YER ALTI SUYU & SIZMA BASINCI TOPLAM & EFEKTF GERLME

Yeraltsuyu
Zeminlerin taneleri arasnda, erime ve krk-atlak yaplar arasndaki boluklarda bulunan su.

Hidrojeolojik Birimler Akifer: Gzenekli olmalar nedeniyle su tayabilen ve tad suyun nemli bir blmn kuyu, galeri gibi yaplarla alnabilecek ekilde iletebilecek dzeyde hidrolik iletkenlie sahip olan geirimli jeolojik birimler akifer olarak adlandrlmaktadr. Akifer Latince kkenli su (aqua) ve tamak anlamna gele bir szckten (ferous) tretilmitir. akl, kum, aklta, kumta gibi jeolojik malzemeler akifer zellii gsterirler. Akikld: Gzenekli olmalar nedeniyle su tayabilen ancak tad suyu verebilecek dzeyde bir hidrolik iletkenlie sahip olmayan geirimsiz birimlerdir. Kil, siltli kil gibi jeolojik malzemeler akikld zelliindedir. Akitard: Gzenekli olmalar nedeniyle su tayabilen ancak tad suyu ok dk miktarda, gecikmeli olarak iletebilen yar geirimli birimlerdir. Kil, siltli kum, ince kum gibi jeolojik malzemeler akitard zelliinde olan birimlerdir. Akifj: Gzenekli olmayan, bu nedenle su tamayan ve olmayan suyu iletemeyecei iin su iletemeyen birimlerdir. Krk atlak gibi ikincil gzeneklilie sahip olmayan granit, masif mermer gibi magmatik ve metamorfik birimler akifj zellii gsterirler.

Serbest (Unconfined) ve Basnl (Confined) Akiferler

Serbest akifer sistemleri

Serbest akifer, alttan geirimsiz birimle snrlandrlm doygun formasyondur. Bu akiferlerde yeralt suyu dzeyi atmosfer basnc ile dengededir ve su tablas adn alr. Bu akiferin kalnl, doygun ksmn kalnlna eit olup zamanla deiir.
Su tablas: bir sondaj kuyusunda yer alt suyunun lld seviyeye denilir.

BASINLI AKFERLER

Alttan ve stten, geirimsiz malzemeler ile snrlandrlm tamamen doygun birimler basnl akifer olarak adlandrlr. Bu akiferlerde, hidrostatik basn atmosfer basncndan daha byktr ve bu tr akiferlerde alan bir piyezometre kuyusu ierisindeki yer alt suyu, akifer tavanndan daha yukarda yer alr ve piyezometrik veya potansiyometrik dzey adn alr.

ZEMNLERDE TOPLAM & EFEKTF GERLME

Toplam dey gerilme: yzeyden belli bir derinlikte nokta zerinde bulunan d ykler, zemin, su vb gibi her eyin arlndan kaynaklanan gerilmelerin toplamna denilir.

A = q + h1k+ h2d

Homojen zeminlerde toplam gerilme:

s v = g.z

Bir nehir veya gl altndaki toplam gerilme:

s v = g .z + g w .zw

Farkl seviyelerden oluan zeminlerde toplam gerilme:

s v = g1d1 + g2d2 + g3(z - d1 - d2)

Doygun olmayan zeminlerde toplam gerilme:

s v = g u . zw + g sat(z - zw)

D ykler ile toplam gerilme: s v = g .z + q

Terzaghi eitlii
Efektif gerilme, s, Efektif gerilme toplam gerilme ve boluk suyu basncna bal olup, aada verildii gibi hesaplanr:

s = s - u

u = w x h

Efektif gerilme, s, Zeminin taneleri (kat iskelet) tarafndan tanan gerilmedir. u, ise boluk suyu basnc olup doygun su stunu yksekliinin (h) suyun zgl arl () arpm kadardr.

rnekler
1) 2.44 m kalnlnda bir kum tabakas, doygun bir kil tabakas zerinde bulunmaktadr. Yeraltsuyu seviyesi zeminden 0.91 m aada bulunmaktadr. Kapiler su ykselimi ihmal edildiinde, zeminden itibaren 0.91 m, 2.44 m ve 5.49 m derinlikteki efektif gerilmeleri hesaplaynz (Kumbasar ve Kip, 1986).

2) Aadaki ekilde A noktasndaki efektif gerilmeyi hesaplaynz (Uzuner, 2007).

3) Aadaki verilen ekilde gsterildii gibi yeraltsuyu seviyesi 2m indirildii durumda kil tabakasnn ortasndaki efektif gerilme ne kadar deiir (Uzuner 2007).

a) YAS indirilmeden nce kil tabakasnn ortasndaki efektif gerilme: 1= (18.2 x 1) + (19.9 x 3) + (20.1 x 2.5) +( 21 x 3) 9.81x8.5 =107.8 kN/m2 b) YAS indirildikten sonra kil tabakasnn ortasndaki efektif gerilme: 2= (18.2 x 3) + (19.9 x 1) + (20.1 x 2.5) +( 21 x 3) 9.81x6.5 =124.0 kN/m2 c) Kil tabakasnn ortasndaki efektif gerilme art: = 2- 1= 124 107.8 =16.2 kN/m2 YASnin indirilmesi zemin efektif gerilminin artmasna neden olur, konsolidasyon oturmasna yol aar

Zeminlerin Geirimlilii
Geirimlilik: Zeminlerin su iletebilme kabiliyetidir. letim, zemin taneleri arasndaki boluklar arasndan olabilecei gibi, erime yaplar, tabakalanma dzlemi, eklem-atlak gibi sreksizlik yaplar aracl ile de olabilmektedir. Porozite (gzeneklilik); taneler arasndaki boluk hacminin, toplam hacme orandr. n= Vv (boluk hacmi)/ Vt (toplam hacim) Etkin porozite ne : Zemin taneleri arasnda birbirileri ile balantl boluklarn toplam hacime orandr. ne = Ve (etkin boluk hacmi)/ Vt (toplam hacim) her zaman n>ne dir.

Porozite ve Etkin Porozite

n>= ne

n >>> ne

YERALTISUYU HAREKET VE DARCY YASASI

Hanry Darcy, 1856 ylnda Dijon (Fransa) kenti ime suyu tesislerinde, dey homojen kum filtrelerinde suyun gzenekler arasndaki hareketini incelemi ve kendi adyla anlan yeraltsuyu hidroliinin temelini oluturan eitlii ortaya koymutur.

Dh q = -K Dl

Q q= A

YERALTISUYU HAREKET VE DARCY YASASI

Akm dorultusuna dik birim kesit alanndan (A), birim zamanda geen su miktarna zgl verdi (q) [L/T] ad verilir.

Q q= A

10

YERALTISUYU HAREKET VE DARCY YASASI

Darcy bu deneyler sonucu zgl verdinin (q), (-Dh=h1-h2) ile doru orantl, manometreler aras uzaklk (DL) ile ters orantl olduunu ortaya koymutur.

Bu sonular birletirildiinde:

q = -K

Dh Dl

11

DARCY YASASI
Zeminler ierisinde gzenek veya boluklarda suyun aknn ou durumlarda laminer olmaktadr. Laminer akta hz (v) hidrolik eim (i=h/L) ile doru orantldr

Yk kayb (h1 - h2) ak belirler

V = K (h/L) V = K i ve Q= VA Q= KA(dh/dL) Q= AKi

Ortalama ak hz hidrolik eim (hidrolik gradyan, i) ile doru orantldr Bu orantnn sabiti hidrolik iletkenlik katsays (K) olarak tanmlanr. Darcy yasas laminer akn olduu btn zeminler iin geerlidir Homojen killer geirimsiz, kum ve akllar ise geirimli kabul edilir.

letimlilik Katsays (T)

Akiferin tm kalnl boyunca, birim hidrolik eim altnda, birim zamanda birim kesitten geen su miktardr.

T=Kxb
Serbest akiferlerin doygun kalnl su tablasnn konumuna bal olarak deitiinden, bu akiferlerin hidrolik yaps, hidrolik iletkenlik katsays ile karakterize edilirken basnl akiferlerde iletimlilik katsays kullanlr.
b

12

T: Arazide pompalama deneyleriyle belirlenir.

Hidrolik letkenlik Katsaysnn Belirlenmesi

(1)Grgl (ampirik) eitlikler K=C(D10)2 C@0.4-1.2 nce kum: 0.4-0.8 ri kum: 1.2-1.5 Siltli kumlar iin genellikle 1 alnr (2)Laboratuvar deneyleri ile (1)ri taneli zeminler iin sabit seviyeli (2) nce taneli zeminler iin den seviyeli (3)Arazi deneyi ile (pompaj deneyi) (4) Konsolidasyon deney sonularndan belirlenmesi

Sabit seviyeli

Den seviyeli

13

1. Grgl (ampirik) eitlikler Hazen metodu (1892)

Tane boyu kullanlarak k deeri hesaplanr

100

Geen (%)

K=C(d10)2
10 0

(cm/s)

akl

d10

Kil

C @ 0.4-1.2 (ince kum: 0.4-0.8; iri kum: 1.2-1.5; siltli kumlar: genellikle 1 alnr) d10: efektif tane boyu (mm)

Tane Boyu

Sabit Seviyeli Permeametre

Pekimemi sedimanlar rnek iin: Silindirik tp Su, rnek ierisinde sabit bir hzla hareket eder. Q llr (hacim / zaman)

Dh

Q = -K.A .(Dh / L)
Tekrar dzenlenirse;

K = (Q.L) / (A .(-Dh))

14

rnek Aada gsterildii gibi sabit seviyeli permeametre deneyinde, 10 dakika sre ile 45 ml su toplanmtr. Silindirik tp iindeki zemin rneinin ap 0.1 m olduuna gre bu rnein hidrolik iletkenlik katsaysnn (K) hesaplaynz.

Q= K.A.i K= Q/A.i Q= 45/(10x60)= 0.075 ml/s= 7.5x10-8 m3/s 2/4 = 3.14x0.1 2/4=7.854x10-3 m2 i=h/L=(0.35-0.30)/0.2= 0.25 A= D K=7.5x10-8/(7.854x10-3x0.25) =3.82x10-5 m/s

15

Den Seviyeli Permeametre

h0 K = 2 ln h r t
K = hidrolik iletkenlik L = rnek uzunluu h0 = balang yk deeri h = biti yk deeri t = zaman rt = tp yarap r = rnek yarap

rt L

POMPA TESTLER LE HDROLK LETKENLK KATSAYISININ BELRLENMES a) Serbest akiferlerde

2 p K (h2 - h12 )

Q =
Qw Gzlem Kuyular

ln(r2 r1 )

lksel Su Tablas s1 sw H h hw r2 r r1 h2 h1 s2 Dm Konisi r: ekim kuyusundan uzaklk (m) sw: retim kuyusundaki dm deeri (m), s1, s2 : Gzlem kuyularndaki dm (m) h0: basnl akiferlerde akifer kalnl(serbest akiferlerde ise retime balamadan nceki doygun kalnlk (m))

Serbest Akifer Q

16

rnek
Serbest bir akiferde alan retim kuyusunda 25 l/s sabit debi ile pompalama deneyi yaplm ve 6 saat sonra kuyudaki su seviyesinin kararl hale geldii gzlenmitir. Gzlem kuyularnn retim kuyusuna uzakl ve gzlem kuyularnda llen su seviyesi deerleri aada verilmektedir. Akiferin doygun kalnl 27.5 mdir. Akiferin hidrolik iletkenlik (m/s) ve iletimlilik (m3/gn/m) katsaylarn hesaplaynz? Gzlem Kuyusu retim Kuyusuna Uzaklk (m) G1 20 G2 80 Su Seviyesi (m) 8.40 11.55

Q =

2 p K (h2 - h12 )

ln(r2 r1 )

K=

Q. ln (r2 r1 ) 2160 x ln( 80 / 20 ) = = 15 . 2 m / gn 2 2 p . h2 - h1 3.14 x(11. 55 2 - 8 .40 2 )

T = Kxb = 15.2 x27.5 = 418 m2 / gn

17

POMPA TESTLER LE HDROLK LETKENLK KATSAYISININ BELRLENMES b) Basnl akiferlerde

Q =
Qw Gzlem Kuyular

2 p K b (s 1 - s 2 ) ln(r2 r1 )

s1 sw ho hw r h h1

lksel Piyezometrik Seviye s2 Dm Konisi r: ekim kuyusundan uzaklk (m) h2

Geirimsiz Birim sw: retim kuyusundaki dm deeri (m), s1, s2 : Gzlem kuyularndaki dm (m) h0: basnl akiferlerde akifer kalnl(serbest akiferlerde ise retime balamadan nceki doygun kalnlk (m))

Q
r1 r2

Basnl Akifer

rnek
Basnl akiferde alan bir retim kuyusunda 540 m3/gn debi ile 960 dak pompalama yaplarak dengeli akm koullarna ulalmtr. Yzeyden itibaren gzlem kuyularnda llen dm deerleri ve gzlem kuyularnn retim kuyusuna uzaklklar aadaki tabloda verilmitir. Akiferin iletimlilik (m3/gn/m) katsaysn ampirik ve analitik yntemlerle hesaplaynz? Her iki yntemle hesaplanan iletimlilik katsaylarn karlatrnz? Gzlem Kuyusu retim Kuyusuna Uzaklk (m) Dm (m) G1 1.2 1.85 G2 25.0 0.78 G3 75.0 0.56 G4 225.0 0.18

18

zm
T1- 2 = T1-3 =
T1-4 =

T=

Q ln (r2 r1 ) 2 p (s1 - s2 )

25 m Q 540 m3 / gn = 244m2 / gn ln(r2 r1 ) = ln 2 p (s1 - s2 ) 2p (1.85 m - 0. 78 m ) 1 .2 m Q 540 m3 / gn 75 m = 276m 2 / gn ln(r3 r1 ) = ln 2 p ( s1 - s3 ) 2p (1.85 m - 0. 56 m) 1.2 m

225 m Q 540 m3 / gn = 269 m2 / gn ln (r4 r1 ) = ln 2 p ( s1 - s 4 ) 2p (1.85 m - 0.18 m) 1.2 m 75 m Q 540 m3 / gn = 429m2 / gn T2- 3 = ln (r3 r2 ) = ln 2 p (s 2 - s 3 ) 2p ( 0.78 m - 0.56 m) 25 m T2- 4 = T3-4 = 225 m Q 540 m3 / gn = 315m2 / gn ln (r4 r1 ) = ln 2 p (s2 - s4 ) 2p (0.78 m - 0.18 m) 25 m 225 m Q 540 m3 / gn = 249m 2 / gn ln ( r4 r3 ) = ln 2 p (s3 - s4 ) 2p ( 0.56 m - 0.18 m) 75 m

Tort= (244+276+269+429+315+249)/6 =297 m2/gn

Yeraltsuyu Hareketi
Hidrolik Yk = Kot Yk + Basn Yk + Hz Yk

p v2 h =z+ + g 2g
p rg h N z z=0 Hidrolik Yk

Bernoulli Denklemi

19

Hidrolik Yk
Hidrolik Yk = Kot Yk + Basn Yk + Hz Yk

p v2 h=z+ + rg 2 g

~0

Hidrolik Yk
Su Tablas

Basn Yk

p rg

hidrolik yk

Kot Yk

z z=0

20

Yk kayb
Svlar yksek hidrolik yk noktasndan dk hidrolik yk noktasna doru hareket ederler

P2

P1

h1

2 h2 1

l Yk kayb = Dh = h1 h2

z2

z1

Hidrolik gradyan
Birim yol boyunca hidrolik yk (enerji) kayb (boyutsuzdur)

dh i= dl

21

Yeraltsuyu akm yn
A B C A B C A B C

Akm Yok

h p1 h p1
Q
2

h p2
Q

z2

z1

hp2 z2

z1

(a)

(b )

h p1 Q z1

h p1 h p2
Q

h p2 z2

z2

z1

(c)

(d )

22

rnek
Yk. = 167.3m kil Kil
256 m Kum seviyesi

Yk. = 165m

3.2 m

Verilenler:

kkum = 4x10-2 cm/s

rezervuar uzunluu (kesite dik) = 1000 m

Kum seviyesi iinde meydana gelen szma kayplarn (akm miktarn,Q) hesaplaynz

zm
Q = kiA
k = 4x10-2 cm/s i = Dh/L = (167.3m 165m) / 256m = 0.009 A = (3.2 m) (1000 m) = 3200 m 2

Q = kiA = 0.0115 m 3/s = 41.5 m 3/saat

23

 h 2 - h1 Dh Q = K * A* = K * A* L L

Yeraltsuyu akm gerekte yukarda verilen eitlikteki kesit alannn (A) tamamndan deil, ancak bu kesitteki gzeneklerden olmaktadr Ortalama alansal porozite, hacimsel poroziteye eit olarak alnabileceinden sz konusu kesit alannn akma olanak tanyan ksm nA kadar olacaktr. Bu durumda yeraltsuyu ortalama hz:

Q q v= = nA n

24

Akm Alar Teorisi

1. 2. 3.

4. 5. 6.

Akm izgileri ve epotansiyel izgileri birbirlerine diktir. Suyun akmasn salayan enerji epotansiyel izgileri boyunca ayndr Akm izgileri ve epotansiyel izgileri kullanlarak yaplan blmlendirme kare veya kareye yakn bir ekle sahip olmaldr. Her akm kanalndan geen su miktar ayndr. Geirimsiz snrlar akm izgisidir. Serbest su yzeyleri altndaki zemin epotansiyel izgidir.

2D Akm

Duvar

Zemin

25

Laplace Denklemi
Laplace denklemi represents energy loss through any resistive medium Kabuller Darcy kanunu geerli S = %100

zotrop Homojen

kx = kz k = her yerde ayn

Akm alar
Duvar

Akm izgileri

Epotansiyel izgiler
Geirimsiz

Akm yolu kanal iki ak izgisi arasndadr Epotansiyel izgi. Bu hat boyunca toplam hidrolik yk ayndr

26

Of soil

ilk epotansiyel izgi

En son epotansiyel izgi

Geirimsiz

vel dm

Epotansiyel izgiler

Gereksinimler: Dm noktalarnda birbirlerine dik Kare oluturulmaya allmal

27

Hata yeniden izilmeli!!

rnek

14m

(Baraj uzunluu) L = 100 m

2m

10m

k = 0.1 cm/s
K=5x10-4 m/s

Q = h . k . (Nf/Nd)

Dh=h/Nd

28

rnek
h = 14 2 = 12 m Nf = 3 (ak kanallarnn toplam says) Nd = 12 (epotansiyel kanallarnn toplam says) Q = h x L x K x (Nf/Nd) Q = 0.15 m 3/sec

29