats olmakla beraber arayazlar air Roberto Desnosun iir alntlarnca oluturulmutur. Ray, son filmini 1929 da ekiyor. Les Mystres de Chteau de D ismini alam 22 dakikalk film, Noailles Visconteunun atosunda geirdii tek gecelik misafirliinde oluuyor. Ray, 76 da lyor ve 29 da yapt bu son filminden sonra film denemesinde bulunmuyor. MAN RAYN ALIMALARI: Ballet Mecanique[Fernand Leger ve Dudley Murphy ile birlikte 19 dk 16 mm- Fransa 1924] Emak Bakia Les Mysteres du Chateau du De Return to Reason
37
DUCHAMP Kbizmin, gerekstcln, dadacln besleyicisi, Blainville/Fransa da 1887 senesinde dodu. Avant garde sanat yaamn filmleriyle deneylememesi elbette ki dnlemezdi. 1925 de Anaemic Cinmasn, 27 de ise Abstractn yapt. Duchamp sinemas ok genilemi olmasa da, sanatmz iki film dnda oyunculuunun yan sra baka isimlerin senaryo metinlerine de yazlmc olarak bulatrmtr kendisini. Kanlmaz olarak sinemasnda ressamln kullanan Duchamp iin, filmleri tablolarnn devamdr eklinde kullanlan tanmlama ok doru bir yaklamdr. O aslnda- sinema ile sanatnn snrlarn geniletmek istemitir.
GREMILLION Ynetmenimiz, 1901 de Fransa da gzlerini aar, mzik eitimi alr, Georges Prinal adl grnt ynetmeni ile tanmas sinemann kapsn amas anlamna gelecektir. Deneysel film almalarna 1923 senesinde balayan Grmillion, ksa belgeseller ve uzun metraja da el atmtr. 1927 de ki uzun metraj Maldone, Gardiens de Phare filmleri nem kazanmtr. Sanatsal uyumazlnn verdii rahatszlklardan dolay lkesinde deil de spanya ve Almanya da yaam srdrmtr. 1941 Remoques 1943 Lumire dEt filmleri ile kariyerinin en st seviyelerine ulamtr. Sanat, deneysel ve ksa belgesellerine geri dnerek srdrd yaamn 1959 senesinde Pariste kaybetmitir.
LHERBIER Kendisi bir Delluc Okulu yesi olup, hukuk ve sosyal bilimler eitimi almtr fakat ilgi alan olarak setii edebiyatla isim yapt. I. Dnya Sava esnasnda ordunun sinema ksmnda grev almasyla senaryo yazmaya da balayp sinemaya atld. lk kn skandinav bir atmosfere sahip Lhomme du Large 1920de yapt. Sonrasndaysa ilgi toplamay beceren filmi 1921 yapm El Doradoyu ekti. 1923 tarihli Don Juan et Faust ardndan Alman Davurumcu Sinemasndan faydalanmay denedi ve izlenimci-simgeci noktalar tayan 1924 tarihli LInhumaine yapt. 1925e gelindiindeyse Pirandellodan uyarlad Feu Mathias Pascal simgesel grsel baknn elerini tayordu. 1929da ektii LArgent ynetmenin en nemli filmi olarak kabul edilir. Sesli sinema dneminde varln srdremeyen ynetmen nemi dnyaca bilinen I.D.H.E.C sinema okulunu kuran kiidir. 1954den yaamnn sonuna dek [1979]televizyon dramalar yapmtr.
38
KIRSANOV Bir Estonyal olarak dnyaya gelen Dimitri Kirsanov, avant garde film yaamna 1923 senesinde Pariste balyor. Kamera kullanmndaki zgnlk, ilgi ekici montaj ile dikkat eken ve ynetmenin kaale alnan ilk filmi olan Mnilmontent 1924 de gerekleiyor. Filmde eine barol veren Dimitri, bu ii alkanlk haline getirip daha sonra ki filmlerinde de eini barolde kullanyor. Dikkat eken ikinci filmini Brumes dAutomme adyla ilkinden iki yl sonra gerekletiren Kirsanov, 1934 de Rapt filminde uzun metraj kullanarak grsellik-iitsellik kartln irdeliyor. Kariyeri, yar ve tam ticari filmlerden olusa da ynetmenimiz; Deux Amis, Arrire Saison La Mort du Cerf filmleriyle avant garde yann ortaya koyuyor ve 1957 de dnyadan gyor.
AUTAN-LARA 1901 Paris doumlu Lara; yaamn getiimiz drt sene ncesinde yitirdi. Dnya sava dneminde annesi ile ngiltereye ger ve 19 yanda Fransaya dndnde aklndan hi karmad sanat yaamna brakr kendini. Sinema ile La Carnaval des Vrites filminin dekor ressamln yapt sralarda tanr. lk [deneysel] filmini Fait Divers adyla 1923 senesinde eken ynetmen Clairin asistanln yapmaa balamasyla avant garde ynn kuvvetlendirmee balam oldu; bu kuvvetlenmenin rn 1927 de yapt deneysel bir London uyarlamas Construire un Feu oldu. Ynetmen A.B.D ye g ettiinde yl 1930 idi. Bu tarihten itibaren 1977 ye dek film eken Larann olduka kalabalk filmografyas aadadr: Faits divers (1923) Vittel (1926) Construire un feu (1929) Pur sang (1931) La Pente (1931) Le Fils du rajah (1931) Buster se marie (1931) Un client srieux (1932) Le Plombier amoureux (1932) La Peur des coups (1932) Monsieur le duc (1932) Invite monsieur dner (1932) Le Gendarme est sans piti (1932) L'Athlte incomplet (1932) Ciboulette (1933) L'Affaire du courrier de Lyon (1938) Le Ruisseau (1938) The Mysterious Mr Davis (1939) Le Bon Dieu sans confession (1953) Le Bl en herbe (1954) Marguerite de la nuit (1955) Le Joueur (1958) La Jument verte (1959) Les Rgates de San Francisco (1960) Le Bois des amants (1960) Vive Henri IV vive l'amour! (1961) Tu ne tueras point (1961) Le Meurtrier (1963) Umorismo nero (1964) Le Magot de Josefa (1964) Le Journal d'une femme en blanc (1965) Une femme en blanc se rvolte (1966) Le Plus vieux mtier du monde (1967) Les Franciscain de Bourges (1968) Les Patates (1969) Le Rouge et le blanc (1972) Gloria (1977)
39
CHOMETTE Kendileri Ren Clairin aabeyleri olup 1896 Paris kldr. 1923-5 zarfnda saf sinema dahilinde avant garde tavrl Jeux des Reflets et de la Vitesse Cing Minutes de Cinma Pure gibi filmler yapan sanat 1927 de Modemoiselle, 1936 Donogoo gibi konvansiyonel filmlere imza atm, son filmini 1938 de ekip 41 ylnda yaama elveda demitir.
Yaptm Fransz ygsnn ardnca genel bir sunumla Alman avant gardenn olmassa olmaz isimlerine bir dem vurmak vaktidir... Genel yapya baktmzda Franszca isimlerin sonrasnda dikkat ekecek bir corafya[ho aslnda kuram olarak ok daha youn bir Rusyamz var lakin ona deiik balklar altnda eitli geleri ile deineceiz] olarak Alman avant garde sinema-clar-s alacaktr sray. Sadece 1920lerde deil, gnmzde de avant garde, Almanya da nem verilen bir yer tutmakta ve destek bulmaktadr. Blmn en banda yazdm gibi, ayyuka km isimlere deiniler yapacamz bu blmde snrlda olsa; Eggeling, Fischinger, Richter, Ruttmann gibi byk isimlere yer vereceiz: lk isimlerden biri, Viking Eggeling; dadaist akmn bizzat yaaymlaycs olan Eggeling, uzun yllar boyu Hans Richter ile birlikte almalarda bulunmutur. Resimde ritim adn verdikleri gelitirilerinin uzam niteliinde soyut film serisi ortaya koymaya abalamlardr. Eggeling, Richter ile ayrldktan sonra 1921 de, Dagonal Symphonien isimli ilk filmini yapt; bunu, 1924 de Parallel, ayn tarihli Horizontal izledi. Maalesef ki 45 yllk yaamna ancak bu filmleri geirebildi. Bir dier ad san bildik Alman deneycisi 1900 doumlu Oskar Fischinger da tabannda resim deneysellii olan bi zat. Oskar, Langin yapt Frau im Mond filminde zel efekti olarak yer alp kendine has tekniklerle 1933 senesinde film almalarna balar. Pelikl boyama yoluyla renkli film almalarna adm atan sanat 35 de Komposition in Blau filmini yapyor ve Hollywood da, Allegretto filmini ekiyor. Avangardist Fischinger, short denemelerinin yan sra reklam filmleri ile de har neir oluyor. 49 da, Motion Painting No:1 gerekletiren sanat 67 senesinde A.B.D de lyor. Venedik Film Festivalinde dl alan sanatnn son filmi de Brksel Dnya Fuarnda dl kazanyor. Hans Richter ise bir dier isim; 1888 Berlin kl kendisi, tahmin edebileceiniz gibi o da bir gzelsanatlarc, bir ressam. Yukarda bahsettiimiz gibi Eggeling ile malum almalarada bulunmutur. 1926 da Film Study yi yapmazdan nce mehur Rhytmus dizisini gerekletirmitir. Richter sinemas, genel yap itibariyle soyut geometrik cisimlerin mzik ile desteklenip hareketlendirilmesinden olumaktayd. En bildik filmlerinden olan Vormittagsspuku 28 ylnda eken sanat, dadac bir gldr karmtr ortaya. Filmleri nazi sistemince yakldktan sonra Richter A.B.D ye ger. Dreams That Money Can Buy, 8x8 burada doar. Calder, Lger, Duchamp, Ernst, Ray, Cocteau gibi babalarla burada tanr, ha neir olur. Kendisi 52 de svee yerleir, deerli kitaplar yaymlar ve lr. Yl 1976 dr. Almanlarn avant garde tarihinde son sayacam kale 1887 Frankfurt doumlu Walter Ruttmann, tabii ki ressam, ek olarak da bir mimar. Opus serisini 1921-25 aradiliminde yapan sanat Berlin-Die Symphonie einer Grosstadt ile patlamasn yapt. Film, ritmik kurgu harikas diye adlandrld, mimari tabannn bir uzants olarak grld, bunun ardndan baz ynetmenlerde bir ehir senfonisi merak ba gsterdi. Film, tarihimizde ve tarih iin- nemlki bir belge niteliine brnmtr-d [ zira o Berlin, bugn zerresi bulunamaz ekilde- yoktur] Aabeyimiz bir de sesli film yapm, ama yle bir yapm ki, avant garde ite diyor insan! 29 tarihli Wochenendede hi grnt kullanmyor; [aln size SESli film] yalnzca ses bandnn montajlanmasndan oluuyor. Mzii filmden ayr-a-mayanlardan olan Ruti, Melodie der Welt ile son deneyselciliklerini oynad. 1941 de cephede film ekerken kazara-!- vurularak len Ruttmannn lmne, yaamnn son safhalarn Nazi
40
propoganda filmleri ekmeye verdiinden midir bilmem pek zlmemiimdir kendi adma. [bu bir zorunluluktu der bazlar...] ZEL BR SM WERNER NEKES:
1944 senesinin 29 Nisannda doan Nekes; yaratclk almalarna orta renim yllarnda yazd metinlerle balar. Psikoloji ve dilbilim okuyan sanat, 1964 senesinde Bonn ehrine yerleir ve niversite Sinema Kulb sonrasnda ise FIAG oluumunun bakanln stlenir. Bu arada resim sergileri de dzenleyen Nekes, 8 mm ektii filmlerini yava yava 16 mm formatna kaydrd. Hem kendi oturduu dairede hem de Avrupann bir ok kentinde aktivitelerde bulundu. Hamburg Grsel Sanatlar Yksek Okulunda profesrlk yapt ve sonrasnda bir sreliine svee geti, sene 1973 idi. Bu sre ierisinde Wuppertal niversitesinde konuk profesr olarak yer ald. Daha sonra ise, Offenbach Gzel Sanatlar niversitesinde kariyerine devam etti. Filmlerinde ana hedefi izleyicinin olaan tepkisi olan Nekes, ortada olup biten hibir ey yok iken kitlesine muazzam gerilimler yaatabilen nitelikte filmler yapmaktayd. Deneyciler arasnda filmleri ierik asndan en youn ve ok eitlilik gsteren nemli isimlerden biri olan ynetmen, ektii onlarca filmi ile 20 kadar uluslararas dller ald. B.Jeremias, onun filmleri iin u tanmlamay yapmtr: Nekes filmleri, kaynan; sanat, k, insan ve mziin yabanclatrc hareketinden alarak zenginleir. Onun filmleri uyarc ve harekete geirici, yeni bir dilin kullanld deneysellikler btndr. NEKES FLMOGRAFS: Tag des Malers, Der (1997) Media Magica I-V (1996) Johnny Flash (1986) Was geschah wirklich zwischen den Bildern? (1986) Blick aus dem harmonischen Gefngnis (1982) Nekes (1982) Uliisses (1982) Beuys (1981) Peggy und die anderen (1981) Hurrycan (1979) Mirador (1978) Lagado (1977) Hynningen (1975) Amalgam I-IV (1974) Makimono (1974) Diwan (1973) T-Wo-Men (1972) Spacecut (1971) Abbandono (1970) Jm-Jm (1970) Kelek (1969) Tarzans Kampf mit dem Gorilla (1968) Vis--vis (1968) Zipzibbelip (1968) Ach, wie gut, da niemand wei (1967) Bogen (1967) Gurtrug Nr. 1 (1967) K/rper (1967) Operation (1967) Schnitte fr Ababa (1967) Seminar, Das (1967) Artikel (1966) Fehlstart (1966) Start (1966) Schwarzhuhnbraunhuhnschwarzhuhnweisshuhnrothuhnweiss oder Put-putt (1967)
Evet, srladmz Fransz byklerimizin ardndan, Almanyada saylmassa ayp olacak birka isme deindikten sonra dnya avant garde sinemasnn ad deer tayan birka kiisine daha deinerek devam edelim yolumuza. LEN LYE: 1901 de Yeni Zellenda da doan Lyenin ok ho bir yaam geliimi var [yani ben burdan baktmda bana yle grnyor, o ne derdi bilemem tabi] . lk sanat eitimini Avustralya da alp 1920 de ngiltere ye gyor, ancak bu uu tarihine dein gney denizlerini dolanp duruyor; Polinezya halk sanatndan da bu sre ierisinde etkileniyor, tabi bunlar Lye iin ileride kullanaca malzemenin birikmesi anlamna geliyor. Avant garde tavrn, film eridi zerine yapt kazmalarla alyor Lye ve deneysel sinemasn 1921 lerde ileride bir nc olarak hatrlanacak ekilde balatyor/kuruyor. Net olarak ilk filmi 1928 Londra knyesini tayor. Tsulava adn verdii bu yaptnda paraszlktan dorudan film eridi zerine alyor. 1935 Colour Box, Kaleidoscope
41
1936 Birth of a Robot, Rainbow Dance 1937 Trade Tattoo 1939 The Lambeth Walk 1940 Musical Poster filmlerinin tamamn ngiltere de yapyor Lye. Sonralar, A.B.D ye [ve vatandalna] geen sanat, bu corafyada; 1952 The Bells of Atlantis 1955 Color Cry 1957 Rhythm 1958 Free Radicals ekiyor.
NORMAN MC LAREN: Nisan 1914de Sitirling skoyade dnyaya gelen ve 1987 Quebecte hayata veda eden; animatr, film yapmcs. Glasgow School of Fine Artda i dekarasyon eitimi alan McLaren 1935 senesinde sinema yaamna merhaba dedi. Bamsz filmlerin ynetmeni olan Laren bu dnemde spanya sivil sava iin yaplan belgeselde kamereman olarak alt. 1937de John Grierson ynetimindeki ngiliz GPO film biriminin ilerini stlendi. 1941de ise Kanada Ulusal Film Cephesine katld. Stop-motion ve selloid film zerine izim gibi animasyon tekniklerine-de- nclk etti. Tam anlamyla bir yeniliki olan ynetmen her ynyle srekli bir aray ierisinde oldu; filme getirilen snrlandrlmalar her zaman kmseyen McLaren tam anlamyla deneysel bir sinemacyd;film mzikleri zerinede farkl bak alaryla yenilikler getiren ynetmenin ksa filmleri 147 gibi inanlmas zor sayda dl sahibidir, film dnyasnda McLaren gibi k yapan bir baka sima daha yoktur. Filmografisini vermeden nce dll filmlerine ksaca deinmek [zellikle lkemizde avant garde adna yaplan filmlerin seyredilme olanann neredeyse imkanszln bilerek] iyi olacaktr. DLL FLMLERNE KISA DENLER NEIGHBOURS 1952 8 dk 10 sn Ynetmen burada, canl aktrleri anime etmek iin iledii ykde; bir iee sahip olmak iin yumruk yumrua gelen iki kiinin tinsel anlatmn ele almaktadr, film dialog iermemektedir.
42
NARCISSUS 1983 21 dk 47 sn Film McLarenin Yunan mitini balesel yorumudur, danslar; ar bir kendini sevmenin tuzanda saplanan gzel gencin trajedisini canlandrrlar. artc grntleri ile film, McLarenin yaam boyu gelitirdii deneysel tekniklerinin bilekesinin. Film, dans ve mzik; antik miti ve ebedi anlamn kutsamak iin ustalkla birletirilmitir. McLaren ile ilgilenen ve sevenlere dans fanatiklerine, animatrlere, psikologlara...
BLNKTY 1952 5 dk 15 sn Aralkl animasyonun ve kaslmal [spazmik] imgelemlerin deneylendii bir film. Ynetmen grmenin srekliliinin kurallar ve gzn retinasna den grnt-sonras ile oynar. Bo film zerine resimler kazr, ayn yolla perksif efeklerde ekler. Filmde bir konuma metnine rastlanmaz. BEGONE DULL CARE 1949 7 dk 48 sn Oscar Peterson Triosunun akc izgiler ve renklerle canl bir yorumu. ki ulusal film kurulu sanats Evelyn Lambart ve McLaren direkt olarak film zerini boyayarak; mziin gay grnml bir davurumunu yaratrlar. McLarenin hemen tm filmlerinde olduu gibi bu filminde de szcklere rastlanmaz. BALLET ADAGIO 1971 9 dk 59 sn McLarenin pasdedeux adagionun kalsik balenin en heyecan verici ve zor danslarndan birinin, ar-ekim bir almasdr. Balenin, Rus bale ustas Asaf Messerer tarafndan yaplm orjinal kareografisibu film iin Kanada ikilisi olarak bilinen David ve Anna Marie Holmes tarafndan Albinoninin Adagiosu eliinde oynanr. Klasik Balenin estetik deerini ykseltmeyi amalayan ve adagio hareketlerin mekanii ve tekniini gzlemlemek iin yaplm bir filmdir. A CHAIRY TALE 1957 10 dk 05 sn Szckler olmakszn anlatlm, ada yntemli bir peri masal. Filmde zerine oturulmasna izin verilmeyen bir sandalye [animasyonunu Lambart yapar] ve gen bir adam pas de deuxtan bir blm oynar. Mzikal elik, Hint Ravi Shankar ce Chatur Lal tarafndan yaplmtr. PAS DE DEUX 1968 13 dk 22 sn Ustann, bale kareografisine: doalama mzik ve illstrasyonun bu ustasndan beklenen tm sinema efektleri ile bir bakdr. Ayn ereveleri 10 kez sunrak, balerinin ve partnerinin [Margaret
43
Mercier, Vincent Warren] oul imajn yaratr. plak siyah bir sahne ve arkadan aydnlatlm figrler, sszlk, panfltlerin uucu mzii Linestakine benzer sessizlik ve ayrkslk retmektedir. FLMOGRAFS: 1933 Seven Till Five 1935 Camera Makes Whoopee/Polychrome Phantasy 1936 Book Bargain/Hell Unlimited 1938 Mony a Pickle/News for the Navy 1939 NBC Greeting/Scherzo/Love on the Wing 1940 Spook Sport 1941 Mail Early/V for Victory 1942 Five for Four/Hen Hop 1943 Tic Tac Toe/Chants populaires No:1, Chants populaires No:2, Chants populaires No:3/Dollar Dance/Stars and Stripes 1944 A Rainey Day/Keep Your Mouth Shut/Cest lavrion/Lets All Sing Together No:1, Lets All Sing Together No:2/Alouette 1945 Lets All Sing Together No:3, Lets All Sing Together No:4, Lets All Sing Together No:5, Lets All Sing Together No:6 1946 Chants popularies No:4/A Little Phantasy on a Nineteenth Century/ Painting/Hoppity Pop/La-huat sur ces montagnes 1947 La poulette gris/Fiddle-de-dee 1948 Boogie-Doodle/Dots 1949 Begone Dull Carre 1951 Pen Point Percussion/Now is the Time/Around is Around 1952 Twirligig/Neighbours/Blinkity Blank/A Phantasy/Loops/Two Bagatelles 1956 Rythmetic 1957 A Chairy Tale 1958 Le Merle 1959 Short and Suite/Mail Early for Xmas/Serenal 1960 Opening Speech 1961 New York Lightboard/Lines Vertical/Lines Horizontal 1965 Mosaic/Pas de deux 1969 Spheres 1971 Synchromy/Ballet Adagio 1973 Pinscreen 1976 Animated Motion Part 1, Animated Motion Part 2 1977 Animated Motion Part 3, Animated Motion Part 4 1978 Animated Motion Part 5 1983 Narcissus ...
44
LEV KULESHOV: 1889 Tambov doumlu Lev Kuleshov, 18 gibi bir yata ilk filmini ynetmek gibi bir gzellie sahip oluyor. Ayn dnemde sinema kuramsal yazlarnnn yaymlanmaya baland Kuleshov, sonralarda Eisenstein, Pudovkin tarafndan da ele alnacak kurgu kuramlarn o yalarda ortaya koyuyor. Devrim dnemi Kzl Ordusunda grevdeyken bir ok belge niteliinde- film eken ve bunlar daha sonraki deneysel filmlerinde kullanan Kuleshov, kendi adn verdii bir efektinde kefini yapt. Nihayetinde kendi filmlerini de ekmeye balayan bu zel insan 1924 de Neobychainiye Priklucheniya Mistera Vesta v Stranye Bolshevikov, ayn tarihte; Luch, Sferti gibi filmleri baaryla ortaya koysa da, partiyle yaad ztlamalar [n gzel] sebebiyle isizlik sorunu yaamtr. Pudovkin, Eisenstein gibi Rus devlerin retmeni olmu olan bu nemli insan iin Pudovkinin kulland ifade nemli ve gzeldir; Kuleshovun byk nemini vurgularken u cmleyi kuruyor: eer ki Kuleshov ve almalar olmasayd biz bugn film yapyor olamazdk.
FLMOGRAFYASI: 1917 The Project of Engneer Prte 1920 On the Red Front 1924 The Extraodinary Adventures of Mr. West in the Land of the Bolsheviks 1925 The Death Ray 1926 By the Law 1927 By the Law, the Journalist 1929 The Gay Canary / Two Buldi Two 1931 Forty Hearts 1940 The Siberians 1941 Incident on a Volcano 1942 Timours Oath 1944 We from the Urals
45
VERTOV[Denis Arkadievich Kaufman] ZEL 1896 senesinin Ocanda Polonya ya bal bulunan bir kasaba olan Bialystok kasabasnda bir kitap datmcs babann ocuu olarak yaama merhaba diyen Vertov, 1915 de Moskova ya tanmadan nce lise dahilinde mzik eitimi alr. Psikonroloji eitimi almaya balayan Vertov bu sre ierisinde geleceiyle direkt balantl olacak olan insan algsyla ilgili almalarna balar. Ayn dnemlerde ses kayt denemelerini yapaca laboratuarn kurar. Yl 1917 iken Alexander Lemberg ile tanr ve bu ayn zamanda onun sinemaya merhaba demesi anlamna gelecektir. Zaten bir yl sonrasnda Moskova Film Komitesi Belgesel Blm sekreterliine gelecektir. Bu tarihte KinoNedalya, 1922-24 de ise Kino-Pravda dergilerinde almtr. Vertovun kamera ve gz birletiren kuram sinema-gz bu dnemin sonunda ortaya kacaktr. Bu alanda yaad ilk deneyimi Moskova Film Komitesinin ikinci kattan ar ekimle dn fotoraflamas olmutur. Vertovun yaamn nemli kesitlerini maddeler halinde sralamakta fayda gryorum: *Teatral Sinemann Silahszlanmas Hakknda isimli ilk manifestosunu tanmlar. *Devrimci Ordu Servisi Film Blmnde direktrlk yapar. *Sovyetlerin Yedinci Kongresinde spervizrlkte bulunur. *Film denemeleri koleksiyonu Cinematographyyi okur. *Ajit-Tren VTSIK ile lkeyi dolatktan sonra Ajit- Tren VTSIK ile Kurtulu Sava Tarihini gerekletirir. *1922 de Sinema-Gerekin[Kino-Pravda] ilk maddesi zerinde durmaa balar. *Biz Bir Manifesto eitlemesini yaymlar. *Ardndan, Sinema Gz: Alt Maddede Douu makalesinin sinopsisini yazar. *Kurgusunu yapt belgesel alma Leninin Gml 1924 de gsterime sokulur. *Ayn tarihlerde Sanatsal Dramatik Gsterim ve Sinema-Gze Odaklanmak isimli almalarn tamamlar. Ayn tarihte Sinema-Gz-Farknda Olunmayanlar Yakalayan Yaam da gerekletirir. *1925 de Kyllerin Kalplerinde Lenin Yayoru ortaya koyar. *Ayn tarihte Sinema-Gereki ve Radyo-Gereki makale olarak yaymlar. *Eisensteinn Potemkin Zrhlsnda sinema-Gz kullandn belirttii Gerekler Fabrikas makalesini yaymlar. *Paris Dnya Gsteriminde dl kazanacak olan Dnyann Altda Birini gerekletirir. *Oyunsuz Sinemann Tm ilerine makalesini ortaya koyar. *1928 de byk gndr: Kameral Adam, Kiev de gsterime sokulur. *31 de Chaplin ile tanr. *Avrupa ve Amerika da [ve daha bir ok lkede] Lenin zerine Trk filmi ile dller alr. *Yl 37 iken Dokmanter Film Merkez Stdyosu yapm bir belgesel iin alr *1954 senesinde Moskova da yaamn noktalar.
Sinema yaam ierisinde Vertova getirilecek ilk ifadelerden biri ; onun mthi bir kurgucu oluudur. Klasik kurgu sinemasna bir kar tepki olarak gerei aray sreci, kendi sinema-gz kuramn oluturmu, sk bir komnist olarak klasik kurgu filmleri tiksindii burjuva snfn kulland bir alet olarak grp onlarn dnya grn yanstmakta ve izleyici olan halk etkileyerek hayal dnyalarn kkrtmakta diyerek bir nevi lanette bulunmutur. Bu sinema zihniyetini ttn bamllna benzetir Vertov ve sinema-nikotin der buna. Bu sinema anlayann gtrs ise seyircinin bilinsiz duruma geerek arptlan gerei bozuk algsyla gerek olarak kabul etmesidir. Klasik yapnn karsna dolaysz, senaryosuz bir sinema getirir. Burada dolaysz sinema iin en basit anlamla bir tasar ncesi olmayan ekim hakkndaki fikirlerin [ve de senaryonun] ekim annda ortaya kmas diyebiliriz. Sz konusu olan, nceden kullanlm bir belgesel yap deil, ekim annda retilmi belgesel yapdr. Vertov sinemann amacn grnmeyeni grnr klmak olarak saptar.Onun istedii ve yapt salt yaayan insan tmyle-birebir-kameralamaktr. Sinema dili zerinde dnen Vertov, nasl ki kelimeler bir araya getirilip anlam btnl dahilinde bir metin oluturuluyorsa, sinema malzemeside montaj masasnda gerein ifade gcn derinletiren unsur olarak yaratlyordu Vertovca. Kendi cmleleriyle Vertov; grntyle imgeyi birbirine kartrmak byk bir felakettir.
46
Grnt dediimiz insan gznn yada kamerann kaydettiidir. ayet sinema sadece kamera ekiminden mrekkep olsayd, imgelerle grntlerin ayn olduklarn syleyebilirdik. Lakin sinema ayn zamanda montajdr, insan gzyle kamera tpklar grmezler, her ikisi de ekilleri farklda olsa kstlama ierisindedirler, algladklar eyler sadece grntlerdir. Montaj olmasayd grntden imgeye geilemezdi der. En banda da belirttiimiz gibi, kurgu Vertov iin her eydir. Ona gre; gzlem srasnda, ekim esnasnda, ekim sonrasnda, gz atma ve kesin kurgu olarak deiik aamalar sz konusuydu kurguda. Dier aamada ise kurgu gzn ilenge zerindeki gzleminin zeti, dier aamada ise duyarkat zerinde gzlemlerin zet haline dnmesidir. Kino-pravda, gerek olan, sinemann anlatm olanaklaryla dile getirmekten baka bir ey deildir. Kuramsal makalelerini ve bildirilerini srekli oaltan Vertov 1924te, 1921den beri dnd sinema-gz pratize ediyordu. Vertovun ortaya att kuram kendi snrlarn am dnyann dier avangard sinemaclarn [Ruttman, Richter, Vigo, Carn, Lods, Storck, Ivens, Grierson ] kendisine ekmitir. Alc Aygtl Adam onun en ok ses getiren yapt oldu. Vertov uzun yllar sonucunda isimlendirdii kino-glaz [sinema-gz]; konumal olmayan, oyuncusu da olmayan, nceden tasarlanm mizansen abasndan uzak sinema olarak nitelenmitir.[ne de gzel bir niteleme] Yukarda yer alan bilgilerin haricinde okumaya devam edeceniz Vertov blm ve zellikle aada yer alan metinler- ile ilgili, dahas burada yer almalaryla ilintili olarak [aslnda ben gerek duymasamda] ksa olarak ifade etmek istediim eyler var: bu kitap-n sayfalar arasnda yer alan tm, bir ekilde avant garde bir hareket/duru/tavrdr. Kinokslar ise benim iin [sadece benim iin mi ?] tam anlamyla avant garde bir durutur. Umarm gerek sinema adna benim yazarken aldm zevk kadar, en azndan sizlerde okurken zevk duyarsnz. VERTOV & KONSTRKTVST YAPI: Vlada Petrick konu zerini detayl hazrlad kitabnda yle yazmaktadr: Grleri ile Sovyet avant gardenn en ayrt edici beklentisini temsil eden konstrktivistler, sanaty, aktif olarak yeni bir toplumun inasna katlrken, tpk bir fabrika iisi gibi, devi yayarl nesneler yapmak olan bir mhendis gibi grmlerdir. Sanatsal retimin daha yararl anlamlarndan biri ise, sradan izleyiciye mesajlar aktarma ve doal hareketin tm bileenlerini yeniden ina etme yetenei veren, konstrktivist sanatlara ok ekici gelen bir sanat biimi olan filmin greceli yeni aralaryd: onlar bu anlamda, insanlar eitmee yarayacak en gl ara olarak balanmlard. Bu adan film ikili bir amaca hizmet etmeli idi: sosyalist bilinci, burjuva mant ile deitirme yoluyla, teknolojik devrim ve bu topyekn dnme yardmc olmak ve alan snfn acil sorumluluklar ve gereksinimlerine odaklanarak sanat zgrletirmek. Konstrktivizmin en st tanm belki de Naum Gabo ve Antonin Pevsner kardeler tarafndan 1922 deoluturulan nl Gereki Manifesto da da vurulmutu. Bu hareketin daha estetik kanadn temsil eden kardeler, sanat bizim uzamsal algmzn dnyasnn gerekletiriliidir ve bunun sanats kprlerin inasnda bir mhendis gibi iini yapar ve yrngelerin formln matematiki gibi kurar, diyerek belirtiyorlard. Vertov, sinemasnn olanaklarn her bamsz genin i adm olduu kadar, fotoraflatrlm malzemenin zel oranlarna gre tmyle alnm ritmik ve estetik balamn, uzam iindeki objelerin hareketini tasarlama sanat olarak almaya abalamt. Bu ekilde, temsiliyeti paralaryla, siyak ve saydam kareleriyle, soyut karelerin kesilmesiyle sk bir grsel dinamizmin ileri derecesini baaran anahtar sahneleri ile Kameral Adam, film yapmlna uygulanan bu konstrktivist davran ok canl olarak rneklemitir. Sonralar belgelenecei gibi, Vertovun dinamik ve bilinalt ile alglanan montaj , Kameral Adamn devrimci nemini fark etmeyi gzden karan Eisenstein da dahil olmak zere ou ada eletirmen ve film yapmcs tarafndan ok edici ve de zarar verici olarak nitelendirilmiti-r. VERTOVUN DLYLE KNOKSLAR:
47
Biz kendimizi plkleren bolca malzeme toplayan paavrac sinemac srsnden ayrt edebilmek iin Kinoks-lar olarak adlandrdk. Bu kk panayr tccarlarnn alverileriyle Kinokslarn gerek sinema-s arasnda herhangi bir benzerlik yoktur. ocukluk anlaryla yklenmi Rus-Alman psikodram sinemas bizce budalalktan te bir ey deildir. Kinoks, byk lde grkemli bir grnt dnamizmine dayanan Amerikan serven filmlerindeki, pinkertonvari sahneye koyulardaki yakn ekimlerle, hzl geilere teekkr eder. Bu iyidir, ama tmyle dzensiz ve kesin bir devinim aratrmasndan yoksun olarak oluturulmulardr. Psikodramlara oranla bir stnle sahip olmalarna karn, bunlar herhangi bir temelden yoksun, sradan yaptlardr, kopyann kopyasdrlar. Biz ilan ediyoruz ki, eski romanlatrlm, tiyatrolatrlm ve dier filmlerin tm czzamldr. Onlara yaklamaynz, gzlerinizle dokunmaynz, lm tehlikes tarlar ve bulacdrlar! Biz, Kinoks sinemasn; mzik, edebiyat ve tiyatro gibi sanatlardan artyor ve kendimize zg bir ritim aryoruz. Bunu da ancak eylerin devinimlerinde bulabileceimizi sanyoruz. Biz sesleniyoruz: romann tatl kucaklamasndan, psikolojik romanlarn zehrinden, ak tiyatrosunun skclndan kan-n- ve mzie srt evirin; bize zg bir ritim, l, malzeme aratrmas ile geni alanlar, drt boyutlu bir uzay kazanalm. Sinema-Gz, sinema analizdir, uzaklarn kuram-dr, perde de bantlk kuram-dr. Saniyede 16 kare grntsn kaldryorum nk bunlar artk hzl ekimlerin alclarn grntleri yannda basit birer ekim yntemi olarak kalmaktadr. Sinema-Gz-, gzn gremediini ekebilen, tele-skop ve mikro-skop gibi snrsz ve mesafesiz grebilme olana salayan, bir tele-gz, gz n, ani bir gr olarak tanmlamaktayz. Sinema-Gz, aadaki hususlar amaladndan birbirini tamamlayan tm bu tanmlamalar iermektedir nk Sinema-Gz: tm sinema olanaklar, sinema bulular, tm yntem ve metodlar, tm gerei bulmaa ve gstermee yaral eyleri ama edinir. Gizli ekimin amac, gizli ekim deil, kiilerin maskesiz ve makyajsz, oynamadklar bir anda, alc tarafndan yalnlatrlm dncelerini alc gzyle gstermek olmaldr. Sinema-Gz grnmeyeni grnr klan, karanl aydnlatan, maskeli olan yalnlatran, oyunsuz oyunu salayan bir yntemdir. KNOKS [SS] KURGU ZERNE KISACA: Artistik sinemada kurgunun anlam, ynetmen tarafndan ele alnan senaryonun deiik ekimlerinin bir sraya gre birletirilmesidir. Kinokslarn kurgu anlay ise bu ifadeden tam anlamyla farkldr. Grnen evrenin dzenlenmesinden ibarettir kurgu. Kinokslar yle bir ayrmsama yaparlar: plak gzn herhangi bir anda herhangi bir yere ynelebilmesi[gzlem srasnca kurgu], gzle saptanan grntlerin, kafada, belirli bir dzen dahilinde tasarlanmas[gzlem sonras kurgu], alcnn gzlem srasnca saptanan grntlere ynelmesiyle, tasarlanandan daha deiik ekim koullarna uyumlanmak[ekim srasnca kurgu], kaba kurgu dahilinde, kesin kurgu iin eksik gelen bir takm ekimlerin saptanmas[ekim sonras kurgu], ayrmlar aras geilerin saptanmas iin anlk yneli, srat, dikkat ve bunlara bal olan alkanlk[kurgu dahilinde gz atma teknii], geni temal bir blmde belirsiz temalarn aa karlmas, doal srekliliin, akkanln salanmas amac ile ekilen malzeme tmnn yeniden dzenlenmesi aamas[kesin kurgulama]. Kurgunun son bulduu nokta, filmin kesin son bulmu eklini ald noktadr. VERTOV FLMOGRAFYASI 1918-19 Kinonedelia (Haftalk Sinema, 45 blm, ksa) (ortak yn: Mikhail Koltsov) 1919 Anniversary of the Revolution 1919 The Mironov Trial (ksa) 1919 The Exhumation of the Remains of Sergei Radonejz (ksa) 1920 The Battle of Tsaritsyn (ksa) 1920 Instructional Steamer The Red Star (ksa) 1920 The All-Russian Elder Kalinin (ksa)
48
1921 Agit-Train Vtsik (ksa) 1921 Commander of the 13th Army, Comrade Kozhevnikov (ksa) 1922 History of the Civil War 1922 The Trial of the S.R. (ksa) 1922 Department Store (ksa) 1922-25 Kino-Pravda (23 blm, ksa) (spervizr) Yesterday, Today, Tomorrow (1923, no:13) Spring Film-Truth (1923, no:16) Black Sea-Arctic Ocean-Moscow (1924, no:20) Leninist Film-Truth (1924, no:21) In the Heart of the Peasant Lenin is Alive (1925, no:22) Radio Film-Truth (1925, no:23) 1923 Five Years of Struggle and Victory 1923 Today (ksa animasyon) (spervizr) 1923-25 Goskinocalendar (55 blm, ksa) 1924 Soviet Toys (ksa animasyon) (spervizr) 1924 Humoresques (ksa animasyon) 1924 Give Us Air! (ksa) 1924 Kino-Glaz 1925 The Foreign Cruise of the Ship of the Baltic Fleet (ksa) 1926 Forward, Soviet! (spervizr) 1926 One Sixth of the World (spervizr) 1928 Eleventh (spervizr) 1929 The Man With the Movie Camera (spervizr) 1930 EnthusiasmSymphony of the Don Basin 1934 Three Songs of Lenin 1937 Lullaby 1937 Memories of Sergo Ordzhonikidze (ksa) 1937 Sergo Ordzhonikidze 1938 Glory to Soviet Heroines (ksa) 1938 Three Heroines 1941 In the Region of Peak A (ksa) 1941 Blood for Blood, Death for Death (ksa) 1941 News Men In the Line of Fire (ksa) 1942 To You, Front Kazakhstans Tribute to the Front 1944 In the Mountains of Ala-Tau (ksa) 1944 The Oath of the Young (ksa) 1944-54 News of the Day (54 blm) (spervizr)
49
III. BLM A.B.D AVANT GARDE SNEMASI ZERNE
Amerikan deneysel sinemas en bata da belirttiim gibi- avant garde, deneysel isimlendirmesi ayrmnda nemli bir yerde durmakta, kapsayan isim olarak grdm-z avant garde tansna destek olmakta zira bir anlamda deneysel sinema ifadesi bal bana Amerikan Deneysel Sinemasn yani avant garden Amerika ayan temsil etmekte ve hatta bu deneysel tans bugn kesin olarak Amerikan Deneysel Sinemasyla zdemi durumda, bu hatrlatmay yaptktan sonra devam edebilirim
50
avant garden A.B.D koluna... nemli bir noktayla devamn ilk cmlesini oluturalm; Amerikan Deneysel Sinemas 1947 dnemi sonrasnda bu tarihe kadar hi duyulmam bir isimlendirme alacaktr; underground sinema, bylelikle n olmu oluyor derseniz, aklayaym; deneysel ismi, underground ifadesiyle yer deitirerek Amerikan Deneysel Sinemas daha zerk bir isme brnyor, tabi bu underground etiketinin deneysel szcnde bir fark yok aslnda- *her nekadar bu konuda yeterinden fazla trip dnsede* yani bizim avant garde atmzn altna yeni bir adllk olan underground dahil oluyor ve bu A.B.Dce deneysel ifadesinin yerine kullanlyor, peki deneysel sinema ortadan m kayboluyor, elbette hayr, herey yerli yerinde duruyor, sadece-hep olduu gibi- bu isimlendirme bolluklar insanlarn kafalarn kartryor, hepsi bu... Burada kavramlar arasnda saklanm olan noktalara demeden gemeyeceiz elbet, u gibi; avant garde ifadesi ne kadar yerkreye dahil olsa da km noktasnn Avrupa olurluundan dolay Amerika ya dardan girmi bir ey gibi grnd, bu da direkt olarak bir deiimi dourdu, ne oldu; ncesi deneysel olan ifade ileriki dnemlerde underground halini ald, ald zira A.B.D bu deneyselcilii iselletirmi kendine zgletirebilmiti, kendi avant garden ortay koymutu, doallkla bunun ardndan da kendi ifadelerini isimletirme gereini hakl- olarak kendilerinde grdler, avant garde ile underground ifadeleri arasnda aslnda bariz bir fark vardr ama bu bir ayrm deildir; yleki Avrupal avant garde daha entellekteliteye kaan bir ierie sahip iken, A.B.Dnin gelitirisi olan underground tam anlamyla amatr ve ucuz bir ruha sahip iken gerekten de ufuk izgisi daha telerde olan bir yaplanmayd. Benim, kitabn bandan beri kullandm; deneylemek, deneyci ifadeleride bu underground kltrn ilerlemesinde experimental tansna biniyor, hatta bugn experimental film diyerek adlandrlan alma -teknikleri- lar var. Amerikan avant garde sinemasnn hareketlenmesinden nce, kimselerin dikkatini ekmesede hareketin balangc saylan iki filmden sz edilir; Mannahatta-1921 ve Yirmidrt Dolarlk Ada- 1925. [bu filmler hakknda geni bilgi edinmek isteyenler olursa Sabri Kaliin deneysel sinemann tarihi zerine hazrlad gzel kitabnn 54-5-6.sayfalarna bakabilirler.] A.B.D deneyselliinin belirlenmi balang tarihi; Paul Fejosun Alman davurumculuunun izlerini tayan, 1927 yapm The Last Moment filmi olarak saptanmtr. 1928 de ekilen ve inanlmaz bir ekilde gie yapan The Life and Death of 9413- A Hollywood Extra balang srecinin en gze batan filmi olarak yerini almtr. Filmin ynetmeni Robert Florey, bu filmin sonrasnda; 1929 da The Loves of Zero ile ayn tarihli Johann The Coffinmaker gerekletirdi. Amerikan deneyselciliinin zerinde durduu ey aslna baklrsa- film yapmak iin; ne entelektel olmak ne zengin olmak deildi gereken, aslolan yaratclk ve bu yaratcl aktarabilir pozisyona getirip kullanmakt. Bu denemeler sonunda Amerikan sinemasnn bu bakir kolu yava yava almaya hzlanmayabalayacakt; Charles Kleinin 1928 tarihli Tell-Tale Heart, ayn tarihte Sibley Watsonn The Fall of the House of Ushersi, ortaya kmt. Bu Alman davurumunun etkisinde olan filmler ve isimlerin dnda Fransz avant gardendan da etkilenimler gzkecekti doal olarak-; New York lu fotograf Ralp Steiner bunlardan en nemlisiydi; 29 da H2O yu, bir yl sonra Surf and Seaweed ve de Mechanical Principals yapan sanat Man Rayde kullandmz ifade ile anlatacak olursak; filmleri fotoraf sanatnn uzants belkide tamamlaycs- niteliinde idi. Bir dier Fransz etkilenimcisi olarak karmza kan isimse Lewis Jacobs olup, 30 da yapt soyut filmi, Moving Composition ile gndeme gelmitir. Daha sonralar Jo Gerson ile Hershell Louis bu filmden yola karak ve soyut yapy dahabi soyutlatrarak ayn yl, The Story of a Nobodyyi gerekletirmilerdir. Alman ve Fransz etkisi iin iine girerde Ruslar neden darda kalsn, kalmazlar elbette ve Rusya dediimizde akla ilk gelen ey olan kurgu Amerikan avant garde sinemasn kurgusal adan-daetkilemeye balar; tabiki byle bir etkilenim sz konusu olduunda mevzunun nokta isimleri de doal olarak; Pudovkin, Eisenstein, Vertov gibi isimler oluyordu. Denebilir ki arlkl olarak Vertov ve kuram Kino-Glaz etkisi daha bir ne kmtr bu ereve ierisinde. Bu sre ierisinde yaplan filmler baktmzda; Hoffman: Prelude to Sprng Weinberg:Autumn Fire, A City Symphony Emlen Etting: Oramunde , Laurette Irwing Browning: City of Contrasts Jay Leyda: A Bronx Morning
51
Leslie Thatcher: Another Day Seymour Stern: Land of the Sun Mike Seibert: Breakwater Henwar Rodakiewicz: The Barge, Portrait of a Young Man, The Face of New England Lyn Riggs: A Day in Santa Fe Lewis Jacobs: Footnote to Fact, gzmze arpacaktr. Dnemin yaplan filmleri arasnda 1933 tarihli Mr. Motorboats Last Stand ald dllerle dikkat ekerken, doalama tekniiyle bezeli; Steiner, Lerner, Thatcher, Kazan gibi isimlerin birlikte kotard Pie in the Sky, Mr. Motorboats Last Stand gibi bir ekonomik bunalm parodisi olma zelliini tayordu. Bunlarn dnda, montajlar ile ne kan Jacobun Commercial Medley , Barlow-Robbins- Hayn kotard Even as You and I filmleri saylmtr. Tabi ki artk sinemann seslenmesi muhabbetine sra gelmiti; aslnda nedenini hi anlamam, neden deneyciler hemen tm dnyada sesin sinemaya geliinden rahatszlk duymulardr, bunu kendime anlatmak ya da birinden de dinlemek istemem akas, oysa deneysellik tam anlamyla aklk, yenilikilik hatta u yenilikilik deil midir ki? Watson ve Webber sese uyum gsterme aamasn ok abuk aarak ortaya; Tevrat hadiselerinden birini sapkn ve abuk subuk olarak iledikleri Lot in Sodom u 34 de bitirdi, en az bunun kadar ilgi ekecek olan bir dier yapm da; Josef Bernein Amerikan bamsz snemasnn en ileri kacak filmlerinden biri olan Dawn to Dawn yapt. Sesli filmlerin retiminde ki yavalk ilgi ekicidir, sessiz filmlerin yapmnn hzndan bir ey kaybetmediini de dnrsek daha da ilgi ekicidir. 1934 yllarnda yaplan sessiz filmler arasnda buradan baktmz vakit dikkat ekici olan: Joseph Schillinger, Lewis Jacobs, Marry Ellenn yapt Synchronization ile Mike Seibertin Olivera Streetdir. ki yl sonrasnda ise; Ellen Bute ve ei Ted Nemeth deneysel bir dizi olan grsel senfoniler-i ektiler, dizi be filmden olumaktayd. yle ya da byle ilerleyen, deien, dnen bir sinemas vard Amerikann ve bu geliimi sekteye uratacak olan II.Dnya Sava bu grevini baaryla yapt. Geri, sona eren sava sonrasnda yaplanma [retim babnda] hzl bir ekilde gerekleecekti. Bu yaplanma srecinin etkin unsurlarndan bahsetmekte fayda vardr; [ bu arada ister istemez aklma kendi yaadm lkenin deneyselliyemedii sinemas istisnalar gz nndedir elbette- ve A.B.Dnin yllar nce avant garde sinema iin yapt muazzam almalar/abalar ac bir ekilde arpyor bende] ilkin Modern Sanat Mzesinin film arivinde yer alan filmlerin kopyalar yaplyor ve bu kopyalar yanlarnda yer alan aklayc ve bilgi edindirici kitap-k-larla desteklenip; niversitelerden sine-klplere dein her bir yana ulatrlyor. Tabi bu hareket doal olarak yeni deneyselliklerin yaplmas iin bir destek g unsuru olarak dnyor sinemaya. Frank Stauffacher, Richard Foster, Paul Ballard gibi byk avant garde takipilerininde bu kma destek verip; film gsterileri, eitici paneller vs dzenlemeleriyle Amerikan Avant Garde sinemas yepyeni bir k noktasndan hzla harekete geiyordu. Evet, demek gerekirse; II.Dnya Sava sonras yeni bir deneysel sre balam oluyor Amerika da, yeni isimler ve yeni filmler... Maya Deren, Alexander Hammid, Kenneth Anger, Curtis Harrington, Sidney Peterson, James Broughton, Oskar Fischinger, Dougles Crockwell, Slavko Vorkapich, Lewis Jacobs, Bruce Baillie, Thomas Bouchard gibi ilk akla gelen isimlerin yansra; Joseph Vogel, Chester Kessler, Harry Smith, Robert Howard, Ian Hugo, Francis Thompson, Horold McCormik, Albert Hoflich gibi bu dnemin dier sinemaclarn da sralamak gerekir.
AMERKADA YERALTI NCLER VE CANYON GRUBU
TEK SNEMANIN BEAT DEV: JONAS MEKAS: Yaam zerine en bilinen ey, gemiinin tam olarak bilinemezlii olan bir adam Mekas. 1922 senesinin 24 Aralnda Litvanyaya bal olan Semeniskiaide hayata balar. Amerikan Bamsz
52
Sinemasnn bu ok nemli ismi; yaamnn be yl gibi nemli bir ksmn Nazi zulm altnda eitli alma kamplarnda kaybeder. ektii zulmlerden kurtularak, nihayet 1949 senesinde Brooklyn kentinin Williamsburg tarafna yerleir. te, Jonas Mekas burada, bu semtte, bildiimiz Mekas kimliine; zar zor [borla] ald 16 mm Bolex kameras ile brnr. Onun yapt tek ey, yaamn -n- anlarn kaydetmekti: O, yapt filmler iin, krnt ifadesini benimsedi ve bu krnt filmleri bir baka krnt olan zamann izin verdii lde ortaya koyduunu syledi. Bunun iin zlmem diyen Mekas, yaam boyunca u dsturun sahibi oldu: bir film iin verebileceim 6-7 aym yoksa, bundan dolay dvnmem; ksa planlar ekmeyi yelerim, her gn sadece bir dakika-y filme ekiyorsam o bir dakikay ekerim. 1950den 2000lere dein 5 dakikadan 136 dakikaya kadar deiik uzunluklarda 16 mm formatnda onlarca film eken Mekasn en nemli almalarn yle sralamak mmkn: Elvis (2001), Wien & Mozart (2001), As I Was Moving Ahead Occasionally I Saw Brief Glimpses of Beauty (2000), Birth of a Nation (1997), Happy Birthday to John Lennon (1996), Self Portrait (1990), He Stands in the Desert Counting the Seconds of His Life (1986), Scenes from the Life of Andy Warhol: Friendships and Intersections (1982), Notes for Jerome (1981), Paradise Not Yet Lost, or Oona's Third Year (1980), In Between (1978), Lost, Lost, Lost (1976), Reminiscences of a Journey to Lithuania (1972), Diaries, Notebooks and Sketches (1969), Time & Fortune Vietnam Newsreel (1969), Cassis (1966), Notes on the Circus (1966), Report from Millbrook (1966), Award Presentation to Andy Warhol (1964), Brig, The (1964), Guns of the Trees (1964), Film Magazine of the Arts (1963). Mekas iin, sadece bir film yapmcs demek yeterli olmayacaktr elbet, o tam anlamyla bir film yaratcs, ilikisi, onlarca mzisyen, air, ressam, oymac ile fikirlerini ve retkilerini birletirmi ve bakalamlar sergilemi birisi; bunlarn yan sra, Film Yapclar Kooperatifi ve de New York Film Yapclar Sinematekinin kurucusu, Film Culture dergisinin kurucusu ve yaymcs, Village Voice dergisinin eletirmeni ve Venedik Byk dlnn sahibi... O, olgularn anlamlarnn gereini bulmas iin ok ynl bir ura vermi ve bu dnyaya yeni anlam ve kavramlar kazandrm birisi ayn zamanda. Sanat varsa elbette rn vardr ve bir rnden sz ediyorsak muhakkak ki bir yaratcda vardr; Yaratclar der Mekas, ikiye ayrlrlar iyi yaratclar ve de kt yaratclar. Bu balamda ortaya konan rnleri de elbette iyi ve kt olarak niteler, ancak iyi retiden daha fazla kt reti olduunu syler ve ktnn daha kts olabilirliinden dolay kiinin artarda izledii kt filmlerden en sonuncusunu artk iyi olarak grebilecei ironisinde bulunur. Bu ksa pasaj aslnda bizi daha nceleri de iine girilen ve hatta klamayan bir ok tartmaya srkleyebilir. u vardr: kriterler... belirlenmi olanlar; peki ya kriterleri kim/kimler belirler, nasl ve niye, ve de bu hakk onlarn ellerine veren kim-ler-dir? ayet byle birileri varsa, bunu alaa edecek/edebilecek dier birileri de vardr ve kimse buna kar km hakkna da sahip deildir. Bu eksen, hem bu yaznn yazarnn hem de bir stad sayd insan [lardan biri] olan Mekasn eksenidir. Bu bahis dolayl olarak bizi varmak istediimiz yerlerden birisine, Onun eletiri olgusuna karn besledii paradigmaya yneltir: eletirmen ve bu kelimenin doabilmesi iin de gerekli olan eletiri tanlar Mekasn nemle zerinde durduu noktalardandr. O, bu ifadelere genel olarak, bizleri yanltan szckler olarak bakar; ve Avangard sinema kuramnda ok nemli bir yeri olan o mthi cmlesini kurar: Eletirmenin eletirmesi dncesini kafamza kim, niye sokmutur? Luis Buuel, Salvador Dali ile birlikte Un chien andalouyu ortaya koyduunda (1929), dahas koyduktan sonra, szde entellekteliteleri gerei adnn nnde bir ok deiik ksaltma bulunan insanlar, bu tuhaf filmin zmleme ve eletirisine koyulduklarnda spanyol ynetmen buna glerek, imkanszlna deinmi ve kimse benim ve Salvadorun dleri zerine konuamaz ki cmlesini kurmutur. Eletirmenin, bakmaktan ok daha kolay ve basit olduunu bilen Mekas, elbette ki zor olan semekten yanayd, kt ve irkin olan birbirlerine bakacaktr, bizim bakmza ihtiyac olan iyi ve gzel dir diyecektir. Ve bylelikle ortaya yeni ve olmas gerektii gibi bir eletiri olgusu koyacaktr. Burada, Mekasn grleri ile bir dokunmak istediim yerler var: ster mesleki deneyimleri, ister akademik kariyerleri ya da magazinel haberci kimlikleri ne ksn, bu lkede [sinemas olu-amam bir lkede] eitli tarzlarda eitli yaym organlarnda eitli formatlarda bir hayli eletirmen var-!- Bu yaz, eletirmenlerin nitelikleri ile uraacak deil elbet, sadece bu gerekli girii yaptktan sonra, sz Mekasa brakacak ve metnin son nokta yerine doru ilerleyeceiz:
53
ayet diyor Mekas: eletirmen bir ilev sahibiyse bu ilev iyiyi ve gzeli aramaktr [yapclk], bu balamda [bu iyi ve gzel bak ile] bunlar dierlerine aklama, yaymlama dorultusunda sunmaktr, bu ilev, kk, kirli, yanl ve bozuk paralara taklmak deildir. Sanki bunlara taklmak, bunlarla uramak egolarn tatminden baka bir ie yaryormu gibi. TEK SNEMA/CILAR: Mekasn dnyas bu yaz dorultusuna benzer, iyiye, gzele, olumlamaya doru... O, Avangard sinemaclar ve bu dnyaya bir ekilde dahil olan insanlar hzn ve korku dolu dnyaya gzellik getirmek iin abalyorlar olarak nitelendirecek; Philadelphia Sanat Okulunun kendisine verdii dl ben kimim ki dl alyorum cmlesi ile reddedecekken bu dl bu ifade ettii dnya insanlar iin alan mistik bir ruh Mekas. teki sinema sadece bir tr olarak bir anlamda sinemadan ayrlarak ya da underground olarak yaamn srdren bir sinema tr deildir elbet. teki sinemann ortaya knda sinemaya bir kar koyuun, sinema tacirliine bir ayak direyiin gereklii elbette yadsnamaz. 1920ler de Fransada doan Avant-Garden yapsnda ki kar koyum iin kesinlikle ve rahatlkla bir sanat kar koyumu, bir teki sanat, ya da sanata bir saldr, sinemann bir baka kefi/boyutu demek mmkndr ama 1940lara doru, lmesi mmkn olmasa da l gibi duran bu, sinemann tuhaf ocuu 1940larda Amerikaya, New Yorka tandnda ve II.Avangard Dalgas adn aldnda, ileride underground olarak isimlendirilecek tr/tarz yarattnda yaps ierisinde, Franszlarn sanatsal triplerinden ok fazla eyi barndryordu. Mekasn ve dierlerinin domas ve de bir araya gelmesi sadece sinema iin deil, iir, mzik, vb. sanat dallar iin de sz konusu bir eydi. Zira yakn gelecekte doacak olan bir kuan sanclarn ekmekteydi zaman. Mekasn ve tekilerin sinemas, her eyden nce Vietnamn kanyla sulanmt, bu onlarn perdesinden, onlarn kutsal ormanndan ayrlmak iin ana etkenlerden biriydi. teki Sinemann doumunda, insanlarn dlerinin ve iyi niyetlerinin ldrlmesi, katledilmesi yatmaktadr. Bu buruk insanlarn her biri kendi ilerinde tekiler yarattlar, resimde, mzikte, iirde, heykelde yaptlar bunu tpk teki sinemadaki gibi. Mekas bu srecin sonunda, gemilerinden hibir ey almayarak, tm egolarndan soyunarak, korkular ve yalanlar terk ederek tekini yarattklar bu srecin sonunda Beat Kuann doduunu syler! te bu sebepten teki Sinema bir o kadar Beat Sinemadr. Filmi, saf ve temiz olan dourabilir, kirlilii gsterebilmek iin bu saflk gerektir, ve bunun iinde insanln [filmcilerin/kuan] egoyu ykp ruhunda yer amas gerekir. Bu hi bitmeyen bir sretir, yle olmaldr, bir kuakta snrl kalp, tarihin gemii gibi kendisinden sz edilmemelidir. ayet bu lrse film lr, teki/ler lr. Mekas ve dierlerinin Deneysel Sinemas, deneysel bir yaamn, psikolojik ve corafik psychodelic deneysel bir yolculuun, deneysel bir siyasetin, ykmn, LSDnin rnyd ayn zamanda. Kimse bugn olduu gibi eline bir dijital kamera alp da acaba deneysel ne eksem, ne ekebilirim diye dnce damar atlatmyordu. Hepinizin ait olduu bir hayat var, ya deiin, dnn ve olun ya da emberiniz ierisinden darya kmayn. te Bizim Sinemamz bylesi bir tmn dorultusunda ortaya kt. Mekas, olay yle anlatr: Tpk insann ne olduunu bilmediimiz gibi, sinemann da ne olduunu bilmiyoruz! O zaman apak olalm, bizi srkleyen alar paralamak iin her hangi bir yne gidelim. Hibir kii ve de kuruma bal olmadan. Ynmz Gnetir bizim asla Para deil Mekas, underground sinemann filmlerini gerek filmler olarak nitelerken de unlar syler: Yaptklarmz, insan ruhunun en diplerinde barnan gereksinimlerden douyor. nsan, kendini kendi dnda yok etti, insan kendi izdmnde yok oldu. Biz onu, evindeki kk odasna geri getirmek istiyoruz, ona evin varln, sevdikleriyle ve kendisiyle olabilecei bir yerin varln anmsatmak istiyoruz. Elbet burada biraz durup dnmek gerekiyor; New York Undergroundnn atas olan bu insanlarn dnyaya brakt bu kozmik sinema bilinci bugnn szde undergroundclar tarafndan nasl alglanyor? Ufak, zel bir kesimi dnda tutarsak nasl alglandn hepimiz ok iyi biliyoruz elbet. Tpk 70lerin bir gereksinim olan Punk Rock bu gnn genleri zerinde nasl kokumu bir yafta olarak duruyorsa, Mekasn ve dierlerinin yaratt mkemmel sinema bugn birilerinin dijital kurgu masasnda ve objektifinde ayn trajik kokumuluu yayor...
54
Mekasn zamannda dedii gibi: Sinemann doum yllar, Hollywood starlarnn ve prodktrlerinin glgesi altnda kutlanmaya devam ediyor, ama kimse BZM SNEMAMIZ dan sz etmiyor. Ben onlarn hangi sinemadan bahsettiini biliyorum Mekas, hep, byk rakamlarn, yalanlarn, egolarn yannda insan ruhunun kk ve grnmez hareketlerinden bahsetti. te bizim spotlarmz, mm lerimiz bu yzden hep kkt. stadn dedii gibi: Sinemann gerek tarihi grlmeyen tarihidir.
STAN VANDERBEEK: Mlise tapnan Newyorker 1931 de iniyor dnyaya. Mlise olan takntl ilgisi filmciliinin yan sra; icat kiiliinden ve illzyonist yanndan da destek buluyor olsa gerek. Sinema ncesi yaamnda hemen herkes gibi bir ok eyle har-neir olan Vanderbeek, What Who How filmini 1955 de gerekletirerek animatrlk hayatna balyor. Breathdeath filmi ile 64 de gze batyor sanat. Anti-militarist yapl filmini Bisster Keaton & Charlie Chaplin gibi iki byk isime adyor.1960 da ektii Blacks and Whites, Days and Nights bir yl ardndan Snapshots of The City, 65 de; Snow Show, The Human Facels Is A Monument, Pastorale ve 66da Collide-Oscope filmleri, filmografisinde sekin noktalar oluturan ynetmen, filmlerinde arlkl olarak; gsterim/ok perdeli gsterim sorunlarna eiliyor. Deneysel filmin ve canl-hareket animasyon tekniklerinin gelimesinde bir nc olan Stan VanDerBeek, Amerikan avant garde sinemas iinde belirgin bir konuma sahiptir. Sanat ve teknolojinin topik fzyonunu savunarak, projeksiyon [yanstma] sistemleri, dans, yldz [gezegen] olaylar ve ilk dnemlerin bilgisayar grafiklerini ve grnt-sreci sistemlerini aratrmay da ieren teatral, multimedya deneyleri yapar. STAN VANDERBEEKN ALIMALARI: Selected Works I 1976-77, 48:30 dk renkli sesli: Newsreel of Dreams: Part I 1976, 28 dk renkli sesli Strobe Ode 1977, 11 dk renkli sesli Vanishing Point Left 1977, 9:30 dk renkli sesli Selected Works II 1977-81, 29:03 dk renkli sesli: Color Fields Left 1977, 7:47 dk renkli sesli Mirrored Reason 1979, 9:22 dk renkli sesli Face Concert 1981, 11:54 dk renkli sesli Selected Works III 1981-83, 29:30 dk renkli sesli: After Laughter 1981, 7:28 dk renkli sesli Reeling in TV Time 1983, 3:40 dk renkli sesli Self-Poured Traits 1983, 4:52 dk enkli sesli Sonia and Stan Paint a Portrait of Ronnie 1983, 13:30 dk renkli sesli Drawn Conclusions 1983, 56:40 dk renkli sesli Micro Cosmos 1-5 1983, 16:35 dk renkli sesli RON RICE: New Yorklu bir filmci daha; zgnln perdeleyen yarm kalm filmleri ynetmenliinin bence zc tek taraf. Tam anlamyla bitirebildii tek filmi olarak Flower Thief bilinir, Rice, bu filmi tamamladnda sene 1960 dr.
55
Sk bir kimyasal ve uyuturucu tketicisi olan Ricein hayat bu nedenden sona erdii gibi tm almalarnn yarm kalmasnda da etkendir. Sanatnn lmnden sonra [1964] ondan kalan metinler, projeler ve filmler hibir ekilde dntrlmemi ve ilenmemi, tamamlanmamtr. Merak eden olursa; bu mevzu ettiimiz film kaytlar hala hayattadr[lkemizde ulalmas zor olsada...] Bunlar arasnda: The Dancing Master, Senseless, The Queen of Sheba Meets The Atom Man filmleri saylabilir. 1935 de New York ta doan Rice, ldnde [lm sebebi iin uygun bir lke olan] Mexico dadr. JACK SMITH: Amerikan avangardnn en anarist sinemacs, bir klt haline gelmeyi baaran; Flaming Creaturesin babas, radikal ve byk bir isim olan Jack Smith, Ohioda 1932 de dnya ya karm [89 da da lmtr]. 1950 lerden itibaren bir Newyorker olan Smith, iin banda tiyatro oyunculuu ve deneysel film oyuncusu olarak kyor karmza . Tuhaf bir ekilde, ilk filmi olan Buzzards Over Baghdad hibir zaman tamamlayamad. Girite de belirttiim filmi ile [Flaming Creatures] ne kt ve bu onun en iyi filmi olarak kabul grd. Cinsiyetsel bir kaos olan bu film yasaa tabi tutuldu ve neden anlam ararlar bilemem; anlalmazlk, tuhaflk abidesi falan dendi hakknda, deniyor-dur-da. Film, gsterildii zaman diliminde ok fazla ilgi grd gibi bugn de hala avant garde sinemann takipisi iin seyredilmesi farz olan yapmlardan birisi konumundadr. Rivayete gre Smith; bu film sonras kan tepkiler neticesinde birka kez kodes ziyaretinde bulunmu-mu-. Ynetmenin daha sonraki denemeleri tamamlanmamtr. Filmleri zerine en ok kafa yorulan avangardistlerden birisidir. Aada Smith iin hazrlanm bir liste var; bu filmlerin neredeyse tamam u an bulunabilir olduu gibi neredeyse tamamnn da zerinde restoration almalar devam ediyor. JACK SMITH FLMLER: Flaming Creatures 1961 siyah-beyaz 48 dk Normal Love 1963 renkli 80 dk Cotch Tape 1962 3 dk Overstimulated 1960 5 dk [audio kaset] Normal Love Addendum Reel 1968 20 dk No President 1968 50 dk Respectable Creatures 25 dk Bowery Down 30 dk siyah-beyaz I was A Male Yvonne Decarlo 30 dk siyah-beyaz Ghosts 12 dk renkli Hot Air Specialists 4 dk renkli Hamlet Jungle Jack in Cologne Zoo Reefers of Technicolor Island Color Heatwave of Tabu GRIGORI MARKOPOULOS: Adndan da anlayacanz gibi, Yunan asll bir ahsiyet karmzda ki; zaten filmlerinin tabannda da, znden kopmayp Yunan mitinden kmlanarak erkek ecinselliini malzeme edinmitir. Marko da sinemann seilmi ruhlularndan biri olarak sinema zerine deney-im-lerine 8 gibi ohadedirtecek bir yata balamtr. 1947 de Psyche filmini yapm bu onun 45 de ald sinema eitiminden sonra ektii ilk filmi olmutur.
56
48 de Lysis ve Charmides filmleri malum konuyu irdelemitir. Bu filmler Aziz Platonun dostluk zerine sylevlerinin uyarlamasdr ayn zamanda. Filmlerin bence tek zellii-ki gerekten de sevdiim bir hareket- kurgulanmadan gsterime sokulmas olmutur. 52 de Eldora filminde bir kzn ergenlik uyann ele alr, Twice A Man, The Iliac Passion, Galaksi Mysteries ne kan filmleri olmutur. Pekte ksa olmayan filmografyas aada sunulmutur. GRIGORI MARKOPOULOS FLMOGRAFYASI: Eros o basileus[Eros the king] Himself as herself Moment Mysteries Portraits Psyche Sorrows Swain The divine damnation The olympian Bliss Du sang de la volupt et de la mort [Of blood, pleasure and death] Serenity Twice a man Ming green Galaxie The illiac passion Gammelion Saint Acteon ROBERT BREER: 1926 Michigan doumlu animatr. Tamamlad resim eitimi sonras, soluu Pariste alr[farkndaysanz hep byle olur, Paris, diyorum...] burada ilk filmini, yani; Phase I eker; bunu ilerleyen tarihte II, III, IV eklinde seriletirir. Stop motion ve soyut film boyamalar zerine younlaan, sreklilik dman, ressam ynetmen, bu konuya ayrd Images by Images I ekti. Sonrasnda New Yorka dnen sanat 59 da Hommage to Jean Tinquelys Hommage to New York filmini gerekletirdi. 62 ylnda Pats Birthdayi nemli filmleri snfna katt. Fist Fight ektiinde sene 64 olan ynetmen 2 yl sonra 66 filmini kameralamtr. ROBERT BREERN ALIMALARI: Bang 1986 10 dk 16 mm Blazes 1961 3 dk 16 mm Blue Monday 1988 4 dk 05 sn video [William Wegman ile beraber] Breathing 1963 5 dk 16mm Cats 1956 Eyewash 1958-1959 3 dk 16 mm Fist Fight 1964 11 dk 16 mm Form Phases 1-2-3 1953 Form Phases 4 1954 A Frog on the Swing 1989 5 dk 16 mm video Fuji 1974 8.54 dk 16 mm video Gulls and Buoys 1972 7.5 dk 16 mm Homage to Jean Tinguelys Homage to New York 1960 9.5 dk 16 mm Horse Over Tea Kettle 1962 8 dk 1 6mm
57
Images By Images I 1954 Images By Images II-III 1955 Images By Images IV 1956 Inner and Outer Space 1960 4 dk 16 mm Jamestown Baloos 1957 6 dk 16 mm LMNO 1978 9.5 dk 16 mm video A Man and His Dog Out for Air 1957 2 dk 16 mm A Miracle 1954 5 dk 16 mm Motion Pictures 1956 One Man Show 50 dk 16 mm Par Avion 1957 Pats Birthday 1962 13 dk 16 mm PBL #2 1968 1 dk 16 mm [birde 13 dakikalk 16 mm versiyonu mevcut] Recreation I-II 1956-1957 1.5 dk 16 mm video Rubber Cement 1976 10 dk 16mm 70 1970 5 dk 16 mm 77 1977 7 dk 16 mm 69 1968 5 dk 16 mm video 66 1966 5.5 dk 16 mm Sparkill Army Knife With Rats and Pigeons 1981 6 dk 16 mm video T.Z 1979 8.5 dk 16 mm video Trial Balloons 1982 5.5 dk 16 mm video
STAN BRAKHAGE: 14 Ocak 1933 senesinde Kansasta dnya avant garde sinemasnn en manyak isimlerinden biri olmak iin doan ve bunu ektii 300 msel bir film saysyla ve inanlmaz eitlilii ile salayarak getiimiz aylarda kimsenin ruhu bile duymadan bu evreni terk eden Amerikan ve dnya avant garde sinemasnn bu esiz sanats iin biraz daha fazla cmleler kuracaz, onun hakknda gerekten bir ok isme nasip olmayacak kadar sylenecek ok sz var; ite bunlardan bir ksmn Pelin zdorunun kalemiyle sizlere yanstyorum: Brakhagein filmleri, ehvetli bir gzellikte patlar; utaki kontrastlarla glendirilmi renk patlamalar, karm renkler ve ekiller ve de sersemleten derin efektler ierir. Ufak farkllklarla ayrlan tek renkli pasajlar halinde yokluu resmeder; neredeyse yass olan ve yavaa dnen renk aklar [rzgarda salnan kumalar gibi] uzun bir boluk srecini balatacak olan bir kesile blnr. Boyann hzl bir ekilde bir anlamda seri halde patlamalar izleyicinin komplike bir deneyimin iine ekilmesine ve bu renksel, akn aktivitenin izleyen gzn bebeinde renk atlar gibi bir ifadeye brnmesine yol aar. atan duy-g-ularn ve karkln tmleniidir Brakhage filmleri. Onun film almasnn mayasna koyduu teknikler bilekesi ortaya koyduu medite bir atmosfer ve bu atmosferin ana gesi olan poetik bir k yaratr. Avant garde sinemadaki ok byk yeri malum olsa da baz isimler onu Hollywood sinemasnda ki etkileri ile lmee, deerlendirmee almlardr ki bu ne kadar doru bir harekettir varn siz kendiniz karar verin. Konvansiyonel yksel bir film, duygu retmek iin bir makinedir: Baz karakter ve sahneler empati uyandrr ve bazlar da heyecan ve korku retir. Bu duygular ncelikle konu ile provake edilir ve ancak ok iyi yksel filmlerde biemle de desteklenir. Fakat Brakhage filmlerinde konu da nemli iken; kamera hareketi, grntlerin ritmi ve kurgunun, film zeri boyamann ritmi de kompozisyonun iindeki grevlerini yerine getirirler. Brakhage, grmenizi salamak ister. Bu, Griffthden sk-sk aktard alnty keskin bir fark ile yaamna geirir: onun filmleri ana akm yksel filmin maniplasyonlarndan kanr ve bunun yerine sizi grmenin eitli/farkl trlerine davet eder. Brakhage filmlerini allm screening videos ile bir tutmamak nemlidir. Karmaklklar ve incelikleri nedeniyle oklu grnmler olarak karlk bulup yansyan filmlerdir bunlar. Sanatnn filmlerini izlerken; odanz tamamen karanlk olmal, izleyen ekrana olduka yakn, hatta gz seviyesinde sfr- oturmal. Yanstlan film grnts berrakl, renkleri ve ile Brakhage, filmlerinin anahtar olan ikonik gc oluturur. Film sesi olarak ald
58
mziin, grntnn ritmine baskn kmasna engel olmak maksadyla ynetmen, filmlerinin ounu sessiz ekmitir. Byle dnr zira onun filmlerinde grsel ritm can alc noktay oluturmaktadr. Ama gelgelelim filmlerinde; konumalarn, insanlarn bir odaya girip klarnn, telefon alnn ve buna benzer olaylarn tarafnca kesintiye uratlmas da filmlerinin ince duyarlln bir anda ortadan kaldrverir ki bu Brakhagein izleyenine dikkatli ve ak olmay ren uyarsdr, onun izleyicisi gerektende byle olmaldr. 1960larda, sonraki yllarn TV reklamlar ve mzik videolarnn hzl kurgusuyla karlamam bir kuak, ynetmenin filmlerinin seri hz yznden ektikleri ba arlarndan ikayet ediyorlard. Fakat grnmde daha yava olan blmlerde bile kamerann her kk hareketi ok nemlidir. oka, izleyenin rol, pasif bir alc olmak deil, aktif biim grntnn, temalarn ve konunun ieriinden treyen fikirlerin derinliini lmek , filmin titrek ritmleriyle yaratc bir biimde dans etmektir. almalarnn utaki kalitesi kiisel psikolojisinden domuken, sonunda, balca filmlerinin blmlerinde varolmann doasna ynelik filozofik bir sorgulamaya dnr. Brakhagein ilerinde katlk, sabitlik, tahmin edilebilirlik ve simetri bulamazsnz ki bunlardan biri ya da daha fazlas bulunursa emin olun ki bu, tasarlanm bir korku, bir dehet grnts olarak vardr; tpk, Delicacies of Molten Horror Synopse deki ayna grnts simetrileri gibi... Filmlerinin materyalizm kartlnda k, dncenin devingen doasnn bir metaforu haline gelir. almalarndaki grnt ve tekniklerin eitlilii, onun grme yetenei biiminin bir ksmn yanstr ve bu balamda znelliin belgeselcisi olarak adlandrlabilir. Brakhage filmleri, grnmdeki zel doalarnn yan sra sosyal bir boyutta tarlar; bugnk kltrmzde baskn olan nesne fetiine bir alternatif neren ve bununla tartan bir boyut. Belki de, geni bir alana yaylm olan baka sanatlar etkileme gcnn sebebi, ilerinde-ki eitliliktir. Neredeyse belgesel olan Window water Baby Moving filminden, kolaj filmi Mothlighta, epik yksel filmi Dog Star Manden, fotografik grntnn zerine el boyamas yapt The Dante Quartet gibi filmlerine ya da tamamen soyut el-boyamas filmleri Lovesong gibilere kadar. Onun projesi her zaman grmenin zenginliini kefetmek, ve onun iindeki yaamn tmn kefetmek; grnenin verdiini ya da film grnts ve hatta yaamn kendisini deil; bilinmeyenin zerine gitmekti. Brakhage, u alternatifi nerir: Hepimiz birer isel kaif haline gelebiliriz; srekli olarak bilincin snrlarn ileriye doru iterek. ALIMALARI: @ (1979) 6 dk 16mm, Absence (1976) 8 dk Sper8mm, The Act of Seeing With One's Own Eyes (1971) 32 dk 16mm, Aftermath (1981) 8 dk 16mm, Agnus Dei Kinder Synapse (1991) 4.5 dk 16mm, Airs (1976) 20 dk Sper8mm ve 16mm, American 30's Song (1969) , Angels' (1971) 2 dk 16mm, The Animals of Eden and After (1970) 35 dk 16mm, Anticipation of the Night (1958) 42 dk 16mm, Aquarien (1974) 5 dk 16mm, Arabic 1 (1980) 5.5 dk 16mm Arabic 2 (1980) 7 dk 16mm, Arabic 3 (1980) 10.5 dk 16mm, Arabic 4 (1981) 10 dk 16mm Arabic 5 (1981) 5 dk 16mm, Arabic 6 (1981) 11 dk 16mm, Arabic 7 (1981) 11 dk 16mm Arabic 8 (1981) 7 dk 16mm, Arabic 9 (1981) 12 dk 16mm, Arabic 0+10 (1981) 32 dk 16mm Arabic 11 (1981) 10.5 dk 16mm, Arabic 12 (1981) 27 dk 16mm, Arabic 13 (1981) 5 dk 16mm Arabic 14 (1981) 5.5 dk 16mm, Arabic 15 (1981) 7.5 dk 16mm, Arabic 16 (1981) 8.5 dk 16mm, Arabic 17 (1981) 8 dk 16mm, Arabic 18 (1981) 8.5 dk 16mm, Arabic 19 (1981) 9 dk 16mm, The Art of Vision (Dog Star Manden tretilmitir, 1965), Autumnal (1993) 5 dk 16mm Babylon Series #1 (1989) 6 dk 16mm, Babylon Series #2 (1990) 5 dk 16mm, Babylon Series #3 (1990) 6 dk 16mm, Bird (1978) 4 dk 16mm, Black Ice (1994) 2.5 dk 16mm, Black Vision (1965) 2:45 dk, Blossom: Gift/Favor (1993) 30 sekans 16mm, Blue Moses (1962) 11 dk 16mm Boulder Blues and Pearls and . . . (1992) 20 dk 16mm, The Boy and the Sea (1953), Burial Path (1978) 15 dk 16mm, Cannot Exist (1994) 2 dk 16mm, Cannot Not Exist (1994) 10 dk 16mm, Caswallon Trilogy (1986) 10 dk 16mm, Cat's Cradle (1959) 6 dk 16mm, Centre (1978) 13 dk 16mm, Chartres Series (1994) 9 dk 16mm, A Child's Garden and the Serious Sea (1991) 80 dk 16mm, Christ Mass Sex Dance (1991) 5.5 dk 16mm, City Streadkg (1990) 25 dk 16mm Clancy (1974) 4.5 dk 16mm, Confession (1986) 27 dk 16mm, Crack Glass Eulogy (1992) 6 dk 16mm, Creation (1979) 17 dk 16mm, The Dante Quartet (1987) 8 dk 16mm, Daybreak and Whiteye (1957) 8 dk 16mm, The Dead (1960) 11 dk 16mm, Delicacies of Molton Horror Synapse (1991) 10 dk 16mm, Desert (1976) Sper8mm ve 16mm, Desistfilm (1954) 7 dk 16mm, Deus Ex (1971) 35 dk
59
16mm, Dog Star Man (1961-64) 78 dk 16mmgiri ile beraber aada belirtildii gibi 4 ksm olarak farkl tarihlerde yaplmtr:Giri (1961) 25 dk; Ksm I (1962) 30 dk;Ksm II (1963) 7 dk;Ksm III (1964) 11 dk;Ksm IV(1964) 5 dk, The Domain of the Moment (1977) 18 dk 16mm, Dodkion (1974) 4 dk 16mm, Door (1971) 2 dk 16mm, The Dream, NYC, The Return, The Flower (1976) 24.5 dk Sper8mm ve 16mm Duplicity (1978) 23 dk 16mm, Duplicity II (1978) 20 dk 16mm, Duplicity III (1980) 30 dk Earthen Aerie (1995) 2.5 dk 16mm, Egyptian Series (1983) 17 dk 16mm, Elementary Phases (Phil Solomon ile birlikte 1994) 38 dk 16mm, Ephemeral Solidity (1993) 4.5 dk 16mm, The Extraordinary Child (1954), Eye Myth (orjinal 35mm versiyon, 1981), Eye Myth (1972, 1968 de ki The Horseman ve The Woman and The Mothun taslaklarndan yola karak olumutur 16mm), Eye Myth [eitim kopyas] (1972) 2 dk 16mm, Eyes (1971) 35 dk 16mm Faust 3: Candida Albacore (1988) 25 dk 16mm, Faust 4 (1989) 36 dk 16mm, Faust's Other: An Idyll (1988) 45 dk 16mm, Faust film: An Opera: Part 1 (1987) 50 dk 16mm, XV Song Traits (1967-86) 47 dk 16mm, Films by Stan Brakhage: An Avant-Garde Home Movie (1962) 4 dk 16mm, Fire of Waters (1965) 10 dk 16mm, Fireloop (1986), First Hymn to the Night--Novalis (1994) 3 dk 16mm, Flesh of Morning (1956/1986) 25 dk 16mm, Flight (1974) 5.5 dk 16mm, Fox Fire Child Watch (1971) 3 dk 16mm, Gadflies (1976) 12.5 dk Sper8mm ve 16mm, The Garden of Earthly Delights (1981) 2.5 dk 16mm, Gift (1973), Glaze of Cathexis (1990) 30 sekans 16mm, Gnir Rednow Joseph Cornell ile birlikte, 1955-196?) 6 dk 16mm The Governor (1977) 60 dk 16mm, The Harrowing (1993) 3 dk 16mm, "He Was Born, He Suffered, He Died" (1974) 7.5 dk 16mm, Hell Spit Flexion (1983) 1 dk 16mm, Highs (1976) 16.5 dk Sper8mm ve 16mm, The Horseman, the Woman, and the Moth (1968) 26 dk 16mm Hymn to Her (1974) 2.5 dk 16mm, I Take These Truths (1995) 35 dk 16mm, I . . . (1995) 40 dk 16mm, I . . . Dreadkg (1988) 8 dk 16mm, In Between (1955) 10 dk 16mm, In Consideration of Pompeii (1995) 5 dk 16mm, Interim (1952) 25.5 dk 16mm, Jane (1985) 13 dk 16mm, Kindering (1987) 3 dk 16mm, The Loom (1986) 50 dk 16mm, Loud Visual Noises (1988) 2.5 dk 16mm -birde sesli format var-, Lovemaking (1968) Distribe edilmemitir.Loving (1957) 6 dk 16mm, The Machine of Eden (1970) 14 dk 16mm, Made Manifest (1980) 12 dk 16mm The Mammals of Victoria (1994) 30 dk 16mm, Marilyn's Window (1988) 4 dk 16mm, Matins (1988) 2.5 dk 16mm, "Meat Jewel" (Dog Star Man: Part IIya dahil edilerek, 1963) Micro-Garden 3 dk 16mm, Mothlight (1963) 4 dk 16mm, Murder Psalm (1980) 16 dk 16mm My Mountain Song 27 (1968) 26 dk, Naughts (1994) 5.5 dk 16dk, Night Music (1986) 30 sekans 16mm, Nightcats (1956) 8 dk 16mm, Nightmare Series (1978) 20 dk 16mm, Nodes (1981) 3 dk 16mm, Oh Life--A Woe Story--The A Test News (1963) 5 dk 16mm, Other (1980) 16mm, Paranoia Corridore (1994) 3 dk 16mm, Pasht (1965) 5 dk 16mm, Passage Through: A Ritual (1990) 33 dk 16mm, The Peaceable Kingdom (1971) 8 dk 16mm, "The Pittsburgh , Documents": (Eyes; Deus Ex; The Act of Seeing with One's Own Eyes (1971), The Presence (1972) 3.5 dk 16mm, (Ca, F) , The Process (1972) 13.5 dk 16mm, Purity and After (1978) 5 dk 16mm, Rage Net (1988) 30 sekans 16mm, Reflections on Black (1955) 12 dk 16mm Rembrandt, Etc. and Jane (1976) 17.5 dk S8mm, The Riddle of Lumen (1972) 17 dk 16mm Roman Numeral Series (1979-80) , I (1979) 6 dk 16mm, II (1979) 7 dk 16mm, III (1980) 2 dk 16mm, IV (1980) 2 dk 16mm, V (1980) 3 dk 16mm, VI (1980) 13 dk 16mm, VII (1980) 5 dk 16mm, VIII (1980) 4 dk 16mm, IX (1980) 2 dk 16mm, RR (1981) 8 dk 16mm, Salome (1980) 3 dk, Scenes from Under Childhood Section No.1 (1967) 25 dk 16mm, Scenes from Under , Childhood Section No.2 (1969) 40 dk 16mm, Scenes from Under Childhood Section No.3 (1969) 25 dk 16mm, Scenes from Under Childhood Section No.4 (1970) 45 dk 16mm Sexual Meditation: Faun's Room Yale (1972) 3 dk 16mm , Sexual Meditation: Hotel (1972) 8 dk 16mm, Sexual Meditation No. 1: Motel (1970) 6 dk 8mm, (1980) 16mm, Sexual Meditation: Office Suite (1972) 4 dk 16mm, Sexual Meditation: Open Field (1972) 8 dk 16mm Sexual Meditation: Room with View (1971) 4 dkn 16mm, The Shores of Phos: A Fable (1972) 10 dk 16mm, Short Films 1975 #1-10 (1975) 40 dk 16mm, #1 2:45 dk 16mm, #2 2:45 dk 16mm, #3 1:45dk 16mm, #4 1:45 dk 16mm, #5 2:45 dk 16mm, #6 6 dk 16mm, #7 3 dk 16mm, #8 2.5 dk 16mm, #9 6 dk 16mm, #10 6 dk 16mm, Short Films: 1976 (1976) 25 dk 16mm, Silent Sound Sense Stars Subotnick and Sender (1962), Sincerity I (1973) 27 dk 16mm
60
Sincerity II (1975) 40 dk 16mm, Sincerity III (1978) 35 dk 16mm, Sincerity IV (1980) 40 dk 16mm, Sincerity V (1980) 45 dk 16mm, Sirius Remembered (1959) 12 dk 16mm, Skein (1974) 5 dk 16mm, Sketches (1976) 9 dk Sper8mm, Sluice (1978) 6 dk 16mm, Sol (1974) 4 dk 16mm Soldiers and Other Cosmic Objects (1977) 20:45dk 16mm , Songs 1-7 (1964) 28 dk 16mm (1980 de 8mm den geniletilerek), Song I (1964) 4 dk 8mm, Songs II & III (1964) 7 dk 8mm Song IV (1964) 4 dk 8mm, Song V (1964) 7 dk 8mm, Songs VI & VII (1964) 7 dk 8mm Songs 1-14, Songs 8-14 (1964-1965) 30 dk 16mm (1980 de 8mm den geniletilerek), Song VIII (1964) 4 dk 8mm, Songs IX & X (1965) 10 dk 8mm, Song XI (1965) 6 dk 8mm Song XII (1965) 6 dk 8mm, Song XIII (1965) 6 dk 8mm, Song XIV (1965) 3 dk 8mm Song 15 see XV Song Traits, Songs 16-22 (1966, 8mm/1984, 16mm) 49 dk, Song XVI (1965) 8 dk 8mm, Songs XVII & XVIII (1965) 7 dk 8mm, Songs XIX & XX (1965) 8 dk 8mm Songs XXI & XXII (1966) 8 dk 8mm, Song 23 see 23rd Psalm Branch, Parts I and II and Coda, Songs 24-26 (1967-1968) 14.5 dk 16mm, Songs XXIV & XXV (1967) 10 dk 8mm Song XXVI (1967) 8 dk 8mm, Song 27 see My Mountain, Song 27 (Part II) Rivers (1969) 36 dk, Songs 28 and 29 (1966-86) 8 dk 16mm, Song XXVIII (1968) 4 dk 8mm, Song XXIX (1969) 4 dk 8mm, Star Garden (1974) 22 dk 16mm, The Stars Are Beautiful (1974) 19 dk 16mm Stellar (1993) 2.5 dk 16mm, Study in Color and Black and White (1993) 2.5 dk 16mm, The Text of Light (1974) 71 dk 16mm, The Thatch of Night (1990) 10 dk 16mm, Thigh Line Lyre Triangular (1961) 5 dk 16mm, Thot Fal'n (1978) 9 dk 16mm, Three Films: Blue White, Blood's Tone, Vein (1965) 10 dk 16mm Three Homerics (1993) 6 dk 16mm, Tortured Dust (1984) 88.5 dk 16mm, "Tower House" ( 1955-196?) 11 dk 16mm, Tragoedia (1976) 35 dk 16mm, Trio (1976) 6.5 dk Sper8mm ve 16mm, The Trip to Door (1971), Tryst Haunt (1993) 3 dk 16mm, Tortured Dust (Part I-IV) (1984) 90 dk 16mm, 23rd Psalm Branch: Part I (1966/78) 30 dk 16mm, 23rd Psalm Branch: Part II and Coda (1967) 30 dk 16mm, Two: Creeley/McClure (1965) 5 dk 16mm, Unconscious London Strata (1981) 22 dk 16mm Unglassed Windows Cast a Terrible Reflection (1953), Untitled (For Marilyn) (1992) 11 dk 16mm, Untitled Film of Geoffery Holder's Wedding (Lary Jordan la 1955), Vision of the Fire Tree (1991) 16mm, Visions in Meditation #1 (1988) 20 dk 16mm, Visions in Meditation #2: Mesa Verde (1989) 17 dk 16mm, Visions in Meditation #3: Plato's Cave (1990) 18 dk 16mm, Visions in Meditation #4: D.H. Lawrence (1990) 19 dk 16mm, The Way to Shadow Garden (1954) 10 dk 16mm, We Hold These (1995) 12 dk 16mm, Wedlock House: An Intercourse (1959) 11 dk 16mm, The Weir-Falcon Saga (1970) 30 dk 16mm, Western History (1971) 8 dk 16mm, Window Water Baby Moving (1959) 12 dk 16mm, Window (1976) 10.5 dk Sper8mm ve 16mm, Window Suite of Children's Songs (1969) , The Wold Shadow (1972) 16mm, The Women (1973), Zone Moment (1956)
HY HIRSH: Asln isterseniz, sinema sz konusu edildiinde ki ben burada sinema ifadesinden sadece avant garde sinemay kastediyorum- yazmak, teknik niteden teye gidici olamaz, olmas iin de zorlanmas gerekir ki bu da anlamszlanmay oluturur. Balktanda bildiiniz gibi imdi konu edeceim isim Hy Hrish denen muhteremi, yukardaki girii yaptm zira ne dersek diyelim, yaplmas gereken tek ey seyretmektir, evet; Hirshin filmlerini ve de dierlerinin elbet- anlatmak/aktarmak ne kadar mmkn/anlamldr? Belki tek getirisi bu filmlere asla ulaamayacak olan siz okurlarn [istisna okurlar vardr elbet] biraz da olsa fikir sahibi olmas ya da nerede yahu bu filmler? ve benzeri ekillerde sinematik cinnetler geirmesine vesile olur... Hirshde bir nc elbet. lmnden sonra [1961 ki bu arada 1911de domutur] ok diyebileceimiz sayda filmi kayp olmu olsada, bireyler kalmtr bu nc den bizlere. Columbia Stdyolarnda; editr, kameraman, fotograf olarak iler yapan Hirsh, aslnda tam anlamyla [nl]
61
bir sanat fotografs. Even as You and I adl deneysel bir filmde yerde alan Hirsh, 1951 senesinde soyut-anime filmlerinin almalarna balam; bunlarn ilki Divertissement Rococo olmutur. Stereoscopic olarak adlandrlan filmleri; Come Closer ve Eneriyi yapm ve 1955lerde reklam filmcilii+eitli dergiler iin sanat fotograflnda bulunmutur. Bu avant garde stad kendisinden sonra gelecek ve bakalarna ustalk yapacak olan; Pat oneill, William Moritz, Chick Strand gibi isimlerin zerinde etki sahibi olmutur. 1937- 49 arasnda Hirshin ibirlii ve yardmlaryla yaplan almalar: 1937 Even As You and I, Hay/Barlow/Robbins, 16mm, b/w, sessiz, 12 dk 1947The Cage, Sidney Peterson (Hirsh burada grnt ynetmenidir), 16mm, sessizt, 28 dk s 1947 Horror Dream, Sidney Peterson, 10 dk 1948 Clinic of Stumble, Sidney Peterson, 16mm, 16 dk 1949 Lead Shoes, Sidney Peterson, 16mm, 18 dk HIRSH FLMLER: 1951 Divertissement Rococo, 16mm, renkli, sesli, 12 dk, San Francisco yapm 1953 Eneri, 16mm, renkli, sesli, 7 dk, San Francisco yapm 1953 Come Closer (stereoscopic versiyon), 16mm, renkli, sesli, 7 dk, San Francisco yapm 1954 Gyromorphosis, 16mm, renkli, sesli, 7 dk, Amsterdam yapm 1954-55 televizyon iin ksa roprtaj filmleri (kayp?) 1954-57 Dollywood Stdyolar iin anime reklamlar yapmtr, Amsterdam (bulunamamlardr) 1957 Autumn Spectrum, 16mm, renkli, sesli, 7 dk, Amsterdam yapm. Mzik: Modern Jazz Quartet 1950lerde film performanslar-ki kayptrlar-, ounlukla live-jazz performanslar olmak zere oklu projeler: Djinn, Change of Key, Recherche, Double Jam, Round About Midnight 1958 Defense d'Afficher, 16mm, renkli, sesli, 8 dk, Paris yapm 1959 Chasse des Touches, 16mm, renkli, sesli, 4 dk, Paris yapm. Mzik: Thelonius Monk, "Evidence" Caro Coffee Commercial, tarihi bilinmiyor 1960 Decollages Recolles, bitmemi ifte makara kolaj film, sessiz, Paris yapm 1961 Scratch Pad, 16mm, renkli, sesli, 9 dk ve Paris yapm 1961 La Couleur de la Forme, 16mm, renkli, sesli, 7 dk, Paris yapm 1961 Fotografn anatomik incelemesi (kayp?) IAN HUGO: 1898 Boston doumlu akn filmlerin yaratcs Hugo, ocukluunu Portoricoda geirip Columbia niversitesinde ekonomi ve edebiyat okuyor. Anais Nin gibi biildik bir isim ile evlenip Parise tanyor ve bu tan onun sanat ile tanmas anlamna geliyor. Hugo kendi ireliinde birbirinden farkl iki ayr yaam usulca srdren bir kiilik. Bir yandan oymaclk yapyor ve levha zerine resim basklar alyor. Srek halinde srreal imgelerle uraan, onlar zihninin dna eserlerinekaran/tayan Hugo, doal olarak sinemaya ilgi duyuyor, bu ilgi duyumu hereyden ok bu srreal imgelerin hateketlilik formu salyor. Sasha Hammid ile tantnda, sinema hayatnn ilk ve tek, en nemli retisini duyuyor ondan, Hammid ona, bir sinema okulunu bo vermesini, kameray kendisinin kullanp hatalar yapmasn ve bylece salt kendine ait olan stili bulmasn tlyor. Hugo, ryalarn, bilinalt saklantlarn filmlerine tarken, amasz film yapmn koyuyor ortaya. Filmlerinde, toplad imgele[nimle]ri, kurduu iirsel anlam btnlyle sunmay muazzam ekilde baaryor. O, bilinalt gizimizin nemli arlarn/impulslarn/ anlatp yanstmaa alt dilin hiyeroglif kaotik aknln metafizikselitel bir biemle sunuyor bize. Byk avant garede film-maker Stan Brakhagei de etkileyen stad Hugo, Ninin phantasmagorical diye niteledii ve st dnyaya ait, yzeyden/yzeyi kaplayan, anlatlmaz, mekansz; ama gerekli olarak betiledii esiz bir k kullanm sunuyor filmlerinde. FLMOGRAFS: Ai-Ye 1950 22 dk
62
Bells of Atlantis 1952 9 dk Jazz of Lights 1954 16 dk Melodic Inversion 1958 8 dk The Gondola Eye 1963/71 16 dk Through the Magiscope 1969 10 dk Apertura 1970 6 dk Aphrodisiac I 1971 6 dk Aphrodisiac II 1972 6 dk Ian Hugo: Engraver and Film-maker 1972 7dk Levitation 1972 7 dk Transmigration 1973 6 dk Transcending 1974 16 dk Luminiscene 1977 Arnold Eagle birlikte 9 dk Reborn 1979 9 dk JAMES BROUGHTON: 1913te douyor James Broughton, air, oyun yazar ve film yapmcs diyor hakkndaki kaynaklar onun iin. Aslnda o, tm hayat boyunca tiyatroya byk hayranlk besliyor ve onun nne hibireyi geirmiyor; yaam boyunca da hayatn tiyatro ile idame ettiriyor. Sidney Peterson ile tanmas sinema ile tanmas anlamna geliyor. 1946da The Potted Psalm beraberce kotaryorlar. 1948de Mothers Dayi yapyor sanat; insani aclar ve duygu yoksunluu eksiklii zerinde duruyor. 1950/53 arasnda yapt 5 film sonrasnda yeni bir film yapmas iin tam 15 yl gemesi gerekiyor. Ses getiren filmi [ki kritikler bu filmin en iyi filmi olduunu syler] The Bedi 1968 ylnda ekiyor. Seksel zgrln ve kefin filmi olarak nitelenen filmi tam anlamyla plaklk iersede asla pornografik bir deer tamyor. Dreamwood isimli en uzun ve teknik filmini ekmezden nce; Nupitae, The Golden Positions ve This Is It filmlerini yapyor. 1980 balarnda film-maker Joel Singer ile ortaklk ve 6 film yapan ynetmen, 24 Mays 1999da ldnde son olarak; High Kukus, Testament, The Water Circle, Erogeny ve Hermes Bird yapmlarn ortaya koymutur.
FLMOGRAFYASI: Scattered Remains 1988 Devotions 1983 Gardener of Eden 1981 Hermes Bird 1979 Song of the Godbody 1977 Erogeny 1976 Together 1976 Testament 1974 Dreamwood 1972 Nuptiae 1971 This Is It 1971 The Golden The Bed The Pleasure Garden 1953 Four in the Afternoon 1951 Loony Tom 1951 Adventures of Jimmy 1950 Mothers Day 1948
Positions
1971 1968
63
The Potted Psalm
SDNEY PETERSON: 1905 doumlu, Srrealist sanat [senaryo yazar, ressam, heykeltra] bamsz ve experimental film yapmclnn babas, 2000 ylnn 24 Nisannda ayrlmt aramzdan... J. Broughton ile de almalar yapm olan bu baba avant garde ahsiyet; [Amerikan] avant garde sinemasn yeni ufuklara tam, snrlarn gerek anlamda geniletmitir. San Fransisconun ilk kiisel sanat filmini yapm olan Peterson, II.Dnya Sava sonrasnn psikolojik ortamndan da- etkilenerek anlatsz filmler ortaya koymutur. Yapmnda bulunduu filmleri ana ge olarak ald soyut figrlerle yaratan Peterson bu soyut figrasyonu mzikselitesel olarak da ortaya koymutur. Filmografisini de vereceimiz S.Pn; 1948 senesinde yapt Mr: Frenhofer and the Menotaur ile bir yl sonrasnda ektii The Lead Shoes sanatnn en nemli filmleri olarak grlmtr. Bilinaltnn, trans durumunun zamanszlk ilintili imajlarn aktarmakla ilgilenmi olan Peterson; genel olarak filmlerinde biim bozucu kamera teknikleri-ni- kullanarak izleyiciye farkl perspektifler sunma yoluna gitmitir. SDNEY PETERSON ALIMALARI: Adagio For Election Day 1949 18 dk Ah Nurture, Hy Hirch ile birlikte 1948 20 dk Architectural Millinery 1954 7 dk Blunden Harbor 1952 20 dk The Cage 1947 25 dk 16mm Chocolate Factory 1952 20 dk Clinic of Stumble 1947 16 dk 16mm Doll Hospital 1952 20 dk Horror Dream 1947 10 dk Japanese House 1955 20 dk The Lead Shoes 1949 18 dk 16mm Man In a Bubble 1981 15 dk Manhole Covers 1954 9 dk Mr. Frenhofer and the Minotaur 1949 21 dk 16mm The Petrified Dog 1948 19 dk 16mm The Potted Psalm 1952 25dk Vein Stripping 1952 25 dk The White Rocker 1949 20dk
HARRY SMITH: 1923de doup 91de aramzdan ayrlmtr...Elbette her avant garde filmci gibi o da farkl ve her isimde olduu gibi kendi iinde bambaka/deiik...Kendisi kimlik unsurlarn sralarken pek alak gnll davranmyor; o: film yapmcs, ressam, mzikolog oluunun yan-sra, kendisini; antropolog,
64
filolojist, evirmen olarak ta tantyor. Film yapmaa 1940 ortalarnda balyor H.Smith; Fischinger, Markopoulos ve dnemin dier avant garde film yapmclaryla tanr ve bata bu iki isimden etkilenimler alr. Ama onun yaamnda ki ilk etken ad onu Los Angelesa gndererek bu isimlerle tanmasn salayan San Francisco Sanat Mzesi, Sanat Sinemas Serisinde mdrlk yapan Frank Stauffacher olur. Boyama teknikleri ve pelikl zerine direkt alma ile bu tanklklar ve etkileimer sonrasnda hemen balar ve younlar. Dou felsefesiyle bir ba olan bu zel insan ki hepsi zeldir, sadece formatlar deiiktir- daha younlaarak; Kabbala, simya ilmi ve bunlar bir anlamda filmlerinde- pekitirecei srrealizm ile ilgilenir ki bu ilgileni ciddi aratrmalar boyutundadr. Ben ona szlk anlam dnda byc film-maker adn koymuumdur, zaten, tlsml bir yann sezinlemitir insanlar hep. Fantastik imgeleri retmek maksadyla sinema-s- zerine bir simyager gibi alan Smith, bir anlamda kendine has sinematik iksirler yapm/bulmutur hep. Salt renk cmbnden oluan filmlerinde asla durmayan bir hareketlilik gzlenirken; gizli ve sembolleen anlamlar, simyalaan anlamlarn kefi zerine oturtmutur yapmlarn. Mekasn ifadesiyle: anime filmin bugn retken tek ciddi yapmcs olmutur. Anime sinemann aheseri olarak nitelenen isimsiz almas, dnyann yaratl zerine mthi, gizil, salt simyatik yapl bir filmdir, Smith sadece burada deil tm almalarnda ayn kusursuzluu, mkemmellii ortaya koyabilmi ok mu ok nemli bir avangardist filmcidir. almalarna bakacak olursak: Early Abstractions (l946-57) 23 dk No. 1: A Strange Dream (l946), 2.5 dk No. 2: Message from the Sun (1946-48), 2 dk No. 3: Interwoven (1947-49), 3.5 dk No. 4: Fast Track (1947), 2 dk No. 5: Circular Tensions, Homage to Oskar Fischinger (1950), 2.5 dk No. 6: "3-D Film" (1948-51), 1.5 dk No. 7: Color Study (1952), 5.5 dk No. 8 bilinmiyor No. 9 bilinmiyor No. 10: Mirror Animations (1957, 1962-76), 3.5 dk No. 11: Mirror Animations (1957), 1962-76), 8 dk No. 12: Heaven and Earth Magic Feature (1959- 61), 66 dk No. 14: Late Superimpositions (1964), 31 dk No. 16: Oz, The Tin Woodmans Dream (1967), 14.5 dk No. 18: Mahagonny (1970-80), 141 dk (4 screens) CHICK STRAND: Youn filmografisine ramen hakknda syleyecek fazla bir szm olmayan ama elbette kinemli bir isim: Onun yaam bir anlamda 1964de Berkleyde Neon Park ile tanmasyla balar; otuz yl zarfnda ayrlmadan beraber alacaklardr. Yl 1988 iken o, nl bir film yapmcs ve ressamdr bu tarihe kadar almalarn Neon Park ile ortaya koyan Strand; 89 itibaryla yaratt stilini kendi bana ortaya koymaa balar. ounlukla 16 mm alan sanatnn son almalar 86 tarihlidir, bu yapmlarn nerdeyse tamam video olarakta hazrlanmtr. Ve son olarak ta aln size alma listesi: Angel Blue Sweet Wings (1966) 3 dk 16mm Anselmo (1967) 4 dk 16mm (+ video) Anselmo and the Women (1986) 35 dk 16mm (+ video) Artificial Paradise (1986) 12.5 dk 16mm (+ video) By the Lake (1986) 9.5 dk 16mm (+ video) Cartoon le Mousse (1979) 15 dk 16mm (+ video) Coming up for Air (1986) 26.5 dk 16mm (+ video) Cosas de Mi Vida (1976) 25 dk 16mm (+ video)
65
Elasticity (1976) 25 dk 16mm (+ video) Fake Fruit (1986) 22 dk 16mm (+ video) Fever Dream (1979) 7 dk 16mm (+ video) Chick Stranddan Drt Film (1967/1976) 32 dk video *Anselmo * Guacamole * Mujer de Milfuegos * Waterfall Guacamole (1976) 10 dk 16mm (+ video) Kristallnacht (1979) 7 dk 16mm (+ video) Loose Ends (1979) 25 dk 16mm (+ video) Mosori Monika (1970) 20 dk 16mm (+ video) Mujer de Milfuegos (1976) 15 dk 16mm (+ video) Soft Fiction (1979) 54 dk 16mm (+ video) Chick Stranddan Film (1979) 29 dk video * Cartoon le Mousse * Fever Dream * Kristallnacht Chick Stranddan ki Film (1979) 29 dk video * Artificial Paradise * By the Lake Waterfall (1967) 3 dk 16mm (+ video)
OSKAR FISCHINGER: Avant garde animatr ve ressamlar arasnda en nemli isimlerden biridir O.Fischinger. 1920lerde UFAda alr ve Langin sessiz sci-fi flick [bilim kurgu] filmi Woman on the Moon iin zel efektler dizayn eder. Dezenere sanat-- olarak damgaland Nazilerden kaan sanat, Paramount iin ksa filmler yapar ve Disney ile Fantasia iin bir yl alr. Bunun ardndan Mercury Tiyatrosunda Orson Welles ile birlikte alr ve Hollwooda yerleip orada yaamaa balar; burada, izim ve anime almalarn yrtr ki bu 1967 de ki lmne dein devam eder. Fischinger 1900de Almanya da doar; ilk balarda mhendislik ve teknik ressamlk yapyordur ama 22 yalarnda iken Mnihte bir animasyon firmasna ortak olur ve eitli deneysel filmler retmee balar. Erken dnemlerinin sanatsal baars, iki byk tutkusu olan mzik ve grafik sanat ile birletirdiinde ortaya tam anlamyla bir sanat karm oldu ve bu tabanla yeni bulular ve deneyler yapt [kaynayan balmumu, girdaplaan svlar gibi] hazrlanm bir balmumu blokunu ince katmanlar halinde dilimleyen ve senkronize biimde geri kalan yzeyi ereveleyen bir makine tasarlamt ki bu balmumu blokuna istenen her imaj yklenip eklenebilirdi. Daha sonralar Bela Gaspar iin ayn zamanda ilk dnem renkli filmlerinde kullanaca, Technicolor stilinde bir kamera reten Fischingern teknik ve yaratc giriimleri, Bach ve Beethoven notalarndan o zamana dein hi grlmemi grsel mzik olarak bilinen soyut bir sanat biimine kadar uzanr. Baz ksa film almalar sonradan reklam filmlerine dnt, 1934de Muratti sigaralar iin reklam filmi de ekti. Fischinger, 1920lerde canl multimedya konserleri [stste bindirilmi oklu grnt yanstmalaryla yaplan bir konser tr] de verdi ki MTV den nce bu formu yaratan insan oydu! Fischingern nik yetenei neyse ki gecikmeden anlalabildi. 1935lerde filmleri sinema salonlarnda ve tm dnya festivallerinde modernizmin son noktas olarak gsteriliyordu. OSKAR FISCHINGER ALIMALARI:
66
1. Wax Experiments, 1921-1926 2. [Staffs], 1923-27 3. [Stromlinien] (Currents), c. 1925 4. [Spirals], 1926 5. Munchener Bilderbogen, Series (1924-26) Pierrette 6. R-1, ein Formspiel (R-1, a Form-Play) 1926-7. William Moritz reconstruction, 1980 7. Seelische Konstruktionen (Spiritual Constructions), c.1927 8. Munchen-Berlin Wanderung (Walking from Munich to Berlin), 1927 9. Fiesta, 1932 (fragment) 10. Studie No. 1, c.1929 11. Studie No. 2, c.1930 12. Studie No. 3, 1930 13. Studie No. 4, 1930 14. Studie No. 5, 1930 15. Studie No. 6, 1930 16. Studie No. 7, 1930-31 17. Studie No. 8, 1931 18. Studie No. 9, 1931 19. [Liebesspiel], c. 1934 20. Studie No. 10, 1932, 1935 21. Studie No. 11, 1932 22. Studie No. 12, 1932 23. Koloraturen (Coloratura), 1932 24. Ornament Sound Experiments, 1932 25. Studie No. 14, ca. 1933 26. Studie No. 13, 1933/4 27. Kreise (Circles), 1933 28. Ein Spiel in Farben (A Play in Colors), 1934 29. Quadrate (Squares), 1934 30. Muratti Greift Ein (Muratti Gets in the Act), 1934 31. Swiss Trip: Rivers and Landscapes, 1934 32. Muratti Privat, c.1935 33. Euthymol Ad: Pink Guards On Parade, 1935. Moritz recontruction, 2000. 34. Late Berlin Work, 1933-35: -Muratti commercial, 1934 -Muratti tests -Meluka cigarettes ad -Gaspar Color tests, 1933 -Rectangles fragments 35. Komposition in Blau (Composition in Blue), 1935 aka Lichtkonzert Nr. 1 (Light-Concert No. 1) 36. Lichtkonzert No. 2, (1935 and 1995) 37. Allegretto, 1936-1943, 3 versions -Allegretto, Early Verson, aka Radio Dynamics -[Paragretto] b/w version -Allegretto, Late or 'popular' version 38. American March, 1941 39. [Organic Fragment], 1941. Reconstruction by Moritz and Barbara Fischinger, 1984 40. Radio Dynamics, 1942 41. Color Rhythm, 1942 42. Mutoscope Reels, c. 1945. Reconstruction by Moritz and Barbara Fischinger, 1984 43. Motion Painting No. 1, 1947 44. Muntz TV Commercial, 1952 45. Advertising Films, c.1945-55 incl. Oklahoma Gas, Pure Oil
67
46. Stereo Film, 47. Synthetic Sound aka Ornament Sound, 48. Motion Painting No. 2 and No. 3 (fragments), 1957, and c. 1960 HANS RICHTER:
1948
and
1952 1955
Richter, ilk dadaistlerden biri olarak kabul grr. Samalk, anlamszlk ve hicvin damgalad bir sanat biimi ve geerli estetik sanat standartlarn ykmtr. 1916 ile 1919un dada hareketinin bir yesiydi; kitab, Dada: Sanat ve Kar-Sanat ile tannmtr ve 22 adet kiisel sanat ovu, 5 adet grup sanat ovuyla nlenmitir. Richter, Almanya-Berlinde 6 Nisan 1888de domasna ramen bir Amerikal sanat olarak kabul edilir. 1894-1906 arasnda Berlinde Falk Real Gymnasiumda ve Berlin Sinema Akademisinde 1909da okur. Yksek renimini Weimar Sanat Akademisinde yapar. 1914-16 sava yllarnda lkesine hizmet eder ama incitilerek svireye gnderilir! Yl 1916dr. 1919da ilk helozonik boyamasn yapar ve 1921de sergiler; ayn tarihte ilk soyut filmini de yapar. Richterin yaam hibir zaman sanattan uzak kalmaz, Avrupa da iken Zrih Central-Filmin ba yapmcsdr ve ayn zamanda ba dizaync ve dahi baka firmalarda da film ve mzik danman idi. 1941de Richter, A.B.D vatandalna girdi, 1953 dek City Art Associaciation yesi oldu, bunun dnda; 1946ya kadar da NY Amerikan Soyut Sanatlarna ye idi. 1942-56 arasnda, NY City Collageda Film Teknik Enstitsnde yneticilik ve film profesrl yapar. 1948de NY Art of This Century Inc.de mdr olur. Richter yaam boyunca 8, bir dl iki kez aldn dnrsek 9 nemli dl alr, 15 yayn ve 14 film yapar, koleksiyonlar dnya apnda 12 farkl mzede sergilenmektedir. Yaamndan, eserleri ve ilerinden karlan 9 i-i daha vardr. Hans Richter, svireLokarnoda 1 ubat 1976da vefat eder. ALIMALARI: Dadascope Dreams That Money Can Buy 1944-1946 8x8 1957 Everything Turns, Everything Revolves 1929 3:30dk 16mm Film Study 1926 3:45dk 16mm Ghosts Before Breakfast 1927-1928 6:30dk 16mm Race Symphony 1928 5dk 16mm Rhythmus 21 1921 2:30dk 16mm Rhythmus 23 1923 2:30dk Rhythmus 25 1925
ALEXANDER HAMMID: 17 Aralk 1907de Linz-Avusturyada doar,1919da lise dnemiyle beraber 6x9 fotograflar ekmeye balar, 1922ye geldiinde 9x12 formatta ekimlere balar. Bir yl sonra ek Teknoloji Enstitsine girer. Ana bran mimarlkken, Charles niversitesinde Sanat Tarihi Dersleride alr. 1928de Gustav Machatynin filmi Erotikonda sanat danmal yaptktan bir yl sonra Pestry Tyde film zerine yazmaa balar. Stuttgartta ki film ve fotograf sergisini seyreyler, 1930 Avant garde Film Haftasn dzenler ve Pragda Kotva sinemasnda tm dnyadan avant garde film yapmclarnn ilerini gsterir. Aventinskada Yeni Fotograf adn verdii kendi ilerinin yan sra baka sanatlarnda ilerini sergiledii bir sergi dzenler. lk filmi Aimless Walk yaptktan sonra 1931de Aventinskada ikinci fotograf sergisini aar ve ikincisi olan Avant garde Fil Haftasn yineKotva sinemasnda dzenler. Bu tarihlerde ilk profesyonel kurguculuunu yapar. 1932 senesinde ise ikinci filmi olan Na Prazskem hrade/Prague Castle[Prag Kalesi] yapar. Karel Plickann fotograflad Zem spieva/The Earth Sings adl filmi kurgular. 1934de Bohemian Kaplcalar iin 3 tantm filmi eker. Otokar Vavrann filminde grnt ynetmeni olarak birlikte alr. Zlinde 1935 senesinde Bata ayakkab firmasnda reklam departmannda almaa balar. 36 da A.B.Dye yapt gezide
68
fotograf serileri eker. Bir yl sonra alt firmann tantm filmiyle urar. Jan Bat ile Hindistana yolculuk eder ve bu yol boyu 3 belgesel eker. 38 senesinde H.Klinein getirdii teklif ile Krize filmi yapmnda yer alr, bir yl sonra Parise gider ve Svetla zhasinaji v Evrope/Lights Out in Europe filmini yapar ve ardndan A.B.Dye g eder. 1940da bir kez daha Kline ile birlikte Zapomunuta vesnice/Forgott Village filmini ekip 42de Maya Deren ile tanr ve ayn yl evlenirler. Bir yl sonra Meshes of the Afternoonu eker ardnca New Yorka tanp sava istihbarat brosunda film ynetmeni olarak almaa balar. 1945de Deren ile birlikte The Privat Life of The Cat filmini yapar. Bu arada einden boanp bir yl sonra yeni bir evlilik yapar. 51de ksa kurmaca filmi olan Gentleman in Room No:8i eker. Bir yl sonrasnda Birlemi Milletler Film Departmannda ynetmen almaa balar. 1963e gelindiinde Francis Thomson ile almaya balar ve birlikte To Be Alive filmini kotarrlar. 66-86 dneminde IMAX sistemiyle yaplan bir ok filmde ve de oklu ekran filmlerde kurgucu olarak alr, 1986 ylnda ekoslavakyaya bir yolculuk eder, 1996da hakknda Martina Kudlacek tarafndan bir film yaplr, sanat halen New Yorkta yaamn srdrmektedir, ben bu sayfalar hazrlaken hala srdrmektemidir bilemiyorum tabiki... ALEXANDER HAMMID ALIMALARI: AVANT GARDE 1930-Bezucelna prochazka [Aimless Walk] 1932-Na Prazskem Hrade [Prague Castle] 1943-Meshes of the Afternoon [Odpoledni osidla] Maya Deren ile 1945-The Privat Life of a Cat [Soukromy zivot kocky] Maya Deren ile BELGESEL 1934-Mesto zive vody 1939-Chudi lide 1938-Crisis Herbert Kline ile 1938-Lights Out in Europe Herbert Kline ile 1940-The River of Life and Death [Reka zivota a smrti] 1940-Vzpominka na raj 1940-The Forgotten Village- Herbert Kline ile REKLAM-TCAR 1934-Karlovy vary 1934-Jachymov 1934-Bata fabrikas iin 1937-Silnice zpiva [The Road Singing] 1937-Pojdte s nami 1939-Dvakrat kaucuk 1939-Pristav v srdci evropy 1939-Birlemi milletler sava departman film ofisi iin [OWI] 1944-Toscanini: Hymn of the Nations 1945-Valley of the Tenessee 1945-A Better Tomorrow 1945-Library of Congress OSN N 1954-Workshop for peace 1958-Power among Man 1958-Francis Thompson ile multiscreen/IMAX filmleri 1962-To Be Alive! 1964-To the Fair! 1967-We Are Young 1968-US 1972-City Out of Wilderness 1973-Portrait of a Railroad 1976-American Years 1976-To Fly
69
1981-The Living Planet 1984-Music for the Eyes 1984-Energy!Energy! 1984-The Gift of Knowledge 1986-On the Wings DERLER 1944-At Land 1945-A Study n Choreopraphy for Camera 1945-1946-Ritual in Transfigured Time 1947-Georgia OKeefe 1948-The Photographer 1948-Princetown 1949-Marriage for Modern 1950-Angry Boy 1950-Dmitri Mitropulos 1950-Of Men And Music 1950-The Medium 1951-Gentleman in Room No.8 1954-Shrimp Fishermen 1955-Operation Hour-Glass 1956-Kid Brother 1957-Israel, 1960-Night Journey 1961-Collage 1961-River Music MAYA DEREN: Deren, Amerikaya 1922de; Rus Yahudilerine yaplan katliamdan kaarak psikiyatrist bir baba ve sanat bir anne ile, Eleanora Derenkowsky olarak gelir. New Yorkta Syracuse niversitesinde gazetecilik ve siyasi bilimle okuyup 1936da mezun olur ve ykseini ngiliz Edebiyat zerine tamamlar. Alexander Hammid ile 1943de ilk filmi olan Meshes of the Afternoonu yapar. Hammidin anna yakr bir uyars ile adn illzyon anlamna gelen Maya ile deitiren Deren 6 ksa film yapar. Bunun haricinde iki de kitap yazar Deren; 1946da; Sanat, biim ve film zerine dnceler anagram ve 1953de; Kutsal atlar: Haitinin Yaayan Tanrlar. Kitaplar dnda, film ve Haiti zerine bir ok makaleler de yazmtr. Maya Deren 0947-1954 aras Haiti Voudounu konu alan 18000 feetlik bir film ekti ki bu alma lmnn sonrasnda ei Teiji Ito [ve yeni kars] tarafndan video olarak topland. Maya Deren sinema yaratclnda Guggenheim kazanan ilk sinemacdr. Tm bunlarn dnda; film teorisi zerine yazlar yazan Deren, filmlerinin datmn da kendisi yapmtr. A.B.Dyi dolaan sanat ayn zamanda filmlerinin tantm ve gsterimi iin Kba ve Kanadaya gitti, konferanslar ve gsterimler dzenledi ki bunlarn taban bir anlamda yaamnn son ksmn ayrd vudu, bilim, inan ekseninde film yapmyla ilgiliydi. FLM VE ALIMALARI: Meshes of the Afternoon, Hammid ile 1943 16mm 14dk 1959 At Land, 1944 16mm 15dk sessiz A Study in Choreography for Camera 1945 Talley Beatty ile 16mm 4dk sessiz Ritual in Transfigured Time 1945-46 16mm 15 dk sessiz[Deren burada kalabalk bir kadro ile ibirliindedir] Meditation on Violence 1948 16mm 12dk sesli [in fltleri ve Haiti vurmallarnn aranjesini Deren yapar, filmde sound performanslar Chao-li Chiye aittir] The Very Eye of Night 1952-55 16mm 15dk sesli-Metropolitan Bale Okulu rencileri katlmylahttp://genclikcephesi.blogspot.com
70
BTMEMLER VE DERLER: Witches Cradle 1943 Marcel Duchamp ile 16mm 13dk Medusa [YMHA workshop] 1949 16mm 10dk Haitian film footage 1947-54 16mm 15000 feet Ensemble for Somnabulists 16mm 20dk Haiku footage, 1959-60 16mm 58dk
KENNETH ANGER: Hep sapk bir satanist olduunu dnmmdr Angern, tabi sadece dnmemiimdir duymuumdur da ki Crowleyin rencisi olan ve olabilen biri sadece filmler ekmekle kalmaz, film ekmek komplikasyonun sadece bir paras olur olsa-olsa. 1930da Kaliforniyann Gney kesminde doar; Bir Yaz Gecesi Ryasnn bir versiyonunda ocuk prensi roln alr. Olduka varlkl ve de Hollywood film endstrisi ile balar olan bir ailenin ocuu olarak byd-hep-. 11 yalarnda iken film yapmaa balayan Anger. Benim D Sandalm Kim Sallyordu filmiyle balayarak 1941 den itibaren her yl bir film eker ki bu 5 yl srer. Bunlarn hepsi 1947 de ektii ve datm yaplan Fireworks filminden nce olur ki 17 yandadr ve bu ncelediimiz filmlerin hibiri ortalarda yoktur. lk genliinde ileri, genelde meydan okuyan zlere ve aka gay temalara sahipti. Bunlarn ilk rnei Fireworks oldu. Angerin filmlerinin ounda grnmek ya da tam anlamyla rol almak gibi bir huyu da vard. Bu ilk dnemi sonrasnda doast, oklt olgularla ciddi olarak ilgilenmee balad. Church of Satann ba papaz nam- dier kara papaz Sir-?- Aleistar Crowleynin havarisi oldu ki bunlar yaamn ve filmlerini oluturdu, deitirdi, gelitirdi. ronik biimde, en byk n dahas kt hretini 1958de kaleme ald Hollywood Babylon ile kazand. Bu kitapta Hollywoodun zengin ve nllerinin [demek ki fakir nllerde var] skandal, ekime ve benzeri olaylarn anlatr. 1966da 47den itibaren ki film koleksiyonunu ieren ematik bir otobiyografik kitapk kard. Olay budur. almalarna gelecek olursak: Drastic Demise 1945 Eaux d Artifice 1953 13dk 16mm Escape Episode 1946 Fireworks 1947 15dk 16mm Histoire dO 1959-1961 The Inauguration of the Pleasure Dome 1954 38dk 16mm Invocations of My Demon Brother 1969 11dk Kustom Kar Kommandos 1965 3.5dk 16mm Le Jeune Homme et la Mort 1953 The Love That Whirls 1949 Lucifer Rising 1980 30dk 16mm Magick Lantern Cycle 3 saat 16mm Volume 1: Fireworks, Rabbits Moon, Eaux dArtifice Volume 2: The Inauguration of the Pleasure Dome Volume 3: Kustom Kar Kommandos, Puce Moment, Scorpio Rising Volume 4: Invocations of My Demon Brother
71
Maldoror 1951-1952 -tamamlanmamThe Nest 1943 Prisoner of Mars 1942 Puce Moment 1949 6.5dk 16mm Rabbits Moon 1972 7dk 16mm Scorpio Rising 1963 29dk 16mm Thelema Abbey 1955 Tinsel Tree 1941-1942 Who Has Been Rocking My Dreamboat 19414
BRUCE BAILLE: Bruce Baillie 1931 doumlu avant garde American sinemasnn ne kan bamsz sinemaclarndan biri... Haliyle Hollywood kar cephesinin de nemli kalelerinden biri... Ynetmen iin ilk kurulan cmlelerden biri kiisel filmci tanmlamasn barndryor. Baillie filmleri, olduka kiisel, gzel ve farkl kapsamlarda ve farkl dzeylerde anlaml almalardr. Mass for the Dakota Sioux [1964] ve Quixote [1965-1967] gibi politik ierikli filmleri ne grmezlikten gelinebilir ne de grselliinin gzellii gzden karlabilir. Baillienin filmleri; hem izleyici karsnda hem filmcilerin kendi ortamlarnda hem de bu iin eletiri koltuunda oturanlar tarafnca hep olumlama yollu karlanmtr; Baillie, hep iyi bilinen, nam salan ve ho karlanan iler koymutur ortaya. Filmlerinin bir ksm Antolojik Film Arivleri organizasyonu tarafndan derlenen Temel sinema listesine eklenmitir; de facto olarak Amerikan avant-garde film pratiine uygundur. Ve Yeni Amerikan Sinemas zerine yaplan programlarn ounda bir ya da daha fazla filmi ierie alnr. leri zerine eitli bilimsel makaleler, eletiriler ve almalar Film Culture ve Millenium Film Journal gibi dergilerde yaymlanr. 1991de Amerikan Film Enstitsnn Maya Deren dln alr. Yapmcln ticari kltr tarafndan saptanm finansal menfaatlerinden saknmann yolu pahal olmayan filmler yapmaktr. Baillienin filmleri genellikle bte almaz ve profesyonel oyuncular kullanmaz ve film ekibi sklkla yalnzca filmyapmcsndan oluur. Roslyn Romance [Is it really true?] [1974] yaparken, Baillie, ekim iin hazrlklar tanmlar: Sanrm kamyonun yakt dolu. ki adet 3200Klk k, 50 foot kablo, kamera, motor, bataryalar, kayt cihaz, arj makinesi, tripod, film ve geen yl plkte bulduum soutucunun iinde yemek. Baillie, 1960larn bandaki belgesele benzer ilerini gelitirerek ilk 10 ylnn sonunda, grntnn, rengin, bindirme-balamann?[superimposition]ve sesin dengesini kullanan fenomen duyarl bir air haline gelir. BRUCE BAILLE ALIMALARI: All My Life 1966 3dk 16mm +video format Castro Street 1966 10dk 16mm +video format Commute 1995 60dk video Everyman 1961 Friend Fleeing 1961 The Gymnasts 1961 8dk 16mm Have You Thought of Talking to the Director 1962 15dk 16mm Here I Am 1962 11dk 16mm A Hurrah for Soldiers 1962-1963 4dk 16mm Mass for the Dakota Sioux 1963-1964 20:30dk 16mm Mr. Hayashi 1961 3dk 16mm News#3 1962 Newsreel 1966 On Sundays 1960-1961 26dk 16mm The P-38 Pilot 1990 video Quick Billie 1967-1970 60dk 16mm
72
Quixote 1964-1965,1967 45dk 16mm Roslyn Romance [Is It Really True?]: Intro, 1&2 1977 17dk 16mm The Sculpture of David Lynn 1961 Show Leader 1966 1dk 16mm Still Life 1966 2dk 16mm To Parsifal 1963 16dk 16mm Termination 1966 5dk 16mm +video format Tung 1966 5dk 16mm +video format Valentin de las Sierras 10dk 16mm +video format Yellow Horse 1965-1966 9dk 16mm KURT KREN: Ana akm sinemadan uzak yaamak ve almak, en kaydadeer sanatlarn bile ilerinin tannmasn engeller. Bu durum gnmzn radikal sanat adna nc saylan filmler retmi Avusturyal sinemac Kurt Kreninde talihsizlii olmutur. Sava sonras Avrupa avant garde sinemann babas olarak adlandrlan ve baz evrelerde Amerikann Stan Brakhageinin bu ktadaki karl olarak grlen Kren, gerekten de benzersiz bir nc idi. 1950 balarnda 8mm deneysel ksa filmler ile balar ie, 1957de 16mmye geer. Onun konular gndelik nesnelerdi; duvarlar, aalar, insanlar... fakat bu nesneler; elenceli ve titizlikle hazrlanm ve kesin olanla anlalmaz olann duyarln gsteren diagramlar ve tablolar ile maniple ediliyordu. lk ilerinden biri olan; 4/61: Walls, Positive and Negative adl almasnn etkisi hipnotiktir; balnn belirttii gibi duvarlarn hzl plan ekimleridir, izleyiciye bir eit d hissi yaratmak iin sk bir ritm ile akarlar. Krenin tm filmleri yapld sra ve ekildii yllara gre adlandrlr. En dile dm/kt hretli filmlerinden biri olan 16/67: September 20-Gunther Brus Eating, Drinking, Pissing, Shiting yani: Yeme, me, eme, Sma Filminde, Kren yine her zamanki uydurma dostu Brusu bu stte belirtilen mekanik ieriin varln azaltmak iin kullanr. Bu artc ii iin her zamanki gibi iddiasz konuur Kren: ok pis...yemek, imek, iemek, smak hakknda. Bu filmi grdkten sonra bir ok arkadam benden nefret edecek ardndan kariyerini belirleyen, yaratmak iin kar konulmaz emri oluturan cmleyi ekler: zgnm ama yaplmalyd! Krenin ileri arasnda yer alanlar unlardr: KURT KREEN ALIMALARI: 50/96 Snapspots 1996 Tausendjahrekino 1995 Fest, Ein 1991 Trailer 1998 44/85: Foot Shoot 1985 No Film 1983 41/82: Getting warm 1982 39/81: Which Way to CA? 1981 40/81: Breakfast im Grauen 1981 37/78: Tree Again 1978 32/76: An W+B 1976 31/75: Asyl 1975 26/71: Zeichenfilm-Balzac und das Auge Gottes/Cartoon: Balzac and the Eye of God 1971 23/69: Underground Explosion 1969 18/68: Venecia kaputt 1968 15/67: TV 1967 16/67: 20. September 1967 10/65: Selbstverstmmelung 1965 10B/65: Silber-Aktion Brus 1965 6/64: Mama und Papa/Mom and Dad 1964 7/64: Leda mit dem Schwan 1964
73
8/64: Ana-Aktion Brus 1964 9/64: O Tannenbaum 1964 5/62: Fenstergucker, Abfall, etc./People Looking Out of the Window, Trash, etc 1962 2/60: Kpfe aus dem Szondi-Test/Heads from the Szondi-Test 1960 3/60: Baume im Herbst Trees in Autumn 1960 1/57: Versuch mit synthetischem Ton[Test]/Experiment with Synthetic Sound[Test] 1957
RICHARD KERN: Kernin kirli genleri, anlalamaz bir dnyada dverek ve sikierek yol alrlar 80lerde ve 90larn banda Transgression Sinemas mevcuttu; yabanclam, tribal kentli genlie adanm, sex ve iddetin u noktalarnda gezinen bir kk hareketti. New York kentini merkez alan, Sonic Youth, Jim Thirlwell, Dream Syndicate vb gibi isimlerin mzikleri ile yakn ilintili ve yoluna k tutanlar arasnda: Nick Zedd, Lydia Lunch, Beth B, Leg Lung ve en kayda deeri Richard Kern vard. Kern, 1954 doumlu, fotograf ve sinemac ki iki sanat ayr ayr ileyen biri deil, tersine ayn temalar iki farkl sanatla ileyen ve yer-yer tmleyen biri; Bir Boschian cehennemdelii olarak New York, ask suratl hap genlik, Mansonesk, bok-kan filmleri [guts-gore], kalitesiz zel efektler eliinde- byk silahlar, byk baklar ve sert hardcore sexte olduu gibi. lk filmlerinden bir olan Beynimin Sa Taraf-1985- [orijinal isimlere filmografya da rastlarsnz, merak etmeyiniz...] Ya da Yz Sikerek Kurtulu olarak altbalklandrlabilecek filminde, psikoz ve paranoya zerine alr. Lydia Lunch bir kent kazazedesi olarak baroldedir ve stsesle sonsuz bir vakum tarafndan emilmeyi ve gerekliin gerekli olmad bir yeri anlatr. Gndelik yaamn sradan ritelleri askya alnmtr, bu psikolojik serbest d denemesinde; Lunch zamann; yatakta dnerek, soyunarak, gslerini okayarak ve silahl, gizemli bir gurunge olanla iddet ieren bir sexe itaat ederek geirir. lerinin genelde gldren zel efektleri, tartlabilir kadn dmanl ve inat dar grllne ramen Kern; burjuva yaamnn zevkleri olarak; sex, iddet, uyuturucu ve mzii baaryla gzler nne serer. RICHARD KERN ALIMALARI: Lunchbox (1994) Renkli, 16mm, 5dk. Marilyn Manson iin Kernin yazp ynettii bir rock videodur. Love Is... (1994) Renkli, 16mm, 3.5dk. Bu da, King Missile zerine bir rock video, yine hereyi Kerne ait. Body Bomb (1993) Renkli, 16mm, 5 dk. Dier bir rock video; Unsane iin; yazan ve direkte eden Kern abimiz. Divine Hammer (1993) Baba bolca RV ekmi grdnz gibi, devam ediyoruz; The Breeders iin bir rock video. Yazan kim; Gordon, Gordon ayn zamanda direktr, tabi Kern ile beraber direkte ediyorlar videoyu, prodktrln de Elektra Records yapyo[stteki videolarn prodktrlerini pek nemli olmadklar iin yazmadm da, Elektra deiik bi durum...] Room 429 (1993) Siyah beyaz bir 16mm, 5 dklik, Cop Shoot Cop iin bir video alma. CSC ile Kern yazyor, Kern direkte ediyor olay. My Nightmare (1993) Renkli olan alma bir sper 8 kamera ile ekilmi ve 5dklik. Featuring: Susan McNamara. Yazn ilerini hallettii gibi ynetmenlii ve de prodktrln de yapyor Kern.
74
Detachable Penis (1993) Renkli ve 4dklik bir 16mm; King Missilen elik ettii Kernin yazp ynettii ve Atlantic Recordsca prodke edilen bir rock video dahaThe Sewing Circle (1992) Renkli, sper 8, 7dk. Featuring: Kembra Phfaler, Lisa Resurrection ve Carrie. Yazan, yneten ve prodksiyon yine- Kern. The Bitches (1992) Siyah Beyaz, sper 8, 10dk. Featuring: Linda Serbu, Annabelle Davies ve Charles Wing. Mzikler Jim Colemana aitken yazn ve prod. ilerini Kern yapar. Horoscope (1991) Renkli+S B, S8, 5dk; Featuring: Holly Adams, Bob Drywall ve Squeak Wilentz, mzikler Budenholzera ait. Gerisi malum, Kern. Catholic (1991) S B, S8, 2dk; Fee ile, mzik: Budenholzer, yazan. Yneten, prodke eden Kern. Nazi (1991) Renkli, S8, 2dk; Annabelle Davies ile,mzik yine Budenholzer iken geri kalan bildiklikler Kern. Tumble (1991) Renkli, S8,4dk; Linda Serbu elik eder, mzikler; Pitt and the Dreamers iken geri kalan tm Kern. Scooter and Jinx (1991) Renkli, S8, 1dk; Linda Serbu ve bu sefer Karen Disney elikleriyle, dnyann en baba guruplarndan biri iin hazrlanm bir alma: Bir Sonic Youth videosu. Yazm ynetimde Kern baba varken, prodksiyon patlak: Geffen Records. X is Y (1990) Renkli, 4dklk bir Sper 8 kamera ile featuring: Tomoya, Jackie O, Linda Serby, Cassandra Stark ve Cristina [bunlar Kernin kafa adamlar galiba] Mzikler Cop Shoot Cop tarafndan yaplyor, gerisi Kern. The Evil Cameraman (1986,1990) Renkli,Sper 8, 12 dk; Featuring: Jap Anne, Ice Queen, Kern, Little Linda ve Jackie O. Mzik:Foetus Corp. Kalan taraf Kern. The King of Sex (1987) Renkli,Sper 8, 5dk. Featuring: Nick Zedd, Rick Strange ve Audrey Rose.Mzik: Killdozer. Gerisi malum. Submit to Me Now (1987) Renkli, Sper 8, 17dk. Featuring: Nick Zedd, Cassandra Stark, Lydia Lunch, Audrey Rose, Kern, Clint Ruin, Lung Leg ve dierleri. Mzik: Thurston Moore, J.G. Thirlwell, Bewitched, Black Snakes ve dierleri...kalan da Kern. Pierce (1986) Renkli, Super 8, 9dk. Featuring: Audrey Rose. Prodktr & direktr Kern. Fingered (1986) Siyah Beyaz, Super 8, 25dk. Featuring: Lydia Lunch, Lung Leg ve Marty Nations. Mzikler:Lunch ve J.G. Thirlwell. Kalan tm ilerden Kern baba sorumlu. Death Valley '69 (1986) Renkli, Sper 8 ve video, 7dk. Sonic Youth ile bir rock videosu. Yazn izin ileriyle prodksiyonerlii Sonic Youth babalar ile Kern yapyor, Kern bi de ynetiyo tabii. You Killed Me First (1985) Renkli,Sper 8, 12dk. Featuring: Karen Finley, David Wojnarowicz ve Lung Leg. Yazan, yneten, prodke eden kim bilin bakalm. Submlt to Me (1985) Renkli, Sper 8, 12dk. Featuring: Lydia Lunch, Clint Ruin, Tom Turner, Audrey Rose ve dierleri. Mzik: Butthole Surfers. Gerisi malum kiinin ii. Manhattan Love Suicides (1985) Siyah Beyaz, Super 8, 35dk. Featuring: David Wojnarowicz, Bill Rice, Nick Zedd ve tekiler. Mzik:J.G. Thirlwell ve Dream Syndicate. Kern; yazar, ynetir, prodktrlk bile yapar.
75
The Right Side of My Brain (1984) Siyah Beyaz, Super 8, 23dk. Featuring: Lydia Lunch, Clint Ruin, Henry Rollins...Lunch ve Kern beraber yazar, Kern ynetir ve prod. eder. Goodbye 42nd Street (1983) Renkli, Sper 8, 4dk.Prodksiyon ve direkt: Kern.
IV. BLM BTRRKEN & EK
SON DEN BABINDA Evet, bir ekilde ve gerekten istemeden de olsa Amerikan avant garde sinemasna ve sanatlarna ayrdm yeri bir ekilde snrlandrmal ve sonlandrmalym; zira bu satrlar ekillenirken usum srekli olarak bu ana kol zerine ayr bir kitap yazmann gerekliliinden dem vurup durmakta. Avant garde sinemann yaad ilk Fransz dnemin sonrasnda gelen yeni bir avant garde yap olan New York merkezli Amerikan deneyselcilii ok ncede de bahsettiimiz gibi oluumu bakalatrm, yepyeni ve muhteem yeniliklere tam, onun ufkunu ciddi bir ekilde genileterek corafyasn sonsuzlatrmtr; ite bu yzden kitabn bu fasl tme nazaran daha uzun ve ar bast; nasl ki balangta Fransa varsa ve zerine basarak bahsetmek zorunda isek ayn ekilde bir bitiri babnda, konumuzun dolu dolu yaand Amerikaya da ylesi ve dahi daha fazla deinmeliydik. Bu saydmz isimler Amerika da ki avant garde sinema oluumunun bir anlamda bel kemikleri ve olmazsa olmazlklardr; bu kadar m drlar, elbette hayr ama dediim gibi bunun iin daha ierikli ve salt bu konuya ayrlm baka bir alma yapmak gerekmektedir. u an yeryznde avan garde ats altnda toplanacak tm denemelerin yaad ana noktadr Amerika, dnya zerinde lm deildir avant garde sinema fakat gerek anlamda kayda deer almalarn ortaya konulduu bir baka lke de yoktur; son zamanlarda Japonyada experimental tarzlara ynelen underground ynetmenlerin sessiz sedasz bir oluumu varsa da tam anlamyla bir patlama yapmamtr lakin gerektende yenilikler vaad eden bir yaplanmadr bu ve retkenliide hafife alncak lnn zerindedir. Son olarak okuyucuya almlar yapa bilmesi maksadyla deneysel ortamn kendi iinde ses getiren bir iki isminden ve belkide filmlerinden bahsedeceim ki gerek anlamda tek sinema dal olarak grdm bu muazzam alanda alan dier gzel ve retken insanlarn hakkna tecavz etmemi olaym. Ben yukarda vermemee karar almtm ama bir Canyon bireyi olan Chester Kessler da alarak son deinilerimi yapmak ve olay kapatmak istiyorum: bir fotograf olan ve bu eitimini ilerideki zaman dilimlerind oka ilerletip profesyonelliin ardna tayan Kessler, Souther California niversitesinde ald film yapmcl ve animasyon eitimini gemiiyle harmanlaynca ortaya iyi iler karan bir isim km oluyor; yaamnda sadece 4 adet filme imza atm olsa da [ki bunlar: The Plaque Summer 1951, Columbarium 1973, Rondo 1976, Go 1976dr.] Patchen, William, Kaufman, Stacton ve Anger gibi isimlerle almtr. Hala A.B.Dde yaam srmektedir. Evet canyondaki ve dier isimlere yle bir
76
baktmda bir kez daha beynim bana, salt bu konu zerinde; mesela Canyon Sinema-s -ya da daha genel bir ey- gibi bir kitap almas yapmam gerektiini sylyor, gerektende sizlerle daha fazla ismi, filmi, bilgiyi zellikle Amerikan avant garde sinemas zerinde paylamak isterdim ama bir kitapk olarak tasarsn yaptm bu alma u anda bile snrlarnn dnda, burada ki tek ama ufak bir genelleme yapmakt ki nsz de bahsedeceim bunlardan...ben genede sralamadan edemeyeceim birka ismi listedekilerden haberiniz olsun diyerekten yazyorum: Ron Finne, Kuchar Biraderler [kalitedirler], ar abi konumunda ciddi belge ilerin sahibi: Richard Dindo, Kanadal salam experimental film yapmcs Mike Hoolboom, Hollywood grm ksac Martin Arnold, sk bir kolaj ve animeci Lawrence Jordan, yaayan canl seri katillerden monologlardan hardsexe, ksa denemelere Ian Kerkhof, 65 dk lik experimental filmi De Profundis[a surreal exploration of homo identity] ile nam yapan Lawrence Brose, aslnda geni yer ayrmadm iin acayip pimanlk duyduum ama u an ok ge olduundan; nemli isim Antonin Artaud, bir deli profesyonel ve kuan ok nemli nc isimlerinden biri Otto Mhl ve son olarak; filmciliine ek, air ve lezbiyen; ksa, temiz, gzel ve iyi mzikli ilerin sahibi Abigail Child ilk etepta sayma gerei duyduum isimler. Tekrarlamaktan bkmayacam iin son kez bir daha, bu listenin uzayp gidebileceini syleyerek ok nemli bir konuya deineceim: sinema zerine ki kastm avant garde sinemadr- okumak benim iin hep getirisi ok olan ve de keyfli bir ey olmutur, ayn ey sinema adna, avant garde adna yazarken, yer yer daha fazlasyla mevcut; renim ve zevk sryor burada da; ama gelgelelim- ne yazarsak yazp, ne okursak okuyalm, vizyonun karsna gemenin o esrik bysnn verdii tatmini hi bir ey vermez, veremez. Dnsenize en batan beri bir yn filmden bahsettik, film yapmclarndan, animatrlerden ve sairelerden, yer geldi isimler dikkatinizi yada cezbinizi ekti, yeri geldi aklamalar sizi bir yerler tad, belki benim gibi ekmek istediiniz ama bir sebepten ekemediiniz ve belki de asla yapamayacanz filmlere gitti aklnz[sakn vazgemeyin, sonra bunu da bir film yaparsnz], geleceim yer uras; bu filmleri izlemee aln, onlar hakknda okumak ya da baslr m u an bilmiyorum fotograflarna bakmak iinizde ki film hayvann doyurur mu, elbet hayr. En nemli konu ki bu filmlerin ok kk bir ksmn yaadmz lke ierisinde bulabilirsiniz hatta bu metropolistanbul dnda yaayanlar iin daha zor bir i olur, genede maddi imkanlarnz gz nne alaraktan bu filmlerin bir ounu hatta tamamn internet zerinden sat yapan maazalardan ya da daha krl olsun diyerekten filmi yayan firmalarla direk balantya geerek adresinize gnderilmek zre alabilirsiniz; nemli ve alternatif bir seenek olarak son 2 ylda gelien ve hem copy kalitesi yksek hemde seenek fazlas olan underground VCD oluumlarndan faydalanabilirsiniz. Son olarak Amerikan Underground Sinemasnn bulamayacanz filmleri -ve dier piyasa olmayanlar iin (EKIII de sunduumuz liste buna dahildir) internetten [indirmek babnda da] faydalanabilirsiniz.
EK : BAZINN KURGUNUN TARHSEL GELMNE EISENSTEIN KURGUSUNA MNMAL BR DEN YNELK GRLER ve
Montaj, Griffthin ortaya koyduu bir olaydr. Malrauxun Sinema Psikolojisi kitabndan rendiimize gre daha nce bilinsiz olarak yaplan montajn sanat haline dnmesi ve bylece bir dil yaratlmas onun sayesinde olmutur. Montajn kullanlmas grlmezdir ve genel olarak Amerikan sinemasnda, sava ncesi yapmlarda grlmektedir.Bu montajlarda tek ama sahnenin zdeksel veya dramatik mantna uygun olarak blmn analizinin yaplabilmesidir. Bu sayede izleyici amlamasna ynetmenin bak asna gre yapacaktr.
77
Bu grlmez kurgulama montajn tam potansiyelinin kullanlma sokulmasn engellemektir. Dier taraftan bu potansiyeller genel olarak paralel montaj olarak bilinen oluumudur. Paralel montaj yaratmnda, oluturulmasnda Griffth baarl olmutur. Abel Gance, La Roue filminde hz kullanm olmadan bir lokomotifin srekli artan sratinin grnm yaratmtr. Atraksiyonlu Montajn en nemli kullancs ise Eisensteindir. Ayn sahne iinde gerekli olmad halde baka bir grntnn kurgulanmasn gerekletirmitir. Bu konuda The General Line filminden bir doa grntsnn ardndan, yangn grntsnn takip etmesi rneini verebiliriz. Bu deiik montaj tekniinde ok deiik diziler oluturulabilir. Clouzotun Quai des Orfevres isimli filminde, bir orabn yatan yanndaki sandalyenin zerine frlatlmasna, bir stn dklnn izlemesi bu dnemdeki deiik rneklerdir. Monajn kullanlma amac duyularn veya anlamlarn yaratmdr. Bu grntlerin birletirilmesi sayesinde olur. Bunun en iyi deneyi ise Kuleovun Mozhukin filmidir. Bir glmsemenin takip eden grntlerde ald farkl ekiller montajn zelliklerini mkemmel ekilde zetlemektedir. Kuleov, Eisenstein ve Gance tarafndan kullanlan montajlar bize bir olay gstermez; sadece ima eder. Kiisel gereklik grnts bu ilgiden yola klarak oluturulmutur. Kuleovun Mozhukin filminde, Mozhukin + l ocuk = Acma, bu soyut bir sonutur. Bu sonu nclerin hi birinde bulunmaz. Gen kzlar + iek Aan Elma Aalar = Umut. Bu tr bileimler sonsuzdur. Ancak bu almlarn yaplabilmesi iin bir kavram yaratlmaldr. Bu ekilde dzenlenen grntlerin estetik bir gnderim gc vardr. Anlam grntde deil; izleyicinin zekasna ilikin olarak kurgulanm grnt glgesindedir. Montaj kayna olarak grntlere yklenen anlamlar, izleyicilerin belli zmlemeler yapmalarn gerektirecek ekilde ortaya konulmulardr. Sessiz film dneminin sonunda bu ama daha kapsaml olarak gerekletirebiliyordu. Bir tarafta Sovyet sinemas montajn teorik ve pratik snrlarn zorlarken, dier taraftan Alman sinemas k ve dekor zerine younlaarak daha nitelikli grntler elde etme abas iine girmitir.Dier lkelerin sinemalarnda da ufak tefek kprdanmalar grlmesine ramen, Fransa, sve ve Amerika gibi lkeler bile henz sinema dili oluturmaktan yoksundular. * Kurgu, der Eisenstein: ki grnt arasnda ki ilikinin kullanlarak ortaya bir ok etkisi karmaktr. Bylelikle, tekil dnceden te gidemeyen izleyiciye karmakl verebilirsiniz. Kurgulamada deneyselleme adna bir nc bu anlamda bir avant garde olan Eisensteinn kurgu mant ok deiik etkilenimlerden elektrik almtr ki bunlarn arasnda Japon Kabuki Tiyatrosunun etkileri nemli bir yer tutmutur. Filmin hammaddesini aklamakta kulland bu teknikten te HAKU sanatyla kurgulama tekniini birletiren Eisenstein, Japon dili ile sinema dili- arasnda mthi balantlar kumu ve bunlar tekniklerinde kullanmtr. Onun Hai-ku iir sanatnda montajla bantlad ey; ideogramik yapl dille yazlan bu iirlerin her bir ifadesinin bir atraksiyon olabilirliidir; bu ifadeler der ynetmen, kurgu ile birlemektedir. Dizelerdeki atraksiyon kartl btne varldnda psikolojik etkiyi meydana getirecektir. Bu noktadan hareket ile be ayr kurgu tekniine varr Eisenstein. Metric-lml- kurgulama, ritmik-dizemsel- kurgulama, tonal-titremselkurgulama, overtonal-sttitremsel- kurgulama, intellectual-anlksal- kurgulama. [merakls --ki merakl olunuz bu konuda, zira avant garde sinemada Eisenstein kurgusu enbi avant garde hareketlerden biridirbu tekniklere baka kaynaklardan ulaabilir ve ularsa da iyi eder.]
78

Avant-Garde Si̇nema Üzeri̇ne

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Avant-Garde Si̇nema Üzeri̇ne

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SNEMA KTAPLII

AVANT-GARDE SNEMA ZERNE

Bu eser http://genclikcephesi.blogspot.com tarafndan yaynlanmaktadr.

I. BLM AVANT-GARDE SNEMA ZERNE GENELLEME

SANAT SNEMASINA VE AVANGARDA GENEL BAKI

II. BLM AVANTGARDEIN KLASKLEM SMLER

III. BLM A.B.D AVANT GARDE SNEMASI ZERNE

AMERKADA YERALTI NCLER VE CANYON GRUBU

The Potted Psalm

IV. BLM BTRRKEN & EK

You might also like