You are on page 1of 639

Ansiklopedik Szl

Trk mitolojisi ve Trk mitolojik liiyt modelinin temelim. A/tay. Yakt veya herhangi bir Trk topluluunun din-miolajik grlerinde grmek, bir Hakas tapmandan konumak kadar yanltr. nk Trk mitolojik sisteminin varllmas, Trk birlii a\U snrlanr. Farkl Trk halklarnn din-mitolajik gr ve dncelerinin temelinde, Trk mitolojik dnya modelinin oluuma hnin/n; Bu anlamd: 'Piri. mitolojisinde:: bahsedilirken, eski Trklerin mitolojik gr re dncelerinin toplam olup, "kk dil" alarnda yaadklar -ntrk" dnemin ans kastediliyor. Semboller ile gerek bir dnce sistemi olan b mitolojik grlerin btnlk oluturmas. vgar/k bilincinin genel kansna gre. "kk dil" zurnalma oi olduu kabul edilir. "I'rolrk" dimeminde imdiki Trk dillerinden hibiri mevcut deildi. Sadece ulu ve alalar Trkeri dcnilebilen en eski dnemin ortak Trkesi (Kk Trke) vard. lek bir sistem gibi Trk mitolojisi bu dnemin dncesini aklan: Bunun iin de Trk halklarnn mitolojik dnya modeli ve t.-,"'. oluum zaman. kuHandohiic ek tek dzgn

Kitap zerine Yurt Kitap-Yayn Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk' yaymlayarak bu alandaki byk bir boluu doldurmutur. Tarih boyunca dnyann geni blgelerine yaylm olan Trklerin destanlar, efsaneleri, hikyeleri ve farkl kltrel eleri, mitoloji dediimiz bilim dalnn geni bir parasnn eriini oluturmaktadr. zellikle Trkiye dnda, Orta Asya'da yaayan Trk topluluklarnn mitolojik eleri ok zengindir. Bu eser ile bu zengin kltrn d a h a iyi anlalabileceini, gen kuaklarn gemilerini ve dnsel miraslarnn kklerini daha iyi kavrayabileceklerini umut ediyoruz. Yazar zerine 1964 Ylnda Azerbaycan'da dodu. 1989 ylnda Bak Devlet niversitesi Filoloji Fakltesinden mezun oldu. 1989-1991 yllar arasnda Azerbaycan Trkesi ve Edebiyat retmenlii yapan Beydili, 1992-1994 yllan arasnda Azerbaycan Bilimler Akademisi Edebiyat Enstitsnde Yksek Lisans Eitimi grd ve 1995 ylnda Filoloji Bilimleri dalnda doktorluk unvan ald. 1994-1996 yllarnda Ankara'da TC Dileri Bakanl'na bal TKA Bakanl'nda "Ortak Trk Yaz Dili" projesinde yabanc uzman olarak grev ald. 1997 ylnda doent olduktan sonra, 1998-2000 yllar arasnda Azerbaycan Bilimler Akademisi Folklor Enstits'nde alan Celal Beydili 2001 ylndan itibaren Azerbaycan Cumhurbakanl Humanter Siyaset ubesi'nde danman olarak grevini srdrmektedir.

2003 Celal Beydili

Orjinal Ad Trk Mifloji Szly

2004 Yurt Kitap-Yayn eviri Eren Ercan

Yurt Kltap-Yaym IRV Ansiklopedik Szlk Dizisi 01

Kapak Ali mren Cantekin Matbaas. Ankara (Kapak Bant Dzeni Serdar Toka]

Yurt Kltap-Yaym Konur Sokak No: 26/3 Kzlay-ANKARA Teh (0 312) 417 35 49 Fax: [0312)425 36 40 www.yu rtkitap.com e-mail: yurtkitap@yurtkitap.com

ANSKLOPEDK SZLK
CELAL BEYDL
ansiklopedik szlk

eviren Eren Ercan

EDTR'N NOTU

Trk milli mitoloji sisteminin kkl sorunlan halen tam anla myla aratnlmad ve yeteri kadar zerinde allmad iin, bu ansiklopedik szlk hazrlanrken de Trk mitolojisinin anla ylarn btn genilii ile sniandrabilmek henz m m k n ol mamtr. Bununla birlikte, Trk dnyas mitoloji modelinin orta ya kmas y n n d e g n m z e kadar yerli-yabana Trkologlardan ve mitologlardan ibaret eitli kimselerin bu anlamda gr d iler sayesinde, Trk mitolojisinin bir szlk haline gelmesi kanlmaz olmutur. Eer bir milletin mitolojisi szlk ve ansik lopedik almalarla desteklenmiyorsa, o mitolojinin anlalr ve ereveli olmas mmkn deildir. Elinizde bulunan "Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk" adl eser, bu htiyacn sonunda ortaya kmtr ve bu alma bir ilktir. Dnyadaki Trk halklannn, tek syleyile Trk Dnyasnn mistik ve dinsel dnya grn toparlayan, mitoloji manzaras n aksettiren yzlerce efsanevi varlk ad, deyim, anlatma, yan tann, iyi ve kt ruh inanandan yalnzca bir blm bu alma da ortaya konabildi. Bu yayndan sonra inanyorum ki Trk mito lojisinin genel anlayna ilikin aratrmalar ve almalar artacak, yorumlar geliecek, mevcut veriler nda yeniden g z d e n ge irilecektir. Aslnda bu ansiklopedik szl hazrlayan Do. Dr. Celal Beydili (Memmedov) almasn Trk halk kltr ve Trk mito lojisinin sorunlaryla ilgilenenler iin ortaya koymutur. Ama a lmas ilerledike, Trk mitolojisinin ne kadar ksz ve hatta ye tim brakldn grerek. Trle mitolojisine arlk vermitir. al5

masnn bir blmn Trkiye'de gerekletirmi, binlerce kay nak kantrm, s o n u n d a 2 0 0 3 ylnda Azerbaycan Milli limler Akademisi Nizami Edebiyat Enstits ve Folklor Enstits'nn lim adamlannn denetim ve gzetiminde Bak'de yaymlanmtr. Yurt Kitap-Yayn, Bak'de baslan kitab, birka konu m a d d e si, ekil ve resimler ekleyerek yeniden baskya hazrlamtr. Mitoloji, belli bir kavme ait efsaneleri inceleyen bir bilim dal anlamna gelir. Ancak bu anlay artk deiti. G n m z d e hatta uzun bir sreden beri mitoloji, yalnzca bir kavme veya millete ait efsane, masal ve mitik anlatmalar deil, dnyadaki btn ef sane, masal ve inanlan ele alarak; inceleyen, aratran, derle yen ve zmleyen bir bilim olarak kabul edilmektedir. Mitolojinin metodlan da artk ok geliti. Artk efsaneleri ve masallan baka milletlerin inanlar ve anlatlan ile karlatrmak da mitolojinin metod ve ana amalan ierisine girmitir. Bitda bu almalar hayli gelimitir. Bizde se halen emekleme safha sndadr. Tk mitolojisiyle ilgili bamsz kitap says bir elin parmaklann gememektedir. Prof. Dr. Bahaeddin gel, Prof. Abdlkadir nan, Murat Uraz, Do. Dr. Yaar oruhlu gibi mitologlann almalan olmasayd acaba ne yapardk ki?.. Mitolojimizle ilgili aratrma yapan ve makaleler yazanlann says da yirmiyi gememektedir. Bu ihml ve kendi kltrmze olan lgisizliimiz affedilemez a m a zamann getiine nanp da her eyi brakalm m? Hayr!.. Mitoloji bir milletin dncesidir. Trk mitolojisi ok zengindir, eitlidir ve kaynaklan ok eskilere dayanr. "Zarann neresinden dnlrse kardr" anlayyla yz yllann ihmlini ksa srede ka patabiliriz. Nasl m? Pek ok yolu ve aresi var. niversiteleri mizde Mitoloji blmleri kurarak, aratrmalanmz Trk mitoloji sine ynlendirerek, bu aratrmalan yapanlan destekleyerek, almalann yaynlayarak vs. vs. Danasn sylemek mmkn. A m a zaman geirilmemelidir. Artk u bir gerek ki dnya mitolojisinin pek ok konusu, Trk inana ve Trk insanna aittir. Batl mitologlar. Tarihte yaa6

m kiiler, hakanlar, beyler, krallar mitolojinin dnda braklma ldr. Bunlar edebiyatn ve folklorun alanna girer. Braknz bun larla folklorcular ve edebiyatlar ilgilensin" diyerek, zellikle bi zim mitoloji ile ilgimizi kesmektedirler. Ama bunlan syleyen batl bilim adamlan, Trk dnyasnn destanlarn, masallann, inanlann didik didik ederek aratrmaktadrlar. Trk mitolojisinin bir zellii vardr. Bizdeki tarihi kiiler mito lojik anlatlar erevesinde ortaya konmaktadr. Mesela; G e n Osman Destannda; G e n O s m a n tarihi bir kiiliktir a m a destan daki anlatmlar mitik eler tar. Manas Destan da byle, O u z Kaan Destan da. Eer bunlan yalnzca edebiyat ve folklorun il gi alan ierisine koyarsak gemiimizle ba ve balants kesil mi olur. Geri mitolojide tarih yoktur. Mitolojik kahramanlar kutsal varlklardr ve hatta bazen de Tannlardr. Ama Trk mito lojisinin baz kahramanlan yaamtr, tarihi kiiliklerdir. O u z Ka a n gibi, Alper ErTunga gibi... Prof. Dr. Bahaeddin gel unlan sylemektedir: "Trk mito lojisi, Trk ailesi, Tk cemiyet dzeni ile Trk ahlk ve adetleri nin bir aynas gibidir. Trk mitolojisi dier dnya mitolojilerinde olduu gibi, l fikir ve anlaylardan meydana gelmemitir. Trk mitolojisi bir hayat yoludur. Cemiyeti dzenleyen ve g d e n canl dncelerin bir toplamdr." Bu ansiklopedik szlk; sadece Trkiyede yaayan Trklerin deil, btn Trk dnyasnn bir eseridir. Do. Dr. Celal Beydili'yi. Yurt Kitap-Yayn ve alanlann kutlanm, baanlannn deva mn dilerim.

Hayrettin vgin A rast rmaa-Yazar

NSZ

Trk Mitolojisi Aratrmalar B a l a m n d a Trk Mitolojisi A n s i k l o p e d i k Sz'nn Yeri v e O n e m l z e r i n e Trk mitolojisi, Trk kltr ekolojisinin meydana geliinin te mel nedenidir. Bir baka ifadeyle, e e r bugn binlerce yllk za m a n ve Saha (Yakut) Elinden, Irak'ta Trkmeneline, Kosova'da Balkanl Trk topluluklarna ve Moskova yaknlanndaki uva Trklerine kadar uzanan son derece geni bir corafyada, mekn ayrlklarna ramen 200 milyonu akn bir insan topluluu ken dilerini "Trk" st kimliine balayarak ifade ediyor ve yaratp yaattklan ve yaadklar kltrel ekoloji, "Latin Dnyas, Anglo sakson Dnyas, Arap Dnyas" gibi nitelemeler trnden bir adlandrmayla 'Trk Dnyas" olarak adlandnlyorsa, bu en azn dan 10.000 yllk bir gemiten kaynaklanan Trk mitolojisinin bir sonucudur. Sz konusu zaman ve mekndan kaynaklanan olumsuzlukla ra bir de ounlukla yaptmz bir yanllkla Trk eittir Msl man" gibi yanl bir kabuln tam tersine Trkler, tarihsel olarak ksmen veya byk topluluklar halinde neredeyse btn byk dnya dinlerini kabul etmilerdir. G n m z d e d e , byk bir ks m Mslman olmakla birlikte, Gagavuz ve Urumlu (Azak Urumlan) Trkleri Hristiyan; Karay ve Kpak Trkleri Musev; San Uygurlar Budist; Tuva Trkleri Lamaist; Saha (Yakut), Altay, Hakas, Urenha, or ve Beltir Trkleri ise Kamlk (amanist) Dini'ne mensupturlar. Dinlerin dnya gr oluturmadaki rolleri dnldnde hibir ekilde bir araya gelemeyecek zihniyet lere sahip olmas beklenilen Trk topluluklarnn sosyal hayatlan-

n d z e n l e m e d e szck, deer, balam ve anlam ynlerinden t a m a m e n ayn ataszlerini kullanmalar ortak zihniyet ve dnya grne sahip olduklannn en salam delili olarak karmza kmaktadr'. Hi phesiz bu durum, ayn kkenlerden ve mi tolojik gemiten kaynaklanan ve zaman iinde bu kkler ze rinde eitlenmelere ve zenginlemelere urayarak adeta dall budakl bir n a r gibi devasa bir hale dnen Trk mitolojik d ncesinin yansmasndan baka bir ey deildir. Yakn zamanlarda yaplan almalar gsteriyor ki** biz Trk ler, hangi dine girersek girelim, bizi biz klan ve bize Trk kimlioni veren temel unsur olan mitolojik dnya grmz tama men reddetmediimiz gibi o n u yeni girdiimiz dinlerin yok edi ci tesirinden de korumann bir yolunu bulmu ve bu sayede de devletimizin olmad veya devletimizin kabul edilen dinlerin son d e r e c e ar tesirleri altnda bulunduu durumlarda da z mz, milliyetimizi ve kendimizi ifade ettiimiz dilimizi, Trkem/ ve dolaysyla Trklmz koruyabilmiiz. Bizim biraz uzunca da olsa iki cmleyle irade ettiimiz bu v ,**!ekler, Trk kltr tarihinin bir zetidir. Dahas. Trk mitolojisi meselesi aka grlyor ki, bir ulus olarak yeryznde vcut bulma, yer tutma ve var olma mcadelesinden baka bir ey de'.K n H e m de Atatrk'n "kendimiz olarak ve kendimiz kalarak. Aydnlanma, adalama ve insanlk ufkundan bir g n e gibi doarak yannn dnyasn aydnlatma" hedefini gsterdii Trk ulusunun hibir zaman vazgeemeyecei temel bir kaynak ve mesele olarak karmzda durmaktadr.
1

Ancak, zeletiriyi pek sevmeyen biz Trkiyeli Trk aydnlan 1 u.lv link mitolojisi konusunda 20. yzyl boyunca neler yaptom/ .slnda yapmadmz- anlamak iin uzun boylu araOr* / tu k. > yU itgW olarak yalanlarda yaptmz bir almamz iin bkz. zkult,,>Kiu<filt Hik Dnyas Ortak Ataszleri Szl. Ankara. AKM Yay. '' hakinin gclrneksel Trk dnya grn ve dinini pek ok din deitirnrlrtnr lamcn koumalan konusunda bkz. /. Roux. Trklerin ve Moollarn I hkllUnl. stanbul. I^rvt Yay. (1999).

maya gerek yoktur. Bugn Trkiye'de Trk mitolojisini profesyo nel bir aratrma alan olarak semi insan says bir elin parmaklann gemez. Bu konuyu balk yaparak yaynlanan kitap says se sadece tr. Rahmetli Bahaeddin gel ve Murat Uraz'n almalanna son yllarda Yaar oruhlu'nun almas katlmtr; o kadar. Evet yukanda Trk mitolojisinin n e m i n e dair kurduu m u z iri iri cmlelere ramen kitap apnda sadece alma... Buna bir de bizim gibi konuya lgi duymakla birlikte henz kitap apnda eser vermemi/verememi ancak makaleler yazm ve yazmaya devam e d e n en fazla on. bilemediniz on be isim ekle nebilir. Trk mitolojisi aratrmalan konusundaki ihmalimiz ve tembelliimiz, btn gplakigryla ortadadr. Bu balamda, elinizde tutuunuz kitap. Trk Mitolojisi An siklopedik Szlk" byk bir n e m tamaktadr. Her eyden n ce. Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk, Trkiyeli aratrmaclann ounlukla ikinci elden kaynaklar vastasyla kulland ve mito lojik gemiimizle ilgili son derece nemli kaynaklar olan Rusa kaynaklan ve Trk dnyasnda yaplm alan aratrmalanndan el de edilen sonulan iermesi bakmndan konuya uzmanlama amacyla ilgi duyacaklara kaynak nitelii tamaktadr. Ayn ekil d e , Trk mitolojisinde yer alan kahraman, karakter ve tipleri ve bunlann eitli Trk boylan arasnda ald ekilleni ve eitlen meleri de vermesi nedeniyle karlatrmal verilere sahiptir. Bu da bir konuyu diyelim ki, "albast" veya "al kars" gibi bir konu yu ele alacak olan aratrmaclara motif veya tip baznda konu nun sosyo-kltrel evriii ve ekilleni izgilerini takip e t m e ve mukayese e t m e imknn vermektedir. Kitapta yer alan m a d d e balklan ayn z a m a n d a Trk mitolojisinin alt alma alanlann ve problemlerini gstermesi bakmndan da yol gsterici ve ufuk ac mahiyettedir. Trkiye'de yeterince bilinmeyen zellikle Rus a kaynaklann kaynakas da uzmanlamaya ynelecekler asn dan son derece yararldr. t e yandan Trk mitolojisine ait verile rin bir szlk sistematiinde sunulmakta oluu konunun uzman olmayan ve byle bir amac da olmayan okuyucuyu skmadan

11

istedii m a d d e y e ynelik olarak derli toplu bilgi alabilmesini ko laylatrmaktadr. Dolaysyla bu kitap uzmanlama niyeti olma yan okuyucu iin de son derece nemli ve yararl bir kaynaktr. Dahas ve belki de en nemlisi bu zellikleriyle, Trk Mitoloji si Ansiklopedik Szlk, yukanda iaret ettiimiz eksikliklerimizin giderilmesi srecinde aratrmaclanmtz harekete geirerek Trk mitolojisi aratrmalann hzlandnc ve derinletirici bir katalizr levi yklenmesine ynelik beklentilerimizdir. Bu srecin hzlanmasryla birlikte, birka rneini Atatrk'n d n e m i n d e grd m z Trk mitolojisinden alnan ilhamla ortaya konulmu sanat eserlerinin, ister resim, heykel ve isterse mzik, yazn ve film formlannda ortaya kmas mmkn olabilecektir. Kreselleme yi bir kader gibi dayatan gnmzn sosyo-kltrel ve siyasal konjonktrnde bylesi gelimeler, "olmazsa olmaz" hviyetin dedir ve "kendimiz olarak ve kendimiz kalarak adalamam zn" yolu da buradan gemektedir. Bu nedenlerle, karde Kuzey Azerbaycan Trklerinin grkem li alimi Celal Beydili'yi bu rnek almas iin kutluyorum. Ayn ekilde, getiimiz yl Bak'de Trk Mifoloji Szly" adyla gkan bu almay, TrkiyeTrkesine aktartarak yaynlayan, mito loji dnyasna ait pek ok popler ve akademik almay birbiri ardnca yaynlayan ve bu alanda uzmanlaan Yurt Kitap-Yayn' tebrik ediyor, baanlannn devamn diliyorum.

Prof. Dr. zkul oban olu Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Tk Halkbilimi Blm retim yesi

12

AAN ALAHIN HATUN: Sakalarda (Yakutlarda) yer yznn nsanlarn yaad yer katnn- grnts saylan ruhun ad. Dnya nn kata ayrldna inanan kozmolojik grlere gre ise Orta Dnya olarak adlandnlan dnyann belirtisi olan ruhun ad. O, hem Ulu Ana (Yer Ana) motifinin bir grnts, hem de ba ka bir deyile, yer ilahesidir. Aan Alahn Hatun, ruhlann en by ve en grkemlisi saylr. nana gre o. doada ne varsa hepsinin insanlarn ve dier tm canllarn- iyi olmalarn isteyen ve onlara yardm eden mistik bir gtr. yi niyetli, temiz kalpli bir varik olan Aan Alahn Hatun, insanlann yanl hareket ettikleri zamanlarda -rnein doaya zarar verdik leri veya bitkileri, aalan knp telef ettiklerinde- derin znt du yup alar. Aan Alahn Hatun'un byk kayn aalan zerinde ya adna inanlr. O, dz yeil alanlarda kk kasrgalar halinde do lar. Baz metinlere gre de onun Ereke-Cereke adl bir olu ve Krbadahn Krkttar adnda bir de kz vardr. Bu ocuklar, otlann. aalann ve bitkilerin ruhudur. Onlann nefeslerinden otlar yeerir, aa lar iek aar. O, ayn zamanda Aan Darhan Hatun olarak da anlr. Yakutlann geleneksel din-mitolojlk grlerinde O. bir yer sahibesi, ilahesi veya ruhudur. Aan Darhan Hatun, kl bir yze, beyaz salara sa hip yal kadn grnnde hayal edilip, "soyun kutsal aacTnda yaadna inanlr. Aan Darhan Hatun, otlann, bitkilerin ve aalarn byyp boy atmalan iin, onlan korur. nsanlann mutlu ve varlkl yaamalan, koyunlann, danalann ve dier besi hayvanlann artmas onun sayesin de mmkn olur. Yaz geldiinde, yal byk aacn (soyun kutsal
13

A A N ARKIL OYUN aaa) altnda ona kurban kesilir. Hayatn sonsuzluunun ve kinatn dngsnn ifresi, bu aata sakldr ve onun iin de bu aacn dallann krmak yasaktr. Kahramanlk destanlannda, yer tannas olan Aan Alahn Hatun (Aan Darhan Hatun) hikyenin ba kahramannn danman, yol gstereni ve koruyucusu olarak ortaya kar. AAN ARKIL OYUN: Yakut aman inanna gre, ilk amann addr. Bazen ona sadece "Arkl" (lrkl) da denir. aman efsanelerine gre O, ok gl bir samandr (gam/kam). Yakutlann inanna g re -aman metinlerinde de yer ald gibi- hibir tann tanmayan bu ilk aman, hatta yl nce lenleri bile diriltmeye ve krlerin gz lerini amaya kadir biridir. Onun mthi bir gce sahip olduu ha beri Ulu Yaratan'a ular. Ulu Yaratan (rnk Ayn Toyon) onu yanna arp, "Sen bu gc nereden aldn? Yaptn tm bu mucizeler hangi inanann rndr?" diye sorar. O da "Ben hibir yce g tanmyorum. Ne yapyorsam, kendi gcm ve inanamn sayesin de yapyorum!" diye yantlar. Bu yanta sinirlenen Ulu Yarana, onu atee attnr ve onun yand bu ateten, aman ahlan yaratlr. "Irkl" inan, Orhun Trklerinin etkisi albnda yaam ve onlann birok geleneklerini koruyup saklayan Buyatlarda son alara ka dar yaad ve Onkon'un nnde okunan ilahilerde hatrland. Aslnda aman halk kltrnde tanmlanan dier samanlardan, ilevleri asndan, farkllk gstermeyen Aan Arkl Oyun, Yakutlann inanlanna gre koruyucu olup ayn zamanda gelecekten haber ve ren biridir. Aan Arkl Oyun, tannya kar gelen ve onunla mcadele etmeye kalkan ilk aman grubuna dahildir. lk alarda, gkte yaadklanna inanlan ilk amanlar ise Ulu Anann (Yer Anann) toplu luunu sembolize ediyordu. Byle bakldnda Aan Arkl Oyun da Ulu Ana'y sembolize etmektedir. Aan lrkl Oyun, Ouz destanlannn bazlannda "lrkl Ata" veya "lrkl Hoca" olarak da gemektedir. Reiddettin'in kaleme ald Ouzname'de, onunla ilgili u cmle yer alyor: Trle tre ve yinlerinin temelini atan bilge, lrkl Hoca olmutur." Eblgazi ise
14

AAN DARHAN TOYON Trk eceresi" adl eserinde, lrkl Ata'nn bir Trk bilgesi olduunu yazyor. M. Kagar, "Divan- Lgat-it Trk" adl eserinde ise "rk" szc n "kahinlik, gizli olaylan su yzne karma, talih" gibi anlamlarda kullanmtr. (rnein Irkm ald: talihim, bahtm apld.) V. Radlov Szl'nde de "rk" szcnn talih anlamna geldii gste riliyor. Pekarski Szl'ne gre, Yakuta'da olan, "rala" szc, "ileriyi grmek, olacaklan bilmek ve gelecekten haber vermek" an lamna gelirdi. (Ancak 14. ve 15. yzyllara ait, "Etthfetzzekiyye"de "rkl" szcnn karssna, "uursuz" seklinde yazlan agklama tam olarak anlalamyor.) Eski Trke'de "rai" anlamnda kullanlm olan, "rk" szc, ecere geleneindeki. "lrkl Hoca" radesinde yayor. lk amann ad olan "Arkl" da "lrkl" adnn zdr ve "rk" kknden gelir. (A. nana gre Latinlerin "Orakul"lan da Trk mitolojisine aittir ve "Orakul" szc de "rk" kknden gelmektedir. Ancak bu sadece bir varsaymdr.) Bylece, ecere geleneindeki "lrkl Hoca"nn adnda yaayan "Arkl" ad "lrkl" adnn tremii olup, eski Trke'de "fal" anlamn da kullanlm olan "rk" szcnden gelmektedir. (Eski Trke'de "rk bakmak", fala bakmak anlamna gelirdi. Tannalk ve amanizmle bal eski inanlarda da denemeler toplam saylan fal kitabna. "Irk Bitik" ad verilmesi de bundandr). lk amanlar, gerekten da daha ok laladrlar. (Tuva samanlar, hastalan iyiletirmeye geldikle ri zaman ellerindeki tokmaklarn atarak fala bakar, buna gre hastay tedavi etmeye alrlard). AAN DARHAN TOYON: Yakutlann mitolojik grlerine gre. ev ruhu, ate ve ocak sahibi. Ksa boylu, beyaz sal, yal grnmnde hayal edilirdi. Aileyi, kt ruhlardan koruyup saklayan bir ruhtur. Buna gre de onu her gn beslerler. Kazandan kan lk lokma onundur. Ancak saygszlk grd takdirde insanlara eitli aalar verir ya da her yeri yakar. Yakutlar, Aan Darhan Toyon'un dilini, sadece baz insanlarn 15

A B A ASI-AB A AH zellikle de samanlarn- anlayabileceine inanrlard. ardklar za man da ona sadece houna gidecek adlarla hitap ederlerdi. ABAASI-ABAAHI: Yakutlann din inanlannda geni yer tutan ve yeraltnda yaadklarna inanlan kt ruhlara verilen genel ad. Bu ruhlar, din-mitoloji inanlara gre. insanlara zarar vermek amaayla yeryzne karlar. Tek ayakl, tek gzl ve kel varlklardr. Zararl ve iren grnml bitki ve hayvan ne varsa, hepsi bu varlklann rndr. Onlar, insanlan yolundan alkoyup, cinayete s rklerler. Bu ruhlardan en ok bilinenleri ise Arsan-Duolay ve Hara Suorun'dur. Abaaslann (bu ad baz edebiyat metinlerinde abaah eklinde gsterilmitir) ou, insann akln elinden alp deliye evirebilme gcne sahipler. Abaaslann yemekleri, genelde insan vcudu, b cek, le gibi kokan eylerden oluur. nsanlar, onlardan korunmak iin kurban verirler. Bylece can karlnda can vermi olurlar. Abaaslann baka bir zellii de insanlann ruhlarn alp gtrmektir. Dier Trk halklannn nanlannda buna benzer varlklann yerini, "Albast" (Hal Anas) ismiyle anlan benzer varlklar alyor. Yaradl itibariyle ktlk verici olan Abaas ruhlar, bazen iyilik yapsalar da bunu iyi olduklan iin deil, kendi kartan iin yaparlar. Eski zamanlardaki Yakutlar, bir insann mrnn en az yetmi yl olduunu dnrlerdi. Birinin yetmi yandan nce lmesini, k t ruhlar olan Abaaslar veya samanlara balarlard. Yakutlann inan na gre ise kopuz sesine dkn olan Abaaslar, insanlardan farkl olarak arka arkaya yrrler. Bu da yine onlann, karanlk yeralt dn yasna zg deiken huylu varlklar olmalanndan kaynaklanmakta dr. Onlann bir zellii de yeryznden gelenleri grememeleridir. Kendileri de yeryzne gknklannda grnmez olurlar. Onlan yer yznde sadece bycler grebilir. aman efsanelerine gre ruhlar, aman olaca kesin olan insa nn ruhunu alp yeralt dnyasna gtrrler. aman mitolojisine g re yeraltnda, bu ekilde gelen canlan saklamak iin aynlm yerler bulunur. (Baz metinlerde bu yuvaya beik de denilmitir). Abaasla16

ABAASI-ABAAH nn vergi olarak verdikleri bu canlar, efsanev bir ku tarafndan bes lenip, yetitirilir. Baz amanlann anlatklanna gre, onlan saklayan ve gelecein aman olarak yetitiren bir kadn vardr. Bu kadn, tm "ulu amanlar"n anas saylr. Gelecein gl samannn ruhu, yeralt dnyasnda yl sakla nr. Zayf amanlannki ise bir yl. Bu sre dolduunda, tekrar yery zne dnp ayrld cisme yeniden kavuurlar. Ruhu alnp yeralt na gtrlm olan kimse, bu sre ierisinde deliler gibi dolar. Bu hali ruhunun tutsak kald srece devam eder ve sadece geceleri uyurken yeralt dnyasnda olabilir. Abaaslar, gelecein samanlarnn manev atalan -yaratclan- sa ylrlar. Yeralt dnyasndaki o evin sahibi de yine Abaaslardr. Aba aslar bu evlerinde, "kut" denilen aman ruhlann terbiye edip yeti tirirler. Veda zaman geldiinde de gelecek amann bedenini yanp, para para dorarlar. Bunun iin nce onun ban kesip, bede ninin nasl paralandn gzleriyle grebilsin diye yksek bir aa cn stne koyarlar. Sonra bu beden, dokuz kt ruh arasnda defa blnr. Do ranm bu paralar, gelecek amann geecei yollara atlr. Gele cekte gl aman olacak birinin bedeni tm kt ruhlara yeter. Bu aman, belyla karlatnda, bely yaratan tm ruhlann yolunu bilir ve bu bely rahatlkla giderir. Gelecek amann bedeni bl trlnce, kt ruhlardan hangisine yetimezse, o kt ruhun ya ratt hastalk ve bel karsnda aciz kalr. Bedeni doranp yenildikten sonra kemikleri yeni etlerle rt len, bir anlamda tazelenen gelecek aman, bu sre iinde kendi evinde ar hasta eklinde yatar ve lmle yaam arasnda kalr. Bu arada sylemek gerekiyor l<i sadece Abaas ruhlan olan amanlann bedenleri paralanr. Bir Yakut efsanesinde ise Byk Abaas'nn, kendi z olunun kemiklerini, beik denilen evde bir yere toplayarak, onu byyle tekrar dirilttiinden sz edilir. Yakutlann din-mitolojik inanlannda, bu varlklar kkenlerine gre, baka ruhlardan farkllarlar ve onlarla tamamen zt bir kutupta deerlendirilirler.
17

ABDAL ABIDAL ABDAL-ABIDAL: Tasavvuf edebiya tnda, maddiyata olan ballklardan kurtulup, kendini Allah yolunda kur ban eden sfl veya erenlere denir. Ibn-i Arabi'ye gre, Allah yedi ikli mi yedi Abdal araclyla gsteriyor. Bu szcn tasavvuftaki anla m, felsefeyle olan yaknlndan ve aynca mitolojiden kaynaklanmtr. Halk sfiliinde, abdallarn istedikleri zaman istedikleri mekanda olabile ceklerine inanlr. Yani zaman ve mekn snriann aabilme gcne sahip olduklanna inanlr. Onlar, baz mstesna varlklar dnda kimseye grnmezler. nana gre gizli g leri olan ve by gcne sahip olan 1 Abdal Kse, eytana binmi . . , a b d a l l a r M a mur ve dombras.n. alarken ' V 2 M*"*, ^reketin artmas ve tm bellardan ko runmak in Allah'tan ne dilerlerse kabul edilir. Abdal hakkndaki grler, Trk halk inanlannda da kendine yer edinmitir. Omein, Dastan'da yaayan Trk topluluklanndan bir ksmnda yaygn olan inana gre. eer dokuz aylk bebek, an ne rahminde lmse, bunu o Abdal gtrm demektir. Syle nenlere gre uzun ak sakall olan Abdal, dalarda yaar, d a keile ri arasnda dolap onlan korur. Kimselere grnmez. Avclar onun adna dua edip kurban verirlerse avlan uurlu olur. Eer bunu yap mazlarsa ne kadar usta ava olurlarsa olsunlar o avdan eli bo dne cekleri kesindir. Abdal, nsanlann yalvanlann dinler. Onlara aar, ancak verdii nasihatlerin de dinlenmesini ister. Baz mitolojik metinlerde Ab dal'n, lm da keisini dirilttii ve yeniden hayat verdii bile an latlmtr. Bugnk Saka Trkesinde, erkek samanlara verilen lakap olarak
18

A B Z A R YASE "Abidal" eklinde bir szck vardr. Bu szcn, "Abdal" szc ne benzerlii de dikkat ekicidir. Azerbaycan'da bir zamanlar klar yetitirmekle nl olmu. Abdal adnda bir ehir bile var. Ay rca abdal-aptal sz, tarihte "A Hun" adyla bilinen Eftalitlerin adyla da balantldr. Kzl balarda Abdallk kltrnn varl. Hazar Denizi'nin g ney kysnda yaayan Trkmen boylannda Abdal adn tayan in sanlara rastlanabilmesi, Abdallann gizli dillerinin olmas, Anado lu'daki Abdallann, daha ok gebe hayat srerek, alga, trkc ve masala olmalan, Krolu masallann sylemekte mehur olma lar, kendilerine Alevi diyen bu insanlann Ehli-Beyt'in kullan olduklann sylemeleri, Muharrem ayrnda Kerbel ehitlerine yas tutmalan, (Anadolu Abdallanna, en ok Alevilerin sklkla yaad yerler de rastlanr) ve bunlar gibi birok mek. gerekten de bu szcn derin tarih kkleri olduunu gsteriyor. nk Alevi olarak bilinen bu zmre, kimi zaman Mslmanlkla uyumayan, bu yzden ok yerde kabul grmeyen, gerekte de slam'dan nceki yzyllara ait eski Trk inanlann yaatrlar. Gemite Abdalan-i Rum denilen ve halk arasnda byk hretleri olan bu kimseler, ou zaman inanlan bozuk, serseri derviler olarak gsterilmi, eriat dman olarak lanse edilmilerdir. Deiik kaynaklardan edinilen bilgilere gre bu szck, ran'da 11. ve 14. yzyllarda kaleme alnm edeb metinlerde "dervi", 15. yzyla ait metinlerde ise "divane" anlamnda kullanlmtr. Ki mi zaman onlardan bahsedildiinde de "k" szc kullanlm tr. Daha sonralan Bektailiin onu iine ald, bir ksmn deitirdi i ve hatta erittii ynnde de grler vardr. ABIYA KAN: Altay uygarl evresinde yaayan bir g a i p Trk hal knn mitolojik metinlerinde, kinatn yaratas saylan lgen'e veri len adlardan biri. (bak: lgen) ABZAR YASE: Kazan Tatarlannn inanlarna gre. ahrlarda, evin avlusunda veya bahesinde yaadna inanlan bir ruhtur. 19

AGZLLK En ok "Ev Sahibi" adyla anlan ruhla karlatrmtr. Batl inanca gre, insanlarn gzne ancak uzaktan uzaa, insan klnda veya deiik hayvan ekillerine brnerek grnebilir. Ev hayvanlanndan bazlann sever. rnein, atn kuyruunu rmek onun sevdi i ilerden biridir. Ancak sevmedii ev hayvanlan da vardr. nsan lar bu hayvanlann Abzar yase tarafndan ldrleceini dndk leri iin, onlan hemen satmay tercih ederler. Abzar yase, Bat Sibiya Tatarian'nn mitolojik grlerindeki "Mal Sahibi", "Zengi Baba" gibi varlklara yaknl ile tannr. AGZLLK: Agzllk veya ok yemek yemek, yedike de doymamak, mistik varlklann zelliklerinden biridir. Bu bakmdan Karaay-Balkariann dilinde "gelecei gren ve bilen" mitolojik obu run addr. Bakurd ve dier Trk halklarnn mitolojik grlerinde yer alan bu varln ad, mecaz olarak "A gz" anlamna gelir. Mitolojik kkenli efeane ve hikyelerin kahramanlannda da ola anst bir ekilde yemek yemek zellii grlr. Bu, mitolojik kahramanlar iin bir ayncalktr. Byl bir Azerbaycan hikyesinde, tlsma dm bir kahramann ne kadar yerse yesin doymad ya zldr. Bu kahramann al sadece tlsmn etkisinden kurtulduktan sonra giderilebilir. ok yemek, mitolojik kahramanlann vlen bir zelliidir. Bura da aynca mitolojik kahramann dt geici durum, onun br dnyadaki alaca ekil olarak kendini gsterir. Genellikle Trk destanlanndaki kahramanlar da ok yemek yemeleriyle bilinirler. rne in Krolu gibi mitolojik kahramann ok yemesi, onun kahraman lnn bir paras gibi vlr. Bu motif balangta (daha nceki alarda) o kahramann dier dnyada tlsma dm olduunu gsterir. O. Freydenberg'e gre, agzllk, mecaz anlamda lm ifa de eder. Altay inananda, dier dnyada akmakta olan rman ad nn "Doymadm" (Joymadm) olmas da agzlln, lmn mecaz olduunu gsteriyor.

20

AD AD: Mitolojik grlerin temelinde, bir kimsenin veya nesnenin adnn olmas, onun var olduunun balca gstergesidir. Adn, a hs veya eyayla birlikte ifade edilen mitolojik dncede, bir eyin veya insann adnn yok olmas, o ad tayann da yok olmasn be raberinde getirir. Eski inanlara gre de bir nesnenin oluabilmesi ve varolmas iin ncelikle ona ad verilmesi gerekiyordu. Smer mitolojisinde, nceleri her eyin adsz olduu yazlr. Sonralan, Bil gelik ve Su Tanns olan "Enki", her eye bir ad vermi ve bylece dnya yaratlmtr. Sayan-Altay Trklerinin mitolojik inanianna gre de kinat, ad landrma (nominasyon) yoluyla yaratlmtr. Her ey sar ve ses sizken, yer ve gk diye bir ey yokken, batan baa sularla kapl so nu olmayan bu dnya, adlandnlarak ve baka bir deyile anlamlandnlarak yaratlmtr. nk ad olmayan bir eyin kendisi de yok saylrd. Azerbaycanllar arasnda dolaan bir rivayete gre, kinattaki her eyin adn, "Korkut Ata" vermitir. Yakutlarda ise ad verme levi Ulu Ana'nn bir grevidir. Trk yaratl mitolojisine gre, "A Ana"nn buyruu ile lgen, "yer yaratlsn!" demi ve yer yaratl mtr. Sonra "Gk yaratlsn!" demi ve gk yaratlmtr. "Ouzname"deki"... Bolsn kl..." hkm de ierik itibariyle, Mslmanlkta ki yaratl hikyesine benzer. slam'a gre balangc ve sonu olma yan esiz yedi kat yer, yedi kat gk ve on sekiz bin lem, Allah'n "Ol" <Kn!) demesiyle yaratlmtr. Adem'in yaratl da ona kutsal adlarn retilmesiyle balamtr. Mitolojik adlann birounun ayn ayr bugne kadar gelileri tesadf deildir. Bu adlar, mitolojik sis tem hakknda fikir yrtmek iin biricik kaynak saylr. Eski mitolojik dncede "Gerekliin", szle, adla ve adlandr mayla yaratldna inanlrd. nk bu dnce, adla eya veya ki iler arasnda zdelik kuruyordu. Adn doru dzgn seilmemesi, dzensizliin kayna olup, kaosa ve karmaaya yol aabilirdi. Ad ile varlk i ie saylrd. Ad. varln ifadesini ve mahiyetini olutu rurdu. Varln kendisi de onda ve onunla yaayabilirdi. Ad ile talih arasnda knlmaz bir ba olmasna da o yzden inanlmtr. Ona
21

AD gre, bir kimsenin ad vastasyla iyilik veya ktlk yaplabilecei de mmkn saylrd. orlann grne gre bir kimse, br dnya variklanndan olan "Da Sahibfnin, onu z adyla armasna d n p baksayd, akln yitirip lrd. Bu nanta adla can, birbirine baldrlar. Sihirli hikyelerde bazen kahramann ad, onun ruhunun yerletii yeri gsterebilir. Ruhunun olduu yer gizli kald srece yenilmez olan kahraman, adnn anlalmas ve ruhunun yerinin be lirlenmesiyle yenilir, l m e teslim olur. Eski Trklerin ilk alarda tadklan adlar, etnik geleneklerle bal olmutur. Bir ya dneminden dierine geilmesi, ad almakla mmkn olduundan ve ad verme yaratmakla e anlama geldiin den, erlik (Erlik, cehennem ve yeralt ller saltanatnn hakimi) er demini gsteren "Er" adn almak, yeniden domakla ayn anlama geliyordu. "Dede Korkut" kitabnda byk Ouz beyleri, ellerini kaidnp yle dua ederler: "Bu ad, bu yiide kutlu olsun!" nk ad, bu ad tayacak nsann varl ve ieriiyle akmak, sayl ve uurlu olmalyd. Bu nedenle gnlne ilham edilen "Korkut Ata" da gnlne doan yi bir arete gre ad verir. Eskiden kutsal olarak bilinen adlar, gizil tutulurdu. Bu adlann seslendirilmesi yasak olduundan, bu adlan tayan varlklar, baka bir adla anlrd. Arkaik motiflerini koruyan Trk destanlannda. a buk byyen ocuklar, bir gnde bir yanda olan yiitler ve atalannn tek evlad olan kahramanlar, kendilerine tanrdan ad isterler. or destanlannda, adsz yaamak istemeyen kahraman, elinde kmz dolu bir kapla da bana kp kendisine ad verilmesini ister. n k bu ad, onun toplumsal statsn belirleyecektir. Yakut gelenek lerinde de ikinci gerek ad. kiinin yay ekip ok atmaya balad zaman verilirdi. Bu destanlarda, ad olmayanlann adszlktan ektik leri aalar anlatlr. Eski Trklerde, eer bir ocuk domadan lrse, o ailede ondan sonra doacak ocua "Adsz" adn koyarlard. ocuun bu adla daha ok yaayacana inanlrd. Orta devirler tarihinde, "adsz" adyla birok kiinin varl, bu inann bir rndr. BaO Sibirya Tatarlan'nn din inanlannda kadn dnsinden olan
22

ADAMCIL KURT korkun bir ruha "Adsz" (Attss) adnn ve rilmi olmas, ad anlaynn mitolojik dn ce in ne demek olduunun anlalmas iin dikkat ekici bir rnektir. lk Seluklu beylerinden olan Turul, an ve Beykun'un adlan, yra ku adlan(lir. Etnik bilimdlerin gzlemlerine gre, 11. ve 18. yzyllar arasnda, Trkmen boylannn bykleri genellikle yrtc hayvan ve ku

^ \

adlan tayorlard. Bu, ayn anda doaya pjjgr ^P^S olan yaknln ifadesiydi. Mslmanl ka bul etmi olan Ouzlarda ise iki ad oluyor\0 du. Bu adlann ilki yeni Mslman ad. dieri Kurt ise boy ve soy mensupluunu gsteriyordu. Figrl At K nk yabana adn tanmas yabana gibi ol<>umu Ss mak, yabanaya benzemek demekti. Doal mekanlara verilen adlar, din-mltolojlk ierik tadndan, da, ay ve gl adlan mitolojik nanlara sahip bir Trkn gznde, yalnz corafi bir ad deil, yerin sahibi olan ruhun ad olarak da d nlrd. rnein. "Alvz". bir dan addr. Da sahibinin ad da Alvz'dr. nk da ruhu Alvz'n kendisi de ayn dada, sahibi ol duu yerde yaamaktadr... Yani, doal bir yerin ad mitolojik ba kmdan neyi ifade ediyorsa, ayn eyin tayas da olur. Bir baka anlatmla, bir ruh neyin sahibi ise onda da yaar. Bu yzden, canl ve nsan benzeri olduklan dnlen bu varlklann, dualara ve yalvanlara cevap verebileceklerine inanlr. Bylece ad, mitolojik d ncede, balanga olan. anlamlandran eydi. Bu bakmdan var ol mann da kouludur. ADAMCIL KURT: nana gre geceleri kurt derisine giren kadn. Trklerin demonolojlk (eytan) inanlannda bu varln adna ba zen "Kurt Kadn", bazen de "Adamcl" denilir. "Bizden yiler" adyla bilinen varlklardan olduklanna inanlr. Kadnlann kurt olmalannn sebebi, gya geceleyin ba ak dan kmalandr. Onlar gndz-

23

ANA

leri gelip kendi lerini grrler, geceler ise gi dip insan yerler. Onlann kurt elbisesi bulunup, tandra atlarak yaklr. Elbisesinin kokusunu alan kadn banr ve sonra rahatlar. Bir anlamda, "AdamHun Dnemine Ait lhi Kurt Figr al Kurt" ifadesini, Trk demonolojisinde, yan eytan varlklar olarak bilinen karakter arasn da saymak. Yan eytan varlklar ise canl insanlarla ruhlar arasnda bir karakter olarak mitolojik karakterler arasnda yerlerini alrlar. AG ANA: Adna en ok yaratl efsanesinde rastlanan ulu varlk, melek ve koruyucu bir ruhtur. Yer. gk yaratlmadan nce de var olup hayali gkte dolatna inanlan "A Ana", hayatn balanga olan ne varsa hepsine ruh ve rerek, yaamn dngsn omuzlannda tayan olarak dnl mtr. O, doann balca yarana gcn kendinde toplayarak, bir anlamda uuralt ezel sim da sembolize eder. Altay Trklerinin inanana gre. ktan bir kadn hayal olan (varl ktan yogulan) A Ana, tann lgen'e yaratma gc ve ilham vermitir. Sakalann. iyiliksever bir ruh saydklan "Umay Ana "ya "Uluk Ak ne" (Ulu A Ana) ad vermeleri de yaratl efsanesine gre Tann'ya yaratma ilham veren A Anaya yaknlyla dikkat ekicidir. Bu ad ayn anda "Umay"n "Ulu Ana" topluluuna ballnn ve bu mitolojik varln deimi hali olduunun gstergesidir. "Ulu A Ana", "Pay Ice". 'May Ice" ve "Imay Ice" denilen ve hayr se ven bir ruh olarak bilinen Umay ilahesi gibi. kopup geldii mitolojik kltrn kendisi kadar ok eski bir inann izlerini tamaktadr. Tatarlann, Mslmanlk'a kadar olan eski inanlan arasnda. Ulu Ana'ya balantl olduu dnlen. "Ulu Yaratan Ana" (Olo Jaratkan Ana) anlay vard. Kumuklarda. "Albast" motifinin izlerini ta24

AA yan mitolojik varln adnn "A Kadn" (Ak katn) olmas da yine dikkat ekicidir. Kazaklarn "Gorolu'sunda se kahrama nn anas, "A Ana" (Ak Ana) adn ta maktadr. Gorolu'nun gk olu oldu dnlrse, buradaki A Ana motifinin, en eski Ulu Ana veya onun farkl bir ekli olan Ulu A Anann deiik bir versiyonu okluu kanaa tine varlabilir. "A Ana" adndaki "A" szc se bu varln kut sal olduuna iaret etmekte dir. Altay aman metinlerin de ve buna benzer dier me tinlerde bu szck, "mbarek yzl, kutsal" diye de tercme

Yzne Kutsal Bir ehre Verilmi Bir Byk Anne

edilmitir. Teleutlarda, bu kutsal anann ad. "Ak Ene"dlr (A Ana). O. ayn anda "Ene-yayaT, yani (yaratan ana) adn da tamaktadr, (bak: Ulu Ana. Yer Ana) AA: Trk Tanrclk sisteminde Gk-Tann'nn simgelerinden biridir. Bu nedenle Trklerdeki aa sevgisi ve saygsn hibir zaman tapnmak olarak grmemek gerekir. Aaca tapnma denilen olay, aslnda ou zaman Ouzlarn aaca gsterdikleri saygnn bir ifa desidir. "Bay Terek". Temir Kavak** veya "Hayat (Dnya) Aac" deni len kutsal "Evliya Aa" inanna, sadece Trk mitolojisinde deil tm dnya halklannn mitolojilerinde rastlanabilir. Trk etnlk-kltrel geleneine baktmzda, nemli bir yer tu tan aa miti. Trk dncesinde yaratl nedeninin balca motifle rinden biri olarak gsteriliyor. Bu dnceye gre, ilk insan dokuz budakl bir aacn altnda yaratlmnr. Trk mitolojisinde. "Evliya Aa", tanrya kavumann yoludur. nana gre. yce dalar gibi
25

AA baz kutsal aalarn Kskn d. gzle ^lnmeyecek kadar gklere ykselir ve gklerde olduu sanlan k dolu cennet lemine ular. Cennet ise Ulu Tann'nn yaad mekndr. Bu kutsal "Evliya Aa lar" zaman getike Tann'nn gzle grlebilen yanna evrilmitir. Bylelikle, "Evliya Ulu Aa" Trk dncesinde Tann'nn ilah zel liklerinin madd dnyadaki sembol haline gelmi, baka bir deyile onu sembolize etmitir. Tann'y sembolize eden kutsal Evliya Agalan'nn, Trk mltolojisindekl tanmna uygunluu asndan birok zellii vardr. Tek ve benzersiz olmas, lmszl sembolize etmesi, snacak yer ol mas v.b.. Bu zellikler, ayn anda "Ulu Gy-Tann"nn tad zel liklerdir. Bunun iin. yalnz aa kutsal bilinmi ve onu kesmek g nah saylmtr. Bylelikle, Tann Da" gibi. "Evliya Aa" da Trk mitolojisindeki Tannalkta Tann'y temsil etmektedir. M. Kagar'nn, Ouzlardan bahsederken verdii bilgilere gre, onlann yksek bir dala yaknlkianna ve "gzlerine ulu grnen" byk bir aaca Tankn" dediklerini syler. Derbent yaknlannda yasayan Kumuklann, dokunulmaz ve kutsal saydklan aaca, Tenkrihan" adn vermeleri gibi ok sayda bilgiler. Trklerin gznde Ulu Aa'n, Tann'nn ilah vasflann tadn gsteriyor. Osmanl mparatorluunun kurucusu Osman Gazl'nln uykusuna girip, haki miyetinin nerelere kadar uzanacan syleyen, her tarara dal-budak salan ve budaklannn glgesi drt bir yan rten de aat. Baz kaynaklarda. Erturul Bey'in adyla balantlandnlan bu uykudaki aa motifi, Trk destan kltrne de ok uygun dyor. Sayan Altay halk kltrndeki aa motifi, yer sahibi motifiyle ilintilidir. Burada aa. Ulu Ana'mn yaad ve kahramanlara memesinden st verdii yerdir. Aa, Trk halklannn geleneksel dnya grlerinde, insanlann birbirleriyle ve doann insanlarla ban

Dnya Aac ve Kular, Hah Motifi.


26

AA sembolize eder. Hakaslann yallar, kayn aacnn yerin derinlikle rine lemi kklerinde, yeralt dnyasndaki atalar alemiyle bal gcn fadesini grrler. Trk halklannda ulu aalann evliya adla ryla anlmas da ok yaygndr. Byk olaslkla Tann'nn tekliini simgeledii iin, yalnz aalar, mitolojik inanlarda nemli yer tut mulardr. "Evliya Aa" mitolojisine dair edebiyatlarda, "Dnya AgacT, "aman Aaa", "Bay-Terek" ve benzeri adlar grlr. Dnya halklannn mitolojisinde "Hayat Aaa"; Altay Trk mitolojisinde "BayKaynk"; hikyelerde ise Tamir Terek" adlan da gemektedir. Dnyann tam ortasnda ykselen bu a a a n kkleri yeraltna ner. dallan se dnya dann zirvesine ykselir. Bylece bu kutsal aa, dnyann her katn, -gk. yer ve yeralt dnyalann- birbiri ne balamaktadr. amanist Trklerin en kutsal bildikleri aa. "Kayn" aaadr. Kutsal sayld iin de "Bay Kayn" denilen bu aa, btn aman .iyililerinde yer alr. Aa motifi olan Kayn. Al taylarda aman .inlerinde, doum, dn ve bayramlarda, nemli unsurdu. Eski lerde, a talan n hayattan bu aala balanrd. Altay amanlannn nancna gre, nsanlar yaratldklan zaman ilk Kayn a a a da Umay Anayla beraber yere inmitir. aman besleyip, byten a a a n ad, 'Ara Aa't. Yakutlara gre. gn en st katnda olup, gn yere alan kapsdr. Yerle g birbirine balayan Dnya Aaa'nn zirvesinde, iki bal bir kartal yuva kurmutur. Bu kartaln ii. gkleri korumaktr. Hakaslar. "Imay Toy" adn verdikleri trenlerde kullandktan aaa, tren bittiinde gtrp ormana dikerlerdi. Eer bu aa kunmazsa. adna tren yaplan kadnn ailede ocuklann dnyaya ge leceine inanlrd. Hakaslann geleneksel grlerinde aa, ayn /amanda "insan", "insann can" ve "soy" anlamlaryla da balantldr. Topran ruhunun da youn Kayn Aaa'nda olduuna inanl mtr. amanlar kendi ilhlerinde, tren ve yinlerin balca unsuru olan Kayn Aaa'na, "Bay Kayn" derlerdi. Kayn Aaa, Tann'yla kulu arasnda ilah bir kpr gibi dnlrd. oriar da da ve su
27

AA ruhlarnn erefine yaptklar Ayinleri. Kayn Aaa'nn altnda geirir lerdi. Trk halklannda. agalann bereketli olmas veya birka yl rn vermeyen agalann rn vermesi in, (aa korkutmak) gibi adlar la bilinen gelenekler vardr. Uykuda, ieklenen aa grmenin, dnyaya ocuk gelecei eklinde, yklan aa grlmesinin de lmn iareti olarak yorumlanmas da aalara bal eski inanlann bir rndr. Mitolojik inana gre, br dnyada her yapra bu dnyadaki bir nsana ait olan bir aa vardr. O insan, yapra saranp yere d t zaman lr. Bu nanlara gre. Kadir Gecelerinde ise sular du rur ve aalar secdeye giderler. Trk etnik-kltrel geleneinde, her a a a n birer canl varlk ol duuna inanlmtr. Buna gre de kutsal aaca zarar veren veya dallann kran birine zeval geleceine inanlmtr. Tapnlan aaca ant ilir, her yl bir kurban kesilirdi. Kk Asya Kzlbalannda. kut sal a a a n ilah zellik tadn belirtmek iin bu aalara ' D e d e Aaa" denilirdi. "Cengizname"ye gre. Cengiz, her boya bir iaret olarak ayn ayn damga, ku ve benzeri eylerin yannda bir de aa tyin etmiti. 1^ Altaylarda, "Gen Olan" adl hikyenin kahraman, Kayn Aaa'nn altinda geceledikten sonra ad alr. Krgz ve Kazaklarda ise k sr kadnlar, yalnz a a a n (veya suyun) yannda geceleyip kurban keserlerdi. Yakutlarda, ocuu olmayan kadnlar, kutsal bir a a a n dibinde ak-boz bir at derisinin zerine oturur, alayp szlayarak. Yer Sahib i n d e n ocuk isterlerdi. "Er Sokotoh" destannda. Er Sokotoh'un ablas sekiz budakl aa. kar deine yenilmez g vermek in onu emzirir. Oguzname'deki "Kpak" efsanesinde de aatan sz edilmektedir. Altay halk biliminde. Kayn Aa2S

iskitlerde Hayat Agaa

A A K

a'ndan inip, yeni domu ocua ad veren, insanlara yardm eden,


I lakalli yal motifler gmek mmkndr. Ancak, Trk mitoloji mi U\ aatan doma motifi grlmez. Kahramanlar aa yoluyla < rnnet'ten gelirler. lurk kltrnde, kutsal a a a n kk bir daln bile kesmeye kimse cesaret edemez. Azerbaycanllann inanlanna gre, dede MI ta ruhlan gnnde, ne olursa olsun kesilemezdi. hube ve mezariann banda olan aalar da kutsal sayldn. . u t . kesinlikle yaklmazlard. Geleneksel grlere gre aa kesmek, genellikle gnah saylm ve sadece mecbur kalndnda bu y< >l, bavurulmutur. Anadolu'daki Kzlba iilerinln ziyaret ettikleri eylerden en nemlisi aalardr. Kzlbalar, grkemli aa karsnda ba eip, ylda bir kez orada tren yaparak kurban keserlerdi. Aaca tapnmanin bir baka iradesi ise evin temeli atldnda aaca kurban . M n e geleneiydi. nana gre, ar olduu dnerek, meyveli a< m altnda yatmazlar, tannsal zellikler tayan Ulu Aa'n di binde de oturmazlard. Meyve getiren a a a n kesilmesi, gnah sa ylrd. Bu aa kesildii taktirde, Aa Sahibinin insana zarar vere< rgi dnlrd. M. Kagar, "Bay Ya', bir yer ad olarak kayda almtr. KazaUMan'daki birok doal obje ve yere "Aulie Aka" {Evliya Aa, Kutsal Aa) gibi adlar verilmitir. Btn bunlar, aacn Trk uygarlklarndaki yerine iaret etmekte, onun kutsallk ynn bildirmek le, lir. k Paaolu tarihinde, "Devletli Kaba Aa" iradesine rastlan lr. Buradaki "Kaba Aa" anlay, bu ekliyle, "Dede Korkut Kita b' nda da geer. "Kaba" srat, aaan ululuuna, kutsallna iaret 14arak grlebilir. Aa, Azerbaycan dekoratif sanatnda ortaya ko un rneklerin tamamnda da hayatn balang sembollerinden biri tlarak yer almaktadr. AA K: Karaaylarn (ve Azerbaycanllann) mitolojik grlerin de, "Orman Adam" olarak yer alan, eytan bir karakterdir.
29

AGAN I lem kadn hem de erkek dnsinden olho. dnlen bu varln, ormanlarda yaadna inanlmtr. Vcudu batan Ua sk tylerle kapl olan Aa Kii. grnt ti bariyle, insanla maymun arasnda bir varlk tr. Kt ve mide bulandna bir kokuya sa hiptir. Byle pis kokmas, hetonik kkenli eytan gibi onun da br dnya ile bal ol duunu gsterir. Aa Kii, yemek bulmak iin balan bostanlan dolar. Bazen de nsanlann attklan elbiseleri gtrp, giyer. Onun kpek likitlerde Hayat Aaa lerden korktuuna inanlr. Aratirmaalann bir ou. Aa Kii ile ilgili minen. "Kardan Adam" hikayelerinin lo kal bir versiyonu olarak deerlendirirler. AAN: Trk dillerinde, "dua" anlamnda kullanlan bir szck. "Irk Bitk"te de ayn anlamda kullanlmaktadr. "Eski Trk Szl u ' n d e , soru iaretiyle, Tvbe" gibi zah edilmitir. E. K. Pekarski'nin. Yakut dilinde kayda ald "ruhlan armak" anlamnda kul lanlan "Agal" szcnn de "Aan" ile ayn kkten olduu d nlmektedir. Bu szck. "Dede Kokut KtabTnaa. baz aratrmac lar tarafndan yanl olarak "gz ya dkmek" anlamnda olan "A la" fiiliyle balantl gsterilmitir. Aslnda ise buradaki "ala" fiili: "dua etmek, armak" anlamn da olup, "alan'la ayn kkten gelir. Bu da Arap dilindeki, "dea" szcnden tremi olan. "dua etmek, armak" gibi Trke sz c eklinde, Dede Korkut Ouznamelerinin dilinde de lenmi tir. ("Han Kazan aydr: Oul, oul. ay oul! Sen gidell. alamam gkteyken, yere ndi", "A alnn yere koydu. Namaz kld. Alad. Kadir Tann'dan hacet diledi.") AI: (bak: Yu)

30

AHIR Z A M A N AHR ZAMAN (ZAMANIN SONU): Kyamet, maher, ahret, dn yann sonu. "Ahr Zaman" szc, Arap kkenli olup, farkl Trk halklannda, ayn ayn terimler olarak karmza gkmaktadr. Karakalpaka'da 'Ahr Zaman"; zbeke'de "Ohir Zamon, Ohirat"; uvaa'da Ahar Samana" ve buna benzer terimler olarak Trk dilleri aracl yla Kafkas dillerine geen bu anlayn bir kayna da eski Trkle din-mitolojik grleridir. Dede Korkut Kitabnda, "Ahr zaman olup. kyamet kopunca..." denilir. Buradaki "Ahr Zaman" anlayy la, dnyadaki yaamn, kyametten nceki son zamanlan anlatlr, reni Mslmanl ve onunla beraber bu dnyadaki hayatn fani ol(lunu kabul etmi olan Trklerde, ahr zamann geliiyle, kyame tin kopmas, birbirine bal olarak dnlmtr. Bu dnler, zamann dnn kabul eden dinlerde ebediyete kat lar devam eder. Dnyann fani olduunu ve zamann dz bir iz gide akp gittiine inanan dinlerde ise hem dnyann hem de za mann bir sonu olduu gr hakimdir. Ancak, zamann dnu nl olduuna inanan dinlerde bile iinde yaadmz zamann, > IU olan bir dnm dnemi olduuna inanlr. Trklerde, zamann sonuyla lgili slam kaynakl grler, daha sonraki alarla aittir. Bu gr, dier dinlerle temasta olan Trk ialklannda -rnein uvalarda- sonraki etkilemelerden ileri gelir. I listiyanlk'taki maher gn ise kyamet ve dnyann sonu gibi gnler hakknda olan grlerin etrafnda cereyan eder. "Zamann sonu" anlay Kuranda yoktur. Ancak din hayatn zayflamas ve ahlakn k eklinde ortaya akan iaretlerden Mhsedilen hadislerde, "ahr zaman" ifadesi yer almaktadr. Ulam edebiyatndaki "ahr zaman" anlay, dinler tarih ve mitolojideki dnyann sonu anlayyla derin balantldr. Ancak, onunla hi de ayn olmayan bir anlay gibi grlr. Elbette, "ahr zaman", dnya nn sonuyla ayn deil, ancak ondan pek de ayn saylmaz. "Ahr za man" anlay, bu manada, dnyann sonu hakkndaki grlerle i ie olup, kyamete yaklaan son devreyi, dnyann son gnlerini bildirir. Kuran- Kerime gre ise ahr zamann ve kyametin ne za31

AK

KARA

man olacan bilmek. insanolunun bilgisi dndadr. "O saat hak knda, 'ne zaman kopacaktr?' diye. senden soruyorlar. De ki: Onun haberi Rabbimdedir. Onu zaman geldiinde, sadece o yapacaktr." (Kuran: El Araf Suresi 187. Ayet) islam alimleri, birka zaman devresinden bahsederler. Bu devre ler ierisinde, hicretten kyamete kadar devam edecek olan bir dev re vardr. Bu sonuncu devreye, "ahr zaman" denilebilir. Bu devre kyamete kadar srecektir. Kyametin ise ne zaman kopaca bilin memektedir. Kyametin kopaca an. Kuran da "saat" szcyle irade edilmi, bu saatin hi kimse tarafndan bilinemeyecei anlatl mtr. Son peygamber olduu iin de Hz. Muhammed'e, "Ahr Zaman Peygamberi" denilmitir. Byklerin olduu yerde, kklerin konumas, zinann oal mas ve buna benzer geleneksel Trk ahlak anlayna aykn olan ne varsa ahr zaman iareti gibi grlmtr. Bu bakmdan, Oguzname'deki szler, ahr zaman iaretlerine rnek gsterilebilir: "Atalar dururken, oullann konumas, analar dururken kzlann konuma s...", "kadnla erkein ayn giysiyi giymesi." Byle bakldnda, es ki Trkler, dier dinlerde olduu gibi. kyameti ve dnyann sonu nu; fakirliin oalmas, doal felaketlerin artmas, gn yanlp paralanmas, depremlerin oalmas, denizlerin kaynayp birbirine kanmas ve benzeri ekillerde grmemiler, (bak: Dnyann sonu) AK-KARA: (bak: Ztlk) AL AVRADI: (bale Al Kansi; Al Kzlar; Albast; Hal Anas) AL BASMASI: Al Ruhuyla bal bir hastalk. "Karabasan" veya "Karamat" adnda da olduu gibi her trl ktlk ve eziyetin, eytanlarla ilgili olduunu gsterir. Anadolu Trklerinin nanana gre, hamile kadn ok kan kaybettii zaman, hayalet grmeye balar. En ok korktuu eyler, gznn nne gelir. Hamile kadn yalnz kaldnda korktuundan, "Al basar". "Al basm" kadn, baygn halde olur. "Al Kans" (Hal Anas), o srada
32

AL DEDE onun gsne kp, nefesini keser. Tam bu srada, "Al", hamile kadnn derlni kanp gtrr ve ykayarak yemek ister. "Al basm" hamile, korku inde kalr ve stnde arlk olduu Kin sayklar, yemez, imez ve nefesi daralr. O olup biten her eyi .hlamaya balar ama konuamaz. "Al" basm kadnn, bu hastalk tan kurtulmas in, zerinde Kuran okunur, "Al OcaTna gtrlr ya<la buna benzer adetler uygulanrd. "Al basmas", bir eit korku halidir. Bu durumlar, geleneksel yonilerde eytan glerle ilikilendirilir. "Al basmas" hali de bu anlamda. "Al kans". "Hal Anas". "Al Kadn" ve benzeri adlarla biin. n. eytani motifin adylabalantldr, (bak: Al; Albast; Hal) Al DEDE: Al-Hal nanann, mitolojik Ulu Ana motifinden koparak ald bir ddl. Sonradan yurt hamisi, vatann koruyucusu imajn canlandran Al Dede" nan, bu anlamda, "Al-Hal" inanryla ayn kkten gelir. I ki bir mitolojik topluluk saylan Ulu Ana motifinden aynl ve Al I lal Ana motifinin, sonradan "Al" Dede motifine dnmesi, ana kut'unun, ata kltne geii eklinde de aklanabilir. O, AzerUyran efsanelerinde, gerekten de bir vatan koruyucusudur. Azerl ayt ann Tovuz Blgesi'ndeki "Al Dede" ocann ad da bu ruhla ' tolantldr. ("Aldedede olur mczat zhrur"/ k Ali Asker) Al Dede'yle lgili bir efsanede bir kurt, onun olu olan Krol'nu. beikli dada st vererek besler. Dan yurt koruyucusu ol luuna ve ili koruduuna dair eski mitolojik nan; Trk halklannn efsanelerinde, yenilmez yiitlerin sonradan daa dnerek, yurdu yamaalardan koruduklar ekline dnmtr. Yurdun koruyucu su olduu nanan iradesi olan "Al Dede" pirinin adndaki "Al" kk dr Ulu Ana'nn paralann tayan da ruhuna (Bu ruh, Krolu destannda Al Kii motifinde beliriyor) ve dolaysyla da mistik va tan hamisine ball gsterir. Sibirya ve Yakut destanlannda da di kenin koruyucusu gibi ortaya kan ruhlann, yurt koruyuculannn .lan. genellikle "Al" kkndendlr. (bak: Al; Al)
33

AL KARISI AL KARISI: Anadolu Trklerinin inanlanna gre, kayalk dalarda, cay kenarlannda, ssz yerlerde ve ahrlarda yasayan peri kz gibi bir varlk. Dier Trk halklannda "Al", "Al Kans", "Albas", "Albz". "Al m". "Hal Anas" ve benzeri adlarla da tannr. Deiken tabiatldr. Sylenen her eyin tersini yapar. Ayaklan da tersindendir. Deiik ekillerde, en ok da cad eklinde gze grnr. Salannn dank ve yapk olmas ise motifin bal olduu mi tolojik topluluun zellii olan. erotik-seksel gstergelerle balan tldr. irkin, avurttan gm, gl kuvvetli ve bazlanna gre de veyle yanacak kadar uzun boyludur. nanlara gre, bu korkun grnml, "Al Kans", yeni d o u m yapm kadnlann yanna gelir ve onlan yalnz bulduunda cierlerini yer. Onun iin de byle ka dnlar yalnz braklmaz ve yatt klan yere Kuran ve bak konulur. Al KansTyia ilgili ok sayda mitolojik rivayet vardr. Bu metinle rin ana ekseninde, bu eytan varlkla insanolunun karlama sah nesi yer alr. Bu karlamalar, ounlukla nsanolunun, varl ya kalamas ama bellardan da kurtulamamas sonucuyla biter. Yaklak son yzylda ise birinin onu yakalamasndan sz edilmiyor. Bu da geleneksel demonolojik grlerde ortaya kan deiiklikler asndan nemlidir. Baz metinlerde yazlanlara gre, genellikle krmz, siyah, uzun elbise giyen bu ok sal "Al Kans"n, en ok sevdii eylerden biri ni yaparken, yani atn kuyruunu rerken yakalamak mmkn olur mu. O n u yakalayanlar, kaamamas iin, yakasna ine saplatm. Alp e v e getirilen "Al Kans", evin tm temizlik ilerini hi kimse g r m e d e n yaparm. Yakasndaki ine kanld anda da hemen yok olurmu. "Al Kans" bazen de kuyunun kapan agp, iine gi rerek yok olabilirmi. "Al Kans" genelde, bal olduu gruba dn mek iin suya dnermi. nk onun mensup olduu varlklar gru bu, orada yaarm. Ama artk insanlar arasndan olduu ve "st ne insan kokusu sindii" in, grubu tarafndan kabul edilmez ve ldrlrm. "Al Kans", bazen de eteine ine batrld anda kendiliinden
34

ALAY suya dnrm. Kaybolduu zamansa tabip samanlara gre ylc denilmeliymi: "Evelik, evelik, yedi derde derman evelik, yedi yl kaldm, neye dermand diye sormad nsanolu!" Gerekte de yi lemek bilmeyen, hasta ocuklara geleneksel tpt il olarak kullan lan ve kurutulmu yapraklardan yaplan bir orba olan evelik yediriHr ve bylece ocuun iyileeceine inanlrd. Aslnda ou zaman layra yorulan "Al" ruhunun sahibi olanlarn, baz hastalk!ann ilaan bildiklerine de inanlmtr. Bir dier inana gre ise "Al KansT'nn okluu yere byk bereket gelir ve bu yerdeki hibir ey eksilmezml. Baz metinlere gre, su ile ilintisi olan hatta attnda insano luna: "Eer bu su olmasayd, sana ne yapacam bilirdim!" diyen bu doa st varlk, kltrel olarak amanizm grleriyle ilgilidir. Bu varln, mitolojik kayna neticesinde suya olan bal, onun sudan korktuu eklinde yorumlanr. Anadolu Trkleri arasndaki bir lvna gre. "Al Kans", silah sesinden, mealeli insanlardan, de mirden ve krmz renkten korkar. "Al Kans'ndan korunmak iinse, - ve sol bileklere siyah boncuk takmak gerekir. Anadolu'nun baz yrelerindeki nana gre "Al Kans", smn insanoluna sylerse, dnler onu hemen ldrr. Al Kans'nn dier adlan: "Hal Kans", "Al kz", "Hal". "Karakura" ve bunun gibi adlardr. Anadolu'da bu varlk, "Al Kzlan" adyla da bilinir. nana gre, onlar bereket ve nzk kaynadr. Elleri dedii ey tkenmek bilmez. Anlatlanlara gre, onlar da pey gamber ve evliyalar gibi, "yilerden" saylrlar. Periler ve dnler se onlardan deiller. Al Kzlarn yakalamak iin, at srtna katran srdrlmtr. Hangi Al Kz, insanoluna yakalanmsa, dndnde ldrlecek demekmi. nsanlar onun ldrldn, ayn suyunun krmzya boyanmasndan anlariarm. (bak: Al; Albast; Alma; Alm) ALAY: Teleutiarda. korkulu ruhlardan birinin addr. Bir Yakut metninde, lkenin koruyucu ruhlan olan "Alay Toyon" ve "Alay Hatun", dierlerinden farkl bir ekilde, kan koca olarak gemitir. Bu adlardaki "Alay" kelimesi de dikkat ekiddir. Pekarsk 35

ALAZLAMA Szl'nde, "Alay", gnee bal bir eymi gibi, "gr k saan" anlamnda kullanlmtr. V. Radlov'un, 'Trk Topluluklar Halk Edebiyat Omekleri'nin 1. cildinin alfabetik sralamasn yapan, N. Katanov, "Alay, kan alay" blmnn karsna yle bir not dmtr: "Ruh, Altay' himaye eden ruh, Altay' koruyan ruh.'" "Alay"daki "Al" ksmna gelince; szn, "yurt koruyucusu" anla myla ballk tad dikkate alnarak, buradaki "Afin, "Al Anas", "Al Kans", "Albast" "Alma", "albz" ve benzeri adlarla bilinen mi tolojik variklann adlanndaki "Al" ile ayn kkten olduu bellidir. Bu bakmdan Yakut metinlerinde karlalan ve lkenin koruyucu ruhu olan, "Aly Darhan Hatun" adl varln adndaki "Al" kk de dik kat ekicidir. ALAZLAMA: Baz Trk halklannda geni bir ekilde yaylm olan bir tren ekli. "Al" szcyle ayn kkten olma fikri, aratrmaclarda, "Al" ru hunun, atele balants olduu kanaatini uyandrmtr. Altay ve Yenisey amanlan, trenin balama zamannda, "Alaz" diye banrlard. Alaz'n Sami dilindeki anlam, "Amin" demektir. Bakurtlar ve Ouzlardaki "Alazlama" treni, krmz bir bez par as yaklp hastann bann etrafnda, "alaz alaz" diye dolatnlarak yaplr. Bu daha ok bir tedavi eklidir. Altay ve Yenisey Trklerinde ise merasim balayaca zaman, aman. Ard veya kutsal bir baka a a a n parasn duman iine atp yakar. V. Radlov'un agklamasndan anlaldna gre, Anadolu Trkle rinde "alazlama", kzgn demirle dalamak anlamna gelir. Anadolu uygarlklanna dair aratrmalar, onun eski amanizm ve ate klt ile derin balantl olduunu ortaya karmaktadr. Burada da "Alaz lama" bir tedavi eklidir. Anadolu'nun baz yerlerinde, "Alazlama" akam karanlnda yanan lk a baklarak yaplar. Azerbaycan i velerinde, hastalanmak anlamnda kullanlan "Alzdamak" sz de "Alazlama" ve dolaysyla da "Al" ruhuyla balantldr.
36

ALBASTI ALBASTI: Trk halklarnn inanlanndan olup, demonolojik gr lerde geni yer tutan, eytan bir varlk. Bir grup inanlarda, gerekte var olduu dnlen bu eytan motifin, yeralt ller saltanat ve sular alemiyle balantl olup, su da yaadna inanlr. Geceleri grnen karabasanlann onunla ilgili olduu dnlr. Deiken tabiatl olmas, onun balca zelliidir. Adyla bal birok metindeki grntye gre, irkin grnl bu eytan varln, omuzlanndan geriye att, dizlerine kadar uzanan iri gsleri vardr. Baz mitolojik metinlerde ise onun, dnyadaki en gzel kadndan bin kat daha gzel olduu anlatlr. nana gre, Azet>aycan Trklerinin geleneksel demonolojik grlerinde anla tld kadar kt niyetli olmayan "Albast", doum ve bereketin koruyucusudur ve baz ocuklan dertlerden ve bellardan korur. Kazaklarda, "Albast" ad, "cad kadn" ve "kpegiren kan" anla mnda kullanlr. Bu anlam, motifin en eski devrelerdeki "Ulu Ana"dan kopup geldiinin bir iaretidir. Kazaklann demonolojik grlerindeki "Albastlar, kadn olsa da "Ba Albastlar", balannda kmz ksesi kadar iri gzleri olan, batan aa demir giyinili, erkek "Albastilar"dr. Yani, buradaki "Albast" motifi, Altaylardaki "ulmlar" gibi hem erkek ve hem kadn olarak grlyorlar. Trk dillerinde, "korkulu ruh, eziyet verid ruh, ev ani ve doum srasnda zarar veren kt ruh" gibi anlamlarda kullanlan "Albast" motifi, ok farkl adlarla kullanlmtr: "Albast" (Trkmen), "Albasl" (Karakalpak, Nogay, Kumuk), "Al", "Albs" (Tuva), "Albast" (Karaay, Balkar, Kazak), "Alvasti" (Uygur), "Olbost" (zbekistan), "AIbarst" (Krgz), "Abaah" (Yakut) v.b. Baz szlklerde, "korkulu ruh, bedbaht ruh" anlamnda kullan lan, "Alpas", "Alpasta" szcklerine de rastlamak mmkndr. Bu mitolojik varln ad, N. Amarin Szl'nde, "Alpas", "Alpasta", "Alpast" olarak geiyor. Yazann verdii bilgiye gre, bu ruh geldi inde, gen erkeklere, kz grnmnde, g e n kzlara ise erkek olarak grnr. Byk olaslkla Altay dil birlii anda, Mool dillerine girmi olan, "Alma" szc de Halha-Moolcada cad, kp kans, anla37

ALBASTI mnda kullanlm. Yazl Mool dillerindeki, "kpegiren kan" an laml, "Alma Emegen" de yine bu anlayla balantldr, (bak: Alma) "Albast", mitolojik grlere gre. yeralt ve ller dnyasnn da temsilcisi olup, sular sattanatryla balantldr. Eski Bulgariardaki bir grup kaynaa gre, yeralt dnyasnn ruhu ve sahibinin adi: "Alp-AlbastTdr. Tacik dillerindeki "Albasti-AlbastT da Trk menelidir. Buna pa ralel olarak, Afgancadaki, "Modariol" szc, "Albast" ve "Al AnasTnn bu dillere evrilmi halidir. "Albast" veya "Al" ruhunun ad, Trk dillerinden Kafkas dillerine de gemitir. Dastan halklanndan olan Avarlann kltrnde, dizlerine kadar sallanan gsleri olan ve "Albati" denilen mitolojik bir karakterden, bir orman kad nndan bahsediliyor. Bu "Albastfnn "orman hamisi", "orman sahi bi" levlerinden kalmadr. Bu szck, "K'ulbast" ekliyle, ifrite, da nk sal, biimsiz grnl, dn ve eytan anlamnda, Adgeyerkes dillerinde ve "AlmesOn" ekliyle de Kabardincede kullanl mtr. Fln-Ugor halklarndan olan Mailler ve UdmurtJar, Volgaboyu'nda yaayan Trklerden alp, "Albasta", "Alvasta", "Albast", "Arvasti" ekline getirdikleri bu motifi, korkulu ruh, kt niyetli ruh, anlamnda kullanyorlar. Bu szcn, Trk dilinden getii bir ba ka dil de Rusadr. Bu szck, Rusada, kk bir deiiklik geire rek, su perisi anlamna gelen, "Albasty", "Lobasty". "Lopasty", "Albasta", "Lobasta", "LopasO" ekillerinde kullanlmtr. Slav k kenli olmayan "Lobosta", Rus dilinde: "boyu yerden ge kadar uzanan, yapk sal, iri bal, eri br parmakl uzun elleri olan ve dileri gcrdayan, solgun renkli" mitolojik bir varlk anlamna ge liyor. "Lobosta", kasrga koptuu zamanlarda ve iddetli kar yad dnemlerde, kara bulut gibi ortaya kp. kulak yrta bir sesle glmeye balar. Onunla karlamak. lmle sonulanr. Slbryann birok Trk dilinde mevcut olup, azck bir deiimle Rus diline. Karkas ve Iran dillerine de geen "Al" kkl "Albast", alnd dilde olduu gibi. kadn grnmndeki eytan varln koruyup saklamtr. 38

ALBASTI Baz metinlerde, onun adna "Cin Albast" olarak da rastlamak mmkndr. A. Divayev'ln kaleme ald metinde "Albast", herhalde, bolluk ve retim tapnyla ilgili olarak- yetmi memeli varlk olarak tasvir edilmektedir. Kazak metinlerinde, korkulu ve za rarl ruhlar kategorisine ait olan "Albast", bazen alnnn ortasnda bir tek gz olan. iren grnl varlk gibi tasvir edilir. O, inan a gre, ocuklan kanp. onlara memesinden st verir ve bylece onlan ldrr. Farkl Trk halklannn demonolojik hikyelerinden anlald gi bi, "Albast"lann, hakimleri de tek gzl varlklardr. Kazaklarda, s lam'a kadar kl inan slan na gre, "Al bast "y grse grse "Aruah"lar. yani ruhlan olan insanlar grebilirdi. an Kz Destan'nda "Albast" ayn zamanda, ehvete olar agzllyle de tantlyor. Bu zel lik onun, bolluk ve reticilik hamisi olan mitolojik toplulua olan ballndan geliyor. eytan bir varlk gibi, "AlbastTnn da ehvet teki agzll, mitolojik sembolizmler bakmndan onu, bolluk ve hayatn dngsn salayan varlk yapyor. Yakutlarda bu zel lik, ba amana ait gsteriliyor. Ba aman, ehvet dknlnn ve ehvan duygulann koruyucusu saylyor. Genellikle "AlbastTnn hem koruyucu ruh olup hem de bunun aksine lm getiridsi olmas, bu motifin bal olduu mitolojik k meden gelmektedir. Baka bir inana gre, "Albast. Arvasti" uzun boylu bir kadna nazar ettiinde, o kadnn karnndaki ocuk lrd. Ulu Ana veya lahe Ana'nn deiiklik geirmi motifi gibi, onun da birbirine aykn zellikleri vardr. Hem hayat veriddir hem de lm getirici. Bu mitolojik kmenin urad deiimin doal bir sonucu dur. Krgz-Kazaklarda, "AlbastTnn siyah ve san olarak ki ekli var dr, inana gre san "AlbastTIar mollalarn okumasryla def olup gi derler. Siyah "Albast"y ise ateli insanlardan baka kimse gre mez. Bir san kz olan bu ruh. yeni doum yapm kadnlann cierini alp gtrr ve suya atar. Bahalar veya ateli insanlar onu yakala yp deri tekrar yerine koydururlar. Baz inanlara gre, d o u m s rasnda, "Albast"nn olmas gerekliydi. Bu da onun koruyucu ruh olduu grn daha da glendiriyor.
39

ALBASTI Kazan Trklerinin inanlanna gre "Albast", er steyen bir ruh tur. Yolculan yolundan etmek onun yaptiklanndan biridir. Nogaylara gre ise o. en ok haner knndan korkar. Altaylann inanlannda da "Albast", yeralt dnyasyla bal olun ktlk verici ruhlardan dr. Bu ruhlar yeralt dnyasnda cehennem ve yeralt ller saltana tnn hakimi olan, "Erlik"in hizmetine girerler. Tdeutlann, gelenek sel grlerine gre, "Eriik"n hizmetinde olan ve "Alm" ad ta yan korkulu ruhlar da "Albast" motifine baldrlar. Fergana zbekleri "Albast"y, perian, salan dank bir kocakan grnmnde dnrler. Salarnn uzun ve dank olmas, bir yandan bu varln doann balangana dayandn iaret ederken, dier yandan da hayat verid olduunu ve seksel -erotik belirtiler- tadn gsteriyor. Saka Trklerinde, onu hatrlatan mo tifin ad, "AbasTdr. "Ii" ve "Ay" ruhlannn tersine, bu ruhlar k t ve agzldrler. Agzlln, Ulu Ana ve Yer Anann bir zellii olduu dnlrse, bu onun da Ulu Ana kmesine dahil olduunu gsterir. "Al" szc, bu ruhun ate le bal oldugunuda gsteriyor. rnein, Yakutlarda aile ocann ateine "Al Ate" denilir, aratr malara gre, bugnk nanlardan farkl olarak, onun eski alarda, kt bir ruh deil, daha ok koruyucu ruh olduuna dair fikirler de vardr. "Albast" motifinin kklerine gelince; onun Akadcadan geldii, pek doru bir dnce deildir. Akadcadaki, "Lamastu" eklinin "Albast"ya dnmesinin mmkn olmad, bilimsel metinlerde de gemektedir. V. Hains'e gre. "Lamassu", Asur ve Babillerde. yeni domu ocuklann lmne sebep olan, ren eytan varlk anlamna gelmektedir. Bu szcn, Iran kaynakl eski Al Tanrs (?) ve Trk dillerindeki "Bastu" (korku basmak), szcnden doduu olasl da Arapadaki Allah szcndeki "Al" kknden gelmesi veya eski Yahu di dilinde tann anlamna gelen "El" kknden gkmas yahut yiit, cesur anlamna gelen "Alp" szcyle ilikili gsterilmesi hatta renk bildiren bir srat olarak gsterilmesi, bu motifin mitolojik anla40

ALDACI mim agklamaktan uzaktr. Baz aratrmaclar, bu adn birinci ksm olan "Al" sehven. Iran veya Kafkas kaynakl, ikinci ksmn da Trk e kaynakl gsterirler. Bu aratrmaclar, ikind ksm iinse hibir yorum yapmamlardr. Sadece. "Al" hecesiyie birlikte anlam tand r labilen "bast" taraf, ou zaman olduu gibi, yine sadece kelime nin ekline bakarak yorumlanyor. Bu szn geirdii deiiklikler ve onun. Al-masi > Almas(l) > Albas(i) > Albast ekline gelmesi daha mantkl bir yaklamdr. Burada korkulu ruh, eytan ve dn an lamna gelen "Al" kk ile Tungus-Macar dillerinde en eski dinmitolojik motif olarak kalan "Masi" kullanlmtr. "MasTnin, ruh an lamna yakn bir anlam iermesi, bu szn kknn eski Trk dille rinde aranmas gerektiini ortaya koyuyor. phesiz. "Albast" adnn kind hecesini "bal" gibi deil, ona daha yakn anlamlan olan szcklerle aklamak daha uygun olur. rnein, Akadlardaki, "Karibatu" ruh adnn "batu" ksm veya "Labas tu" ruh adnn "bastu" ksm yahut eksi On Asya'da kullanlan "Ba-matu" adndaki "matu" ksmyla aklamak daha salam so nular alnmasn salar. Bu da adn "Al Ruhu" ierii tad fikrini perinleyecektir. Bu bakmdan klasik Azerbaycan airlerinden M. P. Vakf n rindekl, "Ya hurisin ya meleksin ya bastl" msrasnn, "basti" szcnn ruhla olan anlamdal, byle bir yorumun yani matu > mast > bastu > bast, olarak yaplan deiimin doru ola bileceini gsteriyor. ALBIS-ALVIZ: (bak: Almas-Alms) ALDACI: Komandinlerde lm meleine verilen ad. nana gre, cehennem ve yeralt ller saltanatnn hakimi olan "Erlik", kendi ruhi an olan "AldacTlan, yeryzne grderir. "Aldaa" ruhlar insanlann ruhlarn alarak onlann hayatna son verirler. Byle ce ten insanlann ruhlarn, bu "AldacTlann gtrdne inanlr. Aratrmaclara gre, lm doal bir sonu olarak deil de kt ruhlann etkisine balayan eski Trklerdeki "lm Melei" inana, yabana dillerin etkisiyle olumutur.
41

ALEMN YATTII VAKT LEMN YATTII VAKT: Azerbaycan halk inanlarnda, kn sonu ve yazn balang ann gsteren mistik bir zaman. Mitolojik grlerde, lemin yatma vakti yln son arambasna denk der. Bu grlere gre Nevruz Bayram'na alacak gecenin gndze dnt anda. rmaklar, dereler, aylar yani akarsular bir anlna durur, sonra tekrar akmaya balarlar. "lemin Yatt Vakit" denilen bu anda. canl ve cansz lemde ne varsa hepsi bir anlk uykuya dalar ve hemen uyanrlar. Baka bir deyile lp dirilir ler. O anda kim ne dilerse olur. Bu inana gre, yln deitii anda sular da deiir ve bir anda durulup, gzya gibi akmaya balarlar. Halk nanna gre, biri bu sudan gtrp, rnein, hamur yourursa. sudaki ufak talardan getirip, ya kpne, ekmek kabna ve ya evin ke bucana koyarsa ekmek bol olur. "Alemin yatt vakit" denilen o bir anlk vakit, aslnda yaratl zamanndan beri tm zamanlan iinde banndran bir zamandr. Bu anlamda, yaratln tazelenip yeniden canlanmasn sembolize eder. Byle bir zamann her geldiinde, dnya sanki yeniden yara tlr ve buna gre de yaratln balang ann, yaratl ann sem bolize eder. "lemin yatt vakit" denilen o bir anlk zaman, ba langta gerekleen, kaostan evrene ebed geiin, bir ann ken dinde saklamtr ve bunun iin de doann sonsuz lp-dirilmeler zindrinde, edeb yaay canlandran bir semboldr. Yani "lemin yatt vakit**te, eski ne varsa bir anda uykuya dalp, uyanmas, ba ka bir deyile, lp dirilmesiyle, hepsinin ad sembolik olarak def terden silinir. Bu anlay, doann ve yaratln devamllna dair eski dnceden gelir. "Alemin yatb vakit" inannda, doann, lp dirilecei anla y hakimdir. Bu anlamda, lp dirilme anlay zerine kurulu olan Trk Tannclk grlerinin izlerini tamaktadr, (bak: Nevruz) ALEYBANI: Olduka uzun boylu, beyaz tenli ve plak olarak d nlen kadn dnsinden mitolojik bir varlk. Bu varlkla ilgili bati inanlara sahip olan bir sr nsana gre. onlann ikind veya nc babalan, "Al ey ban "y tutabiliriermi. G42

AL-HAL ya onun gsne ine sapland zaman artk hibir yere kmldayamazm. Bu eytan varln ad, Azerbaycan Trk ivelerinde, "Eleyban" seklinde de geiyor. Mitolojik levleri ve yapsal-anlamsal zellikle ri onun, Al-Hal Anas motifinin versiyonlanndan olduunu gsteri yor, (bak: Al; Kuleyban-Kulyaban) Al HAL: Trk halklannn demonolojik grlerinde geni yer tutan . da ve yer objeleriyle balanan mitolojik bir varlk. Al ruhu, dizlerine kadar sallanan gslerini, omuzlarnn stn den geriye atan, kank sal, acayip grnl bir kadn olarak d nlr. Ortak bir inana ball yanstt in de btn Trk halklanda ilevsel ve mitolojik kken itibariyle benzerlik gsterir. Ba zen ku klnda da zannedilen "Al", ou zaman karanlkta kadn eklinde grnen, belirsiz bir yzdr. Ancak nsanlar asndan, o gerekte de vardr. Bu ruh Trk hal klan arasnda. "Albast", "Al kan s " A I D I Z " , "Albs", "Alm". "Abaas" v e benzer ruhlar olarak bili nir. Kazak, Tatar ve Sibirya Trklerinde, "Albast" (Jalbast) adn ta r. O, Tuva mitolojik metinlerinde ise tek gzl olarak tanmlanr. "Al Anas", karanlkta beliren, grkemli, acayip bir peri eklinde gelip, doum yapmakta olan anneye veya domakta olan ocua zarar verir. Kadnlan, "Al Anas" denilen bu mitolojik varlktan koru mak iin, aynca adamlar olurdu. Bu adamlara Anadolu Trkmenlerinde yine "Al" szcyle ayn kkenden olan "Alg" denilirdi. e itli yerler ve eitli zamanlarda yazlan mitolojik metinlerden de anlald zere bu ruhun, etnlk-kltrel geleneklerde gerekten var olduuna nanlmtr. Ancak bu inan, artk zayflamaya yz tutmaktadr. (Bu mitolojik motife hikyelerde ara sra rastlanmasnn bir sebebi de onunla ilgili inanlann azald ile balantl olsa gerek) Al ile bal nana gre o, sadece stedii zaman insanlara g rnr. "Gavur Al", ocukian kagnp kayadan atarak ldrr. "Msl man Al" ise insanlar dara dt zaman yardma gelir. nana g re "AT tutmak, dnyann en byk servetini elde etmek demektir. 43

AL-HAL nk onun olduu yer, bereketin kayna saylr. Kald evde, do kunduu ne varsa tkenmez olur. Onu ele geirmek iin demir bir eyleri yakasna saplamak gerekir. O, bu saplananlan kanp atma gcne sahip deildir. "Al", baz inanlarda zayflktan kemikleri grnen kadn gr nnde zannedilir. Bu grn, onun ller saltanatna balln dan kaynaklanmaktadr. "Al", en ok yeni doum yapm kadnla rn gzlerine grlr. Doum srasnda len kadn varsa da bunun sebebi "Al" ruhu olarak grlr. Kazaklar ve bir lde dier Trk topluluklannn inanlanna gre, "Al" ruhunun korktuu tek insan, demirddir. Onun in de hamile kadnn yannda, demirciyi temsilen bir erkek durup doum srasnda demire vururdu. "Al" ruhu nun, demir eyalardan korktuuna inanan Bakurtiar da lnn gsnn zerine bak, makas ve eki gibi eyler koyarlard. na na gre, "Al" ruhunun korktuu bir baka ey de at ve mavi bon cuktur. "Al" ruhu kovulduunda, bo gnderilmezdi. Bo gnderi len "Al" ruhu, intikam in geri gelecekti. Al ruhu, Trkmenlerin geleneksel demonolojik grlerinde de korkun ve iren grntsn her zaman deitiren, mitolojik bir varlk olarak gsterilmitir. Trkmenlerin "Al" motifi, "sahipler" ve "dnler" hakkndaki grlerle tamamen ilgilidir. Onunla karlaan insan, akln yitirip, deli olabilir. Al motifi, komu halklann demonolojik grlerinde de etkisini gstermi ama ilevsel adan snrl (almtr, rnein, Ermenilerin eytan varlk olarak grdkleri "Alk" motifi, Trk mitolojisindeki "Al" motifinin etkisiyle ekillenmitir. Bir gre gre Tann, Hz. Adem'i yaratt zaman, ona arkada olsun diye, "AT da yaratt. (Metinde, bu adn "Alk" deil de aslna uygun olarak, "Al" diye gemesi, rastlant deildir.) "Al", ateten ve tek gzl olarak yaratl d. Adem ise etten, kandan yaratlm bir varlkt ve bunun iin de "Al" tarafndan sevilmedi. Tann, onlann bir yerde yaayamayacaklann grd ve bunun in de Havva'y yaratt. Al, o zamandan beri de Havva'yla dman oldu ve ondan doacak olanlann bana bel kesildi. Bu dilde, bu varln ad, "derin uurum" gibi anlamlandnl44

AL-HAL nitir. Bu motif hakknda yazan tarihiler, onun hangi etnik-sosyal .istemden alnd konusunda, susmay terdh ediyorlar. "Al" motifinin ad. Grc dilinde "Alkali"; Tal dilinde "Ala jen": U'zglcede "Alpab"; een ve Ingulann dilinde se "Almaz" seklin de kullanlmtr. "Al Kans" ruhunun ad, Osetinlerde kk bir deiiklikle, "Alard", ngularda ise "Kalerdi" olarak karmza kmaktadr. Iran tarih hakkn da yazanlarn hepsi, bu motifin Trk meneli olduu konusunda hemfikirler. Bu eytan varln ad, Pamir grubu dil lerine de Trkistan dilinden gemitir. "Al Kans" ibadetiyle bal olarak. "Al" motifi konusunda, zaman zaman Tann szc bile kullanlmtr. Bu se l k din-mitolojik dnya grnn, dinamii bakmndan, doru deildir.

adr Motifi,
P a z , n k Kur

"Al", bir olasla gre, eski Trklerin InaS> ni sistemlerinde, "Doum llhesf'nin ad olmutur. "Al" motifinin ad, amanizmin de izlerini banndran bir anlay olarak. Uygur ca'da. "Korkulu Ruh" anlamnda kullanlmtr. nana bal szcn kklerinin On Asya uygarlktannda aran mas, her zaman iin daha uygun grlmtr. Elam mitolojisinde, kadn dnsinin koruyucusu olan, "Lamastu" adnda bir ilaheye rastla nyor. Bu ilahe. Elama dman olan Akkadlarda ise en korkulu kt ruh olarak kabul edilir. Smerlerde, "Al" tanrs, insanlann gsne zarar veren, bel yayan bir varlkt. (Tungus-Mancur dillerindeki, "Kks" anlamna gelen, "Alacan" szcnn de ayn blgeye alt olduunu dnmek mmkndr). M. . 1.000 yln balangcna alt olan Hint efeunlann eren, "Atharvaveda"da, yeni doum yap m kadnlan. indten ruhtan korumak in okunan duada, bu ruha "Alna" ad verilmitir. Atharvaveda uzman lan, Hint-Avrupa k kenli saymayp, komu bir dil ailesinden geldiine inandktan. Alina'nn (duadaki ekliyle), ilevsellik bakmndan "Al" ibadetiyle ya45

AL-HAL knlk ve akmasn gz nne alarak, birbirine bal olduu d ncesini savunuyorlar. Alman dilinde de "ruhlann ortaya kmas" anlamna gelen "Alben" ve buna benzer birok mitolojik szck vardr. Bu szcklerin de "Al" ruhuyla balantl olabilecei imdilik olaslk dahilindedir. Trkologlar, Yakut dilindeki "Alk", uva dilindeki "ilhan", ve Ma car dilindeki "Atvilak" (yeralt saltanat) gibi szcklerin anlamlann, "Al" kknn mitolojik anlamyla ilikilendlriyorlar. Dorudur, "il han'n uvaa'dakl anlam, eski Trke'deki, "Al" kknden tre tilmi; "Alka"nn. "dua etmek" eklinde olan anlamyla tam ters olup. "lanet okumak" anlamndadr. Zira, ayn mitolojik anlama, ay n eytan varla, ayn etnik-sosyal sistemi yaatan kltrlerde, bir birine ters mitolojik anlamlar yklenmesi, uygarln varlnn ge rektirdii koullardandr. Altay mitolojisinde, "Eriik'in yaad yer" anlamna gelen, "Al d'er" szcnn de asl, "Al" szcne dayanr. amanizmde ruhlann erefine dikilen ve Altaylarda "Yalama" olarak adlandnlan, bayraklann ad ise "Al" ruhunun adyla lgilidir. Altay Trk destanla nnda, ilah kkenli korkun kurtlara, "Al Br" ad verilirdi. Bu ad, eytan "Al" ruhunun, kurt motifiyle yaknl bakmndan da ilgi ekiddir. Azerbaycan hikyelerinde dervi ad olarak karmza kan "Al" ve ayn ekilde ivelerde karmza kan, hasta anlamndaki "Alz" szc, bu bakmdan istisna deildir. Azerbaycan Trkesinde, "Al" inannn izleri, "Al apard", "Al vursun", "Al anas", "Hal anas", "Al Kans" ve benzeri iradelerde de korunup saklan mtr. Mitolojik anlaml "Al" motifinin bu dildeki azl, gerekte s lam din etkisiyle zah olunabilir. "Al" ruhunun adnn tm sessel versiyonlannn (Lamastu, Lamatu, Lamassu), Akadca'daki, ruh adndan geldiine dair gre bakmayarak, onun bu uygarla ve bu dnceye yabana olduu gsterilmitir. Mool. Kafkas, FinUgor, Fars, Tadk ve Rus dillerine geen "Al" kkl szcn, Arap dilindeki "Allah" ve eski Yahudi dilindeki 'Tann" anlaml "El" kkyle ilgili gsterme fikri ise bilimsel temelden yoksundur. Szcn sessel adan deiebilmesi, "Al" kknn, yal, yl, il
46

AL-HAL w il gibi ses versiyonlarnn ortaya kmasn mmkn klmtr. Bu anlamda, bir grup szlklerde, "kpegiren kadn, ifrite" gibi anlam landrlan "ATn Arap kkenli olarak gsterilmesi doru deildir. 19. yzylda, Trkmenlerin Ahl vilayetinde, bir "Al baka" vardr. Bu ad, "Baka" kadar, "Al" anlaynn da amanizm ile ballnn bir ifadesidir. Yall oyunlannn tarihsel anlam da onun eski "Al" ruhu ve "Al" ibadetiyle ballndan haber verir. Yall oyun adnn, Trk halk nanlannda, iri sarkk gslerini omuzlannn zerinden arkasna at m kadn gibi dnlp, "Al", HAlbasN(t) ve "Al Kans" olarak adlandnlan mitolojik varln adyla ilikilendirilme fikri, bu bakmdan dikkat ekicidir. Yeri gelmiken. Nevruz, mahsl bayram ve kitlesel enlikler zaman oynanan "Halay" oyununun ad da Al/Yal le ayn kkten gelir. Azerbaycandaki Gobustan Kaya Resimleri iinde rast lanan, "Yall" dans sahnesi ise uygarlk aratrmaalan tarafndan l giyle karlanmaktadr. Onlar, ilah g ve ana ecdadna ibadet gibi kabul edilen bu sahnenin grntsn, bereket sembol saylan ka dn ana grntleriyle ilintilendirmektedirler. Gobustan'n M.. 7. ve 6. yzyllara ait kaya resimlerinde, iri gsl, iri kalal, kaln ba cakl ve dinsel trendeki yeri tibariyle tm bedeni rtl olan kadn grntlerine rastlanr. Bu kadn grntleri de bolluk ve bereket sembol saylr. Tm bunlar, Yall oyununun, "Al" ibadeti le ball nn ifadesi olup, onun eski ibadet anlamndan gelir. Inanlardaki "Al Tann'nn, ululuunu yitirerek alalmas, ibade tin ve saygnn yerini, "kin ve korkunun" almas ve sonuta demo nolojik sistemde, "Al" tannnn aa seviyeli "Al" ruhuna -Hal kad nna- dntne dair fikir, "Al" motifinin mitolojik sembolizmini tam olarak ortaya koymaya olanak vermiyor. Aslnda "Al" motifi, farkl ynleri (ilevsel paralan) gz nne alnmadan, en geni anlamyla dnldnde, olumlu ve olum suz gstergelerle ykldr. Bu olumlu ve olumsuz aretler srekli deimitir. Bazen birbirine gemi halde, bazen de bir btn ola rak mitolojik topluluklara tanmtr. Bu motifin farkl ynleri (ilevsel paralan), dinamik bir ekilde

AL K ieriden birbiriyle bal olmutur. Bu da motifin, yenilene yenilene var olduunu, srekli bir yaratclk erisinde olmasn ve nihayet etnik-sosyal kltrdeki varin ve srekliliini salamtr. "Al" ruhu. aratrmalarda. "Ocak ve Ate Tanns" olarak da yaz lr. "Al" szc, Saka Trkesinde, "Ate Ruhu" anlamna gelir. Trk mitolojisinde zengin bir yeri olan "Al Ruhu'nun ad ve ilevsel ynlerine. Azerbaycan Trk inanlannda ve demonolojik grler de rastlanabilir, izleri Smerlerde bile bulunan "Al Ruhu" farkl an lamlaryla (Albast, Alma, Almaz,..) Trk dillerinden, Kafkas ve benzeri dillere gemitir. Bu anlamda motifin tarih yapsndan gelen birok zelliin hal yaamas, "Al" inanlannn, btn ilevleriyle, Trk halklan tank olduunu gsterir. Ayn ekilde. Trk mitolojik fikirlerinde, halk bili minde ve halk sanat rneklerinde derin z brakt gzlemlenir. Ya bin yllarla llebilen Yall Oyunlan da ritel olup. "Al" ruhu onu runa dzenlenen bir tren dans gibidir, (bak: Albast; Alma; Al Ki i, Hal Anas) AU K: Mitolojik kaynakl unsurlarla dolu, "Krolu" destannda rastlanan bir varlk. Da Ruhu. O, destan kahraman Krolnun atasdr. Mitolojik kaynakl. "Krat". Krolu"na hediye eden de aslnda odur. Eski mitopoetik (iirsel mitoloji) dncede. Da Ruhu'nun, kahramana ark syle me ve aklk yetenei verdiine nanlrd. Krolu da Da Ruhu, Al Kil'nin szyle, Koabulak'n suyundan ier ve ona tann vergisi olarak klk verilir. Al Kii, ilk alarda, kr olarak dnlen da ruhu ve mistik koruyucudur. Ancak Krolu Destan'nda da grld gibi. Al Kii'nin kr edilmesi ve Kroglu'nun da "kr edilmi kiinin olu ol mas", eski mitolojik hikyenin unutulup, geleneksel gr ve d ncelerden silinmesi sonucunda, sonraki dnemlerin etkisiyle ge len yanlsamadr. Yani. Al Kiinin krl, doal alarak uygarlk taryalan tarafndan tam olarak anlalamadndan, adlann grnr deki benzerliine dayanarak, sonralan bu karakter yle yorumlan48

AL K mistir. At oban olan (aslnda at srs koruyucusu olan) Al Kii, gya irkin atlar yznden kr edilmitir. Halbuki burada, atlann da eytan doalan olduu areti vardr. irkin grnen bu atlar, asln la br dnyaya zg atlardr ve snavdan getikten sonra gerek l e n gzel atlara dnrler. Bu demektir ki Al Kii'nin kr olmas nn atlarla balantl grlmesi, yzeysel bir grtr ve bu ball n kkleri ok derinlerdedir. Buna benzer bir motif, "AJpam" destannn zbek versiyonun da karmza gkyor. Buradaki kahraman, kanatl atlar yznden kr llmitir. Sihirli atlarla, krlk arasnda mitolojik dnceden kay nan alan bu ballk, farkl metinlerde yaamaya devam etmitir. Al Kii motifi, destan kahraman Krolu'nun snavdan gemesi emesiyle de baldr. Raslano deildir ki. mucizev bir ekilde kordan doaca haberi, Trkmen " Krolu "nda da ak olduu gll. bir bakasna deil, gelecek kahramann babasna hem de uykul la veriliyor. nk geit treniyle ilgili ne varsa o, hepsini bilir. Hi phesiz bu motif, kendi kkleri itibanyla, bu trenlerin koruyucu motifine de baldr. Onun, mitolojik izgilerini yitirip, kutsallktan uzak kalmas ise sonraki olaydr. Ancak, grnmeyenlerle ilgili gizli bilgilere aina olmas, onu kutsal dnyayla balantl, mitolojik bir varik olarak grmeyi gerektirir. O. koruyucu ruh olduundan, her tulde, atn kanat balamas iin dinsel trenin hangi koullanna uyulmas gerektiini iyi bilir. Al Kiinin krl, mitolojik semboller asndan, kutsal snav trenlerinin ana eriini oluturan grlerden ayn dnlemez, Normal lmllerin bilmedii bilgiler. "Suret" lemini grme yen ve sadece "Anlam" leminden habercUr olan Al Kiiye aktr. nk, kendisi de bu lemle ve dolayl olarak da br lemle, yani ruhlar alemiyle balantldr. Krolu da yasak bilgilerle dolu bu lemle olan ballnn bir gstergesidir. Snav merasimlerinin balca karakteri olan bu varlk, yeralt l ler saltanat veya atalar leminden gelebilir. Krolu'nun, korda domas da bunun bir aretidir. Bu iaret, "Neofif'in ruhen ve cis men tazelenerek yeniden bu dnyaya dn in, sembolik olarak 49

ALI K geici lmn, yani br dnyada olduunu bildirir. Tam o za manda da Neofit'in nnde kutsal bilgilerin kaps alr ve bir anda her eyi bilir gibi olur. Tm bunlar destanda, aslnda bir ata veya manev ruh rolndeki Al Kii'nln, Koabulak, enlbel, Krat, Misri Kl v.b. hakknda Krolu'na verdii bilgiler olarak yer alyor. Epik hikyelerde kahramana sihirli yardma gler baheden ka dn veya ihtiyar bilgi motifine de yaknlayor. Hayatn dnml olduu dncesinden gelen bu motif, bolluk ve bereket fikriyle bal olarak, en derinliklerinde, kadn-ana izgileri tamakta ve or man sahibi olarak hayvanlarn koruyucusu eklinde ortaya kmak tadr. Bylece, Al Kii'nin krl, onun trenlere ballndan gelir. Tren koruyucusu motifi ise yeralt ller saltanatna bal ve kr olarak dnlen mitolojik varlk idi. Yeralt karanlk dnyayla ba lantl mitolojik variklann ve eytan glerin bir zellii de krlktr. Mitolojik kahramann genlikteki "Rven" adn, "Krolu" ola rak deitirerek "karanlktan doulan" imajn veren, ayn zamanda onu. verdii fiziki g ve bilgilerle, snav trenlerinde olduu gibi yeniden yaratan da yine Al Kii'nin ta kendisidir. Bir tek mitolojik kahramana ad vermesi bile, onun "bu dnya nsan" olmadn gsteriyor. Da Ruhu da ou zaman kr ve yal olarak dnlmtr. Altaylann nanna gre, dalann zirvesinde yaayan Da Ruhu. aygr atiann konyucusudur. Al Kii de enlibeTde yaayp, at sr lerini korur. Al Kii'nin Da Ruhu olduu. "Kroglu"nun eski bir versiyonundan da anlalryor. Burada kahraman dnyaya getiren varln ad, "Cembil"dir. (enlibel'in deiime uram ekli). Trkmen ve zbek destanlannda. "Atadan babadan dnsim K rolu" diyen kahramann, babasnn deil dedesinin kr olmas, amanizmdeki anlamyla deerlendirilirse, "manev atas" (ecdadnn) krlne iaret ediyor. Adn "Al" kknden geldii dorudur. Lakin lk mitolojik an lamlandrmaya gre, "Ate" ve "Alev" szcndekl "Al" kkne, dolaysyla da gnee, a balanmtr. Al Kil'in, mitolojik "Al
5

ALI KLT Anas" motifiyte ayn kmeden geldii dncesi ispatlanm say labilir. M. Seyidov, "Al Kii" nx>tifinin kklerini aratnrken. "AI-AI Kadn" ve onun baka Trk halkianndaki, "Al Kans". "Albast". "Al k", "Alm", "Almaz" versiyonlanndakl "Al" ksmyla, Al+br kii nin adndaki "Al", ayn kktendirler. "Al Anas" sureti. Al Kii motilinin ilk ekildir. Yani. ayn bir kmeden koparak aynlan ve sonradan farkl koruyucu ruhlara evrilebilen mitolojik varln kk, balan gta aynym. Burada sadece, bolluk, bereket ve hayatn durmakM/n devamll fikri -bu fikir kendi bana, lmszlk, lp< inilme, lmden kama ve lmle mcadele gibi motifleri de bir letirir- daha nemli olduundan, kadn-ana iaretinin stnln den sz edilebilir. Ulu Ana'nn adlanndan biri alan "Al" adn, Al Kii rneinde ol duu gibi, Da Ruhu'nun tamas, Ulu Ana'nn lke koruyucusu ol duu zerine kurulu eski grlerin ve da, yurdu sembolize etti ine bal inanlann sonucudur. Eski ve mitolojik dncede, d a yaradln balangc ve dnyann yzeyi olarak dnlmtr, krk halk biliminde, iyilik sever Da Ruhu'nun, "Albin" adn ta mas. Da Ana'nn adnn "Al" kknden gelme "AMz" olmas, V. I luyuflu tarafndan yaynlanan Krolu Destan'nda dan adnn yi ne "Al" kkenli "Alvz" olmas, kaynaklarda Kafkas Da'nn adnn "Yalbuz-Albuz" olarak gemesi ve baka birok yerdeki veriler, "Al Ruhu'nun, "Da Ruhu" olduu grn spatlamaktadr. Sibir-Yakut destanlannda da lkeyi kon/yan ruhlann ve yurt ha milerinin adlan, "Al" kknden gelmektedir. Al Kii motifi, bu anlamda -dolayl yoldan da olsa- Ulu Ana mo tifine balanr. Tren hamisi motifi de ayn kmeden kopmutur, (bak: Al-, Ulu Ana) AL KLT: Bu nan, Mslman Trk halklannn efsane ve rivayet lerinde derin z brakmtr. phesiz, "Hazreti Ali" kltnn oluumunda mitolojik yaplan malar nemli bir rol oynamtr. Bu, eski Trk inanana olduka ya knlaan Alevi inanlannda ak bir ekilde grlr. Gebe Trkler51

AL KLT
zerine Ali Yazlm Madalyon. Yzyl) (Bak. irvanahlar Saray. XfV-XV.

den Kargaylann gznde, "Hazreti Ali"nin, "Muhammet Peygamberden de stn tutulmas bir rastlant deildir. Pelo'nun kantlanmas zor grnen grne gre, Trklerde islamiyet'ten nce "Al" ad vard, islam' kabul eden Trkler daha sonra bu ad "AIi"ye evirdiler. Trk mitolojisindeki "Hzr" motifinin ilev lerinin bir ksmnn, baz rivayetlerde "Ali'ye verildii aka gr lr. Hatta ban Alevi rivayetlerinde. "Ali"nin adlanndan biri de "H zndr. Alevi-Bektai airlerinin iirlerinde, "Hzr"n ad "Ali" ile ayn yerde kullanlr. Baz Kzlba rivayetlerine gre "Hzr", "Hazret! Ali'nin lm dolaysyla "Ehl-i beyt'e basal dilemitir. "Hzr" ve "Ali" motifleri arasndaki balln baka bir iradesi de Tebriz ve Azerbaycan'daki bayram adlannda kendini gsterir. Tebriz'deki Trk airetlerinin "Nebi Bayram" dedikleri Hzr Nebi Bayram'nn adna Gney Azerbaycan'da "Ali Hayder Bayram" de nilir. Hzr ve "Hazret! Ali" kltleri arasnda, mitolojik grlerden gelen balln bir baka iradesi de Pr Sultan'a isnat olunan bir iir de, "Bin bir ad vardr, bir ad Hzr" eklinde kendini bulur. Bu sz ler aynen "Ak Garip" destannn Trkmen versiyonunda (ah Se nem ve Garip) da Hzr Peygamber le ayn yere konulan "Ali" hak knda da sylenebilir. Trkmen "Krolu"sunda, "Hazret! Ali", kahramann dilinden anlatlr. Azerbaycan ak hikyelerinin kahramanlanna da buta ve ren, onlan hak na eviren de ou zaman "Hazret! Al"dir. n san, ister dervi olsun, ister nur yzl bir ihtiyar, krklar olsun veya Hzr, tm durumlarda. "Hazreti Ali" kltyle baldr. Darda kalan klan da ou zaman o kurtanr. "Dede Ali Asker"e verginin sade ce "Hazreti Ali" tarafndan verildiini anlatan rivayetler de vardr. "Hazreti Ali" kltnn izleri, efsanelerde de yaamaktadr. Baz
52

ALKI -Knrlcr gre, "Hazreti Ali" o kadar glym W yasland ka,.l.. srtnn izi kairm. nsanlar daha sonra bu izleri ziyarete gider vr oralara dokunarak dua ederlerdi. Kutsal bilinen Nevruz gnnn, "Hazreti Alfnin doduu veya tahta akt gn gibi, kaleme alnmasnn ardnda, bayrama din bir hava verme isteinden ok, o gnn en aziz gn olduu inanan llade eden eski gelenek ve "Hazreti Ali" nana vardr. Gebe Trk halk nanlann yaatan Anadolu Alevileri, gebe <anl simgesi bildikleri turnay, ayn zamanda "Ali"nin simgesi ayrllardr. Bu yzden de Pr Sultan Abdal, "Hazreti ah'n avazluma denen bir kutadr" der. Yedi yandayken, okla da vurup uuran ooja, "Alpam" ad veren, dini srtna srd ocuu ok tatmaz, kl kesmez yapan yine "Hazreti Alfdr. Baka destan la la ayn levi, Hzr, dervi ve Krk Erenler yerine getiriyorlar. I lak sflzmindeki 'Tarikat Ali'den kalm" forml, "AH yolu"na itilen antta korunmutur. IrakTrkmenlerinde de Perembe gnleri ne, Ali Gn" ad verilir. Ali'nin "Allah sevimlisi, Tann dostu" gibi "Veli Allah" olarak tannmas, daha sonralan onun bu vashnn evli yalk anlam kazanmasna da yol amtr. Bu nedenle iilere gre, "Ali"nin bir vasft da "ah-I Vilayet", "ah-I Evliya" olmutur. Birok keramet sahibi gibi nlenen "Erenler Sultan, AH", Mslmanlara gre gerekten de tam bir evliya vasft kazanmtr. Ehl-1 Beyt'e olan M*vgi. halk inanlannda ve yabana edebiyatlarda Hzr'n ilevlerini kendi zerine toplayan bir "Ali" tipini yaratmtr. Baz aratrmalar da. "Hazreti Ali" inanann Alevilik'teki yeri, "mitolojik zellikli bir teoloji" olarak tanmlanmtr. Alevilik'teki "Hazreti Alfnin. tarihteki "Hazreti Ali'den farkl olarak kutsallk dolu yeri, aratrmalarda bir de 14. yzyln byk kiilii olan "ah lsmail"in adyla ilgilidir. ALKI (DUA): Szn ekim gcne inanan, sze eski tarihlere ba llk duygusunu veren, eski mitolojik zellikli metin tipi. Kendine has bir tr olan dua metinlerinin kkleri mitolojik d ncenin ilk evrelerine dayanr, dualardaki anlatmlar mecaz gibi grnse de aslnda mecaz olmayan szn bir nev'i yaratlmas ve 53

ALKI dnyaya getirilmesi gibi bir gc olduuna dair, eski uygarlklardaki en arkaik mitolojik grlerin bir iradesidir. Mitolojik sihirli dnya grnde, sz, onun aret ettii cismi tam olarak anlatt zaman dua saylrd, dua metinleri, bu anlamda, mitolojik grler btnln ortaya karmas ve tarihsel unsurlann anlamlarnn aklanmas bakmndan gvenilir kaynaklardr. Balca izgisi, Tann'ya ve doal glere ynelmek ve ulu varlk lara yalvar olan dua. dinsel trenlerle bire bir baldr ve onun te mel unsurianndan birini tekil eder. dua metinlerinde, szn gc ne dair derin bir inan var. Bu inan, hibir koulda, doay anlama daki acizlikle aklanamaz. nk mitolojik gelenek taycs olan insann, doal olaylar hakkndaki bilgisi, bu gnn insannn bilgisin den kat kat daha stnd. Dede Korkut Ouznamelerindeki, Ouz beylerinin duasnn dua. bedduasnn da beddua olduu, "Ol Zamanlar"dan bahsedili yor. nk eski nanlarda sz, tanmlad asimden ayn deildi. Ve szn kendisi de cismani olarak alglanrd. Buna gre de dua da, szden cismin kendisine dorudan gei grnmektedir. Yakutlarda Isah Merasimi yapld zaman, duas, kl ruhlann adna ya A aman ya da ok sayg deer bir ihtiyar okurdu. Altaylar, satmak iin topladklan ifal bitkileri satacaklan zaman, ark syleyip, dualar tutarak, bu bitkilerin, hayat verid gcnn artaca na inanrlard. Saka Trkesinde, duann eski anlamlannn. efeun ve yemin ola rak korunmas, zaman zaman aratrmaalann dikkatini ekmitir. G. Vamberi bu szc, yn belirten "Al" zarf ile balantl dnr ken, dier dil bilimdleri, deiik anlamlan olan "Al" fiilinin kkyle bal grmlerdir. F. Aasolu'na gre Yakut dilindeki "Alk" (ef sun ve yemin) ve uva dilindeki, "lhan" (beddua), daha ok mito lojik varlk bildiren "Al" anlamyla ilgilidir. O, "alk" szcnn, mitolojik varlk bildiren "Al" szcnn versiyonu olabileceine iaret etmi ve bu bakmdan dikkati. Macar dilindeki "alka" ve ben zer szcklere ekmitir, (bak: Ant; Efsun; Sz)

54

ALLAH ALLAH: Mitolojik- dinsel sistemlerde, bilinen en ulu g ve olaa nst varlk. Yegane ezel ve ebed varlk olarak, akla, duyguya ve dnce ye smaz. Eski mitolojik sistemlerde, "Allah" anlamnn gerek ifa. l.-sine hi rastianamaz. Birok mitolojik metinde, yaratl nedeni nin O ' n u n adyla balantl gsterilmesi de sonraki alann etkisiyle v isklemitir. nk yaratl nedeni, her zaman ilk yarata say lan olaanst bir g ile balantl gsterilir. Byle bir yaratc gc adete. "Allah" temsil edebilirdi. "Allah" veya Tann'nn kayna soI U S U . din tarih ve mitolojiye dair aranrmaiann defalarca konusu ol mutur. Viyana Etnografik Okulu nclerinden, V. Simit, hem Avrupallann hem de onlann ikrahla, "geri kalm" diye adlandrdklan halk larn inanlannda, ulu varlk olarak, "Allah"n eski motifinin olduu nu kantlamaya almtr. Ancak bu inanlar tarih boyunca dei ikliklere uradndan, hangisinin kkte ve kaynakta deiiklie uradn, hangisinin ilk haliyle bugnlere kadar geldiini sapta mak olduka zordur. Tarih ve /aman. uygarlklann din anlaylannda da kagnlmaz etkisini gstermitir. Y. Krimm ve M. Mller gibi mitolojik ekoln temsildleri se "Allan" genellikle doal gler ve olaylann sembol sayyorlar d. Ancak bu akm, etnografi bi liminin a g g a kard faktrlerin karsnda, 19. yzyln sonlannda etkisini yitirdi. Uygarlklar tarihinde, evrim teorisini savunanlardan E. Tay lor. C Lebbok ve Y. Lippert. bata "Allah" olmak zere, tm ulu kutsal glere inanan olueyn

5 ^ Trbesinde Allah Motifi

(Erbil. XVI. Yzyl Naklanndan)

55

ALMA-ALMI masn, dinsd-mitolojik grlerin en son aamas olarak grrler. Bu teorinin bir baka ekli de "Allah" anlayn, atalara (ecdat), ba lamak olarak ortaya kt. Daha sonraki yllarda, "Allah" motifinin olumasyla ilgili C. Frezer, Q. Uzener, Z. Freyd, E. Durkhaim ve ni ce bilim adam tarafndan ok sayda teori ve fikir ortaya ald. r nein, Emil Durkhaim, "Allah" anlaynda, insana etki yapan ve et ki yapa iin de anlalmaz olan toplumsal glerin varln gr yordu. "Allah" motifi ileri saylan dinsel-mitolojik sistemlerde, kendi anlamsall iinde ok karmaktr. Baz sistemlerde ise genellikle bu konuda, belirgin bir gr yoktur. "Allah" hakkndaki grlerin or taya kmasndaki kaynaklardan biri, eski cemiyetierdekl, gei t renlerinden bilinen, koruyucu ruh motifi saylmaktadr. Ancak bu. herkesin kabul ettii bir fikir deil, sadece bir varsaymdr. Gktrk metinlerinde de yeri, g ve tm insanl kimin ya ratm olduu aka sylenmem ektedir. Sadece. "Gk ve yer yara tld zaman, ikisi arasnda da nsanolu yaratlmtr" denilmekte dir, (bak: Tann) ALMA-ALMI: Baz Trk halklannda -rnein Kumand ini erde- es ki "Al" inanna bal, korkutucu, er bir ruhun ad. V. Kordlevski'nin yazdk!anna baklrsa, mitolojik inanlar leminden gelen bu varlk, Aliallah (iilerin ilk imam olan Ali'ye, "Allah"a has bir akla tapanlara verilen bir ad) Karakoyunlu Trkmenlere ait bir rivayette, Tann katndaki meleklerden birinin ad olarak gemektedir. Bu anlamda "Alma", gklerin yksekliinde var olduuna ina nlan meleklerden biridir. Bu szck, byk olaslkla Altay dil birlii alannda kullanlan Mool dilinde, "Kpegiren Kan" ve "Cad Kan" anlamlannda gemektedir. Halha-Moolca'da bu szck "Cad ve Kpkans" anlamlannda kullanlmaktadr. Yazl Mool dilindeki, "Kpegiren Kan" ve "cad" anlamna gelen "Alma Emeen" ve Kalmuka'daki, "Alma Eme" de yine Trk kaynakl "Alma" ile ilgi lidirler. "Alma" adndaki mitolojik varlk. Mool halklannn kahra manlk kUtnde. rtn tamamlamam ve tek gsl dn56

A L M A ALMI lr. Bu da onun kjlk deitirebilen motifler silsilesine dahil olduu nu gsteriyor. V. Radlov, Trk Lehelerinin Szl"nde, "Alm*' ekliyle kaydettii bu szcn bir anlamn, "Eriik'ln (yeralt dnyasnn sul tan) hizmetinde olanlar, korkutucu ruhlar" olarak yer vermitir. Bir dier anlamn ise "rivayete gre, uzun zamandan beri, Altay'da yaayan, vcuttan tyle kapl olan insanlar" diye kaydetmitir. Ana dolu'daki Trkmen Oymaklan arasnda "Su Perisi"; Bakurdlu, Kazanllarda "Su Anas"; Altay ve Yenisey Trklerinde "Su EzT (Su Sa hibi) olarak bilinenler de yine "Alm" adn tamaktadr. Al mas-Alm, deiken eytan varln adna. Ortak "Al" inan cyla bal olduu in, dier Trk halklannn inanlannda da ayn ilevsel-anlamllk zellikli motifllerie Albas, Albs ve benzeri ekiller de rastlanr. orlann mitolojik inanlannda. "Albas", Su Sahibi'nin adn bildi rir. Kzl renginde, uzun salar olan bu su anasnn, kzl renginde bir de tara vardr. Kim bu tara eline alrsa, ruhu bedeninden kp lrm. Tuvalarda, "Albas"n, evlenmeyen bir kadndan dnyaya geldiine inanlr. Kumsal ve kayalarda yaayp, kei gibi baran "Albas" adl bu varlklarla ilgili inanan, Hint-Aiman halkianndan Trklere getii fikri yanltr. "A!bas"lar, Karahol'da yaayan Trk hal Harndaki efsaneye gre. avn uurlu gemesine yardm ederler. "Albas", avalaria nikahsz yaar. nana gre. bu "Albas"lar, srtJanna att klan ok ri ve uzun gslerinden avalara st verir. Kaburgalanndan kestikleri etleri onlara yedirirler. Nogaylann geleneksel inanlanndaki mitolojik ka rakterlerden bahseden aratirmaalar, eytan bir varilk gibi. ilk nce kadn grnl olan "Albaslf lann oalmasn yle anlatrlar: lmnn geldii saati hisseden "Albasl", kendini yaralar. Bu ya radan akan kan, daha sonra onun ocuuna dnr. Sylemeliyiz ki dier Tk hal klan nda bu anlayn benzerine rastlanmamtr. uva dilinde bu varln adna. "Alpassem" olarak rastlanr. Aratirmaalar, bu szckle Al pasta-Al bast szckleri arasnda do al olarak ballk gryorlar. V. Radlov'un derledii "Altay Yaratl
57

ALMA-ALMI Destan"nda, bu kt ruhun ad, "Albs" olarak gemektedir. Tuva halk inanlanna gre baz amanlann asl kk. "Albs'' ruhlarndan gelir. Tuva Trkesinde, "Albs" szc, Rus dilindeki, "stepnaya deva" anlamnda kullanlr. Bu da "Albs" ve ayn mitolojik anlamn taycs olan "Kuiyabanr le ayn anlam irade ediyor. Bununla bir likte, sz geen dilde, "Albs" kknden gelerek, szcn eski mitolojik anlamn koruyup saklayan, "nler, eytanlar" anlamnda. "Albs", "ulbus" szc ve "Deli olmak, dni tutmak" anlamnda da "Albsta" fiili mevcuttur. Uryanhay samanlanna gre, ilevleri sadece insanlara zarara ver mek olan kt ruh vardr ve bunlardan biri de "Albs" ruhudur. Q. Potanin'in kaytlanna gre "Albs". amanlann ulu soyudur. Mi tolojik "Albs" motifinde, koruyucu ve atalann ruh izgileri de ken dini gsterir. Altay halk bilimi metinlerine dayanarak, Tolslerin ata larnn "Albs" olduu sylenir. Altaylann veTuvallann din grle rinde, "Albs" (bir hastalk olarak bilinen, ancak aslnda bir vergi ver me olay olan bu aman azan), ancak erkek veya kadnlann vcu dunda yaayabiliyordu. O zaman da o nsann akl bandan gider di. Ama evredekiler onun ldrdn dnrlerdi. "Albstaar" ad verilen bu hastal, sadece "Albs Ham" denilen amanlar tedavi edebilirlerdi. Kendine has bir hastalk olan "Albstaar", erkeklerde 20-25 yalan nda, kadnlarda ise 13-18 yalan arasnda grlrd. "Albstaar" szcnn kk, eytan doaya sahip mitolojik bir varlk olan "Albs'a dayanr. Ayn bir ruhlar kategorisi oluturan "Albslar", aman dualarnda da san kzlar olarak geer. aman sy lemlerinde, samanlara st veren "Albs", mitolojik Ulu Ana'nn sembolik motifi saylr. nk o, aman halk biliminde. Ulu Ana'nn izlerinin taycs gibi ortaya gkar. aman, ruhlar alemiyle balant kurmaya hazrlayan. Ulu Ana'nn izlerini tayan yeralt dnyas kzlan da yine bu "Albstlar"dr. Bu anlamda, "Al taslarn aman lan emzirmeleri mitolojik bir gerektir. lgintir ki sevgi destanlannda da gelecein klanna -kahramanlanna- "buta" verilmesi olay, aratnnalarda. amanlann. "Albslar" tarafndan emzirmeleriyie kar latrlr.

ANANKLAR Mitolojik Ulu Ana. Trk epik geleneinde zaman zaman Da Kuhu motifine dnebilir. "Albs" motifi de bu Da Ruhu'nn zleri ni tar. Yakut un yazdna gre, eski zamanlarda "Kaf Da"na " brz" denirdi. Bu ad hi phesiz, da ruhu olarak bilinen. "Albs" . tnn Albz-Arvz-Yalbz ekillerindeki sessel versiyonu veya derorn.jsyona uram halidir. Azerbaycan Trk halk bilimindeki "Da Ana" motifinin de "Alvz" adn tamas, rastlant olamaz. Oguznarnenin, "Yad firiteden (melekden). bilialbzyegrr!" masaltndaki, albrz szc de yine eski Trk mitolojisiyle bal olup, "Al Kans", Albast" ve er ruh anlamnda kullanlr. Edirneli Nazmi Divan'nda, y^ytan sz yerine, "Albz" denilmektedir. Motifin bu haliyle de ta d anlam bakmndan bir uyum vardr, (bak: Al/Hal: Albasn) ALPER TONGA: (bak: Efrasiyab) AMBAR-ONA: zbekler ve Harezm Vadlsi'nde yaayan dier lulklann mitolojik grlerinde, kadnlan ve onlann uralann ko ruyan varlk. "Ambar-ona" eski tarihlerde. Hakim Ata'nn, onun lmnden sonra da Zengi Baha'nn ei olmutur. Harezm dndaki uygarlklar da bu motifle ilgili bir gr yoktur. "Ambar-ona" motifinin oluumuyla ilgili bir olasla gre, bu motifin kayna, Avesta'daki Bolluk lahesi olan "Anahife dayanr. Ik>lluk lahesi hakkndaki tipik tanmlamalar da bazen onun adyla balantl olarak dnlr. aman kadnlar, mamacalar ve baha kadnlar bile zaman za man bir koruyucu ruh olarak yardm etmesi iin "Ambar-ona"ya bavururlar. "Ambar-ona"nn erefine yaplan ve su trenleriyle balantl bir ok merasim var. Hatta baz merasimlerin varl bile sadece "Am bar-ona" adyla balantldr. ANANKLAR: Harezm zbeklerinin Islama kadarki inanlannda mevcut olan mitolojik varlklar. 59

ANDIR Ananklar. gze grnmezler ve nasl bir grntleri olduu hakknda da bir bilgi yoktur. Adlannn oul olarak kullanlmas, on lann birden daha fazla olduklannn gstergesidir. nana gre, Amuderya ve ona bal aylan dolduran bu ruhlar, sulann akna hkmederler. aylann hzl veya yava akmas ve seller onlann iste iyle olur. Efsanelere gre, gl bir din adamnn on lana arpt vakitlerde, onlar selleri oluturur. Ananklan kimse grememesine ramen, onlar her eyi grp haberdar olurlar. nana gre, kutsal nsanlardan birka -rnein, Harezm evliyalanndan Sultan Hubbi- ve gizli kutsal glere sahip olanlar, Ananklara kar akp, onlar kendi tabiiyeti altna geirebilirler. Tm bunlarla birlikte, Anankiann "Allah" tarafndan sevilen var lklar olduu hakknda da grler vardr. Bu grlere gre onlar, insanlara yarar getiren varlklardr. Tm evremiz bu varlklarla dolu dur. Onlar llerde de grlebilirler ama nana gre, ne olursa ol sun suyla olan balantlann koparmazlar. rnein. nana gre, bi risi lde yolunu kaybedip, susuzluktan lm aamasna gelmise. Ananklar onun yardmna giderek suyla doyururlar. Ananklar hak kndaki inanlann, ta Orta Asya inanlannn en eski dnemlerine kadar geriye gittiine dair fikirler vardr. Bu dnemlerde doa, ruh larla birlikte bir lem olarak dnlr. Azerbaycan Trklerinin geleneksel grlerine gre, suda yaa dna nanlan ve geleneksel birok olay gibi batl inan olarak g rlen Erenlerin, Ananklar ile ayn kmeye ait olduklan dnlebilir. Erenler ve onlann "Su Ruhu'yla ball, Azerbaycan Trklerinin di lindeki baz sylemlerle de ilk mitolojik ilevini korumu grlr: "Suya syle, duysun, Eren yardmna kosun". "Yalan sylersen, se ni suyun Erenleri vursun." (bale Eren; Kayberen) ANDIR: Aratrmaclar, Avesta'daki eski Trk szckleri arasnda. "Andr" szcnn bulunduunu yazp, onu "Cehennem Hakimi" gibi anlamlandnriar. Bu da szcn bugnk anlamyla uygunluk gstermektedir. Anadolu Trk ivelerinde, bu szckle ayn kke sahip, "ender kalmak" deyimi vardr. Bu deyim, beddua niyetiyle
60

ANT "n", "gz kr olsun", "kahrolsun" ve "lanet olsun" anlamlann da kullanlr. Azerbaycan Trklerinin dilinde, bu deyimin karl, "andra kalmak" eklindedir. Azerbaycan Trk dilinde, mecaz anlamda ri, kara ve irkin in- hakknda kullanlan, "Enter" sznn kkn "Andr" ile bagLil dnmek, imdilik sadece bir olaslk olabilir. Ancak bu sz- uklerin her ikisinin de ayn kkten gelmesi, mantkl grnyor. ANKA: Dou halklannn mitolojik dncesinde ismi olup, dsmi olmayan byk bir ku. Mitolojinin, tasavvura da kazandrd sembolvarlklardan biri. Adna bazen "Simourg", bazen "An ka", bazen de "Semender Kuu" denilmitir. Eski d ncelere gre, "Anka" snak olarak "KaF dann kayalanndan birini seerdi. Efsaneye gre, biri "Elbruz" danda (Zmrt Kuu), dieri ise "KaT dan da (Anka Simurg) yaayan ki kuun adn. rak'n Kerkk dolaylannda yaayan Trkmenler, "Zmrt- Anka" diye birlikte kullanrlar. Yz nsan yzne benzeyen "Anka", uzun boyunlu bir ku olarak betimlenmitir. Rengrenk tyleri vardr. 'An ka" nn yaad yer, adna bazen 'Bay Terek" bazen de "Bay Kavak" denilen, yerden g e kadar ykselen Dnya Agac'nn zirvesiydi. Mitolojide, madd temellere dayanan birok anlay, daha sonralan mecaz gmlekler giydirilip sembolize edilerek, tasavvura da hil edilmitir. Ve normal gzle grnmeyen, gizli olan ne varsa, "Anka'yla karlatnlmr. sofizmde o. temiz akla kyaslanarak, hakkn gereini anlamlandran manev bir deer kazanmtr. ANT: Eski mitolojik grlere bal olup, szn kutsal gcne ina n ve eski ballk duygusunu veren mitolojik yapl metin tipi. Szle, onun bildirdii obje arasnda byk bir fark olduuna inanmayan, bunun iin de szle cismi bir arada gren eski dn61

ANTROPOGONK MTLER ceyi ierir. Bu anlamda, eski dnceden tr, ant iareti de obje nin kendisi gibi alglanp, nesnellik kadar gerek yaanrd. skitler hakknda bilgi veren tarih kaynaklara gre. onlar ant tiklerinde, ant ien taraflar, kendi bedenlerini hafife yaralayp, kanlann bir kaba akttktan sonra siiahlann o kana batrr, andn szleri ni tekrar ederek, bu kaptaki kandan ierlerdi. Ant itikleri zaman, "...klcma dolan, okuma saplann..." gibi szler syleyen Dede Korkut Oguzlan, kara elik kllannn altndan geen gnahkarlann gnahlarn affederlerdi. M. Kagari Divan'na gre, Krgz, Yabaku, Kpak ve baka boylann insanlar, ant itikleri zaman klc kanp. ne koyar, "Sznde durmazsan, kl, kanna boyansn!" derlerdi. Azerbaycan'da sancan dibinde klca iilen ant, Kurana iilen antla edeer saylrd. Ant imenin, Trk epik geleneindeki bir baka ekli de -Bakurt halk destanlannda olduu gibi- yer kazmak eklindedir. Burada yer kazmak, sembolik olarak mezar kazmay ra de eder. AINTTROPOGONK MTLER: lk yaratlla ilgili olumu mitolojik metinler silsilesinden olup ilk nsann, boylann, soylann nasl ortaya ktn an latr. Mitolojik zamanla balantl bu mit lerde, ilk nsandan, ilk lml olarak bah sedilir. nk onun lmyle, insanln mitolojik a da kapanr ve bundan son raki insanlar artk lml olur. Bununla birlikte bir grup antropogonik metinler de, anlatlann tm insan lan m yoksa belli bir halkm kapsad anlalamyor. Baz metinlerde ise dnyann yaratl ma nedeni, belli anlamda "ilk insan" de mek olan birind antropomorf varln lmyle balantl gsteriliyor. Bu her halde, makrokozmoz (byk lem) ve mikrokozmozun (kk Alem) birliktelii
62
Bilge Tonyukuk Yazt

A N T R O P O G O N K MTLER Hkrixten ileri gelir. nk bu varlklar, kendi kozmik lleriyle, aslnda evreni ..kilIciKiriyoriar. skandinav mitolojisin deki "Imlr", Hint mitolojisindeki "Purusa" ve benzer varlklar da bu gruba dahildir. Antropogonik metinlere gre, baz mitolojik geleneklerde. nsann yaratlmaM. dnyann yaratlmasnn en son aama sdr. Trk halklannn kozmogonik gr lerini anlatan bir mitolojik metinde, yer yznn tamamen suyla kapl olduu zanvularda. "Allah" bu suyu nce bala <,evirdi. Sonra bu amuru kurutup toprak yapt. Ardndan bu topraktan bitkileri ye ertti. En sonunda da topraktan amur yapp insan yaratt ve ona ruh verdi.

Orhun

Abideleri

ok sayda antropogonik metinlerdeki bilgilere gre, ne kadar canl, eya ve doa varl klan varsa, hepsi balangta nsanm. Azerbaycan Trklerinin nanlannda, bu grn izlerine rastlamak mmkndr. Efsanelere gre, gne eskiden bir kz ve ay bir olan ocuuymu. Veya k, kocakan grnmnde tasvir edilmitir. Bir grup corafi objelerin ok eskilerde, insan olduuna, rnein dal.mn Kahramanlar olduu hakkndaki grler de bu gruba dahildir. Trk halklan arasnda yaygn olan bir inana gre dalar, bir za manlar yenilmez yiitletmi. Onlar daha sonra ruhlanyla birlikte ta a dnp dalan oluturmular. Onlann ruhlan da bu dalarda yaamaktadr. Antropogonik metinlerde, insann szn gcyle yaratlmas olayna da rastlanr. llerin ba zerine dayanarak, birok sz sy lenmesi ve bu ekilde onlann dirileceine olan inan eski metinler de yerini korumutur. Szn kutsal gcne olan inan, eski mitolo jik grlerde gl olsa da insann szn gcyle yaratlmas d ncesi, eski mitolojik sistemlerde kabul grlen br fikir deildir, {bak Kozmogonik Mitler)
63

ANTROPOMORFZM ANTROPOMORFZM: Mitopoetik (iirsel mitoloji) dnceye zg bir zellik. nsana zg zelliklerin, doal objelere, olaylara ve tm canlla ra ait olmas, eski uygarlklarn bir belirtisidir. Mitolojik dnya grnde, insanla doa, doayla uygarik, kar lkl bir letiim ierisinde dnlmtr. Bu grte, "kk lem" ve "byk lem" aynlaarak, kendini ifadesini evrensel zooantropomorf anlaynda bulur. Buna uygun olarak da mitolojik me tinler ve trenlerde hem ruhlar hem de doal olaylar insan biimin de dnlmtr. nsana zg birok zellik, canl-cansz, bilinen tm varlklara, doal nesnelere de atfedilmitir. (rnein, kn yal kadn, ayn erkek, gnein kadn ve lalenin eskiden gzel bir kz ol duu dnlmtr) Btn bunlarla birlikte, insan ve onun evresini saran doal ob jeler, zoomorf izgiler de taryabilmltlr. iirsel mitolojik dnce nin sistematii bakmndan, nsanlar (rnein, Adamcl Kurt), ve mitolojik varlklar, grlerini deitirip klktan kla girebilirler. Bu da onlann br dnya gleri olan, olaanst varlklarla balantya girip, liki kurmalann salar. Antropomorfizmde olduu gibi, iirsel mitolojik dnceden de daha sonralan, iirsel dille ifade olunan fikrin, etkin gcn artran bir yap olarak yardm alnmtr. Ancak burada, bu kiiletirme, me caz olarak ortaya kmaktadr. iirsel mitolojik yaamn, gereklikle rin ve doal olaylann anlamas ve yorumlanmas iin kendine zg bir yol kil. Bu srf bu anlamda da eski dnceden tr mecaz bir olay deil, derin ierii olan bir semboldr. Din-mitolojlk ierikli ki iletirme ile bu ekil kiiletirmenin farkllamas, yazl edebiyatn ortaya kmasyla bu kadar gncellik kazanmtr. APA-AMA: Eski Trklerde "Api" olarak kullanlan bu szck, hem ata tarafndan "Nene"yi hem de kutsal kadn motifini bildiriyor. Altaycada. "Melike" anlamnda kullanlan "Abaky". Tuva dilinde "ha nm" elemek olan, "avakay" ve Kumukada eski anlamn koruyup "ana" szcklerinin de asl olan "Apa'ya dayanyor. Bu anlam, Kr64

ARBA-ARVA y,/ metinlerinde, kadn anlamnda kullanlan, "ebry" eklini koru mutur. Bu szcn uva dilindeki karl "abi" eklindedir. Bakurt kltrndeki. "Ebeyhan-Abi-han" adnn. "Apa-Ama" le I uglantl olma olaslndan da sz edilebilir. Heredot. skitierdekl yer ruhu, "Api" adnn karln "Geya" eklinde vererek onu yer lahesi ile karlatrmtr. "Kutadgu Bi limde, "Api", "Havva Ana" ve "ilk kadn" anlamnda kullanlmtr, 1 Uvva ehvetti azd Tann Bayat, onu knad). Buna gre "Api" sz g, 11. yzyla kadar "Havva Ana" ve "lk kadn" anlamnda kull.ulmtr. uvalarda. btn dnyann ve tm yaratlanlann anas saylan, Ama" adndaki ilhi varln adyla. "Api" ve onun baka bir sylenftf ekli olan. "Apa" arasnda bir balant olduu da dnlebilir. Sadece halk biliminde rastianabilen ve normal dilde ok az kullan lan "Ama" szcne, "Btn kinatn yaratcs ve ulu anas olan ilale" anlamnda, Amarin Szl'nde de rastlanabilir. Daha ok dinsel metinlerde ilenilen "Ama" szc, en eski motiflerden biri saylr. V. Sergeyev'e gre. eski uva lahesi olan Ama", Trk hal klan arasnda olduka yaygn olup ocuklann koru yucusu olarak bilinen. "Umay" ilhesiyle. genetik ball vardr. Aslnda doru olan bu fikir, ne yazk ki tam olarak temele oturtulmamr. ok sayda argmanda -rnein eski IskitJerde- Sakalardaki yer ilahesinin adnn "Api" eklinde kaydedilip, baz kaynaklar daki ilevine uygun olarak "Yer lahesi" gibi anlamlandrmas, onun gerekten de "Umay" motifi ve dolaysyla da mitolojik Ulu Ana le bana iaret ediyor. ARBA-ARVA: Efsun ve efsunlama konusunu ieren bir anlay. Kp ak grubu Trk boylan nda: "arbav". Altaylarda: "arb" ve Orta As ya Trk lehelerinde: "arba" olarak sylenir. Divan- Lgat-t Trk'te, bu szce, efsunlamak ve efsunlanmak anlamna gelen, "arva" eklinde rastlanr. (Kam arva avrad * aman efsun yapt). E. Nevay*nin bir iirinde, bu szck, "ylan arba" olarak gemekte dir. Ylan efsunu ise gerekte de Trk hal klan arasnda ok yaygnd.

63

ARURI Abuka Szlnn yazan Nevay, rindeki "arba" szcn, "ylan yuvasndan karmak veya zehrinin etkisini yok etmek iin okunan efsun" olarak aklyor. Altay amanlannn cppelerindeki sembolik ekillerden bir de "Arba"dr. Cppenin bir yannda, "Yutpa" denilen bir yeralt canavannn ekli, dier yannda da adna "Arba" denilen ve ller salta natnn denizinde yaadna inanlan bir canavann ekli yer alr. Bundan dolay, "Arba" koruyucu ruh olarak alglanmtr. Hakaslarda se bu koruyucu ruhlann ad. T s " olarak gemektedir. "Ts"leri yedirmek, zel dualar bilen ve adlanna "Abaga" denilen kiilerinin iidir. ARURI: uvalann eski din-mitolojik nanlann aktaran metin ve rivayetlerde, "Orman Ruhu" olarak bilinen ve ormanlarda yaad na nanlan, eytan bir varln ad. Uzun sal, kara grnml ve tm vcudu tylerle kapl d nlen bu eytan varln ikisi nde, ikisi arkada olmak zere drt gz, eli ve de aya vardr. O, Paasonen Szlnde, yle tanmlanmaktadr: Uzun boyu ve yere deecek kadar uzun salan var. ri, uzun ve sallanan gslerini omuzlan zerinden geriye atar. Ancak halkn geleneksel grlerinde, "Arun" ayn zamanda erkek grnnde de dnlr. Bylece, onunun hem kadn hem de erkek grnmnde olduuna dair grler, motifin lk ru hunu yitirip, sonralan erkek ruhuna transfer olmasryla agklanr. An cak bu aklama, eytan motifin geleneksel halk biliminin kendi e risinden gelen sistematiinin gz ard edilmesinden kaynaklanmak tadr. "Arun" motifine, daha ok mitolojik rivayetlerde rastlanr. Sy lenenlere gre bu ruh, insanlar ldrmez, sadece onlann bedenle rine zarar verir. nana gre, "Arun" eski zamanlarda kt bir ruh deilmi ve kt ruha dnmesi, Hristiyanln kabulnden sonra gereklemitir. nana gre, avn uurlu geip gememesi, onun elindeydi.

66

ARURI KUn talep eden bu varln rahatn bozmak tehlikeli olurdu. OrHi M M L. onu rahatsz edid bir sesle, birbirini aranlan aklnda tutar. M N I M yakalayp gdklayarak ldrrd. Hikyelere gre onlar, ge . n .i srtnda dolamaktan ok holanrlard. Gzleri krmz olan I varla, bazen su kenarnda salann tarayan kzlar da rastlamlard. nana gre, "Arun"da deikenlik becerisi vardr. stediinde sakall adam. stediinde balina olabilen bu varlk, gz ap kapav M .ya kadar birok nesnenin klna girebilir. En ok zevk ald vey. rpertici bir kahkaha atarak, tokat sesine benzer sesiyle, nsanl,u virmaktr. Onun bu sesine birisi dnp bakarsa onu tutup yerM I K Mr grup mitolojik metinlere baklrsa, zamansz lenlerin veya kemli eceliyle lmeyenlerin ruhlan, onlar ldkten sonra, "Arun" klna girerler. Mitolojik anlamna gre. " Arun "lar le Bakurtlardaki, tek gzl I tek ayakl varlk arasnda yaknlk var. "Arun" motifi, kendi k.-n itibariyle, Hakaslardakl "Huu-lney"; Dalk ortardaki "KuuI ilkken" ve bunlar gibi mitolojik karakterlere dnm olan eski yapl motife, ok eski bir kmeye veya mitolojik karaktere baldr. An,un", doas tibariyle zarar veren kt ruh olsa da hi beklen i n . <lik zamanlarda insanlann yardmna gelebilir. Efsanelere gre, 'Arcun"nn elbisesini kim ele geirirse, ksa zamanda zengin olur. I I5ze grnmeyenlerden olan "Arun'nn, Tatarlardaki "urele". Yamt", "Albast", "Al kans" ve 'Tepegz dev" ile benzer eylan zellikleri vardr. Adn birind tarafi olan, "Ar-Er", erkek ve insan anlamn fade eder. Szcn kind ksm olan. "un" se yan anlam ifade eder. Yani, bu motifin ad. yan insan, yan erkek anlamna gelir. Bu da asi metrik grnyle, eytani doaya zg mitolojik bir motif oldu u anlamna gelir. nk byle bir grn -eksik ve bedenin ty lerle kapl olmas- eytan doaya sahip mitolojik karakterin balan g zamanlara balandna iaret ediyor. Urai-Volgaboyun'da yaayan halklann geleneksel grlerinde, tek gzl ve tek boynuzlu olduuna inanlan eytan ruhlar kmesi vard. "Gulyaban" gibi bir varlk olan "Arun" da bu kmeye dahildir. 67

ARKETP ARKETP: Mitolojik dnce kalplannn genel ad. En eski alardan kalma olup birok anlam erir. Arketlp, mito lojinin teorik problemlerinin inde, en ok iletilen anlaylardan bi ridir. Anlay olarak, bilimsel bir nem kazanmas, svireli psikoanalitik ve mitaratrmacs, K. Q. Yung a baldr. Yung'un eski a lan kapsayan tarihsel aratrmalan, sonraki dnemlerin, mit. din ve edebiyat ararmalannda da etkili olmutur. Arketipier, lk motiflerdendirler. Bu ilk motiflerin, nasl ortaya ktklan tam olarak bilinmemektedir. nsann dnyasnda, eski uygarlklara ait ok sayda sembol gizJi kalmtr. Pskologlann var d klan sonulara baklrsa, bilinaltnda hibir ey yok olmaz. Sadece ekil deitirerek yaamaya devam eder. Ruhun daha derinlerinde de toplumsal grler kendini daha ak bir ekilde gsterir. Mit ya ratcl sreci de bu anlamda, eski motiflerin deiiminden baka bir ey deildir. Onlann estetik yaratclk bakmndan da nemleri byktr. lginlikler, fantezi dnyasnda kendilerini sembolik formda gs terirler. Bu gsterilerin adn. K. Yung. "Arketlp" koyuyor. Yung, deiim tabiatl Arketip modellerinin tam teorisini hazrlamtr. Yung'n, ilk psikoanalltik tahlilini yapt. "Arketip"ler veya "ilk mo tifler" se onun kendi iradesiyle, "uzak gemilerin kalntlandr." r nein, bilgi ihtiyar Arketip'. Yung'a gre, kendi kkleri asndan. lkel cemiyetlerdeki aman motifine baldr. Bu lk motifler, mitler de, inanlarda, edebiyatta, estetik eserlerde ve ryalarda, kendi grntsn bulur. Ancak, analitik psikolojinin yaratcsnn da anlatt gibi, Arketip terimi, ou zaman belli mitolojik motif veya konulan bildiren, an lam eklinde anlalmtr. Ama bu yanltr. Mitoloji ve sembollerinin sosyal bilimler asndan aratinlmas. mitolojik dncedeki arkaik, genel, fikirlerin varln inkar etmiyor. Bu bakmdan, sosyal bilimdlik, "dnya aaa". "lkin ata", "uygar kahraman", "evren", "evrensel kardurma" ve benzeri eski sem bollerin aratinlmas ine katksn yapmtr.
6S

AAPATMAN AHSAN DUOLAY: Yakutlarn demonolojik grlerine gre. yeralt i M ly.tMtKa yaayan kt ruhlann lideri. y-yiani glerle balantsnn bir areti olarak, boynuzlu ve sa ii i laak dnlen, saysz hesapsz servete sahip olan. "Arsanl l.ty". yeralt dnyasnn en derin katnda yaayan bir varlktr. MI timin ekilmesinden korkulduu in adnn sylenmesinden .mlr. Bu nedenle de "sakall", "iren kokulu", "glgesiz" ve lwi/rr adlarla anlr. Kans ve yedi olu vardr. Bu oullardan her Mu l> kt ruh grubunun banda bulunur. Bu ruhlar eitli aclar ..trlar. Bu aclardan korunmak iin, onlara kanl hayvan kurbanlak verilmesi gerekir. "Arsan-Duolay" adnn bir dier ekil de "Adaalaah Ala Buuray loyon"dur. Genellikle, "Arsan-Duolay" motifinin baka versiyonlaniH.t l>u ruhun adna, "Buor Malahay Toyon", "Buor Man kalay" gibi i ciik ekillerde de rastlanabilir. Onunla lgili grlerde, aslnda lam bir aklk yoktur. Arat imalarda da bu motifin, hikye, epik ve mitolojik verslyonlan arasnda aynm yaplmamaktadr. ASMETRK: (bak: Deikenlik) AAPATMAN: uva domonolojisinde rastlanan mitolojik bir varlk Aapatman, daha ok uyank bir yal kadn grnmnde dulr. N. Amarin'e gre onun adna sadece, "Aapatman Karak", yani Aapatman kan(ck), eklinde rastlanabiliyor. Ancak aratumaclarn bir ksm bu gre katlmyor. Aratrmaclar tarafndan. Azar beldan kurtulmak iin okunan efsun metinlerinde mitolojik bir varlk gibi Aapatman'n da adnn getii belirtilmitir. Baz durumlarda, lalalar ve bahclar bile onu yardma arrlar. Onun getii birok metin, aratrmaclara, onu Ihayrsever ruhlardan biri ve falaiaria bahalann koruyucusu hatta baz durumlarda, ara hekim olarak bile kategoriletirme imkan veri yor. Bu kadn, sahip olduu sihirli g yardmyla, bely hastann vcudundan kovar ve onu hastalktan kurtanr. Aapatman motifinin ad. uva dilinde birka yerde karmza
69

IK AYDIN akmaktadr. Aapatman adyla ilgili yorumlarsa farkldr. Baz agklamalarda bu ad, Zerdtlk le balantl olarak yer alr. Bazlar nda ise sadece szn grnteki benzerlii esas alnr. Ancak byle apklamalann pek kabul edilir bir yan yoktur. P. Denlsev ve onun ardndan M. Skvorsov, yine de yanl olarak bu ad, Hazerlerdeki mutluluk anlamn ieren "ad" kkne balamlardr. N. Amarin, ortaya k sebebini tam olarak akiamasa da bu mitolojik varln adnn, Muhammed Peygamberin ei Aye'nin ve kz Fatma'nn adlaryla balantl olarak gstermitir. Bu adlar Tatarcaya da "AyeFatma" olarak gemitir. Yani iki tarih varln ad, uvalann din grlerinde birbirine kararak, tek bir motif eklini alm ve sonu olarak da "Bibi Fatma" gibi kark bir ekle girmitir. Ancak uva demonolojisindeki bu eski motifin, ondan farkllaarak yeni bir adla ortaya kt daha eski bir motifler kmesi vardr. Bu uva halk bi limindeki Aapatman, kzl sal, ind dili, gaipten haber veren, insanlan her trl beldan koruyan, evresi sk ormanla kaplanm bir gln iinde yaayan, bir kadn olarak dnlmektedir, (bak: Fat ma Ana; Fatmey-i Zehra) IK AYDIN: Harezm vadisi Trklerinin (Trkmen ve zbeklerin), mitolojik grlerinde mzisyenlerin, sairlerin ve amanlann hepsi Ak Aydn saylr. Ak Aydnn mezan, gnmzde bile ziyaretgah olarak yerini koruyor. nana gre Ak. mezan stnde yatanlann ryalanna gi rip, onlara klk, airlik ve samanlk gc verir. k Aydn, "Neceb Olan" halk hikyesinde, rana hayr duas edip, sihirli gler verir. Krolu Destan'nn Trkmen versiyonunda. Ak Aydn, ilk a man motifinin bir eklidir. O, Azerbaycan Krolu'sundaki Ak Cnun'la ayn konuma sahiptir. Bu anlamda, Ak Cnun kadar. k Aydn motifi de tarihsel anlamda, ok ilevi! bir mitolojik motif ola rak bilinen Krolu karakterinin, anlamsal tremelerinden biri sayl maldr. Koruyucu ruhlardan olan "lrkl Hoca"nn ve "Uluk Trk" obraz70

AT um yeniden douu gibi ortaya gkan Ak Aydn (ve k Cnun) M mil, tad birok iz itibariyle, "Dede Korkut" motifine de yakndr. ASNA: (bak: Kamgan) Al: I layab at srtnda gecen bir topluluun nsanlaun gznde, at ve Trklk birbirinin tamamlaV" IM gibi grnr. hiz'in yazdna gre: Trkn hayan. (Ulu ok at srtnda geer." Bu yaam tarz. b *.kl Trklerin dncelerinde ok sayda gr- *, M I M itaya g k m a s n da salamtr. At hakkndakl <skl grlerin izleri, halk inan slan eklinde hl da yaamak tal n A/.erbaycan Trklerinin inanna gre, ryada at grmek, uzun IM)Vlluk gstergesi ve murada ermenin iareti olarak yorumlanr. A I L U M U halk inanlanna gre, eer birisi, gne domadan, boz ai. Miip. bir dereden yedi kez geerse ona hibir sihir etki etmez. Atn uur getireceine olan inan, kendisiyle beraber baka n.n<,lann domasna da vesile olmutur. rnein at. evin nnde, I M I eve doru balanrsa, o eve bereket getireceine, atn neresi nin hastalktan gidereceine ve at olan eve eytann girmeyecei ne nanlrd. Bu inanlann etkisiyle, nazardan korunmak in, baz OVerln atsna atn kara tas aslrd. Atn kuyruunu kesmek Trk lerde matem iareti saylmtr. Trk destan geleneine gre, uyku da (irinin bindii atn kuyruunu eksik veya kesik olarak grmek, ata binen adamn leceinin habercisi gibi yorulurdu. Atlar, ruhlar dnyasryla balantda bir ara olarak dnl mtr. Ve amanlann deflerine bazen, " man at" denilmitir. Atlann, lenlerin ru hunu br dnyaya gtrdklerine inanl mtr. Kara Kalpaklarda tabuta, "Aa At" denilmesi, bu nanan bir izidir. elimsiz atn mitolojik kkenli olduuna dair grler d e kaynan eski Trk inanlaB o y n u z l u M At

..

V-N. Yzyl

71

AT nndan alr. Altay ve Yakut nanlarna gre, grn itibanyla e limsiz olan atlar, normal atlarla, br dnyadaki eytan varlklara has atn iftlemesinden dnyaya gelir. Bu inan Krolu destann da da kendi yerini bulmutur. Krat ve Drat, deniz aygn ile normal atin iftlemesinden dnyaya gelmilerdir. Bu atlar doutan beri elimsizdirler ve bu, onlann kkenleriyle ilgili bir konudur. Onlann gzel atlara evrilmeleri ise belli bir snavdan getikten sonra mm kn olacaktr. At bu snavda, krk gn karanlk bir ahrda beslenecek ve gn grmeyecektir. nsan gz de onu grmeyecektir. At, snavdan getikten sonra ise bulunduu kt grntden kurtulup. Krat ve benzeri isimler alacaktr. At, destan kahramanryla birlikte eytan mekana yol ald iin, bu mekana zg grn de kabul edip, elimsiz bir grnm almaldr. Orada tannmamak iin bu arttr. eytan kkenli atn elimsiz olmas, eytan dnyaya men sup olmasnn artdr. Byle atiar asimetrik olabilirler. Bu hikyelerde geen atlar, genelde asimetriktirler. Hikyelere gre, kahraman, denizde yaayan ayakl bir at ile denizin br tarafna veya aslnda, br leme yol alabilir. Sihirli bir hikyenin kahraman olan eytan'n ayakl bir aO olur. Cennet A'na emir verildiinde, ayakl ata dnr. Ve buna benzer eyler. Bu ekilde geen ayakl at motifi, Trk halklannda bir ounun kltrlerinde ve hikyelerinde vardr. Normal lmller dnyasna zg anlaytan habersiz olan des tan kahramanlan da grn tibariyle elimsiz atlan seerler. Atn denizle olan ball da mitolojide yerini bulmutur. Altaylar, kah ramann atinin gklerden gnderildiine ve da yahut su ruhu tara fndan beslendiine inanrlard. amanlar, yin zamannda dua ederken, ne yaplmas gerektiini renmek iin, atlardan yardm isterler. Ural Batr'n, ku ekline dnebilen kans Huma'nn, yolun mu kanatlan, sihirli a-boz atin azndan alnan kpk sayesinde dzelir. inana gre, Yakut destan kahramanlannn atlan, "at srs ko ruyucusu" tarafndan, gne diyanndan gnderilmitir. Eblgazi Ba hadr Han, Cengiz'in hanla kt zaman, Gke'nin gklerden 72

ATA yH-n bir ata binip. Tann kat na sktn yazar. oriann des.n kahraman iin, "Hudaylar" ad verilen ilh varlklar, U<yaz kanatl bir at yaratrlar. slam geleneklerine gre Gktrk Kaya Resimlerinde Atllar I M * Allah imdiki adan. Hazre Adem'in Kabe toprandan yaratmtr. Ibn Hordadbeh, glden kan atlardan. El Binini de dadan kan ilh kkenli aygrlardan < lunyaya gelen atlardan sz etmiler. ATA: Mitolojik dncede, ahret dnyas ve bu anlamda da atalar dnyasyla balantldr. nk, menev-ruhan yaratc olan Ata'nn balangtaki bir zellii de atalar dnyasna kopmaz ba larla bal olan merasim koruyucu motifine alt olmasyd. Yani Ata", ahret dnyas ve ahret dnyas sakinleri olan varlklarla iliki liydi. Zaten "Ata" adnn kendisi, atalar hakkndaki grleri a g k bir ykilde ortaya koyuyor. "Ata" motifinde, medeni kahraman ve belli bir lde de yaratan izgileri ak bir ekilde grlr. Ahretle ba landndan, atalar snavndaki, koruyucu ruhun kendisidir. Daha sonralar, halk inanianndaki Trk evyalann ou zaman bu adla adlandrlmas rastlantsal deildir. Hzr Peygamber'in kutsallk ver dii, "Hekim" adyla bilinen Sleyman Bakirgan, kendi eserine u szlerle balamaktadr: "Hzr lyas atam var." "Ata", insanlan bellardan koruyan ruhtur. (Krgzlan koruyan, "Krgz Ata" ruhu gibi). Trk etnik-kltrel geleneinde, medeni kahraman, lk cet, merasim koruyucusu olarak bilinen Korkut Ata ve rkl Ara gibi mitolojik zeminde olumu ve bu adla adlandnlan birok motif vardr. Karaimlerin dln-mitolojlk grlerindekl koru yucu ruhlardan biri de "Krgl Ata" adndaki bir mitolojik varlktr. Harezm'de, iilerin sonuncu imam iin yaplan tapnak, "Kayp Ata" adn tamaktadr. TdeutJarda ise yeralt dnya ruhlanndan olan, "Erlik'e, byk sayg iareti olarak, "Atam" denirdi. Sagay mitlerine gre. Erkin Han'n bir ad da "Ata"dr. (Ada) 73

ATLAMA Kutsalla brnp, halk arasnda byk sayg kazanan ulu ozanlar ve amanlar da "Ata" adn tayanlardan saylrlar. Daha sonralan, halk sfilii ruhuyla iir yazan Ata unvanl sfileri, eski bahclann devam saymak, bilimsel temellerden pek de yoksun sayl maz, sofilik, yeni Trkler erisinde bir akm gibi glendike, eyh lere, hikmet sahibi olan ahslara ve keramet sahibi evliya ve dervi lere de "Ata" ad verilmeye baland. rnein, oban Ata, Mansur Ata, Hakim Sleyman Ata, Zengi Ata, Demird Ata ve benzeri. Trk ata anlaynda, onun kutsallndan gelen "ecdat ruhu" ve "evliya" erii vardr. Trkistan'n eitli blgelerinde ve Krgz l lerinde, corafi adlar, oralarda mezartan olan Trk evliyalarn adla ryla balantldr. Yer adlan nda ise "Pfr" ve "Ocak" gibi anlamlar bulmak mmkndr. "Ata" unvan da bazen "Baba" unvan gibi, ulu dalann adlandrmasnda kullanlmtr. Eblgaz Bahadr Han, 'Trk eceresi" adl eserinde yle yazyor: Trk halk, aziz adamlanna, ata der. rnein, Hekim Ata, Seyit Ata." "Ata" adn tayan varlklann bilgi olmalan, onlann grnmez ler dnyasyla balantsndan gelir. M. Kakar Divan'nda, kknde ata anlam yatan, "Ata Sagun" szc, "hekim, hikmet sahibi, mdrik, bilgi" olarak apkJanmtr. Trkmenlerde destan syleyenler mektebi liderinin baka bir ad da "Ata bahsi" idi. N. Amarin'in "uva Dili Szl"nde, ata ile ayn kkten gelen "Atam" szne, "bir ilah, Tann. Allah" gibi an lamlar verilmitir ki bu yanltr. nk ilk insan olan Adem'in, han gi aamalardan geerek, uvalardaki bu mltolojik-eytan varlklar arasna girdii, kendi bana bile tam belli deil. ATLAMA: Sihirli hikayelerde, mitolojik yaplara bal bir unsur. At lama unsuru, mitolojik gr ve dncelerde, bu dnyayla dier dnya arasndaki snn sembolize eden engelin ortadan kalkmasn iaret eder. Atlama unsuruna, genellikle sihirli hikayelerde rastlanr. Bu hikyelerde br dnyaya atlamann birok yolu vardr. Bunlar arasnda, ku veya baka bir hayvan klna girmek, ayakl At'a binerek ay -veya denizi- gemek, yani suyu atlamak, kuyu yoluyla
74

AY t M M lk dnyaya inmek gibi yollar vardr. Grnmeyen br dn .l olmann bir gstergesi olsa da genelde sihirli hikyelerin iu.unanlar. baka mekna atlamak iin evrilme veya elbise de0,1)1 lm- yolunu seerler. K.lamann meknda yer deitirmesinin en mmkn hali olan .tiUma" unsuru, aman metinlerinde de yerini buluyor ve lenlerin n hlannn, amanlar taralndan akarsuyun bir kenanndan dier ke. u geirilmesinden sz ediliyor, (bak: br Dnya) AV( I PRM: Azerbaycan Trklerinin inan dnyasnda, avclkla MgUnth mitolojik zellikli bir motif. Onun adna. Azerbaycan sihirli hikayelerinde ve mitolojik metinlerinde rastlanr. Bu metinlere gre. doaya yakn olan bu ava, Ylanlar Padiah'nn azna tkrmesi tayrslnde btn kular ve hayvanlann dilini billrml ve bu yzden lr I ayvanlar ondan kamazlarm. Anlatlanlara gre O. dnyay gr/lp dolam ve dalann stnde kocaman bir kayann dibinde kendine kurduu snak maarada yz yl yaamtr. Bu dan rtegiiKen kan scak suyun tapn da onunU lgilidir. Bu ve dier < /ellikler dikkate alnarak, uzun sre sadece hikye karakteri gibi ta nnan Ava Prim'In, bir motif oUrak eski mitolojik grlerin ardn< lan yaratldn sylemek mmkn olur. Mitolojik bir varln adnn, onun mahiyetiyle ilgili olduu tezini dnerek, bu motifin adnn neden "Ava Prim" oluu da dikkat sekiyor. Azerbaycan Trklerin nannda "pir", kutsal yerlere, ocak lara, bilgilere ve evliyalara denilirdi. Bu anlamda, onun adnn ge tii hikyeleri nceleyen aratirmaalar, bu varln mitolojik bir motif olduu kansna varmlar. O, adyla da mitolojinin kutsallanndan biri. nur yzl htiyar olduu kanaatini douruyor. AY: Yaratlla bal, kozmogonik grler sisteminde, yardma gibi anlmaktadr. Ancak eski Trklerin din-mltolojik grlerinde, "Ay" yaratan ulu tannnn varlna da inanlmtr. Sonralan da yanmay eklinde, Mslmanln sembolne dnmtr.
75

AYII Eski Hunlarda. "Ay"a vg, balca iba detlerden biri olmutur. Eski in kaynakla rna gre Hun Hakan, her sabah adrdan gkarken, gnee, geceleri de "Ay"a sec de edermi. "Ouz Kaan Destan "nda "Ay", ilk kadn gibi sunulur. Birok aratr macya gre burada, Ay Kaann, eski mudzeli doum motifine uygun bir ekil de, Ouz'u dnyaya getirmesi, onun bir Tann olu" (daha dorusu, "Gk olu") olduu fikrine gtrr. Kutsal kkene ba lln bir gstergesi gibi, ay ndan ha mile kalma motifi, Mool efsanelerinde d e vardr. Yakutlarda da ayla ilk kadn arasnda balant kurulduu iin, gnahkr bir

Trklerde Ay. Yldzlar

ve Gnej

Figr

kadn, ay ruhuna yakanp, ondan af diler. Dolunay, aman mitolojisinde, gl amanlann ecdad sayl mtr. Trk halklannn inanlanna gre ay veya gne tutulmasnn sebebi, meleklerin onlann nnde kanat amas iindir. Bununla birlikte, meleklerin, aya ve gnee k olduklan da sylenir. Irak Trkmenlerinin inanana gre, ayn tutulmas sava olacan haber verir. Bunu nlemek iin de "Div, Ay neneyi tutup" diyerek, sokak larda ve evlerde teneke alarlar. Karaay-Balkariarda, da ayn tutul mas, "Jelmauz" adnda bir devin onu yutmak istemesi olarak yo rumlanr ve bel habercisi saylr. Trk halk inanlannda, ryada ay grmek hayra yorumlanmtr. Ayn tutulmas da ktlk ve lmn iareti saylmtr. Anadolu'daki, ayla bal halk inanlanndan birine gre, bir gn ayla gne birle ip, dnyay yakacaklar ve o zaman kyamet kopacaktr. AYII: Saka Trklerinde, yaratl ve hayrseverliin balanga olarak kabul edilen ilh varlklarn ve meleklerin genel ad. O, tm varlklann yaratcs olan, hayrsever bir gtr. Eski Trk mitolojik metinlerinden nispeten daha iyi saklanm olan Yakut me76

AYIISIT AYIHIT HATUN n., r, 'Ayn" ile "Abaas" deiik kkenlerden gelen varlklar w . ' n ektedir. nana gre. insanlar, hayvanlar ve bitkiler. Ay" adyla adUuKnlan. bazen de yanllkla Tanrlar" denilen bu II lll vatlklar tarafndan yaratlmtr. Yakutlann mitolojik grlerinl dnyann yaratcs saylan "Urng Ay Toyon", onlann byitu layscver ruhlar eklinde dnlen bu lah varlklar, ocuklaloguna. topraklann bereketlenmesine ve mallann verimli ol un .ma yardm edip, nsanlara can verirler. I l< l'ekarski'nln fikrine gre "Ay" szc, yaratmak ve tret mek al.unn tayan "ay-" fiilinden gelmitir. Ancak Yakutlar, tm n kahramanlann bu ruhlar srasna dahil etmiyorlar. Ulu ToyiMi da onlann kmesine dahil edilmiyor. Sylemek gerekiyor ki Ayn n hlarn kaynan ortaya gkarmak, zor ve karmak bir itir. /vvilSlf AYUHH HATUN (AYZTT HATUN): Yakutlarda ocuklann k n n y i K u ruhu olarak bilinen, ocua can veren v e yeni domu kadnn yardmna gelen mitolojik bir varlk. 1 ski amanlann mitolojik inanlanna gre, gkte st gl vardr. < */rllik lahesi "Ayst", bu glden bir damla su ve st getirip ocu un boazna dker. Bu damla, ocuun ruhu ve cam dur. Bylece i la Ayst"n gc sayesinde, hayatn devamll temin edilir. nana gre, hamile kadn doum arifeslndeyken, gze grnmcdc gkten inip gelir ve hamile kadnn doum agnlann hafif letmek iin, onun yan banda durur. ocuk doduktan gn Oim da yurdu terk edip gider. "Ayst" merasimi srasnda bir ka ilinin yksek sesle glmesi, "Ayst" ilahesinin ona iyi eyler vere rginin bir iareti saylrd. Ve bu iaretle, o kadnn bir afln sonra Ivmile kalacana inanlrd. rgan kuu kuuyla, kutsallk renginde olan beyaz turna, ilahe "Aysf'n temsildsl saylmlardr. Bir gre gre, adnn anlam, "yaratan, yaratc (kadn)" demek olan "Ayst", "Umay'a verilen adlardan biridir. "Ayst"n, Yakutlardaki grn, Altay Trklerin den olan. Kan. Tdeut ve Sonardaki. "Umay" grnne ve aynca Kpak boylanndaki, "D'aykn'n grnne uyar.
77

AYNA Aratrmaclara gre. "Ayst" ad. Altayiardaki, "D'ayug" (Yayui) adyla ayn kktendir. Her ikisi de "Yaratc, yaratan" anlamna gelen bu adlar, aslnda "Yaratln balangc ve "yaratc balang" anlamna gelen, "Ay" szcnn kkne dayanr. AYNA (1): Farkl Trkelerde, mitolojik grlerde, birbirine zt iki anlam, yani er gleri, dn ve eytan' ve hayr sever variklan tem sil eden. melek anlaml bir szck orlann mitolojik ve geleneksel din grlerine gre. "Ayna lar", "Erik"in yeraltndaki saltanatnda yaayan kt ruhlatdr. Yeralt dnyas, bu ruhlann etkisiyle, "Ayna er" (Aynalann Yeri) olarak adlandnlr "Erlik", kendi yerinden kp insanlann arasna gelmez, kendi yerine bu aynalan gnderir. nana gre. onlar da nsanlann ruhunu alp, gtrerek, ona eziyet edip hastalandnriar. Veya ruhu yiyip, sahibini ldrrler. Hastann yilemesi in, aman grevlen dirilir ve onlann yanna yollanr. Q. Donidzen, Hakasadaki "aynam tutca" (Azerbaycan Trkesinde, ona yakn sz olarak "aynas tutkun", sz var) iradesini edil gen cmle hesap etmesi, gerekten de eski grlerin zi olarak sa ylabilir. Szn Azerbaycan Trkeslndeki "ahval" anlam da "Ay na" nn anlamsal adan geirdii deiimin sonucu olup, er g lerle mcadeleyi anlatan eski grlere baldr. Trk halklarndan Uyranhay, Abakan Tatarian ve Altay halk biliminde, "Aynayla ilgili destan, hikaye ve metinler geni yer ntmaktadr. Altay destanlann da, yolu zerinde ateli deniz olan (Cehennem) eytan, "Ayna Han" adn tar. Hakaslarda, "Ayna"nn, ocuk almas ok yaygn inanlardan dr. "Ayna"nn ruhu her zaman baka yerdedir. alnm olan o cuklar. Tann'nn yardmyla, onun ruhunu mahvederler ve bylece kendisini de ortadan kaldrm olurlar. nana gre, "Aynalar, aman olma arifesinde gze grnme den gelirler. Vergi verme ann yaayan, ruhlann rahat brakmayp, verdii azaptan, gece yans uyanp kendine gelemeyen, olduu yerde yklp l gibi kalan insan, aman merasimi balamad s7S

AYNA v* t ni ruhlardan kurtulamazd. Bylece "Ayna"lar vergi verilme (ayyla da lgilidirler. > I Millerin 18. yzylda, Ba^ibirya Trk lehelerinden topla d metinlerde, "Ayna"nn. "yeralt saltanatnn hakimi. eytan, cin MK" anlamlan taKgn yazmtr. Millere gre bu sz. gsteriIm .lamda, Altay, Hakas ve or dillerine alt lehelerde kullanl n .m lUkurt ve Kuznetsk Tataannn dilinde "eytan"; Tomsk Ta lltimin dilinde "yek ve cet"; Tobol Tatarlan dilinde " d n ve peri"; . m <lillerinde ise "Abaas" szckleriyle fade edilmitir. Hakasa.1. iblis" anlamna gelen "Hara Ayna" deyimi vardr. Bu dildeki l a l M I Ayna" ifadesi d e "iblis" demektir. Bu szckle Rus halk bili11 l w Irki efsanev Koeye benzer bir motif dnlr. V Radlov Szlnde. Trk halklannn dilinde "can, ruh, yrek - iliv.il" anlamnda kullanlan bu szn. Bat Sibirya Trk lehelerJndl "korkutucu ruh ve eytan" anlamlannda kullanld yer alr. Bumda, "yeralt saltanat hakim" anlamnda kullanlan "Erlik Ayna" / H i K ' d e rastlanr. Bat Sibirya Tataannn dilinde, "can, ruh" anla mnda kullanlan, "Eyn" szc de hi kukusuz, "Ayna" szc nn M-ssel bir versiyonudur. Eski Ugorca'da, "eytan" anlamna ge len. "Ayna"nn. Hakaslar dilindeki " d n . eytan" anlam bugn de
I M i l i ' li ItllI.

Dede Korkut Kitabnn Dresden nshasndaki. "Saggnnde, ayna grkli-Ayna gni okuyanda, kutbe grkll" metninde de "AyI M " szcnn, ilk mitolojik anlam korunmutur. Trk halklanndan olan. Karaimlerde de haftann gnlerine verilen adlar arasnda, "Cuma akam" anlamnda "Kesayne kin" ve "Cuma" anlamnda " Ayne kin" szlerinde de "Ayna'nn ataiann ruhlanyta ball aka grlr. "Ettuhfet-z Zekiyye" abidesinde bu sz, "Cuma Gn" anlamndaki "Ayne" eklinde kullanlmtr. lrk dilinin kurailanna bakldnda, d-y ses paralellii sonucun da, bu szcn "Adna" versiyonu karmza kyor. Azerbay' mm baz yrelerinde, dede-baba ruhlannn yad olduu Cuma gnlerine, "Adna gnleri" derler. Burada da "Ayna-Adna" szc nn ruhlar Alemiyle ilikisi ortaya kmaktadr. Halk arasnda. Ad79

AYNA na gn le ilgili birok din nan ve gr vardr. Azerbaycan halk nanna gre. llerin ruhlan, sadece, o gnn akam hava karar dnda, kendi evlerine uramaya gelirler. Onun iin de Mariarda, haftann drdnc gn. "Atna k" veya "Ki Atna" (kk adna), haftann beind gn ise "Atna kn" olarak adlandnlr. Pirlerin, "Adna" adryla ball. "Ayna'nn ruhlar ve atalar dnyasyla bal lnn aynsdr. Anlam asndan "Ayna'yla balantl olup. bamsz bir ekilde AzlzJenme'de kullanlan dier rnekler de mevcuttur. Ayrca Kumandin dilinde, "karmak, ap kalmak" anlamnda kullanlan "Aynh" sz de ayn kkten gelmektedir. Bu szcn versiyonlanndan. "Ayna" veya "Adna"dan, hangi sinin daha eski olduu sorusu da ok nem arz etmiyor. Bu Trk lehelerindeki, lehe farkllyla ilgilidir. Bir Trk lehesinde "Ayna" olarak kullanlan szck, baka bir yerde "Adna" olarak seslendiril mitir. Azerbaycan ve dier Trk lehelerinde, kadn ad olarak kul lanlan "Ayna" ad da "melek, huri" anlaml "Ayna" szcnden tremitir. AYNA (2): iirsel mitolojik dncede, bu dnya ile br dnya arasndaki snn sembolize eder. Baz geleneklerde ise ayna. ruhlar alemine alan pencereyi sembolize eder. Yakut aman lan bazen aynaya bakarak gelecekten haberler verirlerdi. Eski inanlara gre nsan, aydaki resminde kendi ruhunu grrd. Aynca ackl demonlann gerek yzlerinin aynada grldne nanlrd. Bu, aynann marjinal karakterli olmasndan kaynaklanr. O, grnmezler dnya snn gzle grnmeyen varlklann lmllerin grnen dnyasnn Insanlanna gsterir. Aynayla merasim yapan aman, onun aracl yla, koruyucu ruhlarla likiye girebilir. Hakaslara gre, isteyen herkes kaml taklit edebilir ancak ayna sadece amanda olabilir. Ayna genellikle karanlk dnya gleriyle lintili dnlm, bir ev de aynann krlmas hayra yorulmam ve o evden birinin bana bir i geleceine inanlmtr. Moollarda yeralt saltanat hakimi saylan "Erlik", yannda ayna
80

AZA /nildi ve bu aynada nsanlann girdikleri tm gnahlan grrd, - .u.ulk ktkten sonra br dnya glerinin faaliyetlerinin artftiM inanld iin deTk halk nanlannda. geceleyin aynaya bak mak m'ur.u/ olarak kabul edilmitir. A,strmaclar, hikayelerdeki tiksindirme olaynn ayna karsnda rt- s rklcmeslni de mitolojik grlerle lgili dnyorlar. Anadolu inik hikyelerinde ayna. br dnya glerinden kurtulmak iin kullanlan sihirli bir aratr. Bir Krgz destannda devin elinden kaan M kz. elindeki aynay arkasna atarak devle arasnda bir denizin Olumasn salyor. Deniz, yeralt dnyasyla bu dnyay birbirin den ayran snrdr. Kz amanlar, anormal aynalanyla nlenmilerdir. Onlardan ba zlar hatta aynalannn gkten geldiine ve her trl belnn onlann hkm altnda olduuna inanrlard. Trklerin aynayla ilgili ok sayda inanlan onun, olaylar ve nesut'lcrin gizil, sihirli ieriinden haber verdii nanan aktaryor. Ahska lurkleri. Kurban Bayramnda bir insan yatt zaman yanna ayna MI koyarsa ryasnda bahtn grebileceine inanrlard. Orta As ya amanlan da ruhi an armak istedikleri zaman su dolu cam ve ya aynaya bakarlard. Anadolu'da 20. yzyln ortalanna kadar, de lin merasimlerinde mezara tersinden bir ayna koyarlard. Trk halklannn sihirli hikyelerinde, br dnyada doruu gkv /ne dokunan iki da arasndaki sandkta bulunan ve btn dn yay gsteren bir aynadan bahsedilir. Bu dalan sadece "Simurg" atabilir. Dnyay gsteren ve olaylann gizil ieriini aktaran o ayna y elde etmek in ayn yoldaki ulu a a a n az ilerisinde yaayan ve "Simurg"un yavrulann yiyen ejderhay ldrmek gerekir. AZA: Sibirya Trkleri arasnda yaygn olan inana gre. yeraltndaki karanlk mekanlarda yaayan varlklara verilen genel ad. "Aza". Sibirya ve Kazan Tatariannn dilinde, yerde veya yeraltn da yaayan korkutucu ve ktlk verid bir ruhtur. Tuva Trkesind e . "lanet eytana, lanete gelesin ve lanet olsun" anlamlannda kul lanlan, "Aza alzn" deyimi vardr. Kazan Tatarlan, firtna koptuu
81

AZA zaman, "aza kupt" (Aza koptu) derler. Sibirya'daki. Altay, Hakas ve Tuvalarda da kullanlan bu szck, atlara zarar veren, yeni domu ocuklann ruhlann alp gtrmek isteyen ve May-ene (Umay Ana) ile savaan ktlk verid ruh anlamn korumutur. Bu szck Oyrot Trk dilinde da on korkutucu ruhun adn bildirir. Geleneksel grlere gre, "Aza"lar, eytanlan insanlann zerlerine gndererek, onlara her trl eziyet ve azap verirler. n sanlar tm bu azaplardan ancak kurban vererek kurtulabilirler. a manlann grevleri ise bu eytanlan yenmek ve "Aza"lar iin hayvan kurban ederek onlann verecekleri zararian azaltmaktr. nanlara gre "Aza" ruhlan, Insanlan ldrebilir. Tuvallann grlerinde, "Albs" kadar korkutucu olan ruhlar, sa d e c e amanlann grebildii ve sadece onlann savaabildii, "Aza" denilen varlklardr. amanlar, "Azalarla olan savalannda on lan yenerek, ruhu alnm insann ruhunu geri getirip yerine koymak in urarlar. Tuva Trkesinde "Aza" anlam, karanlk glerle bal olup. eytan anlam ifade eden. "Aza-buk" (buradaki "buk", kt g, korkutucu ruh, dn ve eytan anlamna gelir), "Aza-ul-bus" ve "Aza-hortan" ekillerinde rastlanabilir. Tuva aman mitolojisinde, amanlann bir ksmnn soyu da kt "Aza" ruhlanndan gelir. Mo ol dillerinde ve bir grup Sibirya Trkelerinde kt ruh ve eytan anlamlanndaki az, ada szckleriyle birlikte, ayn anlam ieren "Aza" szc de kullanlmaktadr. Bu szcn, Yeni Mogolca'daki karl "ada"dr. V. Radlov, bununla bal olarak, "Aza" szcnn, Mool dilindeki ayn anlama gelen "ad" ve "ada" e killerinden meydana geldii fikrini ileri srmtr. Trke'deki uyum kurallan sonucunda, d-z ses farkryla, "Aza"nn "Ada" ekil de ortaya kmtr. Eski Trke'de, bedbahtlk, bel ve felaket anlamlann bildiren, "Aza" szc, Krgz dilinde, matem ve yas tutma anlamna gelen, "Aza" eklinde ilenmitir. K. Yudahln. bu szc Arap kkenli saymtr. Kumandinlerin geleneksel grlerinde, insan bedenine nuruz ederek, eitli zararlar verebilen. "ertegri-aza" ve "orat-aza" adlaS2

AZAR i il M h vardr. Bu eytan varlklarn, her ikisinin de adnda tatlfl a/a' I ecesi, tad mitolojik anlamla da bir btn oluturur. A/AK: luva Trkeslnde. gkyz" anlamna gelmesi ve oul ..ak. "Azarlar" eklinde, "melekler. lahlar" anlamna gelmesi, A/a'n mitolojik szckler kmesine dahil olduunu gsterir. h r v . V""anizmine gre. gkyznn kattan arasnda "Azarlar" l nil-n nhlann ve meleklerin yaad bir kat vardr. Tuva amanlaI I M I M inanna gre, gkyznde, ayrca. "Azartar" adn taryan bir n .11 bile* yasamaktadr. Soylan bu "Azariar"dan gelen amanlar, en M.i > imanlar saylr. Bu .ln gkyzne bal kutsalln ifade eden erii, Trk IMII 1.111n bir ounun da kkenine aydnlk getirebilen, bir Tibet n metninde korunmutur. Bu metinde azar, asar. aari ve Azeri ad, m. lekk-rin birbirine seslendii en eski szck olarak ortaya jkmaki" in K. Kurban, Azeri sz hakknda yazd yazsnda da bu met nin o/etine gnderme yapmaktadr. Mitolojiye gre, yeni dnyann yapsnn yaratlma zaman gel diinde, uzak bir yerde, iddetli bir kasrga kopar, genie bir arazi ye karanlk ker ve karklk olur. O zaman. Asan tannlannn eski n < kan olan gkyznde byk bir kavga kar ve bu kavga savaa dnr. Sonu olarak, Asanlar dalr ve onlann ykntlan zerin de yedi yeni kat ve padiahlk kurulur. Bu zamaxla. Dada Tann'dan yaratlan meleklerin de birok yenilgileri olur ve sonunda, ta lihlerine boyun eerek, eski mekanlann terk etmek zorunda kalrla. Uzun zaman drt bir yan gezdikten sonra. Asan tannlannn egemenliinde yaamaya balarlar. Asanlar arasnda karklk hl srmektedir. Bunun sonucunda, tekrar iddetli atmalar balar. Asanlar, savalar ve baka gnahlan yznden, eski meleklik zel liklerini yava yava yitirirler. Uzun yllar geer ve Asan gmenle rinden ve otuz tannnn devleti kurulur ve Smer Da'nn geni tepesine yerleirler. Ancak, yukan dnyadan kaak den tannlann says artmaya balar. Onlann byk bir blm, nceleri Smer Da'nn drt basamana, daha sonralan da yedi altn dan bana 83

AZAR BEZAR toplanrlar. Bylece, dnya sisteminin orta stununda ahali yerle mi olur. Cennette karklk daha da artar. Aariler, gkteki yerlerin den aa de de sonunda toprakta yaamaya balarlar. Bu za manlar. Smer Da ve evresindeki llerde kimse yaamadn dan kaak tannlar oralara yerleip, yer kresinin ilk sakinlerini olu tururlar. lk zamanlarda, insanlar kendi meleksi ynlerini koruyorlard. Onlar, havaya ykselebilir, gne gibi k saabilir ve istedikleri her yere gidebilirlerdi. Bir gn. bu insanlardan biri. topran getirdii bal gibi lezzetli olan bir meyveden tadar. Dierleri de onun yapt nn ayns yapnca. nsanlar kendi meleksi doalann tamamryla yiti rirler. AZAR BEZAR: Azerbaycan Trkesinde, "her nevi hastalk" anla mna gelir. eytan tabiatl ruhlann adlannn sonradan hastalk anlamnda kullanlmas, mitolojik dnya grnn bir sonucudur. nk eski grler, herhangi ekilde bir hastalanmay, "azara tutulmak" ve kt ruhlann insan cann ele geirmesine balarlar. Eski dnce de, hastalk!ann kiiletirilmesi de demonolojik sistemin balca kaynaklanndan birini tekil etmitir. Son aramba, tm evlerin nnde ate yaklr ve herkes atein stnden atlayarak, "Azanm-bezanm, dkl bu atein stne" der. Buradaki "Azar-bezar", eytan ruhlann adlannn, sonradan "her tr l an, a a " anlamnda kullanldn gsterir. Ancak mitolojik kay nakl bu iradenin, Azerbaycan Trkesinde el dememi ekliyle kalmas, ona aklk getirmek isteyen aratrmac lan dier Trk dille rine ve zellikle de Ural-Altay dilindeki metinlere ba vurmak zo nanda brakmtr. Azar-Bezar, Tatar dili lehesinde "eser-meser"; uva dilinde "ktlk verid g, kt nah" anlamna gelen, "asar-piser"; Krgz ve Karakalpak Trkesinde "azar-bezar" ve Altay dilinde "yeralt dnyasnn sahibi, Erlik Han'n kendi vahiliiyle setii ki kara k peinin ad" anlamnda "kazar-pazar"; Azlarda ise "ezer-kezer"
84

AZIKTI tV-Yink'tiiKen de grld gibi. Trk mitoloji dncesinde kerv . I I I H - g-ni yer edinen ve birbiriyle skr ba bulunan iki deiik moillln .ululr. lU deyimin ilk ksm olan "Azar". Tuvallann szel dillerinde gkyz" anlamnda kullanlan "azar" szcnden farkl bir yol l/rmektedir. Szn kind ksm olan "bezar"n, Fars dilindeki, "bi 't Un -lnm olduuna dair grn, hibir bilimsel dayana yoktur. nk. "Azar-Bezar"dakl "Bezar"n tad anlamlar, onun A/rMycan dilinde kazand anlamlardr. <prnellikle, Trk ve Mool mitolojisinde geni yer tutan. Asar (A/ar Kazar) ve Pasar (Pazar-Bizer-Bezer) motifleriyle lgili bilimsel nHinlerdeki fikirlere gre. her ki sz de kaynan Hlnt-lran mitor (sindeki Asura-Ahuru ve Mizre-Mtra Tann adlanndan alr. Aranm.u l.u. bu balamda, Urai-Altay ve Hint-ran mitolojileri arasn la ilikinin bir izini grrler. Bununla birlikte, ararmaclann son grne gre, Trk dillerindeki "Azar-Bezar" ve onun versiyonlan m t Iran mitolojisiyle hibir ball yoktur. I una eski alarla ait bu motifin. Hint mitolojisiyle ilikisi hakkn< la da grler vardr. Gerekten de Iran mitolojisinden farkl olarak, bu mitolojik sistemlerin her kisinde de Azar ve Bezar, ktlk veri ci gler gibi ortaya gkar. Ancak imdiki bilgiler bu motifin, hangi istemden tekine getii hakknda bir fikir vermiyor. Yani, onun I rklerden Hint-Arilere mi yoksa onlardan m Trklere getii hak knda elde bir veri yoktur. ada Azerbaycan Trkesinde, hastalk anlamnda kullanlan bu szck, en eski zamanlarda birbiriyle sk iliki inde olan iki mitolojik varln ad olmutur. AZIKTI: Krgzlann ve zbeklerin Mslmanla kadarkl nanlannda yer tutan eytan tabiatl bir varlk. En ok gneyde yaayan Krgzlar arasnda yaylm olan "Azrtkf, geleneksel demonolojik grlere gre, klktan kla girebilir. Ancak nsanlara, onlara en yakn kiiler eklinde grlr. Bu ekilde klktan kla giren "Aztk". insan azdnp uuruma, daa veya a ya gtrerek lme srkler. Adnn anlam da bununla baldr. 85

AZM "Aztk" szcnn anlam, azmak, azdrmak fiillerinin kk olan "az" ile ayn kkten geliyor ve "azdran" anlamn ierir. Sibirya'da yaayan Altay, Tuva, Tora ve dier Trk topluluklannn dilinde, aynca Mool dillerinde ktlk verid ruh, er ruh ve eytan anlamnda, az-aza szckleri kullanlr. V. Radlov, "aza" sz cnn, Mool dillerindeki ayn anlamda kullanlan ad ve ada szlerinden ortaya ktn savunur. Q. Miller, bu szn "asa" ek liyle Kangrat lehesinde, dn ve eytan anlamna gelen, "ayna" ile birlikte kullanldn yazar. Aratrmaalar, Trk dillerindeki t-d-s-z-y ses deiimlerini, bir kural gibi kabul ederek, "ayna" sznn de aslnda "ad-az"dan trediini mmkn saymaktadrlar. Bylece, bir eytan olup, insanlan azdran "Aztkfnn adnn, as lnda kt ruhla bal, "az" kknden geldiini dnmek mm kndr. Aratirmaalar, mitolojik anlamna gre, "Aztk" motifiyle. Trk hal klan nn ortak inanlanndan olan, "Albast" (Al, Hal Anas v.b.) motifi arasnda da yaknlk grrler. AZM: Karaay-Balkanlann demonoloji grlerinde karla lan eytan bir ruh. Dier eytan varlklar gibi onun da belli bir g rnts yoktur. "Azm", insanlarla dmanlk iinde olan bir varlk tr. Halk inanlanna gre bu eytan ruhun kurban, tek bana yola kan insanlardr. "Azm" bu insanlan, onlan tanyan birinin sesiyle anr. O insan dnp cevap verirse bu ruhun buyruu altna gir mi olur. Bu durumda "Azm", bu insan alp, kayadan aa atar. "Azm"n ad, "az" kkyle balantl olup, "yol azdran" eklinde anlamlanr.

86

B
HA AY HA YANAY: Yakutlarda koruyucu ruhlara verilen adlardan biri. lUny Bayanay", bir orman ruhudur. Avalan korur. nsanlar ate .1 ip. dua ederek ondan, aviannn uurlu gemesini dilerler. O. | d utlarn inanna gre, bedeni beyaz tylerle kapl, bir yal gr nmndedir. lUy Bayanay", avalann gzne en ok hayvan klnda grnudi. Avn uurlu geip gemeyecei de isteine ve nsanlann ma sayg gsterip, gsteremediklerine balyd. Kutsal bilinip, en .u.Ju ruhlardan biri olduu iin. "Baay Bayanay" ad, ar adlardan saylrd ve sadece, ant ildii zaman onun ad sylenebilirdi. Yakutlann geleneksel grlerine gre. "Bayanay" denilen ruhi um says yedidir. "Baay Bayanay". bu ruhlann en banda yer alr. hayanay". avalann ve balkalann koruyucu ruhlannn genel addr. Bu ruhlardan biri. orman ruhu olarak bilinen Ta Bayanay", dieri se su sahibi saylan, "Uu Bayanay'dr. Altaylarda. ocukiann koruyucusu olan Z aya da ""Bayana" ad n tard. Bu bakmdan, onlann ayn varlk olma olasl da yok de ildir. Q. Potanin'e gre. "Baay Bayanay'la Zaya'nn ikisine de ait . tan ok sayda izgiler vardr. Aslnda Altaylann kendileri de onlar hakknda belirgin bir fikre sahip deillerdir. Baz edeb metinlerde, Ky Bayana" eklinde gsterilen bu ruhun ad, Yakutlann dilindeki, "Bayarvay'a verilen adn z idi. Ayn dillerde onun tam karl yoktur. BABA: Trk halklannn geleneksel dnya grnde, ruh hayat (mna lemi) ile ba olan evliya, koruyucu ruh ve benzer varlklann adlannda ilenen bir tamamlayadr. 87

BABA Burkut Baba, Zengi Baba, Baba Kamber. ifti Baba ve Rzgar Baba gibi koruyucu ruhlarn ve mitolojik varlkiann adlan nda rastla nr. Eski Trke'de, "Babay" eklinde de kullanlm olan kutsal IerikJi bu szck, eitli Trk dillerinde. Ulu Ata anlamn koruyarak, ata ruhuyla bal bir anlam fade etmitir. Ata, eyh. dede, nine ve benzeri szcklerle birlikte, "Baba" szc de evliya gzyle baklan, kutsal saylan motifler, trbeler ve mezariann ad lan nda kullanlr. "Baba" ierii, pr ve ocak adlan olan. Baba Da, Babagil, Karalt Baba, San Baba. Hazret Baba ve eyh Baba adlannda grld gibi ecdadn, soy bynn ve ulusun ak sakalllannn ruhuna tapmann bir iradesidir. Azerbaycan Trklerinin inan sisteminde geni yer tutan, eski ta rihe mal olmu, pirlerin ve ocaklann adlannda. "Baba" ksmna sk sk rastlanr. Buradaki eski ocaklann trbe ve pirlerin tad Gngir Baba, Diri Baba, Krklar Baba, Rzgr Baba. Ak Baba ve Atl Baba gi bi adlar, tarihin derinliklerinden gelir ve tarih kutsal trenlere bal inanlann izlerini yaatr. Aratrmaclara gre. adlannda "baba" szc olan pirlerin b yk bir ounluu, ykseklikten, da ve kayalardandr. Bu da Da Ruhuna olan inanla baldr. Baba szcnn da kltyle bal anlam. "Babani" eklinde. Urartu dilinde de gemitir. skit mitolojisindeki Gk Tanrs."Babay-Papay"in ad da mitolo jik motif olarak, anlamsal yap asndan "Baba" ile karlatnlabilir. "Babay" ekli ise Kuzey Ruslarn demonolojik grlerde, kk ocuklan korkutmak in, geleneksel grlere uygun olarak uyduru lan hayal bir motifin addr. Korkun grnl "Babay"n mitolojik bir varlk olarak belirli ilevleri vardr. Gerekte olmayan, ancak o cuklara anlatlan bu fantastik varlk; ocuk, davran kurallanna uy mazsa, yaramazlk yaparsa, ipe sapa gelmezse, byklerin szn dinlemezse ve zamannda yatp, zamannda kalkmazsa, gelip ocu u gtrr ya da baka trl bir zarar verir. "Babay" motifine, za man zaman hatta ocuk masal lan nda da rastlanr. Ancak tm bu tip karakterlerde olduu gibi. "Babay" hakkndaki bilgiler yeteri! ve ak deildir.
XX

BAG Admlan da anlald gibi. "Babay" szc, Trk kaynakl baIM lk* balantldr. FasmerSzlne gre, vurgusu ikinci heceye n "Baba" ve "Babay" szckleri, Trke'den gelir. Slavyan ! .111.ninni ounda, atalarn anmak istedikleri zaman, "ded" ve UU. ..>/. uklcri kullanlr. Bunu, yalnz Slavyan dillerindeki Tr | ...imlen biri olarak izah etmek mmkndr, (bak: Papay) AAt. I -.ki n Asya kaynaklan nda kaydedilen bir szck. lk dln-mltolojlk anlamndan ne kadar uzaklasa da kutsalla UO.llgn koruyan bu szck, Azerbaycan halknn ortaya k zam "una dayanan Trk asll boylann ve soylann dilinde de kullanl mtr. Slav dillerinde, "bog", "bo", "boh" ve "blg" ekillerinde rastianan vr ilk anlam "bogat" szcyle ilikilendirilerek, Hint-Avrupa kaynakl bir kke. Slav veya Iran dilli bir kaynaa balanan bu szl I llnt-Avrupa hal klan nn daha nceki dnemlerde Trklerle te masla olmu Dou kanadndaki dillerinde rastlanr. Mitolojik adan 11. o-..n geirip anlamsal olarak dallara ayn lan bu szcmn, Trk illilerinde, "bay", "beg" (bey) ve benzeri, ok sayda ekli de var. Bag" szc, milattan nceki yzyllara ait n Asya yazlann<a. Illinen en ulu ilh varln adnda, "Bag-matu" eklinde ilen11 i'..lr. Urartu'da ise byle bir lh varln ei de yine "Bag" szc snden ortaya km adla: "Bag-Bartu" eklinde anlyor. Blsin'u eski ad "Bagastan" da yine bu kkten tremitir. fneUikJe Trk halklannn amanizmle karm. Tannalk inana nn zini tayan, geleneksel grlerde, "Bag" (Bay) kkne bala nan ok sayda mitolojik varlk, ruh ve doal objelerin adlan mev< uttur. "Bag" szcnn geirdii anlamsal aynma bakmndan, Trk dillerindeki, aman stat, k anlaml "Bag-" (Bag), "Ba" (B y), "Baa" (Byc). "Baha" szleri de dikkat ekiddir. M. E. Sablr'ln, "Hanblbm fal. nenem bag dokuyan" szlerindeki "ba do kuyan" da bu anlamda "Bag-Bag" anlamyla ilikili olup. eski ama nizm! n izini tamaktadr. Bilimsel edebiyatJardaki "Mag" (Maglya)
89

BAHAR BAYRAMI anlaynn kk de "Bag-Mag" temeline dayanr. Maniheylerin Pi manlk Duasnda, "Mag" le bir yuvaya giren, "Mog" (kahin, by c) szc bu adan bir istisna deildir. Teonimin sonraki sessel ekli olan "Bay". Ulu Tann anlaml "Bayat" szcnn (Bay-at) te meline dayanr, (bak: Bay)
BAHAR

BAYRAM: (bak: Nevruz) Trk dillerinde, amanizmin izini yaatan

BAHCJ, BAHS, BAKSI:

anlaylardan biri. Uygurca'da. Budizm'in kabulnden nce, bilgi, din adam, b yc, rala ve hekim anlamnda, "Bah-Baks" szcne rastlamak mmkndr. Orta Asya uygariklannda bu anlay, byk hayat tec rbesi ve sihir gc olan ahslara, halk hekimlerine, mzisyen ve airlere verilen ad olarak karmza kyor. Eblgazl'nin ecereyi Terakime adl eserinde, eski alardaki "Bahlar", rivayetlerin, destan ve hikyelerin bilgid olarak geiyor. "Bah" sz, yanl olarak. Moolcadan alnma saylr. Trk di linde ok sayda tremesi olan bu szck, ayn zamanda derin an lamsal kategorilemeler geirmitir. Szcn Uygur metinlerinde "din adam, rahip": Budist metinlerde "Budist rahibi". "Uygur alfa besini bilen mirza" buna benzer anlamlan ise hi phesiz daha sonraki dnemlere aittir. slam'n kabulnden nce bir aman tipi olan Orta Asya bahii, daha sonralan aman statsnden uzaklat. Bununla birlikte, Kazaklar ve Krgzlardaki "Bah", bugne kadar da aman kalmtr. Her adan aman benzeri olan, onun gibi, kopuz la efsunlar okuyan "Bah". gerekte de ruhlarla iliki iinde olan, kutsal din adam veya dualaryla hastalan iyiletiren bir hekimdi. Bu szcn, Trkmenlerdeki "komalar okuyan halk airi" ve Buhara'da seyyahlar tarafndan kaydedilmi "halk airi, alga" anlamlan da onun lk anlamryla ilgilidir. Kazak ve Krgz efsanelerinde Dede Korkut, bahln temsildsi ve Kazak-Krgz bahlannn pri saylan ulu bir varlktr. Byc ve efsun okuyucusu olan "Bahlar"n, balca ilevlerinden biri tabiplik90

IkhvUr "n piri olan Korkut Ata'nn hastalan yah/artmadan teda lglne dair rivayetlerin de temeli vardr. nk amanlar ayn < I I I I . I I H I . I hekimdiler. Onun iin d e "Bahlar" v e samanlara tabip l nilmltir. "Bahlar", kopuzlanyla. bu tablp-aman levini, son zalara kadar koruyorlard, {bak: Kam) K.hslar"n psikanallst ilevini yerine getirmeleri, sonraki diM-nk'iln geleneklerinde ak bir ekilde yer almaktadr. rnein, '. M | > I h.n giden mzisyenin krmz elbise giymesi artt. Bu terapi >H<ll, mzikle tedavi ve bunun gibi gelenekler. Trkmenistan'da. M> zamanlara kadar yaygnd. "Bahlar", genellikle kopuzdan bir *Lvl araa olarak yararlanp, onun eski ilevini srdrmeye devam - livalard. Korkut efsanelerine gre, kopuz alnd zaman, olu nu K< nkut Ata'ya yakn durabilmesi de anlamldr. Trkmen bahl.tiHan bahseden birok yazar, on lan sadece, mzisyen, alga v e il h olarak grr. Trkmen bahlannn. l olduu yerde bulunmaalan konusunda sert bir yasaklama vardr. Ancak imdiki Trk11 M- bahlar, bu yasaklamann nereden geldii hakknda fikir sahibi i Irglller. I ski Trk bahlan da ayn zamanda, hem air hem mzisyen, l u m I M I I I C I . hem efsuncu. hem mnecdm, hem d e hekimdiler. Ya ni, hekimle etsuncu, airle byc birbirinden ayn deildi. Onlann irk Mlanna yapaklar grevler, sonradan dalp, paraland. Halk yannda efsanev bir ekle brnen eski bahlann kerametleri, I iler. evliyalar ve eyhler arasnda datld. Ltnograflann izlenimlerine gre bahlar, Mslman terbiyesi grenler deil, slam'a kadarki inanlann tayclan olup, dedebaba ruhunda yetien kimselerdir. Aratrmalara gre. yazl hl umleri, kararlatrlm kural ve yasalan olmad iin. geni serbest yaratclk olanaklanna sahip olan bahlar, geleneklere byk bal lk gsterirlerdi. Bahlann. eytan'la likide olduuna da inanlrd. "Bahlk Kiia|>"na gre. bu sanatn pri. Hz. Fadime'dir, bahlar ve sananan koruyan da yine O'dur. Bu sanat Hz. Fadime'den kalmtr. "Ba!)uname"ye baklrsa. "Bah" ad, Babr ah zamannda Moolla91

BASTIRIK nn knkglara verdikleri bir ad olmutur. Bu veri ok ilgi ekidir. K nkglara. "Bah" denilmesi, knkglgn. en eski evrelerde, amanizmle balantl olduunu ve sonralan da onun bir kolunu olutur duunu gsterir. amanlar, ayn zamanda hekimdiler. Bu. aman ve "Bah" adlanna verilen anlamlardan da grlr. aatay'ca sz lklerde, "BahTnn dier anlamlaryla birlikte, tabip, hekim ve cer rah anlamlan da grlmektedir. Bahlk, vergiyle olurdu. Sinir ypranmas, yrek burkulmalan ve yzn glmemesi gibi haller, Trk halklannda, verginin aretleri arasnda saylr. Krgziarda. gelecekten haber veren tm varlklara. "Bah" denilirdi. Dede Korkut boylarndan da anlald gibi ozan, bir eit grnmezler dnyasndan haber veren "BahTdr. Uygur harfleriyle kaleme alnm Ouz efsanesi ndekl, Ulug Trk ve Reideddin metinlerindeki "lrkl Ata" motifleri de baz aratrmalarda, yal bir baha olarak grlr. Baz aratrmalarda ise genellikle amanlann, "Bahlar"la bir tu tulmad yazlr. Bu gibi iddialar, olaylan bir btn olarak grme menin bir sonucudur. Aratrmaclara gre bu anlay, eski anlamla ryla, Osmanl ve Azerbaycan topraklannda ne halk dilinde ne de edeb dilde yerleebilmir. "Bah" szcnn aklamasyla ilgili yazlan bilimsel metinler de, ortaya atlan fikirlerden biri de szcn "Kr aman" eklinde ki yorumudur. Ancak bu yorumu onaylayacak verilerin yeterli kadar olmamas onu hla tartmal bir pozisyonda tutuyor. Bu adn "Bakmak" kkyle bal olmas olasl da yok deil. zbek samanlarnn, hastalann tedavisi in yaptklan trenlerin ad da "Bak" kknden gelen. "Bakm"dr. Bununla beraber "Bah" s znn. Eski Soktca'daki, "Bag" veya onun daha sonraki ekli olan "Beh" ile deil, eski Trke"deki "Bag-Ba" ile ball daha inandnadr. (bale Bag) BASTIRIK: Karaay-Balkanlann geleneksel demonolojik grlerin de var olan eytan bir ruh. insann, korkulu kbuslar grdkten sonra, vcudunda halsizlik 92

BAY uyankken aznn burnunu kuruyup vcudunun hissiz .1 I* stnk" denilen bir eytan gcn etkisiyle balantl gtllud. "Bastnk"ta nsan ne olduunu anlar ama yerinden kprday.w ak gc olmaz. Yallarn sylediklerine gre, "Basnk"n belli bir grnts soktur, . bazen kedi, bazen nsan, bazen de dier canllann kl na y.eHir. lgintir ki Kumuklarda da ev sahibine." Bast nk" denilir.
IMH'SI.

MAY: lrk etnik-kltrd geleneinde, mitolojik objelerin ve varik.n .dlannda kutsallk ieriini bildiren bir ksm. rnein. AltaySayan halklar arasnda yaplan saman trenlerinde. "Bay" szc. MKvllkla ilikiyi irade eder. lgen ve onun oullan gibi, en ulu ilh arlklarn ve en gl aman ruhlannn adlaryla birlikte yer alr. Ky" szc, ba gklere deen, kkleri ise Erlik Han'n yeali saltanatna kadar uzanan ve adna "Bay Terek" denilen mitolo|lk dnya aaann adnda da mevcuttur. Aynca altnda da ruhuna 11 Um kesilen kutsal "Bay Kaynk" gibi aa adlannda da "Bay" ks m kutsall irade eder. Bu szck aman dualannda yer alan, "Bay lunkii" ve "Bay Ku" adlannda da vardr. Aziz gnler saylan ve U/ yasaklara uyulmas gereken gnlere de "baylu gn" ve "bay gun" denilmitir. "Bay" kknden gelen "Baytala", aman ruhunun yardmcsna verilen bir add. Altaylarda "Bay Aa", soy a a a anlamna gelir. Ky" kknn kutsallk ierdii. Dalk Altay veTuva'dakl ulu ba lang olarak bilinen, kutsal dalara ve gllere verilen "Bay-tuu", Bay-tag" ve "Bay-goo" gibi adlarda da kendini gsterir. Dede Korkut Kitabnda "ilevleri, hakim-aman levlerine olduk la yakn olan motifin ad. "Bay" kkne dayanan, "Bayndr" olarak geiyor. Eski Mool metinlerinde, uza gren ve gelecekten haber en "DuburvBuyan" ad, P. Melioransk'nin syledii anlamda zengin, varlkl, anlaml "Bay" dan veya F. Korsun dedii gibi, varlk l, zengin aa anlamndaki, "Bayan"dan daha ok, N.Baskakov'un syledii gibi, kutsal yzl ve yasak edilmi ierii bildiren, efsunla mak ve bylemek anlamna gelen "Bay-Bag" kkne yakndr.
93

BAY "Bay" kk, Igor Alay Destan'nda, mitolojik artoc gibi tant lan, "Boyan" adnda da ak bir ekilde grlr. Ayn ad "Boyan", Zadonina Destan'nda. gelecei bilen, gelecekten haber veren ve uza grebilen arkc anlamnda. Danyal Peygamber'in Kitabnda byc, efsuncu, gelecei gren, bilgi anlamnda karmza qkmaktadr. Deiken tabiatl olup. Hristiyanlk'tan nceki grlere, zellikle de amanizme bal dnlen bu varln adn, eski Slav lar, eski Trklerden veya Bulgarlardan almlardr. Bu motif hem Slav. hem Trk. hem de Mool halklannda "Boyan". "Bayan", "Bu yan" ve "Poyan" gibi kii adlaryla korunmutur. Teleutiann dilinde, gze grnmez ilh glerin tadklan dinkutsal ierikli sz gibi. "Bayan" adnda ruhlara rastlanabilir. Bu anla y. Tuva'nn gneyindeki kutsal bilinen Bayan-Tand da silsileleri nin adnda da vardr ve kutsallk rade eder. Karaay-Balkaiarda, ise eytan ruhun ad "Baya"dr. Bu adn kk de sahiplii anlatan "Bay "dan gelmektedir. Onlar, saygyla and klan Av Koruyucusu'na, "Bayomard" ad verirler. Bu ad yine "Bay" kknden gelir. Bay, pay ve may kk. anlam itibariyle aman levleri, efsun, by, dua ve bunlann araclyla da kurban, len, bayram ve ben zeri anlaylarla ballk iindeler. rnein, aatayca'da, "baybayg" sz, sihir, efsun, by anlamna gelir. Anadolu Trkesin d e . " b a a " sz, efsuncu, byc, baha, anlamnda kullanlr. Altaylarda, "Baylu" sz, dokunulmaz, kutsal ve yasak d a n anlamna gelir. Hakasadakl "pay" sz ve Trk dilindeki "bayram" sz. as lnda kutsallk bildiren "Bay/Bag" szyle ayn kkten gelirler. Dikkati eken bir konu da Slavlann bu szc neredeyse, tm anlamlaryla bir arada kullanmalandr. rnein, hem Eski Slavyanca'da, hem da Srp-Hrvata'da kullanlan, "Bayat" (bylemek, ef sunlamak, tlsma drmek, fala bakmak ve tedavi etmek), "Bay Atlas" (byc, baha ve halk hekimi). Eski Rus dilinde. "Bayalink. bayan" (fala bakan, fala, efsuncu ve byc) ve Rus metinlerindeki "Bait" (efsunlamak, alsma drmek, bilimsel olmayan tedavi). Aratirmaalar tarafndan bu szn, ata ve koruyucu anlamnda yo rumlanmas se dddl verilere gereksinim duyar. 94

BAYAT AYAN: (bak: Bay) BAYANA-PAYANA: Trk halklannn din-mitolojik inanlannda var olan hayrsever ruhlardan biri. Ulu semav ruhlardandr. Altaylarda, yallann ve yeni dnyaya gelen ocukJann koruyucu ruhunun ad. ocuun beii banda balanan kuma parasn da byle adlandnrlar. ~ Bayana- Pay ana" sz bazen, hatta "Umay"n adna bile. Tayana Umay" olarak ek lenmitir. "Bayana" adnn dier paraleli olan. T a y a n a " ekli de Al taylarda. Ulu g saylan "lgen"n hizmetinde alan, hayrsever luhLvdan birinin addr. Bu szck, Altay-Sayan Trklerinden. amanist inanca sahip (lan TeleutJar ve elkanlar arasnda, iyiliksever ruhlann tamamn anlatr. Kumandinler. 'Ts" veya "Bayana" adyla, soyun koruyucu vhlann adlandnr, onlan saf gk ruh lan arasna dahil ederler. Bu v>zck. Teleutiarda da geni bir ekilde yaylarak, ilahe anlam fade (mistir. Bu ruhlardan bazlannn kendi isimleri de vardr. rnein, imek aktran ve dolu yadran ruhun ad. T o t o y Payana"dr. Bu tuh aman resimlerinde sembolik olarak, bulut eklinde izilir. "Bayana-Payana" erii, bu halklann grlerinde hibir zaman kt ruhlar iin kullanlmamtr. Teleutfada, "Ene-Yaya" denilen ve yeni doanlan koruyan ruh da " Bayana - Payana" diye adlandn lan bu ruhlar silsilesine dahil olmutur. "Bayana" adnn. Eski Umay ilahesinin tad 'May Ene" adnn tahrife uram ekli olduunu dnmek de mmkndr, (bak: Baay Bayanay) BAYAT: M. Kagar, "Dtvan- Lgat-it Trk"de. bu szcn, Ouz lx>ylanndan birinin ad olduunu yazmakla beraber, argo dilinde, "Ulu Tannnn Ad" anlamna geldiini de kaydetmitir. Y. Balasagunlu. "Kutadgu Bilig" adl eserinde Tann, di. Ugan ve Arap kaynakl. "Rebb" szcklerinin yan sra. "Bayat Tann" radesini de kullanmtr. Ve "Bayat ad birle szm baladm" eklinde ver mitir. "15. yzyla alt ataszleri ve deyimler toplulu'ndakl. "Ba yat yumndan baymlar" deyiminde de bu sze rastlanr.
95

BAYRAM "Zengin ve nimeti bol olan" gibi de anlamlandrlan bu szck hakknda. Eblgazi Bahadr Han. "zengin" demektir diye yazyor. A. N. amoylovi'e gre, "Bayat" szc, zengin anlam veren "Bayan"dan ortaya gkmtr. Onun sonundaki "t", eski Trke'deki oul iaretidir. "Bayat", ok sayda Trk halklaryla birlikte, Azerbaycan Trkleri nin de taptklan Ulu Tann'nn vasflanndan biri olmutur. Adn anlamsall da onun mitolojik anlamnn. Tann vasflanndan biri oklu unu gsteriyor. Baz aratrmalarda, "suyla bal eren ve Tann" an lamlan zerinde durulsa da bu anlamlann, hangi inanlarla lgili ol duu hakknda tam bir aklk yoktur. BAYRAM: iirsel din-mltolojik eski gelenekte, kutsal ideale son derece ballryla tanmlanan zaman kesimi. Normal gnlerden farkl olan bayram zaman, kendi tarihi kutsal anlam ve deeriyle belirginleir. Kutsallk da onun balca zelliidir. Balangta bayramlar, din yinler nitelii tayorlard. Baz bay ramlar, grnte din ierik tatmasalar bile kken itibariyle, kutsaldin kkenden gelirler. Bayram kendi yapsyla evrenin, kaostan meydana geldii zamann snriann belirlemektedir. Kutsal zaman larda geirilen bayramlarda, ilk alara gnderme yaplarak, mitolo jik zamann yeniden caniandnldg dnlr. Nevruz Bayram ile bal lk bayram gecesi her ey bir anlk dayandna dair inan, eski zamann (Kaosun) bitip, yeni zamann "Balang" olan zamann (Evren) baladn anlatmaktadr. Trk mitolojik kaynakl bayramlar arasnda, yaz ve sonbaharda geirilen iki byk bayramnn yeri ayrdr. n kaynaklanna gre. GktrkJerdeki asil soylular, her yl banda ecdadn yad ederek, kutsal merasim yaparlard. Ayn kaynaklara gre, halk, beind ayn kind yansnda. Gk Tanrs ve Yer ruhlanna kurbanlar kesip, byk bayram ederlerdi. Trklerde, Mslmanln kabulnden nce, hangi bayram gn lerinin var olduuna dair, elde geni bir bilgi yoktur. M. Kagarl. 11. yzylda. Ouzlann "eyd" gnne "Bayram" (Bed'hrem) dedik96

BAYRAM cvlnc ve elence dolu geirdiklerini yazm ve eklemi: il . Mslmanlktan nce. bayram bilmezlerdi ki, ad da olsun, . Kyd, bunu btn Trkler bilirdi." Ibn Mhenna dahil birok Havram" anlayn, slam'la bal kullanmlardr. niklerde, Mslmanln kabulnden sonra, islam'a kadarid lar, din izlerini ksmen yitirmi olsalar da ulusal destanlarda, Mide korunmutur. Eski Trk detleri de daha sonralan Msl man Uyramlarda yaamaya devam etmitir. "Bayram" szcgH * kadar eskiye dayandn syleyebilmek zordur. Aratrmai um likrlne gre, Trklerde, "eyd"in karl olan bu "bayram" anlayy olmasayd. Ouzlarda bu anlam alamazd. Bu bakmdan, M. n n i n syledikleri ilgintir: "Mslmanlktan nce. bayram bil.... derdi ki ad da olsun" ve "Mslman bayram yoktu." Bu sz. niklerin. slm ierikli bir bayramlannn olmad eklinde anlalmaldr. Byk Turkoloun bu szcn kaynayla ilgili olarak sy| .io,!, Bu szcn aslnda ne olduunu bilmiyorum. nk bu 0C hrslardan da duydum. Bununla birlikte. Ouzlar bayram gi H i n o . bayram' derlerdi" sz d e merak uyandryor. "Bayram" szcnn kayna hakkndaki bilimsel metinlerde l '* Mizcn. "Bag-Bay" kknden olduu ynnde fikirler de var in Mitolojik dncede, bayramlann tad kutsal ierik, bu fikrin < guluk olasln artryor. nk, "Bay" kknn, kutsallkla ilinti li Kerii var. Farkl Trk leheleri ve agzlannda. "Bayram" ifade et mek iin. deiik anlatmlar da kullanlr. Bunlardan biri. "dn" anlamn bildiren, "toy" szdr. Azerbaycan Trk dilinde, evlenme merasimini bildiren, dier Trk dillerinde ise herhangi bir merasim - ayin (rnein, Bakurtlarda ad koyma merasimine "isim tuy", delin merasimine, "lem tuy" denilir) anlamna gelen "toy" szc y. Uygurca. Krgzca ve Kazaka'da, "bayram", "toy-dn" ve herkesin katld enlik, elence, bayram" anlamlannda kullanl mtr. Knm Trklerinde ekindlikle bal, "Subantuy" denilen bahar Uyramnn adndaki, "tuy" (toy) szc de yine bayram anlamn dadr.

97

BAYRIM BAYRIM: Balkarlar arasnda olduka yaygn olan bir kavram. "Baynm" kavramyla bal pirlere, bol bol adak adanr, lenlerin ruhuna dualar okunurdu. ocuu olmayan kadnlar, ocuk dileiyle dizi dizi baynm yerlerine giderken. "Baynm blye. bay blye / Yalvannm, dileimi kabul et / Ko kurban ederim / Topraa ya ve ren / Kiilere g veren / Senin lh gcne inannm" diye yaivanrlar. Buradaki "Baynm blye", bir gre gre, Karaay-Balkariann kutsal Meryem Ana'ya verdikleri addr. Karaay-Balkariann mitolo jik grlerinde. "Bayram brye". en eski mitolojik motiflerden olan, "Umay-biye" le birlikte yaayan, iki ilahe ana motifinden biri dir. "Umay biye". Hristiyanln kabulnden sonra bu motifle ka rm ama tamamen blriememitir. "Baynm". aslnda en ulu g bilinen, Teyri" ile neredeyse ayn gce sahip olan bir varlk saylr. BAY-TEREK: Kazak bahlannn grlerine gre. dnya kattan oluur: Gkler Alemi, Aralk Dnya ve Yeralt Alemi. "Bay-Terek". bu katlan birletiren kutsal a a a n addr "Bay-Terek", dnya agaan temsil eder. Bahlann yaranl hak kndaki grlerine gre, dnyann tam ortasnda, ezelden yaratl m. Gk Tepe ykselir. "Bay-Terek" (Bay Direk), bu Gk Tepenin zirvesinde ykselir. "Bay-Terek"in drt dal, gk kubbesinin tm katiann yarar geer. Gkyznn katiann ayakta tutan da "BayTerek"^ dallandr. "Bay-Terek"ln kk, yerin tm katianndan geip, sulann derinliklerine kadar uzanr. nsan lmeden krk gn nce ruh, gvercin klryla bedeni terk edip, uarak "Bay-Terek"n yanna gider. "Bay-Terek"ln dklp, sonra yeniden boy alan yapraklannda, insanlann adlan yazldr. Ruh da bu yapraklann inden kendi yapran bulup, onun zerine ko nar. Can ise lenin krkndan sonra evi terk edip gidebilir. "Bay-Terek"in gvdesi boyunca canlar yere inip, kadnlann rah mine derek yeni hayatn balanga olurlar. Bylece, varlk leminde her ne varsa hepsi hareket halindedir ve hepsinin de dnyada benzeri vardr. Bu anlamda. "Bay-Terek". ayn zamanda
98

BEHLL .iliksiz, lp. dirilmeler eklinde, ebed varolmay -kainattaki de nlilii sembolize eder. (bale Aa) m >K: Kazaklarda yakn gemie kadar korunup gelmi, eski bir mnasim ad. u szcn Kazak dilinde birka anlam var. "nsanlara veya hayvanlarla gelen azar, bu azan gnderen ve onu koruyun ruh". . nlarlan biridir. "Bedlk" adnn zaman getike, merasim oyunlann * | uras haline dnerek yaamaya devam etmesi ilgintir. Aratrmaalara gre. "Bedik". eytan varlklara taklan bir addr. Bu varlklar, kt ruhlar grubuna dahil olup. insanlara ve ev hayvan.nua eitli zararlar verirler. Hastala yakalananlann kurtulmas Kin. bah dualan yumuatlp elenceli klarak, merasim sarklan ..eklinde okunurdu. Akamlan, hastann evinde veya avlusunda toplanan genler, bu elenceli merasim arklarn okur. "Bedlk"ten ya avludan kp gitmesini ya da geldii yere dnmesini veya en ttmdan komu avluya gmesini rica ederlerdi. kp gitmeyen "lirdik "i. nce terbiyeli ve ll bir ekilde rica minnetle ikna etneye < alrlard. Sonra bunun y i n i tehditkar szler alrd. Hatta o /.man terbiyesiz ve hakaret ieren szler de sylenmeye balard. nana gre. buradaki ama, by gcne sahip "Bedik'in gzn korkutarak ekip gitmesini salamakt. IIFHL Yakndou kltrnde, geni bir ekilde yaylm bir halk kltr karakteri. Bazen tarih bir kiilik olduu da sylenir. Arap halk kltryle bal bu motif, yanllkla adlandnld gibi, dnya halk bilimindeki, "akll ahmak"lardan deil, "deli grnl akll"lann dou versiyo nudur. Bllglliiyle ayrt edilen "Behll" motifi, geleneksel halk bili minin kendi iindeki mistik gc yanstr. Azerbaycan Trklerinin szl edebiyatnda, "Behll Danende" (Bilgi Behll) ile ilgili ok sa yda fkra vardr. O, halk iinde. "Dfvane Behll" olarak da tannr. Aslnda hem "Behll" hem de "Divane" adlan, ayn anlam iermek ledirler. "Divane" ad, onu halk sofiliine ve derviler lemine de 99

BEHLL balar. Bunun kendisi de amanizmden gelir. amanlann bir za manlar "Divane" adyla canlmalan rastlant deildir. "Behll" motifinin ekillenmesinde, halk sofilii nemli bir rol oynamtr. nana gre, "Behll", Tann sevgisinden deli divane olan sfi. mecnun ve meczup gibi, baz evliyalara verilen bir addr. lk nceleri, her trl fazilet ve iyilik severiigi kendinde toplayan se ilmi insanlara, "Behll" ctenilirmi. Bu adn szck anlam, "Gler yzl, komik nsan" demektir. "Behll". daha sonralan -tahminen sekizind yzylda- evliyalara verilen ad oldu. nsanlara gre, "Behll" denilen insanlar. Tanndan kalplerine ge len ktan akllann yitirirler. Onlann erisinde, ilh cazibeye tutul duktan sonra, bir daha kendilerine gelemeyen bile vardr. "Behll". grnmeyen lemden haberler verebilir. Bazen kalann atp, dert li dertli gezen Behlller olsa da hibir sebep yokken, kahkaha atp glmek. "Behll" adn tayan kiilerin en belirgin zelliidir. bn Arab, Behlllerden birine, akln nasl yitirip, deli olduunu sorduu zaman. "Behll". kahkaha atp glm ve "Asl deli olan sensin ki akl olmayan birine, akln nasl yitirdiini soruyorsun!" diye cevap vermi. Bu anlamda "Behll". bakalannn bilmedikleri gerekleri ve ge lecekte olacak hadiseleri bildiine nand iin, bu bilgiden mah rum insanlann davran slan na. gaflette olmalanna ve cahilliklerine bakp anlaml anlaml glerdi. Bu davran tarz da etnik kltrel ge leneklerde kendi iradesini "Divane" adnda bulmutur. Mecnun olan "Behll". yalnzl sever, harabelerde, ykk dkk yerlerde, mezarlklarda yaar. st ba dknt, dalgn, akn ve zntl halde dolar. "Behll". iirle hikmetli szler syleyebildii iin hikmet sahibi ve bilgi insan gibi de tannmtr. slam, fkh ve kelam alimleri, grn itibariyle aklldan ok de liye benzeyen "BehlTn, kutsallk makamna kan masna ve "Al lah'a yakn evliya olarak grlmesine, bandan beri kar kmaktadriar. Onlann fikrine gre. Tann'ya olan kulluk borcunu bilinli bir ekilde yerine getirmek gerekir. Mecnunluk ve divanelik bir kusur dur. Bu yzden peygamberlere divane denilemez. Mecnunluk ve 100

BEY divanelik, evliyalkla da bir araya gelemez. Bu yzden de Behlllerl. vlryaln en yksek kanarnda grmemilerdir. "Behll" ad, zel sim olarak da kullanlmtr. Bu anlamda, ivhll Danende" (Bilgi Behll) motifini. "BehlT'lerin genellelp, sembolize olmu ekli saymak mmkndr. BEY: lk anlamyla, kutsallkla bal ierii olan bir anlay. Kutsallkla ball ok sonralan bile, Trklerde beyliin insanlara bir Tann vergisi olarak dnlmeslyle agklk kazanyor. Kodeks Kumanikus'da. "bay" kkyle ilikili olarak, "Beyimiz Tengri" ifadesi kullanlmtr. Altun Gl metninde, "Umay-beg" ifadesine rastlanr. "Bey" szc, bu bakmdan da anlamsal olarak bandan beri kut sal bir ierik tamtr. Ebu Heyyan'n. "Kitab el idrak.."nda, Uy gurca olduu belirtilen, "beyer" szc de "Allah ve lhi" gibi anlamlandnlmtr. Szcn, eski Trke'de, nceleri Tann anlamna y.eten ancak daha sonralan anlamsal adan deiiklikler geiren Bag" ("Beg", "Bey") le ball ise pheye yer brakmayacak ka dir dorudur. Tuva-Kljilerin demonolojik grlerinde, yeralt ller saltanat nn sahibi saylan ve grne, "Al-Hal" motifine yakn olan "Yerlik Biy" adnda da "Bey" kkene rastlanabilir. E. Divayev'ln yazd metinlerde, Krgz bahlannn dilinden yle bir sz aktanlmaktadr: "Banza dolanm, dlvlerim-Banza dolanm, biglerim." Bu szler de kastedilenin, koruyucu ruhlar olduu aktr. "Bey" szc nn. "Big" ekliyle. "Koruyan" anlamn ifade ettii de baz yazarlar tarafndan kaydedilmitir. V. Bartold'a gre. "Bey", nceki zamanlarda khin, din trenlerin yrtcs olmutur. Yani soyun lideri olan "Bey", Trk Tanrclk kanu nunun yrtcs idi. Trklerin "Bey-Biy . (Beg)" ve Mogollann "Beki" eklinde kullan l klan bu kavram, V. Yegorov'a gre, ilk n ce ata. kurucu, anlamnda ilenmi ve bili nen dier anlamlanna daha sonralan kavu-

m Mm
S* 101

BEYER mutur. Yani, ilk calarda "Bey", din yinlerini icra edendi ve so yun dier yelerinden, giydii zel beyaz giysisi sayesinde aynlrd. OyrotJar ve Mekit boylannda son zamanlara kadar, her yl yap lan kurban merasiminin yrtcs "Baki" (Bey) namn tayan, so yun ak sakallsyd. Cengiz Han, buyruu tibaryla, beyaz giyinip, beyaz at binen, en yksek yerde oturan. Mool lan n ayn, yln be lirleyen ve kurban merasimlerini yrten. "Usun a da bu nam ver miti. Eski Trklerin "Bey" sz, anlamsal genileme geiren ve kutsal katta Tann anlamna gelen. Trk kkenli "Bag"dan tremitir, (bak: Bag; Bay) BEYER: (bak: Bey) BURA: Kazan, Tatar ve Bakurt halklannn mitolojik grlerinde eytan ruhlara verilen bir ad. Tatarlar bu kt ruhlan, ksa boylu kadn grnmnde anlatr lar. Onlann bodrum veya hamamlarda yaad klan na inanlr. "Ev Sahibfnden farkl olarak, onlar her evde bulunmazlar. Evlerde bazen, onun in zel bir yer ve gece yemesi iin zel bir yemek aynriard. Baz sylentilere gre. bu ruhlar evlerde kargaa yaratr baz sylen tilere gre de iyilik yapp, ev halknn varlkl olmasna yardma olurlard. Tatarlarda bazen, bu ruhlann verdii rahatszlktan dolay evlerini terk edip gittikleri bile grlrd. Bat Sibirya Tatarlannda. "Bura" ruhlanna, "San Sas" (San Sa) denilen ruhlar uygun gelirdi. ("San Sa". Trk halklannn ortak inanlanndan olan, "Al-Hal" ruhu nun adlanndan biridir.) Tatar-Mlartarda. "Biura", "Prier" denilen kt ruhlann deiik bir ekildir. Bakurtiarda ise onlar, ksa boylu, krmz giyimli ve her iki dnsten olan varlklard. Bu ruhlann. ormann derinliklerinde dolaoklanna azan insanlan raz edip, onlarla yaadklanna, daha sonra da bu nsanlara yardm edip zengin yapt kl an na nanlr. BLMECE (TAPMACA): Kayna itibariyle mitolojik metinler ve riteller kkeninden gelen halk kltrnn bir tr. Bilmecelerin dn102

BLMECE IMI yaratld zamanla kkten gelen derin bir bal var. KozV.nni srcdni anlatan mitolojik bir metnin sonradan bilmeceye lnnuyHmcsi olayna bir rnek. Altaylann halk kltr gelenein.1. rastlanr. Baz geleneklerde bilmeceyi syleyip, cevabn bulma V'IMH. yarana glerle, data gler arasndaki mcadelenin ya>.H M zamanlarda oynanrd. Eski yln yeni yla dnt zaman. I l lece oyunu iin iyi bir zamand. ierik olarak mitolojik inanlara dayanan bilmecelerde, dnya nn yaratlnda yaanan aralkszlk tekrarlanr. Yani nce yerin, g|0n, ayn. yldzlann. sonra hayvanlann, bitkilerin, ve insanlann yalatlikis aralksz olarak gzienilirdi. Bu srete sz de man anla mn yaratarak, dnyann temeli gibi ortaya kard. Aratirmaalar. I H I anlamda bilmece olayn, dnyann szn gcyle yaratlmas < dayyla karlatnyoriar. Dnya ve yaratl sreci hakkndaki somlar u/nine kurulan bilmecenin sohbet niteliinden ok, sakral ierii nemlidir. Dier zellii d a n ki anlamllk ve st rtl anlatm se onu ritelle dorudan ilintllendlriyor. nk ritelde de baka alemle iliki gstergeler ve ift anlaml bir sembolize bir dille ger ekleiyordu. Bilmecenin bu zellii, ona ritelden ayn bir gncellik kzandrarak, halk kltrnde zel bir yer kazandrmtr. Kkeni aynca yasaklarla da llintilendirilen bilmece, tren trkle ri, ritel ve zellikle de dn trenlerinde sylenen trklerle sk Mglant iindedir. Dnlerde ayn bir yeri olan bilmeceler, eski alarda dn trenlerinin vazgeilmez blmn oluturuyorlar d. Bilmecelerin dn trenleriyle ballna dair Trk halklannn kltrel geleneinde de ok sayda etnografik veriler vardr. Kumuklarda adna "kiritleme" (kilitleme) denilen dgn-tren bilmeceleri, inisiasiya trenleriyle balyd. "Kiritleme" szc, "gizli anlaml, sakral ierikli sz" anlamna gelir ve bu anlamna g re de Azerbaycan Trkesindeki "balama" ve "khibend" szlerine yakndr. "Kfilbend" veya balamalann da byk bir ksm, doa, yaratl, kainatn kuruluu ve yln mevsimleri gibi konular hakknda olup. din-mitolojik anlam ierirlerdi. Sanatsal ekline gre "kiritle m e " tipli metinler arasna halk kltr gibi Yakutlarda korunup ka11)3

BZDEN YLER lan, "gizli, kapal, srl, yasak" anlamlan bildiren "tuyuk'u da dahil etmek mmkndr. Bilmecelerin dn trenlerinde arkyla bal soru-cevap ek linde gerekletirilmesi, dier Trk halklaryla birlikte Azerbaycan halk trkleri arasnda da rastlanr: "Sen bir kzl alma olup-Sanda girmeli olsan..." sz bu trknn ierii, onun ilk mitolojik anlam nn deikenlik ve evrilme anlayyla ball olasln dourur. Konusu itibariyle bir birini tlsma drme ve evrilmeler zerinde kurulmu olan "Ohhay" adl Azerbaycan hikayesinin 1920'deki bas ksnda iir eklinde de yer almtr. BZDEN YLER: Azerbaycan Trklerinin demonolojik grlerinde, dnleri tanmlamak in kullanlan bir anlay. Bu varlklar, doa-uygarlk, kaos-evren, karanlk-k ve benzeri kilemlerde, doa, kaos ve karanlkla ilgili eytan glerin izlerini ta nar. Geleneksel halk grlerinde "Bizden iyilerin, ayak alt dahil yerin her karnda olduuna ama insanlara gzkmediklerine inan lr. Halk grlerine gre, koruyucu ruhlar olan "sahipler" de gze grnmezler. Neyin sahibiyseler onda yaarlar. Onlarla "Bizden yi ler" arasndaki fark var: "Bizden iyiler" hibir eyin sahibi deildirler. Yani koruyucu ruh saylmazlar. Aa alt, karanlk yerler, su kenan, kalabalklar ve bunlar gibi doann snnnda yaama!an, onlann tlsml ve karanlk gler elin de olduklann gsteriyor. nana gre "Bizden yiler", insanlann maln, kazann alar, pi rinan!, yan piirip yerler, elbiselerini giyip oynarlar. Ksacas, insa noluna devaml zarar verirler. Bu eytan varlklar ne gibi demir nesnelerden korkarlar ve bunun in de demir alnd zamanlarda korkar kaarlar. Halk inannda, ekmek yenildii zaman "Bismillah" demek ge rekiyor. nk, "Bizden iyiler" de insanlarla birlikte oturup yerler. "Bismillah" denildiinde, onlar sofradan kalkp glderlemi. ocua banld zamanlarda da "Bizden yiler", daha erken ocua yeti104

BOSTANCI

DEDE

ip onu dverierTni. Yere scak su dktnde. "Bizden lyiler"in ocuklan yanabilir. Byle durumlarda sinirlenen "Bizden yiler", su dken insan dverler. Dvlen insann az bumu eilir. Su imek iin eildiinde de yine, "Bizden ryiler"in korkup kamalan iin, "Bismillah" denilmelidir, (bak: ak, Yeg) BODUN NL: Eski Trklerin, "lkeyi Koruyan Ruh" ad verdikleri dan ince'deki ad. inlilerin eski Trklere bal verdikleri bilgilerden biri gibi, kendi dillerine evirip, yazya aldklan bu ad, Trk halklannn tapndklan dalara, yurdun koruyucusu gzyle baktklann gsteriyor, (bak: Da, tken) BOSTANC DEDE: Anadolu Trklerinde rastlanan ve mitolojik izgi lerini koruyan bir karakter. Trk halk kltrnden bahsedilen aratr malarda, onunla ilgili karakterin hakknda sessiz kalnmtr. "Bos tana Dede", grn tibariyle de mitolojik karakterleri hatrlatr. Bedeni sk tylerle kapl, sa-sakal birbirine karmtr. Bu gibi zel likler, onunla doann bolluk gleri, yani hayat yaratan gler ara sndaki bal sembolize eder. "Bostana Dede"nin sihirli bir an vardr. Kanatlan olan bu at, insan gibi konuabilir. "Bostana Dede", destan kahraman!annn karsna bu atnn srtnda kar. Atn byle asimetrik gnts de onun br dnyayla likisinin ve eytan dnyayla ballnn bir aretidir. "Bostana Dede" istediinde, bir yerden, baka bir yere havada gidebilir. Onun uan kularla yaknl vardr. Onun nerede olduu nu, kartal gibi kular bilir. Ancak mitolojik tabiatl bu destan karakte rinin gc snrldr. Trk halklannn geleneksel grlerindeki motiflerden, "Baba Dehgan" motifi, "Bostana D e d e y e yaknl ile tannr. Esasen Orta ve Dou Anadolu'da yaygn olan bu mitolojik varln "Yedi Bal Dev" ve "Orman Ruhu" motifiyle belli bir anlamda yapsal-ilevsel yaknl vardr.

105

BOYNUZ BOYNUZ: Trk etnik-kltrel geleneinde, sistematik bir ekilde kendini gsteren dinsel-mitolojik bir unsur. /Mitolojik anlamna gre bu unsur, egemenlik ve g anlaylar le lgilidir. "ki Boynuzlu Ata" hkmdar motifinin ilk ver siyonuna, Trk mitolojisinde rastlandna dair fikirler var. "Osmanl Slalesinin Tarihi" adl eserin yazan Rstem Paa, skender Zlkerneyn'in Makedonyal skender olmasna itiraz ede rek yle diyor: "Kuran"da "iki boynuzlu" adyla ha trlanan, Ouz Han'dr. Mitolojik an boynuzlu ola rak betimlenen kahraman, Gk Olu ve ayn zaman da ilk samand. Trk mitolojisinde boynuz, "Gk Oglu"nun balca zelliklerinden biri saylr. Bunun iin de Orta a minyatrlerinde, Ouz ve oullan, boy nuzlu olarak izilmiler. Aratrmaclar, eski Trk etnik uygariklannda, boynuzlu ecdadn byk yer tutuunu vurguluyorlar. Umay Ana, Erlik, jalmauz, Dev, Da Ruhu ve dier tm mitolojik varlk ve motiflerin boynuzlu olarak ta nmlanmas, Trk mitolojik sisteminde srekli kar mza kmaktadr. Altay aman metinlerinde, boy nuzlu d a ruhunun ad geer. or halk bilimi metin lerinde. Su Sahibinin de boynuzlan olduu belirtilir. ran'n Fars blgesindeki Trk asll Kakaylar, gkten yamur yadracana nandklan Kosa gelinini ssler ken, bana da iki boynuz takarlar. aman davullanndakl resimler arasnda, boynuzlu insan resimleri geni yer tutar. Birok Trkistan ve Al4Ly tay aman da boynuzlu resmedilir. Boynuzlu amanlar F/f hem gk hem de yeralt dnyasyla balant kurabilen, yi gl samanlard. 1/ Boynuz, aman metinlerinde, eski lemle ball gs1/ terir. Gk amanlannn boynuzlu olarak tanmlanmalan, da3T ha sonraki alarda, merasime katlan amanlann boynuzlu 106

BOYNUZ balk takmalar, amanizmle ilikisi olan Trk tarikatJannda da eyh ve mritlerin balarna boynuzlu apka takmalan bu nanan gster gesidir. Altay mitolojisindeki yeralt saltanatnn sahibi "Erlik", Yakuardaki yeralt dnya hakimi "Arsan Duolay" ve Karaay-Balkarlarda "Teyri Kz" denilen "Umay-Biye", ou zaman boynuzlu betimle nen mitolojik varlklardan birkadr. Boynuzlu koruyuou ruh grn tleri, Altay kltrnde geni bir ekilde yaylmtr. Orta Asya Trk lerinin hikye, efsane ve destanlannda, "Jalmauz", "Calmauz" ve "Yalmauz" gibi adlarla bilinen mitolojik varlk da ou zaman boy nuzlu olarak dnlr. Ulu Yer Ana'nn deiime uram versiyonlanndan biri olan "Yalmauz Kempir"in gc, boynuzlannn say sna gre deiir. Yedi boynuzlu "Yalmauz Kempir'ler, en korkun olanlandr. Kumuk efsanelerinde, boynuzlu ylan motifine rastlamak mm kndr. Ylan motifi eytan doaya sahip olup yeralt dnya gle rini temsil eder. Aratrmaalara gre, ikili boynuz: Evrensel dze nin, tek boynuz ise eytan doann gstergesidir. Karanlk dnya nn sembol olarak dnlen tek boynuzlu varlklar, Trklerin eski alara ait sanatsal metinlerinde de ylan eklinde karmza k maktadr. Trk mitolojisinde, tek gzl, tek kollu motifler gibi tek boynuzlu varlklar da eytan glerle balantldrlar ve onlan temsil ederler. uvalardaki "Arun" ve ona benzer eytan motifler de bu gruba dahildirler. Mslman Trklerde ise eytann kendisi de kuy ruklu ve boynuzlu bir varlktr. Ksr kadnlann, kutsal yerlere giderek, oradaki boynuzlara ip balayp ocuk istemeleri de eski Trk amanizm'yie ilgilidir. Bu nunla ilgili dikkat eken baka bir konu da eski Trk din-mitolojik grlerine gre, ocuklan koruyan "Ulu A Ana'nn (Umay Evliya) da boynuzlu betimlenmesidir. Umay Ana'nn boynuzlu betimlen mesinden de grld gibi lk kullanm, Ulu Ana topluluuna da yanan boynuzun ilevsel gstergesinin, Trk etnik-kltrel gelene inde, iyiden ktye deierek, yeralt dnya sahiplerinin zellikleri haline gelmitir.
107

BOYU BR KARI BOYU BR KARI, SAKALI K (YED) KARI: Atein koruyucusu. Azerbaycan Trklerinin inanana gre, boyu bir kan, sakal yedi kan olan bir dn vardr. nsan benzeri olan bu d n , gze grnmez. Bu dnin sakalndaki tylerden her biri, bir oktur. Sibirya'nn Trk halklanndan olan Teleutlarda: Ate Ruhu, par mak boyunda, san bir samur. Yakutlarda ise kk ak sakall yal biri eklinde dnlmtr. Anadolu Trk destanlannda "Boyu Bir Kan, Sakal ki Kan", mitolojik karakteri "Ateli Mercimek" adn tamakta ve adndan da anlald gibi, atele olan balln koru yup saklamaktadr. Ad atele ilgili dnlen, "Hal-Al" karakteri, Azerbaycan Trk inanlannda da ksa boylu olarak dnlmtr. Ate-Ooak koruyucusunun, ksa boylu insanak olarak dnlmesi arannalara, Mool dilindeki "Ortdan" anlaml "Otuy" szcn, aklama imkan vermitir. Bu varln atele olan ball, Trk halklannn ounda unutul mutur. Sibirya Tatarlannda, bu karakterin ad, "Kaldazn"dr. Sinirli ruhlarla mcadele eden bu varlk, "bir eyrek boyu, be eyrek sa kal olan bir yal"dr. "Boyu Bir Kan, Sakal Yedi Kan" eski karak teri koruyan destanlarda, Karanlk Dnya Padiahnn kk olu gibi gsterilir. Destanlarda se "Boyu Bir Kan, Sakal Yedi Kan" olan devlerin, llerde, harabelerde, maaralarda, yerin yedi kat al tndaki kuyularda ve ksacas, "Karanlk Dnyas "nda yaadktan an latlr. BOZKURT: Trk mitolojik dncesinde, ulu ata, yol gstericisi ve drstlk levleriyle karmza kan, koruyucu, klt kahraman sta tsnde mitolojik bir motif. lk Trklerin, yani ecdadn ada olan "Bozkurt", bu anlamda Trk etnik-kltrel geleneinde yaratl srecinin kanlmas olan ilk ata ve bir klt kahramandr. Oguzname motiflerinin en eskilerinden olan bu varln, tm ilevleri de onun klt kahraman ve gkyz olu olduundan kaynaklanyor. Kken tibariyle, mitolojik ata ve klt kahraman motifine balanan "Bozkurt"a, Yakut dilinde, etnikkltrel gelenein doasna uygun olarak, "Gk Olu" denilir. Bu
108

BOZKURT

Ergenekondan k

ve

Yol

Gsteren

Bozkurt

ad, onun kutsal bir varlk olduunu da gsteriyor. Onun iin, "Bozkurt"u, "az kala Tann seviyesine kaldnlan!" bir motif olarak grmek, onun etnik-kltrel gelenekteki deerler kmesindeki yerini doru belirieyememekten gelir. Aratrmalar, tm kurtlann deil, sadece "Bozkurt"un, eski Trk dncesinin bir paras olarak kabul edildii gereini ortaya koy maktadr. "Bizimkiler-Bakalan" karlamasnda, bizimkilerin yann da duran "Bozkuf'un kutsal sayld etnik-kltrel metnin, kutsal anlamlar hiyerarisinde de yalnz onun yer aldn gstermitir. Trk mitoloji sisteminde, klt kahraman, ilk ata ve koruyucu ruh gi bi ilevler yerine getiren "Bozkurt'un, baka birok ilevleri de var dr. Bunlara, da koruyuculuu ve dolaysryla vatan koruyuculuu da dahildir. nk bir grup sistemlerde olduu gibi, bu sistemde de d a ruhu (koruyucusu), ayn zamanda toprak ve vatan koruyu cusu olarak dnlmtr. "Bozkurt" destannn -Ergenekon Efsanesi- izleri, Gktrklerden kalma, yadigar olarak bilinen Bugut Abidesi zerinde, "Bozkurt"tan 109

BOZKURT st emen, kollan kesik ocuk kabartmasnda da yaamaktadr. Eski Trke metni elde olmayan "Ergenekon"da, "Bozkurt"un kurtanc motifi olan, "Borteino"yu (Bozkurt), ilk Trk hakan gibi sunarak, onun derbrmasyona uram ekliyle aksettirilmitir. Bu yzden de Trk kltr araarmaclanndan birou, hakl olarak, "Ergenekon"un, Mool devri tarihisi Reideddin tarafndan Moollatnlm bir Gktrk Bozkurt destan olduunu yazarlar. ? Altay dalan etrafnda, Ouz Trklerinin iskan etmesi hakknda, Trk halk efsane si" ad altnda kaydedilen, Azerbaycan mitolojik metnine gre, Trk'e kurtulu yolunu gsteren "Bozkurt", Nuh Peygamber'in o ludur. Burada Trk'n, nesli oalrken syledii, "Bozkurt, bizim kurtancmzd. Eer o, yol gstermeseydi, ne ben olurdum ve ne siz... onun iindir ki, Bozkurt'a her zaman inanmalsnz" szleri ol duka anlamldr. Gktrkler, kutsal yzl sandklanndan, kz! bal "Bozkurt"un resmini, gk bayraklan zerine bile kazmlardr. Trk kltrel geleneinde kutsal saylan "Bozkurt", sava ruhu anlam ierir. "Bozkurt" ile bal ok sayda mitolojik inanlar, Trk etnik-kltrel geleneinde, onun, bellardan kurtulan bir sava ru hu, mutluluk getiren bir g, sosyal dzenin koruyucusu gibi nemli yerler tuttuunu gsterir. nk "Bozkurt", eski Trk sava ideolojisinin de temelinde yer almtr. Bu anlamda, "Bozkurt"u sa van koruyucu sayan eski Trkler, savatan nce bu koruyucu ruha taparlard. Uygur alfabesiyle yazlm olan, "Ouz Kaan Destan"na gre, Trk ulusunun sava sembol "Bozkurt" (Gk Br) ol mutur: "Bozkurt olsun bize uran." Bu Trk mitolojik dncesinin kendinden doan bir olaydr. "Bozkurt" ile ilgili yazlm bu metin den anlald zere, kutsal yzl "Bozkurt", Ouz'un dnyay fet hetmesine, sava hamisi olarak yardm edip, klavuzluk yapmtr. Ordunun nnde giderek onlara yol gstermitir. Bozkurt, Kut Da efsanesinde de bir yol gsteriddir. Genellikle, Trk soyunun kt gnnde ve soyu bir eylerin tehdit ettii zaman, soyun zgrlk ruhunun sembol gibi "Bozkurt" ortaya kar, yol gsterir ve kla vuzluk yapar. Aratrmaclar, hakl olarak "Krolu" destann da "Bozkurt" destannn bir versiyonu olarak deerlendirirler. Derin ta110

BOZKURT rih br gemiten gelen bir gelenekle, Gktrk halklann da "Bozkurt"a benzetirler. "Moollann Gizli Tarihi"nde ise dnyann en bil gi hkmdan olan Cengiz in, "Bozkurt" soyundan gelebilecei ya zar. Bu metne gre onun ecdad, "Bozkurt"tur. O, "Brteino" de nilen "Bozkurt"tan domutur ad da "Ylk Yall Gk Br olu Cengiz Han'dr. "Cengiz-ngz" adnn anlam ise "Kurt Olu" de mektir. nk o, "Gk Yz Olu" gibi, kurtanc misyonu tamak tadr. phesiz bu metinlerin ou, tarih Kurt Olu Cengz'n dnya ya geliinden ok nceki alara aittir. Bu anlamda "Bozkurt"un mi tolojik gelenekte 'Tann Mjdesi" olarak bilinmesi de klt kahra man, lk ata ve kurtanc olan bu varln, eskiden tad sembo lizm asndan nemlidir. Tuva (Uyranhay) Trkleri, aman dualannda "Bozkurt"a yz tutarak, "... Kk pr erenim kayrahan!../ Tann'mn yakn.../ Bozkurt"um!.." diye seslenirlerdi. "Bozkurt" sfatyla karmza kan "Kayrahan", burada Tann'nn mjdecisi olan ruhun addr. Trk hal klan arasnda. "Bozkurt" ile ilgili ok sayda inan mev cuttur. Anadolu Yrkleri arasnda, son dnemlere ka dar yaayan bir nanca gre, "Bozkurt"un diini cebin de gezdiren kiiye nazar demezmi. Byle biri, uy kusunda da saykJamazm. "Bozkurt"un gz kuru tulup, toz yaplarak, srme gibi gze srlrse, o gz iyi grr ve bir daha anmazm. Bu bakm dan Dede Korkut Destanlan dneminde, Ouzlann dncelerinde "Bozkurt" motifinin az ok silindii ve buna benzer iddialar asl gerei yanstmamaktadr. Dede Korkut Kitab'nn ^ ^ \ v ^ C ^ Vatikan nshasnda, "Srt Yoluk Boz kurt" ibaresi vardr. Kitabn derin bilimdleri, Trk dillerinde "srt" szc nn "yz, grn" anlamndan ve Karaimce "yol" (talih), "yolayl" (mutlu), Nogayca "yoll" (mutiu), Ka111

BOZKURT

rakalpaka "oll" (kutsal, mutlu), Yakuta "collak-dyollok" (talihli, kutsal) ve benzeri szcklerin iinde korunan "yol" kkenine bal "yoluk" szcnn de talihlillk ve saadet anlamlan bildirmesinden yola karak, buradaki "srt yoluk" terkibini doru olarak "yz nur lu" "kutsal yzl" olarak yorumlamlar. "Bozkurt"a bu ekilde, "Kutsal Yzl Bozkurt" denilmesi, motifin mitolojik anlamyla uy gun olup, etnik-kltrel deerler sisteminde kendi yerini alr. Bu ira de, destann "Dresden" nshasnda, "Kurt yz kutsaldr..." eklin de tekrarlanr. V. A. Kordlevski. "Bozkurt, nmzde Trk aman dnyasnn kaplann ayor" diye yazmtr. "Boz" szc, "kurt" szcn den aynlmazdr ve bu anlamda "Bozkurt"la bal mitolojik hikyeler de komu Slavyanlara gemitir. Trklerdeki "Bozkurt" baresi, Peenek ve Kpaklardan Ruslara gemitir. "Igor Alay Destannda da grld gibi "Bozkurt"un, bu dildeki karl "Bosry Volk"dur. Eski Rus dilinde kurdun sfat gibi kullanlan "Bosy" ve "Bosov" sz leri, kurdun Trke'deki "Boz" tanmndan kaynaklanyor. Bu anlam da, Rusa'daki "Biryuk" (Yalkuzak) szcnn de temelinde "Bo ru" vardr. Bylece, etnogonlk srelerin iinde yer alp, toplumsal dzenin oluumunda da faal rol oynayan "Bozkurt"un. klt kahraman levi,
112

BURH,

BURKUT

bir grup Trk mitolojik metinlerinde korunup kalmtr. Uzunca bir zaman, yanllkla, daha ok bir totem eklinde grnen "Bozkurt" motifinde, aslnda totemizmin ne toplumsal ne de hukuk iaretleri var. Totemizmde, etnik birliklerin blgesine hizmet eden totem lerin aksine, btn Trklerin kutsal saydklan bu varlk, ierdii an lamla, Trk rkn bir btn olarak birletirir. Ulu ata, kurtana ve yol gsterid vasflanyla talann bile aklna kaznan "Bozkurt" motifi, da ha sonralan da Trklerin nanlann bir dzene sokarak, ulusal duy gunun ortaya k srednde, nemli rol oynamtr. Ulusal dealin, Trkln ve Trk millet seveiiinin sembol haline gelmitir, (bak: Kurt) BURA DOHSUN: Yakut metinlerinde geen eytan bir varlk. "Abaas" denilen eytan variklann soyundan gelen bu mitolojik karakter, yeralt leminin "Nes tgen" denilen blmnde yaar. Yazlanlara gre "Bura Donsun", ate kkenli olup, ateten yaratl mtr. Yeraltnda, onunla ayn kkten gelen baka varlklar da var dr. Boynuzlu ve kuyruklu olarak betimlenen bu variklann ne elleri ne de ayaklan vardr. "lm tohumu eken ve mutsuzluk getiren" "Bura Donsun", g rn itibariyle, Yakut metinlerindeki "Abaasflara yakndr. Tek eli, tek aya ve alnnn ortasnda bulunan tek gz vardr. "Harahhaan Toyon"un saltanatna ayakl atla gider. Tm bunlarla birlikte, "Bu ra Donsun", yan eytan, yani "yan Abaas". "yan insan" olarak ta nmlanr. BURH, BURKUT: Trkmenler ve Kazaklarda, yamur koruyucusuna verilen ad. Trkmen inanlannda, elindeki asayla, bulutlan bir yerden baka bir yere tayan, yldnm aktran "Burkuf'un bu ilevi, Orta As ya'nn Trk halklannda meleklere, Farslann inannda da "Ali'ye ait olarak dnlmtr. Kuran'da ise yamur yadrmak ve imek aktrmak "Allah"n elindedir. "Burkut Baba" motifinin kkleri, islam'dan nceki dnemlere 113

BURH-BURKUT aittir. Onun, slam "Allah"ryla mcadelesi, ocuu olmayanlara, "Allah"tan ocuk vermesini talep etmesi, baz halk efsanelerine g re "Allah" vermezse ocuu olmayan kiiye, "Burkuf'un kendinin ocuk vereceini sylemesi, efsanelerde rastlanan konulardr. Haz reti Musa. "Allah"a. szne sahip gkmayp, insanoluna neden ev lat verdiini sorduunda "Allah", "Onu ben vermedim, Burkut ver di!" diye cevaplayp, ekler: "Eer Burh, nne gemeseydi, o, yerin altn stne getirirdi." Onun, lm Melei, "AzraiPden llerin cann geri almak iin nasl savat ve hatta Cehennem'i ortadan kaldrmaya alt da baz metinlerde karmza kar. nsanlann domas, yaamas ve l mesi zerinde, "Burhun-Burkut Baba"nn etkili olduu anlalr. Halk inanlarnda. Onun rolnn snriandnlmas sonraki dnemlere rastlar. O, efsanelerde tipik kutsal bir sfi olarak gsterilir. Bu, bu evre deki uygarln z doasndaki mistik ruhtan gelir. "Burkut Baba" birok rivayette, airlerin ve amanlann koruyucusu saylr. O ba zen, "Devane" adyla da agnlr. Efsanelerden birinde "Burhun" ad. "DrVaney-i Burh Sermest" eklinde kullanlmtr. Buradaki "sermest" szcnn kkleri. "Burkut" motifinin olumasnn sonraki aamasnda, tasavvufun ve halk sofiliinin olduu yere de aret et mektedir. Bununla birlikte, vergi verilen kimseler de ruhlann setik leri kiiler olduklan in, davranlan da her zaman dnli olmak gibi anlalm ve bu kimselere, "dnli, divane" gibi adlar verilmitir. Bu adla anlmak onu, Trkmen "Korolu"sundakJ lk aman olan "k Aydn" ve Azerbaycan "Kroiu"sundaki "Ak Cnun" adlanyla ayn stat ve manda grme mkn verir bize. zellikle, "Burkut Baha'nn "Divane" adyla, Arapa'da delilik anlamna gelen "cnun" szc arasnda yakn bir ba vardr. Onun "Divane" ad, Orta Asya Trk halklannn dilinde, uygarln kural lan gibi, szc n grnrdeki benzerliine baklarak yorumlanr. Sanki o, ger ekte de bir "Divane" gibi yaar, hep yollarda olurmu. oluk ocu u ve ailesi olmayan "BunY'un, avare anlamndaki divanelii bu ka dardr. Bunun da kendi nedenleri vardr. Baz metinlerde, "Burh'un, rahatlkla br dnyaya atlayabildii 114

BURH-BURKUT geer. llerin cann Azrail'in elinden alarak onlan tekrar hayata < lndrebilir. Ancak "Burkut Baba"nn br dnyayla ball, ahret zerindeki hkmdarl, insanlann kaderine hakim olmas ve dier baz zellikler, onunla aman mitolojisi arasnda paralellik arama imkn veriyor. O, mitolojik metinlerde, aktan aa aman izleri tar. Bu dorudur. Trkistan amanlan, "Burt" ve "Burkut" adlann kendi koruyuulan kategorisine dahil etmiyorlar. Ancak Kazak bahlan, kutsal bildikleri baz varlklarla birlikte "ayh-BortYu (eyh Burh) yardma vanrlar. ayh-Burh, hi phesiz, "Burkut Baha'yla balantldr. Bir zamanlar Q. N. Potanin, yle bir fikir ortaya atmaktayd: Gele neksel grlerde, gk grltsn yaratan ve yldrm aktran varlk, amanst nanlarla ilgilidir. Mool-Hakaslara gre yldnm aktran, onu gklerde yaratan samandr. Ancak amann havaya etki yaparak yamur ve kar yadrabilmesi ile ilgili nan baz Trk hal klan nda -Kazaklarda, Altayarda, Moollarda ve Buryatlarda- var olmutur. Trkmenlerin "Burkut Balx"s, sadece grnte de olsa bu inann zlerini tamaktadr. Onun. ksr nsanlara ocuk verme gc de yine ocuksuzlara ocuk ba yapma gc d a n aman hakkndaki grleri hatrlatr. "Burkut Baba" motifi, ilevleri itibaryla mitolojik lk amana ok yaklar. Bu bakmdan Buryatardaki lk aman hakkndaki efsaneleri incelemek, "Burkut"un zellikleri ve mitolojik ilevleri konusunda yardma olabilir. Buryatardaki ilk ata aman, "Brked" adn tayor du. Bu ad sessel adan, Trkmenlerin "Burkut Baba"sna yakndr. lk ata amanlann, gklerde yaad klan inana da gklerde dolaan "BurkuTlara uyuyor. Kartal. Sibirya'nn baz Trk halklannda, amanlann nah arkada ve yardmcs saylmtr. Yakutlar se amanlann "Berkut"lann so yundan geldiine nanrlar. Kartalla bal efsanelerde onun da lk a man gibi lleri diriltecek kadar sihir gc olduuna dair anlatlar vardr. Yakutlarda, ocuu olmayan kadnlar, ocuk vermesi iin kartala dua ederlerdi. Krgz etioloji, mitolojik metinlerin birinde, yle bir hikye anla115

BUTA tlryor: Bir Krgzn kk esi uykusunda bir "Berkut" yani kartaln, adra gelip yatan evresinde utuunu grr. Bunun ardndan bu kadn hamile kalr. Boyun bykleri de daha sonralan "Burkut"tan doan bu ocuklar arasndan seilirlerdi. Kartal grnmnde dnlen ata aman ruhu "Brked" ile il gili efsanelerde, "Burh-Burkut Baba" motifin lk mitolojik aman iz gilerini de grmek mmkndr. amanizmle bal birok unsur, sonraki dnemlerin etkisi altnda kalsa da halk inanlannda, "Bur kut" ve "BunYun doal olaylar zerindeki gcne dair inanlar, gerekten de onun. aman mitolojisiyle ilikili olduunu gster mektedir. "Burh"un lme kar direnerek, slm grlerden uzak bir e kilde, "Allah" ve Azrail'le mcadelesi de dnyann tekrarianabilirlii fikrinden doan lmszlk iddiasndan gelmektedir. Yamur ko ruyucusu olmas da onun, bolluk ve bereketi temsil ettiini gsteriyor. Halk hikyelerinde, gezgin dervi ve kalender olarak betimle nen "Burkut". sfi ve aman topluluunun birok unsurunu kendin de birletirir. Onun baz zelliklerinin, Bahaeddln ve Kvslegzem gibi tarih kiiliklerle llkilendirilmesi gerei de uygarln varoluu ve devingenliinin bir eklidir. Anadolu Yrk Oymaklar arasnda ocuklan korkutmak in, "Markut-Merkt" adnda bir ku kullanlr. Bu motif, yallann derin nanlannda yaar ve yalnz ad anlanlan korkutur. V. Radlov, Altay dalannda yaayan amanlann yapt klan kurban merasiminden bahsederken, sema kuu "Markut" adnn getii bir aman duas metninden sz ediyor. V. Radlov'un sz n ettii ~Merkut", gze grnmez ve yalnzca belli insanlar onu grebilir. Kt ruhlan korkutmak amacyla arlan "MerktMarkut" adndaki bu ku ile Trkmenlerdeki "Burkut Baba" ve Ya kutlann, amanlann "Berkut" soyundan gelme nanlan arasnda, mitolojik anlamsallk asndan derin bir yaknlk vardr. BUTA: iirsel mitolojik yapya sahip birok tarih unsur tayan a man ak destanlanndaki Tann vergisi olay. Bu destanlar, Trk-Mslman grnde, hak vergisi veya Tann
116

BUTA ihtiyaa olarak bilinen "Buta" olay ze rinde kurulurlar. "Buta", kendi yaps ti bariyle, eski nanlara sk bir eklide baldr. "Buta" olayyla ilgili olan adlanr gzden geirilmesi, bu olayn kutsal! balln ve ayn anda da tasavvufun o zerindeki etkisini gsteriyor. Samanlara Tann vergisi verilmesi ola y, ak destanlannda, "Buta" vermek eklinde kullanlmtr. n, kural ola-

But

rak uykusunda verilen "Buta"nn etklsiy- Altay. M.. VI.-IV. Yzytl le, topraa yattktan sonra hastalanmas, kendinden gemesi ve aznn kprmesi, uyandnda ise "Yat mtm, stme geldi erenler..." diyerek saz alp trk sylemesi, tamamyla aman izlerini hatrlatyor. amana vergi verildii zaman, dt durum evredekilere ne kadar delilik gibi grnyorsa. "Buta" verilen ak iin de durum ayndr. "Buta", ou zaman destanlardaki a (gelecein hak na), k arab eklinde iirilir. "Buta"y veren eren, Hzr veya Hazreti Ali'dir. "n gsn, demlrd finn gibi yakan bu bde", onun "yeniden olumasnn" sembol olup normal bir nsann, hak katna ykselmesini temsil eder. Artk "Kandan Mekn" ve ruhlar alemiyle balant kurma yollan alan n. "Buta'dan nceki ha liyle. "Buta"dan sonraki hali arasnda yerden ge kadar fark vardr. Onun "Buta"den nceki maym hali aman azannn bir gsterge sidir ve "yeniden olumaya" iaret eder. Bu duruma gei, gnln viran olup, halden hale dmesiyle birlikte adnn deiip yeni ad alnmasyla tamamlanr. Bu sre, dinsel-mltolojik ierikli olup, aman kltnde, ruhlar tarafndan sa manlk edip, onlann arsn kabul etmek iin seilmek anlamna gelir. "Buta" verilen biri, Tann kurbanlan arasna katlarak sonsuz manev gce sahip hak na dnr ve hakkn szcln yapar. "Buta"nn verildii zamana kadar -uurun yan kapal olduu uy ku zamanlan nda- verildii mekn da ruhlar lemi ve kutsallkla ba117

BY ll asndan dikkat ekicidir. "Buta"nn verildii mekanlar, genel likle maaralar, pirlerin ve atalarn mezar balan ve bunun gibi yer lerdir. Vergi vermeyi temsil eden "Buta" halk inanlannda, uur getirmek ve kt gzlerden korumak gibi bir ilev grr, (bak: Hak ; Vergi; aman Azan) BY: (bak: Yaz)

118

c
CALN: Saka Trklerinde Yer Ruhu'nun erefine yaplan merasimin ad. Sylenenlere gre amanlar gemite, Yer Ruhu iin ayn bir me rasim dzenlerlermi. nana gre "Calin Almak", bir temsil ekli olup, cinsel ihtiras yaratmak amacyla yaplr. Bu merasimi, ayn yer de yaayan birka kii birleerek bir arada gerekletirirdi. Gelen in sanlan misafir etmek iin nceden gerekli gda hazrlanrd. "Calin" merasimi iin, dnya aacn temsilen, dall budakl bir aaan altnda yer hazrlanp, yere direk saplanr. Direklerin ba, kmz konulabilecek ekilde oyulur. Bu kmz, Ulu Ana'nn erefine iilirdi. Direklerin evresine, sk yaprakl, g e n toz a a a (beyaz ka buklu, bol yaprakl bir aa) budaklan bastnlr. Bu budaklann aras na da siyah ve beyaz ynden rlm, ip ekilir. Bu iplere.Yer Ana'nn erefine, bez paras, at ty ve benzeri eyler aslr. Sonra bu direklerin etrafi itlerle evrilir. Bylece, Ulu Yer Ana, temsil edilir. Merasim gn geldiinde, nsanlar o alana toplanr ve amann gelmesini bekler. nana gre, kt ruhlan olein amanlar bu mera simi geiremezlerdi. aman, Yer Ana'nn yanna gittii zaman, elle rinde toz a a a tutan otuz dokuz kz ve otuz dokuz olanla dansa balar. Daha sonra burada temsili olarak bulunana Yer Ana'nn yan na gelerek, ondan "Calin", yani dnsel ihtiras gc ister. Yer anadan "Calin" alan aman, elindeki tokmak ve davuluyla at gibi kineyip, havaya frlamaya balar. O zaman, merasime katlan kadnlar da kahkaha atp, at gibi kineyerek, amann zerine atlar lar. htiras yarana hareketler yaparlar. Merasimdeki erkekler, kadnlan kenara ekip, aman onlann elinden alrlar. O zaman, aman yerinden kalkp slk almaya ve tokmaryla daireler izmeye balar. 119

CAN Bu durumda, kadnlar kendilerine gelip, sakinleerek yerlerine otu rurlar. Sylenenlere gre, bu merasim srasnda kadnlardan bol miktarda ter akar, yanaldan kpkrmz olur. aman, Yer A n a d a n al d "Calin"!, olduu gibi defa kadnlara doru brakr. Bunun et kisiyle coan kadnlar, elbiselerini gkanp gnl plak amann zerine atlarlar. aman, nfusun artmas ve bereketin durmadan srmesi iin Yer Ana'dan ald "Caln", erkekler ve hayvanlara da frlatr. Sayg deer ve tannm kadnlann katlmad bu merasim, akamdan balar ve tanyeline kadar srer. amanlann Yer Ruhu adna yapt klan bu "Calin" merasimini, ad ve kutsal anlam tibanyla, Ulu Yer ilahesi erefine yaplan "Yall" merasimi ile karlatrmak mmkndr. Her iki merasimin ad da "Al-Yal-Cal" kknden olmaldr. Ancak imdiki bilgilerle bunu ka ntlayacak verilere sahip deiliz. CAN: mitolojik inanlarda, ku, ylan ve balk, can en ok temsil eden sembollerdir. Trklerin inan ve dncelerindeki "can" anlay hem Msl man hem de Hristiyan yazartann eserlerinde ou zaman deii me urayarak agklandndan, onunla lgili geleneksel grler de bu yzden eksik anlalmtr. Baka dillerde bir tek szckle verilen bu anlayn arkasnda, eski Trklerin olduka zengin ve renkli g rleri yer alr. Ancak bu grleri, btn aynntlanyla baka dillere aktarma olana yoktur. Bu tr aklamalar ierik olarak bir aklama getirmediinden, hibir bilgi veremiyor. Din biliminde de "can" an layyla ilgili, ortak bir alma yaplmamtr. Trk halklannn "can"la bal, eski dln-mitolojlk grlerinin bir yaants gibi, Altaylarda bilinen bir inana gre, insanolunun can gklerde, "St-A" gl denilen yerde olur. ocuk doduunda Tann. onun ruhunu buradan alr ve bu ruhla ona can verir. Bat Sibir ya Trklerinde, cansz nesnelerden sadece yumurtann canl oldu una inanlr. Bu inanan kkleri, yumurtann hayatn kaynayla bal olduuna dair eski dnceden gelir. (Mitolojik nanan yaat120

CAN YERNE C A N s ve taycs olan, anlatclarn, bu konuda yle bir savunmas var: "Can olmasayd, yumurtadan yavru kamazd ki...") Aynca. can ile ilgili eski Trk din-mitolojik grleri zengin ol makla birlikte, eski Trklerde cann, "tin", "sur", "kut" gibi deiik .lan da vard. Bu adlar, amanlst dncede birbirinden farkl an lamlar ieriyordu. rnein, amanlst dnceye gre insan, sadece mhun cismi terk etmesiyle ffnyordu. nsann lmesi iin, bedene g veren, onu harekete geiren cann da uup gitmesi gerekiyor du. iirsel deyim olan "Can Kuu'nun kayna bu grlere daya nr. Ruhlar, nsan grnnde dnemedikleri in, putlar da ya ratmam olan eski Trkler, nsan ldkten sonra bile ruhunun yaa dna ve lmden sonra ikind bir hayatn varlna nanrlard. Eski Trklerin din-mitolojik grlerine gre, nsann lm iin, ruhun deil, cann bedeni terk etmesi gerekiyor. Ku eklinde d nlen can, bedeni, az veya burundan terk edebilir. Bir Altay hikyesinde, ordu savat srada askerlerin zerinde, drt kanad olan kara bir berkut dolar. O kara berkut, dven ordunun cann temsil ediyor. Hikyenin kahraman da bu can yok ederek, dman ordusunu yenilgiye uratabiliyor. Bir fikre gre eski Trke'de, cann dier bir ad da "z-s" imi. Mecazi bir ekilde, "Can Kuu" olarak fade edilen ve insan hayata balayan bu "z", ayn zamanda hem ruh hem de can anla mnda kullanlmtr. Bu eski gr, Azerbaycan Trkesinde "ken dinden gemek" ve "kendine gelmek" gibi deyimlerle korunmu tur. Cann, ku eklinde bedenden kp gitmesi, aman hikye ve efsanelerinde geni yer tutmutur. ada Trk dillerinin genelinde kullanlan bu "z-s" szc, eski Trke'de, "can, ruh, zek, bir nesnenin zei, erii, temeli" anlamlannda kullanlmtr. "z s " (z) sznn kk ise daha ok, Sibirya Trk halklan ve Mogollann dilinde yaygn olan ve ruhla, canla bal anlamn koruyan "Uzat" teriminin temeline dayanr, (bale Tn: zt) CAN YERNE CAN: Eski Trk tannclna sonradan kanm olan amanizmn kalntlanndan bir anlay.
121

C A N YERNE C A N "Dede Korkut Kitabrnn "Duna Koca Olu Deli Dumrul Boyu'nda, Azrail'in dilinden yle der: "Mere Deli Dumrul, Allahtaala'nn emri byle oldu ki, Dumrul, can yerine can bulsun, onun can zgr kalsn!" Trk amanist grlerine gre, bir hastay lmden kurtarmak iin baka bir can feda edilmeli, "can yerine can" verilmeliydi. Bu can, hastann btn dertlerini kendi zerine toplard. Genel kanya gre, Azerbaycan Trkesindeki "Kurbann olaym", "Kadan ala ym", "Bana dolanaym" ve benzeri deyimler, eti yenilebilen bir hayvann, hastann zellikle de ocuklann ba etrafnda dolatnlp, kurban olarak kesilmesi ve bununla da er glere karlk verildi inden hastann dzeleceine ve arsnn, acsnn, kurbanlk hay vana geeceine olan nanca bal olarak kullanlmaya balanmtr. Benzer bir gelenein ad, Krgzlarda "Kt"tr. Babur ah, o lu Muhammet Hmayun hastalandnda, ba etrafinda kez do landrarak, "Ne derdi varsa, ben stme aldm" diye adak yapm tr. Bunun ardndan Babur ah hastalanm, olu ise iyilemitir. Kazaklar ve Krgzlarda, amanizmle bal, benzer gelenek ve yinler, "Aynalu" veya "Aylanu" szleriyle ifade edilir. "Azizim, ca nm" anlamna gelen bu anlay, kelime anlam itibariyle, "Bana dolanaym" demektir. Bir hastann, aalannn baka birine gemesi iin onun bana donup dolanmak, can kurban etmenin en belirgin gstergesidir. Aratrmaclar, "Deli Dumrul Boy'nda, Deli Dumrul'un anababasntn, onun yerine kendi canlann vermemelerini, mitolojinin kendi man iinde aklyorlar. Bu manta gre, yal birinin de il, yalnz gen, ocuk dourabilen ve ekin ekip biebilen bir varl n lm, tekrar onu hayata geri getirebilirdi. Yani, ana-babasnn lm, mitolojik anlamsallk ve ilevsellik bakmndan, Deli Dum rul'un lmn engelleyemezdi. Bu yzden de mitolojik mantk, onu kabul edemezdi. Ban etrafnda evirmek ve hediye vermek inanann izleri de "can yerine can" hakkndaki grlerle bal olmaldr. rnein, Kr gzlarda, baa dolandnlp verilen hediyenin, hediyeyi alana mutlu122

CEMEL RTEL luk getireceine nanlr. Bu inana, V. Radlov da "Alasla" sznn aklamasn yapt zaman kaydetmitir. < l MEL RTEL (DEVE RTEL): Tarih anlamsallryla bilinen din kaynakl bir oyun. Trkiye'nin Tekirda'nda, daha ok bilinir ve Balkanlarda da deiik v-rsiyonlan vardr. Oyunu ynlendiren, gelenein ta kendisidir. Merasim kaynak l birok oyun gibi, bu oyun da da taklit etme, buyucu luk yini, mzik ve dans, meM .imin aynlmaz paralandrlar eriden birleerek oyunun btnl n olutururlar. Merasimde gsterilen oyunlann yazl metni yoktur, yin-oyun, sonunun nasl bitecei bilinmiyormu gibi, her zaman dikkatle izlenir. Bu, dinsel eski merasimlerin bir kalnts gibi oldu undan kalplam davranlarla doludur. Bu ve kalplann dna klamaz. Sihirli Ruhu'nun varl, ou aratrmaalara, onu, kt uhlan kovmak iin oynanlan bir efsun gibi deerlendirme imkn vermitir. Gnmzde, elence ynleri daha ne km bir ekilde, 1520 yalarndaki genler tarafndan oynanan "Ceme!" oyunu, ierik olarak bereket ve bolluk dncesiyle ilgili olup, mitolojik anlamsallna gre, topran bereketli olmas ve verimlii artrma amaan tamaktadr. Oyuna katlan bir erkein, gelinlik giymesi de bolluk ve bereket anlayryla baldr. ki kyn delikanllan, birbiriyle "Ce me!" oynarken, len biri olsayd bu lm ehitlikle bir tutulup, kut sal saylrd ve Tann'ya kurban verilmi gibi deerlendirilirdi. Hatta bu kurban, bolluun iareti olarak grlrd. Adnn dier bir ekli de "Deve Oyunu" (Ceme!, Arapa'da de ve demektir) olan bu dinsel merasim, Knm Tatarian arasnda, "Nevruz" adyla da yaplr. "Cemel Oyunu'nun, topraa tohumun 123

CEMEL RTEL atld lk gn oynanmas da onun uur ve bereket amaayla yap lan bir merasim olduunun iradesidir. Anlanclann kendileri de oyun zamannda, neden deve klna girildiini bilmediklerini sy lyorlar. Kaynan doann bilinmeyen ynlerinin sembol olan dinsel trenlerden alan bugnk oyunlar, ou durumlarda, eski bayram lara zg izgilerini korumutur. Bu bakmdan, "Ceme! Oyunu"na da bayram gzyle baklmas ve "Bolluk Neesi" veya "Bereket enlii" olarak grlmesi doaldr. Bolluk-be re ket ve reme anlayl eski dinsel trenlere olan bir ball da oyunun gnn istenilen vaktinde deil, sadece belli bir zamanda geirilmesidir. Oyuna balamak iin gece yansnn gelme si beklenir. Bu da herhalde, aydnln karanlktan dpmas gibi, ev renin kaostan yaratldnn semboldr. Bununla bitlikte, "Cemel Oyunu", hangi evin kapsnda oynanrsa, o yl o evde bolluk ve be reket olacana inanlr. Cemel denilen oyuncu, bahi verilmeyen evin nnde, yklp l gibi yatarsa, o yl o evde bereketin olmaya cana ve o evden bir lnn kacana nanlrd. "Cemel Oyunu"nun gerekten de bolluk anlayn canlandran "buta", dinsel tren kaynakl olduunu gsteren detaylardan biri de lp dirilme motifinin burada sk sk tekrarlanmasdr. Bu motif me rasim kaynakl tm oyunlarda karmza kar. Oyunculann "omak" ad verdikleri bir sopay gezdirmeleri de onu kutsallkla ilgili grme olanan da verir. Gerekte de kutsal ierikli oyunlarda sopa, bereket ve hayatn devamll fikrini sem bolize eden bir unsur olarak yer alr. Sopann dairesel hareketleriyle, topran verimliliinin artacana inanlrd. Merasimdeki yal kadn da ilevine gre, bolluk ve bereket getirilmesi fikrinin taycs olup, mitolojik Ulu Ana sembol gibi ilev grr. Aratrmalar, "Deve Merasimi'nn, "Sayac" oyununa yakn ol duuna iaret eder. Hatta oyunu oynayanlardan biri, "Sayaba" adn tar. Trkiye'nin baz blgelerinde ise bu oyunun ad, "Saya" olarak karmza kar. "Saya", sadece geceleri oynanr ve Trkme nistan amanizminden kaynaklandna inanlr.
124

CENGZ Oynanmasyla, bereketin geleceine inanlan bu oyunda bolluk, hayatn dairesel olarak tekrarlanmas ve lp dirilmeye olan gerek nana sembolize eden gl, nemli yer tutmaktadr. Glmek iin, eit eit gdklamalara giriilmesi, hayvanlann taklidinin yaplmas, vcnlik naralan atlmas ve garip sesler karmas, onun ilkel alarda yaplan din merasimlerle balln grme imkn verir. CENGZ: Yeryznde dzeni salamak iin, Ulu Tann'nn, z evla dn yeryzne gnderdiine dair mitolojik inanlarda geen kah ramanlardan biri. Onun adna "ngs" ve baka ekillerde de rastlanr. Merkezi Asya ve Sibiya halklannn hanzalanna silinmez izler brakan "Cen giz Han" adyla bilinen mitolojik anlatmn, ok sayda versiyonu vardr. Bu anlatlanlar, Tann Devleti" dncesi ve "Gk Olu" hakkndadr. O, Mool aman inannda da bir "Gk Olu"dur. Mool mitolojisinde, "Cengiz Han" motifi, genellikle Atalann ruhlan arasnda tapnlan bir varlktr. O, klt kahraman ilevinin tayasdr. Birok halk bilimi metninde de grld gibi "Cengiz Han", baz dn geleneklerinin oluturucusu ve demirdliin koruyucusudur. Atein meydana gelii ve hatta baz yerlerde adn konulmas da onunla ilikilendirilir. Birok aratrmaann, tarihten bilinen ve ad milattan nceki ikind bin yln en byk kiileri arasnda anlan "Cengiz Han"n, Gk Olu gibi, sonradan ilhletirilmi olduuna dair fikirleri de yanl tr. "Cengiz Han"n ilhletirilmesinde, tarihteki faaliyetlerinin yan sra, lmnden sonra Gk Olu Cengiz hakkndaki yazlar da etkili olmutur. Buyat rivayetierindeki klt kahraman, "Esege Malan Tengrfnin, gklere gkmadan nce, yerde yaadna inanlrd. Bu ruhun ad nn "Cengiz Han"n lakabn almas ise mitolojik dncenin gerekli liidir. nk "Cengiz Han", bir gk olu olduu gibi, "Esege Ma lan Tengri" de ebed gk tannsnn olu veya sadece gk olu say lrd. Uryanhaylarda, "ngis-Kezer-Kayrakan" adnda bir mitolojik
125

CENGZ varlk kaydedilmitir. "Han Tengiz-Cengiz"in, btn dnyay kapla yan sele kadar, tm yeryznn sahibi olduuna dair metinler var dr. Bu metinlerde ad gecen byk selden sonra, tm doaya can verilip tekrar yaratlmas, Cengiz'in adyla ilikilendiriiir. Buradaki "Cengiz" ad, "denizlerin koruyucusu" gibi anlamlandrarak, "Deniz-Tengiz" szcyle aklanmtr. ada Trk dillerinden Hakas metinlerinde, "in'is" sz, "Umman Denizi" anlamn koru mutur. Saka Trkesinde, yalnz halk biliminde kullanlan, "ngs" sz vardr. Yakut mitoloji geleneinde, talih ve felekle balantl "ngs Haan" adnda bir ruh vardr. Bu ruh, tarihteki hibir kiilikle rtmez. amanist Mool geleneinde ise "Hadr-ingis-Tengri", gk oullanndan olan bir ruhun addr. D. Banzarov, yazlann birinde, bir zamanlar Moollarda yaam, adnn anlam, "Gk Olu" demek olan, "ingis-Hadr-Tangriin-Hu" adnda tannm bir amandan bahsetmitir. Bu metin, hi phesiz, Timuin'in aman "ButTengri"ye de belli olmutu. Trk haJklanndan birou, "Cengizingiz" adl bir ruhun varlna inanr. A. Anohin'in verdii bilgiler den de anlaldna gre, Erlik'in yedi evladndan birinin ad, "ns Han" idi. Dier bir fikre gre, hret bildiren "ingiz", n kkenli "en" (sadk, dz) szcyle balantldr. nc bir fikre gre ise Mo ol kaynakl olup, "gl, dayankl" demek olan "ingis" ile ilikili dir. Bu herhalde, szcn sonralan geirdii ieriksel deiim so nucunda kazand anlamdr. Son dnemlerdeki aratrmalar, "Cengiz" szcnn kknde, "Kurt" (Br) anlaml "ino"nun olduunu kantlamtr. Eski Trklerdeki "gk olu" motifinin versiyonlanndan birinde, kahramann ad, "ingis-ingiz"dir. Kaynaklarda, Timuin'in mensup olduu so yun, gkten doan "Borte-ino" adnda bir varlktan baladna dair mitolojik metinler mevcuttur. "Borte", boz, "ino" ise kurt de mektir. Buradan Timuin'in gk olu soyu ile ilgili olduu anlalr. Timuin'in mensup olduu boyun ad da "Borigin" (Br tekin, kurt gibi) olarak veriliyor. Tarih kaynaklardaki, Timuin'in, Gktrk
*

126

CENGZ 'Nvletinin kurucusu "Aina"nn >yundan olduuna ilikin bilgiler de dikkat ekicidir. Kendisi Hun oyundan gelen "Aina"nn ad, "Kurt" demek olan, "ino" sz Uunun, ince'de ald eklidir. 10. ve 13. yzyllarnda Karahanl Devleti'ndek hakim soy da hi Trklerde Sklkla Kullanlan phesiz kendini, "ino" szc Hayvan Figrlerinden Bir Omek snden gelen "ana" soyuna balyordu. Hun Devleti'ni kuranlann, kurt kkl soydan geldikleri, kay naklarca da saptanmtr. Sinologlann, Hunlarda mparator lakabn anlatan, "anyu" szcn, Moolca'daki "Cengiz" szcyle l<arlatrmalan da merak uyandnyor. in kaynaklannda, "enli gudu anyuy" lakabndak "enli" szcnn, "gk", "gudu"nun ise "olu" olarak anlamlandrlmas; "enlf'nin, "Cengiz'le ayn kkten olma grn dourur. Bu da belli bir lde, onun gk olu an lamna da aklk getirir. "Cengiz Han"n soyundan sz edilen metinlerde kurt, "gn olu" saylr. "Cengizname" adyla bilinen destanda, "Cengiz'ln, Ouz Han'n olu, Gk Han'n neslinden saylmas da bu balomdan anlamldr. lk mitolojik metinlerde, "Ouz Kaan" destanndaki ta nma gre kurt, gkten, mavi n iinde iner. Kurdun, Yakutlarda, "Hallan uola" yani "Gn Olu", "Gk Olu" olarak adlandmas da kk itibariyle ayn inantan kaynaklanr.. Onun 'Tann Olu" gibi anlamlandrmas, Trk din-mitolojik sisteminin kurallan bakmn dan doru deildir. 'Tann Olu" denilse bile bu ad altnda, ilk ata ve klt kahraman zellikli "Gk Olu"ndan sz edildii dnl melidir. Bylelikle, "Gk Olu", "Kurt" ve "ingis", ayn anlamlan ifade etmilerdir. Buna gre de Tann topranda, "Beng il", yani ilh dzenle devlet kuran Timuin, "Gk Olu" inanana dayana rak, aslnda kurt demek olan, "ingis-ingiz" lakabn tamtr. Bu inan, eski Trk yazlannda -Gktrk- ve Uygur hakanlannn 'Tengrid Bolmu" (Gkten Domu) lakabnda, kendi resmini bulmutur. 127

CET CET: (bak: Ecdat) CILKA HAN: Yakutlann mitolojik grlerinde, iyiliksever tabiata sahip "Ay" ruhlar silsilesinden olan bir ruh. nana gre, "Clka Han", ocuk doduunda onun kaderini belirler. "Glka Han", "Urng Ay Toyon'un yaratt varlklar arasnda deildir. Mitolojik metinlerde, onun ei olan "nks"n, gklerde yaad sylenir. Doum koruyucusu olan ruh, ocuk vermedii zaman, ocuun cann "Clka Han"dan dilerlerdi. Cann "Clka Han"n verdii ocu un gelecei iyi olacaktr. Bu ocuk, herhangi bir hastalktan veya kazadan dolay lmezdi. Havyarlarn telef olduu veya kuraklk ol duu zaman, yine "Glka Han'a yalvanlp dua edilirdi. C1RTDAN: Azerbaycan hikayelerinin tannm kahraman, mitolojik asll bir motif. Aratrmaclara gre, Ate Ruhu'nun halk biliminde ortaya kan ekillerinden biridir. "Grtdan" karakteri, Trkmen hikayelerinde "Kala Patr" (Kel Kahraman), Tuva hikyelerinde ise "Baldr-Beejek" olarak adlandnlr. Ate-Ocak koruyucusunun ksa, crtdann boylu insanck olarak betimlenmesi, Mool dilindeki "Otuy" szcnn agklanmasna da yardma oluyor. Anadolu hikyelerindeki, "Boyu Bir Kan, Sakal ki Kan" motifi nin "Ateli Mercimek" ad tamas da bu motifin, Ate Ruhuyla ballnn bir gstergesidir. eytan unsurian koruyan, Trk halk hikyelerinde de "Boyu Bir Kan, Sakal Yedi kan" motifi, karanlk dnya padiahnn kk olu olarak sunulur. CN: Eski ve geleneksel grlerde, var olduuna nanlan ancak gzle grlmeyen mitolojik bir varlk. Klktan kla girebilmeleri, onlann en belirgin zelliidir. Adlarna "ns-Gns" de denilen bu varlkiann en ok bulunduklan yer, ykk dkk harabeler, hamam lar, ahrlar ve kprler gibi, eytan yerlerdir. Onun iindir ki yle yerlere girildiinde, kesinlikle Allah'n adn anmak gerekir. nk 128

CN M ir-1 ge. cinler "Allah'n adndan ve Kurandan korkarlar. Ana dolu Trklerinin inanlanna gre de Kuran, ocuklan nlerden ko mi Yannda Kuran olmayan ocuk, zayflamaya balar. Kuran olma ligi zamanlarda dnler gelip, ocuklan deitirebilirlermi. slam inanlanndaki "On", Trkistan, Azerbaycan veya Anadolu halk nanlanndaki dnin eski motifiyle ayn deildir. slam'a getiri len din anlay, yerli Trk halklanndakl ruhlann genel adn bildir mi. Baz stisna durumlarda se bir ruhlar kategorisi anlam fade etr,llr.

nana gre, dnlerin ktlk seven ve iyilik sevenleri vardr. lerinden yksek dereceye kalanlar da olmutur. slam'da "Allah", nHek, eytan ve dn anlaylannn lleri kesin olarak bilindiin ln. bu anlaylarda karklklara meydan verilmeyebilir. " G n " sz> ug. Fars dilindeki, "peri" ve "dev" szlerinin karl olarak kulla nlmtr. Eski Dnem Arap tarihileri de ran tarihinin mitolojik d nmnden sz ettikleri zaman, "Dev" szcn, kh "eytan" khsa, " G n " diye tercme etmilerdir. Arap dillerinde ise ayn anla m bildirmek iin. "Demon" (eytan) anlayndan yararlanrlar, (hak: I Vrnon) Aslnda "Gn", Arap dilinde "rtl, gizli olan", "duygu yoluyla alglanamayan, ilh emirleri yerine getiren, dindar ve kfir destan lannda geen varlk" anlamlann irade eder. Bir inana gre. eski Arap airleri, cinlerden ilham alrlard. ("air" szc, anlam olarak "bilid" demekti- air bilinmeyenlerden haber verdij iin. topluluk la din bir stat kazanrd.) Byyle ilgili ne varsa hepsi, dnler tara lndan onlara yaplrd. M. Kagar, "Divan- Lgat-itTrk"de, dnle rin bir blm olan, "vTlardan bahsediyor. Bu dnlerin, geceleri birbirlerine ok attiklann ve Trklerin, bu oklardan korunmak iin ge celeri dan kmadklann yazyor. Geleneksel grlere gre dnler. eytana ok yaknlar ve hatta ou zaman ayn olurlar. Bunlardan birine ait zellikler, bazen hem "Gn" hem "Enne" hem de "Albast" denilen eytan varikJara ait olabilir. Gnler. eytan varlklar olduklanndan. grnleri bata ol mak zere, her eyiertyie dnyadaki variklann tersini olutururlar. 129

CN rnein, cinler insan ekline girdikleri zaman, ayaklan ters tarafta kalr. Yani, onlann topuklan nde, parmaklan arkada olur. Bu inan n etkisiyle, Kazak-Krgzlar ve Karakalpaklarda, ocuklann arkaya doru yrmeleri iyi bir iaret saylmaz ve yasaktr. Bundan baka Trk halklannn demonolojik grlerine gre, ne zaman ve nerede grnecekleri belli olmayan dnler, toplu halde en ok da eski mezarlklarda, harabelerde ve llerde yaarlar. De iken klkl olduklanna inanlan, bazen de adlanna "Ednne" deni len bu varlklar, bir yerden baka bir yere g etmek iin, geceleri seerler. Geleneklerde, ocuklar, geceleri yalnz balan na bakmsz ve harabe yerlere gidemezler. nk mavi gzl dnler, byle ykkdkk harabeleri mesken tutarlar. Bu yerlere giden birini "Qn ar par." "Gn arpm" birinin ya dili tutulur ya az eilirdi. nana gre, insanolunun getirdii altn, eer dnlerin yaadk tan yerlerden gtrlmse kmre dner. Yaratc tarafndan, varolduklan haber verildiine gre onlar, ger ekte var olanlardan saylrlar. Gn efsaneleri hakknda konuanlar da onlann varlna nanrlar. Gnler, her zaman insanlara ktlk yapmak isterler. Grilerin, ara sra da gkyzne ykselip gnei veya ay tuttuklanna, nne rt ekerek, n yere dmesini engellediklerine inanlr. Bunu nle mek iin, gkyzne kurun sklr ve tencerelere vurulur. Mmkn olduu kadar ok grlt gkararak, dnlerin korkup kamalan sala nr. Grilerin demirden korkup katklanna inanlr. Genel grlere gre, dnlerin korktuu en nemli eyse, "Bismillah"r. Azerbaycan Trklerinin yaamakta olan inanlanna gre d n , bi rine zarar verdiinde, tas kurup (Tas Kurmak: i suyla dolu bir tasn iine bakarak, fala bakmak ve grnmeyenleri grmek) dni yakalar lard. Gn yakalayanlardan biri molla, dieri de fala olurdu. Molla bir kaba su dkp nne koyar, dnleri, tek tek adlanyla armaya balard. Fala ise "Buradalar, geldiler" diye haber verirdi. Gnler gel diinde, molla dua okuyup onlan karsna toplar ve derdi ki, "Falan insana dokunmusunuz, hastalanmtr." Gnler, o insana bir daha yaklamayacaklanna dair ant ierlerdi. Gndar hekim ise inana g130

CN re, her hastaln cinini bulup, kendine kle yapard. Cin bylece, bundan sonra efendisinin buyruuna uyup, hastadan uzaklard. Cinin, bir insan gtrp, deitirerek insanlktan gkarabileceine inanlmtr. Nogaylarda da cinlerle insanlar arasnda bir yaknlk olabilecei inanana, metinlerde rast lanr. Yallann inanana gre, cinleri sadece, onlann dilini bilen biri tutabilirdi. Byle biri, cinlerin papan ele geirerek, onlan yakalaya bilirdi. nk cinler, o papak sayesinde gze g rnmezler. Papan kaybeden cin, artk grnmezliini kaybeder, bu yzden de lrd. Baz halklarda, bir canavar grnmnde betimle nen cinlerin, delilik ve sara hastal gibi rahatszlklara yol atklanna ve byclerin, bu cinlerden faydalanarak, insanlara ve hayvanlara zarar verebildiklerine inanlrd. Ylan ve ku grn mnde olan cinler de vardr. Ylan olanlar yeralt dnyasyla, ku seklinde olanlarsa gklerle balantldrlar. . Velihanov, 19. yzy ln ortalannda, yle yazm: "Mslmanlarda, hastalklara ve azarbezara cin denir. Cinler ise uzun boylu, dank sal, iri gslerini omuzlan zerinden arkaya atan bir kadn grnmnde tanmlanr. Bu grnt, "Albast" motifini hatrlatr. Ancak burada dikkati eken konu, hastaln genellikle, "cin" olarak adlandmlmasdr. Gerekten de halk demonolojik grlerinde, her trl hastalk ve azar, karan lk dnya gleri olan aytanlar ve cinlerle ilikili dnlmtr. eytan variklann kendisi bile, birok hastaln sembol saylrlar. Bat Sibirya Tataannn din nanlannda, ruhsal hastal olan ocuklara, cin arpm denilirdi. Azerbaycan'n Zagatala'smda ise "Cn-Pir" adn tayan ve bu adyla amanizmin zini yaatan kutsal bir mekn vardr. Daha nceleri bu mekanda, ruhsal hastaldan te davi ediyorlard. Tm dnyann ruhlarla dolu olduuna inanan eski Trklerin dilin de, bu ruhlann Eriik'in karanlk dnyasndan olan ksmna, "Karane131

COKU me'ler veya "yeg^ler denilirdi. Uyguriann dini metinlerinde de bu "yeg" szc. "eytan" anlamn korumutur. Her trl hastaln nedeni saylan bu dnler. aman taralndan hastann bedeninden uzaklatrlrd. Azerbaycan Trklerinin inanlannda, "Hemzatlar" da denilen dnler, "Bizden iyiler" ad altnda bilinen varlklara dahil edilirler. Ba zen hatta "On", "Albast" veya baka mitolojik varlklann birbirin den ayrt edilmesi mmkn olmuyor. "Bizden iyiler, her yerde var olan, normal insanlann gzlerine grnmeyen ve nsanlara zarar veren eytan varlklardrlar, (bak: Bizden yiler) Dn-mltolojlk dnce sisteminde ayn bir yerleri olan bu varlk larda, "Qn" ad altnda zaman zaman koruyucu ruh, sahip ve ben zeri zellikler de gizlenmi olabilir. Geleneksel mitolojik grlerde var olan ok sayda karakter daha sonralan, "Gn" ad altnda toplan mtr. Ayn mitolojik varlk, Trkmenlerin geleneksel halk inanla nnda hem "Su Sahibi" hem de " G n " adn tayor. Trkistan bah lan da her birinin kendi ad olan bu varlklara yalvanrlar. Basknlarda ise her trl dn anlamnda. "Gn-Peri" deyimi kullanlr. Mitolojik dncenin tayc olan geleneksel toplum insanlannn grne gre, "Gn vurmular", kutsal doaya sahip insanlar drlar. Bu anlamda, "Gnlller", yan eytan varlklar olarak kabul edilir. nk, bu varlklann kendi ruhlan yoktur. COKU: amanlzmde ruhlarla temas srasnda yaanan hal. Etnolo jik metinlerde "coma" olay, kendi benliinden kurtulma olay gibi verilir. Bu durumda radenin cisim zerindeki hkm yok olur. Bu durama "mistik trans" da denilir. "Coma" hail. bazen delilikle bile kantnlr. Madd Alemle tm balann koparm olan aman, ruhlar alemiyle temasa geer. amanizm bu anlamda grnmeyenleri an lama pratiidir. "Coku" hallerinin grnte delilik gibi kavranma s, halk sofiliinin mistik doasndan gelen Aklara ve samanlara "divane" denilmesi ve vergi verilmenin " d n arpmas" gibi yorum lanmasnda kendini ak br ekilde gsterir. Ruhan lemlerden gemenin yolu olan "coku", aman ritelinin de balca izgisidir. 132

COKU amanIzmin kendisi de arkaik "coku" teknii saylmaktadr. nsa nn normal bilin hail olmayan "coku", onu grnmezler lemine kavuturur. Trk amanizmlnde "coa gelmek" in, herhangi bir halslnasyondan yararlanlmazd. Burada "coma"y yaratan daha ok m zikti. Mziin gcyle, amann dikkati kendi i dnyasndaki mo tifler alemine toplanr. Bahlann pri olan Korkut Ata'nn mziini duyan bir bah, kopuzun tellerinden kopan bu mistik motiflerin es rarengiz gcnn etkisinde kalr. Baz aman sarklan, coku verid gc sayesinde tedavi zellii tar. amanlzmde. ruhun gklere ykselmesi ve sonra yeraltna inmesiyle, "coku" ayn anda gerek leir. "Coku"nun yaanmad bir amanizm yoktur. nk amanizmde ruhlarla yaknlk, sadece "coku" halinde mmkn olur. Mistik ierii itibariyle "coku", grnmeyenler dnyasndan gelen bir k gibidir. Dnyay kirve pisliklerden temizler, mistik kalplarda dourur ve parlatr. O. her zaman ak olan bir ilham kapsdr. "Coku"yla gelen bilgiler, evliya ve erenlere zgdr. Hzr'n bilgi leri de bu gruba dahildir. Bu bilgi sayesinde uygarlk perdeleri kal kar ve gnl gznn almasyla gizli gerekler su yzne kar. "Coku" halinde sylenen szler anlalmaz da olabilirler. Ruhun bedende bir anlam kazand "coku" halinde, maddi dnyayla olan her tr balant ortadan kalkar. Bu haldeki insan hi bir ey grmez ve duymaz gibi grnr. Byle bir insan kendinden geer ve bu durum artk sembollere brnm olan baka bir dn yay yaamak demektir. "Coku" halinde olan insanlar, normalde sylemeye ekindikleri szleri rahatlkla sylerler. Bunun in de ta savvura gre, "coku" halindeki bir nsan yapt lerin ve syledii szlerin sorumluluunu tarmamaktadr. "Coku"yu Tann'nn kulu na verdii bir dl sayan tasavvuf ehline gre ise "Coku" sahipleri bu hail yaadklan srece Allah tararndan korunurlar. Mecnun, meczup ve behll, deli gibi grnen aklllardan saylrlar. Onlar her grnen deli gibi deillerdir ve Tann'ya kavumaktan dolay sarho olmulardr. Bu da bir Hak vergisidir. "Coku" halini inceleyen ara tirmaalar, grnrdeki benzedie bakarak bu hali Histerik ile ayn 133

CT B A B A saymlardr. amanizmi arkaik "coku" teknii olarak adlandran M. Eliade bile, baz aratrmaclara gre mahiyet itibariyle delilikten ayrsa da "coku"nun tekniini tam olarak aabilmi deildir. Mitoloji uzmanlarna gre "coku", arayanla aranan arasnda bir lemdir. Bu lemi kalemle betimlemek ise olanak ddr. "Coku", ilham ile ortaya kan bir srdr. aman "coku" halindeyken kendin den geer ve kendini bilmez. Ancak sonunda aradn bulur. "Co ku" amann mistik hayatnn amac deildir. Bu halin heyecanlan, lgnla benzer ve bu sre inde fikir ve zihin ilevleri normalden ok farkl olur. "Coku" halinde olanlarn anlatmak stedikleri da semboller ve mecazlarla doludur. Yaad klan halin ruhlarla yaknlk hali olduunu aka syleyenler de vardr. amann inan ve inan ne ise "coku"su da odur. Bunun iin de amann "coku" halindeykenki davranlan, asla onun ruhsal bozukluunun bir gsterge si olamaz. Mistikler, "coku" halindeyken zihinlerinin bir ayna eklini ald n ve sadece gerekleri yansttn kabul ederler. Farkl etnikkltrel geleneklerde "coku" halleri arasnda farklklar olabilir. So nu itibariyle "coku" bir srdr. CT BABA: (bak: Dehgan Baba)

134

AK: ulm Trklerinde. amanist kltle birlikte kullanlan olduka eski bir anlaytr ve ulm amanlannn, kendi tuttuklan koruyucu ruhlara verilen addr. amanist grlerin sade bir ekilde grld ulm Trkleri nin inanna gre, "ak" denilen ruhlann says oktur. Bu "ak"lann banda ise bir "Ulu ak" bulunur. irkin ve hrltl sesli, yeralt dnyasnn sahibi saylan on iki bal bu eytan varlk, tad ilevsel zellikler asndan, Gney Sibirya'ya komu Trk halkla nnn geleneksel din-mitolojik grlerindeki "Erlik" motifine ben zemektedir. eytan anlayryla birlikte de kullanlan ve "ek"in bir versiyonu olan "ak" szcnn aklanmas, ilgin sonular dourabilir. S zn geirdii anlamsal ayrmalar, onun "kt, pis, ktlk verid" ve benzeri anlamlann ortaya karmtr. Szcn bu anlamlan, Kumandn ve elkanlarda ilendii gibi, V. Radlov'un szlnde de verilmitir. ulm amanizminin balca karakterlerinden olan "ak"larla, Ta tarlar ve uvalann dilinde kullanlan, "Dua le yaplan kurban merasimfni bildiren "k" (ak-ek) szc ve eski Uygur metinlerin de rastlanan, mitolojik ierikli "Yaka" arasnda bir balant grlebilir. Bundan baka, Azerbaycan Trklerinin dnlere verilen "bizden yeyler" adndaki, "yey-yeg" ksmyla "ak-ek" arasnda da yakn bir ba sezilebilir. Ancak, bu varlklann mitolojik doas imdilik renilemediinden, bu yaknlk da yalnz varsaym olarak kalyor. "Yeg"in Garamin Trkesinde: "ruh"; Mahmut Kagar'nin "Divan- Lgat-it Trk" ile dier kaynaklarda: eytan anlamnda kulla nlmas, ulm Trkesindeki eytan olarak gemesi birbirini ta135

AY

NNES

marnlyor. Ve onlann ierik olarak bir kkten geldii ve ayn mitolo jik anlam erdii fikrini glendiriyor, (bak: Yeg) AY NNES: Azerbaycan Trklerinin geleneksel demonolojik g rlerinde, su merasimi ile bal olan mitolojik br varlk. Yal kadn klnda, ayda (rmakta) yaadna nanlr. "ay Ni nesi", kprden geerken suya ok baklrsa kzar ve insann ban dndrr. Ba dnen nsann gzleri karanr ve aya der. Dier Trk hal klan nda, "ay Ninesfne benzer motifler var. Ka zan ve bat Sibiya Ta tarlan nda, Tatar-Miariarda, Kum ukl arda ve Karaaylarda bu motifin ad, "Su Anas "dr. (Suu-suv anas). Uzun kzl sal "Albast" da Sibirya Tatarlannda "Su Anas" olarak bilinir. BakurtJann grlerine gre, Su Sahipleri'nin hepsi suda yaarlar. nsanlara da hibir zarar vermezler. Onlann yaadklan sarayn girii, nehirlerin derinliklerinde bir tan altndadr. Bu "Su Sahibi"nn ad na; Kazaklar "su perisi", Tkmenler "suv adam", zbekler de "su atvastisi" derler. Sahiplerden biri olan "su anas" se erkek klnda dnlr. "Albast" gibi o da sadece ay kanarlannda insanlara grnr. "Su anas", kendisiyle birlikte kuraklk ve hastalk getirir, insanlan suda boar. Onun iin, ilk defa su doldurmaya gelen gen gelin, "su anas"na adak iin demir para atar. Tobol Tatarlanna gre "su anas", in sanlann ayaklanndan tutup suya batran kt ruhlann lideridir. Tobol Tatarian onu, uzun, beyaz ve dank sal, yal bir kadn grn mnde resmederler. Azerbaycanllann, koruyucu ruhlar olan Sahipler'le illi grle rine gre, "su sahibi" bu sahiplerin en stn olandr. Onun iin, sa bahlan suya gidildiinde, "su sahibi"ne selam verilmelidir. Suya pis su dkmek yasaktr. Bu "su sahlbl"ni sinirlendirir ve nsanlara zarar vermesine neden olur. "ay Ninesi", "Su(v) Anas" veya "su sahibi" hakkndaki gr ler, eytan Al ruhuyla da ilgilidir, (bak: Su; Su Anas)

136

ENLIBEL EJEK IMAY: Hakaslardaki bir gelenee gre, ocuklar ska hasta landklarnda, "Umay ilhesi"nin, "eek lmay" adn verdikleri res mini hazrlarlard. Bu, Kutlu Umay ile bal bir merasimdi. Bu mera simin amac, "eek lmay" denilen, a gzl, doymak bilmeyen bir varlk olarak dnlen ruhu doyurup memnun etmekti. Merasim, krpe ocuun iki aylndan balayarak, ki ya na kadar her ayn yedinci gnnde yaplrd. nana gre, doy mak bilmeyen bu ruh, zamannda yedirilmezse, sinirlenir ve ondan sonra artk ocua koruyuculuk yapmaz, hatta intikam bile alabilir di. Hastalanan ocuk, "eek lmay" doyurulduktan sonra bile dzelmedii takdirde onun gsne kk oklar aplarlard. Bu yolla, ocuu hastalandran ruhlann korkup kaacana nanlrd. "eek lmay"n agzll de bal olduu mitolojik toplulu un bir zelliidir. Agzllk, Ulu Ana'nn zelliklerinden biridir. Ulu Ana, topluluuna bal motiflerin hepsinin agzllk zelliini tamas, mitolojik kurallara uygundur. "Cembil" ekliyle, Krolu Destan'nn bir versiyonunda bir yer ad olarak, yine, bir baka versiyonunda da Krolu'nu dnyaya getiren kadn anann ad olarak rastlamak mmkndr. "Cembil", kahramann anasdr ve bal olduu mito lojik Ulu Ana'y sembolize eder.
ENBEL (AMLIBEL):

Trkmen Krolu'sunun bir versiyonunda, Krolu'nu dnyaya getiren kadn. Da Ana'dr. Eski olduu dnlen bir versiyonda ise onu dnyaya getiren varln ad "Cembil" olarak verilmitir. Bu ad, "enlibeT adnn deiik bir versiyonudur. "enlibel", Kro lu'nun yaad yerin addr ve lkeyi sembolize eder. Onu dnyaya getiren varln adnn "Cembil", yani, "enlibel" olmas, Kro lu'nun da ruhundan doduunun sembolik iradesidir. "Cembil", kiiletirilmi, insan klna sokulmu bir varln addr. O, h e m yer addr hem de kahraman dnyaya getiren Ulu Yer Ana'nn addr. Sonradan Krolu'nun "Cembil-enlibeTe snmas, orann koru yucu olarak ana topra sembolize ettiini gsterir. "enlibel", bir evrenbilim unsuru olarak destans dnyann dilin137

CIR
de, kutsal gc azami derecede kendinde toplayan mekandr. Bu yzden de ona tapp snrlar. "enlibel", ebediyetin merkezi gibi kutsaldr. O hayatn balangc ve kayna olduundan, "Dirilik Su yu" da o dadadr. Krolu'nun at bu dadaki sudan iip lmsz lk kazanr. Drt bir yan dalarla evrili (ardakl) mekndaki ata ve ana mo tifine, Altay, Uygur, Tuva ve Hakas kahramanlk destanlannda da rastlanr. "enlibel" de etnik-kltrel gelenekte, byle bir da sem bolize eder. Bu dan adnn, "dumanla kapl, da beli" ve "gne in doduu yer" gibi aklamalarnda, szn grnrdeki anlam nn dna klmtr. lk mitolojik anlamnn unutulduu ise akr. Trk halklannn kltrnde, ulu bilinen ve badet yeri olan da lar, evliya adlan tamtr. Bununla birlikte Trk nan sistemindeki kutsal dalar, Gk Tann'nn mekan saylmtr. Geleneksel grle re gre bu dalarda, Trk Tanrclnn balca unsuru bir arada bulunur: da, su ve aa. Eski Trk din dncesi iin de geerli olan bu unsur, "enlibel" danda bir yere toplanmtr. Dou Trklerinde ulu ve kutsal bilinen da. Tann Dalan" adn tamtr. Dou Trkistan Trkleri se Tann Daglan'nin iinde yer alan ve haritalarda Moolca, "Bokdoola" eklinde kaydedilen ulu kutsal bir daa "Tann Kut" adn vermiler. Tann'nn bykln ve ululuunu sembolize ettii in, Altaylarda, Trkistan'da ve Ana dolu'daki dalann birou, Tann anlayryla balantl olan, "HanTengri", "Kayrakan" ve "Abu Kaan" gibi adlarla adlandnlrlar. Tann sznn eski bir ekli olan Tengri", in kaynaklanndan edinilen bilgelere gre, tek tanrya iman getiren Hunlarda, "enli" eklinde kullanlrd. Btn bunlar, "enlibel" szcnn, Tann Da" yani evliya da ve kutsal ulu da anlayyla ballnn aklanabileceini de g z ard etmiyor, (bak: Da) ER: Kt ruhlar taifesini oluturan balca kaynaklardan biri gibi. hastaln kiiletirilmesiyle geleneksel grlerde yaratlan eytan bir motif.
138

M. Kagar'nin " Drvan- Lgat-it Trk" nde. "ererlendi" (ada mn bedeni agriao), 'er zi eriendi" (adam hastaland, bedeni arlat) deyimlerinde. Haganllann dilinde, bedenin arln bildi ren bir sz gibi kayda alnmtr. nsann hastalanmas ve bedeninin arlamas ise geleneksel demonolojik grlere gre "yg", "Al bast", "yel" ve dier adlar altnda bilinen kt ruhlarla -burada ise ~ar"la- balantldr. Szcn tarih boyunca geirdii anlamsal ayrmalar, onun hastalkla bal dier anlamlann da ortaya karmtr. Azerbaycan Trklerinin dilinde. "er"in anlam: "terlemi ati sulamann sonucun da onda oluan romatizma iltihab" gibi aklanmaktadr. ada Azerbaycan Trkesinde "er" szcyle ayn kkten olan "eriemek, erdeymi ve erendeymi" gibi fadeler de vardr. Gkay Kead ivelerinde, bu szck iin "at hastal" tanm kullanlmtr: "Bir de grrsn ki. at rkek rkek dnp, arkasna bakyor. Bil ki at er vurmu, korkutmu. At gtrp mezarlkta dolatracaksn. O zaman at erden kurtulur. At eri edii zaman grtlandan kan alnr." (bak: or)
EVRLME: KE:

(bak: Deikenlik)

uvalarda. "ike Suhal" adn tayan ve "dirsek boyunda yal biri" gibi betimlenen bir varlk. uva destanlarna gre, yanna gelenlere destan anlattnp, ark syletir. Buradan onun ate koruyucusu olduu ve "boyu bir kan. sakal iki kan" motifiyle olan ilevsel ball da ortaya km olur. Kazan Tatarian. artdan boylu bu ihtivan, "eke-ke" diye adlandnriar. Sekenin a a a n altnda yaadna inanlr. Trk halklannn eski mitolojik grlerine gre, doa nn faaliyeti baharda balar, yazn devam eder. Sonbaharda mahsul toplanr ve kn, hazrlklarla sona erer. Hayat ilevlerinin en aza indii k mevsimi, doann lm ve "zamanszlk" gibi alglanm tr. K mevsiminin balangandan sonuna kadar, drt kez doann
LE-LLE:

139

CIHANLAR
lp, tekrar dirildiine inanlr. Bu aylk, "lp-dirilme" dnemi gibi bilinen zaman kesitine, Anadolu'nun deiik blgelerinde, "lle-ile ay" denilir. Azerbaycan Trkleri de ona, "ille-ile" dnemi adn vermiler. Azerbaycan'da, yln en uzun gecesi olarak bilinen ve adna "ille Gecesi" denilen geceyi, zel merasimlerle toplu bir ekilde, halk bayram gibi geirirlerdi. nk, ekilen bu ilenin so na ermesiyle, doa yeniden canlanr. Bereketini ktan alan bahann geliiyle, yeni yla adm atlrd. Bahann, bereketini ktan ald grnde olan geleneksel Trk dncesinde k, "Byk ile", "Kk ille" ve "Boz ile" adn da evlad olan yal bir kadn olarak betimlenmitir. Bunlann iin den, "Karak" da denilen "Byk ile" 40 gn, "Kn olan a" da denilen "Kk ille" 20 gn (onun da ilk 10 gnne, "Hdr Nebi" derier) ve k mevsiminin son ay alan "Boz Ay" ise Nevruz'a kadar srer. nana gre kn, her ey yatp, donar. Bahar geldiin de, yatan lan drt haftada uyandnr. Bunlann aylmas. Nevruz Bayram'nda olur. U ille veya hatta bazen iki ille olarak gsterilse de (Byk ille ve Kk ille adnda kz kardeler eklinde), k mev simi bir btn olarak dnlr. "ile", kkenine gre, ou zaman da grece benzerlik temeli ne gre, szcn anlamsallna bir agklk getirmeden, "krk" gibi anlamlandnlr. Halbuki, Trk halklannn ounda, "ile" szc, "eziyet ekmek, sknt" anlamlannda kullanlr. Szcn bu anlam aslnda kaynan, mitolojik dncenin mistik doasndan alr. Sz cn anlam, Trk mitolojisinin balca konusunu oluturan ve lp-dirilmeye gerek inan yanstan, Tannalk grlerinden ge lir. Kr aylannn, mitolojik metinlerde "le" olarak adlandnlmasnn kkleri, onu tasavvuf makamna kadar kanr. Bu nedenle aratrma clar, szcn mitolojik anlamn da bu konumda, orta an ta savvuf geleneiyle badat nrtar. LTANLAR: amanist grlerle bal olup, genellikle orta Asya ve Kazakistan blgesinde yaylan ve kutsallan anlatan bir ad. Trkiye ve benzer yerierde, "Krklar" adyla da bilinir. Knm'da,
140

LTANLAR Bahesaray'da, "Krk Azizler" adnda nl bir mezarlk vardr. Adam Oleari'ye gre ise Derbent*te, sava zaman ehit denlerin mezarian bana kocaman ba talan vard. Acemliler, buna "ltanan", Trkler ve Tatarlar ise "Krklar" deyip, badet iin her gn ge lirlerdi. Iran ve Afganistan'da yaayanlann geleneksel grlerinde, 'iltanlar" a rastlamak mmkndr. Orta Asya ve Kazakistan'daki "ltanlar"la bal inanlar ise slam'a, yerli din-mitolojik gelenek lerden gelmitir. Bunu, Trk halk bilimindeki "Krklar" motifi de ak bir ekilde gsteriyor. "iltanlar" motifi, kark yapda bir motiftir. Onlar, bir taraftan dnyay idare edenler yani dnyann sahipleri olarak kabul edilir. Yani, "iltanlar", btn insanlara koruyuculuk yapp dertlerden ve bellardan korurlar ve onlara mutluluk getirirler. Bir dn ya da bir enlik olduunda, kk bir kurbanlkla bile olsa onlan anmak gere kir. Yoksa bereket bulmak mmkn olmaz. "iltanlar" her eyden nce, dervi-kalender motifleriyle balan tldrlar. Trkistan amanizmindeki inana gre, Krk iltanlar, ayn divane-kalendeierdir. Bir ocuk veya hamile kadn hastalandnda baha. "Krk iltan, tutmu" derse, hastann yaknlan kalenderhaneye gidip, "Qltanlar"n hatnna krk m u m yakarlard. I da yalnz kalender soyundan gelmi biri yakabilirdi. Q. Snesaryev'in verdii bilgiye gre, Harezm'deki kalendertanede, "iltanlar Oca" deni len byk bir ocak vardr. Baz blgelerde "iltanlar"la bal bir inanca gre, onlar ylda bir kez kalendertanede toplanp, yeryzn de ne olduunu mzakere ederler. Uygur efsanelerine gre ise "iltanlar", kalender grnmnde, yeryzn dolarlar. "ltanlar'n baka bir zellii de onlann su merasimiyle ilikili olmalardr. Harezm Sahas'nda yer alan, "Aranglar" (erenler) deni len ve sulara hkmeden ruhlarla ilgili grler, "iltanlar" hakknda olan grlerle yaknlk gsterir. Ancak "Aranglar" motifinin birok zellii, onlan "iltanlar"dan aynr. Bunun iin de birok aratrmaa, "Aranglar" ile "iltanlar"n farkl varlklar olduu grne varmtr. Ancak daha sonralar elde edilen veriler, bu iki motifin de ilevselanlamsal bakmdan aslnda ayn varlklar olduu kanaatini glen141

OR dirmltir. Orta Amuderya Trkmenlerinin grne gre, sulann koruyucusu. "Krkiltanlar" adnda bir varlktr. Taauz Trkmenleri de "Krkiltanlar"la 'Erenleri*' sk sk aynlatnriar. "il tan lar" motifi. Trk halk bilimine ilikin metinlerinde de za man zaman karmza kar. Kazak "Korolu'sunda, Krolu'nun d o u m haberini. A Ana'ya uykusunda verenler yine "iltanlar"dr. "iltanlar", ona, yaknda leceini sylerler. Ancak kordan bir olu olacan ve bu olann adn Krolu koymas gerektiini sylerler. "Krolu" karakterinin. Bulgaristan Trkleri arasnda yaylan bir versiyonunda. kahraman lr. lmeden nce de tm vann younu insanlar arasnda paylatrp, sonra ebed yaayan kutsal erenlere ve krklara kanr. Kazaklann szl edebiyatnda, gze grnmeyen variklar-prier olarak bilinen bu erenlerin ad, ou zaman "Cayp iren krk ilten" (grnmez lemin erenleri krk lltan) eklinde kullanlr. Burada eytan ad saylan "ilten", aratrmaclara gre, Mslmanlk din le ilgili olmayp. slam'a kadarki alann dncesinin bir rndr. Uyguriarda, amanlann koruyuculan veya pirlerin, "Krk ltan" ol duu sylenir. nana gre "iltanlar", Hzr'n yardmalandriar. "iltanlar"n, Orta Asya halktan arasndaki yerini aratran bilim adamlanna gre din kitaplarda, "llten'ln (iltan) dier bir ad da "Rical el-gaib"dir. (bale Kayberen; Aranklar) OR: Kt ruhun, hastalk ve bel gibi deiik izleri irade etmesi asndan birden ok anlam olan bir sz. Trk dilinde, 'iri boynuzlu hayvanlarda ve bitkilerde grnen bir hastalk" anlamna gelen "or". Krgz dilinde yine hastalk anlamn da hastalk ad olan "Curu" olarak geer. uvaada, bedbahtl ta nmlarken "ar", ekindliin koruyucu ruhunun ad niteliiyle de "art" olarak kullanlr. Altaycada da "kt talih" anlamndaki "ar" szc vardr. Tatarcann baz metinlerinde, "hastalk, azar-bezer getiren ruh" anlamnda, "ur" sz kullanlmtr. uvaadaki. de iken tabiatl "GuryabanTyi anlatan "er" szcn de buraya dahil etmek doru olur. 142

OR "or" szcnn "hastalk, bel" anlamna gelmesi eski mito lojik dncenin; insanlara gelebilecek bellan. hastalklan kt ruh lara baladn ve eytan bir motif gibi canlandrdn gsterir. V. Radlov Szlnde de "or"un deiik sessel ve anlamsal versi yonlar kaydedilmitir. Sor: 'kt talih", sorlu: "bedbaht", er: "uzun sren hastalk". or: "bedbaht". ortu:"bedbaht, kt talihli" olarak geer. Ouzname'de. "eski varl, orlu" ifadesindeki, "hasta" anlamna gelen "orlu" szc de bu bakmdan nemlidir. Z. Gkalp de "or'un, eski Trklerde "ruhsal hastalk", "orl'nun ise "ruh hasta s" anlamna geldiini yazyor. Azerbaycan Trklerinin mitolojik inanlanna gre. beyaz ve si yah denilen iki eit "or" vardr. Azerbaycan dilinde bu szcn anlam: pamukta, bazen de baka bitkilerde grnen hastalk.sv ve beddua olarak agklanr. Szcn "er" versiyonu olduu sy lenir. Bu versiyonu da ok kullanlanlardandr. Trk aman inanla rnda da kt ruhlar, "or" adn tamlardr. Trk dillerinde bu ie rik, daha ok "kt nah" anlamnda kullanlmaktadr. Araormaalann grne gre. szcn, "arkada, kul ve yardma" anlamlan da bu ierikten tremitir. Yakutlann nanna gre. "rek Uya" adnda bir kt ruh var dr. Bu ruh. hayvanlara zarar verir. Kumandinlerin, insan vcuduna nfuz ederek, eitli hastalklar yaratabileceine inandklan "ertegri-Aza" ve "orat-Aza" adlannda ruhlan vardr. Bu gibi ruhlann ad lannda da "er-or" ekilleriyle, "or" kk ak bir ekilde grl mektedir. Yakut dilinde, "eytan ve kt ruh" anlamnda "uort" ifadesi kullanlr. E. K. Pekaski. bu szcn, Rus dilinden getiini yazar. Tatar Trkesndeki "ort" szc de ayn anlamda kullanlr. Aratrmaalann grne gre, Trk dillerindeki "or" szc (ve onun versiyonu olan "er"), Rus dilindeki. "ert" szcyle kalatnlabilir. Rus dilindeki "ert", "Cehennem"de yaayan, iyilik karsnda direnen, er gleri temsil eden. doast varlk, kt ruh. eytan ve iblis" anlamna geliyor. nsan grnndedlr ancak
143

OPU
boynuzlu, kuyruklu ve trnakl olarak tanmlanr. Bu deyime, "ort" ekliyle de rastlanabilir. Belerusa'da kullanlan "ort", "eytan", kt ruh" anlamna geliyor. Ancak "ert" szcnn, "er g" anlam kazanmas da Trk dillerinin etkisi sonucunda olmutur. P: Azerbaycan Trklerinin dilinde, ara hekim ve geleneksel tedavi yntemlerini kullanarak hekimlik yapan kadna verilen addr. plk eden kadnlar, ocuklann boazna taklan r-p kanrlard. Azerbaycan kylerinde, son dnemlere kadar plk yapan kadnlar mevcuttu. "p" szcne, ayn anlamyla, baz eski Azerbaycan kaynaklannda da rastlanr. 7. yzyln sonlan nda kaleme alnan, "Avlan Tarihi"nden anlald zere. Hazarlarda daha dorusu Savirierde, "p" denilenler, putperest bir tarikata da mensup idiler. Onlann mezarlan ziyaret yeri idi; sayg gsterilip, dua okunurdu. Demek oluyor ki byle bir tarikat, Hristiyanla kadarki nan ve grlere bal idi. Gerekten de Hristiyanl yaymak iin, Hazar lkesine gelen srail, burada yaayan Savirlerin, eski inan ve dncelerinin kkn kazmak amacyla, "pu'nn trbesini yakm, kln havaya savumutu.

144

D
DA: iirsel mitolojik dnya modelinde da, dnyann z motifidir. Evrensel dzenin btn parametrelerini kendinde toplayan da, dnyann tam merkezinde ykselen, kutsal g kaynayd. Ulu balang, kk, soyun temeli ve anayurdun sembol gibi alglan mtr. Bu anlamda dalara tapnma, Trk kozmogonik grler sis teminde de nemli bir yer tutmutur. Etnogenetik metinlerde (rklann genetik yapsn inceleyen bilim dal) vurgulanan baka bir fikir de ilk ecdadn, gk kkenli olmalan ve bu yzden de dala ballklardr. Da, mitolojik ilevine gre eski dncede, doum yeri, maara ve beik gibi szcklerle bir likte bir anlam grubu yaratrd. Trk halklannn mitolojik gelenein de sistemli bir ekilde korunmas, daa tapnmann Trk Tannclndaki yerini ak bir eklide gsteriyor. Kaynaklar, da vatan koru yucusu ve mitolojik Ulu Anayla bal bu tapnn izlerini a k bir ekilde yaatmaktadr. Dou Trk Hakanlan ve halk. Gk Ruhu'na, ulu dalann stn de dua ederlerdi. Trklerin kutsal saydklan da, 6. yzyl in kaynaklannda, "Yer Tanns" olarak adlandnlr. Trk kozmik dnya mo deline gre, uzaklarda gkle yerin birletii yerde, "Ulu Demir Da 'nn olduuna inanlrd. Hakas ihtiyarlannn agklamasna gre, gemite yaygn olan bu gre gre, dalar yldan yla byrler. Yni da canldr. Hatta or efsanelerine gre bir yerden baka bir yere bile gidebilirlermi. Trk dnyas efsanelerinde, dalann kendi aralannda dvtklerinden sz edilir. nl slam corafyacs Gardizin'in yazdna gre igiller, lke deki bir da kutsal sayp, ant yerleri olan bu dada. Ulu Tann'nn yaadna inanrlard. 12. yzylda, Arapa olarak yazlan ve yazan
145

DA

bilinmeyen corafyaya dair bir eserde, Uygurlann. yksek bir dada dua okuyup kurban kestikleri ve her yl bunu tekrar ettiklerini yaz yor. "Dede Korkut KitabTnda da Ouzlar, duygulardan yorulmu gibi, dalarla konuur, dalara dua edip ant icereler, selam verirler. Daha sonralan da dalar kutsal bilinip ocak saylr, adaklar orada yaplrm. Kurbanlar orada kesilirmi, ancak kesilmi kurban, dada ycnllemezmi. Ulu bayramlardan olan Nevruz'da dalara gidlllrmi. Sibirya Trklerinin de mitolojik gr ve dinsel davranlannda da. zengin anlamlanyla belirginleen, doa unsuruydu. Kahra man, dan iinde doard. Telengitlerde, ocuu olmayan bir ka dn, kutsal yzl daa kp dua ederek ocuk sahibi olabileceine inanrd. Dalar ayn zamanda, insana arka olarak yaratlmtr. Ana dolu'da, ok sayda da evliyalar vardr. Trkistan Trklerinin oldu u her blgede, da kltnn izine rastlanabilir. Buradaki dalann ou, "kutsal, ulu Ata, ulu kadn" anlamlan veren, "Han Tann", " Buza Ata". "Bayn Ula" ve benzeri adlarla bilinir. GktrkJere bal. in kaynaklannn verdii bilgilere gre. "Kutlu Da"a. Yer Tanns ad verilmiti. Gktrk Kaan, "Otken Da "nda otururdu. Bat Trklerinde, Tann Dalan", dou Trklerindeki "tken" gibi kutsal bilinip, kutsal saylrm. "HanTann"nn orada kaldna nan lrm. Altay Tatariannn destanlanna gre. Ulu Tann "Bay lgen". yer yzn yaratt zaman, gklerde, kzldan olan dada yaamaya

DA karar vermitir. Bu kozmik bir da inanandan gelir. Kozmik dan varlna inann izlerini yaatan Yakut halk biliminde de Tann'nn yedi katl bir d a zerinde yaadndan sz edilir. Bakurtlann, "Tura Tev" dedikleri, kutsal bildikleri iin de kurban kesmeden nce asla ona gkmadklan da da bu silsiledendir. Gk-Tann'ya kurban merasimi de kutsal bilinen byle dalarda yaplr. Madd dnyann bir unsuru olan da, taycs olduu sembolik zelliklerinin de madd iradedsiydi. Dalar. amanizmde karlal d ekliyle, ilk alarda Da Ruhlan gibi, mistik ve manev gleri olan, bu yzden de duygularla yorulan varlklar gibi dnlm lerdir. Gktrkler anda, dalan, Tann'nn yarattna nanlrm. Geleneksel grlere gre. Da Ruhunun yaad yer dadr. "Maaday-Kara Destan "nda, "Maaday Kara", "Kara da, bana ata oldu" diyerek atasnn da olduuna dikkat eker. Ancak, buradaki "ata" szc, eski Trklerin ulu dalara ata gzyle baktklan anlamnda kullanlmamtr. Cengiz Han, Tann'ya kr ve dua etmek iin da a kar, yz gne doru, defa diz ker ve selam verirdi. in kaynaklanndan anlald zere eski Trkler, "Bodin nli" da na, "lkeyi Koruyan Ruh" gibi bakmlar. Eski Trklerde da, yur du sembolize ederdi. Yani Trk mitolojik dncesinde Da Ruhu, ayn anda topran ve yurdun koruyucusuydu. Uyguriann "Kut" da n, inliler, hile ile paraladklan zaman kuraklk balamt. Her dada bir eren olduuna nanlrd. Sibirya Trklerinde ise amanlan esas koruyaniann, "Kara Da Sahibi" olduuna inanlrd. Azerbaycan Trk halk biliminde, "Arviz" adnda, "Da Ana" motifi vardr. ran mitolojisinde, tm dalann anas olarak bilinen, "Elbruz" dann ad da "Albz-AMz-Yalbuz" adnn deimi eklidir. Altaylar, Trkistan ve Anadolu'daki ulu dalann ou, Tann anlayyla ball olan, "Han-Tengri", "Kayrakan", "Abu Kaan" gibi adlarla adlandnlmtr. Saka Trklerinde gelinler, da zirvelerini kaynbaba olarak grrlerdi. Dobruca Tatarlannn "Edie Baatr" destanna g re, kahraman Edie, atas KutJukaya'nn dada karlat ancak sonradan "Albast" olduu anlalan, bir kzla evliliinden dnyaya gelmitir. Bu "Albast" kadn, Da Ruhu'nun ta kendisiymi. 147

DA Mitolojik metinlerde, Dag Sahibi'nin uzun byk gsleri ol duu belirtilir. Bu grn itibariyle onu, mitolojik "Al-Hal" motifi ne yaklatrr. Dag Ruhu, birini ardnda dnp bakmak yasaktr. nana gre Dag Ruhu, agnsna dnp bakann cann alp gt rr. Bu nsan, akln yitirip lr. "lotalarda se btn ruhlann Dag Sa hibi'nin hkmnde olduuna inanlrd. Altaylann animistik (ruhu yamann temeli kabul eden. llerin ruhlannn canlanabilecei ne nanan bir yaklam) grlerine gre, normal lmller Dag Ruhu'nu sadece uykulannda grebilirler. Dag Ruhu'nun kadn gibi dnlmesiyie bal inanan izleri Trk halklannn ounun efsane ve rivayetlerinde yaamaktadr. Bu grler unutulup, yerine baka grler getike, Altay halklanndan olan oriarda olduu gibi, Dag Ruhu, daha ok erkek grnmnde betimlenmeye balam tr. Onlar plak kadn grnl Su Ruhu'nu da Dag Ruhu'na ben zer dnyorlard. Dag Ruhu'nun kzyla evliliin avalara uur ge tirecei dncesi, Sayan-Al tay hal klan arasnda geni bir ekilde yaylmtr. Dag Ruhu'nun, ormanda yaayan hayvanlara da sahip olduuna inanlmtr. Kumandinlere gre Dag Ruhu, mzik ve kahramanlk hikayelerini ok severdi. Onun, gzel mzik yapan avalara, holan d hikayeler anlatan hikyedlere vurulduuna, san sal kz gr nmne brnp onlarla yaadna dair ok sayda mitolojik riva yetler dolamaktadr. or folklor metinlerinden anlalyor ki; Dag Sahibi, geceleri insa nn yanna gelir, kendini koca yapmak istedii erkein yanna uza np onu kucaklar. Adam. onun Dag Ruhu olduunu anlarsa hemen sallanan ri gslerini tutup, bann stnden geri atar. Byle ya pldnda, Dag Sahibi, "senden bana, koca olmaz" deyip eker gi der. Eger ona kar byle yaplmazsa, Dag Sahibi, bu adamn cann alr gtrr. Ondan sonra o adam, akln yitirip, "kamlk" etmeye balar. Gezer dolar, sonunda da lr. or Trklerinde amanlar, "Buzdag" denilen bir dadan ilham alrlard. nana gre Dag Ruhu, suyunu "Kara Dag" denilen bir dadan ermi. Dag Ruhu. amanizmln geliiyle, amardan koru148

DEDE yan ruhlann arasna katlmtr. Sibirya Trklerinin geleneksel kltr lerinde, genellikle amanlann yardma ruhlan bile Dag Sahibi say lr. Hakaslar ise Dag Ruhu'nu, btn canl lan n sahibi olarak grrler di. Yenisey Trklerinin inanna gre, Dag Ruhu'nun en ok sevdii elence, at yelesini rmekml. Ayn inan, Anadolu ve Azerbay can Trklerinde, "Hal Anas" (bilimsel metinlerde, daha ok "Albas t") adyla bilinen mitolojik varlk in geerlidir. Dag Ruhu'nun kor olduuna dair grler se Sibirya Trk halklan arasnda da geni bir ekilde yaylmtr. Burada Dag Ruhu. kre benzeOlirdi. Krolu Destan'ndaki Al Kii, kr olarak dnlen bu Dag Ruhu'nun bir semboldr. Trk ve Mool halklannn mitolojik grlerinde. Dag Ruhu. kurt kafasyla betimlerim itir. Trk dnya sndaki birok dag adnn "kurt" anlam iermesi, herhalde bu nan an izlerini tayor. "Dag" (tag-ta-daa) sznn, baz TrkelerdekJ "orman" anla mna gelince, aratrmaalann fikrine gre, ada Trke'deki "dag-tag" sz, orman anlayn bildirmitir. Yakutlarda, Orman Ruhu, Orman Sahibi'nin ad, T a Bayanay"dr. Buradaki 'Ta" szg, eski alarda, orman ve dag adlannn birbirine bal olduunu, "dag-daa" szcyle de "ormanlk dag", "dalk yerlerdeki or man" anlaynn ifade edildiini gsterir. Bu szcn. Trk dille rinde hem dag hem de -Gagauzcadaki "Daa" ekliyle- eski anlam n koruyarak, "dalk yerdeki orman', bildirmesi se anlam bak mndan onun geirdii deiimle ilgilidir. DEDE: M. Kakarf nin "Divan- Lgat-it Trk"nde Ouzca olduu kaydedilen bu szcn, "cet, ata" anlam vardr. Eski inanlara bal olup, manev-ruhan ata zellii tar. Soyun ak sakal ve lide rinin ruhuna tapnmann izlerini yaatr. Grnmezler dnyas ve ilh lemle balln aretlerini ken dinde tayan bu szck, tasavvuf sisteminde, sembolik-irtan zel likli olup. tarikatlarda hiyerarik konum ad olarak da kullanlmtr. Bektailikte, peygamber soyundan gelenlere, "Dede" denilir. "Dede" anlam, pr ve ocak adlannda da ok kullanlan bir anla149

DDE KORKUT ytr. Azerbaycan'n Tovuz blgesindeki "Aldede Oca" veya amah'da kutsal tasnn ifa dana gcne inanlan. Dede Gne Pri gibi. Kk Asya Kzlbalannda da kutsal bilinen aalar, ayn za manda, "Dede Aaa" olarak bilinirler. "Dede" ad, mill-din efsane kahramanlanna, evliyalk katna ykselenlere ve din byklerine de verilirdi. Seluklular zamannda Anadolu'da Islamlam Trkmenlerin din byklerine, "Baba" ve "Dede" denilirdi. Evliya Korkut Atann kendisi de bir dededir. Onun ad. Dede Korkut Kitabnda, birka yerde. "Korkut Ata" ola rak, dier yerlerde ise "Dede(m) Korkut" eklinde kullanlmtr. Sonraki aglann en saygn el Aklan da "Dede" adyla bilinir, tan nrlard. DEDE KORKUT: (bak: Korkut Ata) DEKENLK: Bir mitolojik anlaml halk bilimi motifi. br dnyann balca zelliidir. "Deikenlik" demonik varlk lann grn ve doasnda kendini gstermekle birlikte, mitolojik yapdaki bir karakterin, kendi cildini by yoluyla deitirmesi ek linde de grnr. Motifin ilevsel zellikleri arasnda, nemli bir yer tutan "dei kenlik", demonik doaya sahip olmann kendisinden gelen bir du rum gibi eytan varlklann balca gstergesi olup, aslnda onlann gemiiyle balantldr. "Deikenlik", dnyalar arasndaki snra iaret eder. Demonik varlklann, br dnyada yaadklarna ve ba ka bir yerden olduklarna inanlmtr. Deiken doaya sahip varlk lann en ok olduklan yer. ilevsel bozulmay sembolize eden. eski. khne deirmen ve mezarlk gibi yerlerdir. Bu meknlar, hem de iken varlklann olduu yer hem de onlarla temas yeri olabilir. r nein, ay, br dnyaya giden yolda bir snr olduu gibi er g leri ve demonun olduu yer gibi de karmza kabilir. Deiken doann en belirgin zellikleri, mitolojik krlk, yanm insanalk ve grnmeziik gibi zelliklerdir. Deiken doal varlkla nn ortak zellii ise marjinalliktir. Halk biliminde, transformasyona
150

DEIKENLIK
uram motif gibi deikenlik, bir de meknsal zellik tar. Yani asimetriktik, deiken hayatla lm, bu dnya ile br dnya ara sndaki snn sembolize ederek, eytan mekna gemeyi gsterir. Kendini l gibi gsteren, epik bir motif, onun in de bir gzn hr elini kapatr veya bir ayan katlar. Bunlann kendisi, demonikdeiken doaya sahip olmann gstergesidir. Bu durumdan baka bir duruma veya herhangi bir snn ariayp gemek iin, yine dnmeye, klk deitirmeye gerek vardr. Bu motif ise geit merasimleri ve snavlan ile ilgilidir. Deikenlik, ge nellikle, geici zellikler tar. Eski inanlara gre, demonik ruhlann birou, grn itibariyle biimsiz olup, yeryznde bir anlam ira de etmeyecek varlklardan seilirler. eytan aleme zg bu varlk lann yedikleri de kirli ve pis eylerdir. Asimetrik grnl olup. bu dnyadakilerin gznde tam bir anlamszl ifade eden bu ruhlar, karanlk dnyann sakinleridirler. Onlar, yeralt ller saltanatna aittirler veya kutsallkla ilikilidirler. rnein, Harezm'de yaayan Ozbeklere gre, demonik varlklar olan perilerin ne kulak!an ne burunlan ne de gzleri vardr. Vlyuy Yakuttan da Su Sahibi'nn insan grnnde olmasna inanm olsalar da onu normal insanlardan farkl olarak, kasz, sasz, sakalsz ve kel eklinde betimlerierdi. Yakutlar, acayip grnl, eri br agaan koruyucu ruhunun, insana ocuk verme gc olduuna ina nrlard. Tuvallar ise bu ekil aalan, amanlann koruyucu veya yardma ruhlan sayarlard. Benzer ekilde, grn tibariyle acayiplik, knk dkklk ve yanmalk mitolojik inanlarda, karanlk dnyann, sihlril-byl gle ri ile balln gstergesi saylmtr. Onun iin hikyelerde, kahra mann setii (veya ata ruhlann ona balad), en irkin ve en e limsiz ne varsa, aslnda, en gzel ve en gze geleni de odur. Bu ise ayn zamanda aktdliini yitirip, hikyelere geerken, deiime u rayan eski inanlann, dourmu olduu konu ve motiflerin bir so nucudur. Byle asimetrik grnn, Trk halklannn ller dnyas ile bal geleneksel demonolojik grlerinde kendi paralelini bul mas, rastlant olmamaldr. Kt bir ruh hakknda yazlan Yakut
151

DEKENLK hikyesinde, bu ruhun sahipliini yapt saltanatta ne varsa hepsi yanm braklm ve eksiktir. Yakut Inanlanndaki kt ruhlar olarak geen, tek gzl, tek ayakl ve kel Abaas'lar da deiken tabiatldrlar. Onlar demonik doaya sahip bir motif olan iek Ruhu'nu da tek ayakl, tek elli ve krmz gzl varlk gibi betimlerierdi. aman halk biliminden anla ldna gre, kartal ktna giren Ana Hayvann dnyaya getirdii gelecek amann, eitim almak in verildii aman kadnn kendisi de tek ayakl, tek gzl ve tek kollu bir iblistir. uvalann gelenek sel demonolo|ik grlerindeki ruhlardan biri, sadece "urcan" yani "yanmcan" adn tar. Trk halklannn hikaye ve destanlannda, kahraman br dnyay sembolize eden dman snnna vanrken, acayip grnl bir o cua dnr. Kahramann at ise kel bir yavruya dnr. Bazen de atn nallan pkanlp, tersine nallanr. nk, br dnyada ne varsa hepsi, buradakilerin tersidir. Bylece, br dnyada hareket edebilmek iin, bu dnyada yaplanlann tersini yapmak, yani br dnyann zlerini kabul etmek gerekiyor. Yeralt dnya ruhu olan cad kadnn dediklerine, dorudan de il, tersinden kulak vermek lazmdr. Bir Karakalpak efsanesi, bu de iken tabiatnn izini aka yaatmaktadr. Efsaneye gre, ayn nn kesen ejderhaya yolu amas iin insanlar yalvanriar. O bu nun tersini yapp, iri gvdesiyle suyun nn daha da keser. An cak, suyun nn kapatmas istendiinde, yine tam tersini yapp suyun nn aar. Trk halklan destanlannda, Orak ve Mamay'n kahraman, de iken tabiatl olan, tek gzl, tek kollu, tek ayakl ve kel kadnla evlenir. Ondan da gelecein kahramanlan doar. Altay metinlerin de de yeralt dnyasnn hakimi, "Eriik"in yardmcs olan tek gzl ruh, "D'eblls Sokor" da deiken motiflerdendir. "Erlik"in olanlannn adlannda, tek gzl anlam rade eden "Sokor" benzeri szck ler, bu varlklann deiken tabiatl olduklann gsterir. Asimetriklik veya deikenlik, eriine gre demonik kkenli dir. Demonolojideki "eytan". kr veya topaldr. eytan kkenli
152

DEHGAN B A B A lan hlkAye kahramanlar da asimetrik doar. Ak iekten insan ya ni.m "Igen"den farkl olarak, onu taklit edip nsan yaratmaya kal kn kardei "Erllk'ln yaratt nsanlar, demonik tabiatl varlklar ol duuna gre, ekilsiz ve knk dkk olurlar. Yani. buradaki deikenlillk, gerek eriin gz ala eklini, yalana grn altnda gizkmesidlr. Saka Trkesinde, "Al" ruhunun adyla ayn kkten gelen. "Al bas", "Albastaak" ve benzeri szcklerin, "hile ve aldatma" gibi an lamlan da bu varlklann deiken tabiatl olmalaryla balantldr. Demonik karakterlerden bazlan, rnein Hakaslardaki "Huu-iney" (A Ana) motifi de sahtekarln, katln ve ok bilmiliin sembol olan "Kara Tilki" klna girebilir. V. Propp. orta zamandaki dnmenin ruhun dnmesi oldu unu sylerken, S. Neklyudov. herhangi bir dnm, ruhun e itli varlklara aksettirilmes eklinde aklamtr. Deikenlik veya klktan kla girebilme, epik metinlerin dilinde, uzun uzun agklamalara gerek kalmad yerlerde, sadece "oldu" szcyle de ifa de olunabilir (rnein, ku olup). Bylece, geleneksel halk biliminin ilgin bir paras gibi deikenlik motifi de kendi kayna itibariyle, mitolojik dnceden gelen bir grup eski gr ve fikirlerle baldr, (bak: Demonoloji; Krlk) DEHGAN BABA: Orta Asya hal klan nda (zbek, Trkmen, Krgz ve Kazaklarda) "Akrar" kltnn kalnts olan bir motif. Onda, kltrel kahraman izgileri var. Mitolojik metinlere gre, tarla srmeye yarayan kotan adl aleti ilk yapan "Dehgan Baba"dr. Efsanelere gre hatta birind suvarma yolunu da "Dehgan Baba" ekmitir. Dier Mslman kutsallklardan farkl olarak, efsanelerde, onun adna hibir mucize kaydedilmemitir. Bazen Hdr'la da ayn tutulan Dehgan Baba. sade giyimli, ho grnl ve olduka salam vcutlu bir ihtiyar olarak tanmlanr. 19. yzyln sonlanna kadar onu sk sk Ademle de kantnrlard. Krgzlann grne gre o, ku klnda bir varlktr. Ad, slam dneminde, yani sonraki yllarda bu ekli alsa da bir 153

DEMR TIRNAK ritel-mitolojik motif olarak slam'a kadarki inanlara baldr. T kistan halklanndan zbekler ona, "Boboyi-Dehkan", Karakalpaklar, "Dihan-Ata" ve Trkmenler, "Baba-Dayhan" derler. Adna "DihanAta" da denilen kutsal yzl bu varln, ekindliin kutsal koruyu cusunun adn Kazaklar da tohum ekildii zaman anarlar. Tm tarla ileri, ekindliin koruyucusu olan "Dehgan Baba"nn adyla ilgili dnlr. zbekler ve komu olduklan Tadkler, birind ekin zaman tariaya buday ektiklerinde, "Bizim elimiz deil, "Dehgan Baha'nn eli olsun" derlerdi. Aratirmaalar bu motifin, Ata klt ile de balantl olabileceini ileri srmlerdir. Motifin, kltrel kahramanlar hakkndaki metinler le ilintisi de bir istisna deildir. Akrar merasimleri, aratrmaalarda, "Burkut Baba" ile "Dehgan Baba" motifleri arasnda iliki bulunduu olasl zerinde durmulardr. "Dehgan Baba" motifinin bir paraleli de Ct Merasiminin kahraman olan "Ct Baba"dr. lk insan temsil eden bu varlk, ef saneye gre, kzleri tarla srmede kullanan ilk ekinci olmutur. Kotan yapmay ve tarla srmeyi de insanlara reten odur. Onun adna, "Gl Baba" ve daha sonralan ise "Ekind Baba" da denir. "Dehgan Baha'yla ilikili yin ve grlere dayanarak bu motifin, eski klt evresini canlandrdn sylemek zordur. DEMR TIRNAK: Trk halklannn demonolojik grlerinde, zaman zaman rastlanan bir motif. Krgzlar ve dier Trk topluluklarnda adna "Jeztmak", bazen de "Jez Tumuk" (demir burun) olarak rastlanr. O, yan gerek yari efsane bir varlktr ve ormanlarda yaar. Bu demon, demir trnakl, demir burunlu, gzel bir kadn grnnde betimlenirdi. nsanlarla yz yze geldii zaman, burnunu saklard. "Demir Trnak", 'Tepegz" efsanelerinin Kazak, Karakalpak, Kr gz, zbek, Trkmen, Altay ve dier versiyonlannda, 'Tepegzn" bazen kz bazen kz kardei, nadir hallerde de kans olarak gemek tedir. Geleneklerde, ava gibi ortaya kan kahraman, nce "Demir Trna", ardndan da Tepegz" ldrr.
154

DEMRCLK l temlr Trnak" motifi, aman mitolojisinden gelme saylr. "Er lik" ve dier yeralt varlklann kzlan da aman efsanelerinde, ou u ian, demir kollu, demir trnakl ve bazen de demir vcutlu ola.tk K'timlenirler. (bak: jezomak) D MRCLK: amanizmle bal olup, ayn zamanda falalara ve bu zu, lcre zg bir sanat saylmtr. Mitolojilerde, "Demird", "Demirurg"un (Eflatun'un idealist felseIrslne gre; "Allah"), ilevlerine yakn bir ilevle ykldr. Kltrel kahramann kendisi de bazen, "Demird" eklinde ortaya kabilir. I Hger mitolojik karakterlerden farkl olan "Demird" motifi, grn tibariyle, eytan motiflere olan yaknlyla da tannr. Bu bakmdan, topal ve aksak da olabilir. Kumandinlerin inanlanna gre onl.n. ulu aman ve demirdleri, aralk dnyadan olan amanla, lgcn'in kz arasnda yaplan evlilikten doan topal "Kurultay" gn derdi. Trk mitolojik geleneine gelince; rnein Yakutlarda, "Demir-1 ile amann bir yuvadan olduklanna inanlr. Demirdlikle, saman ln, sanki st ste dm olduu, birbiri zerinde oynad bir merasim vard. Bu merasimi aman ynetirdi. Snavdan geen a mana, "Demlrd"nin klc verilirdi. Yakutlann Hristiyanla kadarki dir inanlanna gre, "Demird"leri koruyan, "Kday Bahsi" adnda bir hami ruh vardr. Bu ruh, hibir doast gcn egemenliinde saylmayan bir ruhtur. Demirdlik sanatn ve hatta samanlk etme becerisini, insanlara balayan, yine bu "Kday Bahsi"dr. amanla nn ou, onu kendilerinin manev yaratcs saydklan in, "Ben, Kuday Bahs'nn oluyum" derlerdi. (Adndaki "bahsi", onun usta ve koruyucu ruh olduunu gsteriyor.) Gktrklerin atalan da demirdydi. Bu bakmdan, Trk etnikkltrel geleneinde, mitolojik bir varlk olarak, onun yerini, belli bir anlamda, "Demirurg" ile kyaslamak mmkndr. Trklerde Boz kurt'un ata olduunu gsteren, in metinleriyle birlikte, kurdun, gerekte, ilk demird olduuna iaret eden yerler de vardr. Bu yz den de Trk halklan demiri ulu sayarlar. "Ergenekon" destannda
155

DEMRCLK rast gelinen, kurtanc demirci motifinin kkleri, olduka eski alara balanr. Demir dann eritilip, oradan yol ald ve bu yolla kl dnyaya girildii gn, eski Trklerde ulusal ve din bayram saylrd. lkbaharda, zindan zerindeki kr demiri kaann ekile vurmasyla balayan bu enlik, bayram olarak kaytlara gemitir. "Ouz Ka an" destannda, Tomrd" (Demird) adl ustann, demir kapy amas da "Ergenekon" destann artryor. amanlann demircilikle bal inana, Orta Asya Trkleri arasnda da yaylmt. rnein, zbeklerde, yeni samanlk yapmaya bala yan biri, Hazreti Davud'un hayr duasn almak iin, Harezm'ln g neyindeki eski bir kalede gecelemeliydi. Hazreti Davud, Orta Asya Trk hal klan arasnda, demirdlerin ko ruyucusu olarak tannrd. nana gre, demirden yararlanmay da insanlara lk o retmitir. Hazreti Davud'un demircilerin pri oldu una ilikin inanlar da bylece demircilikle samanlk arasndaki ba yaatmtr. Fasmer'in kaleme ald, "Rus Dilinin Etimolojik Szlg"nde, demird anlamnda, eski Bulgarcadan alnd gsterilen "Balhi" s z gemektedir. Bu, eski Trklerin inananda, demircinin ayn anda bir byc olduunu kantiryor. aatayca-Farsa szlnde de "Kam" szcnn karsna, "tabip, hekim" anlamlannn yan sra "bilgi" anlam da eklenmitir. Bilgilik ayn anda, bilinmeyenler lemi ve ruhlar alemiyle likiyi de akla getirirdi. Ev ren bilimine dayanan dnceye gre, normalde bilgi yasaklanmt. Bilinmeyen ler leminden gelebilecek olan, bu bilgileri de sadece bilgiler bilebilirdi. Korkut Ata hakknda da bu yzden, "Ouz'un ol kii tamam bilidsiydi" denmitir. Baz kaynak larda, "bir iareti yorumlamak" anlamnda kullanlan, "belgelemek" sz, "bil" ve "bilid" ile ayn kktendir.

156

DEMON in MllRK: Yunan kkenli olup, szck itibariyle, "Usta, sanatkr" u ilamna geliyor. Mecaz anlamda se "yaratc" yerine kullanlr. Mitolojiye dair bilimsel-teorik eciebiyatlarcla genel ierikli bu anl.y> gibi. yaratln unsuriann ve kltrel objelerini meydana geti - . evren lsnde, tesisatlan yaratan, mitolojik kahraman anla mnda kullanlmtr. "Demiurk"un faaliyeti, bu balomdan, daha ok bir usta ve sa~ nalkann faaliyetine yakndr. O, o gne kadar var olamayan nesne yaratmak gibi bir ilev grd iin kltrel kahramanla kar.r.tmlabilir. Eski mitolojide, "DemiunV'la kltrel kahraman ayn i levleri yerine getirirler. Ancak ounlukla, uygarlklara bal srecin kumcusu olarak .smza kan kltrel kahramandan farkl olarak, "Demiurk" teri mi, edebiyatlarda, daha ok kocaman doa unsurlarn yaratmak i levini stlenen mitolojik varlk olarak kullanlr. "Demiurk" anlam, antik ada mitolojik-felsef bir ierik kazan mt. rnein, Platon'da "Demiurk", evrenin yardmcs, yeri ve g yaratandr. Aristo'ya gre ise evrenin koruyuuudur. Knosllklere gre se maddeyi yaratan, ulu yaranadr. DEMON: Yunan mitolojisinde, "herkese belirsiz, ilh g" anlam na gelirdi. Bir anda grnp aniden kaybolan bu demon ile herhangi bir yaknlk yasaklanmt. Bu g. nsana ve onun talihine kt etki ya pan er ruh olabilirdi. nsan hayatnda tm meydana gelenler, onun etkisi altnda olduuna gre "demon", talih ile ayn tutulmutur. Olimp tannlanna da bazen "Demon" denilmitir. Hatta "Demon" motifinde preanimizmin (ruh bilim ncesinin) evreleri grnr, ilh glerle nsanlar arasndaki arabuluculara da genel olarak bu ad verilmitir. Demonolojideki varlklar da sonra dan, bilimsel dilde ayn anlayla irade olunmulardr. Ayn ayn mi tolojik sistemlerden sz edildii zaman, "Demon" anlaynda, bu sistemlerdeki ilhlar ve ruhian bildirmek iin yararlanlmtr. Bu sz ck, dar anlamda ise daha ok ktlk verid ruhlan tanmlar. Teo157

DEMON nim ve Mlfnmler kadar. Demon imler de eski onomastik sistemin kurulmasnda kullanlan balca kaynaklardandr. "Animizm" terimi ni, "polidemonlzm" terimiyle deitirme teklifiyle ortaya kan din tarihileri ve etnograflardan bir grup, "Ruh" terimini de "Demon" terimiyle deitirmeyi uygun grmlerdir. "Ad", varln ieriiyle aynlatran tutucu arkaik gre gre. demonik gcn adn bilmek, onun zerindeki hkmn geerli ol masn salard. Bu nedenle demonlann ad. zellikle efsun metin lerinde nemli rol oynar. Gd kadn ldrp, onun derini ve kal bini, atn slnebendinde ss olarak kullanmak, destan kahramannn zelliini eytan suretten aksettirmek bakmndan ilgintir. Demonlar alemi ile ilgili metinler, ksa ve kk hacimlidirler. Estetik sze nem verilmediine gre, dili de iirsellikten uzak, e kilsiz ve kalpszdr. Bu metinler estetik kalite asndan hikye veya destanla kyaslanamaz. Halk demonolojisi ve demonlar lemi ile l gili ne varsa, belli evrede yrtlen aratrmalar hari, uzun zaman aratrma konulan arasna girmemi, dikkat edilmemitir. Yalnz 20. yzyln ikind yansnda demonlar lemi, halk bilimi, mitoloji ve et nograf! konulu bilimsel aratrmalann merkezinde yer almtr. An cak bu dnem demonolojlslyle ilgili materyaller ayn bir aratrma alan oluturmaktansa, halk bilimi, inanlar, yin ve merasimlerin renilmesi yolunda, mitolojik grlerin yeniden yaplanmas iin bir bavuru kayna grevi grmlerdir. Demonik varlklarla ilgili toplanlan metinler, halk bilimi bakmn dan, yapsal adan, birbirinden kesin bir ekilde aynlmazsa da bu metinlerin sisteme oturtulup, toparlanmas, onlann renilmesinde temel oluturmulardr. Demonolojik varlklar hakkndaki grlere gre. onlan ldr mek, sadece canlanru ele geirerek mmkn olur. Demonik karak terlerin can darda olur. Bazen byl destan kahramannn ad. onun cannn yerletii yeri gstertir. Adnn anlam akland za man, ruhunun sakland yer de belli olan ve bunun sonucunda da hayat sona eren kahraman, cannn bulunduu yer gizli olduu s rece yenilmezdi. Bazen de klcn kendisi, destan kahramannn ca158

DEMON nn lemsi! edebilir. Buna gre de klc knndan gkanlp. suya alan Mhraman, baygn halde yere yklr. Bazen, demonik glerin can, 11 ugarada bulunan bir oktadr ve bu g, sadece bu okla ldrleI illi nk, bu demonolojik glerin cann sembolize eden de bu Ofctur. rnein, bir hikyede ok. Tepegz'n cannn semboldr. Kahaman. Tepegz ldrmek idn. onun cann kendine kle et niklidir. Veya devi ldrmek iin, raftaki iede, onun cannn oldu> u gvercinin ban koparmak gerekir. > I ter kla girebilen cann, belli bir nesnede, kuta veya dier bir varlkta olmas, demonik karakterler iin bir zelliktir. Kahramanlar ,ln de geerli olan bu hl, yani demonik varlklann canlannn kendi I l,mda bir kenarda olmas, onlann demonik olduklannn bir gster gesidir. Demon'un cannn d unsurlara bal olduunu dnen eski grler, zaman getike unutulmu, unutulduka da Demonik gstergelere dnmtr. Arkaik dnce, hastalklan. demonik varlklann ve kt ruhlann adna balad gibi, korkun doal olay larn da on lana liki lend i rmitir. Demon lan n adlannn anlmas veya l laklannda dnlmesiyie hazr bulunacaklan inana se nsanlan ru hen gzel dnmeye sevk etmek indir. Geleneksel halk grlerinde, demonik varln balca iareti, <>nun kkyle ller lemine balldr. Demonlann grn, kasz, tysz ve saszdr. Demonlann, halk inanlannda geen bir dier zellikleri de grup olarak yaamalandr. Bu grupta herhangi bir hiyerari yoktur. Demonlann en ok faal olduklan zaman, gne in doduu ve batt zamandr. Onlann balca bir zellii de a lp oynamaya meyilli drnaiandr. Demonlar, ortak bir kurul olarak deiken klkldrlar. Geleneksel olarak, bilimsel edebiyatta, "de mon", "demonik (veya mitolojik) varlk", "ruhlar" gibi anlaylarla kullanlr. Bu da onlann anti-maddedliin, gerekte var olmadn aksettirir. Demon anlayndan farkl olarak, mitolojik varlk anlay hem demonolojik sistemin karakterlerine hem de hikye ve destanlann baz mitolojik kahramanlanna ait olabilir. Dinler tarihine dair aratrmalarda se "Ruh" terimini, "Demon" anlayyla deitirmek Mzen daha uygun grlmtr, (bak: Demonoloj; Ruh)
159

DEMONOLOj DEMONOLOJI: Yeralt karanlk dnya ile ilgili kt ruhlar hakkndaki mitolojik gr ve inanlann tm. Halk demonolojisi, genel ola rak eski ve tarih yaantlara yaknl ve deiik ideolojik sistemlere ban yaklam sayesinde mitolojinin en az deien, sabitliini en ok koruyan blmdr. Onun balca kaynan, demonolojik var lklar hakknda olan mitolojik rivayetler, efsunlar, dualar, beddualar ve onun gibi veriler oluturur. Halk bilimi, yaklak iki yz yllk tarihi boyunca nice klasik halk kltr geleneklerinin gz gre gre, yaariln yitirmelerine ve nice halk bilimi karakterinin lp gitmesine ahit olmutur. Bugn, doal artlarda, canl bir ekilde hikye ve destan dinlenebilecek yerlerin says azalmtr. Ancak halk kltr geleneklerinin unutu lup gitmesi, her yerde ayn lde gereklemiyor. Etkin halk bili mine ilgi azaldka, srkleyici karakterler ierisinde, eitici bilgiler verme ilevi gl olanlann stnlk salad dikkat ekiyor. Belli bir yerle bal efsaneler bu anlamda, mitolojik anlatlar gibi gerekli e kk salm metinlerdirler. Yaps ve kuruluu itibariyle, en az de iiklie uram halk bilimi metinleri de vardr. Kural d olaylar dan, br dnya ile bal doast glerden, uzayllar veya evre nin anormal varlklaryla karlamaktan bahseden metinlerdir. Bu tip metinler, yapsal bakmdan, geleneksel mitoloji rivayetlerinden ok farkl deildirler. Dnyann olduka hzl deiimi karsnda, ieriklerini deitirmeden variklann koruyup saklayan demonolojik unsurlardr. Ruhlar ve demonolojik varlklar hakknda, halk arasnda dolaan hikyeler, halk kltrnn bir paras gibi aktelliini hl korumu tur. Anlanclk geleneinin yapsnn olumasndan gnmze ka dar hep gelimekte olup, yaamaya devam etmitir. Sadece, karak terlerin grnnde deiiklikler olmutur nemli yapsal, anlam sal ve ilevsel zellikler olduu gibi korunmutur. Bu metinlerin te meli, korku, arma ve merak gibi insan duygulan na dayanr. Bu ise btn dnemlerin ve uygaiklann tayclanna zgdr. Din-mitolojik sistemde, yeralt karanlk dnyasyla bal birok varlk bulunabilir. Mitolojik hikyelerde yer alan bu glerin arasn160

DEMONOLO|l da, insan klnda olanlar da olmayanlar da vardr. Birinci gruba gi ren varlklar, ilh kkenli saylr. Onlann ortak zelliklerinin banda, insanlann yaad zaman ve mekndan uzak olmalan gelir. Onlar, evrende lmllerin eriemeyecei yerlerde yaarlar. Zaman a sndan da ilk yaratl ana bal olurlar. Bu dzen, onlann etkinlik lerinin bir eseridir. Gerekli grmedikleri srece, bu dnyann dze nine, gidiatna ve gndelik hayata mdahale etmezler veya ok az ederler. Din-mitolojik sistemin ikind grubuna giren varlklar, ilh konu ma sahip deildirler ve yaratl anda da hibir katklan olmam tr. Daima insanlarla ilikide olan bu varlklar, mitolojik metinlerde deil, daha ok dinsel ierii olmayan rivayetlerde yer alrlar. ou zaman, demonolojiye ait olup. ayn zamanda mitolojik koruyucu ruhlarla akrabal olan ruhlar da vardr. Bu ruhlar insano lu ile ilh gler arasnda araclk yaparlar. Bu deien klkl varlkla rn etkinlik emberleri, yksek konumlu mitolojik kahramanlardan farkl olarak, toplumsal lekte deil, sadece bir ahsn veya ailenin talihi ile snrldr. Yeni din sistem olutuu zaman, halk demonolojisi, resm ol mayan bir karaktere brnr. Resm kut ile olan ilikisi olumsuz ynde deiir. rnein, Merkezi Asya'daki Budizm misyonerlerinin ehliletirip, kendi egemenlikleri altna aldklan, aman ruhlan, "San Din"e kskanlkla hizmet etmeye balamlardr. Benzer rneklerin says, dier din geleneklerde de az deildir. Demonolojinin temeli, doann, evredeki btn unsuriann, in sann ruhsal hallerinin, kazalann, uurun, bedbahtln ve buna ben zer eylerin, maddesel kavrayna dayanr. Belli bir anlamda, ruh, temsil ettii olayla ayn dnlr. rnein, Da Ruhu dan, Or man Sahibi ormann aynsdr. Yani bir doa ruhu, temsil ettii un surun kendisidir. Demonolojinin dier bir blm, ruhlara ibadetle lgilidir. Atala rn ruhlan, mensup olduklar soya, balltklann uzun zaman korur lar. lenlerin ruhlannn koruyucu ruhlara dnmesi, halk gelene inde inanlan bir sretir. rnein, dada gml olan bir ulu a161

D E M O N OLO| man ruhu. zamanla, bu da konjyan nha dnr. nsanlann ruh sal halleriyle bal demonlar da aman mitolojisinde ok rastlanan ruhlardr. Halk denx>r>ok>jisindeki dier bir grup, gerek hayatta yaayan, anormal zellikleriyle seilen ve kutsal bilgilerin taycs olan nsan lar, amanlar, gelecekten haber verenler, bycler, bahalar ve lal alardan olumaktadr. Demonolojik grler erevesinde, bu dnyayla br dnya arasndaki ilikiler, en nemli yeri tutar. Yani her iki dnya da birbiri ne etki yapmaktadr. Yeralt dnyas, ruhlar lemi, karanlk bir dn yadr. br dnyann gleri, gecenin karanlnda daha aktif olur lar. Gnn ortasnda ise onlar grnmez dnyalanna ekilirler. De monolojik sisteme dahil olan, br dnya glerinin en belirgin zellii, genellikle deiken doaya sahip olmalandr. Gya len ler, br dnyada bu dnyadakinin tam tersi bir konumda olurlar. Bu nedenden dolay, geleneksel grlerde, br dnya varlklannn ayaklan tersinedir. Aynca. br dnyadakilerin dilini, bu dnyadakiler anlayamaz. Deiken doaya sahip olmak, bu dnyalar arasndaki snnn gstergesidir. Demonolojide, br dnya variklann, bu dnya varlklanndan ayran balca zellik, onlann asimetrikllgi ve yanmaldr. Bir baka zellikse. krlkleri ve grnmez ol malan. Baz halklann grlerine gre. bu dnyann snrianndan tede, sulann dier tararnda, tek ayakl ve tek elli varlklar, tek kanatl, tek gzl ve tek ayakl kular yaar. Gnein batt tarafta, tek gzl insanlar yaa maktadr. Demonolojik karakterlerin asimetrikllgi ve motifin byle geni yaylmasnn kkleri de arkaik mitolojik grlerden gelir. Bu gr lere gre. sz edilen varlklar ya aksak, topal ya da tek gzl, tek ayakl dnlen, eytan ruhlardr. YakutJardaki "AbaahT, Hakaslardaki "ulbus", Altaylardaki "Erlik"; tek gzl, tek gsl olup. br gsn omuzu zerinden geriye atan. byc "Alma" bile eytan glerdendirler. Anadolu'nun gneyindeki Trkmenlerin grlerinde, insan klkl olduuna inanlan, "Brobiro" adndaki 162

DEMONOLOH korkun eytani motif; tek ayakl, tek kollu ve tek gzl, yani, tam < >larak yanya blnm bir ekilde tanmlanr. Deiken tabiatilk yanmalk ve topallk, bu dnyadaki glere /t tarafta olan karanlk dnya glerinin bir zelliidir. Byle bir glun. bu iki dnyann snnna yakn yerde yaayan varlklar iin de genellikle geerlidir. Manu samannn hikyesinde rastlanan ve bu < lnyadaki canlan, br dnyaya tayan demonik varlk da tek gz l, tek kulakl, eri burunlu ve keldir. Demonolojideki karakterlerin tek gzll, krlk mitolojisiyle bal olabilir. Mitolojide krlk, objektif ve sbjektiflii asndan iki li anlam ifade eder. Yani burada, kr olan hem grmeyendir hem de grnmeyen. Bu bakmdan, demonun mitolojik krl, onu gi rnmez olana evirdii gibi, baka bir anlam da ifade etmekte dir; Bizim sld dnyamzla br dnya arasnda bulunan "gr (n)me" snn kolay alamaz. Halk demonolojisinde, demonlar leminin, tam olarak belirlen mi ve sabit bir yaps yoktur. Burada ilevin, zellik zerinde, tam bir stnl var. Karakterler grn itibariyle de byk lde ekilsizdirler. ekilsiz ve biim siz olmalaryla tannan bu varlklann grnrdeki izgilerini belirlemek ok zordur. Bu, onlann deiken doasndan kaynaklanp, rahatlkla deiim geirebllmeleriyle ilgili dir. Buna gre de rnein, Mool hal klan nda, eitli adlar altnda tannan kt ruhlar, ilev ve grn olarak birbiriyle az farklk gs terseler de yine ayrt etmek mmkn olmuyor. Dikkat eki d baka bir konuysa, bu varlklann adlannn, ksmen veya tamamyla st ste debilmesidir. Onun iin de demonolojiden bahsedildii zaman, gelenek taycsnn bir zorluu da karak terlerin adlanyla ilgilidir. Bir karakterin ad verilmeden, ilevi ve g rn hakknda konuulduunda, ona birka ad birlikte uyabilir. Ef sun niteliindeki merasimlerde, birbirinden aynlmaz olduklann ve birbiriyle ballk iinde olduklann gstermek iin. birka demonun ad birlikte agnlr. nk onlan birbirinden ayrmann, gelenek iin hibir nemi yoktur ve hatta bazen bu ayrma, gelenein doasna aykn olur.
16 *

Demonlar dnyas, motifli seklide deilse, hal durulmam, ay dnl, effafl olmayan, bulank ve belirsiz bir dnyadr. Buradaki karakterler, tekil-oul asndan, keskin bir ekilde ayrt edilmiyor. Onlar genellikle toplu halde hareket ederler. Kaotik balangc tem sil ettiklerinden, dzensiz, karma kark hareketleriyle, nsanlann dzenli dnyasna mdahale etmeye alrlar. Bylece demonolojh br dnyaya zg varlklaryla, kat, din-mitolojik sistemiyle, ka rakterleri belli bir hiyerariden uzak. dzensiz ve kaotik bir lem et kisi eriyor. Demonolojlde, aktel nanlara bal olan baz kaotik varlklara rastlanr. rnein, bir destan metninde rastlanan "Hal" motifi, asla metnin gereklik ile ilikisini yani oradaki fantezinin ieriini deiti remiyor. Ama. burada ba verenlerin gerekliine de onsuz nanl myor. Halbuki ba verenlerin, gereklilikle ilikisi bakmndan, bu motif ve genellikle bu tr demonolojik varlklar, mitolojik rivayetler de nemli yer tutarlar. Metnin niteliini belirleyen balca artlardan biri gibi de ortaya karlar. Geleneksel bir metin ne kadar ok arkaik olursa, o metindeki inanlara ballk da bir o kadar gl olur. Halk demonolojisindekl karakterlerin balca zelliklerinden biri, onlann hayvansal izgiler tamasdr. Buna. deiken tabiatl de monolojik motifin, hayvan veya ku grnl halini aksettiren ilkelik de denebilir. Hayvansal izgili demonolojik motiflere, herhangi bir din-mitolojik sistemde rastlanabilir. Genellikle, demonolojideki btn eytan motifler, dogalan gerei, ok deiik hayvanlann kl na girmeyi de baarrlar. eytan motiflerden olan. "AlmastAlbastr en ok kedi, kpek veya yrtc bir hayvann klna girer. Demonolojideki varlklar, en ok. antropomorfik (Tannlan. hay164

DEMONOLOI varlan ve nesneleri, insan biiminde ve nsan nitelikler sahip olarak tasarlayan insan biimdlik.) izgide sunulur. Ancak bu izgiler, ilgili hayvann izleriyle sslenerek, terimorf zelliine brnerek tamam n n . Bylece zooantropomorf (hayvansal insan bllmdlii) varlkla nn demonizmi, onlann eytan doas, kaosun balangcyla ayn kkene balanr. Bir grup nanlara gre, baz deiken varlklar, M s l a n g t a kendiliinden antropomorfdoaya kavumulardr. na n- gre. hayvanlar daha nce insanmlar. Daha sonra yapt klan ilerle tannlan kzdrdklan in, ceza olarak, tannlar onlan hayvana (.vlrm iler. Mitolojik halk bilimine gre, karakterin demonik mekanda yer deitirmesi, -mitolojik geleneklerde- doann balangc ve hay vanlar lemine baln iareti olarak, bu lemin izgilerinden birini ktbul etmekle mmkn olabiliyor. Bu bakmdan giyimin olmamas. I etlenin tylerle kapll. insanclk ve benzeri motifler yaygnla MI lir. br dnyadan gelen varlklann hayvansal doalannn ak MI iareti de bedenlerinin tyle kapl olmasdr. Demonolojideki eytan motiflerin dier zel yn, baka bir varla dntkleri za man, snn gemeye altklan zaman, yani snrsal durumlarda oJduklannda kcnumamalan, suskun durmalandr. eytan demonlar. sairlere benzerler. Kafiyeli gibi grnp, bu dnyadakilere anlal maz olan szler sylemeyi severler. Baz halklann inanna gre ise dn ve eytan gibi br dnya variklannn kardklan ocuklar, ko numa yeteneini kaybederler. Demonik karakterin, hayvan izgileri tamas, ilk a insannn, kendini doadan ayramamasyla ilgilidir. Arkaik metinlerdeki bal ca motiflerin, ikili tabiatl olmasn da bununla izah etmek mmkn dr. Gemiin derinliklerinde ise nsan doadan ayran snr ya araurmaclann imdiye kadar iddia ettikleri yerde deildir ve yahut byle bir snr zaten yoktur. Burada, tabii ki ilk ata ve kltrel kahra man motiflerini; demonolojik karakterlerden, aidini deiebilen ruhlardan, lmlerin ruhlanndan ve byclerden ayrmak gereki yor. Demonun terimorf iareti, onun adamaI olmas gibi eytan doasna da iaret eder.
165

DEMONOLO Halk inanlanna gre, demonik karakterler, ihtiras ve ehvci dkn olmalanyla da ayrt edilirler. Bu grlerin, grnr, koru yucu ruhlar ve benzerleri hakknda, mitolojik metinlere balanan kayna vardr. Daha sonralan bu ballk, lk mitolojik anlamn yitir mi ve giderek, halk demonolojisi sahnesine dnmtr. Demo nolojideki br dnya varlklannn, heteroseksuel doaya sahip olmalan da genel zellikJerindendir. rnein, Tuva inanlannda, "ulbus" denilen tek gzl, uzun sal ve maaralann derinliklerin de yaayan demonik varlklar hem erkek hem de kadn cinsinden olurlar. Erkeklere kadn dnsinden olanlar, kadnlara se erkek dnsinden olan "ulbus"lar zarar verir. Bylece, aktel inanlarla derin ball olan demonolojik g rler, mitolojik sistemin renilmesi bakmndan, arkaik, etnikkltrel bilginin en dayankl unsurlann iinde banndniar. Demonoloji bu anlamda, inanlar sistemi gibi btn geleneksel kltrle rin balca ieriini oluturur. Demonolojik gr ve inanlar, gele neksel cemiyette, halk hayatnn pratikteki tm sahnelerine dahil olabilir. Demonolojik sistemin renilmesi, mitolojik sembolizm, mitolojik anlamsallk ve mitolojik dnya modelinin kuruluu bak mndan son derece nemlidir. Halk demonolojisinin aratinlmas, halkn manev kltrnde, onun karlksz yeri olduu gereini or taya karyor. Bu anlamda, mitolojik variklann Trk dnyas le inde karlatrmal renilme metodunun hazrlanmas, halk de monolojisinin, hangi mitolojik unsurlara ve sembollere dayandn belli etmek, olduka gereklidir. Her zaman, mitolojik karakterlere bal inanlarda eitlilie rastlanacaktr. Hatta bu eitlilik. Trk e'nin ortaya kndan beri kendini gsteren lehe eitlilii ile de kyaslanabilir. Demonolojik motiflere gelince; bu motifler, gerek karakterlerin adlanna bal olmayarak, ba bo gezip, dolarlar. Mitolojik siste min en kk birimleri olan bu motifler, serbest dolarken, herhan gi bir motifin adna balanabilirler. Demonolojik grlerinin renilmesinde, mitolojik inanlar, byl destanlar ve mitolojik rivayetlerle birlikte, efsun, dua, bed166

DERV i n i ve yasaklar da deerli kaynaklardr. Demonolojik sistemin bunsurlar, mitolojik dnce kategorisiyle sk bir ekilde bal ll. (bale Deikenlik) IMRVy Destanlar lemi ile bal olan, mitolojik motif. (). hikye ve destan geleneinde. Ulu Ana birliinden gelme u n . motifinin izlerini tar Marjinal durumuyla seilen derviin .Msad yer, kaotik karakterli bir blge olabilir. Baz byl destanlanla, derviin, ak sal, nur saan htiyar, Hzr gibi verilmesinden. . Min br dnyaya zg varlk olduu da anlalr. Dervi, asimetlk bir ekilde doan kahraman, sihirli ubuguyla vurarak, bu du nundan kurtarabilir. Anadolu hikyelerinde de zerine krk giymi, ngrak takm kvi tipine rastlamak mmkndr. Bu grn, onlan ak bir e kilde, aman motifine yaklatm. Gerekten de kararsz ve Ikirdkli .lov.as olan amann yerine getirdii ilevlerin birou, zamanla dervie gemitir. Anadolu'nun Trkmenleri arasnda, tarih boyun ca, dervilerin sayg ve rabet grmeleri de onlann eski aman g llerine ballgyla aklanabillr. Anadolu Trklerinde. "Sal Dervi" denilen, aslnda da "Hzr"n la kendisi olan. hayal varlk; klk geleneine bal grlere g re, halk airlerinin ryalanna gelirdi. Anlden ortaya kan, ocua ad koyup, son ra ortadan kaybolan dervi motifine de sihirli hikye ve destanlarda rastlanabilir. Ak destanlannn kahramanlanna "Ik Kadehi" ilrip. "buta" veren dervi kay bolduktan sonra, "odadan amber ve mis kokusu gelir." Dede Korkut Oguznamesi'nde. "Dirse Han olu Boa Han Boyu"nda. Dirse Han'n einin. Tann'dan olan ocuk s terken, kara giyimli dervilere adak ver dii yazlmtr. "Bams Beyrek" boyunun 167

DEV zbek versiyonunda, nur yzl, garip bir dervi, evlat isteyen kar delerin ryalanna gelir ve onlann dileklerinin kabul olacan, n ceden haber verir. ocuklar doduktan sonra da ayn garip dervi, bayram zaman yine gelip, olana ve kza ad koyar ve onlan birbiri ne nianlar. Anadolu hikayelerinde de "Bams Beyrek"ln eliliini derviler yapar. Derviliin, grnr aman birliine ve dolaysyla da reme, bolluk ve bereket isteine ballndan tr, ryada dervi gr mek, ocuk sahibi olunaca eklinde yorumlanmtr, (bale aman) DEV: Trk haklannn szl kltrlerinde, Hint-Avrupa halklannn inan sisteminde geni yer tutan, sihirli destanlarda: bal, yedi bal, krk bal ve kocaman olarak betimlenen mitolojik karakterler den biri. Trkistan blgesinde olduu gibi, Anadolu topraklannda da kaydedilen metinlerde, bazen dn anlamnda da kullanlan devler, zaman zaman T e p e g z Dev" olarak da adlandnlriar. Tne halklannn hikyelerinde, devler, "Atein Sahibi" gibi karmza karlar. Bir zbek hikyesinde, devin can, aktan aa su ile bal gsteriliyor. Halk edebiyattan nda, "insana bezeme^ yen korkun bir mahluk' saylan dev, lerin, "Dmanlann kuaktan kuaj^ a verilmi kbuslarndan baka bir ey olmad" eklinde tanmlan mas ise devin bir mitolojik motifi gibi. doasnn aranlmasnn bir so nucu deildir. Eski ve geleneksel ce miyetlerin grnde, dman kuvvet ler ou zaman, kaosun taycs, karanl n temsilcisi gibi insan klna girmi, eytan bir varlk olarak betimlenmitir. Yani arkaik sembolizm, kolaylkla d168

DEV m.n Mr motifi, zarar veren eytan leme zg bir varlkla aynlatrn M ..tr. Dev motifinin. k. gne ve atele de ilgili olduu dnlr d Eski inanlarda, gnein tutulmasn devlere balarlard. I llkayclerde, devin gelii yle anlatlmtr: Once gk grlemesi. vklnm akmas, yerin titremesi ve aa nen kara bulutun iinden koca bir dev kadnn akmas. Bu karakterle, gnee dman olan doa olaytan arasnda bir ballk dnlmtr. Bylece, "Avesta" hkmleriyle balanan, mzikle bile ilgili ol duu sylenen dev motifinde. Zerdtlkten nceki ve sonraki .aglann belli bir tarihesi aktanlmr. Yani, devler mitolojik bir ka rakter olup. daha eskilerde, iyilik dana gtrler. Bu karakter, Iran dilli halklann grlerinde, koruyucu ruhlardan biri olmutur. G nele ilgili balca, iyilik sever ruhlardan biri ken zulmetin yaratcs vylan ve balangtaki eriklerinin tersini irade eden bir karaktere dnmenin sebebi ise herhalde, Zerdtlk ve "Avesta"dr. Mitolojiden gelen halk kltr bir motifinin doasn, byle me kanik bir bak asyla ncelemek, phesiz, eski din-mitolojik gtlerin dourduu bir varln yapsna aydnlk getiremez. Trk lalk bilimi metinlerindeki dev motifi ile Hint ve ran'dan gelen dev motifleri arasnda birok farkn olduu, zamannda B. g d tarafnda kaydedilmitir. Yanllkla, kkleri sadece "Avesta"da aranan dev motifinin, er bir g olarak yorumlanmasyla birlikte, onun ayn zamanda olumlu zellikler tad ve "Simurg" kuu gibi, yalnz kahramanlara yar dm ettii de dikkatten kamamaldr. Trk halklannn hikyelerine gre, devler, "Zulmefte, yeralt ka ranlnda, dalardaki byk maaralarda veya sularda yaarlar. Ba z hikyelerde, derenin suyu ikiye aynlr ve iinden; alt duda yere. st duda g e deen bir dev kar. Anadolu'daki bir inana gre. eskilerde gne tutulduu zaman ok atartarm ve okun gidip sapland yerde, byk bir devin orta ya kacana inanlrm. Dev analan. gslerinin birini sol omzuna, dierini de sa o m 169

DEVLET KUU zuna atar. Kahraman gizilce gelip, dev anann omuzu zerinden at t gsnden st emer ve bu ekilde onun olu olur. Devlerin en ok sevdikleri yiyecek. nsandr. Devin can, her zaman kendi dn da bir yerdedir. Bu yer, raftaki bir ie, bir gvercinin i ve onun gi bi yerler olabilir. Devlere bal mitolojik grlerin biri de dier de monik varlklar ve ruhlar gibi, demirden korkmalandr. Devlerin bedenleri, eytan demonlar gibi tyle kapldr. Hikayelerdeki iyilik sever devler, bedenlerinden bir ty kopanp. kahramana verirler. Bu tyn, byk bir sihir gc vardr. Baz dou hikyelerinde, devlerin klk deitirebilecek varlklar olduuna da inanlr. Sleyman Peygamberin adyla ilgili olan, sihirli yzk, hal ve aynann da devlerde olduuna inanlr. Yanm dnya boyunda kazanlan vardr. Devler, bu kazanlarn evresinde toplanp, tlsma d rdkleri nsanlan kazana atp kaynatrlar. Kahramanlann arad sihirli her ne varsa hepsi devlerin meka nnda bulunur. Sleyman Peygamber"n hkmnde olan devlerin bu mekan, ou zaman, mitolojik "Kaf Dafnn ardndadr. Azerbaycan ve dier Trk halklannn destanlannda, dev motifi nin, boynuzlu olduu yazlr. Bu devlerin gc, boynuzlan nn say syla anlalr. Ulu Ana birlii ile ilikiyi gsteren boynuzun varl, ri ve sallanan gsler, tek gzllk gibi, devin tad btn izler, onun yeralt dnyas ve bolluk koruyuculuuyla ilgili olduunu ve mitolojik Ulu Ana'nn deiime uram ve arkaik yapsnn unsuriann yznde korumam versiyonlanndan biri olduunu gsterir. Trkistan amanizm inde ise amanlann koruyucu ruhlan srasnda, devlerin de var olduunu dnen grler mevcuttur. DEVLET KUU: Eski Trk devletlerinde, siyas iktidar anlayr "Kut" ile irade edilmitir. Halk da liderleri de hkmdarlk yolunun ondan getiini dnrlerdi. Onun iin de nl siyaset kitab olan "Kutadgu Bilig"de. "Her ne varsa, kutun elinin altndadr... Bu makama, sen kendi gcn ve isteinle gelmedin... Onu sana Tann verdi. H kmdarlar, iktidan tanndan alrlar" demektedir. "Kutadgu Bilig" ki170

(abnn ad da "Padiahlara layk bilim" olarak evrilmitir. En eski ve cn nl szlklerde, "Kut" szcne ilk anlam olarak. "Devlet" verilmitir. ktidann. hakimiyetin gkten gelip, bir Tann vergisi oldu una dair bu inan, aslnda Trklerden, inlilere bile gemitir. Eski Trklerin yazl metinlerinde, iktidann. siyasal egemenlik Ivtkknn. insana Tann'dan verildii fikri, aka ifade edilmitir. Bu n d a . Tann iradesiyle ve "Kut"um (canm) olduuna gre. hakan oldum" denilmektedir. Bu hkmdarlk anlay. Tann gcnden doar. Yani. siyas iktidar demek olan "kut", Tann'dan geldii gibi. "karizma" da bir "Allah" vergisidir. Bu ne istemekle olur ne de ser vete baldr. O, insann z yaratlnda olur. nk Allah'tan gelir ve gklerden verilir. Baz halklarda, karizmatlk nsanlann, "Gky znn ocuklan" olarak adlandrmalannn balca sebebi de bu ol maldr. Trk tarihinin sonraki dnemlerinde, tm byk kiilerin dnyaya hakim olma dncesinde, gemiteki bu erenlik ruhun dan bir para yaamtr. Bu ruh, onlan sonunun ne olacan d nmeden, tarih yaratmaya sevk etmitir. Osmanl tarihinde bilinen, "Hmayun" teriminin, "Umay (Humay-Hm) adyla lgili olduu dnlr. Hakimiyetin gklerden geldiine, Tann vergisi oluuna dair eski mitolojik inanan izleri, halk arasnda "Hma" devlet kuuyla ilgili dolaan sylentilerde ko runmutur. "Devlet Kuu'nun bir ad da "Cennet Kuu", "Hma" veya "Hmay'dr. "Hma"yla bal inanlardan birine gre onu bi le bile ldren biri, krk gn ierisinde lecektir. ok yaygn olan baka bir inana gre de "Devlet Kuu" veya "ahlk Kuu" denilen "Hma" kuunun glgesinin bir insann ba zerine dmesi, o in sann dnyada ok bahtiyar biri olacann, ta giyeceinin ve haki miyete ulaacann iareti saylrd. Bu inan. Azerbaycan hikye ve efsanelerinde, "Devlet Kuu"nun uurulmas ve omzuna oturduu insann padiah seilecei eklinde yaamaktadr. Onun bahtiyarlk ve mutluluk sembolne dnmesi ise ayn bir olaydr. "Devlet Kuu" adndaki, devlet szc, T a n n vergisi, ryi ks met, baht ve talih" anlamn ieriyor. "Kut" sz de ayn anlam ta maktadr. Ve Trk devletilik tarihinin ok nemli belgelerinden
171

PREN
1 1

"

"

"

I B P

PBPPPP^PB*BBBBBBh^_-^^_

bir olan, "Kutadgu Bilig'de de bu anlamda kullanlmtr. Gktrk ana ve genellikle, slamiyet'ten nceki alara alt Trk edebiyatIan nda, "Devlet Kuu"nun, Tann'yla kul arasnda bir arac olduuna inanlrd, (bak: Hma Kuu) DREN: Tuva Trkesinde, "demon, cin, kt ruh, er ruh" anlam na gelir. nsan biimli varlklar gibi de dnlen bu ruhlann adna, baz metinlerde, Tiireng" ve Tyren" eklinde de rastlanr. Bu varlklar, insanlann btn arzu ve isteklerini yerine getirebilirlerml. Ancak in sanlar, bunun karlnda onlan aldatriarm. Mitolojik anlamsallgna gre, "Dilren" ad, "Eren" anlayyla pa ralellik tar. Trk dilleri iin bir zellik saylp, szcn banda ge len, "d", y sessel paralellii, "Dllren" ile "Eren" (Yaren) arasnda benzerlik olduunu gsteriyor. Trkologlann fikrine gre, genellikle Azerbaycan konuma dilinde "Y" sesine arlk verildii in eski "D" sesi yalnz kalnt eklinde kalmtr. Aktr ki "ntrk" an son aamasnda. "D" tipli sessiz harfi, "Y" ekline dnmtr. Da ha sonralan, lehe farkJlkJan arttka. D/Y eklini ortaya karmtr. Szcn banda incelen "D" sessiz harfinin konulmas, Altay dilinin gney lehelerinin bir zelliidir. Bu anlamda, "Dllren" s zyle, "Eren" ve onun bir varyant saylan "Yaren" sz. paralellik oluturur. Trk dillerinin bir zellii olarak, szcn banda gelen "Y~ sessiz harfinin dmesi, "Di i ren-Yaren- paralelliini ve bylece de "Yaren"in bir versiyonu olan "Eren" szcn ortaya karm tr, (bale Aranglar; Eren) DN: nsanla, kinat arasndaki armoniyi yaratan, inanlar sisteminin btn. Din ilh meneli olup. nsanlan. Tann gereine, ilh gereklere gtren yoldur. Ancak, elerin bir duygu olan kutsal kaynakl dinin ortaya k, doa ve varlklann yaratlmas, yaratln balangcna benzer bir srdr. Mitolojik unsurlar, dinsel merasim ve semboller olmadan, din
172

DN Olmaz. Dinler tarihinin gnmze kadar en tannm bilgileri, din Olayndan konuurken, onu insan varlnn aynlmaz bir paras sa yp, kltrlerin anlama yolunun, dinleri anlamaktan getiini vurgu lular Bununla birlikte, bat toplumbilimdleri dine. ilh bir gereklik im.ktan ok. toplumsal bir olay gibi bakarlar. Amerika paradigma mektebinin temsildleri de dinin rasyonel olmayan (irrasyonel) kaMktcrier tadn, bunun iin de bilime kar olduunu savunurlar. Kolektif dnceye sahip, lk insan birliklerinde ise din, insan gereklie balayan bir olaydr. Burada, madd olanla manev olan .11.snda bir aynm yoktur. Hayat ve varlk lemi bir btnlk ieri i H e v e insanlann yaay da bu btnlkle uyum halindedir, ilh gerekliin ierii din sayesinde kavranr ve o kavranmadan, gele neksel cemiyetin doasn anlamak mmkn olmaz. Din belli bir inanca sadakat gibi, milliyetilik duygusuyla da ieri< len baldr. En eski trenler bile ulusal olduu kadar, din zellikler tarlar. Kutsal kitap Kuran'da, "millet" szc, on be yerde, din" anlamnda kullanlmtr. ok sonraki alann din dncesi ve ulusal dnce arasndaki ilikiyi izlemek bakmndan, rnein. 19. yzylda, bir Osmanl Trknn, "Biz Trk deiliz. Biz Msl man'z!" szleri, ok ilgintir. Bu bakmdan, mlll-din duygularla dil arasnda da ok yakn bir balant vard. Onun iin de etnik-kltrel birlie dahil insanlann davran ve dncelerine yn veren, rknn lahzasndan szlp gelen, enerji dolu. mill, arkaik tipli dinmitolojik anlaylardr. Dinin dil zerindeki etkisinin bir rnei de Uygur Trkleri olabilir. Din aratrmaalanna gre, din dnce ve anlaylan herhangi bir dnemle, tarihin belli bir ayla snrlandrmak mmkn deil dir. "Dinden nceki a" anlay da bu bakmdan doar grnm yor. Bunun iin de "eski" szcnn. "Din" ile yan yana kullanl mas, yalnzca bir alkanlk olarak kabul edilebilir. "Eski" sz. ken diliinden "Din" olayna ters gelir ve dini dnce anlayn bulanklannr. zellikle, tarihsel alana bakld zaman, cemiyet. "Byk bir ahlak anlayna" sahipti ve bu ahlak sisteminde, dinin ayn bir yeri vard. Bu anlamda din, Gk Tanns'nn koyduu, lh ve ahlaki

DN dzendir. Bu dzenin temelinde, korku deil belki biraz korkunun da kant sayg yer alr. Byk fikir sahiplerinin agkca ifade ettikle rine gre. din dncesi btn cemiyetlerde var olmutur. Cemiyet ileriemise. onun bu ileriye doru hareketinin gstergesi, din ol mutur. nsan, ne kadar, toplumsal varlk olursa olusun, onun bir de kendi manev dnyas vardr. aresizlik, korku ve felaketler karsn da, onun tek umudu dindir. nsanlar, bu g sayesinde daha yce fikirlere ulaabilmilerdir. Geleneklerde, ecdadn hayan yaanr. Din dncesiyle i ie olan gelenek, doann iinden gelen bir yaratclk iermektedir. Onun iinde deimez olan yoktur. Yani, grnen ne varsa hepsi eskiden olandr. Bunun iin de gelenek tayclan, aktan a g a ol masa da bilinaltnda, gelenek ve geleneksel olan ne varsa hepsi nin en uzak gemilerden bu yana mevcunuuna inanrlar. Din ekolojisinin aratinlmas, evre ve doal eridin, kltrn birok unsurlanna, din anlaylara, merasim ve yinlere nemli l de etki yaptn gstermitir. Yani, eski dnya gryle, evre, doal koullarda sk bir balant indeler. Bunun iin de evrede gerekleen deiiklikler, uygarln nvesini oluturan unsurlar zerinde dorudan veya dolayl olarak etki gsterirler. Bir anlamda doadan uzaklamak olan uygarlk, doayla ne kadar yakn bir ba lant iindeyse tarihllllk faktr onun iin o derece nemsizdir. Sivil toplum savunuculan, dinsel bir ideal evresinde toplanma y, topluluun azim gcn kat kat artran bir durum olarak gr mler. Fikir adamlan ise dinsizlik zerine kurulan bir uygarln, sa dece, koru ve vahet saabilecein! sylemiler. Gerek din, insan topluluunu, rmekten ve yok olmaktan kurtanp. kltr yaratan bir gtr. Din inan, yin ve merasimler, uygarlklann nvesini oluturan unsurlar arasnda yer alrlar. Arkaik dinsel fenomenler, es ki cemiyetlerde, toplumsal yaplara bal olmutur. Buradaki inan lar, kutsal deil, dnyevi ilevler grerek, toplumsal davranlan d zenlemiler. Aratirmaalar, esld Trklerin kendi dinlerine ayn bir ad vermediklerini yazp, bunu, Trk cemiyetinde, dinin zel toplumsal kuruma dnememesi ile aklamaya almlar. Gerekten de 174

DN M . neksel Trk cemiyeti, dinle i ie bir hayat yaamtr. Buradaki insanlann. zel olarak, derin bir ekilde, din dncelere dalmadkUndan, dinin ayn bir toplumsal kurum ve sosyal tesis ekli almas.< l. gerek duyulmamtr. I m. mitolojik dnya iinde yaayan bu cemiyetin gndelik hay.inn aynlmaz bir parasyd. Bunun iin de eski Trk cemiyetlerin den sz edildiinde, rk bir yaklamla, bu cemiyet insanlannn hibir dine man getirmediklerini, hibir eye ibadet etmediklerini stelik, inanlannn ahlak bir yn olmadn iddia etmek, ta11 yanltr. Trklerin pek d e dindar ruhlu olmadna dair syI- nen grler de buna dahildir. Geleneksel Trk cemiyetinde hai m olan en byk manev g, din dncesidir. Hristiyanlk veya amaizm'de olduundan farkl olarak, bu cemiyette bir resme veya nsana tapnmyor, kutsal bilinen doal glere iman getiriliyordu. < K-leneklerde yaayan bu dnce, doayla ahenk iinde bir hayat y.ayanTrk cemiyetlerinin de dzen kaynayd.
M i n e n

Doayla yaayan cemiyet gelenekseldir ve ilh yasalanyla alemleri dzene sokan Yaratana ihtiyaa vardr. Byle bir cemfyet in, din ve yaratc sorunu, en dddi sorundur. Bunun ig'n de gele neksel cemiyet, alnyazsna inanr. Kadere inand in de bu cemiv tin ruhu, Yarada'ya kar temiz duygularla doludur. Geleneksel cemiyet, doadan ald manev gle yaar. Bu g, din duygu sundan gelir. Onun da tek kayna Tanndr. Tann anlay, din d ncesinin balca uradr. Geleneksel cemiyet, daha ok din esaslar zerine kurulur. Bu esaslar, kendi ierisinde, cemiyetin d zen kaynana dnr. Byle bir cemiyette, din uurunun tayalan ve n d e gelen insanlan. hakanlar, beyler ve benzerleri olurlar. Gktrk ann din inan slan da yksek bir din anlay zerine dayanrd. Eski Trk cemiyeti geleneksel bir cemiyetti. Bu cemiyet te, Tann adna yaplan merasim ve Tannalk inanann cracs, cemi yet lideriydi. Geleneksel Trk cemiyetinde, dinin yerini anlamak ba kmndan, bu verinin nemi byktr. Din, ahlak anlayyla i iedir. Aslnda, "ahlak, dinin baka bir halidir." (Bu gereklik, Muhammed Peygamber'in dilinden, "Din.
175

DIRILIK SUYU
gzel ahlaktr" ekJinde ortaya kmtr.) Bu bakmdan, geleneksel cemiyet, dinden ayn bir yaam tarz dnmedii gibi, ahlki de erleri yksek bir cemiyettir. Eski Trk cemiyeti de dinden gelen deerlere byk nem verirdi. Geleneksel cemiyeti yaatan ey, bu din ve bu ahlakt. Yksek ahlak bozulmayan, gelenee bal bu ce miyetin kltr, inanlanyla ilgiliydi. Bunun iin byle bir cemiyet te, din ve kltrn uyumundun sz etmek gerekir. Kkleri, varln ve doann kendisinde olan bu uyumun arkasnda, kinat bir btn olarak kavramak gibi bir anlay vardr. Trk mitolojik sistemi, Tannclk anlaynda da grld gibi, bu anlamda, Trk din dncesi sisteminden aynlmaz. (bak: Mit ve Din: Tannalk) DRLK SUYU (AB-I HAYAT): enleri lmszle kavuturduu na inanlan efsanev su. Aslnda ayn ayn mitolojik sistemlerde rastlanan bir anlaytr. "Dirilik Suyuna, efsaneler ve mitolojik metinlerden baka, Kuran'da, Hzr'n adryla bal ve Musa'nn hikyesi anlatlrken rastla nr. Rivayetlere gre bu suyu ilk ienler, Hzr ve llyas Peygamber olmutur. "Dirilik Suyu" ve ebed, sonsuz hayat aktanyla bal, ok sayda anlat olsa da bu anlatlar, eski dnya uygartklannda, Glgame, Ouz Han ve iskender Zlgemeyn gibi, yalnz birka kiinin adryla balantl dnlmtr. Bu anlatlar arasndaki ballk ara trdnda, "Dirilik Suyu" ile ilgili aniatlann kkeninin Smer oldu u anlalmtr. Sonraki dnemlerin aratrmalar ise "Dirilik Suyu" ile bal aniatlann kknn daha eski geleneklerde aranmas ge rektii fikrini dorulamtr. Adna bazen de "Bengi" denilen, "Dirilik Suyu", "Zulmet" diye tanmlanan karanlk ve bilinmeyen bir dnyada gizlidir. skender de "Dirilik S u y u n u n peinden "Zulmet'e kadar gider, ancak onu elde etmeyi baaramaz. Onun adyla ilgili "Dirilik Suyu", yaratc balan g saylan ilk kaostan (sudan), dirilik verme, ebed yaatma, lm szletirme iaretlerini alp, kendinde saklamtr. Bu anlamda, "Di rilik Suyu" sembolnde, yaratl mitinde olan balang gibi, ilk su yun izlerini bulmak mmkndr. Yani. suyun varla hayat veren 176

DVANE gc, eitli inan sistemlerinde onun, ebediyete kavuturan ve lmszlk kazandran g olduuna dair grlerin ortaya kma sna yol amtr. "Dirilik S u y u n u n hayat verme gc hakkndaki ilk dncelere hikyelerde rastlanr. rnein, len kahramann stne su serpilmesiyle, hapnp ayaa kalkmas, rastlanan konulardan biridir. Des tan ve hikyelerde, baz kahramanlann "Dirilik Suyu" ierek lm szlk kazanmalan da sk grnr. Ak masallannda, "buta" alarak, inanlmaz gzelleen kahramann itii "k Kadehi'nn de "Dirilik Suyu" ile dolu olduu sylenir. nanlarda, "Dirilik Suyu"nun eski den gelen, kark bir anlam vardr. Yani o da bir semboldr. Tasav vuf airleri, onunla ilgili yle demilerdiri; Topra den adi tohu ma can veren su, dirilik suyu (Ab- Hayat) deilse, nedir o zaman?" (bak Su) DVANE: Trk halklannn mitolojik grlerinde, evliya ile edeer saylan, kalender tipli bir varlk. Aratrmaclara gre divane ad, Fars-Tadk asll olup, "dev-div" kknden gelir. Orta alan n in kaynaklan ise bu an balan na kadar, samanlara "dineve" denildiini yazyor. Bir yandan ruhlar lemi, dier yandan eytan glerle bal olan amanlar topluluu nun normal yeleri, "dn arpm" deil, "deli, divane" olarak kabul edilirdi. "Drvane"lerin, deli-dnli gibi kabul edilmesi, "Krolu" des tan ndaki, "k Cnun" motifinin anlamna da aklk getirebilir. "Cnun" ad, n, ruhlar tarafndan seildiini, ona Tann vergisi verildiini ve onun bir hak a olduunu gsteriyor. Ak Ali As kerin dilinden seslenen, "Hem abdalm, hem den/iim, hem deli" szndeki "delfnin. tasavvuf ruhlu k anlamndaki kullanm, "di vane" anlamyla ayndr. . slam'a kadarki dncelerde, "divane" motifinin mitolojik yar d m a ilevi olduu grlr. Ari<aik mitolojik metinlerde bu ilevi, koruyucu ruh motifleri yerine getirirdi. Grnmeyen lemden ha berler verebilen bu "divane", "Alpam Kahraman" gibi, ocuu ol mayanlara, ocuk sahibi olma konusunda araalk yapar ve epik 177

DVANELK kahramann yolundaki zorluklan ortadan kaldnr. "Manas"n adn da nereden geldii bilinmeyen bir "divane" koyar. "Divane", deta adsz olur. Ancak, tannm evliyalar, Burkut Ba ba gibi mitolojik varlklar, bazen de Nakibendi tarikatnn kurucusu, Bahaddin gibi gerek tarih kiilikler, bu adla adlandnlmtr. a manlann hamisi olan. Burkut Baha'nn bir ad da "Divane-i Burk Sermest" idi. Bu ad ona, bir deli gibi derbeder mr yaamasndan deil, eski geleneklerden dolay verilmitir. "Divane", "Behll"n de tad adlardan biriydi. "Divane" motifinin bu kadar geni bir ekilde yaylmas, dervilerin etnik-kltrel gelenekteki yerini gs teriyor. Tasavvufta se "Divane" szc, "lh akn etkisiyle hay rete den ve aknlk iinde kalan" olarak tanmlanmaktadr. DVANELK: Aratirmaalar, amann ruhlarla olan ilikisinde "co ku" ve "divanelik'' anlaylann birbirinden aynriar. "Divanelik'' anla ynda amann, ruhlan kendi varlnda sgdrabilme gc dn lr. Divanelii, amanizmin balca gstergesi sayan aratrmaalara gre, dh/aneJiin olmad bir amanizm yoktur. Coku ve ruhsal bozukluk gibi, "divanelik" anlay da amann zelliklerinden biri dir. Ancak "divanelik" anlay, amann dier zellikleriyle bir arada deerlendirilmelidir. Bazen, "divanelik" anlayyla coku ve trans ve bylece trans ve "divanelik" anlaylan arasnda hibir (ark braklmyor. Bunlar e an laml terimler olarak kullanlmlardr. Bu anlaylardan hibirinin tam bir aklamas olamamasna ramen, aslnda onlann her biri. di eri zerinden aklanr. Yazaiann ou. "Divane" ile cokuyu, bir birine zt anlaylar olarak kabul ederler. M. Eliaden'n, edebiyata yapt hizmetlerden biri de bu ki anlaya aklk getirmesidir. Onun aklamasna gre, "Divane" olmak, ata ruhlannn ruhsal etki si demektir. Ona gre. divanelik, amanizmin olmazsa olmaz un suru deil ve balangta amanlzme yabana bir kavramd. Bu fikir, divanelii, amanizmin balca iaretlerinden biri sayan lar tarafndan itirazla karlamtr. lgintir ki ayn gr, Eliaden'le ayn zamanda, ondan habersiz olan V. imidt tarafndan da ortaya
178

DUMRUL atlmtr. Ancak o, coku halini deil, divanelii, amanizmin ger ek iareti saymtr. aman efsanelerinden de anlald gibi, kamlk edenlere, ou zaman "deli", "divane" ve onun gibi sfatlar veril mitir. Baz lan, divanelii, genellikle, amanizm iin bir zellik olarak grmlerdir. Gya, "Divane", derin trans halinde olduktan sonra ne olduunu hi hatiriamazm. Dier grup bilim adamlan, btn bu anlaytan birbiriyle bal saymaktadrlar. Onlara gre. bu anlam lan n hangisinin temel tekil ettiini belli etmek mmkn olamaz. Gerekten de "Divane" ve coku halleri, karlkl olarak birbiriyle balant iindedirler. DUA: (bale Alk) DUMRUL: Dede Korkut boylarndan, mitolojik karakterli Deli Dum rul boyunun kahraman. Aratrmaclara gre, boyun eski bolluk ve reme tapn ve onun aynlmaz kolu olan, lp-dirilme fikriyle ball inandncdr. Aslnda, arkaik yapl efsanelerde getii gibi, "Deli Dumrul "un Az rail'le grmesi, onun lp-dirilmeslnl bildirir ve ilk mitolojik anla mn yitirmi lkel motiftir. lp-dirilme fikri, ou sistemlerde byk yer tutar. Onunla bal inanlann, neredeyse hepsinde, lme mahkum edilmi tan mn can, bakasyla deitirilir. Bu inan slan aktaran, daha eski me tinlerde ise bazen, kadnn yerine, kocas, yeraltna gtrlr. S mer inan sisteminden ad, "Dumrul" le ayn kkten olan. "Dumuzi" de doann ve ayn ayn insanlann lp, dirilmesini sembolize eder. ki dnya arasndaki liki, bir dnyadan dierine gidip gelme, zellikle de ah al bir tren srasnda, amann paralanarak ld rlmesi ve ardndan tekrar dirilmesi, amanizm nannn balca fikridir. Zaman zaman lp-dirilme, doadaki tazelii salad iin, yaam kendi yolunda devam eder, hayat durmaz ve bolluk olur. "Dumrul" adryla ilgili efsanelerin mitolojik anlamnn arkasnda, aman efsanelerindeki amann lmle mcadelesi, len kiinin ca179

DNYA MODEL n yerine hayvan kurban edilmesi ve benzeri fikirler bulunur. Bu fi kir, Trk tannalnda da geerlidir ve onu. sonraki tm dinlerden farkl klar. Trk halklannn. mit, efsane, hikye ve destanlannda. gndelik yasamda devam eden bu dzenli lp-dirilme inana, "Deli Dumrul" boyunda da korunmutur. Mitolojik manta gre. yal olan biri, artk, neslin artn temin etmeye kadir deildir. "Dumrul" yerine de yal ana-babasnn de il, yarinin can vermesini de byle aklamak mmkndr. Selukname'de atasnn, boydaki ad, "Duha Koca" (Kumuk versiyonunda, "Aduku", Digenis Akrit'te se "Duka" eklindedir) yerine 'Toku Ko ca", kendlninki de Torul" olarak kaydedilmitir. Bu adlann her ki sinin de domak kknden olmas (tohum, szc de bu gruba aittir), aratirmaalar tarafndan kabul gryor. Sumerce'de "Doum Evi" demek olan, "Duku" iin de ayn aklama geerlidir. Sumerce'deki "Dumuzi" ad se yine ayn anlam dairesine dahil olan, "ha yat yaratan, nesil ve evlat veren" anlamnda kullanlmtr. Bu ad. Artm lahesi ile bal olup, Azerbaycan Trkesindeki "tam" ve "tumurcuk" szckleriyle ayn kktendir. Bu ballk, "Dumrul" mo tifinin, reme ve bereketin koruyucusu olduu fikrine de aklk ge tirir. "Dell Dumrul"un Azrail'le verdii sava, Ural Batr'n eceli ye nip. Dirilik Suyunu bulmak iin, yrtt mcadelenin ve Kor kut'un, ebed ve lmsz dnlen suya snmasnn paralelidir. Btn bunlarla birlikte. "Dede Korkut Kitabndaki "Deli Dum rul" motifi, etnik kltrn aynlmaz bir paras olan, din dncesi nin, balca anlay gibi, Tann-insan, Tann-kul ilikilerinin de izlerini agk bir ekilde koruyup saklamtr. Trk tek Tannalk nanna g re de Tann'yia kulun arasna kimse giremez. Mitolojik metinlerde daha nceleri, yerin ge yakn olduu, bunun iin de kimin ne sz varsa, dorudan "Allah'a syleyebil mesi yazar. Bu, eski Trk mitolojik dncesinde Tann-Insan likile rinde, herhangi biraracrya ihtiya duyulmad fikrinin bir zidir. DNYA MODEL: Belli bir etnik-kltrel gelenek dahilinde, dnya hakkndaki grlerin btn. Dnya modeli, dnyay motifletirme
180

DNYA MODEL yoluyla tanmlayarak, onu gstergeler sistemine eviren mitolojik dnce tipiyle bal bir olaydr. Dnyann motifi gibi iirsel mitoJo|lk dnya modeli de bir gstergeler sistemidir ve gelenek taryalan hu gstergeler sisteminin (arkna btnlyle yaramayabilirler. Slstematiklik zellie sahip olan dnya modeli, etnik-kltrel .istemin, evre lemle olan tm ilikilerini dzenler. Mitolojik mein konulannm temeline dayanan bu dnya modeli, aynca dnya 11 lifinin dncedeki yansmasdr. Mitoloji denildii zaman, etkin bllimsel-teorik fikirde de belli bir mitolojik dnce sistemi ve bu sistemle temsil olunan dnya modeli anlalr. iirsel dnya modeli bakmndan, her bir insan topluluu, kendi ne ivts dnya grne sahip olur. Dnya modelinin ortaya k anlay, her bir mitolojik sistemin kendine has olan i yaps ve bu yapy oluturan unsurlar arasndaki ilevsel-anlamsal balla ak lk getirilmesini salamtr. Mitolojik dnya modelinin tam bir iradesine herhangi bir metin de rastlamak mmkn deil. Ancak ayn ayn metinlerden derlene rek mmkn olabilir. nk mitolojinin kendisi de ortaya gk son radan gerekleen bir sistemdir. Halk bilimi, mitolojiyle tam bir ballk ierisinde olduundan, mitolojik dnya modelinin unsurian, ak veya gizli ekilde de olsa, eitli halk bilimi metinlerde, mera simlerde ve madd kltrel rneklerinde korunur. Mitolojik dnya modeli, etnik kltr taryclannn davranlannn eitli ekillerinde ve bu davranlarn sonucunda gerekleir. Mito lojik dnya modelini ekillendiren dnce tipi, bilimsel edebiyat larda, "manta kadarki", "mitopoetik". "kozmoloji" ve baka adlar altnda kaydedilir. Kabul gren bir fikre gre. dnya modelinin et nik-kltrel sistem bakmndan, grece, duraan ve dz bir ekil izdii dnem, "kosmoloji" veya "mitopoetik" a olarak adlandnlr. Herhangi bir ulusal mitolojiye ait dnya modelinin oluumu, bir sistem gibi ayn mitolojinin yapsal temelini oluturan unsurlar ara sndaki ilevsel-anlamsal ballklara da aklk getirilmesini bir ge reklilik olarak ortaya koyuyor. 1X1

DNYA MODEL Mitolojik grlerdeki yatay dnya modeli daha bir eski model saylr. Burada "yukan", "orta" ve "aa" dnyalar arasndaki liki, alar yoluyla gerekleir. Dikey dnya modelinde ise kinat: yer, yer st ve yeralt dnyalan olmak zere, kattan ibaret dn lr. Her birinin kendine zg zaman ve mekn lleri olan bu dnyalar arasndaki liki ise "Dnya Aaa" tarafndan gerekleir. Her bir mitolojik geleneinin kendine has dnya modelinin olu mas, bugn bile mitoloji biliminin karlat en dddi problemler dendir. Trk dnya modelinin oluumu problemi de istisna tekil ermiyor. Geleneksel Trk cemiyeti, doadaki dzene uygun olarak kurul mutur ve buradaki dnya hakkna bilgiler gereklere dayanr. Trk kozmik dnya modelinde, Trk dnya dzeniyle, Trklerin devlet tekilat arasnda bir balant vardr. iirsel mitolojideki, Ulu Trk. lrkl Hoca veya Korkut Ata gibi mitolojik variklar, koruyucu ruhlar destan geleneinde, dnya grm ihtiyarlar gibi kahramann bir yardmcs olarak grnrierse de artk onlar ecere geleneinde. Ouz hanlannn vezirleri ve bir bilge gibi takdim olunurlar. Eski Trkler, kozmoloji dnya modelinin grntsn verirken, kili karlatrmalardan yararlanmlardr. Bunlann en nemlileri: ev ren- kaos, yukan-aa, dou-bat, sa-sol, hayat-lm, kkaranlk. kendin-bakas, I-d. kltr-doadr. Kltrel sistemlerde deimeyen bu evrensel gsterge btnlkleri, arkaik dncenin lk aamas olarak, dnyay anlamak iin onu snflandrmaya al mann yoludur. iirsel mitolojik dnya modeli in byle semboller den biri de "Dnya Aaa" saylr. Dnya hakknda her topluluun, kendi sistemine uygun dnya modeli ve zel etnik iaretleri vardr. Yaratl metinleri, evrensel bir dnya modeli dncesi yaratsalar da bu dnya modelinin merke zinde, belli bir etnik-kltrel. gelenek bulunur, ulusal dnceyi be lirleyen, onun meydana kmasna ortam hazrlayan bu model, her zaman ve her yerde, ulusal olmasyla belirlenir. Etnik-kltrel gele nek, evrenin etkisinden, onun gcyle kurtulabilir. Her bir mitolo jik anlatm se bir btn olarak, dnya modelinin yaratlmasn ve
182

DNYANIN

SONU

kurulmasn aklar. Netice itibariyle Trk dnya modeli, temsil etti i ve fadedsi olduu Trk mitolojisinin zn oluturur. Baz aratinralarda. Trk kltrndeki dnya modellerinin varl sndan sz edilir. Halbuki farkl Trk halklannda, ayn anda birka modelin bulunduunu sylemek doru deildir. Herhangi bir Trk mitolojik metin ve merasiminde de ok sayda dnya modelinin ..uhn sylemek doru olmaz. Genel Trk dnya modeli birdir, hu modelin, herhangi bir unsuruna, baz Trk halklannda rastlanma yabilir. Bu bakmdan, farkl Trk halklannda rastlanan modeller, ana modelin versiyonlan saylabilir. Ana model se hem bir btn olarak K*m de ayn ayn unsurlaryla, dddi bir deiiklie uramadan. Trk halklannda bugne kadar yaamtr, (bak: Mit: Mitoloji) DNYANIN SONU: Dnyann yaratlmas sorununa oranla, dnya nn sonu sorusu ile ilgili geleneksel Trk dininin, zellikle de ilk alann, aksettiren mitolojik dnya gr veya dnceler hakknda yeteri kadar bilgi yoktur. Bu ise varln lp-dirilmeler zlndri gibi kavranld Tannclk din inana erisinde yaayan eski Trklerin, dnyann sonu meselesine, yaratltan daha ok merak duyduklan kanaatini dourur. Orhun metinlerinde, gk ve yerin yklp kme si, mevcut hayat dzeninin bozulmas ile bal iaretler olsa da bun lar, dnyann dalp, ortadan kalkmas hakknda sistemli bir dn ceyi yanstmaktan uzaktrlar. Buna bakmayarak, farkl Trk halklannn, dnyann sonu le ilgili grlerinde, gerek Hristiyanlk, gerekse de Budizm'in etkisi ol mutur. Bu, sonu olarak, Trklerde kendi ifadesini, kyamet anlay eklinde bulmutur. Gerekten de Trklerin kyamet hakkndaki d nceleri, Budizm. Hristiyanlk ve slam'n etkisine manz kalmtr. Ve tm bunlann bir sentezini ortaya karmtr. Altaylarda, kyamet gnne, "Kalkana a" denilir. Bu nana gre, insanlann yeryzndeki sayrlannn azalaca bir zaman gele cek. O zaman, ktlk dnyay saracak. Cehennemin sahibi olan Erlik, yeryzne yaknlaacak. Haynn balanga olan Tann lgen
183

DNYANIN

SONU

unutulacak. yi ruhlarla er ruhlar savaa tutuacak. En sonunda lgen tek bana kalacak ve maheri balatacak. Dier taraftan ise Trklerin kyamet anlayyla ayn anlamda kullandkian, "Ulug Kn" szcnn de sonraki dnemlerin bir rn olduu aktr. Ebu Hayyan'n "Kitab el ldrak"ndaki, "Sa gnn de, ayna grkl" deyiminde de bu sze rastlanr. Sa gn, he sap gn^ kyamet gn, tartlar kurulup, haklarn hesapland ve hesap-kitap stenen gndr. Bunun iin de kyamet szc "Sa"la, saymakla ve hesapla ilgilendirilir. Dnyann sonu anlay, kozmogonik grlerle ilikitendirildii iin Ana Yer hakkndaki grlerle de baldr. Dnyann sonu anla y da hayatn dnm fikriyle yakndan ilgilidir. Yaratl, her za man tazelenme ve yenilenme halindedir. Bu tazelenmenin bir aa mas da kaostan evrene gei anndaki benzer kyamettir. Kyame tin geliinden sonra ise dnya bsbtn yenilenecektir. Anadolu'nun yal yrklerinin grlerinde, dnyann sonunu ve belirsiz geleceini gsteren: "Kyamet yaklat zaman, bina ve zina artacak. Dalardakiler kylere, kylerdekiler ise ehirlere dolu acaklar" szleri de kyamet anlayna ve geleneksel Trk kltrn de, dnyann sonu ile ilgili grlere aklk getirebilir. Anadolu'da ay ve gnele ilgili inanlar arasnda, Trklerin dnyann sonu hak kndaki dncelerine aklk getirebilecek nanlar da vardr. Bu nanlardan birine gre, bir gn ayla gne birieecek, dnyay yakp kavuracaklardr. O za man kyamet kopacaktr. Bir baka inana gre de gnein bandan doduu gn, su lar kabaracak ve her tarafi sular kaplayaaktr. Bunun ardndan dnyann zeri H dmdz olacaktr. Btn bunlar, dnya nn sonunun, kinatta dzenin bozulmas ' sonucunda olacana inanan, eski ve geleneksel dncenin ortaya gk eklidir, (bak: Eshatoloji Mitler)

1X4

E
Baz aratrmaclara gre, bir zamanlar din grlerin evri minde ilk aama olarak dndkleri ecdada tapnma, eski Trk inan sisteminin de balca dayanaklanndand. Ahrete balanan ata, merasim sredndeki koruyucu ruhla ayn saylmtr. Etnogenetik mitlerde, ilk ecdadn gk kkenli olduklan ve dalarla ballktan vurgulanr. Genellikle bir grup geleneklerde olduu gibi, Trk etnik-kltrel geleneinde de soy-kk ile ball, ata anlaynda nemli yer tu tard. Etnik uurda "Yedi gbek eskisini" tanyp bilmek anlay, kendini tanmann balca koulu olarak gnmze dek yaamaktadr. br dnyada kind bir hayatn olduuna ve ruhlann ebedliine inanan eski Trk dncesine gre, var olmak iin soyukk bilmek ve ata hakknda fikir sahibi olmak gerekliydi. Ecdadn adn bilip varin kabul etmek, belli bir rkn zellikle de siyas a dan var olmasnn artdr.
ECDAT:

Kaynan Trk etnogonik mitlerinden alan metinlerdeki kahra manlar, kendilerinden nce ecdadndan konuurlar ve hangi soy dan, kkten geldiklerini anlatrlar. Bir soyun ecdad da kltrel kah raman izgileri tar. rnein, oriann Kzlkaya soyunun kk. in sanlara ateten yararlanmay reten bir ihtiyann adryla balanr. Yer. gk, da, aa ve benzer kltlerin birbiriyle ballnda, onlann en eski alardan beri ata kltyle bal olmalan da etkili olabilir. nana gre. dnyalann deitirmi ata ruhlan ldkten sonra bile aileleri korkutmaya devam ederler. Bunun, eski Trklerdeki ataerkil aile ilikileriyle balandna dair fikirler de vardr. Asya Hunlannda her yl mays aynn ortalarnda, ecdadn ruhu mutlu ol sun diye kurbanlar kesilirdi.
185

ECDAT Tr1< tarihi, ecdada bal anlarn kutsal bir emanet gibi korundu una dair zengin bilgiler vermektedir. Bunun gstergesi olarak, ec dadn grnts ayarlanp, tapnaklarda saygyla saklanr. Bazr ede biyatlarda. "Bt-Ts" denilen bu "Bt-heykeTlerata kltyle ball n hatrasn yaatr. Knm lehesinde "Bt, semen" anlaml "Abak" sz de bu kltle baldr. Bu szck, "Koruyucu ruh" anlamn ko ruyarak. "Abaki" eklinde "Divan-i Lgat-it Trk" kitab ve "nazar dan saklanmak iin bostanlara konulan karton paras" anlamnda kullanlmtr. Bu szn temeli de "Aba" szne dayanr, (bak: Apa; Ama; Ts) Ecdat kltnn izleri, etnik kltrn btnln koruyan bal ca unsurlardan biri olarak yzyllar boyunca da yaamtr. Son d nemlere kadar Trkmenlerde gllerin hocalan. hastay tedavi etmek istedikleri zaman "Ya atam-babam, yetiin!" derlerdi. Bu da onlann ata ruhuyla balln gsterir. Halk inanlanna gre, Tuva amanlannn bir blmn de ecdad ve asl aman olanlar oluturur. Trk etnogonik efsanelerinden gelme balca konu ise ecdadn kurtanc olarak dnlmesiyle balantldr. Yani. deiken tabiatl olup, sk sk deiebilen ata ruhunun bir ilevi de tarih-mitolojik an lamna gre onun kurtancldr. Trk soyunun ecdad kurttur. rnein, kltrel kahraman olan mitolojik Krolu motifi, kurdun baka bir eklidir. Bu anlamda, Krolu'nda da kurtanc ilev vardr. Bunun iin de ona hep bir kurtan c gzyle baklmtr. Krolu'nun 16. ve 17. yzyllarda tam yeni bir gle gndeme gelmesi de onun bu kurtanc levinden gelir. Haklan yenilen byk bir Trkmen grubu vard. En gzamannda, ulu ecdad olan "Bozkurt"u yardma arm ve "kutsal yzl Boz kurt metni, bu kez yeni tarih koullara uygun bir ekilde Krolu grkeminde ortaya kmtr. V. Huluflu'nun "Krolu" destannn "Balang Yerine" bl mnde kaydettiklerinden anlaldna gre, "Hangi hikyeyi sti yorsanz balayaym" szleriyle medise yz tutan a, halkn ce vab u olur: "ki yiit insan" tanyor. Ona gre ya Krolu'nun hikyesine bala ya da ah smail'in. Bu yzden de Kroglndan
186

ECNN
iMMgrafin okunmad. Krolu havasnn alnmad bir

in v>ktu. nk bu motif. Trkln tayc olan bir topklugznde, kendi varlnda ata nhunu yaatrlar. I Hu ata. soylann z kklerini baladklan ulu varlklar, zel iaretIniylc seilirler. Rivayete gre. birok Trkmen tayfasnn ulu babas aylar Salur Kazan'n, srtnda Muhammed Peygamber'in be paru.gnn izi vardr. 11NN: Mslmanl kabul etmi Trk halklanndan, Azerbaycan v.- Anadolu Trklerinin, zbeklerin, Karakalpaklann. Krgzlann ve bi lde de Kazaklann demonolojik nanlannda yer alan kt ruh Kalabalk yerlerde yaadna inanlr ve ksa boylu olarak be timlenir. Onlar aynca gze grnmeden byyp, biimsiz bir var l o. dnebilen kadn grnnde de verilmitir. Demonolojik grlere gre. ednnilerin ri balan, tyle kapl vcuttan ve tersine duran ayaklan olur. Onlar at ahnnda kalmay ve atin yelesini rme yi ok severler. Tadklerin inanna gre. pis bir kokusu olan bu eyr.m varlk, kr gnlerinde snmak iin insanlann evlerine gelir. Evin hanm, det gerei onun iin yemek aynr. Ancak ednnl ne kadar y e n e yesin o yemek azalmaz. Trk Mslman halklannda ednniyle ilgili eski inanlara gre, ocuk emziren kadn, at dksna dokunmaktan korkmalryd. nk byle yapan kadnn st kesilirdi. Azerbaycan Trklerinin mitolojik grlerine gre, ecinniler her yerde var olabilen demonik ruhlar dr. Ateten yaratldklanna nanlan bu varlklann ierisinde, Msl man olan da vard, kfir olan da. Ednniler, insan ya hava kararma ya baladnda ya sudan geerken ya su mek iin eildiinde ya da aa altnda otururken arparlard. Ednninln arpt nsann v cudu moranr ve bir sre sonra da lr. Onun dzelmesi in gne e dua edip, tas kurarlar. nana gre. arplan kii Mslman ise ednni onu hemen balar. Ecinnilere dahil olan bir ruh da "Vurgun'dur. slam'la birlikte ge len dnler ve ednniler hakkndaki grlerin incelenmesi onlann. Al ruhu, Bizden Yeler ve benzeri mitolojik karakterlerle bal grle187

EE-EYE
rin ve yerli inanlarn bir anlamda kirlenmesinin bir sonucu olduu nu gsterir. Baz Trk halklarnn inannda, ecinninin tm levlerini cinler yerine getirir. Trkiye'nin baz yrelerinde, eski Trk inanlannn izi ni yaatan ve esrarengiz glere bal olduu kabul edilen, "ednni" adyla bilinen deiik yerler vardr. Anadolu Trklerinin demonik grlerindeki "Mekir" motifi de ilevsel bakmdan ednni motifine olduka yakndr, (bak: Gn; Nekir-Mnkir) EE-EYE: (bak: ye; Idi-lzi) EFRASYAB (A1P ER TONGA): Anadolu ve Azerbaycan Trkleri. zbekler ve Trkmenlerin eskilerden kalma mitolojik grlerine gre. Trk halklannn efsanev kahraman, mitolojik ulu ecdad. "Efrasiyab" motifi, eski Trklerin mitolojik grlerindeki "Analo ji" motifinden de ok sayda zellikler alarak, "Alp Er Tonga" motifi zemininde olumutur. "Alp Er Tonga" veya T o n g a Er Alp" asln da, "Efrasiyab"n Trke'deki addr. ranllar. skit Hakimi olan "Alp Er Tongaya "Efrasiyab" demilerdir. Kaynaklardan edinilen bilgilere gre, Trklerde soyun liderliin de bulunan. "Alp Er Tonga" hakkndaki inan, 11. yzyla kadar ya amtr. M. Kagarfnin "Drvan- Lgat-it Trk "nde. Trk asll ola rak geen destan kahraman "Alp Er Tonga", "Efrasiyab" olarak gsterilmitir. Divanda bu kahraman hakknda yazlan blmde. Trke'deki Tonga adnn Arapa'ya evirisinde Efrasryab olarak ve rilmesi, bu iki adn ayn kahraman anlattnda phe brakmyor, . Hayyam'n "Nevruzname"sindeki bilgilerden se Trklerdeki bir ok hikmetli szler ve tlerin "Efrasiyab"a ait olduu anlalr. Y. Balasagunlu'nun "Kutadgu Bilig"inde de aslen Trk sayd "Efrasi yab" n ad geiyor. Bu kitapta, Tadklerin ona T o n g a Alp Er" dedik leri anlatlr. Bu efsanev kahramann Trkistan Trk geleneklerindeki yerini gstertiyor. Daha gl ulusal dnceye sahip Karahanllar ve Seluklular kendilerinin soy kklerini onun adna balamaktadrlar. "Efrasiyabi188

EFRASYAP ler" olarak da bilinen Karahanllar, "Efrasiyab"n soyundan geldikleri ne inanrlar. Pritsak, Karahanllann soy aaan, "Efrasiyab" soy a a a olarak gstermi ve onun kkn, "Bilge Kaan" soyuna balam tr. Seluklularda da otuz nc atadan cetjerinin "Efrasiyab" oldu una dair bir inan vardr. "Efrasiyab" adyla bilinen bu varlk ran mitolojisinde, er tanrs olan "Ehrimen'in yeryzndeki temsilcisi saylr. O, Zerdtlerin en kat dman, ranllarla aralksz savalar yrten ve yanllkla Alilerin bir dier kolu saylan, gerekte ise g ebe hayat yaayan Trklerin -Turanllann- lideridir. Eski Farsa olan "Avesta"da ise "Efrasiyab" ad, Frengistan olarak gsterilir. Dorudur. Orta Asyal ararmaalann hibiri "Efrasiyab"n Trk asll olduu kanaatinde deillerdir. Baz rivayetlerde onun eceresini, eski Iran (Avesta) kaynana kadar gtrrler. Ancak daha eski kaynaklardan Et-Tabari, El-Bruni ve bn Haldun'da onun soyu Yafes Olu Trkn adyla ilintilendirilmitir. ran ulusal destan "ahname"de, "Efrasiyab"n Trk soyundan olduu kaydedilir. Firdevsi, efsanev Ouz Han'n olu Kara Han', "Efrasiyab"n olu olarak gstermitir. air 30 binlik cesur Trkmen'in, "Efrasiyab"n atasnn liderlii altnda ol duunu da yazmtr. Trkistan ve Horasan'n 10. ve I I . yzyllar siyas-toplumsal hayatnda, Ouz Trkmenlerinin hakim konumda olmalan, "Efrasiyab" motifinin sonraki deiikliklerinde giderek da ha ok Ouz epik kahraman izgileri kazanmasnda etkili olmutur. Bu anlamda "Efrasiyab" motifinin olumasnda. Ouz Han motifinin etkisi de kanlmazdr. V. Radlov'un Hun Hakan Mete'yi Alp Er Tonga ile ok sayda aratrmaann da Mete'yi Ouz'la karlatrmalan da bu bakmdan anlamldr. Alp Er Tonga'nn ad, birok yer adna da konulmutur. Bunlar. Kanzak, Kazvin, Kum, Nahivan ve benzeri yerlerdir. "Efrasiyab"n kznn ad, "Kara benzer kzm, gelinim" diye, "Dede Korkut Kitab"nda geer. Bir grup orta a eserlerinde lmden kamak iste yeni anlatan mitolojik karakter de "Efrasiyab"n adyla ilintilendirilir. O, yeraltnda duvarlan demirden bir kalenin iinde olan 100 stunlu sarayda yaar. Bu saray, yapma gne, ay ve yldzlarla klandnlr. "Efrasiyab", lmszle kavuacana inanr ve bunun iin
189

EFSUN
kurbanlar verir. Hkmdarlk gcne sahip olabilmek iin, birka kez "Ferf'i ele geirmeye alsa da baarl olamyor. **Ferr"e sahip olmak iin yedi iklim dolar. "Efrasiyab"n lmden kama istei, amanizmdeki lmden kamay ve ayn anda Koca Korkutun lmden kama isteini hatrlatyor. EFSUN: Eski dncenin rn olup, arkaik izgileri agk bir biimde grnen, yasak, snama ve benzeri kavramlarla birlikte, mitolojik ierikli metinlerin bir ekli. Baz aratirmaalar, onu herhangi bir di nin daim unsuru gibi de tanmlamlardr. Efsunun gcne olan inan, en eski din-mitolojik grlerdendir. Dncenin geliimini: efsun, din ve bilim olarak aamaya ayran C Frezer'in grne gre, efsun dine kadar varln srdrmtr. En eski alardan bahsedildii zaman da efsunu doadan ayrmak bile mmkn ola maz. Mitolojik varlk ve ruhlann adlaryla dolu, byl bir ierik ta yan ve bu yzden de bazen anlalmaz olabilen efsun, mitolojik metin tipi gibi, yin-trende iirsel mitolojik konum ile en sk ba lantdadr ve onun en nemli unsurianndan birini olutuur. Efsun, mitolojik metinle ayn mantk zerine kurulur. Bazen en evrensel mitolojemlerle balanan efsunun nvesinde ou zaman mitolojik motifler bulunur. Bu anlamda efsunlar, iirsel mitolojik dnya mo delinin ana eksenlerinin belirlenmesinde en nemli kaynaklardan saylrlar. Forml zellii olan efsun, ayn zamanda ulusal mitolojik siste min gerek zelliklerini tar. Bu anlamda rkn davran biimlerinin gstergesi olmakta onun ilevi de efsane veya mitolojik metin ka dar nemlidir. Byl karakterli formller olan bu ksa metinler, her hangi bir arzu ve dilein ifadesi olup, belli bir amaca yneliktir. Ef sunun gcyle eytann ruhu ele geirilebilir. Eski dnce anda sz, tanmlad asim veya objenin dnda olmad iin, eski ef sun kavramndan bu kavramn gsterdii d s m e doaldan bir geit grnr. Bylece szle cisim ayn yerde grndnden, efsunun araalryia, herhangi bir cisme veya insana buialabildiine inanlrd.
190

EJDERHA
Efsunlar, metin tipi olarak daha ok paralellik zerinde kurulur. Bu metinlerin balca zellii, gizli doa gleri ve gze grnmez ruhlara yah/antan ibaret olmalandr. Mahiyetine gre, efsunun be lirli ller dahilinde ve belli zamanda (elin siilinin gemii iin, ayn on beind gnnde) sylenmesi, bir riteldir. Efsun, sakral metin olduundan onun deiik ekiller alabilme ls de asgar snrdadr. Yaps itibariyle kutsal yasal tipli metinle re yakn olduu iin dokunulmazdr ve herhangi bir ekilde deiti rilmesi yasaktr. Byle bir deiildik, onun gcnn azalmas veya yok olmas demektir. Efsun metinlerinde insan evreleyen gerek dnyayla hayal dnyas arasndaki ilikide kendi ifadesini bulur. Bu rada, doayla insann karlkl ilikileri ve ballklan sz konusudur. Bu, kendini doadan ayrmayan ve hibir durumda ona kar koy mayan insann, doayla olan derin mistik balldr. nsan doaya benzetilir. Doayla insan arasnda ilikiler, benzerlik ve paralellikler temeline kurulur. Tm bunlarla birlikte, mitolojik metin tipi olan efsunlar hakknda, sabit ve ortak bilimsel bir gr yoktur. Aslnda genellikle tren metinlerine balanp, arkaik ritelin kalnts olan bu metin tipleri, ou zaman grn itibariyle, smamal, yasaklar ve mitolojik inanlardan ayrt edilemiyorlar. ou zaman onlann anlamsal yaplann belirlemek zor oluyor. Btnlkle, efsun metinleri mitolojik dnya modelinin tam grntsn yaratmak iin, mitolojik metin lerin oluumunda byk nem kazanr, (bak: Sz) EJDERHA: Trk halklannn kltrnde, zaman zaman rastlanan ve rengrenk mitolojik grlerle bal olup doa olaylann sembolize eden eytan varlk, kt ruhlu bir motif. "Avesta"daki "Aji-Dahaka" ile ilgili dnlp, eski Farsa'yla ilikilendirilse de mitolojik motif gibi bir doaya sahip olduundan, Ari kkenli Ejderha suretiyle bir ilgisi yoktur. Trk halklannn dilinde adna h e m ayn anlamyla hem de kt ruh anlamyla farkl farkl rastlamak mmkndr. Trkmence'de "Ajder-Ajdarha", Krgz ca'da "Ajdaar", Nogayca'da "Azdaa", Tatarca'da "Ajdaha" ve 191

EJDERHA "Az'd'ak" eklinde kullanlmtr. Bu ad, Trkler tarafndan "Ajdayya" ve "Ajder" ekillerinde Ball<anlarda yaayan Slav halklanndan Srplar ve Bulgariann diline de gemitir. "Ejderha" ad tayan bu efsanev varln Trkiye Trkesindeki bir ad da "Evren"dir. uva dilinde "Astaha" eklini alan bu szcn bir anlam, "hikyelerde rastlanan kanatl ylan", dier bir anlam ise "ackl ruh"tur. O, uva hikye ve rivayetlerinde ok sayda ba olan, insanlan ve hayvanlan yutarak yiyen, mitolojik bir varlktr. Mitolojik dncelere gre "Ejderha", hamile kadniann iine gi rerek, doacak ocuu ldrr. O, bu mitolojik grlerin izini ya atan hikyelerde "Simurg"un yavrulann yer. Farkl Trk halklannn nanlannda, "Ejderha'nn yaad yer de birbirinden farkl gsteri lir. zbek, Trkmen ve Kazak mitolojik-halk bilimi metinlerinde, onun yeraltndaki maarada yaad ve oradaki hazineyi koruduu yazyor. Azerbaycan ve dier Trk halklannn grlerine gre ise o, suda yaar. Bat Sibirya Trklerinde, "Ejderha"nn ormanda yaadrna inanlr. Bakurt demonolojisinde, son derece byk ve ko caman bir ylan gibi betimlenen bu varlk, byk derelerde ve gl lerde yaar. nsanlar ve hayvanlan yutarak yerdi. Bakurtiarda son zamanlara kadar yaayan grlerden birine gre de "Ejderha"nn yaad gln ad, "dipsiz, doymak bilmeyen" anlamna gelir. Bu da anlamsal bakmdan, Altaylann inannda eytan demon "Erlik" saltanatna yalcn bir yerde akan ve ad "Doymadm" anlamna ge len "Toybadm" rman hatriatryor. O, Anadolu Trklerinin inanna gre doduu zaman aniden byr. Azndan ate pskrr ve etrafnda olan her eyi yakar. Sylenenlere gre ejder ha, byk ylandan faydalanr. Ylan, dalarda cyr (ceylana benzer, kt zarif bir hayvan) veya kel (kz) le iftieir. Onla nn iftlemesinden doan ejder ha, yere indiinde Tann, Nisan
192

EJDERHA
Yamurlan'n yadnr. Yaan yamurlann sulanndan dalardan sel ler akmaya balar ve bu seller ejderhay gtrp ldrr. Hikayelerde verilen ekliyle, azndan alevler pskren ejderhann yznden halk, susuzluk eker. Azerbaycan hikayelerinde atein iinden gkp, kahramann zerine saldran Ejderha motifine de rast lanabilir. Anadolu hikyelerinde se birind darbeden yaralanan, ikin ci darbedense lmek yerine tekrar canlanan bir ejderha motifi var dr. Altay destan kahramanlanndan olan "Kan-Sulutay". tatan yast a ba koyup, azndan alevler pskrten, sekiz bal Ejderha'nn otuz gsnden st emer. Bu bakmdan Ejderha motifi, mitolojik ulu ana btnlnn birok izgilerini tamaktadr. Azerbaycan Terekemelerinin hal motiflerinde rastlanabilen bu varlk, evin koru yucusu olarak bile dnlmtr. Kl-Tgin Kitabesinde dikkati e ken en nemli motif de kurt bal ejderha motifidir. Daha ok scakln ve kurakln sembol saylan "Ejderha", ay n zamanda lmn ve karanln semboldr. Zerdtlkte karan l temsil ermitir. Tibet mitolojisinde ise o, sulan hareketi geirip, yere rahmet yamurian yadran iyiliksever bir gtr. Nedim'in, "Grelim, ab- hayat aktn ejderhadan" szleri, herhalde bu varl n su konumuyla ballna dayanr. Tasavvufta, dnya malna a ret gibi yorularak, dnya hevesini sembolize etmitir. Burada insan nefsi, ejderhaya benzetilmektedir. Mitolojik "Ejderha"nn, dzenli dnyaya kar sava, onun kaos dnyasyla bal bir varlk oluundan gelir. Bunu gre de en eski uygarlklann oluumundan beri. her zaman insanlann dncelerini megul etmitir. "Ejderha" hakkndaki mitolojik metinler, evrensel bir olay gibi son derece geni bir ekilde yaylmtr. Hatta bunun iin de svireli psikanalist ve dindar tarihi K. Yung, onu arkeolojik tipler sistemine dahil etmitir. Bir fikre gre, "Ejderha", yasz kara bulutu temsil eder. Dier bir fikre gre ise dnya halklan kltrn de ok yaygn olan "Ejderha" motifinde, insanln kolektif hafizas ve yeryzndeki hayvanat leminin en eski temsildleriyle ilgili hat ralar korunup saklanmtr. 193

EMEKET Din tarihileri ve mitoloji bilimcileri iin, "Ejderha" motifinin geirdii evri min tm aamalann zlemek ok zordur. Yaam sembollerle rl eski mitolojik dnceli insann gznde, kk derin gemilerden gelen "Ejderha" da bir semboldr. O, hl oluumunu tamam lamam, ekilsiz, biimsiz gleri temsil ediyor. Ancak bununla birlikte evreni ya ratacak sular leminin de semboldr. Bu lk sudur ve bu anlamda da "Ejder ha", ift anlaml arkaik demonik bir motif olup, evrenin kaostan domasn sem bolize eder. Bu anlamda "Ejderha", yap z ilk kaos motifinin potansiyel tm hal lerini kendinde toplamtr. Bylece, "Ejderha" motifi, kendi sembolne gre, kaosla evrenin mcadelesini ve kaosla evren arasndaki gei koridorunu sem

zcrinde Ejderha ve Simurg Tasviri Bulunan Trk Hals,

XV.

Yzyl.

bolize ediyor. Onun iin de yapz olup, biimsiz zelliiyle tannr. "Ejderha", balangta usuz bucaksz sulardan baret olan, hl ka os halinden kurtulmam bir lemi sembolize ediyordu. Bu tanm, "Ejderha'nn yeralt ller saltanatnn koruyucu ileviyle tamamla nyor. Ona gre de yeraltnda, dalar arkasnda dnlen br dnyann snnnda, bu snn bozanlara kar durur. EMEKET: Yakut aman izm inin yardma ruhlan erisinde, amana en ok gerekli olan ruhun addr. "Emeket" ruhu, amann varlnda kk salar. Bu ruh, kel ve par mak boyunda bir a d a m a k gibi betimlenir. amanist grlere gre. "Emeket"i olmayan aman da olamaz. "Emeket'in balca ii, kamlk ederken amana yol gstermektir. aman ldnde de onun mezanru evreleyen ku grnnde aa olarak, mezann kirlen mesini nler ve saygnln korur.
194

ERDOV-ERDOY
ER AD: (bak: Ad)

ER SOKOTOH: Yakut mitolojisinde. "Er Sokotoh Elley" adyla bili nen mitolojik kkenli bir varlk. Kltrel bir kahraman gibi, yazn gelii dolaysyla yaplan kmz ime merasiminin kurucusu ve ilk cracs saylr. Yakut destanlarnn bu tannm kahramannn adndaki "Sokotoh" szc, "tek. yal nz, tek-tenha" anlamna gelmektedir ve "Er Sokotoh"un lk ata ol duunu irade eder. Onun adryla ilgili metinlerin en eski versiyonun dan biri, "Er Sokotoh adnda bri vard. Gklerden mi indii yoksa yerden mi kt bilinmiyordu" szleriyle balar. Kutsal aaca yz tutup, "Nine Ruh" demesinden de anlalyor ki onu bytp, yeti tiren de bu kutsal aatr. Kendi kendinden yaratlan kahraman hakknda yazlm olan Buryat metni "Alamji Mergen"den de anlald gibi, "yalnz" kah ramanla, mitolojinin ilk yaratl a arasnda aktan aa bir ba lant vardr. "Yalnz" kahraman, mitolojik ilk atayla ve ilk insanla ayn zamanda yaamaktadr. Btn versiyonlarda "Er Sokotoh**un gk ten dt anlatlr. Hatta bazen Tann onun babas, bazen de atas olarak verilir. Atei elde etmek, kltrel kahramann balca zelliidir. Verslyonlanndan birinde, atei elde e t m e gerei, onun kltrel kahra man ve lk ata olduunu gsterir. Bylece "Er Sokotoh"un ad. ba langtaki herhangi bir kahraman deil, yeryzne den ilk nsan bildirmitir. lk ata olduu iin. imdiki Yakutlann hepsi ondan tre miler. ERDOV-ERDOY: Azerbaycan Trklerinin inannda Su Ruhunu temsil eden mitolojik varlk. inana gre, nsanlara hibir zarar dokunmaz. l gmld zaman, onun mezan banda gn k yaklmas inana da bu var lkla ilgili inanlarla baldr. Yani. "Erdov" k grd mezara yaklamaz. Azerbaycan'n Bat blgelerinde demonik "Guryabani" motifi in saylan zellikler. "Erdov" ile de ilgili olarak dnlr.
195

EREN Anadolu'nun Kars ilinde de "Erdoy" ile ilgili eski Trk inanann izlerine rastlanmaktadr. Buradaki inanca gre, "Erdoy" denilen bu g, geceleri, ahrdaki atlara binip sabaha kadar koturur ve kan ter iinde brakr. ArJann yelesini rer. At sahipleri onu tutmak iin. atlann beline katran srp, katrann iine ine batrrlard. ne batt an "Erdoy'u yakalayabileceklerine nanrlard. "Erdoy", cann kurtamak iin neyi stnden kanp atmalyd. "Erdoy". geleneksel Trk halk demonik grlerinde, kadn drv sinden. uzun boylu, sansn, olduka gzel ve bereketli bir varlktr. Onunla konuulduu zaman, bereket le lgili szler tersine sylen melidir. Yani. ona "Gel" demek istenildii zaman, "Gelme" denil meliydi. "Erdoy" ve Al-Hal motifleri, ilevsel yaknlklaryla ayrt edildikle rinden, geleneksel demonolojik grlerde, ou zaman kantnlrlar. "Erdoy"un suda yaadna inanlr. Bu. Su Ruhu ile ilgili syle nenler, ata kltnn kalnt lan arasna da girmektedir. EREN: Din inanlarda, Allah ve evliyalara yaknlk erefine nail ol mu insan anlamna gelmekle birlikte, geleneksel grlere gre, suda yaadna nanlan hayal bir varlk. Azerbaycan Trklerinin dilinde, "suya syle, iitsin, eren yard mna yetisin", "yalan sylersen, seni suyun erenleri arpsn" ve benzeri ifadelerle mitolojik anlamsalln korumutur. Trkmenlerde, bu szn kutsal anlam, byk olaslkla, onun eski mitolojik an lamndan kaynaklanryor. Tuva Trkleri de dua ederken, "Gk br erenim. Kayra Han!" derlerdi. Byk olaslkla, ilk mitolojik metinlerde, "Eren" szcnn Farsa'daki "Yaren" ekliyle anlamsal bir ball yoktur. Kazaka'daki "(aran" ekli de "Eren"in dier Trkelerdeki "i" veya "y" balangl olabilen, ren-Yaren ve D'iiren ekilleriyle ayndr. Bu dil de "Eren", srf kltle bal bir irade olarak da kullanlr. "Eren" ad. Trkistan halk kltrnde. "Gayp iren. krk ilten" deyiminde rastlanr. Gze grnmez demonik varlklardr. Azerbay can Trklerinde suyla ilgili dnlen ve suda yaadna inanlan
1%

ERL1K-YERLIK hayal varlk gibi betimlenen "Eren'e, bir Tuva samannn dilinde ki,"... yeddi san d'iirennerim" iradesinde de "d'iiren" olarak rastla nr. "D'iren"in "Eren"leayn olduu gerei, dilbilimi aakJamalannda da karuanmaktadr. rnein. "Yldz", Artaylarda "Dlds" c4arak sylenir. Uryanhay ve Soyonlarda. iki tr eren vardr. Biri yerde, dieri ise gkte yasar. Gkte yasayan "Eren", imek aktrandr. Tuva a man lan nn yardma njhlan ierisinde. "A Eren" denilen ruhlara kar ayn bir sayg gsterilirdi. nana gre. gklerle iliki kurmak, sadece "Ak Eren"ler sayesinde mmkn olabilirdi. Bu ruhun grn ts, Tuva ve Altay amanlannn balca nianlanndan saylrd. Aratrmaalara gre onun motifi. Altaylardaki "D'ayk" motifine denk dmektedir. Genellikle, sulan, yerleri, atei ve oca koruyan Rhlar, tuvalann mitolojik dncesinde "Eeren" adyla bilinir. Bir Mool boyu, kendi ecdadn, "rin Sayn Mergen" adna ba lyordu. Buradaki "rin", "Eren" ile ayn ses uyumuna sahiptir. Uryanhayca'da, bu sz anlam bakmndan "Ongon" ile ayn erii ta r. O , Potaninin yazdna gre onun, "Eren n e demektir?" sorusu na, bir Telengit. yle cevap vermitir: "aman." Buryadarda "Yaaran" denilen Su Sahibi veya Su Ruhuyla bal varlklar ise byk olaslkla, Altay dil birlii anda Trklerden aln mtr. AnadoluTrklerindeki "Yaren Baba" adnn "Eren'le ball da phe gtrmeyecek bir durumdur. Bu balamdan Eren-YerenDiren paralellii, dilbilimi asndan olduu gibi, mitolojik sembo lizm asndan da geerlidir. Erenliin. amanizm ve slam deerlerini kendinde yaatt bili nir. Trkistan bahlan, erenler grubuna, koruyucu aman ruhlann da dahil edip dua ederken Erenlerden de yardm isterler. Anlam iti bariyle Arap kkenli "Evliya" anlay da Trke'nin "Eren" anlay nn tam karrldr. ERLK-YERLK: Genel Altay mitolojisinde ska rastladmz bir motif. Mitolojik bir varlk olarak izgilerini, daha ok Gney Sibiya, Altay Trklerinin ve Mool halklannn mitolojik grn aksettiren
197

ERLK-YERLK materyaJlerde korumutur. O. Mool aman metinlerinde "Erlik Tann" diye adlandnlr. "Erlik" motifiyle ilgili inanan izlerine, Macar Kpaklarda da rastlanr. Szlklerde bazen adna "Yeralt saltanatnn hakimi" anlamyla. "Yerlik Ayna", bazen de "Erklik" olarak rastlanan bu varlk, bir gr e gre ad ve ilevleri bakmndan, Sumerdeki "YerekigaTa kar lk gelir. "Yerekigal" yeralt dnyasnn aas saylr. Bu varln ad "Yer-eki-kal" eklinde. "Yer dnyasnn sahibi" gibi anlamlandrlr. San Uyguriarda da "Ertik-Yerlik" ad genellikle ller saltanat, hayat deitirenlerin yurdu anlamnda kullanlmtr. "Yeriiktin Han" (Yerligln By), llerin kaldklan yerin aasdr. Adna aynca, "Erlik Han", "Iriik" (Hakaslarda) ve benzeri ekiller de de rastlanan bu motif hakkndaki grler, Gney Sibirya'da. Minuslnsk Tatarianndan kalan bir mitolojik metinde. "llerin han imi ne Han adl bir han" denilir. Buradaki "Irie Han" ad eski Trkede "yer, yurt" demek olan, "Irie, erle" szcyle ilgili grnse de adn "Erlik-Yerlik" olarak bilinen bu mitolojik varlkla ilgili olma olasl daha yksektir. Trk mitolojik metinlerinden anlaldna gre o, ilk insan klt nn kumcusu, yaratcs ve ilk cracsdr. Onun Trk mitolojisiyle kkl ball, baz aratirmaalar tarafndan pheyle karlanmtr. Trk mitolojisinde, Ulu Ana'nn transformasyona uram ve birka konumdan gemi ekillerinden biri gibi olan "Erilk"in varl, eski yazlm Orhun abidelerinin, Yenisey metinlerinin ve "Irk Bitig"in dikkatli bir ekilde tekrar okunmasndan sonra tam olarak kantlan m saylabilir. Ancak, geni Avrasya kltr zemininde olmas onu, eski Trk tannalna balasa da bu motifin kkl bir ekilde Trk orijinli bir mitolojik varlk olduu fikri, birok aratrmaa tarafindan yaplan almayla henz kesinlik kazanmamtr. "Erlik" sz, Sagay efsanelerinde yeraltnda bulunan btn de monik glere verilen genel bir addr. Bu eytan glerin liderleri ne de Erlik Han ad verilir. Onu bazen Ata, bazen de Bey diye de adlandnriard. Altay aman duaiannda se "Kayrahan" adryla da anlmtr. "Erlik Kaan". Eski Trkler arasnda Budizm'in ve Budist 198

ERLK YERLK edebiyatnn yaylmasndan sonra Budizm'deki yeraio saltanat haki mi Yama'nn unvan olarak kullanlmtr. Ancak bu, Erlik Han'n tek bana Budist-Lamast grlere bal olduu anlamna gelmez. Buryatiarda ahret dnyasnn yeralt saltanatnn sahibi "Erlik Han" adn tamaktadr kl "Erlik" ad ile ayn kkten olduuna phe yok tur. ("Erlik", Buryatada "kan ien" anlamnda kullanlr) Yakutlann eserlerinde de Erlik, yeraltndaki usuz bucaksz derin sular saltanatnn, mavi denizlerin sahibi olan bir ruhtur. Fakat, Saka Trklerinin amanist grleri ile ilgili verilen bir bilgide "Erlik" ady la hatrlanan bu varlk, derin sular saltanat deil kl gk ruhlan arasnda saylr. ilk insann, bir de ulu ata ilevi vardr. Bu bakmdan "Erlik", n sanln yaratcs saylabilir. Al taylarda ilk insan olarak bilinen, ba langta lgen'ln dostu olduu sylenen, "Erlik", ayn anda ilk a man saylmaktayd. Baz geleneksel Altay inanlanna gre onu lgen'in kendisi yaratmtr. Dier bir blmde ise onlann karde ol duu yazlmaktadr. Atlaylara gre dnyay yneten "iyi balang" olarak bilinen lgen'den farkl olarak, O, "kt balangc" temsil ediyor. Aralanndaki mcadele ise insanlann can iindir. "Kara Nine" denilen kt ruhlar, "Eriik"in buyruu altnda yaar lard. Bu yzden de Altaylarda, en byk felaketler en ar hastalk lar onun adna balanrd. Hatta. "Erlik" hakknda dnen birine hastalk saracana inanlrd. nana gre lm Melei. Cehennem Ruhu. yeralt saltanan hakimi "Erlik Han", yeralt dnyasndaki rma n kenannda, yksek bir dan eteinde, krk keli ta bir evde yaar. Altayiann plik gibi dndkleri ruhu da o keserdi. "Eriik"e giden yolda, "Pudak" adnda engeller vardr. aman bu engelleri byk zorluklarla aabilir. Altaylarda, "Eriik"i temsilen bir put olma d gibi, onun resmini izmek de yasakt. Hikyelerde, "Erlik", bir ihtiyar grnmnde tanmlanmtr. Onun elik mzrak eklinde bir tlsm olduuna inanlrd. Bu mz rak, herhangi bir lmlnn eline getiinde o insan, bu tlsmn yardmyla, tm dmanlannn stesinden gelebilirdi. Kainlerden toplanm mitolojik metinlerden anlaldna gre ise "Eriik". dn199

ERLK-YERLK yann yaratl srecinde de rol oynamtr. O. oriarda yeralt dn yasnda yaayan varlklann lideri saylrd. Trk hakiannn grne gre aman, lnn veya hastann ruhunu geri getirmek iin yeralt dnyasna gittiinde, yzn "Eriik'e gsterirse lr. Tuvalara gre "Erlik", ii gc insanlara zarar vermek olan bir varlk deildir. TuvaKijllerde de yeralt ller saltanatnn sahibi saylan "Erlik", grn itibariyle Kazaklann "Albastfsna benziyor. Kazaklann "Albast"s, ok iri ve uzun gslerini omuzlan zerinden arkasna atarak ge zen bir yal kadn grnmnde betimlenir. Altay Trklerinde. "Erlik Haan" adn taryan bu varlk, en kt ruhlardan saylmtr. Epik metinlerdeki yaklama gre, onun gz kapaklan bir kan, yz kan gibi kpkrmz ve salan dimdiktir. "Er lik Haan", yeralt dnyasnn aas, karanlk dnyann bycs sa ylr. Kt bir insan ld zaman onun ruhu "Eriik"ln saltanatna der. Onun elinde, yeil demirden bir kl ve insan kemiklerinden yaplma bir sa vardr. O bir ey imek iin, insan kafatasn kullanr. Bedenini batan aa ylanlar sarmtr. Bir yerden baka bir yere giderken, domuz boynuzlu kzn srtnda gider. aman vglerinde "Eriik"in kzlan, utanmak bilmeyen, irkin ve ahlaksz olarak betimlenir. Onun dokuz kz var ve bunlardan hibiri nin de ad yoktur. "Eriik"in kendisi de kt ruhlann lideri sayrlr. "Krmos", "Yeek", "Aza", "ulmus" ve "Yetker" gibi btn kt ruhlar, onun hkmranl altndadr. Ataylann inanlanna gre "Erlik"in, insanlardan istedii balca bir ey var: kurban. Eer insanlar kurbanlann zamannda verirlerse, onlara zarar vermek yerine, dier kt ruhlardan korunmalan in oullann onlann yardmna gnderir. Ataylann inanna gre, her kyn kapsn, onun bir veya iki olu korur. amanlann birou, onu ve oullann yardma ruhlar olarak grrler. "Erlik" ve onun saltanatnn Altay metinlerindeki grnts, amanizmdeki grn tyle uyuur. levleri bakmndan kankgibl grnen "Erlik", asln da kark deildir. Bu kark grnm, motifin kendi kendine ekil lendirdii ve kendini oluturan geleneksel sistemde geirdii evri min sonucudur.
200

ERLK-YERLK Zaman zaman, beyaz sakall htiyar bir din adam olarak dn len "Erlik", Tuva-Kijlerin grlerine gre de kadn grnmnde olup, uzun gsleri olan Al Anasna benzer bir varlktr. Altay Trklerinin grlerinde de "ulmuslar", h e m kadn ve hem erkek grnnde dnlmlerdir. Sayan-Altay halklannn inanna gre, ller saltanatnn sahibi olan "Erlik", tek gzl, balina gibi biri deildir. Ancak anormal dere cede uzun kirpikleri gzlerinin stn rtmtr. Yakut demonolo jisi nde, yeralt dnyasnn hakimi "Arsan Duolay" da byle betimle nenlerdendir. Altay kahramanlk destanlanndaki. tek gzl Kahra man Erliin her geliiyle leme karanlk ker, rzgr eser. frtna kopar ve yer sarslmaya balar. Bu durum, demonik gcn, yeralt ller saltanatnn hakimi olmas ilevine uygun dmektedir. Kazak hikyelerinde, yeralt saltanatnn hakimi olan mitolojik motif de eski Trklerdeki "Eriik"n birok izini koruyup, saklamnr. Yer-Tstk hikyelerinde yeralt dnyasnn hakimi, 'Temir Han" ta r. Ataylann mitolojik dnya grlerinde ise "Temir Han". "Erlik"in oullanndan birinin addr. Sibirya Trklerinde yeralt dnyann tanns saylan "Yeriik"in, Altay inanlanna gre. ejderha grn mnde betimlenen ve nsanlann canlann alan yedi olu vardr. "Erlik'in oullannn adlanndaki szckler, onlann deiken tabiatl ol duklann gsterir. "lk nsan" sureti le karlatnlan ve nceleri lgen'in dostu ol duu sylenen "Erlk'n, daha sonralan gklerden yere, oradan da yeraltna indirildiine dair bir yorum vardr. Hi kukusuz bu yorum, mekanik dnya gr sayesinde ortaya kmtr ve motifin, an lamsal yapsn agklayamryor. Aslnda "Erlik'in, gkten yere atlma s ve ilk insan veya insanln ecdad olmas, tam bir d n e m olutu rur. Deiime urayan Altay metinlerinde, hatta igald bir han ola rak ortaya kan "Erlik"in gkten yere atlmas motifi, Tann Evlad" denilen gk olunun yere atlmasyla benzerlik gsterir. Bu bakm dan da Yakutlann Tann tarafndan gklerden yere kovulmu Tenha Adam" motifleriyle kyaslanabilir.

201

ERVAH ERVAH: Eski Trk dilinin temellerinden olan, ata kltyie bal olan bir anlay. Bir grup saygn kaynaklarda, kkenine gre, "Avesta"daki Fravalarla da ilgili olduu yer alr. Bu fikre gre, bu varlklar En/ah ad n, islam'n kabulnden sonra almlardr. Mslman-Trk halklanndan birounun inanlannda, gze g rnmezleri sadece ervah olanlarn grebileceine inanlrd. Ervah lar, Trl<menlerin inannda, Al gibi gl, her eye kadir ve iste dikleri zaman ekillerini deitirebilen varlklardr. Ackl ruhlardan sz edildii zaman, "Al-Evah" iradesini de kullanyorlar. uva di linde ise bu sz "Ruh, ruhlar, dnya deitirmi ecdadn ruhlar, can" anlamna gelen "Arpah-sarpah" ekline dnmtr. Bu szck Arap kkenlidir. Bir merasim adnn iinde de kullan lan bu ifadenin temelinde, Arapadaki "Ruh" szc bulunur. "Ruh"un oul hali "Ervah"dr. Tatarcada "Arbah", Kazakada "Eruah", Krgzcada "Arbak", Trkmencede "Avah" gibi kullanlmtr. Trkmen dilinde, "ackl ruhlar, d n , eytanlar" anlamna gelen "Arvah-jn" ekli de vardr. Din-mitolojik ierikli bir szck gibi "Ervah". Trk etnik-kltrel gelenekleriyle bal grleri kendinde yaatmaktadr. Trk haklannn inanna gre, lenlerin ruhlan olan bu ervah, dnya zerinde yaayaniann onlara dikkat etmesini ve kurban vermesini isterler. Gnlk yaamn tm zor anlannda yine onlara yz tutulurdu, atalann ruhlanyla ilgili inanlara, Trk halklanna komu olan Tadklerde de rastlanabilir, (bak: Cet) ESHATOLOJ: (bak: Dnyann Sonu; Eshatolojik Mitler) ESHATOLOjK MTLER: Eshatolojik mitlerde dnyann sonunu sembolize eden iaretlerden, maher gnnden ve evrensel kaza dan bahsedilir. Bu anlamda evrenbilimi modelinin son snnnn gstergesi ola rak ortaya gkan bu mitler, aslnda kozmogonik mitlerin deiik ek lidir. Yani, burada evrenden kaosa doru ters bir sre iler. Ancak
202

ESHATOLOIK MTLER yaratl, daim bir gelime ve yenilenme halinde dnldnden kyamet, hemen ardndan dnyann tazelenmesini getiren bir devre olarak da kavranabilir. Onun iin de yaratl mitlerinde kainat yara tan bir sembol olan su, eshatolojik mitlerde dnyann sonunu geti ren bir semboldr. Dnyann sonu hakkndaki eshatolojik grler bu anlamda deveran eden zaman dncesinden kaynaklanp, koz moloji modeli erevesinde yine de kozmolojik mitlere balanr. Eshatoloji mitlerde, kaosu temsil eden ve ahlakszl, adaletsizlii yapan gler, yaratl andan beri dnyann dengesini ve dzeni ni bozmaya alan glerdir. Bu gler, dzenleyici kaosla dana kaos arasndaki savan ortasnda dururlar. eytan dnya glerinin fallamas sonucunda, yeryznde birok olumsuzluklar ortaya kp dnya dzeni bozulur. Trk mitolojik dncesinde de dnya nn sonu byle varsaylr. Yani burada dnya dzeni herhangi bir evrensel felaketle deil, toplumsal dzenin bozulmas eklinde kendini gsterecektir. Kyametin, evrensel felaketlerle grnmesi olayna arada srada rastlansa da bunlar a k bir ekilde yabana etki lerin izini tarlar. Trk mitolojisinde, eshatoloji ile ilgili dnceleri aktaran mitolo jik metinlere pek rastlanmaz. Eski Trk yazl abidelerinde de esha toloji dncesini doru dzgn bir ekilde anlatan blmler yok tur. Aratirmaalar bunun sebebini bir yandan Tannalk ve amanizmdeki lp-dirilmeye balarken, dier yandan da dnyann so nu fikrinin eski Trklerin dncelerini yaratl sorunu kadar megul etmemesine balyorlar. Bu anlamda, dnya dzeninin bozulmas, Trk eshatoloji metinlerinde yalnz toplumsal ahlak deerlerin bo zulmas eklinde yansmasn bulur. Trk eshatolojik modelinde karlatmz ok sayda metinler ierisinden, "bahlar pri" ve grnmeyenler dnyasndan haber veren evliya Korkut Ata'nn adyla balanan metin paralan. zel bir nem kazanyor. Bu metinde. Dede Korkut'un gelecei grd yazldr. Bu metinlerin balca ieriini grnmeyenler dnya sndan haberler oluturur. amann gelecekten verdii haberlerden hibir fark olmayan bu 203

EK metin, tam olarak O. . Gkyayn. "Dedem Korkutun Kitabfnda, "ilaveler" blmnde yer alr. Burada Dede Korkut, Ouz cemiyeti nin geleneksel deerler bakmndan ahlak ve terbiyeye zt saylabilen davranlann tek tek sayar. Bu davranlann gelecek bellann habercisi olduunu syler: "Ol gnleri grmeden syledim ben Dede Korkut..." diye, o gnleri grmek istemediini aka ifade eder. Burada ortaya kaak doal felaketler de etnik-manev, toplumsal-ahlak deerlerle paralel ekilde betimlenir. Gebelikten, yerle ik hayata gemek, gebe kltrnn taycsnn gznde nasl bir feiaketse. bir insann baka bir nsann yannda saygsnn kalma mas, ataya-anaya, oula-kza efkat ve merhametinin olmamas, analar dururken kzlann buyur etmeleri, atalar dururken oullann sz sylemesi de gelecek byk felaketlerin iaretidir. nsann do ann lerine el atarak onun dzenini bozmas, aile iindeki dze nin bozulmasndan ayn dnlemez. Burada, Allah'n emriyle, bir evliyann dilinden bir ehrin bana neler gelebilecei anlatlr. EK: Mitolojik grlere gre, doa-uygarlk karlannlmasnda, uygarlktan saylan ev ve benzeri eylerle doa lemi saylan evre arasndaki sembolik snr. Geleneksel grlerde mitolojik anlamlarla yklenmitir. rne in, eikte grmek veya karanlk balayacar zaman eikte otur mak iyiye yorulmaz. Eie byle sembolik anlamlar kazandrlmas onun, dirilerle ller arasndaki bir snr olduuna ynelik dnce lerden gelir. Azerbaycanllann geleneksel grlerine gre bir evliya olan, "Kara uha", evin eiinde durur ama gze grnmez. Evin eii ne vardn zaman, "Kara uha "ya selam vermelisin. Bir dier ina na gre de eiin kendi sahibi vardr. Bu varln ad, "Astana Gni"dir. Akam st, hava kararmaya balad zaman eikte otur mak veya eli koynunda durmak olmaz. nk bu sralarda, "Bizden yiler" denilen eytan ruhlar daha aktif olurlar. Sylenenlere gre, bu sralarda eikte kim durmusa, "Eik Cini" onu vurabilir.
204

EV YES ETNOGONK MTLER: Dnyann yaratlmas srecini aksettiren mi tolojik metinlere gre. kozmogonik srecin yani evrenin kaostan aynlma olaynn sonuncu aamas toplumsal dzenin kurulmasdr. Etnogonik mitlerde, toplumsal dzenin kurulmas, dnyann dze ne girmesinin son aamasdr. Mitolojik aratrmaclann. etnogonik mitler zerinde yaptktan aratrma!ann sonucuna gre. mitolojik gelenek taycs olan halk lar ve etnik birlikler, btn insanl kendilerinde grmlerdir. Ken dilerine verdikleri adlann anlamlanndan da grld gibi, "insan lar" denilince, herhangi bir baka rk deil, yalnz kendilerini dnmlerdir. Bunun mitolojik erevedeki iradesi "Oz-Ozge" olarak karmz kar. Etnogonik mitler, ilk ata anlayyla baldr. nk toplumsal dzenin oluumu ve kuruluunda, mitolojik ata ve ilk kahramanlar aktif rol oynarlar. Mevcut metinlerde ise ilk ata olarak, daha ok Trkn ad gemektedir. Trk etnogonik mitinin ilk eklini gsteren belli bir metin elde olmasa da aratirmaalar, mitolojik sistemin ge nel kurallan erevesinde bu metinlerin varln mmkn gryorlar. EV YES (EV SAHB): Azerbaycan Trklerinin geleneksel grleri ne gre. her evin bir iyesi (sahibi) vardr. Bazen onun ksa boylu bir erkek eklinde betimlendiine dair bilgiler vardr. "Ev yesf'nin adna bazen "Ev Gni" de denilir. nana gre, sahibi olduu eve her gn gelen "Ev yesi" houna gitmeyen bir durum olduunda, rnein evin n snm grdnde, si nirlenir. "Ev yesi", bir melek olduu iin gze grnmez. Hem evin bereketli olmas hem de o, evdekilere zarar vermesin diye, eve her girildiinde "selam" vermek gerekir. nk "Ev yesi", her zaman evin iindedir. Selam verilmedii zaman onlar kser gider ve evin bereketini de gtrrler. Ev harabeye dnr. lgintir ki bu inan, iyilerle ters konumda olan "Bizden Yeler" iin de geerlidir. Bir mitolojik metinde, bo eve girildii zaman bi le selam verilmesi gerektii yazyor. nk evde her zaman "Biz den Yeler" vardr. Onlar selam verilmediinde kser giderler ve
205

EVLYA ev harabeye dnr. Bu durum bir yanllk sonucu ortaya kma dysa, byle bir grn hem iyelere hem de "Bizden Yeler'le ilinrjlendirilmesi, mitolojik dncenin yasalan gibi deerlendirilme lidir. Ev ryesi'yie ilgili inanlar, dier Trk halklannn geleneksel g rlerinde de yer alr. megin, Nogaylarda, "Uy yesi" denilen bu demonik g: kt. zararl bir ruh ve nsanlara dman olan demo nik bir varlktr. Bo yerlerde olduu gibi. insanlann yaad yerler de de mesken tutabilirdi. Zayflktan kemikleri grnen bu ihtiyar kadn, karanlk bir kede oturur, akam olduu zaman, hayatta ne varsa hepsinin yerini deitirir ve dnyay kantnr. Hi beklenme dii bir zamanda bararak insanlan korkutur. Onunla karlama nn, sinirleri bozacana ve delilie yal aacana inanlr. Nogaylardan farkl olarak. Bakurtlarda. "Ev. yesi", iyiliksever bir ruh olarak tanmlanmtr. Kazan Tatarlan ve BakurtJann demonolo jik grlerine gre o. kadn klndadr ve sk sk "Abzar yase" ile kantnlr. Adna "Oy yesi" denilen bu varlk aileyi korur ve gelebi lecek bellardan onlan haberdar eder. "Ev yesi", Bat Sibirya Tatar lan nn Sibirya grlerinde ise garip grnl, kt huylu bir kp kans ruhudur. Ona gre de bir evde "Ev yesi" bulunursa, orada yaayan herkes hastalanacak veya lecektir. Grld gibi, ayn etnik-kltrel gelenekte ayn ad altnda bi linen demonik varlklar, birbirine ters anlamlarla anlabilirler. Bazen iyi bazen de kt g olarak ortaya kabilirler. Bunun etnik-kltrel gelenekte kendine has agklamas vardr. nemli olan, motifin i levsel-anlamsal zelliidir, (bak: ye; di-zi) EVLYA: Trk halklannn inanlannda grnmezler alemiyle bal lkta olduu dnlen varlk. Allah taralndan gnlne ilham veri len evliya, kalbinde alan kapryla keramet sahibi olan insandr. Al lah'n, ona grnmezler leminden gelen bir k gibi ilham verdii iin. O "ne derse olur!" almakla evliya olunmaz. Geleneksel din-mitolojik dncelerde evliyalann mucize yaratabildlklerine. gelecekten haber verebildiklerine, hastalan tedavi
206

EVLYA edip. hatta lleri diriltebileceklerine nanlmtr. Burak Baba. Kam ber. Dede Korkut. Hzr ve Hazreti Ali. Trk-Mslman evliya tiple ridirler. "Kayp Erenler'' denilen varlklar da gze grnmeyen evli yalardr. Ecdat ruhlanyla balln iradesi olarak kabul edilen evliya moti finin oluumunda eski Trk inanlannn, Islam-Trk tasavvufunun ve halk sfiliginin byk rol olmutur. Daha sonralan ata kltyle st ste gelen evliya klt, halk Mslmanlnn temelini oluturmu tur. "Evliya" kavram. Arapa'da "dost, arkada, yardma" anlamn da kullanlan "veli" szcnn oul halidir. Trk dillerinde ise te kil bildiren szck olarak kullanlmtr. Din toplumbilimdleri, zaman zaman halk Mslmanlnn da byle bir anlay etrafnda olutuuna kanaat getirirler. Ancak onun Trk halk inanlannda kazand anlam le Kurandaki "veli" veya "evliya" anlaytan arasnda derin bir ballk grnmyor. Evliyalann keramet sahibi olduklanna dair inan, onlara peygambere yakn bir konum kazandrd. Peygamberlerin evliyalardan ayn ve daha s tn olduklann gsterme steinden, 9. yzylda "Hatem-l Enbi yaca benzer bir eklide "Hatem-l Evliya" anlay ortaya kmtr. Tann'nn evliyalan her trl beladan koruduuna ve onlann dedikle rini kabul ettiine inanlmtr. Bunun iin de evliyalar, Trk insannn gznde ruhan bakmdan bir snak yeri olmular. Elbette evliyalann hepsi, klt konusu olmamtr. Bir evliyann ldkten sonra unutulduu halde, baka bir evliyann klte dne bilmesi konusu ise o rkn baz toplumsal psikolojik gerekleriyle bal bir konudur, "lmeyen bir l" olan evliya, halkn inand tm din-ruhan ve ahlak deerlerin sembolyd. Onun salnda, halk ona korkuyla kark bir sayg gsterirdi. nk ona kar yap lacak herhangi bir saygszln cezasz kalmayacana inanlrd. Onun ad salnda bile efsanelere brnebilirdi. lmnden son ra da onun gcnn devam ettiine inanlrd. Evliyalann ruhan g c. Tann katnda yardma olacaklan dncesini douruyordu. On lar halkn gznde "Hak'tan yaratlmlar" olarak grnrlerdi. On lann trbelerine insanlar giderken ilerinden niyet tutarak giderler207

EVLYA di. rnein, ksr kadnlar, evliya bildikleri San k'n mezan bana gidip, "Sen Hak'tan yaratlmsn. Bana da Hak'tan bir evlat ver!" diye yarvanrlard. Tann'nn sevgi, yardm ve des teine layk olmu evliyann mezan veya trbesinin varl bile bu evliyaya gsterilen saygnn bir gs tergesidir. Bu mezar veya trbenin normal mezarlklarda deil, da ha dikkat eken yerlerde olmas da tanrsal balantnn dier bir gstergesidir. nk oras genelde ziyarete gidilen, tren yaplan ve kurban kesilen yerdir. Trklerin evliya ile bal din dncelerinin kaynan, slm'a kadarki eski Trk inantan oluturur. Ancak slmiyet'in Trk halklan arasnda yaylmaya balad dnemlerde, yani 5. yzyldan itiba ren artk Mslman Trk evliya tipinin oluumu iin zemin hazrlan mt. Evliya kltnn oluumunda amanizmin etkisi de yadsna maz. Gelecekten haber veren, hastalan iyiletiren, gklerde uabi len ve atete yanmayan Trk amanlanyia bal zelliklere, Bekta ve dier tarikat evrelerinde yazlm metinlerde anlatlan evliyalar da sahiptir. Btn bunlarla birlikte, evliya kltnn oluumundaki en nemli yeri aman izme kadarki eski Trk din inanlann balca kaynaklan olan ata klt alyor. Trk halklannn en eski ve en kkl inanlanndan olan ata klt, ata ruhlannn kutsal bilindii dnceye dayanr. Bu yzden de ata ruhlanna kurbanlar kesilir, mezarlan dokunulmaz bilinirdi. 1890larda Trkistan' dolaan Fransz tarihi F. Qrenard farkl blgelerde evliya kltyle ilgili grdklerini ve ahit olduu zi yaret ve kurban trenlerini aratrarak, buradaki evliya kltlerinin es ki ata kltleriyle bal olduu kanaatine varmtr. Mitolojik dncede ahret dnyas ve bu anlamda da atalar ile ball olan evliyalar, ata ruhlanna olan inanlann yerini tutmular. Sonraki alann Mslman-Trk halk inanlanndaki ilk Trk evliyaan da cet ruhunun iradesi olan "ata" adyla anlmlar. Onun iin 208

EVLYA baz kaynaklarda rnein, Korkut Ata, "Derbent Ouzlan arasnda yaam eyh" olarak adlandnlr. Mslman Trk inanlanndaki gerek evliya tipi, Korkut Ata'nn varlnda kendi yansmasn bul mutur. Trkistan bahlannn adna "Ata Korkut Evliya" dedikleri ulu cet ruhu olan "Dede Korkut", gerekten de evliyalk ve keramet sahibi olduu iin, Dede Korkut Kitab'nda onun hakknda "Vilayet ssi" deniliyor. Cet ruhuna tapmann bir iradesi olan Korkut Ata, kopuzlu bahlann yardm diledikleri bir evliyadr. Grnmezler lemine olan inan, tm din inan sistemlerinin temelidir. slm dncesinde grnmezler lemini bilmek sadece Yaratan Allah'a aittir. Onun iin de Korkut Ata evliyalnn ierii, bu dnceyle tam olarak aklanamyor. Aslnda ise Korkut Ata da bir evliya olarak geleneksel Trk dncesinde grnmezler alemiyle baldr. Dedii eylerin olduu Korkut Ata, grnmezler leminden trl haberler verir. nk Allah'n gnlne lham verdi i bir evliya ve keramet sahibidir. O, bir "Vilayet lssi"dir. Korkut Ata'nn mezan nn Sr Derya sulannn aasnda, Derbent yaknlannda, Anadolu'daki Van harabeleri ierisinde ve Azerbaycan'n Kuba ilesindeki Hangah kynde olduu sylenir, (bak: Korkut Ata) Hzr'n da birka yerde mezan olduu sylenir. Btn bunlar, kutsal bilinen bu varln bellardan koruyucu olduuna olan inan tan gelir. Bu dnce, evliyalaan Yunus Emre iin de geerlidir. Gence yaknlannda ykk dkk bir mezar vard. Ksr kadnlann o cuk diledikleri bir eyhe aitti. Bu "kerametli" trbenin, Azerbaycan'a onur getiren byk air Nzam'nin mezan olduunu Dilenlerin say s ok azdr. Arkaik ve geleneksel halk kltr do?snn gzden geirilmesi, gstermitir ki, geleneksel kltrle yaayan halkn dncesini, ha diselerin gerekte olup olmad, aynntlan, sras veya karakterleri nin gerekte yaayp yaamadklan ilgilendirmiyor. Yani szel gele nek, tarih bilgileri koruyup saklamak yolunu semiyor. Gizli doa gleri olan iyeler ve melekler de geleneksel Trk dncesinde bazen evliya saylmlar. rnein, koruyucu ruh olun Humay llhesi'ne. or Trkleri "May Ezi", "Manas" destannda
209

EVLYA "Umay Ene Perite..." (Umay Ana feritah) ve Kazakistan'n bat blgesinde "May Eulie" (Umay viiya) denilmitir. Melek klkl bili nen evliyalann bir cet ruhu olup. bellardan koruduklanna inanl mtr. Trk-Mslman halklardakl evliya nancyla, doa glerine olan inanan iradesi saylan "izi-rye" klt arasnda da derin bir ballk vardr. Azerbaycan Trklerinin mitolojik grlerindeki "Kara uha", bir evliya olarak bilinir. Trkistan'n eitli blgelerinde ve Krgz l lerinde "Evliya Ata" gibi corafi adlar, oralarda mezarian bulunan Trk evliyalann adlanyla balantldr. Kazakistan'daki bir grup doal objelerin "Aulie Aga" (Evliya Aa) adn tamas da geleneksel dncelerde evliya anlaynn nasl bir yer tuttuunu renmek asndan nemlidir. Trk-Mslman evliyalanndan birounun mezan belli olsa da yardm stendii zaman yetimeleri, bu evliya lann lmsz olmalannn dolayl yolla onaydr.

210

F
FADME- ZEHRA: Azerbaycan Trklerinin mitolojik inanlarna g re, doan btn kzlan Hal Anas'ndan ve cinlerden korur. Yeni domu bir kadn eer "Fadime-i Zehra'y yardma anrsa, Hal Anas ve cinlerin ona hibir zaran dokunamaz. Aynca, "Bahlk Risalesi'negre, bahln pri, Hazreti Fadime saylr. Bahlan ve onlann sanatn koruyan da yine odur. (bak: Fat ma Ana; Aapatman) FALCILIK: br dnya gleriyle iliki kurularak, gelecek hakknda bilgi elde etmeyi amalayan kutsal bir merasim. Falcln temelini, evrensel inan ve dnceler oluturur. Eski a insan, rastlant so nucu olanlan dnyadan kovmaya alrd. O variklarsa olduka gizli olurdu. O bakmdan falclk nemliydi. Belirli koullara uyulduu takdirde, insann kendi kaderi hakknda bilgi sahibi olabilecei inana, falaln temelini oluturur. Geleneksel cemiyetler, gelecekte neler olacan bilmek iin, br dnya glerinin verecekleri bilgilere her zaman ihtiya duy mulardr. Bu anlamda fal, mitolojik grl bir insann gznde, daha doru bilgi verdii gibi, gereklii bile deitirir. Belli ruhsal hal yaratr ve gelecekle ilgili, insann nceden bildikleriyle rten haber vermekle inand nalk kazanr. Trkistan samannn bir ad olan "Falbin", lalalkla amanizmin ayn kkten olduunun ak bir gstergesidir. Bu "Falbin"ler, Orta Asya Trkleri arasnda da amann ilevlerini yerine getirmektedir ler. Falbin'in ilevi, bir sistem olarak sonraki alarda amanizmden ayn lan bal bana bir sanattr. Mitolojik ve halk kltryle ilgili metinlerin aratinlmas ve a211

FALCILIK man metinlerinde nemli bir yer tutan falcln doasnn renil mesi, ilk amanlann daha ok fala olduklann gsterir. amanlann, hayvan kemii, ok ve yay ile fala bakmalan da bunu kantlyor. Eski aatay edebiyatlannda da "Fala bakmak ve yamur yadrmak" anlamnda kullanlan "Elmi Yay" ifadesi yer almaktadr. Tuva amanlan hastay iyiletirmeye geldikleri zaman, tokmaklann atarak fala bakp, hastann gelecek talihini bu yolla belirlemeye alrlard. Trk gebeleri arasnda kla fala bakma deti vardr. A. inan, Semerkant vilayetini kuatp orduyu saldrya hazrlad zaman, Han'n yapt k fal hakkndaki hikyeden bahseder. "Selukname" ve "Kitab-i Diyarbekriyye" eserlerinde de savatan nce k fal atp, faln gsterdii domltuda hareket eden Trk hkmdarlanndan bahsedilir. Azerbaycan blgesinde n, sazla fala bakmas olay da yazlanlar arasndadr. Saz almann daha sonra Allah'a ibadet gibi grnd de bu temele dayanmaktadr. Uyguriardaki fal kitab, "Irk Bitig" idi. Buradaki "rk" szc, es ki Trkede fal anlamna gelirdi. lk aman olan "Aan Arkl Oyun" ve Ouzun bilgi veziri olan "lrkl Han" adlannn temeli de "Fal" an lamna genel "Irk" szcne dayanmaktadr. amanizmin benzer ilevini, Azerbaycan Trklerinin halk kltrnde bahalar, grcler, d n d l e r v e lalalar yerine getirir. Eski Uygur Trkesinde, "uyku, r ya, fal" anlamndaki "Krm" kkenden gelen "Krmk"" sz vard ve "fala, mnecdm, yldzlara bakan, khin" anlamnda kulla nlrd. Bu szck, anlamsal olarak, Azerbaycan Trkesindeki "G rc" szcne yakndr. Falalk, islm nomlanyla bir araya sdnlamamtr. Onun iin de slmda lalaln cezas, klla ldrmek olarak belirlenmi ve onun szlerini doru kabul edip uyanlar, kfirlerle bir tutulmutur. Dua yazmak ve yazdrmak, by yapmak ve yaptrmak, nazardan korunmas iin ocuklann stne bir eyler dikmek, bilinmeyen bir eyden haber vermek ve bunun gibi eyler, Tann'ya saygszlk ola rak grlm ve "Byle bir insann namaz, krk gece kabul edil mez" denilmitir.

2)2

FALLIK KULTU FALLIK KLT: Eski uygarlklarda inanlmaz bir gc, yaratma be cerisi olan gc sembolize eden arkaik bir klt. Bolluk ve bereket tapn da kendi pratik anlamn, mevsimlerin deimesiyle ilgili yaplan "Fallk" merasimlerinde bulmutur. Bere ket amal bu merasimin evrensel bir karaktere sahip olmasn, ar keolojik, tarih ve etnografik aratrmalar da ortaya karmtr. Bakurtlarda, "Kut Ata" denilen aatan yaplan Fallus heykelcii de fallk kltnn kalnlanndan saylr. zeri budayla dolu. geceden hazrlanm olan Fallus, Kazan Tatarlannn yaad yerlerde, arkeo lojik kazlar sonucunda ortaya gkmtr. bn-i Fadlan'n yazlanndan anlaldna gre, Bakurtlarda, erkekler bir erkeklik gstergesi ola rak, boyunlarna Fallus'a benzer bir atk atarlard. Birok gelenekte de dnyann yaratlmasyla ilintili mitolojik inanlarda fallk kltnn ak zine rastlanmaktadr. Toprakla, bolluk ve remeye bal olan bu klt, baz aratrmalara gre, gebe ruhlu uygarlklara yabana saylr. Azerbaycanllann Kosa oyununda da fallk zellikli danslar oldu unu sylemek yanl olamaz. Bir zamanlar Azerbaycan'n baz bl gelerinde, oynanan Kosa oyununda boru eklindeki bir kemie bez dolanp Fallus haline getirilerek, dans edilir ve kadnlara doru ev rilirdi. Bu oyun da bereket ve bolluk iin oynanrd. Ancak bu oyun, yanl olarak, Dionis geleneklerinin bir kalnts gibi gsterilmitir. Merasim karakterli oyunlarda her zaman Fallus olayna rastlanr. Fallus ve dansla topran bereketli olacana inanlr. Pfrierde ve ocaklarda, fellik figrleri yer alr. Daha sonralan ayn figrler zerleri bezenerek, islm motifleriyle rtlmtr. Kosa oyunuyla ilgili halk arasnda yaayan bir inana gre, ocuu olamayan biri, Kosa ro lnde oyuna katlrsa, onun olu olurmu. Bu inan, ak bir ekil de, Kosa motifinin bereket ve bereketi sembolize ettiini gsterir. Doayla birlikte yaayan an kalnts olan kutsal merasim kay nakl tm oyanlarda, fellik kltnn izine rastlamak mmkndr. En son alara kadar oynanan maskeli oyunlarda, en ok rastlanan ak sesuarlardan bir de Fallustu. Bezen Fallus'a benzer sopalardan da yararlanlrd. Bu oyunlarda Falluslu oyuncunun, kuraklk topra Fal213

FATMA A N A lus'u kovup oturma sahnesi ok grnrd. Ctyuncular ellerindeki Fallusla deiik oyunlar oynar, bu yolla topran verimliliinin arta cana inanrlard. Yunanllardaki Dionis hem Verimlilik Tanns, hem de Fallus lh idi. Onun adna yaplan merasimlerde, olduka byk beyaz bir Fallus tanrd. Fallus, iirsel mitolojik inanlarda, yeni varlklar yaratmann me caz haliydi. Balkanlarda, ksr kadnlann Fallus grnl olup kutsal gstergeler tayan tan yanna gelerek ocuk dilemeleri de yaz lanlar arasndadr. Yer ve gk katiann ayran ve birletiren Dnya Aaa da fall sembolize etmektedir. V. Kordlevsk'nin verdii bil giye gre, "Mevlana"nn mridi "ems"in, Konya'daki tekkesinde, duvarda asl duran asa eklinde bir aa vardr. ocuu olmayan kadnlar, zeri balk ve ylan resimleriyie bezenmi bu aaca yzleri ni dokundurarak, ocuklan olacana inanrlar. Bu tipik olay, herhan gi bir Yunan etkisi sonucunda deil fallk kltnn kalnts olarak yaamaktadr. Asa eklindeki bu a a a n zerini ssleyen balk ve y lan ekilleri ise evrensel sembollerden olup, en fazla da can sem bolize ermektedir. slm geleneinde kadna hayvan kesmek yasaklandndan, Azerbaycanl kadnlann ou, tavuu veya kuu kesmek istedikleri zaman, ayaklan arasna oklava koyup yle keserler. Bu oklava, fallk kltnn bir kalnts olup kii Fallusunu sembolize eder. aman davullannda ise kozmoloji grleri anlatan resimler ie risinde, fallk kltn sembolize eden bir nesne olarak, okun resmi bulunurdu. FATMA ANA (FATMA NNE): Azerbaycan Trklerinin geleneksel inanlannda, arkaik anlamna gre Umay klt ile bal mitolojik bir motif. Aratrmaalara gre, "Fatma Nine" ad, Muhammet Peygamber'in kz Fadime'nin adyla ilgili olarak ortaya kmtr. Mito lojik dncenin mant iinde Umay Ana motifiyle onun arasnda kaynama gerekleerek slm geleneinde mitolojik kla brn mtr. Tarihten bilinen Fadime'nin hayat o kadar da olaylarla dolu gememi olabilir ama Mslman rivayetlerinde onun evliyalk ke214

FATMA A N A rametlerinden sz edilir. Mslmanl kabul etmi Trk halklannn din-mitolojik grlerinde, etnik-kltrel gelenein geliim kurallan erevesinde, onun Umay motifiyte kaynamas yaanmtr. Din-mitolojik inanlara gre. "Fatma Ana" dnyann anasdr. "Fatma Ana" dokuma tezghnn banda alrken, kim eteini tala doldurup onun evinin altndan geerse, etegindeki talann hepsi altna dnr. Baka bir mitolojik metne gre de "Fatma Ana"nm dokuduu ey. dnyann kuadr. Yamur yadnda ieklerin rengini kendine eken ve gkte parlayan bu kuan al tndan kim geerse, dnsiyet deitirir. Erkek geerse kz olur. kz geerse erkek. "Gk Kua" yerine, halk arasnda bazen "Kan N-. nenin rgs" derler. Buradaki "kan nine"nin yerine baz yerlerde de "Fatma Nine-Ana" denilmitir. Azerbaycan'n baz ehirlerinde kadn cesedini ykayan kadnlar olur. Onlann l ykamak iin kullandklan lif, "Fatma Anann S a " diye adlandnlr. Azerbaycan ve Anadolu Trklerinin dilinde bir de "Benim elim deil. Fatma Anann elidir" diye bir deyim vardr. Bu deyim bir dua yerine kullanlr. nk "Fatma ArvTnn elinin, insan lan aakl ruhlardan ve bellardan koruduuna nanlr. Halk inananda, su kirlendiinde de "rak Fatma suyundan" der ler. Azerbaycan mitolojik inanlannda Fatma Kan, belinde oku ve yay olan bir varlk eklinde de betimlenmitir. Bu tanm. Fatma Anay ilevsel ve yapsal bakmdan, Umay Ana'ya daha da yaknlatnr. Anadolu'nun baz yerlerinde ise Fatma Ana, bir elinde cen nette ayna tutmu halde dnlr.

215

G
GOR: (bak: Kor)

GOROLU: (bak: Krolu) GK TANRI: (bak: Gkyz; Tann; Tannalk) GKKUAI: Azerbaycan Trklerinde adna "Gvsi Gezen", "Kan Ninenin rmeni", "Fatma Kannn nnen" ve "Fatma ninenin kua " denir ve dnyann anas olarak bilinen "Fatma" motifiyle ilikilendirillr. Her paras bir renkte olan kuan genel rengi yeile ya knsa ok yamur yaaca, maviye yaknsa da havann ktleecei anlamna gelir. Mslmanln kabulnden sonraki dnemlerde, "Fatma" motifiyle ayn dnlp, uzun beyaz-krmzms sal ka dn gibi betimlenen iyilik yapan "Umay Ana", Sibirya Trkleri ara snda yaylan bir inana gre ve aynca amanlann dualannda da grld gibi, kk ocuklan korumak iin gkten yere bu kuak araclyla inerdi. Tuva amanlan hakknda yazlm olan metinlerde aman, yer evlad olan bir insan kendisi iin kurbanlk olarak gtr mek isterse, yamur yadktan sonra gkkua ile yere inerdi. Gkkuana dokunan birinin akl bandan gider. Byle bir hastann bana, gk meneli olan ve "Azarlar" denilen gk ruhlan soyundan gelen aman anriar. Gkkuann vurduu birini sadece o teda vi edebilir. Gkkua, Yan Su vadisinde yaayan Tadklerin inanlannda av dan geri dnm "Baba Kamberin ast yay olarak dnlrm. Bu, Trkmenlerin mitolojik inanlannda izleri kalm olan "Baba Kamber" motifiyle gkkua arasndaki balant bakmndan ilgin 217

GOKYUZU bir yeri niteliindedir. Ortaa kitaplannn bazlarnda, rnein El Bakuv'nin "Abidelerin zetf'nde, gkkua grld zaman, Ouzlann sevinip lk attkian ve bayram havasna brndkleri yazldr. Dastan Terekemeleri ise gkkuan "Kan Ninenin OkYay" diye adlandnriard. V.A. Kordlevski, "yaa" (yay) szcnn anlamn, "gkkua" eklinde aklamtr. Azerbaycan Trklerinin "Kan Nine Yay" ile ilgili inanlanna gre de "Fatma Kan" yayn ucunu gkyzne doru tuttuunda bolluk, yeryzne tuttuunda ise ktlk olurmu. Gkkua, Trk halklanndan bazlannda klla, bazlannda afakla, bazlannda ise "Kan Kua " ile kyaslann tr. Anadolu Trklerinde "Gkkua"; Hakaslarda Tigir Huri" ve "Kgrt olf (gk grltsnn yolu); Krgzlarda "Asmanda Jaa" (gkyzndeki yay); BakurtJarda "Yeyor"; Karaay-Balkanlarda "Can Kl"; Karakalpaklarda "Heziret Eliydin Kl" (Hazreti Alinin Klc); zbeklerde "Uk-Yoy" (ok-yay); Kumuklarda "Enem Jaya" (Kan Ninenin yay); Tatar dilinde se "Kan Ninenin Ok Yayr" ve benzer adlann tamtr. Bu adlar Dastan Terekemelerindeki "Kan Ninenin Ok Yay" ve benzer ifadelerle benzerlik gster mektedir. GKYZ: Eski mitolojik dncede, Tann'nn bir sembol. Ge be Trklerinin din inan sisteminde, gkyzne tapnma byk yer tutard. . Valihanov, gkyzne tapnma geleneinin Trk-Mool amanizminde de nemli bir yer tuttuunu yazar. Trk mitolojik dncesinde gkyz, evrensel dzenin bir gstergesi gibi. sade ce doann ve evrenin bir paras deildir. Burada gkyz ve bir btn olarak sonsuz gkle, Tann adlan birbirini tamamlyordu. nsa na can verenin de gkyz olduuna inanlrd. Gkyznn iradesi en stn saylmtr. Ekindlikle uraan haiklann gz yerdeyse, atl gebe Trklerin gzleri ve dnceleri gklerdeydi. Trkler, kendi lerine ve gklere olan bu sevgiden dolay, dalarda ve ovalarda z gr yaamay yelerler. Kalbindeki zgrlk duygusu, yaam tar zyla tamamlanan eski Trkn dncesini megul eden ey, sade ce gkyznn derinlii ve maviliin sonsuzluuydu. Bu dnce218

GOK YUZU ye gre, sonsuz mavi gkyznn, onun zerinde dolaan gne in, ayn ve yldzlardan her birinin bir iyesi vardr. Her eyi o yarat mtr. Eski Trkler gkyznn her eyi grp, bildiine inanm, GkTannsfn dnyann sahibi bilmi ve insanlar iinde ortaya kan her eyin, gkyznn radesiyle olduuna inanmtr. Eski Trk inanlannda gkyznn madd olarak kavranlmasryla, onun manev g kayna olmas eklinde dnlmesi arasnda ok bir fark yoktu. Yani gkyz madd olduu kadar, dinsel-ruhsal adan da nemliydi. Gkyznn rengi kutsal saylmtr. Trk mi tolojik sisteminde gkyznn rengini tayan motifler, gkyz kkenli ve kutsal varlklardr. Algnn yetemeyecei sonsuz yksek likte olmas onu, "GkTann's ekliyle Trk Tann'sna evirmitir. lk ata, kltrel kahraman "Bozkurt'a da "Gk Br" denilmitir. Ms lman olmayan Trklerde, "Hzr"n benzeri saylan kutsal varlk, "Gk renginde sakal olan ihtiyar" idi. Trk milletinin yaratt, ulusal vicdanl bir devletin adnn "Gk Trk" olmas ise devletin en yce ve gl ann bir kalntsdr. Gk Trklerde, hakanlk "kut"unun gklerden geldiine inanlrd. M. Kagar 1 1 . yzylda, Mslman olmayan Trkleri kastede rek, "Kfirler gkyzne Tann diyorlar" demitir. "Mooliann Gizli Tarihi'ndeki "Tengri" sz de "Gkyz" olarak evrilmitir. Gky znn kendisini yaratc g olarak gren inlilerden farkl olarak, Trklerin dncesinde, gkyzn yaratan baka bir ilh g var dr. Yani hem gkyz hem de yer, kendileri yaratlm olan kutsal varlklardr. Her ikisi de kutsald ve her ikisi de birine balyd. Eski Trkler bu iki gten ayn anda yardm isterlerdi. Yemin edildiin de, yere de gkyzne de birlikte yemin edilirdi. Onlan yaratann ise tek Tann olduuna inanlrd. Tek Tann'ya inanld iin, eski Trk inan ve dncesinde bir lik vard. Bu birlik, gkyz, yer ve insan lsn birletirerek, eski Trklerin kainat hakkndaki grlerinin temeline yerleti. Esld Trk lere gre, balangta yerle gk blnmez bir btn olutururdu. Mitolojik metinlerde, eskiden gkyznn yere yakn olduunun anlatlmas, bu dncenin bir ifadesidir. Bu dnceye gre, gk219

GKYZ yzyle yer aynyken yaratclk gleri yoktur. Trk dncesinde, gkyzyle yerin yani Hrmz ile Ehrimen'in daima bir sava halin de olduuna nanan ran dncesinden farkl olarak, gkyz, yer ve insanlk tek bir vcut gibi olup, uyum iindedirler. Gktrkler, hakanlann ou zaman, Tengride Dolmu" yani "Gkte domu" olarak gsterirlerdi. Eski Trklere gre gnein, ayn ve yldzlann dolat ayn ayn yer katlan vard. Bunlann yann da, Yce Tann'nn kald farkl bir kat daha vard. Bu anlamda, Tengri tek Tengri" sznn "Gk gibi gk" eklindeki aklamas anlamszdr. Bu sz, F. Miller gibi gel de "Yce Tann" anlamnda kabul ediyor. Altay ve Sibirya amanlan da eski Trkler gibi gkyzn katlara ayrnriard. Ancak Fars mitolojisinde, yerin ii, insanlara mutsuzluk vermek, gkyznn ise mutluluk getirmek olarak dnlrm. Bu dnceye gre bu ikisinin de gc ayndr ve onlardan daha byk ve daha kutsal baka bir g yoktur. Onlann yaratan se ken dileridir. Eski alarda. Gkyz kltnn Yer Ana kllyle balln ka ntlayan ok sayda mitolojik ve arkeolojik kayt vard. Gkyz kl t, dier taraftan da da ve aa kltyle ilgilidir. Trk halklannn eski grlerini yaatan mitolojik metinlerden de anlald gibi, balangta gkyz yere yaknd. Daha sonralan insanlar kan dk tkleri iin ve bereketin deerini bilmedikleri iin, Tann sinirlenip gkyzn yerden uzaklatrmtr. Gkyz klt, sonraki alarda da Trk halklannn inan siste minde nemli bir yer tutmutur. "Tann" ve "Gkyz" kavramlannn ayn szle ifade edilmesi, "Gkyz" kltnn Trk inan siste mindeki yerini ve nemini a k bir ekilde gstermektedir. Tanr, kutsal doaya sahip gkyzyle ilgilidir. Yani, yksek ve uludur. Ancak gkyz, Tann'nn kendisi olarak grlmemitir. Tann sade ce gkyzn deil btn kinat sarmtr. Milattan nceki bin yla ait "Han u" adl in salnamesinden, Syunnulann gkyzne "Than-riy" dedikleri anlalr. Eski n Asya halklanndan Kassilerin dilinde ise Turuh-me" szcnn, Akara220

G K Y Z N N OLU daki "Seme, Gkyz" anlamnda kullanlrd. Aratrmaclara gre bu, eski Trklerin neden kendilerini "Gktrk" olarak adlandrdklan sorusuna da bir cevap bulabilir, yeryznn birok halk, kendi kk lerini mitolojik grlerle gkyzne balamtr. Trkler de kendi ecdadnn gkyznden geldiine inanmlardr. Tuvalardaki inan a gre, gkyz insanolunun ulu ecdaddr. Ve yeryznde bitki ve hayvan adna ne varsa, hepsinin kk, balangtaki gkyzn den inmitir. Onlann inanna gre, bir grup amanlann kk de gkyzne dayanmaktadr. Kurultayda Timuin'e "Cengiz" adn veren amann "gkyz" anlamna gelen, "Gke" ad tamas da eski mitolojik inanlan yaatan geleneksel dncede, bir amann adnn gkyz kltyle ball asndan anlamldr. Azerbaycan Trklerinin arasnda yaygn olan halk inanlanna gre, her insann gkyznde bir yldz vardr. Bu yldz, onun talih yldzdr. Yldzn sahibi olan insan, o yldza ok bakarsa lr. Aynca herkesin gkyznde bir talih ta olmas inana da mevcuttur. Halk arasndaki ba ta bir nana gre, herkesin hayat, gizli bir iple gkyzne bal dr. Bu ip koptuunda o nsann hayat da sona erer. Azerbaycan di linde beddua olarak en ok kullanlan "pin kinisin!" (pin kopsun) deyimi de kkn bu nantan alryor. GKYZNN OLU: Manzum Trk mitolojisinde ulu ecdadn ta d adlardan biri. Yaradlla ilgisi bulunun mitolojik metinlere gre o, kinatn ve zamann dzenlendii an evladdr. Onun balca ilevi ise kurtanalktr. O, insanlan er ruhlardan korur, onlara silah yapmay, ar dak kurmay retir. Atein yere gnderilip, insanlara balanmas da ona balanr. Aslnda lgen'in kendisi de bir "Gk Olu"dur ve onun bir adnn da "Ebedi Gk" olmas rastlant deil. Eski Trkierdeki "Gk Olu" inanann zleri, Gktrk ve Uygur hakanlannn, "Tengride Bolmu" (Gkten Domu) adnda grn mektedir. Ancak Trk mitolojik geleneindeki "Gk Olu" anlay, inlilerin imparatorlar hakknda kullandklan "Gk Olu" anlayn dan farkldr. Gktrk devletinin hakan lan Tann'dan can almlard"
221

GZE GELME ama Tann'nn olu deillerdi. O Tann'ya benzetilse de O'nun yer deki glgesi saylmtr. "Gk Olu" ise yalnz ulu ata veya birind hakan olmutur. Yakutlarda, gk olu anlamna gelen "Hallan uola" ad kurda verilmitir. "Bosko" adl Yakut destan. "Gk Olu" metninin bir versiyonu saylr. "Bosko" adndaki "Bos" (Boz) hecesi olarak kar mza akan kurdun adnn. "Bozkurt"a benzerlii bir rastlant deildir. Gelenekler gre, "Gk Olu" olarak tanmlanan mitolojik kahra manlar, k eklinde yere derler. Onlar mitolojik kltrel kahra man ve ilk ata olarak grlrler. "Krolu" destannn zbek versi yonunda "Krolu" kendini "Gn Elisi" olarak adlandnr. Anne sinin rahmine gn nda dmesi de onun aslnn gklerden ol duunun bir gstergesi olarak da yorumlanabilir. "Gk Olu'nun baka bir zellii de onun fiziksel gle, by bilgisini kendinde birletirmesidir. O, dzenli dnyay ancak fiziksel gc ve by bilgisi sayesinde eytan glere kar koruyabilir. Tann szcnn "Gkyz" anlamna geldii de dnlrse bilimsel edebiyatlarda kullanlan Tann Olu" iradesinin "Gkyz nn Olu" olarak yorumlanmasnn nedeni de anlalr. Altay mitolojisinde Ulgen'in kzlan, T a n n kzlan" adn tar ve "Gk Kzlan" olarak bilinirler. Trk halk kltrndeki "Gk Olu" karakterinin atele ball, sihirli destanlann kahramanlannda deiik tarzlarda karmz kmaktadr. GZE GELME: Eski alarda, llerin ruhlanyla periler ve dnle rin yaadklan bir lemin var olduuna inanlrd. Gelenek tayalannn birok hllerde gerek olarak kabul ettikleri bu leme bal olan insanlann, zellikle de byclerin gzlerinde kt ruhlann yerleti ine inanrlard. Bu yzden de onlann baklannn ok gl ve za rarl olduu dnlrd. Bu "kt g z ' d e n (nazardan) korunmak gibi mitolojik inanan zleri gnmze kadar srmtr. Halk arasn da nazara gelmi biri i'n zerlik otu yakp, "her yerde sen olasn, bellan savasn" denilen szlerin temelinde de bu inan vardr. na na gre zerlik otu, nazara kar durup, nazar demi insan
222

GULYABAN bellardan korur. Son aramba'da, atein zerinden atlarken de atein ine zerlik otu atlr ve bylece ailenin yl boyu nazardan korunacana nanlr. Eski alardan gnmze kadar yaamakta olan bir inana g re, kt gzl biri, kendi biyoenerjisi ile en sert cisimleri bile atlata bilir. Irak Trkmenleri, evlerini nazardan korumak iin kapnn eii ne kurumu ceylan kellesi asarlar, ocuu nazardan korumak iinse boazna nazar boncuu takarlard. Aratrmalar, eski tulardaki boncuun nazar boncuu yerine kabul edildiini gsterir. M. Kagarf, "boncuk" szcnn aklamasnda, "atn boynuna taklan deerli ta, aslan trna, gz bon cuu" diye yazyor. Divan- Lgat-it Trk'te, "Ksgk" szcnn karsnda, amanizmin de izini tayan bir agklamayla yle denil mektedir: "Gz demesinden korunmak iin, zm ba ve bostan larda dikilen nazarlk." "Kut" szc Krgzcada, "koruyan" anlamnda kullanlyordu. Tatar dilinde "yola gtrlen nazar boncuu, nazarlk" anlamna ge len "yol kot" (korJuk) iradesi vard. "Kotaz" sznn kut-hut kk ile ball, ilk anlamnn "nazar boncuu, nazardan koruyan nazar lk" olduunu sylemeye imkn verir, (bak: Nazarlk) GULYABAN: Baz Trk halklannn geleneksel de monolojik grlerine gre, her zaman kadn kln da olduuna inanlan mitolojik bir varlk. Azerbay can Trklerinin nanlannda zaman zaman kt Su Ruhu Ardov'la da kantnlr. "Guleyban" ve Aleybanf eklinde de rastlanr. Ad hurafeler im le ilgili olan "Gulyabani", korkun bir varlk olup, karanlk zamanlannda lde ve mezarlk larda koan birinin gzne canl gibi grnr. Vcudu tyle kapl, kocaman ve pis kokulu bu acayip varln ayaklan tersinedir. Gndzleri mezara girer. Geceleri ise hornayp akar. At binmeyi ve at kuyruu rmeyi ve ocuklan 223

CLUSTAN- BA- REM ok sever. Bir oyundan karak, onlan gldrmeye alr. O, ayn anda llerin ve harabelerin iyesiydi. O. yolculan yollanndan dn drp mahvederdi. Etnik-kltrel gelenekte ise bazen onun "Al Ruhu". "Al Anas" ve "Al kadn" olduu dnlr. Bu gr, aralanndakl benzerlik veya tam yaknlktan ileri gelir. Pamir KrgzJannn mitolojik metin ve efsanelerinde bu eytan varln adna "Gul" veya "Gul-i Biyaban" eklinde de rastlanr. Aratirmaalar bu varl en eski Arap ri vayetlerine de balyorlar. "Issz yerin ruhu" gibi anlamlandnlan bu eytan varlk, "Kar Adam" efsanelerinin yaylmasyla yeni bir hayat kazanmtr. Btn vadu san-krmz tylerle kapl bu insana benzer irkin varlk, d a yamalannda ve kimsenin olmad llerde akam st ortaya kar. Avalar yaklap onlarla insan gibi konuur. Bir eyler is ter sonra onlara gre yapmay nerir. Ava kazanrsa. "Guryabani" sessizce ekip gider. Ama eer O kazanrsa ava, uzun zaman hasta yatacak demektir. Veya llk ve harabe bir yerde yalnz bana ya tan birinin ayann altn yalaya yalaya kan kacak kadar nceltir. Sonra da lnceye kadar kann ier. "Guryabani" szcnn edebiyat dilindeki eklinin "Gul-i Biyaban" olduunu syleyen baz aratirmaalar, bu szcn Arapa'dakl "gul" ve Farsadaki "biyaban" szlerinden tredll gr n leri srerler. GLSTAN- BA- REM: Trk halklannn birok efsane ve sihirli hikyesinde, "dnyann en gzel yeri", "Cennet Ba" anlamnda rastlanan bir anlay. Adna bazen "Glsen Ba", bazen "rem", bazen de "Ba-i rem" denilen bu efsunlu ban. Hazreti Sleyman'a zel olduuna inanlrd. Efsanelere gre. "Kaf dann ortasnda veya dousunda olduu varsaylan "Glstan-i Ba- rem", "Cennef'in bir kesi gi bidir. Drt bir yan gklere uzanan amlarla dolu, her tarafndan su lar akmakta, her taraf ieklerle brnm, gzellii insann akln bandan alr. Dnyada ne kadar gzellik varsa, yce Allah bu ba224

GL

da toplamtr. Dnyada ne meyve varsa, ne iek varsa hepsi bu rada bulunur. Ku st, can derman da burada bulunur. Yce Al lah, bu ban benzerini bir daha yaratmamtr. Cennet. "Glstan-i Bag-l rem'in yannda bir harabeye benzer." Gne neslinden olan periler ve cinlerden baka, hi kimsenin o baga girmeye cesareti yoktur. Devlerin bile. elimsiz yaratklann bekiliini yapt ban toprana aya deen bir insan yz adm kenara frlatlr. Azerbaycan halk arasnda var olan eski bir efsaneye gre, "Dirilik Suy'nu imek isteyen skender Zlkameyn, bu su yun irvan denilen bir diyarda. Cennet e benzeyen "Glstan-I rem" de olduunu renmi ve oraya doru yola kmtr. Mslmanlann Cennet hakkndaki dncelerinin bir rnei olan "Glstan-i Ba-i rem" ile ilgili baka bir gr de kzgn g ne altnda yanan harabelerin ortasndaki bir dan eteinde balk bir yer olmasdr. Hristiyan mitolojisindeki "rem Bafna ok ben zeyen "Edam Ba "nn ad geiyor. Kuran'daki Cennetle ilgili g rntnn. Suriye Hristiyanlannn Cenneti betimleyen bir grup du var resimlerinin etkisiyle oluturulduu hakknda fikirler de vardr. GL: iirsel mitolojik dncede "gl", insann doutan sa hip olduu sihirli bir unsurdur. Bir Yakut mitolojik metnine gre, a man doum esnasnda gler. nk gl, hamilelik ve doum iin lk balangtr. Sihirli gln, bereket, bolluk, tokgzllk ve lp-dirilme gibi sembolik anlamlan vardr. Glle doa klt ara snda da derin bir balant vardr. Genellikle, arkaik dncenin bir kural olarak, yerin bereket gcyle, canl varlklann tremesi arasn da bir farkllk yoktur. Fallk merasimlerinde de kitlesel gl ve mutluluk hakim olur du, nk inana gre bu gl, topran bereket gc ve rnn bolluunu getirecekti. rnein, in Trkmenlerinde ekin iin topra erkekler hazrlar ancak tohumu topraa kadnlar serperdi. nk, kadnlann doa glerini canlandrarak, topran verimlilik gcn artracana inanlrd. Gln hayat verid gcne olan inan. Trklerin geleneksel
225

GL grlerinde geni yer tutar. rnein, eski Yakutlar, doum srasn da hamile kadna gl glyle yardm ettiine inandklar Do u m lahesi "yehsite'ye taparlard. "Ayst" merasiminde bir kad nn krize girip, yksek sesle glmesi, "Aysf'n ona yardm edece i ve en ksa zamanda ocuk sahibi olaca anlamna gelirdi. Hakaslarda ise erkekler dada "can isteme merasimi" geirdikleri za man, evde kalan kadnlar can yutup, hamile kalsnlar diye kahka hayla glerlerdi. Kumandinlerde de "bolluk ve bereket isteme me rasimi "nde gl motifi ok grlrd. Gl, dnyann yaratl nedeniyle de ilgiliydi. Baz halklarn arasnda yaygn olan cinsel yetikinlikle ilgili yaplan merasimlerde, merasime katlanlarn yksek sesle glmesi de yeniden douu sembolize ederdi. Gl, tm Ortaa bayram lan nda da yer alrd. Aratrmaclarn grne gre, eitimler arasnda gle yer verilen tek eitim "Dzen"di. Buradaki gl de eski inanlann kalnts olup, ekincilik bayramyla ilintiliydi. 'Dzen' taliminde, "lmden nceki gl", leni dirilterek, yaam ile lm karlamasn ortadan kaldran bir aratr ve kkleri kutsal kaynaa baldr. V. Y. Propp, "nsanlarn ekin zamannda glmelerine dair elimizde bilgi yoktur. Ancak "Dzen" taliminin renilmesi, tarihin derinliklerinde gln ekinci likle ilgili olduuna phe brakmyor" demektedir. Verimlilik asndan, kadnla toprak arasndaki ballk, baz me rasim karakterli oyunlarda kendini gsteriyor. Bu merasimlerden bi ri, yazn gelii ve ekin zamannn balamasyla ilgili "Kos Kosa" tipli halk oyunudur. Buradaki gln arkaik bir ilevi de topra etkile yip, rn vermesine yardma olmaktr. Gln oyunlann oynanma s ve eitli komedilerin yaplmas, topran "hamilelii" ve "dou m u " iin zemin ve ortam olarak dnlrd. Glte, lleri diriltme gc olduuna bile inanlrd. Baz halk larda, lenleri aralksz gl sesleriyle topraa vermenin kkleri byle bir inanca dayanmaktadr. Halk kltrn anlatan metinler den anlald gibi, kahramann dier dnyaya geii de bazen g llerle birlikte olurdu. Buradaki gl, byk ihtimalle, kahramann 226

GNE yeni mekna atlayarak, onun yeni varlnn douunu sembolize ediyor olabilir. ocuun domasndan tutun da snav merasimle ri ndeki sembolik yeniden dou motiflerine kadar, tm doma motifleri glle birlikte gerekleir. nk onun, hayat veren gc vardr. GNE: Trk mitolojik dncesinde, kutsal evrensel bir obje. Eski Trkler aya tapmadklar mazlard. Ancak gne Trk mitolojik inana ne unsurlardandr. Aya sayg gsteren Hunlar, g sayg gsterip, kurbanlar verirlerdi. Trklerde douya doru, gnein hareket ynnde yi hakann adrnn kaps douya doru alrd douunu bu ekilde selamlam olurlard. Es ki Trkler doan gnei, veya dokuz kez Altay Gne Sembol < M a V N V selamlarlard. Azerbaycan dilinde "baht a!' Yzy,,) mak" anlamnda kullanlan, "alnna gn domak" deyiminin kkleri de bu eski inana dayanyor olmaldr. Trklerin yaratl destannn bir versiyonuna gre, gkyznn yedind katnda "Gn Ana" mesken tutmutur. Bu, gnein kutsallk tamasnn bir gstergesidir. Altay Trk dncesine gre, insanlan korumakla ykml olan "Suyla" adl ruh da gnein knntlanndan yaratlmtr. Trk aman dualannda, yiitlerin gne ve ayn deste inden yararlandklan sylenir. Trk destan geleneine gre yiitler yemin ederken. "Gne bizi korur" derlerdi. Cengiz Han, gne soyundan gelirdi. Ulu ata Ouz Han'n oullanndan birinin ad da "Gn Han"d. "Gn tengride olmu kaan lar" ve bunun gibi unvanlar ise Mani dini ve benzeri yabana dinle rin etkisiyle olumutur. Mani dinini kabul eden Trkler, din dn cesinin temel anlay olan Tann szcnn nne bir "Gn" (Kn) veya "Ay" szckleri ekleyerek, "Gn Tann" (Kn Tengri) ve "Ay Tann" motiflerini oluturmulardr. Daha nceleri Kzllarda (Kuzey Hakaslarda). dnden nce, "gnee sayg" merasimi yaplrd. Trk halklannn geleneksel d227

GNE ncelerinde. gnele lgili ok sayda inan yaamaktadr. rne in, hamile kadn ryasnda gne grrse kz olur. Gnein de dii yer murdar olmaz. Gnbatmna bakmak iyi karlanmaz. Gn batmnda p atmak, bir insann kt yola deceinin aretidir. Gnbatmndan sonra evin bereketini -ununu, pirincini, tuzunu ve ekmeini- dan vermek olmaz. Mitolojik inanlan aktaran metinlere gre, cinler ve ejderhalar gnein dmandrlar ve onu bomaya alrlar. nana gre. g nein tutulduu zamanki krmzl da bu yzdendir. Azerbaycan dilindeki "gne hakk" yemini ve "gn na kmayasn" bedduas gibi mitolojik dnceyi gsteren deyimler de gnele lgili eski nanlann kalmasdr. "Dede Gne" ve "Gndodu Baba" gibi pr ve ocak tapnaklarnn adlan da bunun kantdr.

22S

H
HAK II: Trklerin (daha ok Azerbaycan ve Trkiye'de) ak destanlannda, erenler ve krklar elinden bade iip, ilh bir akla Tann'ya seslenen kahraman ve saz airi. Geleneksel halk inanlannda, krklar elinden bde enin, "hak a" olacana inanlrd. Krklar, evliyadrlar ve "iyilerden" saylr lar. Onlar gze grnmezler. Onlann bde iirdikleri herkes "hak " olur ve kara sevdaya der. Bde imi adam, krk gn az kprm halde yzkoyun yatar. Tomurcuk verilen gelecein "hak a", bu haliyle yetenek veren amana olduka yakndr. "Hak " olan nsana dnyadaki tm bilimlerin kaps alr. nk, onun gznn nndeki gaflet perdesi kenara ekilir ve o, lemin tm srianndan haberdar olur. Bundan sonra Tann kurbanlan arasna katlan "hak ", kt ruhlardan korunacaktr. Onun artk kt ruhlardan korunacak bir gc vardr. Sonsuz manev gce sa hip olan "hak fna, artk ne zehir kuyusu ne kl ne de ok etki edemez. "Kandan mekna yolculuk yapan" ve Tann katndaki menzillerin en sttekine (ariflerin olduu mekna) ykselen "hak ", bakalanndan farkl olur ve seilir. lh aka kadar ykselen, hakkn dilin den syleyen ve mistik ierikli kilitleri lh gc sayesinde aabilen, gizli konulan anlayan ve dala tala konuan bu aa yetenek ve ren Hazreti Ali, Hzr, krklar ve nuran ihtiyardr. Ruhlann dilinde arklar syleyebilen aman gibi yetenek verilen "hak ". Hakkn szlerini syler. Hakkn konuturduu ve dinledii bu n daha usta klara galip gelmesi de ona hak tarafndan yetenek verilmek le aklanabilir. "Hak a" anlay, yetenek ilh kaynakl olduunu gsterir. Mana leminin bilgici olan "hak " motifinin ortaya gk229

HAL ANASI nda. hak sofizminin de kaynan oluturan amanizmn izleri ak bir ekilde grnyor. amanizm temeli zerine olutuu iin, ak destanlannn kahraman olan "hak " motifiyle aman arasnda ak bir eklide grnen bir yaknlk var. Sfilik srf bu yaknlk zeri ne kurulur. Bu sfilik kat, "hak gf nn tad adlarda bile kendini bulur, (bak: Buta; aman Azan; Vergi) HAL ANASI: Azerbaycan Trk inanlarnda geni bir ekilde yayl m olan mitolojik varlklardan biri. Trk halklarnda. Al, Albast gibi adlar altnda da bilinen "Hal Anas", transformasyonu olduu arkaik yapl mitolojik motifin, yani Ulu Ana btnlnn ilevsel-yapsal zelliklerini tar. "Hal Ninesi", "ay Ninesi" ve "Al Kadn" gibi ad larla da anlan "Hal Anas" dank sal, byk bal, koca burunlu, uzun boylu ve beyaz giyimlidir. Kuzu ba byklnde olan g sleri dizlerine kadar uzanr. Sa gsn sol omzuna, sol gs n sa omzuna atarak gezen eytan bir varlktr ve gze grn mez. ri gsl olarak betimlenmesi, onun yetenek ve bereket idealinden geldiini gsterir. eytan bir varlk olan "Hal Anas", halk demonolojik grlerine gre, yerin altnda yaayan cinlerin anasdr. Bu anlamda o. yeralt dnyas ve ller saltanatyia lintili dir. Mitolojik inanlarda, "Hal Ninesi, su dibinde yaar. eme kenannda olur. O, kadndan dnyaya gelmitir" denilir. Ayn inanla ra gre o, kendi ocuunu yemitir. Kendi ocuunu yemesi ve gndzleri normal kadn, geceleri "Hal Anas" olmas, onun dei ken tabiatl ve kt ruh olduunun bir gstergesidir. Karanlk dn yadan gelme btn varlklar gibi o da sylenenlerin tersini yapar. "Git" denilirse gelir, "gel" denilirse gider. O, hamile kadnlann d mandr. Keskin trnakl ve dank sal bu eytan varlk, yeni do mu ocuklar ldrr. Onun en ok yaad yerler, yeni domu kadnn yan, yeni domu hayvann yan, ahr, ykntlar, eski deir menler, su kenan ve koz aacnn dibidir. "Hal Anas", karanlk k tnde, yeni doum yapm gelinin bulunduu evin bacasna ge lir ve gelinin yatmasn bekler. Sonra onun cierini kanp su kenanna gtrr ve ykadktan sonra da yer. Bebein krk kana kadar,

230

HAL DL annenin su kenarna gidip amar ykamasna izin vermezler. Yeni domu gelinin derini ok seven "Hal Anas", onu su kenannda grrse, hemen gtrr. Cieri gtrlp suya tutulan kadnn le ceine nanlrd. "Hal Anas"n korkutmak in, yaknlardaki ay k lla yararlard. nk, "Hal Anasfnn suyla balantl olduunu d nrlerdi. "Hal Anas"nn yaknlamamas iin de yeni annenin ba nn altna eski sprge, ekmek, soan veya ayann altna makas, bak, tfek gibi eyler koyar, yakasna ne takarlard. Bazen de yastn altna tuz ve ekmek koyup, yatt yerin evresine beyaz bir izgi izer veya eya sererlerdi. "Hal Anas "nn boynundaki bon cuun alnp sakland eve bir daha "Hal Anas" yaklamayacana nanlrd. Ahska Trklerinde "Hal Anasfnn bast insan kurtar mak iin, "Al Kemii" veya "Al Boncugu"ndan yararlanlrd. Canl geleneklerde var olduuna inanlan ve bu yzden de halk inanlanyla sk balant iinde olan motiflerin hikye ve destanlara konu olma olasl azdr. "Hal Anas" da halk inanlanyla sk iliki de olan bir variknr. Azerbaycan halk inanlannda, Hal'la ilgili "Hai' biz grmedik ama babam grdn sylerdi" gibi szler sylenir ve hatta onlardan "Nesli tkenmi akrabalar" olarak bahsedilirdi. Onlardan kalma yerler olarak da harabelere yakn byk ocak yerle ri ve mezarlklar gsterilirdi. Ancak baz hikyelerde "Hal Anas"n mezarlkta yakalayp yakasna ine saplayarak etkisiz hale getirdik ten sonra onu evine getirip kendine kadn yapan adamlardan da bahsedilir. Hatta bu adamlarn daha sonra bu "Hal Anasondan ej derha kadar kocaman ocuklan olmas da hikyelerde ilenen ko nulardandr. Sonralan. "Al Dede" inana da "Hal Anas "na bal olarak eski mitolojik inanlar iinde yerini almtr, (bak: Al: Albast; Alma) HAL DL: Hal veya Al dili tersine olan bir dildir. eytan varlklarla tersine konuulur. Eski inanlara gre, br dnya variklannn yaaylan, grnleri ve yaptklan gibi, konutuklan dil de bu dnyadakinin tam tersidir. Azerbaycan'n baz y relerinde ters i gren bir kadna. "Hal dnsinden misin?" derler. 231

HM RUH Azerbaycan Trklerinin demonolojik grlerinde geni yer tu tan "Hal-AI Anas" motifiyle bal inanlara gre, bu varlk insann sylediklerinin tersini anlar. Onun gelmesini istediin zaman "git", gitmesini istediin zaman ise "gel" demek gerekir. Saka Trkesinde "Al" ile ayn kkten olan "Albn" sznn an lam "hile"dir. Bu anlamda "Al" kknden gelen "aldatmak", "al danmak" ve "yalan" gibi szler srf terslik bildirir, (bak: Tersine Ol mak) HM RUH (KORUYUCU RUH): Trklerin eski din-mitolojik dnya grnde, hami ruh anlay geni yer tutard. Bir dnceye gre, ok tutucu ve deimez olan geleneksel Trk uurundan. Tanrcln kolay kolay silinmeyen eski tannlan, halkn belleinde uzun zaman hami ruhlar olarak yaamaya devam edip daha sonralan ise destan kahramanlarna evrilirler. Q. Ksenofbntov, byle bir srecin izini, en eski tann sayd kurtta grr. As lnda geleneksel Trk dncesinde kurt. hibir zaman Tann maka mna ykselmem i. Her eyin yaratcs olarak alglanan, zamana ve mekna smayan tek Tann'ya hibir zaman ortak dnlmemitir. Trklerin din-mitolojik dnya grlerindeki koruyucu ruhlarn doalannn anlalmas bakmndan, V. Bogoraz'n, syledikleri nem lidir: "Yakut tannlan tek bir sistemde birlemez ve tapnak olutur mazlar. Sadece yan yana dizilirler. rng Ay Toyon ve Uluu Toyon, daha aa seviyedeki tannlan oluturucu merkez deiller." V. Bogoraz'n bu szleri phesiz, i ve benzer adlarla bilinen koru yucu ruhlarla ilgiliydi. Mitolojik tabiatl bu varlklar, eitli ekillerde betimlenmilerdir. rnein, Karamurt zbeklerinden olan bir bah sinin verdii bilgiye gre, onun koruyucu ruhlanndan biri, reyhan kokusunu ok severmi. Bu ksa boylu ruh, her zaman reyhann ko kulu dalyla gezip, "Ben Glistan Bann adamym" dermi. amanizmde, amann koruyucu ruhlanyla ayn ilevi, destan kahramanlarnn yardmcs olarak karmza kan "Kel" karakteri yerine getirir. Bu balomdan amanizmdeki amanla, onun yardma ruhlan arasndaki ilikiyi, sihirli destanlardaki kahramanlarla onlann 232

HAN yardmclar arasndaki ilikiye benzetmek mmkndr. Bir Altay aman, kendinin konryucu ruhu olan gze grnmez "Gk Hatu nu" hakknda konutuu zaman. "Onsuz ben nasl aman olabilirim ki?" demektedir. Bu koruyucu ruhlar, amann br dnyaya giden ruhu gibi anlalrlar. Baka bir deyile, amann ruhlar alemindeki varl olarak kavranrlar. amana gsnden st veren ve onu ruh larla ilikiye hazrlayan, yeralt dnyasnn kzlan olan ruhlar, daha sonra onun koruyucusu olurlar. erik itibariyle de amann kendi ruhuyla konryucu ruhlan, ayn ilevi yerine getiriyorlar. Hakaslarda son zamanlara kadar, iki d n s koruyucu ruhtan bahsedilirdi: Da (Ta Eezi) ve Su (Su Eezi) ruhlanndan. oriann inanlarna gre ise amana en ok yardm gste ren ruh, Da Ruhuydu. Koruyucu ruhlann orlar dilindeki ad. T s " ve olganlardaki ise Tengri" idi. Koruyucu ruhun kendisi, ona verilen kurbanla ayn izleri tar. Aratrmaclann, Gney Sibiya'da elde ettikleri veriler, ruhlar ve ko ruyucu ruhlann, ba yerine boynuzcuk ve garip ekilleri olduunu gstermektedir, (bak: ye; i; Ruh) HAN: Trk din-mitolojik sisteminde baz varlklann adlaryla birlikte kullanlan bir unvan. Bu szcn dier bir ekli de "Kaan'dr. E. Pekarski'ye gre "Kaan": "Ulu, byk, sayg gsterilen, hrmet edilen" demektir. Si birya Trklerinin amanizmle ilgili inanlann aktaran bir rivayette, gkyznn en st katanda. T e n g e r e Kayra Kan" adnda bir ruh yaarm. Bu ruhun adndaki "Kan-Han" ksm da a k bir ekilde grnyor. Yakut yazlannda ise "Kaan Targara" adna rastlanr. An cak bilimsel metinlerde bu adda bir mitolojik varlk kaydedilmemi tir. Byk olaslkla bu, "Ayn" denilen iyilik sever ruhlardan birinin addr. "Han-Kan" szc, Yakut dilindeki metinlerde Orman Ru hu'nun ad olan "Utugen Kaan" eklinde, Yakut amanlannn dilin de ise "blis Kaan" adndaki "Sava Ruhu" olarak karmza kyor. Kukusuz bu adlardaki "Kaan" unvan, ad geen ruhlann mitolojik 233

HAN zellikleriyle lgilidir ve bu motiflerin yapsal-anlamsal zelliklerini aktanr. Trk halk demonolojik grlerine gre en ackl ruhlardan saylan "Erlik", Altay Trklerinde "Erlik Kaan" adyla bilinir. "KanHan" ile ayn kkten gelen "Kanm" da Sibirya amanist inanl Trklerin dinsel uygulamalarnda, boylan ve soylan koruyan ruhlann liderine verilen bir add. Sibirya amanlan dua ederken Umay Ana'nn adna "Imay e Kayrahan" derlerdi. "Kaan" unvannn kullanlmas bakmndan, T a n n Han" deyimi de ilgintir. Ancak buradaki "Han" anlayn, "hiyerarik tanrlar sis temi indeki lider konum" olarak agklamak doru olmaz. nk Trklerde birden fazla Tann vard ve bu tannlann hiyerarik bir siste mi yoktu. Karaay-Balkarlarda da Ulu Tann'nn adlanndan biri "Han TeyrTdir. Bu Tengri, Tengir ve benzeri adlar altnda bilinen en ulu ilh varln adlanndan biri olan Tengri Han" eklinin aynsdr. Bu unvanla anlmas, "Han Teyrf'nin her eyi yapmaya kadir g olma snn yan s ra O'nun birer ruh olan dier fevrilerden farkl olduunu da gsterir. Halkn inanna gre, hibir ey Teyri Han"den haber siz ve O'nun iradesi dnda olmaz. 7. yzyla ait "Ah/an Tarihi"nde, Savirierin (Hazerierin), Allah bi lip kurban kestikleri Tangri Han" denilen kocaman bir varlktan sz ediliyor. 12. yzyln yazarianndan olan Suriyeli Mikail'in verdii bil giye gre, Trkler 5. ve 7. yzyllarda "Kan Tangri" adnda bir Gk yz Tann'sna nanrlard. "Kan" onlann dilinde "Gkyznn ren gi, gn mavilii" demekti. Suriyeli Mikail'in "Kan Tangri" hakkn da verdii bu bilgiler, "AlvanTarihi'ndeki Tangri Han" ile ilgili veri len bilgelerle tam rtr. Buradaki "Han" szcn, dnyev an lamda "Han, Hakan" gibi yorumlayarak, ilh bir varla insan biimci izgiler vermi olduklan gibi bir iddiada bulunmak da yanl tr. Baka bir yanl fikre gre ise ilk Trk hakanlanndan biri, bu ad tamtr ve bu hakann ad daha sonra tann adyla kantnlabilirdi. Halbuki, Altay amanizminin kendisinde bile gkyznn katJannn eklinin izilmesine ramen Tann'nn ekli hibir zaman izilmedi. Trk mitolojik grnde kinat, bir btn olarak Tann gibi d nldnden, ulu dalar ve aalann her biri Tann'y temsil ede234

HAYDAR rek ilh deer tamlardr. Kutsal ierik tayan Teng(e)ri" anlay nn, Orhun Trk yazl abidelerinde "sonsuz gkyz" anlamnda kullanlmasnn yan sra, "yksek dag" ve "byk aa" anlaylann da iermesi, bu fikrin doru olduunu bir kez daha kantlyor. Sa yan dalanndak Tuva Trklerinin dilinde, tannnn ad, "Han Tengr", Mool aman metinlerinde ise "Han Tengri" olarak gemektedir. Tyan an'n Krgzistan snnndaki en yksek zirvelerinden birinin ad, "Han Tengri "di r. Kazakistan'da ngis dalannn merkezi bl m "Haningis" adyla bilinir. Derbend yaknlarndaki Kayakent'te ise yerlilerin 'Tengrihan" ad verdikleri kutsal, dokunulmaz bir aa var. Mitolojik Tann Han", Trk etnik-kltrel geleneklerinin kurallan bakmndan, kinatn yapsal-anlamsal btnlyle gsterilen bir anlaytr. "Han" szcnn bu ekilde T a n n " adyla birlikte kulla nlmas, kinatn birlii, btnl ve ululuunu anlatr. Bu da asln da Trk Tannclk sisteminin olmazsa olmazlanndandr. HAN NGS: (bak: Cengiz) HAYDAR: Azerbaycan Trklerinde yaygn olan mevsim ve mera sim sarklan erisinde, harman savrulduunda rzgn rmak iin okunan harman sarklan nda ad geen varlk. O merasimlerde, "Hayder, Hayder, es de gel'-yedi harman bas ta da gel!" veya "Hayder, Hayder, ekmek ver'.-kiilere yrek verlharmanlan ymaya-serin serin rzgr ver" diye okunur sonra da "Hayder baba, gel payn gtr!" diye anlrd. Kazaklar da har man savurduklan zaman rzgr olmazsa, "Rzgr Sahibi" olarak bi linen ve adna "Mir Hayder" dedikleri ruhu yle anrlar: "Mir Hayder, Mir Hayder, gel Mir Hayder!" Ancak birbirine bal bu iki motifin ilevleri, karakteristikleri veya mitolojik adan temsil ettikleri semboller hakknda imdilik tam bir fikir yrtmek zordur. Bununla birlikte, bu adn Tann'nn Aslan" la kabyla bilinen Hazreti Ali'nin adlanndan biri olan "Haydar" ile lgili olduu ancak mitolojik bir varlk olarak ondan aynldna phe yoktur.
235

HELVA Aa Srderya boyunda yaayan ekinci Kazaklar da rzgnn kontroln elinde bulunduran ")alana Ata" (Yaln Ata) adnda bir varln olduuna inanrlard. Bunun iin de harman savurduklan za man, rzgr estirsin diye ona yz tutarlard. Azerbaycan Trklerinin geleneksel grlerinde de rzgr estirmekle grevli "Yel Baba" motifi bulunur, (bak: Yel Baba) HELVA: Yas merasimlerinde helva piirilmesi, eskilerden beri, onun mitolojik gr ve yinlerle ballnn bir gstergesidir. Bu detin kkleri, hi phesiz, mitolojik dncenin ilk alanna kadar uza nr. Yasta helva verilmesinin, lm, kaosu ve dzensizlii temsil eden kt glere kar dayanmak iin g verdiine olan inan, tamamyla onun yaam gcne ve yaratc zelliine olan inantan kaynaklanmaktadr. Bu olayn, srf lme-dirilme zerine kurulu bir Azerbaycan destannda anlatlmas da rastlant deildir. Aratrmaclar bunu. uygarln bir gstergesi olarak gryorlar. Yani, uygarlklar sisteminin deimeyen dengeleri arasnda, iin pimesi, kaosun evrene ve doann uygarla dnmesini bildiren bir gstergedir. Bu anlamda, helvann pimesi, ondaki hayat gc n gsterir. Doann lp-dirilmesini ifade eden, sembollerle dolu "Bahar Bayramnda da "Semeni Hervasf nn piirilmesi, aslnda ka ostan evrene geii sembolize ediyor. Yaratl srecinin gerekli bir rn olduu iindir ki, geleneksel dncede, helva, salamln ve diriliin kayna saylr. HETONK VARLIKLAR: Yunan dilindeki "Hteonos" sznden gelir. Bu gruptaki mitolojik varlklann, yerin veya suyun hayat verici gc, bolluk gc ile birlikte ayn zamanda lm getiren yeralt glerle de balln bildirir. Bu anlamda eytan varlklar, topraktan yaratl m, yerin dibinde, maaralarda ve kuyularda yaayan demonik gler veya yeralt dnyasyla ilgili olanlardr. Bu tip varlklar, bata ylan olmak zere suda veya karada yaayan hayvaniann grnen izgilerini tarlar ve genellikle de irkin ve biimsiz olurlar. Tek gz l, kr ve eksik olurlar. Bu asimetrik grnt, onlann ilkellliyle
236

HIB1LIK baldr. Bu varlklann ktlkleri, ancak yok olmalaA W nyla ortadan kalkabilir. l Mitolojide, Deminjrg'a kar kan ve yeralt saltanatna sahiplik yapan gler de iki ynllk zellikleX riyle tannan eytan varlklardr. Sihirli hil<yelerdeki eytan variklar. z meknlan olan "eytan memleketi"nin dnda gszdrler. Hikye kahraman, bu varlklann yaadklan mel<ndan bu dnyaya atlayana kadar arkasna bakmamaldr. Onun iin de bu eytan k kenli demon, hikye kahramanna "Eer seni kendi topramzda yakalasaydk, ele gelmeyecek karar kk paralara aynrdk" der. Hetonik varlklar, grn itibanyla marjinal varlklara benzeseler de ilevsel-anlamsal zellikleri bakmndan onlardan aynlriar. Bu varlklar temel olarak, topran derinliklerindedir. Dnya Aaa'nn yeralt lemine ait ksm ve ilk yaratl ayla ilgilidirler. Bu bakm dan, insanlann topraktan yaratldkJan hakknda birok nanr vardr. Yeryz de birok gelenekte, eytan bir varlk gibi dnlmtr. Mitolojik grlerde, eytan varlklarla evliliin ilgin bir yeri vardr. Ulu Ana mitolojik btnl, hem hayat verid balang hem de lm getiren g gibi, kendinde eytan leme zg bir ok iz tar, (bak: Demonoloji; Deikenlik) HIBILIK: Trkiye'nin baz yrelerinde yaayan insanlann demo nolojik grlerine gre, grn itibanyla "Al Kans" eklinde olan demonik bir varlk. Ona "gblk" da denilmitir. Ancak "hblk'n ondan bir fark vardr. "Al Kans" sadece yeni domu kadnlan ra hatsz eder ama "hblk" kadn, erkek hi kimseye rahat vermez. "Hblk" genellikle yalnz kadn grnndedir ancak erkek gr nls de vardr. O, yanna gittii kiinin gsne ker ve neresi kesilip lene kadar boazn skar. nana gre, "hblk", onu yakalayan birine bol bol altn verir. Baz yrelerdeki grlere gre, "hblk", uykudayken insanlann zerine ken kt ruhtur. "Hblk" kimi basarsa, o insan yerenden kprdayamaz, dili tutulur ve ter basar. 237

HIZIR "Hblk", bast insann gzne kedi seklinde gzkr. "Hbk"n banda sihirli bir apka vardr. O apkay ele geiren birinin zengin olacana inanlr. HIZIR: Efeanelere gre, karanlk dnyadaki "Dirilik Suyu"ndan iip daim yaayan ve lp-dirilebilen doay sembolize ederek ebedi yetin gstergesiyle evrilen mitolojik varlk. Orta Asya Trkleri ona "Kidir" derler. Onun adna aynca "Hzr Ata" de denilir ve dara d ld zamanlar ondan yardm istenir. Sofi inanlannda "Hzjr"n bir evliya olduu dnlr. Halk inanianna gre ise her devrin bir Hzr' vardr. Baz inanlarda. "Hzr" klt, ilkel dinlerde rastianabilen Bitki Tanrs ile ilgili d nlr. Ancak hatta Mslmanlktaki "Hzr"n bile, onunla derinden bir balants olmadna likin grler var. "Hzr" adnn, "Bilgams" (Glgame) destanndaki "Hasisatra" adnn Arapa! atn mi ekli olduu hakknda da grler var. islam kaynaklannda, doruluuna likin tartmalar hal bitme mi olan rivayetlerde, "Hzr"n kiilii hakknda eitli fikirler ileri srlmektedir ve "Hzr'la "Iryas"n farkl kiiler olduu sylenmek tedir. iilikte nemli bir yeri olan "Hzr", "Hazreti AJi"nin lm dolaysyla "Ehl-i Beyt"e basal dilemi, 'Hazreti Hseyin'in e hit olmasnn ardnda da mevlit okutmutur. "Hzr"n birka yerde mezan olduu sylenir. Bu durum, onun mitolojik dncede ger ek varlk gibi kavranan koruyucu ruh ve evliya olmadndan ileri gelir. "Hzr'n, kyamete kadar yaayaca sylenir. "Hzr"n ad. baz Alevi-Bektai airlerinin iirlerinde "Ali'yle birlikte kullanlr. Baz K zlba rivayetlerinde de "Hzr'n rol ak bir eklide "Hazreti Ali'ye verilir. Baz Alevilere gre, "Hazreti AI"nn adlanndan biri de "H zr'dr ve dnyada bu adla yaar. Rr Sultana ait olduu dnten bir iirde, "Bin bir ad vardr, bir ad da Hzr" denilmektedir. Kuran yorumlayanlar, Kehf sresindeki hikyenin "Hzr'a ait ol duunu kabul ederler. slm alimleri, onun peygamber, evliya veya melek olduu hakknda eitli fikirler yrtmlerdir. Kuran terslrcl238

HIZIR lerinin birounda, "Hzr"n onlara grnp, yol gsterdiini hatta "Isnvi zam" rettii sylenir. O. genellikle slam din sistemin deki btn peygamberlerin lml, "Hzr"nsa lmsz olduun dan, lmn Haktan geldiini kabul eden slam din sisteminin d nda kalr. "Hzr"n "Dirilik Suyu" iip, lmszletii ve ebed yaadn kabul edenlere gre, O. Hazreti Adem'den beri yaamaktadr, Nuh Tufan'ndan sonra, Hazreti Adem'in, o zamana dek korunan cesedi nin defnine yardm etmi. Muhammet Peygamber ve Hazreti Ali'yle da grmtr. Azerbaycan'da yolculuk yaparken "Hzr Zinde" adnda bir pri ziyaret eden E. elebi, oradaki trbede yatan "Hzr" adnda birinin lk gnk gibi tazeliini koruduunu yazm. Tasavvuf kaynaklarna gre. Musa Peygamber'in ilh srtar ve gerekleri anlamasn "Hzr" salamtr. Bu ilh varlk, kimin kar sna gkarsa, onun gznde varln sr perdesi aralanr. Bu kaynak larda "Hzr" ekilden ekle grip. bazen ocuk, bazen de yal biri olur, bazen ku gh tavan klna girer. Bir gz ap kapanncaya kadar ok uzak mesafelere gider. Havada dolar, su stnde yrr. Doadaki tm varlklan kendi emrine alabilir. lenleri bile diriltme ye gc yeter. Birok din adamna gre, "Hzr'n lmszlyle ilgili en gl kant, Kuran- Kerim'in El Enbiya suresinin 34. ayetin de verilmektedir: "Biz senden nce hibir nsana lmszlk ver medik. 1 ' Halk inannda bir klt seviyesine ykselmi olan "Hzr", hava da dolaabilen bir vatlktr. Gsimsiz ve gze grnmeyen bu varlk, istedii zaman grnebilir ancak kendini tantmad srece, kimse onu tanyamaz. Trk halk kltrndeki "Hzr"la ilgili inanlann b yk bir ksm, dou kaynaklaryla rtr. Bu inanlara gre. bir peygamber olarak kabul edilen "Hzr", darda kalanlann yardmna koan kutsal yzl bir varlktr. Bereketli olup, abuk tkenmeyen para ve benzeri eyler hakknda "Hzr'n eli demi" denilir. Bu onun balangtaki bir ilevinin de bolluk koruyucusu olduunu gsterir. Anadolu Trklerinin nanna gre, "Hzr"n "llyas"la grt
239

HIZIR gnde, kinat yenilenir, bereket gelir. Bu inana gre. "Hzr'a Ka dir Gecesi'nde rastlanabilir. "Hzr"n atele bal konusunda elde bir veri yoktur. O su ile ilgili bir motiftir. Nogaylann geleneksel demonolojik grlerini aktaran baz metinlere gre, Su Sahib'nin ad "Ilyas"tr. Bu, dolayl bir yoldan olsa da bereket dncesinin tay cs olan "Hzr'la su arasndaki balanty gsterir. "Hzr"n lm sz betimlenmesine dayanak olan motiflerden biri de ebediyet ve lmszl sembolize eden su ile olan balldr. Kazaklar arasnda yaygn olan bir inanca gre, bir eve girildiin de, ieride insan varsa da yoksa da selam vermek gerekir. nk, evin en yksek yerinde "Hzr" oturmu olabilir ve sayg grd eve bereket gnderir. Azerbaycan Trklerinde de ayn inan vardr, ancak "Hzr"n yerine Ev Sahibi motifi vardr. Kazaklar arasndaki di er bir nanca gre de insanolu hayat boyunca "Hzr" ile defe karlarm, ancak onu tanmak kolay bir ey deilmi. Ama eer tanryabilseymi, mr boyu mutluluk iinde yaarm ve talihi her zaman yzne glermi. Devletah Tezkeresi'ne gre ise savatan savaa seslenen ve kurt gibi, yalnz liderin gzne grnebilen var lk da "Hzr'dr. Halk geleneinde, onun bir eve gelmesinin bolluk getireceine nanlr. Aksakal, uzun boylu, nur yzl, tatl dilli, bazen yoksul, s t ba dank hatta irkin betimlenen daha ok dervi klnda g rnen bu varlk, insanlan snavdan geirir; onu kt karlayanlan yoksul brakr, ho karlayanlan ise zengin yapar. Ancak bu zengin liin sim aa kt an bereket kesilir. Anadolu Kzlba ve Bektaileri arasnda yaygn olan bir nanca gre, koyun srsne kurt girerse, bunu berekete yormak gerekir. nk aslnda o kurdun "Hzr" olduuna nanlrd. slm'a kadarki alann kalnts olan bu inan, Trk etnik-kltrel sisteminde, kurt ve "Hzr" motifleri arasnda anlamsal-yap isal yaknln bir sonucu dur. Adnn "Hzr" olmas ise yatt her yerde yeil ot kt iinmi. "Hzr" motifi. Trkistan inanlannda da nemli yer tutar, tslamTrk inanlanna gre, her be yzylda bir, onun cismi batan baa yenilenir. "Hzr" yeil giyinir, boz ata biner, sk sk gkyz meclis240

HIZIR lerine katlr, coa gelir. Tabii ki burada onun evliyalk yn daha gldr. Ahmet Yesev'nin mritlerinden olan Sleyman Ata'nn azna tkrmek yoluyla hikmetler syleme yeteneini de "Hzr" vermitir. Buna gre de Sleyman Bakirgani "Hzr Ilyas atam var" demektedir. zbek Hanname'sinde, Cengiz Han'n adn da o ver mitir. Hatta Hakan ve Nizamye yol gsteren, Hatay'nin elinden tutan ve Fuzul'ye lham veren de bu evliyadr. "Hzr"n, gelecein klan olacak insanlann uykusuna girip, on lara buta verip ak badesi iirmesi motifi, Trk halk kltrnde ge ni yer tutmaktadr. "Hzr", Trk destanlanndaki kahramanlann kcruyucusudur. Onlara hayrl dualarda bulunur ve onlan muratJanna erdirir. Kayn aacndan gleri tkenmi olarak inen yiitlere de yardm eden ilh kkenli ihtiyar motifi. Trk "Hzr" anlaynn ken dine zg prototipi saylr. Dede Korkut Kitab kahramanlanndan olan "Boa Han", yarala np ykld zaman, yannda hazr olan boz atl "Hzr", yarasn ken di elleriyle sararak, "Sana bu yaradan lm yokur. Da iei, ana nn style, yarana merhemdir" der ve kaybolur. Bylece O, hasta lara ifa verirdi. Manas destanna gre, Manas doduu gnden beri "Hzr", onun iin dua ediyor. "ah ismail ve Glizar" destann da babas, ah smail'in gzne mil sokmak isterken, 'Tahlr ve Zhre" destannn kahraman "Tahir" zindana atldnda yetiip onlan kurtaran yine Hzr'dr. "Saltukname'ye gre. San Saltuk'u alevler den kurtaran da "Hzr"dr. Trkmen "Korolu'sunda ise "Hzr" (Hdr), "nefes olumuz" dedii kahraman "Rven"in yeniden tarih sahnesine gkmasnda rol oynar ve ona "Krolu" adn kendisi ve rir. O, "Adlar ve Zhre" adl Bakurt halk destannda ise batan aa yasakl bir kahraman gibi betimlenir. "Hzr" baz hikyelerde dervi adryla da anlmtr. Halk airleri nin oryasna giren hayal varlklar arasnda, evliya olan sal dervi bir kadn vardr. Bu kadnla ilgili rivayetlerin sonunda, onun "Hzr" olduu sylenir. Bu motif kken olarak, boUuk-bereket koruyucusu olan Ulu Ana mitolojik motifiyle ilintilidir. Yer Ruhu'nun erefine ya plan merasimlerde. amann kadn giysisi giymesi ve genellikle 241

HIZIR bolluk, bereket fikriyle ilgili olmas gibi veriler, bu motifin sembol olduu deal konusuna bir aklk getirebilir. "Hzr'n ad. Baz ansiklopedilerde, Arap kkenli "Kidir" olarak gemektedir. "Kidir", Hazreti Musa zamannda yaad ve ilh bil gilere sahip olduuna inanlan bir kiidir. Aratrmalara gre, "Hzr" klt, ne kadar Dou-lslm fikirlerinin izleri ynnden zengin olsa da aslnda bir Trk fikrinin rndr. Bir efsaneye gre "Hzr", Kuran, stadnn mezarnda renir. Bu efsane, onun ller saltanat ve atalar lemine balln gsterir. Kazak sihirli hikyelerinde kardelerinin ihaneti yznden kuyu ya den (aslnda ise kuyu araclyla yeralt dnyasna atlayan) kahraman, burada bir ihtiyan grr. Bu ihtiyar, ku olup kahraman kl dnya zerine kanr. Bu ihtiyar yine "Hzr'dr. "Hzr"n en ok sevdii renk beyazdr. Bu renk ller dnyas nn semboldr. Bolluk, bereket ve zenginliin sembol olan "H zr", baz metinlerde kr olarak betimlenir. O grmez okluu gibi. ayn zamanda grnmezdir de. Dnyadaki tm srlara vkf olan bu varln krl, onu yeralt dnyas, ller saltanat ve atalar ruhlannn olduu br dnyaya balyor. Trk Tannalgnda peygamberlik anlay olmad iin, "Hzr'n peygamber konumunda olduunu dnmek, Tannclk grleriy le eliir. Bu anlamda koruyucu ruh olan "Hzr", Trk etnik-kltrel geleneinde, evliya, eren anlayyla ifade olunan mitolojik varlklann tanmlanna daha uygun der. lp-dirilme dncesiyle olan ball da onun Tannclk grleri nda incelenmesini mm kn klyor. Bu incelemeler. "Hzr'n dnyay dolaarak darda ka lanlara yardm etmesi bata olmak zere, tm ilevlerinin Tann'nn varlndan kaynakland kanaatini ierir. Merasim ierikli Hdr Nebi ve Hdrellez inana da yine "HzrHdr" motifi erevesinde olumu ve Trk halklannda bahann geli iyle likili olan bir inantr. Tebriz'deki Trk airetlerinin "Nebi Bay ram" dedikleri bu bayramn ad. Gney Azerbaycan'da "Ali Hayder Bayramf'dr. Kos-Kosa gibi merasim kaynakl oyunlar. "Hzr'n ad na bal olan Hdr Nebi gnlerinde oynanrm. Bu merasimle ilgili 242

HORTLAK d a n ok sayda ark sz gnmze kadar korunmutur. HdreJez'in yaklamasyla. "Hzr"m yolu der diye. evlerde temizJik ve toparlanma yaanr. O yln bereketli gemesi iin "Hzr" karlama merasimleri dzenlenir. Bir gre gre. "Hdr Nebi" merasimi, lk alarda sadece ka dnlar tarafndan yaphrm. Halkn nanna gre, "Hdr Zlnda". "Hdr Tyas" ve "Hdr Nebi" kardeler. Bu inana gre, birinin iinde zorluk kngnda "Hdr Zlnda". suda "Hdr llyas" ve kuruluk ta da "Hdr Nebi" agnlr. Trk halklannn Hdrellez gnyle ilgili geleneksel grlerinde ok sayda nanlar olduu gibi, baz yasaklar da mevcuttur. Ahska Trklerinde "Hdr". "Hdr llyas" ve "Hdrellez" olarak ki karakterde dnlr. Onlara gre, "Hdr llyas" suda batanlara yar dm eder, "Hdrellez" se darda kalanlara ve yolculara yardm edip onlan her trl beladan kurtanr. O, yol ve su le ilgilidir. Bu yzden de su balan nda ve yollarda daha ok grlebilir. Halk nanlannda "Hdr" grmek byk saadet saylr. HORTLAK: Azerbaycan Trklerinin demonolo|ik grlerine gre. geceleri canlanp mezardan karak nsanlara zarar veren l, hayal bir varlk. Bu yzden, insanlan korkutan eylere de bu sfat verilir. Bu szce, Tuva Trkesinde "Aza-buk" ve "Aza-ulbus" gibi ka ranlk glere bal olarak. eytan anlamna gelen "Aza" eklinde, baz yerlerde de "Aza-Hortan" eklinde rastlanr. Baz yerlerde. llerin hortlayabileceini dndkleri iin. bir ok nlem alrlard. Daha ok lm zor olan birinin lsnn hort layabileceine inanlrd. Tm bunlar, eski Trklerde ruhun lmsz l ve geri dnebileoegne olan inanann izleridir. "Grn insan korkutan nesne" gibi mecaz bir anlam kaza nan bu sz, Azerbaycan dili lehelerinde "Hayvanlarda olan bir has talk" anlamndaki "Hortlama" szyle, ayn kkten gelir. Bazen ha yalet olarak da bilinen demonik varlklann adlannn, daha sonralan eitli hastalk adlan na evrilmesi, iirsel mitolojik dnceye uygun bir olaydr. 243

HUDA(Y) HUDAY): Trk etnik-kltrel geleneinde Ulu Yaratann tad adlardan biri. Trk halklanndan Karakalpak. Altay. Krgz. Bakurt ve benzer uygarlklann dilinde, "Kuday", "Huday" ve "Guday" eklin de kullanlp, "Allah, Tann" anlamn fade eder. Salar Baba Glaliolunun "Ouzname"sinde, "Gkyz Tanrs" anlamnda kullanlan "Huday Asman" iradesine rastlanr. Sibirya"nn Trk kkenli halklannn inannda. "Huday" ile ayn kkten gelen "Kuday-Kday" szcne bol bol rastlanr. Bu halk larda tapnlan en ulu ilh g ve bilinen en kutsal varln ad da "Kuday"dr. Sagaylann inanlannda "Kuday", her eye kadir olan olaanst bir varlktr. Aakl ruhlan izler ve lemlerin kaderi onun elindedir. oriarda ise Ulgen'e "Kuday" denilirdi ve ocuklannn ca nnn "Kuday"a geri dndne inanlrd. Altay amanlannn davullanndaki resimler arasnda "Kday Kan" denilen bir motifin resim lerine de rastlanrd. Adna bazen "Kday Tegrezi" denilen bu Gk yz Ruhu, bir elinde kl, dier elinde krba kamlk yapt za man, amann nnde gider. Kyametin olaca adan sz edilen rivayette. "Kuday"n adna "Kayra Kaan Kuday" eklinde rastlanr. Telengitler. "Kuday"n tek olduuna inanrlard. nana gre, hayrsever lgen ile aakl Erlik, dnyadaki iki yzller gibi ve evrenle kaosun mcadelesini canlandnrcasna biri hayat yaratarak, dieri ise lm getirerek birbiriyle arprlar. Q. Potanin'in yazdklanna gre, Tuvalarda "Ulu Kayrakan" veya "Kuday Kayrakan" adnda Yldnm Ruhunun varlna inanlrd. Kumandinlerin amanist grlerinde de gkyz ruhlan srasna ait olunan bir "Kday Kan" vardr. O, gkyznde dolat zaman, amana yardm eder. Lebedin Tatariannn mitolojik grlerine gre. her eyi yaratan ilk atalar. "Kuday Bay lgn-Huday Bay lgen"dir. Altaylarda "Kudan" eklinde "ruh, ilah" anlamna gelen szck, kken itibaryla "Huda" le ilintilidir. Hakaslann tm etnik gruplan. yerin ve hayvanlann yaratcs olarak bildikleri "Kuday"n varlna inanrlard. Onlann inanlannda "Kuday". "Yayaklar" denilen gkyz ruhlannn li deriydi. 244

HUDA(Y) Ataylann geleneksel din-mitolojik grlerinde, kendiliinden var olan. gkleri dolap, at srtnda gklerden inen "Kuday" motifi ne rastlanr. O, hayvanlarla konuur, insanlara yardm eder. Onun Erllk'ten daha stn ve daha gl olduuna inanlr. Bu ulu varln evlad olduuna dair inan, hi phesiz baka dinlerin etkisi altnda olumutur. Kkl Trk din-mitolojik dncesinde Ulu Tann'nn evlad olmad gibi. onun resminin izilecei bile dnlmemi tir. Al taylar. "Krms-Krms"n, onun dman olduuna inanr lard. Krgz-Kazaklara gre ise "Huday" ackl bir ruhun adyd. "Kara Baar" adl Sagay destannda, yurduna dnd zaman tm sevdik lerinin ldn gren kahraman, yeraltndaki hudaylaria savar ve bunun sonucunda sevdikleri dirilir. Buradaki hudaylar, aaki ruh lar gibi verilir. Grld gibi, baz geleneklerde Gklerin Tanrs olarak bilinip, gkyz saltanatnda yaadna inanlan "Huda", bu rada yer altna srlmtr. Bu, Trk mitolojik dnya modelinde ar kaik yapl olup, birka ilev yrten mitolojik motiflerin temsil ettik leri semboller bakmndan kank anlamsal bir ebeke yarattn ve bu sebepten dolay da baz zamanlarda sistemdeki baz olay lan n yorumsuz kalp, sadece kaydedilebileceinin olas olduunu gsterir. Dier sistemlerden alnan mitolojik unsurlar, varlklar ve benzeri elementler, zaten rmcek a gibi karmak olan sistemi daha da karmak bir hale getirmi ve iinden klmayacak bir ekle sok mutur. Bu varlklardan biri de mitolojik "Huda" motifidir. "Huda-Huday" szcne, Germen dillerinde "God" ve "Gott" olarak rastlanabilir. Ancak "Pragermen" kkenli olduu gsterilen "Gott" un Avrupa dilinde bir anlam olmad da yazlmtr. Bu da bu szcn baka dillerden alndn gsteriyor. Bu szck. Iran dilinde ise "Huda", "Hoda" eklini almtr. Bunu gz nnde bulunduran aratirmaalar, onun ran kkenli olma ihti malini leri sryorlar. Ancak bu fikrin imdiye kadar kantlanm bir yn yoktur. Aratirmaalar, "Huda-Huday" eklinin, eski On As ya'da kullanlan "Kut" szcyle ilgili olduunu dnyorlar, (bak: Kut)
245

HUMAY HUMAY: (bak: Umay; Umay Ana) HUU NEY: Hakas kahramanlk destanlarnda rastlanan mitolojik bir varlk. nana gre, bu merhametsiz ve ok ey bilen hilekar kadn, acayip bir varlk olup, yeraltnda kara sulann dibinde yaar ve epik kahramanlara kar savar. Ancak gelenek taryalann gznde o, sadece kt zellikleriyle deil elikili doasyla da tanmlanan eytan bir varlktr. "Huu ney", Sibirya'nn Trk-Mool halklaryla ilgili aratrmalar da, demonik varlk olarak yalnz hatrlanmaktadr. Motifin en eski izgilerinin aklanmas bakmndan, "Altn Ank" destan ok nem li bir kaynaktr. Bu destanda, motifin deiken tabiatl bir varlk ol duu da grlyor. Destanda, "Huu ney", bazen ak kurt klnda, bazen ihtiyar kadn, bazen de kara tilki. Ancak tm bu klk deiim leri iinde belirleyici olan, onun kurt klna girebilmesidir. eytan doa balangcndan haber veren bu zellik, ayn anda onun ilk mi tolojik anlamna gnderme yapyor. "Huu ney", nemli derecede deiime uram sonraki karak terlerde, demonik kadn izgileri kazanmtr. Ancak btn bunlarla birlikte, en ok ak kurt klna girmesi, onun yapsal zelliini gs terir. Yani, silkinip kurt grnmne brnmek, onun kurt kkenli olduunun gstergesidir. Kurt derisine brnmek, phesiz, moti fin zelliinden deil, destan kahramannn ruhundan domaktadr ve bunu motifin kurt balangcna yormak sonraki tir. Gerekte de motifin bu zellii onun kurt doasna iaret ediyor. Kurt doas ise onun yeralt dnya saltanatnn hakimi. Ulu Ana motifinin izlerini ta dn gsterir. Aratrmaclar, onun ilk adlanndan birinin "ak kurt kan" veya "ak kurt ana" anlamna gelen, "Huu Pr ney" eklinde olduunun kansndalar. (Buradaki "Pr", kurt anlamna gelen "Bo ru" ile ayndr.) "Altn Ank" destannda O. Alp Han ulusunun koruyuuudur ve Alp Han'n yurduna, "Menim Yurdum" der. Metinden, O'nun ezelden beri bu yerleri koruduu anlalr. Bu zellik, sonralan yurt korucusuna evrilen gizli doa gc olan Yer Ana btnlnde 246

H U U NEY de var. Beii "Ak Kaya" olan "Huu ney", yurdu ackl ruhlar olan "Aynalar"dan korur. Eski alardan beri, ok sayda Trk boyu ve soyu, da ulu atalar saym, O'nu ilk balang bilmi ve kklerini de O'na balamtr. O'nu yurdun korucusu bilmi ve kurban mera simlerini kutsal bildii bu yerlerde yapmtr. nana gre, bin trl bereketin olmas, sadece O'nun steine baldr. Bu anlamda, mitolojik dncenin evlad olan "Huu ney"ln, da ve kayayla olan ball anlamldr. O da ve kayann ruhudur. Kayann gze grnmez kaplan sadece onun sesiyle alr. Kahra man ve onun atn diriltmek iin de O, kayann iine ekilip kaybol mazdr. Baz metinlerde onun ahlksz ve bozgun kadn gibi gsterilme si de "Huu ney" seksellii ie bilinen yeralt dnya varlklan aras na sokma firsat verir. Hakaslann geleneksel grlerine gre, yal nz "Huu ney" gibi yeralt dnyasyla bal olan kadnlar koca arar lar. Halbuki, burada onun ahlaksz ve bozgun gibi verilmesi, motifin gemiindeki seksellii ile baldr. Bunun da bereket ve hayatn dnm gibi bir anlam var ve arkaik mitolojik dncenin kendi kaynandan gelir. "Huu ney", bir Azerbaycan Trk hikyesi olan "Ohhayn Hikyesfnde, on yl denizin dibinde yaayp bycln tm srlann renir. Bu, onun koruyuculuk zellii iin gereklidir. "Huu ney" motifinin ayn ayn metinlerde karmza kan deiik versiyonlan, mitolojik varlklann doasn anlamak bakmndan nemlidir. O'nun izleri de olduka farkldr. Eline demirden asa alp dolaan "Huu ney'in gc, onun her eyi bildiinden kaynaklanr, yeryznde onun haberdar olmad hibir ey yoktur. Bilinmezler lemini bilir. Herhangi ku veya hayvan klna girebilir. Hatta kl trel kahraman izgilerini bile tar. Bu bakmdan, onun Dirilik Suyu nu elde etmesi ve baz det-geleneklerin kurucusu olmas dikkat ekicidir. "Huu ney", ondan baka, normal lmllerden hi kim senin bu suyu bulamayacan syler. Uzun yllar aradktan sonra, bulduu Dirilik Suyu ile yurdun Kahramann diriltip, yeniden haya ta dndrr. Dirilik Suyu ile ilgili bu zellik. O'nu kltrel kahraman
.M 7

HUU NEY
gibi g r m e olana verir. "Altn Ank"ta da bu zellik, doal olarak, kahramanlk cesareti gibi yorumlanr. "Huu ney", demonik doa acsndan Umay, Albast ve benzeri motiflerin geirdikleri evrime benzer bir sre yaamtr. Yani gele nek, O n u bir yerde koruyucu ve yaratc bir motif olarak, dier bir yerde se demonik ruhlu varlk gibi gstermitir. Burada ztlk ara mak doru deil ve gelenein doasna aykjndr. Bu evrim olay, gerekten de uygarln i mekanizminin bir zelliidir ve daim ya ratclk ierisinde olan etnik-kitrel geleneinin kendi doasndan kaynaklanr. "Huu ney" adnn birinci blm olan "Huu", "Ak" anlamna gelir. "ney" ksm ise baz Trk dillerinde "Ana" anlamn fade eder. Bylelikle bu mitolojik varlk, kendi adnn anlam bakmn dan, yaratl hakknda yazlan metinlerde, Tann'ya yaratmak in il ham veren, kutsal yzl ve kutsal ruhlu Ulu A Ana motifine yak lam olur. A. ifher'in, "Huu" szcn, "kuu" kuu anlamn daki "ku" szcyle ilgili gstermesi doru deildir. Bu Ulu Ana motifinin mitolojik anlamna uygun olmuyor. Szcn dier bir anlam olan. "plak"ta ise sanki motifin eytan doasna gizil bir iaret vardr. "Huu" aslnda "Ak" demektir. Renklerin en temizi olan beyaz bildirir. Bu szck, motifin kutsal yzl, kutsal ruhlu bir varlk oldu unun gstergesidir. nk mitolojik varln ad, mitolojik anlam bakmndan onun erik olarak neyi fade ettiini aka gsterir. Yer le kkl bir ball olan bu motif, baz metinlerde "ak ka dn" demek olan "Huu Hat" adn tar ve en ok da su le ilgili gs terilir. Ilevsel-anlamsal zelliklerine gre. "Huu ney "e olduka ya kn grnen Hal Anas, Al Kadn veya Albast adlaryla bilinen mi tolojik motifin bir ad da "Ak Gelin'dir. "Huu ney" veya "Huu Hat" Al-Hal motifine yaknlatran ey. onun da ocuklan kanp. tutsak etmesidir. Bu demonik varln, en eski evrelerde, bereket dn cesinin taycs olduundan, su ile ball vardr ve suda yaad na bile inanlr. Bunun iin "Huu ney", ilevleriyle aratrmaclara amanlann koruyucu ruhlanndan olan Su Sahibi'ni hatrlatr. 248

HMA KUU
HMA KUU (UMAY KUU): Rivayete gre Kpak llerinde. in'de ve Hindistan'da yasayan mitolojik efsanev bir ku. "Umay" ilahesini anlatan birok aratrmac, onun ranllarn "Hma"sryla ilgi li olduu fikrini doru bulur. "Hma Kuu", "Cennet Ku'dur. Eski Yunanllarda, onun adna "devaml tazelenme, devaml yenilenme" anlamna gelen "Feniks" denilirdi. Egemenliin gklerden geldiine ve Tann vergisi olduuna dair mitolojik inanan izleri, halk arasnda "Hma Kuu" ile ilgili dolaan nanlarda da yaamaktadr. Bakurtiann nanana gre, "Humay" en eski ata ve koruyucu ruhtur. Onun yavrulann vurmann yasak olmas da bu nanla ilintilidir. nana gre insanlann, kulann ve dier hayvanlann Ural Dalann mesken tutmalannda "Humay'n byk emei olmutur. "Humay"n adna. Bakurtiann "Ural Ba tranda da rastlanr. Burada "Umay", Kular Padiah Samraun'un kz, Ural Baor'n hatunu olan ve sonradan beyaz kua evri len mitolojik kaynakl bir motif olarak geer. Kanatlan yolu- v' \. nup uurumdan atld in, artk uamayan "Humay"n ^'*Jj kanatlan, sadece sihirli ak-boz atn azndan alnan kp- ' J J / * gn gcyle iyileebilir. ;? Trk halklannda bu saadet kuu ile ilgili inanlardan biri $\f'i de onu bile bile ldren insann kendisinin de krk gn e risinde leceine inanlmasdr. Yabanalar arasnda olduka yaygn olan ok eski bir inana gre de "Devlet Kuu" j v r , denilen "Humay'n glgesi, bir insann bana derse, o ij, insan ta giyecek yani hkmdar olacaktr. Bu inan bir baka ekliyle Azerbaycan hikye ve efsanelerin de de grlr. Bu efsanelerde ilendii ekliyle, padiah be lirlemek iin, "Devlet Kuu" uurulurdu ve bu ku kimin omzuna konarsa, o padiah sei lirdi. Onun saadet ve bahtiyarlk sembol ne dnmesi de daha sonralan gerekle mi bir olaydr ancak bu olaylar arasnda da derin bir bag vardr.

H M A KUU Osmanl tarihi deyimlerinden olan "Hmayun" da hi phesiz, "Hma Kuu" ile ilgili eski mitolojik grlerle ilintilidir. Emir Teymur'un bir lakab da "Hmayun'du. Bu szcn kk yine ege menlik ve Tann kutunun gklerden geldii inanann iradesi olan "Hma Kuu'ndan gelmektedir, (bak: Devlet Kuu: Umay-Umay Ana)

230

I
Mitolojik anlam olan bu szck, "sayg gsterilen, hr met edilen, kutsal bilinen, kutsal yzl, kurbanlk" anlamlarnda kul lanlr. Hakasada "zh", Tuva Trkeslnde "idik". Saka Trkesinde "tk" ekillerinde kullanlan bu szcn, "gizil, esrarengiz, tedavi edici, uurlu" anlamlan da vardr.
1DIK-IDUK:

"lduk" szc, M. Kagar'nin "D'rvan- Lgat-it Trk'nde de "kutlu ve mbarek yzl olan her nesne" anlamnda kaydedilmitir. Burada kaydolunan "duk", "sahibinin kurbanlk iin saklad, yk yklenmeyen, yn krplmayan hayvan" olarak gsterilir. Bu ta nm, bu anlayn eski. kutsal-mitolojik klt anlamsal lna da uygun der. Kaynan kendi deerlerinden alan ve kutsallk bildiren "idik", Tevrat'ta "Qds". Kuran'da "Hrm" ve "Tbrk" ile ifade olunan anlaylara uygundur. Tann tarafndan gnderilmi olduuna inanldndan, "dkduk", kutsal saylmtr. Tann adna verilen kurban merasimleri de yazn balangcnda "dik Dafnn banda, "dik Bay" kayn aac nn yannda yaplrd. Kurbanln piirildii atein ad bile "Idk"o. Tann'nn "lduk" vasfiyla anlmasna da ilk olarak "Hoytu Tamir" yazlannda rastlanr. Baz Sibirya Trk halk metinlerine gre. eski za manlarda en iyi ata, "Izk" adn verip onu Erlik Han'a kurban eder lerdi. nana gre, bu at isteseydi, aakl ayna ruhlan bu atn sahibi ne zarar verebilirlerdi. "lduk", "aakl ruhlara ait mekn" ve "topluluun salamln koruyan g" anlamna gelir. ada Trke'de szn bu mitolojik anlamlan korunmutur. Gnmzde, "lduk"un ilk mitolojik anlam, "kutsal, kutsal yzl ve uurlu" gibi szlerle ifade olunur. Sayan Altay Trklerinin geleneksel grlerinde, "lzh", mal.
251

1DIK-DUK hayvann koruyucusu ve onlann bereketli olmasn salayan gtr. Aratrmaclar Kain ve Sagaylarda ruhlara kurban verilen atlann ko ruyucusu (mal eezi) olan ve Sayan'n zirvesinde yaayan "lzh Han'dan bahsedilir. Bu ruhun ad da "lzh" (ryk, lduk, lk) szc yle ilintilidir. "Idk-lduk", ayn zamanda mitolojik su, ay ve da ruhlan ile ili kidedir. Daha eski Trk metinlerinde O, "kutsal, kutlu" olan anlam na gelip Trklerin ilk yazl abidelerinde, "Iduk tken" eklinde kullanlmtr. Dier kitabelerde de "z yerim, lduk yerim" denilir. 710 ylnda, Trgiler zerine yaplan baskdan sz edildiinde, Gktrk yazlarndaki "lduk Yr Sub" anlayna rastlanr. Geleneksel kltr aratrmaclan, Trk din-mitolojik dnya grnde nemli yeri olan Tengri" ve "Umay" adlanndan sonra geldiine gre, "lduk Yer Sub" iradesinde Trk din inannn izlerini grm, yanl olarak, onu Trk mitolojik sisteminde Tann ve Umay'dan sonra ge len "nc dereceli bir klt" gibi deerlendirmilerdir. V. Tomsen, Orhun Abidelerini okurken, Uygurca'da "dk-duk", Altay ivelerinde "itk", Yakutada "k", Abakan ivelerinde "zk" gibi seslendirilen bu anlay gz nnde bulundurarak yle der: "Ben 'dug'u, her yerde, mbarek yzl, kutsal veya aziz diye ter cme ederim. Da veya eme adlaryla birlikte kullanld zaman da o yerler gerekten bir kutsalla sahip olmasalar da ayn derece de saygyla yad edilmesinin gerekli olduunu dnyorum." Bir Tuva kahramanlk hikayesinde, kutsal saylan da, "IdkBora" adn tar. Buradaki "Bora" szyle, kurt grnnde d nlen Da Ruhuna da gnderme yaplmaktadr. Hakasya'daki "lzh" da ad da "Izk" ile olan balants asndan ilgintir. "tken" klt adnn tad aniamsal-kutsal rg de onun "lduk" ile ilgisini de dnme olana verir. Aslnda "Otken" adnn "duk-zk" kknden olup, mekn bildiren "ken-kan" ile birlikte kullanlmaktadr. uvalann demonolojik grlerinde de aileyi ve evi koruyan, "Yereh Ruhu" vardr. Bu ruhun adnn "duk" (lyk, izk, idh, tk) ile ilgili olduu zannedilir. nana gre bu ruh, ev sahibinin steine
252

IMAY CE
gre komuya hastalk getirebilirdi. "Yereh Ruhu", zaman zaman da kt ruh olarak dnlm. "Kiremet (Karamat) Ruhu'nun bir ok ilevlerinin taycs gibi ortaya kmtr. IMAY CE: Hakaslann dilinde. Umay ilahesinin tad ad. Bu, Sagaylann dilinde "Pay ce" eklindedir. Hakas halknn g rne gre, yeni doum yapm kadna ocuun "kuf'unu "may tce" getirirdi. Hayrsever ana olarak bilinen "may lce"ye, Sagayiar "Ulug Ah ne", yani "Ulu Ak Ana" derler. Yallann sylediine g re, Hakaslann dilinde "imay", "st emen ocuun can" anlamnda kullanlr. Hakas-Kainlerde, her ailede "may Ene"nin resmi olurdu. Ha kaslann dncesinde "may Ene", beyaz sal, topluca bir kadnd. Insanlann gzne grnmeden, daima pembe bulutlanr arasnda dolar, ocuklann dnyaya gelilerini izlerdi ve onlan ktlklerden korurdu. amanlar dualannda ona. "may ce Hayrahan" derlerdi. Burada ki "Hayrahan", Altaylarda Ulu Tann adyla yan yana gelerek Tengri Kayragan" eklinde kullanlmtr.

<335wCve beyaz ku klna girebildiine inanlan "Umay Ana"


(umaylhesl, umay ice), kk ocuklann canlann "may Tashl" denilen dada korurdu. "may ce", amann kendisine uzun uzun yalvarmasndan sonra, duvarlan ocuk canlaryla dolu ok sayda beik asl olan "may Tashl"dan kar, aman dan ierisine gt rrd. Hakaslar, yeni domu ocuun can hakknda konuurken, "Umay" adndan gelen "may" szcn de kullanrlar. Bu "may". ocuk 2-3 yana bastnda "kut"a evrilirdi. Sayan Altay'da yaayan Trk halklanndan Kainlerin dilinde Emgeyi, Sagaylann dilinde ise "gbek ba" anlamna gelir. Bununla birlikte Sagaylarda "may" szc, bir de "son, ift" anlamnda kullanlrd. Son ve iftin, Sagaylarda kutsal saylmas, Mamaa'nn icra ettii "may Toyu" adl merasimden de anlalr. Merasim, krpe ocuun iki- aylndan balar ve iki- ya253

IRKIL ATA
na kadar srer. Her ayn yedind gnnde yaplr. Merasimin amac "eek lmay" denilen agzl ve doymak bilmeyen varl doyurup memnun etmektir. Bu merasime, yalnz yallar ve kadnlar katlrlar. Doan ocuk erkek ise onun adna ok hediye edilir. Bir kural ola rak bu merasimde herkes glmcliydi ve kimsenin yznden gl ckler eksik olmamalyd. Buradaki gl, merasimin bolluk ve be reket amal olduunu gsterir, "lmay Ice, Pay Ice" diyen amann merasimdeki sylediklerinden, "lmay ce" le "Ot Ice'nln (OtRuhu) iki kz karde olduu anlalr. ocuk uykusunda korkup alamaya balarsa, "lmay lce"nin ko ruyuculuunu kestii ve artk ona yardm etmeyecei anlalrd, "lmay Ice" szcnn ikind ksm olan "Ice", "eye-yiye" ile ba lantldr, "lmay Ice" ad, bir gelenekte "May Ezi", dierinde ise "May Ene" eklindedir. "Ezi", "ene" ve "ice" ayn anlama gelirler ve "ana" merhumunu rade ederler. "Yaratl Destan'nn V. Radlov versiyonunda, Ulu Ana Havva'nn ad da "ETdir. aatayca'da "ana" anlamnda "ece" szc kullanlmaktayd, (bale UmayUmay Ana) ATA: (bak: Aan Arkl Oyun) ISI AH: Baharda doann tazelenmesini, g- / J ^ K cnn ap tatn gsteren bir bayram. / tfv ^ Yakutlar ok eski zamanlardan beri, bahar merasimlerini yaparlard. Bu bayram, Ulu Gk Tanns'nn erefine yaplrd. ^ Yeryz yeillie brnd zaman. ^hr aa akna toplanlp kurbanlar kesilirdi. "*^9 Sonra daire eklinde toplanlp kmz iilir di ve meydanda yaklan odunun zerin den atlanrd. Yakutlarda her yln nisan aynda ya plan bu bayramn ncelenmesi, aratrmaalara onu. eski Trklerde Gk Tan254

Isah Tren Stunlan

ns adna yaplan dua merasimleriyle karlatrma olana vermitir. "sah" merasimlerinin birka amac vardr: Yer Ruhlann memnun klmak. Ulu Yer lhesl'nden merhamet hissini glendirmesini iste mek ve buna benzer istekler. "sah", doann yeniden uyanp dirilmesini sembolize eden. klt nitelikli bayramn tipik bir rneidir. Yakutlardaki rivayetlere g re, bu bayram ilk cet olan "Elley"in adyla da lintilidir. O. balatcs olduu bu bayramn din merasimle bal blmn, kendi yurdun da kutlamtr. Balangta din-ruhan yin ierii tayan tm eski merasimler gibi. "sah" bayramnda da balca Yer ve Gkyz Ruhlanna ve Ulu Yer Anann adna dualar okunur, "isah" bayram, Kazaklann ilkbaharda kutladklan "Kmz Murunduk" denilen bayrama da ok benzemektedir. IIK: Trk destan geleneinde sk sk rastlanan mitolojik bir unsur. Trk yaratl metninin bir versiyonuna gre usuz bucaksz sular dan kp, Tann'ya "Yarat!" dedikten sonra tekrar sulara gmlen varlk da ktan bir kadn hayal olan Ak Anadr. Eski Trk dnce sine gre gkyznde olduu sanlan ve "Umak" ad verdikleri cennet de k dolu bir lemdir. Ikla karanlk arasndaki ztlk, dn yay anlamak iin mitolojik ayrmann yoluna kan en eski ve en kkl ztlktr. Byk Trk destan kahramanlan, ilh bir ktan doarlard. Trk devlet gelenekleri ve toplumsal davranlann aktaran "Ouz Kaan" destanna gre, Ouz'un "Gn", "Ay" ve "Yldz" adndaki oullan, gkten karanlklan yanp inen mavi bir ktan dnyaya gelmilerdir. Gkyz nn iinde yere nen kut da Trk mitolojisinde kla bal kutsal ve gk kkenli varlklardandr. Ouz da gne n dan ortaya kan Bozkurt'un nclnde dnyay fethetmeye kal kr. "Krolu" destannn bir versiyonuna gre, "Gorolu" da ana snn kamna gne ndan der. Tasavvufta da peygamberlerin ve evlryalann ltf olan "ilham", grnmeyenler dnyasndan gelen bir a benzetilir. Bu k ancak
255

IIK-IH
ktlklerden bsbtn temizlenmi kalplere doar ve yalnz orada parlar. IIK-IH: 15. yzyldan balayarak Osmanl kaynaklan nda "Ab dal". "Ik-lh". "Hayderi" ve "Kalender" adlan birbirinin yerine kul lanlmtr. 16. yzylda ise Anadolu metinlerinde bunlardan en ok "Abdal" ve "lk-lh"a rastlanmaktadr. Oguzname'de "Iuklara irienin adyla san yeter..." szyle balayan bir atasz vardr. Dil ve slup bakmndan Dede Korkut Kitabna yakn olan Ak Paaolu Tarihi'nde, "k" szc. Snn olmayan derviler anlamnda kul lanlmtr. Orada fikra diye verilen "Daniment azarsa. k olur. Ik azarsa eytan olur" sz dikkat ekicidir. Bu kitapta sakal kesmek detinin bile yabanclardan geldii sylenir. Anadolu Trk sflliinln banmaz ve ihtilalci kolunu oluturan baba dervilere de "Ik-lk" denilirdi. Bir fikre gre, Anadolu "Krolu"sunun kahraman olan "Krolu" da bu baba dervilerin epik izgilerle ykl motifidir. Ona gre de adyla ilgili kaynaklarda ken di dilinden yle demektedir: "Ben bu dnyada rm-k dei lim, m." Iklardan olduu bilinenler, gezgin ii derviler, Kzlbalar ve benzer gebe Ouzlardan diler. V. Qprdlevski'nin verdii bilgile re gre, sadece Bektai den/lerine deil, kalenderlere de "Ik" denilirml. IZIH: (bak: Idk-Iduk)

256

I
BLS KAAN: Yakutiann geleneksel grlerinde Sava Ruhu ve Muharebe Hamisi'ne verilmi bir ad. Eski zamanlardaki tayfalar, kanl geecek byk savalar ncesinde tren yaparlard. Bu tren de, Sava.Ruhu "blis" arlrd. Onlara savata cesaret vermesi ve sava silahlarnn ulann krmz kana boyanmas iin ondan yardm istenirdi. Sava Ruhu "lblis"in dman yreine girerse dmann yenil mesinin kanlmaz olduuna inanlrd. aman bile dmannn mah volmas iin gn gece kamlk yapp blis"ten yardm isterdi. aman metinlerinden anlaldna gre gl amann. Sava Hamisi'ni dmanlann ine salmas sayesinde, onlara att oklar bile dnp kendi vcutianna saplanrm. Yakut samannn dilinde bu ruhla ilgili, "Ey insanlan deli eden, akllann balanndan alan blis Kaan!" eklinde agnlara da rastlanabilir. Gkyznn karanlk g lerinden olan "blis Kaan'n adyla ilgili mitolojik unsurlar, kahra manlk destanlarnda geni biimde kullanlmtr. Bu Sava Ruhu'nun adn bildiren szce, Tuva Trkesinde de rastlanr. Trk etnik-kltrel geleneinde Tann kavramyla uyuma d iinse sava hamisi olan bir ruhun adn "Muharebe Tanrs" ola rak aklamak yanltr. : Eski Yakutiann inanlanna gre. her bir dan, akarsuyun ve ormann kendi koruyucusu vardr. Aslnda sahipler sistemiyle bir izgide birleen bu ruhlar iyiliksever olup nsanlara yardm ederler. Karlnda da onlara kar saygl davranlmasn isterler. Saygszlk grdkleri zaman da o insana zarar verebilirler. Bu ruhlann genel ad "ii"dir.
257

D-Z Yakut dilinde "iel** szc, "sahip, malik, koruyucu, farkl e yalarda olup onlara sahip olan ruh, bir nesnenin iindeki gizli g, ierik, balang, maya" gibi birok anlamda kullanlmaktadr. Ara tirmaalar. din-mitolojik grlerle ilgili almalannda "ii" szc n "nesnelerin iinde olup onun gizli gcn, olaanst doa sn aktaran g" anlamnda kullanrlar. Nesnelerin erisinde olan o mistik glerin doasn bilmekle bu eyalardan nazar boncuu ve zerlik gibi de yararianlabilinirdi. Yakutlarda "iiler" ierisinde en ok sayg grenler, Yol Koruyu cusu (Suol tite). Dag Ruhu (Haya ite) ve Gl Sahibi (Kel Iite) ruhlardr. Onlann gazabna uramamak ve gnllerini ho tutmak iin eitli kurbanlar verilirdi. Hakaslarda, Umay'a "lmay e"; or Trklerinde se "May e" denilirdi. Bu mitolojik varik-ruh adlanna eklenen "ite" szc nn aynsdr. Buradan, temeli amanizm alannda atld ileri s rlen evliya kltyle, izi. i ve ie anlaylan arasndaki ballk n e km olur. Bir melek veya evliya olarak bilinen "Humay-Umay Ana"nn bir yerde "lmay Ice". baka bir yerde "May Ezi" ve bir di er yerde de "May Ene" olarak adlandrlmas bunun bir kantdr. Hakaslarda atein sahibi, hem "Ot ne", hem de "Ot ie" adn tar. Melek veya evliya olarak tannan tek bir varla hem "ie-ia" hem "ezi" hem de "ene" denilmektedir. Bu, "i" kavramnn "ezi, eezi ve issl" ile ayn anlama geldiini ifade ediyor. A. Glpnari, Vlayetname'de "ie" eklinde geen szc Ouz dilini kaynak gstererek "evliya" diye aklyor. "i" szc . Trk halklannn koruyucu ruhlar olarak bildikleri, yeryznn her kann kapladklanna ve bulunduklan yerin sahibi olduklanna inandklan. grnmez glere verilen addr. Saka Trkesinde "ii" olarak kullanlan bu ad, Trk lehelerinin ses zelliklerine gre, "eye", "yiye", "iye", "eezi" ve "izzi" eklinde de kullanlr, (bak: di-zi; ye) D-Z: Trk din-mitolojik dnce tarihi boyunca bilinen en eski anlaylardan biri olup belli doal objeleri koruyan, onlann sembol
25X

D Z
olan "eye-iye-yiye" olarak bilinen mitolojik varlklann daha ok slm devri Trk metin ve szlklerinde rastlanan seklidir. Mitolojik varlklar gibi. bu koruyucu ruhlarla lgili inanlar da n celeri Tannalk dnya gr ile bal olmu, sonralar ise amanlzme karmtr. Trk lehelerinde farkl seslenme ekilleriyle yaygn lam olan bu anlayn mitolojik a d a n geirdii anlamsal aynma, hem sistem iinde gitmi hem de szn farkl sessel versiyonlann tretmitir. Karahanl ve Harezm Trkesinde olan kaynaklarda (rnein "Kutadgu Billg"de), "idi" ekliyle 'Tann, sahip" anlamnda rastlanr. M. Kagar nin "Divan- Lgat-it Trk"nde. "izi" (Idhi) ekliyle ge mi ve "sahip, iye" ve T a n n " anlamnda kullanlmtr. Kagar aynca, T a n n "ya da "zi" denilirdi" diye yazmtr. "Atabet-l Hakayk'da, "Murwbbetname"de, *Lgat-i agatay- veTrkl-i Osmani"de ve dier abidelerde de "idi", "izi" eklinde kullanlan bu szc n "sahip, Tann" anlamnda olduu gsterilir. ' Kssa-y Yusuf da, "Idzi-lzzi" (izi) szc hem "sahip" hem de "Allah" anlamnda kullanlmtr. Ktb'n "Hsrev ve irin"inde ise "izi at birle bala szn" (zi-Yaratann adyla bala szn) denilip, "di dergah" fadesiyle "Idl-lzi" anlayndaki "Yaratana zg olan sahiplik" anla y anlatlrd. 12. ve 13. yzyllara art Trkistan TerslrTnde. "IdiIzl" szc, sahip ve Tann anlam lan nda kullanlmtr. Kurann es ki Trke bask lan nda se "Rabbena" sz. "ey izimiz" olarak evril mitir. 1917ye kadarki din metinlerde "Idzi ta'la" (izi taala) ekline rastlanr. Bu Dede Korkut Kitab'ndaki Tann taala" ve "Allah taala" gibi terkiplerin aynsdr. Grld gibi, metinlerde "Idl-lzi", bazen "d", bazen "z" ile yazlr. Trk lehelerinde bunlara "t" ve "y" de ek lenebilir. Bu ses farkll karklktan deil, Trk lehelerinin zelli inden kaynaklanmaktadr. Genellikle lgen, Kayarkan veya Bayat anlay Yaratann kendini deil. Tann anlayn ne lde temsil edebiliyorsa. "IzT anlay da Tann kavramn o lde temsil etmektedir. "Ugan Tengri" ifadesin d e . Ugan'la Tann kavramlan arasnda hangi iliki varsa, zi ve Tann
259

LK

ATA

kavranlan arasnda da ayn liki vardr. Bu bakmdan 12. yzyl Trk bilim adam lan nda n olan Fahrettin Mbarekah'n "ecere-i Ensab" adl eserindeki bir kayt olduka ilgintir. Bu kayda gre, Trk dilindeki Tann adlan. Arap ve Fars dilindeki Allah adlan na karlk olarak kullanlan adlardan farkldrlar. Ona gre. Trkler arasnda kul lanlan Tann adlanndan. Arapa ve Farsa'daki Allah adnn karl aadaki gibidir:
Tengri > Allah * Ulu Tengri > Hudavend di > Hudavend

Trklerin kendi dillerinde balangta varolan Allah adlan na sa dk kalmad klan "m anlatan bu kayda gre, Trk dilindeki "d-lzl" kavramnn dlger dillerde tam karl olmad in, onunla Arapa ve Farsa'daki karlklan arasnda anlam farkiklan var. Abidelerdeki "zi" szc de Tann kavramnn tam karl degll. daha ok ""Onun Yaratan gibi sahipliini, yerin ve gkyznn sahipliini" anlatr. Kaynaklarda, bu szn Tann anlamyla birlikte, "sahip, ma lik" anlamnda kullanld gsterilir. Baz aratrmaclara gre, en eski ekli "di" olan bu szck. T a n n " demektir. Ancak di-z"nin Tann anlamnn, onun sahiplik anlamndan tremi olduunu dnmek mmkndr. "zi", eski Trk dilinde Gkyz Tanrsnn bir vasfdr. "ye-lssi" kavramna gelince, bu szcn ilk ekli bazen "Edi" gibi gsterilir ve onun sessel verslyonlan, idi>lyl>>i eklinde srala nr. Eski ekli "es" olarak da gsterilen di-!zi"yie ilgili baka bir fik re gre, idi/izzi/izi szc, z, s deimesiyle idi>izi>isi haline gel mitir, (bak: iye) LK ATA: Mitolojik sistemlerde lk insanlar, boylann ve soylann ulu ecdad olarak bilinen mitolojik varlk. Onlann btn aktiviteleri mi tolojik zamanla likili olur. Bazen ilk etapta demiurg veya kltrel kahramanlan birbirinden ayrmak zor olur. Yaratlla bal mitolojik grlerde ilk ata, yeryzndeki ilk nsanla bile ayn dnlebilir. Bu grn temelinde kk lemle (mikrokozm), byk lem ara sndaki uygunluk ve benzerlik olduuna dair eski dnce yatmak tadr.
26(1

LK A M A N lk ata da kltrel kahramanlar veya demiurgiar gibi dnyann yaratlmas srecinde, doal ve kltrel kurumlarn korunmasnda, cemiyet hayatnn dzene sokulmasnda, trenlerin olumasnda ve yasalarn konulmasnda itirak etmilerdir. Onlar ldkleri zaman, herhangi bir doan nesne veya ruha evrilebilirler. Yakutiann kke ni hakkndaki bir efsaneye gre, onlann ilk ceddi, yans at, yans in san eklinde gkten inmi bir varlktr. lk ata motifleri destan kahramanlannn en eski tipini oluturur lard. Yani destan kahraman ayn zamanda kken olarak ilk cetti. slm inanana gre de ilk insan ayn zamanda ilk peygamberdir. Destanlarda, ilk cet sonradan kurtana ilevine kavuabilir. Bunun bir rnei, mitolojik zeminde oluan "Krolu" motifidir, (bak: Cet; Kltrel Kahraman) LK SU: (bak: Su) LK AMAN: Yakut mitolojisine gre, Tann ilk aman gkyznde yaratm, onun evinin kapsnn karsnda sekiz budakl bir d e aa dikmitir. Gkteki aman * ebediyen yaad iin, onun aac da solmadan ebediyete kadar yaayacakm. lk amanlann lmsz olduklar inana, sonralan uzun mrllge dcVmekle birlikte, lmden kama veya tannyla m-

'""'jipl
w.,

cadele eklini almtr. Bunun bir OPir/rneini, bahlann piri, evliya Kor- H v'GTfc? Tf-f^l kut Atann lmden kama moti^ y a zerine lenmi Atl aman Tasviri fidir. lk aman, yaklmak istendii atein iinden sa salim kabilme, hastalan iyiletirme hatta l mn elinden kurtarma. rman zerinden uarak g e m e gibi ola anst becerilere sahipti. 26>

MRE-MERE Yakut nanlannda lk aman olarak "Aan Arkl Oyun"un ad ge er. Adna sadece "Arkl" da denilen bu ulu aman lleri diriltebi lir, krlerin gzn aabilir ve ruh hastalann tedavi edebilirdi. Yakut amanlan merasime balamadan nce, koruyucu ruh olan bu ilk a man yardma anr, daha sonra hastalan tedavi etmeye balarlar d. Adnn "fal" anlamna gelen "rk" kknden de anlald gibi Arkl, h e m ilk fala h e m de gelecekten ve bilinmeyenlerden haber veren ilk samand. aman metinlerinde, ilk amann gklerden indiine ilikin g rler yer ald gibi amanlann gklere ykselme olayna da rastla nabilir. Bir mitolojik metne gre, gklere yollanan lk aman, Yakut lann lk ecdadndan olan "Ellek"ln oluydu. O, herkesten habersiz yola kmtr ve hakknda sylenenlere gre, kendi koruyucu ruhlannn yanna gitmitir. lk aman, varlyla mitolojik Ulu Anay sembolize etmi veya Yer Ruhunu kendinde temsil etmitir. Ulu Ana se mitolojik gr lerde lmsz olarak betimlenmltir. lp ditilen amanlar hakkn daki grler de ilk amanlann lmsz olduklanna dair nanlar ze mininde olumutur, (bak: Kam; aman) MRE-MERE: Volga boyunda yaayan Tatarlann geleneksel demo nolojik grlerindeki bir mitolojik motifin ad. Nogaylarda da "Emlre" adryla bilinen bu demonik varln, nsanlann gzne g rnmez olduuna inanlrd. Imre, mere veya Emire, ilk baharda grnp, titrek k saarak gkyzne ykselen bir yer ruhudur. Sonra oradan buzlann zerine derek onlan eritir ve tekrar yerin iine girer. Bunun sonucunda snm topraktan buhar kalkar. Ekin ilerine bundan sonra balanr ve hayvanlar ancak bundan sonra ot laa gkartlr. Yal insanlar da geleneksel olarak tarla ilerine "Emi n i n i n geliinden sonra balarlard. Kumuk halk kltrnde, "z" sesiyle, Bulgar karakterli "Zemire" adnda bir motif mevcuttur. Bu kavramn baka versiyonlan da Anlaut, Kpak ve Nogay dillerinde grlmektedir. N. Dmitriyev. bu ruhun adn Kumuk dilinde "nem. ya, buhar, su" anlamna gelen 262

NSASYA "Zemre"yle ilikili vermitir. Baz aratirmaalar da bu temele daya narak ayn szc, eski Trkede "duman, sis: kara bulut" anlam na gelen "Emir" ile karlatrmlardr. Anadolu Trklerinin dilinde "ubat aynn balan nda, nce hava da, sonra suda, en sonunda da toprakta meydana geldii zannedi len scakJn artmas" eklinde aklanan "cemre" szc var. Halk takvimine gre birind cemre, ubatn 20'sinde havaya, ikind cemre bundan 7 gn sonra suya, nc cemre ise martn 6*s nda topraa der. Azerbaycan Trklerinin yaratlla ilgili eski mitolojik Inanlanndan gelen ve Nevruz Bayramndan nce, yln son ar amba gnnde yaplan "boz ayn drt arambas "m bildiren "cemle" szc de "cemre" ile ayn szcktr. Byk olaslkla buradaki "cemle" de kken itibanyla "imir. Imere, emlre" kkyle baldr ve baz szlklerde gsterildii gibi. onun Arap dilinden geldiini sylemek doru olmaz. NE K1IL: (bak: ye Kul) NSASYA: Pslkologlann, psikoterapistlerin, psikanalistlerin, filozof ve ilhyatlann da dikkatini eken ilkel a Inlsiasiya merasimleri, kiiliklerin oluumu ve cemiyette kendi yerini almas sorunu le dorudan baldr. Bireyi daha ok talihin midine brakan ve onun i dnyasnda ortaya kan deimelere pek nem vermeyen teknokrat kltr taryalan olan imdiki cemiyetlerden farkl olarak, arkaik ve geleneksel cemiyetlerde kiilik sorunu inisiasfya merasimi nin balca ieriini olutururdu. Bu merasimlerin nemli bir bl mn ise mitolojik metinler olutururdu. Eski uygariklann her birin de cemiyet yesinin manev leminin kaygsn duymann iradesi olan ayn kurumlar vardr. Bu kuramlann ilevi, bireylere toplumsal davran normlann alamak, onlann dier insanlarla ilikilerini belir leyerek, cemiyetin ruhsal dengesini salamaktr. Ksacas psi kanal ist bir ierik tar. Bu anlamda psikoterapistin imdi grd ii, eski cemiyetlerde bir "hayat laboratuan" niteliinde olan Inlsiasiya me rasimleri yerine getirirdi.
263

NSASYA Gei yayla lgili inisiasiya merasimleri, bireyin toplumsal konu mundaki deiiklii temsil ediyordu. Merasime katlan rak, mera sim boyunca gei aamasn yaard ve bu olay sembolik bir ekil de kendi ifadesini ran toplumsal likiden mahrum kalarak tek bana yaamasnda bulurdu. Bu da ran konuma gemeden n ceki konumunun geici olarak yitirilmesi ve ardndan farkl bir top lumsal konuma ykselmek in, yeni bir dnyann eiinde dayan dn sembolize ederdi. Bu bakmdan inisiasiya merasimleriyle mi tolojik metinler arasnda yap ve anlam itibariyle yaknlk vardr. Evrensel kltrel bir olay gibi, nisiasiya merasimlerinin balca zelliklerinden biri raa, atalar dnyas ve gaip lemle ilgili gizli bilgilerin verilmesiydi. Sembolik olarak yaratl an yeniden can landran bu bilgiler, ulu ata ve mitolojik kahramanlann faaliyetlerin den, ruhlann adlanndan, boyun ve soyun kutsal tarihinden, kutsal merasim ve oyunlardan ve buna benzer unsurlardan ibaret olurdu. nk, atalar dnyasnda byl g ve kutsal enerjinin olduuna inanlrd. Tm bunlar ise bir gizli dil, "ku dili" eklindeydi. Kutsal dnyayla ilgili bu bilgi kaplannn raa almas, dn ml zaman dncesiyle yaayan eski Trklerde, br dnyaya gidip dnmek ve lp-dirilmek gibi alglanrd. ran sembolik lm ve ardndan yeni haliyle dirilii, inisiasiya merasiminin bal ca ieriini olutururdu. lm motifi u ekilde canlandnlrdi: nce ekilsiz bir varlk, ejderha veya dev, ra yutard. Sonra onu by m, kemale ermi, yetikin biri olarak geri verirdi. Onun bilincinin yitirilmesi, olanlan hatrlamamas ve baka bir deyile hafzasn yitir mesi, yaknlann tanyamamas ve yiyip imeyi bile becerememesi gibi durumlar, ran br dnyada olduunu sembolik olarak can landryordu. Geleneksel kltrlerin tayclar, bu sembolik lm, kutsal dnyayla bal bilgilerin kazanlmas ve Tann vergisi olay olarak al glamaktaydlar. raa yeni bir konum kazandran bu bilgiler onun toplumsal konumunun temelini olutururdu. nisiasiya merasimi s recindeki bu lm. geni bir anlayt. Hem inisiasiyadan geen gran lp dirilmesi, yani cismen yenilenmesi, ruhen de yeniden 264

NSASYA kurulmas hem de olaanst glerden eitim almas iin br dnyayla likide olduu anlamn tar. Bu olay ran, dnyann btn grnmn ayn biimde kavramamas iin gerekliydi, Inisiasiya merasimi zaman kaps aran yzne alan kutsal lem bil gileri, ierik olarak ilkel cemiyetin kendi kltrel tarih deneyimleri dir. Bu bilgilere sahip olan kimse, artk adi lmller dnyasyla kut sal olanlar arasnda, sihirli glerin taycs rolne brnr. nk bu gcn kendisi de kaynana gre atalar dnyasna balyd ve gcn oradan alrd. nislasiya merasiminden geen grak. artk bu gizli bilgilerden ibaret, kutsal tarihinin koruyucusuna dnr ve bundan byle, ce miyetin geleceiyle ilgili sorumluluk tar. nk, "aziz ve kutsal gemile bal" bu bilgilerin deeri, sadece gizli ve kutsal olmalanyla llmyor. Kltrel gelenekleri oluturan lk atayla ba mito lojileri canlandran ve ilk yaratl an yeniden sembolize eden bilgiler, rkn davran normlarn ve cemiyetin kendine zg klt rel deerlerini belirleyip dzenledii in deerlidir. Inlslasiyada topluluun kat ettii hayat yolu, trendeki sembol ler yardmyla temsil edilen mr yoluyla kesiir ve bireyin yalnz ken srdrd yaamna toplumsal anlam kazndnlr. Trenin nemli bir parasn oluturan bu semboller, insann leminin ye niden kurulmasnda bir psikoterapi grevi grr. Gerekten de inisiasrya merasiminde boyuna aslanlardan, karaya taklanlardan tutun da bedende izilen resimlere kadar hepsinin sembolik anlamlan ya nnda, gran ruhsal yeniden kurulma yolunda att her admn kendine zg anlam vardr. ran yeni toplumsal konumunu be lirleyen Inisiasiya merasiminin unsurlanndan bir ksm, dn mera simlerine de gemitir. Mptedinin yeni toplumsal konumunu oluturan iaretlerden bi ri de onun yeni ad almasdr. Bu ad. onun toplumsal konumundaki deiiklii de aktanr. Adn deiimi, ayrca mptedinin i leminden ortaya gkan deiiklikleri de sembolize eder. Gei ya ile ilgili merasimler ruhsal erii itibariyle kriz zellii tarlar. Bu kri zin yetikinlik ana adm atmakla ilgili olup, olmamas ise soru265

NSASYA nun baka bir tarafdr. Ancak ortada olan bir geree gre, ergenlik ann kendisiyle birlikle getirdii krizlere, gnmzdeki topluluk lardan farkl olarak, eski cemiyetler kaytsz kalmyorlard. Motifli dnce tarznn hakim olduu lkel cemiyetlerde, bu an lamda inisiasiya merasiminin psikoterapik zellii dikkat eker. Ac verici, arl snavlardan gemek ise eski cemiyetin kendi doasn dan, yaam tarz ve hayat artlanndan kaynaklanr. Cemiyetin "tam hukuklu" yesi olacak biri, cismen ve ruhen yenilenmeliydi. nisiasi ya treni, toplumsal deerler edinmenin yoludur ve bu yolda yeni ekilde domak iin. sembolik olarak yeniden balangca dnmek gerekir. raa aktanlan bilgiler gizli bilgiler, "aziz ve kutsal ge mi" ile bal olduundan, toplumsal deer tarlar. Ancak bu bilgi leri tam olarak szle ifade etmek mmkn olmadndan daha ok hareketlerden yardm alnrd. Burada edinilen bilgilerin adi lml ler dnyasna szdnlmasnn. ilkel nsan gznde ne gibi felaketlere yol aabileceini dnmek bile mmkn deildir. Eski cemiyetlerde dinsel hayatn balca ieriklerinden birini er genlik ana gemek in yaplan inisiasiya merasimleri oluturur du ve topluluk yesinin gelecek hayatnn nasl olacan da bu me rasimler belirlerdi. Btn bunlar aratrmaclara, nisiasiya merasim lerinde psikodramann eski versiyonlann grmek olana vermitir. lkel psi kod ramlarla, bugnk psikoterapide kullanlan psikodramlan bir tutmak phesiz doru olamaz. Ancak genel izgilerinden sz etmek mmkndr. Bugnn psikoterapik psi kod ramnda olduu gibi, eski inisiasiya merasimlerinde yaananlar da ne gemiteki ne de gelecekteki gereklerle ilgilenmiyordu ve tek ilgilenilen gerek, imdi yaanmakta oland. Kkleri itibariyle inisiasiya merasimlerine balanan ok sayda hikye motifleri var. Tm inisiasiya merasimleri, sembolik olarak ller saltanatnda olmaktan ok. gerekte oradaym gibi kavran lr. Genler cemiyetin tam hukuklu vatanda olmak iin snavdan geirilirler. Azerbaycan hikyelerinde, kahramann belli bir yaa ka dar k olmayan yerde yetitirilmesi veya kuyuya sallanmas motifi de kklerini bu merasimden almaktadr. rnein, bir hikyeye g266

NSASYA re. ah ismail'in gzlerini kanrlar, kuyuya sallarlar. Hatta atas tara fndan bedeninin paraland bile gemektedir. Inlsiasiya merasimine, destan ve hikyelerde kahramann dan bana trmanmas eklinde rastlanr. Byle bir kahraman eitli canl varlklann klna girebilir. Dan zirvesine vardnda, aklrn yitirmi halde uzanr. Bu. geici lm olarak kavranlan olayn zidir. Bu lm kendi ardndan nitelik olarak yeniden domay getirir. Yeni den domak ise bolluk ve bereket dncesinin bir iradesi olup. hayat yaratm gcn temsil eder. ran Inlsiasiya merasimindekl durumu. amanizmde hastalk olarak kavranr. Bu da amanizmin kendi ideolojisine uygundur. a man halk kltrnden anlaldna gre, kam olarak seilecek in san, fnisiaslya merasiminden nce hastalanr ve bir sre ruhlann emrini yerine getirmekten kanr. Ruhlar, aman olacak ran ba n kesip yksek bir yere koyarlar. Sonra onun organlann kanp yeralt dnyas ve gkyzne balanabilecek eklide yeniden kurar lar. Veya, ruhlar aman adaynn bedenini paralayarak kazana atp piirirler. Sonra kemiklerinden ayrarak yerler. Trk sfiliinde sonra lan "bedenin dnya kokusundan kurtulmas" gibi anlamlandrlan bu sredn sonucunda, gelecein aman grnen lemle olan ba llndan kurtulur. nk bu ballk, gizil ve kutsal dnyayla iliki ye girmenin nndeki en byk engeldir. indeki ejderhay boan bir sufi kadar, aman da dnya kirinden kurtulmaya alr. Gelecek amann doranmas sonu olarak, onun yeni konumunun oluma sn salamaktadr. V. Propp, amanizm!, inisiasiya merasiminin bir sonraki aamas olarak agklamtr. Sihirli hikyelerde kendi adn bilmeyen kahramanlara da rastla nr. Bu olay da inisiasiya merasimiyle ilgilidir. nk kahraman ge i aamasndadr ve buna gre de kendi adn hl bilmemektedir. Kahraman gemiini yitirmi, yeni konumunu ise daha bulmamtr. Inlsiasiya merasimlerinde zaman zaman, anlamlan hafzalardan silindii in aklanamayan baz kutsal iaretlere rastlanr. Ancak bu iretlerin ilkel merasimlerde sembolik anlamlan olmutur. Bilim adamlan, grnrde farkl uygulamalan olan inisiasiya le 267

NVARANT psikoterapi arasndaki ballktan defalarca sz etmilerdir. Buradaki ballk genetik deil, ilevseldir. Hatta kiilii yeniden oluturarak onun karsna gkard olanaklar bakmndan psikoterapi, cemiyet hayatnda oynad rol g z nnde tutulduunda, inisiasiya merasimleriyle kryaslanamaz. Mitolojik grlere gre, insann cismen olan birinci douu, onun gerek douu deildir. Kesin ve son do u, insann ruhen yaad kinci douudur. Psikologlann da vard sonuca gre, psikoterapi: nisiasiya me rasiminin imdiki eklidir. Psikoterapi, yala ilgili gei dnemlerin de kiinin psikolojik yapsnn yeniden kurulmasna yardm a m a a tar. nisiasiya merasimleri de eski cemiyetlerde, kiinin yeni ruhsal douunu kolaylatrmak amaan gdyordu. Birok Trk halknda olduu gibi, Krgziarda da benzer tipli gei merasimine verilen "gzn ama" anlaml ad, kltrn kendi iinden gelerek inisiasi ya merasiminin doasn gerek bir ekilde aktanr. Onun iin, eski ve geleneksel cemiyetlerde inisiasiya merasiminin doasn anla mak bakmndan etnik-kltrel sistemin iinden gelen adlan incele menin de byk nemi vardr. NVARANT: (bak- Mitolojik Btncl) SKENDER ZLKARNEYN: Trk halk kltr geleneinde Dirilik Su yu, lmszlk ve ebed hayat arayryla ilgili karakterlerin adlaryla ilikilendirilen mitolojik bir motif. Aratrmaalann kanaatine gre. iskender Zlkameyn ile tarihten bildiimiz Makedonyal skender arasnda bir iliki yoktur. Bu motifin olumasnda hikayelerdeki unsuriann rol byk olmutur. Ancak hi phesiz onun geliiminde O u z Kaan motifi, itici rol oynamtr. Trk kltrel geleneinde, daha nceleri Ouz'a ait olan lev ve zelliklerin zaman iinde s kender'e ait olunmas da bu gr onaylar. Vani Mehmet Efendi "Araisl-Kuran ve Nefaisl-Frgan" adl Arapa vaaz kitabnda. skender Zlkameyn'in Ouz Han olduunu sylemektedir. smail Hakk Danmend de bu fikre katlanlardandr. Hatta baz yorumculara gre. Kuran'da Zlkameyn (iki boynuzlu)
268

YE adyla hatrlanan kii. byk Trk hakan. Mete Ouz Han'dr. Trk limi Kocatrk de skender motifinin, eski Ouzname'nin kahrama n olan Ouz Kaan motifiyle bal olduunu yazmtr. M. Kagarf nin "Divan-i Lgat-it Trk"nde geen hikye ve ri vayetlerden de anlald gibi, Ouzlann bir ksmna Trkmen" adn, iskender vermitir. Sonralan btn Ouzlara ait olunan bu adn Trkmenlere verilmesi, iskender'in balangta ilk ulu cet Ouz Han motifiyle ilintililiinin bir gstergesidir. nk soylara ad verme olay kltrel kahraman ve ilk cet olan Ouz'a zg bir ilev di. Geleneksel efsanelerde, skender de Ouz gibi boynuzlu betim lenir ve her ikisi de dnyay fethederler. Ouz btnlnden tre me olan iskender. Dirilik Suyu'nun ardndan karanlk leme gider. Bylece iskender motifinin oluumunun temelinde Ouz Kaan motifi bulunur. Nizam, Yesev, Neva ve Kagar gibi yazarlar, efsa nev kahraman iskender motifini yaratrken en ok Trk efsanev ge leneine dayanmlardr, (bak: Ouz) YE: Eski Trk din-mitolojik dncesindeki gizli doa glerine olan inana anlatan, belli doal objelerin koruyuculan veya sahipleri saylan varlklann genel ad. Ksacas koruyucu ruhlar. Mitoloji uzmanlar, birer koruyucu ruh olan iyeler nanan, Trk Tannalk grleriyle ilintilendlmektedlr. Bu inanan amanlzmle il gisi, sonraki alara aittir. Eski Trk yazl abidelerinde, "sahibi" anlamnda. "di" eklinde rastlanan "ye" sz, ada Trk lehelerinde deiik ekillerde kullanlmtr. rnein, ezi (Hakasa, Tatar ve Altay metinlerinde, le fjuva Trkesinde). ee (Ataylar ve Trkmenlerde), e (Krgz, Kazak ve Nogay Trkesinde). i (Sagaycada), iye (Karakalpakcada), eye (Bakurtlarda), ye (Tatarlarda), yiye-eye (Azerbaycan Trkesinde). eka (zbeklerde), eke (Uygurca'da), ike (Kazak metinlerinde), ize (Koybal Trkesinde). is, issi (eski Osmanlca'da), ryka. ike (zbek azlannda), iel (Saka Trkesinde), es (Kumuk dilinde), e g e (Altay metinlerinde), ece (Trk azlannda) ve benzerleri. Eski Trke sz lkte, zi-iye szcnn idi ve ige versryonlan gsterilir. 269

YE "Izi-issi" anlayna Kumukacla "yeye", Azerbaycan Trkesinde ise "yiye'' eklinde rastlanabilir. Burada szn bandaki "y", ses ar tmyla ilgili bir olay olabilir. Bu szce, bandaki "y" harfiyle abi delerde rastlamak mmkn deildir. Mitolojik anlamsallna gelince, ok tutumlu olan bu varlklar, iyilik ve ktlk yanls olmak zere ki gruba aynlmyoriar. Sadece onlara kar saygyla davranld zaman, yaratllan itibaryla hayr sever olduklanndan, hayr getirirler. Saygszlk grdkleri zaman da zarar verirler. nk, kken olarak, kutsal ve aziz olanla baldrlar. Azerbaycan mitolojik metinlerinde yelerin yaratl itibariyle ha yrsever olduklan anlatlr. Geleneksel din-mitolojik grlere gre. "yeryznde, bir kan yer bile ryesiz deil. Her eyin kendi iyesi vardr. Gzmzle grdmz her eyin bir iyesi vardr. Bu iyeler bize grnmezler." "Bizden Yeler" de grnmyor. Ancak iyeler le, "Bizden Yeler" arasnda fark var. "Bizden Yeler", hibir eyin sahibi deiller. Ama iyeler, neyin yesi iseler onun sahibi de olup onunla yaarlar. rnein. Ba iyesi, ban sahibidir ve bada yaar. Suda veya dada. Ba yesi olmaz. Her eyin kendi iyesi var. "Bizden Yeler" ise her yerde yaarlar. En ok da karanlk, hara be yerlerde, aa alnda ve su banda. Her zaman insan lan n mal n alp, giysisini alp giyer, pirincini, yan gtrp pilav yapp yer. Ksacas, "Bizden Yeler" nsanlara her zaman zarar verirler. Ancak "yeler" yle deiller. Onlar ok iyiliksever varlklardr. Onla rn yanna gidildiinde "selam" verilip, aynlrken "selamet kal" de nilirse, bir eylerini alrken izin istenilirse, holanacak ve bu insana her zaman yardm edecektir. rnein, Ev yesine yi davranlrsa, evi abat edip. ev sakinlerini mutluluk iinde yaatacaktr. Yol yesi, yolu uurlu yapacak. Ba yesi, rn bol yapacak. Bunun iin, iyelerle konumada belirli gelenekler korunur. Bir baa girilirken. "Selam, ey Ba yesi, ban suvarmaya geldim...", karken ise "Selamet kal ey Ba yesi, ben gittim, yine geleceim" denilir. Bunlar yksek sesle de sylenebilir, iten de. Ba yesi hep sini duyacaktr. yelerin en nemlisi, Su yesi'dir. O, suda yaar. Sabahlan erken270

YE KIIL-NE KUL den suya gidildiinde, ona selam verilir. Hibir zaman suya tkrlmez. Suya pissu braklmaz. Su yesi kserse, insanlara zarar verebilir. (yelerin adlan, sadece bir ad deildir. yelerin olduklan yerin sa hibinin ve ruhunun addr. Trkmenlerin geleneksel demonolojik grlerine gre, belli yerleri koruyan, cinlerden farkl olarak insan klnda olan ruhlar vardr. Onlara 'ye", olduklan yerlere ise "yeli" denilir. nceleri iyi liksever olan bu ruhlar, daha sonralan ackl ruhlara dnmlerdir. Baz anlatmlara gre, [yelerin zararsz olan da vardr. Ama genel olarak bu iyiler, dnlerie bir tutulur. Dier Trk halklanndan Hakaslann inannda se bu iyelerin o unu, rnein Su ryesi'ni hi kimse gelmemitir ve nasl olduunu da kimse bilmez. Da yeleri ise nsandan ok ok byk olurlar. Kirplksiz ve kasz olan bu varlklar, herhangi bir hayvann klna girebilirler. nsanlan ormanda kaybettirten iyeler, avclann hikye anlatmasn severler. nsanlann yksek sesli glmesinden ise nefret ederler. Bir btn olarak, Trk mitolojik dncesinde, gizli doa gle rine inanan bir ifadesi olan ve birbirine ok yakn veya hatta ayn levleri yrten iyeler hakkndaki grler, farkl Trk halklannda ol duka zengin ve rengarenk sembollerle doludur, (bak- i: di-lzi; jye) YE KIIL-NE KIIL: Yakutlarda amann br dnyada yaayan ruhu nun addr. aman mitolojisinde ba koruyucu ruhun tad addr. amann kendi ruhu, koruyucu ruhlarla ayn ileve sahipti. amann yardma ruhlan ok olabilirdi. Ancak "ye Kul" onlara dahil deildi ve amann yapt merasimlere katlmazd. Onun i, amann sa ln korumakt. Adna "ne Kl" olarak da rastlanan bu ruh, aman efsane ve sylemlerine gre, vahi hayvan grnmndedir. Onla nn gerek grnlerini amanlann kendileri bile gremezler. a manlar, ba koruyucu ruhlan olan "n KPn normal nsanlann gz ne grnmemeleri iin insanlann gzlerini dumanlandnp karartr lar. Ba koruyucu ruh olan "ne Kl". aman efsanelerine gre, in sanlann gzne her trl hayvan klnda grnebilir. Bu zellik ru271

YE K1IL-NE KUL hun tarycs olan samandan kaynaklanr. Yani, "ine Kl" amann istedii hayvan klna girip onun gzne grnr. Etnograflar ve Trk din tarihileri tarafndan dikkati eken "ne K J I I " kavramnn Yakut amanlzminde neyi ifade ettii sorusunun yant hl tam olarak bulunmu deildir. lk V. Seroevski'nin tespit ettii, ancak kendisinin bile net aklayamad "ye Kl" kavram, amann hayvan eklinde betimlenen candr. Seroevski'ye bunu anlatan Tspt" adnda bir samandr. O amann sylediine gre, onun "ye Kl"n hi kimse bulamaz. O, dalarda, talarda gizlen mitir ve oralarda da yatar. Bu kavramn tam aklamasnn bulun mamas ndaki bir sebep de amanlann kendi "ye Kl"lann gizli tu tup, mmkn olduu kadar yerlerini belli etmemeye almalandr. aman metinlerine gre aman dnyaya getiren, bir "ana hay v a n d r . Uzak Kuzey'dek bir anlatma gre, dal lan nda yuvalar kuru lu olan bir am a a a uzar. "Ana hayvan" kartala dnp, demir gagal kocaman bir ku olur. O. yuvaya oturup yumurtlar. Sonra bu ku yumurtann stne yatarak aman dourur. Ku yumurtann s tnde yl yatarsa doan aman, ok gl olur. Ama dayanama yp bir yl yatarsa yumurtadan kacak aman, zayf bir aman olur. aman yumurtadan kar gkmaz, "ana hayvan" onu, yetitirilmesi iin tek ayakl, tek kollu ve tek gzl iblis aman kadna verir. Bu konuyu aratran A. nan. Yakut "ye Kl"nn, "Divan-1 Lgatt Trk'teki "Perl-e" ve bugnk Kazak-Krgzlann "Arvak-e" de dikleri "hayvan ruh" ile ok yakn ball olduunu tahmin etmek teydi. O. Altay amanizminde "Yula" denilen ve cesetten aynlarak yaayabildiine inanlan ruhu, "ye KTn bir versiyonu sayyordu. Yakutiann inanana gre, "ye Kufin bana gelen her ey, ama nn da bana gelir. "ye Kl" yaralanrsa, aman vcudunun bir yer lerinde anlar duyar. Onun lm de amann lmdr. amann hayvan klnda betimlenen ruh arkada "ye Kl". Ya kut amanizminde hem aman ruhunun terbiyecisi hem de ama nn ruhsal yol arkada olarak dnlmtr. aman ruhunun terbi

yedsi olan "fye Kl"n rol. eski inisiasiya merasimindeki ana klt nn oynad role benzer.
272

YE-YYE ran inisiasiya merasimine katlmas, onun lp. yeni bir nite likte dirilmesini sembolize eder. Ayn sre, mitolojik "ana hayvan" saltanatnda ve onun koruyuculuu ile hayata geirilir. Buna benzer ilevi "rye Kl" da yerine getirir. ra terbiye ederek yeniden ku ran ve yeni nitelikler kazandran da "ye Kl"dr. Bylece Yakutlann "rye Kl" amann br dnyada yaayan ruhudur, amann kendi ruhuyla, bu ruhu yaratan, douran veya yetitiren koruyucu ruh, bir birine benzetilir ve aman bu ruh araclyla br dnyaya atlayabilir. YEHSIT: Eski Yakutlann doum ilahesi olarak taptklan mitolojik bir varlk. nana gre bu lahe, hamile kadnlara d o u m zamannda, gl gllertyle yardm eder. YE-YYE: Trk halklannn geleneksel demonolojik dnya grn de nemli bir yer tutan gze grnmez, koruyucu ruhlann etnikkltrel gelenekte tadklan "sahip" anlaml adn dier bir ekli. Yanl olarak ilhlar, Allahlar veya tannlar olarak verilen bu mistik gler. Yunan ve ya Rumlann dilinde olduu gibi tannlar grubu oluturarak, tek genel bir sistemde biriemiyor. Mitolojik anlay gi bi kendi lleri olan "izi-iye" yerine, tannlar ve ilhlar gibi iradele rin kullanlmas, Trk din dncesini doru olarak tanmlayamad gibi, ona putperestlik eklinde oktannl bir din grn verir. Bu anlamda "izi-iye" olarak bilinen varlklara "Su lahesi", "Yer lhi", "Dag Tanrs", "Yol Tanrs" gibi adlarla hitap edilmesi, Trk etnik kltrnn kendi doasndan kaynaklanr. Gelenekte bu anlayn yerine "Su yesi", "Yer yesi" ve "Da yesi" gibi adlar var. Geni bir ekilde yaylmasndan da anlald gibi, "n Trk" a ndan bu yana aziz, dokunulmaz, kutsal ve nur yzl olanla bal ilk anlamn ve balangtaki mitolojik eriini koruyan, lmller dnyasyla ilgili anlamlan daha sonralan ortaya kan ve bugn bile geleneksel dncede yaayarak eski "idi-izi" ile genetik yaknln koruyan b mitolojik varlklar, belli doal objeleri temsil etmiler. rnein, Nogaylarda su iyesi "suv iyesi", ev yesi "uy yesi", yer iyesi "yer iyesi" ve gk ruhu "kk iyesi" olarak adlandnlmtr ve 273

YE-YYE bu iyelerden her birinin de kendi nitelikleri vardr. Kaynaklarda ve szlklerde ("EtThfetz Zekiye"de), "egf, "idi" ve "iye" gibi rast lanan "ye" (yiye, eye, sahab) anlay. Altun-Yarung abidelerinde "rya" eklinde kullanlmtr. "Kelile ve Dimne"de de "Idl-lzi" ile ay n kkten olan "Is" szc ve Mool szl olan "Mkaddimetl Edeb"de ise "sahip" anlamna gelen "i" harfi var. "ye" anlaynn ilk anlam olan "koruyucu ruh", doal objelerin temsilcisi olup, onlann sembolik iradesi saylan mitolojik varlklara bal olmutur. Teleut halk kltrnde dnyann yaratld adan bahsedildii zaman, her tarafta varl hissedilen "lezi" adnda bir ruhun ad gemektedir. Yaratl sreciyle bal bu ruhun, "zi-lssi" anlayyla bal olduunu sylemek mmkndr. "rye" anlay, " e e " ekliyle Bu rya t amanlar topluluunda. Ee e Malaan dahil, tm yaratImlann yaratcs olan en ulu varln "Ee Kayrakan" adnda korunmutur. Aratirmaclar, "ertrusk" yazlanndaki "lei" szcn de "iyesi" eklinde anlamlandrmlar. Eski Trkler, doada var olduuna inand klan gizli gleri "dizl-lye" adyla adlandnrlard. Bu "iyelerin" adlan ou zaman Tann niteliinde kullanlm ve yanllkla "tannlar, ruhlar" denilmitir. Bu yzden de Trklerin ok sayda tannya inandklan ddia edilmitir. F. Kprl, Trkler, Tann'y ve ikinci dereceli ilhlar olan idi'leri kor kun grmyorlard. nk bunlardan hibir ktlk gelemezdi" derken, herhalde "idi" kavramndan "rye"yi kastederek bahsetmitir. Koruyucu ruh olarak bilinen bu varlklann, aslnda tannlar pante onunun uzun bir zaman halk hafzasnda korunmu eski tannlan ol duuna dair gr de yanltr. Panteon, hiyerarik ball ierir. Halbuki, Trk din-mitolojik dncesinde sehven "ilh" veya "tan ra" denilen ve aslnda doal unsurlan sembolize eden mitolojik varlklar olan "iye"ler arasnda herhangi bir hiyerari yoktur. Her biri, sahip olduu yerde yaar. Yani, ad neyi fade ediyorsa, kendisi de odur. Ve hakknda ko nuulan bu mitolojik varlklar da koruyucu ruhlar, melekler, evliyalar veya "iyelerdirler. rnein, Umay ve Al, bir 'Tann" veya "Tanna" yahut ikinci dereceli bir ilh deil, koruyucu ruhtur. Trk etnik274

YE-YYE kltrel geleneindeki "iye"ler. bu yzden de bazen melek, evliya ve benzeri adlarla karmza gkarlar. Szcklerde "peri, ruh" anlam lannda geen bu varlklann kkenlyle bal bir Aitay-Sayan mitolo jik metninde yle deniliyor: "Erlik gklerden ndirildii zaman, onun ardndan orada hizmetinde olan varlklar da yere serpildiler. Suya den, "su", dag den ise "dag" yesi oldu." Bu szck. Dede Korkut Kitab nda da "sahip, malik" anlamnda "iye" ve "is" ekillerinde kullanlmtr: "Kantural Cemal ve Kemal iyesi yiit idi" Ve "Zira Dede Kokut vilayet issi di." Azerbaycan Trk dilinde "sahipsiz, bo" anlamnda kullanlan "ssz" szc nn de temelinde "iye, sahip" anlaml "s" kk yatmaktadr. 16. yzyllara alt "Ibn Kabir Tarihfnde de "issi" ve "iye" eanlaml sz ler olarak kullanrlmr. Arkaik dnceye gre, gzle grnen ne varsa, hepsinin bir ruhu veya perisi var ve bugnk dilde bunlara "iye" denilir. Bu ye ler olduklan yerin sahibi saylrlar. "Yer iyesiz olmaz" deyimi de bu yzdendir. Bunlarla ilgili inanlar, arkaik efsane, hikye, rivayet, ef sun, dua ve beddua gibi halk kltr olan metinlerde korunmutur, rnein, Krolu destanndaki Al Kii, Kr olarak betimlenen da ruhu veya da iyesinin ta kendisidir. nana gre, "iye"leri sinirlendirmek veya saygszlk etmek ol mazd. Aksi halde onlann gazabnn kurban olunabilirdi. Mitolojik doalan itibariyle, dnler ve "lyeTer arasnda faik var. Deirmenler ve hamamlann iyesi, dnler ve periler saylrd. Gl amanlann gmldkleri yerlerin sahibi olup, o yerleri bellardan koruduklarna nanld gibi, pirler, ocaklar ve evliyalar da koruyucu ruh bilinip, bu arazilerin yesi saylmlar. E. Nedp. "iye" szcnn "ega" kkne balandn savunur ve "Bu sz, Orhun-Yenisey yaz lan ndaki "idi" iin de geerli olabilir ml?" diye sorar. "rye-izi" anlaynn "ana" olarak anlamsal blnmesi de Trk din-mitolojik dncenin i dinamizminin bir gereidir. Bu anlam da Tuva ve Saka Trkesindeki "iye" le Hakas ve Baraba Trkeslndekl "ne" szcklerinin ayn kkenden olabilmeleri htimali de yok
275

YLER deil. R. Ahmetyanov da "iye, eye" anlaynn eski Trkedeki "ege" formuyla bal olabileceini dnyordu. Yakut amanizminde, amann br dnyadaki ruhuna verilen "iye kl" adnda da "iye" szc, bir amanizm terimi gibi korun mutur. "ye" szcnn amanizmle bal erii, uva Trkesindeki "iyileemeyen bir hastala tutulmu kii, cinli, deli" anlaml "iyeler" szcnde de korunmutur. Doann iinden gelen eski bir dncenin yaratt bir varlk olan "rye"leri, baz aratrmaclar, Sibirya ve Merkezi Asya Trk halklannn efsaneleri iin kutsal motifler sayarlar ve eski mitolojik inan lardan gelen bu varlklarda amann birer tecessmn grrler. "yelerin doas hakknda yetirince ak ve kesin bilimsel bir veri yoktur. Eldeki dil unsuru ve etnografik verilere sistemli bir ekilde yaklalmadgndan dolay da ou zaman yanl sonular elde edil mitir. N. Yegorov'un, Tuva Trkesindeki "ie", Saka Trkesindeki "iye" ve benzer eklileri, "byk bir olaslkla, Hint-Ari dillerine da yanr" diye tanmlamas ise yanl bir grn iradesidir, (bak: ye; Ii; Idl-lzi) YLER: Azerbaycan, Anadolu ve Ahska gibi birok yerin Trklerin de, kutsal, evliya veya eren olarak bilinen varlklara verilen ad. Kutsal saylan trbeler ve mezarlklar, bu yilerin adlaryla ba lantldrlar. Geleneksel halk grlerine gre, bolluk, bereket istei nin taycs olan, yaradln dzenleyici balangc ile bal mitolo jik varlklar da "iyiler" grubuna dahil edilirler. nana gre, elleri be reketli olduu in dokunduklan ne varsa tkenmek bilmeyen "Al Kzlan" gibi varlklar da bu gruptandrlar. Anlatclar, peygamberle rin, meleklerin ve evliyalann da ayn gruba ait olduuna inanrlar. Ancak periler ve dnler, bu gruba ait deillerdir. "yiler" inana, eski mitolojik dnce kalplanndan olup, sonraki dnemlere ait Trk dncesine de etkisiz kalmamtr. "ryiler"n uyuduu yer olarak dnlen mezarlar, ziyaretgh gibi alglanm, hastalar, ocuksuzlar ve derman bulamayanlann hcumuna ura mtr.
276

J
JE1MOGUZ: Tatarlarda "Yalmavz", uvalarda "Yelmeves". No gaylarda " Yelmavz", Kazaklar ve Karakalpaklarda "jalmauz". Kgzlarda "Jalmooz" ve "jelmogus". Karaay-Balkanlarda "Celmauuz", Sibirya Tatarlarnda "Ylmagus" adryla tannr ve "Kpegiren kan, if rite" anlamnda kullanlr. "Ackl ejderha, kt dev" anlamlannda da kullanlan bu anlaya Altay hikyelerinde "Calmaus" eklinde rastlanr. Q. Potan'in. bir zamanlar Krgz diline dahil ettii bu sz cn. Altay hlkyelerindekl anormal varlk olup insan yiyen "D'elbegen-Ytlbegen" ve mitolojik "Yelmegen" motifiyle uygunluk olu turduunu yazmtr. Orta Asya Trklerinin hikye, destan ve efsanelerinde adna "Yalmauz". "jalmauz" veya "jelmoguz" bazen de "Mstan Kem pir" biiminde rastlanan bu kt huylu mitolojik motif, ou zaman boynuzlu betimlenir, "jalmauz Kempir"in gc onun boynuzlarnn saysnda sakldr. Yedi boynuzlu "Jalmauz Kempir", en korkun ola ndr. Ate koruyucusu olarak kendini gsteren bu varln. "Albast" karakteriyle ilintisi hakknda da bilimsel yazlarda fikirler vardr. Baz Kazak hikyelerinde "jalmauz Kempir". kahraman yutar sonra haykrarak tkrp atar. Mitolojik anlamsallna gre bu. eski snav merasimini sembolize eder ve bu merasimden geenin, yeralt ka ranlk dnyada Ulu Ana'nn kamnda yeniden doarak bu kez "Man lemi" ile bal olarak dnyaya geliini sembolize eder. "Jelmoguz-Calmaus" denilen bu varln ad, bir Yeralt Ruhu olarak da anlamlandrlr. Mitolojik anlamsallnn. Ulu Ana'nn mecazianndan biri gibi agzllkle ilgili olmas, gerekten de onu ye ralt dnyasna balayan izlerden biridir. Tad levler de onun ller saltanatryla bal olduunu dnme olana verir. 277

IELMOUZ "Er Tstk" destannda da yrtlm cierden gkan devin ad, "Yel Mogus'dur. Al-Hai motifi de ayn lde suyla ilgilidir. Bu ruh yeni doum yapm kadnlarn cierlerini alp suya atar. V. Radlov. "Jalmauz" adn "Jalma+auz" (az) eklinde aklamtr. S. Maiov da Uygurca'da "yedi bal cad, hortlak" anlamna gelen "Yelmngs" szcnden sz ettii zaman, bu aklamaya dayanmtr. Aratrmaalara gre, Krgzcadaki "Jalmauz-Jelmogus" ad ve onun dier Trkelerdek paralelleri, iki szckten ibaret olan bir deyimdir. Adn birinci taraf, "aakl. kt ruh" anlamna gelen de monik erikli "yel-JeT szc oluturur. Bu sze. M. Kagart'nln "Divan..."nda " d n " anlamnda kullanlan "yel" ekliyle rastlanabilir, ("er yelpindi" yani "adam dn arpt") buradaki "yl", byk olaslk la Al-Hal kknden tremitir. Bu szck Hakaslar ve TeleutJerde ive farkyla "il" eklinde "Jl-ass" denilen kt ruhun ad olarak da korunmutur. San Uygurlann dilinde se "yil" eklinde, amann yar d m a ruhunun ad olarak kalmtr. Krgzcadaki "jeimogus" eklinde de grld gibi. adn ikind taraf olan "mpgus", Trk dillerinde mitolojik anlam tayan "mangs, mags. mongus, mogus" eklinde rastlanan szckle lgilidir. Tuva Trkesinde "mongs"n "hortlak, ejderha, dev" gibi anlamlan vardr. Tuvalann dilinde ayn anlama gelen "amrga, mangs, amrga moos" gibi szckler de vardr. Mitolojik dev ve ejderha anlam, Altayiardaki "mongus-mogus" szcnde de grlr. Yakut hikyelerinde "mogus kini" adn tayan, gl, agzl ve aklsz bir kahraman motifi yer alr. Uygur dilinde de "eytan, b lis" anlamna gelen "mangs" szc mevcuttur. V. Verbitski, Erlk'n yarattklarndan olup, denizden dilini gkara rak insanlan yiyebllen "An dal ma muus" ve Mool mitolojisinde "ejderha, dev" anlamna gelen "Kara Mangs" adlann kaydetmitir. Bu adlarla "mangs. mongus, mogus moos" kkleriyle ilgilidir. "n san yiyen dev, ejderha, hortlak" anlamlanna gelen "mogus"un, Trk dilindeki ekli ve tad anlamlann paraleli Mool ve TungusManur dillerinde mevcuttur. Moolcadaki "mongas"n anlam "ej derha, dev" demektir. Kalmkcadakl "mangas", hikayelerdeki "ej278

IEZT1RNAK
derha, dev" anlamn, Buryatardaki "mangadhay" da "ok bal ej derha" anlamn ifade eder. Bu szck. Tungus-Manur dillerinden Evenk diline "mangi" ekliyle geerek "hikaye kahraman, koca man: iblis, eytan, ata ruhu. Yer Ruhu" anlamlarn kazanmtr. Mool halklannn efsanev dnya grnn balca karakterle rinden biri olarak karmza kan "manguslar", dlger eytan karak terlerden farkldrlar. Onlar dnyann sonunda yaarlar ve kocaman csselerl vardr. Kendilerine zg adlan yoktur ve takma adlarla ta nnrlar. Balca zellikleri, ok sayda balan olmasdr. Temel renk leri siyah ve sandr. Bazen yeralt dnyasyla olan balanndan te. bu dnya variklan olarak da kabul edilirler. Salar. Uygur. Altay, or, Tuva ve Yakut halk kltrnn yaygn karakterlerinden olan bu eytan motifin asl kkeni belli deil ve adnn aklanmas da tam olarak yaplmamtr. Bununla birlikte, tm zellikleriyle mitolojik Ulu Ana btnlnn deiime ura m versiyonu gibi grnyor. JEZTIRNAK: Kazak-Krgrzlann demonolojik nanlannda deiken tabiatl bir motif. . Velihanov'un 19.yzyln ortalannda yazd Tengri" adl makalesinden anlald zere. Kazaklar tm eytan varlklarda olduu gibi "|eztmak"la "Albast" motiflerini de birbirin den ayramryorlard ve kadn grnml bir ruh olan "AlbastTya "leztmak" olarak da hitap ediyorlard. Kazak ve Krgz!ardaki "jeztrnak"la lgili rivayetler ve bu rivayetlerin rktc bir halde anlatl mas, en az 19. yzyln sonlan na kadar bu eytan varln gerekte var olduuna inandklann gsteriyor. Ancak geni bir ekilde yayl masna karn onunla karlama macerasn anlatan metinlerin hep si ayndr. "leztmak", yksek dalk yerlerde veya ormanlarda yaadna inanlan olaanst ve sihir dolu bir varlkt. Normal nsanlar gibi gi yinip, hayvanclk iiyle urard. Onun grnyle ilgili tam ak layc veriler elde yoksa da nsana benzer. Anlatlanlara gre, kadn grnnde olduuna inanlan bu varln tm vcudu eytan k kenden olmann bir gstergesi olarak klla kapldr. Derisi koyu kah27")

[R YASE verengidir. Bedeni insan bedenine benzese de kafas kpek kafas na benzer. Erkekleri batan karmak istediinde ise gzel bir kz grntsne brnr. Adnn "(eztmak" olmas, elik gibi trnaklara sahip olduu iindi. Trnaklan aldnda kartaln trnaklanna ben zerdi. El trnaklan bakrdand ve tm gc de elindeydi. Ayak tr naklan ise kei trnayd. Halk demonolojisine gre "Jezmak"lann aileleriyle yaad klan bir yerleri vardr. Liderleri olan bu varlklann kendileri veya ailelerine birinin zaran dokunursa, hayadan boyunca intikam alrlar. "}ezamak'"la karlatrma sahnesini canlandran mitolojik riva yetlerin aratnlmas, onlann giderek hikye kahramanlarna dn tn gsterir. Bunun balca sebebi "jeztmak" ruhunun gncel inanlara ballnn zayflamasdr. Bir hikyede ise "Jezmak'tan tekgzlnn kz diye bahsedilir, (bak Demir Trnak) |R YASE: Tatar-Marlann mitolojik inanlarnda geen, ekin yerle ri ve tarlalan koruyan bir ruh. nsana benzer bir varlk olarak betim lerim itir. Genel olarak "(ir lyase" adyla bilinen bu varlk baz yerler de, "jir Atas", "Jir Anas", adlanyla da karmza kmaktadr. nan a gre "Jir lyase". Insanlan hastalk ve belya drebilirdi. Onun merhametini kazanmak iin her yl ekinden nce kurban merasimi yaplrd. "jir lyase "ye yakn motiflere, dier Trk halklannn geleneksel grlerinde de rastlanr. Bunlardan biri Karaay-Balkarlardaki (er yesi'dir. O. topran her karnda olduuna inanlan ruhtu. Anado lu Trkierindeki Tarla Bekisi motifi de "jir ryase"ye yakn motifler dendir. O. ylan klnda tarlalan koruyan ruhtur. Azerbaycan Trklerinde, Yer yeleri hakknda da grler vardr. Geleneksel halk grlerinde onlara cinler ve feritahlar da denilir. Bu varlklar gze grnmezler ve nsanlara gndzleri zarar ver mezler. Ancak karanlk bastnda onlara dikkat etmek gerekir, (bak: Yer Ana)

2X0

K
KADR GECES: Azerbaycan Trklerinin geleneksel din-mitolojik grlerine gre, "Kadir Gecesi", yln son arambasnda olur. Mi tolojik bir varlk gibi canlandrlan bu gece, halk inanlanna gre, sadece iyi ve hayrsever insanlann gzne grnr ve bu insanlar ne dilek tutarlarsa, annda yerine getirilir. Bu gece her ey ba aa durur. Mslmanlarda ise Ramazan aynn br gecesidir. Allah'n izniyle meleklerin yere indii o gece, salk dolu bir gecedir. Tann. dnya da bir yl boyunca olacaklan o gece belirlediinden dolay "Kadir (deer) Gecesi" olarak da adlandnlan bu gecede, kim sabahlayarak ibadet ederse deerli olur. Mslmanlkta her yl yenilenen sema olayn sembolize e d e n "Kadir GecesTnin, Ramazann hangi gecesine denk dt de tam olarak bilinmiyor. Mslmanlara gre. Kuran "Kadir Gece s i n d e yeryzne nazil olmutur ve bu gece, bin geceden daha ha yrldr. KAF DAI: Mslman Trk halklannn szel kltrel geleneinde yer alan mitolojik bir da motifi. Efsanev Anka kuunun burada ya adna inanlr. Cevahirden yaratld ve evresini bir kuak gibi sulann sardna inanlan bu da, btn dalann anas olarak d nlmtr. nana gre, btn dalar deiik ekillerde yeraltndan "Kaf dana baldrlar. Tann dnyann herhangi bir noktasn yerle bir etmek isterse, bu dalardan birini harekete geirir ve depremler oluturur. Trk halklan efsanelerinde Hzr, lme are araya araya "Kaf' dana gelir ve burada st glne rastlar. Baka bir efsaneye gre.
281

KFR
"KaF dan getikten sonra adlarna "Yecuc-Mecuc" denilen aca yip nsanlara rastlanr. B. geJ, Trk mitolojisindeki demir da anla yyla "Kaf da anlayn karlatrmtr. Demir da, dnyann yaratl anda, yerle g birletiren d a olmu, adna da "Demir Kazk" denilmitir. Anadolu yrelerindeki T e p e g z " efsanesine gre, liderleri Te pegz olan tek gzller taifesi de "Kaf danda yaarm. Yakutun yazdna gre, eskilerde ona "Elbrz" denilirmi. Bu ad herhalde "Albz", "Arvz" veya "Yalbuz" adlannn deiiklie uram ekil dir. AMz da mitolojik metinlerde "Kaf da gibi. Dalann Anas olarak karmza kar. Iran mitolojisindeki "Elbrz" da da btn dalann anas saylmtr. Orta Asya amanlannn dualarnda "Kaf da, peri ruhlarnn mekn gibi gsterilir. "Kaf da anlaynn, nefis temizlii ve ma nev ykselii temsil etmesi de bir rastlant deildir. Klasik edebiyat larda "Kaf dann ad Turi Sine" olarak gemektedir. Krgzlann dilindeki "Kykap" szc de "Kaf dann Farsa'daki "Kuh-1 Gaf deyiinin deiiklie uram ekildir. KFR: Kuran- Kerim'de ebed olarak Cehennem ateinde yanacak insanlar eklinde bir anlam vardr. Bu kavram, slm' kabul etmi Trklerin dilende, sadece Hristiyanlar ve baka dine Inananlan de il, ayn zamanda Trk soyundan gelip, ancak hl tektannl kabul etmeyen Trkler iin de kullanlrd. rnein, Dede Korkut Krtab'nda, "sas dinli" (ren dinli) olarak vurgulanan "kfir", baka dinden olan Hristiyan ve bakalann deil, bozkr geleneklerinin ta ycs olan Trk asll gayr-l Mslimler in de kullanlmtr. Manas Destan'na gre dnyada yaayan halklar, yerin yer. suyun su oklu u zaman Mslman ve kfir olarak ikiye aynim slardr. Mitolojik dnce ann ncelenmesi, etnik-kltrel deerlerin en eski alarda ulusal olduu kadar din zellikler tadn da gsterir, ilk alarda dnyay anlamaya alan din-mitolojik d nce, onu ayrtrmaya alr ve bunun iin de ztlklardan yararla nrd. Olumlu ve olumsuz kutuplara aynlan bu ayrmada "biz2X2

KFTAR bakas" ztl, en eski ve en kkl olanlardand. O zaman "baka s" kutbuna toplananlar, doann, lmn, kaosun ve yanmcln belirtilerini tarlard. Dili ayn olduu gibi, dini ayn olan cemiyetler de istisnasz bu "bakas" kutbunda yer alrlard. Bu dnce, daha sonraki zamanlarda millet kavramyla din kav ramn zaman zaman ayn anlamda kullanmtr. Yani belli bir etnik birlik kken olarak dier bir birlikle ayn olabilirdi. Ancak tarihin be lirli bir dneminden sonra, dinsel olarak onlarla ayn dini paylama d in ayn soydan gelmesine ramen "blz"den saymayp, "bakalan" kutbuna dahil olabilirdi. Karahanllar bu yzden, etnik bakm dan Trk olan Budist Uygurianna "kfir Trk" demilerdir. Etnik ola rak "blz"den kabul ettikleri onlan, dinsel olarak "bakas" gibi gr yorlard. Bu olayn bazen etnik-kltrel deil de siyas karakterli ol mas da stisna oluturmuyordu. M. Kagari'nin Tengri-uca. Tann anlamna uygun gelir. Yere gir mi kfirler, gkyzne Tengri derler" cmlesindeki "kfirler", asln da ulusal aidiyet bakmndan Kagari'nin de ait oluu Trk rkndan olanlardr. Hatta bu Trklere birok kaynakta "putlara tapanlar" ad verilmitir. Bunlar slm ve tek tannl kabul etmeyerek eski din inanlann korumulardr. Onlann tapt en ulu varla "Allah" yeri ne Tengri" gibi isimlerle hitap edilirdi. Dnyay Mslman olan ve olmayanlardan ibaret gren kutsal kitap Kuran'da. millet szc defalarca "din" anlamnda kullanl mtr. Bu, milliyet duygusunun din duygusuyla bal olduunu gsterir. 19. yzylda bile Ziya Paa, dnyay bu kalba uygun grr ve "mlki-lslm" ve "kfr" olarak ikiye aynr. Ayn dnemde bir Osmanl Trknn "Biz Trk deiliz. Biz Mslmanz" demesi ne kadar bilgisizlik olarak gzkse de din dn cenin belirli bir anlamda ulusal dnceyi kendi iinde erittiini gsteriyor. KFTAR: Temel anlam "by, d n " olan ama giderek "byc, ef suncu kadn" anlamlan kazanan bir kavram. Mitolojik inanlardaki "kaftarkis" de erkekten dnme, boynuzlu bir varlktr. O geceleri
283

KALDAZ NE mezarlklara gidip, yeni gmlm ly mezardan akanr, bir taa yaslayp boynuzuyla vurur. Sonra cesedi srtna atp gtrr ve yer. Dastan halklannn demonolojik inanlannda da bu karaktere yakn "Kukftar" motifi vardr. Uzun kark saJan ve iri gsleri olan bu kt grnml, keskin dili kftar kadn, kzlaryla birlikte ormanda yaar. Onlar geceleri ocuklar kanp yerler. Ibn-i Batuta'nn yazdna gre, "kftar" sihirbaz kadnlara veri len br add. Bu kadnlar gren herkes kendinden geip, l gibi yere yklrm. Bu kftar da onlarn cierlerini kanp yermi. KALDAZ NE: Mitolojik Ulu Ana motifinin, Volga boyu halklannn ruh hayatna yaylm adlanndan biri olduu tahmin ediliyor. Ona Sibirya Tatarlannn hikyelerinde "bir eyrek boyu, be eyrek sakal olan ihtiyar" tarifiyle, aakl ruhlara kar savaan "Kaldazn" adyla rastlanr. Bilimsel metinlere gre bu mitolojik varlk. Miar Tatarian ve Bakurtiarda "mal, hayvan koruyucu" olarak bilinen "Kaldazinese" ve "Kaldaz-ne" adyla tannyor ve kken olarak Manlslerin Tatarlardan aldklan Doum ve Bereket Hamisi le ayn kkten geli yor, (bak: Kel-Kal) KAL-KEL: Trk etnik-kltrel gelenei erevesinde mitolojik varlklann adlannda rastlann bir kavram. Yakut mitolojik nanlannda "kel-hel" ayn zamanda "iye kl" (mitolojik ana hayvan) eklinde kendini gstermektedir. Yakut amanizminde aman kamlk yapt zaman devaml onun yannda bulunan ruhun adna "keleni" de nirdi. Saka Trkesinde bu ruhun adna "Keltegey" denilirdi. Pekarski'ye gre. "kel" kkyle balanan "keltegey" szc, "topallk, yanmalk" ifade etmitir. Bu da yeralt dnyasyla ilintili, deiken tabiatl eytan variklann bir zelliidir. Onunla bal "kel tegey hamyah" kavram, yeralt dnya varlklan olan Abaahlann iaretidir. Arkeolojik metinler. Yakutlarda mezara konulacak nesnelerin knlarak konulmasn, kutsal sembolizme balyor. Kumandinlerin a manizm inanan aktaran mitolojik bir metinde, ulu Gk Ruhu l284

KAM gen'n kzyla yer evlad samann evliliinden doan, peltek olann ad da "Keley"dir. Krgz efsanelerinde Cengiz Han'n yakn dostu olan vezir, "Kaldar Bay" adn tar. Baka bir Krgz efsanesinde atiann koruyucusu olarak bilinen "Kalabay" adnn kk de ayndr. zbeklerin "Alpam" efsanesinde Alpam'n yardmcs "Kaygubad kal"dr. Bu efsa nenin Karakalpak versiyonunda ise onun ad "Asim kal" olarak kar mza akyor. Ayn izler, Tuva hikyelerinde de vardr. Kahramann br dnyaya ait olan sihirli at, "Kalap kskT adn tayordu. Al tay inanlanna gre, yeralt dnyasnn sahibi olan Eriik'in bindii hayvan, "Kelke" adnda kel bir kzdr. Kel motifinin Azerbaycan halk kltrndeki dier bir ad da ayn kkten treme "Kelnlyyat"tir. O, adryla ilgili hikyelerde. ah Abbas'n veziri veya yardmalann ba olarak tanmlanr ve bilgilii, hilekrl ile dierlerinden aynlr. Hkmdar ile mucizev bir dille konuur ve her defasnda da galip gelir. Dier Trk halklannn anla tmlarnda onunla ayn kkten gelen varlklara rastlamak mmkn dr. zbeklerde "kal", Trkmenlerde "kala", Trklerde ise "kelo lan." Krolu"ndaki "Kel Hamza"nn bir ad da "Keiolan"dr. Bu da kel-kal ve aynca "kelniyyat" ile ayn kktendir. KAM: Trk halklannda eskiden "khin, byc, aman, tabip, lim, bilgi" gibi anlamlarda kullanlan bir anlay. "Gam" ve "ham" ekil lerinde Altay, Teleut, or, Sagay, Koybal, Kumandln ve dier Trk topluluklannn dilinde kullanlmtr. Trk kaynakl "kam-ham" sz c, slm dinine inanan Sibirya Tatarlannn dilinde de yzyllar boyunca aman anlamn korumutur. Aratrmaalara gre, "kam gam" szc, Macar halklannn baz yrelerinde de "baka, fala, byc, efsuncu, gelecei bilen" anlamlann sadece erkeklere veri len bir sfat olarak korumutur. Rivayete gre lgen. Altaylann birind samanna, "bundan byle senin adn "Kam" olacak" demitir. Kazak ve Krgzlarda "kam" yerine "baks", eski Kartuklarda ise "sagun" denilirdi. Hem Budizm'i hem de Manihaizm'i kabul etmi olan Uyguriarda ise "kam" sz, "efsuncu. byc, cad" anlamlan 285

KAM n irade etmi ve genellikle de din adamlar iin kullanlmtr. "Kam kamlamak", amann yin yapmas demekti. Rus dilinde "aman trenlerinin tm" anlamnda kullanlan "kamlanie" szc de "kamlk yapmak" fiilinin temelini oluturan "kam" kkndendir. Eberhard'a gre in kaynaklanndan KrgzJann amana "gan" dedikleri anlalr. Herhalde bu da "kam" demektir. Tarihi Prisk'in verdii bilgilerden de Hunlarda "kam" szcnn st snflardan insanlarn adlanna taklan bir unvan olduu anlalr. Bunlardan biri "Ata kam "dr. Szck anlamyla "aman ata" veya "ata aman" de mek olan bu ad, Ba amana verilirdi. Onun birok ilevi vard. Bunlardan biri hangi yllann ve hangi aylann halk iin uurlu olacan belirlemekti. "Kam"la ilgili dier bir unvan da "e kam"d. Bu. "devlet ynetme iinde hakann arkada , silah arkada" anlamna gelirdi. Bu ad tayanlardan biri Attila'nn kaynbabasyd. Tuvalann inanana gre "tgen" (tgen) denilen kutsal dan "Kam Naml" adnda bir sahibi vard. Plano Karpinl'nin verdii bilgi lere gre. Ta tarlan n sihir ve efsun yoluyla yakard klan "Itoga" tannsna Komanlar "Kam" adn vermilerdi. (Banzarov'un grne g re, buradaki Itoga, Moollardaki tkendir.) San Uygurlarda sa manlarn koruyucu ruhlanna verilen adlardan biri de "Kamorten"dl. Bu szcn temelinde de byk olaslkla "kam" kk bulunur. Tuva Trkesinde bu szce "ham" eklinde rastlanr. Kumandinlerde lgen'in kzlanndan birinin amanla evliliini anlatan mitolojik metinde "Kamerek" diye bir ulu amann ad geiyor. Harva'nn yazdna gre. 8. yzyln gezginlerinden olan V. Rubruk da "sihirbaz" anlamnda "kam" szcn kaydetmitir. Fars tarihisi Cveyni'nin yazdna gre de putlara tapan Uygurlar byclk bilgilerini bilip, bu ile uraanlara "kam" derlerdi. Eski Trk dili abidelerinden, Trke Turtan metinlerinde, Divan- Lgat-t Trk'te, Kutadgu Blllg'te, Kitap El Idrak'da ve benzer kaynaklarda "kam" szc gemektedir. Kutadgu Bllig'teki anlatlanlara gre. hastalklan tedavi etmek iin, hekimler ve tabiplerle birlikte "kam lar" da olurmu. Yani tabiple "kam" bazen deiik kiilikler olabilir286

KAM
mi. "Kam" szcnn "kum" ekli eski n Asya halklannn dilin de "kutsal" anlamnda yaygn bir ekilde kullanlmaktayd. Azerbay can'daki "kam" prlnln ad da bu szcn kutsallk ieriini aklyor. Aratrmaalara gre baz el yazmas kaynaklarda tabip olarak gsterilen kiiler de Trk "kamlar"dr. rnein, Krgz amanlanndan sz eden bilinmeyen bir Mslman yazar, Krgz amanlan hakknda tabip diyor. imdi bile Orta Asya amanlan nn tadktan adlardan biri de "tabip", "hekim" dir. Eski Trklerde din adam lan na verilen "kam" adnn "hekim" eklinde aklanmas da bu anlamda dikkat ekiddir. Gerekten de ruhlann anlayabilecei bir dille konu an "kamlar", efsun ve byyle de olsa hastalan tedavi etmeye al rlard. "Kam" szc, birok szlkte de etnik-kltrel gelenek teki tabiplik levine uygun olarak "hekim" olarak gemektedir. "Kam" szcnn, "byc, sihirbaz" anlamlaryla birlikte, Ebu Havyann Ibn-i Mhenna Lgati'nde geen "tabip, ara hekim" gibi anlamlan da dikkat ekicidir. Sleyman Efendi'nin aatay Lga ti'nde de "kam" szc aynen "tabip, hekim" olarak aklanr ve "kamlamak" sz de "hekimlik yapmak" olarak aklanr. Bahlar pri Korkut Ata'nn tabiplik ileviyle ilgili dier rivayetlere rastlamak mmkndr. Konumaya dayal bir yin olan "kamlk", genellikle amann ruhlar lemine gidiini sembolize eder. Kam lama treni de yaps itibariyle deiimden uzak kalamamor. Kam kamlamann nemli bir blmn gelecekten haber verme olutururdu. Vamberi, Trk dillerindeki "gelecekten haber vermek" anlamndaki "kamlamak" szcn, "sihirbazlk yapmak" ve "hastay tedavi etmek" anlam lannda da kullanmtr. "agatayca-Farsa Lgati"nde "kam"n "bil gi" anlamyla birlikte "tabip, hekim" anlamlannn da gemesi, a mann: Trk etnik-kltrel geleneindeki yerini tanmlamasnn yansra amanizme btn bir din olay olarak baklabilcceini gsteri yor. Kaynaklarda geen bu aklama da Trk dinine amanizm ad verilmesinin bilimsel gereklerle rtmedignn baka bir gster gesidir. Eski Trklerde "kamlar" gerekte de bir psikoterapist grevi g287

KAMBER ATA rp. cemiyetin ruhsal dengesinin bekiliini yaparlard. Bu. "Hdudl Alem"de Ouzlardan sz edilmesinin nedenini de aklar. Ora da verilen bilgiye gre, Ouzlar hekimleri ok ulu bilirlerdi ve onlan grdklerinde yere kapanrlard. Yenisey Krgz!anndaki tabipler hakknda konuan aratrmaclar da Trk "kamlan" hakkndaki bilgi lerle ayn bilgileri verirler. "Kam" ile ayn anlam ykl olan "bak-baks" adnn da bir anla m szlklerde "tabip, cerrah" olarak geiyor. Bu da her iki szc n de ayn dorultudaki anlamsal genilemeden ileri gelir. Bunlar la birlikte, 20. yzyln araormalan "kam kamlama"nn psikoterapik zelliinin pslkodram ile yakn olduunu gstermitir. "Kamlk etmek", "nesiller boyunca toplanan geleneksel gr ve Inanian yaatmak" anlamna da gelirdi. Yakutada "kamlk et mek" anlamna gelen "kamma" szc vardr ve bu dildeki baka bir szck olan "kamyak" da "atal kakla fala bakmak" anlamnda kullanlrd. Karalmlerde se "aman" anlamnda Trk versiyonlanndaki "kam" szc deil, "kamu" ekli kullanlrd. Budizm'in ka bulnden nce, Uygur lkesinde "kamlar"n byk yeri vard ancak Budizm ve slm'n kabulnden sonraki dnemlerde, onlara her hangi bir bycden daha fazla deer verilmiyordu. Bu kamlann toplumsal yerini anlama bakmndan nemli bir veridir. Kaynaklar, kamlann Moollar zamannda da byk etkiye sahip olduklann yazar. Drvan- Lgat-it Trk'teki rneklerden de grld gibi, Trk etnlk-kltrel geleneinde kamln temel grevi: b yclk, ersun, falalk ve gelecekten haber vermek ile ilintili olmu tur, (bak: aman) KAMBER ATA: Trkmenlerde, mzisyenlerin ve arkclann genel ad. Adndaki "ata" szc, onun Trkistan kutsallanndan biri ol duunun kantdr. Baz aratrmaclar bu kltn Orta Asya'ya slm'la geldiini dnrler. Mslman rivayetlerinde Halife Ali'nin hizmetisi gibi gsterilen "Kamber" motifinin byle yaygn lamasna, hi phesiz Ali kltnn kendisi de sebep olmutur. Fergana Vadlsi'nde, "Kamber'e ait olduu dnlen ayak izleri ve 288

KAMBER ATA adyla anlan mezan bulunur. Bu mezar bir ziyaret yeridir. yilemek umuduyla hastalar ve ocuk isteyen ana-babalann urak yeridir. "Kamber" motifi Trk halk inanlannda yeni izgilerle zenginle erek at bahclannn koruyucusuna dnmtr. Krgzlar ve Uy gurlar da "Kamber Ata'y atln koruyucusu olarak grrlerdi. Kazaklarsa onun adna: "|lk Ata Kamber" (at bahcs ata kamber) derlerdi. Motifin Trkmenlerde yaygn olan ekli de islm ncesi inanlarla ilgilidir. Trkmen Bah lan. "Baba Kamber"! kendi kutsal koruyuculan olarak bilip, onunla kendi aralan nda ruhani balar ol duuna inanrlar. Bahlann birou. "Baba Kamber"in uykulanna girdiini ve onlara hayr duas ettiini sylerler. Trkmenler arasnda yaylan efsanelere gre. "Kamber" "dtar"n (iki telden oluan, saza benzer biz mzik aleti) yaratcsdr. Onun d utan yaratmas, bazen de eytan'la ilgili bir durum olarak deerlendirilir. "Kamber"in mzikle ilgisi. Anadolu Trklerinin her toplant iin akayla kank sylenen, "Kamber'slz dn olamaz" ifadesinde de kendini gstermektedir. Yok olu ekli de onu lm szlk idealine yaklaflnyor. Sonralan kutsal bilinen yerde toprak yanlm ve O. ine girmitir. Btn Trkmenistan'da mzik hamisi saylan "Baba Kamber" kltndeki baz izgiler paralelini ancak Mslman olamayan halk larda bulabilir. Trkmenlerin "Baba Kamber" hakknda syledikleri. Kazaklann Korkut Dede hakknda sylediklerine ok yakndr. Kor kut ilk samandr. O bahlann da piridir. "Baba Kamber" de mzik hamiidir. O "dtar" yaratmtr. Korkut da "saz". Her ikisi de alg aletlerini eytann anlatt gibi yaratmlardr. Korkut Ata da bir za manlar lmsz olarak dnlmt. "Baba Kamber"in kutsal bili nen mezan hakknda sylenenlere gre de toprak yanlm ve O ii ne girip kaybolmutur. Ne zaman ve nerede ld hakknda ise bir bilgi yoktur. Hatta bazlanna gre O, hl yaamaktadr. Tadkler arasndaki "Kamber"le ilgili inanlar da dikkat ekiddir. Yak Su Vadlsi'nde yaayan Tadklerin inanna gre gkkua, av dan geri dnm "Kamber"in ast yaydr. Kara Teginlerde "Kam ber Bozi" adnda bir ocuk oyunu vardr. Tadk mitolojisiyle ilgili ba2K9

KAMGAN z aratrmalarda "Kamber", "yamur ve yldrm lh "nn ad gibi aklanr. Ancak O'nun Trkmen "Kamberinden farkl okluu ve sadece bir isim bezerlii olduu gr de yersiz deildir. "Krolu" destannn Trkmen versiyonunda rastlanan ve doa s itibariyle Sibirya ve Altay destanlanndaki yeralt dnyasnn kad nn hatrlatan "Zlman Kempir" denilen mitolojik kkenli varln adndaki "Kempir" blmnn, "Kamber" le ilgili olabilecei gr mevcuttur. "Kamber" motifinin derinlerde amanlzmle ilintisi de phesizdir. Eskiden gezgin dervilere ve airlere de "Kamber" denilirdi, tlevsel-anlamsal bakmdan de Korkut. Burkut ve "Kamber" motifleri nin temelini ayn mitolo|k btncllk oluturmaktadr. KAMGAN: Eski Trklerde, hakan ayn anda ilin ulu din adam say lrd. Mitolojik metinlerde kaan (hakan) ayn zamanda kam ilevini yrten ilk insand. O. din ve dnya egemenliini birlikte ieriyor du. Eski Trk hakan, ata ruhlanna adanan trenler yapard. Gktrk devletinin kurucusu olan Aina, ayn zamanda hem devletin lideri hem de ilk samanyd ve aman trenlerini gerekletirirdi. Aslnda hakann tahta kmasnn da dinsel taraflan vard. Tahta Jkanlan ha kan bir kee zerine oturtup, gnein doduu ynden batt y ne doru dokuz kez evirirlerdi. Bu onun g e kmasn, dokuz kat g ap Tann'ya ulatn ve Tann'dan kaanlk "kut"unu al dn sembolize ediyordu. Bu tren, amanlann "ge kma" t renlerine ok benzemekteydi. Mitolojik-trensel geleneklerde, doal olayiann da liderden kay naklandna inanlrd. Yani, dnyadaki dzenin onun adyla ilgili olduu gibi. yamur yadrmak, rzgr karmak gibi ilevler de onunla ilgili saylrd. O doal olaylar zerinde etkili olabilirdi. By lece Kamgan'n ilevi, tarih olmaktan ok, kozmoloji srecinin katlmalyla ilgiliydi. O, hak, adalet ve trenin taycsyd. "Kam" le ilgili dier bir unvan olan "E Kam" ise "devleti ynet m e d e hakann arkada, silah arkada" anlamna gelirdi. Bu unvan, bu anlamyla, din-sihlril ve dnyev egemenlikler arasndaki ball2t><)

KAN gsterir. lin. devletin gc. hakann sihirli gcnden leri geliyor du. Bu anlamda Trk etnik bilindnde devletin gcnn, hakann si hirli gcnden kaynakland fikri hakimdi. Trk hakan, ata ruhlannn ansna yaplan trenlerin yrtcsyd. ilevi eski Ouzlarda yaygn aman ilevine yakn olan Bayndr Han'n atasnn "Kamgan" ad, onun Trklerde hem din hem de dnyev egemenlii kendi ierisinde tayan olduunu gsterirdi. Yani hem hakan hem de din yinlerini yneten bir khin pozisyonundayd. Dede Korkut kitabndaki "Kamgan" da bu eski grlerin izini yaatrd. KAN: lk mitolo|ik dncede hayat gcnn taycs olan lh ierikli bir sembol. Birok kltrel gelenekte hayat verid g gibi dnlen sihirli gl olarak bilinir ve bazen candan ayn dn lrd. Kanlan birbirine kanm insanlann hayattan boyunca, hatta ldklerinden sonra da birbirlerine bal kalacaklanna nanlrd. Mi lattan nce 5. yzylda Herodot'un verdii bilgilere gre, skitler yemin ettikleri zaman kendilerini hafife yaralayp, kanlann bir kaba damlattktan sonra silahlann o kana batnrlard. Sonra her iki taraf da adlann syleyerek bu kandan ierdi. Bu ekilde yemin eden n sanlan hibir gcn ayramayacagna inanlrd. Krolu destannda yemin etmenin "bde imek" eklinde gemesi bu inanJann kalm asdr. Dede Korkut Ouznamelerinde, Kam Bre'nln olu Bams Beyrek boyunda da atann alamaktan kr olan gzleri. Beyrek'ln parmann kanryla slanm mendilin gzne srlmesiyie aglr. "Moollann Gizli Tarihi "ne gre. Cengiz Han, avucunda k ke mii kadar bir kan phtsyla doar. Manas adl kahramann dou mu anlatjrlken de eli kanl doduu yazlr. B. Y. Vladmlrsov'un verdii bilgilere gre. "kann imek" deyimi mecazi olarak kanda insann cannn var olduuna dair eski amanizm grn aktar maktadr. Trklerin efsanelerinde de kahramanlann bir blm, Tann'ya kurban treninden sonra dnyaya gelirler ve doduktan zaman avu] an nda kan olur.
291

KAOS Trk halklarndan olan Irak Trkmenlerinin geleneksel inanlar na gre, kurban kesilen hayvann kanndan azck gtrlp ocu un azna srlrse ocuun zerindeki tm dert ve hastalklar km olur. Gney Azerbaycan'daki Karakoyunlu Trkmenler ise ata-baba gelenei olarak her Bahar Bayram'nda (Nebi Bayram) kestikleri kurbanlann kanlann tarlalann toprana serperler. Nogayiann geleneksel inanlanndaki mitolojik karakterlerden sz eden aratrmaclar, eytan varlk olan kadn grnmndeki Albasl'nn oalmasyla ilgili ilgin bir hikye anlatyorlar. Ecelinin yaklatn hisseden Albasl. kendini yaralar ve bu yaradan akan kan d a m lal an daha sonra onun ocuklanna dnr. Yani O, kendi sinden kendisini yaratr. Bu varlk ldrld taktirde de her dam la kanndan kendisi gibi bir eytan varln ortaya kacana da ina nlr. Bu hikye eytan karakterlerin, eytan lemin kendisinden ya ratldklarn bir kez daha gsteriyor. Genellikle eytan karakterlerin kendi kendilerini yaratmalan, aman mitolojisinde rastlanan bir mo tiftir. Ancak bu inana benzer bir gre dier Trk halklannn demonolojik inannda rastlanmamtr. br dnya hakknda dn celerin taycs kan motifiyle ilgili yazlm olan Azerbaycan Trkle rine ait "aa" destannda anlatldna gre, onun kannn bir damlas hangi lnn burnuna damlatlrsa, annda dirilir. KAOS: Yunan mitolojisinde, btn varln yaratld sonsuz ktle yi bildirir. Kaos anlaynn kk, bu anlamda dncenin mitolojik kaynakl alarndan gelir. Dnyann dzeni, daim geliim ve ekil lenme iinde olan bir sretir. Ancak mitolojik uurda, dnya dze ni, evrenin kaostan yaratlma srecinin zn oluturur. Kaosun, biri yarata, dieri d a t a olmak zere ikili bir doas vardr. Kaosun hibir zaman yok olmadn, dzenin kendi iinde bile yer tutup, onun derinliklerinde var olduunu savunan yaratl idealine gre. dnya ilk kaostan yaratlmtr. Eski ve geleneksel cemiyetlerde, evre lem kk bir evren gi bi dnlr ve her karnda kutsal enerji ve mistik g vardr. Ge leneksel cemiyetin mesken tuttuu yer. kutsal enerjinin en ok top292

KAOS land yerdir. Dnyann gbei bilinen bu yeri evreleyen daire ierisinde ne varsa, dzenli dnyann temsilcisidir. Buna gre. yara tln g kayna, dnyann tam ortasndadr. Kutsal enerjinin top land bu daireden uzaklatka, yabana mekanlara dahil olunur. Daha uzak yerler ise demonik glerin eytan mekn olarak kabul edilir. Btn mitolojik sistemlerde yansmasn bulan kaos fikri. Avrupa geleneinde lk kez Hesodus tarafndan ortaya atlmtr. Antik a n birok filozofu da yaratln balanga olan bu ilk kaosu, daha ok suyla balannlandrmslardr. Hristiyanlk devrinin balamasn dan sonra, kaos nlay artk olumsuz anlam kazand ve bununla birlikte akln yolunda engeller oluturmaya baland. Kaos. artk ya ratln ilk kayna olamazd. Blblrya"ya (Kutsal Hristiyan metinleri) gre dnya, bir hiten yaratlmt. Kaosun tekrar hatrlanmas, orta alara rastlar. Ancak zaman getike yine unutuldu ve birka yz yl getikten sonra, 20. yzyln balannda, sanatsal ve hmanist dncede olsa da yeniden kaosa dnld. Kaos anlaynn son dn, 20. yzyln ikind yansnda oldu. I. Prigojin'in adyla ilgili olan bu geri dn fikrine gre, kaos ve dzen: bir btnn birbiri ne ihtryaa olan iki paras olarak, birbirinin tamamlaycs olarak d nlr. Artk burada kaos:manokszln, hiliin ve yokluun sembol deildi. Mitolojiye gre, evreni oluturan kaos, evrenin kendi iinde g mldr. Mitolojik sistemlerde, yaratl andan bahsedildii za man, kaosun lk su le ballnn dnlmesi de evrenin temelin de kaosun dayandndan haber verir. Kaosun bu ekilde anlamlan d nlmas, ada bilimin kaosla lgili geldii son noktayla rtr. Kaosta, olann biri, dierinden seilmez. Anlalabilmesi iin, onun evrene, dzene ve toparlanmaya ihtryaa var. Kaostan tre mi olan evren bir an mahvolur, kaosu dnp onun ine gmlr. Sonra defalarca ondan kp yenilenir ve yine ona d n p gmlr. Bu yenilenmelerin hepsinde, evrenin ebed balanga olarak kaos ilev grr. Evrenin paras olup onu kutsal yapanlar hari, evrenin kenarnda ne varsa kaostur. Kaos, karklklar lemi ve rastlantlar293

KAOS dan ibaret bir dnyadr. Bununla birlikte, k karanlksz olamad gibi, evren de kaostan aynlamaz ve bazen dzen kendi balangcn inanlmaz ekilde kark doaya sahip olan kaostan alr. Evren ve dzen, yaratld kaosun izini tar. Kaos, datc say lan doasyla, artk yaama gc olmayan, sistemin genel yaps ierisinde kendine yer bulamayan, yararsz ve gereksiz yaplan ken di iinde eritip yok eder. Bu anlamda kaosun, dzen yaratc gc vardr. O mutJak daga veya er balangc deildir. O, temizlen me srecinin gerekli bir yndr. Mitolojik dncede de kaosun, evrenle olan aralksz mcadelesi, onun derinliklerindeki dzenleyi ci doasnn bir rndr. Arkaik mitolojik grleri aktaran, dnyann balangc hakkn daki tm metinlerde, lk yarana balang olarak kaos grnr. Bu metinlerde eytan balang olarak sadece suyun izlerine rastlanr. Mitolojik metinlerden anlaldna gre. Trk Tannalk dnya gr nde, yaratln dzene girmeden nceki kaos haline, TengizTenz" denlllrmi. Yapsal bakmdan su ve denizle bal olan bu an lay, yapszl ak bir ekilde irade ediyor. nk ezel yeryz, batan basa bir sular lemi olarak dnlmtr. Yani dnya ba langta, batan baa bir tek denizden, sular leminden veya baka bir deyile kaostan ibaretti. Dzen ve kaos anlaytan birbirinden ayn deillerdir. Kaosun iinde, mmkn olabilecek kadar yaplandna balang da vardr. Kaosla lgili olduu dnlen ilk su, baz mitolojik sistemlerde ev renin bir nceki halini anlatr. Bu anlamda dnyann ve yaratln znde, kaos anlaynn ayn bir yeri vardr. Dnyann dzene gir mesi ve dzenli bir sistemin yaratlmasnn yolu. karanlktaki g olan kaostan ve onun yoklukta banndrd olanaklardan geer. l gintir ki byle dnldnde "Kader" anlayna da yol grnr. nk kaderin kendisi de yokluktaki olanaklann birbiri ardndan s rayla var olmas demektir. Her an deien ve her an yenilenen dnyann yaratlnda, ka osla evrenin rol eittir. Srf kaosun sayesinde, dnya durmadan ye nilenir. Bu anlamda kaos dnyann dzenini salayan bir olaydr. 294

KARA U H A Evrenin iinde var olan bir g iken, kaosu dana balang hesap edip, yaratl onsuz dnmek yanl sonulara yol aabilir. Bu yzden de bilimsel yazlarda, kaos anlay dzensizlik ve karmakankik anlaynn sembol olmaktan akp, yapsaialk ve dzenlilik anlayyla bal bir ierik kazanmtr. Gerekte de yap adna ne varsa, hepsi kaos denilen eyin inden dog(ul)mutur. Yapsaialk anlay da sistemin ayn ayn unsurian arasndaki balantnn ta ken disidir. Bylece mitolojideki kaos anlay, dnyann balangayla il gili dncelerin aynlmaz unsurudur. KARA-KURA: Trk halklannn geleneksel dnya grlerinde yer alan, ackl, eytan bir ruhun ad. Anadolu Trklerindeki baz inan lara gre, yeni doum yapm kadnlan korkutarak derierinl gkanp gtren varlk Albast deil, "Kara Kura" ruhudur. KaraayBalkariann demonolojik grlerine gre ise insanlara korkulu kbuslan ve karabasanlan gnderen d e O ' d u r . "Kara Kura'nn ady la bile ocuklan korkuturlar. V. A. Qprdlevski'nin grne gre, "Kara Kura", ekilsiz ve bi imsiz dnlen bir varlktr. "Kara Kura-Kara Kuru", eski alarda nsanlan uykuda yakalayp stlerine kerek korkutulmu. Sonra nefes almalann engelleyerek ses akamalann nler, dgerleri alp gtrrm. Bu varlklar kedi gibi hafiften ve sakin sakin gezen can l biiminde betimleniyordu. "Karabasan" da bu kt ruhun zellik lerine bal olarak yaratlmtr. Azerbaycan Trklerinin dilinde "kara kura basmak" radesi var dr. "Kara Kura" ifadesine Dede Korkut Kitabnda da rastlanr. /Mito lojik bir varlk olarak, adnn bu anlam, onu karanlk dnyann ey tan glerine balyor. KARA UHA: Azerbaycan Trkleri arasnda gze grnmezlerden olduuna inanlan, evliya olarak da bilinen demonolojik bir varlk. Baht ve talih kavramlanyla ilgilidir. nanlara gre, insanlann ardn dan gezip dolar ve onlara yardm eder. "Kara uha bir nsanla ge zip dolamyorsa, o insann baht yatmtr" ve "talan kesin uhas
295

KARA KIRNAK yatmtr" eklinde cmleler vardr. Ama birinin "Kara uhas" yatmamsa, "talan kesin Kara uhas dik duruyor" derler. nana g re: "Kara uha. evliyadr. Ev kapsnn eiinde durur ama gze g rnmez. Evin eiine vardnda selam vermelisin" denilir. Eik ise kendi mitolojik anlamna gre, iki dnyann snn ve marjinal bir mekn olarak yorumlandndan bu gze grnmez varln da ay n ekilde her ki lemle de ilikisi vardr. Mitolojik metinlerde. Azerbaycan Trklerinin inandklan "Kara uha"nn bir melek olduu geer. Ve insandan yzn evirmemelidir. yi nsann "Kara uha "s hibir zaman ona yz evirmez. Her zaman hayrl iler yapar. Ama "Kara uha" yz evirirse i bo zulur. "Allah hi kimsenin Kara uhasn yatrmasn" derler. Salavat okuduklannda da "Kara uhann yznn nuruna salavat!" derler. Birinin bana bir kaza gelirse "Kara uhas yatt, mr batt" denilir. KARA KIRNAK: Trkmenlerin demonolojik grlerinde, rmaklar ve bu anlamda suyla bal olan eytan bir karakter. Ancak onun hakkndaki inanlar belli yerlerle snrldr ve Trkmenlerin tamamn da pek fazla yaylmamtr. nanlara gre "Kara Krnak": kadna benzeyen, bedeni batan baa kllarla rtl bir varlktr. Suda olan bir insann stne gelip, zarar verebilir. Onun iin de eski zamanlarda ocuklannn suda oy namasndan ve boulacaklanndan korkan anneler, onlan "Kara Kr nak" ile korkuturlard. Ondan sz edilirken, adna bazen "Su Sahi bi", bazen de dn denilir. KARA KU: Trk amanlan "kara ku'a yardma ruhlan gzyle bakp, yz tutarlard. A. Divayev'in kaleme ald aman arklarn da bahsinin "kara ku"a bavurmas olayna rastlanr. Kumandinlerd e . aman lan n olaanst gce sahip olan yardma ruhlannn ba nda "kara ku" geliyordu. Teleut samannn davulunda da bir "de mir trnak kara ku" resmi yer alrd. orlann grlerinde de yar d m a ruhlann lideri "kara ku" adn tard. Onlar "kara ku"u Erlik'in oullanndan biri bilirlerdi. Altay amanist Trklerine gre, l296

KARA U M A Y g e n i n bir olu "kara ku'tu ve o, gklere aka zaman samanlara yardm ederdi. Manas destannda yle bir hikye an latlyor: "Kara ku, ErTtk' yutar. Ka ra kuun yavrulan, "anne dev ylann a zndan bizi o kurtard" derler ve bylece d e Er Tstk, kara kuun kamndan sa kurtulur ve glmseyerek tekrar dnyaya dner." Bu motif, aslnda ulu amann lp-dirilme motifinin destan ve hikyelerde deiime uram halidir.

^tay * * * * *

"Kara ku" ad, anlam olarak "Sumorg'la ayn ierii tar ve o da yapsal-anlamsal zelliklerine gre. mitolojik bir varlk olan "Sumorg" kuunun aynsdr, (bak: Smurg) KARA UMAY: Hakaslann inannda, bir evde arka arkaya ocuklar lrse, "Kara Umay"n o e v d e mesken tuttuuna kanaat getirilirdi. Bu durumda aman anlp. "Kara Umay" o evden kovmak iin tren yaplrd. "Kara Umay" herhalde Umay motifinin kendisinden kopup aynlmtr. Eski mitolojik btnclln deiime uram ekil gibi, onun hem evrenle hem de kaosla balants olduu dnlebilir. Bir Bereket lahesi olarak evrenle ve bir lm Melei olarak kaosla ilgilidir. V. Verbltski Umay'n lm melei anlam tad verileri de aktarmtr. Bu verilere gre, "Umay Enzi" (Umay Iezi), "ocuklan koruyan hayrsever ruh, lm melei, lenin ruhunu arlayan" an lamndadr. V. Radlov'un szlne gre, "Umay" ad oriarda da ayn anlama gelirmi. . Sami Lgatinde. "Umay" hakknda "kk yatakileri korkut mak in, cahillik yznden uydurulan korkun bir varlk" gibi bir aklama yer alyor. Analann ocuklan korkutmak in anlattklan "ocuk Umosu" da Anadolu Trklerindekl " O m a a " motifi de "Umay" motifinin eski yapsnda eytan mekn ve kaos yaratan glerle ballnn izlerini tarlar.
297

KARABASAN Hakaslar, ocuklar sk sk hastalandklar zaman. Umay lahe si'nin grntsn hazrlarlard. Bu, mavi renkte giydirilen ve pek de byk olmayan bir oyuncakt ve "eek may" adn tard, (bak: eek may) KARABASAN: Genel anlam gze korkun bir eylerin grnmesi demektir. Bu yzden de korkulu ryalar karabasan olarak yorumla nr. Krgzlarda ocuk doduu zaman annenin lm, en korkun kt ruhlardan olan Kara Albast'ya balanr ve "kara bast" denilir. Uygurcada "karabasma" szc, "Al basma" yerinde kullanlan bir kavramdr. Bu kavram Kazaklarda "kara bas" olarak bilinir. Azer baycan Trkesinde ise "kara bas", "karamat bas" gibi ekilleri vardr. "Karabasan" ve benzer ekilleri, anlamsal olarak. Trkologlann Albasti hakknda verdikleri anlam ve ilevlere ok yakndrlar. Bir za manlar Akadlann nefret ettikleri varln ilgili "Karibatu" inana da i levsel ynyle "karabasana yakn durur ve bu bakmdan Azerbay can Trklerinin mitolojik inan slan nda kendi izlerini korumutur. Bu. Azerbaycan dilindeki "karamat bas" ifadesinin bir rastJan sonu cunda ortaya gkmadn da gstermektedir. Eski Azerbaycan Trk leri de "Karibatu"nun kt ruh olduuna ve Albas'ya (Lamastu) yakn bir ilev grdne inanrlard, (bak: Kara Kura; Karamat) KARAMAT: Eskiden kt ruh olarak bilinen mitolojik bir varlk. "uva Dilinin Etimolojik Szlg"nde "kiremet" eklindeki bu sz cn anlam "kinli, aakl ruh" olarak geiyor. Bakurdarda yaayan Tatarlann dilinde ise "kiremet", "hayrsever ata ruh, koruyucu ruh" anlamna gelmektedir. Barbin Tatarlan ve uvalar, bu ruhlan mem nun etmek iin deiik kurbanlar verirlerdi. "Karamat" klt Voigaboyu Trk halklannn mitolojik dnya g rlerinde geni yer tutar. ada Azerbaycan Trkesinde de bu eski eytan varln ad, "karamat basmak" deyiminde korunup kalmr. Birinin keyfi yi olmad zamanlarda "onu karamat basmr" denilir. Baka Trk dillerinde hem deyim olarak hem de tek ba298

KARAMAT
na kullanlan "karamat" szc, Azerbaycan dilinde bu deyimde kalplamtr. Demonolojik hastalklann kiiletirilmesi, tamamyla kt ruhlan tanmlayan balca kaynaklardandr. Kiiletigi objeyle ball ko pan motif, kt gcn taycs olan karaktere dnr ve deiim geirerek demc>nolopdeki karakterlere yaknlar. - Karamat" n genel anlam da hastalkla ilintilidir ve dier anlamlan da bu tanmn t revleridir. Trk dillerinde B er g, kt ruh" anlam, onun ilk anla mn gsterir. Yakutadakl "uursuz, lanet edilmi" anlamnda kul lanlan "kanmmt" szc de anlamsal olarak "karamaf'la ilgilidir. Bu szck, haa tapan Tatarlann dilinde "kiremet" olarak kullanlr ve "kurban, kurban kesme" anlamna gelir. Bilimsel yazlarda onun Arapa'daki "keramet" sznden geldi ine dair grler vardr. Ancak bu fikirler hi de dddl verilere da yanmyor. Szcn sadece grsel benzerliine baklarak Arapada "mucize, evliyalann gsterdii mucize" anlamna gelen "kera met" szcyle ilgili gsterilmesi doru olamaz, "Karamatkiremet" kltnn Saka Trklerinde var olmas bile, onun Arap kay naklan na balamann mmkn olmadn gsteriyor. stelik "kt nah. er g" anlam fade eden bu kavramn "mudze, keramet" ynnde bir anlamsal gei yapmas da mmkn grnmyor. Trkologlann bir grne gre, "karamat/kiremet" klt, eski n Asya halklannn mitolojik dnya gryle dorudan balantl dr. Akad mitolojisindeki ki kt ruhtan biri olan "karamat" ruhu, ayn mitolojik sistemdeki Lamastu-Albasti ruhuyla levsel bakm dan benzerlik gsterir. Aratrmaclara gre. Azerbaycan Trkesndeki "karamat bast" deyimi de rastlant sonucu olumamtr. Eski bir inanan izini ta yan mitolojik kaynakl bir ifadedir ve eski Akadlardaki "Karibatu" adl kt ruhla lintiyi gsterir. Akadlar "karibatu", Trkler ise "kara mat" dedikleri kt ruhun varlna gerekten de inanmlard. Dil bilgisi yorumlan, kkleri milattan nceki 2.. 3. bin yllara dayanan bu iki mitolojik varln adlannn bir kaynaktan geldiini kantlyor. "Karamat" szcnn kknde bulunan "kara"nn "kt g. 299

KARATABAN er g" anlamlanndan meydana gelen "korku" anlam da vardr. Bu szck. uvaada "ka:rav" eklindedir ki onun da 'karamat"la bal olduu dnlebilir. "Karamat" kavramnn ikinci blm olan "mat" ise aratrmaalarca hl zlememitir. KARATABAN: Azerbaycan Trkleri arasnda eski alardan kalma nanlara gre. gece doan bir kii "karataban" saylrd. Byle biri nin aya uurlu olmazd ve nereye giderse, hangi ie balarsa so nu uursuz olurdu. KARGI (BEDDUA): By karakterli metin formlleridir. Karglar dan ama, szn etki gcnden yararlanarak, arzulanan sonuca ulamaktr. Karg metinleri, betimlenenle arzu edilen olaylar arasn da paralellik zerine kumludur. Bu metin formllerinin balca izgi si yaratana, doal glere ve dier objelere yz tutmaktr. Onlara yalvarmak veya bir eyin olmasn istemektir. Karg her eyden nce dinsel trenlerle balantldr ve onun balca blmn oluturur. Karg, zamana ve mekana gre ve belii syleyi kaynaklanna bal olarak, erik itibariyle riteidir. Bu nun iin de karg denildii zaman, kargn sadece szel metni de il, ona uygun trenler de anlalmaldr. Onun ritellikle ilintisi, kar g metninin zerinde herhangi bir deiikliin yaplamayacama da kendini gsteriyor. Azck bile deitirilmi kargn by gc nn kaybolacana nanlrd. Karg lan n temelini, gerekle hayal dnyasnn karlkl ball, insanla doa arasndaki aynlk ve onlann birbirini tamamlamas, b yk lemle kk lemin (makrokozm ve mikrokozm) ilikileri ve bunlar gibi fikirler oluturur. Metin olarak karglar, ok bilgiler ier diklerinden, eski kltrlerin aratnlmas iin ok nemli kaynaklar dr. rnein, Azerbaycan Trklerinin dilindeki "dnelgesi dnm" veya "ipin kinisin" gibi, eski mitolojik gr ve Inanlan yaatan bir ok deyimde olduu gibi. nsanlar, Azerbaycan'n birok yerinde, son dnemlere kadar, kargn gcn zerlerinden atmak iin. pirlere, mescitlere giderlerdi. 300

KARI KARI: Mitolojik zeminde olumu bir destan kahraman. erik olarak baland Ulu Ana btncllnn birok izini tar. Trk etnik-kltrel geleneinde mitolojik Ulu Ana'nn en eski rneklerin den biridir. "Kan" motifi, mitolojik temeline gre, reme, verimlilik ve bereketi sembolize eden mitolojik bir btncllkten gelmektedir. Mitolojiyle ilgilenen bilim adamlan bir dnem g e ykselip, kahramanlara tlsm yapan bu motifin, aslnda bir kara bulut veya duman olduunu kantlamaya alyorlard. Bu motif, lm geti ren, datc balangla da ilgili gsterilmitir. Mitolojik btncl lkten gelen bir motife byle bir bak, onun neyi sembolize ettiini anlamaya pek olanak salamyor. Ulu Ana. lahe Ana ve benzer adlarla bilinen lk mitolojik btn cllkten kopup ayn lan motiflerin mitolojik anlam bakmndan zt ynlerde deiim geirmeleri de mitolojik kurallara tabidir. Yani, bu btncllk ve ondan kopan koruyucu ruh motifleri bir yandan r nein, ksrlara ocuk sahibi olmak iin yardm etmek veya ocuklann koruyuculuunu yapmak gibi bir levler yrtrken, dier yan dan da ocuklan kanp yiyebilirler. "Kan" motifi de bu yapda bir motiftir. Bu motifin, eski yapsal ve anlamsal olarak geni potansi yellere sahip Ulu Ana btncllne ballnn bir gstergesi de onun su le olan ballnda ortaya kmaktadr. Azerbaycan Trkle rinin mitolojik inanlanna gre. sabahlan ve akamlan suyun bana gelirken selam vermek gerekiyor. nk onlar, "Kan Nine" diye bir varln suda yaadna ve kzarsa insanlara zarar verebileceine inanrlard. "Kan" motifi, eytan bir motif olduundan dolay da yeralt dnyasyla balantldr. "Yiit ve Kpe giren" adndaki Kazak hikayesinde, "kpe giren kan "nn ller dnyasyla ilintisi vardr. Ve yeralt saltanatnn sahibi olarak karmza kar. Orta dnyayla ye ralt dnyas arasndaki kuyudan kan "kpe giren kan"nn yeralt saltanat sahibi olduu, tutsak ettii insanlan ar zindrlerle duvarla ra balamak gibi lerinden anlamak mmkndr. "Kpe giren ka rt" da ayn Tepegz gibi. her gn bir nek, bir koyun ve bir de nsan yer.
301

KARI Kan motifiyle ilgili Azerbaycan Trk hikayelerinde kullanlan "kp kans" iradesi de onun eytan varlk olmasndan kaynaklan yor. "Kp kans" ifadesi aslnda Ulu Ana motifinin izlerine de iaret ediyor. Kp, sembolik adan, reme, verimlilik ve lp-dlrilme (veya lp-geri dnme) kavramlann kendinde birletiriyor. Eski alarda kpten defin kab olarak yaraianmalan da bu anlayla baldr. llerin konulduu kil kpler, halklann byk bir blm nn gznde "ana rahmini, kadnn hayat verici organn" semboli ze ediyor. Kp mezara konulan l, ocuun ana kamnda olduu gibi, dizleri ve ba gsne doru bkl vaziyette konulurdu ve yer anann kamndan tekrar doup, tekrar dnyaya geleceine ina nlrd. Azerbaycan hikayelerinde sihirli, tlsml ve olduka kt betim lenen, bazen gze grnen, bazense grnmez olan, nsanlara sa d e c e zaran dokunan er g "frite" de "kp kans "dr. . Sami L gatinde "dnlerin en korkuncu" olarak verilir. Birok Trkistan bahiinin uykusuna gelen, onlara davul gt rp, bahlk yapmaya zorlayan, beyaz sakall kan motifi vardr. O her eyi grr ve bilir. Bu beyaz sal kan, kadnlara doum zama nnda yardm eder ve onlan korur. "Kan" motifinin ikili ilevinin te melinde herhangi bir kltrel gelenein etkisi deil, mitolojik b tnclln kendi doasndan gelen zellikler bulunmaktadr. K mevsiminin kendisi. Azerbaycan Trklerinin mitolojik gr lerinde ihtiyar bir kan eklinde betimlenirdi. Bununla birlikte dnya seliyle ilgili Trk hal klan arasnda yaamakta olan mitolojik hikyelerde de "kan" motifine rastlanr. Azerbaycan mitolojik me tinlerinde anlatlanlara baklrsa, dnyann sonu geldiinde btn canllar lp gidecektir. Geriye kalan bir "kan nine", bir de kurt ola caktr. Dnyann sonundan sz eden mitolojik metinlerde "kan" motifine rastlanmas, bu konularn kozmogonik metinler erisinde olmas bakmndan, yaratl srecindeki "ulu a ana" motifini and ryor. Azerbaycan mitolojik metinleri ierisinde evrensel kazay an latan mitolojik metinlerdeki "kan" ise l p-d iril meyi gsteren yer yzn sembolize ediyor. Btn bunlar, mitolojik "kan" motifinin. 302

KAYBEREN yaratl srecindeki mitolojik lahe Ana l^tncllnden geldiini ve onun izlerini tadn gsterir. "Kan nine" motifinin, yazl edeblyatiardaki bir ekil de yedi r maktan tede, yedi dan arkasnda yedi tlsmn iinde oturup ge ce gndz yn eirmenini dndren "Zamane Kan" motifidir. Bu "Zamane Kan" motifi, insanlann talihini kantinr. Dnyadaki btn karmaalar da ondan kaynaklanmaktadr. Mitolojik nanlarda, nsa nn varl gkyzyle ilgili dnlrd. Azerbaycan Trklerinin inanlanna gre, herkesin hayati gizil bir iple gkyzne baldr. Ve o ipin knlmasryla insann mr sona erer. KAYBEREN: Krgzlann iyiliksever ruhlar arasna dahil ettikleri ve "kayberen", "kayp eren" veya "kayp eren" adlanyla andklan ruh lar, dalarda yaarlar ve hayvanlan korurlar. Krgzlann nanana g re bu ruhlar, hayvan lan n artp oalmasn salarlar. Ancak kzdnldklan zaman da hayvanlan telef edebilirler. Bunun in de ava k madan nce, uurlu gemesi iin "kayberen"den yardm sterler. Son zamanlara kadar yal lan n bile. " kayberen" ler hakknda agk bir fikri yoktu. Ancak tm anlatlan lan incelemek, arat rmaalara on larla ilgili baz bilgiler kazandrmtr. Dalarda, talarda yaayan ve hayvanlan koruyan bu ruhlar, ayn zamanda yaad klan yerin iyesidirler. Onun in, dadayken bir tehlikeyle karlaan Krgz, "kayberen"den yardm ister ve "Bana dolanaym kayberen, krk iltan, yardm eti" derdi. "Kayberen"in mal, hayvan iyesi ve koruyucu olduuna ilikin grler, sanki Da Ruhu inana ve iltan motifiyle kaynayp kans n tr. Krgzlann grlerine gre, iltanlar da "kayberenler" gibi dalarda yaayp, hayvanlan korurlard. Onlann says krk olduu iin de onlara "krk iltan" denilir. Kayberen hakkndaki bir rivayette yle deniliyor: "Bir kan koca nn hi evlad yoktu. mrleri boyunca ocuk sahibi olmak iin Al lah'a yarvanriar. Allah onlara, yalanp gten dtklerinde, krk evlat verir. Yal ift. bu ocuklara bakamaz ve onlan gtrp daa brakrlar. Kayberenler gelip onlan yedirir. iirir ve bytr. Bu krk 303

KAYIP ERENLER ocuk bydkten sonra, insanlann gzne grnmeyen koruyu culara dnrler." Kazak halk kltrnde gze grnmeyen varlklar veya eytan lar olarak bilinen "kayp ren" ad, "Baba tkti at aziz-Kayp iren krk ilten" iradesinde karmza kmaktadr, "kayberen" ad iki sz ckten oluuyor. "Gze grnmez" anlamnda olan "kayp" ve "kutsal, nur yzl" anlamna gelen "eren." Nur yzl eren olarak bilinen, saylan krk olup, insanlann gz ne grnmeden onlann arasnda yaayan ve doast glere sa hip olduklanna inanlan "iltan" motifleri Orta Asya'nn dier halklannda da vardr. Kayberen inana ata kltyle baldr. Onun adna, Trk halklarnn birounda rastlanabilir. Anadolu Trklerinde "kayb erenleri" eklinde rastlanr ve eski Inanlann bir izi gibi. evliyalar hakkndaki grlerden kaynaklanan bir anlay irade eder. Bu na na gre "kayberenler". eviiyalann insan klna girmi ruhlardr lar. Gze grnmeyen bu eviiyalann yaad klanna, daha ok da balan nda olduklanna ve yaadktan yerin evresindeki nsanlan ko ruduktan na nanlr. nsanlar onlara saygszlk etmekten korkarlar. Yerli halk tarafndan her yln yaz ve sonbahannda "kayberenler" iin kurbanlar kesilir. "Kayp erenler" ("kayberenler", "kayb eren") kavram, en ok "kanlar" ve "krk iltan" anlamnda kullanlmtr, (bak: Eren; Krk Erenler-Kklar) KAYIP ERENLER: (bak: Aranklar. Eren; Kayberen) KAYI BALDIR: Irak Trkmenleri, Anadolu ve Azerbaycan Trkleri arasnda ocuklan korkutmak iin uydurulan bir varlk Anadolu Trkleri ve Kazaklann "Kay Bacak" ad verdikleri "Kay Baldr", ayaklan kaytan olan gulyabanidir. O, kendi ayaklan zerinde du rup yryemez. Bunun iin de yoldan giden insanlan aldatp, onun boynuna biner. Sonra kay ayaklan m onun beline ooiayp, yolu bi tinceye kadar onun brakmaz. Elsiz ve ayaksz bir htiyar grnmnde olan bu varlk, rmak kenarnda oturup, gariban bir grn sergileyerek, oradan geen304

KAYRAKAN lerden, onu omzuna alarak rman dier kysna geirmelerini rica eder. Kim onu omzuna alrsa, "Kay Bald r~n kamndan bir anda ylana benzer arn uzunluunda iki ayak kp, yolcunun bedeni ne sanlr. Elleriyle de sk skya sanlp, "Ne dersem, onun yapacak sn" diyerek, o insan kendi klesi yapar. Sylenenlere gre "Kay Baldr" uzadka uzanan, ba bulutlara deen korkun bir canldr. O, akam ezanndan sonra ortaya kar. Bir yoruma gre, byle bir hikye anlatlarak, ocukJann akam ka ranlnda evden gkmalannn ve yaramazlk yapmalannn nne geilmek isteniliyormu. "Kay Baldr" motifi, mitolojik szlklerde Arap halk kltryle de aklanr. KAYRA KAN: amanizm dnya gryle yaayan Altay Trkleri nin mitolojik inanlannda "Kaargan" (Kagir gan) adnda bir varlk yer almaktadr. On yedi yolun kesitii yerde yaar ve lgen'le Erlik arasnda araclk yapar. Tann'nn mjdecisi olan "Kayrakan" veya "Kayra Han" ad. Tuva Trklerinin dualannda geer: "Tann'mn kay n!.. Gk Br erenim Kayrahan!.. Boz kurdum!" Altay aman m e tinlerine gre ulu "Kayrakan", k yeryznde, yaz ise gklerde geirir. O, deiik renklerde yldnm aktnr. Bu yldnm kimin ba na derse, o insan aman olur. Q. Potann'n yazdna gre. Altaylar yldnm akt zaman "kayrakan" derlerdi. Uryanhay ve Soyonlar ise ki tr eren olduu gibi ki tr "kayrakan" olduuna na nrlard. Bunlardan biri yerde dieri ise gkyznde yaar. Gky znde yaayan, yldnm akbnr. M. Eliade'ye gre, Yakutlarda Gk Tann'snn izi olan Tangra Kayrakan" ile aman ok fazla birbiriyle uramazlar. Kazaklar arasnda Kayrhan bahii olan ve sonsuzlua are bu lan amann adnn "Kayrakan" olmas da dikkat ekiddir. Bununla birlikte. Nevruz Bayram ile ilgili ark szlerinde "Kayrahan" deni len bir aakl ruhun adnn gemesi de olduka anlamldr. Aynca. aman dualannda Erilk'ln kendisi de "Kayra Han" adryla anlr. Koru yucu ruh, evliya Umay Ana'nn Slblya aman dualanndakl adlanndan bir de "lmay e Kayrahan"dr.
305

KEEL Altay Trklerinin Tengri Kayrakan" dedikleri varlk, ulu Tann'dr ve buradaki "Kayrakan" sz "korumak, saklamak, himaye etmek" anlamndadr. Bu szck Trk dillerinde geni bir yer bulan "kavra mak" fiilinden tremitir. Bu zellik, Mslmanln kabulnden sonra, Allah'a ait olmutur. Yaratl destannda Tann Karahan" de nilen ve yeryznn yaratcs saylan Tann, lgen ile ayn olduu dnlen ilk yaratl andaki din-mitolojik varlk olarak bilinen Tengri Kayrakan"n kendisi olabilir. Moollann tapndklan dalara verdikleri srat olarak bilinen "Kainhan"n, "kk, sevimli" anlamna gelmesi de dikkat ekicidir. Hakaslann geleneksel grlerindeki "Kayrakan" anlay, tm gk ruh lan n adna eklenen bir sratt. Bu, slm'daki Allah'n "Rahman, Rahim, Halik" gibi vasflanna uygundur ve Taala" kavramna yakn bir anlam ifade eder. Eski Tuvallar, en byk yarana ve en ulu g olarak glcyzne taparlard ve onun ululuunu "Kayrakan" diye rek gsterirlerdi. KEEL (KEL): Trk halklan kltrnde geni yer tutan, mitolojik ya pl, alaya bir kahraman motifi. Esas kahramann yardmcs gibi or taya kar. okbilmi olmakla birlikte, hilekrlk zellii de vardr. Baz destanlarda, kahramann kendisinin kele dnerek br dn yaya gitmesi, aratrmaalan, kel motifinin de dier yardma karak terler gibi kahraman motifinden tredii fikrine gtrmtr. V. Propp, sihirli hikyelerde, kahramann kafasna kei derisi geirerek geici olarak kendini kel grnmne sokmasn, inisiasiya merasimleriyle ilintili dnyor. Kel karakteri, amanizmdek amann koruyucu ruhlanyla ayn levi yerine getirir. Altay efsanelerinde kel aman kadn motifi var dr. Savaan ordunun ardndan gelir ve elindeki davulla kamlk ede rek, lenleri diriltir. Mitolojik Ulu Ana Btnlnn unsurlann ta yan "Kpegiren" ve byc kan gibi motiflerin kel betimlenmesi, br dnyayla olan ilintilerinin bir gstergesidir. Bir Kazak hikyesinde, Taza" (kel anlamndaki "daz" szc nden treme), gneli bir gnde firtna gkanp. kar yadrarak 306

KELEEN her taraf toz duman iinde brakr. Aratrmaclar Taza"y dier demonik varlklarla karlatrdklannda benzer zellikler buluyorlar. Kazak ocuklan da kar frtnas olduu zaman Tazdn yine g e t " (Kelin evine git) derler. Sibirya Tatariannn geleneksel grlerindekl firtna yaratan eytan ruh da kel bir kadndr. Mool inannda -Sulum" denilen eytan da keldir. Bunun iin de kel karakteri br dnyaya zg varlklarla ilgilidir. Manas destanndaki bir sahnede. Colay Han. bir yere akn etmeye hazrlanrken. Tanryla haberle en" Targl Taz" adndaki kahine srt kemii ile fal baktnr. Mitolojik motiflerle zengin "Altaln Sayn Sme" destannda da kahraman bir kel olan olup. gkyznn yedi katn ve yldzlan dolar. Sibirya amanlannn dualannda da "Ata kel Tann. kel Tan n'nn kk olu. beni zengin eti" denilir. Aratrmaclara gre, bu radaki "Ata kel Tann" Mool kkenli olan. "I malan Tengri "nin evirisidir. Dier Trk halklannda, kel (zbek), kela (Trkmen), Ke lolan (Trk) gibi adlarla bilinen motifin ana gk noktas, Azerbay can halk kltrndeki "Kelniyyat"tir. Bu adn anlam da "kel" de mektir. Krolndaki "Kel Hamza"nn bir ad da "Kelolan"dr. Azerbaycan Trklerinin gnei arma merasimlerinde de "Kel Kz" motifine rastlanr, (bak: Kellik) KELEEN: Yakut amanizmlne gre kamlk yapt zaman amann yannda hazr bulunan bir ruh. Saka Trkesinde bu ruhun adryla bir likte ou zaman onun bir zellii gibi olan, yanmclg bildiren "Keltegey" lakab kullanlr. Bu ruhlar gklerden yere inen bulut kz lan nn insanolu ile dnsel temasndan tremilerdir. aman nan lanna gre. bu ad artnda bilinen tm ruhlar, gln grnl ve peltek dillidirler. Konutuklan zaman acayip bir ekilde kekelerler. Kekemelik demonik dnyayla balln veya insanlarla ruhlar ara snda aracln bir gstergesidir. Haddinden fazla kskan bir koca grnmnde dnlen "Ke keni", aman davuilannda daha ok hilal eklinde izilirdi. ehvet duygusu yaratp cinsel istek uyandran ruh gibi tannan "Keleeni" tek gzldr ve her iki aya da topaldr.
307

KELLEGZ Yazlanlara gre samanlar, kaan yardma ruhlan geri getirmek iin, "KeleenTyi gnderirlerdi. Bunun dnda genellikle "Keleen" her zaman amann szn dinlemez ve iini her zaman vicdanla yapmaz. Bylece hastalk yaratan ruhlan aramaktan bazen ekinir veya onlan korumak iin bile bile yalanlar syler. KELLEGZ: (bak: Tepegz) KELLK: Trk mitolojisinde demonik varlklann olduka yaygn a retlerinden biri. Kel olmalan, bu varlklann br dnyayla ilgilerinin bir gstergesidir. br dnyaya veya hikayelerdeki deyimle, "gider gelmez"e yollanan kahramanlar bu yeralt dnyasnn iaretlerini ka bul edip, kele dnrler. Atlaryla birlikte kel klna giren Trk hikaye ve destan kahramanlan, bu yolla "ilh g"e kavumu sa ylrlar. Kahramanlar gklerdeki savalarda g bulmak iin kel olur lar. Ve bulduktan bu gle, dnyalar arasndaki engelleri aabilirler. Koz Krps'e, yal bir kadn, kln deitirip kel olmas in t verir. Azerbaycan Trk hikyelerinde kahramann kel grnn ka bul etmesi. Sibirya'nn Trk halklannda kahramann veya atnn mu cizev bir ekilde kele dc^mesryle benzerdir. Baz destanlarda kahramann kel bir ocua dnmesi, baz aratrmaalar taraln dan, onun yan diri olmas gibi aklanmtr. V. Propp, kahramann kele dnmesini motiflerin en eskisi sayar. Yeralt dnyasnn lideri olan Erlik'n bindii kzn br zellii de kel olmasdr. Buryat inanlannda ba Tann olan, Altay Inanlannda da ba tann seviyesinde tutulan (aslnda se koruyucu ruh olan) T a z Kaan" (Kel Han) da bu zellii tayanlardandr. Orak ve Mamay destannn kahraman, demonik tabiatl, tek gzl, tek elli ve tek ayakl kel bir kadnla evlenir. Yakut inanna gre kt ruhlar olan Abaaslar, tek ayakl, tek gzl ve keldirler. Proto-Mool halk nn nanlanna gre. onlann ulu ecdad kel biriymi. Orta Asya'daki Avar (Juan juan) imparatorluunu kuran slalenin ceddi de kel karal biri saylrd.
308

KIDAY BAHS

Karada sa olrnarnas, dnyaya geliin ve douun sembol sa ylrd. Geid lm gibi sembolize edilen inisiasiya merasiminde pran sagnn kesilmesi, lmnn ardndan yeniden douunu sembolize ediyordu. Burada gl, kellik ve d o u m kavramlan, lk arkaik anlamlaryla kendini gsterir. Trk halklann geleneklerinde ocuklann salarnn kesilmesi inisiasiya zellii tamtr ve destan kahramannn nisiasiya merasiminde olduunu gsteren kellik zelliiyle ilgilidir, (bak: Sa) KEMBER: (bale Kamber Ata) KER YlflPA: Ylbegen'ie birlikte Altay metinlerinde de sk sk rastla nan mitolojik bir karakter. Bu ad, "ker" (hahr) ve "yutpa" (yutma) szcklerinden olumutur. Onun dier bir ad da "Ker Balk'tr. Al tay amanlan nn cppelerinin bir yerine, adna "Yutpa" denilen bez paras aslrd ve yeralt dnyas canavarlann temsil ederdi. Yeryznde yaayan "Ker Yutpa" koca bir ylan, "Ker Balk" ise koca bir balk eklinde betimlenir. nana gre onlann leri karanlk bir lemdir. imdiye kadar yuttu klan tm insanlar ve hayvanlar ora dadr. "Ker Balk". oriann geleneksel din grlerine gre, dnya nn tam ortasnda ykselen "Pustag" dann altndaki sulardan olu an lemde yaar. Onun her kprdadnda yer titrer. Gney Sibirya Trklerinin inanna gre, hayvanlann "kut"u ve ocuklann "yula" denilen ruhu, dnyann tam merkezindeki dan zirvesinde yaa yan "Ker Baln" kamnda korunurdu. Alt enesi yere deerken st enesi gkyzne dokunan bu balk benzeri canavann enelerin den biri souu, son bahan ve k getirir. Dier enesi ise sca ve yaz. "KerYupa" olduka eski bir motiftir ve sembolik olarak, kaosu, balanga, karanl ve ktl temsil eder. KIDAY BAHS: Yakutlann Hristiyanla kadarki din inanlannda ye ralt dnyasyla Hntilendirilen mitolojik bir varln ad. eytan tabi atl olan ve adna "Kday Mahsn" da denilen bu nah, Yakutlann ge leneksel grlerinde nemli yer tutar. O, hibir olaanst varln
309

KIDAY

B A H S

egemenlii atana girmeyen koruyucu bir ruhtur. O. demircilerin koruyucusudur. Adndaki "bahsi" unvan onun ilk reten, stat ve de koruyucu olduunu gsterir. Onun yeraltnda demirden bir ev de yaadna nanlr. O, burada hi durmadan demircilikle urar. Ancak yeraltnda yaad in de sonuta kt ruh gibi tannmtr. O, ayn zamanda hayrsever bir varlk olarak dnlr. Ergenekon destanndaki kurtanc demirci motifi de kkleri itiba riyle olduka eski alarla likilendirilir. nana gre, demir da erimi ve oradan kl dnyaya yol almtr. Bugn, bayram sayl mtr. Trk halklan da bugn din ve ulusal bayram saymtr ve lkbaharda zindan zerinde demir dverek bu bayram kutlamakta drlar. nana gre "Kday Bahsi", demircilie kabul olunma trenine katlan insanlara zarar verirdi. Ve ancak trenden baanl bir ekilde getikten sonra onlan bu zararlardan kurtarrd. Demircilikle saman ln birletii bu treni, aman ynetirdi. Demircilik sanatn ve hat ta samanlk yapma becerisini nsanlara veren de "Kday Bahsi" ol mutur. am an lan n ou, onu manev yaratclan olarak grrler ve "Ben Kday Bahs'nn oluyum" derler. Yakutlar, demirciyle amann ayn kkenden olduuna inanrlar. Demircinin karsna da sayg gstererek, ona "Darhan-Tarhan" diye rek bavururlar. Krgzlann Manas Destannda da demirci ustaya "Darkan" denilmektedir. Dtvan- Lgat-it Trk'te ise Krgz, Yabaku. Kpak ve baka boylann halklannn demiri ulu saydklan ve kutsal bildikleri iin ona yemin ettikleri yazyor. Samanln demircilikle ilintilendirilmesi inana, dier Trk halklannda da vardr. rnein. zbeklerde yeni samanlk yapmaya ba lam birisi, Hazreti Davut'un hayr duasn alabilmek iin, Harezm'in gneyindeki eski bir kalede gecelemeliydi. Hristiyan me tinlerinden gelen ve Trk Mslman halklan arasnda da ad yaylan Hazreti Davut, Orta Asya'nn Trk hal klan na gre, demirciliin ko ruyucusu saylrd. nana gre, demirden yararlanmay insanlara lk reten de O'dur. Onun in de demirci us talan, bir ie balamadan nce genellikle, "Hazreti Davut. Aleysselam" derlerdi. Hazreti Da310

KILI vut'un demircilerin pri olmas hakkndaki inanlarda da demircilik le samanlk arasndaki iliki gzlenmektedir. "Kday Bahsi" veya "Kuday Bahsi" eklinde kullanlabilen bu kavramn ilk ksm olan "Kday-kuday", aslnda "kut" kkne daya nr. Kut ise "ruh, can, hayat gc.uur, mutluluk" anlamlan na gelir. "Kuday", "Huday" ve "Huda" gibi szcklerde de rastlanan "kut" szcnn birok Trk topluluk! an nda "Tann, Allah" anlam vardr. Dilbilgisi uzmanlannn ou, onun Fars dilinden gelme olduunu sylerler. Ancak bu dnce, kantlardan yoksundur, (bale Kut) KILI: Eski Trklerde "kl" kutsal saylrd. Nesilden nesile aktanlp. baba ocandan asla uzaklatnlmazd. Yemin edildiinde, eilip k lc pmek suretiyle yemin edilirdi. Baz kaynaklardan edinilen bilgi lere gre, Hunlann en ok sayg gsterdikleri ruhlardan birinin ad nn anlam klt. Onlar klc tannnn bir nimeti grrlerdi. Attila'nn klcna Tengri Klc" derlerdi. Kl Sava Ruhu'nun sembol saylrd ve kl kurban verme t reni de onun erefine yaplrd. Klca kurban verme treni u ekil de gerekleirdi: Hunlar her eyden nce kutsal bildikleri bir a a a n dal budan bir araya yp, yksek bir tepe olutururlard ve zeri ne de kla koyarlard. Sonra birok yinle birlikte kurban kesme merasimini gerekletirirlerdi, iskitler de bununla lgili olarak, kla Tann'nn bir sembol olarak gsterirler di. Klla sembolize edilen Sava Ruhu iin kurban mera simi, Tann'nn Trklere savata yardm etmesi amacryla ya plrd. Bu tren, o zamanlann silahlannn en nemlisi olan klla gerekleiyordu. Dede Korkut Kitabnda da Ouzlann en kutsal yeminlerinden biri "klama toranaym" olarak yer alyor. M. Kagari'nin "Divan-1 Lgat-it Trknde yle yazyor: Krgz, Yabaku, Kpak ve dier boy lann insanlan yemin ettikleri zaman kla gkanp n lerine koyarlar ve "yeminini tutmaz sen bu kl ka na boyansn!" derierdi. 311

KRAT
Azerbaycan'da slm'n en gl olduu zamanlarda bile cami lerin bahesinde bulunan hayat aacna yemin etmek, Kurana ye min etmekle edeer saylrd. Anadolu ve Azerbaycan'da zerine kl resimleri ilenmi mezar talanna da rastlamak mmkndr. Krolu efsanesinde, kahramana zel olan "Misri Kl", baka hibir klca benzemez ve gkten dm yldnm parasndan ya plmtr. Gkten gelen byle silahlar. Yldnm Hamisi tarafndan gnderildiine inanld iin kutsal bilinirlerdi. Hakaslann Altn Ank destannda se tatan doan kahraman, klcyla birlikte doar. Eceli yenmeyi hedef edinmi Ural Batr'a, babas, lmezlik suyu nu bulmas gerektiini tler ve atadan kalma kvlcm saan el mas klc verir. Bu klla ecelden baka her eyi yenmek mmkn dr. Ural Batr, halknn susuzluktan perian olduunu grnce el mas kla bann stne kaldnp, yere yle bir vurur ki yerden su kar. Ural Batr'n devam olan "A-boz At" destannda da lgen. A-boz atn szyle krvkm saan kla gle vurur ve glde bir yol alr. Sihirli hikayelerdeki kl, kahramann cann da temsil edebilir. Bu hikyelerde kla belinden den kahraman, lmcl halde yere ylr ve ancak tekrar kl beline balandnda dirilebilir. Baz des tanlarda ise kahramann sadece efsunlu bir klla eytan glerin stesinden gelebilecei anlatlr. Kahraman, ersunlanm kl g cyle byl engelleri ortadan kaldrabilir. amanlann da yinler s rasnda kullandklan nesnelerden biri tahta kl olurdu. Bu, onun kt ruhlarla savamas in gerekliydi. k Paaolu tarihinde, Osman Gazi'nin atadan kalma klandan ve Osmanl Hanedan'ndan padiah olanIann bu kla ziyaret etmeleri gerektiinden sz edilir. KIRAT: Krolu destannn, kahramann temel yardma glerin den bir olan mitolojik at. Destann bir versiyonunda kanad olarak betimlenir. Kanatl at motiflerine Trk halk kltr ve inan slan nda da sk rastlanr. Altay ve Yakut halklan arasnda yaygn olan bir ina na gre, atlar gkyzndeki gneten inmilerdir. Krolu'nun
312

KIRK ERENLER-KIRKLAR "Krat" ise deniz aygnyla l atnn ilikisinden doan bir attr. Bu birlemeden doan irkin yavru. Dede Korkut'un bys sayesinde gerek anlamda "Krat" olur. Trk halklannn bir nanna gre de normal atlarla, br dnya ya zg atlann iftlemesinden doan atlar, grn olarak irkin olurlar. "Krat" da normal d bir kaynaktan olduu in byle bir at tr. Byle mitolojik bir atan srnn iinde yer almas ise onun marji nal doasyla ilgilidir. Mitolojik lemle ilgili Krolu gibi efsanev bir kahramann, yiitlik gstergesi olan "Krat" da asimetrik grnl ve elimsizdir. eytan dnyaya alt olan mitolojik doaya sahip at lar, asimetriktirler. Bu nanan izlerini Azerbaycan Trk hikyelerinin birounda, alt ayakl, tek gzl veya iki boynuzlu at eklinde grulur. "Krat" gibi atlar, ancak inislaslyadan getikten sonra olaanst doula kahraman lan n atianna dnp, onlann yenilmezliini sa layarak karakterlerini tamamlayabilirler. "Krat"n belli bir sre karan lk yerde tutulmas, inisiasiya olayn sembolize ediyor. Azerbaycan Trk Halk iveleri Lgatj'nde "Krat", "boz,, koyu mavi ve kl renginde bir at" olarak tanmlanr. Hakaslarda "kr" sz c "boz" anlamn korumutur. Mitolojide ise boz ve a-boz aflar gkyzyle ilintilendirilir. Bu zellik "kr" szc iin de geerlidir. Kaynaklarda "kr" szcnn "gkyz" anlamna gelmesi ve di er baz veriler, aratrmaalarda, kl rengi, koyu boz renginden olan "Krat"n. su. toprak ve gkyzne bal mitolojik kkenli bir at olduu kanaatini dourmutur. KIRK ERENLER-KIRKLAR: Trk halklannn mitolojik grlerinde sonsuza kadar yaayacaklanna inanlan varlklar. amanizmle halk sfiliinln kesitii yerde duran "Krklar" veya "kayp eren" ruhlannn koruyuculuk ilevi slm ncesi alann nanlanyla lgilidir. Sonraki zamanlarda ise bu varlklar Mslmanln grnr kalplann kabul etmi ve slm fbrmlanna brnmtr. Gze grnmez olup, her an her yerde bulunabilen "Krk Erenler". Hak'ka kavumu kimseleri ve seilmi nsanlan kendi saflanna dahil ederier. 313

KMSENE Hazreti Ali ve Hzr'n da "Krk Erenler" arasnda saylmas, Trkslm dncesinde "Krklar" kltnn din tutumuyla ilgilidir. Tr kistan'daki "Krk iltanlar" ve "Kayp Erenler" adlaryla bilinen "Krk Erenler", bahlar, klar ve algalann koruyucusu olarak ortaya gkmlar. Erenlik se amanizmdekl "eren-iren" kltnden gelir. Q. Potanin'in Altay ve Uryanhayiar hakknda yazd metinlerden anla ldna gre "eren", "iren" ve "yaren": gkten nmi olan gl amanlann adyd. Bu aman lan n erifine, yksek yerlerde kurbanlar verilirdi. Tasavvufta dnyay yneten erenlerin says krktr. Uykuda "Krklar"n elinden bde alp imekle vergi verilmesi olay, Trk destanlannda geni lde korunmutur. "Krklann" elinden ald badeyi imekle birlikte, Krolu'nun gzleri nndeki gaflet perde si aralanr, (bak: Kayberen) KMSENE: Trk din-mitolojik dnya grnde koruyucu ruhlar sis temine llntilendirilen mitolojik bir varlk Azerbaycan Trklerinde bu varlkla lgili geleneksel inan aktaran bir metinde yle denilir: "Evde insan olmasa da ieri girildiinde selam verilir. Evde kimse ler var denilir. Onlar eve hayr ve bereket getirir. Ku klnda n sanlann uykusuna gelir." KR: Saka Trklerinin inanlanna gre. yeraltnda yaayan, tek ayak l, tek gzl ve kel varlklar olarak betimlenen deiken tabiatl kt ruhlar vardr. Bu ruhlar genel olarak "abaaslar" ad altnda toplanr lar. Saka Trkleri bu ruhlara, "kir" adyla hitap ederdi. Nogaylann geleneksel grlerinde ad geen demonik karakterler arasnda "Kir Kylek" adnda demonik bir varla rastlanr. lk anlam anlalamadg in, byk olaslkla yanl adlandnlan bu motif, demonik tabiatl "Albast" motifiyle ilikilidir. Nogaylann "Albast" hakkndaki grleri se belirsizdir. Ancak bu grlere baklarsa, "Kir Kylek", "Albas" denilen bu varln erkek grnde olandr. Bu varlk ok uzun boyludur ve genellikle insanlann gzne grnmez.

314

K O A KAN KOA KAN: Kumandinlerde eski bir tren ve bu trenle ilgili mito lojik varln ad. "Koca kan" treni, bereket anlayyla ilgili olup bolluk ve verimlilik amacyla yaplr. Al taylar lgen'e kurban verir ken, bu adla erotik bir tren yaparlar. Bu trenle ilgili ilk bilgilere V. J. Verbitski'nin yazlannda rastlanabilir. Onun anlattklanna gre, be yaz kabuklu toz aacnn kabuundan yaplan ve adna "Koa" de nilen, zeri ekillerle sslenmi bir maske var. aman kamk yapt zaman grnmeden onu karp trene katlanlardan birinin yzne takar. Yzne maske taklan kii coup saa sola vurmaya balar. Bununla doann yaz dnemindeki yeniden uyan sembolize edi lir. Bu trenle ilgili daha geni bilgiye D. Zelenin'in makalesinde rastlanr. Ancak Kumandinler. trenin aynnlann ondan gizlemi lerdir. D. Zelenin de at kurbanlk edildii zaman, kiiler arasnda dar bir evrede yaplan trenin erotik ksmn anlatmtr. Etnik edebi yatlarda erotiklllyle bilinen Taylga" treninin benzerine, baka Trk halklannda da rastlanr. L. P. Potapov'un anlattna gre, orlar sonbaharda rn topladktan sonra "Paktgan" adnda zel bir tren yaparlard. Kumandlnlerde ise bu trenin ad "Koagan"d. Aynntilannn renilmesi zor olan bu trene verilen "Koa" ad hakknda, bilimsel edebiyatlarda kararlatrlm bir kan yoktur. T renin ve adnn kkeniyle ilgili, birbiriyle zt fikirler vardr. Bu tren, bereketli, bolluklu ve verimli olmas dileiyle yaplr. Bu trene z g eyalar arasnda aatan yaplm "Fallus" da yer alr. "Koa Kan"n kendisi de bereket ve bolluu temsil eden bir varlktr. Bir inana gre, lgen'ln kzyla amann evliliinden dnyaya gelen, baka bir bilgiye gre ise kendisi de aslnda aman olan "Koa Kan", zaman zaman "Paktg Kan" ile birlikte ayn hikayelerde yer alr. lgen'e at kurban edildii zaman yaplan trende "Koa Kan", gkyznn birlnd katnda amann karsna gkar ve onun yolunu keser. aman ondan kurtulmaya alr. Sonunda o. "Koa Kan'. trene katlp aman soyundan gelen ve hem de "Koa Kan"n ar k lan n ezbere bilen birinin stne atar. (Aslnda sadece "Koa Kan"n maskesini atar.) Kumandlnlerin inanna gre. bu durumda
315

K O A KAN "Koa Kan'n ruhu bu kiiye geer ve o kii coarak bir aygr gibi hareket etmeye balar. Sonra sa eline bir asa, sol elinde se Fail usu temsilen bir aa alr ve dolaarak "Koa Kan" oyununu oynamaya balar. Onun arkasna da drt kii taklr. "Koa Kan" her evin penceresi nnde durur, zplayarak arksn sylemeye balar. Son ra onun ardndan gelen ocuklardan biri eve girip, "Koa Kan'n payn alr. Sonra "Koa Kan" baka bir eve gider ve yine ayn ark y sylemeye balar. Tm ky byle dolatktan sonra komu k ye geer. Karsna gkan biri olursa onu durdurur, Fallusunu ayaklannn arasna alp, sevime taklidi yapar. Bu hareket "Koa Kan"n ruhundan cinsel g ve becerinin kazanlmasn sembolize eder. Byle yapld srece, yoldan geenlerin hibiri onu brakp kama maldr. Kadnlar ve kzlar ise onunla karlamamaya alrlar.'Ama karlatktan taktirde de "Koa Kan", elindeki Fallusu sadece onlann koltuklarnn altna koyup brakrd. Komu kyleri gezip dolatktan sonra, akama doru dner. Arkadalanyla topladklan hediyeleri bir yere yp bayram enlii dzenlerler. Sonra genler ki gruba aynlp, ahlaksz szleri olan arklar syleyerek oyun oynamaya ba larlar. Her arkdan sonra kaybeden taraftan biri, dier gruba dahil olur. Bu oyun, evlilii ve nikah sembolize eder. Sibirya Trklerinde, din inanlan pratikte renmek asndan da nemli olan bu tren. Kutsal Kayn Aacnn tapnma iaretlerini de kendinde korumutur. Yaknda akrabas lenler hari herkes bu trene katlr. Tm bunlann yaplmasndaki ama: rnn bol olmas, avn uurlu gemesi ve ev ahalisinin mutJuk inde yaamasdr. Byle erotik trenler, Tuvalar. el kanlar ve gneyde yaayan A (taylar arasnda da yaygnd. Kurban ve dier trenlerin erotik erik tamasna, Kumandinlerde olduu gibi, oriarda ve Teleutlarda da rastlanmaktayd. orlarda bu tren-oyun, kurban verilen at olan "Koigan" adyla anlr ve bereket, bolluk a m a a tar. Teleutlarda ise byle hareketler lg e n ' e kurban verilen trenlerde grlr. "Koa Kan"n ata ruhunu ve hatta ata aman ruhunu sembolize ettii de dnlebilir. "Koa Kan"n baka bir zellii de maske ile olan ilintisldir. "Ko a" adnn "maske" anlamna geldii de sylenir. Azerbaycan halk
316

KODU oyunlar tarih ararmaclan, "Kosa Oyunu"dakl bu maskeyi, hakl olarak, bereket ve bollukla ilikili dnyorlar. Bereket amaayla yaplan eski trenlerin ItJd gc olan "koa" motifinin, "maske" an lamna gelmesi, bu gr doruluyor. "Koa" ve "kosa" adlannn arasndaki yaknl anlamak iinse sessel yaknlnn dnda, arkaik kutsallk anlamlan, kutsal grevleri ve temsil ettikleri semboller a sndan da aratnlmaldr. KODU: Nevruz bayramna birka gn kala gerekle en ve yin kkenli bir oyun olan. "Kodu kodu "da geen mitolojik bir motif ad. "Kodu"nun bana ge irilen kee veya deriden (bazen de kattan) yaplm i eklinde bir apka, byk olaslk la boynuzu sembolize ediyordu. "Kodu"nun lp-dlrilmesi de Trk Tanrclk sistemi asn dan mitolojik bir ierik tar. "Kodu'nun bir motif olarak canlandnld bu tren-oyunun Nev ruzdan nce yaplmas da rastlant gerei olma mtr. Nevruz bayram, doann ktan sonra yazn yeniden dirilmesiyle lgili, lp-dirilmeler zindri eklinde ortaya kan hayatn dnmKodu lln ve ebed hayat kavramn aktaran zengin kavramlar sistemi zerine kurulmutur.

(Qodu)

"Kodu kodu" oyunu. Nevruz bayramn karlamakla birlikte, ke sintisiz yamurlar yadnda gnei armak in de oynanr. Bu. "Kodu'nun gnele ilgili olabilecei fikrini dourmutur. Zaten "Kodu'nun Nevruz bayramyla bal ilk ekil de gneten ayn de ildir. Yusuf Vezirin grne gre, "Kodu" aslnda gnein benzeri ve onun sembol eklinde yaplmtr. "Kodu" kavram gerekten de ate le ilgiliyse, o zaman Sumerierdeki "Utu" ile de karlatnlabilir. Baka bir gre gre de "Kodu". Farsadaki "Huda" szc yle lgilidir ve Gne llahesi'nin adn antnr. M. H. Tahmasib ise bu szcn anlamnn hl aklanamadn yazyor. 317

KOPUZ KOPUZ: En eski Trklerde, bah-ozanlann at yakarken, destanlar anlatrken ve din yinlerde kullandklan olduka eski bir mzik ale ti. Mzik, mitolojik grlerde genellikle, ruhlar dnyasyla ilintili dnld gibi, "kopuz" da ritel bir zellik tamtr. M. Kagar'nin "Divan- Lgat-it Trk"nde, "kobzamak, kobzatmak" ek linde bir ifadeye rastlanr. V. Radlov'a gre ise Krgz amanlan da vul yerine "Kopuz" alarlard. Kahramanlk hikyelerini anlatanlar da bunu "kopuz" eliinde gerekletirirlerdi. 17. yzyldan sonraki Trk edebiyatnda, "kopuz" ve "kopuz" alanlara pek rastlanmyor. Kazak samanlna dair verilerde ise havada uan ve arpmada at lan len "kopuzlara" bile rastlanr. ok eski zamanlarda "kopuz at" motifi, gl ve byk amanlar hakkndaki rivayetler iin nemli bir motifti. Baklar da yin zamanlannda "kopuz"dan yararlanrlard. Kazak lar ve Karakalpaklar arasnda dolaan rivayetlere gre, "kopuz"un yaratcs Evliya Korkut Atadr. Bunun iin de O, "kopuzun pri" sa ylr. . Velihanov'a gre amanlar, bahlann pri olan Korkut Ata'nn kopuzundan, tren zamanlannda ritel bir alg aleti olarak yararlanrlard. aman mitolojisini anlatan efsane lerde bu bilgi dorulanyor. Al taylar, Krgzlar ve Hakaslarda da hastalann tedavisi iin "kopuz"dan yararlanlyordu. "Kopuz"un ritel anlam, amanlann kendi yar d m a ruhlann armak iin onun sesini kullanmalarryla da kendini gstermi oluyor. Trkistan bahlannn sylediklerine gre de yardma ruhlan olan cinler, sadece "kopuz" un sesiyle ard klan za man onlann yardmna gelirdi. "Kopuz'un bezen mesi de bu anlamda estetikten ok din anlam tar. nk "kopuz'a taklan her bir nesnenin kendi anlam vardr. amanlar, bakalannn eli demesin diye, dokunulmaz bildikleri "ko puz" lan n kendi yavrular gibi korurlard. Kr gz-Kazaklarda, bir bahsinin "kopuz"unu ba318

KOR
ka birinin eline almas gnah saylrd. By le bir gnah ilemi olan insan, bahlann yardma ruhlan olan cinlerden zarar gre cek demekti. Dede Korkut Kitab'nda adna "Kolca i Kopuz" denilen ve daha ok "Dede Kor kut Kopuzu" olarak anlan bu alg aleti, 9 gizli-kutsal konumdadr. Ouz yiitleri, M dmann elinde kopuz grdkleri zapj man, "Dede Korkut Kopuzu"na sayg olarak dmana bile dokunmazlard. Dede Korkut/la ilgili rivayetlerde, lw mn bile "kopuz"dan korkup. Korkut Ata'ya yakla amad yazyor. "Kopuz" sesindeki kutsallk duyulduu srece lm. Korkut Ata'ya yanaamaz ve lnn cann almak iin "ko puz" un susmasn bekler. Baka bir rivayette de "kopuz"un yllarca Korkut Ata'nn mezan banda aakl sesler gkard geer. Bu da "kopuz"un Trk halklan arasnda kutsal bilindiinin bir iaretidir. Bu aynca. Sibiryal Trklerin amann gmld mezann yanndaki aaca onun davulunu asmalan olayyla da yaknlk gstermektedir. KOR (GOR): Mitolojik dnya modeli bakmndan, yeri, yeralt lemini, lm ve geni anlamyla kaosu sembolize ediyor. SumerAkad mitolojisinde de yeralt karanlk dnyasnn bir ad, "Kur"dur. Bazen ahslatnlm bir varlk olarak kullanlan ve ilk anlam "Da" olan "Kur" szc, anlam bakmndan "Kor" ile yaknlk iindedir ve bu anlamda Sumer-Trk dil paralellii asndan da ilgi ekmek tedir. Mitolojik dncenin kurallar asndan "Kor" doum yeri ola rak dnldnden, da, maara ve beik anlaylaryla bir grup oluturmutur. Mitolojik dncede vergi verilmesi, ayn zamanda Ulu Ana ve onun deiiklie uram hali olan koruyucu ruh motif lerinin adyla ilgilidir. Yani vergi verilmesi, br dnya glerinin mdahalesiyle aklanyordu. iirsel (manzum) mitolojinin kuralla319

K O R K U T ATA nndan biri gibi, "Kor" motifi de yerin ta kendisi-olarak dnlmtr. rnein, Snszyan Kazaklan arasnda son calara kadar sren bir nana gre, tambur almay renmek isteyen biri, tamburunu dine alp, "Kor"da yatp sabahlam. Kazak efsanelerinin bir versiyonunda "Korkut", "Kor"dan akm olan devden douyor. Bu anlamda hi phesiz, "Korkut" ad "Kor" motifiyle baldr. "Krolu" destannn Trkmen versiyonun da da kahraman "Kor"da doduu iin, "Krolu" adn alr. Yeralt lemi ve yeri sembolize eden "Kor", birok Trk halklannn inanla nnda, yiidin ve kahramann anas, veya ona g veren ana gibi dnlmtr. Orta Asya rivayetlerinden birinde, "Korolu"nun doumu yle anlatlr: Gzel okluu iin. atas tarafndan hi kimse grmesin diye, demirden bir sarayda saklanan, ancak gn ndan hamile kalp, bunun iin de ldrlen bir kzdan, hem de "Kor"da dnyaya gelir. Onun iin de adna "Krolu" denilir. Aslnda bu ri vayette, kainatn bir btn olarak kavrand eski alann inanla nyla bal, "Korolu"nun Gk Olu olduuna dair aretler vardr. Bir dier Trkistan rivayetinde ise kahraman, mezarda diri diri g mlen hamile kadndan, evliyalann yardmyla doar. Onun yenil m e z olmas iin, "yerin iinde", yani "Kor"da domas gerekiyordu, (bak Krolu; Sinolu) Harezm Vadisi Trklerinin inananda, mzisyenlerin, klann ve amanlann koruyucusu olan "Ak Aydn"n mezan, ziyaret yeridir. Ak, mezan stne yatanlann ryasna gelip, onlara klk yetene i, airlik veya samanlk gc verirdi. KORKUT ATA: Trk mitolojisinin arkaik yapl bir motifi, "islm'n bile kopuzuyla birlikte Mslman evliya olarak kabul etmeye mec bur olduu" mitolojik bir varlk. "Gerek Trk ruhunun taryas olan" bu varln bal bulunduu mitolojik btncllk, etnikkltrel gelenein en derin katlanna kadar lemitir. lk yapsn ko ruyup sakJayabilen "Korkut Ata", etnik-kltrel gelenekte, bir evliya ve keramet sahibi ulu atadandr. Eski Trk destanlannda adlan na rastlanan Hzr. Bozkurt, Ulug Trk. Domrul ve benzeri mitolojik 320

KORKUT ATA varlklarla O'nun arasndaki yap isal-anlamsal benzerlikler, bu mito lojik motifin arkaik zellikli olduunu gsterir. Bu benzerliklerin te melinde ise ilevsel bakmdan bu motifleri birbirine yaknlatran ve hatta bazen ayn levlerle ykleyen arkaik yapl Ulu Ana motifi gi bi, "ezel bir forml" bulunur. "Korkut Ata" motlflndekl kltrel kah raman izgileri, onun 'Tren Hamisi" motifine olan balln da aka gsterir. Ouznamedekl bir atasznde "Gelecei Allah'tan baka kimse bilmez" denilmektedir. Ancak Dede Korkut Kitabna gre. Korkut Ata, Ouzlann bilgicidir. Dedii her ey olur ve gelecekten haberler verir. Allah, onun gnlne ilham verir. Btn Ouznamelerin so nunda. Korkut Ata, gazl-erenlere bana gelenleri anlatr. Gnlnn cotuu zamanlarda syledikleri ise ata ruhlu atalann szleridir. Dede Korkut Kitab'nn nsznn ilk cmlesinde, O'nun Mu hammet Peygamber zamanna yakn bir zamanda Bayat boyundan koptuu yazldr. Kazaklar arasnda dolaan halk hikayelerinin bir versiyonunda onun peri kzndan doduu irade ediliyor. Baka bir versiyonda ise "annesi mezardan km bir dev" olarak gsterili yor. "Ala gzl dev kzndan" doulduu sylenen Korkut Ata'nn mucizev bir ekilde dnyaya gelmesi, O'nu Gk Olu motifine de yaklat nr. O, Korkut Ata'nn adnn getii kaynaklarda, madd olarak kavranabilen gerekmi gibi dnlen tarih bir karakter izgileri ta yor. Hzr gibi. onun da birka yerde mezannn olduuna dair inan, gerek madd varlk ve g olarak kavrandn gsteriyor. Orta As ya'nn yazl abidesi olan "Dost Sultan Tarihi "ne gre Korkut, bahlann ve putperestlerin peygamberiydi. E. Nevay, "byk ilham sa hibi" olarak tanmlad O n u n , tantmaya ihtiyac olmayan nl biri olduunu ve gelecekten haber verdiini yazar. Mneccimba'nn Arapa olarak yazd Tarih'te, Trkmenler arasnda Korkut Ata adl bir evliyann varlndan sz edilir. Bakurtlarda "Korkut Ata Evliyasfna Ufa vilayeti Bakurtlanndakl Krgz cemiyetinin ulu babas ve ecdad gzyle baklrd. Bakurt tren trklerinde O. bir bycdr ve aakl ruhlan kovacak byl 321

KORKUT ATA bir gce sahiptir. Trkistan bahlan O'nu daha ok, "Ata Korkut Ev liya" adryla bilirlerdi. Kazak ve Krgzlann geleneksel grlerinde ise Korkut Ata, ilk Krgz samandr ve kopuz almay ve trk syle meyi de lk O retmitir. Kazak kylerinde. Korkut Ata'nn kulann dilini bildiine inanlrd. O ayn zamanda insanlan hastalklardan ve bellardan koruyan ulu ruhtu. Bahlar, "ardm zaman gel, pirim!" diyerek, bu koruyucu ruhu yardma arrlard. Trkmen "ahsenem ve Garip"inin ovdr versiyonunda ahsenem, ata ru huyla ilgili ulu Korkut Ata'dan, bir evliya gibi Garip'i her trl beldan korumasnr stiyor. Korkut Ata'nn adryla lgili metinleri nceleyen aratrmaclar, lmden kamasn gz nnde bulundurarak, onun aman oldu unu da sylyorlar. Gerekten de Kazak-Krgzlann inanlannda en byk evliyalardan saylan Korkut Ata, bahlann pri olarak bili nirdi. E. Dfvayev, Krgzlar arasnda Mslman bir kutsallk tayan Korkut Ata'nn mezannn, ife bulmak amacyla en uzak yerlerden gelen ziyaretilerin urak yeri olduunu yazar. Korkut adyla ilgili efsanelerin byk ounluunda, lmden kama motifinin deiik versiyonlanna rastlanr. Korkut Ata, bu ef sanelerden birinde, ozanlann koruyucusu olarak geerken, dier bir efsanede kopuzun yaratcs olarak karmza akyor. O bir kltrel kahraman, demiurg ve kltrel sredn balatasdr. Deiik efsa nelerde evliya, aman, tabip, eyh ve d e d e gibi adlarla geen, mo tifler dnyasndan gelen bu kahraman daima lmszl aktanr. Korkut Ata hald<ndakl tarih bilgiler, mitolojik metinler ve efsa neler, bu motifin Trk karakteri tadn gsterir. Dede Korkut Kitab'nda, ecerelerde, efsanelerde ve Ouz atalan szlerinde yaayan Korkut Ata, ierik olarak tek olan bir varln deiik ekillerde su nuluudur. Yani onun samanl, eyhlii, tabiplii ve evliyal bir birini tamamlar ve her biri dierine baldr. Bu motifin bilgilik sembol halini almas, daha sonralan gerekleen bir olaydr. Ouznameler de O'nun adna balanarak, bu adla birlikte anlm tr.
323

KORKUT ATA Azerbaycan Trkleri arasndan kaydedilen bir inana gre, dn yadaki her eyin adn Korkut Ata koymutur. Yiitlere de "er" ad veren korkut atann bu zellii, onu bir demiurg ve kltrel kahra man makamna ykseltiyor. Onda, temeli sze dayanan anlam leminin yaratcs motifini gmek mmkndr. Onun her eyi bilmesi, gelecekten trl haberler vermesi ve ay rca tren hamisi olmas olay, onu Gk Olu motifine de yaknlatnr. aman dualarnda onun hakknda "Su Aya Er Korkut" denil mesi de eskilerde bir hami ruh olduuna dair inanan kalmasdr. Su iirsel mitolojik dncede yeralt dnyasnn unsuru olduundan. Er Korkut'u da yeralt dnyasna balyor. Bahlar, felaketlerden koruyabilecek gte olduuna inandklar bu ulu varlk hakknda "l dersem, l deil. Diri dersem, diri de il. Ata Korkut evliya" derler. Bu szler, sonralan aman motiflerine dnen Gk Oullannn lmszlklerine de iaret ediyor. Korkut Ata'nn ad. V. Radlov'un kaleme ald bah metninde, slm b ykleriyle bir yerde kullanlr. "Ata Korkut Evliya" adlandmlmas. onun t a n n a Trkn gznde ata ruhunun taycs, slm' kabul et mi Trkn gznde se evliya olduunu gsterir. Korkut motifinin gelecekten haber vermek- jff 5jk ten tutun da ad koymaya kadar. Ouzname\\ leri yaratmaktan, tabiplie kadar ve hatta evliya fonksiyonunda birok ilevle karmza gkmas da yine buradan kaynaklanmakta dr. Bir tabip olup, hastalan tedavi eden Korkut Ata, ayn anda Ouz ilinin ba bilgicidir. Olmulan ve olacaklan ha ber verir ve bu anlamda etniktoplumsal bellein koruyucusudur. Onun lmden kama motifi se lk amann lmle mcadelesinin baka bir eklidir ve slm'la bir alkas yoktur. Korkut Ata'nn kendi lm haberini uykusunda almas da
324

*\

K O R O O S U N ATA normal lmllere yasak olan gizli bilgilerin ona ack olduunun gstergesidir. ldkten sonra ise mezannn bir ziyaret yerine d nmesi ve hasta!ann tedavi iin geldii bir mit yeri olmas da onun koruyucu ruh olduunun kantdr. Onun mezannn Sir Derya'da, Derbend'de, Van'da ve baka birok yerde gsterilmesi (Ka zakistan'n her vilayetinde bile onun bir mezan var) de onun. bellardan koruyan hami nah olduunun geleneksel grlerdekj ifadesidir. lmden kaarak dnyann drt bir yann dolaan ve hibir yer de rahat edemeyen Korkut Ata. rahatl sadece evrensel dzenin balayp, bittii yer olan dnyann merkezinde, sulann zerinde bu lur. nk oras, kutsal gizli dnyayla balanan yerdir. Galiba daha sonralan, lmden kama motifi dikkate alnmadan ve lk mitolojik anlam gz nnde bulundurulmadan, srf "Korkut" adnn zahiri benzerlii temel alnarak ve lmden korkup kat varsaylarak, halk dncesinde bu deyim "korku" ve "korkmak" szcyle ilikilendirilmitjr. Korkut Ata. destan ve ecere geleneinde de gzel szler syleyip yol gsteren bir bilgi ve danmanlk yapan bir ak sakaldr. Salr Baba Ouznamesi'nde Korkut Ata'nn airliine gn derme yapan yerler de onun ozanlndan haber verir. Trk etnik-kltrel geleneinde evrensel dzenin dalmasyla ilgili eshatolojik modele bal fikirler de ilk ozan, bahlann piri, ge lecei bilen byk aman ve Evliya Korkut'un adyla likilendlrillr. Bu da Trk etnik-kltrel geleneindeki Dede Korkut unsurianyta bir btncllk iindedir. Korkut Ata motifi, canl lemin olaylanna benzer bir ekilde eri den hareket halinde, kendiliinden oluan bir olay olmu, evrimi boyunca da geleneksel kltrn kural lan ierisinde kendi kendine ekillenmitir. KOROOSUN ATA: K. Yudahin'in "Krgzca-Rusa Szlg"nde, bu ad "Koroson Ata" veya sadece "Koroson" eklinde kaydedilmitir. Mitolojik kkenli olduu belirtilen bu kavram, Krgzlarda iek Ru hu'nun adn bildirir. Eski ve geleneksel kltrlerde hastal klan tem325

KOSA
sil eden deiik motifler vard. Bunun in de bu aakl ruhlann zararlann engellemek iin, din uygulamalarda baz tedavi yntemlerine bavurulurdu. Krgzlarda. iek Ruhu olarak tannan "Koroosun Ata" motifi de onlardan biriydi. Halk inanana gre, 'ek hastal yedi karde olurmu. Bu has taln bir ailede ortaya kmas, ailenin tm fertleri ve hatta o k yn tamamnda byk korku ve heyecan yaratrd. Byle bir za manda "iek" szcn azna almaya kimse cesaret etmezdi. Onun yerine "Koroosun Ata evliyam, bize misafir gelmitir" derler di. Sonra da "Koroosun Ata"nn adna kurban kesilip dua okunurdu. Ardndan da hzlca baka bir yere g edilirdi. nana gre rman akar ynnde yani aaya doru g edilirse. iek Ruhu da onlar la birlikte gelir. iek hastalna tutulmu olanlan ise daha nce kendisi de iek hastalna tutulmu, elden ayaktan dm htiyar bir kadnla yurtta brakrlard. iek hastalna tutulan ailenin reisi de iek ruhundan affedil melerini diler ve hastas dzeldii taktirde en ok sevdii hayvan "Koroosun Ata'ya kurban vereceine sz verirdi. Bununla birlikte hasta dzelsin diye on gn boyunca, gnde kez eitli trenler yaplp "Koroosun Ata"dan yardm istenirdi. Krgzlar, iek Ruhunun gnln kazanmak iin baka dinsel trenlere de bavururlard. Hayrsever Nur yzl bir ihtiyar olarak betimlenen iek Ruhu "Koroosun Ata'ya kurbanlk olarak ko ke silirdi.

KOSA: Erotik ierikli tren-yin v e inanlar, geleneklerin takvimle


bal dnemleriyle lgili dnlrd. Bu bakmdan doann bahar mevsiminde uyann sembolize eden "Kos kosa" veya "Koa oyu nu" karakteristiktir. Nevruz Bayram gnlerinde bahann gelii dola ysyla oynanan, kn lmn, bahann geliini gln bir biimde canlandran bu oyun, zenginlii ve rengarenkiiiyle tanmlanr. Bu oyunda, bayrama birka gn kala, mahalle ocuklan evlerin nlerin de oynayarak seyircilerden para ve gda malzemeleri toplarlar. Dans etmeyi bilen bir ocuun zerine ters evrilmi bir krk giydi326

KOSA rilir. yzne kattan yaplm maske taklr, kafasna da eker kdndan yaplm uzun bir apka taklr, beline ngrakl bir kemer balanr, boynuna da n grak aslr. Bu "kosa "y mahalle ocuklan bir araya alp, evleri dolaarak ark-trk sylerlerdi. "Kosa" da bu arklarla dans ederdi. Bu oyun balangtaki arkaik kutsal ka rakterlerini son dnemlere kadar ak bir ekilde korumutur. Zaman zaman "Kodu kodu" adn da tayan bu oyun halk tiyatrosu nitelii kazanmtr. Aratirmaalar, "kosa"nn giyiminden kuamna, boynundaki ngraktan kafasndaki i apkaya ka dar amann giyiminin sembollerini grmlerdir. Azerbaycan'da ok sayda versiyonu bulunun bu halk oyunu, Anadolu'ya da yaylmtr. Van'da "Kosa Oyunu" de nen bu oyun, her yl mart aynn 20'sinde oynanr. Balca kaynan doann tam olarak bilinmeyen ynlerini sembolize eden kutsal un surlardan alan bu oyuna katlanlar, kurt, tilki, akal gibi hayvanlarn klna girerler. Bu doann balangann semboldr, inana g re, "kosa" kimin evine girerse, ayn yl o eve hayr ve bereket gelir di. Onun iin de evlere gelen "kosa" oyuncularna, ev sahipleri ek mek, ya, un veya para hediye ederlerdi. Oyuncular bu ekilde k yn btn evlerini tek tek gezerdi. Kyn btn halk bu olaya sevi nip glerdi. Buradaki ilevlerinde de grld gibi "kosa". lkel a trenlerindeki byc, efsuncu veya din adamnn grd ii grrd. "Kosa"nn geldii eve bereket getirmesi, aslnda onun bolluk, kazan ve bereketle ilintili mitolojik grlerden geldiini gsterir. Bereket kavramnn kadn balangcyla ilintili olmas, bu oyunun ba z yrelerde kadnlar arasnda oyvnmasndandr. Bu durumda, "kosa" motifini erkek klna girmi bir kadn canlandnr. Bolluk amacryla oynanlan bu oyunda, "kosa"nn etrafnda sekiz-on kadn dolar. Bunlar "kosa"nn kanlandr. Bu durum, mitolojik yorumda "kosa"nn dnsel gcnn okluunun gstergesidir. Genel olarak. 327

KOSA hayatn dnmll, lmszlk, lp-dirilme veya ogalm kavram!an etrafnda birleen motiflerde seksellik dikkat eken zelliklerdendir. "Koa" oyununun fellik zellikli danslarla ball da dikkat eki cidir. Azerbaycan'da uzun zaman "kosa" roln oynayan ahsn bo ru eklindeki kemie bez paras dolayp, onu Fallus haline getir mesi ve geleneksel metinlerde rastlanan dier veriler, bu oyunun bir Fallus ierikli oyun olduunu da gsterir. Bu da oyunun bereket ve bolluk kavramndan kaynaklandnn gstergesidir. Doann deiimiyle lgili oynanan kutsallk ieren tren karakterli oyunlarda Fallus olayna her zaman rastlanr. Fallus, fellik hareket ve dansla topran verimliliinin artrlacana inanlrd. En son alara kadar oynanan kutsal kaynakl maskeli oyunlarda da en ok rastlanan un surlar ierisinde Fallus yer alr. Fail usun reme amac tamasnn ev rensel karakterli olmas, arkeolojik, tarihsel ve toplumsal aratrma larda kantlanmtr. "Kosa kosa" oyunundaki "kosa'nn fellikdanslan, pantomim ha reketler, en akrak, oynak ve komik hareketlerden ibarettir. Ancak yanl olarak bu danslar, Dlonlsls'in fallk danslaryla ilintilendirilmltir. Azerbaycan halk arasnda yaamakta olan bir inana gre. o cuu olamayan biri, "kosa" rolnde sahneye akarsa, olu olurmu. Bu inan, mitolojik sembolizmine gre, Umay'a tapmann olu ola cak eklindeki eski inanla ilevsel olarak yaknlk iindedir. "Kosa"y oynayann bahtnn alaca inan da reme kavramyla ili kilidir. "Kosa"nn gln szler syleyerek eekten inip, aka yapmas nn ve seyircilerin glerek ona katlmasnn reme kavramyla ilikisi vardr. Gerekten de gln kutsal bir yn vardr. Her yeni hayat glle balar. Yzne takt maskede Doa Ruhuna olan inanan izleri yaa d gibi, "kosa"nn krk tersine giymesinin de kutsal anlam var. irkin ve elimsiz olmas, sadece etraftakileri gldrmek iin uydu rulan zahiri bir kusur deil. Bu onu gizli dnyaya, eytan mekana balayan bir aynnt gibi yorumlanabilir. Beline ngrakl kemer tak328

KOSA mas ve boynuna ngrak asmas, mitolojik dnyada kutsal ierikle oyun gibi, onlann fallk anlam tadna aret olarak deerlendirilir. lp-dirilme motifi, ou zaman mantksal balantlardan uzak olaylar dizisinden ibaret, hazr yazl metni olmayan, kutsal tren kaynakl oyunlann hepsinde vardr. "Kosa" adnn baz kaynaklarda, "sakal akmayan veya seyrek olan" anlamnda Farsa'dan alnma olduu gsterilir. Bazen de "akll, hilekar kadn" anlamyla Arap a'dan g e m e olduu yazlr. Sembolik olan "kosa" adyla ilgili ok sayda oyun, eski yln kovulmas ve yeni yln geliiyle ilgilidir. Eski den ilkbahar gnnde, geceyle gndzn eit olduu gnde enlik gibi yaplan bu tren de "kosa"nn adryla anlrd. Eski yln gidip, yeni yln geliini sembolize eden bu oyunda, yal "kosa"nn tek gzl betimlenmesi, onun eytan dnyayla olan ballndan ha ber verir. "Kosa" veya "Kosa gelin" oyununda, kafiyeli szlerin sklkla sylenmesi dikkat eker. Bu ayn zamanda ritim ve dnm kav ramyla ilgilidir. Gney Azerbaycan'da "kosa" oyununa "Ak KosaKara Kosa" denilir ve bu gelenein Hazreti brahim'e kadar uzand sylenir. Hemedan'da oynanan oyunda ise "Ko sa geldi" szlerini "Ho geldi" diyenler, daha sonra ki ki inin bir azdan "Ne getirdi?" demesinin cevabn da "bereket" derler. Bu da "kosa"nn reme ve bereket ile lgili olduunun baka bir rneidir. ran'n Fars blgesinde yaayan Kagaylar, ku raklk olduunda, yamur yamasn istedikleri zaman birine kee br yelek giydirip, yn sakal takar lar, yzne un serpip, kafasna da ki boynuz ta karlar. Bunun adna "Kosa Gelin" derler. Her a drdan ona yiyecek verilmelidir. adr sahipleri onun bana su dkerler. Kagay airetleri ara snda "Kosa gelinim, atan boynuzlum, yamur Azeri Ressam C getirdim, tatl isterim" diyen "Kosa Gelin" araaA A z i m z a e n i n hryla gklerden yamur yaacana nanlrd. Tasvirleri
K s c

329

KOSMOGENEZ Kuzey rak'taki "Kosa" oyunu ise ayn zamanda bir ip-dirilme oyunudur. Bu oyunda len kiinin zerine su dklerek diriltilir. Sonra erkek ve kadn dans edip, cinsel ilikinin taklidini yaparlar. Buradaki ip-dirilme ve cinsel ilikinin taklidi, "kosa" motifinin de ip-dirilme, reme ve lmszlk kavram lan n kendi iinde birle tiren bir btnlkten geldiini gsterir. "Kosa" kt zaman souklarn duracana inanlrd. "Kosa" oyununa benzer bir oyun Trkiye'de Krehir kentinde iekda blgesinde oynanr ve ad "Kosa Gezdirme"dlr. Bu oyunda da "kosa"nn lp, sonradan dirilme motifi korunmutur. KOSMOGENEZ: Mitolojide dnyann yaratlmasyla ilgili inanlar sistemi. Bu inanlarn temel irade ekli, yaratlla ilgili metinler, ba ka bir deyile kozmogonik metinlerdir. Bu metinlerin balca erii kaosun evrene dnmesidir. Bu yaratl sreci, eski yln bitip, ye ni yln girmesiyle yaplan takvim trenlerinde yeniden canlandr yor. Kaos, herhangi bir kozmogonik olayn balang yeridir. Onun balca iaretleri dzensizlik, yapszlk ve her eyin karma kark ol masdr. Kozmogonide bu kaos lemi, hibir eyin olmad bir boluk, yokluk, karanlk dolu bir hilikten balayarak, eytan varlk lardan ve yeryznn batan baa sulardan ibaret olduuna kadar, deiik ekillerde tanmlanmtr. Kaosun evrene dnme sreci nin aama aama gerekletiini dnmek mmkndr. Her bir gelenein yaratl ve kozmogoni hakknda kendine has nanlar sistemi vardr. rnein bir gelenee gre, nce ilk sudan balk ya ratlr, sonra kurutulup toprak yaplr, ardndan bu topraktan bitkiler yeertilir, sonra bu topraktan amur yaplp, nsanlar yaratlr, en so nunda da onlara ruh verilir. Veya nce gkyz yerden uzaklatr lr, sonra ilk insan yaratlr, sonra ilk insann vcudundan ayn ayn doal objeler yaratlr, sonra ilk kltrel semboller oluturulur ve kltrel kahramanlar meydana getirilir. Birok kozmogonik metin de, bu lk varlklar, kaosu temsil eden gler ve eytan varlklar olan ejderhalarla savarlar.
330

K O Z M O G O N K METNLER Bu grlerin iinde en yaygnlanndan biri de Gk Ata ve Yer Ana le lgili grlerdir. Trklerin yaratlla bal din-mitolojik g rlerinde, gkyz ve yeryz birbirini tamamlayan ki unsurdur. Bylece, yaratl sreci, baz kozmogonik metinlerde de olduu gi bi szle adlandrma eklinde de gereklemi olabilir. Yani, dnya szle veya szden yaratlmtr. Bir nesnenin yaratlmas iin, ona sadece ad vermek yeterlidir. Eski Trklerde yaratl anlay dddi ekilde yabanclann etkisine manz kalmtr. Eski Trk yazl abidelerinde (Kltigin ve Bilge Ka an kitabelerinin balangcnda), yukarda gk, aada yer ve bu ikisi arasnda nsanolunun yaratImasndan konuulurken verilen bilgilerden anlald gibi, "yaratmak" eklinde agklanan "Kln mak" anlamnn altnda "yoktan var etme"nin yaanp yaanmad belli olmuyor. Baz yazarlar abartarak bu anlay "yaratmak" gibi anlamlandrma hatasna dyorlar. Aratrmaclann byk oun luu eski Trklerin dnyann yaratlmas sorununa o kadar da merak gstermediklerini sylyorlar. Bu fikirler aslnda tek ynldr. Gerekten de eski Trklerde dnyann oluumu ve nsann yara tl ryla ilgili ak bir fikir olumamtr. Yaratl metinlerinden de g rld gibi, Tann'nn yarana olmasyla ilgili dnce, Trk kozmo gonisinde, islm, Hristiyanlk ve benzeri din unsuriannn etkisiyle kark bir zellik kazanmtr. Bu unsurian Sami dinlerde. Hindu izmde ve benzeri dinlerde grmek mmkndr. Ancak baz evren sel zellikli unsurlar da vardr. Sonu olarak Trk kozmogonisinde ikili (duallsm) bir anlayn hakim olmasndan sz etmek mmkn olmaz. Bylece mitolojik kozmogoni, dnyann yaratl hakkndaki mi tolojik grler sistemidir, (bak: Kosmogonik Metinler) KOZMOGONK METNLER: Kozmoloji grlerin ifadesi olup, kainatn mekan zaman parametrelerinin grntsn verir. "Koz molojik metinler" olarak da adlandnlabilen bu metinlerin, iirsel mi tolojik dnya grnn dier ekilleri arasnda zel bir yeri vardr. Tm mitolojik sistemlerde yer alan kozmogonik metinlerde yaratl 331

KOZMOGONK METNLER sreci anlatlr. Neden-sonu ilikisinde olduu kadar, yaratln imdiki durumu da iirsel mitolojik dncede onun oluumuyla lintilidir. Genellikle herhangi bir metin kozmogonik zellik tayabi lir. M. Eliade'ye gre, geleneksel cemiyette, yerlemenin kendi ya ps bile mitolojik kozmogonik sreci aktarabilir. Btn etnik-kltrel sistemlerde ve halklann yaratt kozmogo nik metinlerde, ilk balang hep kaos olmutur. Bu boluk, bir halk in balang, dieri iin karanlk, baka bir halk iinse yapsal yara na balang saylan su olmutur. nk kaos ile ilk su ayn ey gibi grnmtr. Mitolojik geleneklerde, biimsiz su ortamndan yerin yaratlmas, dnyann toparlanmas konusunda en nemli aama olarak kozmogonik metinlerde yerini almr. Kozmogonik metinlere gre evren, yeni dzen iinde olan ve dzenli likiler zerine kurulmu dnya, kaosun kendisinden tre mitir. Dnyann yaratln anlatan bu metinler, kozmogonik g rlerin hepsini iermeyebilir. Bu dnce, doa ve nsan birbiriyle liklendirir. nsan yaratln unsurlanndan yaratlmtr. nsan, dn yaya benzerliiyle kozmolojik sistemin unsurlanndan biridir. Cemi yetin faaliyet mekanizmasnn kendisi de iirsel mitolojik dncey le belirlenir. iirsel mitolojinin kurallan da sadece dlnt-trensel ie rikle dnyada geerlidir. Bu kurallann haricinde ne varsa, hepsi te sadflerin hakim olduu kaostur. Yapz kaostan dzenli evrene gei, mitolojik i anlam ve ieriini oluturur. Bu anlam ve ierik de en eski kozmogonik metinlerde korunup saklanmtr. nsan ha yatnn gnlk uralan, iirsel dncenin yksek deerler sistemi iinde yer almaz. Kozmolojik grlerle birlikte kozmogonik metin ler de nemli lde dier metinlerin, rivayetlerin, efsanelerin ve baz halk kltrel anlatlannn yapsn belirlemitir. iirsel mitolojik bilin bakmndan, zamann balanganda yarat ln balad mekn, en yksek dln-kutsal ierik tar. Kozmolojik inanlar ve kozmogonik metinler de bu koordinatlarla baldr. Ba har Bayram ve yeni yln karlanmas treni, iirsel mitolojik bilin olay olan kaostan evrene geii tekrarlamaktadr. Kozmogonik metinler ou zaman, dnyann yaratlndan n332

K O Z M O G O N K METNLER ceki kaotik an grntsn vererek balar. Bu metin tipleri farkl geleneklerde olduka birbirine benzer ve yakn durur. Hatta biri di erinin tekranym gibi gelir. Metinlerin ou, yaratl sredne ka dar olan an olaylann zel olarak vurgulamadan, dnyann aa ma aama nasl yaratldn anlatmaya balarlar. Genellikle farkl halklarda yaratl dncesini aktaran kozmogonik metinler gr n olarak ne kadar yakn gzkseler de her ulusal mitolojik siste min kendine has yapisal-anlamsal zelliini ifade eder. Trk mitolojisinde yaratl srecini anlatan kozmogonik metinle rin says ok deildir. Elde olan metinlerde de yoktan var olma (ve ya var edilme) ve hilikten yaratlma sredne rastlanr. Burada yara tln balanga olarak ilk su gsterilir. Yani, her yeri batan baa kaplayan ezelf deniz ve denizin dibindeki toprak, ilk ezel madde dirler. Bununla birlikte yaratln byle bir grntsn veren me tinler, bilim adamlanna gre. hi de Trk kozmogonik metninin en arkaik ekil deil, daha eski bir modelin deiim geirmi hli ola rak kabul edilebilir. Baz Trk halk kltrel metinlerinde, rnein or kahramanlk hikyelerinin balang blmlerinde, mitolojik dnya modeli canlandnlr ve hikye evrenin kaostan yarat mas srednin anlatlmasryla balar. Yaratl sreciyle ilgili balca kozmogonik olaylar arasnda, evrensel meknn yaratlmas, gkyznn yerden ayrlp aralanmas, meknn gerek unsurlarla doldurulmas ve b tn yaratlanlann temelinde bir yarata olmas fikri vardr. Dnyann yaratlmasnn kendisi de bir dzen ierisinde ortaya akar. Balangta kaos vardr. Bundan sonraki en nemli adm yerin yaratlmasdr. Onunla birlikte yerin gkten ayn mas gerekleir. Daha sonra gne, ay. yldzlar, daha sonra da zaman, bitkiler ve di er canllar ortaya kar. Yeni kozmogonik metinlerde dnyann ya ratlmas ztlklann birbiri ardna yerletirilmesinin sonucu olarak g rlr. Metinlerdeki zaman oku, gemiten imdiye doru yn belirler. Mitolojik sistemlerin ounda gkle sular leminin balangta ayn olduklan fikri hakim olmutur. Yerin sular leminden, daha sonra da gn yerden aynlmasryla yeralt dnya, yeryz ve gk yz olmak zere l dnya yaratlm olur. Tann ve kltrel kah333

KOZMOGONK METNLER ramanlann bu dnyadaki faaliyetleri sonucunda dnya dzene gir mi olur. ok eski alarda ortaya kan ve dnyann sudan yaratlmas eklinde yaayan bu mitolojik dnce, daha son rai an Trk tasav vurunda da yerini bulmutur. rnein, Seyit Neslmrnin "Derya-i muhit coa geldi-gkle mekan hurua (kaynama) geldi" veya ah Haty" nin "Yer yok ken, gk yok iken ta ezelden var idim.Cevherin bir tanesinden leri pergel idm-Cevheri ab eyledim, tuttu dhan serbeser (batan baa)..." szleri, kozmogonik metinlerde as lnda dnyann ilk balangcnn su olduu hakkndaki dncenin baka bir ekilde veriliidir. Dnyann szden, yani adlandrma yoluyla yaratlmas olayna da rastlanr. O zaman yaratl szle gerekleir ve bir anlk olur. r nein, Sayan-AItay Trklerinin kozmogonik metinlerinin bir versiyo nuna gre. kainat adlandrma yoluyla, yani szle anlamlandrarak yaratlmtr. Ancak bu tip metinlerde eski Trkn yaratl hakknda ki grnn tam olarak yansdn sylemek zor olur. Sibirya ve Altay Trklerinde olduu gibi. Trkistan, Kafkas ve Anadolu Trklerinden yazya alnm olan yaratl metinlerinde de deiik dinlerin etkisi grnmektedir. Tm bunlara ramen, Trk yaratl metinleri arkaik adan gelme anlam ve yapsn koruyabil mitir. "Yukanda gk Tann. aada boz yer yaratlanda..." yani dnya nn yaratld ada, Trklerin gerek tarih! babalannn insanoullan zerinde lider konumunda olmalan dncesi, gerekten de koz mogonik ve etnogonik srelerin mitolojik gelenekte tek bir sre olarak kavranlmasnn rndr. Bu anlamda da kozmolojik mode lin izini tar. Aslnda, dnyann sonuyla ilgili mitolojik metinleri de kozmogo nik zellikli metinler ierisine dahil etmek mmkndr. nk, mi tolojik dnceden tr yaratl sreci, belli bir zaman ve mekn snrlan iinde tekrarlanan bir olaydr. Kozmoloji modelinin balan g ann nasl kozmogonik metinler anlatyorsa, dnyann sonuyla lintili "Ahr zaman"n grntsn de eshatolojik (dnyann sonu334

KOZMOS nu anlatan) metinler vermektedir. Bylece hem kozmogonik hem de eshatolojik metinler tek bir kozmolojik model etrafnda birlemi gibidirler, (bak: Eshatolojik Metinler) Bylece, dnyann kozmolojik modelinin grntsn veren mitolojik metinlerin balca konusunu, "dzenleyid evrensel balan gla, dagta kaotik balangcn sava", lemlerin yaratlmas ve doal objelerin olumas gibi kavramlar oluturur. KOZMOS (EVREN): Mitolojiye gre, kozmos kaostan tremedir. Kaostan tremi olan kozmos dalr, kaosa dnp, ona gmlr. Tekrar tekrar ondan aynlp yenilenir, sonra yine ona dner. Kaos, her defasnda da kozmosun balanga olmaya devam eder. nk kozmosu yaratan bu kaos, bir hilik deildir. yle bir hilik ki en b yk boluk gibidir ve mitolojik dncenin kurallan asndan da l kel dnce in anlalmazdr. Yunan mitolojik metinlerinde, haya tn kayna byle bir boluk olan karanlk kaostur. Kozmosun paras olup. onu kutsal yapanlar dnda, kozmosun evresinde ne varsa kaostur, karklklar lemi ve rastlantlardan ibaret bir dnyadr. Mitolojik sistemlerin birounda ilk suyun kaos la ilintili olduunu dnmek de bir bakma kozmosun kaostan ya ratldn gsteriyor. Kozmosun kaostan olumas, baz trenlerde canlandnlr. Bu, tren yoluyla imdiden gemie bir geri dntr. Bu geri dnte, zamann balangcyla yerin merkez noktas st ste d e r Bu. ya radl ann canlandrmak iin. mitolojik dncenin kurallan asn dan gereklidir, (bak: Kaos) Sistemlerin kendilerini nasl ileri gtrdklerine ynelik aratr malara gre, kozmos ve kaos kendi kendine dzenlemenin ve ken dini kumann yoludur. Kozmos kaosun kendisinde, onu deiiklie uratarak, onun zerinde oluur. nk kaos bir karanlk gibi tm olabilirlikleri kendinde birletirir. Kozmosun bu kendi kendine olu um srednde, kaos merkezden kenara sktnlr. Kinat, dnya bu kendi kendine oluum ve kendi kendine temizleme srednde dur makszn yenilenir. Bu zaman kaos. kozmos dzenini oluturacak 335

KOZMOS evrim yollarnn seiminde uziasOna rol oynar. Sanki o, paralan birbiriyle birletirip bir btn oluturur. Ve bu btn, paralara oran la daha hzl bir geliim geirir. Dnya da dzen, kozmos veya to parlanmayla bir btn halindedir. Btnlk, var olanlann z erii dir. Btnde grlebilen gerein ierii paralarda grlmez, n k gerein kendisi de ierik olarak bir btndr. Btn iinde var olanlann hepsinin erii birdir ve ayn kkten gelir. Evrimin son a m a a da nesnelerin ilk doasna zg olan btnle varmaktr. Btnn eriini bir parada anlamak zordur. Dzen ve evren bu anlamda srekli geliim iinde olan canl bir sretir. Dnya her an yaratclk ierisindedir. Kozmosun kaostan oluma fikri, dnyann daim yaratl halinde olduu gereini de ifade eder. Varlk, her an tazelenir ve deiir. Her an yeni bir yarat l vardr. Bu yenilenme varln temelini oluturur. Bu yenilenme nin kendisi de bir var olma, bir yok olma gibidir. Daim surette ard ardna yaplan bir hareket vardr ve bu hareket, varia daim bir ye nilik getirir. Bunlann hibiri bir an nceki deildir. Birinin yerini dai ma dieri alr. Hayat bir su gibi yenilie doru akar. Varlk her an lp, her an da yeniden dirilir. Bizim bir an eski grdklerimiz, bir an sonra yenilenir. Ancak bir taraftan da her ey ezel yaratl an da olduu gibi kalmaktadr. Kaosun kozmostan nasl ortaya ktn anlatan bu mistik dnce bakmndan da mitoloji ve grn iz dii manzaralar birbirine ok yakndr. Mitolojik bilinte dnyann dzene girmesi, yani oluum sreci kozmogenezdir. Kozmosun kaostan dogmasdr. Yapz ilk kaos motifi potansiyelde var olan olabilir fbrmlann btn ekillerini ken dinde toplamtr. Dzen ve kaosun yan yana olduu her bir sis temde. ki zt ynde sre yaanr: biri onun yapsn datp, kar klklar tretmeye, dieri ise dzene sokmaya yneliktir. Bunun so nucunda da dzenin kendisi kaosla karlkl ilinti iinde yaratlr. Kaostan kozmosa geiin dinamizmi bundan ibarettir kl, ok sa ydaki olabilirliklerden ancak biri gerek olur. Ancak bu gerein kendisi bile bir rastlantdr. nk mmkn olanlann arasndan o anda. sadece birinin gereklemesi zorunluluktur. Dzenin kaostan 336

KOZMOS rastgde bir yolla olutuu, benzer hallerde gerekleebilecekler iinden tek mmkn olan deil, gerekleebilenlerden yalnzca biri dir. Bylece, kaostan kozmosa gei halindeki her bir olay. kendili indendir ve belli bir anlamda rastlantdr. Baka bir anlamda se zo runluluk. Bu yzen rastlantyla zorunluluk, mmkn olabilenin ger eklie evrilebi m esinin deiik yollandr. Mevlana tarikatna mensup dervilerin "Sema" oyunu, yaratl ve btn kinatn nasl kurulduunu sembolize eder. Semahaneye giren dervilerin cppelerinin siyahl, karanl, yokluu ve kaosu temsil eder. Sema iin oturduklannda, cppelerini karmalan ve beyaz giyimle ayaa kaikmalan da varln, yaratlmann ve kaostan kozmosa geiin semboldr. Kaosun, kozmosun yaplaryla ilikisinde kili rol oynamas, eski grlerde kaosun "Dourup yarana, datp mahvedid" doasyla ilintilidir. lk kahraman, yaratln yenilenmesi uuruna, kaosun de rinliklerine iner. Kaos, dana balangtr. Ayn anda da yarada gtr. Bylece mitolojik lemin dinamizmi, aslnda kaostan koz mosa geile belli olur. Eski iirsel mitolojik ve geleneksel dnya grnde kinatn kendi dzeni ve kendi toparlan vard. Bu dzen iinde herhangi bir nesne yerinden kprdasayd veya sras bozulsayd, btnlk olarak dzenin bozulacana inanlrd. rnein, Azerbaycan Trkle rinin mitolojik grlerine gre. gkyznde turnalar srs utuklan zaman yerdeki taa bile dokunmazlard. nk, srann bozula cana nanlrd. Eski Trklerin kozmosla lgili inanlannn temelinde, yerle gn blnmez bir btn oluturduklan dncesi yatar. Kazak Trke sinde "Yasagan Tannm" diye bir deyim vardr. Buradaki "yasa" k k: "kurmak, toparlamak, dzene sokmak" anlamndadr. Eski bir Uygur metninde de "yasak" sz, "kanun, dzen" anlamnda kulla nlm. Farkl Trk dillerinde "yasa" szc, "kanun, dzen, anla mnda kullanlr. Bylece "Yasagan Tandnm" eski Trkn dnya d zeni, kozmos ve yaratla bal grlerinin bir fadesi sayrlabilir.

337

KORLUK KORLUK: Mitolojide, yeralt karanlk dnyasryia ilgili mitolojik var lklann bir zellii. Bu yzden de yeralt dnyasna gnderilen bir kahraman br dnya ruhlan iin grnmezdir. Krlk mitolojik br gsterge gibi, deiken tabiatl, demonik motiflerin bir zelliidir. Buradaki krlk, grmezlikle birlikte grnmezi de sembolize ediyor. Kr, yalnz grmeyen deil ayn zamanda grlmeyendir de. Mitolojik krln baka bir anlam da "marjinal blge"nin (Zo nann), en nemli iaretlerden olup, grnmeyle, grnmeme snnn belirlemektedir. rnein, grnmemek iin, geriye dnmeme yasana boyun eilmelidir. Hikyelerde mitolojik Ulu Anay sem bolize eden motiflerden biri olan dev kanlan da ou zaman Kr olarak betimlenirler. Grme gc, orta dnyada yaayanlan, br dnyann variklanndan ayran bir zelliktir. Mitolojik zellikli Trk halk kltr kahramanlan, br dnyaya gnderildikleri zaman, orada yaayan eytanlardan korunmak iin grnmez olurlar. Yeralt dnyasnn ve atalar saltanatnn sular leminden ibaret olduuna dair grler, krln su ile ilintisini gsterebilir. Altaylarda yeralt dnyas sahibi olan Erlik'e eytan asimetriliini gstermek iin "Sokor Krms" derlerdi. Onun bir ad da "Grmez" (ve ayn zamanda grnmez) anlamna gelen "Krms"t. Hakas hikyelerindeki Ate iyesi de tek gzl ve tek "kollu bir varlktr. Buradaki tek gzllk, krln sembolik temsilidir. Al tay amanian, atalann ruhlanndan sz ettiklerinde, onlann gzsz ve kr olduklann anlatrlard. Balangcn yeralt dnyas ruhu olan Ulu Ana Btnl'nden alan eski yapl motifle, mitolojik krlk arasnda derinlerden gelen bir ilinti vardr. Buradaki krlk lm konumunda olmann bir gs tergesidir. Mitolojik krln doasnn anlalmas bakmndan, bolluk ve bereket sembol olan "Hzr"n bile zaman zaman kr eklinde betimlenmesi dikkat ekicidir. Hzr, grnmez olduu gi bi, ayn zamanda grmeyendir. Dnyadaki tm srlann bilicisi olan Hzr, aslnda br dnya ile ilgili mitolojik bir varlktr. Herodot'un, skitler ile ilgili anlatt rivayette, il obanlannn krln, aratrmaclar hakl olarak gerek hayat olaylaryla deil,
338

KRLK mitolojik geleneklerle ilinnlendiriyorlar. Aratirmaalar, amann hem lk "khin" zelliini hem de by hikyedsi veya "kam-ozan" ilevini kendinde birletiren bah-bahs-bag szcn "Kr a man" gibi yorumluyorlar. Byle bir yorum, onun mitolojik sembo lizmine de denk dyor. Kk Asya Yunanllan le ilgili yazan N. Y. Marnn, "By hikyedsi" olarak tanmlad "Homer" szc nn, "Kr" anlamna gelmesini yazmas, aslnda "llyada" ve "Odysseia" yazann da Kr dnlmesinin eski geleneklerle ilikili oldu unu gsteriyor. Antik heykel sanat nda da "Homer", gzleri kapa l, kr bir ihtiyar olarak gsterilir. Tiresi, Samson, Yakov, saak, Demodok ile birlikte baz yerlerde Homer'n de kr olarak betimlenmesi, V. Y. Propp un dikkatinden kamamtr. O, Tiresi hakknda yle yazyor: "Krlk, ona gelece i grme gibi ilh bir vergiyle birlikte verilmitir." Homer ise Demodok'u er lahesi Muza'nn kr ettiine nanrd. Kk As ya'daki Hios adasnda "Homeridler" olarak bilinen efsanev arkalar destannn anlatt "Homer" hakknda da aslnda ayn szler sylenir. Yunan edebiyatnda, Ksenefbn'un aktard manta gre, bilgi insan, varlklann ieriini, asl anlamn grebilen ve normal insanlann gremediklerini grebilen biri kr olmaldr. Buna gre. grnrdeki krln karlnda. Tann o bireye, manev gz ile ierii grme ve alglama yetenei veriyor. Ve bylece gemi ve gelecekten haber vermesi mmkn oluyor. Ayn szleri, kr olan ou motifler iin de sylemek mmkndr. Halklann birou, kr insanlann olaanst glere sahip olduklanna inanrlar. amann giysisinde, onun yzn rtp gzlerini kapatan baln olmas da onun krln sembolize eder. ulum Trklerinde alnna balanan rtnn ulan amann gzlerini kapa tarak onun grmesini engeller ve bununla onun krl sembolize edilerek, normal lmllerin gremediklerini grmesi ve br dn ya varlklaryla balant kurabilmesi olana salanm olur. Bu yz den de kr samanlara ayn bir sayg gsterilirdi. nk onlarda gele cei grme ve bilinmeyenlerden haberdar olma yetenei olduu na inanrlard. Azerbaycan Trk dilinde "bak" szcyle ilgili. 339

KRMS "baka" sznn de kk krlk szcne balanr. O da "bak" le ayn kaynaktan gelir. Eski inanlarda Da Ruhu da kr olarak dnlrd. Da Ruhu'nun izleri Trklerin, mitolojik motiflerle zengin kahramanlk des tan olan "Kroglu'ndaki "Al Kii" motifinde korunmutur. Yakut mitolojik metinlerinde, yaamda nemli gerelerin ve sah treni nin yaraas saylan Er Elley de Da Ruhunun evlad saylard ve onun da atas kr bir ihtiyard. Bir rivayete gre. Semerkant evliyalanndan ah-i Zinda hakkn da sylenenlerden etkilenen Emir Teymur. bu evliyann gerekten de yeralt dnyasnda olup olmadn renmek iin birini gnde rir. Maara araclyla br dnyaya atlayan ve ah- Zinda'y bir beyaz k eklinde gren bu kii, orada baka nsanlar da grr. Ona, bu grdklerinin gelecekte doacak nsanlann ve artk lm olanlann canlan olduu sylenir. Aynca bu "saf canlar saltanat" ile ilgili grdklerini bakasna anlatrsa kr olaca da ona sylenir. Ancak Teymur o kiiye, grdklerini anlatmas iin bask yapar. Ya saa uymayp. grdklerini anlatan eli de annda kr olur. br dnya ile nanlann izini aka yaatan bu rivayetten de anlald gibi. mitolojik krlk, br dnyayla ilintinin gstergesi dir. Mitolojik krlk motifi, daha sonralan halk kltrnde cezalan drma eklini almtr, (bak: Deikenlik; Krms) KRMS: Altaylar. yeralt dnyas sakinleri olan ruhlara "Krms" (grmez) derlerdi. Onlar "krms" Erlik'in hizmetinde olan varlk lar olarak grrlerdi. Erlik'in bir ad da "Krms Erlik" olmutur. " Aruu krms" ve "Yaman Krms" denilen "krms"ler de vardr. yi insanlann canlan "aruu krms"lere evrilir. Altay Trkesinde aakl ruh anlamna gelen bir de 'kal krms" vardr. nsanlan koruyan bu grnmez varlklar, ayn zamanda iyilikse ver temiz ruhlardan saylrlar. nana gre. nsanlann yaadklan yerleri, evleri ve aileleri korurlar. Normal lmllerle lgenKurbustan arasnda araalk ederler. Gnahkar ve aypl insanlann ruhlannn dnt "yaman krms"ler ise mesken tuttuklan ye340

KORMOS ralO dnyasnn aakl sahibi Eriik'in hizmetiliini yaparlar. Dnya deitirmi amanlann yaadklan yer, daha sonra "krms"lerin yaad yerlere dnr. nana gre onlar, en ok gn batm ve karanln kt za manda aktif olurlar. Bunun iinde yaOldnda cann bedeni terk et tiine inanan Trkler, "krms" can alp gtrmesin diye gn ba tarken kimsenin uyumasna izin vermezlerdi. Aakl ruhlann dikkati ni ekmesin diye, bu sralarda ocuklann alamas da yasakt. Ataylann dilinde "deli. dnli" anlamna gelen "krmst" (krmsl) szc de bu anlayn rndr. Demonolojik grlere gre, bir insann bedeninden aynlan ruhu demonik ruh "krms" ele geirdii zaman, o insan deiik hastalklara kaplr. "Krms"le ilgili irvnlardan biri de kk ocuun cann bile alp gtrebllmesiydi. "Krms'* szcnn ayn anda "grnmez" anlam ierdii de aktr. Grmezlik ve grnmezlik. normal dnyaya ait olan g rnrlkten farkl olarak, gizli dnyaya art olan eytanlann ve ey tan glerin bir zellii olarak kendini gsterir. Altay halk kltr ve etnik aratirmalanndan da anlald ze re, yeralt dnyas, kuruluuyla lgili olarak ne amanlann gelenein de ne kahramanlk efsanelerinde ne de mitolojik metinlerde dzen li bir grnt verilmiyor. Bununla birlikte Ataylann inanlanna gre her insann can, lmnden sonra "krms'e dnrd. len adamlann yaknlan da "krms"ten ok korkarlard. V. Radlov'un grne gre, "krms" szc "hrmz" szcyle de ilgili dir. Aitayiar onu. bu benzerlik nedeniyle kendi "krms"leriyle ka rtrmlardr. Aslnda farkl bir mitolojik sisteme bal bu anlayn, kken itibariyle "krms"le bir ilgisi yoktur. Sibirya Tataannn demonolojik inanlannda var olup. sihirli hikyelerde karmza kan aakl ruh "Krmets Han" ad da "kr ms"!^ ayn kktendir. "Krmsle ayn kktenden olup olmad bilinmeyen Tdeutiardaki Ev Koruyucusu "Krm"n adr da dikkat ekicidir. "Kr ms" n erdii grnmezlik anlam da cann madd olmamasna

KROGLU aret ediyor ve onun bir mecazi hali olarak karmza kyor. a man dualarndan anlalyor ki onlar da emirlerini "Kurbus" (Kr ms) dedikleri bir varlktan alyorlar. "Krms"teki grnmezlik anlay, kaynan br dnya ile l gili inanlardan alr. Genellikle mitolojik varlklann grnmez olduklan gr yaygndr. nk evliya ve melek gibi bu varlklar da madd deildirler ve bu yzden de grnmezler. Ancak onlar madd olarak da dnlrler. Bu varlklar hem grmeyen hem de grnmeyendirler. iirsel mitolojik dncede, dnyalann snn ro ln oynayanlardan biri de aynadr. O, grnmez dnya variklann grnr klar. Geleneksel inan slan yaatan Trk halklannn byk birounlugu g^nmeziikle ilgili ilgin grlere sahiptirler. rnein, Nogaylarda cinlerin sihirli bir apkalan vardr. Onlar bu ap kalan sayesinde grnmez olurlar. apkasn kaybeden cin, artk grnr olur ve bu yzden de lr. Azerbaycan Trkleri arasnda dolaan halk kltr rneklerinde de sihirli apkasn bana takt an grnmez olan destan kahramanlarna rastlanr. Bu kahramanlardan biri Baba Emlr'dir. Sonu olarak grnmezlik gizli dnyaya ait olan varlklann bir zelliidir. KROGLU: Trk halk kltr me tinlerinde efsanev kahraman gibi yer alan, ancak kaynan mitoloji den alp, mitolojik izleri aka ta yan bir motif. Metinlerde "Goroglu" adyla da bilinmektedir. Onu ilk cet, kltrel kahraman ve ya Demiurg ileviyle balayan iz giler aka grnr ve bu izgiler onu mitolojik dnyaya balyor. "Krolu", Trk efsane geleneinde, bir kurtanadr. rnein. Kagar Trklerinin "Krolu aramzda
342

Krolu

KROLU yasyor, bizleri yaatyor ve koruyor" eklindeki sylemleri, onun kltrel kahraman ve ilk cet motifinden gelen kurtanalk greviyle lgilidir. "KroIu"nun ilk cet olmas, baz Trk soylannn, kendi kk lerini ona balamalan eklinde de grmek mmkndr. Etnik-kltrel gelenekte "Bozkurt" ve onun yeni ekli olarak "Krolu", bozulmu dzeni onarmak iin gelir. Her ikisinin de kurtancl mitolojik cet olmalanndan kaynaklanr. Bu motiflerin kisi de birbiriyle balantldr. Krolu'nun doumu ayn bir destan gibi Trkmen, Kazak ve zbek halklannda korunmutur. O, mudzev bir ekilde mezarda doar, lm anasnn gsn emerek byr. Byle bir dou hikyesi, onun mitolojik Yer Anayla balln gsterir. Trkmen "Goroglu"sunun bir versiyonunda "Goroglu"nu dnya ya getiren dadr. Bu da "Goroglu"nun Da Ruhu'ndan domas nn bir iaretidir. Eski olduu dnlen bir versiyonda ise onu dn yaya getiren varln ad "Cembil" olarak geiyor. Bu ad aslnda "enlibel" adnn deiiklie uram eklidir. enlibel ise "Kro lu'nun yaad yerin addr ve lkeyi, yurdu sembolize eder. Trki ye'de bu yer "amlbel" olarak adlandnlr. Onu dnyaya getiren varln "Cembil" (enlibel) olarak adlandnlmas, bu anlamda "K rolu'nun Da Ruhu'ndan doduunun radesidir. "Cembil" hem yer ad hem de kahraman dnyaya getiren Ulu Ana olarak cisim lendirilmi ve insan klna sokulmu bir varlktr. Orta Asya versiyonunda ise o esasen mitolojik izgileri ar ba san bir kahramandr. Mitolojik izgilerini belli bir lde korusa da tarihsellik zelliiyle ne kan Azerbaycan versiyonunda ise atas nn gzleri kanldndan, gelecek kahraman "Krolu" adn alr. Bu motifin kkeni aynca ata-baba ruhuna balanmaktadr. zbek versiyonunda ise "Krolu", n oludur. Bu sonradan olumu bir yorum olmaldr. "Karanlk yutan, kl yurda gktnda" "Rven"(aydnlk, k) adn tayan kahramann adnn lda lllntilenmesi de sonraki bir olaydr. Bu ise herhalde inisiasiya srednin sembolizminin unutulmas sonucunda sonradan ortaya kan ve grnrdeki benzerlii temel alarak yaplan bir yorumdur. 343

KROLU "Krolu", yeralt dnyasna ait mitolojik bir varlktr. O, Ulu Ana'nn evladdr ve genellikle de lmszdr. Onun mezarda do up, sonradan kl dnyaya kmas, mitolojik anlamna gre, a mann yeralt dnyasnda manev atadan (koruyucu ruhtan) eitim alp, kamlk renmesine benzemektedir. Destan iirselliinin gere ine uygun olarak sonraki yorumlar deimitir. Byle bir doum motifinin geni bir dairede yaylm olmas, Horasan'da yaygn olan "Gurzad" (mezarda domu) destannda da grlyor. "Krolu" destannn 1913 ylnda yaynlanm olan R. Zaki ver siyonunda, on alt yana kadar kahramann ne adla anld bilin miyor. "Krolu" adn ancak on alt yandan sonra alyor. "Kro lu" destanlan, kken tibariyle hem hikaye hem de gerek olarak, inisiasiya trenlerine balanr. Trkmen "Goroglu"nda bu gei t renler korunup saklanmtr. Trkmen "Gorolu'suna gre, babas mezarda domu gelecek kahraman alp yeyzne getirdiinde, evliya Hzr, ak sakall bir ihtiyar gibi grnerek, elini defe onun srtna srer. kez de azna fleyerek, "Bizim nefes olumuz ol sun" der. "Krk iltanlar" bu yeni yetme gelecek kahraman alp g trr ve kendinden geirerek kamn yarar, iini boaltp nur ile dol durur. Sonra her bir organn kutsal suyla ykayp yerine koyar ve kamn tekrar dikerler. Erenler, onu koruyacaklannn bir sembol olarak srtna el penesinin izini koyarlar. Hzr'n, Ali'nin ve erenle rin bu mitolojik ameliyatndan sonra yenilmez kahraman olarak or taya kmas, "Krolu"nu aman olma olayyla yaknlanr. aman olmak isteyenler de buna yakn bir aamadan geerler. Efsaneler den anlaldna gre, gelecekte peygamber olacak Muhammed'in bedenini de melekler paralara aynr, temizler ve tekrar ye rine koyarlar. erik olarak bu, aman olma treninin aynsdr. "Krolu"nun mezarda domas, inisiasiya treninin yeniden dou olayyla da yaknlk indedir. Bu trende rak lr ve yeni den doard. Bu lp-dirilmeyi gran yeni bir ad almas tamaml yordu. Burada da "Rven" ad "KroIu"na dnyor. Mucizev bir ekilde, bilinmeyenler leminin kaplannn kahra mann zerine almas motifi de inisiasiya trenlerinden gelir. Gizli 344

KROLU

bilgilerle donanmas, ran "gzn aan" bu trenlerin ana ama cdr. Gerekte de yalnz bu trenden getikten sonra rak yeni bir ad alr ve bylece evlenme hakk kazanr. Trkmen "Gorolu"su bu gei treninin baz unsuriann sembolik olarak da deil, olduu gi bi alp korumutur. "Krolu-Goroglu'nun gelecek hayat arkada, Mslman mito lojik inanlannda efsanev da olarak kabul edilen, Kaf Danda ya ar. Buras, insanlann yaad yerlerden ok ok uzaklardadr. Bura s baka bir dnyadr. Burada sradan lmller deil, periler ve ruhlar yaar. "Gorolu"nun sevgilisi gzel "Yunus" peri de bu diyar dandr. "Gorolu'nun sevgilisinin ardndan gitme sahneleri sihirli hikyeleri andryor. Hikayelerdeki kahramanlar gibi o da ok uzak mesafeleri yakn ediyor. Onun yolunu bir ejderha kesiyor ve bura dan kurtulmas iin, Tann'nn aslan Hazreti Ali ona yardm ediyor. Ve onun yardmyla "Gorolu", yrine kavuuyor. nana gre. "Gorolu" lmek zereyken, peri eleri "Yunus" ve "Mskal" onun adn sonsuza dek yaatacaklanna sz vermiler. Bu iki peri bahla-

345

KROLU nn gnlne nip. "Goroglu" destanlarn onlann lerine yerletirmi ler. Onun in de bu destanlar bugne kadar sylene sylene yaa mtr. "Krolu-Gorolu'nun mezarda doyulmasndan tutun da te mizlenerek yeniden oluturulmas ve gzel sevgilisine varmasna kadar, hepsi inisiasiya trenini ve oradaki ra andryor. Bu olay hikaye baznda kahramann sevgilisinin peinden br dnyaya gnderilmesi eklinde karmza kar. Trkmen "Goroglu"sunun bir versiyonunda "Goroiu"nun kll olarak verilmesi de mitolojik anla m itibariyle, onu ilklik ve kltrel kahramanlk kavramyla karlatr ma olana verir. "Krolu" destannn kaynanda mitolojiyle tarih iedir. O. baz ideolojik etkiler sonucunda mitolojik motiften, tarih izgili des tan kahramanna dnen bir sre yaamtr. Azerbaycan ve Ana dolu versiyonlannda doumunu anlatan blmlerin olmamas da motifin tarihlemeye maruz kald fikrini doruluyor. Bu anlamda mitolojik motif olan "Krolu"nun. ne tarihten bildiimiz k K rolu ile ne de Celali Krolu'su ile bir balants yoktur. Yanl ola rak onun yol kesen bir ekya olduu bile sylenmitir. Trkistan'da nl olan bahlar. "Krolu" destann sylerken, Trkmende, zbekde, Kazak-Krgzda-el seven bir nlyd Krolu" derlerdi. Ha rezm rivayetinde "Krolu"nun atas "Krdobil" adn tar. Bu adn birind ksmndaki "Kr", h e m "kr" hem de "Gor" (Mezar) Ue ilgili olabilir. Baka versiyonlann birinde kahraman, "atamn ad Kor. anamn ad Horian" denmektedir. Bu adlann her kisinin iinde de "Kor-Gor" ak bir ekilde gr lr. Mitolojik metinlerde baz doal objelerin adlannn "Krolu"ndan alndna dair bilgi var. Smer mitolojisinde yeralt lm dnyasnn korku saan sinirli tanrsnn ve orada akan rman ad "Kr"dr. Smerlerde de ller dnyasnn ad olan "Kur", "da" anlamn fade ediyor. Bu da "Krolu'nun Dag Ruhu olmas bak mndan dikkat ekiddir. Trk halklan efsanelerinde kulann ve hayvanlann dilini "Krolu'na reten Hzr Peygamber ve Krklar olmutur. "Krolu'nun

146

KROLU lUkan dalan nda olduuna inanlan kutsal mezan ise hastalan iyil<*tirirmi. Onun aynca Mehed'de olduu belirtilen mezan Hzr ve Kor kutun mezarian kadar gerek olup, belalardan koruyucu ruhun maddi olarak kavranmasyla ilgilidir. Aratrmaalara gre, Avrasya boyunca yaylm olan "Krolu" motifleri, Ltin halklannn "Herkl" motifinde yeni izgiler kazan mtr. Yatm "Geya"nn gsnden "Herkl'un st emmesi, bun lardan biridir. "Krolu". destanlann birinde. Allah'n emriyle "KaT da lke sine gkten indiini ve onun dediklerine boyun emenin gerekli olduunu syler. Bu olay onun kltrel kahraman olmasnn sem bol gibi yorumlanabilir. "Krolu", defalarca kendini kurda benze tir. Etnik-kltrel sistemin eski yapsnda da bu iki motif, ilevsel yaknlklan bakmndan birbirinin yerine geebilirler. Her ki motifte de kltrel kahraman izgileri belirgindir. "Krolu'nun yapsnda onun kltrel kahraman olmasndan kaynaklanan deiken tabiatilk belirtileri vardr. Bunun iin de efsanev kahraman bazen k. ba zen deirmenci, bazen beki, bazen de oban olarak karmza kyor. Mitoloji ile ilgilenen bilim adamlannn geldikleri son nokta, "K rolu" motifini ok ynl bir karakter olarak grme mkn verir. "Krolu". mitolojiyle yakn genetik ve yapsal balan olan efsanev bir kahraman olarak, bozkurt. aman, kltrel kahraman, deiken tabiatllk ve baka motifleri birletiren anlamsal potansiyeli geni olan bir karakterdir. Daha son rai an bu ilevler paralanp aynlarak. onlara uygun motifler de ortaya kmtr. Bulardan biri "k Cnun'dur. Aranrmaclara gre. "Krolu" motifinin ortaya pknda tasav vufun etkisi de gldr. Bu fikre gre. destann yeni kltrel ev rede kurulmas ve Ouz Alplk dncesinin tm ynlerinin erenlik zerine geirilmesiyle, "Krolu" bir gei motifi gibi olumutur. O, yeni kltrel evrede, haklan yenilmi gebe Trkmenlerin inti kamn alan Alevi bir dervi gibi kavranmtr. "Krolu"nun erenlii. ona vergi verilmesi, onun hak kl, yenilmezlii ve kutsallkla 347

KURBAN olan likisi, kurtarc gkyz olu motifinin tasavvuftaki grn dr. O. Bulgar versiyonunda, lmsz Krklara karp yok olur. Trkmenlerde adnn bahlar listesinin banda gelmesi, onun bahlann pri makamna ykseldiini gsterir. Trkmen "Gorolu"su genellikle sftstik iirlerle doludur. Anadolu'da Trkler ve oyun havalan nda "Krolu" figrlerinin yer almas, onlann halk sfi trenlerinin balca iareti olduunun da bir kantdr. KURBAN: Kurbanda, byl bir g olarak, mitolojik dnceyle yaayan insann ruhuna rahatlk getiren bir yn vardr. Cokuya ben zer bir duygu olan bu rahatlk, derinliklerden, evrenin ritmiyle uyum iinde olmaktan gelen bir duygudur. Fransz filozof ve toplumbilimd Jirar'n grne gre, arkaik cemiyette kurban verilmesi koruyu cu bir ilev tamtr. Bu ilev, ktln kaosa doru srkleyen admlannn nne gemek ve dnya dzenini koruyup saklamak tan ibarettir. Baz filozoflann dedii gibi, kurban vermenin korku, te reddt veya bir gnahn verdii utanma duygusuyla hibir ilgisi yoktur. En eski geleneklerin incelenmesi, kurban olaynn evrensel olduu fikrine ulatnr. Onun doann mevsimlik yenilen mesiyle ball da doann reme gcn koruyup sak lamasndan ileri gelir. Bunun araclyla toprak ve nsan kutsal gizil glerle likide olur. li Eskilerde kurbann seilme olay rastgele olamazd. Onu bakalanndan ayran stn veya sekin bir zellii olmalyd. Kurban getirildiinde, aksilik pkmasn diye ok dikkat edilirdi. Yoksa glerinin manevra gc artard ve bu da dnya dzeni iin tehlike yaratabilirdi. Bir kabahat ortaya ak a zaman da kurban trenine balarlard. Kurban kesilmesinin ritel anlamyla ilgili deiik yorumlar var. Onun gizli ve agk dnyalar arasnda iliki kurduuna dair de fikirler var. Saka Trkesinde "kurban" anlamna gelen "kereh" szc vardr. 348
Alt

*y

A r

Kurb n

T r e n i

KURBAN Aratrmaclara gre eski Trk yazlarnda bu, "lm" anlamyla ilikilendirilen "kergek" sznden gdir. Krgz-Kazaklar ise kurban treni iin "hudayi" szcn kullanr lard. Birok aratrmac bu szcn kkeninin Farsadan geldii konusunda likir sahibidir. Eski Trkler, kt ruhlardan korun mak amacyla kurbanlar keserlerdi. Hunlar anda da kurbanlar atalara, Kurban Tat gkyzne, yeryzne, ruhlara ve Tan Kabanas Da. M.. I4O0 r ya verilirdi. Kurban treni, eski Trkle rin bahar bayramlannn balca olay saylrd. Dalara, rmaklara ve gllere kurban verme trenleri dua ile birlikte gerekletirilirdi. Trk lalklannda kansz kurban vermeye, "sa" denilirdi. M. Kagar, kur ban verilen hayvandan sz ettii zaman "ya" szcn kullan yor. Kanl kurban ise geleneksel Trk din dnya grnde ibade tin bir gstergesi olarak daha nemli yer tutmutur. Eski Trkler ilah varlklarla yaknlk kurabileceklerine inanarak, ruhlar iin kurbanlar verirlerdi. En byk kurban ise gebe ruhlu Trkn, kutsal bir duyguyla sanld at olmutur. At kurban kanl kurbanlann en nemlisi olmutur. Altaylardaki Kurganlar ve Paznklarda, birok skeletin bulunmas da bundandr. Dier kurbanlk hay vanlarda da erkek hayvanlar stn saylmtr. Diiler ise kurban d tutulmulardr. rnein, Dede Korkut Ki tab'nda kurban olarak at tan aygr, deveden bura ve koyundan ko. kesilmesi gerektii ya zyor. nsan kurban ise eski Trklerde hibir zaman olmadndan bir gelenek haline de gelmemitir. Dier baz halklarda olduu gibi Moollarda da grlen byle bir gelenek, aslnda iftilik kltryle bal bir olaydr. Bir gelenek olarak, bozkr kltr ve eski Trklerle cidd bir ball yoktur. Baz ararmaclann, "Gktrklerde d man ordusu liderlerinin kurban edildiklerine" dair iddialan ise hibir bilimsel veriye dayanmayan grlerdir.
349

KURBSTAN inana gre, kurban edilen hayvann kemikleri knlmaz ve k peklere yedirilmezdi. Kemikler kylp gmlrd. Baz zel yinlerden sonra, kurbanlk hayvann kemikleri toplanp bir kaba ko nulur ve ocan stne aslrd. Anadolu'daki Kr vadisinde. ldr yresinde kurban bayramnda kurban olarak kesilen hayvann ke mikleri ekin ekilecek zamanna kadar temiz bir yerde saklanrd. O yl bu topraklann verimli ve bereketli olacana inanlrd. Irak Trk menleri, evde kestikleri kurbann kanndan parmak ucuyla alp, o cuklann azna srerlerdi ve bylece ocuk zerindeki bdlann gi deceine inanrlard. Kurban verilme olayl doas tibariyle kolektif karakterlidir ve toplu olarak yaplr. Byle kitlesel kurban trenleri, Sayan-Aitaylarda son zamanlara kadar korunmutu ve sadece Tann adna kurban ve rilirdi. KURBSTAN: Altaylarda "Kuday'a verilen adlardan biri. (bak: Huday) KURT: Trk mitolojik geleneinde nemli bir yer tutan varlk. Aziz ve kutsal yzl bilinen kurtla ilgili Trk mitolofk-yinsel gelenein de, ok sayda inan, yasaklama ve snamalar vardr. O, hem Boz kurt'un ahsnda bir kltrel kahraman hem de insanlan hastalklar dan koruyan kurtana bir gtr. Eski Trklerden kkn kurda ba layan Aina soyu. kurdu kendi ulu atalan olarak beliriemilerdir. Gktrk hakanlar atalan nn hatrasna sayg olarak, ha kanln iareti gibi, adiann nne altn kurt bal bayrak dikerlerdi. Eski in kaynaklannda bile. Trk asll olmayan halklar, "kurttan tre me deiller** diye aynlriard. Trklerin inanlannda Sava Ru h u d a kurt grnmndeydi. 6 . K^ yzyla ait bir Trk ta abidesi zerinA l t a y p ^ n k K u r g a n l a n d e kurttan st emen bir ocuun resM. . VI. Yzyl
350

KURT mi vardr. Bu resim, Trk efsanelerinin merkezinde yer alan motif J.iMk kurtla lgili eski mitolojik grler iinde kendi yerini alr. "Kk Bri" adysa kutsal gtyzyle lgili kurdun, ilh kkenli ve y/klcrden gelme okluunu gsterir. I ski aglann gebe halklarnda, tm gizli-kutsallarla olduu gi bi, kurtla da ikili bir iliki vard. Btn bunlarla birlikte Trk halklannl. kurttan nsana zarar gelemeyecei, temel dnceydi. Trk halklannn mitolojik inanlannda dii kurt, br dnyann sahibi gibi lnlrd. Trk ve Mool halklannn efsanev geleneinden, onun aynca deiken tabiatl varlklardan olduu anlalr. Yakut metinlerindeki deiken tabiatl kurt motifleri ise genellikle karanlk Innyayia ilgili kt ruhturlar. "an Kz DestanTnda eski putperest Hulgarlardaki "Yeralt Su Dnyas Tanrs" olan "Alp Tun Buri" deniI- n ruhun adndaki "buri-bura" szc de bu karakterin kurt zelllp,l tadn gsteriyor. Kurt motifinin verimlilik ve bolluk kavramy la Ull da aka grlr. Hakas halk kltrndeki Ulu Ana Huu Incy'in balca ekil kurttur. Bozkurt'un Trklerde ata olduunu gsteren n metinleriyle birlikte kurdun ilk demirci olduuna iaret eden metinler de var. l.udular atalann, Moollar ise Da Ruhu'nu kurt bal betimlerierdl. Altaylann Umay motifinde de kurtla benzerlik grnmektedir. Tuvalarda kurtlar samanlarn yardma ruhlanndan, yani erenlerden saylrlar. Onlar amardan koruyucu ruhlan olarak hatrlar. aman davullannn vazgeilmez resimlerinden biri kurttu. ki dnya arasn daki bal salayan kurt, ilk zamanlarda amann gizli dnyayla olan balnda da nemli rol oynard. aman metinlerinde, d manla mcadele eden amann, kurda evrilmesi motifine de rast lanr. Altay kahramanlk efsanesi olan "Maaday Kara"da kurtlardan bahsedildii zaman, onlara "yer ruhlan" (yer sahipleri) denmekte dir. Manas gibi Trk efsanelerinde, prler. koruyucu ruhlar ve evliya lar zaman zaman kurt klna girerler. Altay amanlann gkyzne ykselten atlar da ou zaman kurt bal olarak karmza karlar. Kazak bahlan ise dualannda sk sk alt azl bir kurdu anarlar d. Altaylann "Ak Topf destannda kahraman Erlikten saklayp,
351

KURT kurtaran bir kurttur. Bir Yakut hikyesinde, kurda saygyla baklr ve Gk Olu denilir. Mitolojik Krolu'nun ise "kurt oluyum" deme si, kurt grnmnde betimlenen Da Ruhu'nun olu olduu fik rinden gelir. Eski Trk destan kahramanlan genellikle kendi soylann kurda balarlard. Gerekten de ad. Al Kii'nin adnn geldii kk olan "Al", baz inanlarda kurt ekJinde dnlmtr. "Kl Tgin" kitabesi zerindeki ejderhann da kurt bal olmas dikkat ekiddir. Altay, Bakurt ve Yakut efsanelerinin kahramanlan zaman za man kurt klna girmilerdir. Aynca kurt soyuna bal olduklan iindir ki "Kobland Batr" gibi Trk efsane kahramanlannn birou, ayn ad tayan kurtla birlikte olurlar. "Cengizname"de Cengiz'in soyu gne n ve Bozkurt'la lintilenir. Eski Hunlar, ad kurtlara balanan daa taparlard. Derbend'de eskiden beri kutsal bilinen da da "kurt"la ilikiliydi. Daha eskilerde, eski Trk alannda, Yer Ruhu, Da Hamisi, vatann ve devletin ko ruyucusu saylan bir "tken" klt vard. Tibetlilerin ulu ata bilip tapklan ve "Odegun" adyla yaatt klan bu ruh, eski Trkn din inanlanndan bahseden in kaynaklan nda kurt bal olarak tanmla nr. Baz Trk halklannn eski inanna gre, kurt nsanlann dilini n lard ve sonsuzluun bile karsna gkacak gc vard. Semerkant ve Karga-deya'da yaayan zbekler arasnda, dii kurdun dnsel organn gezdiren birinin reme gcnn artacana ve neslinin o alacana inanlrd. Geleneksel grlere gre, dii kurt insan na zardan da saklard. Krgzlarda kurtla karlamann uur getireceine inanlrd. Ka zaklarda ise kurdun koyun ahnna girmesi iyiye yorulurdu. Bu, in sanlann canlann koruyaca ve hayvanlann oalacann iareti olarak grlrd. Azerbaycan Trklerinde de kurtla ilgili ok sayrda inan korunmaktadr. Uykuda kurt grmek ilerin iyiye gidecei nin, an, aa ekilmeyeceinin gstergesi saylrd. Kurda kfr et mek yasakt. Ba, bostan kt gzlerden korumak iinse aaca kurt kellesi aslrd. Ayn nedenle bebein beiinden de kurt dii veya a aslrd. Hamile kadnn da nazardan korumas iin yast nn altna kurt derisi konulurdu. ldrm ocuun da dzelmesi
352

KURT Kin, onu kurt enesi veya M m aznn altndan geirirIrnli. AhskaTrklerinin inan>iHa uykuda veya gerekte grmek uurlu saylrd, p. U\ka inanta ise kurdun %*nesi etrafndaki deri soyu lup, kunturdu. Daha sonra u r u u n mr uzasn diye hu derinin altndan geirilirdi. Anadolu'da yasayan Kzlba v e Bektailer arasnda yaygn

Cad/r Sslemelerinde
Bir Kurt Flgri)

Kullanlan

olan bir inana gre, kurdun koyun srsne girmesini berekete ye rmak gerekiyordu. nk kurdun Hzr' sembolize ettiine Inanhd. Bu inan, Trk etnik-kltrel sisteminde kurt ve Hzr'rn anlamsal-ilevsel yaknlnn sonucunda olumutur. Trk efsanelerinde Trklerin atas olan "Yafes" (Cenglzname'ye gre ona "Abuica-Eblce Han" de denilebilir) hastalandnda, ona kurt st vererek tedavi etmilerdir. Azerbaycan'da Aldede ile ilgili bir efsanede. Aldede'nin olu Krolu'na st verip onu besleyen kurt, Da Ruhu'nun kendisidir. Krolu destannn "Krolu ile Aypara" blmnde, kahramann olunu kurt koruyor. Aslnda her ki si de kltrel kahramanlar olan Krolu ve kurt. etnik-kltrel siste min art katlan nda birbirinin ayns gibi karmza akan motiftirler ve birbirlerinin yerine de konulurlar. Kurdun ulu mitolojik ata olduu dncesi Bakurtiann kkenleriyle ilgili metinlerinde kendini gs terir. Bu metne gre "Bakurt". Tann'dan gelen kut, yani kurdun, ne dp getirdii halk demektir. Bir Bakurt rivayetine gre kurt, bakurtiann atalan nn nne derek onlara yol gstermitir. Azer baycan Trk dilinde uzun mr yaamann sembol gibi kullanlan "Kurt ile kyamete kalmak" deyimi de kaynan eski inanlara da yanan Trk mitolojisinden alr. Bilimsel metinlerde eski Trklerin dv sanatn bildiren Turan Taktikas" anlay, etnik-kltrel gelenekte "Kurt Oyunu" adryla bilinir.
353

KUMURSAK Bir zamanlar Trklerde kurdun bir klt oluuna, Q. Potanin bile phe etmiyor. Dede Korkut Kitab'nda. "Kurt yz mbarektir" de nilmesi, bu kltn etnik-kltrel rneklerinden biridir. "Yz mba rek" (nur yzl) deyimi, Dede Korkut Ouznamelerinin Vatikan nshasnda da grlr. Burada bu deyim, boylann kahraman olan Kazan Bey'in dilinden, ulu ata ve kurtanc olan Bozkurt iin sylenir. Kazan Han, kendi kkn de kurda balar. Ancak tm bu anlatlanlar, kurdun bir totem olduu anlamna gelmez. Tam tersine bir totem olmadn gsterir. D. Kloson, 1964'te yazd TrkJerdeki kurtlar konulu aratrmasnda. Trklerde kurdun totem olduu fikrine pheyle bakmaktadr. Kurttan d o m a zerine kurulu kkenle ilgili efsanelerin doru yorumlanna dayanan ve zengin etnografik verilerle beslenen daha sonraki aratrmalarda. Trk ve Mool halklarnda Totemizmin yeniden incelenmesinin nemine dikkat ekilmi ve incelemeler, kurtla bal inanlann To temizm zellii tamadn ortaya karmtr, (bak: Bozkurt) KURUMSAK: "ntrk" kaynakl saylan bu szcn klt anlam sadece aatay dilinde korunmutur. aatayca'da bu szck "kurban, kurbanlk" anlamn irade eder. Kumuka, zbeke, Uy gurca ve Azerbaycan Trkesinde bu szck kendi eski anlamndan ok uzak anlamlar kazanmtr. Szcn temelini oluturan "ku rum", Yakuta'da "dn, tantana, dn iin kurbanlk kesilecek olan hayvan" anlamlarna gelir ve sonuncu tanm, szcn ilk an lamna uygundur. Yani, "kurban treninde yenilmek iin dnlen kurbanlk hayvan" tanm, "kurumsak" sznn veya onun temelini oluturan "kurum" szcnn "kurbanlk" anlamna geldii filerini glendirir. Szcn "kurum" ekli, daha sonralan Mool veTungus-Macar dillerine de gemitir. Mool yazl dilinde "Kurim" ek lini alan szck: "bayram, ziyaret, tantana" anlamlarna gelir. Ancak aratrmaclar klt ierikli bu szcn ilk kkn "kur" eklinde gstererek onu. eski Kpak dillerindeki "kur-gan" ve Altaylardaki yeralt saltanat sahibi Erlik'in hizmetinde olan "krms" adyla ilgili gstermeleri ise inandnc grnmyor.
354

KU DL Kll^ ini Ku dili bilme motifi, kaynan eski trenlerden alr. Bu i m i illi kutsal-gizliliini yitirmi ve hayal dnyasna ait olmu bir ,'ilit<- de sihirli hikyelerde rastlanr. Burada Ylanlann Padiah, klnmana kulann ve hayvanlann dilini bilme gc verir. nana gr*. Azerbaycan mitolojik metinlerinde adna rastlanan "Ava mi btn kulann ve hayvanlann dilini bilir. Bu sihirli gc ona slayan da Ylanlann Padahfdr. Genellikle hikyelerde sihir ve Uyylr lxi gler ylanlarla ilikilendirilir. Herhalde bu, onun het lk mekana ait olduundandr. Ylan eti yiyen insann, sihirli glere kavuaca inana ise kkleini eski inisiasiya trenlerinden alyor. O trenlerde, ran semboii l.uak ejderha veya koca bir ylan tarafindan yutulup geri gkmas - hu yeniden doula yeni zellikler kazanmasyla, o kt variklar, hayrsever bir varla dnr. Hikye kahramann yeraltnda ol n . . ran ejderha kamnda olmasyla ayn anlama geliyor. Bu [uva hikyesinde, aya olmayan kahraman bir cad yutar. Sonra Msaglam, ayaklan yerinde bir ekilde geri getirir. Grld gibi .I hikayelerde rastlanan byc kadn, ejderha, balina ve benzer moi!l<r eklinde rastlanan sihirli gler, aslnda eski trenlerdeki ata ruhu ve tren hamisi motiflerinin ilk mitolojik anlamn yitirerek de miime uram halleridir. Hikayelerdeki ejderha, kahramana ku dili retmek in onu yutar. Yani ona her eyi grebilme gc vermek ve gzleri nn deki perdeyi kaldrmak iin onu nce yutar sonra geri getirir. Ku dili bilmek, sihir ve by gcne kavumann bir rade eklidir. Bu tasavvuf diline yakn bir yorumla baklrsa, mitolojik anlay gibi var ln anlalma yolunun, varlklann deiik konumlaryla iliki kurma nn, doann bir paras gibi, onunla anlaabilmenin, yaratln srlann renen ve bunlar gibi motiflerin hikye dilinde madd ekli alan iradesidir. "Kaievala"daki kahraman, balinann onu yutmas iin kendisi aba gsterir. nk onun kamnda sihirli sz renme lidir. Balina ona bu sz retir, yaratln btn tarihini anlatr ve her eyi bilme gcn ona balar. Ava Prim. ku dili bilme gcn. Ylanlar Padiah'nn azna 355

KU KILIKLI RUHLAR tkrmesiyle kazanr. Eski avclk ana bal olan bu mitolojik var ln, dilini bildii kular ve hayvanlar zerinde iktidan olunduu bi le sylenmitir. Kazak efsanelerine gre. Korkut Ata'nn kendisi de kular ve hayvani an n dilinden anlard. 16. yzyln Trkmen tarihisi Salar Baba Gl Aliolu'nun Ouzname'sine gre, Bayat boyundan olan Korkut'un, "Duman" ad verdii kahraman, tm kulann dilini bilir. Bu olaya aslnda, semboller dnyasnn ve manev dnyann semboller dolu dilinin deerini ok zel bir ekilde bilen eski d ncelerin taycs bir insan gzyle bakmak gerekiyordu. Korkut Ata'nn kulann ve hayvanlann dilinden anlama olaynda ruh haya tinin ilk yaratl andaki gc yaatan geleneklerin bir izi grnr. Allah onun gnlne lham vermitir ve varlklann ayn ayn katlan arasnda ballk yaratan kuun dilini bilmek de bu nedenle mm kn oluyor. Ku dili bilmek, burada da inisiasiya trenleriyle ilikilidir. Mitoloji ve halk kltrnde ku dili bilmek, doayla zel bir yaknlklan olup, sihirli g sahibi olan karakterlere zgdr. lk sem bolik anlamnn tam olarak anlalmad sonraki alarda, bu motif yeni bir anlama brrmtr ve bilgilik konumuna gelmenin yolu gibi karmza kmaktadr. Sonralan ise tasavvuf edebiyatna gee rek, Y. Emre, Nesim ve dier tasavvuf ruhunu yaratan airlerin ve dervilerin dilinde manev dnyayla bal yerini almtr. Mitolojik anlamda bu dil, yksek katlarla insan varl arasnda yaknlk yarat mak anlamna gelir. KU KILIKLI RUHLAR: iirsel mitolojik gelenekte kular, evrensel blgeler arasnda ballk kuran, ilah eriin sembolleri gibi kar mza karlar. Avrasya mitolojik sistemlerindeki ku, kinatn birbi rinden ayn iki konumu arasndaki arac roln oynard. Bu dnce nin Trk halklannn dilindeki izleri, uanlann tadklan adlarda da grnr. rnein, baz iirsel mitolojik geleneklerde, lenlerin can n sembolize eden gverdne, Hakasada "Kuday Ku" denilirdi. Buradaki "Kuday", "gkyz" anlamna gelir. Melek klnda olup, ku izgileri tayan ok sayda eytan ruh veya grnmez varlk vardr. Bu kulann yeri, Dnya Aac'nn en yukanlandr. 356

KU KILIKLI RUHLAR I UkavHcrdc onlar. Kara Ku, Si mi uy, ve l>cnzcri adlarla karmza akarlar. lrk halklannda len birinin rulnn ku eklinde uup gittiine nanlrd. Yakutlarda aynca. ocuk n h nn bir ku eklinde gkler im geldiine de inanlrd. nana yi i*-, len bir insann ruhu ku kloua girer ve tm kainat saran Dnya Aaa'nn dallannn birinde

nu-skcn tutar. (Eski Birllstrasyon) Sayan-Altay mitolojik metinlerin l- 'kutsal ku ana" motifine de rastlanr. Umay ilahe gibi baz ruh lum ku klnda veya kanatl kadn grnmnde betimlenmesi ile bununla ilgilidir. Bakurtarda Ural Batir'n kans olan "Umay" da kus klna girebilir. Anadolu Yrklerinin inananda dank sal mh olup elindeki boncuuyia istedii eve istedii yerden girebiletl Al Kans da aznda sihirli ta olan ku klnda betimlenir. San K/ denilen mitolojik varlk ise geceleri ku olup uar. seM aalannn zerinde oturup kurbanlk ister. Anadolu Yrk oymaklan arasnda ocuklan korkutmak iin "Maricut-Kerkt" adnda bir ku motifi kullanlrd. Onu ad, eski bir ruh olan "Burkut"un adndan alnmadr. Kanad lahe kadnla "kut" anlay hakkndaki grler acayip ekilde birbirine yakndr. Hatta I lakaslar ve Yakutlarda "kufun kendisi bile ku grnmnde d nlrd. Baka bir inana gre. Tuva amanlan dua okuyup a rrken ku klna girmi Albastlar, tutkun havada girdikleri kara bulutiann ipnden uuup gelirler. Ulu varlk "lken"n adna baka yerlerde "lken Ku" eklinde de rasaamr. Ataylann aman mitolojisindeki "Payana" adryla bili nen ruhlar grubu da kanatl varlklardr. Orta Asya halklannn Baba Dehgan' da ku grnmnde betimlenmitir. Yakutlarda "Ou Imta" adnda bir ilahe kaydedilmitir. Szck anlam "ocuk ms" 557

It-Ku

Resmi

KU KILIKLI RUHLAR

\ ^ *r
Hun Dnemine Alt Av ve Mitolojik Kartallar

&

demek olan ve Umay kltyle ilikisi phe gtrmeyen bu mitolo jik varln, ocuun ba stnde bir ku gibi terek, onun neslini hayrl ve bereketli klacana nanlrd. Azerbaycan Trklerinin gele neksel inanna gre, eve bereket getiren "Kimsene" adl ruhlar da ku klna girip, insanlann uykusuna gelirler. Halk inanlanndakl kt "ee" ise bilinmezler dnyasndan gelen bir kutur. Menkbelere gre, Trkistanl sfi air Sleyman Bakirgan'nin Kamber adndaki ei, ku klna girebilirdi. Uan Kulann koruyu cusu olan Kamber Ana klt de onun adyla ilgili olarak olumutur. Eski Trk yazl abidelerinde "ld" anlamna gelen "ua barms" (uup gitmi) fadesi vardr. Ban Sibirya Tatarlannn dilinde "o ld" demek yerine "o uup gitti" denilirdi. Bu iradeler, ruhlann ku kl nda olduuna dair grlerin izlerini tayorlar. Mira olaynda Cebrail, Muhammet Peygamber'e Hakim Ata'nn ruhunu bir ku grkeminde gsterir. Anadolu'daki Sivas yresindeki klk gele neinden anlaldna gre, ziyaret yerlerinde uykuya dalan gele cein klar, ancak ryalarna ku klnda Cebrail veya Mi kail gir dikten sonra k olurlar. Orta Asya halklan da insann ruhunun g vercin veya baka bir ku grkeminde olduuna ve ata ruhiannn ku eklinde yaamaya devam ettiine inanrlard. Birok Altay hal klan nda amanlann giyimi ku motifini hatrlatr d. Bu amann ruhuyla birlikte bir ku gibi gklere uaca fikrinden domutur. nana gre, aman bu giysileri giydii zaman kua dnebilirdi. Mslman kz olan bir kadn amann, kfirle evlen dirilmemek iin doan kua dnp, gzlerden kaybolmas da a358

KUT manizme ait hikyeler arasndadr. Bir Kazak hikyesinde, hain kar delerin kuyuya atklan kahraman, Hzr llyas ku klna girerek kuyudan kanr ve kl dnyaya gtrr. Ruhun ku klnda olduuna dair inanlann zleri, E. Tah.ni'nin yazd Akkoyunlulann tarihini anlatan "Kitab-i Diyarbekiriyye" kitabnda da grlr. Bu kitaptaki bir blmde yle deniliyor: "Hazreti Sahipgran'n kutsal ruhunun ykseklerde ucan ahini, yu vasna konduunda..." Babumame'de de "eyh mer ongal bol du" {eyh mer doan kuu oldu) denir. Buradaki "ongan boldu" /cnn anlam "kl" demektir. Vilayetname'de Dorul Baba, doan kuun vcuduna girip, gverdn klnda Urum a ucan Haa Bekta'i takip eder. Doan kuu, Dede Korkut boylan nda var. Azrail de gverdn klnda uar. Rakibin gverdn klna girerek cann kurtarmas, Trk halk kltrnde sk sk rastlanan bir motiftir. Yunus I.mre'nin dilinden bir radede de ruhun ku klnda olmas inanc nn izleri grnr: "Benim canm bir kutur ki, gvdem onun kafesilir." Ahmet Yesev de zaman zaman turna klna girerdi. Bektai pir Abdal Musa ise "Ali oldum, adem oldum bahane-Gverdn d o nunda geldim a n a n a " demektedir. Dnyann eski halklannn birounda talih anlaynn kendisi de "ku" eklinde dnlrd. Hikyelerde devlerin gverdn kln(lak! canlan ielerde tutulur. Azerbaycan Trk dilinde "birini zle- * mek, can ekmek" anlamnda kullanlan "kuu konmak" deyimi var. Tm bu rnekler, cann ve ruhun ku klnda olduuna dair es ki mitolojik grlerden kaynaklanmaktadr. KUT: Sibirya, Trkmenistan, Kafkas ve dier birok Trk halklannn geleneksel grlerinde "hayat gc, ruh, can, hayat verid, balan g, bereket, bolluk, uur, saadet, mutluluk" anlamna gelen anla y. Eski Trkede "kurJug" szcnn "kutsal, mukaddes" anlam vardr. Yakut mitolojik dncesine gre, ay ruhlar, aakl ruhlar ve ya amanlar tarafndan alnmas hastalk ve lmle sonulanan "kut", "tanndan gelen bir hayat gc, balang" anlamn bildirirdi. Bu szck Trkiye Trkesinde, mutluluk gibi anlamlarda kullanl359

KUT maktadr. Karakalpakadaki "kutum kat" deyimi, "bahtm yaver gitmedi" demektir. Farkl Trketerde "gut-hut" versiyonlar da olan bu szcn, "saadet" anlam. uvaada "kt" seklinde gemitir. Azerbaycan Trk ivelerinde "kut"un "hayat verici, can" anlamlan korunmutur. Bu kavram Azerbaycan Trk edeb dil rneklerinde "kutsal, hayrl, uurlu" anlamlan nda da kullanlmtr. N. Baskakcrv'un dilbilimi asndan Altay kkne balad "kut", ivi yaz lan nda da "can" anlamyla "kut-kud" eklinde grl mektedir. Bu szck, ayn dilde 'Tann, lh" anlam veren "kuduilu" szcnn de temelini oluturur. Koreya mitolojisinde rastla nan "kut" da amann kamlk erme trenini bildirerek, dou Trkleriyle eski ilikileri aktaran genel bir anlaytr. Muam tarihiyle ilgili, 15. yzylda yazld tahmin edilen "Behet er ruh" risalesinin di er bir ad da "ruhlann daya, ruhlann gc" anlamna gelen "Kut el Ervah "tr. Q. Ksenolbntov'un kaleme ald aman metinler ieri sinde. "Kut oyun" adndaki efsanev bir aman hakknda rivayet var dr. Yakut amanizminde kam. hayat btnlkte "kut" ile balan mtr ve dmann bu "kut"u mahvetmesiyle amann hayatnn da sona ereceine nanlrd. Bir anlay gibi din-kutsal uygulamalarda geni bir ekilde korunan "kut"un mitolojik anlam ve i levi, genellikle ilk olarak Sayan-Altay Trklerinin etN J j ^ p W ^ ~ nografik unsuriannn yaygn olduu aman gelene inde aratnlmtr. Altay Trklerinin inanna g re, insann ruhu -kutu- nsan domadan nce gk yznde var olur. Sayan-Altay halklannda ocuu olamayan kan-koca hakknda "kud yok kiji" denilirfHKH ^i. Gney Altaylarda. "kut'u Altay'n verdiine ina(KmP^fl nlrd. Teleutlarda da gn drdnc katnda yaa yan "Enem DayuTnn (Yaratan Ana), ocuklara kut baladna inanlrd. Hakaslara gre ise yeni do mu kadna "kut"u gnderen, aslnda ocuklann koruyucusu olan may Ie'nin kendisidir. Yakutiann inanana gre de canl varlklann bir blmnde Uygur Rahibi

m
360

KUT
i -i l.ua hayat veren gizli bir g vardr. "Kut" ad tayan bu g sa yesinde bu varlklar kl dnyada yaayabilirler. Bu "kut"lar Allah 1.1iarndan verilir. Kut. "salgn kut", "buor kut", "iye kut" gibi deiik I Kimlerde olabilir. "Grc" diye tanmlanan insanlar "buor kut' unu kk nsan grnmnde grebilirlerdi. "ye kut" kendi M'.na sahibinin bedeninden aynlamazd. Tm bunlarla birlikte. kut"un bedenden kmasryla lmn g e l e c e i n e inanlrd. Hakasi.t. gre. bir nsann ruhu darlarda g e z i p dolayorsa, o nsan mutlu deil demektir. oriann geleneksel din nanlannda "kut" denilen can Erlik ya nlmtr. "Kut", nsan cannn salamlnn semboldr. Erllk'ln yardmclanndan herhangi biri, stedii zaman insan tehlikeye sokai'iindi. Ayna ruhlar bir nsann "kut"unu yerlerse, o insan lr ve "ayna kutunu yedi" denilir. Ayna ruhlar, o "kut'u yemeyip, s a d e c e h|) gtrrierse o zaman da "kut"un sahibi olan kii hastalanr. Kut geri geldii taktirde o insan yine salna kavuabilir. "Kut"un geri v.'tirilmesi sadece Erlik'in izniyle mmkn olur. Bunun iin de a man Eriik'e yah/anr ve "kut"u geri gndermesi in ona kurbanlk vaat eder. Bylece mitolojik ve geleneksel din grlerde, insann cannn vglaml "kut"tan kaynaklanr. Ruhlar ve amanlar ona zarar vere bilirler. Kazaklann dilinde "kut anay" diye bir szck vardr. Bu sz cn anlam: "Ruh. can" demektir. Bu dilde "kuf'un yemekle ba l anlam herhalde onun "hayat verid g", yarada balanga fade etmesinden kaynaklanr. Sibirya'nn Trk hakiannm geleneksel na nlannda st le "kut" arasnda derin bir balant sezilir. "Kut" kav ramnn anlamsal erevesi de akalk, duruluk ve yumuaklkla lgi lidir. arap gibi akal, su gibi duruluu olan "kut", yaratln lk (emelini oluturan yapsal zelliklere gre, eski di'ncede reme, bolluk ve bereket idealleriyle ilinrjlendirilerek dnlrd. Azer baycan Trkesindeki "yreinde kut olmak" deyiminde "kut"un bu iradeye yakn bir anlam vardr. Krgz Trkesinde "kut"un "ha yat gc, ruh, can" anlamlanyla. bu szn eski evrelerdeki erii korunmutur. 361

KUUU R. R. Arat, eski Trk iirinden sz ettii zaman, "yir suv kut" s zn "yer su ruhu" eklinde evirmitir. Kumk Trkesinde " k u t kuymak" {kut kovmak) deyimi vardr. Bu deyim, "kutsal ruhun res minin yardmyla aakl hastalk verid ruhu kovmak" gibi bir anlam rade etmektedir. Bu dilde. Bereket Ilhesi'nin ad olan "Kudurbay"n temelinde de "kut" vardr. Bu kavram bir ihtimale gre Bul gar anda Lezg dilinden "k'uts" eklinde gemi ve mitolojik an lamn korumutur. Devlet Kuu adndaki "devlet" szc, aslnda bu gn anlad mz "servet, dnya mal" anlamnda deil, "kut" kavramyla ba llkta olup, T a n n tarafndan verilen iyi ksmet, baht" gibi anlalma ldr. Devlet Kuunun "ahlk Kuu" olarak adlandnlmas da bura dan kaynaklanr. 9. yzyla ait bir Manihey yazsnda "il tken kut" (tken ilinin kutu) iradesi kullanlmtr. "Kuf'un gklerden gel dii inana Hun Hakan'nn, tad Tengri kutu" unvanna da ak lk getirir. Bilge Kaan Kitbesi'nde de ak bir ekilde "kutum oldu u iin kaan oldum" denilmektedir. Bu szck en eski alarda, Altay dil birlii zamannda "kutag" ekliyle Mool diline, "kutu" ekliyle Tungusaya ve "hutu" ekliyle Mancur diline gemi ve "can, aakl ruh" anlamnda korunmutur. "Kut-gut" eski n Asya metinlerinde kullanlmtr. Aratrmaalara gre bunun zleri Trk dillerindeki "kuday" ve "hozay", ran dillerin deki "huda" ve "hoda", Germen dillerindeki "kod" ve "kott" ekil lerinde kalmtr. Ancak bu szcn pragermen kkenli olduu sylense de "kott" szcnn bu dilde anlam pek de agk deil dir. Dou Trklerinde daha ok amanizmle bal olup, "can, ruh" eklinde bir anlam ifade eden "kut" szcne hl milattan nceki asrlarda (Hatti, Smer ve Kassi dillerinde) rastlanmasndan, tanrsal ierikli bu szcn kknn Trk halklannn Azerbaycan topraklanna yerletii, ilk ata yurdunun olutuu eski n Asya'ya bal ol duu anlalr. KUUU: Kuzeyde yaayan Krgzlann nanlannda "Kara Albast" zerine sz geen ve kt ruhlan grebilen zel yetenekleri olan
362

KUUU Il vard. Bu insanlara "kuuu" (kovucu) denilirdi. Gneyli KrMi/Utn dilinde ise bu insanlar "kuugunu" diye adlandnlrd. Bu -../ l. dr "kuuu" ile ayn kktendir. Geleneksel grlerine gre, m loum yapm kadna "Kara AlbastTnn zarar vermesini en. 11 rk iin. bu insanlar O'nu doum yaplm evden kovarlard. Krgzlann gznde "Kara Albast" gerekten de korkun ve un l>ir gt. San kpek, kei ve benzer hayvan grnlerin di IH in ilenen bu kt ruh, doum zamannda kadna zarar verebi lin II O. yeni doum yapm kadnn cierini kanp rmaa gt I >nu engelleyen kmasayd ve gtrd cieri rmaa at l, o kadn lecek demekti. Bunun iin de d o u m yapm kadHil.il

hu nnn sorumlusu olarak "Kara Albast" grlrd. Krgzlarda var olan bir inana gre, yalnz en az bir kez Albasl yi yakalam olan insanlar "kuuu" olmaya hak kazanrlard. Bu in> la. Albasti'y yakaladktan sonra o kadar dvmeleri gerekiyordu ki. Alkt iyice hrpalanm olsun ve balanmak iin bandan bir koparp onlara versin. Bu san konulabilecei tek yerin de K U L U M U ici olduuna nanllard. Ondan baka herhangi bir yere konull -.. Albast onu bulup tekrar alacakt. Bu sa Albast tarafndan ai - l taktirde ise o "kuuu" artk Kara Albasti'y gremeyecek demrkti.

"Kuuu"lar arasnda tedavi yntemleri saylabilecek bir ey yok lu Krgzlara gre "Kuu'nun yeni domu kadnn yannda bu lunmas yeterliydi. Onun orada bulunmas Albasti'y korkutup kar maya ve kadnn salkl bir ekilde doum yapmas iin yeterliydi. Bazen doum srasnda herhangi bir nedenden dolay "kuuu" ge| medii taktirde, onun giysisi veya hatta balnn getirilmesi bile yeterli grnrd. nk Kara Albast'nn "kuuu"nun giyiminden bile korktuuna inanlrd. Krgzlann inanna gre, "kuuu" denilen bu insanlar hem Kara Albast hem de San Albasti'y korkutmak gcne sahip saylrlard. Kara Albast'yla ilgili bu demonolojik na ilar, daha sonralan amanizmle ilintilendirilmi ve bu kt ruhlan kovabilme gc de Bahlarda grlmtr.

363

KLDRC KLDRG: Kazak-Krgz halk kltrnde yaygn bir motif. Kazak halk kltrnde "kultarka" adyla bilinen ve "gldrc, komed yen" saylan bu varlklar, ormanlar ve llerde yaarlar ve omuzlan zerinden geri atacak kadar byk gsleri olan kzlardr. Anadolu hikyelerinde onlara byk yollan kesen varlklar gibi rastlanr. KH BOLLOH TOYON (U KULA AN AYII): Yakut Inanlanna g re. Su Ruhu'nun addr. O, suyun temizliini korur, balkJann oal masn salar. Yakutlar balk tutmaya kmadan nce bu Su Ruhuna dua edip ondan avlarnn uurlu gemesini dilerlerdi. Kh Bolloh Toyon (Ukulaan Ay), suyun kirlenmesini ve gllerin kurutulmasn sevmez ve bu ii yapanlara kar kin besler. O, yakn lm birinin yedi gn boyunca balk avna kmasn, gl, rma gemesini ve k gn rman buzu zerinde ate yaklmasn sevmez ve byle yapanlara kin besler.
KP KARISI: (bak: Kan)

364

L
I (>KMAN: Yakn Dogu halklannda ve onlardan biri olan Mslman lrk lalklannn kltrnde efsanevi hekim motifi. Kuranda da ad ge.-f Adma aynca efsane ve rivayetlerde rastlanr. Azerbaycan szel hlk kltrnde de btn hastalklara derman bulabilen Lokman adyla lyjli ata sz hkmnde iradeler, hikmetli szler ve benzeri deyimler korunmutur. Lokman Hekim motifi douda, la yapabilmenin yann bil de bilici saylr. M Kagarnin " Divan- Lgat-it Trk'nde, "ila v-pan" anlamnda kullanlan "ota" szc ve ayn kkten olan "otucu", Azerbaycan Trk dili lehelerinde "ok bilen, bilici" anlamlarnda kullanlmtr.

365

MAG: (bak: Bag)

M ACARA: Mitolojik inanlarla baldr. Glzli-kutsal lemle bu yer dn, r arasnda uzanan geidi temsil eder. A/lagara kaotik ve karanlk or'.nnyla, yapz ve ekilsiz haliyle, iirsel mitolojik dncede br im ya ve yeralt ller saltanatnn paras gibi grnmtr. I m kaynaklan na gre, eski Trklerde gkyzne ve Tann'ya verilen kuUular maaralarda kesilirdi. Atalann ruhunun erefine yaplan bu merasimlere Kaan'n kendisi ba khin gibi katlrd. Kaan her yl . u-vlct bykleriyle bir araya gelerek, kurdun da girdii atalar maara m ziyaret ederdi. nana gre, ilh kkene bal olan kurt, Tann.Dagm nn altndaki derin bir maarann iine girip, orada on erkek yavru inyaya getirmitir. Bu yavrulardan biri "Aina"dr. Aina daha sonra t - ktrk devletinin kurucusu olur. O, ayn zamanda, lk aman olarak la bilinir. Kpak efsanelerine gre ise ulu ata-ana maarada domu tu Yakutlar da atalann ruhlanna verdikleri kurban lan maarada keserler. Eski Azerbaycan'da tapnaklann ou maaralarda bulunur. Atalar

Kaya

Resimleri,

Caralont-Bayan

Moolistan

367

M N A LEM ruhlarnn gezip dolat yerler olarak etnik hafzaya kaydolan, tarihin en deiik devreleilgili byle tapnak yerleri olarak maara

(c^ ca

* * ^^^^^^^^

riyle

' a r a Trk etnik-kl trel geleneklerinin yaad birok blgede rastlanabilir. nk tm tapnak Altay Kaya Resimleri yerlerine oranla maara ocaklan daha ok koru nakl olmulardr. Azerbaycan'da ksr kadnlar Azh maarasna gelip, tavandan damlayan suyu ierler. Bundan sonra ocuk olursa, maara ve oradaki suyun verdiine inanrlar. Aratrmaclara gre, "Maara Adam lan" anlamna gelen "Ashabl Kehf ocann ad slmlamasna ramen arkaik inan iz gilerini koruyabi m itir. Azerbaycan'da maara kltyle ilgili eski inan slan aktaran ok sayda maara-pr abide leri vardr. /Maara, iirsel mitolojide mezarla ayn * dnlmtr. Bunun bir zi baz destanlarda ko- ^ runmutur. "aman azan" diye bir hastala tutulan destan kahraman Kurbaniye, sadece maarada yattk tan sonra salna kavumutur. Demir dalarnda bulunan maaralar. Altay hikayelerinde daha ok, yeralt dnyasna alan kaplar olarak betimlenir. Maara genellik le Trk halk kltrnde kuyu, orman, yeralt dnyas gibi yerlerle birlik te kt eytanlarn mekn olarak dnlmtr. MAN ALEM: Mitolojinin kendisi bir semboller lemidir. Evrenin ya ps da sembolik resimlerle kendini bulur. Mitolojik motiflerin kendileri de semboldrler. Her firsatta sembolizme eilimli olduunu gsteren iirsel mitolojik dnce a insannn gznde, var olan her ey asln da man leminin birer madd motifler eklindeki iradesidir. Onun b tn yaay batan baa sembollere brnmtr. O, sembollerle d nr, onlarla yaar ve evresindeki dnyay semboller yn gibi kav rayp bir man lemi olarak kabul eder. Eski Trklerin halk sanat ze rinde rastlanan resimler bile hibir zaman ss amal olmayp, dinsel ve sembolik anlamlar tamlardr. amann davulu zerindeki resimler de sembolik anlaml olup man leminin bir ifadesidir. Bu bakmdan
36S

M N A LEM (um nan sistemleri dnyann grnmn verinken, onu semboller Alrnlne evirerek anlamlandryor. I O.,yla insann i ie olduu bir aa ait dncede, sz ve ad, .iyin /.imanda madd dnyann temelidir. Gereklikse szle ve adlayaMil.thlir. Daha sonralan sofilerin "mana Alemi" dedikleri dnya, bu J /ic ve adlarla yaratlan dnyadr. Grnrdeki lem (suret lem), bir I Hininiuk iinde olan semboller leminin sadece bir grntsdr. Ger,rk >l.msa "man lemPdir. Bilin altndan gelenler bile onun iradesii llu lem szle yaratldna gre, szck, bu lemin madd temeli i - dtrr. Her bir adda ve szde anlam ykldr. nk o, sadece I l sesler yn deil, anlam ve ieriin ta iinden gelendir. Evrensel i .nce bakmndan gnlne ilham edilenden gelir. Sayan-Altay Trkk m un yaratl metinlerinin bir versiyonunda lem adlandrma yoluyla v.uhlmtr. Byle olduunda ise ad ve sz, fizik dnyann temeline l r. Eski inanlara gre, bir nesnenin var olabilmesi iin, ona ad verilmesi gerekiyor. Smer mitolojik metinlerinde de dnyann yaratlII MM sreci nesnelere a d vermeyle gereklemitir. liyie bir temel zerine kurulu dnya, batan baa semboller Alemidir. Bu lemdeki her nesnenin bir ad vardr. Bilincin deiik hali nin bir ifadesi olan bu lemde her sz ve ad, sadece ait olduu nesne Kin geerlidir ve organik olarak yalnz ona zeldir. Tarih dncelerden g alan bu lemin adna bazen "maj lemi", bazen de "sembol ler alemi" elenir. Trk etnik-kltrel geleneinde tm nesnelere Korkut Ata'nn ad vemesiyle ilgili inann varl, onu byle bir man leminin yaratcs nak grme imkn verir. Bu man leminde, Bozkurt, k, da ve aa gibi varlklar kendi balanna ilh deer taryalan ve Tann'ya ka vumann yolu olan ilh semboldrler. Bu varlklar ierik itibariyle tem sil ettikleri sembolik zelliklerin madd iradecisidirier. Gzle grnen tm lem. eytanlar, ruhlar ve var olan her ey, insan dncesinin bir nn saylsa da onlar, "man lemi"nde birer gereklik oluturuyorlar. Beffi bir anlamda insann ruhsal enerjisinin faaliyetinin bir sonucu olan -unan ruhlan da bu bakmdan yksek manev-ruhan gcn iradesidirler. Man lemi ruhan gle yaratlr.
369

MARKUT
^^^t^mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm

Tasavvuf bakmnda gnl cokuyla dolmu insanlar, gzle gr nen gerek madd lemden srynlp. grnmezler dnyasna ynlendik lerinden, ilh bilgiler bu kalplere daha abuk girer. nk ten ve maddfyatia ilikiyi kesen bu insanlann hayal kurma gleri de son de rece aktif olduundan bilinmezler leminin srlann renmeye yarat ltan beri elverililer. Bilinmezler lemi ise gze grnmezlerden iba ret bir manev lemdir. Bilinmezleri bilmek. Tann'nn ilham verdii er demli insanlara zgdr. Tann. ruh halindeki bu kalpleri yle yaratm tr ki bu insanlar istedikleri zaman tenden srynlp "man lemi"ne dala bilirler, vllayetname'ye gre, hnkar Hac Bekta Veli, Roma'ya yakla r ve "man lemf'nden Roma erenlerine selam verir. Sofilikte "man lemi" gerektir. Bu inan kendi ifadesini birok ri vayette bulur. rnein, ah HatayTnin "Rav min zal ile idrak kl ma hiyeti..." (mahiyeti sembol ile idrak et) szlerinde bu inann izlerini grmek mmkndr. Yaratllann gereklii sembollere saklanmtr ve ancak sembollerle anlalabilir. MARKUT: Anadolu'da geleneksel Trk kltrnn tayalanndan olan Yrk boylan arasnda yaramazlk yapan ocuklan korkutmak iin, uy durulan hayal bir varlk. Aslnda bu hayal denilen varln kk, ulu dil birlii ana kadar gider. Bu mitolojik varlk hakknda Yrkler arasn da yle denilir: "Markut Markut... Bacadan kolunu salla..." Yallann derin inanlanna gre, "Markut" bir kutur. O sadece ad anlan lan kor kutur. V. Radlov, "Sibirya'dan" adl eserinde, Altay dalannda yaayan sa manlardan ve kurban trenlerinden bahsederken, "Sema kuu Markut"un ad geen bir kam duas metnini de kaydetmitir: "Gk kulan be Markut, Trnaklan bakrdan-Ayn trna bakrdan, Ayn gagas buzdan-Geni kanatlan muhteem hareketli. Uzun kuyruk]an yelpaze gibiSol kanad ay rter. Sa kanad gnei-Ey dokuz kartaln anas! Yay geerken amaz-ldil stnde yorulmaz. terek gel sen banalOynayarak gel sen sa gzme! Sa omzumun stne kon!" aman "Markut" kuunu bu yolla ardktan sonra cevap verdii zaman, kuun sesini taklit eder ve "Gaag gag! Kam ay!" diye banr.
370

MAY ENE
' M K . I byk kuun tamasnn ne kadar zor olduunu gstermek in boynunu bker. Radlov'un szn ettii "Markut", gze grnmez ve kt ruhlan korkutmak iin agnlr. Bu kuu ancak belli insanlar grebilir. Meut samanlarnn davullarnda yer alan resimlerden biri de "UT - n kuu Bay Mrkt" adnda byk kartal grnl bir kutur. ByU-i - Altay-Sayan amanlannn dnya grnde kamlk zaman ulu l I M * yoldalk yapan nur yzl kuun ad da "Merkt" olmutur, Bu mitolojik "Merkt" kuu. Sibirya'dan ok uzaklarda, ayn etnikkltrel sistemin binlerce kilometre uzanda yaayan baka bir geleiM-glnde -Anadolu'nun yanm geri, yan gebe Yrklerinin dilindeII - aklan koruyan hayal bir varlk eklini almtr. "Merkt" (Markut) I rryla Trkmen terdeki "Burkut Baba" ad arasnda da mitolojik anlam .-,'MiKan derin bir bag vardr, (bale Burkut Baba) M A Y ENE: Kazak Trkesinde "Umay Ana"nn adnn, "May Ana" verJyonuyla birlikte kullanlan dier bir ekli. Bu. or Trklerinin grne g re, ocuklan koruyan "May e" adl ruhun kendisidir. Kazakistan'n Uti blgelerinde Umay'a ayn zamanda "May Eulie" adyla yakan nar. madaki "Eulie" szc, Azerbaycan 'evliya" szcyle ayn olup, l" ruyua ruh anlamna gelir. "ye" de "i" le ayn anlamdadr ve motin Trk mitolojisindeki yerini anlama bakmndan byk nem tar. Al taylara gre bir evde krpe ocuklar varsa, onlan kuruyan grn M / I hayrsever ruh "May Ene" de oradadr. Ataylann inanna gre My Ene", krk bal bir kadn varlktr. Teleutiar ise "May Ene"yi g m sal gen bir kadn gibi betimlerierdi. ocuun beiinin bana l < mhun beyaz kumatan bir resm, bir de okla yay aslrd. nana gre May Ene", bu yay-ok ile yeni domu ocuu ackl ruhlardan ko mutu. "May Ene" dedikleri bir kuma parasn oka balyorlard. o uk sag salim bydnde, bu "May Ene" denilen asky dlger ocuftun beiine asarlard. Ama ocuk lrse, bu kuma parasn yakp, vtini baka bir para koyarlard. Efsaneye gre "May Ene", evini havada kurar ve hi yere inmeden (.(Kuklann orada dnyaya getirir. Rus hikayelerindeki "Kamayun" ve KrRizlardaki "Kumay". "Kumayk"n, Hint-lran mitolojisindeki "Hu371

MEHRKAN may", "Hamayun"dan geldii fikri de Trk mitolojisindeki Umay "in bu kadar yaylma sebebiyle eliki oluturur ve motifin ieriine bir aklk kazandrmaz, {bak: Umay) Trk mitolojik dnce sistemi erevesinde yaplan ve emik-kltrel geleneklerdeki en byk iki bayramdan biri. Eski ad Mahsul Bayramyd. Trk halklan arasnda deiik adlarla bilinen bu bayramn, Bahar Bayram' kadar eski olduu sylenir. Ortaa yazarlan. Mehrikan Bayram'nn oluumundan ve onunla bal det ve gele neklerden geni bir ekilde bahsetmiler.
MEHRKAN:

Mehrikan-Mihrican Bayram, ba, bahenin yaprak dkm zama nna denk gekligi iin baz kaynaklarda adna "Hazan Bayram" eklin de de rastlanr. rn toplama ii bittii zamanlarda, sonbahann ban da yaplan bu bayram, eski Azerbaycan'da Nevruz Bayram kadar b yk ve tantanal yaplrd. Dnler de gelenek olarak bu dnemlere denk getirilirdi. Metinlerde ad "Mehrikan-Mihrican" eklinde yazlan bu bayram, Zerdtlk takvimindeki Mitra (Gne) ile ilikilidir. Bu adn Trk uygar lklarna baka sistemlerden getii aktr. Ancak in kaynaklannda Hunlarda da byle bir bayram olduuna ve Yer Ruhuna kurban ver mek iin ibadet yerlerine geldiklerine dair bilgiler var. Aratrmaclara gre bu bayram sonbaharda, geceyle gndzn ayn olduu zamanda yaplrd. Bayram zaman oyunlar oynanrd. Birka gn devam eden "Mehrikan" bayramnda yaplan yinler, onu Ulu Yer Anaya olan ina nla ilikilendirmektedir.
MEJJLK:

(bak: ye; Evliya)

Krgzlarn demonolojik grlerinde "Matan Kempir" adn da demonolojik bir motife rastlanr. nana gre O, ihtiyar bir kadn grnmndedir. irkin suratl bir kp kans olan "Mstan Kempir", in sanlann kann topuklanndan emer ve yeralt dnyasnda esir olarak saklad insanlan yer. Mitolojik anlam itibariyle O. "jelmoguz Kembir"in aynsdr.
MISTAN:

372

MT "MLstan Kempir" Krgzlarn slm ncesi inanlanyla bal olan Mite" motifine ok yakndr. Kken itibariyle de Ulu Ana motifine ilin tilidir. O. mitolojik bir varlk gibi daha ok sihirli hikayelerde korunup klmtr. Trklerle tarihsel-kltreJ ilikileri olan halklardan bazsnda. "Bistan" .Knda bir motife rastlanr Azndan alevler karan bir ejderha gr nmnde dnlen bu varln adndan, ocuklan korkutmak iin ya rarlanlrd, (bak: Jelmoguz) MT: Gerekliin, eski kltrlerde sembolik-motifli eklinde bilinen tek .tklamas. ada insann teknolojiden doan korkulan srekli artar. Bu insann dnce tarzyla kyaslanrsa, doa yasalanna uymann, do ay prensip olarak kabul etmenin ve ondan renmenin n planda ol duu mitolojik an dncesi, etnik-kltrd gelenei oluturan kar k bir yanm sistem gibidir. Dnyann mitolojik olarak anlalmas ierik itibariyle rasyonel deildir. Kltr bakmndan insan uygarlnn ula mak stedii bir aama saylan mit. bu anlamda antropolojik bir olaydr ve sonraki alann relsefi-antopolojik grlerine de gl etki yap mtr. Etnik-kltrel gelenek erevesinde, insan davranlannn btn nemli rneklerini yaratan mit, mitolojik kltrn kendisi deil, onun kktend temelidir. En eski cemiyetlerdeki hakim kltrel ekil, mitler dir. Mitsiz bir uygarln dnlmesi, onu tm anlamlardan mahrum etmek demektir. Din dncesinin bile mitten trediine dair grler vardr. Dnya ve yara tl hakkndaki ilkel grlerin aynlmaz bir par as olan mit. dncede dnyay kaostan ev rene evirip, onu bir btn olarak kavrama imkan verir. nk o. dnya ve yaratl hakknda belli mecazi grler sistemidir ve bu anlamda mitin misyonu yaratlla ilgilidir.
Cktrklerde Kullanlan Mitolojik Tann Figrleri

Manevi olann bile madd olarak kavranldg mit, bir metin trnden ok bilin
373

MT srecinin ta kendisidir. O, duygusallklarla dolu mecaz dnce tarz olup, eski dncenin itici gc olarak karmza kar. lka insann yaratl, gerek dnya ve doa olaylarnn nasl kavranlaca, ancak bu srecin anlalmasyla mmkn olur. Bir baka kayna da riteller olan mit, dnyada olup bitenleri akJar. Temel grevi izah etmek de ilse de en nemli zellii, gerekliin dorudan kavramls, duygusal lk ve motiflik olan bu fenomen, dnyay kavramann eski bir tarzdr. Dnyann, yaratl ve doann mitolojik-sembolik kavran syla elde edilen verilerin bilimsel olduu, sonraki dnemlerin aratrmalannda kantlanmtr. Mitolojik a dorudan anlama yeteneine sahip olan insan, yaratln sriann bilimsel verilere kyasla daha derinden duyar ve bilir. Mitolojinin karlatrmal tarihsel ekilde incelen ilmesi, balca mi tolojik konu ve motiflerin farkl dnya halklannda tekrarlandn, baka bir deyile farkl halklann birbirinden habersiz ayn yoldan gidip ayn sembolleri kullandklan gereini ortaya kanr. Dnya dinlerinin arati nlmas, onlann da mitlerle dolu olduu gereini ortaya koymutur. A. F. Losev'e gre mit, ilkalarda inan ve inanla i ie yorulmutur. Onun yaratl korkudan kaynaklanmaz. Frezer'in "trenleri aklayan il kel bilim" olarak tanmlad mit, tarih olaylann yansmas olmaktan da ok uzaktr. lkel kltrlerin vazgeilmez paras olan mit, bir zamanlar dnld gibi szlerin ilk anlamlannn yitirilmesinden de kaynak lanmamtr. Karakterlerini, doa st varlklarn oluturduu mit, bir mecaz da deildir. Ancak mit, mutlak bir gerekliktir ve onda uydurma yoktur. Aslnda bir enerji olup kararsz dnceleri yanstan mit, hem diakronik (gemi hakknda hikyeler) hem de sinkronik (imdi ve gelecek ara sndaki iliki) olmakla her iki durumu da inde banndnr. Bylece mitin yardmyla gemi, gnmz ve gelecek arasnda balant kurulur. Bylece nesillerin arasndaki manev ba salanr. En eski alann ilk mitleri doal olarak yazya dklemedikleri iin arkaik ekillerinin kavranlmas da mmkn olmamtr. Biroklannn mecaz grdkleri mitler, etnograflann verdii bilgilere gre, evrimlerin ilk an yaayan cemiyetlerde daha ok szck anlamnda kavranl374

MT
mistir. Bilginin bir balang ekli olan mit, cemiyet hayat ve doal toylar hakknda sinkretik bir grtr. Yani mit. konuulan bir tarihe legil, yaanlan bir tarihedir. Mitte, insan uygarlnn ilk bilgileri ve ilk dini inanlan yansmasn bulur. Mitteki kavray anlay, geleneksel mi. mryia anlalan bilgi kazanmak deil, bir dnya grdr. Bylece M i konulannda, insann kendi kendini kavraynn eitli ekilleri, ken di ifadesini bulur. lkel ve arkaik cemiyetler iin varln kavray anlanda her ey demek olan mit, zamann balangcndaki mutlak tarif insan davrannn rnei olarak kabul edilirdi. Mitlerin, uykularla da < dinden gelen bir ilikisi vardr. 18. yzyl dilinde gerekliin dna kan her eye mit ad verilirdi. I1 thofen'in mitte halkn hayatndaki olaylarn din inanlar ndaki grntsn grmesinden, psikanalitik ekolnn temsilcilerinin mitin eriinde bilincin deiik hallerini grmelerine kadar farkl grler m-vottur. Bu grlerden biri de mitin, bilin altndan gelen bir uy l uma. dnce, motif, sz veya rivayet olduudur. O, din inanla Ugili bir olay deildir. Ancak son derece farkl grlerin olmasna ra men ve mit kuramlannn zengin tarihine ramen mitin ne olduu hak kmla genel bir kan yoktur. Aslnda mitle ilgili ne kadar derin bilgiler - l< te edilirse bir o kadar da karmak sorunlar ortaya kmtr. K. Levi Stross, "mitanlay, dncemizin keyfimize bal birtrdr" der. Gerekten de mitte, sk sk rbrmel mantn yasalan ihlal edilir. n k mitolojik dncenin kendine zg mant vardr. Mitolojinin ll nin dnda ve yanl bakldnda, uydurma, tr veya psikolojik fe nomen gibi kabul edilen mit, aslnda kendi kendini yaratan bir sistem gibi doadaki genetik hanza mekanizmasn hatrlatr. Mitolojik gr lerin zengin sembolizmi, eski topluluklan gnmzdeki topluluklardan ayran en nemli iaretti. Kozmogoni ile kozmolojinin akt mitler ve mitolojik grler, yaratln tm zelliklerini iererek btn olarak "mitolojik dnya modelfnin temelini oluturur. Bu model ise mitolojik metinler, arkaik ya zl edeb-kltrel abideler ve sanat eserlerinin temelini oluturabilir. Bu metinler ierisinde, mitolojik rivayetler, snamalar, yasaklar ve efsane ler, aslnda mitle kank trlerdir. Ancak mit konulan, kesinlikle dank
375

MT
deildir. Belli bir konu etrafnda birleen bilgi ykl metinler silsilesidir. Dnya halklanndaki mit metinleri ekil ynnden ayn olup, kozmogo nik mitler, etnogonik mitler ve takvim mitleri olarak aynlmtr. Aratr malar, nitelik itibariyle bu aynmann inan, tapn ve trenleri yans tan btn mit metinlerini kapsadn gsterir. Bir tr olay olmayan mitin kendi iinde birok ilevi mevcuttur. r nein atein elde edilmesi veya ilk kaosu temsil eden ejderha veya devlerle mitolojik kahramann mcadelesi gibi konular, evrensel nitelik tar. Yani herhangi bir etnik-medenf sisteme zg bir ifade deildir. Bu bakmdan da mill meden sistemin aratn mas nda nemli bir fonksiyon stlenmeyebilir. Buna ramen, her bir gelenein iinde onu, baka geleneklerden ayran mitolojik karakterler mevcuttur. lk yapsal ln ifadesi olan mitin balca konusu, kaosun dalp evrenin oluu mu, dnyann dzene girmesi ve yaratln tamamlanmasdr. Onda olan ne varsa gemitedir. Mitin ilevi ise tm bunlan izah etmektir. Bu anlamda, ilk yaratl andan bahseden mit. etiolojik erik tar. O, dnyann ve zamann olumasn, byk takn, kainatn sonunu, insan soyunun nasl ortaya ktn, lm ve kltrel saylan ne varsa hepsi ni aklar. Mitolojik bakmdan, mitlere mutlak gerekliin szcklerle anlatm eklinde baklr. Gerekte de mitle dil arasnda bir iliki vardr ve bu ili ki kendini mecazi dncede gsterir. Bu mecaz, mitle dil arasndaki ilintiyi salar ve bu yzden de mecazn kayna, bazen dilin oluumuy la bazen de mitolojik hayalle ilintilendirilir. ellinq, mitolojiyi dilin dfvesi olarak grmtr. Bir zamanlar sorun, dilin mitten nce yaratld konusu olup mitin dilin bir rn olduu kans hakimdi. Gerekten de mit ve dil balangta ayrlmaz bir iliki iindelerdi. Arkaik gelenekler atsrtdan mitin gerek gc vardr ve onun ger ekliine inan, mitolojik karakterlerin gerekte de varolduktan na dair inanta kendini gsterir. K. Levi Stross'a gre mit. gemii, gnmz ve gelecei ayn oranda aklar. Yani mit, ierdii btn versiyonlarla birlikte varolabilir. Deiimleri, mitin kendi nvesini bir ekilde konar. Buna uygun olarak, her zaman bir mitten baka bir mit doabilir. Her bir halk kendi mitolojik dnya grn deiik yol lana yaatmaktadr. 376

Mh;
An. ,\U IHI sre iinde onun ilk ekli tamamen bozulabilir ama ayrt < - . i >n-tleri her zaman kendini korur. Mil. bir anlamda tannnn sradan lmllere yasak olan bilinmezler lOnvas ile ilgili bilgileri amanlar, kahinler, peygamberler veya dier a Urla insanlara ulatrmasrdr. Mit metinlerinde korunan mitolojik ifiin y/>stergeleri se grsel sanat rnekleri, mimari eserler, ptr ve . - .k gibi doal unsurtar, semboller v.b. olabilir. Ondaki bilginin ger eklik derecesi de yksektir. Bu bilgiler, kltrde mevcut olan metinlein < legiiklik derecesinden kaynaklanr ve gelenein en farkl seviyeleniHf grlr. Geleneksel cemiyette bile bu metinler, dinsel-bysel inik kltr rnekleri, efsane metinleri pareomiolojik yaplar ve benzeri metinlerdir. sonraki aglann kltrlerinde ise bu bilgiler olduka deiik metinlerde korunmutur. Halk kltr ve dier edeb metinlerde mitoHik l>ilgi bazen de dolayl olarak korunabilir. Yani bu bilgi metnin ken di K,inde deildir. iirsel dilin anlamsall bu bakmdan mitolojik semU illerle ykt grnr. Bylece ilk dnemlerde bireyin ve toplumun l ya ve yaradl hakkndaki tm bilgi ihtiyacn karlayan mitler, halk l lhninn kaynadr.
MM

M. Eiizade'ye gre, mitin geleneksel anlamda en nemli ilevi, in*-u davranlannn kalplarn ekillendirmektir. Mit, genellikle insanla nn davran kurallann belirler. Toplumsal deerler sisteminin artland rn etkeni olarak kiiye, doadan, cemiyetten ve kendi bireyselliinden gelebilecek kriz anlann rahat geirebilmesi iin yardm eder. Mitlerin dilinin, sembolletirme potansiyeli ynnden olduka gl olduu, kendi kendini yaratan veya kendi kendini kuran szel gelenein dogaMnn aratinlmasryia kantlanmtr. Ancak balangta onun ieriinde, mecazdan ve soyut anlaylardan eser yoktur. Psikoanalitik toplumbilimdligin temsikilerinin aratrmalan, geli mi cemiyetlerde kltrn hakim ekli olmaktan kan mit, istenilen halde yine de tamamen yok olmam ve insan bilindnin bilinalt yaplannda eski motif eklinde yaamaya devam ettiini gstermitir. Bu ise dnyann mitolojik kavrannn, insan psikolojisi ve uygarlklann aynlmaz paras olduundan kaynaklanr Mitler bu anlamda, sadece ya3 7 7

MT v e DN zsz geleneklerin, uzak gemiten bugne tanan normal bir miras veya kuru bir kalnts deildir. O, manev hayatn bir paras olmayp, btnlkte kltrn canna, kanna sinmitir, (bak: Mitolojik Dnce; Mitolojik Metin, Mitoloji) MT VE DN: Mit genellikle, bir kltr ekli olarak ve mitoloji de bir bi lim olarak dinden aynlamaz. Dinle mit arasndaki derin ballk, her yer de kendini gsterir. Mitle dinin birbirinden ayrlmas, mitolojik dn ceyle yaayan bir topluluun ruh hayatn anlama olanan ortadan kaldnr. nk cemiyetin geliiminin ilk alarnda, mitolojiyle din bir btnlk iinde olup. etnik-kltrel dnceye g veren enerji kayna olarak birlikte hareket etmilerdir. Klt sistemine bal olduundan, her bir mit, iinde din erik de tar. nsan uygarlnda normal mant n kurallanna en az uyan olay, mit ve din olaydr. Mit ilk bakta, bir birinden ayn fikir ve dncelerden ibaret kaos grnm yaratabilir. lahi hikmet olaanst ve bilin tesidir. Onun iin de sadece akln ve zekann gcne dayanarak inanan gizli ynlerini ortaya karmak mmkn deildir. Ancak inanan bu gizli ynleri, salam bir zekayla da eliki iinde deildir. Dinin iinde hi kukusuz, birbirini geersiz klan fikirler ve grler olabilir. Ancak her durumda din, bizi doayla diyalog kurmaya ve olaanst glerle yaknl ko rumaya anr. Doada mitin aklayamayaca veya her hangi bir ekilde aydnlk geti remeyecei bir olay yoktur. Mit uydurma gibi grnr an cak buradaki uydurma bilinal tnda gerekleen bir sretir. Mitolojik dncede her za man nan sreci ler. Mitin gerek temelini dnce ve fi kirden ok duygusal yn ve duygu yk oluturur. Mit ve il-

Kt Ruhlan

Kovan

Bir Uygur Savas

MET ve EDEBYAT kH dm. hibir zaman birbirlerinden ayn iki oiay gibi aiglanarnazlar. lUmlann hibiri dierinden ayn olmamakla birlikte, aralanndaki ballk 1 11 1 kuralanyia aklanamaz. 1.1l k Mil ve lkel din anlaylan arasndaki ballk, arkaik dncenin belileyk isidir. Bu, doa oiaylannda da olduu gibi ieriden olan bir ba llkn Burada ne varsa, paralanamaz bir btn halinde kavranlr. Par .Lu arasnda engeller varsa bile almaz deillerdir. Hatta onlardan bi linin dierine olan gei, evrimin gereidir. Burada durgun olan hibir yy yoktur. . ler ey deiim iindedir. Her ey her an yeni bir ekle brnr. A I K .k bu deiimler sonsuz da deildir. Mitolojik dnce hayatn bu lun ekillerini birbirine bal olarak gtrr. Mit, trenlerinden ayn dnlemez. Tren ise aslnda dinin bir gstergesidir. Bu anlamda din ve mit arasnda gzard edilemeyecek MI ballk vardr. Eski Trklerin din inan sistemleri Tannclk olarak ka imi edilmitir. Onun iin Trk mitolojisinin temeli de Tanrcla dayanr. Bylece mitolojik bilinle din dnce arasnda nemli bir farklk yoktur. Mit ezeli yaratl anda potansiyel din olarak ortaya gkmtr. MT VE EDEBYAT: Kltr, tarih boyunca oluan mitolojik miras ile kar lkl ilikide olmutur ve bu bakmdan edebiyat da bir istisna olutur maz. Mit. sz sanatnn kaynan oluturur. Mitolojik inanlar ve ko nular farkl haJklann szl yaratclnn nemli bir blmn oluturur. Sanatsal irade, mitolojik grlerle genetik ba iindedir. Bu bakmdan lalk kltr, mitolojiyle edebiyat arasndaki bir aama niteliini tar. Sihirler ve hayvanlar hakkndaki hikayelerin ilk kaynan da mitler olu turur. Sihirli hikayelerin iinde geen birok motif i s e inisiasiya trenin den gelir. Ancak arkaik aamada herhangi bir irade veya sanatsal d nceden bahsetmek mmkn olmaz. Herhalde bu aamada btn toplumsal bilin, bilinalt-sanatsal tipli, yani iirsel mitolojik zellikli bir dnce tipi olmutur. Edeb konulann temelinde de mitolojik motifler bulunur. Edebiyatn btn tarihi boyunca, mitolojiden gelen konulara ve motiflere rastlan lr. Aradan yzyllar gese de srekli gel ien-deien edebi gelenekte.
379

MT ve EDEBYAT yeni bnindg anlamlara baklmakszn yasayan, belli mitolojik konu lar ve objeler vardr. Mit edebiyatn kendisini iradede en nemli b lmdr. Edebiyatla mitolojinin karlkl ilikisi, iki ekilde oluur: Brind ekil, dorudandr. Bu iliki, mitin edebiyata "akp gelmesi" eklinde kendini gsterir. Yani. mitolojik konulu metinler, dorudan edeb metinlerin konusunu oluturur. kind iliki ise dolayl ilikidir. Bu durumda mitle edebiyatn ilikisi, gzel sanatlar, kutsal yinler ve benzeri aralarla gereklesin Mitoloji ve edebiyat, dnyann birbirinden olduka farkl iki grn tsn verir. rnein, balang ve son anlaylan, mit iin bir arada dnlemez ve akmaz. Yazl edebiyat inse ayn ey geerli deil dir. Yazya kadar olan aglann kltrne, mitolojik bilin hakimdi. Eski Yunan airleri, mitleri akln kanunlarna uygun bir sisteme sokmak iin ok aba gstermilerdi. Mitolojik dnya gr ise Yunan trajedisinin ekillendii ada bile etkisiz kalmad ve mitolojik konulardan yararla nlma eklinde kendini gsterdi. Mitle ilikilerin yeni ekli. Roma iirinde kendini bulur ve tannsal vergili mitleri, tarihin felsefi anlayyla balar. Ovidi ise tam tersini ya parak, mitolojiyi dinsel ieriinden anndnr. Edebiyatla mitin karlkl ilikisi bakmndan son yzyllarn edeb metinleri de olduka zengin dir. rnein. 18. yzyln irfan karml edebiyatnn temsildleri, hikyelerinin oluumunda mitolojik konulardan daha ok yararlandlar. Ancak ona tamamyla yeni felsef anlamlar yklediler. Mitolojiden. Indl'den, Kuran'dan ve Budizm'den gelen geleneksel konular 18. yzyl ncesine kadar, bat edebiyatnda hakim konumda olup. edeb metinlerin temelini oluturdu. Douda ise bu olaya ok sonralan rastlanmaktadr. Mitolojik inanlann gizlilik ve kutsalln yitir mesi ve mitlerin geni aklamalara maruz kalmas, onlara sanatsal gstergeler sisteminin unsurlan olma yolunu at. 19. yzylda zellikle Alman, belirti lde de ngiliz Romantizm'i antik. Hristiyan ve dou mitolojilerine byk ilgi gstermeye balad. Bu yzyln son lan nda ise felsefe ve gzel sanatlarda. Modemist akmlar bu mitolojilere olan me rak hat sayfaya kard. R. Vagner'in mzii, Nisen'in "Hayat Felsefe380

MIT ve EDEBIYAT
I V \ol< vyov'un din felsefesi. Sembolizm ve Neo Romantizm, bu inin lininleridir. Mitin ilk felsefesi ise elling tarafndan bu dnem . 4u>nnjlur. Mit ve edebiyat ilikileri bakmndan 19. yzyln Rus . *l< - yal rneklerinden olan N. Gogol'un "Vry" hikyesi rnek sayla -un itigu Slav mitolojisindeki "Vry" motifi hakknda Ukraynallar ara nd 19. yzyla kadar korunan efsane, ad geen bu eserle sanatsal . iri fy.in bir paras olmutur. A/rMycan yazartanndan olan E. Hakverdiyev. 20. yzyln ilk yln.1, v./lg "Peri Cadu" trajedisinde de mitten yararlanarak, esere peri. II41 k-rvi ve cin gibi mitolojik kkenli motifler dahil etmitir. Alk 20. yzyl dnya edebiyatnda, mitolojik konu ve unsuriann.l,n geni bir ekilde yararlanlyor. Ancak bu yzyln mitolojik romanU I H H U . eski mitolojik ihtirastan eser kalmamtr. Bu dnemde, mrtololiiu etkisi, iirde Elot. Yets, Paund; d ram ada Khodel, Anuy. Jirodu. I ve zellikte de hikaye ve romanda T. Mann. Coys. Kir. Fri, Meril K.u|x*nter( Asturais. Markez ve Bulgakov gibi isimlerde kendini tetir. Bunun yansra "roman-mit" tr ortaya gkar. Latin Amerika ve Afrika sanatglannn yaratclnda gerekleen <,.<Ia> Modemizm. buralarda yaamakta olan halk kltr gelenekiertyte hr arada yaamaktadr. Bu olanaktan mahrum olan Avrupa ve Ku/ Amerika yazarlan. sadece antik ve bibya konulanndan yararlanay lhy<xlar ve bu anlamda mitolojik metinleri efsane metinlerin iinde y.>tyoriar. T. Mann ve C. Coys bu edebiyatn klasikJerindendir. Dilbilimcileri. C. Coys'un "Uliss" eserinde kahramann Dublin sokakLuiKla bana gelenterie. baz halklann ata-kahramanlan hakknda olan miok>jik metinler arasnda yaptsal benzerlik grmektedirler. Coys'dan laikli olarak T. Mann. "Sihirli Dag" adl eserinde srf mitolojik deil. Ayinsel modellerden de yararlanmtr. F. Kafka'nn yaratclnda se ys leneksel mitolojik metinler agk bir ekilde deil, ters evrilmi halde kullanlr. 20. yzyln modemist edebiyat, genellikle, gerekliin resm olan miti ters evirir. G. G. Markuez'n "Yzyllk Yalnzlk" roman ise mitoloji ve halk kltryle kaynap kansan bir eserdir. Mitolojik motifler ve dnyann mitolojik mantkla kavranmas, biraz farkl olarak Sovyet edebiyatnda da kullanlmtr. C. Aytmatov'un 381

MT ve EFSANE "Gn Var Asra Beraber" ve "Cellat Ktyd" eserleri, M. Bulgakov'un eserleriyle birlikte bu dnemin belirgin rneklerinden saylabilirler. Azerbaycan edebiyatnda Y. Samedolnun "Cinayet Gn" roman, mitolojik katlan ve canlandrd talih mitolojisiyle dikkat eker. Isa Muganna Hseyinov'un "Maher" roman byk ada mitolojik unsurlar ierir. Mit ve edebiyatn problemlerini aratran gemi Sovyetlerin mito lojik bilimdlerinden olan O. Freydenberg, mitin, antik edebiyatn farkl konu ve tarzlanna dnme sredni anlatmtr. A. Losev ise daha ok antik unsurlar arasnda, gzel sanattann geliiminde mitin oynad ro l ortaya karmtr. Bu konular, 1960-70 yllan arasnda yazlm Y. Meletinski, V. Ivanov, V. Toporov, S. Averinsev, Y. Lotman ve benzeri yazarlann eserierinde de ilenmitir, (bak: Neomitolojik Dnce) MT VE EFSANE: Kahramanlk efsanelerinin en nemli kayna mitler dir. Efsanenin en eski tipi, ilk atalar ve kltrel kahramanlar hakknda yazlan mitolojik hikyelerdir. Yani, efsane ilk aamasnda, mitolojik ze minde olutuu iin, ierik itibariyle mitin bir eklidir. Evrensel modeli koruyan arkaik efsanelerdeki kahraman motifleri, mitolojik kaynakl olup, ilk ata ve kltrel kahraman tipleriyle genetik ballk iindedirler. Bunun iin de efsane, mitolojik dnya grne ok yakndr ve mito lojik grlerin oluumu zamannda da destan ve efsaneye bavurulur. Bu yaknlk kukusuz her koulda ayn zellik tamaz. Mitoloji zerinde alan bilim adamlarnn vard sonuca gre, kozmogonik ve etnogonik mitlerle kahramanlk efsaneleri arasnda ay n denecek kadar bir yaknlk vardr. amanizmle de balanan tren ierikli efsaneler de genellikle takvim mitleri zerinde olumutur. Mite kyasla, efsanenin iirsel yaps da farkldr. Atl gebe bir rk in destan, onun hayal kayna ve gcn artran en nemli etkendir. Trk efsanesi bu anlamda uygarln en st katlannda konumlarm tr. Bu efsanelerde toplanan tarih bilgilerle birlikte, mitolojik bilgi, efsanev anlatclk kltrnn kendi yasalan erevesindedir. Buradaki destan, tarih deil, sadece sanatsal bir kaynaktr. Trk destan kltrel geleneinin dou kolunu oluturan Altay, Tu382

MT ve EFSANE Vakur. or, Hakas ve benzer soylarn destanlar arkaik tipli destanUd Burada aman mitolojisi ve dnya grnden gelen unsurlar yn/evdedlr. Trk destan geleneinin bat kolunu oluturan Ouz, Kip ini. w Kartuklarda ise daha alt kanardadr. ok eski calarda bu des u < " vlarda okunurdu ve avlann uurlu gemesi iin koruyucu ruhlan memnun etmeyi amalyordu. Kuday, lgen, Erlik, Gk aman Kz u I Hu aman Ruhlan ve Ulu Toyon gibi mitolojik motifler, bu destanM laiml karakterleridirler. Bu anlamda "Gk Olu"yla eytan gleln v-1 vrenle kaosun ztl, mitolojik zellik tar. Ersane kahramannn .i'-v. araa amann ilevine yakndr. lk insan ve ilk ata olan bu kahran M her dnyada (yeryz, gkyz ve yeralt) da istedii gibi doi blllr. Gk ruhlanyla agka iliki kurabilir. O. kaderin hkmne bo yun emez ve eytanlarla savar. lp-dirilme kavramnn, aman mi| (fisinde olduu kadar gl yer ald bu destanlarda, lmle hayat arasndaki snr neredeyse silinir. Burada by gc ve eytan grler en nemli yeri tutar. Tm bu ynleriyle bu destanlar sihirli hikyelere I hka yakndrlar. Bat Trklerinin destan lan nn mit ve trenlerle ball st katlarda ki .lnmaktadr. Dou Trk destan tiplerindeki klk deitirme, byl gl , sahibi olma. lp-dirilme, kt ruhlarla arpma ve benzeri mitol< >|ik unsurlar da bat Trk destan tipinde yoktur veya hissedilmeyecek kadar azdr. Trensel-mitolojik unsurlannn alt katlarda korunduu bu destanlar, ilh unsurian koruyamamas nedeniyle daha ok etnik zel likler tar. rnein, Ouznameler Ouz ilinin salnamesi gibi len, dn ve enlik trenlerinde okunarak rkn istek ve duygulann yksekte tutma y amalyordu. Ancak amanlann ve bahlann hastalan tedavi etmesi gibi etnografik veriler, bat destannn da lk alarda mitolojik-trensd /ellik tadn gsteriyor. Dou geleneindeki mitolojik zellikli ztlklann yerini ise burada artk etnik zrtlrklar alr. Bylece Trk destanlarnn yapsal-anlamsai zellikleri arasnda, mi lin tuttuu yer bakmndan, ister arkaik bat, isterse klasik dou destan kollan kendini gsterir.

383

MT ve HKAYE MT VE HKAYE: Hikaye ile mit anlaylar arasndaki snnn belirlenme si, teori ve pratik asndan da nemli saylr. Teorik bakmdan nemli dir nk: bu, sinkretik tabiatl ilkel uygarlk sorunuyla dorudan bal bir konudur. Pratik bakmdan se eski uygarlklarda hikayelerin, mide ve mitolojik rivayetlerle derin ballna yneliktir. lkel halk kltr erevesinde mitle hikayenin snriannn belirlen mesi olduka zordur. Bu zorluk, mitoloji hakkndaki eitli yazlarda de falarca sylenilmitir. nk bu ikisi bazen, o kadar st ste gelir ki etnografide de halk kltrnde de sadece hikaye olarak adlandrlabilir. Bu metinler iin nemli olan, tadklan toplumsal ilevdir. V. Propp, ieriinde mitle bal olduu iin sihirli hikayeleri mitolojik olarak gr yor. Bazlar ise miti. hikayenin deimi ekli olarak grmektedir. Ban aratrmaclar da ilkel zamanlann tm hikayelerini mit sayarlar. Bylece ortada bir terim karmaas var ve bu karmaa da aslnda, mitlerle en eski hikyelerin yaknlndan kaynaklanr. lkel halk klt rnden bahsedildii zaman, bu ki farkl anlayn karlatn imasj ise genellikle yanltr. nk mitin kendisi, doas itibariyle ne kadar bir hikye ekline sokulsa da ondaki hikyeligln belirli lleri vardr. Mit, dnya gryle bal bir olaydr ve en nemli ilevi aklamaktr. Hikaye ise anlarjclk kltryle baldr ve dorudan hikye veya efsa ne anlatmyla ilgilidir. Halk kltr (halk bilimi) konusu bir bilim olarak ortaya kmaya balad zamandan beri. mrti hikyeden farkl klan gerek kriterlerin belirlenmesi nem kazanmtr. "Mitoloji Mektebi" temsilcilerinden tu tun, "Neo Mitoloji Mektebi'nin temsilcilerine kadar ok sayda aratr mac bu konuyla ilgili gr bildirmi ve baz durumlarda halk kltr nn zellikleri hi dikkate alnmayarak, edebiyat bilgisi lleri ierisin de sorunun zmne almlardr. Bundan baka, mitle rdr. Bundan baka, mitle hikye arasndaki likiler "gerek- t-uydurma", "dinm*y sel-dinsel olmayan" seklinde karlatrmalarla da aklanma ya allmtr. Hikyenin motifleri, ok eski lerde arkaik ann mitolojik d384

MT ve HKYE " Unlanr. ok sayda hikaye motifi, kendi yorumunu sadve j| mitolojik anlam nda bulabilir. Sihirli hikayelerin birounun . inisiasiya ve gei trenleri yatar. Kltrel kahramanlar hak'... . 1 1 m i t l e r , hikyelerin nemli bir blmnn oluumunda etkin rol V " " " > " ' Hayvanlar hakkndaki sihirli hikyelerde ise hayvan biimd Mrn /k-ri agk bir eklide grnr. Mm hikyeden ayran balca zellikleri: trensel deeri, gizlilii, 11.1 l, gerekmi gibi kavranlmas oluturuyor. Efsanev halk kltMHMHI m (nemli tnerinden olan hikayeyle, iirsel yaps ftibariyle. nen lryv tm dnya halklannda benzer ekillerdedir. Dinsel by ilevi layyan hikyenin beslendii kaynak ise gei trenleriyle birlikte eitli ... imimle olmutur. Hikaye harmannn ilevleri, onun aman izgileini r ortaya kanr. Hikyelerin mill zellikleri, tadktan mitolojik ka i'ii- v- grlerle ilgilidir. Mitolojik nanlar, hikyede tersine d... .ln rnein, tarilsel olarak ldrlm biri. hikyelerde sanatsal tuUtmn kurallarna uygun hale getirilip ldren hline evrilebilir. Mi ti Ai nk dnya grnmyle aktel insanlann arasndaki baglann kop mas. Iir yerlerde hikyeyi yaratr. lartrnann baka bir konusu ise mitin yinsellikle olan ballnn, mutlak zellik tayp tamamasdr. Neo mitoloji aratrmac lan mitte. u mtin yansmasn ve hatta belli bir lde onun bir parasn grrler. Il unn iin de mitin treseUikten aynlmasn. onun hikyeye evrilmesi yolunda ilk art sayyorlar. i i T e n s e l zellik tamayan mitler d e yok deildir. Ancak tren kay nakl olan. kutsal trenin yorumunu verip ieriini aklayan mitlerin vmktle ballktan nn kopmas, onlann hikyeye evrilmesi in ilk admdr. Mftlerdeki yasaklann giderek ortadan kaJdmlmas. onu dinle yenlerin arasna kadnlann ve ocuklann da dahil olmas ve daha ekiKirid olabilmesi iin baz aynnnlar eklenmesiyle gerekleir. Bu da mitin dinsel-kutsal ieriinden srynmas iin atlacak en nemli adm dr. Gizlilik ve dinsel deerlerini yitirmesi, mitin hikyeye dnmesi iin gereken ortam hazrlar. Gizliliini ve kutsalln yitirerek, dinsel ol mayan ieriklere brnmesi. anlatlanlara olan inan gcn de zayfla tr. Daha sonra elenceli olmas iin anlatc, kendi hayal gcnn r385 ,

MT ve HKYE n olan unsurlar ilave eder. Sonu olarak anlatlanlar, artk "yaratl a nn gerek kutsal tarihi" veya gerekte yaanm olan "aziz gemii miz" deildir. Tm bunlara ramen, kutsalln yitirmi mit, hl hikye demek deildir. Mitin en nemli zellii yaratl anda ortaya kanlarla balldr. O. ierik itibariyle rksal ilev tar. O. mitolojik am ilk ya ratl, dnyann oluumu, gkyznn yerden ayn mas ve atein bu lunmas gibi olaylan aklar. Mitolojik zaman ve etioloji, knlmaz ba larla birbirine baldr. Buradaki her bir olay, kozmogonik zellikte olup, dnyann merkezine dayanan rkn hayatyla ilgilidir. Hikyelerde ise durum farkldr, rnein, atein alnmas, kahra mann kiisel talihi ile balantldr ve herhangi bir evrensel zellik ta maz. Mitte tm bunlar kltrel kahramann gcyle gerekleirken, hikyede hayvan biimci varln gcyle olur. Mitolojik kkenli olma olay, hikyelerde anormal ekilde doma olayma dnr. Hikye kahraman, byl gce, inisiasiya treninden geerek ve ruhlann koruyuculukian sayesinde kavuur. Yeri geldiinde de bu gten mah rum edilebilir. Ancak byle bir zellik, mitolojik kahramann dogasndadr. Hikyedeki fanteziyle, baz inanlar arasnda yaanan aynlk, sihirli hikyelerin klasik eklini oluturur. rnein, hikyedeki mitolojik varlk lar, herhangi bir nann izini yaatan mitolojik rivayetterdeki varlklar dan farkldr. Mitteki temel konu nisiasiya treniyle ilgilidir. Hangi metnin mit, hangisinin hikye olduunu anlamak bazen zor olur. Birbirine olduka yakn ierikteki metinler ise farkl rklarda farkl ekillerde yorumlanabilir. Bu anlamda hayvan klnda olan varlklarla ilgili metinler daha belirgindir. Ondaki rksal karakter tam olarak belli olmadndan, o rkn nvesiyie ne derece bal olduunu kestirmek zordur. Genellikle arkaik halk kltr erevesinde mitolojik yap itibariyle mit ve hikye arasndaki iliki belirsizlik erisindedir. ok sayda metin, hem mit hem de hikyenin levlerini tar ve evreni ayn lde ak lar. Tm bunlar, ilkel mit- hikyelerin analiz yntemlerini oluturmasn zorunlu klyor. Ayinsel trenlerle ball ve gizli, kutsal ve dinsel ie386

MT ve RTEL ik .r,.tnas. mitin balca zelliidir. Karakterlerin mitolojik zellik ta n.I.m. bit metnin trn belirlemeye yetmez. Mit. kendine nana talep eder. Ancak buradaki gereklie inan ..l.y, ruhsal olmaktan ok, tarihsel zellik tar. Mitin anlatt klan na i k U M m kalmad, mitolojik kahramanlarn yerini normal insanlann tuttft ve rksal zelliklerin kaybolduu bir dnemde, onun sihirli lOkayeye dnmesi in ilk artlar olumu demektir. Bu anlamda hikayenin balca kaynan da mit oluturmutur denilebilir. Onun iin mu hikayenin, hikaye ise mitin kklerine gitmek iin anahtar rol oyna yabilir Hikaye ve mit ilikisinin belirlenmesinde mitolojik rivayetler de lorrli kaynaklar saylrlar. Ancak bu sorun tam olarak aydnla kavu mu deildir. MT VE RTEL (YN): Mit ve tren, eski kltrlerde ilevsel ve yap olarak bir btnlk iindelerdi. Mitolojik dnya gr, kendi irade-I n sadece teorik olarak deil, pratik olarak da ayinUl i tenlerde bulurdu. Mitoloji aratrmac lan, mitin mi /g yoksa "riter'in ml dala nce olduunu saptaaya alyorlar. Ancak bu aratrmalarn bilimvl dayana olmadndan, ada kultrde mitle "ritel"in birincil sorunu t.un olarak belirlenemiyor. Bu y nyle bir lde nl. "tavuk mu (inceydi, yumurta m?" sorununu hatrlatyor. Tren kendi aklamasn tabii ki mitte bulabilir. Bu yzden de ilkel topluluklann gznde mit. ger ek canllk olup, "ritel" kanalyla gek-nein dayanklln destekliyor. Ad. en eski ve ilk mitolojik yap ola rak gren baz aratrmaclara gre mit. ad ve motif gibi "riteTden daha eskidir ve onu dourandr. Mitolo jik konu da "ritel"in kendisini akKandil Tutan Bir Uygur Tannas
387

MT ve TARH lar. Din tarihilerine gre, inanlar gibi, ritel-trenler de kltrn n vesini olutururlar. Mitle ritel arasndaki derin ballk, belli yin-trenlerin aklamas n veren "tren m ineri" anlaynda kendini gsterir. Farkl mitolojik gr ve inanlar, yin-trenlerde yaamaya devam edebilir. Mitle ritelin ball, kendini bir de ritei-yin zellikli mito lojik inanlarda gsterir. Halk kltr motifleri de riteller ve onlarla bal mitlerin izlerini tarlar. Tm dln-by erikli ritelin temelini oluturacak unsurlar mitte mevcuttur. Mit, ritelin anlam gibi, onun aynlmaz bir unsurudur. An cak bu ballk ift ynl olmayabilir. Dnyann, insann ve doal un surlarn yaratImasryia ilgili ritellerle bal olamayan ok sayda mit vardr. Bununla birlikte ilk insan birliinin davran tipini belirleyen bilgi ler kmesi gibi, mitin rol oynamad ritel yoktur. Bu anlamda ritel le karlkl ballkta olan mit, onun kaynaklanndan birini oluturarak, herhangi bir dinin aynlmaz parasna evrilir, (bak: Mit; Ritel) MT VE TARH: Mitler hibir zaman lmez ve her bir rk. kendi mitolo jik dnya grn deiik yollarla yaatmaktadr. Bu yollardan biri mitlerin tarih gerekler iererek halk hikyelerine evrilmesinden ba rettir. Tarih rivayetler mitle tarih arasndaki ilikinin ifade ekillerinden biridir. Eski uygarlklarda, mitolojik ierikli kaynaklar, tarih kaynaklarn yerini doldurur. iirsel mitolojik gelenek, sonraki alarda bile, tarih bi lincinin oluumu bakmndan byk nem tar. Antik Yunan yazarla rndan olan Herodot. Fukidid ve Polibi zamann dnemsel ligi kavra mndan yola kryorlar. Aristotes, Tarihin Atas" bilinen Herodot'u "mitolog" olarak adlandryor. Tarih bilincinin iradesi olan eserlerin olutuu ilk zamanlarda, bu eserlerde evrenbilimi anlay ve iirsel mitoloji hakimdi. Hatta ilk co raf konulu eserlere, evrensel meknn tanmyla balanryor. Ancak ta rih de balanga itibariyle evrenbilime balanmakla kalmayp, belli bir dnem evrensel dncenin devamym gibi ortaya kryor. Bu yz den de mitlerle tarih rivayetler arasndaki snrlar, bazen netleemiyor. Doann ritminden kopan tarih blllnd, ilk insan gruplan ile yaayan in388

MTE san gruptann bir araya getirir. Tarih geleneinin binasn kuran ilk atalar motifleri de mitten kalmadr. Ne olursa olsun, btn tarih gereklikler, nilhiyetinde hazr mitolojik kalpiannn llerine sdn labtl ir. nk i'emin de birbiriyle genetik ba vardr. Yani. mitolojik dnya grn deiik yollarla yaadnn bir baka yolu da tarih gerekleri iem mitlerin halk hikayelerine evrilmesidir. Mill mitoloji etnik-kltrel y.Heneginin tm alanlaryla yakndan bal olduu gibi, tarihle de sk Ur liki iindedir. Tarih bilin ve mill tarih gelenei, ilk alarda b tnlkle mitolojik mirasn zerinde ykselir. Sonraki zamanlarda da bu Uolhk zayflamaz ancak en derinlerde korunduuna gre, ilk bakta Kze arpmayabilir. Mitin tarihle ilikisinin kendi ltleri vardr. Bazen -lli bir etnik-cografl mekanla bal olarak cereyan eden tarih sreJerfn, mitlerle bal olduklanna likin mitolojik grler ohjabilir. Bu da mitle tarih arasndaki ilikinin baka bir ifadesidir. Mitolojik varlklarla zdeleen motiflerin tarihinin, belli kiilerin ad laryla ilintilendirilmesi, sadece Trk kltrlerinde rastlanan ve rastlant saylabilecek bir olay deildir. Trk etnik-kltrel geleneinde mit ve tarih bilinci arasndaki ilikilerin aratmirnas asndan mitolojik unsurlaria zengin olan "ecereler" de olduka deerli kaynaklardr. MTE: Krgz halk kltrnde sk sk rastlanan eytan bir motif. Onun gerekte de var olduuna ve insanlara zarar verebildiine inanlmtr. (cnelde stnden bandan pislik akan, ihtiyar bir kadn klnda be timlenir. Bazen ise 12-13 yalan nda bir o cuk boyunda dnlen bu eytan varlk. nanlara gre insan ayann dedii yellerden uzak onnalarda ve dalarda ya ar. Grn olarak normal insanlardan fark edilemez ve bunun sayesinde de irv O sanlann iinde dolaarak karlat gen ve saf kzlan kandrarak kendi evine gtrr ve her gn birka kez onlan, bandaki J bitleri temizlemeye mecbur eder. Onlar bitterle urarken de kendisi onlann diz ka389

MfrOLOlEM paklarndan kanlarn emer. Birka gn iinde ok kan kaybeden bu kz dp lr ve "Mite" de onu yer. "Mite" motifi, slam ncesi demonolojik grlerin rndr, "jelmoguz Kempir" adyla bilinen demonolojik varlklardan farkl olarak, yaylma alan azdr ve sadece Kazak demonolojisiyle snrldr. "Mite" admm anlam, szlklerde bazen "hortlak" olarak gemektedir. MTOLOJEM: Mitolojik aratrmalarda rastlanan, ancak gereklikten uzak olup, neyi ifade ettiine ynelik tam ve kesin bir fikir sahibi oluna mayan terim. Mitolojiye dair etkin bil imsel-teorik dncede mitolojik yorum tekilliini bildiren bir anlaytr. Her bir mitolojem, kendi iinde mitolojik dncenin birok evrelerini koruyup saklayabilir. Halk kltr metinleriyle ilikisinde, motif hangi anlam ifade edi yorsa, mitolojik metine olan ilikisinde, mitolojem de ayn anlam ifade eder. rnein, Halk kltr metinlerinde lp-dirilme motifinden bahsedilirse, mitolojik metinle olan ballnda o motif bir mrtotojemdir. Yani. mitolojik metinle mitotojern arasndaki iliki yorumun en st y zeyinde deil, daha derinlerdeki ierik pianndadr. Bu anlamda mito lojem kavram, bazen mitolojik metnin tm ieriini anlatabilir. Aratrmaclarn grne gre. Trk etnik-kltrel geleneini olu turan metinler arasnda, eski mitolojemleri tam olarak ifade eden me tinlere pek rastlanmyor. MTOLOJ: Mill-geleneksel kltrn kayna ve tarihsel olarak en eski ekli. O, yaradl kendine has kanunlarla agklayan, etnik-kltrel gele nek taryrclannn dnce potansiyelleri ve davran biimlerini dze ne sokan, dinamik gstergeler sistemidir. Mitolojinin balca anlamn, kaosun evrene evrilmesi oluturur. lk felsefi sistemler bile kaynan mitolojiden alrlar. Bir zamanlar hatta felsefede bile, sadece dnyann anlalmas fikri yer alyordu. Mitoloji anlay, bilimsel yazlarda birka anlamda kullanlr. Onun bir anlam herhangi bir tarihsel-kltreJ gelenee ait olan mit metinleri nin toplam demektir. O zaman herhangi bir mitolojiyi sistem olarak dier geleneklerden ayrt edebilmek iin, onlann dil ve etnik ballkla

MTOLOJ niK lan yola klr. Yani. buradaki mitolojik sistem, onu oluturan yap-l unsurlar arasndaki karlkl ballklarla tanmlanr. ada bilimseli-orik grte, dnya gr ve dnyay kavramann zel formln Mkiirmesi. mitolojinin ikinci bir anlamdr. Paradigmasal bir bakla baI-lrsa mitoloji, bu anlamryla mit anlayna yakn ve hatta onunla ayn .ulam ifade etmektedir. Bu bak, mitoloji deyiminin nc bir anla mn da ortaya koyar. Yani bu kavram, ayn zamanda mitleri ve mitolo jik sistemleri aratran bilimin adn oluturur. Bu bilimin tarihi, birbirine kar olan iki ekol erevesinde, "mitoloji" ve "antropoloji" olarak 19. v/yln ikinci yansndan balar, (bak: Mitolojik Kuramlar) Bir semboller bilimi olup. mistik anlamlar ieren mitoloji, ruh haya tndan domutur. Onun sembolleri szlerdir, tik inan sistemleri a nda yaratlm szler yaadka, mitolojinin kural lan erevesinde ya anr, dnlr ve davranlr. Geleneksel dnce ve davran ekille rinin temelini de bu kurallar oluturur. Bilimin ise 19. yzyln pozitiviz minden farkl olarak, mitolojik dnceden kalma szler dnyasnda yaamakta olan mitolojiyi, sktnp ortadan kaldrmaya gce yetmez. Mitolojik Sembolizm, arkaik Sinkretizm'in balca koulu olduu gi bi, sonraki dnemlerin geleneksel sz sanatnda da grnt sisteminin temelini ve mill edebiyatn ieriini oluturmutur. Mitoloji, btn se mav dinlerin kutsal yazsnn kaynan oluturmutur. Edebiyat bili mindeki ritel mitoloji mektebinin nclerinden N. Fary, incil'i "edeb arketiplerin dil bilgisi" olarak tanmlyor. Belli bir bilgiyi, ayn zamanda birka dille ifade edebilmek gibi bir zellii olan mitoloji, arkaik halk kltrnn de temelini oluturur. Uy garlklar, yaznn kefiyle, "yazl" ve "yazsz" uygarlklar olarak ikiye aynldlar. ikinci grubun evresi, giderek daralmaktayd. Mitolojik d nce, yazl uygarlkla birlikte ve onun ierisinde kendisine ayn bir or tam yaratarak yaamaya devam etmektedir. Mitolojik anlay hakknda, farkl aratrmaclann farkl tanm ve yo rumlan vardr. ada bilimde se mitolojik denildii zaman, nce her hangi bir mitolojik sistem ve bu sistemin temsil ettii dnya modeli dnlr. Ancak bir sistem olarak onun da olumas gerekiyor. nk metinlerin hibirinde mitolojik dnce bir btn olarak yanstlmyor. 391

MTOLOJ Ancak bu sistemin unsurlar, belli bir kltrel gelenee ait dnya mo delinin grntsn veren metinlerde, bazen ak bazense dolayl bir ekilde dalmtr. Onun iin de srf bu metinlere dayanarak sistem oluturmak olanaksz oluyor. Mitoloji, tarihin derinlikleri ve uzak gemilerle bal, eski millmanev deerler sistemi olarak kalmyor. O, halk kltyle derin ve sis temli bir bag ierisinde olup, herhangi bir etnik kltn aktif kayna gibi. sistemin temeline dayanarak onun yapsn belirtiyor. Ayn etnikkltrel gelenein taycs olan insanlann dnce ve davran model lerini dzene sokan da odur. Halk kltr, her zaman kendi iinde mi tolojinin en derin zlerini tar. Arkaik mitolojik efsanelerden balayarak sihirli hikayeler, tren folkloru ve bilmecelere kadar tm halk kltr trlerinin kayna mitolojidir. Halk kltrnn hem ierik hem de yapsal-anlamsal olarak baland mitoloji, dorudan mill karakterle bal bir olay olup. tamamyla tarih-mill karakterin olutuu belli bir dnya modelinin oluma, yaama ve ileme mekanizmasn aktanr. Mill karakterin ieriini irade etmekle kalmayp, onu biimlendiren de yine, mill mitoloji ve onun temeline dayanan dnya modelidir. Bu yzden de herhangi bir dnya modeli, her zaman ve her yerde milllliiyle seilir. Onun d etkenlere kar tepkisi de tamamyla onun milliyetiliinden ileri gelmektedir. Dil ve geleneksel kltr, her zaman karlkl liki iindedirler. Geleneksel kltrn renilmesinin en nemli kayna hi phesiz dildir. nk dil. mitolojik dnya modeli nin millliini de belirleyen ilk etkendir. MilR duygu ve din dncesiy le, enerji ykl dil arasndaki balln gcn de yine bu etken belir ler. Etnik-kltrel birliin din duygusu, dil ile olan balln sadece bu ekilde gsterir. Ouzname'deki, "nk rendin FarsI-gitti dinin ya ns.-nk rendin Arab-gitti dinin hepisi" szleri de mitolojik dnya modelinin temeline dayanp, onun milllik zelliini belirleyen dil etke ninin mill din duygusuyla ne kadar i e olduunu gsterir. Aktr ki, milC karakteri oluturan ey mill mantalitedir. Kiiliin de yapsal temeline dayanan bu karakter, mill kltrn rneklerinde, hal kn edeb, felsefi ve gzel sanat eserlerinde kendini gsterir. Mill ka rakterinin oluum sorunuyla ilgili, ne ba ne de Rus biliminde sabit bir
392

MTOLO gr yoktur. Hatta bazlar, mill karakterin elitlerin karakteriyle belir lendii fikrini ileri srmektedirler. Dierleri ise mill karakter anlayn, hilimd, temeli olmayan bir varsaym saymaktadrlar. Elbette herhangi Ur milli karakterin iinde ztlklann olabilmesi mmkndr. Ancak her lulkn sadece kendine has milli motifleri vardr. Bu motiflerin davran biimleri de mill karakteri belirler. Halkn ruhu saylan bu mill mantali* ise bu halkn btn yeleri iin ayn olan inan ve inanlar toplamryL mitoloji ve onun irade ettii dnya modeliyle belirlenir. Mitoloji, mit ve ona bal halk kltrnde arkaik a insanlarnn dncelerdeki izler gibi yaamakla kalmayp, ayn zamanda her bir kltrn ieriini ve kuruluunu belirleyen dnce olaydr. Ayn et n i k kltrel sisteme dahil olup. ayn etnik-kltrel geleneinin deerle n i l i n taycs olan insanlann dnce ve davran kalplan da yine mi tolojiyle belirlenir. Bugn bile belli bir topluluun temsilcileri ve etnikkltrel birliklerinin dnce ve davran biimlerinin temelinde mito lojiden gelen formlar ve mitolojik dnya modelinin kalplan yatar. Bu .ulamda etnik-kltrel gelenein mitolojide belirginleen, kodlanan ve programlanan balca izgileri, halk varolduu srece, gl kalr. Ve gerek etnik-kltrel birlikler de bu izgilerle dierlerinden aynlrlar. Mill kltrn kayna olan mitoloji, bilimsel, dinsel ve felsef d ncenin de baucunda bulunur. rnein, Trk mitolojisinin temelinde Tanrclk bulunur. Hem de Tanrclktan eski Trk din sistemi olarak bahsedilir. Bu bir eliki deil, din sisteminin mitolojiyle ortak kkenli olmasndan ve mitle dinin kklerinin birbirine bal olmasndan kay naklanr. Dier dnya dinlerinin de mitolojiyle dolu olmas, bilimsel olarak kantlanm bir gerekliktir. Ancak bu sistemler, mayalan nda mi tolojik unsurlan yaatmakla birlikte onunla farkllatyorlar. Yani. sistematik grnen mitoloji, edebiyat veya baka bir yanm sistemde olduu gibi. btn lkte ne dindir ne felsefedir ne de bi lim. Arkaik mitolojik dnya grn yaatan etnik-kltrel gelenek tary393

MTOLOJ clannn gznde, etnosemiotik bakmdan deerli olan ok sayda mi tolojik konu, varlk ve anlay vardr. Ancak bunlann kkenini aga karmak bazen zor oluyor. Bu bakmdan, genel Trk geleneinin oluu munda ilave materyallerin ie yarayabileceini sylemek yanl olmaz. Mitolojiyi sistematik bir ekilde incelerken "alnm" materyallerle "mill" olarak var olan materyalleri kar karya getirmek, doru sonu ca varma olanaklann snrlandm. Bu "alnma" sadece ad eklinde de olmayabilir. Bir motif bir gelenee geldiinde, kendine has karakteris tik zelliklerini de getirebilir ve hatta bazen, alnm bir mitolojik motif veya konu, etnik-kltrel gelenekte dnyann nasl aklanaca konu sunda yerli materyallerden daha az nemli olmaz. Burada dikkat edil mesi gereken, bu motif veya konunun, gereklilii ve sistemin istekleri ne cevap verebiliriiine gre bu gelenee alnmasdr. Bu motif, artk bu gelenein mal olmutur. Bugne kadar gelip geenler, belki tam bir mitoloji deildir. Ancak buradaki sembollerin kendileri birok eyi anlatrlar. Trk halklannn az edebiyat, eski Trk dncesinin sem boller halinde kalm bugnk izlerini tar. Mitoloji ise semboller arac lyla Trkn hayat felsefesi ve dncesinde her zaman dzen yarat mtr. Etnik-kltrel geleneinin tarih geliiminin temelinde, mitolojik trlerin zelliklerini belirleyen parametreler bulunur. phesiz bugn, dierlerinin etkisini kendi zerinden atp annm kalan herhangi bir mi tolojik sisteme rastlamak mmkn deildir. Bugne kadar farkl mito lojilere bal toplanan veriler, eksik ve danktr. Onun iin, bilimselteorik dnceyi en ok megul eden sorun, mitolojiye zg dnce tarznn oluum sorunudur. Mitoloji, dnya modelinde iradesini bulan sistem gibi, olduka eski alara bal bir olaydr. Bu sistemler, bilimde herkes tarafndan kabul edilen fikre gre, "kk dil" (atalar dili) anda olumaya balam ve deerli faaliyetini tam da "kk dil" dneminde ekillendirmitir. Bylece onlan srf "kk dil" dnemindeki adlaryla an mak, soruna doru bak asyla yaklamann tek yoludur. Mitolojinin canl bir organizma gibi doup, yaamas, evrensel sistem olarak tam bir ilevlik kazanmas ve gncellik elde etmesi de dnem itibariyle bu "kk dil" ana rastlamaktadr. Ona gre de etnik-kltrel gelenein 394

MTOLOJ M sistem gibi. geldii mitolojinin dil ailelerinin paraland farkl diller vr <||| gruplannn adyla anlmas, bilimsel gereklie uygun olmadgn. . m s* >runun ieriini saptnr. Ikyylece, bir zbek, Kazak Tatar. Karaim veya bir Ouz mitolojisi .k-p.il, Trk dil birliini irade eden bir anlayla acandnlabilecek ekil di-. Ur Trk mitolojisi vardr. Trk mitolojisi ve Trk mitolojik dnya ma dinin temelini. Altay. Yakut veya herhangi bir Trk topluluunun Il n mitolojik grlerinde grmek, bir Hakas tapnandan konumak i- . yanltr. nk Trk mitolojik sisteminin yaratlmas. Trk birlii varyta snrlanr. Farkl Trk halklannn din-mitolojik gr ve dnce ldi 1nn temelinde. Trk mitolojik dnya modelinin oluumu bulunur. Bu . 1 1 ilamda Trk mitolojisinden bahsedilirken, eski Trklerin mitolojik g .ni ve dncelerinin toplam olup. "kk dil" alan nda yaadklar I Hitrk" dnemin ans kastediliyor. Semboller ile gerek bir dnce .itini olan bu mitolojik grlerin btnlk olustunnas, uygarlk bi IIIK inin genel kansna gre, "kk dil" zamanna ait olduu kabul edilir, hoiurk" dneminde imdiki Trk dillerinden hibiri mevcut deildi. ' N * ki e uk ve atalar Trkesi denilebilen en eski dnemin ortak Trk..rsl (Kk Trke) vard, ilek bir sistem gibi Trk mitolojisi bu dnemin I v incesini aktanr. Bunun in de Trk halklannn mitolojik dnya mod-li ve arkaik dnce sisteminin oluum zaman, kullanlabilecek tek l /gn Trk Mitolojisi"dir. Mitolojik bir sistemde, alnma unsuriannn varl istisna deildir. Bu bi kmdan hem gebe hem yan gebe hem de yerleik hayat tar z yasayan farkl Trk halklannn canl geleneklerinde yerleik mitolojik y.jHLnn unsurlan arasnda, eski Trk din-mitolojik sisteminden kalma . lmavanlar da bulunabilir. Ancak her sistem, istisnalara gre deil, ond.k ilk ve kalc unsurlar sayesinde tannr. Her bir mill mitolojinin ise . I M zg dnya modelinin oluumu, bu sistemi kuran ve yaps m teiiricyen unsurlar arasndaki ilevsel-anlamsal balln da yze sknasn talep eder.
,.ln/

Iluy.n bir Trk mitografik geleneinden bahsetmek mmkndr. Bununla birlikte yazl ve szel kaynaklar, Trk mitolojisrye ilgili bilgile n i l -ski tarihli okluunu gsterir. Trk mitolojik geleneinde evrensel 395

MTOLOJ karakterli tm mitolojik konu ve kav ramlarn varl bu gelenein btn lk ve sistemlilik zelliini gsteriyor A \ > ve ondan bitmi bir sistem gibi sz etme olanan salyor. Farkl Trk haiklannn kltrel geleneklerinin yaklak 50 yllk bir zaman zarfnda aratnlmas, mitolojisOeri u grte birletimitir: "Genel Trk" mitoloji modeli, bugn hem bir btn hem de unsurlar eklinde cidd bir dei iklie uramadan, amzdaki fark l Trk halklan arasnda yasamaya Sa Tokast, devam etmektedir. Bu halklann kltrel Paznk Kurgan gelenekleri, bu anlamda ulu Gktrk ana ait mitolojik dnya modelinin versiyonlan olarak kabul edilmek tedir.

*****

Efsanesiz halk ve rivayetsiz lke olamaz. Bunlar gebelerde szel hikyeler eklinde kuaktan kuaa geer. Yan uygar halklarda nanla rn temelini, yazlann en nemli ieriini, edebiyat ve tarihlerin oluu munu belirler. Bilgilenmi halklarda ise halkn kutsal miras olarak hayal kurmak in zengin kaynaklar oluturur. M. Kazm Bey, bun lan kayde derken, yz elli yl nce douda mitolojinin gerekli ekilde sistematize olmadn da vurguluyor ve yalnz sistematik mitolojik aratrmalar y rterek etnik-kltrel deerleri ortaya karmann mmkn olduunu savunuyor. nk mitoloji, mill kltr ve etnik-kltrel deerlerin doru anlalmas bakmndan ilk kaynaktr. Bunun iin de kltrn bi tip tkenmeyen k ve enerjisine ve mitolojiye dair elerin ve bilimsel aratrmalara ihtiya vardr. Ancak etnik-kltrel gelenein bel kemii ni oluturan Trk mitolojisini, sistemli ve teorik olarak bir btn eklin de renmek yerine, aralksz ortaya kp Trk kltrne yabana olan. bunun in de sistemi kkl bir ekilde kavrayabil meyi engelleyen, onun m illi-kltrel deerlerinin anlalmasn zorlatran, stelik ideolo jik ierikli olan deiik "iznY'lerin kalbndan bakt iin, teorik genelle396

MTOLOJK

BTNC LK

mHere temel yaratma mkan vermeyen bir sr aratrma gereklen.r,lir.

Tm bunlarla birlikte. Trk mitolojik dnya modelinin en cidd bi'. n d c aratnimas. mitologlan son olarak, genel bir dnya gr ve mitolojik grler sistemi gibi Trk mitolojisinin temelini ve balca ien . m Tannclgn oluturduu kansna ulatrmtr, (bak: Tanrclk) MTOLOJK BTNCLK: lk ve btn olanaklan kendinde topladftmdan, sonraki tm deimelerine baklmayarak korunan ana yap. liriine gre mitolojik btnclkle ilgili motiflerin deiim yollan, bu lk olanaklardan geer. Bu anlamda mitolojik rxrtnclgn evrimi, on< laki i m kan lan n bir ekilde gereklemesidir. Onun evrimi, hayatn ken lsi gibi ierik itibariyle bir yaratclk srecidir. Canl organizmalarn DNA'lannda kodlanm olan genetik hafzas, Ut rastlant sonucu oluur. Bu da rastlantsal mutasyonlar yaratr. Bu nutasyonlar yararl olur ve ortaya gkan tr. evre ortama uygun oluria, O zaman yeni hayat formllerinin ortaya kmas iin olanaklar yara tlm olur. Bu kazara oluan rastlantlar sonucunda hayret verici yeni ekiller ortaya kar. ada bilimsel bilgilere gre, doadaki toparlan ma ve dnya dzeninin kendisi de belli bir lde rastlantlarn rn drler. Dzenle kaos, ayn zamanda grnr. nk rastlantsal olayla rn kendisi bunun iin her an yeni gerekli koullan yaratabilir. Baz rastLmtsal uygunluk veya uzlamalar, yeni formllerin ortaya gkn sala yabilir. Ancak bu formller, ilk btnclkten bamsz gerekleemezler. Kvant kuramna gre, herhangi bir yerde gereklesen en kk bir deiiklik, kinatn baka bir noktasnda sonsuz derecede byk bir de iiklie sebep olabilir. Yani, kinatta her ey birbirine baldr. Eski mi tolojik dncenin doasnda da birletirici ruh vardr. O ruh. canl var lklann deiik ekilleri arasndan en genel olan ortaya karmaya al r. Bir mitten baka bir mite gei olana veren kurallar vardr. Bu ku ral lann kayna mitlerin kendisidir. Deiik mitler uyumun belli kuralla rna uyarak, genel mitin deiiminden trerler. Btncl, evrim geirdike, arkaik yapsn tamamyla koruyamaz ve elindeki olanaklan deiime uram motiflerde tek tek gerekleti397

MfrOLOlK BTNC L K rir. lk btncl, dalp paralanr. Bununla birlikte bu mitolojik btn clkte, sonradan aynlacak blmlerin iaretleri toplanm olduu gibi. sonradan aynlacak blmlerde bu ilk btncln iaretlerini kendi in de yaatr. Bu da evrimin belli kurallan dahilinde olur. Yani aslnda bir sre olan ve ne olursa olsun gerekleecek yaplann sonu grnmyormu gibi sonsuz grnen versiyonlar labirenti oluur. Bu labirentte ilk olanaklar, evrimin belli yasalan erevesinde kendi kendini olutu ran sistemde ortaya kar. Temelde, doa kanunlanna ters dmeyen rmcek a gibi ilikiler ebekesi yaratr. nk yapsal olarak bir b tnden aynlan paralar olduklan iin, deiimler karlkl ballk iinde gerekleir. Sabit yap. deienlerin toplam sonucunda ortaya kma frsat bulur. Oluan versiyonlar st ste geldiklerinde, sabit mitten daha zengin grnebilir. Ancak bu versiyonlardan hibiri ayn ayn onunla edeer olamaz. En deiik versiyonlarda bile, temel mitteki nemli unsurlar dan en az biri korunup kalr. Bu unsur sayesinde sabit yapy olutur mak mmkn olur. Bu anlamda evrim, sadece yeni bir eyin ortaya kmas demek deildir. lk olanaklar, kendindeki tm iaretleri gerei dntre dntre sabit yapyla olan ban korur. nk bu ballk bozulamaz. Bu sre inde gerekleenlerden hibiri, rastlant eseri de ildir. Rastlant olarak grnenlerin ierisinde bile bir i uyum sz ko nusudur. Burada rastlant denilen durum, genellikle anlalmam olan durumdur. lk btncldeki olanaklar, gerek bir program deil, daha ok ev rim srednin belli yasalar erevesinde hareket edebilmesi iin bir yol dur. Daha dorusu, belli anlamda programlatnlan da srecin sonucu deil, yndr. Bu sred anlamann en doru yolu. onu bir btn ha linde grmektir. lk canl varlklarn genetiinde onlann btn geliimi ve evrimi en ufak aynntlanna kadar yazlmtr. Bu bakmdan, mitolojik btncln deiik versryonlan, bir sredn btnlnn etkisini b rakrlar. Ve bu kendiliinden olur. Evrimi tm doaya zg bir eklide kendiliinden gerekleen bu btncl, deiime urayp dnt nde bile. bu evrimin kendi ierisinden gelen bir uyum vardr. Etnikkltrel sistemin gc ve dayankll, bu uyumdadr. Burada kazara 398

MTOLOJK

DNCE

.luynu hibir ey yoktur. Onlar sabit yapdan gelen ve mmkn oia 'il*t ek ekillerdir. Ona gre de ayn mitolojik btnclkten kopan motif, bir yerde "ana" olarak karmza karken dier yerde "ata" olaUlu

Trk mitolojisinde birok arkaik yapl motif vardr. Mitolojik semboit/nu' gre bu motiflerin en zengini Ulu Ana. Ulu A Ana. bazen de -i Ana adyla bilinen btncldr. Birka kez deiime urayan bu btncl, farkllatka bamsz koruyucu ruhlar gibi bir ilev tayan \^ /kurt. Hzr. Irkl Hoca, Ulug Trk, Korkut Ata, Nuran Dervi ve benzer) motifler ortaya kmtr. Her biri de baka bir faaliyet alan ka zanmtr. Bir kke bal olan sabit yapda ise bu btnclden kopup .vnlan unsurlar, deiik ilevleri yerine getirebilirler. Ayn zamanda o I tncln deiik grnen unsurlan da zaman zaman birbirleriyle yer 11*'ilitirip, yapsal-anlamsal bakmdan birinin ilevlerini yerine getirebililer. Bu, mitolojik sembolizmine uygun bir ekilde gerekleir, (bak: Ulu Ana) MTOLOJK DNCE: eriine gre mistik olup. kaynan kolektif lsnceden alr ve ona dayanr. O dnceler, gizli doa gleri ve mlarta yaknl korumak anlamnda mistik bir erik tar ve nesneyle o tesne hakkndaki grler birbirinden ayn dnlemez. Mitolojik d..unce dnyasnda insan, "varln erefi" olarak baklp, dier variklar< l.m stn tutulmaz. Avrupa merkezli bilin, "ilkel" ve "geri kalm" sayd topluluklar da bile ilkel uygarla zg mitolojik dncenin uzun bir zaman canl ineklerini grmtr. L. Levi Brl. doayla dostane ilikileriyle ayrt dilen eski mitolojik dnce tipini, "manta kadarki" dnce veya bilin" olarak tanmlyor, ilkel grlerin hakim olduu bilin: "iirsel mitolojik dnya gr", yaadmz bilin a se "iirsel mitolojik" veya "kozmoloji a" olarak adlandnlr. Mantn yapsndan farkl ola rak, mitolojik dncenin temelini "ztik"lar oluturur. Mitolojik manlk. sembolik ve mecaz tabiatldr. Bu "kozmoloji a"nn iirsel mito lojik dnya gr, kk evrenle, byk evren arasndaki olduka ya kn bir ilikiden ortaya gkar. Dnyann anlalmasnn ve ztlklann z399

MTOLOJK D N C E mnn temel yolunun mitlerden getiini savunan bu dnceye g re, her ey, her eyde mesken tutmutur. Daha sonralan tasavvuf iirin de ve dervilerin dilinde "on sekiz bin lemi bir zerrecikte grmek" eklinde grlen bu mistik dncenin, kozmolojik bilin andan kal ma bir kayna vardr. Mill varln en saf ve effaf an -mitolojik dnce an- anla tan metinlerin ierii, aret bilimi asndan, "dzenleyici evrensel ba langla, datc kaotik balangcn mcadelesi"nin grntsnden barettir. Bu bakmdan mitoloji ierik olarak, sadece mitler sistemi ola rak deil, tarih ve bilimsel dnce tipine dayanan zel dnce tipi gibi de tanmlanr. Ancak mitolojik dnce, bir milletin fikir ve dn ce tarihi gibi, aslnda iirsel mitolojik bilince yakndr ama ayns deil dir. Mitolojik dnceyle yaayan insan in, doann srlan, tarih bi linle yaayan sonraki alann insanlan kadar gizli ve kapal deildir. Gnmz insanyla ilk insanlan kyaslarsak, birok bakmdan daha g zel dnrler. lk insanlara gre birok ey daha aydndr. Doann sr lan bizlere gre daha az gizlidir. phesiz, saf bir mitolojik dncenin kendisi de somut bir anlay tr. Ancak mitolojik dnceyi ekillendiren, arkaik dncenin nedensonu ilikisinden mahrum olmas ve gemile imdinin sembolize ol mas gibi zellikler olduu aktr. Antografik aratrmalara gre, arkaik cemiyetlerden itibaren btn rklar, her eyden nce dnyay mitolojik modeller arasnda dnm ve yaamlardr. Mitolojik dnya mode linin temelini evren ve kaos hakkndaki dnceler oluturur. Mitin her zaman aktif olmas sayesinde, mitolojik dnce gnmz insannn hayatnda da kendini hissettiriyor. Kopuk anlaylann yok denecek ka dar az olmasyla dikkat eken mitolojik dncenin baka bir zellii de zamansal dngsnn olmasyla ilgilidir. lp-dirilmeye olan inan an temelinde byle bir zaman anlay yatar. Madd lemde olan da, rmak, aa ve benzeri doal unsurlar, mitolojik dncenin kurallan bakmndan kendi sembolik zelliklerinin aktancsna evrilirler. Bu anlamda, evredeki herhangi bir aaan. Dn ya Agaa'n veya herhangi bir akarsuyun ilk Suyu sembolize edebilme si de mitolojik aratrmalann konusunu oluturmutur.
400

MTOLOJK D N C E Gereklie, mitolojik dncenin kendine has bir yaklam tarz var. Kolektif ruh, deney, duygu ve dnce, mitolojik dnce sistemi iinde kar ln bulur. Bu anlamda mitolojik gelenek, asla bireysel duygu, dnce ve grlerin anlatcs deildir. Arkaik ve geleneksel halk kltr incelen diinde, kkeni mitolojik ve iirsel mitolojik d nce tarznda olan gelenein, tarih bilgileri koru yup saklamad grlr. Mitolojik dnce, mill karakterin temeline Uyandna gre, mill dilde de var olur. Mill dil ile din duygusunun, mitolojik dnce andan gelen kkleri vardr. Millilik ve halkn kendini anlama duygusu, mitolojik dncenin balca tfstergelerindendi r. Onun iin de bir Trk mitolojisinden bah-dildii zaman, dnyada yeni dnem Avru Bir leme rnei, Pazsnk Kurgan pa geleneinin bir rn gibi ortaya kp, milli mitolojik sorunlann renilmesini zoria(r.n yabana teori ve grlerin ltlerinden yola klmas, mill mito lojik dncenin renilmesine engel olan hipotez ve faraziyeler do urur. ada dnya grnden farkl olarak, lkel an arkaik ve mito lojik dncesine gre. dnyada duraan hibir ey yoktur. Var olan ler ey, balangtan sona ve sondan balangca doru daim bir hare ke! halindedir. Onlann her birinin birbirine benzer karlklan vardr. Balang olmayana bir anlam vermeyen ve onu yok sayan mitolojik dnce in, herhangi bir nesnenin veya olayn kendisi deil, oluum < kli ve deiim sred temeldir. Kendi iinde bir mantk gden mitol >'jik dncenin doasnn aratinlmas. bu dnce tarzyla yaayan insanlann dnyay anlamakta, gnmz insanndan birok bakmdan < lal w stn olduu kanaatini dourmaktadr, (bak Mit; Mitoloji)

401

MTOLOJK NANLAR MTOLOJK NANLAR: Daha ok halk kl tr ve etnograr bilimcilerinin ve bazen de din ve mitoloji uzmanlannn aklama zorluu yaadklannda bavurduklar bir anlaytr. Bunun nedeni ise metinlerin kendi ieriinden kaynaklanr. Aratrmaclar, dalp paralanm, artk var olmayan ina nlar sisteminden bahsederken bu anlay Hun Boa Figr a bavururlar. ok sayda eski sistemin gnmze kadar korunup geldiine bakmakszn, onlan mit veya dinle balamak daha doru olur. Paralanm bir sistemin ne derece mevcut bir sistem saylabilecei agk deildir. Gerekte, her sistemin ana kanunu, kendini korumaya a lmas ve d etkenlere tepki gstermesidir. Byle bir zellie sahip olan bir sistem, hem yaamay baanr hem de gelime gsterebilir. Bylece bu anlay daha ok ya din sistemin eanlamls olarak ya da nceleri mevcut olup, sonralan ise dalp paralanm eski sistemin kalnt lan anlamnda kullanlr. Yorumlarn standart ana fikrini oluturan mitolojik inanlar veya ina nlar, mitolojik bilgilerin taryasdriar. Dnyay anlaml klan eyin, bu inanlann etki gc olduuna inanlmtr. Mitolojik bilgi taycs olan bu inan ve inanlar daha ok, rivayet, snama ve efsun gibi ekillerde yaayabilirler. Bunlarla birlikte, herhangi yazl, szl ve grntl bir malzeme, resim ve hatta giyim, mitolojik inanlarla ilgili bilgi tayarak mitolojik grlerle bal olabilir. Mitolojik inanlar iin geerli olan metin tipi, etnografik aratrmalar ve anket usul elde edilen verilere dayanan metinlerdir. "Mitolojik inanlar" deyimini bazen "rai, snama" anlaylarna ya kn, dar bir anlamda da kullanyorlar. ok sayda inanan kkleri mitolo jik dncenin ilk alanna kadar uzanr. Bu anlamda biz, sembolik di lin deerini bilen eski a nsanlanndan ok uzaklardayz. Baz hurafe lerin mrnn bittii ve kknn kuruduu, yok olup gittii grlm tr, ancak hurafenin varl grnd kadar da nemsiz deildir. n k, ne zaman ve nerede isterse dolaabilen ruh, istedii zaman, sem402

MTOLOJK NANLAR lx>ller ve trenlere yeni hayat vererek, yitirdikleri tm anlamlan ve ilk yaratltaki glerini onlara geri kazandrabilir." (R. Genon) Aratirmaalar bu anlamda, halk inanlar ve mitolojik inanlann, eskilerin kalnts ve lme mahkum olduklan fikrine katlmyorlar. Aratmaalann gznde, onlar her zamanki glerini korumular ve bu gle yaamaya da devam etmektedirler. Onlara gemiin kalntlan gibi bakmak, bir dnemin aratrmalarn olduka olumsuz etkilemitir. Bazen halisnasyon halinde yaananlarn ieriinde bile al, dn ve l>enzeri motifler gibi geleneksel mitolojik inanlardan kaynaklanan var lklar olduu sylenir. Madem ki onlar anlam itibariyle yaryor, etnik kltrel yapy belirtiyor ve rk ihtjyalanna cevap veriyor, onlara hurafe ve gemiin kalntlan gzyle bakmak yanl olur. nk tm etnikkltrel gelenekler, kendi kendini oluturup koruyan bir sistem olarak, mr bitmi olan hibir eyi yaatmaya almaz. Gelenek, sadece ik*vsel bakmdan onun varln temin edecek unsurlan koruyup saklar. Bu unsurlardan hangisinin mr biterse annda devre d braklr. Bu nu da.yine gelenein kendisi dzenler. nk etnik-kltrel sistemde her ey ieriden birbirine baldr ve bu ballk sayesinde de btn bir yap oluur. D unsurlarn etkisi de istisna tekil etmez. Mitolojik inan lar yaatan gcn. rkn z doasndan gelen bir kayna vardr. Eski Trk mitolojik inanlarndan bahseden birok aratrmaa, bu inan sistemiyle, amanizm arasnda bir balant kurmaya alrlar. Trkler tarih boyunca, doada olan baz glere ve olaylara sayg duy mulardr. Ancak bunlardan birine sayg gsterilmesi ve hatta kutsallk zellii verilmesiyle, ona tapnmak arasnda nemli bir fark vardr. Ate e sayg gsterilip aziz tutulmasyla, onu Tann olarak grmek, farkl olaylardr. Mitolojik inanlarla ilgili "snama" kavram da kullanlr. Ancak araf rmaalara gre, bunlar anlam itibariyle yakn olan ama birbirinden fark l terimlerdir. nanlar, belli bir mitolojik grler l^tnln bildirir, lalk arasnda "snak" adryla da bilinen "snama" ise onun gerek bir te/. lr eklidir. Belli bir mitolojik inanla balanan ve ondan treyen mi tolojik bir terimdir. Ancak bu anlaylardan "inan"n dindeki karl nn "iman" veya "inam", "inan"n ise "itikat" olduuna dair fikir, te403

MfrOLO)K KURAMLAR rimler arasndaki snn belirlemeyi zorlatrr. nk mitolojik inanlar dan bahsedildii zaman, mitin nerede bittii ve dinin nerede balad eklindeki bir sorun, kkl yanllklara gtrebilir. Sonu olarak mitolo jik nanlar, halk kltrnn en eski evrelerinin renilmesi asndan olduka nemlidir. MTOLOJK KURAMLAR: Mitolojik metinlerin doasn, yapsn ve i levlerini inceleyip aklayan kuramlardr. Dinin gelimi ekli ve milli edebiyatn kayna olan mitolojik metinlerin aratn mas, halk kltr ve eski edebiyatlarn, mitolojik geleneklerle dorudan bir ballk iin de olup, kaynaklann mitolojiden aldklann gsteriyor. 17. yzyln sonlarna kadar bat edebiyatnda geleneksel mitolojik konulardan ya rarlanlrd. Ancak edebiyat ve felsefe tarihinde, mitolojinin giderek kendi ieriinden uzaklamas, bu srecin zirvesinin 18. yzyln maarifiligi olduunu gstermitir. Bu dnemde mitoloji, hurafeler ve ya lanlarla kartrlrd. Bu gre o zamanlar sadece vlko kar kt. 19. yzyln PozitMst anlaynda, mitolojik metinler sadece etnograflann dikkatini ekerdi. Bu yzyln Tayio ve Long ile temsil olunan klasik ngiliz antropolojisinde, mitolojik metinler oktan yok olup git mi, gelenek ve greneklerin kalnt lan ve nsan algsnn bilim ncesi aamasnda evre lemi aklamasnn arkaik usul olarak gsterilirdi. 19. yzyln sonu ve ZO. yzyln balan nda ise mitolojik metinlere olan merak dddl bir ekilde artt. Yazarlar, aratrmaalar. filozoflar, toplum bilimciler ve etnolog lan saran bu merak, mitolojik metinlere kar yeni ilgilerin oluumunu salad. Bu bakmdan sembolistler, onlar arasndan da A. Blok ve V. rvanov gibi Rus sembolistler ne kyordu. Bu ilginin baka bir iradesine de intuitrvist (dorudan, direkt ve anlk algya ina nan yaklam) Bergson'da rastlanr. Psikanalistler de genellikle mitolojik metinlere olumlu deer bierler. Modemist yazarlann baz eserlerinde mitoloji, psikanalizinle birlikte kullanlr. Edebiyatn mitolojiyle etkilenme sreci, edebiyat bilimi ortamna da yansr ve ritei-mitoioj'k eletiri mektebi ortaya kar. Birok yazann eserlerinde mitolojik motif, sembol, mecaz ve hatta inisiasiya trenleri nin izini grmek mmkndr. Ritel fikirleri aktaran bu mektebin teo404

MTOLO|K KURAMLAR risyenlerinden olan R. eyzin'in "Mitolojik Metin Aktanian" adl eseri (1949), N. Frayn'n "Eletirinin Anatomisi" (1957) ve benzer eserler bu konudaki rneklerdendir. eyz, mitolojik metni, bir yandan da estetik bir olay sayarak onu edebiyatla e tutar. Mitolojik metinle ritelin ve mitolojik metinle arketipin (ilk motifin) mutlak birliine inanan Fray'a gre se btn edebi metinler ve trlerin kk mitolojik metinler ve arketiplerden gelir. yklemenln kk de ritele dayanr. Fray kendine bas edebi antropolojisinin hazrlanmasn teklif ederdi. Mitolojik metinlerle edebiyat arasndaki snrrlann kaldnrrnas mito lojik metin anlayn byk lde geniletir. Eski kltrleri renme alannda analitik psikolojiyle ritel mitolojik yn arasndaki sentez de bunun sonucunda ortaya akar. Fray'n gznde bir Yung ve Frenzer toplamnn olmas de rastlant deildir. O, Frezer'in "Kzl Budak" eseri ni ve Yung'un libidonun sembolleri hakkndaki aratrmasn edebiyat biliminin ana kitab sayard. Frezer hem etnograf hem de klasik filoloji uzmanyd. Klasik filoloji ise edebiyat ve gzel sanatiann etnolojiletirilmesinin baland alan olmutu. Ritel-mitolojik kuram, Lord Reglan ve H. Ayman'in eserleriyle temsil edilmitir. Bu eserlerde de ritel-mrtolojik modeller sanatsal ha yal gcnn kayna olarak deil, yaps olarak renilir. Duglas'a gre, mitolojik metnin anlam 20. yzylda kendi kartn douracak kadar genilemitir. Mitolojik metin artk genetik deil, po lemik bir anlam ierir. Hatta o, yalan ve yalan beyan bildiren bir anla ya evrilmitir. Amerikal aratrmac Rav ise mitolojik metnin idealletirilmesinde tarih karsndaki korkunun iradesini grmektedir. Ona gre mitolojik dnceye geri dnmenin mmkn olmadndan mi tolojik metinlerin kavramlaryla maniple etmek iin yollar alr. Tm ztiklann tek ynllyle 20. yzyln etnograf bilimi, mitolo jik metin anlayn olduka derinletirmitir. Klasik etnograf, lkel insa nn korkun doga gleri karsnda kendi manev doasn tatmin edip merakn gidermek ihtiyacndan kaynaklanan mitolojik metinler de, daha ok dnyann bilim ncesi veya bilim kart aklamasn g rrd. Mitolojik metinlere olan yeni yaklam ise iradesini. Malinovskl'nin rirelist fonksiyonalizminde. Levi BrTn "Kolektif Grler" ku405

MTOLOJK KURAMLAR ramnda, Kassirer'in Mantkl Sembolzmi'nde, Yung'un Psikolojik Sembolizmi'nde. Levi Strossun Yapsal Anallz'inde, Marett. Frkandt, midt. Radin. Kempbell, Eliade, Dmezil, Qusdorf ve Losev gibi yazarlann eserlerinde bulur. Ritelistler, takvim dnemleriyle bal tren kkenli mitolojik me tinler zerinde yaptklan aratrmalarda, bu olayda Frezer in katksnn byk olduunu ortaya karmlardr. O, dini btnclde byye ayr d yerle, Taylor Animizminin aksine, mitolojinin renilmesini ritel maceraya yneltti ve birok trn temelinde ritel modellerin yerini oluturma olana verdi. O zaman dramn ritel-mitolojik kklerinin ne kadar derinde olduu da ortaya kt. Elbette ritelin mitolojik metin zerindeki stnl kuram, kabul edilmezdir. Stanner de inandna bir ekilde, ritele edeer bir yn olmayan mitolojik metinlerin oldu unu ve mitolojik metinlerle trenler arasndaki birlikteliin genetik de il, yapsal temel zerine kurulduunu kantlamtr. Mitolojik metin, by ve trenle bal olup. eski cemiyetlerde doal ve toplumsal d zenin korunup, saklanmasnn araodr. EtnograrKe ilevsel mektebin kurucusu olan Malinovski, mitolojik metinlere byle bir bak asyla yeni bir tarzda yaklard. Onun gr lerini Eliade. Qusdorf gibi isimler gelitirmiler. Iliyade'nn fikirleri, ilkel mitolojiye dair dnceleri daha da derinletirmitir. Onun 20. yzyl mitolojik metinler yaratcl bakmndan zellikle nemli olan dngl zaman konsepti ise mitolojik deil, tren ieriklidir. 20. yzyln balangcnda, Fransz sosyoloji mektebinin kurucusu olan Durkheim. "kolektif grler" radesini bilimsel anlaylar dnemi ne dahil etmitir. Baz nemli fikirlerle ortaya kan ve mitolojide sos yolojik gr ne karan Durkheim de Malinovski gibi mitolojinin agklayc amac olduuna dair 19. yzyl etnografisindeki grlerden uzaklamtr. O da Frezer. Boas. ona yakn olan Rus etnograflardan Bogoraz ve Stemberg gibi, dncenin ilkel ve srvilize ekillerini prensip benzerlii zerine kurar. Durkheim. ilkel dncenin zelliklerine dair baz grlerinde Levi Brl'e ve Levi Stross'a katlyordu. lkel dnce ve onunla birlikte mitolojik dncenin zellik soru nunu ilk kaldran Levi Brl olmutur. O, ztlklara son derece ilgisiz yak406

MTOLOJK KURAMLAR ksarak, kolektif dncelerin mantk ncesi karakterini farz olarak kabul * Mm itir. Mitolojik bilincin renilmesinde bir sonraki adm. Karrirer'in "Mi tolojik Dnce" (1925) eseri oldu. "Sembolik Formlann Felsefesi" adl kitabnn ikinci cildini oluturan bu eserde Marett. Malinovski, Durkhetm, Levi Bl, R. Otto ve H. Uzener'in antik mitoloji ile ilgili aratrmalann temel alan Kassirer. kendi mitolojik metin felsefesi sistemini hazrla mt. Burada balca prensip, dil ve gzel sanatlarla birlikte, mitolojinin de kltrn sembolik ekli gibi grnmesinden ibaretti. Kassirer, mito lojik dncenin zelliini, onun gerekle ideali, nesneyle motifi v.b. aynmlan grememesinde biliyordu. Kassirer"in en nemli hizmeti, mi tolojik dnce ve mitolojik sembolizmin birok kktend yapsn yze gkarmakO. Kassirer'in yolunu devam edenlerden biri de S. Langer'dlr. Freydistler (Freyd. Rank. Riklin ve Roheym). mitolojik metinde, te mel olarak en nemli psikolojik konumlann ifadesini grrlerdi. Freydizm. lk nce bireyin psikolojisini temel alrd. ok sonra meydana gkan neofreydistler de mitolojiyle ok az uratlar. Allegorizmden (sa natsal ifade). Kassirer usul sembolizme geii ise psikoloji alannda K. Yung gerekletirdi. Fransz sosyoloji mektebinin "Kolektif Dnce lerinden yararlanan Yung'un kuramnda arketipler, ilkel bilindn yaratt mitolojik motifleriyle karlatmlrd. Bylece Freydvari, Allegorizm den uzaklamakla Yung. mitolojik metindeki sembolizmin daha derin den anlalmasna yardm etmitir. Mitolojik metin kuramndaki nemli bir ilerleyi de Fransz etnolog Klod Levi 50055*un adyla baldr. Mitolojik metni yapsak adan in celeyen Stross. Fransz sosyoloji mektebinin yetiti rdikJerindendir. Ayn zamanda Amerikan kltrel antropolojisinin etkisini de zerinde hisse den antolog. bu geleneklerle lingvistik yapsaialk ve enformasyon ku ramndan gelen yeni dnceleri birietirebilmi ve sonu olarak yap sal antropolojiyi ve ona uygun olarak da mitolojik metinler hakkndaki kendi kuramn yaratmtr. K. Levi Stross. ilkd dnceyi, kolektifbilinalta gibi aklar. Mitolojik dncenin Levi Stross tarafndan hazrlanan bu yeni yap sal analizi, birok bakmdan Levi Brl'n grleriyle uyumaz. lkel s407

MTOLOJK METN nftandrmalar ve genelletirmelerde, ztlklarn roln belirleyen Levi Strossun baka bir hizmeti de mitolojik metne olan eski baklarla, ye ni baklan birletirebilmekolmutur. Gnmzde ise K. Levi Strossun paradigmasryia V. Propp'un sintagmasn birletirmek ynnde baz cabalar vardr. Bu bakmdan Fransz Qreymas'n aratrmalan dikkat e kicidir. nk folklor ve mitolojik metinlerin yapsal grnm kriterleri ni oluturmak bakmndan Propp'un "Hikayenin Morfolojisi" adl eseri olduka nemli bir rol oynamtr. Aynca O. Freydenberg ve I. Frank Kamenetskin'in. mitolojinin anlamyla ilgili arat rmalan da Levi Stross'un bu tarz aratrmalarnn nne geiyordu. Mitolojik metnin i irsellik sorunu Y. Meleri nski ve onun mektebine ye bilim adam lan ta rafndan durmakszn aratnlmtr. Y. Lotman'n mitolojik metinle ba l anlamsal erevede yapt aratrmalar da ada bilimsel-teorik fi kirlere etkisi bakmndan da dikkat ekicidir. ZO. yzyldaki mitolojik kuramlar, mitolojik metin, onun ilevleri ve yaps hakknda anlay, bireysel ve yaratclk psikolojilertyle ilgisine da ir dnceleri byk bir lde geniletip derinletirmitir. stelik sa natsal dncenin geliim kayna ve belki btn zamanlarda kalb ol duu gereini ortaya karmtr. MTOLOJK METN: Mitolojik metin, mitolojik dnceler ve dnya grnn toparlanm, ksa ve ak ifadesidir. Bilgi tayan, mitolojik anlam ykl bu metinlerin kendi i dinamizmleri vardr. Konulan ieri den birbirine balanan mitolojik metinler, geleneksel bir kural olarak, ilk yaratl ayla bal kutsal, dokunulmaz ve sakral saylanlar hakkn daki hikyelerdir. Baz aratrmaclann fikrine gre, bu metinler aynca halk kltr gibi de renilebilir. Ancak mitin kendisi bir tr olay deil dir ve tr ltleri iinde ona yaklalamaz. Gelimi mitolojik sistem lerde, mitolojik metinlerin en nemli blmn insan ve dnyann yaratlryla ilgili mitler oluturur. Kltrel olarak geri kalm halklarda ise kozmogonik mitlere daha az rastlanr. En yaygn mitolojik motifler, anormal doum ve lmn kkeni hakkndaki mitlerdir. br dnya ve talih hakkndaki mitolojik grler ise daha ge olumulardr. Geliimin daha yksek aamasnn bir r408

MTOLOJK METN m olarak ortaya gkan eshatolojik mitler se aslnda kozmogonik mitler dom-mine aittir. Mitolojik metinler yapsal olarak ok sade olurlar. Bu i u-(inlerdeki bilgilerin blk prk ve bazen de elikili olmasnn en nemli nedenlerinde biri. bu bilgilerin ilk anlamlannn unutulup, yitiril-

m-sidir.
Efsane, aslnda mitle kark bir trdr. nk onun kayna yine mitolojidir. Mitolojik kahramanlar ve onlarla ilgili mitolojik a olaylan, /.tman getike efsane klna brnebilir. Form bakmndan mitolojik n tyerier. arkaik efsaneler ve sihirli hikyeler eklinde formlar saylabi lir. Dua.beddua. aman dualan ve efsaneler de bu adan deerlendiri lebilirler. Mitolojik metin gibi halk inanlannn. mitolojik rivayetlerin, snamaLn ve rya tabirlerinin kalplam bir ekli yoktur. Bunun iin de her u m a n geleneksel metin gibi kavranmazlar. Ancak koruyup saklad mitolojik bilgi bakmndan bu metinler, eski halk kltrlerinin aratnln. IM bakmndan, olduka deerli kaynaklar saylrlar. Btn bunlarla mlikte, herhangi bir gldr metni veya mill giyim, etnografk bakm dan mitolojik anlamla yklenmi olup, mill mitolojik kaynaklar arasna d. .hil olabilir. 19. yzylda Al taylardan hikaye ve efsane metinleri toplamaya gi di -n Rus doubilimdlerinin anlatt klan na gre, buralarda hikaye veya Kine yoktur. Tren metinleri, efsun, doumdan nce okunan dualar, nisiasiyayla lgili metinler ve ayinler vardr. Bu metinler ve dualar sakral ve byl ieriini yitirmemesi iin belirli koullarda okunmaldrlar. mi'gin. ocak banda, omanda ate Knda, tan yeri ayrdnda ve Umun gibi koullarda okunulmaldrlar. nk mitolojik bilgi taycs >Ln bu metinlerin sylenmesi, eski gelenekte t gibi amalar tar d O zaman yazya alnm birok halk kltr metninin giriinde ve vMiunda, bu byl erikli metin paralarnn olmamasnn bir nedeni de anlatcnn o efsane veya hikyeyi elverisiz koullarda anlatmaya mecbur edildiinden kaynaklanmaktadr. Yerine ve zamanna uygun olarak sylenmeyen metinlerin sakrallk ve byl ieriini yitireceine kalH-n inanan gelenek taycs, bundan korktuu Ifcl bu mitolojik metinleri anlatmaktan ou zaman ekinmitir.
409

MTOLOJK RVAYET Mitin kendisi bir tr olay olmad iin, mitolojik metin de bir edebi metin paras deil. Buna gre. mitolojik motifler, sanatsal hayal, edeb uydurma veya genelletirme yoluyla yaratlabllen sanatsal motiflerden farkldrlar. Mitolojik metinde anlatlan ne varsa, gerekte yaanm bir olay. yaanm bir gereklik gibi kavranr. Mecazn n planda olduu edebi metinlerden, onu ayran en nemli zellik de bundan ibarettir. Dnyay anlayp, irade etme bakmndan onlar arasnda cidd farklar vardr. Edebi eser, mecaz olmadan var olamaz. Mitolojik metinde se gerekliin, mecaz anlamda anlatmna yer yoktur. Etnik-kltrel gele nek taryalan. edeb eser metinlerini fantezi ve sanatsal hayal rn olarak kabul ettikleri halele, mitolojik metinleri gerekliin ta kendisi olarak grmlerdir. Ancak herhangi bir mitolojik metinde, dnya modelinin ifadesini grmek mmkn deildir. Dnya modeli ve onunla ilgili mitolojik bil giler, dank olup. ayn ayn mitolojik metinlere serpilmitir. Dnya mo delinin temelini oluturan bu bilgiler arasndaki sistematik! ii oluturan ball da ancak arkaik dncenin yaanas ve taryas olan mitolo jik metinlerin oluumu srasnda ortaya karmak mmkn olabilir, (bale Mit) MTOLOJK RVAYET: Mitolojik metnin dejenere olmu, belli bir an lamda bozulmu halidir. Doast varlklar hakkndaki hurafe ierikli bu hikyeler, halk inanlan ve halk dernonoloj'sinin renilmesinde bal ca kaynaklardandr. nk demonolojik dn celerin rn olan bu metinler, ^_ ^ temelinde dayanan, sakral v e ^ ^ 3 f * ' ! i \ ritel zellikli olanla ilintisi ko runan eski inanlan halkn bilincinde yaatr. r= < Konusunun ana i z g i - ' sini, insanlann demonolo jik ruhlar ve doast var lktan karlatrmas olutu ran mitolojik rivayetler (demo410

MTOLOJK RVAYET * >l<>jk glerle gereklesen bu karlamalar genellikle yorgun ve uy kulu /imanlarda veya korku hissi yaanan zamanlarda olur ve bunun M,n de ou zaman ac sonular dourur), belirli anlamda inisiasiya tm ve trelerinin kalntlarn da aktanriar. Kayna itibariyle mitolojik v' niler sistemiyle ilgili olup. kendine zg bir trn zelliklerini ta,.n mitolojik rivayetler, konu bakmndan ok ksadr. ou zaman da plzot etkisi brakrlar. Bu metinlerin konusu, snrl sayda motiflerden > luur. Yalntz, mitolojik dnya grnn kriterleri temelinde oluabilm mitolojik rivayetlerin konularnn, ierik bakmndan arkaik izgili ol duu da ak bir ekilde grlmektedir. Genellikle mitolojik metinlerde olduu gibi, bu metinlerde de belli Ur sz sanatna rastlanr. Bu metinlerin anlatm, anlatcnn zel bir ha zrln gerektirmez. Burada konu, yakn gemite ve gerekten yaan m olaylardan oluur. Olaylarla ilgili anlatlanlara, anlatcnn zerre ka< I.U phesi olmaz. Temel zellii bilgi vermek olan mitolojik rivayetle rin, bir tr olarak ortaya tkmas, buradaki olaylar, yani br dnyann korkun demonik varlklaryla karlamalar genellikle birind kii olan kahramann dilinden anlatlr. Anlatlanlar ise ya an lana nn kendisinin Kna gelmitir ya da tand birinin. Anlaoa bazen birilerini ahit bile '..Merebilir. rnein, bitinde ikint veya nc Kbasnn bir gulyabaniyi tutup sakladn anlator. Olaylar bazen nc ahsn dilinden de nLtkbilir. Byle olduu zaman, an lana bu olay kimden duyduunu *K eden syler. Ancak rivayetin belli bir yerinden sonra artk o nc -.-hsn dilinden deil de sanki kendisi yaam gibi anlatmaya balar ve Mylece kendi anlattklanna bilinaltnda inandn gsterir. Bu duru ma, Kumandinlerin halk kltr metinlerinde de rastlanr. Bu. mitolojik rivayetlerin doasn ve anlamsal yapsn anlamaya yardm edebilir. Gelenein bir taryas olan anlata. anlattklann yeriyle ve adyla i*k tek gsterir. Aratirmaalarm, anlanalara ve verilen bilgilere karabalan veya gemiin kalnt lan gzyle bakarak hazr kalplara sokmalar, etnik-kltrel sistemin doasn anlamaya engel olur. Onun mant yanllk gibi kabul etmesi se gelenein canllndan ve tamamyla Klk kltrnn kendi doasndan gelir. nk, doann ahengiyle ya-van bir rkn geleneksel kltrnn doal tarihsel-kltrel ak iin411

MfrOLOlK RVAYET de, bu olaylardan her birinin belli bir yeri ve yorumu vardr. Mitolojik inanlan aktaran byle metinlerin dilindeki estetik ritel anlamnn unu tulduu, daha sonraki alarda gereklemitir. Arkaik ritel anlam an lalmad zaman ise bu metinler rahatlkla hikaye konusunun temelini oluturabilir. En arkaik motiflerin ve ilk mitolojik ilintilerinin kendini gsterdii mitolojik rivayetlerde gecenler, gerekten olmu bir olay gibi kavranr. Buna gre de etnik-kltrel sistemde onun ayn bir yeri vardr. "Gerek lik hakknda bilgi" ve gerekte yaanm olanlar hakknda .bilgi tipi olan mitolojik rivayetler, bazen demonolojik hikyeler ve benzer adlar altn da da anlrlar. lk nce etnograffk adan renilen bu tip metinlere, halk kltr ynnden yaklama tarz, onu ieriine glge drmek gibi grnse de bu yaklam, onun etnograflk ynde aratn masn tamamlyor. Mi tolojik rivayetler, Trk halk kltrnn olduka az renilmi ve genel likle cidd aratrmalann konusu olmam tnerinden biridir. Sonu ola rak, canl gelenein faktr olan bu metin tipleri, dier birok halkta cidd bilimsel deer tamadndan, neredeyse tamamyla toplanama m olarak kalmtr. Az-ok toplanan verilerde de kltrel gelenek tayclann ilikisi bir kenara braklarak, farkl kuram lan n ltleri ere vesinde yaklalmtr. Burada anlatlan olay ve verilen bilgi ise ou zaman halisnasyon ve karabasan gibi deerlendirilip, ruhsal hastalk lar arasna dahil edilmilerdir. Halbuki mistik yaantlar gibi deerlendi rilebilmesi mmkn olan bu ruhsal durumlann anlatld mitolojik riva yetler, doayla i ie yasayan halklann nemli bir kltrel parasdr. Tm geleneksel cemiyetlerde, halk inanlann canl bir ekilde ayakta tutan her bir etnik-kltrel sistem etkenine, geleneksel bir olay gibi dikkat edilmitir. nk, kendi doal haliyle yaayan halklann et nik-kltrel geleneksel deerler sisteminde, her bir etkenin yeri bilinir. Kltrn canlln koruyan bu halk kltr olaylanndan biri de mitolo jik rivayetlerdir. Yazya alnm olmasnn, canllna hibir etkisi olma yan bu tr. hikyelerden bile daha arkaik saylr. or Trklerinin dilinde, mitolojik rivayetler tipinden olan halk klt r rneklerine, "n polgan" (gerek olanlar) ad verilir. Bu irade, kltr
412

MTOLOJK RVAYET laku rnn etnik-kltrel deerler sistemindeki yerini gerek bir ekil de gsteriyor. Bu ad, mitolojik rivayetlerin iinde olan her eye, met nin canl geleneinin iindeki anlama ve onun ilevseJ-morfolojik zel liklerine uygun der. Gerekten de mitolojik rivayetlerin ierii, ger<<k olarak kavrananlann ve olmu gibi sanlanlann zerine kurulur. Bu ,anlamda mitolojik rivayetlerin anlatcs, anlattkiannn yaanm bir ger(,ck olduuna tam olarak nanr. Yakn bir gemite, birka kuak nceki alarda yaananlann anla tld bu halk kltr rnekleri, mitolojik dncenin dinamizminin gMfiimesi bakmndan deerlidirler. nk, en eski alarda olduu gibi, i -i adak mitolojik motifler de szck anlamyla, madd olarak anlalr n Onlar kinaye veya sembol deiller ve gerek anlamlarda kavranrlar. Daim bir ekilde deierek yaama ve yenilenme sreci geirdi inden, arkaik halk kltr iin tr anlay, tam bir koullanm karak ter tar. Yani burada bir trn kuruluu ve yaps, bu srecin kendisiyle U-lirlenir. Mitolojik rivayetlerin tr zellikleri de sre iinde olan rblkl< k bir olaydr ve bu trn kuruluu da belirli zamanda bir sreci ge rektirir, feu metinlerin iirsellii, daha ok sylendii zamanla ilgilidir. 11 r gibi, hazr ve kalba sokulmu bir ekli de yoktur. Onun tr snrlan, y.erekten daha ok tahmine dayanr. Halk dilinde mitolojik rivayet an laynn olmamas, sz edilen tr veya halk kltr rneinin canl gelenekte ait olduu btncle, sk ballndan ileri gelebilir. Bunlar, mitolojik rivayette kendi gerek glerini ve etkilerini koruyup sakla m inan ve inanlardr. Halk inan ve inanlann bozulmaktan kurta rarak yaatan bu metin tiplerinde anlatlanlar, canl gelenekte gerekten de olmu bir olay gibi kavranr. Burada hangi gerein betimlen mesi, bu gerein nasl deerlendirilmesi, bu gerekle hangi ilikinin kurulmas ve bu ilikinin ne ekilde irade edilmesi gibi halk kltr trk*rinin oluum kriterleri, kendi ack iradesini bulur. Balca ls, anlaulanlann gerek olduu inanana dayanan byle rivayetler, bilgi ykl drler. Sanatsal sz riteline gerek duyulmadndan, metindeki cmlelerin estetiklii ve sanatsal adan gl olup olmamas, ne anlatcy neraklandnr ne de dinleyiciyi. Sz sanat iermeyen bu tip metinler genellikle. "Bu gerekten olmutur ve efsane deil" ve "Kendi gzle413

MTOLOJK RVAYET rimle grdm" benzeri cmlelerle balarlar. Yani burada nemli olan. mitolojik ifreyle okunan metnin bilgi verici olmasdr. Aratrmalardan edinilen bilgilere gre, bu metin tipleri belli gele nek, yer ve inan ile olduka sk bir balant iindedirler. Baz Trk halk kltrnde yaygn olan Hal Anas, Tepegz, dn ve benzeri mito lojik varlklarla birlikte, bu halklann herblrinin canl halk kltr gelene inde, kendine zg KMdrgis, fezmak (Kazak). Arun (uva). Yanmtg (Bakurt), Kara uha, Adama! Kurt (Azerbaycan) gibi mitolojik variklan vardr. Bu varlklann adlan etrafnda da ok sayda metin olu mutur. Bu metinlerden baz lan. herhangi bir mitolojik veya demonik varln sembolizminin aklanmas ve temelinin aratinlmas konusun da ak bir eklide yardma oluyor. rnein, anlata Hal Anas yla ilgili yaanm bir olay anlatrken, metnin sonunda, "bu gerekten olmu tur... guryabani de gerekte ayndr. Al Kadn da be. alt eit deil kl." der ve bylece kltrn iinden gelen bir yorum gibi kavranr. Rastlanan bu varlklann ierisinden birounun, etnik-kltrel gele nein en derinlerine kadar girmi olmas ve yaygnlnn balca sebe bi, kendi arkaik yaplarn ve lk btncllkle daha yakn kuruluunu koruyup saklayabilmelerinden geliyor. Sakralln yitirerek estetik ilev tayan hikye, destan ve dier halk kltr metinlerinde bir kural ola rak, bu tip motiflere rastlamak mmkn olmaz. Ancak burada da istis nalar yok deildir. Rus hikyelerindeki "lmez Kaey", "Zmey Konn" ve "Baba Yaa" gibi mitolojik motifler. Rus halk demonolojisinde nemli bir yer tutmazlar. Bunun tersine, dn. guryabani ve Su Perisi gibi mitolojik motiflere ise az da olsa hikyelerde rastlanrlar. Azerbaycan Trk halk kltrnde ejderha, dev ve peri motiflerine mitolojik rivayet lerde rastlanamad gibi. mitolojik rivayetlerde sk sk karlalan Kara uha. Hal. dn ve benzeri varlklara da destan ve hikyelerde rastlamak mmkn deildir. nk mitolojik inanlar gncel olduklan srece, bu inanlar etrafnda olumu mitolojik rivayetierdeki varlklann yollan hikye ve dier halk kltr metinlerine kapal olur. Omegin. bal bu lunduu gerek etnografik anlamsallktan kopup aynlmadka ve ad etrafnda dnen mitolojik inanlar varln yitirip unutulmadka. bir Kara uha motifinin herhangi bir metine girmesi mmkn deildir. 414

I laik inan ve inanlarnn renilmesinde ilk kaynaklardan biri. mi li * >|ik rivayetlerdir. Gelenei yaatan inanlar sistemi btn genilityl < U- M I metinlerde ifade bulurlar. Bu metinlerin balca ilevi ise rkn davflftnt ekillerini ifade etmekle birlikte, onun hayatndaki programlatr ma dili olmasdr. phesiz mill deerlerin eriyip gitmesi zerinde tekIM kasinin kurulmas, bu inan ve nanlar zerinde etki brakmaktadr. >/Hlkle de yallar arasnda bir Hal Anasrm, bir dnin ve bunlar gibi /Artklarn yaadna hla en iten inananlar vardr. Bu mistik glere .l.n inan, o kadar gldr ki bazlan, onlarla karlamamak iin ka nlla kalmamaya alrlar. Bazen bir anlatc, akam karanlk ker ken bana gelenleri anlatmaktan kanr, nk onun inanana gre, ( nonik varirklar haklannda konuulduu zaman bunu an tartarm, hn iin de anlata onlann dikkatini kendi zerine ekmekten ekin dii iin anlatmak istemez, I latta baz metinler, son yzylda rnein Hal Anasnn yakalanma dn vurguluyorlar. Bylece de mitolojik rivayetler kadar canl gelem-kk-ri ve bu geleneklerdeki inanlar sistemini btn canllyla koru yup yaatan benzer ikind bir metin tipine rastlanyor. Mitolojik rivayet inin canl dinlenmesinin giderek zorland bir gerektir. Gelenein y.ty.kle canlln yitirmesi ve insann doayla olan ilk ilikisinden artk KT kalmamas sonucunda, bir taraftan inan ve inanlarn sre kpn i zayflamasyla bilinalt unsurtann batana saplanyor, dier yandan iv bu metinlerde anlatlanlara hurafeler ve gemiin kalntlan gibi ba kyor. Doa ve canl gelenekle balarn koparmam bir cemiyette ise kaynan din-mitolojik * lncelerden alan ina nlar, mayasnda bu inanlann bulunduu mitolojik rivayetler ve mlarda gerek okluklaM inanlan varlklar, yt-emiin kalntlan olaHun Dnemine Ait Kanal Peneli Kurtlar ak kabul edilemez.
415

MTOLOJK VARLIK nk, iirsel mitolojiden gelen gcn sayesinde doayla i ie yaa yan geleneksel cemiyette. rksal hafzann taryas. grnen ve grn meyen ne varsa tm varlklann, iyelerin ve ecdat ruhlannn yaadna nanr. Birok aratrmacnn kaydettii gibi, konu bakmndan arkaik yap daki hikayelerle paralellik gsteren mitolojik rivayetler, ekil ile ekilsiz lik arasnda bir yerde dururlar. Ancak bir tr olarak, bu tip metinlerin zelliklerini ve yasalann belirleyen de bulunduktan bu konumdur. e rik! erindeki esrarengizi i kleriyle sihirli hikayelere olan yaknl, mitolojik rivayetlerin zelliklerinden biridir. Bu tre, basmakalp bir tarzda yaklaarak ve aslnda yanl olan ba ka bir gr ise mitolojik rivayetin hikaye ve hatta destana evrilmesini klelik sistemini atlayarak, ataerkil kabile kuruluundan dorudan feo dalizme geen cemiyetteki halk kltr in bir i dinamizm olarak g ryor. Halbuki byle bir i dinamizm yoktur. Aynca. mitolojik rivayetin tarihsel-kltrel seyrinde hangi halk kltr trne geebilecei ve bir tr olarak hangi deiikliklere urayabilecei sorunu aratnlmamtr. Eski inantiann ortadan kalkmasyla mitolojik rivayetlerin de yok olup veya hikyeye evrilmesi fikri de eksiktir ve soruna hibir agklk getirmez. Mitolojik rivayetler, tr lleri olmayan veya olduka dei ken olan metin tipleridirler. Smrl konulan ileyen bu metinler, ou zaman birbirinin tekranym gibi bir etki brakrlar. nk, sonsuz versi yonlar labirentinde deiik ekillerde gerekleir. Halk kltr hikayecilii geleneini anlamak iin de deerli kaynak lar saylan bu metinler hakknda, bu gn bile bilimsel, ortak bir gr mevcut deildir. Arkaik motiflerle dolu. mitolojik grler btncrgyle zengin bu metinlerin aratnlmas. etnograf, halk kltr, mitolo ji ve hatta ilkel dinleri renen alanlar arasndaki barajlarn yaklmasn talep eder. MTOLOJK VARLIK: Mitolojik metin, yaratan bilincinin bir rn olup, duygusal-meknsal kavraylann herhangi br gerek formda tezahr dr. Mitolojik varln zellikleri eitli nedenlerden dolay, zaman iin de deiebilir. Canl doada nemli bir rol oynayan rastlantlar, mitolo416

MTOLOJK VARLIK |ll varlklann baz levlerinin yklenmesi srecinde de etkili olurlar. Bu ut m iin de onun imdiki izgileriyle, yzyllar nceki gelenekte varolan eklinin ayn olacan dnmek yanl olur. Mitolojik bir karaktere nlen (azla ad uygun gelebilir. Onlar cisimden ve maddeden mahrum okluklar iin lmezler veya lmeleri canl insan lmnden farkl olur. I u anlamda da bir mitolojik varlk lmsz olabilir. V Doadaki olaylann. birbirine rlm yaplan vardr. Mitolojik varlft, etnik-kltrel gelenek erevesindeki deiiminde de ayn eyi "izle mek mmkndr. rnein Sibirya'nn Trk halklarndan olan gneyli Altaylann geleneksel dini grlerine gre. Kara Ku: yukan dnyada y.ayan lgen'in oludur. Kumandinlerde ise Krgz Han adndaki ruh. I llgen'in oullan arasnda gsterilir. orlarda ise bu varlklann kisi de I lik'in oullan olarak bilinirdi. Bu. kltrel gelenein tm ahitliiyle hlikte. ne kadar elastik doaya sahip olduunu ve ne kadar kendi kendini yenileyen bir olay olduunu aka gsteriyor. Yani, mitolojik bk varln varl, dier bir mitolojik varln varl iin sebep roln (r/nar. Bylece de onun belli anlamda yapsal zellik tamasn artlan drr. Tum bunlar da spontane bir ekilde gerekleir. Tm mitolojik kalakterler. aslnda ayn ilevi yerine getirirler. Ayn tr metinlerde, eitli motifler birbirinin yerine rahatlkla geebilirler. Bu. "ieriden onlann ge netik veya yapsal-ilevsel ballndan ileri gelebilir. Byle bir zellik, ayn metin trlerindeki bir karakter sistemini ortaya karma olana verir. Mitolojik varlklarn, mutlak kt veya iyi olmalan durumuna nadi ren rastlanr. Bu. insanlann onlarla nasl iliki kurduuna ve nasl dav.ndklanna baldr. . irokogorov'a gre doast varlklar, doalan itibariyle ne iyi ne de ktdrler. yi olarak bilinenler, zarar verebildikle ri gibi, zarar getiren ruhlar da sinirlenmedikleri srece (rnein, kurbanlann zamannda aldktan srece) insanlara zarar vermeyebilirler. lemin ruhlarla dolu olduu dncesine, deiik mitolojilerde rastlanr ve evrensel bir karakter tar. Mitolojik varlklar farkl tarihsel i ionemlerde farkl yorumlara maruz kalabilirler. Fantastik varlklann demonolojide bir yeri yoktur ama demonolojideki karakterler ara sra hikye konulanna dahil olabilirler. Geleneksel kltrn taycs se kes kin bir ekilde birbirinden aynr. Tabii ki tm hikaye kahramanlan da 417

MTOLOJK VARLIK kltr kalntlarna tanamaz. Hikye karakterlerinin kkeniyle halk demonolojisindeki mitolojik varlklann kkeni farkl olabilir. Mitolojik dnceler, mitolojik varlklann etrafnda ekillenerek, kendi iradesini dala gerekg' bir ekilde mitolojik varlklarda bulur. Mi tolojik rivayetler, gl hikye ve efsanelerin etkisi altnda olduklanndan, buradaki mitolojik varlklann doasndan bahsetmek zordur. On lar, kendi yaplanna gre seildiklerinden, karakterlerin kiiliklerini dei ime uratrlar. Mitolojik karakterin temelini, varl bir btn olarak gren mitolojik dnce oluturur. S. Tokarev'e gre, mitolojik karakterin n nemli gstergesi, olaanst zelliklere sahip olmasdr. kinci gstergesi ise onun inancnm var olmasdr. Mitolojik varln ayrt edici gstergele rinden biri de onun, madd olarak kavranlmas ve gerekmi gibi d nlmesidir. Onun ilevleri, grn ve izleri de onu karakterize eden etkenlerdendir. yiliksever ve ktlk verici gc temsil ettikleri ne dair dncelerden yola karak, mitolojik varlklann insanla ikili iliki iine girdii dnlr. Bu da insanlann ritel ve geleneksel davranr normlarna uymalanyla belirlenir. nsanlara sadece zaran dokunan var lklar da var. Onlar, tipoloji bakmndan farkldrlar. Ayn anlamsal grupta olduklan iin. bazen bir grup eytan veya mi tolojik varlklar arasnda cidd fark konulmayabilir. Bu ktlk verici gler grubuna, ister istemez insanlara zarara veren topal insanlar, b ycler gibi varlklar da dahildir. nsanlan bu varlklardan by ve tlsm korur. Mitolojik varln karakteri halk kltrnde de grnr. rnein, bir hikyede rastlanan Hal motifiyle bir mitolojik rivayetteki Hal motifi ara snda fark vardr. nk mitolojik varlklarla bal olan her trn, kendi ne zg karakter sistemi vardr. Ayn karakterin deiik versiyonlarla farkl trlere girmesi onlann farkl ekillerinin olumasn salar. Motif, inan konusu olmaktan gkng zaman, hikyelere, destanlara, trenoyunlara ve baka trlere doru ynelir. Ancak bu durumda bile onun, mitolojik sembolizmi rahatlkla kurulabilir. Bazen tek bana ad bile. onun mitolojik doasn belirlemeye yeter. Mitolojik varlklar, mitolojik motiflere gre de gruplatnlabilirler.
418

MTOLOJK VARLIK Mitolojik motirse karakterler btTKlguyte ilgilidir. Anlaalann ayn mitolojik varlk hakknda verdikleri bilgiler zaman zaman elikili olabi lir. Mitolojik inanlar, doast glerle, insanlann karlkl ilikisinin karakterini aktanr. Mitolojik varlklann madde ve asimden mahrum ol malaryla birlikte, onlann hayvan biim olmalan hakkndaki inanlar da ok yaygndr. Mitolojik motifler, birer semboldrler. Eski insann tm yaam sembollere brndg iin, sembollerle dnr ve kendisini evrele yen lemi semboller yn olarak kavrar ve kabul ederdi. Mitolojik var lklann sembolizmi sabit deil, deikendir. Mitolojik varln ldrlmesi veya ortadan kaklnlmas. deiik amalarla gerekleebilir. Yani onun lm, bu lemdeki yaaya veya lerhangi kt bir deiiklie sebep olmaldr. Eski insan, madd olarak anlamad herhangi bir olay, mitolojik karakterler halinde yaatmtr. Yani herhangi bir mitolojik karakterin temelinde, doal veya madd bir varlk bulunmaktadr. Gerekte var olduklanna inanlan mitolojik varlklar, gelenekte ken di lleriyle fark edilirler ve geleneksel taryalan onlann bu zellikle rinden dolay hikye karakterlerinden ayrt edebilirler. rnein. Yakut lar. iek Ruhunu hikaye karakterieriyie ayn yerde grmezler. Aslnda sorunun erii baka trldr. "Dnce ve motifin ierik olarak ayn lamas zerine kurulan mitolojik rantezi"nin dourduu "mitolojik motifler", mecaz veya kinayeyle deil, szn maddi anlamyla kavra nrlar. Mitolojik karakterli szler arasnda, mitolojik adlar iki anlaml ola bilirler. Bunun iin de onlann ilk gerek anlam lan n ortaya karmak zor olabilir. Mitolojik sistemdeki tipolojik genellemelerin belirlenmesi ve genel anlamsal karlatrn al an n analizi, bu sisteme dahil olan mitolojik objeler ve varlklarn aslna uygun adlandn ma kriterini ortaya karma olana verir. Demonolojik sistemlere bal mitolojik varlklann sembolizminin araOnimasnda karlalan zorluklardan biri de ayn varln farkl leh elerde farkl adlarla anlmas veya tam tersine, ayn karakterlerin ayn adla anlmas sorunudur. Bu olay. aratrmacnn karsna ad ve anlay arasndaki iliki bakmndan birok sorun kanr. Mitolojiden gelen mo419

MtTOLOlK YAPILAR tiflerin ilevsel-anlamsal yaplan ve sembollerinin aratinlmas. Trk din bilimi, etnografi ve halk biliminin birok sorununun zlmesine yar dma olabilir, (bale Demon; rye) MTOLOJK YAPILAR: Etnik-kltrel birlii ierden balayan mitolojik yaplar, mitolojik metinlerin lmyle kaybolup gitmezler. Sonraki d nemlerin arkaik mitolojik metinlerinden kurtulmu kltrlerinde ve sa natsal edebiyatn rneklerinde mitolojik adlar, motifler ve konular ola rak serpilip, farkl grnlerde, onun art yaplan gibi yaamaya devam ediyorlar. Atmosferdeki kasrgalar, litosferdeki kristaller ve biyosferdeki canl varlklar gibi, kendi kendilerini oluturabilecek olan yaplar vardr. Ken di kendini oluturup, dzenlemekse yaratjalk erisinde olan doal sredn izidir. Mitolojik yaplar da bu yaplara yakn bir ekilde daim bir yaranalk ierisindedirler. Onun dayanklln salayan zellii de de imezlii deil, tam tersine ilk temelini koruyarak yeni yeni ekiller yaratan oluumudur. Semboller yerine geen bu yaplar, canl organiz malara benzer bir sistem olarak, ulu dil anda doan ve tam ilevsel lii de bu cala snrl kalan mitolojiye dayanr. Her bir unsurunun, di er unsurlann var olmasnn neden olduu bu yaplann, olas ekilleri nin sonsuz grnmesine ramen, bu ekillerin deiebilmelerinin de belli bir snn vardr. Lord'un forml hakknda syledii gibi, ozanlar binlerce msradan oluan iirleri ezberlemek yerine, onlann formln akllannda tutarlar. Destan okumak istedikleri zaman da bu formlleri gerek dil unsurlaryla doldururlar. Bylece mitolojik yaplar, kltrel gelenek boyunca bir kalp olarak kalr. Mitolojik metinler, insan bilind iin yle karakteristik fikirler arasn dan tremektedir ki, mitolojinin lmnden sonra da bilme, tanma ve anlatma amacyla yaplan aynlatrma operasyonunda karakteristik ya plar olarak kalrlar. Einstein'in grecelik kuramndan bildiimiz, zaman-mekn ilikisinde, mitolojideki dnya modelinde bu ynyle belli bir benzerlik vardr. Elbette sonraki dnemlerde bu yaplann zerine yeni benimsenmi yaplar oluur. Bu yaplann gzden geirilmesi, eski mitolojik metinler hakknda belirli fikirler edinmeye yardma olur. n420

MUCZEV

DOU

Atllar

k onlar, ilk rneklerdir. Ezel for ml veya tarih deiimlerden uzakta kalan temel fikirlerdir. Arkaik mitolojik formlar bir ke nara braklrsa, bu eski yaplar, halk kltr gelenei ve halk Inanlan alannda varln srdrr. Mitotojik motifler ve arketipik konular, halk kltrnde farkl sembol, me caz ve unvan olarak kononabilirler. Gelenek tayclar, bazen onun mi tolojik anlamnn farkna bile vara mazlar ama bunlann hepsinin mito-

k>jk anlamlan vardr. Kolektif dnceler, kltrel-tarihsel koullarn et kisiyle deiiklie urayabilir, ancak kltrel gelenein bir paras olan mitolojik yaplar, belli llerde yaamay becerirler. Eski Trklerin ilk dnya duyumunu oluturan mitolojik metinler, yazl edeb metinlere geerek gnmze kadar korunmular. Ancak eski yazl metinlerdeki arkaik mitolojik metinlerin yaps, yalnz yeniden yaplandrmayla yze kanlabilir. nk arkaik mitolojik yaplar, sonraki zamanlarda ne kadar unutulup, deiikliklere maruz kalsalar da adlar ve detaylar kendilerine bir yer bularak, metinlerde yaamaya devam ederler. Slnerjetik anlaya gre. kurulu ve yap, kendi bana bir sretir. Yani yap*, srecin kendisini belirler. Etnik-kltrel gelenein gc. da yankll ve daglmazlg ise evrimin i dinamizmlerinden kaynaklan maktadr. Mitolojik yaplar sayesinde, etnik-kltrel gelenek, sistem . olarak kendi kendine oluur ve dzenlenir, (bak Mitolojik Metin; Mit) MUCZEV DOU: Kahramann mucizevi bir ekilde domas, Trk ve dnya halk kltrnde yaygn motiflerden biridir. Anormal bir ba langca gnderme yapan bu motif, en deiik ekilleriyle bile birbirine baldr ve biri, tekini belirli bir lde aklar. Bu motif, kendi kayna n eski din-mitolojik grlerden, ilk insanlann yaratlryla ilgili ina nlardan ve reankamasyon inanandan alr. Bu grlerin etkisiyledir ki
421

MUCZEV D O U kadnlar ksrlktan kurtulmak iin. uyguladklan ilkel by yntemleri olarak bazen stnde yatmak, su kenarlarnda gecelemek ve rmaktan gemek gibi yntemlerle ocuk sahibi olabileceklerine inanmlardr. Trk mitolojisinde anormal doumlu birok motife rastlamak mm kndr. Bunlann bir ksm dii kurtla evlilikten, aatan, dolu tanesin den ve bunlar gibi unsurlardan doan kahramanlardr. Mucizev bir e kilde dnyaya gelen bu varlklar, ou zaman mitolojik ulu atalar ve li derler olurlar. Arkaik Trk destanlannda kahraman, ilk insan yani Gk Olu oldu undan, ana-baban m katks olmadan doar. Trkistan rivayetlerinde Krolu anasnn rahmine gne ndan der. lah kkenli ve anor mal doumlu byle varlklar arasna, "ala gzl dev kzndan doan" Korkut Atay dahil etmek gerekiyor. Mucizev dou motifinin mitolojik temelini bir de ruhlarla cinsel temastan doular oluturmaktadr. Bu olaya srekli bir ekilde rastlan masa da amanizmde grlmektedir. Birok aman, "Albast" denilen ruhlann soyundan olduuna inanrd. Daha sonralan bu olay, efsanev gelenekte da, yer, su ve bunlar gibi ruhlardan doma eklinde veril mitir. Cengiz Han'n doumunu anlatan efsane de bu tip bir efsanedir. Burada, Isa ve Muhammed'in doumuyla ilgili efsanelerde de gf> rld gibi. mucizev dou motifi tm dnya dillerinde vardr. Bu motif, mitolojik metinlerden hikayelere de gemitir. Sihirli kahraman lk hikayeleri genellikle anormal balangl kahramann dousuyla bas lar. Trk halklannn hikayelerindeki kahramanlar da genellikle anormal doarlar. Bu kahramanlardan bir ksm, kurbanla, adakla ve yarvan iarla dnyaya gelir. Manas Han, eviiyalann duasryla domutur. Birok hikaye kahraman da Hzr'n duasryla dnyaya gelmitir. Derviin ver dii elmadan doma da Trk halk edebiyat rneklerinde geni yer tu tar. "Bir az dualnn duasryla doulma" motifi, "Dede Korkut Ktabf nda yer alr. Kahramann duayla dogmas, arkaik a dncesinde szn by gcne olan inanan ne kadar gl olduunu gsteriyor. Bir yudum sudan, gne ndan, su zerindeki bir para kpk ten, derviin, bycnn az suyundan, bir yapraktan, bir elma veya nar yemekten, bir nefesten veya kuru kele tozundan ana rahmine d422

MDRK H O C A p doan kahramanlar, mitolojik dnyadan geldikJeri iin. gn getik e olaanst bymek ve baka birok anormal zelliklere sahip olur lar. Onlar adeta br dnyann zlerini tarlar. Eski cemiyetlerde zrl doan ocuklar, sakral dnyayla ilintilendirilmi ve byle doumlar, sakral dnyann o cemiyete gnderecei belann sembol saylmtr. Onun iin de bu cemiyetlerde, bu ekilde doan ocuklar ldrlrd. Hikayelerde ise kahraman beden siz dnyaya gelir. Bu da o motifin l ler dnyasyla bal olduunun gstergesidir. Anormal doum, mito lojik motif ve unsurian bu anlamda koruyup saklam olan sihirli hikayelerde, ilh kkenli kahramann zelliklerini belirginletirir. Anormal dou motifini, Trk halklannn etnografisinde, halk klt r ve tarihsel-arkeolojik abidelerinde hibir izine rastlanmayan ve asln da bir tarihsel aama olarak hibir zaman var olmayan "eski anaerkil" ilikilere balamak ve "ana hukukunun esas olduu alann hafza ve bllinlerindeki kalntlar" olarak saymak doru deildir. MDRK HOCA: Mitolojik sistemlerde rastlanan arkaik yapl bir motif. eriindeki belirsizlie ramen, ilk motif anlayna yakn bir anlam ifa de eder. Yung"un ilk psikanalist yazlarnda, "uzak gemilerin kalntla rndan biri" olan Mdrik Hoca. kkleri itibariyle ilkel cemiyetierdeki a man motifine balanr. Trk efsanev geleneinde, kayn aacndan inip. gleri tkenen yiitlere yardm eden ilhi kkenli ak sakall ihtiyar motifler vardr. On lar bu kltrel gelenekteki Hzr anlaynn kendine has prototipi sayliar. Gebe Trklerin destanlannda. eriat hkmlerine asla uymayan kahramanlara daima bir "ak sakall semav er" yardm eder. Altay ve Yenisey destanlannda da bu "gk erenlerTne rastlanr. Trk kltrel geleneinde Mdrik Hoca motifi, uygarln kendi i dinamizmi gibi karmza gkar ve bazen ilk aman motifine yaknlar. Bu Mdrik Hoca motifleri salname geleneinde de vezir ilevini yerine getirir. Bu bakmdan Ouzname'de rastlanan Mdrik Hoca. daha ok aman motifine yaknl ile ayrt edilir. Ouz Kaandaki Ulu Trk. Kor kut Ata veya lrkl Hoca gibi. Mdrik Hoca motifinde de ilk aman mo tifinin izleri aka grnr. 423

N
NASRETTN HOCA: Trk mitolojik zemininde yaratlm bir motif. Mi tolojik kaynakl birok halk kltr rn gibi latifeler de Trk mitolojik modelin kuruluu iin deerli materyaller ierir. Mitolojik kkleri olan Nasrettin Hocann latifelerinde de en eski alardan balayarak bu za mana kadar btn dnemlere ait olan mitolojik inan ve inanlann de rin izleri korunmutur. ok sayda eski kltrlerin kainatla ilgili geleneksel dncelerinde, eski mitolojik dnceden gelen, sakral enerjinin en ok topland yer saylan ve adna "Dnyann Merkezi" denilen bir anlay vardr. Bu an layla ilgili bir Nasrettin Hoca fkrasnda yle gemektedir: Bir gn Hoca dan sorarlar, "dnyann ortas neresidir?" diye. Hoca topuunu yere vurup, "Buras" der. "Nereden bildin?" sorusuna ise "nanmyorsa nz ln!" cevabn verir. Bu metinde, birok mitolojik sis temlerdeki kategorilerden biri gibi rastlanan ve evrensel dzenin kay na saylan "yeryznn Gbei" veya "Dnyann Ortas", yani sakral gcn merkezi ve mistik enerjinin daha yksek olduu bir mekan an lay ile bal eski mitolojik inanta kendine uygun nkra diliyle yerini bulur. Etkin baz grlere gre de zamann her annn dier anlanyla edeer olduu gibi. mekann her noktas da dier noktalarla ayndr.
425

NAZAR Nasrettin Hoca fkralar nda dnya, yaratl, hayat ve lm hakkn daki eski grlerin "ters yzden" okunuu da yerini bulur. rnein, Hoca'nn adyla ilgili hkralann birinde yle anlatlr: "Bir gn bir meclis te herkes bir ekilde gnein faydalann anlatyormu. Hoca bunlan dinler sonra 'bana kalrsa ay ondan daha faydaldr' der. Nedenini so rarlar. Hoca. 'Gne ancak gndzleri kar. Gndzler onsuz da her taraf ktr. Ama ay. karanlk olan gecelerde pkar. imdi siz syleyin. Gne mi daha faydal, yoksa ay m?'" Bu rnekte mitoloji aratrmac lan, ay ve gnele bal inanlann "ters yzden" okunmasnn tipik ifadesini grmektedirler. Bu anlamda, motifin adyla ilintilendirilen baz fikralann temelinde, mitolojik inanlar yatar. Tanrclk. amanizm ve hatta Sfiligin izlerini yaatan bu fkralar, aratrmaclarn yazdklar gibi. Trk mitolojik dnya modelinin "ters yzden" okunuudur. Nasrettin Hoca ve sfi davranlan arasnda da tipolojik yaknlk agka grlmektedir. Bu yaknlk, neeli danslarda acayip ekilde el, ba ve beden oynatarak, hibir estetik kayg gtmeyen ve din tren lerde serbestlik gsteren sfi ve amanlann davranlan arasnda da grnmektedir. NAZAR: (bak Gze Gelme) NAZARLIK: Batl inan denilmesine ramen, ou zaman geleneksel din inantlann tay cs olan insanlar tarafndan mucizev gcne nanlarak, nazar, by, azar-bala ve baka is tenmeyen olaylardan korunmak iin tanlan bir nesnedir. Bu. kk ok eskilere dayanan bir gelenektir. Etnik kkenli metinlerde nazarln gc ne olan inan, ilkel by ve fetiizmle ilgili gsterilmitir. Olaanst sihirli etki gc ol duuna inanlan nazarlk, det olarak ste gi yilen giysiye taklr, bazen de bilezik, yzk 42n

lemeli

Nazarlk

NEKR M N K R gibi ss eyas niyetine gezdirilir. Kkl bykl herkesin, nazarln yardmyla nazardan ve byden korunacana inanlrd. eitli bon uklar. gz resimleri ve sembolik ekiller, nazarln rneklerini olutu rur. zerine Kuran kelimeleri yazlm kutsal saylan eyalan. nazarlk c vlarak tama adeti birok yerde hl grlmektedir, (bak: Gze Gel me) Ruh lemi veya man alemiyle bal ilgili bir anlamsal l olan .nlay. Yaygn bir anlam, halk mziine yakn olup, Trk tasavvuf mu sikisinde ilh gibi bir iir eklini bildiren "nefes", bu mistik-egzotik an lamnda Krolyla bal olarak, destann Trkmen versiyonunda H zr'n dilinden, "bizim nefes olumuz" iradesinde de kullanlr. Bu. "ne fes" kavramnn mistik anlamyla ilgilidir. Yeni bir konum kazandnlarak \hlar leminin srlarndan haberdar edilecek arak hakknda sylenen bu szler, onun sakral evreyle ilintilendiginin gstergesidir. nk nefes" ieriden gelir ve temizdir. Yani, vcut deil, ruh kirden arnm ve temizlenmitir.
NEFES:

Tahn Dandan akp gelen bir rmak vardr. Ruh kirlerden kurtulma ya baladnda bu rman suyu bulanr, renkten renge girer ve pis ko kular yaymaya balar. Ruh kirden kurtulduka, onun suyu da durulur. Ruh pisliklerden bir bir kurtulduka temizlenir, tem izlendike de gl yapra gibi olur. Bu temizliin kendisi bir "nefes"tir ve bu "nefes", manev-ruhanl huzura kavumak iindir. Varlk ne kadar deiik grnse de grn itibariyle ne kadar farkl olsa da bu "nefes*le, onun kkyle ve aslyla bir olduu grlr. Bu anlamda "nefes", her eyin z aslna doru geri gtrr. "Nefes" anlayndaki mistik ierik de bundan iba rettir. Krolu'na "Nefes Olu" denilmesi de onun. her nesneyi z asl na, ilk mayasna ve yaratl andaki temizliine geri gtren man lemine olan ballndandr. slm demonolojisini aktaran dini efsanelere gre. mezarda lleri sorgulayan iki melein adnn, halk azndaki ekli. Mslman detlere gre. l gmld gece vahet duas okunur. Bu dua aslnda byclkle baldr. Akam namazna
NEKR-MNKR (NKR-MNKR):

427

NEOMTOLOK

DNCE kadar okunan bu duada, cini ve eytan mezardan kovma s iin Allah'a yaivanlr. Mslman efsanelerine gre, "lnkir" ve "Minkir" adl bu iki melek, lnn gml d gece, onun bann s tnde bulunup sorguya e keller. lnn yaknlan da Allah'a dua edip. lnn y kn hafifletmeye alrlar. Azerbaycan Trk dilinin bir ok ivesinde, "sorgu, suale balamak" anlamndaki "hinkir. minkir balamak" deyimi de buradan gelir.

NEOMTOLOfK DNCE: Sembolizm'den Postmodemizm'e kadar 20. yzyln kltrlerinin en nemli ynelilerinden biri. Onun mayas hla 19. yzylda Dostoyevski'nin roman lan nda ve Vagner'in son d nem operalannda kendini gsterir. Bu dnce, tamamyla 19. yzyln Pozitivizm dncesiyle olan ilikinin bir ifadesidir. Neomitolojik dncenin balca zellii, btn uygarlk boyunca klasik ve arkaik mitolojik metinlerin renilmesinin byk nem kazan maya balamasndan ibarettir. 20. yzylda mitolojik bilinci aratran psikanalitik, ritel-mitolojik (B. Malinovski, C. Frezer), sembolik {E. Kassirer), etnografik (L. Levi Brl), yapsala (K. Levi Stros, M. Eliade, V. Temer), post yapsala (R. Bart. M. Fuko) ve benzer adlarla ondan fazla yaklam tarz kaydolunmutur. Mitolojik metnin aratnlmasnda, Rus bilim adamlanndan "fbrmel mektep"in (V. Propp) ve akademik Mamn dil hakkndaki yeni retisini izleyenlerin (O. Freydenberg) byk katk s olmutur. Neomitotojinn ikinci zellii ise mitolojik konu ve motiflerin sanat sal edebiyatn unsuru gibi geni bir kullanm alanna sahip olmasdr.
42K

NEOMTOLOJK

DNCE

Bunun en belirgin megi C. Coys'un "Uliss" eseridir. deolojik neden lerden dolay, bir zamanlar "abartl bireyselci" ve "bilinalt edebiyat nn ilk rnei" gibi deerlendirilen bu eserde, Odysseia ve onlarla uzak veya yakn ilgisi olan mitolojik metinlerin konulanndan yararlanlmtr. 1920'lerde Modem izm "in iek at zamanlardan itibaren, tm edeb eserlerin konu snnnn izilmesinde direkt veya dolayl yolla mi tolojik metinlerden yararlanmaya balanmtr. T. Mann'n "Sihirli Da'nda mrnn yedi yln lahe Venera ile sihirli dada geiren ar kc 'Tangeyzer" hakknda mitolojik metinlerden yararlanlmtr. Yine ayn yazann "Yusuf ile Kardeleri" eserinde de lp, dinlen Tann hak knda Msr ve ncil'deki mitolojik metinlerden, F. Kafka'nn "Proses" ve "Kasr" eserlerinde ncil ve antik mitolojik metinlerin konulanndan. M. Bulgakov'un "Usta ve Margarira"snda da yine ncil mitolojisinden ya rarlanlmtr. 20. yzyln edeb-sanatsal metinlerinin zelliini gsteren bir nok ta da geleneksel mitolojide olan konu ve motiflerin, yazann katt yeni izgilerle orijinal tarzda yeni bir anlam kazanmasdr. Bu bakmdan G. G. Marguez'in "Yzyllk Yalnzlk" roman iyi bir rnektir. Rus edebiya tnda neomitolojik dncenin en ak eklini A. Belry'n "Petersburg" romannda grmek mmkndr. Folkner'in "lk ve Kin" romannda da ndl'in mitolojik metinlerinin konu ve motiflerinden yararlanlmtr. M. Bulgakov'un "Usta ve Margarita"s ise tamamyla 20. yzyln Av rupa edebiyatnda yaratlan roman-mitolojik metnin parlak rneklerin dendir. Neomitolojik dncenin en karmak ekli Kafka'nn eserlerin de grlyor. Mitolojizm'in derin olduu bu eserlerde, mitolojik me tinler ak bir ekilde kendini gstermiyor ve dolayl yoldan iradesini buluyor. Ancak o, sanatsal metnin dokusuna ilemitir. Aratrmaclann fikrine gre, "Proses" eserinin temelinde Indl'deki lova yatar. "Ka sldaki "Yerlen K."nin abes abalarnda ise edebiyatlar Sizif mitolo jik metinlerin izlerini grrler. Sizif mitolojik metinler 20. yzyln ede biyatnda bir de A. Kamyun'un eserlerinde kendi felsefi yorumunu bul dular. Neomitolojik dncenin 20. yzylda en entelektel tarzda ve en zarif ekliyle ifadesini bulduu eser, hi phesiz, T. Mann'n "Dok tor Faustus"udur. Savatan sonraki dnemde se Neomitolojizm, artk
4< 2>

NEVRUZ allm bir akmdr. C. Apdayk'n "Kentavr" ve ona benzer basit eser lerin yaps, byle bir Neomitolojizm'in zerine kurulmutur. Postmodemizm, neomitolojik dnceyi canlandrmasna ramen, 20. yzyln ortalannda onu oynad rolden mahrum edip, bir deyile "yerine oturttu." (bak: Mit ve Edebiyat) NEVRUZ: En eski zamanlardan beri Trklerin ulusal-dinsel zellikli bay ram. Yeni Gn Bayram, Bahar Bayram ve Yaz Bayram olarak da bili nir. Doayla ballktan gelen ve ona duyulan sevgiden oluan Nevruz Bayram ile ilgili Trk halk inanlan, Adet ve gelenekleri olduka renkli dir. Eski Trklerin geleneksel inanlannda Nevruz Bayram'yla ilgili mi tolojik gr ve inanlar sistemi, etnik-kltrel gelenein ardndan olutuu iin, her birinin arkaik ritel anlamsallndan gelen z yoru mu vardr. Trk milletinin hayat felsefesinden ve doa dncesinden do mu Nevruz Bayramnn her gelii olduka byk coku ierisinde kar lanr. Doadaki deiiklik, tarih boyunca Trk rknn hayatnda da bir dn ve tazelenme noktas olarak dnlmtr. Eski Trk imparatorlan anda, ilk ve sonbahar bayramlannn, devletin resm bayramlan olduuna ilikin bilgiler, in kaynaklarnda da yer alr. Takvimleri ol mayan Tukyular, yllann hesabn agalann yeillenmesine gre yapar lard. Yani onlann dncesinde yeni yl, doann yeillenmesiyle ba lard. lk ansiklopedik Trk szl olan "Divan- Lgat-it Trk'te bahann gelii: "sellerin, sulann alamas, kariann eriyip, da zirvelerinin g rnmeye balamas, dnyann neresinin snmas, renk renk ieklerin amas, yeryzne yemyeil pek kuman serilmesi, hayvanlann do urmas" eklinde tanmlanr. Mitolojik metinlerde yaratln lk gn Nevruz Bayram'yla ilintilendirilir. On iki hayvanl Trk takviminde ise yln balangc ve bahann ilk gn Nevruz'dur. Szcn asl. Farsa'da "yeni gn" anlamna ge len "nev-ruz"dan gelir. Eski Trklerde ona, "yengi gn"de denilirdi. "Ergenekon" olarak da bilinen bu eski bayram, farkl Trk halklannda "Ulu Kn". "Bozkurt aan". "Nooruz". "Naurus". "Sultan Nevriz" ve
430

NEVRUZ lx'nzeri ekillerde kullanlan Nevruz gn. yeni yln ilk gnn bildir mitir. O. Ulug Bey takviminde de yln ilk gn olma zelliini koru mutur. Baz Trk halklannda Nevruz Bayram'nn adna "Ulusun Ulu Gn" de denilir. Kaostan evrene gei ve yaratln dzene girmesin den ibaret bu kosmogonik sre, baka bir iradesini de Dastan Terekemelerinin Nevruza verdikleri adda bulur: "K Yola Salan Bayram." Bahann gelii ve yeni yln karlanmas treni, bir iirsel mitolojik olay gibi. kaostan evrene geii sembolize eder. Evrenin kaostan olu ma sred, bylece trenle canlandnlr. Bu gerekleirken sanki, imdi den gemie, yaratln ilk ana dnlr. Bu gemite, zamann ve mekann balang noktalan belli artlar altnda st ste der. Yaratl srednn yeniden canlandrlmasn salamak iin. dnyann merkezi nin belirlenmesi arttr. Buras yaratln balad noktadr. Bunun belir lenmesi iin de zaman kesintisi yaanr. Her ey bir anlna durur. Su lar bir an durup, sonra tekrar akmaya balar. Aalar balann yere degdirir. Tm zamanlan kendine sdran bu anda "dnyann ezdi a daki ilk manzaras ve yaranln ilk an", baka bir deyile de "yaranl an" yeniden canlanr. oklu tren ve yinlerin yapld kutsal Nevruz akamnda sulann bir anlk durmas, kaostan evrene ebedi geiin bir semboldr. Yani. eskiden, eski yldan ve ona bal olan ne varsa sem bolik olarak hafzalardan silinir. nana gre kn her ey yatp donarm. Yaz gelip bunlan drt kez uyandnr. Bu uyanma Nevruz Bayramnda olur. Onun iin de Nevruz Bayram, drt hafta olur. Doann dirilii ve hayatn uyannn sembol olan Nevruz Bayram geldiinde, eski yln son aramba gecesi de do adaki her ey yatm olur. Akarsular bile durur. Alemin yatt vakit, su da yatar, aa da. Geceyle gndzn eit olduu bu zamanda do ada olan her ey tazelenir. Bu yzden de evdeki eski su. geceleyin atlp, tm kaplar, taze suyla ykanmaldr, insanlarsa sabahn aarma srvia eme bana gidip, ellerini ve yzlerini ykarlar, suyun stnden atlarlar ve eve yeni su getirirler. Her yl, dnyann yaratl bu ekilde canlandnlr. Eski dnya dze ni dalr ve onun yerine yenisi yaratlr. Eski yln neresinin dokunduu ne varsa, kaosun derinliklerinde eriyip yok olur. Gezvini, "Nevruz g431

NEVRUZ nnde Allah lleri diriltip yeniden canlandrr. Gkyzne yamur yadmas iin emir verir" der. Onun iin de bu gn, su dkmek gibi bir gelenek vardr. Bu, ilk kaosu sembolize eder. nk mitolojik d ncede ilk kaos. sulardan ibaret bir lem olarak dnlmtr ve ev ren de o sudan yaratlmtr. Her yeni ylla, dnya sanki yeniden yaratlr. Aslnda ise her gelen an, yaratln balang andr. Yeniden yaratld andr. Ve dnya her an yeniden yaratlmaktadr. Yaratln balang anndan bugne kadar hibir ey deimemitir. Nevruzda evler temizlenir, toparlanr ve y kk, dkk ne varsa tamir edilir. Evin duvarlan beyazlatlr. nk, ev renbilimi asndan eski olan her ey, bir zamanlar kaos ile ilintiliymi. Bayram ateinin ykselmesi de yaratl sembolize ediyor. Hayatn tm argmanlar formlar halinde bir btn olarak birleir. "Semeni" ise doann uyanmasn, bahann geliini ve yeillii sembolize eder. Yu murtalar gzel renklerle ve iek motifleriyle boyanr. Bu ise yumurta nn hayatn balamasndaki roln ve canllarn yaratlmasnn sembol olarak kabul edilmesiyle ilintilidir. Tm bunlar, Nevruz Bayramnn kk lerinin eski dnceyle yaayan insann doann lp-diriimesi hakkn daki dnceleriyle balandn gsterir. "Kosa" adyla bilinen ok sa yda oyun da eski yln kovulmas ve yeni yln geliiyle ilintilendirilir. Nevruz gn oynanan ve bahann geliini, kn lmn ve yazn yol da olduunu komik bir ekilde canlandran bu oyun, zenginlii ve renkliliiyle gze arpar. Bu bayram iftilikle ilgili ieriini daha sonralan kazanmtr. Azerbaycan'da Son aramba gn, insanlar havann nasl olduu na bakmayarak tarlaya gidip ekine balayp ift srerler. Bunu yapmaya gc olmayanlar hi olmazsa iki kez topra bellemelidirler. Azer baycan'da eskiden ailenin fertlerinin says kadar aa dikilirdi. Bayram sofrasnda "Semenfnin yanna mum konulurdu ve eski yln bittii ve yeni yln balad anda yaklrd. Kn uykuya dalp, yazn yeniden uyanan doay, yln mevsimleri nin dnemsel olarak deimesini ve geceyle gndzn srayla yer de itirmesini gren eski an insan, balangtan sona doru hareket eden tarihsel bilin yerine, balang ve sonu bir noktada birletirip ye432

NEVRUZ niden yeniden tekrarlanan dngl zaman dncesini oluturmutur. En eski alardan beri, bahann gelii. Trklerin gznde en byk olay lardan biriydi ve onun iin de ulusun bu ulu gnyle ilgili, Trkler ara snda birok inan vardr. Eski Trklerde yeni yl. ilk bahann geliiyle balard. Bahann geliini ilk haber veren ise gk grltleri olurdu. Trkler, yalannn hesaplan masnda da grdkleri baharlann saysn esas alrlard. in salnameleri ne gre, Hunlaria Trkler, yln beind aynda byk bir bayram yapar lard. Bu bahar bayramlannn en byk olay ise kurultay trenleriydi. Gktrkler, kurultaylan da Bahar Bayram enlikleri dneminde yapar lard. Altay Dalan etrafnda Trklerin yerlemesiyle ilgili Trk halk efsa nesine gre. Altay Dalan'nn yaln kay alan arasndan. Bozkurt'un kurtulu yolunu gstererek kurtard Trkler, bu byk gn, en b yk bayram gibi kutlarlard. Eski Trk destanlarna gre. Trklerin Ergenekon'dan kt klan bu kurtulu gn, Martn 22si ne. Nevruz Bayram'nn ilk gnne ve doann en adaletli gnne denk gelir. Nevruz Bayram gnleri yln en aziz gnleri sayldndan, bu gn yaplan kt iler, baka gnlere kyasla byk bir gnah saylmtr. Bahar Bayram'yla bal Kazak halk efsanesinin bir versiyonuna gre. bu byk doa olay, her yl lp. kurban trenleriyle yeniden dinlen bir canl varlk biiminde betimlenmektedir. nana gre Ulu Tann. dnyay geceyle gndzn eit olduu Nevruzda yaratmtr. nsanla nn ulu atas saylan Adem'in bal, Nevruz gnnde yorulmutur. Onun in de "Burhan- KatVde "Cenab-i Hak. lemi ve Ademi ol gn de halk eyledi" denilir. Daha nceleri Cennet'te yaarken, haram mey veden yedikleri iin cezalandrlan, sonra piman olduklanndan tr, Tann tarafndan affedilen Adem ve Havva, inana gre. Nevruz g nnde Arafat'ta grtrlmlerdir. Hazreti Nuh'un yere ayak bast gn de Nevruz gnyd. Tann. tm yldzlara kendi evresinde dolanmalann da Nevruz gn emret mitir. Kutsal bilinen Nevruz gn. farkl efsanevi varlklann ve tarihi ki iliklerin adlaryla ilikilendirilmitir. Hazret Alinin doduu ve(ya) tah ta kt gnn. Nevruz olarak verilmesinin temelinde, bayrama dinsel bir renk katmaktan ok. o gnn en aziz gn olduuna bilinalt inana 433

NEVRUZ
ifade eden, eski gelenekler yatmaktadr. Nevruz Bayram, doann lp-dirilmesini sembolize etmekle, btn tanrcla baland iin. araormaalann derin merakn uyandrmtr. Byle bir yaklam tarzyla bakld zaman. Yaz Bayramlan'nn arkaik ritel anlamsalln kavra mak, TrkTannal nda daha geni bir biimde mmkn olacaktr.

434

o
Gagavuz Trklerinde len gnahkar bir kimsenin, mezarda ya ayan bir hayvan ekline dnecei inana bulunur. "Ubr" ekliyle kulla nlan Bakurtlarda ise len bycnn ruhunu bildirir. O, eytan bir doaya sahiptir ve ktlk verici ruhlardan saylr. Hortlaa ok yakn bir varlktr. Toms Tatarlannn demonolojik grlerinde ise "OburUbr" motifiyle ilgili inanlar, Albast hakkndaki inanlarla kanmtr. Bakurtlann nanlannda "Obur-Ubr", iri bal, uzun kuyruklu kocaman bir varlktr, azndan ate pskrtr ve hareketsiz kald gibi, istedii anda uabilir.
OBUR:

Gagavuzlann inanna gre, "Obur" (Hobur) geceleri mezardan karak etrafi dolap insanlan rahatsz eder ve eline geen her eyi yiyip yutar. O'nun korkup ekindii hi kimse yoktur. Onun. bulaa hasta lklar dahil olmak zere, insanlara her trl zaran dokunabilir. len biri nin Obur olduu anlald anda, hortlayp kmasn diye, mezan alr ve zerine ivi aklr. Gagavuzlardaki bu "Obur" motifi, Anadolu'nun deiik yerlerinde "Hortlak" ve Azerbaycan Trklerinin dilinde "Hor dan" denilen eytan varla daha yakndr. Son dnemlere kadar Balkanlarda yaygn olan demonolojik inan lara gre, "Obur" anlay, istedikleri zaman istedikleri ekle dnebi len insanlara ait bir anlayt. Yallann inan slan na gre ise bu "Obur" denilen varlklar, geceleri rman kenarna gelip, zerlerindeki elbisele ri kanr, kumun stnde yuvarlanrlar. Sonra kurt klna girerek, koyunlan yakalayp paralarlar. Onlar, insanlara zarar verebilmek in, ke di, kpek ve baka hayvan klklanna da girebilirler. Onlar, hem yerde hem de havada dolaabilirler. Tm oburlar, her gn dan banda toplanrlar ve geceleyin yatt yerden kagnp getir dikleri insan dorayp etini kazana atarlar. Sonra et piene kadar, kaza435

OCAK-ATE
nn evresinde dans ederler. Et pitii zaman yiyip, kemiklerini st ste toplarlar ve sonra birlikte furrier. Burada bu ekilde yenilen insan, da ha sonra tekrar dirilir ve yatmaya devam eder. Oburlar, bu insan nere den almlarsa^ yine ayn yere gtrp brakrlar. Bu insan, sabahleyin kalktnda tm vcudunun agnlar iinde olduunu hisseder, ancak olanlar hakknda hibir ey hatrlamaz. Romanya'daki Mslmanlar, len birisinin "obur" (vampir) olmamas iin, cenazeyi mezara koyma dan nce gl bir alevin altndan geirirler. Bu eytan varln adna, deiik ses rarklklanyla, Trk halklannn birounda. Fnugor halklannn dilinde ve Rus dilinde rastlamak mmkndr. Kkeni Rus diline ba land gibi, Trk kkenli olduu da varsaylan "Obur", mecaz olarak "agz" anlamn irade eder. Karaay-Balkariann dilinde ise bu szck, "gelecei gren, bilen" anlamna da gelir. OCAK-ATE: Eski alardan beri Trk dncesinde kutsal bilinen an laylardan biri de "ocak"tr. Onun arkaik dnceden gelen, zengin mitolojik anlamsallg vardr. ada Trkelerde "ocak" anlay: hem soy. nesil hem tarikat liderlerinin ad hem de belli hastalklan tedavi gcne sahip olup bu ii meslek edinen insanlara verilen bir addr. Bu szcn Azerbaycan Trk rVelerindeki "efsuncu" anlam da bu ba kmdan dikkat ekicidir. Ta devrinden beri yaamakta olan "ocak" klt, bir iradesini de kutsal yerler, tapnaklar ve pirlere verilen adlarda "ocak" adnda bulur. Azerbaycan Trkleri "ocak"ta melek olduuna inandklan iin. zerine su dkmezlerdi. "Ocan snmesin!" sz deTklerin en byk duasdr. Ocak evin simgesi olduu iin her zaman temiz tutulurdu. Ocak yesi inanann yaad bir gelenek de insanlann yemek yemeden n ce bir para eti ocaa atp, "Doyurduk!" demeleri eklinde kendini gsterir. Azerbaycan Trklerinin geleneksel grlerinde, ylan motifi, en kutsal ziyaret yerleri olarak bilinen ocakln bir iareti olarak kabul edil mitir. Yakutlar. Ocak Ruhunu beyaz sal bir kadn grnnde d nrlerdi. Mitolojik geleneklerde insan bir varlk olarak dier canllar leminden ayran en nemli gsterge "ate"tir. Mitolojik metinlerde.
436

OCAK-ATE "ate-in kltrel l<ahraman tarafindan alnp insanlara getirilmesi motifi geni yer tutar. Trk etnik-kltrel geleneinde "ate", bir evliya kadar deerli saylan gtr. Atein yakld yer kutsal bilinirdi. Onun iin de ta devrinin en byk keiflerinden biri olarak kabul edilen ve drt un surdan biri saylan "ate", her zaman sayg grmtr ve onun hasta lklardan koruyabilecek gc olduuna ve gelecekten haber verebile ceine inanlmtr. Trk halk kltr ve emografsinde "ate"le ilgili hla yaamakta olan inana anlatan verilerden anlald gibi, geleneksel inanna gre onu, Gk Tann's vermitir. Tann tarafindan gnderilmi saylan "ate" hakkndaki dier bir rivayet de onun, ulu cet Trk tarafindan kefedildi ini anlatr. Altay mitolojik metinlerine gre ise ilk atei byk lgen {Bay lgen) yakm, sonra da oca kurup insanlara vermitir. Trklerdeki "ate" ve "ocak" sahibi hi de Tann deildir. Ancak onun {Ate Ana'nn), gk yerden aynld zaman yaratldna inanlmtr. "Ate" ve "ocak'n da bir sahibi, koruyucu ruhu ve iyesi vardr. Altaylann yara tl hakkndaki inanlarnda "ate'in yaratcs saylan ve gn doku zuncu katnda oturan "Yalkn Ezzi" adnda bir ruhun varlndan bahse dilir. Trk halklarndaki "Umay '* ruhuyla ilgili inanlar da "ate" ruhuyla derin ballk iindedir. Ouzlarda ise bu iki kavram bazen birbirine kanr ve hatta bazen kaynar. Yakut mitolojik metinlerinde 'Tann'nn Olu", baka bir deyile "Gk Olu" olan Ate Hamisi ile ilgili metin ler, insanln atas olan ilk insan hakkndaki metinlerle benzerlik iinde dir. Yakut inanlanna gre, insanlara "ate'i getiren, Tann'nn kk oludur. Rivayetlerin birinde bir kartal, keyfinden talan birbirine aka rak ate yakar. Bu ate yznden yeryzn yangn brr. Bu yangn grmeye gelen insanlar da bu ekilde talan birbirine akarak ate yap may renirler. "Ate"in koruyucusunun, Tann'nn kk olu olmas dncesi, Abkan Tatarlannda da grlr. Onlann mitolojik metinleri nin birinde ihtiyar Yldnm'n olundan bynn ad Gne, or tancann ad, Ay ve knn ad da Ate'tir. Atein, Yldnm Tanns tarafindan yaratld fikri, Trk halklan arasnda yaygn olan inanlar dandr. Sibirya halklannda Isg Malan Tengri'nin kk olu da Otkan adn tamaktadr.

437

OCAK-ATE$ Yakut inan ve mitolojisinde Tann'nn kk olu. Ate Ruhu saylr. Bu Tann, Okhon, Aal Okhon ve Aal Uot Iite adlann tamtr. Baz metinlerde, atasnn O n u cezalandrarak yere gnderdii de yazar. Ya kutlann gznde. Ate Ruhu canl gibi betimlenir. Neresi dumandr. Yedigiyse kuru odun. Yata, dumandan kararmtr. Yorgan da kldr. uva kahramanlk hikyelerinde onun adna, "Rresti" eklinde rastla nr. Bu ad, Azerbaycan Trkesinde "melek" anlamna gelen "ferite", Uygurcadaki "perite", Krgzcadakl "Derite" ve Tatar dilindeki "teres te" adlanyla ayndr. Tdeutlarda Ate Ruhu. parmak boyunda olan san samur. Yakutlar da ise ufak beyaz sakall bir ihtiyar eklinde dnlr. Ate Ruhu'nun ufak insanck gibi dnlmesi, aratrmaclara Mool dilindeki "On dan" anlaml "Otuy" szcn aklama olana verir. Tuvallar. Ate Ruhuna "Kalan" ad verip, ona alnnda beyaz sakal olan kei kurban ederlerdi. Arkaik tren unsurlann koruyan Hakas dnlerinin eski bir blm de "ate'e tapma yini idi. amanizmde ise "ate'in saflatnc gcne inanlmtr. Bu sebep ten dolay da kt ruhlann yaratt hastalktan tedavi etmek iin bu temizleyid gten yararlanrlard. aman inisiasiyalannda "ate" kltnn yeri genellikle ok gldr. nana gre, vergi (istidat) verilen ve ge lecein aman olarak grlen insan, ruhen ve dsmen yeniletirmek iin. "ate-te piirirlerdi. Anadolu Trk hikyelerinde "Boyu bir kan. sakal iki kan" sfatyla tannan mitolojik karakter, "Ateli Mercimek" adn tar ve bylece "ate'le olan balln korumu saylr. "Ate"le ilintilendirilen Hal/Al karakteri. Azerbaycan Trk inanlannda da bazen ufak boylu gibi d nlrd. Ufak boylu Ate Hamlsi'nln kadn grnl oluu fikri, Trk halk kltrnn rneklerinde korunmutur. Bu fikir, daha arkaik saylr. Aratirmaalar hikyelerde, onun Ate Sahibi deil hikye kahramanna dman gibi verilmesinde, Ate Ruhu'nun kendi payn istemesi veya piirilen yemekten onun paynn verilmesi gibi bir tren unsuru grr ler. Altaylar. Teleunar ve Krgzlar, son dnemlere kadar Ate Hamisi' ni "Ot Ana" olarak adlandryorlard. Altay amanlan dua ederken "ate"e "Alr Od" ve "Al Yalgn" diye hitap ederlerdi.
438

OUZ Trk kltr erevesinde "ate anlaynn tad anlam, onun Zerdt inanlarnda tad anlamdan ok farkldr. Mazdeizm e gre "ate". Ah ura Mazda'nn oludur ve bunun iin de Zerd stlkte "ate" kutsal saylr. Gne ndan ve inanszlann neresinden korunmaldr. Halbuki en aziz bayram zamanlannda Trkler, "ate'in zerinden atlar, arlklann ve dertlerini onun zerine dkerlerdi. Ateperestlik ile kkensel hibir ball olmayan bu dncede, insan ruhunun "ate"ten yaratldna da hibir ak gnderme yoktur. OUZ: Trk etnik-kltrel geleneinde, ilk ata cet ve kltrel kahra man izgileri aka seilen mitolojik bir varlk. Kltrel gelenek, onu devletin ve sava kurumlannn yaratcs gibi sunar. Baz aratrmaclara gre se mitolojik ve geleneksel grlerdeki Ouz Han. ilk insandr. Aratrmalar. Sumerierin "Glgame" ile onun arasnda kkl yaknln olduunu ortaya rkanr. Bozkurt destannn bir versiyonu saylan ve Ouz Han hakkndaki daha eski dnceleri koruyan "Ouz Kaan" destannda onun gkten inen nla mucizev bir ekilde doduundan bahsedilir. Bu da bilinen bir motiftir. Bylece, Ouz'un doumu, mito lojik anlamsallk dahilindedir. O. gnyle de Gk Olunun izlerini tar. Oguz'la ilgili destanda. "Bedeninin her yeri sk tylerle kaplanm idi" deni liyor. Ouz'un ller dnyasyla ilgili bir varlk olduunu, bedeninin bu ekilde ilklik ve anormal gc ifade eden sk tylerle kapl olmas da kantlyor. Grnndeki hayvan ilkellii ve organlannn hayvan organlanna benzetilmesi. Ouz motifinin arkaik olmas ve kltrel kahraman zelliinden gelir. Kltrel kahramann tyl gzkmesi, mitolojik dnce ana
ait bir semboldr.
Ouz Kaan

439

OUZ Ouz'un tek bir kez st emip, sonradan ig et yemesi de mitolojik anlamsallkla ykldr ve baka bir anlamsal yorumunu da aman mi tolojisinde bulur. Ouz'un Gk Kz ve Yer Kzyla evlenmesi de mito lojik zellikli bir olaydr ve belli bir lde aman mitolojisini hatrlatr. Ouz bu evliligiyle, Ouz ili ve dzenli dnyann yaratcs olarak orta ya kar. Aratrmaclara gre. aslnda burada kozmogonik bir mitolojik metin, etnogonlk bir mitolojik metinde erimitir. Ulu ata Ouz Han'n: Gn, Ay. Yldz, Gk. Dag ve Deniz adl ogullanmn olmas da aslnda kainat demektir. Ouz'un ldrd tek boy nuzlu motif ise mitolojik varlk olup, ilk kaos ve eytani lemle ilintilidir. Destanda Ouz'un karanlk dnyaya sereri de yer alr. Bu motif sonraki metinlerde, skender'in lmszlk peinden karanlk dnyaya gitmesi eklini almtr. Ana metinde ise Ouz. her dnyann katlan arasnda d ol aabilen gk oullan odandr. Ouz Han. ilin ynetimi ogullanndan birine vermek amacyla b yk bir kurultay yapar. Sag tarafna Bozoklan, sol tararna ise oklan oturtur ve bylece devletin ve sava kurumunun yaratcs olan kltrel kahraman gibi ortaya kar. Bir ata ruhu olan Ouz, en byk koruyucu ruhlardandr. Ebu Hayvan'm "Kitab el drak" nda Ouz hakknda yle bir aklama yaplr: "Yafesden sonra. Trklerin ulu babas." Bu tanm. Oguzlann ulu ata olduklan dncesinden gelir. Ouz'un ulu ata ve kltrel kahraman ilevinin bir zi de salnamelerden de anlald gibi, onun Uygur, Kangi. Kpak. Karlk. Kalacve benzer Trk uyruklannaad vermesinde grlr. Manas Destan'na gre, Krgzlarn sava lklan "Ouz"dur. Destann kahramanlanndan olan Almambet, dman zerine atlad zaman "Uguz" di ye bararak hcum edi yor. Osmanl tarihilerinin verdii bilgilerden anlal dna gre. Ouz'la ilgili efsaneler, Osmanllarda 16. yzylda yaamaktay440

OKAY-OKYAY
dl. I856'da Tiflis'te yaynlanan Krolu destannda "Ouz" szc Ukknda. "Mecaz anlamda hortlak ruh demektir" eklinde verilen bil gi, "Ouz" adnn 19. yzyla kadar ruhla ilgili anlamsal ln koruduu nu gsterir. Altay Uryanhay Trklerinin ilahilerinde de Ouz Han ad. "11/ Han" ekliyle kullanlmtr. Ouz szc, Azerbaycan Trk dili i velerinde daha ok "csseli ve iri yan" anlamnda kullanlr. Ancak bu .nlam. mitolojik anlamsaJlk bakmndan deil, Azerbaycan'da yaam *n eski Ouzlarn iri yapl ve csseli insanlar olmalaryla yorumlanr. Bu grn temeli olarak da kazlarda ortaya kan, ierisinde iskeletler < lan iri Ouz mezarlan rnek gsterilir. Anadolu Trk hikyelerinde "Uyuz Padiah" motifine rastlanr. O, yeraltnda yaayp orada saltanatn kumutur. O'nun adnn. Ouz Kagan'n destan geleneinden geip, hikye motifine evrilirken deiik lie uram olduu eklinde bir yorum vardr. OK: (bak: Ok-Yay) Trk halk hikyelerinde mitolojik zellikli bir byc motifi. "Okkay" adl Azerbaycan hikyesinden, onun su altnda yaad ve br dnyann temsilcisi olduu anlalr. "Okkay" n yaad kas m drt bir yannda insan kanndan krmz renkli denizler yaratlmtr. Kasnn avlusu insan klna girmi hayvanlarla doludur. Buras aslnda dibi denizde, ba gkyznn yedinci katnda olan, tamam insan kellesinden rlm duvarlarla" evrili bir ller saltanatdr. "Okkay", lxrada yasayan insanlan birer hayvan klna sokmutur. Hikyeye g re, tlsm sanatnn renilmesi de onunla balantldr.
OKAY-OKKAY:

Baz halklann geleneklerinde "eytan, iblis" anlamna gelen "Ok" adnda eytan bir varla rastlanr. nanlara gre sakall olup. yerin al tnda yaar. Bu motifin halk inanlanyla ilk ilintisi pek ak ve net olma sa da bugne kadar konnabilmitir. P. N. Boratav. "Ok deme! Allah de!" eklinde bir Trk atasznden bahsediyor ve bunu yle yorumluyor: "Halk inaniannn birounda "ok" szc cin ve eytann ad olduu iin. bu ad sylemek yasakt." Tatar hikyelerinde de "Okay" motifine benzeyen, 'Trkmen Baba" 441

OKU adnda bir varlktan bahsedilir. Bu varlk, su imek iin eilen birinin sa kalndan tutarak, itii suyun karlnda bir eyler steyen Su yesi gibi bir varlktr. OKU: Azerbaycan Trkesi ivelerinde bu szcn "bilgi, ersuncu" anlam korunmutur. Bu anlam, mitolojik dnceden kalmtr. Ara trmaclar, ilk alarda samanlarn kamlk trenlerini davulla deil, okla gerekletirdiklerine dair veriler elde etmiler. Bu veriler, "oku" szc n "bilgi, ersuncu" anlamlanyla da destekler. nk kamlk etme nin kendisi de bir anlamda efsunla balantl olup. bilgilik anlamn ira de eder. OK-YAY: Evrenbilim ile ilgili grlerde Ulu Anann ritel-mitolojik mecazlanndan biri saylr. Yayn, evrensel kadn-ana rahmi gibi mefhu mu, okun fallk sembol olmasnn temelini oluturur. Adnn bir anla m da "ana rahmi" demek olan Umay'n Trklerin inanndaki sembo lik ekli de kk ok-yayd. Trk etnik-kltrel sisteminde mitolojik d nceyle ilgili bir mitolojem olan ok, aman mitolojisi ve aman ritelinde bir klt zellii tayarak, nemli bir yer tutmutur. Arat rrnacalar, ilk alarda samanlann kamlk trenlerini davulla deil, okla ger ekletirdiklerine dair veriler elde etmilerdir. Eski Trkler, Tann'nn balca silah sayd klan yldnmn akmasn iyiye yorduklanndan. yldrmn d t yerde sevinle dans ederler, mutluluklarn gkyzne ok atarak belirtirlerdi. Bir gre gre gkyzne ok atmak, sembolik olarak Tann'nn si lahn kabul etmek ve O'nu selamlamak anla m tayordu. Baz aratrmaalar ise gkyz ne ok atmay. amanizmden kalma eski TrkMool gelenei olarak bilirler ve saman lann ruhundan yardm istemek olarak yorumlarlar. Sibirya Trk halklannn inanna gre ok, o cuu kt ruhlardan korurdu. Umay Ana bu oklan. ocuklara yaknlamak isteyen kt ruhlann zerine
4-12

OK-YAY yadrrd. Bunun in de krpe ocuklann beiklerinin banda ok aslr d. Teleutlarda hastalanan ocuun bann ucuna ok-yay aslrd. Sa raylarn inannda ise bebeklerin yaknna konulan kk ok-yay. Umay Ruhu'nu temsil ederdi. Umay Ana inanann Azerbaycan TrklerMn mitolojik inan slan ndaki bir ekli olan "Fatma Kan" da belinde okyay olan bir varlk eklinde dnlrd. Halk inanlanna gre, Fatma Ana. okunun ucunu gkyzne doru tuttuunda bolluk olurdu. Mitolojide okun fallk erik tad durumlara da rastlanr. Erkeklik sembol gibi grnen ok, dn trenlerinin en temel aksesuarlarn dan saylrd. Dn gn, damat adaynn gelin evine ok atmas, o lan Tarafnn gelini gtrmeye geldiinin bir gstergesiydi. At atmak yoluyla e bulma adeti, kalntlar eklinde de olsa. Azerbaycan sihirli hikayelerinde yaamaktadr. Bu hikayelere rnek olarak "ahzade ve Kurbaa" hikayesi verilebilir. Dede Korkut Kitab'ndakl. "Ouz zamaunda bir yiit ki evlense, ok atard. Oku ne yere dse, anda gerdek dikerdi" denilmesi, bu okun erkeklik sembol olarak dn trenleriy le ilintili olduunu gsterir. Baz halklar son dnemlere kadar, oktan bu .wilamda reme anlayyla bal bir sembol olarak yararlanrlard. Halk kltr metinlerinde ise ok. eytan varln yerletii yerdir. Eski Trk mitolojik dncesinde ok-yayn zel sembolik anlamlan var d. Bunlar ierisinde, ok-yayla fala bakmak, yamur yadrmak, talihten haber vermek, kamlk etmek gibi ilevler yer alrd. aman inanlarna gre ok-yay, Tann'nn kt ruhlarla sava iin a mana verdii bir silahtr. Bu amala, amanlar davullarna ok-yay re simleri izerek, Tann'nn bu silahn hep yanlannda gezdirmi olurlard. Baz aman metinlerinden anlald gibi, tren zamanlarnda aman lar kt ruhlarla savaabilmek iin. zerlerine dokuz sembolik ok, bir de yay asarlard. Ok-yayla fala bakmak, yamur yadrmak, amann onunla kamlk etmesi veya onun talihten haber vermesi, arkaik Trk dncesiyle bal bir olaydr. R. Radlov'un "Lebed boyunda, yle bir amana rastla dm ki davul yerine yay kullanryor, onunla ruhlan aryordu" szleri. < lana nceki alarda amanlann kamlk ederken yaydan yarariandklann gsteriyor. 443

OMACI Dastan Terekemelerinde ise gkkuana "Kan ninenin ok-yay" denilirdi. Burada dikkat eken husus, ok-yayn ayn btncllkten ge len Umay Ana ve Kan Nene mitolojik varlklannn izleri gibi ortaya k masdr. Bibliya'nn Karaimce'ye evirisinin dil yapsndan bahseden V. A. Kordlevski, "yaa" (yay) szcn "gkkua" eklinde aklamaktadr. Azerbaycan Trk ivelerinde "ersuncu, tlsma, bilgi" anlamlannda kullanlan ancak baz edeb metinlerde yanl olarak "okuyucu" gibi ve rilen "oku" szc de "ok" kkndendir ve aman mitolojisiyle bal arkaik ritel anlam vardr, (bak: Oku) OMACI (UMACI): Anadolu Trklerinde kk ocuklan korkutmak iin uydurulan hayal bir varlk. Ancak bu ad, Trk etnik-kltrel gelenein de mitolojik dncenin en eski evreleriyle ilintili olan bir mefhumdur. Trkiye'nin Kayseri ilinde "Hommu Hommucuk" adnda bir mitolojik varla rastlanr. ocuklar alad zaman on lan korkutmak iin "Hom mu gelir, sus!" denilir. Bu varln adnn Umay-Humay ile bal oldu unu dnmek mmkndr. stanbul ivesinde "Umaa" olarak kulla nlan bu ad, " alan, ksas alan" "cc" ile ilintilendirmek, sadece g rnteki benzerlii esas alr ve mitolojik anlam asndan bir dayana yoktur. Bylece Trkiye Trkesinde "Kk ocuklan korkutmak iin uydu rulmu bir hayal varlk" gibi tanmlanan ancak aslnda mitolojik dn cede bolluk ve bereketi sembolize eden Umay Ana'nn mitolojik anla m ve adyla bal "Umaa" szc, farkl Trk halklannda hal da kul lanlmakta olan Umay ce-may e'nin sessel bakmdan deiiklie u ram ekli ve bir mitolojik varlk olarak onun baka bir versiyonudur. Kavramn tad ilk anlam unutularak Umay Ice'nin "Omaa", ar dndan da onun sessel versiyonu alan "Hommucuk" ekilleri ortaya kmtr. Burada mitolojik anlamsallk bakmndan "Umaa" veya "Hummu-Hommucuk" ile Umay Ana arasnda ballk -derinliklerde olsa bile- korunmutur, (bak Umay)

444

OVSAL-OYSAL < MAN TEJJEKEY: Uryanhaylarda mitolojik bir varln ad. Damatlarda, n Delhe" denilen varln erefine st serpilirdi. Q. Potanin'e gre, Moolca'da "orun" "yer", "delhe" ise "kainat" demektir. Uryanhaylar, -i M n nerede yaad sorusunu cevaplamakta zorlanrlard ve "Bizi evreleyen ne varsa, da, orman ve akarsulann hepsi Oran Telekry'dlr" diyerek aklama getirirlerdi. Ancak O, onlann inanlannda iulr. Hikayelerde bile "Kahraman yle bir bard ki Oran Telekey bile duydu" sz gemektedir. OTACI: M. Kagarfnin Divarv Lgat-it Trk'nde ve Ibn-i Mhenna Lgab'nda bu szcn anlam: "il yapan, hekim" olarak verilir. I Inun "ot" kkenden olan "ota" szcn "tedavi etmek" anlam yerdii kaydedilmitir. Tuvalarda da halk tabipliini iyi bilen insanlara " x lucu" denilirdi. Bu oduculann tedavi yntemleri ise Tibetli Lamalann I riotlanndan kesin bir ekilde farklyd. Azerbaycan Tkesinin eki lehesinde "otacfnn "ok bilen, bil. > anlamna gelen, sessel versiyonu "otucu" szcne rastlanr. Do u toplumunda ise Lokman rneinden de grld gibi, hekim, ay n anda ila yapan ve bilgi saylmtr. Krgzlarda da hastann tedavisi .in. "manaslar'' arlrd. Hastann ba stnde "manas" okuyarak onlan tedavi etmeye alan "manaslar", hekim ve tabip ilevini yeri ne getirmi oluyorlard. OVSAL-OYSAL: Tatarcada "usal" eklinde kullanlan bu szck, "umumtrk" kkenlidir ve "aakl, ktlk verid, kt, aamasz" anla mna gelir. Bu dilde bu szck iin "ackl ruh" anlam kaydedilmemi tir. Ancak Tatariann mitolojik inanlannda onun varl dnlr. uvalann mitolojik inanlannda ise "usal" eklinde olup, "aakl su ruhu, yalnz kadnlarla geceleyen dn, eytan, kt ruh, deiken tabiatl, gulyabani" anlamlannda kullanlmtr. Azerbaycan Trklerinin hafzasnda bu kavramn mitolojik ierii ak bir ekilde kalmamtr. Ancak mal-hayvan hastaln bildiren bir szck gibi korunmutur. "Osal-usal" denilen bu hastala yakalanan hayvann azndan su gelir. Dede Korkut Kitab'nn, "Kanl Koca Olu
445

OY YESE Kantural Boyunda, "Kz kkten bard. Tarakl boald. Kedisi mi yavlad. Avsal olmu dana gibi aznn suyu akt" iradelerinde "avsal" versiyon uy la rastlanan "oysal" szc ve metindeki "asal olmu dana gibi" iradesi, onun bir zamanlar bu insanlann dncesinde hastalk m hunun ad gibi bir anlam rade ettiini syleme imkn veriyor. nk, "kt ruh, er g" anlamnda olup, eytan ierik tayan szcn genel anlam, hastalkla ilgili byle bir evrim geirmesini mmkn kl yor. Yakutiann dinf-mitolojik grlerinde de "ohal-osal" adnda bir aakl ruhun varl kaydedilmitir. OY YESE: (bak: Ev yesi) OYUN: Balangta ritel-klt konumunda oluan ve bu anlamda eski dn-mitolojik dnya gryle balanan kltrel bir olay. Kltr, kendi ierii itibariyle dnyann modeli gibi kavranan oyunla, ayn kaynaktan balayp gelir. Ritim de balangta mzik ve oyunla baldr. En eski alardan sz edildii zaman ise oyunu tek bana trenden ayrt et mek mmkn deildir. Bir uygarln z varln koruyup saklamasnda oyunun ayn bir ye ri vardr. Uzunca bir zaman kendi z mahiyetini koruyan ve din mahi yeti i olduundan, sakral mekanda dzenlenen yin kimlikli oyun, zel gstergeler sistemlidir. O, etnik-kltrel sistemin dier evreleriyle de sk bir ba iindedir. O, etnik davran tipini belirleyen etkenlerden biri olup, herhangi bir rk, boy veya soya atlii bildirir. Oyun tm uygarlklarda doann yasalann doru bir ekilde aktanr. O, eitli yaam koullanyla bal davran tiplerini benimsemenin en nemli yollanndandr. Kltrel bakmdan da oyunun yasak etmedii kurallar, yle durumlar yaratr ki ortaya gkmalan zann verdii saylar gi bi rastlantlara baldr. Yani ou zaman beklenilen olmayabilir. Bu an lamda oyun, kendi kurallaryla, gerek hayatta olumas insan radesine bal olamayan yaamsal olayian sembolize eder. Oyun bir taraftan ku rallara uygun gelir, dier taraftan ise bu kurallar, rastlantlarn sonucun da domu ve dnlm tarzda yaratlm etkisi brakr. Bu durum ok artadr ancak daha sonra ne olacan bilmeye olanak tanmaz.
446

OYUN nk oyun. her an ierinden deiip, yenilenir. Aslnda doadaki toparla n ve dnya dzeni, rastlantlardan doar- Dzen ve kaosun ayn an da ba verdii lemde, rastlanti sal olaylar da her an bunun iin gereken koullan yaratr. Oyun. ok sayda, artc ye ni ekiller ortaya kanr. Bunlann bi linsiz bir eklide yaratldn du sonsuz da deildir. Bu bakmdan t #y ittiV doada olan ve kendi kendilerini yaratan yaplarla benzerlii IM l Bazen onun kalplam bir ekli de olmayabilir. Uygarlk, oyun . in K r oluur. Balangta oyunla ballk, onun aynlmaz bir zelllgili D eski oyunlar. bCryclk dua. efsun, inan ve inanlar dizisiyle I tl tren zellikli oyunlardr. Ritelden gelen sakrallgn yitirdike, tvm zellikli oyun, elence karakterli cyuna dnr ve yapsnda . wmH deiiklikler meydana gelebilir. Trklerde samanlarn kamlk etme ayin-trenlerine "oyun" ad verilmrsi de aslnda oyunun yin-tren le balln gsterir, rnein. zIN'kkvde aman kamlk yaparken "porhan uynaydi" denilirdi. Yakutlar la smana "oyun-oyuun" ad verilmesi, oyunun ruhlar alemiyle bal lk kurma yolu olduunu gsterir. Krgz aman tedavi yntemlerinden Uthsettigi zaman "oynoim" (oynuyorum) szcn kullanrd. 'Trk Dillerinin Etimoloji Szlnde ise oyunun bir anlamnn da "aman duas" olduu kaydedilmitir. ocuk oyunlanndan saylan "oyun-bilmeceler" vardr. Bunlar en es ki aglann yadigrdr ve yaratl srecini anlatan metinlere uygun d a nk, soru-cevap eklinde kurulur. Bu oyunun kkleri, sakral bilgilerin verildii eski inisiasiya trenlerinde aranabilir. Geleneksel kltrlerde oyun. insan doann kar konulmaz yaratc gcyle kavuturup, b tnletirmenin yoludur.
447 hule, Mitolojik Anlatmlara Kadar IKtyanan Tulum Oyunu
nmek yanh

^ sekili

OZAN Oyunlarn, gelecekte olacaklardan haber verme gibi bir zelliklin vardr. Oyun geleneksel cemiyet iin, dnyay, doay ve doadaki ye rini anlamak iin bir yoldur. Bylece tren veya ritelin mitolojik ierii oyunda yaar ve onun diliyle yeniden canllk kazanr. Bu anlam I. oyun, anlamsal yaps itibariyle eski dnya grnden kalan ok say da mitolojik unsurian da kendi iinde yaatmaktadr. OZAN: iirsel mitolojik gelenekte bilinmeyenler leminden haberler verme, gemii ve gelecei grebilme zellii, ozanlara alt olmutu ve topluluun dier yeleri bu zelie sahip olamazlard. Bunun iin de emik-kltrel gelenekte ozan, topluluun tm geleneinin koruyu cusu ve hafzann yaatcsryd. Trk kltrel geleneinde bu zelliklerin dier bir taycs da Kokut Ata olmutur. Ozann lemdeki her eye ad verme ilevi, bu gelenekte Korkut Ata adyla ilikilidir. Kolektif gele nek ve ata dnyasyla ilgili bilgilerin yaanas ve koruyucusu olarak lmsz dnlen bu ulu ozan, br dnyayla da ilgilidir. Ozan bu anlamda gemile gnmz arasnda bir araadr ve saman motifiyle ak ekilde bir benzerlii var. lk ozanlann tabip olduklarna dair gr ler da mevcuttur. Ebu Hayyan'n aklamasna gre ozan, "kopuzla trk syleyen" biridir. eyh Sleyman Efendi ise "aatay-Osmanl Lgatinde, Kara Han ve Ouz Han destanlannda ozann mani tarznda sylendiini ve davul alp ozan okuyan insanlara da "ozana" denildiini yazmtr. E. Neva "MizanT Ezvan"nda, ozanlann kendilerine zg "ozmak" adn da bir trkleri olduunu kaydetmitir. Ozanlara zg bu ritmik, iirsel metinlerin, nizamsz olduu iin hibir kalba smad sylenir. Ana dolu Trk halk arasnda "kafiyeli ata sz sylemek" anlamnda kulla nlan "ozanlama" sz vard. Burada Alev-Safev inanl abdallar ara snda 1930'lara kadar, Ouznamelerin, ritmik sanatsal metin ekli ola rak, eski Ouz iirinin yapsna uygun iirler eklinde sazla sylenmesi "ozanlama"nn bir kalnts saylabilir. Ritmik szn gcyle ruhlarla insanlar arasnda liki yaratldna inanld iin, baz geleneklerde hatta amanlar ve ozanlann kendisi bi le tabip ilevi grebilirlerdi. Gerekten de eski din ve byclk yin.
448

OZAN .ln vt- c ./c tepenlerinde rit/un byl gcnden ya. ul uld. Ahenkli sz ve ritmik IMIM n i l k t i n mahiyet tayp, hyuk '-tki gcne sahip olmul li.kurtltvda ozanla ayn kk< .i nhq>. "kt sesli trk syle rk .mlamna gelen "ozandau" \t\/ g var. Kt sesle okuma olay, .slnda boaz sesleriyle -t MMi.ktu ve arkaik trenlerle Ml olup. anormal sese sahip ol,.M ahsn ruhlarla iliki kurabil in.- yeteneine olan inana daya nl ki bakmdan yine Bakurtada "boaz sesleriyle okumak" an lamn ifade eden ve ozanla ayn kkten gelen "uzryau" szc de dikkat ekicidir. Eski ve geleneksel cemiyeti erdeki davranlar, yaananlara gre d/< ilendiinden, bu yaananlan yorumlamak gerekliydi. Onun in de gelenein nemli bir paras olan yorumlamak, ozann balca ilevleri .sndayd. nk o. mitolojik metnin gelenekteki koruyucusu olarak ortaya gkmaktayd. Kaynaklara gre. 15. yzylda irvan ah'n m edi i rxle ve o yzyln ortalan na doru, Anadolu Trk beylerinin saraylannda "ozan(a)ar" olurdu. Gney Azerbaycan'n baz blgelerinde ise son dnemlere kadar aklara "ozan" denilirdi. Bu insanlar, yellilerin gznde en saygn kiiler, yol gsteridler ve derin bilgilere sahip in sanlar olarak grlrlerdi. Ozan mefhumunun eski Sumerierdeki "gelecei syleyen, olacak lardan haber veren" anlaml "uzu" szyle ball da bir varsaym ola rak sylenebilir. Aratirmaalar da "ozan" szcn ayn anlamda grdkleri "ozmak" fiiliyle ilintilendiriyorlar. Gerekten de iirsel mito lojik dnce a insannn gzndeki ozan, yaratl aryla bal olup. bilinmezler aleminden trl haberler syleyerek bugn ilk yara449

IMI

OZAN I' ama balayan bir bilgiti. Gemi, bugn ve gelecek hakkndaki bilgiler, topluluun dier bireyleri iin bir sr iken, ozanlann yzne bu bilgilerin kaps sonuna kadar akt. Aratrmaclarn grne gre, Azerbaycan ve Anadolu azlannda eski "ozan" merhumu, arkaik ieri ini giderek yitirmi ve onun yerine "uzun konuan, gevezelik yaparak ba agntan" gibi olumsuz anlamlar yklenmitir. Eski ozanlann balca zellii, zengin sz daarcna sahip olmalar, bilinmezler leminden haberler verebilmeleri ve gzel konuma becerileriydi. Ouz ilindeki ozanlar, ellerinde kopuzlanyla ilden ile beyden beye gezerlerdi. Dede Korkut Kitabndaki ozan, "Nameler okuyan, bilgi, gelecei gren" bir ahs olarak tanmlanyor. Baz aratrmaclar. Ouz illerinin kutsall n yitirmi ozanlann, yan kutsal toplumsal varlklar olarak grrler. Sakralln yitirmi "usta" szc de "ozan"nn temelinde daya nan "uz-us" ile ayn kktendir. "Bilgi, akll, hayrsever" anlamna ge len bu szck, ozan szcyle ayn kke balanr. Ozanlk ata ruhlan nm taycs olmak gibi bir zelliktir. Bu bakmdan ozann Yakut dilin deki "cet" anlaml "u:S~uus-uz" szcyle anlamsal balantl olma olasl da yok deildir. Saka Trkesinde amana inisiasiya srecinde vergi (yetenek) verilme olayna, "usuyu" deniliyor. "Moollarn Gizli Tarihi"ne gre, dinsel yinin yneticisi gibi "beki" unvann alan. Cen giz Han'n buyruuyla beyaz giyinip, beyaz ata binen ve en yksek ye re oturup Moollann ay ve yln belirleyerek kurban trenlerini yne ten Usun'un ad da "ozan" mefhumuyla sessel yaknla sahiptir.

450

o
IHR DNYA: Mitolojik dncelerde, yaadmz dnyadan ok M uzaklarda konumlanan, bu dnyaya kar gelen ve evrenin uygarlk . r-lannn ilemedii bir paras. br dnya ile ilgili mitolojik metin ler, doast glerin etkisi veya mdahalesiyle kolektifin norma! ha yat faaliyetlerinin bozulmas gibi kavranlan lm hakkndaki dncelen len beslenmitir. nsanlann urad zarar ve azar, deli veya cinli ol mak ve benzeri haller, br dnya glerinin adyla ilintilendirilmitir. Eski topluluklarda zrl ve garip doanlar da br dnya ile ilintilenirk-rdi. br dnyadaki zamann ak da farkl olarak dnlr. br dnyalan dolama motifi, arkaik kltrler iin de evrensel zellikli bir olay olmutur. nsanlann yaad dnyadan, dalarla, dere lerle ve rmaklarla ayn lan uzaklardaki br dnyann yolu, tehlike ve zorluklarla dolu bir yol olarak dnlr. Bu yol, ate akan rmaklar, kaynayan katran kazanlan ve kldan kprler gibi engellerle doludur Bu zorlu yolu geite lenlerin eitli aman ruhlan yardm ederdi. Baz aratrmac lann dikey dnya modeline oranla daha arkaik say d klan yatay dnya modelinde, iki dnya arasndaki iliki rmak yoluyla gerekleir. br dnyayla bu dnyann rmak araclyla aynld d ncesi, eski inanlann kalntlan gibi. sonraki dnemlerin yas trenleri ne kadar gelmitir. br dnyann bir sular saltanatndan ibaret oldu unu dnmenin kkleri de bu inanlarda aktanlabilir. Sonraki alar da yatay modelin yerini dikey model ald zaman, iki dnya arasnda ki snr da Dnya Aac ve da gibi objelere evrildi. Bu anlamda, etnik-kltrel gelenein bir arac olarak amanlann en nemli ilevi, Dnya Aac'nn yeraltndaki kk, yeryzndeki gvde si ve gkyzndeki budaklan boyunca bu iki dnya arasnda arat lk
-151

BR DNYA ederek, br dnyaya gidip, llerin (veya hastalarn) canlann geri getir mektir. br dnyann varklan, bu dnya daki varlklann ekillerinden kesinlikle farkldrlar. Demonolojik inanlarda br dnya varlklar, ahmak ve asimet rik grnl varlklar olarak dnlr ler. At trna gibi trna olan, tek gz l, tek kollu, eksik, ayakl ve kel olan bu varlklar, insanbiimi olarak dnlseler bile onlarda, normal insan grn nden eser yoktur. aman inanlanna gre de br dnyada olan her ey asi metrik grnldr. br dnyada olan her ey, bu dnyada olanlann tersi eklinde d nlr. Bu yzden de halklann demono lojik dncelerinde, bu dnya aydnlk ise br dnya karanlk demektir. br dnya varlklarndan olan Hal, denilenlerin hepsinin tersini yapar. Yani, br dnyaya ait olan varlk lar, bu dnya varlklannn dilini bile ters anlarlar. Bunun iindir ki hikayelerde, br dnyann (gider-gelmezin) snnna gelen kahraman atnn naln skp, ters akar. Nasl ki ruhlar, bu dnyadaki insanlann gzne grnmezse, br dnyaya geen dnya varklan da orada yaayanlann gzne grn mezler. Ayl, gneli orta dnyada yaayanlar, onlar iin gze grn mezler ve sadece kokularndan tannrlar. Koku da nefes gibi. onlann bu dnyaya ait olduklann gsterir. Yani, ki dnyann variklann birbi rinden ayran iaretlerden en nemlisi kokudur. Bu eski inanan izleri ne, baz hikyelerde insanla karlaan devlerin, "Adam-badam kokusu geliyor..." cmlesinde rastlanr. Bu anlamda br dnya varlklannn "Adam-badam kokusunu" bilmeleri, orta dnyadan gelenleri grmele rine eittir.
452

B R DNYA br dnya sahibinin en arkaik ekli, lm hakkndaki dncelerle ilgili "kan" motifinde rastlanr. O, aakl ruhlann yaad yeralt ller '-l.natmn iyisidir. Bu dnyayla ilgili dnceler, efsane ve sihirli hikayelerde yaygndr. V. Propp'un kantlad gibi. sihirli hikaye, br l lyada geici olmakla ve bu anlamda lp-dirilmeyi sembolize eden nisiasiya trenleriyle genetik baa sahiptir. slm inannda ise bir kimsenin veya amann br dnyaya git mesi artk mmkn deildir. Byle bir g sadece baz peygamberlere ve kutsal sofilere verilmitir. Bunun iin de amann br dnyalarda . knas motifinin yerini, yeralt magaralannda veya kuyuda yaama mo tifi almtr. Yani, yeraltnda olmak geleneksel grlerde br dnya da olmakla e tutulur. Trkistan evliyas olan Hoca Ahmet Yesev, pey gamber yana geldikten sonra, yeraltndaki hcreye (ilehane) g < ter ve rivayetlere gre 63 yl daha orada yaar. Eski alann grlerinde maara da kuyu da br dnyaya giri kaps gibi dnlrd. Altay halklannn inanna gre, Erlik ve br dnyann dier sakinleri "krms" olarak adlandnlriar. Bu varlklann ortak zellikleri ise ahmak ve asimetrik olmalandr. nisiasiya trenine katlan ran aynlkta veya karanlkta tutulmas, bu trenin en nemli unsuru olmutur. Karanlk, br dnyay sembolize ediyor. Y. Meletinski'ye gre, br dnya, sonraki dnemler yeralt ve glyz lemine bltrlmtr. Altaylarda "Pu d'yer"den (bu yer) baka, bir de "Paga d'yer" (baka yer) olduuna inanlrd. Ruhla ilgili de bu dnyalann her ikisine de uygun decek grler mevcuttur. rnein, Al tay Trklerinde Ayna, Aza, Llzi.it ve Yeg gibi ruhlann yeraltnda yaad na inanlrd. slam evrenbiliminde eski amanizmdekine benzer bir yeralt dn ya anlayna yer olmadndan, daha sonralar slam' kabul eden Trk halklarnda, amanlann br dnyaya seyahat etmeleri hakkndaki g rlerin, Mslmanln nomlanyla badamas mmkn olmamtr. slam, bir tek Allah'a zel saylan gk katn, tamamyla ruhlardan te mizlemitir. Sibirya'daki Mool Trk halklannn inan slan nda ise mzik aletlerinin dzenlenmesi de br dnyayla balantl olarak gerekle mitir. Rivayete gre ilk Altayl aman, kendi davulunu, Erlik'in retti453

LM i seklide yapmrtr. Korkut Atayla ilgili efsane ve rivayetlerde de ko puzun dzenlenmesi br dnya gleriyle lintilendirilir. Aratirmaa lar, Dede Korkut'un Basat'a t verirken syledii, "Kara daa yedi gnde at versin! Kanl kanl sulardan geit versin!" szlerinde de br dnyaya giden yolun grntsn grrler. Sihirli hikayelerde br dnyaya giden yol, daha ok ormanlk yer lerden geer. Kahraman, br dnyann snnna vard zaman klk de itirip kua, ceylana evrilir ve kel olur. Bylece de o dnyann iaret lerini kabul ettiini gsterir. br dnya semboller lemi gibidir. lkel dnce, daima sembolize eilimli olduunu burada da gsterir. Bu dnceden dolay, yaanlan lemdeki herhangi br etken, ayn za manda br dnyann da argmandr. br dnyayla bu dnya ara sndaki snr, rahatlkla alabilir. Hikye kahraman, semboller dnyas olan br dnyaya, kuyuya girerek, sulardan atlayarak veya da aarak rahatlkla geebilir. LM: Mitolojik dnya modelinin resmni veren balca anlaylardan biri. Gktrklere gre insanolu lml yaratlmtr. Eski Trklerde "lm" anlayn "ua barmak" (uarak gitmek) szyle irade ederler di. Eski Trkedeki "can" ve "ruh" anlaylannn "tn".(nefes) szyle ifadesinden de grnd gibi, lm, ruhun bedeni dnmemek zere terk etmesi eklinde dn lrd. Aslna bakrsanz, eski Trklere gre, ruh vcudu sadece lm zamannda deil, uyku da ve hasta olduunda da terk edebilirdi. De| de Korkut KHabTnda uykuya "kk lm" I denilmesi de bu yzdendir. Sibirya Trklerinin halk kltr ve etnografsine dair verilere baklrsa, bu halklann ge leneksel dnya grnde canl ve cansz lemler arasnda kesin bir fark konulmad gi bi, lme de hayatn inkan ve hilik olarak baklmamtr. Yeralt karanlk dnyas ve ller saltanat ise baka trl dnlmtr. Ancak hayattan ve

Ol 454

Maskesi

OLUM 11 u vcut olma anlayndan mahrum da grlmemitir. Hilik dncesi v > sonralan ve gelimi kltrel geleneklerde gze arpmaktadr. < | Eski Trkler lmn bir son olmadna, lmden sonra da hayatn v.u olduuna ve ahretin varlna inanrlard. Bu inann kk tarihin ok derinliklerinden gelir. Bu inantan daha eski olan, iyi insanlann ru h u n u n gklere ykseldiine dair inantr. O inana gre, llerin ruh lan bu dnyayla olan ballklann korurlard. M. Kagar, ruhlann ylda bir kez geceleri, saken olduklan yerlere gelip insanlara uradn ya/ lenlerin ruhlannn bu dnyayla ballklann koruduktan inana, Azerbaycan'n baz yrelerindeki "ruh lme" inananda da yaamakta dr, (bale Ruh) Tarih boyunca deiik dinlerle ilikide olmalan, farkl Trk halklarnn lm hakkndaki dncelerinde etkisiz kalmamtr. Kaynaklardan da anlald gibi, Trklerin lmden sonraki hayat. "Cennet" ve "Cehen nem" hakkndaki gr ve dncelerinin tam olarak birbirine balanmamasnn balca sebeplerinden biri de budur. lm hakkndaki en eski ye genel dncelere gre o, ktlk seven ruhlann iiydi. Yakut lara gre lm, cann ackl ruhlar tarafndan yakalanp yenilmesi sonu cunda ortaya kan bir olayd. in kaynaklanndan anlald zere, eski Trklerde, farkl alarda farkl defin yntemleri vard. Ancak Gktrklerin defin trenleri ve yas tutma detleri Oguzlann ve Krgz-Kazaklannkinden daha farkl deildi. Eski Trk defin detlerine gre bazen lyle birlikte defnedilen eyaJann hepsini krarlard. nk br dnyada olan her eyin, bu dnyadakilerin tersi olduu dnlrd ve bu eyalar bu dnyada knlmasyd, br dnyada ona knk ekilde verilecekti. Yas tutmann bir iareti da sa kesme detiydi. Sagaylarda kaydedi len bir dete gre, defin trenini bitirip, eve dnkten sonra lenin kansrin sann ln yansna kadar keserlerdi. "Manas" destannda da bir kaan, kadnlann boadktan sonra, herhalde artk dul kaldklar nn gstergesi olarak salann kestiriyordu. Trklerin yas detlerinden biri de elbiselerin ters giyilmesiydi. Altay dalannda yaayan amanist Trk gebelerinde, kadnlar yas tutarken yedi gn elbiselerini ters gi455

LM yerlerdi. Knm sultanlanndan olan, nl Adil Sultan destannda, anas na at yaklrken onun, elbiselerini ters giyip, alad yazyor. ldkten sonra ruhun yaamaya devam ettiine dair eski Trk inana, destanlara da yansmtr. lm zamannda ruhun bir ku kl nda bedeni terk etmesiyle bal nanlar, ok eski alardan beri Trklerde mevcut olmutur. Orhun yazl abidelerinden de anlald gibi, len kaan ve beylerin ruhlan nn bir ku gibi uarak Tann katna gittiine inanlrd. Bu yzden umak szc islm'n kabulnden sonraki dnemlerde "Cennet" anlamnda kullanlmtr. Altay Trkleri lm zamannda bedeni terk eden ruha "zt" adn vermilerdi. Onlarda lm, doal bir olay gibi karlanmayp, kt ruh lann etkisiyle gerekleen bir durum gibi grnrd. Daha sonralan da baka dinlerin etkisiyle "lm Melei" kavram ortaya gkmtr. Byle ce Erlik de daha sonra "Cehennem Ruhu"na evrilmi ve yeryzne gnderdii "aldaa "lar araalryla insanlann ruhlann] ele geirip, hayatlanna son verdiine inanlmtr. V. Radlov, Krgzlann inannda lm Meleinin alt yz olduunu ve onun souk yznden ekindiklerini yazar. Eski Trklerde lm, byk aalaria kabul edilirdi. Yas tutanlar siyah giyer, salanru keser, yzn yrtar ve atlar okurlard. Yasl adra si yah bayrak aslrd. Ancak len insan ehit dmse, aslan bayrak be yaz olurdu. Kagaylarda, lenin en yaknlannn ellerinde kadn earbyla lmn nnde dansetmeleri de Trk dncesinde lmn bir son ve hilik olmadn gsteriyor, {bale Yu) En eski mitolojik inanlarda lm sredne, yenilemenin ve gcn kayna gibi baklmtr. Azerbaycanllarda lnn ykand tahtann stnden geirilen ksr kadnn ocuu olacana dair inan, bu mito lojik inanlarla bal olmaldr. Sihirli hikyelerde ise lm, yeniden g toplamay sembolize etmitir. Bu inann, kta len doann g toplayarak yazda tekrar canlanmasna dair mitolojik grle yaknl vardr. Kpek uluduu zaman ban hangi eve doru tutsayd, o evden l kacana nanlrd. Gkyznden bir yldzn kaymas da birinin ld anlamna gelirdi. Ryada aaan dmesini grmek, lm veya
456

LMDEN K A M A gstergesi olarak yorumlanrd. Anadolu airetlerinde, yerleik hayata geen- r kyasta llerin mezarlanna o kadar derin Ut -.ivgi gsterilmeyip. bir iki yldan sonra mr/an yok olmas, ahret dnyasna ball kn az olmasndan kaynaklanyordu. Bu duM m < ganin ritmiyle yaadna gre ahretle g < Iri o kadar ball olamayan topluluklar ara lnla sk rastlanan bir durumdur. orlardaki amanlar, doum detlerine knmadklan gibi. yas trenleri ve lm Alicilerine de kanmazlard. Tokalarn inanana gre de bir insan ldkten on gn sonra. Erlik I tann saltanatna gnderilirdi. Mitolojik metinlere gre. yakalanp sakla nlan cin, brakld zaman, "Benden lmn Mezar Ta Olarak Kullanlan Balbal ilacn sormak hibirinizin aklna gelmedi!" der mi. Bu, lm mitolojeminin anlalmas bak mndan nemli olabilir. Arkaik cemiyetlerin hayatndaki en nemli olaylardan olan inisiasiya trenlerinin de balca ad, sembolik lm addr.
.1 Milisin

LMDEN KAMA: Trk etnik-kltrel geleneinde mitolojik kaynak l bir motif. lmden kama motifi, lmle mcadele ve lmszlk araylaryla ayn noktada birleir. Bazen de uzun mrllk yerine ge er, ilk aman olarak dnldnden, lmsz olduuna da nanlan Korkut Ata ile ilgili bir rivayete gre, Tann ona uykusunda. "Sen kendin lm arzulayana kadar yaayacaksn!" der. lmden kamann klasik bir ekli Korkut Ata'nn adyla baldr. O, ulu aman, evliya ve bahlann piridir. Tannm Kazak yazarlarndan . Velihanov da Korkut'un lmden kamadna aret ederek onu aman olarak adlandrrd. Ya zara gre, "islm tarafindan kabul edilmeyen lmden kama motifi, aman halklan efsanelerinin daim motiflerinden birini oluturur." 457

LP-DRLME Trk mitolojik geleneinde de ilk amanlar kumsuz olarak d nlmler. Bu. Ulu Ana mitolojik btncllnden geliyor. Krgzlar da da ilk aman hakknda buna benzer inanlar var. Onlar, gklerde doduklanna inanlan ilk amanlann lmsz olduklanna inanmlar. Daha sonralan bu lmszlk motifi, tp-dirilmeye, lmden kama ya, lmszlk aramaya ve uzun milk motiflerine dnmtr. lmden kama motifi. Trk efsane geleneinde mitolojik an klt rel kahramannn ilevini yerine getiren Krolu'nun adyla ilintilendirilm itir. lmden kama motifi. Mslmanl kabul etmi Trk halklannda da Adem'in adryla illntilendirilmitir. Yaklak 20. yzyln ortalannda Kuzey Azerbaycan'n bat blgesinde yaayan Trkler arasnda byle bir rivayet vard: "Adem Ata bin yl yaamtr ve bunun iin ok koca man olan Adem Ata, adm attnda bir aya douda bir aya batda olurmu. Bu yzden de Azrail onu yakalayamyormu." Bu rivayette lmden kama olay, ilk insan ve ilk lml olarak bilinen Adem Ata'nn adryla ilikilendirilir. LP-DRLME: lp-dirilme bir mitolojem olarak ou zaman arala rnda mantk ba olamayan olaylar dizisinden ibaret olup. kabullenmi hazr metin paralan olmayan ritel kaynakl tm oyunlarda mevcuttur. Gelenein ynelttii eski bayramlardan kalma bu oyunlar tm dier kitlesel oyun-yinler gibi dirilik bolluk ve bereketi sembolize ediyor. Eski n Asya, Merkezi Asya ve Sibirya'da lp-dirilen samanlarla ilgili tantanal trenler yaplrd. Bu trenler, bolluk ve bereket koruyucusu olan Ulu Ana'ya tapnn bir ifadesiydi. Trk iirsel mitolojik dnya grnde yaratln dzeni ve hayatin ebedlii dncesi, btn durumlarda lp-dirilmeter eklinde kabul edilmitir. Bu yzden de doann her kta lp. yazda dirilmesi sz ck anlamnda kavranlrd. Bu bakmdan gnein ve ayn her gn ba tp, yeniden dogmasn mltologlar lp-dirilmenin baka bir ynyle llintilendiriyoriard. Bugnk bilimsel-teorik dnce de lm hayatrn zrtt gibi deil, onun aynlmaz bir yz olarak kabul eder. Yaratl, lm ve lmn 458

LP-DRLME u .i. M/ . l.-v.undr lenin yerine annda bir dieri gelir ve bu sonsuza ..t srer. Bu sre. Alemde kendi kendini yaratmann balca yolu l I ski dnce de yaratl, lp-dirilmeler zinciri gibi grrd. Ilmunla birlikte Tannalk sisteminin balca zelliini oluturduun i I urk kltrel geleneinde lp-dirilmeyle ilgili zengin dnceler /m. m olumutur. Bu bakmdan Bahar Bayram'yla ilgili trenler. Trk . .il kltrel geleneinin ilk sembolizmini en ok koruyarak en az de blmdr. Nevruz ritellerinin sevimli kahraman olan "kosa" motifinin lp-dirilmeyle bal mitolojik sembolizmi de ancak bu gnvlftn nda aklanabilir. Trk halklannn ok sayda mit. efsane ve destan yaplan, ip-dirilme mitoiojemi zerine kurulmutur. Bu moti fin kendisi, inisiasiya zellikli ip-dirilme olayna dayanr. nk inisia siya OMp-dMhlM sreci gibi kavranrd. Inlslasfya zamannda gelecein samann sembolik olarak ejderha yutar sonra geri getirirdi. br dn yay sembolize eden ejderhann azndan kurtulan, anormal bir gr ne brnr, en ok da kel olurdu. Sihirli hikayelerde kahramann ~gkier-gelmez"e gnderilirken kel klna girmesinin byle bir tarihi v. m lir: Aftay Trklerinden olan orlann "Kan Pargen" destannn kahra man, aryla birlikte lr. Destann sonunda gklerden gelen bir kz, on larn her ikisini de diriltir. Akabak Trklerinden olan Sagaylann "Kan Mengen" destannda "Kan Mengen'in kz kardei, o ve arkadann ikisine zehir katarak drdn de ldrr. Ancak bir ocuk onlan gle atarak tekrar diriltir. "Kara Baar" adl Sagay destannda, yurduna dnd zaman tm sev diklerinin ldn gren bir ocuktan bahsedilir. Bu ocuk daha son ra yeraltndaki "hudayiar'la savar ve bunun sonucunda sevdikleri tek rar canlanr. Kara Krgzlarn "Er Koay" destannda da dmanlan tara findan ldrlen kahramann a t . karsndaki krk kiryi ldrr ve on dan sonra kahramann karsyla grr ve ona ten atlann dlerini bur nuna koyarsa Er Koay'n dirileceini syler.* "Manas" destannda da len Manas, meleklerin yardmyla dirilir. "Kamlk" lkesine giderken krk arkada zehirlenip lr. Ancak dzelip Mekke'ye doru yola kan Manas'n duasryla krk yiit tekrar dirilir. Destanm iirsel yapsnda yeri olan dua ile diriltme eklindeki bu nan.
459

OTUKEN bir nesneyi yaratmak iin onu adlandrmann gerekli olduuna dair eski inann islam grnne brnm baka bir eklidir. Bu motif, "Kul Mahmut" adl Azerbaycan Trk destannda, llerin ba stnde msra iir okunmas ve her msra bittiinde llerden birinin dirilmesi eklinde korunup kalmtr. "Ak Kbek" destannda da yiit, Yer Ana'dan g almak iin, atyla birlikte kendini mezara gmdrr. Ve bir hafta sonra mezan yeniden atnp kar. Tm bu motifler, Trk destanlanndaki lmszl gstermiyor. Bu anlamda Tannclktaki lp-dirilmeyle kanOnlmamaldr. Aslnda Trk destanlannda lmszlk denilen bir anlay yoktur. Eski Trk iir sel mitolojik dnceyi anlatan rneklerde rastlanan lp-dirilme mitolojemi. Tannaln kalnnsdr. Din-mitolojik bir sistem olan Tannalkta, nemli bir yer tutan lp-dirilme, sonralar amanizm grlerle sarma lanmtr. Ancak mitoloji aratrmadan nn, farkl mitolojik metinler ve halk kltr konularna serpilen bu mitolojemin Tanrclk ve amanizmdeki yerini tamamyla farkl gryor, aralan nda ortaklk bile gr myorlar. Yani, Tannclktaki lp-dirilme. dnya dzeninin teminat ve yaamn dng kavramnn taryrcsdr. Onun amanizmdeki yeri ise ruhlann yardmyla farkl insanlann canlarn alp geri getirmekle onlann hayattann kurtarmak amac tamaktan ibarettir. Bu anlamda amanizmdeki lp-dirilme olay, Tannclktan gelmi olsa bile, buradaki levsel-anlamsal zelliine gre, ondan ak bir ekilde farkllar. TKEN: Eski alarda Trklerin devlet seviyesinde tapt klan kltn ad. Mitolojik Yer Ana btnclnn argmanlarndan biridir. Eski Trk lerin din inanlanndan bahseden in kaynaklan nda "tken", kurt bal bir varlk olarak verilir. Umay'la birliktelii fikrine dayanarak onu kadn ana biiminde betimlemiler. Tuvallar son zamanlara kadar bu kltn bir kalnts olarak Byk Yenisey'in yukansnda bulunan Udagan zirvesine taparlard. Tuva avalan "tken" hakknda ark bile syler lerdi. 8. yzyla ait Orhun yaz lan nda adna "tken Y" eklinde rastla nan ve sakral ierik tad ak olan "tken", eski Trklerin gznde kutsal bir yer olmutur. Kl ligin, Bilge Han ve Tonyukuk yazlannda 460

TKEN M "kon", lke ad olarak grlr:"Trk hakan tken ormannda otu rursa, lkede znt yaanmaz... teken de oturursan, ebed olarak devleti elinde tutacaksn!" Gktrklerden hakanl alan Uygurlarda da Keken", Budizm ve Maniheydlik'teki kutsal ierikli anlaylar arasn< l kutsal vatan sembol gibi korunmutur. M. Kagar ve Y. Has Hacib'den sonra, Tk kltrnden bahseden I hm eserlerinde artk bu ada rastlanmyor. M. Kagar, "teken" ad hakknda "Uygur ili yakn lan nda, Tatar bozkriannda bir yer ad" de mekle yetiniyor. L. P. Potapov'un fikrine gre, Yenisey yukan blgesin * imdi de yaamakta olan "Utugen" adnda bir dag etei var. Eski < lukler oray terk ederek Altay'a gm ve bu kutsal ad da kendilertyle tayarak baka bir da adlandrmlar. Gerekten de eski Trkler - ly., yurdun koruyucusu sayar, tapt klan dan adn da sakral anlaml teken" koyarlard. Dan byle bir zellii, Altay Trkleri arasnda l .ummutur. Altay Trkleri taptklan daa, yaadklan yurdun koruyu< usu ve boyun hamisi gzyle bakarlard. Klt ierikli "teken" iradesine, Yakut amanlannn dilinde de rastlanr. Ata-baba kurallaryla ya amann kat taraftan olan yal insanlann kullandktan eski bir deyim olan, "tgen reydin, sah saraydin!" irade sinde de bu ada rastlanr. Anlam "brak Yer Ruhu olan tgen'in ken disi eksin. Brak Sah Tann's kendisi korusun!" olan bu fade korkun bir felaketin beklendiini gsterir. Buradaki "tgen", "Sah" ile birlikte Ya kutlarda en ulu ilh gc ifade ediyor. Bu deyime 20. yzyln ilk d nemlerine kadar Yakutlar arasnda yalnz tutucu insanlann dilinde rast lamak mmknd. Yakutlar, din iirlerinde de yer anlayn genelde "tgen" szyle rade etmiler. Bu szck onlarda aynca eytan ruh Abaas'nn yaad yer olan yeralt dnyas ve Cehennem anlamnda da kul lan Imtjr. Baz aratrmaclara gre bu ad, Moolca'da "Yer ilahesi" anlam ta r. in salnamelerinden Hunlar ve Tukyulann yere kurban verdikleri anlalr. Polo Karpini ve Marko Polo gibi gezginlerin verdikleri bilgilere gre, Moollar, Cengiz Han zamannda Yer llahesi'ni ok aziz tutarlar d. "Moollarn Gizli Tarihi'nde Cengiz Han. amuk ve Torul Han'a yle der, "gkyznn ve yerin yardmyla, gcm artt. Gl Tan461
1

TKEN n'nn takdiriyle, ad aldm. Anamz tgen bize yol gsterdi ve bizler buraya geldik." Son zamanlara kadar "tken" civan nda yasayan Moollar, buray eskiden yasayan Trkler gibi kutsal sayp "tgn Tengri" (tken Tann) adyla anmlar. totomoollarda (Moollann tredigi ilk toplulukta) "Utgen", Yer lahesi Ulu Anann adn bildirirdi. Mool-Buryat bilim adam D. Banzarov'un verdii bilgiye gre. "tigin" veya "Itgen", Mogoarda bir yer tanrs, daha dorusu bir yer ruhunun addr. Mogokada genellikle Yer lahesi Etgen'in adyla bal olan ve sonraki ge leneklerde Ergenekon olarak geen "tken". Trk ve Mool halklan nn ana yurdunu bildirilmi. "tken", Buryatlarda da bir klt olarak Yer llahesi'yle ilikilendirilip, Yer Tann's saylrd. Geleneksel inanlara sadk kalan Tibetliler, "Odegun" adndaki daa ulu ata gibi taparlard. "tken"in ataerkil dnemlerde atee tapmadan ortaya gktn savunanlar da vardr. Ataerkil dnemlerde Ocak Ruhunun kadn gr nmnde betimlenmesi ve Trk-Mogol halklarnda kadn amana "Udagan" (Udagan-Otagan) adnn verilmesi, byle bir fikrin oluma snda phesiz etkili olmutur. "tken" kavram daha sonralan, Da Ruhu olarak dnlen "Adagan" veya "Atagan"a evrilmitir. Atagan. AJtay'm Soyon ve dier taifelerinin tapOklan dan adyd. Orman Ruhu. mitolojik Ulu Ana'nn izlerini tard. Yakut dili ivele rinde Orman Ruhu'nun "Utugen Kaan" adn tamas rastlant deil ve dorudan mitolojik dncenin bir gstergesidir. Bu adn bir baka yo rumu da taife veya araziyi koruyan varlk olarak kmza kar. Bu yo rum, Trk halklannn eski mitolojik inanlan nda Da Hamisi'yle Ate Hamisi'nin bir olduu dncesine dayanr. Ate ve ocakla lgili oldu u dnlerek bu ad "Od Han" ve "Od yesi" eklinde de anlamlandnrlar. V. Tomsen, Trk halklannn ynettii lke ve Uygur airetlerinden birinin adnda "Utikan" eklinde rastlanan bu ad iin, "gerek anlam nn karanlk olup, bilinmesinin de ok nemli olmadm" yazar. Ancak "tken" adnn "duk-zk" (tk-ig) kknden olup, mekan bildiren "ken-kan" eklenmesiyle olumasn da bildirir ve bunun kant olarak Tann ya verilen kurban treninin eski Trklerin kutsal bildikleri dada
462

TKEN W h ln gsterir. O. Orhun abidelerini okurken. Uygurca "dk-duk". Al.v dilinde "itk", Yakuta "tk" ve Abakan dilinde "zk" gibi bu kav unu g z nnde bulundurarak. "Ben Idug'u her yerde "nur yzl. kKl" veya "aziz" diye tercme ederim. Dag veya eme adlarna ek lendii zaman da o vereler gerek anlamda bir kutsalla sahip olma-LH da kutsal varlklara kar gsterilen sayg yznden, bu yerlerin de .iyi M derecede sayg ile anlmasmm gerekli olduunu dnrm" de mektedir. Gerekten de eski Trk dncesindeki yer adlan bu yerlerin kuru .liKan ok. orann iyesi olan ruhun adn bildirirdi. Yer Ruhunu bildim bu mitolojik terimi, baz Trkologlar Trk kkenli fiilden treme sayarlar. "tken" ad ki blmden oluur: "duk-dk" ve "-kan/-gan." Yani lakan unvan olan Tengri + Kaan"n kank bir sz ekline dp, lengrikan" olmas gibi, "tken" de "duk-tk" sznn sessel versi yonu olan "tk-utuk" kkne "kaan-kan" eklenmesinden "tk + ka m" eklinde olumutur. Byle bir yorum, adn mitolojik sembolizmi ne de uygun dmektedir. Ulu Ana btnclnn taycs olan varlklardan biri gibi grnen .- manlar da daha sonralar "tken" adyla anlmlar. Yakutlarda kadn samana verilen "Udugan" ad da amann Ulu Yer Ana'y sembolize etii'.'.ni gsterir. Birok aratrmac, bu ad Moolca'da "kadn aman" demek olan "udagan" szyle ayn dnmler. Babumame'de kay dedilen "Atie Bah" ile "tken" arasnda paralellik grnr. Biroktannn Tanrclkta sistem yarana bir anlay gibi grdkleri "tken"in. eski Trk mitolojik dnya modelindeki bir benzeri de Umay olmutur.

463

p
PAPAY: skit mitolojisindeki yedi ilh varlktan biri. Herodot. eski Iskitlerden (Sakalardan) bahsettii zaman, kendi Zeus'lanna "Papay" dedik lerini yazryor. Iskitlerde "Papay" ad, onun kans olarak olaanst g lere sahip varlklarn arasnda bulunan, "Api" adyla birlikte kullanlr. Herodot'a gre Targitay da bu yer ruhu Api'nin oludur. skit hkmdan "Papay" bir cet bilip, kutsal bir varlk gibi tapmtr. "Papay" motifi, ilevsel bakmdan gk ruhlanna uygun gelir. Evren bilimi yapsnda ise evrenin st kat olan yeryzn, baka bir deyile dnya katn temsil eder. "Papay" ad "baba" eklinde yorumlanr. "Ba ba" szcnn eitli Trk dillerinde "ulu ata" eklinde korunup kal mas ve dier verileri gz nne alan aratrmaclar, eski Trk dillerinde "Papay" adnn ykseklik bildiren szck gibi kullanldn kaydediyor lar. uvalarda Yldnm Tann'sna verilen "Papay Tura" ad da "Papay" kavramnn dnyann yukan katyla bal mitolojik anlamsallgna bir l de agklk getirebilir. PARMAK OCUK (PARMAK BOYDA OLAN): /Mitolojik tabiatl bir varlk.

Hakknda geni bilgi olmadndan, lk mitolojik anlamn ortaya karmak zordur. Bununla birlikte, bu motifin, bereket ve bolluk anlam tad sylenebilir. Bu varlk, birok Trk halklannn hikyelerinde, "Irkeyel". "Ilkeyer", "Irkenek", "ErkejeeT, "Ekejey", "Erkejeir ve benzeri adlarla bilinir. Bu adlara, Sibirya Trklerinin hikye ve destan kahraman olan. "IrkekErkek" gibi, kahramanlann ad lan nda da rastlanr. Bu szckler, parmak anlamn irade eder. Yani "Emek", "Parmak boyunda insan" demektir. Altay Trklerinin inanna gre, insan ruhu ba parmakta olur. Bir
465

PAYAT Azerbaycan hikayesinde kahraman, eytan huylu kzn parman ke since kz lr. Bu ruhun parmakta olmas inancyla balantldr. br dnyaya zg insanlann, kk insancklar halinde -rnein, parmak boyunda olan gibi- olduuna dair gr ise Trk halklannn hepsinde vardr. aman sylemlerine gre. yuvada eitim alan aman, kanatt ceylann gsnden st emdike boyu kjsalr. Bylece, boyu bir kan, en sonunda da parmak kadar kalr. R. Ahmetyanov. bu szc, ayn zamanda "obaniegi" ile bal olarak kullanp, onu eski gr lerle aklryor. Bu grlere gre, bu iekte, parmak boyunda olan, bir kahraman gizlenirmi. PAYAT: (bak: Bayat) PAYNE: Altay'n kuzeyinde yaayan Kumandinlerde boyun koruyucu ruhunun ad. Payne ruhuna kurban verilmesi, bu rkn geleneksel inanlann. dnya hakkndaki dncelerini ve son olarak tarihi hafzasn aktaran bir riteldir. Bu ritel. "Payne Payram" (Payne Bayram) adn tar. Kumandinler "Payne" ruhuna at kurban verirlerdi. Eski Kumand inle rin dncesine gre, her insan doutan, lme kadar koruyan "May-May Enezi" (Humay-Umay Ana) adnda bir ruh var. Ayn ekilde her boyun refahn dnen, nerede yayorsa yaasn bu boya men sup herkesin derdine koan ve onu azar beldan koruyan bir ruh var. Yal Kumandinler ayn soydan geldikleri tm soydalann tanrlard. Ancak onlann kalplerindeki birlik ve beraberlik duygusunu sadece rk sal rivayetler deil, yin-trenler, zellikle de "Payne" ruhu adna yap lan at kurban etme trenleri uyandnrd. Bayramn yaplaca konusunda nceden herkese, zellikle de bo yun yal lan na haber verilirdi. nk altm yan zerindeki yallann bayrama katlmas artt. Son dnemlere kadar Azerbaycan'n baz bl gelerinde Bahar Bayramnda birbirini seven kz-erkekler birbirine iek verirlerdi ve boyun aksakalllan da "dnnz kutlu olsun" diye onla ra dua ederdi. "Payne Payram "da da gen erkekler kz grmeye akar. Burada hem kz, hem erkek taran raz edilmeye allrd. Hatrlatmakta 466

PAYNE vardr ki burada "egzogami" hakimdi ve ayn kemikten gelenler -vlenemezdi. Kumandinler, boyun salaml ve gcnn onu koruyan ruhtan y,-kliine inanrlard. Nfus olarak byk olan soyun "Payne" ruhu da gtt olurdu. Boyun koruyucu ruhu olan "Payne"nin ilevleri de cddukfarklyd. O. hem boyun madd refah iin alr, hem de soyun nlusunun artmn salamakla urard. Aakl amanlar ve onlann ruhla r, boya mensup insanlann hayat gcn (kutunu) alabilirlerdi. "Pay ne" ruhu onlara kar da dayanrd. O, yardmcs olan "OdEz" (Ate K I I I K I ) ile birlikte, boya mensup insanlann evlerine ackl aman lann gir mesini engellerdi.
vr.u

Boya mensup amanlann gleri. "Payne"nin gcyle llrd. Y.tni eer bir boyun insanlan arasnda rahatszlanan ve hastalann yok I M ' veya ten says ok az ise boyun koruyucu ruhunun gl okluu .ulamna gelirdi. "Paynezi Payram", btn Kumandn boylannn haya lnda olduka nemli bir olayd. Ritelin balca blm olan "Payne" ruhuna at kurban edilmesi ve ruhun doyurulmas trenine sadece o boy ve komu boytann yalfan katlabilirdi. Bayramdaki balca figr, boyun ulu samanyd. Koruyucu ruhla boy arasndaki ball da o ku rarda amann bu trende giymesi iin, zel bir giysisi yoktu ancak apkasnn stne eitli ku tyleri takard. apkaya taklan Karanku ty. lgenin aman ve ruhlan ryi karlamas iindi. Ackl ruhlan kor kutmak iin de amann giysisinin kol lan na kurt veya ay trnaklan gibi nesneler dikilirdi. Beline balad kuak da onun uan halisiydi ve git tii yolu sembolize ediyordu. Byle bir amann yolunu hibir aakl ruh kesemezdi. Bu kt ruhlarla sava iin, o boya zg kla da vard. "Payne" ruhuna verilecek kurban olarak beyaz bir at nceden seilir ve drt yana kadar iyice beslenirdi. Tren iin en uygun zaman ayn hilal eklinde olduu zamand. Byle bir zamanda trenin yapla ca kayn aacnn dibinde boyun tm aile liderleri toplanrd. Kurban kesilecek at sakin durduu zaman, gelecek bir yl, boyun sakin geire cei anlamna gelirdi. Kendi yardma ruhlarn aran aman, transa geer, ardndan boyun kutsal da ruhlanndan grd destekle Ku day lgen'e doru yol alrd. Her bir Kumandin, evin iinde bir yere 467

PAYNE "Payne" ruhunun sembol olarak nazar boncuu asar ve bylece bo yun ulu ruhu "Payne"nin o evde kalacana inanlrd. Her ava. kurban kesilen beyaz atn derisinden bir parann yannda bulundurulmasn is terdi. Bu, onu ve kutunu, aakl ruhlardan korurdu. Trenin sonlarna doru aman, ata ruhlann duasn boyun aksakal llanna getirirdi. Sonra boyun talihini haber verip, gelecekte onu neyin beklediini anlatrd. O boya ne bellarn geldiini ve hangi belann hangi sutan dolay geldiini de anlatrd. Ulu Kuday lgenden en nemli nasihat, aman araalgryla boyun koruyucusu "Payne" ruhuna verilirdi. O buyurdu ki. boya mensup her bir aile iin daha fazla kayg lansn. Bu ilemden sonra ata ruhlannn leminden aynlp, yere dnen aman (ruhu), "Payne" ruhuyla konumaya balar ve onun g verme si iin lgen ve atalann ruhlanndan izin aldn syler. "Payne" ruhu da aman araalgryla. o boyun tm fertlerini daha fazla koruyacana sz verir ve herkesin rahat yaamasn ister. Bu bayram, bazen birka komu boyun koruyucu ruhlan erefine de yaplabilirdi. Bu bayram yaps itibariyle birka aamadan ibaret kan k bir etnik kltr olayyd. Ancak bazr aratrmaalara gre. bu tren o ka dar da eski Trk ritellerini hatrlatmyor ve dier Sayan-Altay halklan nn kurban meras m leriyle sadece grnrde bir yaknl var. Arkaik bir figr olan. "Payne" ad, ne kadar eski btnclden gelen ve Tk din-mitolojik dnya grnde byk yer tutan "Umay" ad nn "May ene" ekline ahenk asndan benzese de aratrmaalara g re bu sadece grnrdeki bir benzerliktir. Kumandinlerin manev klt ryle bal aratrmalarda, bu topluluun "Payne" ve "May ene" motif lerinin ak bir ekilde birbirinden aynldndan bahsediyor. Bu adn Yakutlardaki "Baayana" ruhuyla belirli bir yaknl olabilme olasl daha gldr. stelik bu motiflerin her ikisinde de bolluk ve bereket kav ram lan ak bir ekilde ifadelerini bulmulardr. "Payne" ruhuyla bal bir riteide eski kl kltnn izleri de ak bir ekilde grlr. "Payne Bayram" mitolojik anlamsallgna gre be reket ve bolluk kavramlaryla baldr. Eski Trk din-mitolojik inan sis teminin balca dayanaklarndan olan ata ruhlanna tapma ise bu tre nin kendi ieriinden kaynaklanmaktadr.
468

PER H * . Ahska Trklerinde harabelerle ilgi eski dncelere bal olarak yalatlm bir anlay. Harabeler de kalecik, maara, deirmen ve bunU M Kiuer mekanlar gibi doayla uygarlk arasndaki snra yerleerek, -itnya dzeninin bozulduu yer olarak dnlmtr. Byle yerler yryt.ui glerin elinde olduu iin. o yerlere kar bir korku vardr. Bu v.ln M-I>ef>lerden dolay, Ahska Trkleri harabelere "peg" deyip, "sa l" (sahipli) yer ve korkun mekan olarak grrler. "Saabli" szc, bu yerleri cin veya eytanlann sahiplendiini gsteriyor. Onun iin de m arprnaan diye geceler oralara gidilmezdi, birou korkun yer oia.k t.nnan ve "pegler" denilen bu yerlerde, rivayete gre, klar yanar ve gece karanlndan sabah na kadar mzik sesi gelirmi. Halk inanndan byle sesler, cinlerin toplanmasnn iaretiydi. PER: Trk halklannn mitolojik dncelerinde kald mekan Kaf da larak gsterilen, bazen aakl, bazense hayrsever gibi betimlenen ruh lara verilen genel ad. "Peri", evrensel bir varlk gibi halk kltr ve milolojik sistemde geni yaylm bir motiftir. "Krolu" efsanesinin kah<iman karsn periler lkesinden getirir. Dede Korkut Ouznamelenne gre de eytan gleri temsil eden Tepegz, kanat kanata balayp uan ve pnara konan su ruhlarnn peri kzyla olan evliliinden do mutur. Efsanev halk kltr metinlerinde ve aman mitolojisinde adlanna sk sk rastlanan periler, deiken tabiatllar ve gvercin, ahin veya y lan gibi hayvanlann klna girebilirler. Giydiklerinde grnmez olduklan sihirli gmlekleri var. nana gre gkleri dolaabilirler. nsanlan kanp gtren bu varlklardan yiliksever olanlar gzel kz, aakllan ise ih tiyar kan grnmnde betimlenir. nlerin bireysel olarak adlan olmu yordu, ancak perilerin "Sleyman Peri", "Yldz Peri" gibi kendi adlan vard. "Peri" szc Fars dilinde "grnmeyen, gizli g" anlamn ifade eder. Ancak bu ad altnda dnlen mitolojik varlklarla, Avesta'daki kt g olarak gsterilen ve insanlan kanp yoldan g karan periler arasnda balant kurmak doru deil. eytani bir karakter gibi ad sadece Fars halklannn mitolojisinde ge469

PR en "peri" ruhuna baz Trk halklannn hikayelerinde motif eklinde rastlanabilir. Ancak dierlerinde, rnein hJogaylarda o. halk inanla nyla bal bir varlktr. nana gre insanlar, "peri'yi kendileri iin al maya zorlayabilirler. Rivayetlerde onunla sadece akamlan karlalabi leceinden bahsediliyor. Perilerin olduu yerlerde cinlerin grnmeye bile cesareti olmaz. Bir Kazak bahiinin tambur alp okuduu. "eytan baka, cin bakaperl baka, cin baka-her birisi bir baka" szlerden de grnyor ki, en gl Bahlar. cinleri ve eytanlan perilerden aynriard. "Peri" ba zen de sadece aakl ruh gibi anlamlandnlmtr. Baz mitolojik metin lerde Albast bile peri olarak veriliyor. "Periler" ayn zamanda sakral zellikler tarlar. Orta Asya amanist trlerinin inanlannda bazen "periler", en iyi ruhlar olarak saylmlar. Trkistan amanlan kamlk yaptklar zaman yardm etsinler diye, beyaz giyimli olarak dndkleri bu cisimsiz varklan, yani perileri agnrlard. Orta Asya'nn Trkmen-Ozbek amanlannn tadktan adlardan biri de "Perihan" adyd ve aakl ruhlarla mcadele eden samanlara verilir di. Aratirmaalar bu ad, "peri" szcyle ilintilendiriyorlar. Onun an lam "perileri aran" demektir. Uyguriarda da aman seansna "peri oynatma" ad verilirdi. Trk halklannn birok efsane ve hikayesinde gvercin klndan in san klna girebilen peri kzlannn insanoluyla evlilii konusu geni bir ekilde yaylmtr. Baz Trk mitolojik metinlerinde "su perileri" ola rak tanmlanan periler, Su yesi izgilerini tar ve suyla baldr. Volga boyu Tk halklanndaki periler, dev motifine olduka yaknlar ve hatta bazen birleebilir. PR: Gze grnmez varlklann Trk halklannda tad ok sayda ad dan biri. Korkut Ata'nn da bahlann pri olduu sylenir. Evliya ve ko ruyucu ruh kavramlarna ok yakndr ve aslnda evliya inanann slm'a kadarki iradesidir. "eyh"e yakrn bir anlam ierir. Sofilikte doru yol gsteren insanlar bu adla tannrd. Bu mefhum, farkl Trk halklann da "kayp eren" ve "pirlerim" eklinde de kullanlr.
470

PORHAN "Pir" szcnn Azerbaycan Trkesinde bir de "ocak" anlam v. |5u anlam, onun evliya inancnn iradesi olmasyla dorudan ba.miKr. Geleneksel halk dncesinde "prler" le ilgili ok sayda m. w n, yaamaktadr. rnein, prden aa knp eve getirmezler, yoksa pr" sahibi btn evi atee verir. Kubdaki Baba danda "da imlerinden" olan "Hazreti Baba" piri, o da yedi kez ziyaret edeni, Mekke ziyaretinden muaf eder. Tm bunlarla birlikte dier Trk halklanndan olan Tatar-Miarlann mitolojik dncelerinde "pr" adrnda bir aakl ruh motifi bulunur, ina n. gre bu prler insann akln bandan alp, deli edebilirdi. Bu pirlerden kurtulmak iin yol aynmnda onlara kurban kesmek gere kiyordu. "Biura" ve "urale", bu perilerin deiik ekilleriydi, (bak Kayberen) PORHAN: Trkmen-Gklenlerde amann tad ad. Onun kamlk yapmasna ise bu dilde "oyun" denilirdi. Onlann amanlar gibi bahalk yapabileceklerine ve dn-ervah ordusuyla arparak aakl ruhlar yzn den hastalanan nsanlan tedavi edebileceklerine inanlmtr. Bu dnervah ordusunu onlardan baka hi kimse gremezdi. nana gre onun "yoldal" denilen yanma ruhu da olmaldr. "Porhan'n yardma lan olan dnlerin de padiahlar var. nlerin gelme si i'n, "porhan" nce onlann padiah lan n armaldr. "Porhanlann" anlatt klan na gre, cinlerin sahteleri da olabilir. "Porhan", "yetiin!" di ye ard nlerine "Kara dn", "Beyaz dn" ve "San dn" gibi adlar vermiti. Baz yerlerde "porhan". kamlk yapmadan nce, cara. Tor nan snamak isteyen, ona inanmayan, en iyisi gelmesin!" diye car e kerdi. "Porhan" olmak, renmekle olacak bir ey deildi. nana gre, "Kara Kap" denilen bir yer varm. Deli birini dzelmesi iin oraya g trdklerinde, evliya ona hayr duas da etmi ise bu insan "porhan" olabilirmi. aman treni "Kara y" denilen yerde yaplrd. O zaman cara k y dolap, "Ykln yatn. le, bayra kmayn. Kyde ruhlar dolayor. nsan arpabilirler!" derdi. Kamlk trenine katlmak iin abdest alnma471

PURA-PURA

KAN

s artt. Tornan", abdest almam birini trenden kovard. Gnervahlann grlty ok sevdiklerine ve bu grltye geleceklerine inanlrd. "Portan" da bu grltnn altnda coar vecde gelir, elini ko lunu havada oynatrd. Ruhlar geldikten sonra trene geilirdi. "Porhan'dan korkulup, insan deli edebileceine de inanlrd. Anla tlanlara gre, Ianlar ve Ahunlar. cinlerin yolunda gidiyorlar diye. "porhanlara" sayg gstermezler. "Porhanlann" yaptklarn slam'la bir ara da dnemeyen insanlar, onlan sevmezlerdi. "eyh'leri. 'porhanlar"la kartrmaz ve bir tutmazlard. Trkmenlerin bir ksm, gerek gl "porhanlar'n, atalar arasndan gktna inanrlard. Trkmenlerin amana verdikleri bu "porhan" ad. byk ihtimalle. Farsa'da "peri aran" anlamna gelen "perihan" szcnn deimi haildir. PURA-PURA KAN: Altay samanlarnn gkyzne gkmak iin lgen'den aldklar atlarn ad. Bu arJar ou zaman kurt bal olarak be timlenmiler, amanlar kamlk yapOklan zaman bu atlarm araclyla gkyzndeki dnyalara yollanrlard. Bu atlar, aman lan gkyzne gkanrken kt ruhlardan da korurlard. Taz Kaan'n kendisi de amanlann davulunda boynuzlu hayvan olan "Pura" grkeminde anlatlmtr. Szcnn, "kurt" anlamnda olan "br" le ball, baz inan lara gre phe dourmuyor. Altay amanlannn dua ederken kurtlara yz tutmalan, sk rastlanan bir olayd. amann binip gkyzne gkt atn ruhu olan "Pura". ad lann grece benzerliinden dolay, slam'daki "Burak" adna benzetilmektedir.

47:

R
RTEL: Balca konusu dnyann yaratlmas, eitli kurallan ve topkmsal ortak normlann olumas olup, yaratl srecini canlandran arkk ve geleneksel kltrel olay. Irk varlnn derin anlam, sadece ritHde gncelleryor. nsanlan ayn dnce ve inan birlii erevesinde davran ekilleriyle birletirid bir g olan ritel, onlann yaamna an lam katar. Bu anlamda etnik-kltrel zelliin bir radesi gibi balca de erlerini belirledii etnik-kltrel gelenein ayn anda hafzas konu mundadr. Genetik olan mitolojik metinlerle bal olan ritel. iirsel mi tolojik bilin anda din ve dinsel dnce sisteminin temelini olutur mutur. Bunun iin kltrn temelinin de ritel kaynakl olduu sy lenmitir. "RrteTin mefhumu "tren" ve "yin" kavramlaryla ayn olsa da bilimsel metinlerde uluslararas konumda olan bir terim gibi "yin" ve "tren'den daha ok kullanlmaktadr. Ritelin aratinlmas. Taylor. Frenzer, Van Gennep, Leng. Freydenberg, Malinovski, Propp, Eliade, Temer, Toporov. Hirs ve Bayburin adlaryla sk balantdadr. nsan ve onu evreleyen lemin daha ok gstergelik kazanma sa yesinde, gstergeler sistemiyle zengin olan ritel. geleneksel kltrn tayclarnn gznde atalardan kalan en byk miras saylmtr. Ge lenekle ilgili kuramlarda da ritel anlay, merkezi bir konuma sahiptir. YaraOlm mitolojik atalar ana ait olunarak, kuaktan kuaa gtr len ritel, anlam itibariyle yaamakta olan rkn temsilcisi gibi, her n san iin bir hayat tarz ve davran modelidir. Kozmoloji ann insan, bir topluluk halinde amann anlam ve amacn ritelde grrd. Ritelde ise en nemli figr, ilk alarda aman yerine de geen, hakann (hkmdar) kendisiydi. Birok aratrmacya gre ritel. dilden daha eskidir ve bunun iin de dilin ritel kkeninden bahsedilebilir. Baz bilim adam lan da onu 473

RTEL

Drt Ks Davul

gzel sanatlarn, bilimin ve felsefenin ilk kayna sayarlar. Etnografiye dair kuramlarda, topluluktaki duygusal etki gcn yaratmakta da ritelin byk rol vardr. Yani, onun psikolojik etkisi, ylp kalm ruhsal enerjinin aa kmasna olanak vermesinden kaynaklanyordu. Kozmogonik ritel. ilk su, kaos. karanlk veya yapsal gei haline geri dnmek yoluyla tkenmi enerjiyi yeniden toparlamak amaa ta mtr. Yok olma tehlikesiyle kar karya kalan rklar, yaayp var olabil menin teminatn madd refahn arnlmasmcla deil, atalar andan kalma yin ve trenlerin kurallarna kaytsz artsz uyulmasnda gr mler. Arkaik ritelln baka bir zellii de onda seyirciliin var olmamas dr. Gelenein her bir taycs, arkaik ritelin katlmcs saylrd. nk rkn gznde dnya dzenini temin etmenin yohj ritelden geerdi. Arkaik cemiyetlerde, tren-ritel le halk kltr arasnda farkllk deil, derin bir yaknlk vard. Geleneklerden gelen ve ritelde yaayan dav ran normlannclan gkmak, geleneksel kltr taycsnn gznde fela ket, mutsuzluk veya bel getirebilirdi. Ritelin esneklii, tren geleneinin zorunlu kouluydu. Tren veya ritel, doas itibariyle esneklie meyillidir. Etnik-kltrel gelenek gibi, yaratclk ierisinde olan bir olayn, doasna en uygun olan da budur. Ritel ok sert bir ekilde kanunlat zaman, topluluun servetine evrilmekten geri kalabilir. Onun iin, ou zaman o. gelenein iinde bir oyuna evrilerek ilk mahiyetinden uzak bir ekilde uzunca bir za474

RUH man V.ISAT. Bazen "rit. v- "oyun" terimleri Lul szckler oia .1 inle kullanlr. Ancak < uk ntk'lin oluumun . l-iKisi kadar sert ol mayan < lyunlarda nemli Mynak saylrlar. Ritel Kee Ota, Bayrak Treni. Ur uyun arasndaki baglTrende YeraJan Davul ve Bayrak ii -Klndan, gl ve Devlet Semboldr. . A' > liilme motifine, nem . i ys. ritel kaynakl tm oyunlarda rastlanr. Ritel, kolektifin hayatnda toplumsal konum deiikliine yol aan dOgum, lm, dn ve Inlsiasiya gibi gei durumlan ve doal felakrfl.'ik' ilgiliydi.-Genellikle herhangi bir gelenekte mevcut olan Ayinnrrn sisteminden temel riteli seip ayrmak mmkndr. Bunun en iyi omei de eski yln gidip, yeni yln geldii takvim trenleridir. Ka. stan evrenin ortaya akmas, eski geleneklerin ounda temel ritelin de I aslca konusunu oluturmutur. Dier trenlerin hepsi, bu temel riluHin deiik versiyonlandr. (bak: Mit ve Ritel) RUH: Din-mitolojik grlerin daim ve en nemli unsurunu, dslmslz ve maddi olmayan inan oluturur. Ruhun varlna inanan olmad bir dini-mitolojik sistem yoktur, ilkel dncede, insann saln etki leyen herhangi bir hastalk veya cidd deiiklik olay, ruhla ilikilendiriliyordu. eytan ruhlardan ounun adlan, hastalklarla balantldr. Dini-mitolojik sistemlerin demonolojik dnceler evresini oluturan ruhlar hakkndaki inanlarla balanan bu varlklara, farkl mitolojik me tinlerde, zellikle de demonolojik dnceleri aktaran mitolojik riva yetlerde rastlanr. Trk mitolojisinde bazen ruhlar ayn ad alanda bir ka tegori olutururlar. rnein, lgenler. erlikler, hudaylar, yayklar, albsLr. teyriler ve benzer kategoriler gibi. Bu ruhlar kategorisinden herhan gi birinin ad. kendi mitolojik sembolizmini oluturduu bir ruhun adn bildirir. 475

RUH Eski Trklerin din inanlarnn temelini Gktn* inan c, atalar klt ve doa glerine olan inan olutururdu. Bu inanca gre doa. gze grnmez gizli glerle doluydu. Ancak bu gizli glere olan inanan yeri, Trk inan siste minde tam olarak belirlenmediin den eski Trklerin o kadar da dindar ruhlu olmadklan, hibir dine iman et meyip, hibir eye ibadet etmedikleri Uygur Betimlemelcrindeki ve stelik inanlannn da ahlki yn Sacayakt Kazanlar olmad gibi iddialann ortaya atlmas mmkn olmutur. Halbuki eski Trk cemiyeti kaynan dinden alan ahlak deerlere byk nem ve rirdi ve byle bir cemiyette de dinle kltrn harmonisinden bahset mek gerekiyor. Bu harmoninin kkleri doa ve varln iinden gelir. Onun temelinde de kinat bir btn olarak kavramak gibi eski dn ceye dayanr. Bu dnceye gre, kainat ruhlarla dolu bir lemdir ve bu ruhlar topraa, suya. atee ve ocaa gsterilen saygnn sembol drler. Ruhlar lemini yaratan bu varlklardan en ok bilinenleri insanlan koruyan ruhlar, atalann ruhlan, boyu-soyu dert ve beldan koruyan ruhlar, hami aman ruhlan, iye denilen sahip ruhlar ve benzeri ruhlar dr. Ruhlar hakkndaki eski dncelerin, doast Ulu Varlk, lk Yarata motifinin de oluumunda rol oynad hakkndaki grlere bilimsel metinlerde sk sk rastlanlr. Din aratrmalanndaki terim ve anlaylann yorumunda deiik yaklamlann karsna gemek iin ne srlm bir fikre gre, dier baz anlaylar gibi, "ruh" terimini brakp, onun yerine de "demon" (eytan) anlayn kullanmak daha uygun olurdu. Aslnda bilimsel metinlerdeki "ruh" terimi, ou zaman doast varlklarn eitli kategorilerini an latmak iin kullanlr. nananlar ve bilincin deiik halleriyle yaayanlar iinse bu ruhlar, hatta cisman olarak mevcutlar ve onlar bu ruhlan ak bir ekilde gzleriyle de grebilirler. Ancak gerekte, ruh lemine bal bu varlklar, dier varlklardan farkl olarak cisim siz varlklar klna gi476

RUH <i| yt. ./v y/Hnmeden mekan ve zaman ierisinde dolaabilirler. Onlar drfthkrn .biatidriar ve bir klktan baka bir kla girebilirler. MHek. piri ve birok adla adlandrlan ruhlar, inana gre bu dnya _u.Uii.in dilini tersine anlarlar. Altayiara gre her bir dan sahibi, rvrsi ve ruhu vardr. . irokogorov'un ok eskilerde syledii fikre gr, < d tgast varlklar mahiyet itibariyle ne iyilikseverdirler, ne de kt lk v*mi Yani bir zamanlar kurbana zarar veren aakl ruhlar, bir zaman M Hini onu rahat brakabilirler. Ayni ekilde normalde nsana zarar ver i M - y n ruhlar, saygszlk grdkleri takdirde veya kurban!klan veril1 MH ligi zamanlarda huylan deiir ve insanlara zarara verebilirler. A. V. AiKthinln yazdna gre. AJtayiar bir ruhun grnn ak bir ekil. tahmin edemtyorlard. rnein Dag Ruhunun kim olduunu, insan m. ku mu, yoksa hayvan m olduunu bilemiyorlard. Adna "AJtay I y( Eezi" denilen varln da insan veya hayvana benzetilecek belli I tal bir areti yoktur. Ancak birok anlata, ormanlarda geceleyen ve nsanlann uykularna giren bu varl kadn grnnde betimlemiler. Btn bilgileri amana yetitiren ruhlardr. Baz grlere gre. a n, mlara yol gsteren iki eit ruh var. Birincisi amann buyruu altn l. olup ona hizmet eden, ikincisi ise daha ok koruyucu ve yardma ilevini yerine getiren ruhlardr. Bunlar, amann ihtryaana gre agnlrlar. 1. D. Hlopina. oriann geleneksel din grleriyle bal olarak, I ntn aman ruhlarnn sadece amann anlad bir dille konutuklarn yazmtr. Baz Krgz bahlan, yardma ruhlanna "ocuklanm" diye hi tap ederlerdi. Birok amann doast varlklar olan koruyucu ruhlan, gk latunlanyd. Ancak bu grler, lurk amanizmini hi de yaygn bir olay gibi gstermiyor. amann ruIrunun br dnyalan dolamasryla bal en eski grleri aktaran de "aman azarna" tu tulan samanla adaynn ruhlarla ten bir ilikisi ve balants yok tur.

Sandk Karan Kt Ruhlar

477

RUH Trk halklar arasnda lmden sonra fkeli ruha fcj evrilme inana da var. Haksz yere ldrlen a manlann ve intihar edenlerin, fkeli ruhlara dn ebileceklerine inanlmtr. Sara ve izofreni gibi hastalklar, ilkel cemi yetlerde ruhlar alemiyle bal olarak dnlr d. Geleneksel kltrlerde, normal hastalklar bi le, hastalk gezdiren ve daha ok hayvan kln da betimlenen ruhlann adryla balanrd. Krgz Trklerinin nanlanna gre, nesnelerin yaratl masnda kesinlikle ruhlar katkda bulunmam lar. Onalar ancak yaratl sreci sona erip, dnya dzene girdikten sonra ortaya kmlar. nana gre insan, hayrsever ruhlar olan iyelere hizmet etmekle hayr kazanr. Mitolojik varlklar olan ruh lar, ayn zamanda insanlarla daim bir temas iin Karasuhruh de olan gze grnmez, gizli doa gleridirler. Onlar bu dnyadaki varlklara olan ballklarn her zaman korurlar. Bu balln bir iradesi, Azerbaycan Trkleri arasndaki "ruh lme" inan anda korunmutur. Bu inanca gre, bir insan durduu yerde hastala nrsa, onu "ruh tutmu"tur. ou zaman insan, len bir yaknnn ruhu tutar. nk onlann gz hl buralardadr. len yaknlann mezarianna gidilmedii zaman ve onlar yad edilmedii zaman, ruhlan gelip, in san tutabilir. Byle durumlarda o ruhun ne istediini renmek iin, hastalanan kiiyi "nah len" kiinin yanna gtrrler. "Ruhu" hastay inceledikten sonra ruhun istedii eyi syler. rnein, ruhun helva is tediini syler ve helva yapp, yedi komuya datmalann nerir. Her kes ruh lemez. nana gre bu yetenek atadan, anadan kalma bir yetenektir. Peygamber, kutsal kitap ve melek anlaylannn olmad eski Trk lerde, yalnz Umay ve onun benzeri ruhlar veya bir baka fadeyle evli ya tipli varlklar olmutur, (bak: Demon; rye; Hami Ruh; Kut-Gut; Mito lojik Varlk)

478

s
SA: Arkaik dnce bakmndan ereme gcn, zellikle de by V.IH n temsil etmitir. Bunun in de baz mitolojik varlklar iin sailk. < nemli bir zelliktir. Trk halk inanlarna gre. Al ruhunun gc. .<.nl.yd. Hatta Al ruhunun Trk hal klan ndaki bir ad da "Sana" (sa r S . K , I I kz) olmutur. Nogay ve Kazaklann inanandaki en byk evliya lar lan biri olan cet ruhu "Baba Trkti at Aziz"in ad da onun sallgna (at) iaret ediyor. Anadolu Trklerinin inannda da halk . -..kl. mnn ryalarna giren ve sonradan Hzr olduu anlalan hayali bir v.ulk vard. Bu varln adna "Sal Dervi" denilirdi. Geleneksel dncelere gre. nsann "can", kana ve gzlere yerl'-,.igi gibi. sata da olabilirdi. Altay destan lan nn birinde kahramann , udmas olan at. dmann cannn sa rgsnde olduunu anlar ve diiyle rgy kopanp alrr. Trk hal klan etnografisinde de san kesilmesi ayinsel zelliklidir. Kesilen salara kar baka bir ilgi de bu yzdendir. rnein. Sibirya'nn Trk haJklanndan olan Telengiterde sa kesildikten sonra, kt ruhlar tfrp almasn diye, ya yaklr ya da saklanrd. Yoksa sap kesilmi kii Ivstaianrd. Krgzlarda da kesilen salan zel bir kaygyla gizlerlerdi. Baz aratirmaalar buna. geleneksel kltrn kendi doasndan kayvklanan bir i dinamizm olarak bakyorlar. Yani bizden ncekiler byle yapt iin. biz de byle yapyoruz. Eski alarda san kesilmesi bir tren havasnda seermi. Bu me rasimler ocuklann yetikin veya gen yana girmeleriyle balyd ve bu anlamda arkaik dncede nisiasiya zellik tard. Bu ritel sre, br dnya sahibinin izlerini kabul etmek ve nihayetinde baka birine (.evrilme gibi kavranlmOr. Arkaik dncenin dinamizmleri asndan bu doal bir sre olarak grlr.
479

SA-SOL Sibirya Tatarlarnda bu eski gelenein kalnt lan 20. yzyln balanna kadar korunmutur. Onlar ocuklann kakln dn gnne kadar kesmezlerdi. Bu da san kesilmesinin genlerin hayatnda bir gei aamas olduunu gsterir. Bilimsel edebiyat Urdaki gre gre. eski nisiasiya trenlerindeki semboller unutulup aradan ktktan sonra, bu trenlere ait olan det ve geleneklerden birou, dn trenlerine gemitir. Bylece san kesilmesi arkaik inisiasiya trenlerinde mevcut ol mutur. Aynca V. Propp'un, hikayelerdeki kel motifinin bu eski inisiasi ya trenleriyle bal olduuna dair gr. Trk etnografsinin unsurlan arasnda da kendi iradesini bulur. Sa kesilmesinin yas tutmakla da lgili olduu, tarihsel ve etnografik edebiyatlardan belli oluyor, rnein, Seluklu Sultan Melih ah'n o lunun defin treni iin sfahan'a giden Trkler (Ouzlar), siyah giyinip, salarn kesmilerdi. "Sam kesilsin!" deyimi. Azerbaycan dilinin ar beddualanndan saylr. Eski bir Hun mezannda ipek rtye sanl bir sa rmesinin bulunmas, matem gstergesi ve lye verilen kurban gibi yorumlanabilmekle birlikte, yapsal bir unsur olarak yas trenleriyle eski inisiasiya sreci arasnda ballk olduunu da gsteriyor olabilir. Ger ekten de inisiasiya sreci, arkaik ritel bakmndan "geici lm" ve "lp-dirilmeyi" sembolize ediyordu. San dank veya kank olmas, eytan lemle ballkla birlikte, iirsel mitolojik dnceye gre, seksel-erotik semboller de tamak tadr. SA-SOL: Mitolojik sistemlerde dnyay anlama srecinden baret, balca ikili ztlklardan biri. Mitolojiler ve ritel sistemlerin ounda "sa", olumlu, doru, hayrl, "sol" ise olumsuz zellikler tamtr. Tevrat'ta da Rabb'in sevimli kullannn "sada" oturaca yazar. Sol se her zaman uursuz olann yeri olmutur. Sonraki din inanlarda. Ce hennem'e inen merdivenin hep sola sapt anlatlr. Ademolunun sa a gitmek sterken. eytann onu sola gtrd inana da bu trden dir. San hakim ve yksek, solun ise baml ve aa konumu, doal kklere ve insan organizmasna balanarak aklanyor. 480

SAH Trk mitolojik gelenei erevesinde de dnyay anlamak iin par..ara ayrmaya alrken, sag-sol ztl, en kkl ztlklardan biri olarak I ramza akyor. Bu ztlk, mitolojik dncenin dzene soktuu Trk nryet hayatnn bir i dinamizmi olarak karmza kyor. Sag-sol kriteri. Trk devletilik geleneinde bile temel rol oynamtr ve bu zrdo.n bozulmas devletin dalmaya dogu gideceini gstemitir. Trk halk inanlarnda bir kural olarak "sa" ile bal olan sola oran la bayra yorumlanlm. (Sa din iinin kanmas ve nce sa ayan titremesi gibi) Trk dillerinde de "sa sz", "doru sz" anlamnda kul lanlmtr. Ouz efsane geleneinde Ouz Kaann Gk Krz'ndan doan olu sa tarafinda, Yer Kzndan doan dier olu ise sol tarafnda otururlard. Yine Ouz Kaan'n sa tarafinda oturan, dostu Altun Kaand. Sol tarafna ise dman. "Urum Kaan" yerleirdi. Eski ta devrinin abideleri, sag-sol ztlnn ilk alarda beyaz-siyah renk sembolleriyle gsterildiini onaylamaktadr, (bak Ztlk) SAH: Yakut amanlannn dilende dolaan olduka eski bir deyimde syie denilir: "tgen reydin, Sah saraydin." Bunun anlam, "Brak Yer Ruhu tgen'in kendisi eksin, brak Sahi Tann'nn kendisi koru sun!" demektir. Bu deyime 20. yzyln balannda. Yakutlar arasnda ancak tutucu insanlann dilinde rastlamak mmkn olurdu. Korkun bir bela ve felaketin gzlendii zaman, bu deyim kullanlrd. Q. Ksenofontov'un kanaatine gre. bir zamanlar "tgen" ve "Sah". Yakutiardaki en ulu ilh glerin (en byk ruhlann) adlann bildirirdi. Saka Trkleri arasnda, "Sah" szcnn Tann" anlamnn unutul duundan bu yana ok uzun yllar gemitir. Ancak "SafTn eytan'm olu olduuna dair rivayetler, baz yerlerde hl dolamaktadr. Dilin koruyucu doas sayesinde, yani her szcnn anlamn herhangi bir ekilde korumaya almas ve bu anlamlan kalplatrarak yaatmas sayesinde, "Sah" szcnn ilk anlamsallnda gelen btn ekilleri ni ortaya karmak mmkn olmutur. Yakutiann dilinden sk sk yle bir ifade duymak mmkndr: "Sah bilir." Kii. herhangi bir sorunun karsnda cevap vermekte zorland zaman "Sah bilir" ifadesini kullanr. Onun kar "Allah bilir" szdr.
481

SAHAB Grld gibi burada "Sah" szc bilinaltnda baka bir ekle d nmeden 'Tann. Allah" gibi Ulu Varlk anlamnda kullanlmtr. Bu da onun ilk anlamndan gelir. Bu szcn daha sonraki "eytan" anlam ise Q. Ksenofbntov'un agklamasyla aydnlk kazanabilir. O'na gre, din anlaylann geliimi sonucunda eski zamanda 'Tann" anlam tayan bir merhum, sonraki calarda "eytan" anlam verebilir. Burada szn anlam bakmndan geirdii geliim, anlamsal daralma veya genilemesinin iinde de bel li dinamizmler mevcuttur ve bunlann hibirisi gzden kagnlamaz. Saka Trklerinin dilinde sk sk rastlanan baka bir iradede de "Sah" mefhu mu kullanlrd. Eski grlerin kalnts olan bu deyim "Sah ln!" eklin dedir ve "eytan gtrsn!" anlamna gelir. Buradaki "Sah" szc, yine bilinaltnda ancak bu kez "eytan" olarak karmza kyor. Beltirlerin Gk Tann'ya verdikleri kurban treninde sylenen ilhde: "Ey Teye nahri-keskin talan na (selam olsun) Sah!" denilirdi. Buradaki "Sah" szc, "Amin" yerine kullanlmtr. "Sah" sylendii zaman, sanki tm sesler birleirdi. Ykselen bu seslerde garip bir duygu vard. Sanki gklerin ulu ruhu olan Tann ve dier tm ruhlar bu sesleri duyup, dinli yorlard. Bu durum "Sah"n bir klt ierii tamasyla ilgilidir. Onun iin de "Sah" szcnn semav atele ball ve mitolojik Gne Tanns'n bildirmesi hakknda ne srlen grler, dorulanamyor. SAHAB: Dou Anadolu'da yaygn olan bir inanca gre. her evin bir perisi olurdu, onun adna da "sahab" (sahip, iye) denilirdi. Onlar evin temiz tutulmasn isterlerdi. Aksi halde ev halkn cezalandrr o evin bereketini alrlard. Onun ardndan da hastalklar gelmediine inanlrd. Bu inan, ev iyesiyle ilgili inanlardan aynlmaz ekildedir. Onun "sahab" adysa, "sahip" szcnn azck deiiklie uram versi yonudur ve anlamsal olarak "iye" anlaynn aynsdr, (bak: rye; Idi-lzi) SARI ENE-SARI ENEY: Kazak Trklerinde Ulu Ana'nn klt ierikli dier bir ad. L. Potapov 1930 ylnda Harezm blgesinde etnografik veriler toplad zaman "San Ene(y)" ve "Albast" denilen iki kadn grnl eytan karakterin varlndan sz ediyor. Bunlardan "Albastlar"! cinler
482

SARI KIZ mul'uu. "San Ene"yi ise melekler grubuna dahil ediyordu. Yazara g- Harezm zbeklerinin geleneksel grlerindeki "San Ene", slm i" "si calarn "Umay Ene" motifinin deiime uram bir eklidir. Bununla birlikte "Umay Ana" motifinin kendisinin de daha arkaik yapl lojik bir btnclden geldii dnlrse, mitolojik sembolizmle rine gre, "San Ene"yi, "Albast", "A Ana" ve "Huu ney" motifleriyle ayn anlam blgesine dahil etmek gerekir, (bak: San Kz) SARI KIZ: Trk mitolojisine ortak inanlardan gelen arkaik yapl bir motif. AnlamsaJ-levsel zellikleri imdilik tam olarak aratn I mam tr. I inik-kltrel sistemde O'nunla bal mitolojik varlklann ilevleri ve anlamlan arasndaki ilikiler, rmcek ana benzer bir ebeke yarat mtr. Kumandin avclk efsanesinde, O'nun adna Tagnng Ezi San Ks" (Dag yesi San Kz) eklinde rastlanr. Doann gizli glerinden i ilan mitolojik bir varlk gibi. Anadolu'dan balayarak Kafkas, Trkistan ve Altay blgelerine kadar yaylm "San Kz" karakterinde bir ruhun varlna inanlrd. Anadolu'da Islama kadarki eski Trk inanlann yaatan Tahtaa K zlba (Trkmen) boylan arasnda "San Kz" adna bal olup, kaynan Trk mitolojisi ve slm inanlanndan alan ok sayda efsane dolamak tadr. Bu efsanelerden birine gre, Hazreti Ali'nin ei Fadime'nin Hasan ve Hseyin adnda oullarndan baka, Kabe'ye k eklinde inen bir de kz varm. Bu, Hazreti Ali'nin nefesinden szlp gelen "San Kz"dr. Tahtaa Trkmenler arasnda "Ali fnn "San Kz"da olduu anlatan bir sz de vardr. Onlann Kabe olarak tamdklan yer, "San Kz"m olduu Kaz Dadr. Kutsal bilinip, evliya olarak grnen "San Kz"m mezan dan zirvesindedir. Bu zirveye trmanrken, yedi yerde dinlendikten sonra, "San Kz"a kavuma anlan yaayan nsanlar, sonsuz heyecan duyarlar. nana gre bu yerleri ziyaret edenler, "San Kz" m "nefes evlad" olurlar. Tm Tahtaa Kzlbalann kutsal bildii "San Kz", her yln belli gn lerinde ziyaret edilir. rnein, Antalya'da bu ziyaret Austosun 23'nde gerekleir. Kzlba Trkmen adrlan, "San Kz" tepesinde bir am aaa ormannn ortasnda yan m ay eklinde kurulur. Orman iin483

SARI KIZ deki bu dini trene katlanlar, "San Kz"n dirildiine, nsanlan saadete kavuturmak iin hayal bir ku olup utuuna ve ormanda dolatna inanrlar. Anadolu'nun bir bucanda, am aalaryla dolu byk bir ormann koruyucusunu "San Kz" olarak bilirlerdi. Bu. onun eskilerde Orman Ruhu veya Orman yesi olarak bilindiini gsterir. Ia dn p, her kalpte yaadna inanlan "San Kz", Trkmen obalannn da koruyucusudur. "San Kz" inannda eski Trk dininin izlerini sezen baz aratrmac lar, onunla Umay ve Ayst arasnda benzerlikler grmekteler. Onlann, "San Kz "la ayn varlklar olduu bile sylenmitir. Bu motifin Lama din olan Budizm'den getii de sylenenler arasndadr. Ancak onunla bal efsaneler, etnografik izgiler ve inanlar, Trk kltrnde geni bir yer tutmaktadr. Ve bu kltr yaatan farkl geleneklerde, sistemli bir ekilde kendini gstemitir. Bunun iin de bu mitolojik varlkla ba l inanlarn herhangi bir baka etnik-kltrel sistemden veya din d nceden alnd fikri, inandrc gelmiyor. Etnik-kltrel deerler dizi sinde kendi anlamsallryia kararlatrlm bir yere sahip olmas, onun arkaik yapl olmasndan kaynaklanyor. Alnma motiflerde ise bu sistemlilik gze arpmaz, Anadolu'nun ehirlerinden olan Afyonkarahisar'dakl insanlar, hey kel grnl "San Kz" adl kayadan ok ey beklerlerdi. O kayann ol duu alanda, yere ivi akarak hastalk ve belalarn orada kalacana ve ifa bulacaklanna inanrlard. Mudurnu'nun da eteklerinde Yazlar de resinden bir az yukanda olan Gencek kynn yaknlannda, "San Kzlar Kayas" adnda bir kaya var. Yerlilerin inanna gre bu kayalarda "San Kz" yaamaktadr. Tekirda'da da pirlerden biri. "San Kz" adn tar. Trkiye'deki Halife adl kyde, kuraklk zamannda "San Kz"m mezan bana gidilirdi. "San Kz" tekkesi denilen yere de insanlar belirli hasta lklardan kurtulmak amacyla giderlerdi. V.Kordlevski'ye gre, "San Kz" ad. slam' kabul edip, bu dinin yolunda savaan "San Kz" adnda bir Hristiyan'n adndan alnm ve deitirilmitir. Bu insann mezan da ayn yerdedir. Ancak bu adm halk etimolojisi asndan yorumlan mas bile, onun temsil ettii mitolojik semboller hakknda bir fikir ver miyor. 484

SARI KIZ Kafkas Trklerinden olan Nogaylann geleneksel nan sistemlerinde "San Kz" adnda mitolojik bir motif vardr. Hatta Nogay hikayelerinden Un "Gn Padiah. San Kz" adm tar. Buradaki cinler saltanatnn da mezarlkta olduu dnlr. Mitolojik sembolizmi ve anlamsal yaps Mkmndan "San Kz'n dnler padiah saylmasryia. Azerbaycan Trk inanlannda Hal Anasnn "Cinler Anas" olarak bilinmesi arasnda bir fark yoktur. Her ikisi de yeralt dnyas ve sular lemi olarak bilinen l ler sal tana tryla balant iindeler. Trk etnik-kltrel sistemi erevesinde "San Kz" daha ok Albast, Hal. Hal Anas ve Alm gibi adlarla daha geni yaylmtr. Kazak ve Krgz bah lan, "San Kz" karakterinde varolduuna inandktan bu mi tolojik motifi Tuv dediin derde derman olan ey San Kz gel!" diye a rrlard. Uraanhay amanlan da dua ederken. "Kayalarda yaayan atl san albast (kz)" diye bir koruyucu ruhu arrlard. Dag iyeleri de "San Kz" grkeminde dnlp, amanlann koruyucu ruhlan arasnda yer alrlard. 20. yzyln etnografik edebiyattan nda verilen bilgilere gre, bahlann birou kendi koruyucu ruhlarn "San Kz" grkeminde betimlerierdi. "San Kz", hatta aman ruhlan arasnda yedi gruba aynim ruhlardan biri olarak dnlmtr. zbek kadn amanlan arsanda kaydedilen bilgiye gre, bir "insana "San Kz" denilerek dokunulursa, o insan gerek bir aman olacaktr. Bununla birlikte baz amanlann dncesinde "San Kz". "Havva Ana"nn dman saylrd. En nemli aman ruhlan dag iyeleriydi. Ka zak ve Krgzlann nanlannda, Al Kans, Hal Anas ve Al kadn deni len varln bir ad da "San Albast"yd. Tm bunlar "San Kz"n dag ru hu olduunu kantlamaktadr. Orta Asya Trklerinin geleneksel inanlanna gre O, derelerde ya ar ve en ok sulara yakn yerlerde grnr. "San Kz"n san elde eden biri. artk onun zerinde hakim olmu saylr. Baz amanlar onla ra ilah g verilme konusunu bile ak bir ekilde "San Kz"la ilintilendiriyoriar. San sal kz grnnde dnld iin. Bat Sibirya Tatarian tarafndan "Sana" adryla da anlan bu varl. Zerefan vadisinde ya ayan zbekler de "San Giz" olarak tanrlar. Eski Tadklerin inannda 485

SARIKAN O, "hayrsever ruhlardan biri" olarak kendine yer edinmitir. Mitoloji deki dier eytan varlklar gibi, "San Kz" hakkndaki dnceler de ok elikilidir. Koy bal amanlannn davullanndaki "San Ks" adl mitolojik varlklar ise yeralt dnyasna ait bilinirlerdi. Tuva halk hikayelerinde de yeralt dnyasnda yaayan yedi {baz yerlerde de dokuz) san kzdan bahsedi lir. Anadolu halk kltr ve halk inarulanndan balayarak Altaylara ka dar, Trk kltr evrelerinden edinilen rnekler, "San Kz"n Trklerin Gk Tann veya Tanrclk dini inanlan sisteminde nemli yeri olup, da ve su kltyle ok yakn ballk iinde olduunu, hatta ou zaman i ie olduunu gstermektedir. SARIKAN: V. Radlov'un Trk Leheleri Szl Snag"na gre, amanist TeeutJardaki bir putun addr. amanizme bal olan bu anlay, bir aya dierinden ksa olan putun adn bildirmitir. Altaylann "Altn Prkan" adl destannda elinde bakr bir denekle yeraltnn dokuzuncu katnda yaayan yedi bal "elbegen"i yardma aran "Sank Kan" adnda bir varlktan sz edilir. Bununla birlikte eski Trkede "ejderha" anlamna geldii yazlan bu szck, Bulgarcada "yin" anlamna gelen "arukan" eklinde kullanlrd. SAYA(CJ): Azerbaycan, Anadolu ve Bat Trakya'nn eitli blgelerinde yaygn olun bir oyunun paras olarak, Trklerin geleneksel dnya g rnde yer tutan bir ruhun ad. "Saya", hayvanclkla uraanlar korur. Eski kltle ball phe dourmayan bu oyun, ritel anlamsal lna gre Balkanlardaki "Cemel" treniyle de yakndan baldr. Hatta bu oyunu yrtenlerden birine "Sayac ba" denilir. Trkiye'nin baz bl gelerinde ise bu tren-oyuna sadece "Saya" denilir. "Saya" oyununun Trk etnik-kltrel sistemine bal baz geleneklerde "Sayac Kosa" ola rak adlanmas da dikkat ekicidir, (bak Ceme! Riteli) Koyunlar dourmaya balad zaman, oban giysisi giymi insan lar, ky ky gezip, "Sayaa Szleri", "Sayaa Trks" veya "Saya Gez mesi" ad verilen bu treni gerekletirirlerdi. "Sayaa enlii'nin gei rildii gn. kuzularn ana kamnda canlandklan gn olarak kabul edilir486

SAYA(CI) i Kodu Kodu" tren-oyununun ayns olan "Saya Gezisi", Azerbay .m n baz yrelerinde "Kosa Kosa" olarak da adlandrlr. Sayaclar ko vun, kei derisine girip, saakl oban apkas ve maske takp, komik . yunlar oynarlard. obanlar da yanlanma birka koyun, kuzu, biraz da ui rn alp "sayalar" okumaya balarlard. Halk inanlannda bir "a n, u duas" deeri tayp "Saya Gezdirme" adyla bilinen trk, ocuk debiyarJanna bile girmitir. nsanlann gznde yksek bir mevkisi ilan "Sayaa". kendini Adem Ata soyundan sayar ve Hazreti Musa'y kutsal pr olarak bilirdi. Sayalann ieriini doann yeniden uyanmas, koyun lann yavrula mas ve rnn bol olma vasfi olutururdu. Bylece, "Sayaa" trenleri bereketli doann verdii rnn bolluunu sembolize ediyordu. Bu tren kaynakl oyun, kendi iinde ok sayda arkaik unsurlar korumu tur. Dansla zenginleen arkaik tipli bu oyunda, canavar, koyun ve kei maskeleri takm oyuncu lann oynadklan rollerden de grnd gibi, doann balangana zg izgileri ak bir eklide korumutur. Bura daki bol gl, sadece uhluk ve komiklik deil, reme, bolluk ve be reketi sembolize eden gl olup, topra etkileyerek ondan bolluk, bereket istemektir. Baka bir deyile verimlilik kavramyla balantldr. Terekem eler arasnda ok yaygn olan bu oyuna btn gebeler ailece katlrd. Oyunun izleyicileri, oyun ilerledike onun oyunculanna dnrlerdi. Bylece bir btnlk havas yaratlm olurdu ve hi kim se kendini baka birinden ayrmazd. Tm bunlar arkaik ritelin unsurian olup. oyunun dirilik, bolluk ve reme sembolize ettiininin gsterge sidir. "Sayaa" oyununu yne,ten, gelenein kendisi dir. Bu oyundaki iir paralannn deimez olduuna inanlrd. Burada oyuncunun kendi becerilerini sergilemesi, sadece ve sadece oyun kuGeyik Avlayan Kartal Motifleri

487

SAYILAR rai lan ierisinde gerekleebilirdi. Oyunun kendi doasndan gelen gl bir ritmi vard. Bu ritim Terekem en in yasam tarznda mevcuttur ve bu yasam doayla uyum iinde saklayan bir g olarak grnr. F. Kerii. bir zamanlar "saya" szcnn "glge" anlamyla birlik te mecaz olarak "hami, koruyucu" an lam lan na geldiini de yazmtr. Bu mecaz anlam onun mitolojik sembolizmini aktarmaya daha yakn duruyor. Sayacln asl vatannn Azerbaycan olduunu kaydeden Prof. A. Oferolu. "Eski Trk aman gelenegr ile ilintilendirdii sayac nn, bir aman tanrs olduu fikrini ileri srmtr. O, Trk halklannn kkn douda aratran kuramlann etkisiyle, "saya" kavramnn kkle rini Mool dilinde "Yaya", "Dz'aya" ve "Dzayagg" eklinde kullanlan Tann" adlannda grr ve "O. nce Al taylara, ardndan ise Anadolu ve Azerbaycan'a, eski kark amanist Trk-Mogol kltr evresinden ya ylarak gelen Tann tipidir" der. Bu szck, "tann, ilah, halik, yaratan" anlamlan rade eden "t'aya" (Koybal ve Kain), "ayag" (or ve Sagay), "yayag" ve Uranhayca'daki "aya" le ayn anlamda kullanlm ve Yakutada "ayaT ve "ayat" ekillerini almtr. D. Banzarov'un anlattna gre, bu varla tapan Mool, "Stme parman sokan, srme kement atan hain dmann gzlerini oyan... Sayaa Tann, sen den saadet diliyorum" diye yakanrd. Bu derin inana gren yazann fik rine gre "Saya", sry her trl beladan ve kt ruhlardan koruyan bir ilah. bir Tann'dr. Eski amanist inana gre. Cengiz Han. gklerin taktiriyie insanlan yaratp, korumas alnna alan bu ruhun emir ve deste iyle dnyaya gelmitir. Hatta efsaneye gre kinatn yaratcs, "Sayaa Han "dr ve baz Trk halklannn inanlannda bir dnem "Yayk Han'n yerine bile gemitir. Sibirya'nn Trk hal klan ansnda mal-hayvan koruyan "Z'ayalar" hakkndaki mitolojik metinler ok yaygndr. Bu varln Mookada da mal-hayvan koruyucusu olarak bilinmesi, onun ilk anlamnn unutulup, arka plana atlmasryla bal olabilir. Altay ve Hakaslarda "yayan", "yayaa". "yayagan", "ayaan", "ayag". "ayakg", "d'ayag" ve "d*ayk" eklinde kullanlp "Yaratan, Yarata" anlam veren bu szck. Saka Trkesindekl "ayn" kavramnn mitolojik anlamna da uygun gelir.

488

SAYILAR SAYILAR: iirsel mitolojik dnce anda, dnyann evrene dn11 >' M iin kullanlan sakral bir aratr. O zamanki evren "saylar" dzeninr ypre biime sokulmutur. Arkaik kltrlerin hepsinde rastlanan kutU "saylardn, eskiden kalma mitolojik inanlar arasnda olduka i nM-mli yeri var. Onlann yeri, tadktan sakral ierie gre deiebilir. < HiK'gin, bir says, anlam itibariyle kaosa kar dayanan paralanmaz bir btn ifade edebilir. En eski kaynaklarda tek tann inan "Bir Teng ri" eklinde ifade edilmesi, dikkate deer bir durumdur. Arkaik dnce, dnyay anlamak iin. O n u paralara ayrrken en ilk ve en kkl ztlklarn temelinde "ki says" na dayanmt. Tm bunlarla birlikte arkaik metinlerde daha ok , yedi, dokuz ve krk sayla rnda byl ve sakral bir gcn olduuna inanlmtr. saysnn efsun zellikli ve mitolojik inanlarla ilgisi, arkaik ritelk ide yaplan Ayinlerin defa tekrarlanmasnda da korunmutur. l yap. istenilen dinamik sre iin ideal modeli oluturur. Dier gele neklerin bir ksmnda olduu gibi baz Trk mitolojik geleneklerde de kiratn dikey dnya modeli, yer, yerst ve yeralt olmak zere karl dnyadan oluuyor. Yatay dnya modelinde ise yukan. orta ve aa olarak yine dnya vardr. Dnya hakkndaki bu gr, raka mna mitolojik inanlarla bal sakral br anlam kazandrmtr. Yakut rrvetinierindeki kahraman. Yer ryesi'nin memesinden sadece kez st emebilir. Sihirli hikayelerde kahramann sa. sol ve dz giden l yol kavaklannda kalmas, bilim adamlanna bazen, evrimin ileriki dnem lerinde zaman ve mekan bakmndan seim ad olan "Biturkasya" ola yn hatrlatmtr. iirsel Trk mitolojisinde, yedi rakam da sakral zellik tar. Gkler lemi her zaman yedi kat olarak dnlmtr. Halk inan slan na gre Albast'nn arpt kadn, ksr olamamak iin takn rma yedi kez gemeliydi. Trk halklarnda "yedi arkan") sayamayan bir insan, tam olarak cemiyetin yesi saylmazd. Sakral saylardan olan dokuz rakam da eski Trklerde kutsal, uurlu ve byl saylrd. Eski Trklerde hakan ve bazen de aman, beyaz bir kee zerinde ayaa kaldnp, gnein hareketi dorultusunda tam dokuz kez dndrrlerdi. Dede Korkut Kitab nda kullanlan "tokuzia489

SAZAKAN ma" kavram da eski Trk tresinde dokuz rakamnn mitolojik gr lerden gelen yeriyle balantldr. Orta aglann Trk hkmdariannn saraynda dokuz!uk hediye sistemi vard. Bu treye gre "Han hediye si" dokuz tane olmak zorundayd. Kamlk yapan samanlar, kt ruhlar la dvmek iin. yanlanna bir yay ve dokuz adet sembolik ok asarlar d. Trk mitolojik geleneinde dnya, dokuz katl olarak dnlmtr. Krk rakamna ise daha ok Trk destan ve hikyelerinde rastlanr. Alplann krk yiidi olur. Krk rakam. Trk halklan kltrnde doum ve lm gibi adetler iinde nemli yer tutar. Trk halk sfiliinde erenlerin says krk olarak gsterilir. (Krk Erenler, Krk iltanlar) Saylann kutsal bilinmesinin izlerini, Orta a Azerbaycan'nda ge ni bir ekilde yaylm olan "Hurufilik" grlerinde de grmek mm kndr. nk "Hurufilik". Arap alfabesiyle bal olsa da harfler birer sayy irade ediyordu. aman giyiminde, byle saylann mistik anlam nemli rol oyna maktayd. SAZAKAN: Nogaylann geleneksel inanna gre, gklerde dolat na inanlan eytan bir varlk. nana gre O. yaz mevsiminde bulutiann arasnda dolar, baharda ise yamurdan nce kendini gsterir. Onun ortaya kmas, gr yamur ve bol rn olacann gstergesidir. O, ejderi benzeri kocaman bir varlktr. Ancak baz anlatclar onun bann ceylana benzediini ve kollu, budakl boynuzlan olduunu an latrlar. Ak bir hava, bir anda yamurlu bir havaya dnrse, hi bek lenmeden kar frtnas bastnrsa. halk arasnda "Sazakan oynuyor" deni lirdi. "Sazakan" yamuru glendirip imein daha gl akmasna sebep olurdu. O, byk oynad zaman yzyllk aalan kknden skp, evleri ykabilirdi. Yamurlar bittikten sonra O, gerektiinde tek rar ortaya kaca gne kadar, yerin altna girer. O'nun sakland bu yerde derin bir ukur oluur. Ayn anda sadece bir kiinin gzne g rnen dnlerden farkl olarak. "Sazakan") birden fazla insan ayn anda grebilir.

490

SEMENDER SEMENDER: Adna bazen "Anka", bazen "Gegenus". bazen da 'Simurg" denilen efsanev bir ku. Hikyelerde bu ada. daha ok "Anka" seklinde rastlanr. Dou halklan efsanelerine gre "Semender Kuu", vcudu ufak, gagas uzun bir kutur. Gagasnn ekli binlerce kk, byk delikten olumu neye benzer. Bu kuun inanlmaz byl sesi vardr. mrnden belli bir sre getikten sonra (Baz kaynaklara gre 220 yl) uma yeteneini yitirip, yksek bir dan bana yerleir ve kendi haline inlemeye balar. Dier kular onun bann stne topla np, aga paralanndan bin ymak yaparlar. Daha sonra "Semender Kuu" bu ynan banda, sihirli ve yank bir sesle ark sylemeye balar. O ark sylerken, ldeki btn kular kanat rpmay brakp, onu dinlemeye koyulurlar. O'nun sesi lde bin kiinin sesinin yanks gibi kar. O. bu eklide on gn ark syledikten sonra, kanatlanru dur madan birbirine srmeye balar ve gsnden alev kana kadar bu ii srdrr. O'nun vcudundaki alev, zerine oturduu aga paralan na srar ve onlar da yanmaya balar. Ku yanp kl olduktan sonra, kln altndan mavi bir yumurta gkar. Bu kln iindeki en son kor. kendili inden kzanr. Krk gn sonra bu yumurtadan bir yavru kar. O da atalannn yolundan giderek byr, canlanr ve yeniden semendere dn r. Bu dng bu ekilde sonsuza kadar srer ve sonsuz kez tekrarla nr. Mitolojide, geerliliini yitirmi eski bir gre gre, eski insan, ayn geceleri grnp, gndzleri batmasn, batarken de ufku kzla boyamasn, bir sre sonra kl rengi bir tutkunlua brnmesini "Se-

491

SEMEN m ender" kuuna balard. Ayn ey eski ayn yok olup yeni ayn hill eklinde doup, sonra tm ay eklini almas olay iin de geerliydi. Avrupa halklannn birounun dilinde bu kuun adna "Feniks" de nilir. Ingilizlerde, onun adyla bal "Feniks gibi atei kendindendir!" deyimi bile var. Bu deyim, "Feniksi gibi atei kendinden olup. kendi klnden canlanmasn, yani daim bir ekilde tazelenmenin sembol olarak kullanlr. SEMEN: Nesillerin devam ve reme ile verimliliin kutsal sembol sa ylan "Semeni" (sem som), Azerbaycan'da eskiden eitli hastalklann tedavisi, dileklerin gereklemesi ve baka amalar iin hazrlanrd. "Semeni treni" geceyle gndzn eit olduu gn yaplar. Doann lp-dirilmesini. yeniden canlanmasn ve gelecek yl bolluk olupolmayacan da onun yetimesinden anlarlard. Yln deitii saatte bayram sofrasna konulurdu. Bu da onun doann canlandn sembo lize ettiini gsteriyor. "Semeni", bayramdan sonraki gnlerde de bo zulmamak artyla saklanp, bir sre sonra akarsuya braklrd. Bereke tin sembol olduu iin. pe atlmas yasakt. "Semeni" tren-oyunu, bahann geliini tantanal bir ekilde gste ren, kendisi de ayn ekilde oynanan bir oyundu. Kitlesel karakterde ol mas ise hayat vericilik. canlandrma ve ebed dnn sembol olan bu oyunun arkaik ritel anlamndan gelir. Nevruz Bayram enliklerin den olup, su kavramna balanan "semeni dn" de hayatn dng s ve doann yeniden canlanmas gibi reme ve bolluk kavramlarn yanstmaktayd. K uuriayp. bahan karlamak iin yaplan trenler iinde "semeni" treninin de nemli bir yeri var. Bir bayram yemei de olan "semeni'nin hazrlanma ii, Trkmenlerde sadece kadnlara verilirdi. Onun piirilmesine liderlik etme grevi de ok ocuklu bir kadna verilirdi. Bu, "semenPnin reme, bereket ve verimlilii sembolize ettiinin baka bir gstergesidir. Motifieen ve Azerbaycan halk arasnda sadece kadnlann ve kzla rn oynad bir oyun havas olarak kalan "semeni"nin. eskiden herva gibi piirilen bir tatl olduuna dair gstergeler var. "Semeni" helvas. 492

SEMEN y<*illik ve topran uyanmasn temsil edecek ekilde tahldan piirilir di. "Semeni" piirildii zaman, kadnlar kazann banda dolanarak ar klar syleyip, dans ecterierdi. Onun halk dncesinde eski mitolojik anlamndan kalma baht a mak, saadet getirmek ve bereket vermek gibi zellikleri vardr. Ondan Nr damla bile tadan birinin derdi, bely unutacana dair inanan izleri, kk halk kltr rneklerinde kalmaktadr. Yeni yln gelii dolaysyla geirilen ve yeni ylda insanlan ekipbimeye hazrlayan "semeni piirme" treni, birka gn devam ederdi. Bu tren srasnda Azerbaycan'n baz blgelerinde yaygn olan "hagda" adndaki bir kadn oyunun unsurundan da yararlanlrd. Tantanal geen ritel kaynakl bu oyunda "semeni"nin hayat verid gcne ia ret olarak, "Semeni, sakla beni-her yl yeertirim seni" diye iir okunurdu. Azerbaycan Trkleri arasnda eskilerden kalma bir dete gre. ksr kadnlann sounu "semenTnin yardmyla giderilirdi. Bunun iin, bu ka dnlann bana Nevruz boyunca yeertilmi "semeni" konulurdu. Sonra bir kadn kaba su dker, baka bir kadnsa dklen suyu makasla kese rek, "Ay bunu yeerten, bu gelini de yeert!" diye dua ederdi. Trk halklanndan olan Teleutiarda yeni yln geliini sembolize eden "Som Yangtian" adl takvim treni vard. Bu trende yer alan "som" anlay, kendi anlamsallg bakmndan. "semeni"nin Bahar Bayram'nda tad mitolojik sembolizme ok yakn bir sembolizm ta maktadr. "Som"un gen kayn agaandan yaplp, yere bastrlmas, t renin eriini deitirmiyor. Hayat gcn koruyan "Som", ata-baba gelenei olarak her yl ailenin lideri taralndan yenilenirdi. amanist t ren btnclnn en nemli unsurtanndan biri olan "som"un yenilen me yini, eski ylla vedalap, yeni yla merhaba demenin ilk aamasn olutururdu. Teleutlara gre "Som", erkeklerde "yula" denilen hayat gcnn koruyucusudur. Onun yenilenmesi de insanlan her trl dertten ve beldan korumas iindir. Onun 'Troitsa" bayramndan nce yenilendi i sylenir. Bu se onun Hristiyanlk'a kadarki dnemde yeni yl kar lama treni zerinde kurulduu fikrini, glendiriyor.
49?

SINAMA "Semeni" ad. ou zaman Avesta'daki Hayat Aacnn "Haom" adndaki ieklerinin adryia ilintilendiriiir. Gya "semeni" veya "somsem" szc, "haom-hum" adndan gelmektedir. Trk halklan arasnda Bahar Bayramnda "semeni" yeertilmesi t reni, bu halklann doa ve yaratl hakkndaki eski gr ve dncele rinden gelir ve bu tren hibir koulda Hint-Ari geleneinin kalnts olamaz. SINAMA: rfan davran normlar ve dnce biiminin ifadesi olan mi tolojik bir metin tr. Etnopsikolojik bakmndan da deerli kaynak sa ylan "snamalarda arkaik mitolojik izgiler ak bir ekilde korunmu tur. Kanonik (meruu) tipli olmalaryla seilebilen dier inan, inan ve yasak tipli metinlerin tersine, mitolojik dncelere bal "snamalar" hakknda da sabit ve ortak bir fikir, u ana kadar mevcut deildir. Bu nun iin. on lan mitolojik inanlardan ayrmak da ok zordur. Mitolojik metinlerin temel kriterlerine uygun olarak yaynlanan bilimsel yazlarda "snamalar" ve mitolojik inanlar, kark bir ekilde yer alr. Onlann, yo rumlar ve rya tabirleri grubuna dahil edilmesi ise ierdikleri unsuriann doasndan kaynaklanr. Bir eit yorum olan "smamalar"n, ilevleri, rya tabirlerine ok benzer. Parem ryotojideki meru ifadeler gibi, "snamalar"n ilevsel mahiye ti de gelecekten haber verme eklinde belirlenir. "Snamalar", doa ve kltr ballklarndan kaynaklanarak birka gruba aynlrlar. Bunlardan biri meteoroloji ve dier doga olaylaryla baldr. Etnografik terimler arasnda "entometeorotoji" terimine de rastlanmaktadr. Bu terim, halk bilgisinin bir alan olan ve rkn faaliyetlerini belirleyen meteorolojik s namalar bildirir. Dier bir grup "snamalar" da belli objelerle karla may temel alan tahminlerdir. Mitolojik dncenin bir rn olarak ortaya kan "snamalar", ger ekte var olan bir durumun yorumudur. Gelenek taryalan kendi dav ran tarzlarn korumak iin ondan yararlanrlar. Baka bir deyile, o, yorumuyla belli bir rkn veya toplumsal birliin davranlann modelletiren bir iarettir. Onun denemelerden gemi bir iaret olduu, halk terminolojisinden de belli oluyor. 494

SINAMA Bazen yasak metinlerle de yaknlk gsteren "snamalar", genellikle tek cmlelik bir metinden oluurlar. Metnin birinci blm, gerek du rumun (veya uykunun) ieriini anlatr, ikinci blm ise bu durumun douraca olay, yani bu durumun neyi gsterdiini ve neyi anlattn ktanr ve tahminde bulunur. Yani metnin birinci parasnda bilginin gelmesi gerei kaydedilir. kinci parasnda ise onun ierii aklanr. nemli bir ksm, kuruluuna gre, kark artl cmlelere yakn cmlelerden oluan dier ksmnn birinci tarafnn balca levi, olacak lardan haber vermek ve ileride olacaklara gre. davranlan belirlemek veya baka davran tarzlan kurmann gerekliliini anlatmaktr. Onun iin "snamalar"da bilginin esas olduu fikri zaman zaman vurgulan maktadr. Gelenein taycs olan bir insan iin bilgi, bu ahsn sonraki davranlann dzenlemek derecesine gre gncellik kazanr. Bundan baka nsan daha ok bu "snamalar"dan bekledii bilgiyi almaya alr. Sylemek gerekiyor ki. btn eitliliryie birlikte, "snamalar"n yapt tahminlerin versiyon lan olduka snrl saydadr. Bu versryonlann temel eklini, olacaklann kt veya iyiye, hayr veya erre, uur ve ya uursuzlua dair yorumu oluturur. rnein, yldz kaymas, lme iarettir. Uykuda iek veren aa grmek, ocuk sahibi olunacann iaretidir. Arkaik mitolojik dnce taycs, evre alemde ba verenlerin ar kasnda ok sayda varln olduunu gryordu. Tm lemi canl sa yan bu insan, daim temas iinde olduu ve bin bir dille konutuu bu lemden, kendisi iin gerekli bilgileri alrd. Ruhlar leminden gelen bu bilgilere ulamann bir yolu da "snamalar"d. Dnyay dolduran ruhlar, insanlarn mensup olduklan etnik kltrel gelenein normlarna uygun davranlann temin eden "snamalar", bir bilgi olarak doal ve kltrel konular, doal olaylar ve benzeri aralarla letirler. nsanlar da etnik normlann belirleyen davranlann srf ruhlar dnyasnn gnderdii bu bilgilere dayanarak kurarlar. Yaplan aratrmalar. "snama!ar"la ilgili, "bilimsel" ve "hurafe" aynm zerine yaplan bir tanmdan artk vazgeilmesi gerektiini gsteri yor. Bylece "snamalarn yaplan nn aratinlmas. etnik-kltrel gele nein taycs olan insann kendi davranlann, ald bu bilgiler do-

45 9

SMURG rultusunda dzenlediini gsterir. Burada nemli olan, alnan bilginin doru yorumlanmasdr. "Snamalar'', rk evreleyen lemin, zincir gibi birbirine bal isa rerJerie dolu olduunu gsterir. Onun etnik normlarn programlatr ma dili olarak dzenleyici bir ilev ta mas ise kendi ifadesini rka veya in sana yorum modeli vermesinde bulur. Yani, olacaklar, daha nce de olmutur, deneyler kazanlmtr, halk dncelerinde snanmtr ve modeli olumutur. leride gerekleebilecek olan model de bu mo deldir. Onun iin "snama" metnindeki ikinci para, genellikle gelecek zamanda olur. nk nemli olan da gelecekte ortaya akacak sonutur. Bazen "snama" ve onun yorumu, ayn metin iinde olabilir. Ancak herhalde gelenekte, olacaklan aynca yorumlamaya gerek grlmedi inden, bu tip metinlere ok az rastlanr. nk gelenek tayas a sndan, durumu anlamak iin, onun kt veya iyiye, uurlu veya uur suzlua yorumlanmasnn hatrlanmas yeterlidir. SMURG: Trk halk kltrnde zaman zaman rastlanan bir ku motifi. M. Kagafye gre Acemlerde "Simurg". Araplarda "Anka" denilen bu kuun Trklerdeki ad Torul" idi. O, efsanev metinlerde hayr se ven glerden biri olarak gsterilmitir. O. yavrulannn yemek steyen ejderhay ldren hikye kahraman, kanatlannn altna alr, ne sterse yapmaya hazr olduunu syleyip, ona yardm eder, yol gsterir ve klmaz bellardan kurtanr, kara glerle mcadele edip, onu kl dn yaya kanr. Baz hikyelerde kahramana at. silah ve "Simurg" kuu ve rilir. Vcut olarak ok byk olan "Simurg". bazen aznn suyuyla te davi eder. O bazen de gelecek kahraman ocukken alp bytr ve yetitirir. Baz Trk halklanndaki gkyznn kuruluu hakkndaki inana g re, gkyznn yedi kat var. Gkle yerin birletii nokta ufuktur. Ufuk tan tede, byk ve geni bir "Umman" vardr. Ve onun sonunda da 496

SMURG "Kaf da. "KaT Dann ard karanlktr. g & j P ^ ^ H ^ "Simurg" kuu bu karanlkta yaar ve * **g& * Dnya Aaa'nn zirvesinde mesken tutar. ^/f Bazen hayalet olduu dnlen bu kuu r? grmek, hi kimseye nasip olmamtr. O'nun ka natl ve balk kuyruklu olduu, kendinde canl lemi sembolize ettii ve genellikle de kozmogonik dnce leri aktard biliniyor.
'~Jjy-l

Bakurt efsanesine gre. "Semk" adnda iki bal bir ku var m. Bu ku Dirilik Suyu itii iin lmszm. "Kaf" danda yaa yan "Semrk", gllerdeki ejdehalan yakalayp "Kaf* dana atarm. Baz grlere gre. O. srtnda bir insan, krk testi su. krk para et gtrebildiine gre ve byk ve gKi okluunu dikkate alarak "otuz ku" anlamna gelen "Simurg" adn almtr. "Ababa" kuuyla ilgili nl efsaneye dayanan bir dier fik re gre, bu kuun ad "Seg Mrg" yani "t Ku" demektir. M. H. Tahmasib'n fikrine gre "Simurg", eski halklarda Ay ve G ne'in temsili olan mitolojik kular grubundan olup, Ay'la ilgili bir ku tur. Yani O da efsanev "Semender" kuu gibi Ay'n argmandr. Yaza ra gre. "Simurg" birind ksm "ay" demek olan "sim", ikind ksm ise yz" demek olan "ruh" szcklerinden olumutur. Yazar, "Simurg'un ikind ad olan "Zmrt" de ayn balangca balyor. Kulann en byk ve en glsnn "Kara Ku" olduunu dne rek, bu adn "Siyah Murg" yani "Kara Ku" olarak anlamland imas ge rektiini savunanlar da vardr. Kazakadaki "Samunk", Krgrzcadaki "Zumuruk" ve "Semiruk". istogaycadaki "Sumray" ve dier tm ekil| >nyle. bu ad Fars kkenlidir. Ancak ad komu bir kltrden alnm ol sa da bir motif olarak Trk destan ve hikyelerinde hep vard ve bu varln islm n kabulyle de bir ilgisi yoktur. Anlam itibariyle "Simurg"un dier anlamlaryla deil, sadece "Kara Ku" eklindeki aklamas, kltrel sistemin deer kmesinde yerini bulur. rnein, aman dualannda yardma ruhlardan biri olarak "Kara Ku"un ad geer. Klasik Tk iirinde "Simurg" motifine her zaman bavurulmutur, (bak: Kara Ku)
497

SNOLU SNOLU: Szck anlamyla "Gor Olu" {Mezar Olu) demektir. "K rolu" efsanesinin V.Huluflu basksnda O'na "Kabr Ogiu" (Kabir Olu) denilmesi de mezarda doma motifiyle baldr. Bir Anadolu efsanesi ne gre. l bir kadnn mezanndan bir ocuk sesi duyulur. Mezan aoklannda. kadnn cesedinin yannda yanda bir ocuun yattn ve annenin rmemi olan sa memesinden st emdiini grrler. Mezardan kanldktan sonra insanlar bu ocua "Sin Olu" yani "Me zar Olu" adn verirler. "Sin" szc Anadolu Trkesinde "lnn gmld yer. kabir, mezar" anlamna gelir. Onun "sn" ekliyle "mezar" anlam, Kagar'nin divannda da gefyor. Trkiye'nin baz yrelerinde "Krolu" mzii alp okunmaktadr. rnein, Tokat'ta "Krolu" oyununa "Krklar Semah" denilir. "Sin sin" oyununun da "Krolu" havasryla oynanmas, mitolojik varlk olan "Kroglu'nun "mezar" mitolojemi ile balantdan gelebilir. Ouzlann eski yurtlanndan Horasan'da, son zamanlara kadar hamile kadnn l dkten sonra mezarda doabileceine inanlrd. Bu anlamda "Sinolu" ve "Gorolu'' motifleri arasnda balangtaki benzerlikten gelen ak br ballk var. (bale Krolu) SON ARAMBA (AHIR ARAMBA): Azerbaycan Trklerinin gele neksel inanlan nda, kn ve yln son ayna den drt aramba'dan sonuncusu. Azerbaycan'n gneyinde ise ona, "Gl aramba" derler. Baz yrelerde, aramba'nn ncs olarak gsterilen bu "Gl ar amba" nn, Azerbaycan Trkleri arasndaki bir baka ad da "l ar amba" veya "Ata-Baba Gn'dr. Bu adn kklerini eski Trk Tanrclk grlerinde bulmak mmkndr. Son aramba gnnde mezar bana gidilip, llerin ruhlanna Ku ran okunur, dua edilir. Akamnda da ata-baba geleneklerine gre in sanlar ate yakp ocak kurar ve stnden atlarlar. Azerbaycan Trklerin de, o akam, atein zerinden yedi defa adanr. Bylece eski yln kt lklerinden, dertlerinden ve belalanndan annlacana ve yeni yla sa lam vcutla ve salam ruhla girileceine, sonraki bellardan da korunulacana inanlr. Son aramba, ate yakp zerinden atlama gele nei, dier Trklerde de vardr, (rnein, Trkmen boylannda)
498

soz

Atalarn ruhlannn sadece bu gnde yeryzne gelmesi ise doa nn uyan ve dirilii, varln tazelenip yeniden canlanmasryla balan tldr. Eski calarda, bu amala, ata-baba ruhlann arma trenleri ya plm . Bu trenlerin yapld gn de Son aramba olarak kaydedil mitir. Bu bayramla ilgili inanlara gre, Son aramba gecesi, ller >< lp ailelerin nasl geindiinden ve bayram nasl geirdiklerinden ha berdar olurlar. Son aramba'nn, baz yrelerde "Yeni Gn"den (Nev ruz) daha aziz tutulmas, atalann nhlannn taplmasryla lintili olabilir. Anadolu'da da Nevruz ncesi, ller bayram yaplp, bayram aka m ateler yaklr. Tm bunlar. Son aramba Bayram'nn ata-baba ruhUun karlama treniyle ilgili olduunu gstermektedir. Bu bayram ak am atein zerinden atlayan insanlann, kendi dert ve ilelerini yanan odunun zerine dkmeleri, odunun en ulu varln bir vasf gibi, safl a, temizlie ve annmaya giden yolda, vasta sayldn gstermekte dir. Bu gr, atein tad sembolik deere gre, kutsal saylp, ilah anlam verildiinden, hatta insan neresinin ona dokunmasnn yasak ol duu Ateperestlik sistemi ve Zerdstlk inanlanndan farkl olarak karmza kyor. SOYHA: Azerbaycan Trklerinin dilinde kullanlan bu ifade mitolojik ierikli "soyhaya kalm", "soyhaya kalsn" ve benzeri beddua deyimle rinde korunmutur. Bu ifadelerde, onun sadece genel anlam korunabilmitir. Szck anlamnn incelenmesi, onun yas trenleriyle balant l olduunu gsterir. Avarlarda len biri olduu zaman byk yas tutulur, at kadn lar toplanp, len insandan geriye kalan tm elbiselerini ortaya toplar lard. Ortaya toplanm bu elbise ynna "soyha" adn verirlerdi. Tm obalardan ve kylerden arlan bu atg kadnlar, "soyha"lan elerine alp, lenin kahraman!klann ve salnda gsterdii yiitliklerini bir bir ezgiyle anlatrlard. SZ; iirsel mitolojik bir motifin iareti ve semboldr. Bir fikre gre o, yeni bir anlam ve yeni bir ierik gibi tren-ritelde domutur. Mitolo jik metinlerin canl olduu alarda, kainat ve toplumsal lem szle
499

soz
dzene sokulurdu. nk sz. "ses anlaml" yk tard ve o alarda szck, zel iaretler ve gstergelerle gereklikten ayrlmamt. Mito lojik ve byl dnya gr bakmndan sz ile onun irade ettii nes ne arasnda heriangi bir fark yoktu ve bu gstergeyle nesne arasnda aynlk sz konusuydu. Sz duygusu, cismanlik kadar gerek yaanr ve kavrandrd. Yaratln balangcnda da sz vard. Dzen, varln kendi iinden gelir, kurallara uydurarak onu anlaml klar ve dzene sokard. Bu Alem de szle yaratldna gre. temelini sz-ad oluturmutur. Buradaki sz, cisimden aynlamaz. Byl zelli i olan szden cisme, dorudan bir gei grnrd. Dua ve beddua nn gerek gc olduuna inanlrd. Szn ve bildirdii anlayn izgisinden dan gkmadna dair d nce, eski efsunlarda btn ekliyle kendini gstermektedir. Sz, bamszlap, cisimden aynlamadgna gre de hal mecaza dnme mitir. Eski alarn insan, sze veya ada etki yaparak o szn veya adn taycsna da etki yapabileceine inanrd. Arkaik uygarlklarda sz, mecaz gibi grnse de gerekte mecaz deildir. Bu yzden de Ouzlann gznde suyla veya dala konu mak, mecaz bir anlam deil gerek anlam tard. Szn aslnda fiziki bir keskinlii okluuna inanlr. Bu balamdan da bak veya klla ayn yerde dururdu. Szn, canl bir varla dnme gc de vardr. O bir varlk olup. gze bile grnebilir. Yalan olarak veya yanl bir biimde kullanlrsa bile onun kendi iinde zene kadar yalan yoktur. Tk esha toloji dncesinde, kyametin bir gstergesi de yalan-yanl szlerin sylenmesinde grlmtr. Szn dzgn kullanmna kar bir tehli ke olutuunda se khinler ve ozanlar bu tehlikeyi ksa srede atlatr lard. lkel insan iin, sz ve obje tam olarak rttgnden, szn uurlu uursuzluu, objenin ugurlu-uursuzluguyla ayn tutulmutur. Szleri ve adlan dzgn kullanmakla, dzgn yaamann mmkn olaca hakkndaki retinin arkaik dnceden gelen byle bir kayna vardr. Ruhanilerin srlann kendinde koruyup saklad, sakral karak terli ve kutsal ierikli derin szleri vardr. Bu szler kutsal saylrlar. Bu bakmdan dinin, ritel karakterli olma gr cidd bir biimde merak uyandrr.
500

su
Y. Lotman'n dedii gibi. Orta a insanlan iin. dnya sz seklin de, yaratl sreci ise sz ve gstergelerin yaratlmas eklinde kavranlrd. Dnyann (anlam Aleminin) szle yaratImasryia ilgili gr. Ku.m'da "O. gklerin ve yerin yaratasdr. Eer bir ey isterse, sadece 'ol!' der ve o ey olur" eklinde yansmasn bulur. Yani btn yer. gk, anh ve cansz alem. Allah'n "Ol!" emriyle yaratlmr. Sze olan ar kaik ballk duygusu, dua ve beddua ile birlikte, yeminde de grn mektedir. Azerbaycan Trkleri bedduann etkisini zerlerinden atmak iin pirlere ve camilere giderler. Bu szn sihrine, bysne ve etki gcne olan eski mitolojik inanan bir iradesidir. Mitolojik metin, des tan ve hikaye yaplarnn birbiriyle karlkl ilikisi bakmndan merak douran bir Azerbaycan halk destannda, llerin banda msra sz okunmas, her msra bittiinde de llerden birinin dirilip kalkmas an latlyor. Burada da ayn inanan kalnt halinde korunup kald grnr. Sihirli hikayelerde se klan keskin ilevi bile. zaman zaman szn byl gcn, yerine getirir, (bak: Ad; Dua: Efsun) SU: Trk mitolojik dnya modelinde ebedi balang olan kaosu bildi ren ve yaratl srecinde rol oynayan, yap yarata bir mitolojem. Yara tln balca unsuru olarak grnen su, eitli mitolojik sistemlerde ilk balangla baldr, ilk kaosu tantr ve onun edeeri yerine ortaya kar. Kaosun kendi tanmndaki en nemli ynlerden biri su kavramyla olan balldr. Yln deitii anda suyun durmas ve bir anda dei mesi inana, suyun ilk kaosu temsil ettiinden ileri gelir. . Eski kltrlerde, akarsu, zamann mecazdr. lk kaos olan suyun: yarata. balang gibi dirilik verme, ebed yaatma ve lmszlk ba lama ilevi. Dirilik Suyu'nda saklanmtr. Efsanelerde Dirilik Suyu'nun kaosu bildiren karanlk alemde akmas da rastlant deildir. Baz mitolojik sistemlerde dnyann yaratl dorudan suyla balantldr. Bu bakmdan topran ve kara parasnn ilk kez okyanusun dibinden gtrlmesi (veya gtrlerek yaratlmas) konusu de dikkat ekmek tedir. Dnyann yaratln aktaran baz mitolojik metinlerde de Allah'n nce suyu yaratt anlatlr. Bu anlatm hi phesiz sonraki dinlerin et kisi sonucunda olumutur. Tasavvuf edebiyatnda "vahdet" veya
501

su
"ezel anlam denizi" denilen de bu ilk sular lemidir. Bu leme "muhit" adn veren Seyit Nesiml, varlk leminin yaratld zaman suyun co up tat hakknda "Derya-i muhit cua geldi-Kvn mekn hurua geldi..." demektedir. "Yer yok iken. gk yok iken ta ezelden var idimGvherin yek tanesinden ileri pergar idim" diyen ah Haty. "Gvheri ab eyledim, tuttu anan serbeser..." szleriyle yine de yeryznn su lardan ibaret olduu ilk aa iaret ediyor, tik suyun byle bir sembo lizmi sofilikteki "lah Mey "de de grnr. Su hayat verid bir balang olarak mitolojik dncede ana rahminin bir semboldr. nk ocuk dnyaya gelmeden nce (ceninin geliim srednde) su ile evrelen mi gibidir. Bu olay. eski dncede iilen sudan ocuk olabilecei inanann temelini oluturur. Anadolu Yrkierinde ksr kadnlar, nisan yamuriannn suyundan iip. ocuk sahibi olacaklanna nanrlard. Su dan evlat edinme inana, son zamanlara kadar Azerbaycan'da mevcut tu. Ksr kadnlar, hamile kalabilmek in maaralara gider, maarann tavanndan damlayan suyu toplayp ier. zeminle duvar arasndan akan suyu da kamna srerlerdi. Bu ekilde doacak ocuu, suyun verdiine inanrlard. Gen gelinler. Amuderya rmann bir sahilinden dier sahiline geer, bylece su iyelerinin yardm sayesinde ocuk sa hibi olabileceklerine inanrlard. Gerekten de dnya halk klttnde, suyu gemek nikahn mecaz olup. soy artmnn gerekli sred gibi an lamlandn m tr. Kazak. Krgz ve Yakutlarda ocuksu kadnlar, ayn kenarndaki tek yksek aaan altnda, boz atn derisi stnde gecele yerek veya kurban keserek ocuk sahibi olacaklanna inanrlard. ocuk suz kadnlann sudan evlat dilemeleri, ilk doas itibariyle suyun yarata balang olmas gibi. eski mitolojik inanla ballkta kendi izahn bu lur. Bununla birlikte, ilk su bir dier taraftan da kadn balangcn sem bolize eden Yer ile karlatnlabilir (hatta aynlaonlabilir). Su ekilsiz ve yapszdr. n n e gelen her yere akabilir ve sa, solu. her taran kapla yabilir. Gkyznden yaabilir, yerden kabilir ve bylece geni bir mekn kaplayabilir. Onun iin de onu eski dncede, lk yaratl a kaosun temsildsi olarak grlm ve kaosu su sembol le irade etmi lerdi.
502

su
Su hayat yaratan gtr. O olmadan yaam olamaz. Ancak onda 14um getiren g de var. Dnyay saran sel hakkndaki mitolojik metin ler de srf bu eski dnceden domular. Suyun bu zellii, onu lk yaratl ve doadaki tm kank yaplann temelinde bulunduu d yun esini dourmutur. Suyun kurumas, gerekten evrim bakmndan y biyolojik yaplar gibi doadaki kank yaplanmalarn bileiminin olunu iin, bir temel oluturur, gnmzdeki bilimsel aratrmalann so mu unda da byle bir noktaya gelinmitir. Buradan, tm canl alemin, klla en kank yaplann bile genel bir temel zerinde olduu anlalr. I ski Trkede "ruh, can" ile birlikte "hayat verici, yarata balang" anI. n da olan "kut" anlaynda suyun akaln andran bir ierik var. Arkaik dnce: su gibi akaik ve durulua sahip olan "kut"ta da yara tln temelini ve hayat verici balangan grmtr. Yapz suyun bala evrilip sonra ondan toprak parasnn yaratlmas, mitolojik metinlerde kaosun evrene dnmesinin en gerekli sreci olarak veri lir. Mitolojik dnyann kahramanlanndan olan Korkut Ata'nn "Suya ecel gelmez" deyimi ve lmsz bir yer ararken sulann stn seme sinin mitolojik dncede zel bir anlam var ve suyun kozmogonik sreteki rol bakmndan nemlidir. Yarata balang, ilk kaosun in ele var ve dnyann her an yenilenmesi ve tazelenmesi de yine onun gcyle olur. Buna gre de Korkut, lmden kamann mmknlgne inanarak lmszln iradesi bildii su zerine snr. nk ora s ayn anda dnyann sakral g merkezidir. Sakral enerjinin en ok topland yer ise dnyann tam ortasnda, su zerinde bir yerdedir ve mitolojik nanca gre o yere ecel gelemez, Bakurt halk arasnda anlatlan bir efsaneye gre. sular saltanatnn padiah olan lgen'in kz Nerkez Ural'n olu Yayak. ne kadar yaar sa hi yalanmyor ve yakkllndan da bir ey kaybetmiyor. Iktan yaratlan bu varlk, sudan kng an bir para ete dneceini ve le ceini bitiyor. nk onun yeri sular alemidir, inana gre sularda ya ayan varlklar, yeryzndeki lerden farkl olarak yalanmaz, hastalan maz ve irkinlemezler. Suda yaadklan iin, lm de onlara uzaktr. Cansz sanlanlann aslnda birer canl olduklann kantlayan bilim, su yun bile canllar gibi hafzas olduunu kantlamtr. Mitolojik dnce
503

su
iin de sular lemi bir canl gibidir. Sular, bu anlamda Ouzlarn da g nllerine girip, yce bir anlam kazanmlard. Baz yerlerin sulannn hastalara iyi geleceine ve onlan tedavi edeceine inanlrd. Azerbay can hikyelerinin asimetrik, ba, ka ve kirpii tysz olup. at gibi do an lmcl ocuk kahraman, su diriltir. Su bir snrdr. Bu snnn br taran, yeraltnda, insanlann yaamad bir mekn olan "hetonik dnya"dr. Dzenli dnyay bu eytani mekndan ayran ey su dur. Bu yeralt sular salta natnda yaayan eytan varlklar, deiken tabiat ldrlar. Orada olan her ey, bu dnyada olanlann tersinedir. nk su. ay na gibi yanstt grnt y ters evirir. Eski Trk inanlannda da yeralt ller dnyas, bir sular saltanat olarak dnl mtr. Batan baa su lardan ibaret olan bu dn Yakutlarda Su yesine Kurban Verilmesi yann sahibi Erliktir. Mool halklannda yemin etme trenleri akarsudan su imek eklin de gerekleirdi. Anadolu rivayetlerinde ise Krolu'nun Bingllerden gkp, Araz rmandan gelen su kpn ierek airlik gc ka zanmas anlatlr. Su kavram, mitolojik Ulu Anay olduu gibi temsil etmitir. Bu ne denle su. lm motifiyle birlikte doum, reme ve hatta bu anlamsal grupta yer alan lmszlk kavramn de kendinde birletirir. Suyun hayat verid bir g olmasna dair inan. Kuzey Irak'taki bir Kosa oyu nunda, lenin stne su dkerek diriltme motifinde de grlr. Altay destan kahramanlannn para para olmu bedenlerini birletirip, hayat veren de Dede Korkut Kitabndaki deyimle "hakk grm" olan kut sal sudur. Onun iin de Trklerde suyu mundar etmek yasaknr. 16.
504

SULUKUN yu/yla ait bir Osmanl kitabnda yle yazyor: "Kaan bir pnara neca set dse, o pnann suyu kesileL." Trk halklannn geleneksel dncesine gre, gzle grnen her eyin iyesi vardr. Azerbaycan Trklerinin demonok>iik grlerindeki iyiler ierisinde en stn olan su iyesidir. O. suda yaar. Onun iin de hibir zaman suya tkrlmez ve pislik almaz. Su iyesini kstrr isen, zarar verir." Mitolojik inana gre. suya gidildii veya sudan at land zaman selam verilirdi. Aksi halde su iyesi sinirlenip, beddua itler veya zarar verirdi. Kt kbuslan alp gitsin, iyi ryalan aydnlatsn diye. her ikisi de akar suya anlatlrd. Hakaslarda kitlesel kurban tre ninden dnld zaman, yamura yakalanmak hayra yorumlanrd. Kazaklann detine gre, akarsuyu ilk dera geen biri suya bir ey atmaIrym. Hak kltr ieren metinlerden anlaldna gre. Trkler, b yk akarsuyu geen insanlarda sihirli bir gcn olduuna inanrlard. Sonarda da su iyesi, iyelerin en stn ve en gls saylrd. Insanbiimd bir motif gibi dnlen bu iye, uzun boylu, uzun sal, iri gsl ve kocaman kam olan bir kadn klnda dnlrd. Kzllann inanana gre de su ve dag iyeleri insanlan "aman azar"na tutturur lard. Nogaylann geleneksel demonolojik inanna gre, suyun artnda su iyesinin saltanat, sayan ve hizmetileri vard, onlardaki su iyesinin ad ryas'. Anlanalann birou, bu bilgiyi onaylamlardr. Bununla birlikte bu bilgi. Hzr motifinin suyla ballna da ark bir ekilde gn derme yapyor. Bylece Trklerin eski mitolojik nanlannda su kltnn ayn bir ye ri vardr. Su iyesi hakkndaki inanlann renkli ve zengin olmas, bu kl tn ne lde geni yayldn bir kez daha gzler nne seriyor. SU ANASI-SU YES: (bak: ay Ninesi) SULUKUN: Volgaboynda yaayan Trk halklanndan olan BakurtJar ve Tatarlarda mevcut olan aakl bir ruhun ad. lk yaratlm insann iki olundan biridir ve sular altndaki saltanata hkmeder. nana gre bu ralarda onun saysz, hesapsz srs vardr. Yakutlarda da bu ada ben zer olan "Slkn" adnda bir aakl ruhun varlndan sz edilir. Yeralt
505

SUT KATN
sular saltanatnn sahibi olan bu ruh, hayvan besler. O, yeni yla yakn gnlerde ve yeni yln ilk gnlerinde su yzne gkar. Bu ruh, gelecek ylda ne olacan bilir. Grn itibariyle insana benzeyen ancak ksa boylu ve kasz olmasyla fark edilen bu ruh, sulann derinliklerinde n sanlar gibi ailesiyle birlikte yaar. "Sulukun-Slkn" motifinin kkl bir ekilde Trk mitolojiyle bal olduundan bahsetmek doru olmaz. Bu adn Mool veya in kkenli olabilecei hakknda grler var. Slav halklannn mitolojik inanlannda da bu motife rastlamak mmkndr. SUT KATN: Kumuklann mitolojik inanlannda yer alan bir orman ru hu. Kadn grnnde betimlenen bu varlk, geceleri kylerin evre sinde dolard. Ya dileme trenleri srasndaO'nayarvanrlard. Bu motifin temelinde bereket ve bolluk kavramyla bal eski bir ru hun veya mitolojik motifin olabilecei dnlr. Bu eski ruhla bal inanlann izleri, dier Trk halklannda da grlr. rnein, zbekler de yamur koruyucusu olan "Sus Hotin" ve Trkmenlerde yamur di leme trenini bildiren "Syt Kazan" adlannda bu eski ruhun izleri koru nup kalmtr. SUYLA: Altay Trklerinin din-mitolojik inanna gre, insanlan koru yan bir ruhun ad. Altay amanizmine gre, gnein knntlanndan ya ratlmtr. O, lgen'e hizmet eden ruhlardandr. Bu ruhun at gzlerine benzer gzleri otuz gnlk mesafeden bile grnr. Onun ii insanla rn hayatnda olabilecekleri haber vermektir. aman, gkyznde veya yeraltnda gezerken, "Suyla" onu kt ruhlardan korur. "Yayk" ite birlikte, kurbann cann gklere yetitirir. "Karlk" adndaki ruh, "Suyla"nn en yakn arkada saylr. ST GL: Sayan-Altay Trklerinin mitolojik inanna gre, yedi katl gl<yznn nc katnda bulunan ve btn hayatn kayna saylan mitolojik bir gl. Bu, Sagay ve oriann inanlanndaki "Sttgkl" veya Teleutlardaki "St Ak Gl" ile ayndr. Buras Umay Ana nn olduu yer sanlr.
506

ST GL
Bu st mayal sihirli gln yeri, yksek bir dan banda dnl yordu. Onun da en zirvesinde Dnya Aac ve dnyann tam ortasn ^mbolize eden "Bay Terek" bulunur. Bu gl, gklere ykselmeden nce aman lann temizlenmeleri iin kullanlrd. Yakut amanlannn mi li >lojik inanna gre, "Ayst" adndaki nah, bu st glnden bir damla .t getirip ocuun azna dkerdi. Bu damla ocuun ruhu ve can olup, ona hayat verirdi.

507

SALIK: Altay Sayan halklarndan olan Tuva ve orlarda bir ruh addr. Geleneksel dncelerde, O'nun avclan koruduuna inanlrd. Rivaye te gre, daha nceleri o da bir insanm. Haddinden fazla gl, byk ve deli gibi olan bu insan, hibir doast gc kabul etmeyen tann tanmaz biriymi. Onun laubalilii, kabal ve kendini beenmilii o kadar ilerlemi ki, kolunun gcyle Erlik'in saltanatna dahil olmaya a lm ve hatta O'nun saraynn kaplanndan birkan krm. Buna sinir lenen Erlik, okuyla onun diliyle bir ayan yaralam, kendisini de ruha dntrmtr. Onun iin, bu ruh o zamandan beri topal ve peltek kalm. Topall ve pelteklii mitolojik anlamsal lna gre aslnda onun eytan bir varlk olduunun bir iaretidir. Sagaylar, soylarnn adna "Salk" dedikleri bir varlk tarafindan ko runduuna inanrlard. Kumandinlerin inanlannda da "Salk", lgen'den tremitir. lgen, insanlan kt ruhlardan korumak iin O'nu gnderir. Avlannn uurlu gemesini isteyen insanlar da duru ruhlar dan saydklan bu ruhun adna dualar ederler. Baka bir dnyayla, gkteki varlklarla veya * genellikle gze grnmeyen ruhlar dnyasyla insa nolu arasnda ilikiyi salayan, aslnda ise onlann dnyadaki gze grnen temsilcisi olan bir g. Ya ni amann en nemli levleri iki dnya arasnda araclk yapmak, lleri diriltmek ve ruhlan ar maktr. Kimine gre ruhlann hakimi, kimine g r e ' ise ruhlann hkm altnda olan samanlara gre, tm dnya iyi ve kt ruhlarla doludur. Bu gze
AMAN:

509

AMAN grnmez ruhlarla iliki kurma gc de sadece samanlara verilmitir Tm bunlar iin. her zaman samanlardan korkulduu gibi. onlara kar sayg da duyulurdu. Onlann kulland metottan renerek aman olan kimse yoktur. aman olacak insan doann kendisi seer ve bu, bir ilahi vergi olay dr. aman olacak insanda ruhsal aadan cidd deiiklikler meydana gelir. Eski gelenekte aman mistik deney kazanrd. Birinin aman ol masndaki en nemli etken de Ulu Ana ve onun ok sayda izleri temel alnrd. "Byk aman" (Ulu Kam) kendi steiyle deil, ruhlar tarafn dan seilmi biri olduu iin aman olurdu. aman olma, bir talih iidir ve kimse ondan kaamaz. Bu talihten kaan biri ya deli olur veya gen yata lr. Gklerin ve ruhlann koruduu aman, doayla konuup anlamay, ruhan varl klana iliki kurmay, gklerde yaayan varlklarla yaknl korumay ve bylece kt ruhlann insanlara zarar vermesini nlemeyi beceren bir insandr. Aratrmaalara gre araa aman, arkaik cemiyet te bir "deriurg" (yarana) konumundayd ancak ayn zamanda bir kur band. Onlar cemiyetten kenarda yaarlard. Bu aynlk hem sembolik hem de gerek anlamda olabilirdi. Yal bir Yakut aman, koruyucusu tarafndan unutulup yalnzla mahkm olmu gibi, herkesten uzak bir yerde tek bana yaard. Cemiyetin kendisi de bazen a manlan izole ederdi. nk onlan kendi normal yesi olarak grmezdi. amanlar tadktan ilevler bakmdan halk he kimlerine daha yakn dururlard. amann Trkedeki adlanndan olan "kam" ve "bah"nn anlam szlklerde "tabip, hekim" olarak geiyor. Farsa'da anonim olan "Hdud el Alem" eserinde tabip olarak geenle rin Trk amanlan olduunu, F. Minorski ve L. Potapov onaylyor. nk Mslman bir yazann Krgz samann "tabip" diye adlan drmas doaldr. Krgzlarn ilk manasalan. Y a k u t amanlar gibi tabiplik ederlerdi. Bugn bile
510

^ma

AMAN >unanlara verilen adlarda, onlann tabiplikle olan balan grnr. Trkistan samanlarna verilen "bahs-baksi". "pala", "polbin" ve "parihon" ilan arasnda bir "tavup" (tabip) adnm da olmas bu anlamda dikkat sekicidir. aman bir figr gibi. balangta bolluk ve reme kavramlannn ta ycs olan Ulu Ana'y sembolize etmitir. aman pratii, daha ok 11 >| luluun stne bereket yamasn salamaya yneliktir. aman lann birou yinlerin yapl zamannda zerine gs resimlerinin bulun duu kadn giysisi giyerdi. Bylece de aman btinclnn kadn do asyla ball dikkat ekerdi. Baz Trk soylannda da amann grev lerini daha ok kadnlar yerine getirirdi. Tuva halk inanna gre. Tuva vmanlannn ulu atas da bir kadn samand. Trkistan aman lan ieri sinde ebedlikie uraan samanlara bile rastlanr. Eskilerde genellikle hem lider, hem gelecekten haber veren, hem khin hem de tabip olan sam an lann cemiyette farkl bir yeri vard. On lann lenlere hayat verme gc veya lenlerin canlann br dnyada ki lm Meleinin elinden alp geri getirme glerine olun inan, da ha sonralan tek tannl dinlerle zayflamtr. Bu g. "Allah'n iradesine kar gelmek" olarak yorumland iin, aman lann defin trenlerindeki eski yerleri giderek kaybolmutur. Halkn manevi-ruhan lideri olup, k sanlarn gznde gemite, gelecekte ve doada olan olaylan akla yan bu kiiler, dier ruhan varlklarla yaknlk kurabildikleri gibi halkn det ve geleneklerinin unutulmasna izin vermeyerek on lan gnah ile mekten alkoyuyorlard. amanlar daha ok hayald, air ruhlu ve sz daarc zengin olup gstergelerle dnebilen insanlard. rnein. halkn konumada kulland szlerin says drt bin ta neyi gemedii halde amann sz hazinesinde on iki binin zerinde szck bulunurdu.
aman Davul Motifi. Dairenin yukan ksmndaki yedi at figr ge yk selen "Bura" denilen atlardr. st tarafta soldaki iki kk daire Ay ve gnein semboldr. Hattn aa snda izilen ylan ve balk resimleri e yeralt dn yasn simgeler.

511

AMAN Dualarn kabul olacana inanan amanla nn doalan da mistik gstergelerle doluydu. amann ilevinin yerine getirmek iin kullan d aksesuarlar arasnda ta ve ayna her za man olurdu. amann ruhunun gklere yk seldiini sembolize eden aga oyuncaklar, mistik sesler kanrd. nana gre o, deli ve cinli nsanlan aakl ruhlann elinden kurtanr, dzelmeyen hastalklan tedavi eder. lenleri diriltir ve krlere gr me gc verirdi. lk an aman ve sihirbaz Mool aman hekimi, kesinlikle ruhsal hasta ve saral biri deildi. O, "ruhunu yetitirip, iyiletirmeyi baarm" biriydi. imdi bile amanlann ruhsal hasta veya deli olduklann kabul edenlerle birlikte in sanlann byk bir blm artk amanizme bir kltrel olay olarak ba kyor. Halsinasyon doasnn anlalmas da amana bir ruhsal hasta deil, insanlann ruhsal hayatn dengeleyici gzyle bakma olana salyor. Etnik-kltrel gelenekte bazen hatta bilgi ve evliya gzyle bak lan amann mistik yaants, ne yazk ki nceki dnemlerde bat ve Sovyet psikolojisinde izofreni ve patolojik gerilme hali olarak deer lendirilmi ve delilik gibi grnmtr. Onlarda o zamanlar bilgi ve evliya saylan birine izofreni gzyle bakld dnemde, mistik ruhlu amann deli olarak tanmlanmas da doal bir olaydr. Halbuki psikiyatristin gznde histerik veya psikotik durum olarak gzken hal, kl tr tayalannn gznde yzyllar boyunca yaayan bir gelenein g cyle ritelin aynlmaz bir paras olup, kutsallk ierebilir. Bunun iin farkl dnemlerde samanlara kar yaklamlar da farkl olmutur. Eski Sovyetlerde, zellikle de 1930'lu yllarda amanizme kar ddd bir mcadele verilmitir. 1919 ile 1928 yllan arasnda sadece Yakutiya'da 300 kadar aman ldrlm, kalanlan da uzak blgelere srgn edil mitir. Hatta sonraki dnemlerde ideolojinin etkisi altnda olan bilimsel metinlerde bile deiik bir fikir egemendi. Bu fikre gre amanlar kamlk yapt klan zamanda "anti Sovyet"
512

AMAN propaganda yapryoriarm. 1920. 1930 yllan arasnda birka bin yllk gelenei olan Sibirya amanizmine byle bir darbe indirmekle birlikte, jamanizmin en ok bu yllarda renilmeye balanmas da ilgin bir
I Mradokstur. (bak; amanizm)

Bilincin deiik hallerinden bahseden aratrmaalar, bu hallerin in< elenmesi srasnda doru-dzgn anlalmamasnn tehlikelerinden de bahsederler. yle ki, batda uzun bir sre, bilincin normal hali ola rak grnmeyenler, ruhsal hastalklar kategorisine dahil edilmiler. Bu lailer, potansiyel mistik gelenek olan aman kltrnde normal saylan fullerdir. Bunun uzunca bir tarihesi vardr. Sorun baka yerdedir. Bilin cin deiik hali olarak tanmlanan bu olay, herhangi bir ekilde psiko patoloji ile kantnlamaz. Vergi verildii anda amann yaadklan hi de delilik deildir. Onu histerik tehisi koyup, psikopatolojik ynden agklamaya almak hibir sonu vermemitir. Canl gelenekte her kl trel olayn bir anlam vardr. Gelenein kendi iinde, amana vergi ve rildii zaman geirdii hallerle, ruhsal hastalklar arasndaki fark ayrt edilebilir. amann bu ekildeki durumu grnrde bir delilik gibi grense de aslnda ruhan bir yaantdr. Onun iin de tm amanlan top lu halde sara hastalkl saymak olduka yanl olacaktr. Byle yaklam lar, coku ve benzer halleri tam olarak anlamamann sonucudur. Bu a manlar ruhsal adan sapa-salam nsanlardr ve kendi salklannn d nda, hatta baka insanlann ruhsal salklarnn kaygsn da tarlar. Sagaylar arasnda mevcut olan bir nanca gre, Tann, insanlara ktlk eden ruhlarla amanlar araclyla Eski Trk anda aman anlamnda hem "iK/i i", hem de "kam" adnn varl, amanlann ri deiik zelliklere sahip olduunu gsterir. f Tannclk trenini gerekletiren topluluun ak sakalllan da amandan ok farklyd. Tannya verilen kitlesel kurban trenlerine a manlar yakn latrmyordu. nk, ruhlar g alemiyle ilgili olan amann eytan lemle
513

A M A N AZARI de ilikide olduu dnlrd. Omc gin. Yakutlarda en gl amanlann ko ruyucusu olan "Kara", aakl ruhlann lideri saylrd. Bu anlamda "ritel temizlii" bozulmasn diye amanlann Tannalk ti renine katlmalar yasakt. Bu trenlerde m aman sadece seyirci olabilirdi. Altay efsanelerindeki kahramanlann byl glerini harekete geirmemeleri gibi olaylardan da anlalyor ki, amanla nn klt taryas ve byl srecin icraalan olmalan. daha sonraki dnemlere rastlanan bir olaydr. amanizmin Tri<

aman

topluluktan arasnda yayld zamanlarda aman, insanla Tann arasn daki araa rol oynamaktadr. aman yin ve trenleri Trk din-mitolojik dnya grnde ge nellikle pratik ynldr. Eski Trk am an izm i bu bakmdan olduka ar kaik kklere sahip olan bir sistemdir, (bak: Tannalk) Tm bunlarla birlikte aratrmaalann birou, dnya gr ve sis tem olan amanizmin mahiyetinden daha ok, onun unutulmasna ka dar giden "yalnz aman" figr zerinde de durulmasnn gerektiini dnmektedirler. amanizmdeki inisiasiya trenine ok yakn bir anla y. Trk halklannn geleneksel din inanna gre, aman, aman ol maya ve kamlk yapmaya zorlayan ruhlardr. aman adaylann da ruh lar seer. Bylece kamlk yapabilmek iin gelecek amann "can" ye titirilip, tamamlanr. Bu zaman geldiinde amanlann ba ruhu yery zne gelip, onlann bedenlerini paralara aynp (gl ve nl amanla nn bedenleri defe paralanr) lmn gelebilecei tm yollara ser per ve bylece de ruhlar arasnda blnm olur. Bu paralanma gele cek amann lp-dirilerek yeniden canlanmasn sembolize ettii gibi, onun ruhlara kurban verildii gibi de yorumlanabilir. Farkl gelenekler de bu olayn mahiyeti ayndr.
A M A N AZARI:

514

aman

Ayini

aman azarna tutulmu biri, ruhlann tutsa olduu iin, akln yiti rip, garip hallere der. Ruhlar onu rahat brakmayp, eziyet ettiklerin den tm vcudu arlar inde kalr ve kendinden geer. -Aynalar" ad verilen kt ruhlar gze grnmeden gelip onu havada dolatrarak gnln almaya alrlar. Sonra tehdit etmeye balarlar. aman olmay kabul etmezse onun paralayp ineyeceklerini ve ruhlann szn dinlemedii iin hatta onu ldreceklerinin sylerler. samanlardan biri bana gelenleri yle aktaryordu: "Aklm bam dan gidip, hastalandm zamanlarda her gece bir kadn uykuma girip "Ben senin atalann olan amanlann koruyucu ruhuyum. Kamlk etmeyi onlara ben rettim. imdi de sana reteceim. htiyar amanlar lp. kurtuldular ve insanlann derdine are olacak aman kalmad. imdi sen aman olacaksn!" aman azan, yldan on iki yla kadar srebilirdi. Bu, amann ne kadar gl olablecegiyle balantlyd. Bu hastalk hail. her yata gele bilirdi. En ok da dolunay olduu zamanlara rastlard. nana gre ruh lar, bu zamanlarda setikleri insanlara anormal varlklarla nasl yaknlk 515

A M A N AZARI kurulacan retirlerdi. Ancak bu hastaln be lirtileri en ok ergenlik ann balamasndan sonra kendini gsterirdi. Bu olay, neyropsikologlann verdii bilgilerle rtr. Onlara gre bey nin ekillenmesi 12-14 yalan arasnda tama men sona erer. Gelecein aman azarland zamanlarda rmak kenanna gidip, yzst yere yklr. Saat lerce baygn halde ylece kalr ve azndan k pkler gelir. Saatler sonra uyandnda ise ne olduunu hatrlamaz. Ayldktan sonra kamlk yapmaya, trk sylemeye, kopuz almaya aman Bal balar ve bylece beladan kurtulmu olur. O. bu aclara glkle dayandktan sonra kamlk yapmaya raz olmutur. aman lann su kenannda azarlanmas ve yzkoyun yere dmesi, aratrmaclara gre, suyun ilk balang olmas, topran Ulu Ana'y temsil etmesi ve amann bu konumun temsilcisi olmasyla ilgilidir. Ya ni samana kamlk gcn veren ey, su ve topraa olan inantr. Slbirya'dakl Trk kkenli Kazaklann nanna gre. amann azara tutulma snn sorumlusu da ruhlan veya su iyeleridir. Ruhlann setikleri insann cann gelecein aman olarak yetitir mek iin alp tenha bir yerde saklamalan hakkndaki inan. Orta Asya amanizminde son dnemlere kadar korunup kalmt. Altayllann ina nna gre, bazen kaltm yoluyla gelen bu "aman olma hastal 'na tutulan insan, ancak talthryle banarak bu hastalktan kurtulabilirdi. amann geirdii bu haller uzun zamanlar birok bilimsel yazlarda yanl olarak psikolojik bozukluk, histeri, sara ve hatta delilik olarak de erlendirilmitir. Bunun nedeniyse onlara sinirsel hasta gzyle bakan baz etnograf, seyyah, hekim ve misyonerlerin vardklan yanl kanaat tir. rnein, N. Haruzun. aman lann tmn sinir hastalan olarak g rrd. amanizmi nevropatolojik adan agklamaya alan S. Davidenkov ise aslnda olamayan bir "histeri klt"nde sz eder. 20. yzyl Rus. Sovyet ve bat leminde kk salm bu bak sistemi. Trk ama nizm ryle ilgili aratrmalarda da etkisiz kalmamtr.
516

A M A N AZARI Halbuki bu olayn yorumu, kltrn kendi iinde aranmaldr ve pa toloji le hibir ilikisi yoktur. Yani geleneksel bir cemiyette ruh hastas birinin bu kadar sayg grebilecei akl almaz bir durumdur. Tabii ki "aman azan"na tutulanlar ierisinde nevroz hastalyla ilikilendirilebilen insanlar da yok deildi, ancak bundan yola karak bu insanlann lepslni ruh hastas gzyle grmek doru deildir. Genellikle gele nek, inann gcyle bu olayla ilgili doru konumda yer alr. Bilimsel metinlerde "aman azan"nn ruhsal bir hastalk olmad fikrini ilk kez S. M. inomogorov ileri srmtr. Ona gre. aman as lnda ruhsal bakmdan tamamyla salam biridir. Daha sonralan da bat yazariannn birou, amanlann hasta olduklanna dair grlerin yanl ve eksik bilgilere dayandn yazdlar. "aman azan" lk agk fadesini "Gelecek amann hastal, onun cann ruhlann yetitireceinin gs tergesidir" diyen V. Ksenorontov, A. Popov daha sonralan da N. Drenkova. N. Aleksayev ve N. Basilov'un eserlerinde buldu. Sonralan da "aman azan"nn bir hastalk olmad, sara. histeri ve izofreni gibi ruhsal durumlardan farkl bir olay olduu ortaya gkanlmtr. aman denilen insanlar. radeli olabilmeleri ve z ruhsal denge lerine hakim olmay baarabilmeleri sayesinde, insanlann i rahatlklannn bekiliini yapan bir psikoterapist yerine geiyorlard. Bu adan slam alemindeki tabip sfilere yakn duruyorlard. Bu ekilde ard ardna gelen ruhsal an ve eziyetlerden ibaret olan y.HriH'ksel "aman a/ar", bu a/ara (utulan saman adaynn, aman ol ma yolundaki en ar aamadr. Bu sre iinde ruhlar onu bir an bile ra hat brakmazlar. Bu hali yaayan gelecek aman iin gerekte olmayan varlklar gerekmi gibi grnr. Onlarla cismen temasta bulunur ve onlan grr. Bu varlklar onu kesip paralara ayn nar. Gerekte olma yp, sadece sembollerle mevcut olan bu Alemle temas duygusu, onla nn iinde derin izler brakr. nk bu aamada grdklerini tamamen gerek sanmtr. Samanla aday birinin "aman azan"n yaadktan sonra, br dnyalarla iliki kurabildiine dair inanlar. Mslmanl kabul etmi Trk halklannda slam'n etkisinden payn almtr. amann ilevi kanknr ve bu iin stesinden ruhu salam olmayan biri gelemez. Psikologlann deneysel metotlarla vard klan sonuca gre.
517

AMAN

MTOLOJS

amanlar ruhsal salamlklar bakmndan mensup olduklar topluluun dier yelerinden kat kat stn saylrlar. -aman azan" denilen olay ise geicidir ancak yaanlmas ve geirilmesi zorunlu bir aamadr. An cak bu aamadan sonra amann "manev ve cismanl olarak yeniden kurulmas" gerekleebilir Artk o normal lmllerden deil, br dnyann srlanna vakf ve ruhlar dnyasyla temasta olan biridir. Bylece "aman azan"yla bal tm etnografik bilgiler, onun inisia siya trenleriyle sk bir ekilde bal olduunu gsterir. Vcudun as man azaplann iinden geerken, ruhun dnya kirinden annp temiz lenmesi, aman lan tm zamanlann peygamberieriyle birletirir, (bak: Vergi) AMAN MTOLOJS: amanizmin ritel pratiryle baldr ve rkn mi tolojik dncesiyle ilikide olup. daha ok halk kltr geleneinde kendi ifadesini bulmutur. Trk halklan kltrnn nemli bir paras da amanlar hakkndaki mitolojik metinler, efsaneler ve rivayetlerdir. Baz aratrmac lann hatta tannalgn manevi-kltre! mirasnn bir par as saydklan aman mitoiojisryle ilgili bu metinlerde aman olmak, aman mucizeleri ve samanlarn ruhlarla ilikileri gibi motifler yer al maktadr. Mitolojik sistemin korunup yaalabilmesi de belli bir lde onlarla balantldr. nk amann gc, inanandan kaynaklanr, r nein, herhangi bir Hakas aman Protestanl kabul etmi biri se ruh larla iliki bu dinle bir araya smad iin, o. kesinlikle boynundaki hag kanp bir kenara koyard. aman mitolojisindeki en nemli figr, mecazi anlamda canl varlk gibi doay kavrayan amann kendisidir. O. kamlk yaparken ruhlarla insanolu arasnda iliki yaratan bir araadr. Yani aman ritelinin araa ilevi, br dnyalarla ballk kurmaktr. Yakut mitolojik metinlerine gre ulu amanlar ldkten sonra bile kamlk yapmaya devam ederler di. Kamlk yapan amann emrinde yardma ruhlar olurdu. amann bilgi kayna olup. geleneksel mitolojik inanlanndan gelen bu ruhlar, bazen ku klna girerlerdi. am an lann koruyucu ruhlanyla birlikte gl olurlard. 518

AMAN Ruhlar gibi kendisinin de gze g rnmeden havada uup dolaabilecei ne inanlan amanlann dnya hakkndaki dnceleri ak bir ekilde mistik-dinsel ve mitolojik zellik tar. Dnyann sem bollere brnm grnmn veren aman evrenbilimi iin. kainat katl dnyadan olumutur: Yer. Yerst ve Yeralt. Bu dnyalann her biri de birka kattan ibarettir. Bu dnyalan birletiren ise Dnya Agaa'dr. Yerst katj olan gkyz, bata Tann olmak zere iyilik sever ruhlarla doludur. Yeralt dnyasn da ise insanlara zarara veren aakl ruhlar mesken tutmutur. Yeryzndeki dnya

MTOLOS

y dolduranlar da insanlarla birlikte ok sayda iye ve ruhlardr. amann ruhlar lemine seyahati arkaik kltrler iin bile ark evrensel bir olay saylmaktadr. amanist gr ve dn celerin ilkel mitolojiyle derinden bal olmas ise V.Y. Propp ve K. Levi Stross'un aratrmalaryla kantlanm saylr. aman efsaneleri konu itibariyle birka gruba aynlrlar. Bunlardan bir grubu, amann in'siasryadan geip samanla kabul edilmesiyle ilgili dir. Bazen de seksel zellikleriyle tannan bu trenler, samanlk aday nn ruhlar tarafndan seilmesinin ve gelecek amann cannn atalar dnyasnda zel aman agaondaki yuvada yetitirilmesinin izlenimini verir. Bu tren, amann ona yardm edecek olan ruhla nikaha girmesi eklinde de cereyan edebilir. amann can ata ruhlan tarafndan yedirillr. doyurulur ve yetitirilir. Yeraltndaki ruhlar onu paralara ayrdktan sonra tekrar toplarlar ve diriltirler. amanlann en eski ve ayn zamanda en yaylm levleri tabip ol malardr. Aynca amanizm, psikoterapinin ilk ekli saylr. Baz gele neklerde amann yerine getirmesi gereken ileri arasnda ocuu ola mayanlara "can" verilmesi konusunda yardma olmak, havalan iyile tirmek, evleri aakl ruhlann elinden kurtarmak ve avn uurlu gemesl519

AMANMTOLOIS ni salamak gibi iler de var d. Samanlarn baka bir ilevi de gemi ve gelecekten ha ber vermesiydi. Kamlk treni, aman ve onun yardma ruhlannn ruh lar alemine seyahatini sem bolize ederdi. Kamlk yapan

Saman

Maskeleri

aman yardma ruhlanndan bi rini agnr ve hastalk getiren luhlarla mcadele eder. Koruyucu ruhlan raz etmek iin de deiik yollara ba vurur. Hastann cann alp geri getirmek iin, ruhlar adna bir eyle vaat edilir. Kamlk trenini hipnoz seanslannn bir ekli sayanlar vardr. Ancak bu gr, aman mitolojisiyie bal gerekleri aktarmyor. amanlar byl gleri sayesinde "ruh" denilen ince unsurun varln kavraya bilirler. Halbuki bu ruhlar dnyas, normal lmller iin bir srdr. Gz le grnen bu maddi dnyadan srynlp, ince unsurlu semboller dnya s olan ruhlar alemiyle likiye girebilmek iin. aman kamlk yapt s rada gzlerini kapatr. Kamlk trenleri genellikle gece yaplr ve sade ce ok gl amanlar gndz kamlk yapabilirler. Birok amann gklere gt ile ilgili inanlar. amanizmle ba l mitolojik metinlerde kendi iradesini bulur. lk ulu amanlar hakkndaki metinler, kltrel kahramanlar hakkndaki metinlere yakndr, (bak: lk aman) Genellikle amanlann ince unsurlu ruhlann alemine gezintisinin g rntsyle bilincin kendine has deiik hallerdeki manzara birbiriyle rtr. amanizm pratiin temelinde serbest oluturma bulunur. aman metinlerinin konulan halk kltr motiflerinin nemli bir b lmn oluturur, efsanevi arkaikteki birok mitolojik karakter, aman zellikleri tar. aman mitolojisinden gelen unsurlar, eski mitolojik d ncenin daha sonraki aamalannda da ak bir ekilde kendini gste rir. Ancak amanist metinler hal yeterince renilmemi ve aratrma konusu bile olmamtr.

520

AMANZM AMANZM: Aracla dayanan, inanlardan ibaret olan din ve tedavi amal pratik bir faaliyet ekli. Temelde de tren sresiyle snrldr. V. I'opp. amanizm i arkaik inisiasiya treninin sonraki aamas sayar. Do aya sayg gsteren bir dnya gr gibi. amanizmin balca zellik lerinden biri, alemde var olan her eyi canl gzyle grmesidir. ama nn syledii. "Var olan her ey canldr" szleri bu din dnya gr nn nemli bir ynn aydnlatyor. Doa ve akln sriann iinde gizleyen "amanizm" anlaynn bir btn halinde neyi temsil ettiini sylemek zordur. nk bu konuda farkl metinlerde farkl yaklamlar bulunmaktadr. Bir tek Rus etnografk edebiyatna bile bakarsak 1932ye kadar alt yz elli adet kitap ve ma kale bulunmaktadr. "amanizm" hakknda bu gne kadar yazlanlar bir ktphaneyi dolduracak saydadr. Baz aratrmaalara gre amanizm, din deil, grnmez ruhlar alemiyle ball korumaktan ibaret coma hali veya ruhsal tedavi metotian yndr. Bilimsel aratrma konulan iinde bugne kadar etnog raflarn en ok urat alan olan amanizmin psikolojik adan ince lenmesinin gerekli olduu fikri vurgulanmaktadr. Son zamanlarda ise amanizmle ilgili metinlerde bilincin deiik halleri gibi bir anlaya da ha ok yer verilmektedir. Genellikle ondan, transpersonal niteliindeki antropolojik bir olay ve insanlk tarihinin ilk yaratalk faaliyeti olarak bahsedilir ve duvar resimlerinde eski amanlann grntsnn olduu iddias ortaya atlr. Bazen hatta asl mahiyetinden gittike uzaklatnlarak ondan tm dnya halklanna zel, geleneklerinde gerein yans mad bir dnya gr, evrensel ve neredeyse btnlkle soyut bir olay gibi bahsediliyor. Bu grlerin etkisiyledir ki, artk aman Ayinlerinde aman pratiinde yz yl nce yer alan birok gelenein iz leri deil. amanizmle ilgisi olmayan zler kullanlmaktadr. Gerekten de imdi her zamandan daha ok konuulan amanizm olay, tm etnik zelliklerini ve etnografk izgilerini yitirmi gibidir. a manlann kullandklan metottan renerek kimsenin aman olamayaca gerei de gz ard edilmitir. M. Hamer'in "amann Yolu" adl eseri gibi birka eserde etnograf] ile halk doasna dair bilgilerin bulu tuu noktadan yola karak onu ada insan iin cazip hale getiren bir
521

AMANZM
dille anlatan eserler bile var. 19901 yllardan itibaren Sibirya'daki a manizm, felsef anlamlar kazandrlarak yeniden canlandrmaktadr. Bugn artk bir "Neo-amanizm" olayndan bahsetmek mmkndr. Buryatiya ve Tuva'da ise amanizm ulusal din gibi bilinmektedir. Tann m bilim adam L. Potapov. Altay amanizmini anlatt yazsnda, 1930 ylnda amanizm in de mrnn sona erdiini yazmaktadr. Her bilim adamnn baka bir bak asyla inceledii amanizm ko nusunu aratranlardan biri olan rder, "amanoioji baka bir bilim da ldr" diyerek yan ciddi bir biimde pek de yanl olmayan bir bak a s ortaya koyuyor. Bu konu o kadar karmak bir hal almtr ki. etkin bir din aratjrmacs yle sormaktadr. "Gerekte amanizm diye bir olay var m? Yoksa bu sadece bir terim midir?" Bylece amanizmin mahi yeti ve kkleri ile bal fikirler ou zaman bir kuramdan teye gide memitir. Aratrmaclarn doru olarak kaydettikleri gibi. eski aman lann ya anlan, aslnda amanizmin kozmolojisini mantkl bir ekilde aksettiri yor. amanizmdeki mistik hal, hi de hasta bilin ve aldanlann rn deildir Buna gre de izofreni, sara, histeri ve dier ruhsal hastalkl hallerin hibirisi amanizm ile bir arada dnlemez. Bilincin deiik halinden yararlanan ilk gelenek ile amanizmin olutuu bugnlerde bilinen bir gerektir. Aynca amanizm, psikoterapinin ilk eklidir. An cak bun lann bile amanizm hakkndaki son ve kesin grler olduunu sylemek zordur. I.V. Gete, bir zamanlar yle yazmt: "nsan artk hibir eyi bir mr iinde renemiyor Bu berbat bir durumdur. Atalanmz genliklerinde aldklan derslere yalanrlard. Biz ise modadan geri kalmamak iin, her be ylda bir bilgilerimizi deitirmek zorunda yz.Doaya kar ok dikkatli davranan amanizmden bir btncl ola rak veya evrensel bir olay gibi bugn daha ok bahsediliyor. Psikolojik ynden geni bir platformda aratrlmas, yarardan ok zarar vererek amanizmin anlalmas sorununu pekitirmitir. Elbette burada din d ncesine pheli yaklaan Psikoanalizm'in de gnah yok deil. amanizmin ilk aratrmaalanndan birou, onu ayn bir din sistem olarak tanmlam ve Trk halklannn geleneksel hayatnda byk yer 522

AMANZM tutan bir olay gibi grerek "Ural Altay" veya Turan" din olarak adlandrmlar. Bu gr dorudur. 20. yzylda amanizm ile ilevsel ve tipoloji bakmndan yakn olan fenomenler. Asya'nn gneydousun da, Kuzey ve Gney Amerika'da ve Avustralya ktasnda ortaya gkanld. Ancak elde yeteri kadar kaynak olmadndan, Trk dilinin karlatrmal tarihi yazlmadndan ve bu tarihe dair sembolle rin gntsn verecek bir aratrma yrtlmediinden, eski Trklerin dlnt inan sisteminden ko nuulurken daima Totemizm. amanizm ve bu gibi baka "izm"lerden sz edilmitir. Bu iddialarn da ken dilerine ait kkleri vardr. 19. yzyln Avrupa'snda Materyalizmin hzla yaylmasnn ardndan, herhangi bir din olayn Animizm (Canlclk), Totemizm (On gunculuk) ve amanizm adlan altnda aklamaya a ltlar. Kken itibariyle Avrupal olan bu "izm"lerie e killendirilen fikirler, gereklere uyup-uymadna bakl madan hazr kalplar eklinde eski Trk din tarihine dair eserlerine de uydurulmaya alld. Bylece amanizm de "eski Trk din" denilerek Trk tannalmn yerine geirilmitir. 1920li yllarda Fuat Kprl ve Trk Yurdu" dergisinde yazan yazarlar. amanizmin Trklerin en eski din olduu fikrini vurgulamaktadrlar. Eski Trk inan sisteminin teme lini amanizmle bir tutanlar da olmutur. V. Radlov ve benzer yazarann amanizme dair verdikleri bilgiler de bu fikrin olumasnda etkili ol mutur. Bu bilgilerde ise amanizmin 19. yzyldaki ekli yanstlyor du. Tarihiler ve toplumbilimciler. Trk kltrlerinin kendi lleri oldu unu kesinlikle hesaba katmadan. amanizmin Trk din-mitolojik grlerindeki yeriyle lgili ortaya atldan bu yanllklar, gittike daha de rin kkler salmaya balamtr. Sorunu daha da karmasklatran ise Darvin'in evrim teorisinin yol at bilimsel yanllklar olmutur. Bu yanllklar bugn bile kendini gsterir. amanizmin anlam ve lleri bir terim olarak netlemedii halde, yeril yersiz kullanlmas da kanklklara yol amtr.

521

AMANZM "Din" denildii zaman, neyin kastedildii bile anlalmayan sonraki alardaki baz aratrmalarda da amanizme din ad verilmi ve Trk din dnce sisteminin temeline amanizm adl bir din oturtulmutur. Bu aratrrnalarda, amanizmin bir din olmadn kantlayan en byk din bilimcilerinin grlerinin tersine. amanizm ilk anlamyla alnm ve stelik din dncesi tarihinin belli bir ayla snriandnlmtr. Bir fenomen olarak bu. din dncesi iin yol verilmezdir. Birok aratr mada "Samanlk" veya "amanclk" ad da verilen bu deyimden, olsa olsa Yakut veya Altay amanizmi anlalabilirdi. Onun da btnyle es ki Trk inanlan eklinde kabul edilip, eski Trk din sistemiyle aynlatnlmas doru olamazd. nk uzun zamandan beri din bir birlik iin de yaamayan Trk topluluklanndan birinde veya birkanda mevcut olup. dier dinlerin etkisine maruz kalan inanlar, tarihin Trk adyla bildii dier topluluklarn da arkaik inanlan olarak vermek yanl olur. Altay ve Sayan halklan da kendi dinlerine amanizm adn verme milerdi. L. Potopov da amanizm anlayn eski Trk diniyle ballkta aklamak iin Yakutlardaki "yangara" (kara nan) adn semitir. Ya zar aynca, eski Trklerin kendi dinlerini nasl adlandrdklannn tam ola rak belli olmadn da itiraf eder. Trk ulusal kltriTnh yazan I. Karesolu da amanizmi Trk inan sistemi saymayp. Trklerin kendi dncelerinin rn olmayp, farkl dinlerden gelen etkilerin birbirine kanmasndan olumu bir dnceler sistemi" olarak adlandrmtr. Gerekten de kken itibariyle ne olursa olsun. amanizm ilevselanlamsal zellikleri asndan Trk dint sistemi olan Tannclktan farkl bir olaydr. Unutulmamaldr ki. Trk din dncesi "Gk Tann" ad evresinde olumu bir sistemdir. Yani bu din dnce sistemi "Gk Tann" anlay zerin kurulmutur. Azerbaycan Trklerinin dilinde bugn bile yay gn bir ekilde kullanlan Tann". bu dnce sistemini harekete gei ren anlaytr. Tm dnya gr sistemlerinde olduu gibi, Tanrclkla amanizm arasnda da derinden gelen bir ballk olduu iin. aralanndaki snn net olarak belirlemek bazen g olsa da bu anlaylar ayn gibi gstermek de doru olmayp yanl sonular dourabilir. nk
S24

AMANZM v.rrckten de Trk mentalitesi temelinde amaa ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ nizme dayanmyordu. amanizm, Trk h a l k Milliine cidd bir ekilde etki yapmtr, an. .k tannalga sonradan karp onun dini sis tem pratiini sonradan oluturmu ve byUt < Trk kltrnn neredeyse t m aam.lannda etkisini gstermitir. Geleneksel bir cemiyette, ayn kklerden gelen ki farkl din-mitolojik inan sis li ini. ak bir ekilde yan yana yaayamazd. Es ki Tk amanizm indeki dnya gr ve felsekin temelini gerek anlamda Trk din dn e sistemi olan Tannalk olutumrdu ve saman larn "Gk Tann "ya olan inanlan da bunun kantlanndan biridir. Sfiligin kendisi de amaniz aman Kyafeti min mistik temeli zerine oturtulmutur. Aratir maalar. amanizm ile Tannalk arasndaki ilikiyi, h a l k sriligiyle slam dini arasndaki ilikiye eit t A i t m a k t a l a r . Etnografk verilerden edinilen I >il*>ilere gre. birok Trk topluluunda Tannalk kltyle ilgili yaplan trenlere amanlar alnmyorlard. Bu, amanlann Tann'yla herhangi bir ilikilerinin olmadn gsterir. Bunun aynrs sfi ve derviler iin de geerlidir. Onlar da slam ritellerine katliamryorlard. Bu anlamda bir < line amanizm adnn verilmesiyle, bir dinde amanizm unsuriann bu lunmasn kantrmak doru olamaz. amanizm, eski Trk geleneklerini yaatr ve deiik ekillerde sunar. Safev iilii, eski Trk amanzmine yakn bir grnm verirdi. Bylece amanizm, ancak asl ve gerek mahiyeti anlald zaman, ok ll bir sistem olarak tannan Trk din dnce sisteminin parametrelerinden biri gibi etkisini gsterebilir. Yani ne kadar Trk diniyle i ie olursa olsun, yine de o. bu sistemin l lerinden biri olarak kalmakta ve bir sistem olan Trk din-mitolojik dnya gr erevesinde bir yanm sistem oluturmaktadr. amanizme din ad verildii zaman unutulmamaldr ki. eger din veya gerek mitolojik-din sistem olsayd, kendi ideolojik ve kuramsal
/ ^*^kuu\\\\\\\\\\\uuur

525

AMANZM temeli olmalyd, kesin snrlan bilinmeliydi, baka dinlere bu kadar kanmamalyd ve rastland her yerde birbirine olduka yakn veya hat ta ayn dnya modellerini izmeliydi. Halbuki kkl sorunlardan hibi rinde herkesin kabul edebilecei tam bir gr birlii olamayan bu an lay hakknda, onun gerek varln bile phe altna alacak kadar mulak, tutkun ve hatta karanlk dnceler mevcuttur. Eksik bilgi, bil gilenmeyi engeller ve amanizm hakknda anlatlanlar iinde bu kadar kankln olmas herhalde bilinenlerin eksikliinden leri gelmektedir, ir. Tm bunlarla birlikte ne kadar sorunu olursa olsun, parapsikologlann bile ilgisini eken bu kendine zg, evrensel, dinamik dnya gr sistemi olan amanizmin bir din olmad kantlanm saylr. Bilim adamlan, nerede olutuu bile tam olarak bilinmeyen ve bilinmesi de zor grnen amanizmin, en iyi modelini yaratmaktan da mitsizler. Bir tarafta "ok tannln erken ekli" gibi tanmlanan amanizm, baka bir tarafta "psikoanalizmin eski ekli" olarak verilmektedir. Baka bir yerde ise "en eski coku teknii" olarak karmza kmaktadr. Biroklannn fikrine gre amanizm, sistemi olan bir din olmad iin ve din dnce tarihinde de hibir aama oluturmad iin, herhangi bir din le ayn ortamda yaamaya alabilir. Bugn Avrupa ve Amerika'da, amanizmin kknn kaznd yer lerde bile "Neo-amanizm" ba gstermektedir. Bu fenomeni, bilincin deiik halleriyle ilintilendirmek, onun geleneksel yntemlerle aratr masn imkanszlat rmaktadr. 1999 ylnn Haziran aynda Moskova'da "amanizm ve dier gele neksel inanlar" hakknda gerekleen uluslararas konferansta, etnog raf, belge uzman, tarihi, psikolog ve psikiatrislerle birlikte neyrofiziyologlar, fizik ve matematikiler de katlmt, insan bilimleri alannda al an bilim adamlannn on lan anlamas biraz zor olsa da bu olay. amanizme tamamyla yeni bir lde ve etkin bilimsel deerlerle yaklald n gsterir. Tk din dncesini aratrmak iin, byle karmak bir sistemden yola gkmann ne gibi sonular getireceini tahmin etmek kolay deil. nk kendi iinde sistemli bir din rade etmeyen herhan gi bir anlay, din sistemin temeli olarak grmek doru olamaz, (bak: Tannclk)
526

ATI AZZ ATI AZZ: Halk kltr metinlerinde rastlanan bir motif. Kazaklann "Kz |ibek" ve "Alpam" destanlannda bu ada "Baba Trkti at Aziz" ili rak rastlanr. O, Nogay kahramanlannn ruhu ve ata cet ruhu saylr. Aratrmaalann tahminine gre, "Baba Trkti" ve "at Aziz" adlan ayn mitolojik karaktere ballar. V. Jirmunski'nin fikrine gre ise bu ad lar, slm'a kadarki calarda eski amann bir arada kullanlan iki addr. "at Aziz" Ahmet Yesevfnin cetlerinden biri saylr. Mitolojik yapl birok halk kltr motifinin byl gcnn san da olduu dnlrse, tm vcudu tylerle rtl olan "Baba Trkti at Azizin niin en gl Kazak evliyalardan sayld da anlalr. ER KARAN VAKT: Trk halklannn geleneksel dncelerinde za manla bal ok sayda inan ve inanlar grubu iinde, "ser vakti" hak kndaki dnceler geni yer tutar. Trk halklan ierisinde yaayan inanlarda, gnein douu ve batn izlemek iyiye yorumlanmazd. Gne battnda ocua ad vermenin iyiye yorulmad da bu dn celerden biridir. Azerbaycan Trklerinin inanna gre, "er kansan zaman"da. Yatlrsa zarar grleceine inanlr. Hava kararmaya balad zaman, "Ks met datlryor" denilir. Bu zamanda eli koynunda halsiz durmak ve ocuklan alatmak doru olmaz. Bu zamanda k yakmak gnah say lr. nk er ve ktl temsil eden glere kar, direnle dayan mak gerekir. Btn bunlara gre de akam karanlnn kmeye ba lad zamana "er Vakti" veya "er Kansan Vakit" denilir. "er VaktTnde aga altna gitmek de gnaht ve insana zarar verir di. Halk inanna gre, dnler insan, "er VaktTnde sudan geerken veya eilip su ierken veya aa altndayken vururlar. Halk arasnda, "er VaktTnde llere su verildiine inanldndan bu saatlerde su iil mez. Baka bir inanca gre de atalann ruhlannn hatrland akamlar da ller "er VaktTnde pay almaya gelirler. Trk mitolojik inanlann da gece doan ocuun uursuzluk getireceine inanlr ve bu yzden de "karataban" ad verilirdi. "er Kansan Vakti" dank bir zaman dilimi olduundan kaosu temsil eden br dnya glerinin bu dzenli dnyaya mdalaleleri
527

daha da iddetlenir. Altay Trklerinin "krms" dedikleri kt ruhlara bal inanlarna gre de bu ruhlar gn batm ve "er Vaktinde daha aktif olurlar. Uyku zamannda can bedeni terk ettiinden "krms" ca n alp gtrmesin diye, "er Vakti"nde uyumaya izin verilmezdi. Doayla uygarln snnna yerleen ve hayat gcnn olmamasyla bilinen baz mekanlar, levsel bozulma veya eksiklik nedeniyle kla karanlk arasndaki grevlerini yerine getirmedikleri bir zaman dilimi olan "er Kansan Vakit", kaos-evren ve lm-hayat zrdklannda birinci taraf sembolize edip. tlsml, kaos glerinin elinde esir olurlar. Yani "er Kansan VakiTte, doga. lm ve kaos gibi kt gler, k-karanlk snnn bozarak a mdahale ederler. Bu glerin eline dmemek iin. "er Vakti'nde yatmamak ve eli koynunda kapnn eiinde oturmamak gerekiyor. tt: Azerbaycan Trklerinin inanna gre. bilinmezler aleminden gelen bir kutur. eytan yapya sahip olup, sadece geceleri uan bu ku. daha ok erkek ocuklara zarar verir. Yalnz kalan ocuu vurup ldrr. Bu nedenle de erkek ocuunun alt aya kadar gzetim altn da tutulmas gerektii sylenir. Bu kuun girdii evdeki ocuk lr. Kr k kmam bebein karanp lmesi iin sadece bir kez zerinden ge mesi yeterlidir "ee", vurduu ocuu boazndan vurur. Gelip ocua zarar ver mesin diye ocuun yannda Onun adn sylemezler ve ocuun be leine ine saplarlar. nana gre. "ee"yi yakalayan biri, annda ldrmelidir. O'nu ldren "ee Anas" olur ve "ee"nin vurduu her hangi bir ocuun boazna elini srerse ocuk kurtulur. Trk halk demonolojisinin ilgiden uzak kalan birok motifi gibi. "ee"yle ilgili de ayn bir tanmlamaya gidilmemitir. EYTAN: Gze grnmeyen demonik varlklardandr. Geleneksel g rlere gre O. ne konuur, ne de kimsenin gzne grnr. Adna bazen "blis" denilen bu ruh. insanlan kirli ilere srkler. Trk dnce sine gre, evliyalar ve kutsal lann olmad yere "eytan" gelir ve o ye re irkinlik, ktlk ve er ruhu hakim olur.
52X

MLTEY Aratrmaalara gre. yeralt ruhlanna "eytan"' denilmesi, slm'n kabulnden sonra bir gelenek eklini almtr. Efsaneler de, ilk kopuzun Korkut Ata tarafndan yapl d zaman, ona "eytan" yardm etmitir. Azerbaycan Trklerinin inanlannda, frtna olduunda, "eytan gelin getiriyor" denilir. Harezm zbeklerinin geleneksel dnce lerinde Mslman "eytan" motifi, hibir yer tutmamaktadr ve slm'a kadarki varlk lar arasnda yitip gitmitir. " eytan "in hetonik meknla ball ve buna gre de ruhlar dnyasyla ilgili bilgilere sahip olmas, onun ok bilgili olduu hakkndaki dncelere yol amtr. Dier taraftan yeralt ller dnyas ve grnmezler alrmiyte balanmasndan dolay. Iran Trkmenleri arasnda "eytan ,ok bildii iin, bir gz kr olmu" iradesi domutur. Krolu'nun su v yeralt dnyasryla gl ilikisi de "eytan"n "kr" olma motifinin laya kmasna sebep olmu olabilir. "eytandn tek gzl olarak betimlenmesi, onun deiken tabiarJlgn anlatyor. Bu motifin Gagavuz Trk hikayelerinde tm eytanlarn lideri olan Topal eytan" motifi eklinde ortaya gkmas. onun eytani doasnn baka bir ekilde veriliidir. Yani ster tek gz, ister topal ol mas bu varln zelliidir. Mslman Trklerin geleneksel dinmitolojik grlerindeki "eytan", ayn zamanda boynuzlu ve kuyruklu betimlenir. MLTEY: Altay kahramanlk destanlannda rastlanan mitolojik bir var lk. Bu destanlarda o, ne kadar fanteziyle kaynayp kanmsa da mito lojiden gelen arkaik ieriini korumutur. or efsanelerinde bu ad "ebeldey" olarak geer. O. lp-dirilmeler zindri gibi dnlen zamansal dngy ve kinatn dzen kavramn sembolize etmitir. O. "ana erkil" olarak adlandnlan ancak tarihi verilere gre var olmam olan bir dnemle de i likilend iril mistir.
529

ULBUS-SULMUS Altay efsanelerinde "emiltey Kan" yeralt dnyasnn sahibidir ve btn orman, da ve su iyelerinin hkm altnda olduu Ulu Yer Ana ile zt kutupta yer alr. Yeralt Alemi ve Cehennem'de olan tm acayip varlklar, kocaman devler ve ejderhalar onun hkm altndalar. O, Al tay efsanelerinde cad, sihirbaz ve aman kadn gibi betimlenmektedir. O. yeralt lemiyie bal olan tm kadn samanlara liderlik eder. Bazen de efsane kahramannn dmandr. stedii zaman uup, bulutiann arkasna saklanabilir.Onun "dokuz sajn (yaklak on dokuz metre) uzunluunda" bakrdan olan iren bir gagas var. Onun iin mitolojik bir zellik saylan bu izgi, daha eski zamanlarda onun kua benzer bir varlk olarak dnld kanaatini doruyor. Etkin halk kltr metin lerdeki karakterlerle mitolojik varlklar arasnda dorudan bir balant aramak yanl sonular dourabilir. Buna gre de her bir halk kltr olaynn etnik-kltrel deerler sistemindeki yerinin belirlenmesi ge reklidir "imiltey" motifi de bu konuda istisna oluturmaz. Yeralt saltanatna hkmeden bir mitolojik varlk olan "Similtey"de grnen izgiler, daha sonralan Erlik'in kzlan ve hizmetinde olan kadn samanlarda da grnr. Bir Hakas efsanesinde "Altn aga"nn atJann alp, yeralt karanlk dnyaya gtrmek isteyen perinin "is Sibildey" adyla "imiltey" ad arasnda da benzerlik vardr. O, levsel bakmdan Gney Sibirya halk kltrndeki "Ker Yutpa" motifiyle de yakndr. Her kisi de nlerine kan her eyi yutmaya alrlar. Bu zellikleriyle, onla r yeryzndeki tm canllan yutmaa alan agzl ve doymak bil meyen ruhlar grubuna dahil etmek gerekir ULBUS-SULMUS: AKay ve Tuvalann din-mitolojik dncelerine g re, adama 1 olup, tek gzl, kk burunlu varlklar ve kt ruhlardr Altaylann "ulbs" ve "ulms", Tuvalann "ulbu" ve Hakaslann "ulme" didikleri bu varlklar, sadece orta dnyada yaarlar. Onlann yaa mak iin en ok setikleri yerler derin maaralardr. Bu zararl varlklar, ekil deitirip, klktan kla girebilirler. Onlann hem erkek grnl s var, hem de kadn. Onlar insanlara zarara verirler. Erkek "ulbuslar" kadnlara, kadn "ulbuslar" ise erkeklere zarar verirler. Albastlarda ol duu gibi onlann da stesinden ancak gl amanlar gelebilir
530

URELE Moolca ve Buryata'daki "ulmus"un. Al tayca daki "ulbus" ve "ulmuus"ean alnma olduu ve hatta Iran kkenli olduu sylense de eriine gre bu varlklarla bal dncelerin Mool hal klan arasnda ve onlann komusu olan Sayan Trklerinin yaadklar kltrel evrede yaygn olduu gereine dayanarak, bu alnmann tam ters ynde ce reyan ettiini sylemek bile mmkn olur. Mool mitolojik metinlerinde "ulmas" ne oalan, ne yalanan ne de artan bir ihtiyar cad grkeminde betimlenir. Bu varlklann tm g leri kzl salanndadr. Bu zellikleri itibariyle onlar, albast motifiyle de kantnlabilirier. Bazen Eriik'in hizmetileri olduklan sylenen bu varlk lann ad. Mool efsane geleneinde bazen "mangus" adnn e anlam ls olarak bile verilir. Bazen Mangus un annesi, kans veya hatta kz ol duu sylenir. Deiken doaya sahip bu varlklarla. Altay inanlanndaki mitolojik "Yelbegen" motifi bazen kantnlsa da geleneksel halk inannda onlann levleri birbirinden ok farkldr. URELE: Voigaboyu Trklerinin demonolojik inanlannda, tek gzl, tek ayakl ve tek kollu betimlenen hetonik bir eytan. Adnn eksik an lam da bundan kaynaklanr. Bakurtlar arasnda anlatlan hikayelere gre, O bir orman iyesi ve orman ruhudur. Demonolojik inanlara g re Onun vcudu klla kapldr ve uzun nmaklan vardr. Bu zellikler O'nun hetonik dnyaya ait olduunun bir gstergesidir. Adnn anla myla da "guryabani" gibi deiken tabiatt motifler kategorisinden ol duu gzlenir. Halk kltr kaynaklan ve etnografk veriler, bu ruhun, iyeler ve gze grnmeyen gizli doa gleri gibi, koruyuculuk ilevi yklenerek, insanlan koruyan mitolojik varlklardan biri oluunu gste rir. Tatarlar iinde kendi kkenini "urale'ye balayan soylar bile var. "urele", oynamay seven biridir ve karsna kan herkese, oyun oynamay teklif eder. Eer biri bilmeden bu teklifi kabul edip onunla oynamaya raz olursa. O. bu insan lene kadar gdklar. Bu. tarihin de rinliklerinde onun yeralt dnyasyla baglannl olarak lm getiren bir motif olduunun gstergesidir. O ok da akll deildir ve insanlarla girdii mcadelelerin ounu kaybeder. Eski putperest Bulgariarda lm tanrsnn ad "Alp Sureli" idi.
531

rele, relle ve rali adlan Bakurt. uva ve Tatar halklan arasn da yaylmtr. Bu eytan varln ad. anlam itibariyle uvalardaki "Ar un" motifinin adna yaknlyla fark edilir. Her iki adn da temelinde "eksik" anlamna gelen "ura-ura" kk vardr. Eksik olmalan demo nolojik inanlannda onlan eytn lemle ikilendirir. Bu anlamda de iken tabiatllk ve eksikliinin ifadesi olan bu eytan ad, ilk doalar unutulduu iin deil, eytan doaya sahip olduklan iin almlar. Yani bu adn iinde onlann mahiyetleri de sakldr. Bu zellik onlarla birlikte "Yanmtk", 'Tepegz" ve benzer mitolojik varlktan da dier mitolojik sistemlerden iyi tandmz "Siklop" motiflerine yaknlatnr. Bu eit motifler ise Trk ve Mool mitolojilerinde olduka geni yer tutmutur. ULEN: Eski Ouz boylannda kurban ziyareti ve genel kurban yemei nin ad. Eski Trklerin hayatndaki en byk yinlerden biriydi. Bu anla y, eski Ouzlann dili ve etnografik zellikleriyle dorudan balantl dr. Dede Korkut boylannda da bu szck, her eit yemek misafirlii anlamnda deil, belli bir niyetle veya herhangi kutsal biri iin verilen genel ziyafet ieriine yakn bir anlam ifade etmitir. Ouzlann dilinde her trl ziyafet iin, eski Trkedeki "toy", "toylamak" ve "konakla mak" gibi szlerden yararlanlrd. Dinin en ilkel ekillerinden, en gelimi dzeyine kadar rastlanan bu kurban trenlerinin temelinde, ziyafete katlanlar arasnda, "il ii bir or taklk" ve "genellilik" dncesi yatmaktayd. Dede Korkut Ouznamelerinden de anlaldna gre, tm halka verilen genel bir ziyafet olan "ulen" zamannda Ouzlar, ilin deti gerei, aca koyun keser lerdi. Onlann "!en"lerini dier topluluklann kurban ziyafetlerinden ayran bir konu vardr. Bu topluluklann kurban ziyaretlerinde her boya, kurbanln bir organ verilirdi. Etnografik zellik tayan "ulen" szc, sonraki dnem Azer baycan edeb Trkesinde belli konumlarda kullanlmtr. Halk dili i velerinde "ulen elemek" eklinde "maln datmak, sen/etini payla trmak" anlamnda kullanlr ve aynca bir de "bolluk" anlamn ifade eder. Bu anlamlar dolayl yoldan olsa da bu szcn ilk alarda da ha ok eski bir det veya trenle bal olduunu gsterir.
532

T
TAKVM MTLER: Kozmolojik a dncesindeki zamanla bal g ller btncln aktaran mitolojik metinler. Arkaik mitolojilerde ok fazla olmasa da gelimi mitolojik sistemlerde, kozmogonik mitlerin yan sra bu mitler de nemli rol oynarlar. Takvim mitleri, rkn gnlk yaam ve cemiyetin hayatn dzene sokmak iin, onlarla dorudan kaldktadr. Mitolojik alan oluturan dier mitolojik metin tipleri ve mevsim trenleriyle ilgili olan bu mitlerin kkeni, bazen yanl olarak insanlarn doa olaylann anlamakta glk ekmeleriyle ilintilendirilm itir. Etnik-kltrel birliin dn, bugn ve gelecek zaman hakkndaki d ncesini, kavrama tarzn ve zaman birimiyle ilikilerini en doru bi imde aktaran metinler de yine bu metinlerdir. Gndelik hayat ritimle rini programlatran takvim mitleri. rkrn tarih hafzasn da dzenler. Doa alemiyle ilikileri ve evrensel lekteki dnemsel tekrarlanmalar la onun ritimlerine uygun davran tarzn dzenleyen de yine takvim mitleridir. Kinattaki dngnn aktanld takvim mitleri, zaman kavrama ba kmndan genel tipolojik izgilerle birlikte, etnik-kltrel zellikleri de kendinde banndnr. Bu zamanlar, mevsimler, aylar, gnler ve bayram lar gibi belirli blmlere aynlr. Trk geleneine gre bu takvimdeki en kk zaman dilimi gndr. Bu zamann olumlu ve olumsuz olarak kavranan ksmlan vardr. Tanyerinin aardndan balayarak gne batmna kadarki zaman dilimi olumlu, bir btn olarak grlen gece ise olumsuz zaman dilimi olarak kavranr. Kagari'nin anlattna gre. Trklerde haftann yedi gnnn de ad yoktur. nk hafta denilen zaman dilimi islm'dan sonraya rastlar. Mslman olmayan gebe Trkler, yl drt blme aynp, bu blm533

TANRI lerin her ayna da bir ad verirlerdi. Azerbaycan Trk takvim mitlerinde, aylar olmad iin. eski insanlann y ln gnlerini kantrdklanndan, bu nun iin de yllan aylara blerek tak vimi dzene sokmalarndan bahsedi lir. Trk takvim mitlerini aratran mit bilimcileri, Trk etnik-kltrel gelene inde balca bir takvim sistemi ol duu sonucuna varmlar. Bu, on iki hayvanl nl Trk takvimi ve bu tak-

On iki Hayvanl Takvim, (Altay.XIX. Yzyl)

vimle bal olan "Bahar Bayram "dr (Ergenekon. Nevruz). Takvim mitlerinde, insanlann yllarn adlandr masnn nasl yaplmas gerektiini bilmedikleri bir zamanda, bilicilerin Nevruz Bayram'nda toplanp geziye karak yllara ad vermelerinden bahsedilir, (bak: Zaman) TANR: Trk din dncesi tarihi boyunca bilinen ve prototrklerin et nik-kltrel tarihinin en arkaik evrelerinde bile var olan eski bir anlay. Trk halklannn en eski mitolojik inanlarna ait olup, din-mitolojik sis temin merkezinde yer alarak manev-ruhani gcn tek bir kaynan bildiren bu anlay, gk ruhu "Yce Varlk" hakkndaki animistik (bir dinsel inanca gre, doadaki tm varlklann. hayvanlann ve bitkilerin ruhlan vardr) dncelerle baldr. Ancak Trk mitolojisine dair son aratrmalar, "Tann" anlaynn gkle yerin birlii eklinde dnlen ilah dzen ve bu dzeni yaratp, yaatan ulu gle bal olduu kana atini uyandrmtr. Trk dininin eski Yunan veya Roma zellii tamamas, Trk Tann anlayndan da ak bir ekilde grlmektedir. Bu anlay aslnda "ken etten de yaratlm olan. hibir ey yaratabil em eyen putlar"a yakn bir anlay, hibir zaman olmamtr. Bu anlayn "tek tann" mazmunun dan kp, "tannlar" eklinde bir ilahi varlklar kategorisini bildirmesi, sonraki alara rastlamaktadr. Ancak birok ilahi varln "tannlar"
534

TANRI ortaya gkmas ve gizli doa glerine ve koruyucu ruhlara b-ngri" denilmesi, bilim adamlanna gre "tok tannl" bir sisteme ge liten deil, anlamsal genilemeden kaynaklanr ve daha alt seviyeli lahi varlklara ait olunup. Trk tanrclnn gerek ieriine glge d rerek onunla ztlk oluturacak bir ekil almyor. Buradaki Tann" ad, 1 ulgenler". "erlikler", "hudaylar". "yayklar", "albslar-aibstaar" ve "teyriler"de olduu gibi. ayn zellik tayan dier varlklara da ait olmu tur. Aratirmaalar. Buryat-Mogollarda "tengriler" hakknda var olan mitolojik ve halk kltr konulann, dorudan Tannalk ile balantl grmler.
.Myia

Eski Trkede Tengri" eklinde olup. "gzle grnen gk" ve "Al lah" anlamlan ifade eden bu kavram, ilk ve ilah balanga bildirir. Alemdeki her ey ona baldr ve onun aynlmaz bir parasdr. Ancak bu bir panteizm de deildir. Grnen lemin sulan, dalan ve aalan kendi sembolik zellikleri ve Tann'nn ilevlerinin iradedsidirier. Dnya nn kozmolojik modeliyle ok sk bir ilikide olan Tann" anlaynn szck itibariyle "gk. sema" anlamlarna da gelmesini temel alan bir ok aratrmac, onun "Gk Tann" demek olduu fikrini ortaya atmtr. Eski Trk dncesinde Tann'nn ululuunu anlatan birok vasf var dr. Hunnularda "enli" eklinde rastlanan Tann (Tengri) anlay. "Al lah" anlamnda "Dingir" ekliyle Sumerce'de de kullanlmnr. Mitolojik ve dindlik yorumlan bakmndan ayn terimin Sumererin dilinde de var olmas, eski Sumer-Trk dili alverileriyle aklanabilir. T m gk ve onun sahibi" anlamnda Tayan" ekliyle nceye de geen bu kavram, tm Trk dillerinde mevcuttur. Bu kavram Yakutada Tangara", Kumandince'de Tegre", Tengere", Tegri" ve Tengre". Karaimcede Tangn" ve Tan ri", uvacada Tura". Krgzcada Tengir". KaraayBalkarda Teyri". Tatarlarda Tere" ve Tengre". Hakascada Tgir". Tu ralarda "Deri" ve Azerbaycan Trkesinde Tann" ve Tan" eklinde dir. Yakutlardaki Tangara" kavram, Tann" anlamyla birlikte hayrse ver doa ruhlannn genel adn bildiren bir kavram olup. "Ay" szc yle ayn anlam "iirmektedir. Verbitskn'in Ataylann yaratl ayla bal geleneksel inanlan hakknda verdii bilgiler arasnda "May Tengri" adnda ezel ve ilk ruh 535

TANRI anlaml bir varik yer alr. Altay Trkleri ona Tengri Kayragan" da de miler. Burada Yaratan Tann'nn bir vasf olarak verilen "Kayragan" sz cyle O'nun koruyucu gcne gnderme yaplmaktadr. Tonyukuk yaztnda da ulusal nitelii olan bir TrkTanns" anlay var. Kken itibariyle Trk yaratl mitlerine balanan bu kavramn eski Trklerdeki adna "Kk Mengi Tengri" (Ebed Gk Tann) eklinde de rastlanr. Gktrk yazlannda Tengri Teg Tengri" szleri "Ge benze yen Tann" inannn iradesi olarak yorumlanr. Yenisay yaztlannda Tengri El" denilmektedir. Buradaki Tengri". Ulu Tann'nn bir vasf olan "ebed" anlamna uygun der. Tengri Han" ad, onun bat Trklerinde en ulu varlk olarak bilindi ini gsterir. Hazariann en byk ilhlanna Tangri Han" denilirdi. An cak birok aratrmacnn de katld bir fikre gre. bunun tannlar iin de hakim konumda olmak gibi bir anlayla hibir ilgisi yoktur. Bunlara "tengriler" denilmesi, ok tannll deil, bu ad altnda dnlen mi tolojik varlklann gk ruhlannn bir kategorisi olduklann bildirir. rne in. Mool inanna gre. Tengri" denilen bu varlklar, balanndaki li derleriyle birlikte gkyznn on yedinci katnda yaarlard. Mool amanizminde aynca "Han Monhe Tengri" (Ebedi Gk Tann) ve "Ataa Tengri" gibi ekilsiz motifler korunmutur. Baz versiyonlarda ise TengrTnin "Etugen" ana le birlikte denizden ortaya ktndan bah sedilir. Orta alardaki Moollann dilinde Tengri". "Monhe Tengri" (Ebedi Gk) eklinde de kullanlmtr. Ibn-i Fedlan'n anlattklanna gre. Ouzlar herhangi bir zoriuk kar snda balann gkyzne kaldnp, "Bir Tengri" derlermi. Sonraki d nemlerin kaynaklannda da her zaman ilk nce "Ulug TengrTnin ad anldktan sonra sze balanrd. M. Kagar, Tengri" szcn doal olarak "Ulu Tann" gibi anlamlandnr. O daha sonra Mslman olmayan Trklerin din adamlannn Tengri "ye tapmalanndan. O'nun memnun olmadn anlatan bir sav rnek gstererek, "Ba batm kfirler, g e Tengri' diyorlar. Bu insanlar yksek bir da, byk bir aa gibi ne grrlerse adna Tengri' derler ve bu gibi nesnelere secde ederler. Bunlar okumu insanlara Tenrigen' derler. Bunlann azgnlklanndan Tann'ya snarak" diye ekliyor. Dede Korkut Kitab'nda da "Yonma 536

TANRI aa tannl... kafir" iradesi gemektedir. Hazarlarn soyundan gelen Karaimlerde de baz kaynaklara gre. yzyllardr aa gvdesinden yaplm kutsal tengriye taplrd. Ulu aacn, Tann'y temsil etmesi ba kmndan Azerbaycan'daki 'Tannalt" pirinin ad da anlamldr. Tabii ki burada taplan ey agaan kendisi deil, sembolize ettii Tann'dr. Bu rada da grld gibi, Trk dncesindeki 'Tann" anlay, "Ulu Aa" ve "Ulu Da" (Tengri Da) gibi anlaylan da ierirdi. Trklerde lu dalar Tann'nn ilh niteliklerini tad iin ayn adla anlr ve Tann Da" olarak kutsal saylrd. Tann ad Azerbaycan'daki "Cingirda" (Tann Da) adnda da korunmutur. 'Tengri Kaan", 'Tengri Elim" gibi ifadeler ise anlay olarak Tann'nn ululuunun vasfidr. Hibir zaman ahslandn!mayan gk kaynakl Trk Tann'snn sade ce kendine benzerlii vardr. Gktrk yazlanndaki 'Tengri Teg Teng rTnin anlam da budur. Tann'nn grn, ekli ve biimi olduu hak knda eski Trklerin din dncelerinden kalma hibir iz mevcut deil. nk Trk Tanns bandan beri manev bir ruh anlam kazanmt. De de Korkut Kitab'nda da srf bu inann izi olarak. "Yucalardan yucasanl-Kimse bilmez necesen'.-Grid Tann!" denilmektedir. Tann'nn yeri gklerdedir. Her zaman tek bir Tann'ya inanm olan Trkler, bu yzden gkyzne de Tengri" veya Tenri" diyebilmiler. "Kk Teng ri" mavi gkt. Madd bir varlk olan gk ve "yeri, g yaratan Tann" hakknda bazen ayn deyim kullanlmtr. Onun iin de eski Trklerin ne zaman "Yarata Tann", ne zaman "mavi gk' kastettiklerini anla mak aratrmaclar iin her zaman zor olmutur. Eski Trklerde yemin edildii zaman, ge de yere de yemin edilir di. Bu yeri ve g yaratan olarak da tek bir Tann dnlrd. Tek Tann'ya nanld in, "inan ve dnce alannda da birlik grnrd. Gktrk yazlannn smnn zlmesi, ilk olarak "Tann" szcnn okunabilmesiyle mmkn olmu, bu da tannnn bir ltf saylmtr. Trk mitolojik dncesinde sonsuzluk ve lmszlk sadece Tann'ya mahsustur. Bu dnceye gre, O'nda yaratlmlara zg bir durum olan domak ve doulmak gibi bir zellik yoktur. Yani Tann ne do mu, ne de doulmutur. Onun iin de Trk Tanns yaratl itibariyle Hint mitolojisindeki Brahma gibi varlklara asla benzetilemez.
537

TANRI Eski Trk metinlerinde de grnd gibi, Tann gzle gE ^ N ^ f ^ ^ - * ^ ^ rnmez ve normal insanlann 1f^y^$3-!>- ^ gnlk hayati an na da asla kanf r maz- Kubustan, Yol Tengri. Ate Ana ve Yer-su Ruhlan'nn onun evlattan olmajftjffV&K. 5 1 hakkndaki inan ise Trk dini-mitolojik r C v ^ ^ S v i sisteminin llerine uymamaktadr. Bu tEl^t inan, destekleyen ne bir mitolojikyorum var. ne de herhangi bir etnografik veri. Bu anlayn "Kn Tengri", "Ay Tengri" ve "Kn Ay Tengri" ekillerine de sadece Mani dinini V kabul eden Uyguriarda rastlanr

ngrlcri

ve geleneksel Trk dini-mitolojik dncesinde bu iradelerin bir yeri yoktur. Trklerin gne. ay. yrldrz ve yldnm gibi kavramlara olan inanlan "ise doal olarak Tann kltyle il gilidir. Tann. Allah demek deildir" gibi iddialarn hibir bilimsel dayana yoktur ve Trklk bilimine de yabancdr. Mslmanl kabul eden Trkler, eski Tann adn, vasflanyla birlikte yeni dinlerinin Tanrs anla mnda da ekinmeden kullanmlardr. Kuran evirmeni olan tm TrkMslman yazarlar, Tengri-Tengri (Tangn-Tann-Tan) kavramn "Allah" anlaynn karl olarak kabul etmiler. Dede Korkut Kitabnda da Allah ve Tengri anlaylan "Cmle lemi yaratan Allah-Tengri grkl" cmlesinde yan yana kullanlmaktadr ve bu yzden de Kuran, Tann Bilimi" olarak adlandnlr: "Yazlp, dizilip gkten indi Tengri ilmi Kuran grkl." Baz aratrmalarda rastlanan, Trk Tann anlaynn oluumun da ve hatta Tanrclkla bal mitolojik metinlerin ortaya kma zamann da "Rikveda" metinlerinden de yararlanlmas fikri ise tamamen mantk ddr. Eski Trk cemiyeti, geleneksel bir cemiyetti ve ebed gcn kayna olan Tann'ya adanan trenleri cemiyet liderinin kendisi gerekleti rirdi. Eski Trklerin dini de srf Tann fikrinden domutu. Akay-Sayanda 538

TANRI lon dnemlere kadar yaplan toplu kurban trenleri de sadece Tann M lna yaplrd. Yaratln dzenini devaml olarak salayan Trk tanns, I bkanlar ve beyleri ykseltmek iin deil, Trk ulusunu ykseltmek iin hakanlara "kut" gnderirdi. Eski Trk dncesindeki Tann anlay, yanllkla baz aratrmalar la "Cezay ahrete brakmayp, en kk hataya bile gz yummayan ilah varlk" olarak tanmlanr. P. Karpini ise Tatarlarda, grnen ve g rnmeyen her eyin yaratcs olarak tek Tann'nn grndn ve bu lann'nn cezadan ok mutluluk getirdiine inanldn ok nceleri yazmt. Gerekten de Trk Tann's dnce ve davranlarda insanlara K'lli bir serbestlik ve belli bir yere kadar irade zgrl vermitir. Bu radaki davran tarz artk insann kendisine balyd ve onun btn davranlannn deerini de tarzna uygun olarak Tann'nn kendisi vere cekti. Iran mitolojisinde yerin ve gn kendi sahibi ve yaratcs olduu lalde ve stelik ikisinin arasnda bitmek tkenmek bilmeyen bir sava olduu halde, Trk din-mitolojik dncesinde yerin ve gn tek bir yaratcs vard. O daTann'yd. Eski Trkler tek Tannclard. 6. yzyldaki Menandr'n yazdklarna baklrsa, her ne kadar topraa, suya ve atee sayg gsterilse de kainatn yaratcs olarak tek Tann'ya inanlrd. Bi zans tarihisi Feofilakt da Trklerin tek bir Tanrya inandklann, onu yer lerin ve gklerin sahibi bildiklerini ve onun iin kurbanlar kestiklerini ya zyor. Dinin kaynayla bal en nemli fikirlerden biri de srf tek Tann inanadr. Trk Tann'snn, en byk gk ruhu olarak gn en st ka tnda mesken tuttuu, hatta cadn bile olduuna dair iddialar ise baka sistemlerin etkisiyle geldii iin, Trk etnik-kltrel gerekleri tarafin dan onay [anmamaktadr. Eski Trkn Tann anlay, tannlann kalpleriyle deil, gzleriyle kav rayan Yunanllar veya din inanlannn temelini korku ve tehdit zerine kuran dier halklann Tann anlayndan farkldr. Hibir etnografik zel lik tamayan bu anlayn kendi ltleri vardr. Bu bakmdan Eblgazi Bahadr Han'n Trk eceresi" adl eserindeki bir sahne olduka ilgin tir. "Cengiz Han. ona bilgili ve okumu birini gndersinler diye Buhara'ya haber yollar. O bilgeye soraca birok ey vardr. Buhara halk da 539

TANRI OLU Gazi Eref adl birini bir danmanla birlikte hann yanna gnderirler. Han. 'Sizler nasl Mslmansnz?' diye sorar onlara. Onlar da derler ki. Biz Mslmanlar Huda'nn kullanyz. O tektir ve benzeri yoktur." Cen giz Han. 'Ben de Tann'y bir bilirim' der. Onlar. 'Peygamber Tann'nn elsidir ve Yce Tann. buyruklann yetitirmek iin onu gndermitir" derler. Cengiz Han, bu szleri de kabul eder. Son olarak onlar derler ki. Huda'nn Mekke adnda bir yeri var. gcmz yeterse oraya gideriz.' Cengiz Han artk bu szleri kabul etmez ve Btn Alem. Huda'nn yur dudur. Bir yeri aynp oraya gitmek nedir?" Ebu Dulef in "Seyahatname"sinde de Oguzlann putlarnn olmad anlalr. Yani. eski Trklerde putlar ve ilahlar yoktur, sadece tek bir Tann var. Emin El Razi. Hazerlerden bahsettii zaman. "... fakat gn Tanns dier tannlardan daha byktr" der. Buradaki dier tannlann lleri farkl olup. daha ok iye olarak bilinen koruyucu ruhlar ve evli yalara uygun dyor. Oguzname'de de Tann'y gzle grm kimse yok. Aklla bulurlar" ve Tann nian koyduu kuldan korkmak gerek" denilmektedir. Gktrk yaz lan nda da Tann. ezel ve ebed olup. her eyin yaratcs olan bir gtr ve cisman olarak gk denilir. Bir bah duasnda, "lk nce g yaratan Tannm! Ondan sonra yeri yaratan Tannm!" deniliyor. Eski Trklerde her eyin yaratcs olan tek Tann nana olduka glyd. Onlar, gnee ve aya deil, onlan yaratan Tann'ya secde ederlerdi. Trklerde gn ruhu saylan, yeri ve g yaratan ulu bir g olarak bilinen Gk Tann'nn adna hibir tap nak yaplmamtr. nk tm yerlerin ve gklerin aslnda Tann'nn ol duuna inanlmtr. Eski Trk dinine gre. yaratlm olan her eyin ya ratcs ve koruyucusu olan ulu varlk Gk Tann ile kul arasnda, insa nolu arac olamazd. Kurt. aa, k ve dag gibi varlklar ise olsa olsa Onunla insanolu arasnda sadece kpr yaratabilecek sembolik g rntler olabilirdi, (bak: Tannalk) TANRI OLU: (bak- Gk Olu) TANRICILIK: Eski Trklerin din-mitolojik grlerinin ifadesi olup, Trk mitolojisi zemininde oluup. Trk mitolojik dncesinin temelini olu540

TANRICILIK turan ve daha elerin kkleriyle kozmogonik mitlerde yansryan bu inan steminin balca zellii kainatn bir btn olarak kavranlmazdr. BuI . K U en ulu varlk olan Tann kutsal bilinip, tm durumlarda ge bagll Tannclkta Ulu Yaratan ile ilikide olan herhangi bir varlktan sz > hlmez. Eski alardan beri mevcut olan bu din gelenei, tektannl nan sistemi olarak ortaa kaynaklaryla da desteklenmektedir. Bazl.u ise tanncln. ilk dalist (ki Tannalk) dnya grnden olutuu nu bile sylyoriar. Byk gebe Trk topluluklannn dinsel dnya g rnn temel stunu olan bu inan, bazen hatta bsbtn farkl ge leneklerle de kartrlr. Baz aratrmaclara gre. aman mitolojisi de tanrcln manev mirasnn bir parasdr. En ulu varlk oian Tann'dan baka koruyucu ruhlann da Tann sayl11asyla tannala. oktannl bir din grnts bile verilmi ve edebi yatlarda bir Trk tannlar topluluu yaratlmtr. Halbuki bu ruhlar tm Killerde, Tann katndan her zaman daha aa seviyelerde olmular. nk Trk Tann's tektir ve orta yoktur. Hatta baz durumlarda Tann nitelikleri tayan lgen ve Kuday da ebed gk oullan yerinde gr nrler. Bunun iin de geleneksel Trk kltrnden bahsedilirken, bu kltrn doasna aykn olan T e r Allah". "Gk Allah", Tann Olu". Su Tanns". "Da Tanns" ve Topran Rabbi" gibi ifadeler yer bulam yor. Geleneksel Trk kltrnn kendi doasndan gelmeyen ve din dncesini doru, dzgn bir eklide aktaracak gc olmayan bu ifa delerle, bilerek veya bilmeyerek, Trk dinine oktannl bir tektannllk klf uydurulur. Halbuki birok tanndan bahsedip "tannlar" diye adlandrdktan bu varlklar. Yunan ve Rum lann dininde olduu gibi. Trklerde bir tannlar topluluu oluturacak tek genel bir sistemde birlemem ilerdir. Yani "Eski Trk panteonu" ifadesi de hibir ekli de geleneksel Trk cemiye tinde etnik kltrn aynlmaz bir paras olan din anlayn tanmlayamyor. Tam tersine, onu putperestlik tipinde oktannl bir din grn ne brndrerek. onu dini-mitolojik sistemi birbirine balanmayan, her biri tekisiyie ztlk oluturan inanlar toplam gibi aksettiriyor. Trk din-mitolojik dncesinin mahiyetinde olup, onun yapsn belirleyen Tannalk, "yazlp, dizilip, gkten gelen Tann bilimi", yasalar541

TANRICILIK dan olumu gkten inme bir kitab veya bir peygamberi olmayan, bir dindir. Elbette, hibir din sistem, tek bir tanrya inantan ibaret ola maz. Bu bakmdan Trk din-mitolojik dnya grnde de en ulu var lktan baka, daha aa seviyelerde bilinen ancak O'nun varlk veya gcne hibir ekilde glge drmeyen dier kutsal varlklar, iyeler, nhlar ve evliyalar da her zaman var olmular. Daha sonralan amaniz min yayld zamanlarda Tannalk sistemiyle bal baz trenler, ama nizm trenlerine de ayn seviyede gei yapmtr. Bu durum, Trk d ncesinden gelen srele ilgilidir. Yakutlarda tannaln bir izini yaa tan Tangara Kayra Han ile amann ok bir ball yoktur. Sibiryal Trk halkalannn gerekletirdikleri baz trenlere amanlann agnlmamas ise bu ritelin, amanizmle deil, Tannahkla ilgili olduunun ka ntdr. Halbuki birok aratrmada, Tannahkla amanizm arasnda hi bir fark koyulmuyor. Genellikle Trk din inan sisteminden bahsedildi i zaman, ok deiik yorumlara yer verilir. Bunlardan biri de Erlikle Bay lgen'i kartrmakla, eski Trk din sistemine bazen dalist bir din grnm vermek veya Hristiyan tektannl uygulama eklinde ken dini gsterir. slm' kabul eden Trklerin o gne kadarki din inanlanndan putperestlik olarak bahsetmek de bu yanllklardan biridir. Aslnda Trklerin cemiyet hayatndaki dzenlerinin kendisi de dn ya dzeninin bal olduu Tann inanandan gelirdi. Eski Trkler Tan n'nn her eye kadir bir g olduuna inanrlard. Balangan yerle g n bir btn oluturduu dinsel dnceden alan "Gk Tann" inan, tannaln kendisiydi. Geleneksel Trk cemiyetindeki din inana, klt rel temele dayanan eski Yunan sisteminden ve mucizeye inanan zeri ne kumlu olan dier din dnce sistemlerinden farklyd. Trk halklannn din-mitolojik inanlannn geni bir grntsnn ortaya gkmasn zorlatran nedenlerden biri, eski Trk diniyle ilgili ba lca kaynak]ann elde edilmesinin zorluundan kaynaklanr. Bu bilgiler, komu halklar ve onlann yazd salnamelerden renilebilir. Ancak bu bilgiler ounda hakim olan ulusal veya din fanatizm duygusu, geer liliklerini tartma konusu yapabilir. Trk din dnya gr, eitli etkilere maruz kald iin, bu siste me dair terminoloji gerektii kadar korunamamtr. Hatta tannaln 542

TANRICILIK ibadet usulleri hakknda bile sistematik bir bilgiye rastlamak zordur. Bu nun iin, btn bir dini-mitolojik sistemi ve din dncesini, yalnz Tengri", "Yer Sub", "lduk". "Umay" ve "kut" gibi terimlerle irade et mek olduka zordur. Altay ve Yakut amanizmini eski Trk din siste miyle aynlatrmak, en azndan onun iin doru olmayabilir. nk Trk halklan hibir zaman bu ekilde bir din birlik ierisinde yaama mlar. Tannalk bir klt olarak, tm Trk boy ve soy lan arasnda evren sel nitelik tamtr. Elbette amanizm, Trk din dnce sistemine yabana bir olay de ildir. Ancak Trk din dncesi, ok lekli bir sistem gibidir ve a manizm de bu leklerden biridir. Savamay ve kan dkmeyi kesinlik le reddeden Mani din ise dvken ve akna ruhlu olan gebe Trk lerin hayat tarzna ve felsefelerine uygun gelmeyen bir din sistem ola rak, Trk din sisteminin geliiminde ancak bir aama saylabilir. Eski Trklerin kendi dinlerine ad vermemeleri, onun 'Toyonizm". "ama nizm" veya "Kara nan" gibi takma adlarla anlmasna yol amtr. Tannal bir tarara brakarak, Trklerin eski dinlerine dalist bir nitelik kazndrmak da Trk din tarihine glge drr. Eski Trk dinine dair aratrmalarda, normal halkn "Gk Tann'ya. stn snflann ise atalara tap tklan na dair fikirlere bile rastlamak mmkndr. Ancak etnikkltrel sistemin doasn anlamak bakmndan byle bir fikir kabul edi lemez, j. P. Ru, dinle i ie yaayan eski Trklerin dinini, yanl olarak Mool etkisiyle yeniden canlandnlm olan bir amanizm ekli olarak deerlendiriyor. Genellikle eski Tk diniyle bal, mitolojiyi ilgilendiren ok sayda sorun var. Eski Trk dinine amanizm denilemiyorsa, ne ad verilmeli dir? Bir din kendine zg olan anlaylarla deil, baka bir dinin termi nolojisiyle aklanmaya alld zaman, bu din anlayn kalbna so kulmu olur ve anlalmaz bir ekil alr. Trk din nan sisteminin mahi yeti de baka din sistemlere zg anlaylarla aklanamaz. Trk tannal, "tektann" (Gk Tann) inan etrafnda ekillenmi ve kendine z g bir tektannl dindir. Bunun iin de eski Trk dini, bazen "Gk Tann" dini olarak adlandnlr. Geleneksel Trk cemiyetindeki din dncesi, bir sistem gibi Gk Tann etrafnda ekillenmiti. Burada, gk ve Tann 543

TANRICILIK kavramlar birbirini lamamIryordu. Gn enginlik ve sonsuzluunu hatrlatan Gk Tann'nn, ne resmi izilir, ne de heykeli dikilirdi. Gk Tann adndaki "gk", sadece gn rengini deil, kutsallk ve ycelii ni anlatan gk rengine brnmeyi. enginlii, sonsuzluu, derinlii, tannnn gklerle balln, ululuunu, yceliini ve azametini bildirmitir. Gk Tann. "yce ve ulu Tann" demektir. "Ulu Ak Ana" adndaki "ak" szcnn beyaz rengi deil, kutsall ve ycelii irade ettii gibi, "Gk Tann" adndaki "Gk" de ayn anlam tamaktadr. Bu anlamyla birlikte buradaki "gk" szc, sadece gzle grnen gn rengi demek deildi. O'nun yeri, renklerin en gzeli gibi hayallerde ve kalp lerdeydi. Her trl gzellik ve kutsallk onda bulunurdu. Tann elisi olan nur yzl Bozkurt'a da ilhi kkenli olduunu bildirmek iin "Kkbr" denilmitir. Trk tanrcl, Trk dini inan sistemi gibi. asla oktannl bir tektannclk olmamtr. Eski Trk dininden bahsedildii zaman, dnyann ilah varlk tarafndan yaratlma inannn, Altay halklan arasnda yalnz ca Mool anda olumaya baladn syleyen ve Trk dncesini tamam iyi e Mool dncesine uyguniatmaya alan aratrmaclar, bu din dncesi eklini, Paganizm (oktannclk) olarak da nitelendiri yorlar. Ancak bu sz aslnda, ilk Hristiyanlann Yunan ve Roma dinleri hakknda kullandktan bir iradeydi ve sadece bu dinlerden bahsedildii zaman kullanlabilirdi. Halbuki eski Trk dini. ne Yunan, ne de Roma di ninin zelliklerini tar. Budizm'in etkisi altnda kalan Maniheizm sistemden gelen "Ate Tengri", "Su Tann" ve "Ik Tann" anlaylanna ek olarak "Yol Tanns" ve "Yldnm TannsTna benzer anlay ve iradelerle, Trk dinine oktannl bir din. politeizmle i ie girmi ve putperestlik tipinde bir tektann g rn verilir. Bir inan sistemi olan tanrclktaki da. aa ve su le mesini de Hristiyan tektann lnn kalplan na sdrmak hibir eklide mmkn deildir. Tarih boyunca birok Trk hakannn baka dinlere tapnabil meleri de normal halkn inand gerek Trk tanrclnn mahiyetini deitir miyor. Tannalk. ruhu temiz duygularla dolu olan bir cemiyetin, ilhi yasalaryla lemi dzene sokan Ulu Tann'ya duyduu inan sistemidir.
vJ4

TANRICILIK Kendine zg nan ve davran normlar olan Trk tanrclnn balca mahiyeti, doum, lm ve lp-dirilmeler zindri eklinde iradesini bu lan ebed hayat dncesidir. Tonyukuk abidesinde bir de Trk Tanrs" anlay var. Ancak bu. dier anlaytan da yan dinsel grmek in yeterli gelmiyor. Tannalk dinsel bir inan sistemi gibi. bu cemiyet hayatnn aynlmaz bir paras dr. Bu cemiyet inde onun ayn bir kuruma oonmemesinin nedeni ise din ile i ie bir hayat yaayan bu halkta ayn bir dinsel kurum olma ya hibir gereksinimin duyulmamasryd. Trk din-mitolojik dnce sisteminin renilmesini ne kadar zorlatnrsa zortatrsn. ulusal kltr tarihinin arannlmas gstermitir ki. Trk dncesi, herhangi bir yeni dini veya dnceyi kabul eden za manlarda bile kendinde olan yinrmemi ve en etin hallerde bile onunla uyum salayabilmitir. Baka bir fikir ise tektannya olan inan, Trklerin Mslman olmalann kolaylatrmtr. Burada Mslman olmayan Trk halklannn inanlann hangi mantkla aklayacamz sorusu karmza kmaktadr. Tannalk din inannn kkleri. Trklerin cemiyet hayaOndaki eski dzenine balanr. Adna "Kadir Tann" veya "Ulu Tann" da denilen Tann'ya Trk din dncesinde sadece sevgi mevcuttur ve Ulu Yaratan'a isyan etmekten eser yoktur. Tannalkta, kinatn yaratas olarak bilinen Tann. Trk cemiyetinin manev gcnn tek kayna saylmtr. Bu anlaya gre. Tann yaratl mamtr ve btn lem onun yurdu saylmtr. Mitolojik motifleri da ha ok koruyup, saklayan arkaik Trk destanlannda da Tannalk gr lerinin izleri grnr. Aratrmaalann ouna gre. ortaa metinleri olan Ouznamelerde ad geen ve Trk etnografk mitlerinin ana mo tiflerinden saylan Ouz Han'n slm' kabul ettii eklinde gsterilen tektannln kendisi de gerek anlamda slm demek deildir ve tektannalk sistemi olarak grnen durum, aslnda Trk tannalgdr. Tannaln stn zelliklerinden biri de insanla Tann arasnda hibir araa, Peygamber veya ruhan bir konumun olmamasdr. Bu bakmdan 'Tanryla kul arasna girilmez" eklinde ifade edilen nl Trk atasz iyi bir rnektir. Dede Korkut Kitab'nda da Deli Dumrul'un "Ya pes can
545

TAPDIK veren, can alan Allah Tela midir?" szlerinde, Azrail "Beli, oldur" ceva b verir ve bunun ardndan Dumrul yle syler, "ya pes sen ne eylemeklukdasan? Sen aradan kl, men Allah tela ile haberi eim!.." Dede Korkut Kitab'ndaki "Ol vaktiar beylerin duas dua. bedduas bedduay d" ifadesi de aratrmaclara gre, szn gcne olan inanla birlikte Tannalk inancyla da ilgilidir. amanizmin yayld dnemlerde de Trk dnya grnde Tann alk inanlan onunla paralel bir ekilde yaam, Trk dnya gr ve dncesinde ayn bir yer tutmutur. Bu dncenin pratik taraln a manizm oluturmu ise ideolojik tarafinda yine Tannalk bulunmakta dr. Bu tapnlar baz aman yin ve trenlerinde cidd deiikliklere uram olsa da birok Tannalk trenleri arkaik icra ekillerini koru mutur. Eski Trk tannalndan bahsedildii zaman, panteon anlaynn kullanm doru olmaz. nk burada tannlar deil, tek bir Tann var. Kainat bir btn olarak kavrayan Trklerin tanna dnya grnde. Tann hibir insanbiimci zellik tamamtr. Tannalk. tarihin belli bir ayla sn inandn mas mmkn olmayan bir din dnce sistemidir. Tannalkta, dnya dzeni Trk Tanrsna baldr. Karklk sevmeyen, soyutluktan uzak olan Trk dnce sistemindeki Tannalk anlaynda Yunan ve Sami dnce sistemlerinden farkl olarak temel anlay tanndr. Bu anlayta Asur, Babil, Yunan ve Roma tanrlarnda olan araa konum yoktur ve O. cemiyetin dzenini korumak iin hakanlara yardm eder. Avrasya'nn tam ortasndaki gebe topluluklannn manevi, ruhan ve kltrel temelini oluturan Tannalk, hibir zaman baka din ve inan sistemlerine kar saldrganlk gstermemekle birlikte kendi ma hiyetini de hibir zaman deitirmemitir. Dier dinlerdeki ilh varlklan alp, sistemli bir eklide kendi ierisinde eriterek eytan gler ara sna karmak ekliyle demonolojik zenginlii kazanma yoluna da Tann alkta asla rastianamaz, TAPDIK: Azerbaycan dilinde mitolojik karakterli hikye kahraman. Hikyenin yapsal temelinde kltrel kahraman (veya Gk Olu) hak kndaki mitolojik metinlerin nemli bir rol oynadn dnmek mm546

TAM kndr. Gkten bir k eklinde den 'Tapdk" motifinde kltrel kah raman izgileri de kendini gsterir rnein O, eytan glerle arp r. M. Seyidov, Tapdk"n yeryzne geliini, Uygur Ouznamesindeki Ouz'un kansnn yere dmesiyle kryaslamtr. Orada Ouz'un kans n eklinde gkten yere dyor. Tapdk", hikyede Yldnm Tanrs (ruhu) olan Turan Dev'in olu gi bi veriliyor. Aratirmaalar, Yldnm Tanrsnn yldnm dt zaman kz karmas inanana dayanarak, Tufan Dev motifinde de Yldnm Tan rsnn izlerini grmekteler. Gerekte de O, Gk Olu gibi gkten yere anar ve bir kaza sonucu bulunduu iin adna Tapdk" (bulduk) denilir. lgin olan bir nokta da Yldnm Tanrsnn evlattan da bulunduklan iin, Tapdk" adyla (veya bu anlama gelen ad ile) anlmalandr. Tapdk", Trk ve Mool halklannn efsanelerinde geni bir ekilde yaylan ve inana gre eytan varlktan temizlemek iin gkten yere gnderilen Tann Evlatlan"yla bal efsanev kahramanlar grubuna ait olunur. Mool efsane kahraman olan Keser le karlatnlan bu karak ter, ilk atalar karakterlerinin bir az ge olumu olan ekli gibi grnr. TARGTAY: Sagat mitolojisinde ilk insan, Saklann ulu atas ve Papay'n olu. Sak (Skir) rksal mitinin Yunanllatnlm versiyonunda bu varlk "Herakl" adryla bilinir. Diodorn betimledii mitolojik metinde ise Targitay"la bal olan paralarda ad geen karakter "Skf'tir (skit). Targitay" ad, sadece Trk dilinde doru bir eklide aklanabilir. Tarigtay" szcnn rahatlkla Targitay" eklini almasn dikkate alan aratirmaalar, Targitay" adnn 'Tengritay-Tangri tay" adndan yer deitirme yntemiyle tredigini savunmu, ona Tann gibi, Tann ben zeri" eklinde bir de anlam kazandrmlar. Targitay" adnn eski Trkede "Ulu Trk, Trk Ata" memumlanna yakn bir anlam bildirdiini dnmek de mmkn olabilir. T ARI: Tann adnn Azerbaycan Trk azlannda kullanlan ekli. Bu te rim, Tar" ekliyle Avesta'da kullanlmtr. Onunla ayn kkten olan Tangara", Yakutada hem Tann", hem de "gk" anlamnda kullanlr. Tuva Trkesinde de yine ayn kkten olan "Deer" szc var. Bu
547

T ARI szcn anlam da "gk, semandr. Tan", Tatarlarda Tere". Kara Ta tarlarda Tegri". Uryanhaylarda Ter" ve Karaay-Balkarlarda da Teyri" eklindedir. Eski Kafkas dilinde Tahin Berda" (Tann veren) ekli de var dr. Azerbaycan Trk dil ivelerinde "A Tan" eklinde bir iradeye de rastlanr. Buradaki "a" szc, "aakl. fkeli" anlamnda olup. Ta (n)n'nn bir vasfn bildirir. Karaay-Balkariadaki inana gre, her nesneyi yaratan ve her eye kadir tek ulu varlk, Teyri'dir. Kainat ve yaratln ilk nedeni de odur. Halk kltr geleneinde bazen "Ulu Teyri" veya "Han Teyri" eklinde de kullanlan bu yce varln adna daha ok dualar, efsun metinleri ve tren trklerinde rastlanr. Aratrmaalar Teyri" motifinde dnyay yaratarak ona ekil veren ilk kltrel kahraman izgilerini bile grrler. Halkn inanna gre gemi zamanlarda Teyri" adn duasnda anan herhangi bir Karaayl. istediine kavuurmu. Ancak geleneki nsan lann Teyri" adnda. "esmay- hsna" olarak bilinen Allah'n 99 adn dan birini grmeleri de tabii ki. slam'n etkisiyle gereklemitir. Bu terim, Karaay-Balkarlarda koruyucu ruh ve iye anlamn da ko rumutur. rnein, suu teyrisi {su iyesi), jel teyrisi (rzgr iyesi), jer tey risi (yer iyesi) gibi. Ulu Yara tan'a yz tutularak sylenen "Gk Teyrisi. bir teyri-Kalan teyri. bin teyri" szleri de ~teyri"nin Tann" ve ayn za manda doadaki gze grnmeyen gizli gleri bildiren "ruh" anlam lann bildirir. Ancak gklerin yaratas olan Teyri", daha arkaik kkenli dir. Evrensel ilevler tayan ve her yerde varolduuna inanlan bu ulu varlk, hibir ekilde resirnlenemez. Karaayllar. gkkuan da onun adyla balantl olarak Teyri k l" olarak adlandrmlar. Karaay ve Balkartann, bu klt Kpaklardan aldklanna dair fikir ise bilimsel temelden yoksundur. nk bu inan, milattan nceki asrlarda, Trk dili ailesinin mevcut olduu alarda vard ve bu anlamda Trk din-mitolojik dnce ve tanna lndan ge lir. Onun iin de Teyri" kltnn. Kafkas'n dier hal klan nda olmad eklinde ortaya atlan fikir, yanltr. Halbuki, Kafkas'n Trk soylu halklanndan olan Azerbaycanllar, Nogaylar ve Kumuklann din-mitolojik g rlerinde klt, ak bir ekilde yaamaktadr. Kumandinlerin inanna gre, insan bedenine nfuz ederek eitli
548

IM
Ustalklar yaratabilen "ertegri Aza" adl bir ruh var. Bu kt ruhun *Indaki "or" kkyie biriikte Tegri" szc de aka korunmakta< lir. Tegri" szc, uzak elkanlarda aman ruhlann bildirirdi. Bu hlara orlarda ise "ts" denilmitir. Aslnda Mogokadaki Tegri" de ski alarda, belki Altay dil birlii anda Trkeden alnm olan klt melikli bir anlaytr, (bak: Tann; Tannalk) ASKIL: Hakaslarda tapnlan "Umay Taskl" dann adnda rastlanan Mr szck. Bu anlay, bu dan kel mitolojim tadn gsterir. Bilimvl metinlerdeki ortak bir gre gre, Umay. doum ve reme llAhesidir ve bu anlamda eski Ulu Ana motifini sembolize eden varikl.udandr. Bunun dnda Umay adna, krpe ocuklann canlan n koru duu "lmay Taskl" eklinde rastlanmas, Ulu Ana motifinin dala olan Mllgn gsteriyor. Taskl" ad Trk mitolojik dnce sisteminde dag ad olarak halk kltrne de yansmtr. Kazak halk kltrnde T a s Tau" ekliyle bili nen bu mitolojem, Abakan Tatarianna zg olan bir hikyede tannlar yurdu olarak verilmektedir. TA: Trk mitolojisinde tam bir silsile tekil eden taa inan, eitli e killerde karmza kabilir. Eski bir efsaneye gre, in ehzadesinin tatl hilesine aldanp. kutsal ta yabanalara veren Trk kahramann, lkesin den bereket gider. Dag Ruhu'ndan doan "Maaday Karan" doarken, elinde dokuz keli ta varm. "Altn Ank" Halas Destannn kahrama n da tatan doar. Taa dnme motifi. Trk halklannn efsane ve hikyelerinde geni yer tutmutur, inana gre, Dag Ruhu'nun arsna, dnerek cevap vermek yasaktr. Bu yasa uymamann cezas taa dnmektir. Bu motifin balad inansn izleri, Trk halklannn byl hikyelerinde korunmutur. Bazen, kutsal bilinen tan, gkten dtne, gemii ve gelecei bildirdiine inanlmtr. Tala bal eski inanlann baka bir iradesi de "Yamur Taf djr. Yamur yadrdna inanlan ve eski Trklerde "Yada". "Sata". "ay Ta" gibi deiik adlarla bilinen "Ya mur Tafnn olduuna dair bilgiler. Rusya'nn dogu uzmanlannn yaz549

TA. lanndan tutun da in takvimine kadar, ok sayda kaynakta yer alr. (bak: Yada Ta) Agn ve hastaln, "taa braklmas" eklinde, tan ifa verici, iyiletirici gc olduuna nanlm tr. Azerbaycan'daki 'Tapir", ocuk dileyen kadn lann mit kaps saylrd. ocuu olmayan kadnlar, gidip gbeklerini o tan gbek yerine koyar, ocuk dileyerek dnerlerdi. T a Ko'n ayaklan arasn dan geen ksr kadnn ocuu olacana olan inan da bu nanlardan biridir. Kaya stnde yat makla, gebe kalnacana olan inan da bu cmle dendir, insanlardan her biri "iinden bir dilek tutup, deiik talardan geerlerdi. Azerbaycan'n baz blgelerinde, kemii sernesin, glensin, ifa bul sun ve abuk yrmeye balasn diye, hasta ocukTababa lar, kaya altndaki deiik talardan veya kara tatan yaplm at heykelinin kam altndan geiri lirlerdi. Evin kaps zerine deiik talar aslarak o evde kavga olmayacana inanlrd. Ancak tm bunlarda bir tapnmann izini grmek mmkn m? Bu yerlere, halk deiik amalarla gittii iin bunu, taa. kayaya tapnmak olarak grmek doru deildir. Birok yazar, "insanlann hayannda, en eski ol duu iin, ilahUerilip. tapnma ekline evrilmi, doal unsuriann en eskisi" saydktan taa bal bu inanlann bir ksmn. Ata kltne, bazlannr da Animizme balarlar. Aslnda bu talar, orada bulunan doal unsurlar arasnda, garip g rnleriyle dikkati ekenlerdir. Benzer doal unsurlar kutsallatrmak, sadece bir toplumun dncesinin rn deil, genel bir olaydr. Bu unsurlarla ilgili byle grler, kkleri itibariyle, nesne-doa-insan ba lantsndan domu inanlardr. Btn dnya halklannda tala ilintili inanlar birbirinin benzeridir. Azerbaycan Trk halk biliminde, atn ken dini kayaya srterek tatan hamile kalmas inan da benzer balln, halk bilimindeki izlerindendir. Bununla birlikte, mistik dnceyle yaayan, doayla olan ball n, az ok korumu saylan nsan, anormal grnyle fark edilen bir
550

TAKIN tas, kayay farkl gzle grr ve onu, ilah gcn ortaya kaca yerin sembol olarak grr. Bu anormal grn de geleneksel dncenin doasna uygun olarak, br lemle ball gsterir. rnein, Anadolu Trkmenlerinde, balca ziyaret yerleri olan ve ta, topra i fa saylan. "Yel Baba" trbesinin evresinde, birisi, kk ve deiik bir ta bulup, yakasna takarsa, bu insann srtnn yere gelmeyeceine ina nlr. Kesin bir ekilde sembolik anlamn ortaya gkarmak mmkn ol mamakla birlikte, genellikle deiik talar, yeniden doum, bolluk ve bereket anlamn ifade edip. bir btn halinde, doal dl yatan sem bolize ederler. ocuk anadan nasl douyorsa, hastalanm bir ocuk da deiik talardan geirilerek, yeniden domu biri olarak dnlr. Bunun gizil anlamnn temelinde de dnyann yaratlmas srecinin sembolik yolla yeniden canlandnlmas bulunur. Bu bakmdan, deiik ta, ilahi dl yatagm sembolize eder. Bu gr ise iirsel olarak. "Ana Doa", "Ana Toprak" adyla da anlan, ulu mitolojik varla dair dn ceyle paralellik iindedir. Baz halklarda, mezar talan, ecdadn tala m ruhu olarak kabul edilir. Bu adan. Ouzcada mezar anlamna ge len, "Sin" szcnn, uvaada. "insan, adam. can" anlam lan na gelmesi, mezar talarm. ruhlann yaad yerler olarak gren eski ina nlardan da gelmi olabilir. TAKIN: Bir grup mitolojik sistemlerde, gelecek felaketlerin sembol, dnyann sonunu bildiren iaret. Kitap kaynakl olsa da mitolojik mant n rn saylan takn miriyle bal. "Nuh Frtnas" olaynn merkezi motifi -Yahudi ve Hristiyan rivayetlerin kahraman- takndan sonraki ada yaayan insanlann, ulu babas saylan. "Nuh"tur. Dnya takn konulan daha ok Kuran'm etkisiyle olumutur. Azerbaycan versiyon larnda, Nuh'un, bir de isim koyma ilevi grlr. Evrensel bir olay ve felaket olan "Nuh Frtnas", yeryzn su bas masyla meydana gelir. Taknla bal efsane, rivayet ve mitolojik me tinlerin byk bir blmnde, frtnadan kurtulma sahnesi yer alr. Evre nin dousuyla ilgili metinlerde, kainatn yarana unsuru alarak verilen su, karamsar mitolojik metinlerde, artk dnyann sonunu getiren unsur 551

T AZ KAAN olarak karmza kar. Takn, daima yenilenme iinde olan ve her an yeniden oluan yaratln, bu yenilenmesinin bir aamasdr. Mitolojik metinlerde, Nuh'un gemisini hazrlarken, hayvanlann nesli tkenmesin diye her birinden bir ift gtrmesi de bu anlayn bir gstergesidir. nk btn canllan telef eden frtnann balamas ve yeryzn su kaplamas eklinde ortaya gkan evrensel felaketin ardndan, dnya bsbtn yenilenmi olacakt. Bu anlamda takn, ahlakszl ve ada letsizlii yayan kaotik gler yznden, dnya dzeninin bozulmas sonucunda dnyay su basarak, evrenden kaosa geilmesini, frtna di nip, su lann yava yava ekilmesiyle, yeniden evrene ve dzenli dn yaya geiin kendisini temsil ediyor. Taknla bal metinlerdeki Kan motifi de bu bakmdan anlamldr. Dnyann kendisi olan Kan, gerek te yeri temsil eder. Yer ise lp-dirilmeyi sembolize etmekle, hayatn dnm dncesinin merkezinde yer alr. TAZ KAAN: Altaylann geleneksel inanlannda en ulu ilh gle ayn yere konulan mitolojik bir varlk. Buryat inanlannda da 'Taz Kaan", ba Tann saylmtr. 'Taz Kaan" da br dnyayla bal dier mitolojik varlklann tad kellik zelliini tamaktadr ve bunun iin de adnn anlam "Kel Han'dir. Altay inanlarna gre O, lgen'den bir kat yukanda yaamaktadr. Baka bir inanca gre ise O, lgen'n anas, bir di er inanta da kardr. Her iki dnceyi birletiren ortak nokta ise O'nun kadn olmasdr. Taz Kaan" inanann. lgen'den daha eski olduuna dair fikirler vardr. O'nunla ilgili inanlar Altaylarda taife da olan ve kel mitolojemini tayan Tazagan" dann adyla ilikilendirilir. Tez Kaan", mito lojik bir varlk olarak, yurt ve ilin koruyucusu olarak dazlak kadn bii minde betimlenen Ulu Ana btnclyle baldr ve bu btncln ba z izlerini tar. O, or amanlannn davullannda boynuzlu hayvan ek linde resmedilir. Tuvallarda Tas" (kartal) adyla bilinen varlk hakknda bir inan var. Bu inanca gre, tas lnn bedenini gagasyla koparmak iin uup yere gelir. lnn bedeninin Tas tarafindan gagalanmas hayra yorulur ve iyiye iaret saylr. Tuvallann bu inancyla, Altaylann Taz Kaan" hakkndaki inanlan ansnda uygunluk gren aratrmaala552

TENGR H A N nn grne gre, "Taz Kaan", mitolojik Ana Yer'in (Ulu Yer Anas) mecazlanndan biridir. Onun bamsz bir karaktere dnmesi ise da ha sonraki bir olaydr. Manas destannda, Colay Han'n akn etmek iin hazrland srada, 'Tann ile konuan" sfatyla bilinen 'Targl Tez" adl khine, krek kemi iyle fala baktrd yazlr. Buradaki khinin adndaki "taz" szc de Taz Kaan" adyla ballk bakmndan dikkat ekicidir. Eski zamanlarda Taz Kaan"n amanlann ruhu olarak dnld de varsaylabilir. TENGS: Ezelde yeryznn batan baa suyla kapl olduu inana ile adna Deniz Ruhu da denilen Tengiz'le arasnda agk bir ballk var dr. Mitolojik metinlerdeki Cengiz ad, bu nedenden dolay "denizlerin koruyucusu" gibi anlamlandrlarak, "deniz-tengiz" szcyle aklan maktadr. Eski Trklerin tanna mitolojik-dinsel dnya grnde kinatn evrenden nceki hali ve yapz kaos a, Tengiz" olarak adlandnlrd. Btn dnyay kaplayan genel sel basknna kadar, Kaan Tengiz'in (Kaan Cengiz) tm yeryznn iyesi olduuna dair mitolojik metin, hi phesiz Timuin'in aman olan But Tengri'ce biliyordu. Bu byk selden sonra tm doaya can verip, yaratma sred, Cengz'in adyla ilintilendirilir. Trk halklanndan birou, ingiz-ngz adl bir ru hun varlna inanrd. amanist Mool geleneinde de Gk Oullanndan olan bir ruhun ad, "Hadr ingis TengrTdir. oriardaki eski mitolojik ve geleneksel inanlara gre. amann tm aksesuarian yeraltnda yaayan ve Erliin egemenlii altnda olan Tengis" adl ruhun hkmndeydi. Bu Tengis, aman kamlk yapt za man ona yardm eder. Ancak O, bir "ts" (aman ruhu) da deildir. Baz kaynaklara gre ise yeraltnda. Erlik saltanatnn kapsnn aznda "May Tengiz" adn tayan mitolojik bir deniz vardr. Adndan da g rnd gibi, oras sulardan ibaret bir saltanattr, (bak: Cengiz) TENGR HAN: Eski Azerbaycan'da Hristiyanl yaymak amacyla yazl m "Ablan Tarihi'nde Hunlann Tengri Han" adrnda bir tapnaklan ol duundan ve ayn adla bir de kocaman irkin bir putJannn varlndan bahsedilir.
553

TEPEGZ Gebe Trkn mitolojik dncesinde makrokozm (byk lem) olan doa ve mikrokozm (kk lem) olan insan bir btn halindeydi ve yaratln farkl konumlan arasnda bu btnl salamak iin arac roln da, aa ve benzeri doal unsurlar oynard. Bu da insanlara btn kozmik glerle iliki kurma olana verirdi. Orhun Trk yazl abidelerindeki Teng(e)ri" kavram da sakral ierik tayp, "sonsuz gk" anlamna gelmekle birlikte "yksek da" ve "byk aa" anla ylarn da kendi iinde barndrmaktadr. M. Kagar'nin "yere batm kafirler" diye adlandrd gayri Mslim Trklerden bahsettii zaman, onlann yksek bir dala birlikte "gzlerine ulu grnen" byk bir aa ca "Tengri" demelerine dair verdii bilgiler bata olmak zere, elde olan ok sayda etnografik veri, Kumuklann dokunulmaz ve kutsal say dktan aaca 'Tengrihan" adn verdiklerini gsteriyor. Azerbaycan'da, tala bal olsa da Tann'nn bir gstergesi saylan aaan altnda olan prin Tannalt Pri" adn tamas da bu grn bir kantdr. nk gkyz kltnn bir yandan Ulu Ana tapnyla, dier bir taraftan da da ve aa kltyle ok eskiden kalma bir ball vardr, (bak Han-, Tann; Tannalk) TEPEGZ: Trk mitolojisinde yeralt dnyasyla bal olan eytan k kenli bir ruhun ad. Mitolojik motif olarak kank bir sembolizm tayan ve hatta doann gleriyle ilinti lendirilen bu anormal byklkteki varln adnn Trk halklannda deiik sylem ekilleri de var: "Bir Kzdi Deu", "JalgtzGz", "Jalgz Kzdi D", "KeUegz" ve "Ege Gz" gibi. Efsaneye gre insan eti yiyen bu tek gzl azmanlar hakkndaki eski hikyeler dou ve bat halklan arasnda da geni bir ekilde yayl mtr. Baz Trk halklannda da O'nun adyla bal efsanelere bir de Tapegz kz, kz kardei, bazen de kans olarak gsterilen "Demirtrnak" (Jestimak) motifi eklenmitir. Ouz Trkleri destanlanndak tek gzl devlerin adna "Melun" denilirdi. Krgrz demonolojik hikyelerinde de bah, yz tuttuu "ey tan" adndaki hayal varla da "Yalgz gzl sen..." diye yafvanr. Tepe gz motifini Azerbaycan halk destanlanndan alan " Nevruz-Kendab" da ona "Kellegz" adyla rastlanr. Drtyol kavanda, duvarlan nsan ke554

TEPEGZ migiyle rlm kalede yaayan "Kellegz", destan iirselliinin doasna uygun olarak yaratlm bir motiftir ve mitolojik rivayetteki eytan var lktan daha farkl bir sembolizm ta maktadr. nsann tek gzl azman yok etmesiyle ilgili konular, Trk ef sane ve destanlannda sk rastlanr ve anlatlanlar birbirine ok yakn eylerdir. Krktan fazla versiyonu olup, Trk halklar arasnda rivayet, kahramanlk efsaneleri veyahut hikye eklinde yaayp, Moollarn ef sanelerinde de rastlanan Tepegz" hakkndaki efsanelerin ortak zelli i, tm hallerde onun olumsuz bir motif olmas, obanlk yapmas, si hirli bir yzk veya klca sahip olmas ve kahramann onu ldrmek iin tek gzn kr etmesi gerektiidir. Manas'n bir blmn olutu ran destann kahraman "Er Tstk" de "Dede Korkut Kitab"nda oldu u gibi, Tepegz' ldrmek iin demirden bir ii stp onun gz ne sokar. Kazak-Krgz hikyelerinde Tepegz"n tek gzn gkardktan sonra maaradan koyun derisinde gkarak kurtulan kahraman, "(ayk" adn tar. Bu ad, Tuva Kijilerin mitolojik grlerinde en ulu ruh olan lgen'in olunun addr. Kazaklann cehennem anlaylanndaki aakl ve zararl ruhlar katego risine ait olup, baz geleneklerde amanlann yardma ruhlan arasnda olan "Albast" da alnnn ortasnda tek bir gz olan varlk gibi betimlenmitir. Kazak hikyelerinden de anlald gibi, albasnlann liderleri de alnnda kmz ksesi byklnde gz olan batan aa demir giyimli bir varlktr. Yakut metinlerindeki Abaas ruhlar da Ataylann "Altn Koo" destanndaki yeralt saltanatnn sahibi de Karaay-Balkar halk kltrndeki azman emegenler de Yakut hikyesindeki insan eti yiyen Mangs'n kz da Uygur hikyesindeki "Yalmuz da Azerbaycan Trk hikyelerine gre maarada yaayan biimsiz kan da Mool hikyesindeki ejderha da Kalmk hikyesindeki sihirli ban bekiliini yapan ihtiyar da Ural etrafnda yaayan Bakurtiann inanlanndaki or man ruhu "urale" de ve bat Bakurtlardak "Yanmtik" da tek gzl varlklardr.
555

TEPEGZ Orta Asya ve Kazakistan amanizm in in anlatld aratrmalarda, amanlann yardma ruhlan arasnda bazen "dev" delinen tek gzl bir ruhun ad geiyor. Baz tabularda sayg gsterilen "Yayk" adndaki ko ruyucu ruhun bir dier ad da "Yalgz Gzl Yayrk"nr. Altaylarda Eriik'in saltanatryla bal olan varlklann kendi adlannda ta diki an unvanlardan bir de "sokor" yani "tek gzl" unvandr. Baz metinlerde de "Kirgis" adnda bir tepegzden bahsedilir. O, yeralt saltanatnn hakimi olan Er iik'in oullanndan biridir. Q. Potanin'e gre, Ataylann demonolojik inanlannda "Yalgz Gzl" adl tek gzl ulmslar da 'Tepegz" gibi verilmekteler. Azerbaycan mitolojik metinlerinde Tepegz"e bazen Tepegz Lezgi" de denir. Trkistan ve Anadolu topraklan nda kayde dilen metinlerde Tepegz"e aynca "Dev" de denilmektedir. Uyguriann kkenryle ilgili bir efsanede. Tepegz"n kam ien bir dadan tredii anlatlr. Gagauzlardaki inana gre. Tepegzlerin nerede ve ne zaman ortaya gktklann kimse hatrlamaz. Onlar dnya nn yaratlndan beri var olmular ve her zaman byk ve uzun boylu varlk eklinde yaamlar. Hetonik eytanlardan olan bu varlklann v cuttan tyle kapldr. Dalarda dz kayalann olduu yerlerdeki maara larda aileleriyle birlikte yaarlar. Yaadklan yerler her zaman sulara ya kn yerde olur. Anadolu'daki Trkmen Yrkleri arasnda yaygn olan Tepegz" hikayesinden anlaldna gre, Kaf dann on sekiz eit milleti var m. Bunlardan bir taifenin adna Tekgzller". liderlerinin adna ise Tepegz" (tepegz sultan) derlermi. Balan nn tam ortasnda bir g z olan bu varlklar, insanlara pek benzemezlermi. nsanlar gibi sal ve sakall da deillermi. Onlann hepsi anadan doma kel oluriarm. Onlann iine girip, lmeden kurtulan insanlann kurban kesip, trbelere datmalan gerekirmi. Trklerin tek gzl varlklar hakkndaki inan slan, Mogollann inanlanndan biraz farkldr. Mitolojik sistemin inanlarla sk ban korudu u Mogollarda tek gzl eytan motif, insan eliyle kr edilmitir. Bu inanan sadece Trklerle komu olan Mogollarda yaygn olmasn te mel alan aratirmaalar. tek gzl varlkla ilgili bu rivayetleri, Trk kay naklarndan alnma sayarlar.
556

TERSINE O L M A
Mekan da, maara ve orman olan 'Tepegz", mitolojik sembo lizmine gre, dzenli dnyaya kar datc konumda olan, kaos ve eytan dnyay sembolize etmektedir. Onun doduu yer, eme ve ya bulak badr. Yeralt dnyasnn sahibi olan 'Tepegz", tm nitelik leriyle br dnyann iaretlerini tar ve mitolojik Ulu Ana btncl nn birok izgilerini kendinde birletirir. Bu anlamda Trk mitolojisi, aman dualan, mitolojik inan ve demonolojik inanlardaki Tepegz" motifi, kkenine gre, yeralt dnyasnn sahibi motifine balanr. TERSNE OLMA: Eski inanlara gre, br dnyada yaayan eytan varlklar genellikle lmllerin yaad dnyada olanlardan farkl gr n ve ters davranlara sahipler. Halk demonolojisinde geni yaylm varlklardan olan "Hal-AI Ana" motifiyle ilgili inanlannda, onun insan lann sylediklerinin tersini anlad dnlr. Ona "gel" demek isten dii zaman "git" denilmelidir ve "git" denmek istendiinde de "gel." nanlara gre hatta cinlerin ayaklan bile tersine olur. Bu yzden de Al, insanlardan farkl olarak arka arkaya yrr. "Kartga Pergen" adl bir Hakas destan kahraman, anadan doduk tan hemen sonra, ters evrilmi bir kazann altna girip, kl yiyerek alt yl boyunca orada kalr ve ancak bu sreden sonra ona ad verilir. Des tandaki bu motif, inisiasiya unsurudur ve kahramann yenilmezlik ka zanmak iin, yeniden domas gerekiyor ve bu da ancak tekrar yerin rahmine girerek mmkn olur. Yani. daha sonralan hikye kahraman na dnecek olan aman aday geici olarak yeralt dnyasnda olur. Azerbaycan hikyelerinin birounda kahramana baz eylerin tersini yapmas d verilir. rnein ona "Simurg" kuu et istedii zaman su, su istedii zaman da et vermesi sylenir. Veya baka bir hikyede, mitolojik Ulu Ana btnclnden kalma olan sihirli kan, onu yalandan metheden kza doru, irkinliini ak agk syleyen kza ise yanl yol gsterir. Buradan da anlald gibi, eytan varlklarla tersine dille ko nuulduu zaman, onlar kahramana dzgn olan, normal dnyaya z g anlayla konuulduu zaman ise tersi olan gsteriyorlar. Hikye kahramannn br dnyada rastlad hayvanlann yemleri de tersine konulur: Atn nne et, kuun nne ot ve aslann nne de ku yemi
557

TEYRAN
konulur. Yahut kahraman, br dnyada yanan sndrmeli, titreyeni durdurmal, agk kalan kapamal ve rtl olan amaldr. "Gdergelmez" dnyaya (doayla uygarln snnna) giren kahraman da at nn naln kanp, tersine vurur. "Ironk ahmak karakterler" terslikle bal olduklan in, bu dnyaya zg anlaylar bilmezler. Terslik motifi, halk inanlannda olduka ge ni bir biimde korunmutur. Anadolu'nun gneyinde yaayan Trk men oymaklan arasndaki inana gre, kpek havlad zaman bakt evden l akar. Bunu engellemek iinse, evin nndeki ayakkablar ters evirirler. Veya defin trenlerinde ly mezara tersine koyarlard. Anadolunun birok yerinde, Kuran'n baz ayetlerinin ters okunarak by yaplabileceine nanlmtr. Sihrin yaplaca veya bozulaca zaman da ters giyinilirdi. Srt falna bakarak gelecekten haber verenler de srt kemiklerini nden deil, omuzun zerinden arkaya atarlard. Makedonya Trklerinde ise bekar kzlar, bahtJan alsn diye, deirme ne gnderilir ve burada atnn kiremitlerini tersine evirirlerdi. Altay dalarnda yaayan amanist Trk gebeleri, yas tutarken elbiselerini yedi gn tersine giyerlerdi. Kazak-Krgzlardaki kadnlar l banda at yakarken tersine oturur, elbiselerini de tersine giyerlerdi. Seluklu Sultan Melik ah'n olunun yasna gelen Ouzlar, atlannn alnn i zip, eyerlerini de tersine evirmilerdi. Knm sultanlanndan nl Adil Sultann adna yazlm destanda, kahramann anas Dn Bilgin, at yakarken ters giyinip alyor. Yamur dualanna katlanlann giysilerini tersine giymeleri deti ise Bakurt boylan arasnda grnmtr. Halk inanlarnda uykular da tersine yorumlanr. Uykuda alamak iyi, glmekse ktye yorulur. Bir kimsenin lmn grmek, onun mr uzayacaktr diye yorumlanr. Bu ekilde tersine olan rya yorum lan, en arkaik yorumlar saylr, (bak: Demonoloji; Deikenlilik)
TEYRAN:

slm hakknda hibir bilgileri olamayan Sang Vuguriarda eytan bir varln ad. O, "utkur" denilen hetonik eytanlann gzle grnebilen tek eklidir. nana gre onlar, tek ayakl ve tek elli varlk lardr ve bu zellik de onlann eytan zellik tamalanyla ilgilidir. Ayn ca onlar tek gzldrler ve o tek gzlerini de uzun kirpikler kaplam-

558

TIN ur. Onlar, gzne grnd kiinin iyesine dnr ve bu insan iin gereken ne varsa yapar. Tayran" ad, etimolojik bakmdan eski Trkedeki Tengri", Azer baycan Trkesindeki Tann", Kazakadaki Teniri", uvaadaki Tu ra", Bakurta'daki Tenre" ve dier Trk dillerindeki Temi", Tengri", Tgir", Tenlr" ve "Deer" ekilleriyle baldr. Ancak Tayran" eski Trklerin mitolojik grlerindeki tek gzl motifin giderek demonolo jik niteliklere brnmesi deil, kendi evrimi sresince ne gibi ekiller alabilmesi ve hatta tam zt mitolojik sembollerle yklenebilmesini gs teriyor. TTYR-TTKR: (bak Tann; Tan) TLSM: Gagauzardaki mitolojik bir varln ad. ekilden sekile girebi len bu hayal varlklar, daha ok giydikleri uzun gmleklerle grnmeyi severler. Tlsmlar, en ok harabelik yerlerde, kpr altlarnda ve bulak balannda mesken tutarlar. Cesur ve korku bilmeyen insanlarla karla maktan ekinirler. Bu, eytan varlklara zg bir zelliktir. nk cesa reti olan biri, tlsm ldrebilir. Korkan insanlar ise tlsm grd an da, korkudan lr. Tlsmlar, hem canl, hem de cansz varlklar eklinde gze grne bilirler. nana gre, baz yerler onlann hkm altndadr. Gagauzlar bu tlsmlardan korunmak iin kurbanlk keserler. TN: Eski Trklerden olan Gktrk ve Uygurlarda "ruh, can" anlamnda kullan lmr. Tn "m "nefes" anlamyla birlikte "ruh. can" anlam, M. Kagari'nin Dfvan- Lgat-itTrknde "er tn emrldi" ve "anng tn kesildi" (onun can kt) gibi iradelerde kullanlmtr ve bu ekilde Al tay Trklerinin dilinde de korunmutur. Altay efsanesinde "n", kahra mann gne gibi parlayan ve bir ip gibi ge doru uzanan candr. Trklerin ruh ve can alemiyle ilgili zengin inanlann aktaran mefhum lardan biri gibi. Altay Trklerinin dilinde bu sze "kutsal, dokunulmaz ruh" anlamn irade eden "aparu n" eklinde rastlanr. Tn-tin" szcnn dier bir anlam olan "can cisimle balayan
559

TOTEMZM hayat verici g", gnmz Altay Trkleri arasnda yasamaktadr. Do rudan ruh hayatyla bal olan szcn byle bir anlam, Trklerin br dnyada ikinci bir hayatn varlna, ruhlann ebedliine ve lm sz olduklanna olan inanlanndan gelir. Yani, eski Trklerde lm, ne fesin kesilmesi ve ruhun bedenden uup gitmesi seklinde dnlr d. Buna gre de eski Trk yazl abidelerinde "l" yerine bazen "u tu", "ahin oldu" gibi iradeler kullanlrd. Ancak bunun ruhun bir be denden baka bir bedene girmesi dncesi ile hibir ilikisi yoktur. Sibirya Trklerinde nefesin, bir ba gibi insan vcudunun butun para ve eklemlerini birbirine baladna inanlrd. Tn gittiinde ise btn vcut para ve eklemler yerinden oynar ve dalp giderdi. Bu nun iin "tn" uykuda bile insan bedenini terk etmez. amann kamlk yapt zaman da "on" onun cisminde mesken tutar. Tuva Trkesinde "tn" szc "hayat" anlamn ifade eder. Ha kasada da "tn sht", "can kt" anlamna gelir. Hakaslara gre, ina nn bir can olur. O da "tn'dr. Bebek daha ana rahmindeyken "tn" yaratlr. Hatta dl kmldamaya balad zaman "tn" var demektir Tn" insan bedeninden beyaz bir ip eklinde kar ve g nal sz birine ait ise gkyzne doru uar. Teleutiann dilinde sakral ierikli "tn bura" eklinde bir ifade var. Bu, ruhlara hizmet edebilmek iin amana g verirdi. amanlar birbirieriy le arptktan zaman, daha gl olan, dier amann hayvan kln daki "On bura"sm alp, onu yok ederdi ve bundan iki. gn sonra da o amann kendisi lrd. nk onun hayat gc de "tn bura'yla birlikte lm olurdu. Altay kahramanlk destanlanna gre. kahramann can olan bu "On", onun vcudunun dnda, dmanlarnn gznden uzak bir yerde korunur. Burada, bedenden ayn dnlen cann maddi olarak dnld agktr.
TOTEMZM:

Arkaik kltrlerle bal olup eitli aamal olan, kendine has bir tapn sistemi. Totemizm, toplumsal ve ideolojik yapya sahip kank bir btncldr. Totemizm kuramnn ortaya atlmas Mark Len nann adryia baldr. l9Z0'de. Van Gennep, tek bir totemizme dair kuramlann saysnn bile krk getiini belirlemiti. Antropoloji mektc
560

TOTEMZM
l>u m evrim kuram ve "tek merkezcilik" eilimlerinin bir sonucu olarak, lunya halklan iin evrensel saylan Totemizmin etnik-cografi lekte gerek snrlan var. Daha ok Avustralya. Amerika ve Afrika'da yaav.tn yerli kabileler iin br zellik saylan bu toplumsal kurum, kabilelein toplumsal, siyasal ve deolojik hayat iin. temizieyid bir iM-kanzma ve programlaOna bir balang rol ndedir. Kltrel tarihe l.ir materyallerin aratinlmasndan edinilen bilgilere gre. herhangi bir lntki veya hayvana olumlu bir ekilde yaklalmas, onun totemizmle l g i l i okluunu gstermez. Eski Trk dninin balang eklinin totemizmden geldiine dair g msn temsildlerinden biri olan Ziya Gkalp, Fransz sosyoloji mektebi ve zellikle de E. Dukheim sosyolojisiyle ilgiliydi. Z. Gkalp'n ardn dan onun yetitirdii renciler, Trk tarihi aratrmac lan ve baz yabana aratirmaalar, onun fikirlerini savunmaya balamlar. rnein. J. P. Ruy'a gre. Animizm ve amanizm, Trklerdeki "halk dinfnin te11 H'lini oluturmutur ve bu dinin kendisi de aslnda Totemizme dayanr. Gerekte ise Totemizm, olsa olsa klan ve kabile tipli cemiyet veya topluluklarn dinidir. Ayn klandan olanlar, totem olarak kabul edilen hayvann veya bitkinin soyundan geldikleri fikrini kabul ederler. Yani, Totemizme gre, her klann ayn bir totemi var. O klandan olanlar bu totemi kutsal sayp, onun soyundan geldiklerine inanrlar. Halbuki Trk lerde "kurt ata" inana vard ve herhangi bir klan veya kabilenin deil, tm Trk soylannn atasryd. 1960'lardaD. Kloson da eski Trk rk ze rine kurulu efsanelerde anlatlan din inan unsurian arasnda, bu kan ya varmtr ki. eski Trklerde "kurt" hibir zaman totem olmamtr. Byle bakldnda, Trk adrianndaki "tz'ler ve Ouz boylarnda ki kular da bir totem deiller. Anadolu'daki Seluk abidelerinin zerin deki iki bal kartal motifleri ise Totemizmin bir kalnts deil, uur geti receine inanlan bir sembol veya tlsmd. Kurbanlk hayvann etinin paylalmas da Totemizmin bir gstergesi olmayp. Sayan-Altay Trk halklannn mitolojik geleneklerinde grld gibi, toplumsal yapnn ekillendirilmesiyle lgili bir olaydr. Totemist bir toplulukta her klann cet sayd bir totem var ve bu klan dierlerinden ayran bu totemlerdir. Halbuki. Trklerde kan bayStl

TOYBODIM
la her boyu ve soyu birletiren br Bozkurt var ve bu Bozkurt kutsal bili nir ve tektir. Trklerde Totemizmin var olduunu kantlayacak bir veri olmamas. Trk uygarl tarihisi olan I. Karesoglu ve onun ardndan birok Trk etnik-kltrel geleneini aratran bilim adamlanna. eski Trk dininin Totemizm saylamayacan, onun balang ekli bile ola mayacan kantlamtr ve Totemizm. Trk ulusal kltrnn sorunu olmaktan kmtr. K. Levi Stross. genellikle Totemizmi "yapay" bir an lay gibi tanmlar ve kank kurumlardan pkanlarak bir araya getirilen bir merhum gibi. yalnz etnologun fikrinde mevcut olduunu yazard. Tm bu yazlanlar ise Totemizm fenomeninin gerek varln phe al tna dryor. TOYBODIM: Altaylann mitolojik inanlannda br dnyada var oluu na inanlan rman ad. nana gre Erlik'in kara demirden yaplm bir saray var. Bu saray, dokuz rman bir noktada kavuup akt Toybodm" (Doymadm) rmann yaknndadr. Bu rmak, insanlann gzyalanndan olumutur. Toybodm" rmagmn zerinde at klndan yapl m bir kpr bulunur. Erlik saltanatnda, lm insanlann saysz, he sapsz canlan bulunmaktadr. Bu can lann herhangi biri kendi bana bu saltanattan kp gitmek isterse. Toybodm" rmann zerindeki kl kpr uurulur ve suyun ine den canlar, tekrar Erlik saltanatnn ie risine getirilir. Toybodm" rmann sahilinde. Yutpalarad verilen su ejderhalan yaar. Onlar Erlik saltanatnn koruyuculardr. Mitolojik Toybodm" kavram, anlam itibariyle lmn mecaz olarak karmza kar, (bak Agzllk) TS-TZ: Sibirya'daki Trk halklannn geleneksel din grlerinde, atalann gstergesi olan bir varlk. A. Inan'n fikrine gre, Moollann "ongon", Lamaizm'in etkisi altnda kalm Tuva ve Uryanhay Trkleri nin "eren", Yakutiann se "tangara" ve "emeget" dedikleri prtlan, Yenisey ve Altay Trkleri "ts", yahut "tz" eklinde adlandnriard. Bu soy larda geni bir ekilde yaylm olan bu anlay, en ok da samanlarla ilintilendirilir. Bu inan ve inana gre, Artayiarda her oyman bir "aru
562

TS-TZ tz" var. bu "tz" genellikle ulu bir amann, boyun, soyun ulu atas -vlan dan, herhangi bir efsanev kiiliin veya mitolojik bir varln adn tar. orlarda aman ruhlan, bu "ts" kavramyla rade edilirdi. nana gre onlar, sadece amann anlayabilecei bir dilde konuabilir ler. Ataylann inanna gre, lemi yneten ruhlar ikiye aynim bunlar dan biri szck anlamyla "kken, balang" demek olan "tz"lerdir. Olar yaratlmam ve ezelden beri var olan ruhlardr. Bu ruhlann ken disi de "an tzler" ve "kara tzler" olmak zere ikiye aynlriar. Ulgen. "an tzler"den, Erlik se "kara tzlerdendir. Trk halk edebiyatna dair rneklerde grnd gibi, Altay a manlan okuduklan lhlerde kamn ana veya baba tarafndan olan ata sna "tzm" derlerdi. Sibirya Trklerinin geleneksel inanlannda da gk ruhlann dan birinin ad, 'Tz Han'd. Bu ruhun, gklere g etmi "ulu ve ilk cef'lerden biri olduu dnlr. Lebedlnler arasnda yazl m baka bir rivayete gre de Bay lgen'in drt olundan birinin ad Tzkan'd. Altay ve Yeniseyfilerin inanlannda dalann birou bile "tz" sa ylmtr. Bu da onlann uru ata olduklan na dair inantan gelir. A. Anolin'in verdii bilgiye gre, Altaylarda "da tzleri"ni kutsal yzl say ma gelenei, yedi kuaktan kalma bir det sayrlr ve bu "tz"n yerle ayn zamanda yaratldna inanlrd. Ts", bazen de ku ve dier canllar eklinde dnlebilirdi. Ba zen de put olarak tanmlanan bu varlklarn Totemizm le hibir ilikisi yoktur. Bu fikir, bu varlklann hayvan biiminde domu olduklanndan kaynaklanm olabilir. Onun amanizmle ilgili olmad fikri ise Sibirya Trk halknn geleneksel din grlerine dair verilerde, tam olarak ken dini gsterir, rnein, insanbiimd ve hayvanbiimd motifler olarak dnlen ve "ts" denilen bu mitolojik varlklar. or amanlannn yar dma ruhlaryd. Hakas amanlan da kendi yardma ruhlanna "tstar" (tsler) adn verirlerdi. Hakaslarda hamile kadnlan nazardan korumak amaoyla. amanlann kayn aaann budandan hazrlayp. Umay Ana'nn sembol saydklan "ney Ts" kullanlrd. Doum zamannda onun yardm edeceine inanlr ve hamile kadnn yanna konulurdu.

563

TRKSTER Resimleri saman davullannn zerinde yer alan bu ata ruhu "tslerin, "K) Tos" adnda liderleri vard. O, elinde oku-yay olan bir ava grkeminde betimlenirdi. Kzllann geleneksel inanlarna gre, insanlan belalardan koruyan "ts" ruhlardan birinin ad "Emegey"dir. O. kamlk yapan amana nasl dzgn hareket etmesi gerektiini gizli ce retir. Altay ve Yenisey Trklerindeki en nl "ts"lerden biri. "Aba Ts'dr. Teieut Trk boyunun ilk atas ve koruyucusu olan bu ruh, "TllegTs" adn tar. "Tz" ve "ts". Altay amanlannn dilinde, "lm bir amann koruyucu ruhu, len bir amann can, len samanlarn ru hunu temsil eden tlsm" gibi anlamlar irade eder. Bu szcn. Divan Lgat-it Trk'te "ank tbi tzi kim" iradesinden de grld gibi. "asil, kk, mene" anlamlarna gelmektedir. Kazan Trklerinin dilinde "ts, ts" eklinde olan bu szck, "suret, yz, canl hayvanlann resm" anlamnda kullanlmtr. Krgz ve Bakurtiarda da bu anlay, atalar ru huyla olan ilgisini korumutur. 1253 ylnda Moolistan'a bir eli olarak giden rahip Rubruk, bir Uygur tapnanda grd putJann neyi gs terdiini sorduu zaman, "Bunlar Tann grnts deiller. Bizimkiler den biri ld zaman, yaknlan onun eklini izer ve tapnaa koyar. Biz de bunlan, lnn aziz hatras olarak saygyla koruruz" yantn duymu. TRKSTER: Kltrel kahramann komik benzeri olan mitolojik bir karak ter. Bu ad. ngilizce'de "insan aldatan, oyunbaz, hitekr" anlam lan na gelen "trikster" szcnden geliyor. ok bilmiligi, hilekrl ve dzenbazlryla tannan bu motif, mitolojiye dair bilimsel metinlerde de baka adlarla karmza kmaktadr. iirsel mitolojik karakter olan "trikster". kltrel kahramana ok benzer. Yani kltrel kahraman, ilk yarata eklinde olduu gibi. "trikster" eklinde de ortaya kabilir. Onun tm faaliyeti, mitolojik zamanla baldr. Halk kltr ve mitolojiyle bal bir motif olan "trikster", ou za man yoklan km ve azm bir ehvet dkn, ahlaksz ve yedike doymayan agzl olarak verilmektedir. O, hibir topluluun treleri ne uymayp, yce deerlere alaya bir yaklam bile gsterebilir. Her 564

TURA d e t a n t t a yklmakla sonulansa da samanla dalga geip, onun nee lalindeki uuunun taklidini yaparak elenirdi. Bir hikaye karakteri olan "trikster"in tm davranlarnn ierii, onun kabul grnen norm lan bozmasryta tanmlanr. Salam bir d nce asndan bu davranlar ou zaman anlalmaz kalr. Burada baka bir paradoks da yaanmaktadr. Trikster", talihin elinde oyuncak olup, kaacak yeri kalmadnda riske girerek kalplardan uzak ve hikaye mantn bozan kararlar alr. Bazen elindeki baz gizli olanaklar sayesinde kendine bir k yolu bulur. Arkaik mitolojik metinler acsndan kltrel kahraman ile "trikster"in ilevlerinin bir mitolojik varlkta birletirilmesi karakteristiktir ve bu mo tiflerin adlan, etrafndaki konulann dnya dzene girmeden nceki a a ait olmasyla aklanr. Onlann ilevlerinin birbirinden ayn mas, son raki alarda gerekleen bir olaydr. Mitolojik geleneklerin birounda olduu gibi, ayn zamanda yarana ve kltrel kahraman da olan "triks ter", atei ve lh varlklann koruduu baka kltrel deerleri alp, in sanlara ulatnr. Ancak tm bunlar, onun ok bilmiligi ve hilekrl sa yesinde olur. Hayvanbilmd izgilere sahip olan "trikster" le ilgili ko nular ise hayvanlarla ilgili hikyelere rahatlkla evrilebilmitir. Trk halklannn kltrnde, epik kahramanl temel alnarak ara t nlan, aslnda ise kaynan mitolojiden alan ve ilk ataya art ilevler ta yan kark yapl Krolu motifinde de onu. "trikster" ileviyle bala yan izgiler vardr. Defalarca kendini k, degirmend, koruyucu ve at bekisi olarak tanmlamas da gerekte Krolu'nun ilevsel bakmdan deiken tabiatl ve "trikster" olduunu gsteriyor. TURA: uva halk inanlannda yer alan en yce g ve tek ulu varlk. Eski Trkedeki Tengri" szcnn uvaadaki eklidir. Eski Trkler de bu szck hem Tann". hem de "gkyz" anlamlann irade etmi tir. Ancak uvaadaki "tura", sadece slm inanandaki "Allah" anlay yla aynlk gsterir. Su. ate. rzgr, toprak, gne ve ay gibi doal gler, Tura'nn emrindeter. Fars dilindeki "melek" anlaml "feritah" szcnden gelme olup, hayr seven ruhu bildirir. uva dilindeki "plreti" ekliyle bilinen varlklar da onun hizmetindedir, (bak: Tann) 565

TRK TRK: Trk mitolojisinde var olan kltrel bir kahraman motifi ve ilk ata. Bozkurt. Ouz Kaan, Korkut Ata, Er Dley ve benzenerivie birlikte Trk, dnya dzeninin oluumunda faal rol oynayan mitolojik motifler den biridir. in tarihinde Gktrklerin kkeniyle ilgili bir efsanede, atei yarata rak insanlan donmaktan kurtaran lk ata da Trk'tr. n kaynaklan efsa nenin bir yerinde Trk'n anasnn bir kurt olduunu da kaydetmiler. Kaynaklardan edinilen bilgiye gre. Trk. tannnn ona verdii, boynun daki tala istedii zaman doaya etki edebilirmi. M. Kagarfye gre. Trklere Trk" adn veren. Ulu Tann'dr. Yine ayn kaynaa gre, Trk, Nuh'un olunun addr. Azerbaycan mitolojik metinlerinde de Trk, Nuh'un olanlanndan biri olarak veriliyor. Zor gnlerinde Bozkurt'un ona yol gsterip, kurtard iin. daha sonralan sayca oaldklan za man. Trk. kendi kavmine "Bozkurt, bizim kurtanamzdr. O n a her za man inanmalsnz. Zorluklarla karlatnzda O'nu yardma arabi lirsiniz" der. Bumda, kurtana ulu atann adnn her zaman hatrlanmas, ayn zamanda siyasi varln bir artdr. "Yurt" denilen, Trk dnya dzeniyle ilgili evrenbiliminde kainatn bir modeli olarak grnen ve bir microkozmos (kk lem) eklinde grnn adrn yaratcs da Trk olarak bilinir. Trk hakkndaki efsane lere gre, Trkler ierisinde aa tuz katmak gibi detleri de O karm tr. Bu da O'nun kltrel kahraman ve ilk ata zelilikieri olduunu gs terir. slm' kabul ermi Trklerde de tuzun elde edilmesi. Eblce (Bul ca, Okay) Han olarak adlandrd klan Yafes'ln byk olu olan Trk'e balanlr. Aratrmaclar, Trk mitolojik sistemindeki ruhlar silsilesinde Ulu Trk motifinin yksek bir yer tutmasn, ilk ve ulu ata olan Trk hakkndaki anlann hl silinmediinin bir gstergesi olarak kabul * "i ediyorlar. jfiW|k Krgzlann Manas destannda Manas'm atas olan Ya'JKHVti kup. "Atam Trk. aulum (kym) azdr" diyerek, ulu ataJfiHLj/ a n n Trk olduunu beyan eder. Yine ayn destana gre. KJHJI savata esir denlerin "Atam/. Trk'tr" diyerek aman TM t dilemeleri de ulu atann kurtanclk ilevinden gelmektedir. . ^> / f Aynca bu. atasnn adm bilenin siyasi adan var olabildil566

TYLLK i gsteriyor. Baz kayraklarda adna "Sakak Rstem" olarak rastlanan Rstenvi Ibn-i Haldun da Trk'n olu olarak gsterilmitir. Eski Kass dilinde Turuh me" szc vard ve "gkyz, sema" anlamna gelirdi. Bu Akad szc, ulu ata Trk'n soyundan gelen Trklerin, neden Gktrk olarak adlandmldklanna bir aklk getirebilir. IMEL: Ouz Kaan destannda, "grnmezler leminden haberler veren, rya tabiri yapan" ve "bilgi" anlamlannda kullanlan bir kavram. V. Radlov'un "timel" szc iin yapt aklama "Gelecei gren, gelecekten haber veren" seklindedir. "Uyku" anlaml "d" sznden treyen bu kavram. P. Peliyo'ya gre "vezir" anlamn da erir. Ouz Han destanndaki sembolik motiflerden olan Ulu Trk le ilgili kullanlan bu irade. Oguzname yazan nn dnya grndeki amanist bakndan haber verir. Bu anlamda "timel". amanizmin ritel y nyle ilgili bir anlay olup. aman kltnn hizmetisini bildirir. P. Peliyo dabu Oguzname'nin amanist Trklere zg olduunu dnyor du. 'Timel" kavramyla ilgili dikkat ekid baka bir nokta da Pekarski'nin "Yurt Dili SzJg"nde "Viryuy'daki tannm amann unvan" olarak anlam landnlmasdr. Kumandinlerin nanna gre. yeralt dn yasnda Erik ve kardei Kagir Han'la birlikte bir de 'Tl Aza" adnda bir ruh yaard. Yakutlann yeralt dnyasyla bal amanist grlerin de de orada yaayan en nemli ruhlardan biri TsmeT adn tar. oriann inanna gre, yeralt ller saltanatnda ruhlann taifesi ya ard ve bu taifelerden birinin lideri 'Tukun" adnda bir ruhtu. Buradaki Tl" ve Tukun" adlaryla "tuimel-tmel" adlannn ayn kkten geldiini dnmek mmkndr. TYLLK: Mitolojik anlam olarak ilkligi, anormal g ve dirend irade eden tyllk. tipolojik bakmdan kltrel kahramanlarn biro unda rastlanan bir zelliktir. Glgame destannn kahramanlan olan Glgame ile Enkdu tyl olarak verilmiler. Tyllk ile gr ve uzun salara sahip olmak, gcn sembol gibi grnmenin yan sra, iyilik 567

TUYLULUK sever ruhlann snacak yeri olarak da grlmtr. Yakutlann koruyu ruhlarndan biri olan orman ruhu Baay Bayanay da bedeni beyaz tyler le kapl bir ihttyar grnmnde betimlenir. Baz metinlerde de "tepe gzler" tyl varlklar olarak verilir. Baz Altay metinlerinde, ilk insan olan Erlik de tyl gsterilir. Gagauzlann inanana gre, dnyayla birlikte var olan kocaman ve uzun boylu tepegzlerin bedenleri tyle rtlyd. Azerbaycan Trkle rinin demonolojik inanlarna gre. Orman yesi olan Aga Kii'nin be deni de tylerle kapldr. Guryabani olarak bilinen eytan varlk da ba tan aa tylerle kapldr. Bakurtiann geleneksel mitolojik inanrlanndaki urele adl Orman Ruhu ve uvalardaki Arun adl eytan da tylerie kapl varlklardr. eytan varlklann en bilinenlerinden olan Albast, Krgz inanlannda bedeni yerlere srnecek kadar uzun tylerle kapl bir varlk olarak betimlenir. Onlann nannda, San Albast da 5-6 ya ndaki bir ocuk byklnde olup. bedeni batan aa tylerle kapl bir varlktr. Nogaylann inan ndaki Albasti'nn bedeni da tylerle kapldr. V. Radlov'un Trk Leheleri Szl Smagf nda "Erlik in hizmetin de olan aakl ruhlar" olarak tanmlanan "Alm" adnn baka bir tanm da "Rivayete gre, uzun zamandan beri Al tay'da yaayan ve bedeni tylerle rtl olan insanlar" olarak veriliyor. Bu tanm, tylln mi tolojik bir sembol olarak, eytan ruhun izlerinden biri olduunu gsterir. Azerbaycan Trk hikyelerinde, yenilmez kahramanlarn gsler den uzayp, dizlerine kadar gelen bir tutam ty. onlann hayat gcn temsil eder. nl sihirli hikye kahraman olan Tylce motifi de ey tan doaya sahip olmakla tannr. Ouz doduunda, bedeni sk bir ekilde tylerle kaplyd. Krolu destannn Paris nshasnda grn olarak tyl olduu iin onun deveye, d ne veya Ouz'a benzetmiler. Hetonik bir zellik olarak kltrel kahraman lann tyll, aslnda evrensel boyutta onlann yerini belirlemek asndan nemlidir. Kltrel kahramann tyl gsterilmesi, mitolojik an sembollerini aktanr. Bilimsel-teorik fikirlerde de tylln mitolojik sembolizmi, kahramann araa ileviyle llintilcndirilir.

568

u
UBAY ENE: (bak: Umay) UCUBILIK: Azerbaycan mitolojik metinlerinde rastlanan bir motif. Adem Ata'nn zamannda yaad ve hatta Musa Peygamberle bile grt yazyor. Rivayete gre onun ba bulutlarn arasna kadar uzanrm ve elini uzatarak denizden tuttuu bal, gnee tutup pii recek kadar kocaman bir cssesi varm. Nonnal insanlann boyu, onun ancak topuuna kadar gelirmi. Onun bir kemiinden byk bir kpr yaplablirmi. Hatta Azrail'in bile onun cann almaya gc yetmezmi. Azrail'i grd an bir-iki adm geriye ekilirmi ve Azrail ne kadar yol alrsa alsn, ona yetiemezmi. Aynca ok da gJym. "Ucublk" motifi, mitolojik alarda insanbiimci kocaman varlkla rn bir kalmasdr. Bu tip varlklann hetonik zellikte olmalan, onlan ka osla ilikilendirme olana da verir. Aakl ruh izgileri de ayn balan gtan gelebilir. Arkaik zamanlarda. Araz kadar byk rmaklan bir ayan bir kys na, dier ayn da br kyasna koyup atlayacak kadar byk insanla nn yaadna inanlrd. "Ucublk" motifi de bu inanlann bir rn dr. imdiki kuraklk yerlerin deniz, daglannsa adaaklar olduu za manlardan bahseden bir mitolojik metinde yle denilmektedir: "Nahivan arazisi, bir zamanlar byk denizmi. Elinceay'daki Ylanl ve Gemi dalan da ada. Bu adada "Kelenterter" adnda kocaman azman insanlar yaard. Bu insanlara "Ucublk" denilirdi. Onlann ateleri ve ocaktan yoktu. Onlar, unu suda yogurduktan sonra hamuru gnee tu tarak piirirlerdi. Onlar, ayaklannn birini Ylanlya dierini ise Genni Dana koyarak denizden balk tutar, gnein nnde evirerek piirip, yerlerdi. "Kelenterter", ok yiyip, ok ierlerdi." 569

UMAK Eski zamanlarda yasayan "Uzuhlar"n da ok byk vcutlan oldu u ve daha sonra yok olup gittikleri hakkndaki dnceler, Trk halklan arasnda birok mitorojik metinde korunmutur. Nahivan'da, erur'da "Ucugulu" adyla bilinen varlk, "Ucublk"la ayn zellikler ta maktadr. Halk konuma dilinde onun ad "ucubng" olarak geer. Azerbaycan hikyelerinde rastlanan "Ocbnh Padiah" motiflerinin de "Ucublk" motifiyle olan ball phesizdir. Birok mitolojik metin deki betimlemeye gre, evin iinden elini uzatp, rmaktan su alacak kadar uzun olan "Uzunbuluk" motifi de bu gruptandr. Bu mitolojik karakter hakkndaki bilgilerin ok az olmas ve Trk et nik-kltrel geleneinde bu adla bir mitolojik karakterin bulunmamas, bu adn baka kltrlerden alnma olduu grn glendiriyor. Baz aratrmaalara gre bu ad, doudaki baz efsanelerin bir karakterinden gelir. Bu efsanev karakterin ad "ve Ibn Unug"dur. Bylece "Ucub lk" motifiyle bal Azerbaycan mitolojik metinlerindeki bilgiler, kayna n dou efsanelerinden alr. Bu motif, etnik-kltrel gelenein yaps na ters gelmedii iin alnmtr. Efsaneye gre "A'd" kavminden olup, Adem Ata'nn oullanndan saylan "Ucubunug"un ba, bulutlardan bile yakanda olurmu ve Nuh tarafndan dnyay basan su, onun ancak dizine kadar kabilmi. Azerbaycan'n baz klasik sz ustalannn dilinde de bu szck kulla nlmtr. UMAK: amanizmde k dolu bir lem olan Cennet'e verilen ad. Bir ok aratrmacya gre "utmak" ekliyle Sodca'dan alnma olan bu kavramn temeli, ruhun bedeni terk ettii zaman "uan ku" klnda olduuna dair eski Trk inanlanna dayanr. Yakutlarda, ecelin geldii zaman, ruh bedini terk ederken ku ekline dtne ve kinat kap layan Dnya Aaa'nn budaklanna kadar uup oturduuna inanlrd. Ruhun ku klnda uup, Cennet'e gitmesi inanann izleri, eski Trk yazl abidelerinde de korunmutur. "lmek" anlamndaki "ua barmak" szcnn temelinde "umak"la ilgili eski inanlann izi var. "O ld!" yerine "Ol up kitte" (O uup gitti) denilirmi. Bat Trklerinin slm' kabulnden sonra bile "ld" szc yeri570

UUK ne "unkar bold" (ahin oidu) iradesi kullanlrd. Ancak bu ruhun baka bedenlere gemesini iermezdi ve sadece ruhun bedenden aynlmasn ifade ederdi. Baz aman giysilerinin kanatlanp uan kuu hatrlatmas da bu inann gstergesidir. 15. yzylda bir Trk yazan yle anlat maktadr: "Umak, yani Cennet iinde bir pnar var. Ad Recep'tir." UUH: Nopur-Trkmenlerde, hocalar hakkndaki inanlarla ilgili bir an lay. amanist karakterli bu inanlara gre "uun" zel olarak verilen kurbandr. Bir hastay tedavi etmek isteyen hoca, kitabna bakp, "bu hasta iin talan renkte falan hayvan uuh grnyor" der. Daha sonra hocann komularndan biri veya hastann yaknlarndan biri belirtilen hayvan bulur ve keserdi. Bu kurbann eti yenildiinde, kemiklerini par alamak veya kemiklerine di srmek yasakt. nk bunlar cinlerin pay saylrd. Et yenilip bittikten sonra, hoca, kalan kemikleri alp, hay vann derisinin iine toplar, dua okur, sonra da kendi evinin nnde veya kyn kenanndaki bo bir arazide gmerdi. Bazlanna gre, hoca kendi koruyucu ruhlann bu kurbanlk etle iyice doyururdu. Geleneksel gllerde "uuh", ruhlann bayram olarak kabul edilir di. Nohurlann bu hocalar hakkndaki grleri, dier Trk halklannn a manlar hakkndaki grleriyle ok benzerlik gsterir. Aratrmaclar, Trkmen-Gklenlerin aman trenlerinde kestikleri kurbanlk olan "uuh"un adn, etkin Trk dillerinden olan Krgzcadaki "ryk", Tuva Trkesindeki "idik", Hakascadaki "izh", Yakutadaki "tk" ve uvacadaki "yeren" ekilleriyle, eski Trkede ise "duk" ekliyle kullanlan kavramla ilikilendiriyorlar. UUK: Bedendeki snn ykselmesi sonucunda, dudaklarda kabarck lar oluur. Trk dilinde bu kabarcklara "uuk" denilir. slm' kabul et mi Trkler arasndaki amanist inanlann bir kalntsdr. Bu inana g re, bir insann azn eytan yalad zaman "uuk" oluurdu. amanizmde yaygn olan bir inana gre, "uuk" ruhlann ksmesi sonucunda oluur. Tedavisinde ise akmak tandan elde edilen ate kullanlr. Bazen ise bir bardak suyu, "uuklam" insann bann zerin den evin dna serpip, yksek sesle "k git!" derler. 571

UGAN-UAN Bakurtiann din grlerinden bahseden S. Rudenko. bir hastay tedavi eden bahsinin "azar getiren ruhu kovmak iin", iki oyuncak yap tn ve bu oyuncaklara da "uuk" ad taktn anlatr. nk bah, "uuk uhu"nu bu oyuncaklara yerletirirmi. Altay amanizminde de bir kt ruhun ad "Uuk"tu. Bu ruhun ad daha sonralan Anadolu Trkleri arasnda da unutulmadan kalmay ba armtr. M. Kagari'nin D'rvan- Lgat-it Trk'nde bu szck, "uguk" eklinde gemektedir. UGAN-UAN: Tann. Aratrmaalara gre, "kadir, her eye gc ye ten" anlamna gelen "ug" kknden gelir. slam devrinden kalma eser lerden olan 11. yzyln abidelerinden "Kutadgu Bilg"de rastlanan "Ugan-Ogan" hakknda "O, bir Allah'tr. O, herkesten stndr" deni lir. M. Kagarfnin Divan- Lgat-it Trk'nde de "Ugan Tengri" iradesi in. "Her eye kadir, gl" anlamlan kullanlmtr. "Ugan'' ad, Harezmfnin 13. ve 14. yzyllarda yazd "Mehebbetname"de de ayn anlamda kullanlmtr. (4. yzyln yazarlanndan olan Ibn-I Mhenna, "Uan"n Trklerde Allah anlamna geldiini ya zar. 15. yzyln dilbilimdsi Iman'nin "Beda-i El Lgef'inde de "Uan"n Allah anlamryla birlikte, "yalvanla okunan duann bir bl m" anlam da grnmektedir. Dier kaynaklarn byk birogunlugunda, bu szcn karl "Allah" olarak verilmitir. V. Radlov'un kayttanna gre, "Oan", Uygur ve aatay szdr. Dier birok aratrmaa gibi, bu szc, O da "Allah" eklinde evir mitir. Z. Gkalp, Altay Trklerinin din sisteminden bahsettii zaman, "Ugan" adnda bir tanry anlatmaktadr. Ancak sonraki dnemlerin aratrmaian. bu fikrinin doru olmadn kantlamttr. Birok aratr maa, "Ugan" ile "ongon" arasnda bir yaknlk bulmaya almlar. Ataylann tann anlaynda rastlanmamas gibi baz gerekler, "Ba yat" ve "lgen" gibi, "Uan"n da Tann deil, sadece onun bir srat ol duunu gsteriyor. UUR: Eski Trk mitolojik dncesinde yol iyesinin ad. Bu dnce ye gre, suyun da dan da kendi iyeleri vardr. Bu varln hangi tann-

UCUZLAR lar topluluuyla bal olduu fikri eskimitir ve bu mitolojik motif hak knda kullanlan "Yol Tanns" veya "Yol Allah" gibi iradeler yanltr. Mi tolojik inanlara bal bu anlay, hakknda M. KagarTnin yazdklanna baklrsa, o zamann Ouzlan birbirlerine tehlikesiz bir yol arzularken, "yol uur bolsun" derlerdi. Bu sz yola kld zaman denilirdi ve bylece "yol iyesi" yardma arlrd. Daha sonralan bu "yol iyesi"nin yerini dou halklannn inanlannda Hzr motifi tutmutur. "Uurun ak olsun!" rneinde de grnd gibi, "uur" szc , balln her zaman koruduu "yol" szcyle birlikte kullanl mtr. Trk halklan arasnda yaygn olan "uur" ile Kk Asya'nn eski halklarna zg abidelerde yeralt dnyasnn tanns olarak ad geen "uur" arasnda da baa paralellikler grlmtr. Trk dillerinde sk sk rastlanan "uur" szcnn, Azerbaycan Trkesindeki "uuru kara gelmek" deyiminde kullanlan ve "talih, baht" anlam irade eden ekli, birinci anlamdan tremedir ve ksmet veya talihin, yol mefhumuyla karlatrmasndan ortaya kmtr. Bu szcn "mutluluk" anlam da I I . yzylda M. Kagar tarafindan kaydedilmitir. "Uur" iin birok szlkte geen "bereket" anlam ise yine benzer bir anlamsal genileme sonucunda ortaya kmtr. UUZLAR: Azerbaycan'daki baz aznlklann dilinden yazya dklm bir rivayete gre, ok eskilerde yaam, iri csseli, azman varlklardan biri. Yemek istedikleri bir eyi, elleriyle kaldnp, gnein nnde piire rek yenermi. ok byk hallar, onlann eseridir. Normal insanlar, onla nn gznde "artdan" gibi grnrlerdi. Gerekten de gnmzde b yk eski mezarlann iinden kan iri kemiklere rastlanmaktadr. nsan lar, onlann azmanlara ait olduunu dnrd ve "Uguz ls" ola rak adlandnrd. Vcut olarak iri olan insanlar iin sylenen "uuzdan kalma" deyimi de buradan gelir. Halk inanlannda "Uguz" bakadr. 'Tepegz" baka. "Uguz" in sand ve hal rerdi. Gebeydi ve nerede lrse, orada da gmlr d. Tepegz" ise devler taifesindendi. "Uuz" gibi O'nun da boyu uzundu, ancak O, insan deildi ve kafasnda sadece bir tek gz vard. "Uuzlar" hakkndaki inanlar, mitolojik alardan kalma byk in573

ULU A N A sanbiimci varlklann. dag kadar byk azman insanlann ve "kelenterlerin varlna olan inann bir yadigrdr. Eski alann mitolojik nanlann yanstan geleneksel dncelere gre, eski zamanlann in sanlan ok bykletmi ve bacaklannn dizden aa uzunluu bile iki buuk metre olurmu. Bin yldan daha fazla yaaiarm. Bu inana g re insanlar gitgide klmektedir ve bir zaman sonra daha da minnack olacaktr. Azerbaycan mitolojik metinlerinde "Uuzlar'n adna "Uzunlar" olarak da rastlanr. Bu metinlere gre, "Uzunlar" eskilerde yaayan, gnar kadar uzun boylu, yz yla kadar mr olan varlklard. Onlardan bahsedildii zaman, "bizim atalarmz olmular" diye bahsedilir, (bak: Tepegz; Ucublk) ULU ANA: Birok mitolojik sistemde, geni anlamlarda kullanlp, de iik versiyonlara sahip olmasna ramen korunan sabit bir yap. Ulu Ana, sabit bir model olarak mitolojilerde daha ok yerle ve eytan var lk olan kadn balangcyla aynlatnlr. Onun ilevleri, balangtan be ri baz mitolojik varlklar arasnda paylanlmtr. Bu ilevler, birbirleriy le ilgili olup, bu btncln anlamsal tremesi olan motiflerle, bir b tn iinde korunup kalmtr. Bu motiflerden hibiri Ulu Ana'nn ilevle rini tek bana yerine getiremiyor. Ancak bu anlamsal treme rn olan motiflerin her birinin yapsal-ilevsel zellii, dierleriyle balant iindedir ve bu zelliklerin btn, Ulu Ana btnclnn yapsn oluturuyor. Mitolojik sistemde ok sayda arkaik yapl motif var. Bu motiflerin en by Ulu Ana motifidir. Mitolojik Ulu Ana, birok kez deiime urayp, birka konum deitiren bir btncldr. Bu btncl defrmasyon geirerek, Bozkurt, Hzr, lrkl Hoca, Ulug Trk, Erlik, Kan Ni ne, Hal Anas ve baka bir sr mitolojik varlk ve kouyucu ruhlara d nmtr. Bu varlklar ne derece bamsz koruyucu ruhlara evrilip farkl varlklar olarak ortaya g km slarsa da Trk mitolojisinde ilk yaplan itibariyle ilgili olduklan bu Ulu Ana motifinin en az bir zelliini ta maktadrlar. Ulu Ana bu bakmdan, "ezel bir forml" olarak ondan ko pan ruh ve motiflerin temel benzerliklerini oluturarak, ilevsel bakm574

ULU A N A dan on lan birbirine yaknlabnr ve bazen de ayn ilevlerle tayan mo tiflere evirir. Mitolojik dnya modelinde Ulu Ana, bolluk ve bereketin koruyucu su ve yaratcs olarak nitelendirilir. Antropolojide Ulu Ana'nn korunup kalan en arkaik rnei, Kan Nine (Kp Kans veya Kpegiren Kan) mo tifi saylr. Ebed yaay ve hayatn dnmllgn aktaran mitolojik dnceler sisteminde. O n a hayat verici g ve lmszln en st iradesi olarak baklmtr. O, yaslanmazdr. kircikli ritel-mitolojik bir varlk olarak, hem dzenleyici evrensel balang, hem de dana kaos balang, onda bir araya toplanmtr. Dnyada hareketsiz ve dei mez kalan hibir ey olmad gibi, ztlklann kendileri de birbirleriyle yer deitirebilirler. Bu bakmdan O'ndan kopan mitolojik varlklann birbirine ters ynlerde ilev gmeleri de doaldr. Bu varlklar bir taraf tan ocuk balayan veya ocuklann koruyucusu olarak ortaya kar ken, dier taraftan onlan kamp, yiyebilir. rnein, her eye kadir olan Humay, hem yeni evlat dnyaya getirmenin sebebidir, hem de l mn. Veya sallanan gsleri, kank salan ve kk boyuyla doan kadn lan koruyan Al ruhun bir benzeri olup, ayn ilevlerle ykl Hal Anas, kendi ocuunu yemitir. Ayn Ulu Ana btnclnden kopan Al ruhu ve Umay gibi karak terlerin bu ekilde ikircikli ilevleri, anlam potansiyeli yksek olan sabit modelde, her iki balangan (dzenleyia ve data) bir arada olmasy la ilintilidir. Bu se Ulu Ana btnclnden kopan motiflerin eytan ni teliklerini de koullandnr. Bu anlamda sallanan ve haddinden fazla gs olmas, hayvan bici md izgiler tamas ve hayvanat alemiyle ballk. Ulu Anann en nemli belirtileri arasndadr. Ulu Ana btnc lnden tremi motiflerden olan Al ve Albast motifleri de bu bakm dan olduka belirgin saylrlar. Balangta koruyucu bir ruh olan bu motif, eytanlamann son aamasnda, nsan yiyen ve ocuklan ka ran bir cadya dnebiliyor. Bir veya haddinden fazla gsn olmas da onun arkaik alardaki ilk ana ilevinden ileri gelir. Ulu Ana motifiyle ilgili bir baka zellik ise kelliktir. Bu zellik, 'Te pegz" motifinde de korunmutur. Mitolojik Ulu Ana'nn en eski ve en geni yaylm adlanndan biri "Kel-Hel" kkyle ifade olunmutur. 575

ULU A N A Yeralt dnyasnn sahibi olmas da arkaik yapl mitolojik Ulu Ana motifinin ilevlerinden biridir. Erlik'in ayn zamanda kadn belirtileri ta mas, bu ilevden kaynaklanr. Ulu Ana, br dnyann sahibidir. Eski Bulgariardaki baz kayraklarda "Alp Albas" adn tayan putperest bir yeralt dnyas ruhu var. Bu, Ulu Ana btnclnn yeralt dnyasyla olan ilgisinin agk bir iradesidir. Canlln ilk konumunu sembolize eden Ulu Ana, eski dncede tm yerler ve sulann sahibiydi. Avn uurlu gemesine kadar her ey onun isteine balyd. Yeryzndeki her eye hayat veren oydu. Mi tolojik Ulu Ana varl, farkl halklarda su, yer ve br dnya le ilintilend irilir. Bazen de lahe Ana olarak adlandnlan bu btncl, aratjrmaalann birounun grne gre, putperestliin sonraki tm ekillerini do urmutur. Ulu Ana, ilk suyla ilgili okluu kadar, dala da ilgilidir. Al tay efsanesinde su ve da iyelerini bytr ve tm hayvanlar onun hkmdarindadr. Bazen hatta bu su ve yer iyeleri, doann hayat g cn aktararak, her eyi bilen Yer Ana motifinin gerek izi eklindedirler. Sayan Altay Tk halk kltrnde bu dnceyi tayan varlklar, bereket, bolluk kavramlarn canlandran kadn grnmnde verilir. Ulu Ana en eski alardan kalma kaya resimlerinde bolluk, verimli lik ve reme kavramlannn iradesi olarak iri ve sallanan gsl kadn eklinde resmedilmitir. Bu ise mitolojik dnceyle yaayan eski insa nn gznde Ulu Ana'nn mecaz bir motif deil, canl bir varlk olarak dnldn gsterir. Dnyann yaratlma srednde yer alan mito lojik Ulu Ana'nn en belirgin zellii, iri ve sallanan gslere sahip olmasrdr. Kamlk yapan erkek amanlann, kadn giysisi giymeleri de yaratl n gcn kendi varlklannda tayarak, Ulu Ana motifinin bir temsili olduklanndan kaynaklanr. Yakutlarda Tannalk trenini gerekletiren htiyar, bana kadn apkas takard. Birok amann kadn giysisi giy meleri ve giysilerinin zerine kadn gsnn resmini izmeleri, ruhlar la balant kuran amann kadn ynnn daha gl olduunu gster mek iindir. Tuva halk nanlanna gre, amanlann ulu atas bir kadn samandr.
576

ULU A N A Bu da Ulu Ana motifinin aman mitolojisindeki bir yadigardr. aman halk kltrnde, aman nhlannn manev olu olarak, onlara kamlk gc verip. Ulu Ana'nn izlerini tayan motif. "Albs" motifidir. Trk halk inanlannda "Yall" adndaki dansn, iri gslerini srtna atm kadn gibi betimlenen Al-Hal, Albast veya Al Kans motiflerinin adla ryla ilintilendirilmesi de ilgi ekicidir. Gobustan kaya resimleri arasnda bulunan "Yall" sahnesi ve onun stnde izilmi olan iri gsl, tm vcudu dvmelerle kaplanm kadn figr de lmszlk, reme ve bereketin sembol olan "ana cet" ve baka bir deyile Ulu Ana'ya tap mann izi gibi kabul edilir. Ulu Ana'nn baka bir zellii de her eyi bilmesidir. Onun bu ile vi, bahlann uykusuna gelen ihtiyar kadn bilgi motifinde de korun mutur. Ulu Ana'nn en nemli mitolojik ilevi ise tren koruyuculuudur. Bu ilev daha sonralan ilk aman motifine gemi ve sihirli hikayelerde kahramann Kan Nine'nin eitiminden gemesi ve onun yardmyla ye ni statler kazanmas ekline dnmtr. Inisiasiyadan gemek, lp yenilenmi halde tekrar domak olay da sadece arkaik yap ve zengin anlam hafzasna sahip mitolojik Ulu Ana saltanatnda ve srf O'nun yar dmyla mmkn olabilir. Mitolojik Ulu Ana'nn bir zellii de erotik-seksel gcn razlalryla belirginlemitir. Sakral bakmdan agresifligi ise onun dier bir zelli idir. Seksel-erotik adan aktiftik, Ulu Ana btnclnden kopmu tm varlklar ve koruyucu ruhlar iin de karakteristik bir zelliktir. rne in. Yakutlarda amann temel koruyucu ruhu, ehvet dkndr ve ehvani duygulann koruyucusu saylr. Ulu Anann byle bir zellii tipolojik nitelikte olup, tm dnya halklannn mitolojik sistemlerinde ge ni lde yer almaktadr. Yakutiann "A Olan" adndaki mitolojik metninden de anlald gibi. Dnya Agaa'nn iinden yanya kadar kp, "tuluk gibi" iri gs lerinden st vererek "A Oglan" yenilmez bir kahramana dntren kadn motifi de Ulu Ana btnclnden gelir ve kainatn lpdirilmeler zincirinden oluan reme ve verimlilik kavramlann temsil eder. {bak: Mitolojik Btncl; Yer Ana) 577

ULUK AK NE
ULUK AK NE: {bak: A Ana; Ulu Ana)

ULUK TRK (ULU TRK): Eski Trk dncesi bakmndan ilk aman motifini kendinde canlandran en byk koruyucu ruhlardan biri. a man ruhu ve atalar ruhu olarak da bilinen bir varlk. Uygur "Oguzname"sinde, Ouz Kaann yannda bulunan ak sal, ak sakall ve bilgili rya yorumcusu Uluk Trk adnda bir ihtiyardan sz edilir. O da Kor kut Ata gibi, grnmeyenler dnyasndan haber verir. Ulu Trk ad Uygur amanlannn dualannda baka koruyucu ruhlarla birlikte kullanlr. O bir baha. bir ozandr. amann her zaman "Uzganmas Ulug Trk!" (Her zaman uyank Ulu Trk) diyerek bavurduu bir koruyucu ruhu var. O dnyay yneten hakim gibi verilmektedir. Ulu Trk, hi kukusuz, Trklerin ilk atalan hakkndaki mitolojik dnceleri nin bilinlerden silinmedigi aglann bir rndr. Uluk Trk adndaki "uluk" (ulu) srat, aratrmaalara. onu "Ata" ad n tayan din kutsallan ve ulu varlklar kadar sembolik saymalanna ola nak vermitir. Uluk Trk motifinin "Mogollann Gizli Tarihi"ndeki ihtiyar Usun ile kyaslanmas, bu iki motifin mitolojik sembolizmlerini ve ilev sel-anlamsal zelliklerini ortaya gkarmaya yardma olabilir. Bir gre gre. lrkl Hoca. Uluk Trk'n baka bir eklidir. levsel yaknlktan kaynaklanan bu benzerlik, btncl ile ezel bir formlle ilgi lidir. Bu benzerlikten dolay, aratirmaalar ou zaman bu iki karakte rin tek bir varlk olduu kanaatine varmlardr. ULUU TOYON: Yakutlann mitolojik inanlanndaki en kark yapl mo tiflerden biri. Aratrmalar, onun kan k ve birbirine zrt ilevlerle ykl olduunu gsteriyor. Bir gre gre O. Urng Ay Toyon'un kardei dir. Dier bir gre gre ise bir gaip gk ruhlannn lideridir. G. Ergis. Uluu Toyon'un amanlann koruyucusu olduunu yazar. A. Kulakovski de Uluu Toyon'u. mitolojik ilevleri itibariyle ok eski zamanlarda "ay" denilen ruhlar grubuna ait saymaktadr. "Sr" olarak bilinen ruhu. atei ve amanlan da insanlara gnderen yine Odur. Zaman getike O. Abaas ruhlannn klna girmitir. 578

UMAY-UMAY

ANA

Kltrel kahraman tipini yanstan tm bu izgileriyle birlikte, onun Ay ruhlar arasnda gsterilmesini, aratrmaclar doru kabul edemi yorlar. Birok metinde se O. gkler aleminde yaayan aakl Abaas ruhlannn lideri saylmtr. Gkyznn yedinci katnda yaayan Uluu Toyon. birok Yakut soylannn gl amanlannn da koruyucu ruhudur. Bunun iin de ken dilerini ruhlann manev ocuklan sayan amanlar, "Ben Uluu Toyon'un yarattym" derlerdi. Uluu Toyon, normal lmllerin gzne grn mez. Birok mitolojik metinde, onun bir sr olu olduu, bu olanlann adlan hayvan adlann hatrlatt ve bu oullarn at srleri olduun dan bahsedilir. Bu metinlerin yazdna gre, bu oullar, beyaz ve boz atlarla gkyznden yere nmiler. UMACI (bak Omaa) UMAY-UMAY ANA: Artm kavramyla ilgili bir ruh veya daha doru su, bir evliya ad. Dier Trk halklannda O'nun adna "Humay" eklin de de rastlanr. O'na geleneksel olarak "lahe" de denilebilir. Umay motifi. Trk halklannn d ini-mitolojik inanlannda bazen kalnt eklinde de olsa. nemli bir kltn ad m bildirir. O'nun tanra saylmas ise et nik-kltrel sistemin ltleri bakmndan sadece belirli koullarda ka bul edilebilir. Etnik kltrn kendi iinde iye olarak grnen bu varlk, mitolojik sembolizm ve tad ilevlere uygun ola "Ana-Ene", "evliya" ve "melek" gibi de adlandnlr Manas destannda "Umay ene perite" iradesi var Buradaki "perite" (melek) szc. Umay'n Trk et nik-kltrel sistemdeki yerini bir koruyucu ruh, evliyi veya melek olarak daha dzgn bir ekilde belirtiyor. M. Kagarfnin yazdna gre Umay, kadn do duktan sonra kamndan kan ikizin addr. Buna oc ana karnndaki "tay" derler. Kadnlar "ikizi" hayra 3 radard. nana gre bir kadn Umay'a tapars evle1 olur. Bu inan, Umay Ana'nn evlat vermek gibi ya ratma gc olduuna dair inanan bir uzantsdr. A.

Umay

Tasviri

UMAY

UMAY A N A

nana gre. Mahmut Kagar gibi bir Mslman bilim adam. "Umay bir ilahedir" szn elbette ki syleyemezdi. Kumand inlerde douun zorlu getii zamanlarda aman. "Umay Ene. ku ene" diye arrd. Bu da Umay Ana'nn Ulu Ana btnclne ait olduunun bir gs tergesidir. Orhun yaz lan nda ad geen UmayHumay ilahesinin Trk etnik-kltrel sistemi nin bir paras olup-olmadii sorusu. Trk Umay Tasviri kltr aranrmaalannn ilgi noktasn olu turmutur. V. Radlov'un yazd Trk Halk Edebiyat Numuneleri"nde. "Biz balangta atamz lgen'den trediimiz vakit, bu iki kayn aaa Umay ile beraber gkten inmitir" denilir. V. Radlov ve Meliomaski. O'nun ilahe olduunu ve ocuklan koruduunu sylemekteler. Troanski. Umay lahesi hakknda. "Bu bir kutur ki. ocuun ba zerinde okur. bununla da onun olan ocuu olacan haber verirmi" eklin de yazmtr. Baz aranrmalarda Umay'n Mool kkenli bir ruh olduu gr ne de rastlanr. B. gel dahil olmak zere birok aratrmaann gr ne gre. Umay Ana klt, sadece Trklere ait bir inantr. Sibirya ve Orta Asya Trklerinin baz arkeolojik ve etnografik materyallerinden de anlald zere. Umay Ana motifi, hem beyaz sal ve beyaz giyimli olarak insanbiimd grnt sergilemektedir, hem ku klnda, hem da bu iki varln bileiminden oluan kanatl kadn-melek grnts vermektedir. Krgzlarda onun nasl gndg bilinmedii halde, Sa yan-Al tay Trkleri onu. gklerden inen gzel yzl bir kadn olarak d nmlerdi Gney M-<kasya'da kaydedilmi metinlerde getiine gre. insan lar, lgen Ata'yla Umay Ana'dan dnyaya gelmiler. Hakaslarda ksr bir kadnn tedavisi iin, "Umay Tartar" ad verilen ve sembollerle zen gin bir tren yaplr. Umay Anann olduu yer. "SttgkT (Sagaylar ve Sonarda). "St Ak Gl" (Teleutlarda) ve "Smer Da" adn tar. Yakutlarda ocuklann koruyucu ruhu olarak bilinen, ocua can veren
580

UMAY-UMAY A N A ve yeni doum yapm kadnn yardmna gelen "Ayst'n adnn anla m "yarata, yaratan kadn" demektir. Bu ad. Umay'n adlanndan biridir. V. Verbitski. Umay'n "lm Melei" anlamn da kaydetmitir. Bu kayta gre Umay, "ocuklan koruyan iyilik sever bir ruh, lm melei ve lmn ruhunu uurlayandr." V. Radlov'un szlnden de anla ld gibi. oriardaki Umay da ayn anlama geliyormu. emsettin Sa mi szlnde de Umay hakknda yle denilir "kk yallan korkut mak iin. cahilce yaratlm korkun bir hayli kiilik." Annelerin ocukla rn korkutmak iin kullandktan adlardan biri de "Uak Umusu"dur (o cuk Umusu), (bale Omac) Yakutlarda "Ogu mta" denilen bir ilah vardr. Bu adn szck anla m "ocuk ms" demektir. Bu varlk, bir ku gibi ocuun ba stnde terek, ocuktan treyecek insanlann bereketli ve uurlu olacaklann haber verir. Hakaslar. Umay Anay ocua kan ve et veren beyaz bir ku olarak betimlemiler. TeleutJar. Sayan ve Artayiara gre ise gm sal gen ve gzel bir kadn olan Umay Ana, gkkua boyunca yere iner ve elindeki yayla ocuklan tehlikelere kar korur. Kumandinlerde Umay Ana'nn insan mr boyu koruduuna inanp. O'nun kanatl bir ana ol duunu dnrlerdi. Onlann inanna gre. anne kamndan balaya rak ocuun mrnn sonuna kadar Umay Ana'nm glgesi eksik ol maz, Tyan-an Krgzlanna gre. O. gklerde yuva kuran bir ku ve yer yzyle yeralt dnyas arasnda balanty salayan bir aracyd. Gk lerde yaayp, devaml olarak bulutlar arasnda dolaan bu Umay, mi tolojik varlk olarak yarata balanga bildiren "kut" anlayyla da ya kndan bal olmutur. Hakaslar yeni domu ocuun can hakknda konuunken. Umay adndan treme olan "imay" adn da kullanrlar. nana gre imay, 2-3 yana gelmi ocuklan "kut"a evirirdi. orlarda da krpe ocuun canna Umay ad verilmiti. ocuk uykusunda alad zaman. Umay'n ona eziyet ettii dnlrd. Eski Trk dncesinde, baz ocuklann vcutlannda bulunan ana dan dogma lekeler de uurlu ve kutsal saylp, Umay Ana'nn el izi ola rak bilinirdi. Onun iin benli doan ocuklar mutlu saylrlard. nk 581

UMAY-UMAY ANA ben, Umay'n izi olarak grnrd. Benin, ikizin, ana rahminin ve hatta Tatar dilinde kadn cinsel organnn "Umay" olarak adlandmlmas da Umay'n ocuun dnyaya gelmesiyle balln gsteriyor. Umay'n kadn-ana balangcyla ball, Moolca'da "maara" anlamna ge len "ehin Umay" iradesinde de korunmutur. nk maara ve kaya lar. Yer Ana'nn rahmi olarak dnlmtr. Tyan-an Krgzlan, Umay'n gece gelip, ocuklann yzlerini ykad na inanrlard. Yakut kadnlanna gre, "son" (ocuun anne karnnda ki ikizi), Umay'n ilevlerini yerine getiren melek ruhlan temsil ederdi, yeni doan ocuklann koruyuculan saylan bu iki mitolojik varlk arasn daki yaknlk, aratrmac lan n ilgisini ekmitir. Bat Trakya Trklerinin inanlannda "son", kutsal bilindiinden, g naha girmemek iin, gn boyunca onu kana bulanm giysilerin iinde tuttuktan sonra, "Yine de ocuklanmz olsun!" diyerek rmaa brakrlard. Gen kzlar da glp oynayarak bu kanl giysileri gtrp, ocuklan olsun diye yastklannn altna koyarak yatarlard. Stten kesil mi bir anne iin de Umay'dan yardm istenilirdi. Sagaylardaki "lmay Toyu" treni de bu sreci hatrlatr. Kzl ve Sagaylann nanna gre, ocuun can, Kuday'n elindey di. Boat Teleutlanna gre se bu can, Jeri Su denilen doa glerinin elindeydi. Baz aratrmalann ortaya kardna gre eski Trklerin ina nlannda Umay ve "kut", ayn lde insann varln belirleyen hayat gleri saylmlar. Tyan-an Krgzlannn dilinde rnn bol olduu ve hayvan lan n bereketli olduu zamanlarda "Umay Ana'nn gsnden st gelir" iradesi kullanlrd. Hayr sever ruh olan Umay'n Altay Trklerindek insanbiimci g rnts, Kpak boylanndaki D'aykn ve Yakutlardaki Aystn grnt leriyle st ste der. Hakaslarda ksr kadnlann tedavisi iin yarvardklan "ney Tas" adnda ta heykeller var. Baz aratrmaclara gre bun lar, Umay lahesinin grntsdr. Umay'n grntleri eskiden d nlere gidildii zaman taklan kolyelerin zerini de sslemitir. Yeni doum yapm kadnlann koruyucusu saylan "Umay Kamber" adnda ki melek de Ural Tatarlannn geleneksel grlerinde yaamakta olan Umay kltnn deiik bir iradesidir.
582

Umay

Tasviri

UMAY-UMAY A N A Umay klt Orta Asya'da da geni bir ekilde yaylmtr. Krgzlarn gznde Umay btn kadn sanatiannn piri, btn kadn el ilerinin koruyucusu saylrd. Onun iin de terzi kadnlar ie balamadan nce, "Benim elim deil, Umay Ana'nn elidir" derlerdi. Krgzlarda Umay adnda bir ssleme motifi bile kaydedilmitir. Azerbaycan'n baz yrelerinde, Humay Kayas ve onunla ilgili inanlar, son zamanlara kadar srmtr. nana gre ocuu olma yan bir kadn, ban bu kayaya koyup yatarsa, ocuk sahibi olurdu. Ef saneye gre. HiMnay adnda ksr bir kadn varm. Bir gn ban bir kayann stne koyarak yatar ve ondan sonra ocuu olur. O zaman dan sonra bu kayaya Humay Kayas denilir. Umay adnn yer ve gkle ayn zamanda ilintilendirilmesi. Trk koz mogonisinden gelen nedenlere baldr. nk Trk kozmogonisinde, yerle gkyz balangta bir btn olarak dnlrd. Daha sonralan yerle gk ayrlnca, bu an varklan etnik-kltrel sistemin bir gelene inde yerie, dier bir geleneinde ise gkyzyle ilintilendirilmiler. Ancak bu konumlannda da sabit ve donmu bir ekilde kalmayp, ta zelenerek deiik renklere brnmler. Onun iin de bir mitolojik var lk, hem kaos gleriyle, hem de evreni yaratan glerle ilgili olabilmi tir ve ayn bir varlk, hem lm getiren, hem de hayat veren bir ruh i levi grmtr. nk kaosun kendisi bile, evreni yaratan glere kar tam olarak dayanmaz ve tam tersine krizden gkmas iin evrenin olu umunda veya dzenin kurulmasnda bir gei aamas oluturur. Devlet kuunun da bir ad "Umay-Humay" veya "Hmay Ku'dur. Osmanl tarihinden bilinen "Hmayun" deyimi de bu bakm dan Umay ile ilintilendirilir. nk bu anlay, egemenliin gkten gel diine ve Tann vergisi okluuna dair eski inanlann izlerini tar. Umay, Budist dualarda, iyi niyetli bir ruhun ad olarak geer. O'nun ad, Nanay amanizmindek nemli motiflerden olup, ocuklann canlann korumakla ykml olan "Maydya Mama"yla da levsel ve anlam sal olarak yaknlk iindedir. "Nian aman kadn hakkndaki hikaye "deki "Omosi Mama" motifi de ocuklan koruyan, krpelere can veren, beyaz sal, ri azl ve kocaman gzleriyle korkun gr584

UYKU nl bir kadndr. Bu varlk da mitolojik levleri bakmndan Umay'a yakndr. Azerbaycan Trkesinde kullanlan, "hanm, beyim v anlamIanna gelen ve tarihte ritel olarak kullanld var saylan "ban-banu" szc n de ban aratrmaclar, koruyucu ruh Umay Anayla ilikilendiriyorlar. O, Ubay Ana > Bayana > Bayan > Bayn > Ban eklinde bir de iim geirerek "Umay Ana" adnn sessel versiyonu saylr. al sma il'i ocukken saklayan kadnn ad da "Uba" di. Umay szc. Kpak Hristiyan metinlerinden olan "Kodeks Kum an i kus" da (14. yzyl) mitolojik sembolizmine uygun olarak "Yer la hesi" olarak aklanmtr. Yani yer ruhu olmas. Ulu Ana motifinin bir zelliidir. Onun iin de Umuy'n yer ilahesi eklinde aklanmasn yanl kabul eden aratrmaclar yanlg iindeler. Gerekte de Ulu Ana, yer ruhu saylmtr ve Umay motifi, bu mitolojik btncln deiime uram olan ekil lerindendir. Yer ilahesi veya yer ruhu saylmas da onun arkaik nitelikli olduunu gsterir. Umay Ana'nn yer ruhu olarak bilinen Ulu Ana'yla ball, baz Trk halklannda O'na "Ulu Ah ne" (Ulu A Ana) denilmesi rneinde de korunup kalmtr. Mitolojik Umay Anann ilevlerini etnik-kltrel gelenek ereve sinde (Azerbaycan. Dou Anadolu ve Kuzey rak'n ban blgelerinde) "Fatma Nine" motifi de yerine getirir. UYKU: Mitolojik dncenin i dinamizmleri bakmndan, ruhlarla do rudan iliki gibi dnlen uyku, anlamlar ve semboller alemine dal mann da bir yoludur. Rya tabirlerinde kullanlan teknikler, bir zaman lar mitolojik metinler ve efsunlarla ilintili olmutur. Freud psikoanalizmi, uykudaki sabit ekilleri sembol sayp, mitolojik metinleri temel alarak uykularda anlamaya ve aramaya balamtr. O. Freydenberg'e gre ise grnmeyenler alemiyle ilgili haberler, lme eit olan uykuda ge lirdi. rnein, mitolojik yorumda yumurta, hayatn olumasn ve canllann yaratln sembolize ettii iin. ocuu olmayan bir kadnn rya snda yumurta grmesi, halk arasnda ocuu olaca eklinde yorum lanrd.
585

UYKU nsanlann uykulannda ruhlardan aldklan bilgiler, bu ruhlann bu in sanlarla olan yaknln aktanr. Bu anlamda uyku yorumlan da bir me tin tipi olarak, etnik birliin hayatn programlatrma dili olmutur ve davran biimleri ona gre belirlenmitir. Ouznamede "Gk Tann bana uykumda bildirdi" denilir. Mitolojik gelenee gre, gelecekteki olayiann bildirme yolu uykudur. Ouz Kaan destannda rya tabiri ya pp, grnmeyenler dnyasndan haber veren Ulug Trk motifi, bu bakmdan dikkat ekicidir. Geleneksel dnya grnde gereklikle arasnda bir duvar d nlmeyen uyku. hafzaszlk veya lm srecinin bir ekli olarak gr nrd. Dede Korkut Kitabndan anlaldna gre. uyku "kk lm" olarak tanmlanmtr. Ozanlann sylediine baklrsa Ouzlar, olacaklan uykulannda renirlerdi ve uykuyla lm arasnda benzerlik grr lerdi. Uykuyla ilgili olan eski inanlar, birok rivayette yaamaktadr. Uyku yorumlannn kendisi de mitolojik inanian yaatr. rnein, Ya kutlara gre uykuda kurbaa grnmesi, amann veya bycnn ge leceinin iareti gibi yorumlanrd. Bu yorum, herhalde ilk amanla bal inanlarn kaln tsdr. Eski Trklerin inanlannda "uykular dnyas", gerekliklerin kendisi kadar yakn saylrd. Uykulann yorumu, insan kaderine yol gstericilik yapard. Gelecek olayiann. uykular araclyla gerek olacana inanlr d. Hac Bektai Velinin anas, uzun yllar sren hasretten sonra bir o lan ocuu dnyaya getireceini, nce ryasnda grr. Arapadaki "baa gelen hal olan. gerekte ba veren olay" anlaml' vagee" szc , Osmanl ve Azerbaycan Trkelerinde "uyku, rya, uykuda gr nen olay" anlam bildirmitir. Bu. Trklerdeki uykunun, gze gt nen bir hayal deil, gerekte ba vermi olan bir olay gibi kavrandn gs teriyor. Bahtn bile uykuda grlebileceine inanlrd, lmller, birok varl sadece uykulannda grebilirlerdi. Gney Al tay I lann inanna gre, normal insanlar bir da iyesini ancak uykuda grebilirlerdi. Trk halklanndan birou iin, uykuyu insanlara gnderen, ilah gler vardr. Karaay-Bal kartann geleneksel inanlannda insanlara uy ku gnderen varlk "D Anas ompara" adnda bir ilahedir. Yakutlar586

UYKU da ocuu olmayan kadn, evlfya aacnn altnda yatard ve bu aga da onun uykusunda ocuk can balard. lOrklann elinden kadeh alp, imekle vergi verilmesi oiy da uykuy la ilintilendirilir. Bu bakmdan ak destan kahramanlan nn "yeniden ku rulmasn" sembolize eden "buta almak" motifi de uykuyla balantl dr. nana gre, Hak ana Hak'tan gelen yaratma gc. uyku zama nnda gelir, "aman azarna" tutulmadan nce uzun bir uykuya dalma motifi de aman efsanelerinde sk sk karmza kar. Vergi verilmeden nceki bu uyku olay, ilevi itibariyle geid lm sembolize eder. Destan kahramannn tm varln kkenden deitirecek olan buta. ancak uykuda verilir. nk uyku zamannda kendi evi kapal, gnl eviyse ak olur ve uyku. anlam lemine dalmann bir sonucudur. Baz Trk hal klan geceleri grdkleri uykulan bakasna anlatmazlar d. Antatnklannda da zarar gelmesin diye. "lambaya anlatyorum" de nilirdi. Kt kbuslar akarsulara anlatlrd. Alsn gtrsn dfye. yi rya lar da akarsulann temizliine anlatlrd. Aydnlk olsun dfye. Bazen de kt kbus grdklerinde ta kaldrp anlattktan sonra tekrar yerine koyarlard, bu kt kabusu yok etsin diye. Geleneksel kltrle yaayan Anadolu Trkmen airetlerinde de uykulara kar garip bir inan vardr. Buradaki obalann en yal adam, uykulan yorumlamakla grevliydi ve her zaman da iyiye yorard. "Sonu hayr olsun" demek ise bir gelenekti. Uykuda l grmek mrn uzayacann, bulank su. gzyann, duru su ise aydnln gstergesiydi. Baz uykular da ak bir ekilde tersine yorumlanrd. Uykuda alamak, glmek eklinde, glmek ise alamak eklinde yorumlanrd. Uykunun tersine yorulmas hikye ko nulan na da gemitir. Aratrmaclara gre. byle tersine yorum, br dnya varlklaryla balantdan gelir ve en arkaik kat saylr. Tasavvufa gre de uyku zamannda insann grnmezler lemine kavumasn engelleyen tm perdeler alr. Genellikle uyku. grn mezler lemine bal bilim saylmtr. lk vahiylerin gelmesinin uykuda gereklemesi de bir rastlantr deildir. Birok aratrmacya gre. ilk uyku yorumculan samanlard. Tabii ki uykulan kolektif dncenin kay na sayabilmek mmkn deildir, hatta tam tersine uykulann yoru munu ekillendiren kaynak kolektif dncedir. Orta alarda, uykula587

UZUHLAR nn sembolik haber olup. gelecei bildirdiine iten inanrlard. Onun iin de bu aglann uyku yorumculan. uykulara gelecein habercisi g zyle bakarlard. Uykunun grlmesinden ok. yorumlanmas nemliy di. Oguzname'de "Dsi grende deil, yorandadr" denilir. Trk yazarlarndan olan Maraal Evhedi. dnya oUytannr uyku sembollerinin yansmas olarak arklryor. UZUHLAR: (bak: Uguzlar)

588

u
MST BAY ONI: Altay halklarndan olan Teleutlann geleneksel din-mitolojik inanlannda krpe ocuklan er ruhlardan koruyan ilahe veya ruhlardan biridir. Bu ad Azerbaycan Trkesnden "U boynuzlu Umay Ana" olarak evrilebilir. N. Drenkovan'n 1920'l yllarda yazd halk kltr metinlerinde rastlanan " Mst Bay Om" ad, aratrma clara onda koruyucu ruh olan Umay motifini grmek olana verir. Dilbilim yorumculan, buradaki "bay on" iradesinin "Umay Ana" adndan tredii kanaatine varmlar. Dier bir Altay halk olan Kumandinlerde de gk ruhlanndan lgen'in kz "May Ene", "May An". "Pay An" olarak adlandrlr. Bu adla bal dncelerin izlerine Altay amanlannn dualannda rastlanr. Bu kamlk ayinlerindeki da ruhlanndan biri " Boynuzlu Kara Kaya" olarak adlandnlr. Bu da ruhunun ilevi, Umay ilahesinin da ruhu gibi yklendii ilevsel zelliiyle uyum iin dedir. Arkeologlann Altay'da yrttkleri kazlar sonucunda ortaya kan madd uygarlk rneklerinden metal ve seramik rnleri zerindeki resimler, Umay ilahesinin boynuzlu dnldn gsterir, (bak: Umay) LGEN: Altay ve orlann geleneksel din-mitolojik inanlanndaki en ulu ruhlardan biri. Yaratln gk katn dolduran kl ruhlann lideri ve yarata. lgen'in "kl", "ak" ve "semav" gibi vasflan var. O'na "Kurbustan Aka" da denilir. O, Altaylann "Altn Tuu" (Altn Da), orlann "Pustak" (Boz Da) dedikleri ve yaratln tam orta noktasna yerleen altn sarayndaki altn tahtnda oturur. Verbitski'ye gre Altay Tatariannn Bay lgen'. hi kimseye hibir zarar dokundurmayan hayr sever bir varlktr.
589

LGEN Altaylar "Ayaz Kaan" olarak da adlandrdklan lgen'i bazen balkl, uzun sakall ihtiyar biri olarak betimlerler. Baz inanlara gre onun yedi olu ve yedi kz var. Oullarndan birinin ad "Kara Ku", bir dierinin ad da "Buura Kand"dr. Adna eshatolojik metinlerde rastla nan ve lgen'n ilah varlnn bir paras saylan kl gk ruhu "Yayk" da bazen onun oullan arasna dahil edilir. Ataylann inanna gre. lgen'in anas da Taz Kaan" adn tatrd. Mitolojik bir metinde anlatlanlara baklrsa, dnyay kaplayan sel basknnda, iman getirerek kurtu lan yedi kardeten biridir lgen. Ulgen, mitolojik bir varlk olarak. Gney Sibirya ve Altay Trklerinin geleneksel din-mitolojik inanlannda youn bir ekilde korunmutur. Altay amanlan. bilindn kavrayamad kadar yksekte olan ulu Tann'ya kyasla, lgen'i bir alt basamakta duran ve alglanabilir bir varlk olarak grrler. Bu bakmdan, eski Trklerde Tann'nn yerini lgen'in tuttuuna dair bir kan yanltr. Altaylar dahil olmak zere tm eski Trklerin geleneksel inanlannda Tengri ve lgen motifleri ne karla tn lir. ne de kantnlr. Trklerin Tannalk inanandaki tek tannnn lgen olduu fikri de yanltr. Bu fikrin kayna, dier dinlerin etkisine maruz kalm kozmogonik metinler olabilir. Teleut amanlannn inanna g re, yerleri gkyz olan ruhlann byk bir blm lgen'e aitti. Tm bu ruhlann en st katnda ise Ulu Ana Bay lgen mesken tutmutur. Umay Ana'ya edilen dualarda, kural olarak lgen'in de ad geer. Kumandinlerin kabile ruhlannn banda da " Brkl Bay lgen" gelirdi. Birok yazar, "ebed gn olu" olarak dnlen lgen'i. Mer kezi Asya'nn eski hal klan ndaki gk ruhuyla ili ntilend irmeye eilimliler. Baz yazarlar da O n u kadn grnnde betimlenen yer ilahesryle il gili gryorlar. En eski alarda O'nun kadn tanna okluu bile iddia edilmitir. Trkologlann birou, O'nun eski Trk inannn bir rn olmayp, daha sonralan Buryat mitolojisinden alndn sylerler. Bu nun bir nedeni, eski Trk yazl metinlerinde lgen adnn gememesi dir. Gerekten de birok Trk szlnde lgen ad yoktur ve buna is tinat eden aratirmaalar da hem lgen'in. hem de Erlik in Ataylann dini grlerine sonradan girdiini savunmulardr.
590

LGEN Baz aratrmaclar onu. Merkezi Asya kaynakl gk ruhu olarak g rr. Ancak O'nun olduka eski bir kkten geldiine. Altay kkenli oldugu >a. Mool ana kadarki dnemin rn olduuna, Atay Trkle rinin bu ruhu Teleutlar araalgryta Moollardan alp. kendi koruyuculan saydklarna, Onun eski bir Kpak tanns olduuna dair grler de mevcuttur. Bazen de O. Altaylann geleneksel inanlanndaki "Jayk" motirryte karlatnlr. Buyrat mitolojisinde lgen'in ad. dnyann sonsuzluunu bildiren bir anlayt. Altay Trklerinde de aman, sadece gn en byk ruhu olan lgen'e kurban vermek iin ge kard. Hakaslarda da "kainatn yaratcs, dnyay yaratan " anlamnda kul lanlan lgen'e "Barca Enezi Bay lgen" (btn varlklann, tm yaratl m olanlann ulu anas, nur yzl kutsal lgen) de denilirdi. Bazen de "Kayra Han" diye bavurduktan lgen. Al taylarda erkek grnmnde dnlmtr. O'nun kadn olarak dnlmesi Teleutlarda grlr. Eski BuryatJarda lgen Ehe. "ana topra, yar ana" anlamnda kulla nlrd. nk mitolojik sistemde toprak ve yer. tm insanlann byk anas ve hayat veren ulu gc saylrd. O'nun yer ve toprakla ilgisi, tm inanlann en eskisi saylmaldr. Ancak bunun maddecilikle ilikilendirilmesinin bilimsel bir temeli yoktur. reme ve bolluk dncesiy le ballndan tr, toprak her zaman kadn balangcyla aynlanlmtr. orlar ve Kumandinlerde ise bir insann aman olabilmesi. lgen'in iradesine balanrd. lgen'in hizmetinde olan Mangdire ve Maydere gibi motifler ise Budizm'den gelmedir. Budizm mitolojisinden sadece adlan kalan bu varlklar, ilevsellik itibariyle Trk aman karakteridirler. Birok aratrmaa. Bay lgen'i Erlik ile kantrd iin. eski Trk dinine dalist (iki tanrl) bir din karakteri vermeye almtr. S. Surazakov'a gre, Altaylardaki eski Trkler arasnda lgen'in adna rastlanm yor ve aman dualannda bile O'nun ad yer ve su ruhlanndan sonra gelirdi. Aratrmac lann birou. O'nu Mool kkenli olarak kabul ederler. Hakknda bir sr elikili yorumlar bulunsa da arkeolojik, etnog rafik ve dilbilimd materyaller. O'nun mitolojik semboller asndan ye591

RNG AY1(I) T O Y O N rin kadn motifinin tecessm olduunu gsterir. Mool ve Trk haiklan iin ortak mitolojik inann izlerini yaatan bu motif, yer kltnn gerek gstergesi olan daa tapnma le balantldr. Dag ise eski yay gn dncede, yaamn g kayna ve merkezi saylrd. RNG AY(I) TOYON: Yakutlann dnya ve yaratl hakkndaki inan lannda Gk Tann anlayna yakn bir anlam ifade eder. Bazlanna gre de bu motif, kendi iinde gnei temsil eder. Vifyuy Yakutlannn dinimitolojik inanlanna gre. O, gn en st katnda yaard ve bu katta da onunla birlikte iki beyaz gne vard. htiyar grnl rng Ay Toyon. bu iki gnei birbirinden ayrarak nc bir gne yaratm ve Yakut halklanna k vermesi iin. yerle gn tam ortasna yerletir mitir. O. hayr sever balangcn temsilcisi olup, gkler aleminde yaayan "Ay" adndaki ilah varlklarn lideridir. Onun eine ise "Kn Kubey Hatun" denilir. Her eyi ynlendirip, dare eden de rng Ay To yon'un kendisidir. O sadece iyilii ve kl gleri temsil eder ve kt lk verid glerle bir ii olmaz. Bu bakmdan da Altay Trklerinin inanlanndaki lgen'i hatrlatr. Kutsal yarana rng Ay Toyon. adnn mitolojik anlamndan da grld gibi, olduka byk sayg gsteri len kutlu, nur yzl, kutsal ve ulu bir varlk konumundadr. ZUT: "lm birinin ruhu. er ruh. eytan" gibi evrilen bu kavrama aman efsanelerinde rastlanr. Bu efsanelerde lmlerin ruhlannn ol duu yere yani "ztTerin toprana giden iki rman varlndan sz edilir. "Uzt"ler Erlik'in yeralt saltanatnda yaayp, ona hizmet ederler. Onlar a gzl varlktrlar ve evlerden yiyecek, iecek alarlar. Teleuna rn inanlannda o, lnn krkna kadar mezarlkta yaayp, ara sra eve girmek isteyen bir ruhtur. Onu amandan baka hi kimse gremez. Kasrgaya dnerek, insanlan ziyarete gelen bu aakl ruhlar, hastalk yayp, insanlann vcutlanna bile girerek onlara zarar verebilirler. Bu an lamda onlar "krmsTerden farkl olarak madd ierikli eytan varlklar eklinde karmza akmak talar.
592

ZT orlann din inanlarna gre, "zTler yeralt dnyasna ait varlk lardr. Ancak cisimden aynlmak istemeyerek, yeraltnda deil, yery znde kalmak isterler. aman lann buradaki grevi, on lan yeraltna git meleri iin ikna etmektir. Onlar ikna olduktan sonra giderler ancak o u zaman da yeralt dnyasnn atyla geri gelirler. O zaman aman, davulunu alp. kamlk yapmaldr. O. canllann bildiinden daha fazla ey bilir ve amana yaknda kimin hastalanacan ve kimin ok yaaya can syler. aman onu dinledikten sonra tekrar geri gitmesi iin yaJvanr. o ise gitmek istemez ve alamaya balar... l gmldkten sonra, lenin evine gelip, ocak yakarlar. Sonra aman kendi yinine balar ve "zt"e, geri gitmesi iin yafvanr. En so nunda o, amann dediklerine uyar ve aman da onu kaya oturtup, ller saltanatna giden rmaa brakr. Prof. A. Careroglu'nun hazrlad "Eski Uygur Trkesi Szl n d e "ruh, can" anlamlarna geldii gsterilen "zt-zt"n ruhlar la bal ierii, Altay amanizmindeki "zt payram" (ruhlann bayra m) ve ona benzer iradelerde de korunmutur. Baz eski Trk abidele rinde se "ruh" anlamnn yan sra "l" anlam erdii de grlr. Bu nu da Trklerin ruh ve bedenle bal eski inanlarla agklamak mm kndr. "zt" sz daha ok Sibirya ve Mool halklannn dilinde yaygn dr. Uygur abidelerinde de "l A" yerine "zt A" denilir. Bir ihtimale gre, lmle ilgili olan "zt" kavramnn kk. eski Trkede kullanlan ve ada Trk dillerinde de ses deiiklii geir mesine ramen mevcut olan "can. ruh" anlaml "s-z-z" ile ilgilidir.

593

V
VERG: amanizmde yaygn olan inanlara gre. istemekle veya sa manln tekniklerini bilmekle aman olunmazd. Samanlk sadece ver giyle olurdu. Bu vergi ise ya ata amanlar ya da ruhlar tarafndan verilir di. En nemlisi de amanlann vergili olduklanna en derinden nanma laryd. Vergi verilen "gelecein aman" ise trende kendinden geip, a man olaca ana kadar hastalanrd. Onun bu hastal deiik ekiller de kendini gsterirdi. Vergi verilmesinin bir ekli uyuukluktu. nana gre ruhlar, vergi verilecek kiinin cann alp gtrr ve eziyet ederek azap verirler. Vergi verilecek kii belirli bir sre yerinden bile kprdaya maz. Ruhlar onun canna eziyet ettike, onun vcudu uyuur, az kprr, saatlerce ve gnlerce yan baygn dp kalr. Aratrmalarda gsterildii gibi, vergi verilecek kiinin ruhu, hastal boyunca, br dnyada koruyucu ruhlar tarafndan eitilir. Bu sre iinde ona eitli azaplar verilir. Bu gei zamannda vergi verilen kii grnr alemden gtrlp, semboller dnyas ve anlamlarla dolu lemde "yeniden kurulacak" baka niteliklerdeki yeni bir nsana evrilir. Vergi verilen kiinin aman olmas, koruyucu ruha kurban verilmesinin bir ifadesidir. Din rivayetlerde getii ekliyle: Muhammet Peygamber yan da st kardeiyle oynarken karsna iki meleke kar. Bunlardan biri olan Cebrail, onun bedenini klla dorar, gsn yrtp, kalbini kanr, Onu Adem'den kalma "ilk gnah"tan temizler ve peygamberlik yla doldurur. Dnya kokusundan temizlenip, hava kadar temiz olan bu k dolu cisim, artk ruhan dnyaya zg bir varlktr. Kuran- Kerim'in 94. suresinin ilk ayetinde yle denilmektedir "Biz senin g sn ap, senin iini geniletmedik mi? Belini bken o ykten." Sibir595

VURGUN ya samanlarnn temizlenme olayn hatrlatan bu olay, bilimsel metin lerde yer almaktadr. Vahiy geldii zamanlarda genellikle peygamberler iddetli sarsnt lar geirirlerdi. Muhammet Peygambere gelen vahiyler souk gnler de gelirdi. Vahiyi getiren g, O'nun yanndan aynlr aynlmaz, alnn dan ter akard. Ne ekilde olursa olsun, ne vergi verilmesi olay, ne de coku, pey gamberlere gnderilen lh haber olan vahiy ile bir tutulamaz. Din bir terim olan vahiy, her zaman farkl olarak yorumlanmtr. Tasavvuf anlamnda vergi, Hak vergisidir. nk Hak'tan geldii bi linir. Madd ve cismani akla balan n kopanp, manev ve ruhan ak derecesine ykselen Hak klannn ilham kaynaklan her zaman ilhdir. Onlann saz alp, trk sylemeleri de ilh araclklarla, bir pri veya Hzr Peygamberi uykusunda grmekle ve onun gerekte yans masyla olur. Bunun bir rnei de k Ali Asker'e Hazret Ali tarafin dan vergi verilmesini anlatan rivayette grnr. Gelecein aman, vergiyi kabul etmemek iin, btn gcyle dire nir. Bu, bir eit "aman azan"nn geirildii gizli bir dnemdir. Atalann ruhu, su ve da iyeleri onun zerine gelir ve kaval gtrp kamlk ya paca zamana kadar onu bir an bile rahat brakmazlar. Bazen de "ay nalar" adndaki aakl ruhlar kimseye grnmeden gelir, onun ruhunu ineyip, kemirirler ve l gibi den insan kamlk yapmaya balama d srece rahat brakmazlar. Ouzlann bahlnda vergi verilmesi iaretleri arasnda, sinir hastalklarna tutulma, i geirmeler gibi haller de saylr, (bak: aman Azan; Hak ) VURGUN (VURMA): Azerbaycan Trklerinin inanna gre O, bir ruh tur. O, cinin ta kendisi olan hayal bir varlktr. Ateten yaratlmtr. O. tek aalarn altnda, su kenarlarnda ve kpr altlarnda yaar. Onlann hem kfiri vardr, hem Mslman'. Mslman olan, vurduunu abuk affeder. Kafirin affetmesi ise zor olur. Btn er ruhlar gibi. karanlk k tkten sonra harekete geer. nsan, karanlk ktnde, sudan geer ken, ya suyu murdar ederken, ya eilip su ierken, ya da aa altnda yatrken vurur. Aa altnda yatp hastalananlara "vurgun vurmu" de596

VURGUN nilirdi. Byle insanlar, tedavi iin cinci yanna gtrlrd. O da cinleri vcudundan gkarmaya alrd. Vurgun yemi biri, ou zaman oldu u yerde lr veya uzun bir sre dilsiz-agzsz bir ekilde dolard. Onun dzelmesi iin dua yazar, "tas kurarlard." nana gre vurgun vurulmann balca iareti, vurulan kiinin ka rarmas veya vcudunda vurgunun el izinin kalmasdr. Bu hastalk II iindeki en ar hastalk saylr. Halk dilindeki "Vurgunu(n) gl gel sin!" ifadesi, en ar beddualardan saylr. Anneler de bazen ocuklanna sinirlendikleri zaman. "Seni vurgun gtrsn!" veya "Seni vurgun vursun!" derler. "Vurma-Vurgun" motifinin adnn "Vurulmak" fiilinden alndn varsayarak. "Ak Perisi "yle ilintilendirilmesi. szcn grnrdeki benzerliine dayanmaktadr ve yanl bir yorumdur. Azerbaycan Trk lerinin demonolojik inanlarnda yaygn olan bu motifin mitolojik anla m haia tam olarak grenilememitir.

597

Y
YADA TAI: Trk halklannn nanna gre, kurdun kamndan gkan i fal bir ta. Ona bazen "ada", "yat" ve "yay" ta da denilir. Ataylann "yada", Yakuttannsa "sata" dedikleri bu tan yardmyla, havay dei tirip, yamur yadrmak mmknd. Dalarda bulunan su kuundan, ylann bandan. kzn kamndan veya dii atn yreinden de elde edilen "sata", sahibini samanlardan gelebilecek ktlklerden korudu u gibi, yeni domu ocuklan da korur. Trklerin atalanna. Tannnn yamur yadrma gc verdiine dair rivayet, in, Hristiyan ve slm kaynaklannda sk sk rastlanr. in kaynaklanna gre. Trk amanlan sava zaman lan nda yamur ve kar ya drarak, dman yenilgiye uratrlarm. slm yazarianna gre de Yafes'in babas. Trkistan' oluna verdii zaman. Yafes. ona kurak bir lkede ne yapacan sorar. Babas da o luna "yamur ta"nn gcnden bahseder ve ihtiya duyduunda Al lah'a dua edip yamur yadrmas iin, zerinde dua yazlm tlsml ta ona verir. Bu taa "Yamur Ta" denilirdi ve hem kuraklk, hem de dmana kar kullanlrd. Bir efsaneye gre "Yada Tan" Yares ten Ouz Han almtr ve bu ta Oguzlann eline getii iin de onlarla Karluglar, Hazarlar ve dier Tkler arasndaki sava bitmek bilmezdi. M. Kagar, "yat" szcn bir kamlk eidi olarak anlamlandr m ve onun "yada ta"yla gerekletiini kaydetmitir. Ebu Hamit Endelisi. Erdebil ehrinde iki batmandan*(X) ar, elik sesi veren kara bir ta grmtr. Yamur azaldnda bu ta ehre getiririp bu yazl tala Allah'a dua ederlermi. Allah'n rahmetinden gn gece hi ara vermeden yamur yaarm. Sonra ta gtrp, eski yerine brakrlarm ve bylece yamur kesilirmi. Ta ne kadar ehre yaknlatrysa. yamur da o kadar iddetli olurmu.
599

YALLI Kaynaklara gre. Harezmah Celalettin Mengbirdi de yolculuk la nnda yannda "yada ta" gezdirirdi. Mool dnemi Fars dilinde "yadacada" kknden gelen ve "Yada ile yamur yadrmak" anlam veren birka szck kullanlmtr. S. Molov'a gre, "Yada", eski Farsadan alnmtr. Sihirli "yada ta'nn yardmyla yamur yadnp. frtna kopararak dman yenilgiye uratan "yadaalar" ile amanlar ayn kiilerdi. Sihir bazlk ve cadlk unsurlann kendinde yaatan "yadacln" amanizmden aynlmas. sonraki alarda gereklemitir. YALU: Azerbaycan halk sanatnda geni yer tutan ritel-mitolojik kay nakl bir oyun. Milattan nceki ta. yeni ta ve en yeni ta devirlerinin kalnts olan bu eski halk dansnn ilk rnekleri Kobustan kayalannda i zilmitir. Burada el ele verip, dans eden ve baran kalabalk grnr. Oynayanlar, kainatn ebed dngsn, hareketliliini ve dinamizmini sembolize eden mistik bir daire boyunca sk bir ekilde dizilip, kar lar ve "yall ba" beklenmedii bir zamanda yere uzanp yalar gibi ya parlar. Bunlarn hepsinin kendi anlam vardr. Trk halk inanlannda. "Yall" dansnn adnn Al-Hal. Albast ve Al Kans adl mitolojik varlkla ilintilendirilmesi ilgintir. Manev kltr tayc lan. Kobustan kaya re simleri arasndaki "yall" dans sahnesini ve bu sahnenin stnde bulu nan eski kadn resimlerini, ana cette sitayi gibi kabul ederler. Aslnda "yall" oyunlannn eski inanlardaki Ulu Ana btnclnden kopma AlHal ruhuyla ball, onlann ad lan nda da gze arpmaktadr. Mitolojik dnya grnn taycs olan insanlar, ilah g bildikle ri varlk ve ruhlan, dua. mzik, oyun, giyim, maske ve ritellere bal baka nesnelerin boyanmas yoluyla yumuatmaya, affedici klmaya a lrlard. Kobustan ve 7 ila 8. yzyllarda rastlanan baka duvar resimle rinde rastlanan iri gsl, tm vcudu dvmelerle kapl kadn resim leri bu anlamda verimlilik kavramyla ilintilidir. Dilbilimi yorumlan da "yall" oyunlann, eski inanlardan olan Yal (Al-Hal) ruhuyla bal gs teriyor. "Yall" adndaki "Yal" blm. Al ruhunun adn bildirir. Yani "Yal" kk. "Al'dan tremedir. Mortbnolojik yorumlar da Trk mitoloji sinde erir ruhu bildiren "Yel-Yil" adnn "Yal-AI" ile ayn kkten oldu600

YASAK gunu gsteriyor. Al ve Hal arasndaki ses tarkysa Trk dillerindeki eski ive farklarndan kaynaklanyor. Anlamsal ve ilevsel bakmdan Yal-Hal ile "Yall" arasnda olduu kadar. "Halay" arasnda da bir yaknlk var. Bylece dilbilimi ve etnog rafk yorumlann yan sra. etnografk aratrmalarda da bolluk treninin ifadesi olan "Yall" oyunlannda Al ruhuna tapnmann izinin yaad kanaati domutur. Sonraki alarda Al-Yal-Hal tapn unutulup, orta dan kalkmsa da onunla bal "Yalllar" eski halk dansian eklinde es tetik deerler kazanarak gnmze kadar yaamaya devam etmitir, (bak: Al; Albast) YARATILI MTLER: (bak: Kozmogonik Mitler) YARIMTTK; Adn "eksik vcutlu" anlam, mitolojik bir varlk olarak onu hetonik konuma ait, deiken tabiatl bir eytan eklinde grme imkan verir. Tek kollu, tek gzl ve tek ayakl olmak, eytanln balca are tidir. Bu varlklardan biri olan. Bakurt halk kltrndeki "Yanmtk"n da bir gz ve bir aya var. O, gei aamasnda olan marjinaf bir motif deil, hetonik Aleme bal, olumsuz iaretli ve farkl mekansal yapya sahip olan eytan bir varlktr. uva halk kltrndeki "Arun". Kazan Tatarlarnn dilindeki "Surete". Albast ve Al Kans ile Onun arasnda benzer zellikler var. YASAK: Din ve by karml bir anlay. Kltr bilimdlerine gre. dorudan ve dz izgide gerekleen davranlara engel olup. eimler yaratarak, kltrn yaratlmasna byk rol olmutur. Yasaklar, kendi anlamsal yorumunu, belirli mitolojik grler do rultusunda bulabilirler, rnein, "hi kimseye bakmamak" yasann, mitolojik grler dorultusunda, "geriye dnmemek" veya "geriye bakmamak" gibi paralelleri var. Yasan mitolojik anlam, "snnn geil mesi", "evrilme", "baka kla girme" ve "dnmek" gibi klt zellikli inanla baldr. Doayla kltrn, kaosla evrenin, lmle hayatn ve karanlkla n arasndaki snriann geilmesi, ztlklann birinci ksmnda bulunan temsildlerin. ikind ksmn ilerine kanmas gibi yorumlanr. 601

YASAK Kaos. lm ve karanlk, aslnda "br dnya"ldrlar ve evrene, hayata ve a kar koyarlar. Snnn geildii zaman kaosa yenilmenin anla m, evrene kar akmaktr. Bundan korunmak iin de belli yasaklara bo yun emek gerekir. "Geriye bakmama yasa" da onlardan biridir. r nein, hastann cann alp. geri getirmek iin "ayna" ruhlann peinden ller saltanatna giden amann, kendini Erlik e gstermesi yasaktr. Ve bu yasaa uymazsa lr. Baka bir inanca gre de hasta geriye ba karsa "a ruhlar" onun ruhunu tekrar esir edebilirler. Dier bir yasak ise yamur yadrmak iin pirin suyundan getirildii zaman, "arkaya bakl mayacak" yasadr. Yasan bozulmas, bir anlamda baka bir varla evrilmek demek tir. Trk halk yaranalg rneklerinden olan efsane, hikaye ve destanlar da geni yer tutan "yasak" ve "yasan bozulmas" motifi, klk deitir me ve baka ekillere dnmeyle balantldr. Yani klk deitirme motifi, en ok herhangi bir yasan bozulduu sonucunda ortaya kar. Sihirli hikyelerde geri dnmeme yasann bozulmas, "taa dnme" eklinde sonulanr. Gnmz Azerbaycannn Trk ivelerinde kullanlan "dnelgesi dnmek" gibi deyimler, yasaklardan gelen mitolojik inanlarla ilgilidir. Az eilip, eksik vcut yapsna sahip olarak tek gz. tek ayak ve tek kollu gibi gsterilen deiken tabiatl varlklar, karanlk dnyayla bal dman gleri gibi kavranrlar. Aratrmanlar, "geriye bakmamann" mitolojik anlamn, "grmemek" ve "grnmemek" gibi mitolojik mo tiflerle ilinrilendiriyortar. nk bir kanaate gre, "kavranan" ile "kavra yan" durumlan st ste der. Bu inan erevesinde kr, yalnz gr meyen deil, ayn anda grnmeyendir de. Mitolojik krlk, marjinal konumun en gerekli gstergelerinden biri olan grnme snrna iaret eder. Ona gre de yasaa boyun ememek kt sonular dourabilir. rnein, kahramann yasaa uymamas, br dnyada grnmez ol masn temin etmedii gibi. bu yasaa boyun emesi, onun grnmezliini salayp, cann kurtarabilir. Trk halklannn geleneksel demonolojik grlerinde yasan bo zulmas, iyelerin knamasna maruz kalmak anlamna gelir. Yasaa Trk mitolojisine tamamyla yabana Totemizmine bal bir sistemden gelen
602

YAYIK-D'AYIK tabu anlay erevesinde bakmak, yanl bir yaklam olup. deiik inan sistemlerine tek bir kuramsal gzlkten bakmann bir sonucudur. YAYACI-YAYUCI: V. Radlov ve dier yazarlann szlklerinde "Yara tan. Yarana: Tann. Allah" anlamlaryla Trk lehelerinde kullanld gsterilir. Teieut ve Ataylann geleneksel grlerine gre. "YayaoYayua" gn drdnc (bazlanna gre de beinci) katnda yaayan gl bir varln addr. O, ocuk yapmak iin insanlara kut gnderen bir gtr. Teleutlara gre gn drdnc katnda yaayan "Enem D'ayuT (Yaratan Ana), krpe ocuklara kut verir. Onlann inanna g re, krpe ocuun uykusunda glmesi, Payana veya "Yayaa'nn onun la oynadn gsterir. Kamlk yapt zaman gn beind katna ykselen aman, orada "Yayua Han" ile konumaya balar. Bu srada trene kanlan evli erkek ler olabildiince amana yakn durmaya alr, apkalann da amann davulunun akna tutarlar. Bunun nedeni, ocuk olmas iin amann al d kutlan oraya koymas iindir. Karaay-Baikarlarda "Yayua" ad, yer iyesi olan Cer Teyri'nin dier bir ad olarak "D'aue" eklinde korunup kalmtr. YAYIK-D'AYIK: Altay Trklerinin geleneksel inanlan bakmndan ata lar kltnde nemli bir yer tutar. O, saf ruhlardan saylr. O, Sami dinle rin Nuh'una da benzetilir. nana gre o, hrtnadan sonra gklere gkp, "A Yayk" adn almtr. Kazak-Krgz hikaye ve rivayetlerinde 'Tepe gz" kr eden kahramann ad da "Yayk" (Jayk) olarak geiyor. Gney Altayilar ona "yarata" ad vermilerdi. aman yin ve t renlerinde "Yayk Han'n olduka nemli bir yeri vardr. Onun grnt sn kara eklinde beyaz kumatan yaparlar. Tlslerin 'Tayk" dedik leri ve yalnz ar bellarn geldiinde yz tuttuklan bu aziz varla "KoruT (Koruyucu) ad vermeleri de ilgintir. Gk meneli bu varlk, adnn anlam ve ilevi itibariyle, Umay moti fine olduka yakndr. V. Radlov'un Altaylar arasnda yazya ald me tinlerde "Yayk" ad lgen'in olu olarak kaydedilmitir. Teleutlara gre ise O. lgen'in kzdr.

YAZI Artaylann inanna gre. lgen, varlnn bir paras olan bu ruhu. insanolunu her trl beladan, serden kurtarsn ve yeryzndeki her eye hayat versin diye bizzat yere gndermitir. D'ayk-Yayk adnn Altaylardaki bir anlam da "Gk Olu" demekti. Yayk'n temel grevi insanla lgen arasnda arac rol oynamakt. amanlar iin atalann ruhlan ayn bir nem tard. Kurban kesilecek hayvanla birlikte gklere gnderilmek iin, aman bu ruhlan arrd. D'ayk szcnn Altaylardaki "ruhlara kurban verilen hayvan" anla m da buradan gelmektedir. "D'ayk-Yayk" szcnn kk. genellikle Trkede "paralayarak kurban vermek" anlamna gelen "yay" ile ilikilendirilir. Yayk olmadan aman gklere g kam az. O gklerde do latnda ise er ruhlardan onu koruma grevi ata ruhlanna verillir. Tuva aman ruhlannn lideri de gklerde yaadna inanlan "Ak Eren" veya "Yayk" saylmtr. Kpak soyundan gelen Altaylardaki Ya yk'n insanbiimci grnts. Sayan-Altay halklanndaki Umay'n ve Yakutlardaki Ays'tn grntsne tam benzerlik gsterir. Mitolojik bir varlk olan Yayk kocaman ve ejderha grntsnde verilmitir. Bu inann etkisinde kalan Al taylar, rmaklar tat zaman, "Yayk sudan gkt" derlerdi. nk mekan 17 deniz veya rman kav anda olan Yayk Han. coup, taan ve kabaran su lann ruhu saylrd ve yeryzndeki tm sulann ona ait olduu dnlrd. Tuvalarda iyelerden saylan ve avclann sayg gsterdii bir varlk olan Yaykn'n bir unvan da "Yalgz Gzl Yayk" dr. Kuzey Trklerinin Nuh Peygamber yerine bilip "Yayk Han" dedikle ri hakknda da bilimsel kantlar mevcuttur. Altaylann her ailesinde O'nu temsil eden bir grnt yer alrd. Sibirya Trklerinin din inanlarna dair edebiyatlarda ise Kuday ve meleklerden saylan "D'ayaglar" adn da mitolojik bir varla rastlanr. YAZI: Sakral ve byl g kaynakl olduu dnlen yaz, bilinmez ler dnyasyla IIintilendrilerek, halk inanlannda kutsal saylp, tlsml ve anormal etki gc olduuna inanlmtr. Halk inanna gre. cad lar ve bycler levha (yaz) okurlard. Hikayelerdeki sihirli kaplar da sadece zerlerindeki yaz okunduktan sonra aglr. Uygurlann dilinde 604

YAZI "yaz" anlamna gelen "bitik" szc, bu sebepten dolay, "dua. tl sm" anlamnda kullanlmtr. Divan-1 Lgat-it Trk'te de "cin vurmas na kar okunan dua. efsun" ifadesiyle bal olarak, "bitik" szcnn Oguzcadaki "efsun, tlsm" anlamlan kaydedilmitir. Szcn bu anla m, Azerbaycan Trklerinin arasnda hal kullanlmaktadr. V. A. Gordlevski, Kk Asya Seluklanndan bahsettii zaman. Ouzlarn yazya hurafeye varacak kadar korkuyla baktklann yazmtr. Ancak Trklerin gemii yaatan tm kalntlara, kaya st resimlere, yazlara ok fazla sayg gstermeleri, bu korkunun, bilinmezlikten ok. sayg ve sevgiye dayanan bir korku olduunu dndrr. Eski Trk damgalanndaki yazya benzer esrarengiz izgiler de yazya kar bu duygulann ok eskilerden geldiini gsterir. Altay dalarnda yaayan lar, son zamanlara kadar, tm yinlerini, zerinde yaz olan kayalara ya kn yerlerde gerekletirmeye alrlard. Baz halklar, ulu atalarnn ilk nce yazya sahip olduklann, ancak daha sonra yaz kltrn yitirdiklerini anlatrlar. Trklerde yaz anlay nn talih ve kader ile de bal bir ierii var. "Aln yazs" anlayndaki "Al" kk, "n, ileri" anlam verir ve aslnda zaman itibariyle daha ileri de olacaklarla ilgilidir. Altay kahramannn kaderi, gelecekte bana ge lecek olanlar, Tann tarafndan beyaz br yazyla eline yazlm olurdu. Bu. aln yazsndan baka bir ey deildir. Krgz Trklerinin bir desta nnda da yiidin lm, atinin alnnda yazlmtr. Kdn ve yaznn bulunmasyla dnya uygarlklan, yazl ve yazsz uygarlklar olarak ikiye aynim slardr. Ancak ne kadar paradoksal g rnse de kdn bulunuundan sonra, yazya sahip uygarlklarn yazya kadarki kltrlerinin, tamamen sahtetetji eklindeki grler de ileri srlm ve hatta tarihin kendisi bile yaznn dourduu olumsuz bir sonu olarak deerlendirilmitir. Ancak yazsz uygarlklar ne kadar evreyle skrtnlmsa da bu gerek grlmtr ki. hahzas "kazalar" ve "beklenmez olaylar"! kaydeden yazya yaslanan cemiyet, yazsz uy garln cemiyetinden daha ok hafzasz saylmtr. nk yazsz ce miyetin tam olarak faaliyet gstermesi iin. normal yapya sahip olan kolektif hanzas var. yazl uygariklarca "gzlenilemez" kabul edilen bu kolektif hafza, kanlmaz olduu iin yaz gibi kabul edilebilir. Btn
605

YAZI faaliyetlerin dzenleyicisi riteller, Adetler ve gelenekler olup kadere da inand in, bu toplumsal birlik, edindii kolektif hanza sayesinde "bilgi krl" ekmeden hayan devam ettirir. Bu nedenden dolay da amana, yorumcuya, bycye veya fotaya byk ihtiya duyan bu topluluun, yazya kar ciddi bir istei yoktur. Onun. madd kltr r neklerinde de yazdan ok resim yer alr. Bunun iin de hafzas sem bollerle dolup taan byle bir uygarlkta gelecekten haber vermek. Pal alk, rya yorumculuu, gstergelere inanma ve snamalar byk yer tutar. Burada kurbandan sonra yamur yamasndan tutun da kayadan bir tan kopup dmesi, atn kinemesi, baykuun tmesi ve yere tuz dalmasna kadar her eyin gelecekte olabileceklerle lgisi vardr. By lece doada kanunlar arayarak gelecei koruma akna almaya alan yazl kltr taytalanndan farkl olarak, szel kltr taycs olup gele neksel dnceyle yaayan bir insan, evresindeki aretleri grmeye alr. nk herhangi bir doga olay, bu insann gznde iaretlere evrilir ve kolektif hafzasn kullanp olay lml dnyann dndaki gizli anlamlaryla kavramaya alan bu insan, gelecekte neyin olaca hakknda bilgilenir. Etnik-kltrel birliin yaam tarzna dzen getiren ritel. Adetgelenek ve kolektif tecrbeyi temel alan cemiyet, olacaklan bilmeyi ve ona gre hareket etmeyi becerebilmelidir. nk olacaklann nne gemek ve ba vereceklerin tersine hareket edebilmek, onun hi aklna gelecek bir yol deildir. Burada nemli olan. olacaklar ve yazlanlara gre hareket etmektir. Bu olacaklar ise gkteki cisimlerin hareketinde, doal objelerde ve doa olaytannda yazldr. Bu yaz belli bir emik grubun hem kendi yazs, hem de aln yazsdr. Onlan da ancak gz lemler sonucunda anlamak mmkndr, nk doadaki her ey tek rarlanabilir bir ritme sahiptir. Bunun iin de bu cemiyetlerde aln yazs ve kadere olan inan gl olmutur. Ne kadar mecaz grnse de belli bir uygarlk iin hem "yaz" (Bitig). hem de "aln yazs" ayn anla y "iinde "yaz" szcyle irade edilmitir. Yazy temel alan uygarlklarda yaznn oynad rol, yazsz uygar lklarda semboller oynuyor. Bu anlamda szl hafzaya dayanan yazsz bir uygarlkta doa ve ondaki unsurlann kendisi, bir nevi kitap ve yaz 606

YEG saylabilir. Doada bas veren olaylar se kitapta yazlanlar olarak kavranlabilir. Gstergelere, snamalara veya uykulara inanmay geri kalmlk ve hurafe sayan yazl uygarlklardan farkl olarak, yazsz uygarlklar iin doada oluan olaylarn kendisi bir yaz niteliindedir. Bunun iin yaz sz uygarln geleneksel cemiyetinin anayurduyla ilikisi de farkldr. Yazya korkuyla baklmamas ve yaznn yazl uygarlklara1 ak i konuma gelmesi iin. kolektif hanza ve gelenee yaslanan bu yazsz cemiyetin etnik-kltrel bir ortamla uzun bir sre temasa ihtiyac vard. YEG: Baz szlklerde "yek", "yeg" ve "yik" eklinde gemektedir ve "kt ruh, eytann yaratt hastalk, zarar verme" gibi anlamlandnlmtr. Ebu Hayyan szlnde "ig", Ibn-i Mhenna szlnde ise "iklig" eklinde geen bu szck, "hasta" anlamndadr. Kazakada onunla ayn kkenden gelen "verem" ve her trl hastal bildiren "jegi" szc vardr. Demonolojik dncede her trl hastalk, bu hastalkla st ste den eytan ruhlann adyla anlmtr. Eski Trkede bu kavram "yek" ve "yek ikek" eklinde "aakl eytan, iblis" anlamnda kullanlmtr. Bu szcn "eytan, cin" anlamyla "yek" ekline, M. Kagar* nin Divan- Lgat-it Trk'nde, Ebu Hayyan ve Ibn-i Mhenna'nn szln de de rastlanr. Bu szck. Et Thfe'de de ayn anlamlan tamaktadr. Daha sonralan Mani mezhebinde eytan anlamnda en ok kullanlan szcklerden biri yine "Yek" szcdr. Bu szck. Karaim dilinde "ruh" anlamnda kullanlmtr. ulm Trklerinde ise kamlk yapan a man "ak-cek" diyerek hami ruhlardan yardm isterdi. "Yeg". "ak-ek" anlaynn aynsdr ve Trk mitolojisine islam'la birlikte girdii dnlen eytan ile yan yana kullanlr. Bu szce Teleut amanlann davullann ssleyen grntlerden bin olan "Yeg Ylan" adnda da rastlanr. "Yeg"in kt ruh olarak eytan leme ait bir varl bildidii halde, buradaki "Yeg Ylan" pozitif iaretli bir varlktr. O, kamlk srasnda amana yardm eder ve insanlann "yula" denilen canlann amann buyruuyla aakl ruhlardan korur. 607

YEL B A B A Agzlln. Ulu Anann zelliklerinden biri okluu dikkate al nrsa, "Yeg"in Tatar dilindeki "agzl, doymak bilmeyen ruh" anlam lan da onun mitolojik anlamna uygun der. A. nann yazdklarna gre. baz uluslarda "Yok, eytann addr" ve "Yok tan Allah da bezmitir" gibi iradeler vardr. Bu ifadelerdeki "yok" szc, byk ihtimalle. lk mitolojik anlamn kaybetmi, gr nrdeki benzerlii temel alan geleneksel dncenin aynlatrdg "Yeg"in sessel versiyona dnmtr. Bu anlay Tatar dilinde "jik" ve Altay dilinde "D'yek" eklinde kul lanlmtr ve yeni "aakl. kt ruh" anlamlarn iermektedir. Balkarlar ve Karaaylann inanna gre. "fek" adnda ksa boylu, ama gl ve akll varlklar var. Bunlar yerin artnda yaar ve yaz geldiinde topran stne gkp, aalann kklerinde yaamaya devam ederler. Bu eytani varlklann ilevleri ise bilimsel edebiyatlarda gereince aratrmam tr, (bale Bizden yiler; ak) YEL BABA: Azerbaycan Trkleri arasnda yaygn olan inana gre. dnyadaki tm firtnalann yneticisi olan mitolojik bir varlk. Yani hibir ey kendi bana olmad gibi, rzgann da bir estireni vard ve onun adna da "Yel Baba" denilirdi. Harman savurmak isteyen kyller "Yel Baba, Yel Baba. gel atna saman gtr" diye seslenirler. Gya bundan sonra Yel Baba gelip, harman savururmu. Ekinin taneleri insanlara ka lr ve o. saman atna yem yapmak iin gtrlm. Halk arasnda dolaan bir rivayete gre. yedi renkte yumak dola yp, dizinin altna koyduktan sonra, yumak yuvarlanp gittii iin Yel Babaya sinirlenen Fatma Kan. belindeki ok-yay kanp onu vurmak is tedii zamanlarda, yay dz tutamadndan yararlanan Yel Baba, glegle kagp, Fatma Kan'nn ynlerini gn yedinci katna sarmtr. Hakaslann halk kltrnde de "ii Eezi" adnda bir rzgr iyesine rastlanr. "Yel Baba" veya rzgr iyesinin ad. Macar mitolojisinde ise "Sel Ane" eklinde korunmutur. A. Divayev'in verdii bilgiye gre. gl rzgrlan dindirmek iste yen zbekler, "O. al mama. al mama!" diye banriard. Bu varln ad da ak bir ekilde Yel Babaya yakn duruyor. 608

YELBIS-YELBIZ Anadolu Trkmenlerinin balca ziyaret yerlerinden olan bir trbe nin ad da "Yel Baba"dr. Ancak bu adn "Al" ruhu ve "Yel" ile bal ol ma olasl da yok deil. YELBS-YELBZ: eytani doaya sahip "Albs. Alvz, Alma" adnn bir versiyonu gibi, "Al" kkyle bal olduu dnlen bir kavram. Mito lojik adlarla birlikte kullanlr ve "ruh" olarak tercme edilir. "Maaday Kara'nn tercmesinde de "Yelbis" szc, "su ruhu" eklinde evri lerek, sadece "ruh" kavramnn karl olarak verilmitir. Altay amanizm indeki "Yelbi", amanlann ruhlanyla ilikilerini sa layan mistik gcn addr. Bu "Yelbi", insanlann vcuduna yerleerek onlan normal bir nsan halinden kanp. gelecein samanna dnt rr. aman is tierin grne gre. "Kamn Yel bizi" adndaki sakral bir g. amann tm varlyla i iedir. "Yelbi" gcn Altay aman lan na veren ise lgen'in kzlaryd. Eski Trk yazl abidelerinde rastlanan "Yefvi" szc de "byc lk, cadclk" olarak anlamlandn lir. S. Molov. eski Trk yazl abideleri ne ilave ettii szlnde bu szc, "kamlk etmek" eklinde terc me etmitir. Al tay-Sayan halklannda ise "YervTnin "kamlk etmek" gibi br anlam yoktur. "Azar bezer" anlamnda kullanlan "Yelbi-Yelpi" s znn "Yetvi" ekline, "efsun, by" anlamyla M. Kagar'de rastlanr. Eski Trk szlnde ise bu szck, "cin arpmas, cinli olmak" eklin de aklanmtir. Buryatlarda ise bu szck, amann sakral gc ve de mircinin byl gc anlamnda "irvi" ekliyle korunup kalmtr. amann mistik gcn anlatan bu anlay, ackl ruh ve eytan var lk anlamna gelen "Yel" szyle anlamsal ballk iindedir. Daha eski bir abidede ise bu sz, 'Tengri"yle ayn yerde kullanlmtr. Kamlk ya pan aman, yz tuttuu ilh varlklann kzlan na "Yelbis" adryla hitap ederdi. Ataylann kutsal saydklan Abu Kaan dann kzlan da "Yelbis" adn tarlard. Onlar, "Yelbi" denilen gce sahip olduklan iin bu ad almlard. 10. ve 11. y/yllardaki Grc kaynaklan nda Kafkas dann ad "Yalbuz-Albuz" olarak geiyor. Bu adlar da Altay amanizmindeki da iyesinin kzlannn adn hatrlatr. Ahska ilindeki "Yalbuz" dann ad da bu bakmdan dikkat ekiddir. 609

YEL-YL Yakut amanizm grlerine gre, aman "yumurta"dan kt an da "Ana Hayvan" tarafindan terbiye in verildii tek ayakl, tek kollu ve tek gzl kadnn ad da "Iblis'ti. Bu ad da "Ydbis-Yefviz" ile ayn kktendir. Altay kahramanlk destan lan nda Erlik'in yardmcs olarak karmza kan deiken tabiatl ve tek gzl varln ad da "D'elbis Sokor"dur. Bu adda da yine "Yelbiz-Yeibis" kkne rastlanr. Bu ise Telhis" kknn. "Albas". "Alma". "Albz" ve "AMz" gibi adlarla bi linen eytan varlklarla bal bir anlay olduunu gsterir, (bak: Al: Al bast) YEL-YL: M. Kagar. "yel" szcnn "cin, cin arpmas" ve yine ay n kkten olan "yefvi" szcn ise "efsun, sihir" anlamlannda kulla nldn kaydetmitir. Szcn amanizmle ilgili bir terim olan "Al" ile ilgisi phe dourmuyor. rnein, San Uygurlann dilinde "YII", a mann yardma ruhunun addr. Altay amanizm inde de kamlk zama n aman idare eden ruhun ad "YeJgen~dir. T* harfiyle kullanabilmesi, "Afin "Yal-Yel-Yil" eklini alabilmesini mmkn klmtr. "Yd-Yil" szc. Trk boylannn birounda "erir ruh. zarar verid ruh" anlamnda kullanlmtr. Hakas ve Teleutlarda ise "il" ekliyle "kt ruh" adn bildiren "il aas" szcnde korunmutur. Bu anlay, Anadolu'da olduu gibi, Azerbaycan'da da insan organlann kaplayan an ve szlan bildirmitir. Gncel demonolojik ina nlarda, bu an, sz ve hastalklar, belli bir eytan gcn adyla ilintilendirilirdi ve insan vcudunu saran er ruhlar, orada an ve sz yaratas olarak grlrlerdi. Bunun rin de eski tabipler ve amanlann bal ca grevi, bu kt ruhlan hastann canndan uzaklatrmak olurdu. Onun iin de szcn "rzgr" anlamyla ball, zahir bir ballktr. Eski Trk kaynaklannda "Annk yeli klk" denildiinde "O yerin (ve ya kimsenin) cini veya kt ruhu gldr" anlam verirdi. Anadolu'nun gneyindeki Trkmenlerin balca ziyaret verilerinden olan "Yel Baba" trbesinin ad da herhalde "rzgr" anlamnda olma yp, "yel" szcyle ilgilidir. "Al" ile ayn kkten gelen "Yel", hem es ki, hem de yeni Trkede "cin. kt ruh" anlamlannda kullanlmtr. Eski Trklerin dilinde "Emi yel tokd" demek "Adam cin arpt" anla610

YER

ANA

m verirdi. "Yel Cads" yani "Yel ruhunun bys" de bu gruptandr. "YeTin bu anlam, yel kkl tm pir, ocak ve trbe adlannn klt anla mna da uygun gelir. Kaynaklara gre, 11. yzylda Ouzlar ve Trkmenler, zarar veren "Yeg" ile birlikte "yel" adnda eytani varlklara da inanrlard. Ancak bu szck, "ruh" anlamndaki "Yl" ekliyle sadece Snszyan San Uygurlann dilinde korunup kalmtr. YEN GN: (bak: Nevruz) YER ANA: Trk mitolojik dnya modelinde yeri yaratan, hayat veren ve koruyucu balang gibi ilevlerle tanmlanan, bazen Ulu Ana. lah Ana ve Kan Nine gibi adlarla anlan, bolluk ve bereketin koruyucusu ve topran iyesi olup. doann balangcn da temsil eden mitolojik bir btncl. Dnyann balangcyla ilgili ortaya atlan kuramlardan birine gre, yer arpan bir kalp gibi kah daralrp, kah genilemektedir. Yani yer, btn paralannn birbiriyle bal olduu canl bir varlk gibidir. Yer, yaratln nvesidir. Eski mitolojik geleneklerde de yer. kozmoloji de kabul edilen ekliyle canl olarak dnlmtr. Onun eitli ekil lerde korunan dini deeri de bu yzdendir. Yer szcnn Trklerdeki zengin anlam bu bakmdan dikkat ekicidir. Trklerle ilgili bilgiler veren eski in kaynaklarndan da anlald zere, lkeyi koruyan ruh. dag ve yer ruhudur. Okluka geni bir ekil de yaylan bu motif, ok eski olmas dolaysyla, en arkaik izgilerini doal haliyle ve ilk ekliyle koruyabilmitir. Bu izgilerin aynntlann ise ayn ayn ruhlara tapmada ve eitli kltler ve mitolojik varlklann adlan veya zlerinde bulmak mmkndr. Bununla birlikte aman dualannda da ok sayda yer luhunun varlndan bahsedilir. Birka ekli olan bu btncl, temelde yer ve toprakla beraber kul lanlma. Onun yarana ve koruyucu ilevi ise yere ve topraa, eski den beri, bitip tkenmeyen hayat gc ve lmszln en yce ira desi olarak bakldndan ileri geliyor. Kadn Ana balanga, yerle aynlatnlrd. Yer. hayatn ve yaayn kesintisiz dnmnn temelini oluturmutur. Yer, ilk ulu balangcar ve ne varsa ondan gelir. Kara611

YER

ANA

ay-Balkariarda "Cer Teyri" ad verdikleri yer iyesi ayn anda "yarana" anlamna gelen "Yaue-D'aue" adyla da anlrd. Altay destan lan nda mitolojik Yer Ana. kahramanlara yardm eden bir motiftir. Yakut efsanelerinde de ad gecen, yer ve topran sahibi saylan "Yer Ana", canl bir varlk olarak betimlenmisti ve aslnda "Kainatn Ruhu"nun geni bir ekilde yaylm adyd. Her eye can ve ren de yine "Yer Ana" ve "Yer Ruhu"ydu. Btn bolluk ve bereket on dan gelirdi. Trk halk inanlanna gre, "Yer Ana"s iyilik yapmak sti yorsa, toprak bol bol tahl verir ve her eyi bol yapar. nsanlar da bolluk ve varlk iinde yzer. Azerbaycan'n baz blgelerinde Nevruz Bayram enliklerinde top rak iki taraftan kazlr ve altndan geit yeri yaplr, sonra insanlar oradan geerek karya giderlerdi. Bu, yer kltnn bir kalnts olup. toprak ru hu ve Yer Ana ruhundan yeniden doul may canlandnrd. Eski alar da da doann yeniden canlanmas erefine yaplan bahar bayramlan. yer kultyle balyd. Yakutlarda ksr kadnlar, kutsal bir aaan dibinde, ak-boz bir at de risi zerinde "Yer Ruhuna dua ederlerdi. Yakut kahramanlk destan lannda da bu motifin izi korunup kalmtr. Yer Ruhu. farkl destanlarda fark adlarla karmza kar. Gelecein kahramann gsnn style besleyen de Yer Ana sidir. Sa gsnden iki, sol gsnde bir kez emmeye izin verir ve bu emmenin sayesinde kahraman inanlmaz bir gce kavuur. Yer lahesi ni gsteren herhangi bir resmn olmad sylenir. An cak baz metinlerde onu. byk bir kaym aacnn gvdesinde yaayan beyaz sal kadn grkeminde betimlemiler. Bu aaan en byk dal, insanlara en gzel atlan hediye gnderen ruhun meskeni saylan gk lemine kadar uzanr. Bu kutsal aaan "lige" denilen reinesi, yiyene kahramanlk gc verir. nsanlarn salk, emniyet, refah ve bolluk iinde yaam alan da Yer Ruhunun iradesine bal olarak dnlrd. Yakutlarda. Yer Ruhu e refine gerekleen yin ve trenler, aile iinde geirilirdi ve bu trenle re aman katlmazd. Kahramanlk destanlanna gre, kahramanlara en akll ve en mantkl tler de yine Yer Ruhu tarafindan verilirdi. O,
612

YER

ANA

gemiini bildii kahramanlann geleceklerinden haber verir, belalardan kurtulma yollann retirdi. nk O, her eyi bilir ve grrd. Ancak bu ruh, btn yerin sahibi deil, olduu yerin iyesrydi. Yakut kahra manlk destanlanndaki Yer Ruhu. gizli doa glerine olan eski inanan bir iradesidir. Yer Ruhu. kken itibariyle mitolojiden gelme olup, ancak efsanelerde motif zellii kazanm, sanatsal unsurlarla zenginlemi ve kahramanlara doru yolu gsterip, g vererek, onlann dayana olan yurdun iirsel tecessmne dnmtr. "Altay Buuay" destannn kahraman Altay Buuay, Ulu Yer Ana'nn evladdr. Ulu Yer Anann dier bir evlad olan Krolu da "yerin rahmi" sayaln mezarda doar. Yani. Onu dnyaya getiren, ilk balang ve tm yarat m slan n anas olan Toprak Ana'dr. Topran iinde veya mezarda domak, Ana Yer Ruhu'ndan domakla ayn an lam tar. Yakut kahramanlk destanlarna gre gelecekte yenilmez olacak yi itlerin birou, ocuklukta inanlamaz derecede elimsiz, zayf ve e kilsiz olurlar ve ana-babalan bile onlan kabul etmekten ekinirler. An cak yeri kazp, bu ocuklan topraagmdkten sonra, Yer Ana'dan beslenip, glenen bu ocuklar, inanlmaz lde gl ve yakkl ef sanevi kahramanlara dnrler. Yer Ana ayn anda bir rahim ruhudur. Anadolu'da delileri kuyuya sallamann da mitolojik yorumu budur. Bu olay, yere gmlmekle ayn ilevi gryor. Ulu Yer Ana'yla ilgili eski inanlann bir kalnts da yeni domu za yf ve ekilsiz ocuu gtrp eski bir mezara koyup, bir gece beklete rek dzeleceine olan inantr. Azerbaycan Trk hikayelerinde yer ba langcyla gemite bu inanan baka bir ekli grlmektedir. Burada et paras gibi ekilsiz doan hikaye kahramann. Simurg kuu alp gt rr ve bir nehrin suyunda yzdrr. Kahraman bundan sonra, yakkl biri oluverir. Yer Ana s olarak bilinen bu varlk. Dastan'da yaayan baz Trk topluluklarnn inannda olduka iri csseli, uzun boylu ve byk admlar atan bir kadndr. O'nun bu ekilde betimlenmesi, git gide k len insanlann, eskide kalm ulu atalannn boylann uzun gstermeleriyle aklanabilir. 613

YERLK Azerbaycan Trk hikayelerinde rastlanan kadn karakteri de Ulu Yer Ana motifinin bir iradesidir. Ulu Yer Anay sembolize eden adlardan biri olan "Yer yesi", Kumuklardaki bir ocuk oyununun ad olarak yaa maktadr. Da Ruhu, mitolojik Yer Ana motifinin bir benzeriydi. Onun yurt koruyucusu ve topran hamisi olmas ise eski bir gelenekten gelir. Es ki Tkler vatan koruyucusunu, aa, su, da, ate ve yer ruhlan olarak deiik biimlerde tanmlayp, deiik adlarla adlandrrlard. Ana Toprak Ruhu ve Ulu Yer Ana, Bozkurt grnnde de betim lenin itir. Bu bakmdan tken motifi olduka belirgindir. Trk etnikkltrel sisteminde Bozkurt'un yeri de Toprak Ana Ruhu'nunkine ben zemektedir. Azerbaycan Trklerinin dilindeki arkaik inan ve inanlar ile bal "Kurt ile kyamete kalmak" deyimi de dikkat ekicidir, (bak Mitolojik Btncl; Ulu Ana) YERLK: (bak Erlik) YER-SUV: Bu kavrama, Gktrk yazlarnda. 720li yllarda Trgiler zerindeki baskdan sz edildii zaman kullanlan Tengri. Umay, lduk yir sub" ifadesinde rastlanr. Aratrmac lann birou, buradaki "lduk yir sub" iradesinin, eski Trk dint dnya grnde nemli bir yer tutan 'Tengri" ve "Umay"'dan sonra geldiini dikkate alarak, geleneksel Trk dininin izlerini grmler ve buradaki "lduk" szcyle birlikte gelen "yir sub" iradesini de "yer su ruhlan" olarak anlamlandrmlar. Krgrzlarda "|er suu" ve uvalarda "sir srv kudegen" adl tannlann varln dan bile bahsedilmitir. I. Stebleva'ya gre "lduk yir sub". eski Trk mitolojik sisteminde Tann ve Umay'dan sonra nc srada gelen bir klttr. Meliomaski ise "Yer sub' aman tanns olarak tanmlamtr. Lot Falk'n kanaatine gre de eski Trklerin "Yer sub"u, hayati bir varlkt. Tuva amanizminin kkleriyle bal aratrmalarda, bu amanlann bir blmnn soyu nun "Yer su" ruhlanndan geldii yazyor. Hakknda konuulan bu klt, kalnt eklinde bile olsa Tuvalarda grmeyi baaramadn anlatan L. Potapov ise bu klt, yer ve su ruhlannn toplu ad olarak gsteriyor. 614

YER-SUV etnografk verilerin olmadndan yaknyor ve yle bir sorunun ceva bn anyor: "Yer su, ayn bir Tann mdr? Yoksa yer-su ruhlann toplam nn ad m?" Yer ruhlan. yerler ve sular iinde toplanm saylrlard. On lar. Trklere yardm eder. asileri ise cezalandnrlard. Yer ile su baka, gkyz ise baka bir kutsal gc olutururdu. Bir gre gre ise in sana benzeyen yer ve su ruhlannn genel ad "iye" olmutur. "nsana en yakn tannlar. Yer-su ilahlardr" diyen A. nan, bu ilahlann adlann gz nne alarak, "Bunlar Altay kabilelerinin yaadklan yerlerdeki corafi adlan tarlar ve nsanlar bu ilahlarla dorudan iliki kurabilirler" diye ekliyor. Ancak buradaki "Yer-su" ruhlanyla ballkta "lah" teriminin kullanlmas doru olmaz. M. Seyidov. Yer-sub ruhlann ilah konuma dahil etmeyen A. Anohin'in ardndan. Yer-sub klt nn vatan anlay ierdii sonucuna vanr. Gerekten de klt ierikli corafk adlar. Trk corafi terimleri ara snda geni yer tutmaktadr. rnein, Kazakistan'n corafi terimleri iinde Yir-suu adna. Gney ve Gneydou Yedisu'daki dag rmaklannn adlannda rastlanr. Hakaslarda yer ve su ruhlanna kurban verilirdi. Bu tren, aman ve ya bycnn liderliinde, genellikle de yazn gerekleirdi. Hakaslann inancna gre ok sayrda yer ve su ruhu vard ve hi kimse tarafndan grnmediklerine gre de adlanna "grnmezler" denilirdi. Grld gibi burada, herhangi bir tanrdan sz edilmiyor. Yer-suv ifadesi de dahil olmak zere, "yer" szc. OrhunYenisey yazlarnda her yerde "lke. toprak paras" anlamnda kullanl mtr ve "Yer-su" kavramnda ak bir ekilde yer ve su ruhlarnn izini bulmak mmkn deildir. nal Satk adna dikilen abidedeki "z yerim, duk yerim..." satnndaki "duk yer" szcnden de anlald gibi, eski Trkler iin toprak, yani vatan, genellikle nur yzl ve kutsal saylr d. Eski Trklerde yerlere verilen adlar, bu yerlerin kuru bir ad olmayp, bu yerin iyesi olan ruhun adn bildirirdi. Trklerdeki yer ve su anlayla ryla bal "Yer-su'nun klt. Tann veya ilah olduuna dair yanl kanla ra ise daha ok eski Trk dininin tek tannl bir inan olduunu dnen eserlerde rastlanmtr.

615

YILAN YILAN: eytani varlklann en sk rastlanan hayvansal ekillerinden bi ri. Mitolojik grlerde, ylan aynca yer ve su ile baglantlandnlrr ve eytan tabiatl varlk gibi aman davu lan nda da yeralt dnyasyla ba lanty sembolize eder. Altaylarda Erlik. krba yerine elinde ylan tutar halde betimlenildi. Baz inanlara 1 gre, Erlik'in vcudu batan baa y lanlarla sanldr. Eski Trk halk sanat rneklerinde grlen, izme veya kabartma yoluyla resimlenen ylan motifleri de ller dnyas hakkn daki inanlarla ilgili olup atalar ruhlann temsil etmitir. Eski alardan
w kalma sanat abidelerinde bile karan- T n - J " v * - T * lk dnyay, bir kural olarak tek boynuzlu ylan eklinde bir hayvan tem sil eder. Azerbaycan halk inanlannda ise Ev yesi genellikle ylan aidinde betimlenir. Onun iin de ylan olan evde bereket olacana inanlrd. Ev yesi, nsanlann gzne ylan eklinde grnd zaman, ona do kunmak olmaz- Adna "Ev Ylan" denilen bu ylana dokunan olursa o eve felaket gelir, ktlk olur ve bereket gider.

Yerel karakterli halk inanlarnda da Tann'nn her neslin kendine z g ylann verdiine ve her sfinin kendi ylan olduuna inanlrd. Her ocan da ldrmesi gnah olan bir ylan vard. Baz halk efsanelerinde tlsml ylanlardan sz edilir. Bu ylanlann kamnn altn eliyle kez svazlayan birinin her eyin smn bilebilece i ve mutlu gnler geireceine inanlrd. nana gre. ylan eti yiyen insan sihir gcne kavuur ve doann dilini anlamaya balar. Bu. yla nn aklllna olan eski inanan izlerini tar. Mitolojik irvniara bal grlerin ardndan olumu olan "Ava Pirim" motifine de tm hayvanlann dilini bilme gcn ylanlann padiah (ahmeran) vermitir. 616

YLBEGEN YLDRM: Eski Trklerin mitolojik inanlarna gre, Tann'nn balca si lah ve temel gstergesidir. imek akp yldnm dmesini iyiye yorduklanndan eski Trkler bundan duyduklan sevinci, yldnmn dt yerde dans edip gklere ok atarak gsterirlerdi. Yldrmdan ok korkan Moollann tersine Trkler, ilk yldnmn dmesini, yeni yln geliinin bir gstergesi olarak kabul ederlerdi. imek akp yldnm dt za man atJann koturup, bararak gkyzne ok atarlard. Gkyzne ok atmak Trk mitolojisinde Tann'y selamlamay sembolize edip, O'nun silahn kabul etmek anlamna gelir. Trkler gkten inen silahlann Yldnm Hamisi tarafindan gnderildiine inanrlard. Gkten nen yldnmn paralanndan hazrlanm olan "Krolu" ve "Atilla"nn kla da bu bakmdan ayn lde kutsaldr. Samanlkla ilgili efsanelerde anlaldna gre Yakutlar, yldnm arpm aman, en gl aman sayarlard. Yldnm, samanlarn dmanlann yok etmek iin yardm istedikleri Tann'nn silahyd. Sagayla nn inanana gre. Tann, kt ruhlarla savat zaman, onlara ate sa an yldnm oklan yadnrd. Azerbaycan'da ise yldnm arpm aa, tapnak yeri olarak dnlmtr. nana gre, Yldnm Tanns, yeryzn kt varlklardan temizle mek iin, kendi evlatlann yeryzne gnderir. O, kendi iradesini yer yzndeki kahramanlarla da gerekletirir. Q. Potanin'e gre Bozkurt, Yldnm Tanrs olarak dnlrd. Yldnm Tanrs'nn samanlarla ba ll veya onun da bir aman gibi dnlmesi fikrini de ilk defa Potanin ileri srm, bu inanca dayanan aman lann davula vurarak ses karmasn imek akmasna benzetmitir. YLBEGEN: Altay hikyelerinde devlere verilen adlardan biri. Bu ad k k bir ses deiimiyle Altaylarda "Jilbegen", "Yelbegen" ve "elbegen"; Hakaslarda ise "ilbigen" ekillerini almtr. Altay ve Teleut Trklerinin demonolojik inanlannda mevcut olan bu anormal derece de korkun ve insan eti yiyen "Yilbegen-Yelbigen" motifinin adna M. KagarTnin Divan- Lgat-rt Trk'nde "Yilbke" eklinde rastlanr ve "ejderha" anlamn ierir. "Yilbegen'Ier insan klnda olup. ok byk varlklardr. , yedi 617

YOL veya on iki bal olan bu mitolojik varlklar, siyah ve san renklerde olup. "Kp Kans" ve cad kan klnda da dnlrler. Onun adlanndan bir de "Yedi Bal Yel beenidir. O n a "San Yel been", "Cel been", "Yel Moos" ve "Kara Moos" da denilir. Tuva hikyelerinde ise bu motif. "Celbege" olarak korunmutur. Bu hikyelerde getii ekliyle, bu b yc kan, ayaksz bir kahraman yutar ve onun geri kustuunda kahra mann ayaklan yerindedir. Tren koruyucusu izgilerini koruyan bu mi tolojik varln gc. krlerin gzn aabilir, eli, aya olmayanlan salam insanlara evirebilir. "Yilbegen"in kamlk yaptna bile inanlmtr. Altay mitolojik me tin ve efsanelerine gre bu nl kahraman, ormanda veya doksan do kuz keli yurdunda yaar ve ylanla kurbaayla beslenir. Bu motifin kahraman yutmas, onun, hikyelerden tandmz ej derha motifine yaklatnr. Bu motifler bir yandan da inisiasiya trenle rinde gelecein samann yutup, yeni bir konumda geri getiren mitolo jik koruyucu ruh motifini hatrlatr. Bu olayiann ilk anlam unutulduun dan, daha sonraki zamanlarda ejderhann kahraman yutmas, felaket getiren kt bir durum olarak aktanlmtr. Gelecek amann ejderha veya kocaman bir varlk tarafindan yutulmas ise ekilsiz ve biimsiz ilk balangca ve maya haline dnm sembolize ediyor. V. Radlov anlamsal ieriine gre, Teleutlardaki Ti I been. Yel be en" adlanyla Krgzlardaki "jalmaus" adn karlatnrd. Baz aratrmaclann bu adlar arasnda herhangi bir yaknlk bulmamasna ramen, aslnda Altaylardaki Tel been" motifiyle dier Trk dillerindeki "Jelmoguz-jalmaus" ad altnda rastlanan mitolojik varlklar arasnda bal lk vardr ve bu ballk, motiflerin sembolizminde kendi ifadesini bulur. YOL: Kltrlerdeki en gl ve en enerjik sembollerdendir. Yol. Trk dncesinde de en nemli mitolojik mekan kodudur. Trk ve Mool halklannda "yoJ/jol/zoT ekillerinde rastlanan bu anlay, hayrllk ve ugurluluun da mecaz olmutur. Eski Trklerde yol koruyucusunun ad "uur" olarak anlrd. Bu. ritel-mitolojik gelenekte yol kavramnn "uur. talih" anlayyla anlamsal benzerlik iinde olmasndan kaynak lanmaktadr. "Yol" kkl szlerin Trk dilindeki "mutluluk, saadet" gibi
618

YOL anlamlan da bununla baldr. Sz balangcnda y-c () eklindeki Trk dillerine zg ses deiiminin dikkate alnmas, "yoTun "col-cyoldyoT versiyonlarn ortaya kanr. Mogokada "col", Buryatiarda se "zol" eklinde kullanlm, bu kkten tremi "colloh-dyolloh" szc iin. Yakut dili szlklerinde "mutJu. kutlu, bahtiyar, kutsal, uur geti ren" anlamlar kaydedilmitir. Karaimcede "talih" anlamna gelen "yol", "bahtiyar" anlamna gelen "yolayt", Nogaycada "bahtiyar" anlamna gelen "yoll", Karakalpakada "kutsal, bahtiyar" anlamna gelen "oll", Yakutada "bahtiyar, kutsal" anlamna gelen "colloh-dyolloh" ve Tuva dilindeki "okluk"un temelinde de "yol" kk vardr. Bu kke bal olan "yolluk" sz, Dede Korkut Kitabnn Vatikan nshasnda "srt yolluk Bozkurt" (nur yzl Bozkurt) iradesinde "nur yzl" anlamndaki "srt yolluk" eklinde korunmutur. "Yol" kavramnn "bahtiyar, uurlu, nur yzl" anlamlan Trk yazlannda rastlanan "Yolluk ligin" adndaki "Yolluk" szcnde de korunmutur. L. Potapov'un izlenimlerine gre, "Ala Atl Yol lahesi" denilen a man hakkndaki inan. 20. yzyln ba lan na kadar Teleutiarda "Yer Yol Payana" adndaki bir ruhta korunup kalmt. Yolun mecazlan bakmndan, Azerbaycan Trklerinde uykuda hal grmek ve sa rmenin "yol" olarak yorumlanmas dikkat ekiddir. Bir inana gre de yola kkl zaman bir uursuz insanla karlalrsa, geri dnlr, aynaya baklr ve sonra yola devam edilirdi. Uykuda yola kmak, o insann kalbinden geen niyetin olaca anlamna gelirdi. Ku zey Trkmenistan'da, hikye anlatmna "yol" denilirdi. Daauz vilaye tinde ise yol, bahlann anlatalgr ile bal bir szck olarak kullanlrd. Eski Trklerin yasa ve trelerinin bir ad da "yol" idi ve herkes bu "yoPdan gitmeliydi. Yani yol. etnik-kltrel gelenekte, norm lan dzen leyen bir faktrdr. Cemiyetin kabul ettii normlar, "yoTda sistematize olup. belirginlik kazanr. "Yoldan akmak" ve "yolunu kaybetmek", ce miyetin norm kabul ettii eylerden kenara akmak anlamndayd ve etnik-kltrel gelenekte dnayet veya atalann ruhuna hakaret gibi alg lanrd. Trklerin etnik hafzasnda derin iz brakan bu anlay, hayatn ve dncenin eitli alanlardaki anlaylann kendinde birletirir.

619

YU YU Eski a Trk halklarnn mitolojik dnce ve dnya grleriyle bal olup, yas trenlerini bildiren bir kavramdr. Mslmanln kabu lnden nceki Trklerde, nl yiitlerin defin trenlerine ve bu tren lerde okunan atlara ~yu" denilirdi. Orhun-Yenisey abidelerinde "yug" ve "sgt" adlaryla kaydedilen bu yinin eski bir gelenei vard. l, bir adra konur, at. sr veya koyun kurban edilirdi. Daha sonra anarla adnn evresinde dokuz kez dolalrd ve bununla lnn ru hunun gkyzne kacana nanlrd. l gmldkten sonra da mezan banda heykelcikler dikilirdi ve ldrd dman says kadar ta konulurdu. Bu talara da "bal bal" ad verilirdi. "Yu" trenlerinin nasl yaplaca, len kiinin toplumsal konu muyla ilgiliydi. rnein, Hakan ldnde, baka yerlerden insanlann gelmesi artt. "Yu" trenindeki yas giysisi beyaz giyimdi. Burada "s tg" denilen aalar olurdu. Baz kaynaklarda "sagu" eklinde de rast lanan "yu" anlay, ada Trkeoe kullanlan "a" szcnn eski ekillerinden biridir ve "yuglama, yglama, alama" eklinde bir dei im geirmitir. in'de yaayan Salariann dilinde bu szck, "l s tnde okunan at" anlamna gelen "yuu" eklini almtr. len biri in at okunmas, tm eski kltrlerde rastlanlan bir olaydr. "Yug" treninde.-genellikle kadnlar tarafindan sylenen atla ra, Trkler "sagu-sagu" derlerdi. Arapa-Trke szlk olan "Mirgatlla"da "len bir kimsenin, salnda yapt iyilikleri seslendirerek feryat etmek, at yakmak, alamak" anlamnda "sau samak" szc agklanmtr. "A"nn eski ekli olan "sagu-sagu". burada da agka grlr. Avrupa'ya giden Hunlann dilinde de bu szcnn "sg"" eklinde kullanld ihtimali mevcuttur. "Sgrt" ise eski Trkler de "yuu" ve "at syieyen"lere denilirdi. "Sgt". eski Trkedeki "sgVnn oul halidir. Bu szck daha sonralan Karaimcede "sg'm" ekline dnm ve ilk anlam olan "at" anlamn korumutur. "At" kavramnn eski bir ekli olan "sad" szc, AnadoJunun gneyindeki Trkmen oymaklan arasnda dolaan bir trkde de korunup kalmtr. Irak Trkmenleri, gnmz de bile "alamak" szcnn yerine "yglamak" kavramn kullanyor lar. Bu kavramn temelinde de "yu" kk vardr. 620

YU Sonraki alarda Anadolu Trkmen oymaklan arasnda Kuran oku mak kadar gerekli saylan, llere at yakma gelenei, kadnlann en nemli isterinden saylmtr. Bu oymaklarda, atlara Kurandan daha byk bir sayg gsterilirdi. Eski yas trenlerine, zel olarak davet edilen "atlar", ikitelli ko puz alp, dans ederlerdi. Bu trenlerde at sylemekle birlikte, yz yrtmak, sa yolmak, baa kl dkmek ve beyazlan soyunup siyah giy siler giymek de yer alrd. Baz yerlerde. Gk tu rki erden kalma okluu sylenen "l a" vermek de gelenekti. M. Kagar, Divan-1 Lgat-it Trk'nde ona "yu besen" demitir. "Yug" trenlerinde verilen a zi yareti, Uyguriarda "zt a" adryla bilinen ziyaretin aynsdr. Sonraki alarda Krgzlann l evindeki bir gelenee "a" ad vermeleri de bu trenlerin izini tar. ierik itibariyle, kiisel bir kaybedii anma dncesinden ok uzak olup. insanlarn kendi dertlerini, anlann ve adlarn paylatktan bu yinlerde, bir topluluun genel dert ve kederi anlatlrd. "Yu" yini, sonraki alarda Mslmanl kabul etmi Trklerin defin trenlerinde de yaamaya devam etmitir, islm dini. din ve dnya asndan zararl grd at yakmay yasaklamt. Hatta Mslmanl kabul etmek isteyen kadnlardan, bir daha at sylemeyeceklerine dair sz alnrd. Ancak tm bunlara ramen, eski Trklerin defin detleri yaamaya devam etmitir. Mslman Trkler arasnda eski "yu" treniyle bal det ve gelenekler, iiler arasndaki Muharrem taziyelerinin ekline b rnp kalmtr. slm alemindeki birok din adamnn kar kt ve hatta yasaklad "ebeh" adndaki bu trenler, aslmda eski bir gelene in kalnts olup, ayn din ve mezhepten olan insanlann, ilikilerinin sklamasna ve tek bir din duygusu etrafnda birlemelerine hizmet et mekteydi. Daha sonralan ise bu yinlere mezhep ayna klk giydiril mitir. Gnmzde "atglk". muhafazakar olarak bilinen ehirlerde ko runmutur. Mersiye edebiyatnn olumasna da yol aan bu yinleri, "islm'n birlik ve btnln zedelemekten baka bir sonu verme yen" olay gibi deerlendirmek doru deildir.

621

YUHA YUHA: Bu ada, Bakurtlarn demonolojik inanlannda yer alan varlklar arasnda rastlanr. Bir efsaneye gre, ylan krk yl yaarsa ejderhaya, ej derha krk yl yaarsa "yu(v)ha"ya dnlm. Tatar efsanelerine gre ise ejderha bin yl yaadktan sonra "yuha'ya dnr. BakurtJann de monolojik inan slan na gre. ejderha bin yl yaarsa ve bu bin yl iinde hi kimsenin gzne grnmezse, kocaman bir ylan grkeminde olan "Yuha"ya evrilir. Trkmenlerin mitolojik inanlannda da ylan, nce "Yuvha'ya, sonra ondan daha kt olan "Yuvdarha"ya ve en sonunda da "ejderha"ya dnr. nana gre "yuha", rmaklar ve gllerin buzunun knld veya de lindii yerlerde gzel bir kz klnda ortaya kar. Onun yakkl erkek klna girdii de anlatlanlar arasndadr. O'nu gbei olmadndan tanrlar. nana gre O, doyacak kadar su iemedii zaman lr. O'nun ejderhadan dier bir fark da insanlara her zaman zarar vermesi dir. eytan "yuha" motifine Ural-Volgaboyu halklannda, Sibirya Tatarlan ve Trkmenlerde de rastlanmtr. YULA: Altay Trklerinin eski inanna gre, "kut" denilen cann deiik bir ekli. O, canl insann vcudunu geici olarak terk edebilir. Madd bir varlk olmad in de gze grnmezdir. nanlara gre, "yula'nn yokluunu, insan bazen hissetmeyebilir. Ancak onun yokluu hastalk larla birlikte hissedilir. Onu, terk ettii vcuda geri getirmek iinse a mandan yardm istenirdi. Madd olarak betirnlenemeyen bu can, ba zen madd bir ekle brnr ve "sr" denilen baka bir ekle der. N. Baskakov'a gre, V. Radlov'un "cevher, maya" gibi anlamlandr d bu anlaya "merhumun can" eklinde getirdii ikinci bir anlam. Altaylann inanlanndaki gerek anlam ile uyumuyor. Gerekte ise "yula", insan bedeninden geici olarak aynlabilen cann asl, mayas ve cevheridir. Geleneksel Hakas kltrnde se "yula'yla yakn bir anlam tayan "ula" anlay vardr. Hakaslarda bu kavramn altnda can dnlm tr. Bu anlay, insan ve aaan karlatmas hakkndaki eski dnce lerle baldr.

622

YUM-YOM YUMU OLANI: 16. yzyla ait Ouzname deki "Yumu olann eglendgi heyirdir" masalndan da anlaldna gre. Azrail anlamnn nazike anlatmdr. "Yumu" szc, "i. sipari, kolluk, elilik" anla mnda kullanlan bir szck olup, mecazi anlamda "Azrail" anlamn ifa de etmitir. Tann'nn buyruklann yerine getiren hizmeti" saylan Az rail de Dede Korkut Kitabnn "Deli Dumrul Boyu"nda kendini "Yumu Olan" olarak adlandnr: "Mere, deli kavat. bana ne yatvarsn. Allah Taala'ya yalvar. Benim elimden ne gelir? Ben sadece bir yumu olan ym." "Yumu olan" ifadesinin "buyruk kulu" veya "emir kulu" eklinde agklanabilmesryie birlikte. M. Kagari'nin "yumu" szc iin kullan d "iki veya ikiden fazla insan arasnda elilik. Bu szden alnarak, meleklere "yumuu" denilmitir" ifadesinden hareketle, onun dier bir anlam olan "melek" kavram ortaya g kan im tr. "Melek" anlaml "yumuu" szcnn eskiyip, etkin sz daarcndan akmasyla birlikte. Arapadan alnan "melek" szc, onun yerini tutmutur. Ancak Ouz Trkesindek bu szck, "yumuu" szcnden daha ok "yumu olan" ifadesinde kullanlmtr ve onun "melek" anlam da bundan kaynaklanr. YUM-YOM: Dede Korkut Oguznamelerinin sonunda "yum verevin..." ifadesi yer alr. Bu ifadede kullanlan ve "szle yaplan sihir" anlamna gelen "yum" szc, boylarda ise "hayr duas, ozan duas" anlamnda kullanlmtr. Ancak szcn bu anlamna ne eski, ne de ada Trkelerde rastlanmamas, ararmaalarda onun eski szck olduu kanaatini dourmu ve kkenin belirlenmesi iin. dier dillerin incelen mesi gerektiini gstermitir. Bu bakmdan zellikle Fin-Ugor dillerinin materyallerine yz tutulmutur. Bu dillerdeki "yum" szcnn de sadece bir anlam mevcuttur: "Allah" Hint-Avrupa dillerinde ise "dua" anlam veren "yuma" eklinde bir szce rastlanmaktadr. Ancak bu szcn, "yum" ile balantl olup olmad belli deil. Bilindii gibi lalalk, bahalk ve ara hekimlik, amanizmin bir kalm asdr. Bu anlamda "yum" szc, "byc, ara hekimlii" anlamn Trk dillerinin birounda "yuma" eklinde korumutur. 15. yzyla
623

YUM-YOM ait ata szJeri ve masallardan ibaret olan Oguzname'de, bu szck, ba z deyimlerin iinde kullanlmtr- "Yuma. seme inanma, Yumsuz. emsiz de kalma" deyimindeki "yum, sem" szn, aratrmaclar "de va, ila" olarak anlamlandrmlar. lk anlam "br dnyada, hastann cannn bana gelecekler hak kndaki aman hikaye ve efsaneler" olan bu szck Knm Trkesinde de "hikye, destan" anlaml "yomak" eklinde korunmutur. Etthtetz Zekiyye'de de "yumak" iin "hikye" tanm gsterilir. Bu kavram "n Trk" andan beri, d-y lehe farkyla, "azar baladan korunmak iin okunan tlsm, efsun, by" anlamndaki "dom" eklinde korun mutur. S. Malov, San Uygurlann dilinde "hekim, tabip" anlamna ge len T o r n a Han" denilen bir aman tanrsnn (koruyucu ruhu) adn kaydetmitir. Bu adn indeki "yum-yom" kk ak bir ekilde gr nr, "n Trk"n son aamaiannda "d" sessiz harfinin "dy" eklini al masn, daha sonra da Trk dillerinde "y" harfinin "d-c" eklinde dei tiini dnrsek, "D'omog" szcnn de "yom-yum" ile ayn kk ten geldii anlalr. Krgzlardaki "comog" (kahramanlk destan), "comogu" (destan anlatan ozan), "comokto" (destan anlatmak) ve BakurtJardaki "yomak" (bilmece) kavram lan da "yom-yum" kavramyla ayn kkten gelirler. "Fala bakmak" anlamndaki "yomlamak" ise bahalk veya daha geni anlamyla amanizmin z doasndan kaynakla nr. Buradaki "yom"un fal anlam, dolayl olarak szn byl gcne olan inana ifade ediyor. "Yom" szc, yanl olarak bazen Arap dilindeki "ymn" szc yle ilintilendirilmitir. "Hayra yormak, uurlu saymak" anlamndaki "yom tutmak" ve daha bir sr deyimde korunup kalm olan bu sz cn, halk dilinde "uur. baht, talih, iyi haber" gibi anlamlan var. (bak Alk (Dua))

624

z
ZAMAN: Mitolojik dnya modelinde mekanla birlikte kullanlan en nemli kavramlardan biri. Eski kltrierde onun mecaz, akarsudur. Mi tolojideki mitolojik zaman sakral d u p , ilk yaratl ayla ilgilidir. Dn yann bugnk dzenli ekli, mitolojik zamanda ilk atalann, kltrel kahramanlann ve gk ruhlannn eliyle olumutur. Arkaik mitolojiler iin geerli olan mitolojik zaman, lk eyalann yaratld zaman, ilk ya ratl adr. Bu olaylar, antropogonik, etiolojik ve zellikle de kozmo gonik metinlerde yansmasn bulmutur. Mitolojide, farkl zamanlann farkl nitelik tad, takvim metinlerinde de ak bir ekilde grnr. Mitolojik zaman, mekan anlayyla birlikte olup. Trk mitolojisinin yas land en nemli iki prensip olarak karmza akmaktadr. lk neden veya ilk olay denilen kavram, bu mitolojik zamanla ilgilidir. Bu mitolo jik zaman iinde, dnya yaratlm, toplumsal normlar belirlenmi, ilk kltrel semboller ortaya km ve ilk yasaklar konulmutur. Ulu yarana g, dnya ve kainat yaratrken, zaman bakmndan da onu dzene sokmutur. Evrenin dzenlenmesi ve yaranl surecinin za man ynnden balangan anlatan Trk metinlerinde, dnyann ilk su dan yaratld anlatlr. Trk yaratl dncesinin en eski modelini yanstmayan bu metinlere gre. ezel yeryznde hibir ey yoktu. Za man da ylece gelip geerdi. Ancak buradaki zaman anlay, genel zaman anlayndan farkldr. Mitolojik zaman, ilk eyalann yaratld ve ilk norm lann belirlendii zamandr. Bu sakral zamann, ritellerde "balang zaman" olarak sembollerle canlandnlmas da bu yzdendir. Bu bakmdan eskiyle yeni yln kavumasnda gerekleen Nevruz bay ram lan iyi bir rnek oluturur. nk dnyann yaranlmasyia bal Trk mitolojik grler sistemi, tam yansmasn evrenin kaostan yaratld n canlandran bahar bayram lan nda bulur. 625

ZAMAN Mitolojik dnce bakmndan olayiann mahiyetinin aklanmasyla, mitolojik zamanda olumu bu olayiann kkeninin yze gkrnas ayn anlama gelir. Mitolojik dnce zamanla olan ilikisinde "kapal devre" bir ilikiye sahiptir. Byle bir zaman anlaynda hayali varsaymlar iin de olanak mevcut olmutur. Mitolojinin teorik sorunlannn tahlilinde kullanlan bir anlay olan "dnglk", mitolojik zaman kavramn ta nmlar. Eski cemiyetlerin inanlannda "dnglk" veya "geri dnerlik" edeb dnlrd ve riteller araclyla topluluun hayatn olutu rup, gidiini dzenliyordu. Byle bakldnda, arkaik mitoloji, doayla cemiyeti birbiri iinde eritmiti. Bunun iindir ki. bir kltr ne kadar do aya ve evreye yakn durduysa, tarih etkeni o kadar az etkili olmu tur. lkel cemiyetlerin tm yaam, zerinde zaman dngsnn kk sald biokozmik ritimlerin tekrarlanmas ve hayatn dnm ile be lirlenir. Tm bunlar ise trenlere yansr. Balangtaki mitolojik zaman, ritellerde tekrarlanr ve yeniden canlandnlr. Mitolojik gemi zaman, topluluun gnlk yaamn belirtiyor. Bu ayn anda, kaostan evrenin yaratlmasnn canlandn mas demektir. Mitolojik dncede, gncel olan sadece imdiki zamandr. Gemi ve gelecek zaman, imdinin iindedir. imdinin iinde tekrarlanan bir gemi var ve imdi, gelecek te de tekrarlanacaktr. Zamann sonsuzluuyla ilgili gr, buradan domaktadr. Zamann, doann ritimlerine ynelik dngs, zamanla ilgili mito lojik konu lann da temelini oluturur, bu zaman anlay, eski cemiyetin hayatn, riteller araclyla oluturur ve dzene sokar. Tekrarlanan mi tolojik zaman dncesi, teberi ve din grlerin geliiminde de nemli rol oynamtr. Zamann dngsyie ilgili araOrmalann en kap samls M. Eliade'nin yazlannda grnr. Zamann dngs, dnyann sonu ve evrensel kazayla ilgili inanlann temelini oluturan bir anlay tr. Yani dnya, devaml evrensel kazalara maruz kalr ve her defasnda da yeniden kaosun iinde boulur. Tarih hakkndaki ilk grler de doann ritmine uygun olarak za mann dngs zerine kurulurdu. Atalarla bal iirsel mitolojik d nce andan gelme bilgileri kendinde koruyup, saklayan ecereler,
626

ZENG BABA mitolojik zaman dncesinden, tarih bilincine doru uzanan yolda bir aama olarak duruyor. Salnamelerde nesillerin anlatlmasndan ibaret olan ecere, birbirine bal ve mitolojik zamana kar olan tarihsel dz izgili zamann l birimi gibi karmza kar. Buradaki zaman, akp, giden bir zamandr. Zamann dngl olmas dncesinin iinde de bu anlamda tarih bilincinin mayas vardr. Yani tarihleme. zamann mi tolojik dncesi olan dng kavramnn iinde, oluumundan itibaren yer alrd ve bu anlamda her iki zaman anlay, belli bir lde iedirier. Mitolojik zamanla bal mekann korunmasndaki en nemli araa ise aman aaa saylan evrensel Dnya Aaadr. Trk halklannn za manla bal geleneksel kltrlerinde ok sayda inan ve inan korun mutur. Trk destan lan na gre, Alpler. ok ok eski alarda, dnya nn yaratld zamanda yaariarm. Manas destanna gre. "yerin yer. suyun su olduu zamanda" tm dnya halklan. Mslman ve kafir ola rak ikiye ayn m iard. Manas ve onun evlattan da bu zamanlarda ya armlar. iirsel mitolojik gelenekte zaman, sadece olaylann olduu edilgen bir fon deil, kahramanlann aktif bir ekilde davranlann belirleyen bir kavramdr. Efsanelerin olumasnda en nemli ilevi gren zamanmekan unsurlannn birlii, "heronotop" mitolojik metinde geriye d n olan, kapal mitolojik zaman ve mekandr. Yeni, "heronotop" mi tolojinin zellikleri arasnda "geri dneriilik" de var. Mitolojik dnce de, mekann herhangi bir noktasnn, dier noktalarla ayn olduu gibi. zamann da tm anlan ayndr. Bu eski grler, zamanla ilgili ada grlere olduka yakndr, {bak: Bayram; Kozmogonik Mitler; Mit ve Tarih) ZENG BABA: Orta Asya'da olduka yaygn mitolojik motiflerden biri. Evliya tipli varlklardan olup. slam ncesindeki koruyucu ruhlar hakkn daki grlerle balantldr. Trk halklarnn mitolojik grlerindeki motifler arasnda onunla benzer ilevlere sahip olan "Abazar yase" ve "Mal yase" gibi varlklar vardr. Harezm Vadisindeki zbekler, onu o banlarn koruyucusu olarak bilirler. Zereran Vadisinde ise bu evliya ata 627

ZITLIK motifi, aman trenlerine de girmitir ve aman dualarnda onun ad. dier evliyalar ve kutsal varlklarla birlikte geer. Sibirya'nn Mslman halklan arasnda gizli doal gleri olan ruh larla ilgili geleneksel inanlarda, onun adna "Senge Baba" eklinde rastlanlr. Halk nanna gre. hayvan lan bellardan koruyan bu cisimsiz. grnmez varlk, hayr sever bir doaya sahiptir ve inekler dour duunda, onlann dogmasn koiaytatnr. Evcil hayvanlann yol lann a rmadan sahibinin evine gelmesini salayan da yeni bu varlktr. "Zengi-Sange Baba"nn ruhuna tapnmak iin de zel trenler yap lr, bu trenlerin zel yemei olan "uz" (ouz. az st) hazrlanrd. Trenlere kesinlikle bir molla davet edilirdi. Bu molla yeni domu be beklerin uurlu olmas iin. "Zengi Baba "ya dua ederdi. Bat Sibirya'nn Trk halklannn inanlannda "Sange Baba" bir "eik iyesi"dir. Eikte yaar ve evin nndeki hayvanian korur. Onun kalbini yumuatmak iin kurbanlar verilirdi. Rusya'nn Avrupa blmnde yaayan Tatarla arasnda da "Zengi Babay" klt yaygndr. Orta Asya daki Trk dervilii hakknda yazl m eski kaytlarda. "Zengi Baba"dan, Trk ulusu arasnda n kazanm, adyla birlikte ok rivayetler anlatlan Trkistan eyhlerinden biri olarak bahsedilir. Mitolojik varlklann madd olarak kavrand ve bazen de tarihsel ki ilik gibi kabul edildii gelenee uygun olarak "Zengi Baba" da tarihte yaam biri olarak bilinir. Hoca Ahmet Yesevf nin yolunu devam etti ren byk sfi Hakim Atann mridi, "Zengi Baba"nn prototipi gibi gsterilir ve trbesinin de Takent etrafnda olduu sylenir. ZITLIK: nsan fikrinin ilk evrelerini aktaran mitolojide, dnyay ayrtr ma yoluyla anlama istei vardr. Arkaik dnemin mitolojik grlerin de bu ayrtrma ztlklar zerinde kurulurdu. Evrenin balangcyla ilgili metinlerde de dnyann yaratlmas temel ztln sonucudur. Balang dnemlerin en kkl ztlklan ierisinde, kaos-evren, lm-hayat, kara-ak. kadn-erkek yukan-aa, sol-sa. scak-souk. bizimkiler-bakalan. doga-kltr ve benzeri gibi kar durmalar en dik kat ekenleridir. Bu ztlklar iinden rnein yukan-aa ztl, dnya628

ZITLIK lana bal mitolojik grlerin temelinde kinatn dikey planda, yer. ye rst ve yeralt olarak en az kattan olutuu grne dayanr. Bu dnyalar arasndaki liki se "Hayat Aac" araalgryla salanmaktadr. Mitolojik varlklar da bu dnyalara uygun olarak, yukan ve aa dnya varklan olarak ikiye aynlrlar. Kendini gsteren etnik-kltrel sistemlerin btn ekillerinde de imez yer alarak kutuplar arasndaki dengeyi koruyan ztlklar arasnda kaos-evren ve doga-kltr gibi ztlklar nemli yer tutar. rnein, ig. henz gelimemi doaya, kaosa, karanla veya lme uygun geldii gibi. pimi de kltre, evrene. a veya dirilie denk der. Bu kao sun evrene, doann kltre gemesinin gstergesidir. Bu ztlklar arasnda ilikilerin dengesini temin etmek iinse bir banma noktasna ihtiya duyulur. Byle bir araa levini de ou zaman doayla kltr ayran snra yerleen unsurlar yerine getirir. Bu unsur larn bir kural olarak "khne, eski ve ykk harabe" zellikleri tamas, onlann kendi ilevlerini yitirerek bozulmu ve yan m kalm olmalaryla ilgili dnlebilir. rnein, insanla dman olan cinler, aldattklan in sanlan harabe khne yerlere gtrrler. Arahrrnaalara gre. Azerbaycan Trk halk kltrnde eski mitolo jik dnceden kalma bir zellik olarak ztlklar, bozulma ve dengelen me yeri olarak, en ok hamam, deirmen, maara gibi yerlerde ortaya gktlar. Dier Trk halklannn geleneksel grlerinde ise doayla kl trn snnna yerleen yerler, insan hasta eden, zarar veren ve belya sokan en tehlikeli yerler olarak grlr. Ztlklar arasnda renk sembol olanlar da var. Bu bakmdan ak-kara ztl en bilinenidir. Bu dnya glerine kar savaan br dnya g leri karanlk lemdiler. Bu grte, dou kl, bat ise karanlk lemi sembolize eder. Ak-kara renk sembolizmi zerine dayanan ztlk, etnik kltrn geliim srednde nemli olan "kendim iz-bakalan" ztigryla da anlamsal bakmdan yaknlk iindedir. Dede Korkut boylan nda da d Oguzlann anayurdu Aladag, i Oguziann anayurdu ise Karada olarak gsteriliyor. Bu Oguzlann etnik psikolojisi bakmndan nemlidir. lk anlam mekn bildirmekle ilgili olan ak-kara sembolizmi. Eski ta devri abidelerinin de onaylad gibi ilk alarda sag-sol ztln gste629

ZMRT KUU rirmi. Genel olarak tm ztiklann aslnda bir kkten ortaya gkp geldi i kantlanm saylabilir. Onlar kendilerinde aynln deiik ynlerini aktan riar. ZMRT KUU (ZMRT- ANKA KUU): (bale Anka)

630

KAYNAKA

A. Acalov, Trk mitolojisinde eskatoioji, toplum ve etik deerleri "Papirs" mifbloqiya v sovremennoy rossii. M.. 2000 A. Acalov. Azerbaycan dastanlannn mitoloji seman ti kas, 1984 A. Acalov, Azerbaycan fblklornashnn bezi epistemoloji problamlcri Azerbaycan folklornasl problemleri, Bak, 1989 A. Acalov, Deli Dumrul boyunun kkleri ve mifbloji simvolikas Azerbaycan flologryas meseleleri. Bak, 1983 A. Acalov-M. Novruzov, "Al" tapn ve onun izleri Azerbaycan filologjyas

meseleleri, Bak, 1983 A. Acalov, Mitoloqiya Azerbaycan Milli Elmler Akademiyas Edebiyat Ins'tutunun Elmi Arivi (dyazma 1999) A. Aiekprov, Issedovaniya poarxeologii i etnoqnotii Azarbaydjana, B., 1960 A. ArjaJov, Transfbrmatsii odnoqo drevnevostonoqo epeskpqo obraza v smvnrd'no-tipoloqieskom osveenii. A. Bayburin, Kosmoqencz, M., 1991 Bak, 1984

A. Dldaev, Dfcz-Tmak: ItnoraHeskiy nabrosok, Takent. 1904 A. Haah. Axsqa Trk folkloru. Bak. 1998 A. Haah, Axsqa Trklerinin etnik medeniyeti, Bak, 1992 A. nan. Al ruhu hakknda-Makaleler ve ncelemeler. Ankara 1987

A. nan, Eski Trk din tariN, stanbul, 1976 A. nan, Ouz destanfnndaki lrkl Ata Makaleler ve incelemeler; Ankara, 1987 A. nan. Trk rivayetlerinde Bozkurt Makaleler ve incelemeler. Ankara. 1987 A. nan. Yakut amanizmindek iye-kl, Ankara. 1987 A. Kaydarov. Kul't slova u tyuri<skix narodov 1992 A. Levin. Opsanie kimiz-kaza'bc stepey. SPb., "Sovetskaya tyutkologiya", ].. 1832

A. Losev. Potustoronneqo mira v narodnix verovaniyax traditsionnoy slovesnosti Vostonaya demonoloqiya. Ot narodnbi verovan'y k litreature. M.. 1998 A. nder, Yamur duasndan Ana tannaya Trk folklor aratrmalan, Ankara. 1988 ' Bu kaynaka; kitabn yazan Do. Dr. CelAl Beydili tarafndan Azerbaycan Trkesi ve imlas ile hazrlanmtr.

631

A. Popov, Materiah po istoriiyakutov vlfyuyuskogo okruqa Sb Muzeya Antropokxpi i knoqraHi. A. Popov. Poluenie 1949 "amanskoqo dara" u vifyuyskux yakutov, M. -i., 1974

A. Qasimov, Bayat boyu, "Bayat~ sz, bayatllar Azerbaycan hk>loqiyas me seleleri, Bak. 1984 A. Y. Ocak. slm-Trk nanlannda Hzr yahut Hzr-Ityas klt, Ankara. 1965 Alfavitny ukazatel sobstvennbc Imcn vstreayuixsya vo 2-m tome obraztsov narodnoy literatun tyurkskbc ptemcn, Sost: N. Katanov, SPb, 1888 Azerbaycan dilinin izaN leti. Bak, 1980 Azerbaycan tikJoru antologiyas (I), Naxrvan folkloru, Bak, Azerbaycan mitoloji metnleri, Bak. 1988 1990 B.. 1994 Azerbaycan folkloru antologiyas (Naxrvan folkloru). Bak 1994 B. Abdulla. Azerbaycan folklorunda mifoiogi. Bak, 2000 B. Abdulla. AzerbaydjanskJy obryadovry foi'klor i yego poetika. Bak. B. Abdulla. 2002 B. Abdullayev, Azerbaycan folklorunun qadim jannanndan Azerbaycan ifal! xalq edebiyatna dair tedgigler, 6. kitab. Bak. 1981 B. Abdullayev, Xalq edebiyatnda gzg.}.. leleri. Bak. 1989 B. gd, Trk mitolojisi. Ankara, 1995 B. gd. Trk kltrnn gdime alan, stanbul. 1988 B. Seykloiu. Erzurum efsaneleri. stanbul. 1997 Buyurd bayqua almaz folklor numuneleri. Bak. 1995 C Beydili, Eski Trklerde gizlin tabiat kuvvetlerine inanma, Ankara, 2002 D. Yldnm. Krolu destannn Ortaasya rivayetleri. Ankara, Drvanu luatic-Trk tercmesi, Ankara. 1992 Donusul'rnanskie verovaniya i obrayad v Stredney Az, M. Drevne obrayad, verovaniya kul' nardov Sredney Az, M, E. Aslanov. Glstani-lrem-2 'Azerbaycan"/. 2002 E. Cavadov, Ayna sz liaqqnda, Azerb. SSR EA nn Xeberleri. 1968 E. Esger. Gy olunun anunlan G V. Vemadskinin "ingiz xann Ulu Yasas nn quruluuu haqqnda " eserine n sz. Bak, 2001 E. Esger, M. Qpcaq. Trk sava senetl, Bak, 1996 E. Esgerov. Azerbaycan ehirli nallannda gahraman. Bak, 1992 E. Ezizov. Krolu. enfibd. Misri Qlmc Sz xczincsi. Bak. 1995 1975 1968 1983 1980 B. Abdullayev, Ya da harede qcydler Azerbaycan folklornasl mese Deli DumnJ 'Kitabi-Dede Qorqud~da ve qorqudnaslqda.

. Artun, Cemel Riteli ve Balkanlardaki varyanttan. Ankara, 1993

632

f. L Vova, Ala fena/ k Izuenryu etnicskoy istorii ulmskx tyurkov po daram $amantstskoqo kul'ta Proisxofdene aborkjenov Sibiri lx yozkov. TomsK 1973 E. Murzaev. Dua toponimieskbc syujeta. /.. 1977 F. Agasolu. Pir ve ocaq tapmaqlan Azerxalq (Seme yazlar). Bak. 2000 F. Agasolu. Praazer teonimleri AzerXalq (seme yazlar). Bak. 2000 F Agasolu. Praazerteonimleri. Bak, 2000 F. Agasolu. 2000 Praazefbaycan teonimleri Azer Xekj (seme yazlar). Bak

F Bayat Krolu obrazmm hrmalasmasnda xalq suzmi meselesi. At. 1960 F. Bayat Mehebbet(eq) dastanlan Azerbaycan iiahi xalq edebiyatna dair F F. F. F. tedqiqler. Bak. 2000 Bayat. Ouz epik enenesl ve "Ouz Kaan" destan. Bak, 1993 Ceiiiov. Azerbaycan dili morfonologiyasncUn oerkler. Bak. 1985 CHilov. Azerbaycan dilinde "Al" kkl szler (tarixi-edmoloji etd) Azer baycan fifoiogryas meseleleri. Bak. 1983 Satiaev, Koa kan- starinniy obrayad isprastvanrya piodorodtya u kumand in t sev, L. 1971

F. Urmaneev. imay epieskogp geroya "Sovctskaya tyukologiya" 1986 H. h/gfn. Trk dnyas kltrnde baz mitolojik hayvanlar. Trksoy. IV. Tem muz 2001. Ankara. H. Sarabsk. Khne Bak. Bak. 1985 H. Tanyv, slamlktan nce Trklerde tek Tann inana. stanbul. 1986 H. Gngr. Trk bodun bilimi arasOrmalan. Kayseri. 1998 I. Kafesolu. Eski Trk dini. Ankara. 1980 I. Manjiqeev, . 1978 Buryatskie amanistiesklc i doamanistieskJe termin. M..

I. Stcbleva, Ob odnom mifoloqieskom personaje turetskoy volsebnoy skazki Turkofoqica. 1986. L. 1986 i Stencfers. Poryadok z xaosa: novry dialoq doveka s prirodoy. M. 1986 I. XJopina. z mifoloqii i traditsonnvc reliqioznix verovanry ortsev. Novosibriskt. 1978 IslAm Ansiklopedisi. stanbul, 1988

IstorieskJe predanfya i rasskaz yokutov. Sos t. Ergis Q, 1960 Istorieskie predantya I rasskaz yokutov. Sost lrqis Q.. L, 1960 K. Mcnoes, Tyurkskoe idi "Qpspodin" nekotoneyeqo refleksi v tyurkskixyazr1976 kax i paraleli v druqix yozkovvc sem sax. L. K. Q. Yung. eiovek i yego simvol. At, 1998

K. Zadodna. PerejitkJ vozrastnoc kJassov u narodov Sredncy Azii. M.. 1951

633

Kitabi Dede Qorqud (megaleler toplusu). Bak. 1999 Kitabi-Dede Qprqud Ensiklopediyas, Bak. 2000 Krolu (V. Xuluflu neri), Bak. 1999 L. Kpakova, K voprosu o kul'te derve'ev u aitaytsev Vopros arxeologii i ctnografii Qomogo Anaya, Qomo Altaysk, 1983 L Petapov, Altayskry amanizm. L, 1991 L Potapov. Kon~ v verovaniyax epose Sayano-Altaya Foi'klor i etnoqrafrya. Svyaz fbi'klora s drevnimi predstavleniyami i obryadami. L., 1977 L. Potapov. Kul't qor na Altae "Sovetskaya etnoqraya",}., 1946 L. Potapov, SakraJ'noeznaenie slova "bopauy" vAltae-Sayanskix, M, 1985 M Adilov, Niye bde deyirik. Bak. 1982. M. Adilov, Qanadh szler, Bak. 1988 M Allahverdiyev, Azerbaycan xalq teatrf tarixi, Bak, 1979 M. And. Trkiye ve komu lkelerde Kse oyunlan, Ankara. 1987 M. Andreev. il'tan v sredneaziatskbc verovahiyax sb. V. V. Bartol'du. Ta kent, 1927 M. Ergun. Trk aa kltnn Dede Qprqud ouznamelerindeki izleri "Dede Qprqud", 2002 M. F. Kprl. Edebiyat arabrmalan, 1. dit, stanbul, 1989 M. H. Tehmasib. Azerbaycan nagllannda ked sureti, J., 1939 M. H. Tehmasib, Azerbaycan xalq edebiyatnda d'rvsureti - "Veren uurunda", 1946 M. H. Tehmasib, Efsanevi Quiar "Veten urunda ",J., 1945 M H. Tehmasib, E/sanevi Qular, /., 1945 M. Ha temi, Nevruz bayramnn meneyi hakknda Azarb. SSR EA Xeberleri. 1970 M. Hatemi, Tn\ xalqlan folklorunda ejdaha suretinin remzleri Azerbaycan SSR EA Xeb 1969 M. Imanov, Azerbaycan xalq glnn yrenmeyin bezi mesdeleri. Bak, 1989 M. Kcnn-Lopsan, Magiya tuvinskix amanov, Kzl, 1993 M. Kenin-Lopsan, Maqiya tuvinkskix amanov, Kzl, 1993 M. Novruzov. Azerbaycan dilinde or sz Azerbaycan dilinin tarixi liksikasna dair tedqiqler, Bak 1988 M. Oasml. Aqseneti. Bak, 1996 M. Qpaq, Sz alemine seyadet, Bak. 2002 M. Sayidov, Al Kii ve Krolu obrazlannn prototipleri haggnda "Azerbay can", l 1978 M. Seyidov. Qam-aman ve onun qaynaklanna umumi bax, Bak, 1994

634

M. Tendryakova. Pervobtne initsiatsii i sovremennaya kul'tura. /.. M.Allahverdryev. Azerbaycan xalq teatn tarbd. Bak. 1978 Mitologicsky slovar (gl. Red. Y. Mdetinskfy), M. 1990 Mitologiya narodov Dagestana, Maxakala. 1984 N. Alakreev. Traditsionne rdiqozne verovaniya Novostonsk, 1992 N. Alakseev. eskfy sbomik, vp.5. Ulan-Udc. 1969 N Alekseev. Traditsionne reliqiozne verovaniya

1991

tyurkoyaztnax nordov Slblri,

Ku/'t ayn-pfemennx boktstv-pokrovtteley u yakutov Etnoqrafityurttoyaznvc narodov Sibi1985

ri. Navosibirsk. 1992 N. Baskakov. Tyurkskaya leksika v 'Slove o poiku ioreve". M, N. Drenkova. orskty foi'klor. M, L. 1940

N Drenkova. Umay v klte turetsklx p/emen Kul 'tura i pis'mennost" Vostoka. kn. 1928 N. Mehdryev. Orta esrler Azerbaycan medeniyetinin bedii tekstierinde mifbloli strukturtar. Bak. 1983 N. Yamiova, O stravnitel'nom izuenil rol'klomoy leksiki. Altaysk. 1986 N. Yemd'yanov, Syuyetyakutskax olonxo. M, 1980 O. erepanova. Mifotoqieskaya leksika russroop Severa. L. 1983 Ouzname (nesre hazrlayan S.Elzade). Bak. 1987 P. Denisov. Rdigiozne verovaniya uva. M. 1959 P. Naili Boratav. Trklerde Hzr, istanbul. 1993 Q. Klimov. D. Edelman, K etimologu Albasty "Sovet Tyurmologiya ~, 1973 Q. Ksenofontov. Leendi i rasskaz o Samanax amanizm. Izbranne trud (Publlkatsii 1928-1929gg.). Yasutsk, 1992 Q. Potanln. Qromovnik popover'yan Yujnoy Slblri I Sevemoy Monqolii - jurnal Mlnlsterstva Narodnoqo Prosvcenlya, SPB. 1882 Q. Snesarev. RdkO domusul'manskbc verovanly I obrayadov u uzbekov xorezma. M.. 1969 Q. Voroil. Tyurkizm vAlbanskixistonikax ~Sov. Tyurkokxjiya"J.. Q. Voril. Tyurkizm vAlbanskbc istonikax. /.. 1977 R. Axmet'yanov. Obaya votjya. M. 1981 leksika duxovnoy kul'tun nardov, 1977

Srednegp Po-

R. Kereytov. Mitbiogieskie personaji trad'rtsionnx verovanly noaytsev "So vet Etnografya'-. ].. 1980 R. Kereytov. 1980 Mifbloqieskie personaji traditslonnot verovanly noqaytsev. ]..

R. Lipest. Obraz bara i yeqo Konya v turko-Mongol "skom epose. At. 1984 R. Upets. "Utso votka blaqoslovleno"/ "Sovetskaya etnoqrafrya"1981

635

R. Qurban, Azeri. Atropaten, Azerbaycan szleri haqqnda Azerb. SSR EA Xeberieri. 1968 S. Gme. Kktrk tarihi, Ankara, 1997 S. Kaskabasov. Kazakxskaya meskazonaya proza. Alma Ata. 1990 S. Kaskabasov. Kazaxskaya neskazonaya proza. Alma Ata. 1990 5. Nekfyudov. Mifoloqiya tyurkskix Mongoi'skix narodov. M.. 1981 S. Nekryudov, Obrazr potustoronneqo mira v narodnbc verovantiyax i tradistionnoy slovenost Vostonaya demonoloqiya (Dissertatslya v vide naunoqo doklada). M. 2001 S. Nekryudov. Qeroieskry epos monqoi'skix nardov. M.. 1984 S. Surazakov, Altayskry qeroreskty epos. At. 1985 S. Surazkov. Altayskiy qeroieskiy epos. At, 1985 S. Tokarev, OHtsetvorenie Mih narodov mira entsiklopediya. /., 2., At, 1987 S. Uluda. "Behlul" Trkiye Diyanet Vakf islm Ansiklopedisi. stanbul. 1992 Sb. MAE. ti 1 L, 1949. N. Alekseev. Traditsionnereligioznre verovaniya tyurkoyazjnvc nardov Sibir, Bovosibirsk. 1992 . Elin, Halk edebiyat arastrmalan. 2. c, Ankara, 1988 aman efsaneleri ve sylemleri. B., 1993 A. Popov, Material po veerovaniyam yakutov vil'yuyskogo okruga T. Bayalieva. DolsJAmskie verovaniya i ix pere/itki u kirgfzov, Frunze. 1972 Tarih arastrmalan dergisi. Ankara. 1998 Tuvnskko-russkiy slovar, M., 1965 Tuvinsko-russkiy slovar. M.. 1968 Trk folklor arastrmalan. say 193. 1965 Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi. stanbul. 1998 .Gngr-H. Gngr. Trk Din Tarihi, istanbul. 1998 V. Basfov. Kut't svyatx v slme, M.. 1970 V. Basilov. Slepte v kavkazskom i Sredneaziatskom fbl'klore (Dopolnenie k stat'eJ.Dyumezilya) "Etnograaheskoe obozrenie", /.. 1996 V. Basilov, Su anas MiR nardov mira. Entsiklopediya. M.. 1988 V. Basilov, amanstvo u narodov Sredney Azli i Kazakistana. M.. 1992 V. Butanaev. Kul't boini Umay u xakasov Etnografya nardov Sibiri, Novosibirsk. 1984 V. Maynogaseva. Obraz Xuu-iney v xakasskom qeroeskom epose. Novosibirsk. 1965 V. Priklonskiy. Trigoda vyakutskoy oblasti Jrvaya starna". V Rad!ov4.SPB. 1891 V. Propp. storieskie komi volebnoy skazki. 1986 V. Propp. Problemi komizma ismexa. M.. 1999

636

V. Propp, Ritual'ny snex v rol'kfore. M., 1999 V. Qardlevskry, Kara-koyunlu. Bak, 1927 V. Radlov, z Sibiri, M., 1988 V. Sergeev, Termin drevneuvasskoy mitoiogil i demonologii ssledovaniya po etimologu uvasskogo yazka. eboksan, V. Temer, Simvol i Ritual. M., 1983 1981 1993

V, Tomsen, Orhon ve Yenisey yaztlarnn zm, Ankara, V. Toporov, Kosmoqonieskie mih. M., 1982 V. Toporov, Prazdnik Mifi Narodov mira. Entsiklopediya. V. Yenderov,

V. Toporov, mena Mif narodov mira. Entsiklopediya, Moskva 1987 1987 1964

V. Yegorov, Etimoiogieskiy slovar. uvasskogo zakka, eboksan.

Obraz leego (Arun) v uvasskom fbl'klore- ssledovaniya po

uvaskomu fol'Uloru, eboksan, 1984 V. Zalvdolu. "Kitab-Dede Qorqud"un lekslkas haqqnda bazi qeydler Azer. EAXebeneri. 1998 X. Koroqh, Alp Er Tonga i Afrasiyab yo Y. Baiasaquni, M. Kagari i drugim avtoram "Sovet Tyurkologiya"/., 1970 Y. esnov, Darakon: Metafbra vncneqo mira Mih, kul't. obryad narodov zarubejoy Azii. M., 1986 Y. Mdctinskjy. Analitieskaya psixologiya i problema proisxojdeniya ancetipieskix syujetov- Vopros fitosohT}.. 1991 Y. Meletinskiy, O drevneyem tipe qeroya v tyurko~monqol'skom epose, M.. I.. 1964 Y. Meletinskiy. PoctJka mifa. M., 1975 Y. Novik. "Ves-znak" i ve-Jest: k semiorieskoy interpretatsii feney - vestnit RQQU, M., 1998 Y. Revunenkova, Narod Malayzli i Zapadnoy Indonezii (Nekotone aspekt duxovnoykul'tun),M.. 1980 Y. Tursunov, Etnoqrafieskie osnov proisxojdcniya nekotrvc motivov tyurkoMongoi)skix skazok "Sovetskaya EtnoqrafH", L. 1979 Y. Tursunov, Qenezis kazaxskoy btovoy skazki; v Asyekte s pervobtnm fblklorom Alma Ata, 1973 Yene Omun. Obraz potustonneqo mira v nardnU verovanyax i tarditsionnoy skrvenosti M.. 1998 "Dekorativnoe iskusstvo SSSR"f.. 1980 "Din maddesi" Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul, 1994 Vostonaya demonoioqiya. Ot narodnx verovaniy k literatre,

637

You might also like