Ilkel Ve Koleci Toplumlar PDF

LKEL, KLEC VE .
EODAL TOPLUM
ER YAYINLARI
lkel, Kleci ve .eodal Toplum
ZUBRTSK, MTROPOLSK, KEROV

1
SEKZNC BASKI
ZUBRTSK, MTROPOLSK, KEROV
LKEL, KLEC VE .EODAL TOPLUM
Mitropolski [lkel Topluluk] ve Y. Zubritski [Kleci Toplum: Birinci Blm, 1-3, 5; kinci Blm; nc Blm, 1; Drdnc Blm, 1. ve 2] ve V. Kerov [Kleci Toplum: Birinci Blm, 4, 6, 7; nc Blm, 2; Drdnc Blm 3-5. ve .eodal Toplum] tarafndan hazrlanan Aperu dHistoire et dconomie, I, La Communaut Primitive, La Socit Esclavagiste, La Socit .eodale (ditions du Progress, Moscouve ticarette bir) adl kitab, .ranszcasndan Sevim Belli evirmi ve kitap, lkel Topluluk, Kleci Toplum, .eodal Toplum ad ile, Sol Yaynlar tarafndan Ocak 1980 (Birinci Bask: Ekim 1968; kinci Bask: Nisan 1971; nc Bask: Kasm 1974; Drdnc Bask: Mart 1976; Beinci Bask: Nisan 1977; Altnc Bask: Haziran 1978; Yedinci Bask: Nisan 1979) tarihinde yaynlanmtr. Eri Yaynlar tarafndan dzenlenmitir. Ocak 2006 erisyay@kurtuluscephesi.org http://www.kurtuluscephesi.com http://www.kurtuluscephesi.net http://www.kurtuluscephesi.org
NDEKLER
13 13 13 14 15 15 16 16 17 19 19 20 21 22 22 22 23 25 25 25 26 27 27 28 28 29 30 30 30
BRNC KISIM LKEL TOPLULUK 13 BRNC BLM NSAN TOPLUMUNUN OLUU 1. NSANIN KKEN nsan ile Hayvanlar Arasnda Biyolojik Akrabalk nsann Atalar: st nsans Maymunlar 2. NSANIN OLUUMUNDA EMEN ROL nsann lk Atalarnn alma Eylemleri 3. DNCENN VE DLN EVRM Dncenin lerlemesinde Emein Rol Dil KNC BLM MADD RETM 1. MADD MALLARIN RETM VE TOPLUMSAL LERLEME Toplumun lerlemesinde Coraf Ortamn Rol Nfus Hareketlerinin lerleyii ve Toplumsal Gelime Toplumsal Yaamn Temeli Olarak Madd Mallarn retimi 2. MADD RETMN LERLEMES Toplumun retici Gleri retim likileri NC BLM NSANIN BMLENMES VE LKEL TOPLULUK REJMNN GELMES 1. TOPLUMUN OLUU SIRASINDA RETC GLER lkel nsanlar Aletlerinin Gelimesi Atein Kullanlmas Buzul Devrinde Aletlerinin Gelimesi 2. ACIL NSANIN BMLENMES Kro-Manyon (Cro-Magnon) Adam nsan Soyunun Biimlenmesi nsanln Coraf Yayl 3. LKEL TOPLULUK REJMNN OLUUMU DNEMNDE RETM LKLER lk nsan Srs
31 32 33 34 34 36 36 36 37 38 40 40 41 41 42 45 45 45 46 47 48 48 49 50 51 52 52 52 53 54 54 55 56
Doal blm Gentilice rgtlenmenin Douu Klan Topluluunda retim likileri lkel Komnizm le Komnist Toplum Arasndaki Temel Ayrm Anaerkillik DRDNC BLM LKEL TOPLULUUN EN YKSEK AAMASI 1. LKEL TOPLULUUN AILIP GENLEMES AINDA RETC GLER Yeni Avadanlklarnn Bulunuu Bitki Yetitirilmesi Hayvan Yetitirme 2. LKEL TOPLULUUN EN YKSEK AAMASINDA RETM LKLER Toplumda Ekonomik Balarn ve retim Balarnn Glenmesi Klan ve Kabilenin Ynetim Sistemi Sanatn Balamas Dinsel Betimlrmelerin Douu BENC BLM iLKEL TOPLULUUN PARALANIP DAILMASI 1. TUN VE DEMR DEVRNDE RETC GLERN LERLEY Madensel Avadanlklarn Bulunuu Topran lenmesinde Gelime Hayvanclkta lerleme 2. RETM LKLERNDE DEKLK lk Toplumsal blm kinci Toplumsal blm Deiimin Ortaya k Ataerkillik 3. LKEL TOPLULUUN RETM LKLERNDE BUNALIM Art-rnn Ortaya ks rnlerin letirilmesinde Deiiklikler Yeni retici Glerle Eski retim likileri Arasnda elikiler Ataerkil Aile zel Mlkiyetin Ortaya k Kleliin Ortaya k Toplumsal Snflarn Ortaya k KNC KISIM KLEC TOPLUM 58 BRNC BLM ASYA VE A.RKANIN KLEC TOPLUMLARI
58
59 60 60 61 61 62 62 63 63 65 66 66 67 67 68 70 70 70 71 72 73 73 74 76 76 77 78 79 80 81 83 83 86 86 87 87 87 88 88 89
1. TOPLULUA AT KLELK VE ATAERKL KLELK 2. DEVLETN ORTAYA IKII Devletin Grevleri Snflar ve Devlet Topluluklar ve Kabileler Birlikleri Asya ve Afrikann lk Kleci Devletleri Kleci Despotizm 3. KLEC TOPLUMDA RETM LKLER Kleler ve Kle Sahipleri Kleci Devlette Topluluun Rol 4. ASYA VE A.RKANIN ANTKA MPARATORLUKLARINDA RETC GLERN GELMES Meta-Para likilerinin Gelimesi Kentlerin Douu Ticar likilerin Artmas 5. SINI. SAVAIMI VE ROL 6. ESK KLEC TOPLUMLARDA DEOLOJ VE KLTR Dinin Rol Materyalizmin ve Diyalektiin elerinin Gelimesi Bilim ve Sanatlar Ekonomik ve Toplumsal Biimlenme 7. ASYA VE A.RKANIN ETL DEVLETLERNDE KLELK LKLERNDE GELMENN ZELLKLER Eski Msr Eski Hindistan Eski in Urartu, Harzem, Kuanlar Krall Minallar Krall Devletleraras likilerin Kurulmas KNC BLM AMERKANIN KLEC DEVLETLER Maya Toplumu Aztekler Devleti iba Devletleri Tiahuanako NC BLM ESK YUNANDA KLEC DZENN ZELLKLER 1. EKONOM VE TOPLUMSAL LKLER SYASAL BMLER Yunan Site-Devleti Sitelerin Kuruluu, Eski Yunanda lkel Topluluun Dalnn Sonucu Borlar Yznden Klelemenin Kaldrlmas Eski Yunanda Tiranlar Sitelerin eitli Biimleri
89 90 91 91 92 93 93 94 95 97 98 98 99 99 100 100 101 101 102 102 103 103 104 104 105 105 106 106 107 107 108 108 111 111 111 112 113 114 114 115
Sitenin Oligarik Biimi (sparta) Kleci Demokrasi (Atina) Sitenin Evriminde Br Aama Solon Reformlar Kleci Site Kesin Biimini Alyor Eski Yunan Kolonilerinin Kurulmas Yunan Sitesinin Ekonomik Temeli El Emei ile Zihinsel Emek Arasndaki Kartlk Yabanclarn Saldrsna Kar Savunma Siteler Sisteminin Bunalm Merkezileen Kleci Devletin Billurlamas Yunan-Makedonya .etihleri Siteler Sistemi le Dou Despotizmleri Rejiminin Sentezi Yunan-Makedonya-Helen Devletleri 2. DEOLOJ VE KLTR Ege Uygarl Denilen Girit-Miken Uygarl Homeros Toplumunun Kltr Yunan Mitolojisi Mitolojik Olimpos Dini M 8. Yzyldan 6. Yzyla Dein Kltrn Alp Gelimesi Doann Bilimsel Aratrlmasnn Balangc Materyalist yon Okulu .elsefede dealist Eilimler .elsefede Materyalist Ve dealist Grler Arasnda Savam Bilimin Kollara Ayrlmasnn Balangc Kltrn Alp Gelimesi Materyalizm le dealizm Arasndaki Savamn Belirginlemesi Demokritosun izgisi Materyalist .ilozoflarn Tanrtanmazl dealist Eilimlerin Gelimesi. Platonun izgisi Aristoteles Helenizmin deolojisi ve Kltr DRDNC BLM ESK ROMADA KLEC DZENN BELLBALI ZGLER 1. KLEC TOPLUMUN VE KLEC DEVLETN YAPISI Roma Toplumunun lk Aamas (mparatorluk a) Klan Aristokrasisine Kars Halkn Savam Cumhuriyetin Balangc 2. KLEC TOPLUMUN EN YKSEK AAMASI Akdenizin Romallar Tarafndan .ethi Kle Emeinin Ar Basmas
115 116 117 118 118 118 119 121 121 121 122 124 125 126
Ticaret ve Tefecilikte Hzlan Roma Toplumunda elikilerin Yeinlemesi Cumhuriyetin D ve mparatorluun Gelii 3. KLEC ROMA DEVLETNN K Byk letmelerin knn Balangc ve Kolonluun Douu Kleci Toplumun Bunalmnn Yeinlemesi Kleci retim Tarznn Kesin Olarak Dalp Paralanmas 4. DEOLOJ VE KLTR Eski Cumhuriyet Cumhuriyeti Dnem mparatorluk Hristiyanlk mparatorluun Evrimi 5. ROMA MPARATORLUUNUN D NC KISIM .EODAL TOPLUM 128
128 128 129 129 131 131 131 132 133 133 134 135 135 135 136 137 138 138 139 139 141
Kleci Dzenin Barnda .eodal elerin Gelimesi Roma mparatorluunda Devrimci Altst Olu .eodalitenin Dnemlere Bln BRNC BLM .EODAL LKLERN KURULU DNEM (YUKARI-ORTAA) 1. BATI AVRUPANIN .EODALLEMES Eski Cermenler ve Slavlar .eodalleme Sreci .rank Devletinde zel Toprak Mlkiyetinin Gelimesi Kyller ve Kleler Preces Sistemi Gedik (Bnfice) .eodal Sistemin (.ranc-Alleu) Kuruluu. Vasallk .eodal Toplumun retici Gleri .eodalitede retim likileri ve Mlkiyet Smrnn Doal Nitelii Gerekli rn ve Art-rn Toprak Mlkiyetinin Uygulama Biimi Olarak .eodal Rant .eodal Rantn Gelimesi Ekonomi-D Bask (Cebir). Kiisel, Hukuksal ve Ynetsel Bamllk Yukar-Ortaada Devlet
GR
141 142 142 143 143 143 144 145 146 146 147 148 149 150 151 151 155 155 156 156 157 157 158 158 158 159 159 160 161 162 162 163 164 165 165 166 166 167 168
Yukar-Ortaada .ranklarn Devleti .eodal Toplumun Temel Uzlamaz-Kartl Yukar-Ortaa Dneminde Kyllerin Anti-.eodal Savam Bat Avrupada .eodal likilerin Biimlenmesinin Karakteristik izgileri 2. DOU AVRUPADA .EODAL LKLERN BMLENMES Dou Slavlarnda .eodal Evrimin zellikleri Kiev Rusyas Uluslararas Arenada Kiev Devletinin Rol 3. ASYA VE A.RKA LKELERNDE .EODALTENN YAPISI Kleci Toplumun Barnda .eodalitenin Douu. in Japonyada ve Hindi-in Yarmadasnda .eodalitenin Gelimesi Hint .eodal Toplumunda lkel Klelik Kalntlar Gebelerin lkel Topluluk Dzeninin Dalmas Temeli zerinde .eodal likilerin Gelimesi Afrika Ktasnda .eodal likilerin Biimlenmesi .eodal retim Tarznn Niteleyici izgileri Burjuva Tarihilerine Gre .eodalitenin z KNC BLM .EODALTENN AILIP GELME AI 1. ZANAATILIIN VE TCARETN LERLEMES Zanaatlarda Uzmanlama Zanaat le Pazar Arasnda likilerin Kurulmas Kent ile Kr Arasnda Toplumsal blm Kasabalarn Kuruluu Kyllerin Kiisel Bamllktan Kurtulmalar talyann ve Gney .ransann Kentleri Rus Kentleri Ticar retim, Tacirler Loncann Douu Ticaretin Gelimesi ve .eodal Dzende Parann Rol .eodal Senyrlere Kar Kentlerin Savam Patrisyenlerle Zanaatlar Arasnda Savam Loncalar Kalfalar ve raklar Tefeci Sermaye Smrclere Kar Savam 2. META-PARA LKLER VE KIR RANTTA DEKLKLER Kyller Arasnda Artan Eitsizlik Topran Kk Kyller Tarafndan Kiralanmas Kentlerin ktisad Bymesi ve Yerel Pazarlarn Gelimesi Burjuva Tarihiliinde Kent Sorunu
169 R 169 170 171 171 172 173 175 176 176 177 179 181 183 184 185 186 186 187 187 188 188 190 190 190 191 193 196 197 197 198 199 199 200 201 202 202 203
3. EGEMEN .EODAL SINI.IN SYASET YEN DEVLET BMLEMerkezilemenin lerlemesi Toplum Katlarnda .eodal Monarinin Kuruluu 4. MERKEZ RUS DEVLET Rus Topraklarnn Birletirilmesi Pazar Balarnn Gelimesi Hiyerarik .eodal Monari Rus Devletinin Uluslararas Etkisi 5. ASYA VE A.RKA LKELERNDE .EODALTENN GELMES leri .eodalite anda in Hindistan Arabistanda .eodalitenin Evrimi Afrika Ktasndaki Devletler Dou Akdeniz lkelerine Asker Smrgeletirme Seferleri Birinci Hal Seferi Hal Seferlerinin Topraa likin ve ktisad Sonular 6. .EODAL TOPLUMLARIN DEOLOJS VE UYGARLII DNN VE KLSNENN ROL Katolik Kilisesi Manev Yaamda Kilisenin Tekeli Mslman Dini Budizm Anti-.eodal deolojinin lerlemesi Mezhep Sapknlklar 7. HALK YIINLARININ ANT-.EODAL SAVAIMI Anti .eodal Savamn ktisad Temeli Halk Ayaklanmalarnn Rol Halk Ynlar Savammn Ruhban Zmresine Kar Olma Nitelii Mezhep Sapknl Nitelii Tayan Halk Hareketlerinin Rol NC BLM .EODALTENN DAILIP PARALANMA AI (KAPTALST LKLERN DOUU) 1. EKONOMDE DEKLKLER retici Glerin ve Toplumsal blmnn Gelimesi Sermayenin Ortaya knn Tarihsel Koulu lkel Birikim Basit Kapitalist Elbirlii ve Manfaktr Kyllerin Zorla Mlkszletirilmesi Kamu Borlar ve Himayecilik Byk Coraf Keifler ve lk Smrge .etihleri .iyatlarda Devrim
203 204 204 205 205 206 206 207 208 210 210 210 210 211 211 212
Smrgeleri Smrme Sistemi 2. TOPLUMSAL VE SYASAL LKLERN GELMES Uluslarn Ortaya k Burjuvazinin ve Proletaryann Olumas Mutlakiyeti .eodal Monari 3. YEN DEOLOJK OLAYLAR Rnesansn Kltr Ve deolojisi Reform Almanyada Reform. 1524-1525 Byk Kyl Sava Protestanln Yaylmas 4. HOLLANDADA 16. YZYILDA BURJUVA DEVRM Devrimin Zorunluluu Yzyln Banda Hollanda Loncalarn Gerilemesi ve Kapitalizmin Gelimesi .eodal Soyluluk ve Ulusal Boyunduruk Hollanda Cumhuriyetinin Kuruluu. Hollanda Devriminin Anlam
BRNC KISIM LKEL TOPLULUK
BRNC BLM NSAN TOPLUMUNUN OLUU
1. NSANIN KKEN nsan ile Hayvanlar Arasnda Biyolojik Akrabalk
19. yzylda yaplan kazlar srasnda, bilginler, topran ok derin katlarnda, dryopitek ya da aalarda yaayan maymunlar adn verdikleri, ok gelimi maymunlarn kalntlarn buldular. Bu bulgulardan ve hayvanlar leminin uzun yzyllar sren evriminin tahlilinden sonra, byk ngiliz doa bilgini Charles Darwin ve onun yolunda yryen bilginler, hayvanlarla insanlar arasnda biyolojik bir akrabalk olduunu ve insann, bugn soyu tkenmi olan ok gelimi bir maymun trnden geldiini tantladlar. Bu sonu, insann ve acl insans (anthropodes) maymunlarn kemik ats, gelimi beyin ve kan grubu gibi anatomik, embriyolojik ve paleontolojik alandaki pek [sayfa 11] ok verilere dayanyordu. Bilimin sonra-
13
ki gelimeleri, bu materyalist teoriyi parlak bir biimde dorulad.

nsann Atalar: st nsans Maymunlar
Otuz milyon yl kadar nce, parapitek denen ok gelimi maymunlar, tropikal blgelerdeki ormanlarda yayorlard. Bu maymunlar, bir yandan bugnk ebek maymunlarn (gibbons) ve orangutanlarn dedeleri, te yandan da bir maymun tal trnn, dryopiteklerin, atalar oldular. Dryopitekler ise, insanlar ile goril ve empanze gibi ada insans maymunlarn ortak atalar oldular. Daha sonra, evrim dzeyleri bakmndan, dryopitek ile insan arasndaki bir gei evresinde yer alan bir ksm insans maymunlara ait tal kalntlar bulundu. Bu bulgular, yeryuvarlann hemen hemen her yannda saptanmtr: Avrupada, Asyada (Hindistanda, zellikle Grcistanda), Gney Afrikada. Bu maymunlardan kalan kemiklerin incelenmesi ve yaadklar doal ortamn tahlili, acl insann atalarnn byk evrim aamalarn ortaya koyma olanan salamtr. Drt-elli byk antropoidlerin, aalara trmanmalar, sk sk dikey bir durua gemeleri iin uygun bir durum yaratyordu; bylece, onlarn kollar ve elleri, tutunucu hareketlere gittike daha iyi uyarlanarak, yava yava deiiklie urad. Daha sonra, ormanlarn seyrek olduklar blgelerde, insans maymun srleri, aalardan inmek ve yerde yaamaya almak zorunda kaldlar. Alt yeleri zerinde ayakta durabilme alkanlklar, onlara, dey bir yry durumunu benimsemek ve, st yelerini, avlarn yakalamak, yiyecek toplamak ve vurmak vb. iin gerekli hareketlere ayrma olanan salad. te, kalntlar Gney Afrikada bulunan tallam maymunlar, bu dnemde yayorlard. Genel olarak, allk ve aal bozkrda bulunuyorlard. Onlarn kemik yaplar, [sayfa 12] zellikle alt yeleri zerine bastklarm, yani dikey, iki ayak zerinde yrdklerini gsteriyor. Onlarn st yelerinin (ellerin) byk zellii, zamanmzdaki insans maymunlarn oununkinden hissedilir bir ekilde byk olan ve teki parmaklarla nemli bir aklk oluturan baparmakta kendini gsterir. Bu, onlarn, ada maymunlarn yapamadklar tutunma hareketlerini yapabildiklerini tantlar. Dier nemli biyolojik zellik, bedenin dik duruuna uyarlanm olan kaf-
14
atasnn ok karakteristik yapsdr. Sonradan, bu olgu, kafatas boluunun ve beynin daha abuk gelimesini kolaylatrmtr. Bugn, insann atalarnn, Afrika, Gney Avrupa, Gney Asya ve Gney-Dou Asyaya uzanan verimli yarmay iinde yaam olduklar anlalan bu tallam maymunsulardan gelen kuaklar olduu kabul edilir. Bu blgelerde yalnz insanslarn kalntlar deil, ok eski insanlarn da (pithecanthropus, sinanthropus, vb.) kemik kalntlar bulunmaktadr. zellikle bugnk Transkafkasya blgesi de, bu alann iine giriyordu. Avustralyann verimli yarmayn dnda kalm olmas gerekir, nk Avustralya, yksek memelilerin ortaya kndan nce, byk karalarn geri kalan ksmndan ayrlm bulunuyordu. Kuzey Asya ve Avrupada insanslarn ve insanlarn tallam kemik kalntlarnn bulunmay, bu blgenin de, insanln ilk yurduna dahil olmadn tantlamaktadr. Demek ki, hayvanlar leminin ilerleyen evrimi sonucu, uzun ve aamal bir gelime yolunda, yeryzndeki yaamn btn tarihinin en nemli olay olan insann en yakn atalarnn ortaya k, 1.500.000 yl ncesine, yani nc Zamann sonuna kadar varr. Biyolojik bakmdan insan, hayvanlar lemini dzenleyen ve yneten doal ve nesnel yasalara uygun olarak olutu. [sayfa 13]
2. NSANIN OLUUMUNDA EMEN ROL nsann lk Atalarnn alma Eylemleri
nsann kkeni sorununu tam inceleyebilmek iin, yalnzca biyolojik evrim snrlar iinde kalnmamaldr. Bu biyolojik evrim, tek bana, hayvan-atadan, en eski biimiyle olsa bile, n-insansya geii belirleyen olgunun, nasl bir olgu olduunu aklamaya yeterli deildir. Hayvanlar leminin, insann ortaya kna kadarki evrimini damgalayan nitelik deiikliklerinin bulunuunu .riedrich Engelse borluyuz; Engels, insan hayvanlar leminden ayran eyin, inann kendi eliyle yapt i aletlerinin yardmyla gsterdii toplumsal alma faaliyeti olduunu saptamtr. Evriminin btn iinde kesin bir rol oynam olan insann bu zellii, birdenbire ortaya km deildir. Ayakst duruun salad elverililik ve bunun belirledii st yelerdeki gelime sayesinde, n-insanslar, kendilerini byk yrtc hayvanlara kar
15
savunmak, avlanmak, yenebilir bitkileri toplamak iin her eit nesneyi ta, kemik vb. kullanmay reniyorlard. Kazlarla elde edilen bulgular, insann en uzak atalarnn, kk hayvanlar avlamak iin her eit ar nesneleri kullandklarn, aanoz ve kaplumbaalarn baalarn tala krdklarn kefetmemize olanak salyor. Doada bulunan aletlerin sistemli olarak kullanlmas, insann atalarn, bu nesneleri kendi gereksinmelerine gre deitirmeye, ve daha sonra, i avadanlklar yapmaya ve alma faaliyetine gemeye gtrd. Bu eylem srasnda, doada bulunmu nesneleri, kendi zel gereksinmelerini karlamak amacyla deitiriyorlard. aletlerinin, en kabataslak olanlarnn bile yapm, insan, hayvanlar leminden kurtarr, nk, hibir hayvan, birazck da olsa eylemini ynlendirme yeteneine sahip deildir, hibiri, en ilkel eyleri bile yapamaz. Doada bulunan [sayfa 14] aletlerin (ta ya da rasgele ele geirilen bir sopann) ilenmeden, olduklar gibi kullanlndan, zel i avadanlklarnn yapmna gei, doann evriminde ok byk bir atlm gstermi, insans maymunlarn insan varl haline dnmnn balangc olmutur. nsann atalarnn almaya yeterli hale gelmeleri, biyolojik evrimin etkisiyle olmutur. Ama emek de, kendi ynnden, insanlarn evriminin gidiim, szkonusu biyolojik ilikiler erevesi iinde etkilemitir. Alt ve st yeler arasndaki kesin grev ayrm, ancak emek sayesinde olmutur. Eller, alma ilemlerinde uzmanlam, kvraklk, kesinlik ve bu ilemler iin gerekli olan uyumlu hareket yetisini kazanmlardr. Emek, ayn zamanda, dikey yrme alkanln pekitirmi ve insann teki organlarnn ve i organlarnn gelimesine de yardmc olmutur.
3. DNCENN VE DLN EVRM Dncenin lerlemesinde Emein Rol
Tarih-ncesi insanlar, doann kendilerine sunduu aletleri kullanrlarken, yiyeceklerin eidini de hissedilir lde gelitirdiler. Bitkisel besinlerden ve ku yumurtalarn dan baka, artk kk memelileri, kertenkeleleri, aanozlar, giderek elverili durumda avlayabildikleri byk hayvanlarn etlerini de yiyorlard. Bu dzenli etle beslenme sayesinde, n-insanslar, organizmann ve en bata
16
beynin gelimesini salayan dier maddeleri ve albmini bol miktarda alyorlard. Bu olgu da, onlarn, kemik yaplarnn ilerlemesine katkda bulunuyordu. Onlarn igdsel alma faaliyetleri, gittike daha dnlm ve bir amaca ynelmi nitelik kazanyordu. Yzyllar boyunca, insan, kendini evreleyen nesnelerin zelliklerine dikkat ediyor, i alkanlklarn biriktiriyordu; yava yava olaylar genelletirmeyi ve olaylar arasndaki [sayfa 15] i bantlar bulup karmay rendi. Artk abalarnn sonularn nceden grebiliyordu, kendini kuatan doay tanmay reniyordu. alrken ve almann ierdii doann etkin bir biimde deitirilii srasnda, tm organizma ve dnme yetenei, dzenli olarak geliiyordu. Zamanla, alma eylemlerinin ilerlemesi, yalnz ellerin almasnn yetkinlemesine ve incelmesine deil, dncenin ve ayn zamanda atalarmz bilinli ve bir amaca ynelmi bir abaya elverili klan btn yetilerin gelimesine katkda bulundu. Emek, Rus fizyoloji bilginleri Setenov ve Pavlovun beyinde geen fizyolojik grnglere dayandn tantladklar, insann ruhsal yapsnn yetkinlemesine yardm etti. Beyin maddesi ve bu madde iinde oluan fizyolojik sreler olmakszn, en kabataslak, en ilkel ruhsal faaliyetlerin bile olmas olanakl deildi.
Dil
Telffuz edilen dil {langage articul), gene alma srasnda olutu ve geliti. Dnce, insan bilinci, soyutlama yetisi ile bezenmitir; ya da baka bir deyile, insan dnce ve bilinci, evreleyen gereklii, szcklerle anlatlabilen kavramlarda yanstmak ve sentez yapmak yeteneine sahiptir. Bu soyutlama yetisi, insanlara, dncelerini ve duygularn, szcklerle anlatma olanan vermitir; te yandan, dil de, topluluun barnda, bilgilerin alveriini olanakl, klmtr. Ama bu olanak henz tek bana, dzenli konumann domas iin yeterli deildir. Onun iin, dncelerin bakasna iletilmesinin ilkin buyurucu olmas gerekir. Ve emir kipi ortaya kyor ve ortaklaa alma iinde geliiyor. alma, her zaman, toplumsal bir olgu olmutur. Tek bana bir bireyin abalar, tm topluluk yaamnn ayrlmaz [sayfa 16] bir parasn oluturmutur. Topluluk yelerinin alma iin biraraya gel-
17
mesi, bireyin dncesinde ve bilincinde, kendisini, toplulukla ayn ve bir tutmaya, topluluun gereksinmelerine boyunemeye ve kendisini yalnzca topluluun bir yesi saymaya gtryordu. Ve bu ortaklaa alma yzndendir ki, insanlar, birbirleriyle iletiimde bulunmak, konumak gereksinmesini duydular. Balangta, yalnzca alrken, u ya da bu ileme uygun den tek tek nlemler kullanlyordu. Bu lklar, yava yava insanlarn belleinde yer etti ve onlarn ne anlama geldikleri bilinlerinde yerleti. alma faaliyetlerinin gelimesi, bu lklarn birbirlerinden ayrdedilmesine yolat. te yandan, bu olgu, ses organlarnn deiiklie uramasn hzlandrd. alma srasnda, karlkl konumak ve anlamak zorunluluu karsnda, balangta az gelimi olan grtlak, telffuz edilen sesler karmaya yetenekli bir organa dnmek zere, deiiklie urad. Bylelikledir ki, uzun yzyllar sren ortak almann sonunda, derece derece, telffuz edilen dil, insanlar arasnda fikir deiiminin ve iliki kurmann en stn aleti olan dil ortaya kt. Toplumun ilerlemesinde dilin ok byk bir etkisi oluyordu; nk dil, insanlarn alma abalarnn biraraya toplanmasna ve ayn zamanda ortaklaa abann rgtlenmesinin gelitirilip yetkinlemesine yardm ediyordu. Sz sayesindedir ki, insanlar, birikmi i alkanlklarn koruyorlar, yayyorlar ve deneyimlerini yeni kuaklara iletiyorlard. Tarihinin balangcnda, insanln ok kapal kk topluluklara blnm olmas yznden, her grubun dili temelinde, bamsz bir gelime izliyor ve bir grubun dili, teki grubun dilinden ayr oluyordu. [sayfa 17]
18
KNC BLM MADD RETM
1. MADD MALLARIN RETM VE TOPLUMSAL LERLEME
alma faaliyetleri ve ilk aletlerin yapm ile insan toplumu da ortaya kmaya balad. imdi, insanlarn yaam kkl olarak deimi ve hayvanlarnkinden bambaka bir durum almt. Hayvanlarn, yaamlarn srdrmek iin, doann sunduundan baka hibir mallar yoktur. Emek, insan bu bamllktan kurtarmtr. nsan, aletleri ile daha nceleri kendisi iin eriilmez olan eyleri doadan alabilir, ya da doann kendisine sunduu mallar kendi gereksinmelerine uyarlayarak dntrebilir. Tatan ve odundan yaplma aletler, tarih-ncesi insanlara, madd mallarn tketimini nemli lde geniletmek olanan salamtr. nsanlarn, artk, en byk ve en gl hayvanlara stn [sayfa 18] gelmesiyle, daha
19
besleyici olan et bollayor ve yiyecekleri zenginleiyordu. Uygun biimde ilenmi byk hayvanlarn postlar, insana, bedenini soua ve hava deiikliklerine kar korumak olana salyordu. Avadanlklarn yardmyla, insan, kendisine barnaklar yapyordu. Madd mallarn retimi, toplumsal yaamn temeli oldu. retim artt ve insan, eylemiyle doa zerinde daha etkin bir hale geldii lde, kendi yaratt mallarla, zorunlu gereksinmelerini, gittike daha iyi bir biimde karlyordu. Ama madd retim, her zaman, temel iki eden, coraf ortam ile insan saysndan olumu doal bir ereve iinde gerekleir.
Toplumun lerlemesinde Coraf Ortamn Rol
inde bulunduu coraf ortam, insan toplumunun ilerlemesinde byk bir yer tutar. Doa, insana, yaamas ve almas iin gerekli ilk maddeleri salar; ve doa, zerinde toplumsal yaamn gelitii alandr. Coraf ortam kavram, insan kuatan doay, yani topra, iklimi, denizleri, nehirleri, hayvanlar ve bitkiler lemini, yerin engebelerini, yararl maden filizlerini vb. kapsar. Coraf ortam, sna faaliyetlerin zorunlu kouludur. Bu sna faaliyetler, insann yaamn srdrme aralarn elde ettii doa ile ilikileri dnda dnlemez. Coraf ortamn, toplumun ilerlemesi zerindeki etkisi deiebilir; eer elverili ise (ormanlarn ve akarsularn bolluu, iyi bir iklim vb.) ilerleme hzlanr, tersi durumda, ilerleme dizginlenir. Ama toplumsal gelimenin, yalnzca, tmyle coraf ortamn ya da onu oluturan eitli elerin (iklim, akarsularn bolluu ve bunun gibi etkenlerin) ilevi olduunu dnmek, yanl olur. Coraf ortamn evrimi, ok ok yavatr. Btn tarih boyunca, coraf ortam deiiklikleri, pek kk olmutur; oysa toplum, ilkel topluluktan balayarak SSCBnde komnizmin ve teki sosyalist lkelerde [sayfa 19] sosyalizmin kuruluuna kadar, ok byk ilerlemeleri gerekletirmitir. Birbirine benzer coraf koullar iinde bulunan komu lkelerin, baka baka toplumsal gelime dzeylerinde bulunmalar ender deildir. Toplum yeni belirmekteyken, insan, doa gleri karsnda hemen hemen gszken, coraf ortamn etkisi daha belirgindi. Ama retici glerin gelimesi lsnde, insan, doay, kendi gereksinmelerine boyunemeye gittike daha ok zorluyor
20
ve coraf ortamn toplumsal evrim zerindeki etkisi azalyordu. retim, coraf ortam kavramn, ona yeni eler katarak ve baka eleri dtalayarak deitirir. lkel toplulukta, rnein evrenin hayvan ve bitki lemi, insan iin, madd mallar elde etmenin tek kayna idi ve bu bakmdan ok byk nemi vard. Hayvan ve bitki yetitirmenin gelimesi ile, insan, kendi kullanm iin, coraf kaynaklardan ok, kendi zen ve almasna dayanan bir hayvanlar topluluu ve bir bitkiler topluluu yaratmay rendi. retimdeki ilerlemeler, iklimin, yerin engebelerinin, su kaynaklarnn bolluunun ve baka coraf etkenlerin, toplumsal ilerlemenin gidii zerindeki roln hissedilir lde azaltt. Bugn iin, alma ve doann biim deitirmesi, btn koullar altnda ve her iklimde olanakldr. Teknik uygulamalar, doann karmza kard engellerin rahata stesinden gelmektedir. Gereksinmelerini karlamak iin, insanlk, maden zenginliklerini ve enerji kaynaklarn ileterek, coraf ortamn kaynaklarndan fazlasyla yararlanmaktadr. Ama bu, ancak retimdeki ilerleme sayesinde olanakl olmutur.
Nfus Hareketlerinin lerleyii ve Toplumsal Gelime
Toplumun varl ve madd mallarn retimi, insann sayca dzenli remesinden ayr dnlemez. Bu adan, [sayfa 20] nfus, nfusun oalmas, hzla art, younluu, toplumu madd yaamnn doal bir koulunu oluturur ve toplumu ilerlemesi zerinde kesin bir etki yapar. rnein, nfus younluu az olan blgelerde, ekonomik ilikiler kurulmasndaki glkler bakmndan toplumsal ilerleme duraksar, ayn ekilde, i deneyiminin ve alkanlklarnn yaylmamas yznden bu blgelerde retimin gelimesi yavalar. Ensonu, yalnzca zayf bir nfus younluu, doaya kar savam verecek insan az olduu iin, toplum ilerlemesini dizginleyebilir. ou kez, kol gcnn azl sonucudur ki, bir sulama sistemi kurulamam ya da akarsularn gc, madd mallarn retiminde kullanlamamtr. Ama bu son sylediklerimizden, hibir zaman, nfus younluunun, toplumsal ilerlemenin belirleyici etkeni olduu sonucu kmaz. Nfus younluu nispeten daha az olan baz lkeler, ekonomik ve toplumsal gelimelerde, nfus younluu daha
21
fazla olan lkeleri gemilerdir. rnein, SSCBnde, nfus younluu, baz Bat Avrupa lkelerinden ok daha azdr. Nfus younluu ve nfus hareketlerindeki hzlan eleri, toplumun evrim dnemlerinin deiikliklerine gre deien etkenlerdir. nsan toplumunun afanda, ilkel toplulukta; insann doa gleri karsnda gsz olduu ve retimin, genellikle abalarn basit elbirliine dayand, i deneyimi ve alkanlklarnn henz nemsiz olduu ve bu deneyim ve alkanlklarn artp eksilmelerinin, retimin hzlanmasnda byk bir rol oynad zamanlarda, nfus younluu, nispeten daha nemli bir etkendi. Ama sonraki dnemlerde, toplumsal ilerleme bakmndan, deerini yava yava yitirdi. Nfus younluu, ancak u ya da bu madd retim temposu iin elverili koullar hazrlayabilir. Buna karlk, toplumsal ilerlemedeki ve madd mallar retimindeki hzlan, nfus durumunu nemli bir ekilde etkiler. [sayfa 21]
Toplumsal Yaamn Temeli Olarak Madd Mallarn retimi
Toplumun yaam dzeyi ve evrimi, madd mallarn retimiyle belirlenir. Bu retim, hibir zaman duraklayc deildir; durmadan geniler, geliir ve yetkinleir. nsanlarn, yaamlarn srdrmek iin, durmakszn her zaman artan bir miktarda, madd mallar retmeleri gerekir. retimin ilerlemesi, zorlaycdr, toplumsal yaamn bir yasasdr; bu ilerleme nesnel bir etmendir ve insanlarn isteine ya da iradesine bal deildir. Onun kkeninde yatan ey, her ey den nce, durmadan artan gereksinmeler ve insanln nfusunun srekli artdr. nsanlk bir kez hayvanlar leminden kurtulduktan sonra, nitelik ve nicelik bakmndan kendi gelime seyrini izler, bu durum da, karlkl olarak, madd mallarn miktarnn daima artmasn zorunlu klar.
2. MADD RETMN LERLEMES Toplumun retici Gleri
Madd mallar retmek iin, emek nesnelerine, yani insann deitirdii maddelere, sonra emek aralarna ya da, bir baka
22
deyile, i aletlerine sahip olmak gerekir. alet ve nesneleri, retim aralarn olutururlar. Ama i alet ve nesneleri kendiliklerinden, insanla, madd mallar salamazlar. retimi etkin biimde oluturan eler, emek-gc, yani insann sahip olduu alma yetisi, insann alma bilgi ve grgleri, fizik ve manev gleridir ki, insan, bunlar sayesinde madd mallar retebilir. retim aralarm yaratan ve kullanp ileten, emek-gcdr. u halde, toplumun retici gleri, toplum tarafndan yaratlan retim aralar (en bata i aletleri) ile bu aletleri kullanan ve bylece madd mallar reten insanlarn [sayfa 22] tmnden baka bir ey deildir. alan ynlar, kesin ve en nemli retici gtr. Onlar olmasayd, retim aralar, l bir ey olmaktan ileri gidemezdi. alma boyunca, alet ve avadanlklar, durmadan yetkinleirler, ve bu yetkinleme, insann doaya olan bamlln azaltr ve doa zerindeki gcn ve egemenliini glendirir. Alet ve avadanlklarn durmadan gelimesi toplumsal evrimin bata gelen etkenidir. aletlerinin dzeyi, insann doa glerine gem vuruunun, doa glerini denetim altna alnn derecesini belirler. Madd mallarn retiminin ilerleyii, retici glerdeki deiiklikle, her eyden nce, avadanlklarn yetkinlemesi ile balar. nsanln eitli ekonomik alarn tanmlamak iin, u soruyu sormak gerekir: madd mallar, nasl ve hangi avadanlklarla retilmekteydi? u halde, insan toplumunun iktisad tarihinin geliimini iyi anlamak iin, her eyden nce, belirleyici kesin etkeni, madd mallarn retim dzeyini, i aletlerinin evrim durumunu gznnde bulundurmak gerekir.
retim likileri
Madd retimin oluturduu byk eylemler birliinin tm, tek tek bireyler tarafndan harekete geirilemez. nsan, benzerlerinin yardm ve katlmas olmadan, yaamak iin, kendisine gerekli olan eylerin hepsini, hibir zaman, tek bana retemezdi. Tek bana doa glerine kafa tutamayacak, bu eit olmayan savamda, eriyip gitmesi kanlmaz olacakt. nsanlar, ancak hep birlikte, ortaklk halinde, bir toplum halinde birleerek, nceki
23
kuaklardan miras kalan deneyim ve teknik bilgilerden yararlanarak, madd mallar retebilirler. Demek ki, sonu olarak, alma, ancak toplumsal olabilir. Toplumun tarihsel ve iktisad evrimini iyi anlamak iin, retici glerin gelimesini incelemek yeterli deildir. Madd [sayfa 23] mallarn retimi srasnda ya da almalarnn rnlerini birbirleriyle deitirmeleri srasnda, insanlarn, kendi aralarnda kurduklar balar ve ilikileri de iyi bilmek gerekir. retimde, toplumsal ilikiler, madd retimin zorunlu bir esi olan ve retim ilikileri denilen eyi olutururlar. Emek rnlerinin toplumun yeleri arasnda letirilmesi sistemini belirleyen, bu retim ilikileridir. Bu letirme, retim ile tketim arasndaki banty oluturur ve son tahlilde, retim aralar mlkiyetinin ayrdedici zelliine baldr. retim ilikileri, insanlarn iradesine bal deildir, nk insanlar, kendi retici glerini semekte zgr deildirler. Her kuaa, kendinden nceki kuaklardan belirli bir retici gler dzeyi miras kalr ve bu kuak, retici glerin evrimi bu son retim tarzm da eskitip yokedinceye dein kendisine miras kalan ve belirli retici gler dzeyine uygun den bir retim biiminin yasalarna boyuneer. retici glerle buna uygun den retim ilikilerinin tm, tarihsel bakmdan belirli bir retim tarz olutururlar, ki bu da, toplumsal yaamn madd temelini oluturur. Madd mallarn retim tarz, toplumsal ilerlemenin belirleyici kesin etkenidir ve evriminin her dneminde toplumu niteler. nsan yaamnn madd temeli, retim tarz olduuna gre, toplum tarihi de, retim biimlerinin gelimesi ve dzenli olarak birbirlerini izleyii tarihi olarak ele alnmaldr. Byle ele alnnca, toplum yaamnn her dnemi, o retim tarzna uygun den retim tarz yasalar incelenmeksizin anlalamaz.
24
NC BLM NSANIN BMLENMES VE LKEL TOPLULUK REJMNN GELMES
1. TOPLUMUN OLUU SIRASINDA RETC GLER
nsanln ileriye doru evrimi, retici glerin, en bata da i aletlerinin yetkinlemesinin sonucu oldu. Tarih-ncesi ok eski insanlara ait tal kemikler ve i avadanlklar, inde, Hintte, Seylanda, Birmanyada, Cezayirde, Kenyada, Ugandada, Tanganikada, Gney Afrikann baka blgelerinde ve Avrupada bulunmutur. SSCB topraklarnda, Ermenistanda, Krmda, Kafkas kylarnda, Dinyester havzasnda ve Orta Asyada, ok eski insanslarn kalntlar ve onlarn eylemlerinin izleri bulunmutur.
lkel nsanlar
lk insanlar, acl torunlarndan ok farkl idiler. Alnlar bask ve geriye doru yatkt. Ka kemerleri, belirginlemiti ve gzler
25
zerinde siper grevi gryordu. ene kemikleri ise, ne doru ok fazla kntlyd. Srtlar kambur gibi kemerli olarak ve dizlerini biraz bkerek yryorlard. Ama insanln bu en eski temsilcileri, hayvanlar alemindeki atalarndan da olduka deiiktiler. Dikey bir durular vard ve yzyllar boyunca bymekte olan beyinlerinin hacmi, gittike, bugnk insan beyninin hacmine yaklayordu. lkel insanlar, doa gleri karsnda, hemen hemen tamamyla gszdler ve onlarn yaay, hayvanlarnkinden pek az farklyd. Ama onlarn kullandklar gereler yetkinletike ve retici gler gelitike, doal afetler zerinde, ilk kk baarlarn kazanr duruma geliyorlard.
Aletlerinin Gelimesi
sadan aayukar 700.000 yl nce, insan, ilk i avadanlklarn yapmak zere talar ilemeye balad. Daha sonra, ilkel insan, akl talarn blmeyi ve krmay rendi ve bylece keskin kenarl kaba avadanlklar elde etti. Odundan aletler de yapyordu: ucu sivriltilmi sopalar, beller vb.. Zamanla, insan, avadanlklarn, kendi gereksinmelerine gittike daha iyi uyarlyordu. Tarih-ncesi insanlar, sonunda, talarn her iki yann yontmay rendiler, bylece yontmak, bimek, kesmek, vurmak ve giderek topra kazmak iin kullandklar eitli iler gren byk avadanlklar elde ettiler. Bu avadanlklar, gelimeleri ile pitekantropusa yaklamakta olan insanslar tarafndan yaplmakta idi ve daha o zaman, byk lde uygulanyordu. Madd mallarn ve insanlarn tm yaam evriminin bundan sonraki aamas, 500.000 il 300.000 yl nce, her yan yontulmu, oval biimde, keskin ve sivri, szgelimi vurmak, malzemeyi kesmek ya da topra kazmak iin vb. zel olarak uyarlanm avadanlklar ortaya kt zaman balad. nsan, yaamn srdrmek iin, gerekletirmek zorunda [sayfa 26] olduu eitli ilemlere uygun aletler yapyordu. Btn bu eitli ileri grecek kazalar; sistreler, sivri ular gibi aletler dizisini elde etmek iin, talar ok byk bir ustalkla yontmasn bilmek gerekiyordu. Bu da gsteriyor ki, retim srasnda, insann dzgn hareketler yapabilme yetenei, nemli bir ekilde gelimiti. Yeni i aletlerinin ortaya k, insanln btn yaamn
26
deitirdi. Bu aletler sayesinde avc ok daha byk bir baar elde etmek olanana sahipti ve koca yabanl hayvanlar, filleri, gergedanlar, hrgl yaban kzlerini, rengeyiklerini ve atlar vurabiliyordu. nsan, ayn toprak alanndan artk ok daha byk bir rn elde edebiliyordu; bu ise, onun, ayn yerde daha uzun zaman kalmasna olanak salyordu. Av iin en uygun olan yerlerin (hayvanlarn suya indikleri yerler, orman kenarlar, hayvanlarn otlad yerler) yaknnda, insanlar, geici olarak konaklar kuruyorlar, bu konak yerlerine yakn maaralarda ya da saak halindeki kayalarn altnda barnyorlard.
Atein Kullanlmas
Bu ada insan, artk hem snmak, hem yrtc hayvanlardan korunmak, hem bitkisel ve hayvansal besinlerini piirmek, hem de yeni avadanlklarn yapmak iin atei kullanmasn biliyordu. Ateten, zellikle talar ilemek ve alevde ucu sertletirilen kazklar yapmak iin yararlanyordu. Daha sert iklimlerde, insanln, ilerleyiini srdrebil inesi iin, yapay olarak ate elde etmenin yeni yntemlerini bulmak, gelitirmek gerekiyordu. nsan, pratik almalar srasnda, birbirine arplan talarn kvlcmlar satna ve birbirine srtlen aalarn sndna dikkat etti. nsan, ate elde etmek iin, bu fiziksel olaylardan yararlanarak, doann kr gleri zerinde ilk zaferini kazand; yaam savamnda, daha nce kendisi iin afet olan [sayfa 27] doal glerden yararlanmaya alt. Piirilmi ya da atete kzartlm besinler, daha besleyiciydi ve daha kolay sindiriliyordu; bu, ayn zamanda, ilkel insanln besin kaynaklarn zenginletirmesine olanak salyordu. Emek ile birlikte bu olgu, insann biyolojik evrimini hzlandrmaya yardm ediyordu.
Buzul Devrinde Aletlerinin Gelimesi
Yzbin yl nce, insanlarn yaamnda, yeni bir dnem ald. Kuzey yarkresinde, iklim, birdenbire soudu. Buzullar, lman blgelere doru kaymaya balad ve Avrupann byk bir blm
27
tmyle buzullarla kapland. Bu dnemde, scak lkelerde, bitmez tkenmez yamurlar balad. Bugnk Sahrann bulunduu topraklar, gller, rmaklar, yksek otlarla kaplyd ya da bunlarn yerini sk tropikal ormanlar alyordu. Scak iklimlerin bitkileri ve hayvanlar, ya lyor ya da tropiklere doru g ediyordu. Baz trler kayboluyor, yeni hayvan trleri, mamutlar, rengeyikleri, beyaz tilkiler ve benzerleri grnmeye balyordu. Ama, alma yetisi sayesinde, insanlk, snp gitmedi, hatta gelimesini srdrd. Bu dnem insanlarnn (nanderthaliens) kalntlar, Avrupada (Almanya, spanya, Belika, Yugoslavya, .ransa, talya), Asyada (Pakistan, Irak, Java vb.). Gney Afrikada bulunmutur. Sovyet topraklarnda ise, Krmda ve Orta Asyada kefedilmilerdir. Toplumsal ilerleme, retici glerin srekli ykseliinden geliyordu. Avadanlklar, gittike daha iyi farkllayor ve zelleiyordu. Aletler, genel olarak tatand, ama retim teknii byk ilerleme gsteriyordu. Kesici kenarlar daha keskinletirmek iin son bir zel ilemden geiriliyordu. Kamalarn, ta ok ularnn, derilerin ilenmesinde kullanlan kazalarn vb. ortaya kt grlyor. Ve i aletlerinin yetkinlemesi ile retim deneyim ve yntemi de ilerliyordu. [sayfa 28] Avadanlklarn ilerlemesi, insanlarn balca faaliyeti haline gelen avlanmann yaygnlamasna yardm etti. Srek avlar dzenlenerek, hayvanlar bataklklara srlerek ve buna benzer ekillerde, byk topluluklar halinde ortaklaa avlanmaya baland. nsanlar, sk sk, av bol olan yerlerde uzun molalar veriyorlard. Bu molalarda, maaralar, inler gibi doann sunduu snaklarla yetinilmiyor, kt havalardan korunmak iin duvarlar ve saaklar yaplmaya balanyordu.
2. ACIL NSANIN BMLENMES Kro-Manyon (Cro-Magnon) Adam
Toplumun retici glerinin ilerlemesi ve insan trnn evrimi, M 14. yzyl ile 9. yzyl arasnda, genel olarak kro-manyon soyu denen bir insan soyu ortaya kard. Kro-manyon adamlar, bugnk insandan hemen hemen farkszd. Bu soy, kendisini ortaklaa almaya adayan pek ok insan
28
kuann uzun evrimi sonucunda olutu. Yava yava ortaklaa retime, dnceye ve telffuz edilen dile iyice uyarlanm bir organizma billurlat. Artk insanln evrimi, yalnzca insan toplumuna zg yasalar izlemeye balad. Kro-manyon adamlar, Bat Avrupann ve Dou Avrupann (zellikleri Rusya ovasnn), Gney Avrupann, Kuzey Afrikann, n Asyann ve Orta Asyann, Kafkasya, Hindistan, Ekvatoral ve Gney Afrikann, Dou, Kuzey-Dou ve Gney-Dou Asyann, Sibiryann, Kuzey inin sakinleri idiler. Neandertalien adamlarnnki ile karlatrlacak olursa, kro-manyon adamlarnn i aletleri, daha yetkinlemiti. Onlarn zanaat, eitli iler iin zel olarak yaplm kemikten ve tatan geni bir avadanlklar dizisini kapsyordu: odunu, kemii, boynuzu, en gerekli avadanlklar [sayfa 29] biimine sokmak zere olduka kolaylkla yontmaya olanak salayan her eit malalar ve lamlar. Bu dneme doru, ayn ekilde, kemik ulu karglar, zpknlar ve gene karglarn ve mzraklarn hareket hzn artrmaya yarayan ilk frlatma aygtlar grnmeye balad. retici glerin dzeyi, insanlara, imdi daha uzun sre yer deitirmemek olanan salyordu; onun iin, geni klan evlerinden oluan sabit kyler (aglomeralar) kurmaya baladlar.
nsan Soyunun Biimlenmesi
acl tipin olutuu ada, rklar, yani birbirlerinden derinin rengi, burnun ve dudaklarn biimi, kllanma sistemi gibi d zelliklerle ayrlan geni insan gruplar da ortaya kt. .arkl coraf ortamlarn ve insan topluluklarnn birbirlerinden yaltlm olmalarnn etkisi altnda ortaya kan bu nitelikler, ancak bugnn acl somatik tipi temel izgileriyle billurlat zaman aklanabilmilerdir. Bu nitelikler, hibir ekilde, bireylerin i yapsnda, hele onlarn zihinsel yetilerinde, toplumsal kurulularnda ve kltr dzeylerinde yansmyordu, Irklarn kkeninde, btn insanlarn ayn ortak atadan gelmedikleri olgusunun bulunduunu ve buradan hareket ederek, onlarn, soyluluk, deer ve hak bakmndan eit olmadn, yani aa rklar ve stn rklar bulunduunu ne sren burjuva yazarlarn rk teorilerinin hibir bilimsel ve tarihsel dayana yoktur. Bu teoriler, yalnzca smrgeci fetihleri ve smry hakl gstermek, Asya,
29
Afrika ve Latin Amerika halklarnn ulusal kurtulular uruna ve smrgecilerin nfuzuna kar savamna engel olmak amacyla uydurulmu ve yaylmtr.
nsanln Coraf Yayl
30]
retici glerin gelimesi, insanln oalmasna yardm [sayfa ediyordu. Bunun sonucu olarak, avlanmaya, balkla, bitkilerin toplanmasna uygun olan lkelerde nfus, ar derecede younlat. Ama, uzun zaman ayn yerde kalan insanlar, artk kendilerini ve ailelerim beslemeyi baaramyorlard. Bu yzden yeni topraklar aramak ve oralarda yerlemek zorunda kalyorlard. Baka bir deyile, insan gruplarnn, baka yerde topluluklar kurmak zere kendi eski topraklarn terkettikleri her zaman grlmekteydi. te yandan bu olgu, yeni topraklarn deerlendirilmesine yardm ediyordu. G etmi olanlarn ilgileri, artk ilk gruplarn ilgileri ile ayn olmad iin, eitli yaam tarzlar ve diller biimleniyordu: Gler, insan gruplamalar arasndaki deneyim ve teknik alveriini hzlandryor, bu bakmdan, retici glerin ilerlemesi zerinde uygun bir etki yapyordu. Kro-manyon adamlar, hemen hemen btn Avrupa, Asya ve Afrikaya yaylmlard. Daha sonra (12.000 ya da 15.000 yl nce), o zamanlar imdikinden ok daha dar, ve yln byk bir ksmnda buzullarla kapl olan Bering Boaz yolu ile Asyadan Amerika ktasna gemeye baladlar. Gene ayn tarihlerde, insanlar, Sonde Adalar ve Malezya Takmadalar yoluyla Gney-Dou Asyadan gelerek Avustralyaya yerlemeye baladlar. Bylece, insan topluluklarnn en nemli kesimiyle ilikileri kesik olan Amerika Hintlileri ve Avustralyallar, ok zel koullar iinde kaldlar; artk insanln geri kalan ksmnn ortak deneyiminden yararlanamyorlard. Ama bu yaltlm durum ve evrenin etin doa koullarna karn, Amerika ve Avustralya sakinlerinin evrimi de aayukar, baka yerlerdekiler ile ayn yolu izledi.
3. LKEL TOPLULUK REJMNN OLUUMU DNEMNDE RETM LKLER lk nsan Srs
30
Neandertal-ncesi dnemde, insanlar, gebe kalabal [sayya da srler halinde, birarada bulunuyorlard. retici glerin ok dk olan gelime dzeyi yznden, byle bir yaam tarzn kabul etmek zorundaydlar. O zaman insan, geimini, pek ilkel olan silahlar ile, ancak kalabalk topluluklar oluturduu srece salayabilirdi. Bitkileri toplarken bile, insanlar, yabanl hayvanlarn saldrlarna kar koyabilmek iin, toplu halde bulunmak zorundaydlar. nsanlar, etkin avlanmaya getikleri zaman, kadn-erkek btn yeler, abalarn birletirdikleri takdirde, baar elde ediyor ve geim aralarn salyorlard. alma, ortak yaam tarznn gelimesi zerinde, durmadan artan bir etki oluturuyordu. Btn retim faaliyetleri, insanlarn nispeten kalabalk gruplar halinde toplanmasn gerektiriyordu. Ancak ortak yaam, retimin ilerlemesinin temeli olan birikmi i deneyim ve alkanlklarnn korunmasn ve sonra gelecek kuaklara aktarlmasn olanakl klyordu.
fa 31]
Doal blm
retici glerin ve her eyden nce yeni silahlarn (mzrak, karg, vb.) gelimesi, zaten topluluun yeleri arasnda bir grev blmn dourmutu. Artk aralarndan bir blm, herkesin gereksinmesi olan u ya da bu zahireyi salayabilirdi ve tekiler, baka ilerle uraabilirlerdi. Cinsiyetler arasndaki iblm de byle oldu. Daha gl ve dayankl olan, analk ve gelecek kuaklarn bakm gibi grevleri bulunmayan erkekler, kendilerini, tmyle ava vermeye, bylece et ve deri gereksinmesini karlamaya baladlar; oysa kadnlar, yallar ve ocuklar, dorudan doruya doadan salanan besinlerin (yenen kkler, meyveler, yaban zmleri, yumuakalar vb.) toplanmas, balk avlama, aile ocann bakm (atein sndrlmemesi, evlerde dzenin salanmas) iine ayrldlar. Uzun yaam deneyimi olan yallar, i avadanlklarnn yapm ile de urayorlard. Onlar, bir bakma, kuaklarn deneyimlerinin, [sayfa 32] ortaklaa alma alkanlklarnn tayclar idiler. retimde en bilgili olduklar iin, bu ilkel insan topluluklarnn teki yeleri yannda, belli bir saygnlk salyordu, ve avlanmada ve ortak olarak yaplan teki ilerde de ef rol oynuyorlard. Topluluun btn ilerinde, yava yava karar verecek duruma geldiler. Cinsiyet ve ya ilkelerine gre, ilk doal iblm byle oldu.
31
Bylece, toplumun retici glerinin evriminde byk bir atlm gereklemi oldu. Erkeklerin avda, kadnlarn besin toplama ve evin bakmnda uzmanlamas, emek retkenliini artrd; nk bu uzmanlama, deneyimin birikimine, retim aralarnn zellemesine yardm ediyordu. retimde abalarn basit birlii, en ilkel biimde elbirlii, bireyin tek bana ulaamayaca sonular salyordu. imdi artk, abalarn basit elbirlii, yerini, yava yava topluluun yelerinin eitli faaliyetlerde uzmanlamasna dayanan bir eit daha gelimi bir ortaklamaya brakyordu. Baka bir deyile, almada elbirlii domutu.
Gentilice rgtlenmenin Douu
retici glerin evrimi, insanln toplumsal yapsnda deiikliklere neden oldu. ilkel gebe kalabal, retimde daha salam bir birlik ve ortaklk biimine, yani yeleri, ortak almayla, cinsiyete dayanan doal iblmyle ve ortakln barndaki ortak grevlerle birbirine kenetlenmi gense yerini brakyordu. Evlilik kurumunda deiiklikler bagsterdi, akrabalk ilikileri, gentesin billurlamasnda byk rol oynad. Say bakmndan, ilkel topluluk, tarih-ncesi gebe kalabalndan daha zayft, nk artk retici glerin ilerlemesi, retim iin pek ok kiinin ayn zamanda ve deimez bir ekilde birarada bulunmalarm zorunlu klmyordu. Ama, baz iler (zellikle srek av), zaman zaman gentesin geici [sayfa 33] olarak daha kalabalk topluluklar halinde ya da kabileler (tribu, airet) halinde birlemesini gerektiriyordu. Bu ekilde beliren kabile topluluu da, karlkl olarak dil ortakln ve bir lde, yaay biimi ortakln belirliyordu. ilkel gebe topluluunun ayrdedici zellii olan ve hayvanlar leminden miras kalan dzensiz cinsel ilikilerin yerini, d-evlenme (exogamie), yani ayn klan yeleri arasnda evlenmenin yasaklanmas ald. te yandan d-evlenme, klanlar aras balar glendirdi, nk i-evlenme (endogamie), ancak kabilenin oluturduu topluluk iinde evlenmeyi olanakl klabiliyordu. Tamamyla nesnel olarak ve insanlarn bilincinden bamsz olarak akrabalar arasnda evlenmenin yasaklanmas, gerekli bir hale geldi. Grup halinde evlenme hl devam ediyordu, ama derece
32
derece, yalnz ana-baba ile ocuklar arasnda deil, kz ve erkek kardeler arasnda da evlenmenin kaldrld grld. Bylece, ortak alma, retici glerin ve retim likilerinin ilerlemesi, insan toplumunu, giderek sr ya da gebe kalabalk halindeki ilk dzenlerini brakarak, retimin gereklerine daha uygun olan biime, aile dzenine gemeye zorladlar.
Klan Topluluunda retim likileri
Genste olduu gibi, ilkel gebe kalabalnda, retim ilikileri, esas olarak, mevcut retici gler dzeyine uygun dyordu. ok kabataslak olan aletler ve retici glerin pek az geliebilmi olmas, topluluun btn yelerinin, madd mallarn retimine katlmalarn gerektiriyordu. retim ilikileri, karlkl yararlanma iin hep birlikte alan gensler arasnda mevcut olan retim ilikileriydi. Toplumun btn yeleri, madd mallarn retimine katlyordu [sayfa 34] ve her ye, kendi yeteneine gre hizmet gryordu. Her topluluk grubu, kendi belirli topranda oturuyordu. Toprak ve topran zenginlikleri, balca emek aracn oluturuyordu ve toprak, ortak olarak iletiliyordu, yani btn toplulua ait bulunuyordu. Tarih-ncesi insanlarn tannan tek eylemleri (bitkileri toplama ve avlanma), yalnzca bir tek toprak mlkiyeti biimine yer veriyordu: ortaklaa mlkiyet. te yandan, retim aralarnn toplumsal mlkiyeti, retici glerin ok dk dzeyde oluunun, toplumun btn abalarnn srekli olarak, toplumun varl iin vazgeilmez olan madd mallarn retimi zerinde younlamasn gerektirmesinden ileri geliyordu. Tarih-ncesi insanlar, glerini, ortak duygularndan ve toplu halde almalarndan alyorlard. retim aralarnn toplumsal mlkiyeti ite, ilkel topluluktaki retim ilikilerinin dayand temel budur. retici gler dzeyinin dkl, almann toplumsal nitelii, gene bunlar gibi retim aralarnn ortaklaa mlkiyeti, karlk olarak, madd mallarn leilmesinde eitlii gerektiriyordu. Toplum yelerinin ortaklaa almalar ile elde edilen btn rn, yeler arasnda eit olarak leiliyordu. Bu dzene kar herhangi aykr bir
33
davran, toplumun birok yelerinin lm demek olacakt; nk elde edilen rnler, ancak hayat gereksinmeleri karlamaya yetiyordu. Topluluun yelerinin hepsi, retime eit bir unvanla katlyordu ve hepsi, gerek aletlerin, gerek emek rnlerinin ortaklaa sahibi idiler. Bu durum, ilkel toplulukta, yeler arasnda, koullar ve servet bakmndan herhangi bir eitsizlik olmayn ve toplumun toplumsal gruplara blnmemi oluunu salyordu. lkel topluluk, snfsz ve insann insan tarafndan smrsnn bulunmad bir toplumdu. [sayfa 35]
lkel Komnizm le Komnist Toplum Arasndaki Temel Ayrm
Bazan, ilkel topluluk, karlkl olarak, ilkel komnist toplum ve bu toplumun barnda yrrlkte olan retim ilikileri ise, ilkel komnizm olarak adlandrlr. Ama bu adlandrma, ilkel toplulua, ancak insann insan tarafndan smrlmesini, snflara blnmeyi, zel mlkiyeti ve bir eitsizlii tanmad lde uygun der. O zaman, insanlar kadar retici glerin gelime dzeyinin de ok ilkel oluu ve insann emek retkenliinin ok dk oluu, bu ilkel komnizmi zorunlu klyordu. nsanlar, doa gleri karsnda gszd ve hemen hemen yazglar, tmyle bu doa glerine balyd. Elde edilen madd mallar, ancak (o da her zaman deil!) toplumun yaamn srdrebilmesini ve yelerinin soyunu srdrmesini salamaya yetiyordu. Bu bakmdan komnist toplum, bu ilkel toplulua taban tabana karttr. Komnizm, snflarn bulunmad, retim aralarnn ortak mlkiyetine dayanan, snfsz ve herkesten yeteneine gre, herkese gereksinmesi kadar ilkesinin gerekleecei bir toplum dzenidir.
Anaerkillik
retici glerin gelimesi, cinsiyete gre iblmn dourmutu. Yeni retim aletlerinin yapl ile artk topluluun yaamn srdrmek iin yapt btn ortak giriimlere: avlanmaya, bitkilerin toplanmasna, en gerekli eyalarn yapmna, btn yelerin katlmasn zorunlu klmyordu. imdi artk, klann bir bl-
34
m, belirli rnleri herkese yetecek lde salayabiliyor, toplumsal bakmdan yararl faaliyetleri gsterebilmeleri amacyla, teki bir blm, serbest brakabiliyordu. Bylece, retici glerdeki ilerleme, bir lde retkenlii artrmt ki, toplum, daha imdiden, kendisine gerekli olan madd mallarn salanmas [sayfa 36] iin almalarn blebiliyordu. Kadnlar, giysiler, ev ilerinde kullanlan avadanlklar yaparken, yenilebilir bitkileri devirir ve yetitirirken, ekip-bier, yiyecekleri hazrlar ve benzeri ileri grrken, erkekler yalnz avla urayorlard. Kadnlarn ev ileriyle ilgili faaliyetleri bir dereceye dek gvenlik ve dzenli bir geim kayna sunuyordu; oysa erkekler tarafndan yrtlen avlanma ileri her zaman raslantya bal kalyor ve dzenli bir beslenmeyi gven altna alamyordu. Bu, kadnn, ekonomik yaamda daha etkin bir rol oynamasn ve klann ynetimini zerine almasn dourdu. Bu dzenin kurulmasnda nemli pay olan bir baka etken de, kadnn barnakta ya da bunun yaknlarnda alyor olmasyd. Bylece kadn, ortak barnan sahibesi grevini srekli olarak yerine getiriyordu. Yrrlkte olan ve yalnz ocuun anasnn kesinlikle bilinmesine olanak salayan grup evlenmesi, anakadnn topluluk iindeki roln artryordu. Kadn, klann atas saylyordu; kadn, ortak barnan efendisi, hepsi birbirine anadan akraba olan btn klan yelerinin, evresinde dolandklar ekim merkezi idi. Her ey, anakadnn toplumsal roln artrd ve onun saygnln ykseltti. Anakadn, toplulukta, artk ynetici rol oynuyordu. Bunun iindir ki, bu toplumsal rgtlenme biimi, anaerkil gens ve bunun karl olan dzen de anaerkil dzen adn ald. [sayfa 37]
35
DRDNC BLM LKEL TOPLULUUN EN YKSEK AAMASI
1. LKEL TOPLULUUN AILIP GENLEMES AINDA RETC GLER Yeni Avadanlklarnn Bulunuu
M 14-13. binyllar, retici glerde bir ilerleme atlmnn damgalarn tar. Tatan avadanlklar yetkinleti. nsanlar, saldrmalar, baltalar, mzrak ular, nispeten hafif ve kullanl oklar yapmak zere ta delmeyi ve cilalamay rendiler. Avadanlk ve aletlerin retiminde, eitli maddeleri, birbiriyle birlikte kullanmaya, zellikle aatan ve kemikten alet saplarna, akmak tandan yaplma keskin ve dayankl ba ve azlar (lamlar) takmaya balyorlar. Bu ekilde, tatan sava baltalar, baklar, kamalar, sivriltilmi keskin ta ulu ve hafif aa sapl mzrak ve oklar gibi eitli silahlara sahip oluyorlar. O an en byk buluu, ok ile yay oldu. Tarih-ncesi insanlarn elinde [sayfa 38] ok ve yay, gl ve uzun
36
menzilli bir silah oluturuyordu. Artk insan, avn ya da dmann onlardan uzak bir mesafede durarak vurabiliyor, eer ilk at hedefe ulamazsa, yalnzca ikinci bir ok atmak zahmetine katlanyordu. Yayn bulunuu, insann, doa glerine kar savamn nemli bir ekilde kolaylatrd. Toplumsal faaliyetlerde avn nemi, birdenbire artt. Yayn ortaya k, insanlara, yaamak iin her eyi, yemek iin et, giysi iin hayvan postu, deri, silah ve aletler iin hammadde (boynuz ve kemik) salyordu. Kemikten olta ineleri, zpknlar ve ilk kabataslak alar gibi yeni bululardan yararlanlan balk avclnn nemi de ayn lde artt. Yeni aletlerin kullanlmas, emek retkenliini hissedilir lde artrd. Artk insan her seferinde, ilk azda tketimi iin kendisine gerekli olandan biraz daha fazlasn retmeye balyor. Avclk ya da balklk ii uygun gittii zaman, ganimetinin bir ksmn, kt gnleri dnerek bir kenara koyabiliyor. Toprak mlein ve aa kpn bulunuu, besinlerin daha uzun zaman saklanmas ve piirilmesi olanan salyordu. Besinlerin piirilmesi, onlar, organizma tarafndan daha kolay zmlenebilir hale getiriyor ve insanln besin kaynaklarn nemli bir ekilde geniletiyordu. Btn bunlarn yardmyla, insanlar, ayn barnakta, daha uzun zaman kalabiliyorlard. Onun iin, aatan, geici olmayan konutlar, evler yapmaya baladlar. nsanlk, yava yava, yerleik yaama gemek zere, gebe yaamn terkediyordu.
Bitki Yetitirilmesi
Emek retkenliinin artmas, insann, kendisini, daha uzun zaman ve daha srekli aba isteyen uralara, yani (anma ve hayvan yetitirmeye vermesini salad. Bu, ancak, [sayfa 39] emek retkenliinin, insann evcilletirdii hayvanlarn ya da ektii bitkilerin bymesini beklerken, baka faaliyetlerinin rnleri sayesinde ve birikmi yedekleriyle yaamn srdrebilmesini salayacak lde gelimesi halinde olanakl olur. Ama zamanla retimin gelimesi, coraf ortam deiikliklerine uyarak eitli yollar izler. En eski zamanlardan beri, zellikle bitkilerin bymesine elverili blgelerde yaayan baz kabileler, daha ok bitki toplamakla
37
urayorlard. Sonra, yava yava, bitki toplamaktan bitki ekimine getiler. En iyi bitkilerin tohumlarm seip ayrarak, ektikleri topra kabartp yumuatarak ve baz durumlarda aprazlamaya bavurarak, bitki trlerini gelitirmeyi baaryorlard. Bitki toplamaktan, ilkel de olsa, bitki yetitirilmesine gei, ancak, topran ilenmesi iin zel olarak uyarlanm aletler (ucu inceltilmi ve atete sertletirilmi sopa ve apalar) ve ayn zamanda uzun yllarn bitki toplama deneyimi sayesinde olmutur. Topran ilenmesi, kadnlar, teki bitki trlerinin saldrsna baaryla karkoyan dary ekmeye baladklar zaman, kendini gsterdi. lk yetitirilen bitkiler arasnda arpa, avdar, has buday da yer alyordu. nsanlar, kabartlp yumuatlm topraklar zerinde bitkilerin daha iyi gelitiklerine dikkat ederek, topra zenle ilemeye baladlar; nce ucu sivriltilmi basit sopalarla, sonra zel bir aletle, uzun bir sap ile ucundaki keskin bir ta kopuntusundan oluturulan apayla altlar. rn bimek iin, aa sapl, akmak tandan, ok keskin azl oraklar kullanlyordu. Daha sonra, (zellikle Mezopotamyada, randa, Orta Asyann gneyinde, Sovyet topraklar zerinde Dinyester, Gney Bug ve Dinyeper havzasnda) bitki yetitirilmesi, kabilelerin ounluunun balca geim arac haline geldi. lkel topluluk dneminde, daha o zaman, insan, bugn [sayfa 40] bilinen tarm bitkilerinin hemen hemen hepsinden yararlanyordu. En eski zamanlardan beri bitki toplamakta olan Amerika Hintlileri, tarm ekonomisine getikten sonra, msr ve patates tarm gibi ok byk nemi olan tarmlar yarattlar. Bitki yetitirilmesine gei, insanlarn doaya olan bamlln azaltt; nk, emek retkenliinin daha yksek oluu, yiyecek yedekleri oluturulmasna olanak salyordu. Tarmm ortaya k ile insann eylem alan olduka geniledi. nsan yeni alkanlklar kazanyor, deneyimini zenginletiriyor, doa yasalarn daha iyi tanmay reniyor ve o zamana kadar bilinmeyen yeni aletler buluyor.
Hayvan Yetitirme
Hemen hemen tarmn ilkel biimleri ile birlikte hayvan yetitirme de gelimeye balad. Bu yeni faaliyet, kkenini, hayvanlar
38
evresi kapal bir yere doru srmekten ibaret olan bir srek av ynteminin gelimesinden alr. Bu ekilde yakalanan hayvanlar hemen ldrlmyor, ama et iin hazr yedek olarak saklanyordu. Balangta, hayvanlar, ancak ksa bir sre saklanyordu; ama daha sonra, ala kapama sresi, hayvanlarn tutsaklk halinde de oalmaya balamalarna dein uzatld. Hayvan yetitirme, insanln evriminde byk bir rol oynad; nk av iin pek elverili olmayan mevsimlerde de, et elde etme olana salyordu. Asya, Afrika ve Avrupann ilk obanlar, hayvanlarn yalnz et, st, post ve yn kaynandan ibaret gryorlard. nsan tarafndan evcilletirilen ilk hayvan, kpek oldu. M 6. il 5. binyllarnda, inekler, koyunlar, keiler ve domuzlar evcilletirilmiti. Bu ada, Msrda, n-Asyada ve Orta-Asyada, Hindistanda, inde ve Avrupada evcil hayvanlar yetitiriliyordu. Daha sonra, rengeyii ve Amerikada lama evcilletirildi. Derece derece tarma ve hayvan yetitiriciliine geen [sayfa 41] kabileler yannda, tek uralar avclk ve bitki devirme olan baka kabileler de vard. Bunlar, yaamn zellikle ok etin olduu en ksr lkelerde, yani Kuzey Amerikann byk ksmnda, Hindistann gney blgelerinde, Afrikada, in-Hindinde vb. yayordu. Btn bu elverisiz doal koullara karn, retici gler ilerlemekten geri kalmad. Yaylar, oklar, Avustralyada at silah olarak kullanlan boomerang denei gelitiriliyordu; av iin her eit mekanik tuzaklar bulunuyor, hayvan postlarnn, boynuz ve kemiklerin ilenmesinde gelitirilmi yntemler ortaya konuyordu. nsanlar, birok yararl bitkileri tanmay renmilerdi ve bunlar, gerek besleyici nitelikleri, gerek tbb zellikleri iin topluyorlard. Baz bitkilerin liflerinden iplik ve ip ryorlar, bunlardan da alar, kaba kumalar, torbalar yapyorlard. Avc kabileleri ve bitki toplayan kabileler, byk lde, daima doa glerinin oyunlar karsnda gsz kalyorlard. Ama onlar da, kendi yeni aletlerinden, deneyimlerinden ve alma alkanlklarndan yava yava yararlandklar gibi, komu kabilelerin deneyim, teknik ve bulularndan da yararlanarak, daha ilerlemi ekonomi biimlerine geiyorlard.
39
2. LKEL TOPLULUUN EN YKSEK AAMASINDA RETM LKLER Toplumda Ekonomik Balarn ve retim Balarnn Glenmesi
retimdeki deiiklikler, insanlarn ortaklaa rgtlenmelerinde dnmler oluturdu. nsanlarn, derece derece yerleik yaama geileri, yalnzca kan akrabalna dayanan geleneksel balar sklatrmakla kalmad, daha yeni balar da yaratt. retim ve ekonomik ilikiler artt. [sayfa 42] Komu klanlar, kendilerini, yabanl hayvanlardan daha iyi saknmak ve besin yedeklerini ve barnaklarn yabanclarn talanndan korumak iin, birbirleriyle birlemeye balad. Klanlar arasnda gittike glenen bu balar, kabilelerin, yani birok klan biraraya toplayan topluluklarn olumas sonucunu dourdu. Kabile balarnn salamlamas ile kabile mlkiyeli ortaya kt. Bylece, kabilenin oturduu topraklar ve bu alann kapsad zenginlikler, av alanlar, balklk blgeleri, btn kabilenin mal saylyordu. Kabile topraklar, akarsular, ormanlar, da ya da tepe zincirleri gibi, doal snrlarla birbirinden ayrlyordu. Klanlarn ve kabilelerin toplamalar, yeni tekniklerin yaylmasna byk lde katkda bulunuyordu. Kabile birliinin ortaya k ile kabile dilleri ve kabile uygarlklar glenmeye balad. Daha geni bir toplumsal rgtlenme biimi olmakla birlikte, kabile, kendi iindeki kan akrabalna dayanan gentes halinde blnmeleri hl koruyordu. Her klan, kendi i sorunlarnda byk bir bamszla sahipti: avlandklar alanlarn vb. mlkiyetini koruyordu. Bylece, daha geni bir birliin, yani kabilelerin douu, ortak mlkiyeti geniletmekten baka bir ey yapmad. Aletlerin ve retim aralarnn ortak mlkiyeti, retici glerin mevcut gelime dzeyine uygun dyordu. lkel tarm ve hayvanclk, bir baka mlkiyet biimi iin salam temeller oluturulmas olanan henz salamyordu; nk, topran o an ilkel retim aralar (aa kesmek iin ta balta, aatan apa, ucu atete sertletirilmi kazma-sopa) ile ilenmesi ve itle evrili yerlerde hayvanclk, btn toplum yelerinin abalarnn birletirilmesini gerektiriyordu. Buna karlk, ortak alma da, balca retim aralar
40
(ekilebilen topraklar, av alanlar, barnaklar, tekneler vb.) zerinde, ortak mlkiyetin devamn zorunlu [sayfa 43] klyordu. Ev ekonomisi, toplumsal zelliini, ayn ekilde koruyordu: baz evlerde yzlerce kii olmak zere, daima, ortak barnakta oturuluyordu. Ama, insanlar arasndaki boy, g vb. gibi bireysel farkllklar yznden, baz i avadanlklar zorunlu olarak, baz kiilerin kiisel kullanmlar iin ayrld. Bununla birlikte, balca retim aralar, daima topluluun ortak mlkiyeti olarak kalyordu.
Klan ve Kabilenin Ynetim Sistemi
Klann ya da kabilenin btn ileri, topluluun btn yeleri tarafndan seilen efler ya da efler meclisleri tarafndan dzenleniyordu. Bu eflerin saygnl, yalnzca deneyim, avda beceriklilik, sava cesaret, bilgi gibi bireysel niteliklerinden ileri geliyordu. G ve yetkileri babadan kalma deildi, yalnzca yelerin oyuna dayanyordu. Her an grevlerinden alnabilirlerdi. Servet bakmndan, kabilenin teki yeleri ile hi bir farklar yoktu. u halde grlyor ki, ilkel topluluk dzeninde, devlet ileyiini yakndan ya da uzaktan anmsatan kurumlar yoktu ve topluluun ynetimi, klan demokrasisi ilkesine gre, yani topluluun (klan ya da kabilenin) btn yelerinin kamu ilerinin yrtlmesine eit olarak katlmas ilkesine gre gerekletirilmekteydi. Bu toplumsal rgtlenme biimi, esas olarak, mevcut retim ilikilerine uygun dyordu..
Sanatn Balamas
Dncenin ilerlemesi ile, beynin, insann gz nnde bulunmasalar bile, nesnelerin ve grnglerin betimlemesini yapabilme yetisi yetkinleiyordu. nsanlarn kendilerini evreleyen dnyadan edindikleri alglar, duyular, gerek imgeler biiminde anlatma yolundaki ilk denemelerini, beynin bu yetisiyle aklamak gerekir. Daha neanderthal andan beri insanlar, izgiler ve [sayfa 44] oymalarla, iziklerle, ancak d izgileriyle, nesnelerin benzerlerini yapmay denediler. Ama bu iin stesinden gelebilmek iin beyinleri henz pek az gelimiti, elleri de yeteri kadar becerikli deildi;
41
bu, zellikle ellerinin altnda bulunan kabataslak aletlerle daha da gt. Plastik yntemlerle kendilerini kuatan dnyadaki nesnelerin benzerlerini yaratabilmeleri iin, almann, insanlarn rgenlerini (zellikle yksek bir yetkinlik derecesine ulaan ellerin) inceltmesini ve avadanlklarn ok iyilemesini beklemek gerekir. Baz kaya ve talarn girintili kntl kenar izgileri, tarihncesi sanatlara, hayvanlarn siluetlerini anmsatyordu ve bunlar yontarak ve boyayarak, bu benzerlii daha da glendirmeye alyorlard. Daha sonra, insan siluetleri, hatta maara duvarlarna, kayalarn yzeylerine, yaamlarndaki btn bu oluntuyu (pisode) anlatan komposizyonlar izmeye balyorlar; bazan da bu ematik desenleri maden renklerle canlandryorlard. Bu kompozisyonlar, yabanl hayvanlar, av sahnelerini, ksaca insann yaamnda karlat ve belleinde kalan her eyi, ok gereki bir biimde betimliyorlard. Yaptlarn konusu gibi yapl biimleri de, toplumsal yaam tarafndan koullandrlyordu, bir baka deyile, tablolar, doal evrenin, insan tarafndan ne lde kavranldn yanstyordu. Demek ki, sanat, bylece, balangcndan beri, evredeki sahnelerin ve nesnelerin zel bir biimde benzerinin yaplmasndan baka bir ey olmad. lkel topluluk dzeni tam alp gelime andayken, insan, nesnelerin ve doa olaylarnn vb. d zelliklerini azok doru bir biimde betimlemek yeteneine ulamt. Ama onun bilgilerinin hepsi yzeyseldi; henz nesnelerin ve grnglerin derin anlamn, birbirleriyle balantlarn, karlkl etkilerini anlayamyordu. [sayfa 45]
Dinsel Betimlrmelerin Douu
nsan, alrken, doay gznnde tutmak zorunda olduunu gryordu ve bu gzlemleri, onu, kendini evreleyen dnyay daha derin bir biimde aklamak iin ilk denemelere girimeye gtryordu. Ama onun gc, onun deneyimi gibi, doa hakkndaki bilgileri de yetersizdi. lkel insan, doa olaylarnn birbirleriyle balantlarn, ardarda gelilerini, kendi yaam zerindeki etkilerini anlayamyordu. Kendi ilkel donatm ile kendini, doa afetleri karsnda gsz hissediyordu. Sel basmalar, yanarda pskrmeleri, orman yangnlar, kuraklklar, alklar ve benzeri afetlerin patlak vermesi annda, bu gszlk, doann yasalar konusunda-
42
ki clz bilgisi, onu, kendi kavraynn dnda, gereksiz, imgesel glerin doa olaylarn ynettiini dnmeye yneltiyordu. Bu ekilde ortaya kan dinsel fikirler, bu gszlk duygusundan ileri geliyordu ve beyinde, insanln yaamn dzenleyen tamamen gerek olan grnglerin bozulmu, yanl ve imgesel bir yanssn oluturuyordu. Arkeolojik aratrmalarn kantlad gibi, dinsel betimlemeler ancak 50 ya da 40 bin yldan beri vardr. nsan, ok kez, kzgn yrtc hayvanlarn kaba kuvvetine kar koyamad ve kendi yaam, avdaki talihine bal olduu iin, yabanl hayvanlara doast nitelikler, zellikler yaktrmaya koyuldu. Hayvanlarla kendisinin ortak atalardan geldiini, hayvann, kendisine etini feda ederek, kendisini yaattn dnyordu. Yaam ve lm aklayamayan tarihncesi insan, hayvanlarn kemikleri sakland takdirde, baz bylerle onlara yeniden canllk verebileceini dnyordu. Klann atalarn ve koruyucu ruhlarn baz hayvanlarda grme olay, totemizm adn ald. Daha sonra insanlar, yalnzca hayvanlar deil, otlar, aalar da, totem, yani [sayfa 46] klanlarnn atalar ve koruyucular olarak almaya baladlar. nsan, yaamn daha iyi gven altna almak, kendini yabanl hayvanlardan korumak, avda talihli ve mutlu olabilmek iin, kendi yaratt totemin yardmn salamay, bsbtn zorunlu bir ey sayyordu. Dua ederek, yakararak, sungularda bulunarak, totemi vglere boarak, gnln almaya alyordu. Yava yava, toteme bu smlar, av bys ya da gzbacl denen ok kesin olarak belirlenmi bir ayin usulne gre yaplmaya baland. Dinin en yaygn biimlerinden biri animizmdi, yani madd olmayan doast bir erk ve yetiye sahip glere (iyi ve kt ruhlara, eytanlara, tanrlara vb.) inanmakt. Bu inan, kkenlerini, insann, madd olmayan bir varlk yaktrd, ama ayn zamanda da, insanlara zg yetiler ve aklanamaz bir g ykleyerek, bir bakma kendi kavray iine ektii doa olaylarnn gerek ayrdedici zelliini kavrayamamasndan almaktadr. Bylece, gkgrlts, frtna, orman, rmak, doast varlklar biiminde (naiade eme ve sular tanrlar; sylvain orman ve tarlalar tanrlar) temsil edilmekteydiler. lmn ve yaamn ruhsal ilkesine inanmak da, animizmden gelmektedir. Doast inan, her eit muskacl ve bycl ortaya
43
kard ve yayd. Balangta, savalarn danslar, savalarn savam igdlerini yapay olarak kkrtmak, harekete geirmekten baka bir ama gtmyordu; ama zamanla, etkilerini artrmaya yneltilmi birok ayinle apraklatrlan bu danslara, byl bir deer yklenildi. Balangta, sevilen varln ilgisini kendi zerine ekmekten baka bir ey olmayan ak konusundaki byler, zamanla gizemli bir anlam kazandlar. Ensonu, tbb byclk de, etkinlikleri tartma gtrmeyen kan alma, tedavi edici menkular (halanm bitki sular) kullanm vb. gibi uygulamalardan ileri gelmektedir. Ama by, eer derinliinde, insann ruhlar yardmna [sayfa 47] arma gcne iman idiyse; fetiizm, bsbtn farkl bir din biimiydi. .etiizm, madd nesnelere, doast bir g yaktrmaktan ibarettir. Demek oluyor ki, bu nesneler, insan zerinde bir etkiye sahip saylyorlard, u halde onlara tapmak gerekiyordu. nsanlarn nasl ve niin doup ldklerini anlayamayan Avustralyallar ve baka halklar, yaamn gizeminin kk akl talar ya da tahta paralar iinde gizlendiini ve bunlarn paralanmasnn, insann hemen lmesine neden olduunu kabul ediyorlard. lm kendi kendilerine aklayamayan insanlar, lm karsnda boinanlardan gelme bir dehet duyuyorlard; bu duygu, yaarken topluluun sradan yelerinin kendilerinden korkmu olduklar byk savalar, efler vb. gibi llerin kiilii zerine aktarld. Ynn hayalgc, bu kiilerin bedenlerine, giderek imgelerine bile doast bir g yklyorlard. Daha sonra llerin ruhlarnn oturduklar bir teki dnya fikri ortaya kt. Doast glerin kayralarn kazanmak istei, tanrlara sunulan kurbanlar, madd armaanlar deti ile ifade edildi. Grlyor ki, ilk dinsel betimlemeler, insann doa karsnda duyduu gszlk duygusundan dodu. Dinler, bu gszlk kompleksini srdrmeye yardm ettiler; nk dinler, dnyann bilimsel olarak tannmasn engelliyorlar, insan, doa grnglerinin gerek inceleniinden uzaklatryorlar, bylece insann gelimesini engelliyorlard. [sayfa 48]
44
BENC BLM LKEL TOPLULUUN PARALANIP DAILMASI
1. TUN VE DEMR DEVRNDE RETC GLERN LERLEY Madensel Avadanlklarn Bulunuu
Tatan yaplma avadanlklar srekli olarak yetkinlemekle birlikte, emek retkenlii son derece dk olmakta devam ediyor. Toplumun retici glerinin ileriye doru gidiinde kkl bir deiiklik, ancak M 5. il 6. binyllarnda, madensel aletler yaplmaya baland zaman, kendini gsterdi. Madensel aletlerin kullanlmas, toplumun retici glerinde genel bir ilerlemeye neden oldu, emek retkenliini hzla ykseltti ve, sonu olarak da, retim ilikilerinde ve insanln btn yaam tarznda deiiklikleri zorunlu kld. nsanlar, avadanlklar iin hammaddeler ararken, ta balta vurular ile biim verebildikleri bakr buldular. Bakrdan [sayfa 49] baltalar, saldrmalar, ok ve mzrak balar yaptlar. M 6. binyla doru, Asya, Afrika ve Avrupada, avadanlklarn yapm iin yeni maddeler ve madenler kullanlmaya baland. M 4. binylda, Afrika, n Asya ve Hindistanda, ilk maden
45
eritme, dkme yntemleri uygulanmaya baland zaman, madenlerin kullanlmas daha da artt. nsan, alamlar (zellikle bakr ve kalay alamn) rendi. Balangta, madenler, ok az ve dk nitelikteydi, ayrca daha uzun bir zaman, insanlar, ta avadanlklardan tamamyla vazgeemediler. Bakr, tun, daha sonra demirden aletlerin yardmyla insan, ta, tahtay, kemii ve boynuzu ileme sanatn yetkinletirdi; imdi artk madensel apalar, oraklar, baka aletler ve kapkacak yapyordu. Ayn aa doru aatan byk evler yaplmaya da baland. nsan, benzetmeye dayanan ilkel mekanizmalar, ellerinin yerine koymay denedi. Bylelikle mleki tornas (kr) ve ilkel dokuma tezgh icat edilmi oldu. Bu ilk mekanizmalar, yalnz retilen maddelerin niteliklerini iyiletirmekle kalmad, insan emeinin retkenliini de byk lde artrd.
Topran lenmesinde Gelime
Madenden aletlerin kullanmnn yaygnlamas, topran ilenmesinde ok byk bir rol oynad. Bu, Msrda, .ilistinde, ran yaylasnda, Irakn da eteklerinde, Orta Asyann gneyinde, byk lde uygulanmaktayd; daha sonra, Bat Asyaya, Hindistana, ine, Kk Asyaya, Balkan Yarmadasna, Avrupann ormanlk blgelerine ve orman stepleri blgelerine, Kafkasyaya ve Afrikaya da yayld. Kurak ve scak iklimlerde, topran ilenmesi, ancak yamurlarn sk olduu blgelerde ve akarsularn seller gibi [sayfa 50] bol akt da eteklerinde olanaklyd. Buralarda, insanlar, suyu, tarlalarna getirmek iin arklar kazmaya baladlar. Daha sonra, barajlar ve bentler kurarak sularn dzeyinin ykseltilmesi ve ayrca bu sularn zel su haznelerinde, byk kayalara yontulmu bir eit sarnlar iinde saklanmas renildi. Topra sulama ynteminin ilerlemesi, bir yandan tarmn yeni blgelere yaylmasna, ilenen toprak alannn artmasna yardm etti, te yandan da rn farkedilir bir ekilde iyiletirdi. Artk, tarm, doann kararszlna gitike daha az bal oluyor ve tarmn insanlara salad zahire miktar, durmadan artyordu. Tarmda ilerleme, zellikle byk nehirlerin getii verimli vadilerde abuk oldu; nehirlerin yllk kabarmalar, tarlalara, bitki
46
besinleri bakmndan zengin balk ve ls brakyordu. Ayn tarla, arka arkaya birka mevsim ekilebiliyordu. iftilerin yapacaklar ey, yalnzca, sulama kanallar amakt; nehirlerin kabarmas srasnda biriken su, kurak mevsimde, bu kanallarla, tarlalara geliyordu. Daha az verimli lkelerde, insan, sk sk tarla deitirmek zorunda kalyordu. Ormandan tarla ayor, aalardan kalan otuklar, kkleri temizliyor ve sonunda topra ekime hazrlyordu. Bu blgelerde, tarlalar, ancak verimliliklerini koruduklar birka yl boyunca kullanlabiliyordu. Topran verimden dmesi, iftileri, baka topraklara gemeye zorluyordu. Terkedilen tarlalar, yllar boyunca yeniden ormanla kaplanncaya dein, malaz (srlmemi, ot brm Tarla) halinde kalyordu. Bu tarm sistemine, yaklarak yanm ormanda gezici tarm denir. Dnyann pek ok blgesine yaylm bir sistemdi. Sulu tarm ya da yaklarak alm orman tarlasnda gezici tarm, madenden aletleri gerektiriyordu. Balca alet, nce tatan, sonra madenden yaplm apayd. Bu yzden, bu an tarmna, ok kez, apal tarm denir. Uygun blgelerde, tarm, gitgide ok gelimi bir dzeye ulat ve insanlarn balca ura oldu.[sayfa 51]
Hayvanclkta lerleme
Doal koullarn tarma uygun olmad yerlerde, hayvan yetitiricilii gelime gsterdi. M 5. il 4. binyllarna doru subtropikal blgenin birok kabileleri, kpekten baka koyun, kei, domuz, eek, inek ve eitli antilop trlerini de evcilletirmilerdi. Sr hayvanlarnn yetitirilmesi, avclktan daha ok rn veren, daha retken bir faaliyeti ve bu durum, kendilerini avcla vermi olan step blgelerindeki kabilelerin, gittike oban kabileler haline dnmelerinin nedeni oldu. Baz yerlerde hayvanclk, tarmdan daha retkendi. Ve birok kabile, kendilerini, yalnz hayvancla vererek, tarm terekettiler. Kr kabileleri ya da oban kabileler, zellikle et, st, st rnleri, deri, yn vb. eyler retiyorlard. Tarmclar ise, tersine, olduka nemli miktarlarda her eit tahl, sebze ve meyve elde ediyorlard. Balangta, hayvan yetitiricisi kabileler, gezgin deillerdi ve otlak tmyle tkenene dein ayn yerde oturuyorlard. Buzullarn gerilemesi sonunda, gittike sklaan kuraklklar, zellikle Orta Asyadaki otlaklar yoksullatryordu. Kuzey Afrika ve Orta Asya boz-
47
krlarn terkederek daha iyi alanlar aramak zere yola kan oban kabilelerin glerinin kkeninde, bu olay vard. Bazan oban kabileler, byk nehirler havzasna yerleiyor, ya tarma geerek ya da tarmla hayvancl birletirerek yerli halk ile kanyorlard. Baka yerlerde bunun tersi bir srece raslanyordu: tarmclar, hayvan yetitiricisi haline geiyordu. Bu durum, oban klan ve kabileleri ile tarm klan ve kabileleri arasnda ilikiler kurulmasnda byk bir rol oynad, ama hayvan yetitirici kabilelerin, klan topluluu ynndan ayrlmas genel olarak durmad. Tarmn ve hayvancln gelimesi, insanlk tarihinde byk bir ilerlemeydi. Zorlu bir aba srdrerek insanlar, [sayfa 52] yeni bitki trlerini ayrp seme ve kendilerine yeni hayvanlarn hizmetlerini salama durumuna geldiler. imdi artk madd mallar ok miktarda elde ediyorlard. lkel topluluklarn emek retkenlii, ayn zamanda, toplumun ileriye doru genel gidiini belirleyerek, hzl bir tempoya ulayordu.
2. RETM LKLERNDE DEKLK lk Toplumsal blm
nsanln tarmda ve hayvanclkta uzmanlamas, ilk toplumsal iblmn balatt. Uzun bir pratik sonunda, oban kabileler, uzmanlamann ilerlemesi iin zorunlu olan teknikleri, zamanla, olduka gelitirdiler. Ayn zamanda retkenlik artt ve hayvan yetitiricileri ok daha fazla rn elde etmeye baladlar. Tarmclar da kendi bakmlarndan topran ilenmesini gelitirmiler ve rn iyiletirmilerdi. Uzmanlama, retkenlii olduka ykselten aletlerin ve retim aralarnn evrimine yardm ediyordu. obanlar ile tarmclar arasndaki ilikiler, ayrca, retici glerin ilerlemesinde byk rol oynad. oban kabilelerin coraf yaylm yle oldu ki, antika uygarlnn btn blgelerinde oban kabileleri, tarmclarn yaknlarnda yayorlard, bu durum da, bulularn ve i deneyiminin dei-tokuuna katkda bulunuyordu. Bu ilikilerin, en bata, kei, inek, eek gibi hayvanlarn, tarmda ekim hayvan olarak kullanlmas sonucunu verdi. Kas gc insannkinden stn olan ekim hayvanlarndan yararlanlmas, zellikle M 3. binyllarnda Mezopotamyada, ve ran aylasnda ortaya kan aa
48
karasaban gibi yeni aletlerin bulunuuna ve yaylmasna olanak salad. eki hayvanlarnn ve yeni avadanlklarn kullanlmas, topran retkenliini daha da artrd. Demek ki, bylece, toplumun retici glerinin yetkinlemesinin [sayfa 53] ortaya kard ilk toplumsal iblm, retimin ve emein retkenliinin genel ilerleyiine yardmc oldu.
kinci Toplumsal blm
Daha sonra, retici glerdeki gelime, zellikle madenden aletlerin yapm iin eitli madenlerin, ok geni bir biimde kullanlmas sonucunu dourdu. M 14. yzylda ortaya kan demir aletler, tarmda, kayda deer hzl bir ilerleme salad. Demirden balta ve krekler, baltalk ormanlarn almasn ve topran otlaklar ve ekim tarlalar olarak hazrlanmasn ok kolaylatrd, ve bylece ilenen alanlar ok geniledi. Eskiden tarmda balca alet olan apa, giderek yerini demirli sabana brakmaya balad. Topran daha iyi ilenmesi olanan salayan avadanlklar ve eki hayvanlarnn nemli bir lde yaylmas, ifti emeinin retkenliini hissedilir bir biimde artrd. Demirden ve baka madenlerden yeni avadanlklar kullanlmas, alet yapmnda yararlanlan aa, ta, kemik ve baka madenlerin ilenmesinde ileriye doru bir atlm yaratt. te yandan, madenden avadanlklar, eski avadanlklarn gelimesine yardm etti, bu da, alma alkanlklarnn ve teknik yntemlerin duraksamadan gelimesini salad. Dkmclk ve maden ilenmesi, mlekilik ve baka yeni sanayiler, zel donatmlar gerektiriyordu. Demirci ocana, mleki tornasna vb. gereksinme duyuluyordu. Nispeten yksek retken, karmak aygtlarn bulunuu, bunun gibi madenlerin, en bata demirin retimi, bu sanayileri renmi olan kiileri zel bir duruma getirdi. retici glerin ilerlemesi, insanlarn, retimin u ya da bu kolunda uzmanlamasn gerektiriyordu. Bylece, topluluun barnda, zanaatlar tabakas belirdi. Aslnda, zanaatlarn almas, bireysel tketim mallarnn retimine deil, btn topluluk iin gerekli i avadanlklarnn [sayfa 54] ve baka eyalarn retimine ayrlmt. Meslek ilk zanaatsal faaliyet-
49
ler, madenlerin eritilmesi, madensel eyann yapm, mlekilik ve dokumaclk oldu. Emein retkenliinin ykselmesi, bylece, ikinci toplumsal iblmne gtrd. retici glerin gelimesi, dolaysz tketim mallarnn retimine, dorudan doruya katlmasa da, gene de toplum bakmndan daha az gerekli olmayan bir ii grenler de dahil olmak zere, topluluun btn yelerinin gereksinmelerini karlayabilmek olanan salad zaman, ancak o zaman, bu olay, yani ikinci toplumsal iblm gerekleebildi.
Deiimin Ortaya k
lk toplumsal iblm, kabilelerin iki geni grup halinde, hayvan yetitiricileri ve iftiler olarak blnmesi ile sonuland. te yandan da, topluluklar arasndaki balan glendirme gereksinmesi kendini duyurdu. oban kabileler, imdi, fazla miktarda hayvan, deri, yn, et ve benzeri hayvansal rnleri ellerinde bulunduruyorlar, ama tahl, sebze ve benzeri tarmsal rnlere sahip bulunmuyorlard. Tarmc topluluklarda ise bunun tersi ortaya kyordu. rnlerini birbirleriyle deimek kabileler iin zorunlu oldu. lk iblmnden nce deimeler daha ok raslansald. rnlerin tm, topluluun i tketimine ayrlmt. Yalnz raslant sonucu fazla olan rnler, deiime sunuluyordu. Bu rnler, ortaklaa elde edildiklerine ve onun iin topluluun tmne ait olduklarna gre, deiimler de zel kiiler arasnda deil, topluluklar arasnda gerekletiriliyordu. Deiimle elde edilen rnler de btn toplumun mal oluyor, ayn ekilde, ortaklaa elde edilen rnler gibi btn topluluk yeleri arasnda eit paylarla letiriliyordu. kinci toplumsal iblm, deiimleri hzlandrd, nk meslekten zanaatlar, rnlerinin byk bir ksmn, [sayfa 55] topluluun i tketimine deil, deiime ayryorlard. retim gelitike, deiimler de ilerliyordu. Sr hayvanlar, daha sonra madenler, madensel avadanlklar, ssler, vb., ilk deiim nesneleri oldular. Bu deiimlerle, nesneler, bir topluluktan tekine geiyor ve bylece geni alanlar zerinde yaylyordu. nceleri dorudan trampa vard, yani bir mal bir baka mal ile deiiliyordu. Ama, ilikiler ve dei-
50
imler daha dzenli olduu lde, metalarn deiimi, yani almsatm ortaya kt. Bylece, genel edeer bir karlk kurulmaya, yani btn nesneler, seilen bir meta ile deiilmeye baland. Bu meta, blgelere gre deiiyordu: baz blgelerde koyun, baz blgelerde tuz, baz blgelerde krk. Daha sonra, deiim iin genel edeer olarak tek bir meta kabul edildi: para ortaya kt. eitli madenler, az bulunur hayvan kabuklar vb., para iini grdler. Deiim, retici glerin ilerlemesiyle birlikte, giderek daha dzenli hale geliyordu; retime sk skya balyd ve retimin gl bir biimde ilerlemesini etkiliyordu.
Ataerkillik
lk toplumsal iblm, yalnzca retici glerin ilerlemesinin yeni bir dnemi olmad; ayn zamanda ilkel topluluun toplumsal yaps zerinde de nemli etkileri oldu. oban kabileler, bu anlamda, ilk rnekleri verdiler. Avclk, hayvanclk, gene eskisi gibi, erkeklere zg bir urat. oban kabilelerin ekonomisinde erkeklerin rol artm ve erkeklerin almas, yava yava, topluluk iin madd mallarn en bata gelen kayna olmutu. Bu olgu, anaerkilliin yerini, ataerkilliin almasna yolat. Tarmla uraan kabilelerde, bu deiiklik, daha sonra ve ok daha yava oldu. Ama orada da, erkek iinin rol ve bununla birlikte erkeklerin topluluk iindeki nemi artt. Tarm, ekonominin temelini oluturduu zaman da, topluluun, tarlalarn ilenmesiyle grevlendirdii yeleri, daha gl olan [sayfa 56] erkekler oldu. Yava yava, balca emek-gcn erkekler salad ve onlarn emei, artk ortak madd gnente belirleyici bir rol oynuyordu. eki hayvanlarndan yararlanlmas da, kendi payna, erkein tarmdaki nemini hissedilir bir biimde artrd. Topran byk kas gc gerektiren sabanla srlp bellenmesindeki gelime ile birlikte, tarm, tmyle erkeklere zg bir i haline geldi. Kadnlarn almas, artk gittike evin bakm ve dzeni iinde snrlanyordu ve daha nce topluluun gnencinin balca esi olan kadn emei, ikinci plana dyordu. retimde erkein rolnn nem kazanmas ile birlikte, klan ve aile iindeki durumlar da deiti: artk genel gnen, erkek emeine balyd. Erkek, yava yava aile reisi durumuna geiyor ve klann
51
toplumsal yaamnda birinci rol oynamaya balyor. Ataerkillie dayanan toplumun balang dneminde, her klan, tamamyla anaerkil dzende olduu gibi, oturduu ve avlanma, tarm, hayvan yetitirme iin kulland topraklarn ortaklaa mlkiyetine sahipti. Klann btn yeleri eit haklara sahipti ve anlamazlklar, klan genel meclisi toplantlarnda sonuca balanyordu. Klan bakan, aralarnda eit olan ergin erkek ve kadnlar tarafndan seiliyordu. Bakann elinde hibir bask arac bulunmuyordu, iktidar, daha ok manevi bir iktidard. Bakan, yeteneklerini, saygnln ve deneyimini kabul ettirdii lde, klan, onun grlerini hesaba katyor ve kararlarna boyuneiyordu. Sava zamannda, klan, kendisine asker bir ef seiyordu, ki bu efin gc ve yetkisi de, ayn ekilde, saygnlna ve deneyimine dayanyordu. Asker ef, klann btn glerini rgtlendirip dzene koymal ve dmana kar yneltmeliydi. Dmanln bitip savan kesilmesi, ayn zamanda, efin yetkesinin de son bulduunu gsteriyordu. Bu dzen biimi, klan demokrasisi yani topluluun kamu yararna btn yeleri tarafndan ynetilmesi adn alr. [sayfa 57]
3. LKEL TOPLULUUN RETM LKLERNDE BUNALIM Art-rnn Ortaya ks
Emein retkenlii gittike yle bir dzeye erimiti ki, toplumun yeleri yalnz geim aralarnn salanmas ile kalmyorlar, kendi beslenmeleri iin gerek duymadklar rnler de elde ediyorlard. Bu rn fazlal, art-rn; ve bunu yaratmak iin harcanan emek de, art-emek adn alr. O ada, retim son derece ilkel niteliini koruyordu. Gereksinmeler, retici ve ailesinin yaamas iin en zorunlu maddeleri kapsyordu. lkel insan, hemen hemen daima eksik besleniyordu, dzenli konutu yoktu ve giysileri ok ilkeldi.
rnlerin letirilmesinde Deiiklikler
Toplumsal retim dzeyinin, reticilerin balca gereksinmelerini karlamaya, giderek bir miktar art-rn elde etmeye yeter
52
hale gelmesi ile birlikte, toplumun ilerleme yolu alm oldu. imdi, artk, gerek topluluun tmnn, gerek tek tek yelerinin emek retkenlikleri ve retici gleri, geim aralarnn elde edilmesi iin byk topluluklar halinde bir araya toplanmalarn gerektirmiyordu. Kalabalk ortaklk birliinin bozulup dalmasn abuklatran baka bir olgu da, retici glerdeki ilerlemenin, retim aralarnn ve aletlerinin zellemesi yolunu izlemi ve bunlar bireyselletirmi olmasdr. Bundan sonra, almalarn byk ksm, artk ok sayda el emei gerektirmiyordu. Klan yeleri, eitli ilerle urayorlard ve dolaysyla, emein retkenlii, retimin btn kesimlerinde ayn deildi: baz reticiler, tekilerden daha iyi sonu alyorlard. Bunun iindir ki, topluluun u ya da bu yesinin emei, birbirinden farkl olarak deerlendiriliyordu. Ayn ekilde, herbir yenin rol de, artk, tekinin ayn deildi. [sayfa 58] O andan balayarak, toplulukta, eskiden geerli olan ve topluluk yelerinin herbirinin mal paynn eitlii ilkesini karlayan, rnn eit olarak letirilmesi, artk retici glerin ilerlemesinin gereklerine uygun dmyordu. Bunun iin, toplulua en yararl olan, tekilerden daha byk bir pay alarak, letirmede deiiklikler yapld grlyor. u halde, eit letirme ilkesi sarslm bulunuyordu, ama ilk zamanlarda bu sistem, temelde, gene de tutundu; nk, balca rnler, eit paylar halinde datlyordu, ancak art-rnn letirilmesi, yaplan iin miktar ve deerine gre gerekletiriliyordu. Emek rnlerinin letirilmesini etkileyen deiiklikler, ilerici nitelikte pek nemli sonular verdi; nk, en nemli ve en yeni ekonomik kesimleri uyarp hzlandrdlar, aletlerin ve tekniklerin yetkinlemesini kolaylatrdlar ve bununla toplumun ilerlemesine katkda bulundular.
Yeni retici Glerle Eski retim likileri Arasnda elikiler
retici gler, zamanla, yle bir lde gelitiler ki, artk ortalama bir retkenlikle alan topluluun her yesinin yaamas iin zorunlu olan elde etmeye gc yetiyordu. Yeni retim teknikleri, zellikle topran sabanla srlmesi ve yerin apa ile apalanmas,
53
her ilemi iyi bir ekilde yrtmek iin birok kiinin abalarnn birletirilmesini gerektirmiyordu. Elbirlii ile ortaklaa almann ekonomik temeli gitgide kayboluyordu. Yeni avadanlklarla btn yelerin abalarnn zamandal, yani ayn zamanda hep birden ie koyulma, artk gerekli deildi. Hatta ortaklaa alma, retici glerin ulatklar dzeyle eliki haline geldi; nk, ortaklaa alma, yeni avadanlklarn kullanlmasn snrlandryor ve insanlarn modas gemi aletlerin yardm ile geleneksel ortaklaa almalarn gerektiriyordu. [sayfa 59] Bylece, toplumun retici glerindeki ilerleme yznden, bu gler ile retim ilikileri arasndaki denge bozuldu. Ortaklaaclk ve retim aralarnn ortak mlkiyeti ile nitelendirilen eski retim ilikileri, retici glerin ilerlemesine kar yava yava bir engel haline geliyordu ve bunun iin de, kanlmaz bir biimde, yerini yeni retim ilikilerine brakmalyd.
Ataerkil Aile
retimde btn bu deiiklikler, bu kez, toplumsal yapda olmak zere baka deiiklikleri zorluyordu. Byk klan topluluu, gitgide say bakmdan daha zayf baka bir toplum hcresine, yani yava yava bamsz bir ekonomik birim olarak kendini gsteren ataerkil aileye yer hazrlyor. Klan, artk, kapal bir btn deildir. Klan salamlatran kan akrabal ba, yerini, baka baka aileler arasnda, edinilen baka balara brakyor. Aileler, aralarndaki akrabalk balarndan ok, retim ilikileri ile balydlar. Kan akrabalna dayanan klan birlii, yerini, komuluk ilikilerine ve ortak ekonomik karlara dayanan toprak birliine brakyordu.
zel Mlkiyetin Ortaya k
Eski ilikiler, toprak ortaklna dayanan toplulukta, bir lde zaten korunmutu. Bu arada, tarm kabilelerinin balca retici gc olan toprak, daima ortaklaa mlkiyet saylmt, ama her aile, kendisine ayrlan toprak parasn ayrca iler ve ayr bir iletmeden yararlanr. oban kabilelerde, srler, yava yava aile mlk haline geliyor. Ataerkil aileler, artk ortaklaa retime gitmeyip, kendi zel mallar olarak kalan rnleri, deiik miktarlarda
54
retmeye balyorlar. zel mlkiyet, ilkin, sr hayvanlarna, ev ilerinde kullanlan avadanlk ve kapkacaa ve baz aletlere ve kiisel emek aralarna kadar uzanyor. [sayfa 60] Toprak ortaklna dayanan topluluk, gelecekteki dalnn tohumlarn kendi iinde tayordu. Toprak, ortak mlkiyet olarak kald halde, ailenin konutu, ailenin zel mlk haline geliyor. Demek ki, zel mlkiyetin genilemesi, ancak ortak mallarn zararna olanakl olabilirdi. zel mlkiyetin geliiyle birlikte, ailenin mallar miras yoluyla ana-babadan ocuklara geiyor, bu da topluluun eskiden eit olan yeleri arasndaki servet eitsizliim derinletiriyor. te yandan, zel mlkiyetin yerlemesi de, yeni bir deiim tipi yaratyor: topluluun kendi iinde, topluluu oluturan eitli aileler arasnda deiim. Demek ki, ilkel topluluun yeleri, geimleri iin gerekli btn servetleri ortaklaa rettikleri srece, zel mlkiyet olanakszd. Ama retici glerin ilerlemesi ile birlikte, iblm, topluluun birliini paralad ve topluluun yeleri, pazarda, deiime konulmu maddeleri ayr ayr retmeye baladklar zaman, yeni bir kurumun, zel mlkiyetin ortaya kt grld. Komuluk ilikilerine dayanan topluluk, ortaklaa mlkiyetten, zel mlkiyete dayal baka bir toplum dzenine geiin geici bir forml idi.
Kleliin Ortaya k
Emek retkenliinin artmas, insan zerindeki mlkiyeti, madd mallarn dorudan reticisi zerindeki mlkiyeti ortaya kard. Her kiinin, her bireyin, ancak alktan lmemek iin en gerekli olan retebildii zamanlarda, insann insan tarafndan smrs olanakszdr. Bu yzden sava tutsaklar hemen her zaman ldrlmekteydiler; yalnz topluluk, insan saysn artrmakta yarar gryorsa, o zaman, tutsaklar toplulua kabul ediyor ve onlara, teki yelerle eit haklar veriyordu. Ama emek retkenliindeki ilerleyi, bu duruma son verdi; nk tutsak, imdi, [sayfa 61] kendi tkettiinden daha fazla madd deer retiyordu. Toplumun bir blm, toplumsal art-rn payndan yararlanma hakkn elinden alp, tutsa almaya zorlayarak, tutsak tarafndan yaratlan
55
rnleri kendine maledebiliyordu, yani bir baka deyile, tutsan emeini smrebiliyordu. Onun iin, artk sava tutsaklar ldrlmediler, kle haline, yani haklardan yoksun hale ve art-rn saladklar sre ve lde, topluluun kendilerine hogr gsterdii emekiler kategorisi haline getirildiler. Klenin almas, efendisine artk yarar salamaz hale geldii anda, efendisi, onu, ldrmekte serbestti. Emein art-rn salad, ama bunu dorudan reticinin bedensel ve manev tam knts pahasna salad o ada, klelik olaan bir olguydu. Demek ki, bylece, ilkel topluluun dier temel ilkelerinden biri, yani topluluun btn yelerinin ortaklaa ve kardeesine almalar, hkmsz (kadk) bir hale geliyor. zgr reticilerin yannda, almas, kendi zgereksinmelerini karlamay deil, bakasnn yararna bir art-rn yaratmay amalayan bir kle emeinin ortaya kt grlyor. Klelerin emei, bir zenginlik kayna haline geliyor. Balangta, kleler, toplulua ya da ataerkil aileye aittiler. Ama zamanla, ileri gelenler, hem topluluun teki mallarn, hem de klelerini ele geiriyorlar ve kleler, reislerin ve klan aristokrasisinin teki temsilcilerinin zel mlk haline geliyor. Kle emeinin smrlmesi, bu zmreyi zenginletiriyor ve iktidarlarn daha glendiriyor. Kleliin kurumlamas, insann insan tarafndan smrld yeni bir tarih an balatt. Bu, retici glerin ilerlemesi iin zorunlu ve tamamyla olaan bir olgu oldu. Ayn zamanda, retim alet ve aralarna da sahip bulunan efendiler iin, klelerin emeinin madd mallar yaratmas [sayfa 62] yannda, toplumda, bir baka madd mallar yaratma kayna daha vard. Bu, topluluun sradan yelerinin emeiydi, sahip bulunduklar ilkel retim alet ve aralar ile kk zel ekonomilerini retken klan iftiler, obanlar ve kk zanaatlarn emeiydi.
Toplumsal Snflarn Ortaya k
nceleri retim ara ve aletlerinin ortaklaa mlkiyeti zerine kurulu retim ilikileri biiminden baka bir biim tanmayan toplum, retim aralar ve aletleri bakmndan, durumlarndaki
56
deiikliklere gre ortaya kan gruba blnmeye balyor. Bu gruplar, en bata, her eit mlkiyetten yoksun ve kendileri efendilerinin mal olan kleler, sonra, retim alet ve aralarn ellerinde bulundurduklar gibi ayn zamanda emeklerini smrdkleri klelerin de sahibi olan efendiler, ensonu, retim alet ve aralarnn zel mlkiyetine sahip bulunan ve kendi kk iletmelerinde retim yapan topluluun zgr yeleri. Zamanla, bu kk mlk sahiplerinin byk ounluunun ekonomileri yklyor ve kendileri de kle haline geliyordu; ok kk bir blm ise, tersine, zenginleiyor ve kendileri de efendi ve kle smrcs durumuna geiyorlard. Ama kk mlk sahipleri, topluluklarn iinde, her zaman bulunuyorlard. Artk, retici glerin ilerlemesi, en kesin ve en son noktasnda, retim ilikilerinin nitelii sorununa, retim alet ve aralarnn kimin elinde bulunduu sorununa gelip dayanyordu. Ve ite toplum, insanlk tarihinde, ilk kez, retim alet ve aralarna sahip olanlar ile retim aralarna sahip olmayanlara gre, snflara blnd. te yandan, zel mlkiyet ve servet eitsizlii de, toplum yelerinin haklar ve buna dayanan ykmllkleri zerinde deiiklikler yapt. Tarmc topluluklarn btn ilerinin ynetimi, gerekte, ileri gelenleri eline geiyordu. [sayfa 63] Yava yava zenginler ve nfuzlu kimseler, topluluun silahl glerini de ellerine geirdiler ve onlar, topluluun yararndan ok kendi kiisel amalar iin, yeni zenginliklere elkoymak ve en bata yeni kleler, yani madd deer reticileri ele geirmek iin kullandlar. Servet eitsizliinin sonucunda, hukuksal eitsizlik ortaya kt. lkel topluluk dzeni, son nefesini veriyordu. Topluluun zgr yelerinin emei, artk toplum zenginliklerinin balca kayna deildi ve toplum, gelimesinin yeni bir aamasna giriyordu. Yeni toplumsal ve ekonomik ilikiler kurulup yerlemeye balyordu. [sayfa 64]
57
KNC KISIM KLEC TOPLUM BRNC BLM ASYA VE A.RKANIN KLEC TOPLUMLARI
LKEL toplulua zg retim tarz ve dzeni, kanlmaz olarak, sonuna varyordu. Ama bu zaman gemi dzenin yerini, zorunlu olarak, klelik dzeninin almas, bu klelik dzeninin, hibir ekilde, birdenbire ortaya kaca ve bir atlmda eski retim ilikilerinin yerini alaca anlamna gelmiyordu. lkel topluluun barnda ortaya kan kle sahibi smrc snf glenip salamlatka ve klelik dzeni gelitike, giderek klelik toplumu da kurulmu oldu. Yeni retim tarz, ilkel topluluk dzeninden daha ilerleyiciydi, nk nfusun bir blmnn el emeinden kurtarlmas, ilerlemeyi olanakl klyordu. [sayfa 65]
58
Kleci toplumlar, insanlk tarihinde, ilkin Asyada ve Afrikada ortaya ktlar. Kleliin bu ktalar zerindeki evrimini inceleyerek, bir yandan klelik ilikilerinin oluumuna nderlik eden genel yasalar gnna karabilir, te yandan da Asya ve Afrika lkelerine zg zellikleri ortaya koyabiliriz.
1. TOPLULUA AT KLELK VE ATAERKL KLELK
Uzun sren yaam boyunca, klelik dzeni, birok aamadan geti. lki toplulua ait klelikti. lkel topluluun barnda, henz orada ortaklaa mlkiyet biiminin stn geldii bir zamanda ortaya kt. Bu ada, kleler de, btn topluluun mal idi. Kleliin ataerkil biimi, toplulua ait klelik biimine ok benzer. Ataerkil klelik biimi de, ilkel toplulukta belirmi ve uzun zaman topluluk ilikileriyle ve onlarn kalntlaryla birlikte bulunmutur. Kleler, olduka azd ve kle emei, belirleyici bir rol oynamyordu. Klelik rtl bir biimdeydi ve ok kez, klann ya da kabilenin iinde yardmc e eklinde bulunuyordu. Sava tutsa ya da topluluun ykma uram yeleri, topluluun zengin bir yesinin (ok kez ef ya da din adamnn) kendisine salad bir lokma karlnda, btn emeini vermek zorunda kalyordu. Mlkiyetin genel ilerlemesi ile birlikte, derece derece, yalnz madd mallar deil, onlarn reticilerine de sahip olma hakk kesinleti. Ykma uram, maln kaybetmi ye ya da kabul edilen sava tutsa, yalnz fiilen deil, hukuken de kle oluyordu, baka bir deyile efendisinin mal haline geliyordu. Kle, en g ve en tehlikeli ii yapyordu. lkel topluluk dzeninin tepkisine karn, klenin durumu, gittike daha gleiyordu. zel mlkiyet, hi acmakszn, kan balarn koparyordu. Aslnda kabile yesi olan bir kleyi ldrmek ya da onu satmak, topluluun yelerinde byk bir [sayfa 66] tiksintiye ve hatta klann zenginlemi byle bir yesine kar tepkilere neden oluyordu. O zamanlar, kle edinmenin balca kaynaklar, savalar, kle alverii ve topluluun malm yitirmi, batm yelerinin, borlar karlnda, kleletirilmesiydi. Baz deiik biimler ve baz ayrmlar dnda, bu kaynaklar, kleci toplumlar tarihinde, btn ktalar zerinde grlr.
59
2. DEVLETN ORTAYA IKII
Klelik dzeni ilikilerinin gelimesi, retici glerin gelimesine kout olarak ilerlemekte ve onlara bal bulunmaktayd. Tarmsal retimin artmas, tarm ile hayvanclk arasnda gittike artan ayrlk, madenciliin ilerlemesi vb., el emei talebini, yani kle talebini artryordu. Klelerin sayca artmasyla, toplumun balca snflar olan kleler ile efendiler arasndaki uzlamaz kartlk keskinleiyordu. Klelerin smrlmesi, tarihte bilinen smr biimlerinin yalnz ilki deil, ayn zamanda en zalimi oldu. Yoksulluk iinde ve srekli olarak borlanp klelemek tehdidi altnda srnerek yaayan zgr insanlarn durumu da, o kadar etindi. Efendiler, ancak srekli bir bask rgtnn varl ile kleleri ve topluluun zgr yelerini ellerinde tutabilirler ve onlar kendi yararlarna, kendi zenginliklerini artrmaya ve doymakbilmez agzllklerini tatmin etmeye zorlayabilirlerdi. Bu kurum, giderek, devlet haline geldi.
Devletin Grevleri
Kleci devletin ilk grevlerinden biri (ister feodal, ister kapitalist olsun, smrnn bulunduu geri kalan btn toplumlarda da olduu gibi) smrlenleri bastrmakt. Kleci devletler, durmadan fetih savalar yrtyor, [sayfa 67] yenilen halklarn lkelerini yama ediyor ve onlar haraca balyor ya da kleletiriyordu. Devletin ikinci grevi, yani kendi topraklarn geniletmek de, buradan geliyordu. Bu, yalnz kleci devletin deil, btn smrc devletlerin tipik grevidir. Devlet, bu grevlerini, kendisine uygun bir aygt ile yerine getirir. lkin, imdi artk btn klan ve kabilenin karlarn deil, soydan gelme zorbalar haline gelen kdemlilerden ve eflerden kk bir grubun karlarn ifade eden baz kabile ve klan kurumlarn, kendi amalarna uyarlar. lkel topluluk zamannda, asker g, topluluun eli silah tutan yelerinin yn halinde toplanmasndan oluurken, kleci devlet, halktan ayr ve ona dman olan bir silahl g, kle sahiplerinin en dar anlamda ve bencil karlarn korumak amacyla srekli bir ordu yaratr. Bylece, eylemlerinde,
60
btnyle toplumun karlarndan deil, egemen snfn karlarndan kaynaklanan mahkemelerin ortaya kt grlr. Din adamlar snf, bu dnemde, devletin ayrlmaz bir parasdr; bu snfn ileri gelenleri, ynetim aygtyla birlikte bir btn olutururlar, ve gzcler, koruyucular, yazclar, denetiler, eitimciler, tahsildarlar ve br grevliler, ayn amaca hizmet ederler. Nfusun akrabalk ilkesine gre blnmesinin yerini, toprak ilkesine ve ynetim ilkesine dayanan baka bir blnme alr.
Snflar ve Devlet
Toplum ilkin, klelik dzeninde snflara ayrld. Daha nce belirtildii gibi, bu olayn kkeninde ekonomik nedenler, yani retim ilikileri vard. Toplumsal snflarn kesin ltn oluturan ve toplumsal almadaki yerlerini, gelirlerinin kaynan, hacmini ve benzeri balca izgilerini belirleyen, onlarn, retim aralar karsndaki durumlardr. Demek ki, tarihsel bakmdan [sayfa 68] belirli bir toplumsal retim sisteminde tuttuklar yere, (ou zaman yasalar tarafndan saptanm ve dorulanm) retim aralar ile olan ilikilerine ve emein toplumsal dzendeki rolleri ile, bu toplumsal zenginliklerden edinilen payn elde edilii biimine ve nemine gre, birbirlerinden ayrlan byk insan gruplarna, snf denir. Snflar, ancak, art-rn ile, yani retici glerin gelimesi, insana, o andaki gereksinmelerini karlamak iin gerekenden fazlasn retmek olanan verdii zaman ortaya kar. Devlet, smrye dayanan toplumlarda egemen snfn aleti, smr ve bask aletidir. Smrc devletler, tarihsel bakmdan eitli biimler alabilir, ama onlarn genel nitelikleri ayn kalr: smrc aznlk, smrlen ounlua hkmeder.
Topluluklar ve Kabileler Birlikleri
Kabile birlikleri, en eski ve en ilkel devlet biimleri oldular. Kle imparatorluklarnn ounluu, bu aamadan gemitir. En gl ve en kalabalk kabile, federasyonun ekirdeini oluturuyordu. Kabile reisinin kendi klanndan bir kral (ok kez
61
asker efin grevlerini de yklenen kabile reisinin kendisi) seiliyordu. ktidar, babadan oula geiyordu. Byk tapnaklarn rahipleri, hkmdarn klanndan karlanyordu. Kabileler federasyonu, kabilelerin kendi isteiyle olduu gibi, daha zayf kabilelerin zorla birletirilmesi ile de oluuyordu. Topraklarn geniletilmesi, fetihlerle gerekletiriliyordu. Devlet biimlenmeleri halinde biraraya toplanan kabileler de yannda, ayr ayr gebe kabileler de varlklarn srdryorlard.
[sayfa 69]
Asya ve Afrikann lk Kleci Devletleri
Kleci devletlerin ortaya k, kle el emeinin smrsne dayanan yeni retim tarznn zaferine tanklk ediyordu. Bu ilk kleci devletler, M 4. ve 2. binyllarnda, Mezopotamyada (Smer, Akad, Babil), Hindistanda ve inde kurulmutu. Asur Krall, M 2. binylnn ilk yarsnda kuruldu. Ayn ada, Kk Asyann merkez yaylasnda kudretli Hitit mparatorluunun kurulduu grlr. M 15. yzylda, bugnk Yemen topraklar zerinde eski Arap devleti Mina Krall kuruluyor. M 1. binyllarnda, Transkafkasyada Urartu Krall ortaya kyor. M 7-6. yzyllarda, Orta Asyada, Harzem Devleti, daha sonra da Kusanlar Krall douyorlar. M 8. yzylda, sra rann bat kesiminde Mediye geliyor ki, bunun da yerini, M 6. yzylda, Pers mparatorluu alyor. Klelik dzeni, M 8-6. yzyllarda Yunanistanda, M 6. yzylda ise Romada grlmeye balyor. Amerikada (Gney ve Orta Amerikada) kleci imparatorluklar (ok daha nce olan Maya sitelerinin dnda), spanyol fatihlerinin geliinden yaklak olarak 150-200 yl nce, ortaya kmlardr.
Kleci Despotizm
Kabile federasyonlar, devlet taslandan baka bir ey deildir. efin g ve yetkisinin giderek glenmesi, ynetim aygtnn genilemesi ve salamlamas, federasyonlarn, Asya, Afrika ve Amerikann eski kleci devletlerinin en tipik biimi olan kleci despotizmlere dnmesi sonucunu verdi. Bu devletler, coraf ortamn, tarihsel ve ekonomik koullarn deiikliklerine uygun ola-
62
rak, birbirlerinden ayrdediliyorlard. Birok belge (Msr papirsleri, elyazmalar, yaztlar, eski yazarlarn tanklklar, destanlar vb.) kleci despotizmin balca zellikleri hakknda bize bir fikir vermektedir. [sayfa 70] Babil Kral Hammurabinin brakt yasalar, kleci dnyann tmnn toplum yaam zerinde bir fikir edinme olana verir. Bu yasalar, M 18. yzylda, byk bir bazalt ta zerine kazlmt. Bu, tandmz ilk yazl yasadr; ve klelik dzenine, zel mlkiyete ve insann insan tarafndan smrlmesine yer vermektedir. Hammurabinin Babili, despotizmin tipik bir dzeniydi, zorbalk rejimiydi. Yksek iktidar; yasama, yrtme, yarglama ve dinsel yetki, kraln elinde toplanmt. Hkm srmekte olan ideolojinin en nemli yanlarndan biri, krallk iktidarn ve onu elinde bulunduran putlatrma, ona tapnma idi; kral, ok kez, tanrlatrlyordu. Kral, lkeyi ynetmek iin, karmak bir brokratik aygttan yararlanyordu. zel grevliler, merkezi ynetimin eitli kollarn yrtyorlard; tekiler, eitli eyaletlerde, genel ynetici olarak hkm sryordu.
3. KLEC TOPLUMDA RETM LKLER
retim ilikileri, retim aralarnn mlkiyet biimleri, emein toplumsal rgtleniinde snflarn grevleri ve ayn zamanda rnlerin letirilmesi biimleri gibi kavramlardan oluur.
Kleler ve Kle Sahipleri
Hammurabi Yasalar, yalnz Mezopotamyada deil, kleci dnyann tmnde retim ilikilerinin zelliklerine k tutar. Babilde, egemen g, kk ve orta kle sahiplerinden oluuyordu. Hammurabi Yasalar, her eyden nce, onlarn karn koruyordu. Yasa metninin birok paragraf, dorudan doruya ya da dolayl olarak, kle sahiplerinin karlarn korumaya ayrlmt. Bu yasalara gre, bakasnn klesini yaralayan ya da hayvanna zarar veren, sahibine denecek ufak bir para cezas ile cezalandrlyordu. Bir bakasnn klesinin ldrlmesi halinde, sulu, len klenin [sayfa 71] sahibine bir kle veriyordu. Kleler, aile durumlar hi hesaba katlmakszn satlyor, hibir koula bal olmakszn armaan ediliyor ya da herhangi bir ey karl deitiriliyor ya da
63
miras konusu oluyorlard. Kle sahiplerinin mlkiyet hakkna kar kan kimse, ar bir ekilde cezalandrlyordu. Bir klenin alnmas ya da kaan bir kleye yataklk edilmesi, lm cezas ile cezalandrlyordu. Her kle, kendi sahibini gsteren bir damga tayordu. Bu damgay silecek olan her zgr kii, ar bir ceza tehdidi altndayd. retim aralarndan yoksun olan kleler, en ilkel haklardan da yoksundular. Efendilerin, retim aralar ve kle el emei zerindeki tam mlkiyetleri, kleci retim ilikilerinin temelini oluturuyordu. Klelerin srekli fetih savalarndan salanmalarnn yansra, Babil toplumunun kendisi de, klelerin salanabildii nemli kaynaklardan biriydi. Kleci toplumda, egemen olan kle sahibi efendilerin mlkiyetinin yansra, kk kyl ve zanaat mlkiyeti de vard; Babil, bu kural iin, bir istisna deildi. Ama unu da sylemek gerekir ki, zgr kyller ve zanaatlar, giderek bamszlklarn yitiriyorlar ve kleleiyorlard. Babilin zgr halk, kendi aralarnda, yurttalk haklarndan yararlanan yurttalar ve yurttalk haklarnn tmnden yararlanamayan mukenular olarak blnyorlard. Yurttalk haklarnn tmnden yararlanan bir yurtta sakat brakld zaman, sulu da, ayn ekilde sakat braklarak, cezalandrlyordu. Bir mukenunun sakatlanmasna neden olan ise, yalnzca para cezas dyordu. Hrszlk halinde, mukenu kategorisine giren bir insan, ayn durumda, yurttalk haklarndan yararlanan bir yurttan demek zorunda olduundan birka kat fazla para cezas dyordu. Yalnz bir klenin alnmas, toplumun temeline kar bir suikast saylyor ve lm cezas ile cezalandrlyordu.
[sayfa 72]
Yurttalk haklarndan yararlanan yurttalar da, kendi aralarnda zenginler ve yoksullar olarak ayrlyorlard. Yoksullar, yaamlarn srdrebilmek iin, i avadanlklarn, paray vb. zenginlerden dn almak zorundaydlar. Borlarn denmemesi halinde, eer borlu, topraa sahip bulunuyorsa, topra da dahil olmak zere, mallarna elkonuluyordu. Yoksullaan yurtta, borlar yznden kle haline geliyordu. Borlu (hemen her zaman ailesi yeleri de), belirli bir sre iin, biimsel olarak klelemi kabul ediliyordu. Ama gerekte, mr boyunca kle oluyordu. Kendi yurttalarn satnalp, el emei arayan kle sahiplerine kiralayan yeni bir tip, kle tacirleri ortaya kyordu.
64
Kleci Devlette Topluluun Rol
yleyse, Babil toplumunda, klelerin yansra, aslnda eski ilkel topluluun yeleri olan bir yn zgr yurttan bulunmasn nasl aklamal? Devletin kuruluundan nce, kabaran sularla sulanan topraklarn verimlilii, karmak ve iyi dzenlenmi bir sulama sistemine dayanan tarmn domasna yardmc olmutu. Topraklarn ve sulama ilerinin, kleci latifundialar arasnda blnmesi kleleri, emeklerinin sonular hibir ekilde ilgilendirmediine gre-, bu sulama tesislerini tehlikeye sokabilecek, tarmn gerilemesine yolaabilecekti. Bunun iin, devlet, kr topluluklarn muhafaza etmeyi daha yararl buldu. Ama bu, yelerinin smry bilmedikleri o eski zamann topluluu deildi artk. Yeni koullarda, kleci devletin smr konusu oluyordu. Eskiden olduu gibi topluluun yeleri, byk bir emee ve ok sayda el emeine gereksinme gsteren barajlara, setlere, kanallara bakyorlard. Eskiden olduu gibi gene tohum ekiyorlar, hasat yapyorlard, ama rnn byk bir blm krala, rahiplere veriliyor ya da koruma birliklerinin bakmna ve muhafazama ayrlyordu. Kralln gzcleri, srekli olarak bu sulama [sayfa 73] sisteminin iyi durumda tutulmasn ve topluluun yelerinin harlar, vergileri dzenli demelerini denetliyorlar, bylece dorudan doruya reticileri, rettikleri servetlerin en iyi payndan yoksun brakyorlard. Durum, antikan teki despotik lkelerindekine Msr, in, Hindistan, ran, Amerikadaki nkalar mparatorluu, vb. pek benzemekteydi. Ama her ne kadar kleci devlet, kr topluluklarnn srdrlmesinde yarar grdyse de, giderek onun yapsn kertiyordu. Hkmdar, topluluun topraklarnn zararna sistemli bir biimde genilettii byk arazileri (domaines) elinde bulunduruyordu. Devletin en yksek temsilcisi hkmdarn elinde toplanm olan topraklar, savalar sayesinde genilemiti. Kendi toplumsal temelini glendirmek iin, hkmdar, evresindeki baz kle sahiplerine, devlet grevlilerine, askerlere ve tapnaklara byk yurtluklar datyordu. Bu yurtluklar kendi topraklarndan veriyor ya da topluluklardan zorla alyordu. stelik topluluk, baz yelerinin zenginlemesi, tekilerin yoksullamas sonucu, srekli olarak dalyordu.
65
zgr halk, devlete, gerek ayn olarak (tarm rnleri ve hayvan), gerek nakit olarak byk miktarda vergi dyordu. Vergiler sayesinde saylar artrlan ve yasalarn zel koruyuculuuna alnan pek ok saray vard. Hkmdar ve tapmaklar, tutsaklar evi denilen zel evlerde yaayan pek ok kleye sahiptiler.
4. ASYA VE A.RKANIN ANTKA MPARATORLUKLARINDA RETC GLERN GELMES
En eski Asya ve Afrika imparatorluklarnda retici gler gelimeye devam ediyordu. Bu arada, Babil tarmnda da, tuntan ve sonra demirden yaplma avadanlklar yaygn olarak kullanlyordu. Zanaatlarn aletleri de iyilemiti. [sayfa 74] Hammurabi Yasalar, ok eitli meslek erbabndan: tulaclardan, dokumaclardan, demircilerden, dlgerlerden, gemi ve ev yapmclarndan vb. szediyor. Zanaatlk, Msrda da ok ilerlemiti. Dokumaclk ok yaygnd. Eski yatay dokuma tezgh yerine, dikey dokuma tezgh kullanlmaya balanmt. Bakr ileyen demirciler, krk yerine tulumdan yararlanyorlard. Saban yetkinletiriliyor. Camclk kendi bana bir zanaat kolu oluyor. Tulalar piiriliyor. Zanaatlk, genel kural olarak, zgr yurttalar tarafndan yaplyor, ama zellikle inaatlkta en g ve kaba iler, klelere yaptrlyor. lk mekanizmalarn, ilkin inaat ilerinde ortaya kt grlyor. Eski Msrda, piramitlerin yaplmas iin koca ta bloklar kaldrmak amacyla kurulmu zel dzenekler vard. Asya ve Afrika devletlerinde yaplm olan su depolar, barajlar ve yatak deitiren kanallarla yaplan sulama sistemleri, klelik andaki teknik ilerlemelere tanklk ediyor. Nil nehri zerindeki Assuan tesisleri, en heybetli yaptlarndan birini oluturur. Deniz ticaretinin gelimesi, gemi yapmnn yetkinlemesine yolat. Silahlar da geliiyordu. Asker harektlar srasnda, sava arabalar, kobalar kullanlyordu. Sava gemileri, mancnklarla donatlmt.
Meta-Para likilerinin Gelimesi
Daha ilkel topluluk dneminde, deiimin ilerlemesi soku-
66
cu, metalarn genel edeeri ortaya kmt. nceleri, genel edeer roln, hayvan, krk, deri, fildii vb. gibi en nemli rnler oynuyordu. Kleci toplumda, genel edeer rol, madenlere, nce demir ve bakra, sonra altna ve zellikle gme geiyor. Para, genel edeer ve dolam arac olarak ortaya kt. Balangta para, madenler gibi kle halinde, sonra da zel olarak baslm para biiminde [sayfa 75] kullanld. Ticaretin gelimesi, retime katlmayan, yalnz deerinin bir parasn kendilerine malettikleri metalarn deiimi ile uraan tacirlerin douunun nedeni oluyor. Tacirler, lke lke dolayorlar, bazan ok uzaklara gidiyorlard. Bylece nc toplumsal iblm gerekleti. Bat Asyann kleci devletlerinde, Yunanistanda ve inde, para, sikke biiminde, M 7-6. yzyllarda ortaya kt. inde, para sikkeleri, kare, bak, kl ya da krek biimindeydi; bazan da yuvarlak ve ortalar kare biiminde delinmi oluyordu. retim, ticar bir nitelik kazanyor, yani dorudan tketimden ok, deiime ynelmi bulunuyor.
Kentlerin Douu
Zanaatln ve ticaretin gelimesi ile zanaatlarn toplandklar ve alveriin yapld yerlerde, kentler beliriyordu. Bu kentler, zanaat rnlerinin retim merkezi ve ticar ekirdekleri haline geldiler. Birok durumda, kentler, eski konaklama yerlerindeki berkitilmi yerler yannda, kltr merkezlerinde, kalelerin, su kaynaklarnn (ifal su kaynaklar da dahil) yaknlarnda, byk yollarn kavaklarnda byyordu. Bu arada, M 2. binyllarnda, Mekke kenti, ondurucu zellikleri olan bir su kaynann yaknnda dodu; haclar (ziyaretiler) Kutsal Kara Ta ululamak iin durmadan oraya akyorlard. M 1. binyln sonlarna doru, coraf ortamn elverililii ve bol su kaynaklan sayesinde, Suriye lnn vahalarndan birinde, byk Palmir site-devleti dodu.
Ticar likilerin Artmas
Ticari ilikiler, her eyden nce, deniz kylarnda ya da nehirlerin kenarlarnda yerlemi olan lkeler arasnda kuruldu. [sayfa
67
76]
M 3. binyla doru Akdenizin dou kylarnn kuzey blmnde yerlemi olan .enike kleci site-devletleri, hemen hemen yalnz ticaretle urayorlard. .enikelilerin, Kk Asya, Kbrs, Girit, Yunanistan ve ayn zamanda Bat Akdeniz ile ticar ilikileri vard. Kk Asyadan gm ve kurun, daha sonra, demir; Kbrstan bakr vb. ithal ediyorlard. Eski dnya, Asya ve Afrikann en uzak lkelerini birbirine balayan ticaret yollar ile kaplanmt. Baharat Yolu, Kzl Denizi, kuzeye doru, uzunluuna geiyordu; bu, Gney Arabistandan ve Akdenizin dou kylarndaki kentlerden gelen bir kervan yoluydu; bu yoldan, Hindistan ve Afrikadan salanan buhur, mrrisafi denilen zamk, baharat, altn ve daha sonra, kle ticareti yaplyordu. Baka bir kervan yolu, Gney Arabistan Mezopotamyaya balyordu. Tacirler, Dou Afrikann ticaret eyasn, Arabistan Afrikadan ayran Bablmendep boazndan geirerek, kuzeye gnderiyorlard. Eski bir kervan yolu, ini, Orta Asya zerinden rana ve Akdeniz lkelerine balyordu. eitli in metalar madenler, maroken eya, en ok da ipek-, Byk ipek Yolu denilen bu yolla gnderiliyordu. Kuanlar Krall anda, Orta Asya da bir ticaret merkezi idi. Bu lkenin tacirleri inden zellikle cam eya ve mcevherat tayorlard. Orta Asya, Hindistanla, batda, Akdenizin dou kylarndaki lkelerde, Dou Avrupa ve Roma imparatorluu ile ticaret ilikilerinde bulunuyordu. Meta-para ilikilerinin ilerlemesi, servet eitsizliini hzlandryordu. Yaamlarn srdrebilmek iin yoksullar, zenginlerden dn olarak i aletleri, para vb. almak zorundaydlar. ok kez, borlu, alacaklnn klesi haline geliyordu. Bylece kleler ordusu byyordu. Bor verenler gittike zenginleerek, meslei para biriktirmek ve bu paray tefeci faizleriyle dn vermek olan tefeci haline geliyorlard. [sayfa 77]
5. SINI. SAVAIMI VE ROL
Snfl toplumun ortaya k ile insanlk tarihi, baz snflarn ykselii, tekilerinin yokoluu tarihi haline, acmasz bir snf
68
savamnn tarihi haline geldi. Kleci toplumun btn tarihi, snflar aras kavgalarla, her eyden nce klelerle efendileri arasndaki atmalarla doludur. Snf savam, snflarn ekonomik durumlarnn ve kar elikilerinin kutuplamasnn sonucudur. Snflarn karlarna gelince, bunlar, belirli bir snfn, belirli bir toplumsal retim sistemindeki durumu ile belirlenir. Efendilerinin mlk olan, kendileri mlkten yoksun bulunan, grlmemi bir smrye boyuneen klelerin, kendilerini bu duruma srkleyen retim tarzn ve siyasal rejimi ortadan kaldrmakta karlar vard; oysa efendiler, tersine, bu retim tarzn ve siyasal rejimi koruyorlard. Bylece, her ne kadar devrimci anlaylar snrl idiyse de, kleler, devrimci bir snf oluturuyorlard. Silahl isyanlar, antikan, Asya ve Afrika imparatorluklarndaki klelerin snf savamlarnn en gze grnr biimiydi. Bunun gibi, Msrda, Orta mparatorluun sonuna doru, byk bir halk ayaklanmas, klelerden baka pek ok zanaat ve mlksz yoksul kylnn de katld bir ayaklanma patlak verdi. Eski inde binlerce isyan kt. En nemli bakaldrma, M 18. yzylda oldu. syana katlanlar, birbirlerini tanmak iin, kalarn krmzya boyuyorlard; onun iin, ayaklanmaya, krmz kalar ad verilmiti. syanclar arasnda kleler, ilkel topluluk yeleri, zanaatlar, balklar ve kk esnaf vard. Dzenli birliklere kar bir zafer kazandktan sonra, isyanclar, bakente yrdler ve bakenti ele geirdiler. Ynetici snf, ancak tm glerini seferber ederek ayaklanmay bastrabildi. Eer bakaldrmalar baarszlkla sonulanyorsa, bu, [sayfa 78] isyana katlanlarn rgtten ve gerekli disiplinden yoksun bulunmalarndan ileri geliyordu; onlarn gleri dankt ve egemen snfn iyi silahlanm glerine kar duramazd. Bu ada, insann insan tarafndan smrsnn ortadan kaldrlmasnn gerek koulu yoktu ve olamazd. Ama yenilgilere karn, ilkel topluluklardan kalma varlklarn hl srdrmekte olan yelerin, zanaatlarn ve klelerin ayaklanmalar, byk bir rol oynuyordu; nk bu ayaklanmalar, smrnn kaba biimlerine indirilen darbelerdi. Bu ayaklanmalar, halkn zgrlk savamnn ilk deneyimleri oldular; bu savamn temellerini atyorlar ve onun geleneklerini
69
glendiriyorlard. Geici baarlar bile, dorudan doruya reticilerin durumunda azok bir iyileme ile sonulanyordu, bu da, en sonunda, retici glerin alp gelimesine yardm ediyordu.
6. ESK KLEC TOPLUMLARDA DEOLOJ VE KLTR Dinin Rol
En eski antika kleci devletlerin ideolojilerinin ayrdedici zellii, dinsel niteliklerdir. Bu, Babil, Msr, Hindistan, Urartu, ran ve Eski Amerika devletleri iin ayn lde dorudur. Dinlerin biimleri, ayinleri, efsanelerin konusu deiik olmakla birlikte, dinsel retilerin temeli ayn kalyordu; alanlar sz dinlemeli, boyunemeliydiler, yoksa, bu dnyada ya da br dnyada tanrlar kendilerini cezalandrrd. Binlerce dinsel reti, daha o zamandan, otoritelere boyunememi olanlarn tanrsal cezas olan cehennem kavramn; yeryzndeki aclarn, znt ve glklerin dl olarak cennet kavramn znde tayordu. Rahipler, kendilerini, halk ynlarn eitli aralarla, zenginlerin iktidarnn tanrdan geldiine inandrmaya adyorlard. [sayfa 79] Despotik devletlerde, krallk yetkisinin ve kraln kendisinin tanrsallatrlmas, bu rahiplerin abalarnn en belirgin sonucu oldu. lml dnyamzda bir tek efendinin kutsallatrlmas, dinsel betimlemelerde, tanrlar arasnda da bir kral imgesini yaratmalyd. oktanrclktan tektanrcla bu aamal geii, eski kleci devletlerin ounda deien bir lde ve eitli biimlerde gzleyebiliriz. Emekiler, doa karsnda ve smrcler karsnda gszdler. Bu, halk ynlarnn bilincinde, egemen snf ideolojisinin yerlemesi iin uygun bir ortam yaratyordu. Bununla birlikte, daha o zaman bile, bu idealist dnya anlay, artk ok gl deildi.
Materyalizmin ve Diyalektiin elerinin Gelimesi
Dinsel anlaylar, balca iki etken baltalyordu. Birincisi, pozitif bilgilerin birikmesidir. retici glerin ilerlemesi, doa yasalarnn birbiri ardndan kefedilmesine olanak salyordu. .rat ve Dicle havzalarnda oturanlar, o zamana dein su basknlarn, bilinmeyen
70
doast glerin ani fkelerinin bir ifadesi olarak dnrken, giderek su basknlarnn nedenlerini anladlar ve nehirlerin devirli kabarmalarn ve tamalarn nceden bilebildiler. Safa (nave) materyalist grler, giderek insanlarn bilincinde kendilerine bir yol ayordu ve hatta ok kez ilk materyalist retileri douruyordu. rnein, M 2. binylnn ikinci yarsnda evrenin yaps konusundaki dinsel anlaylar yalanlayan materyalist grlerin olutuu grlyor. Antika materyalist filozoflar, evrenin elerden kurulmu olduunu ne sryorlard. Her ey diyorlard, hareket halindedir ve iki kozmik gcn, yani Aydnlk ile Karanln arasndaki karlkl etki sonucunda durmadan deiir. Bylece yalnz materyalizmin deil, diyalektiin de ilk filizleri beliriyordu. [sayfa 80] Egemen ideolojinin (efendiler snfnn ideolojisinin) geni halk ynlar zerindeki etkisini azaltan ikinci nemli etken, emekilerin etin yaantsdr. Sefaletten kurtulu yolu olmad iin, haklardan yoksun olduklar iin, yalnz kleci devlete kar deil, rahiplere kar da ayaklanyorlard.
Bilim ve Sanatlar
Salt ekonomik gereksinmeler, Asya ve Afrikann antik kleci devletlerinde soyut dncenin ilkel biimlerine dayanan bilimsel bilgilerin ana izgilerini yaratyor. Hesaplar yapma ve tarlalar lme zorunluluu, matematii (aritmetik ve geometriyi) ve gkbilimi (takvimler sistemini) dourdu. Daha sonra, kimya ve fiziin eleri de geliiyor. Babilde, rnein matematik gelimiti ve bir bakma, Yunanllarda ve Romallarda daha sonra ulaaca dzeyden ileriydi. Burada, btn saylar, minimum iaretlerle ifade etmeye olanak salayan bir saylama szkonusudur. Yava yava, Asya ve Afrika halklar, yaz yazmay reniyorlar. Balangta tasvir ekillerle yazy ya da piktografiyi kullandlar. Konuulan dilden bamsz olan ve figrlerle ifade edilen sahnelerin birlemesi, eyann ve hareketin anlalmas olanan salyordu. Piktografi (biimleri izerek yazma), yava yava bir simgesel ideografi (fikirleri izerek yazma) yazs haline, desen de simge haline geliyor. Gelien kleci devlet, yasalar ve yarglar kesinlikle ifade etmek, zenginliklerin saymn yapmak ve karakterlerini zel
71
olarak belirtmek, satlan, satnalnan ya da depo edilen metalarn nitelik ve niceliklerini kaydetmek vb. gereini duydu. rnein Eski Msrllar, ideografik yaz ile sessizlerle yaznn (yani yalnz sessiz harfleri temsil eden iaretlerle yaznn) karm olan hiyeroglifi icat ettiler. Alfabetik yaz, ilkin, .enikeliler tarafndan icat edildi ve kullanld. Bugnk alfabelerimizin ounun ilkrnei [sayfa 81] olan Yunan ve Elam alfabelerinin temelinde, .enikelilerin alfabesi vardr. Mezopotamya halklarnn ideografi ve iviyazs, edebiyatn alp gelimesine yardmc oldu. Tarihiler, Babilin Glgam Destanna kar byk bir ilgi duyarlar. Yiitlik dolu kahraman Glgam, doast, hatta tanrsal glere karg savam verdi, insann lmszlk hakk uruna savat. Eski Asya ve Afrika halklar, dikkat ekici sanat yaptlar, zengin bir ekilde sslenmi seramikler, kemikten, tatan, aatan ve baka maddelerden heykeller, tapmak duvarlar zerinde ve mezarlarn iinde gzalc freskler yarattlar. Londradaki Britanya Mzesi, Pariste Louvre, Bat Avrupann ve Kuzey Amerikann birok mzeleri, Asya ve Afrika kltrlerinin, smrgeciler tarafndan alnm ya da ok ucuz fiyatlarla satnalnm deerli yaptlarn saklamaktadrlar. Mezopotamya, Msr, Harzem, Urartu, Hindistan ve in gibi antik devletlerin mimarl, bize, zengin bir miras brakt: eitli yaplar, oranlara uymann klasik rnekleridirler. Antika Asya ve Afrika halklarnn, retim, bilim, edebiyat, sanat alannda gerekletirdikleri eyler, zellikle Akdeniz lkeleri ve hele gnmzn Avrupa devletlerini douran lkelerin kltrleri zerinde byk etki yaptlar. Her ne kadar bu evrim, olduka yava olduysa da yeni bir toplumsal dzende Asya ve Afrika halklar, madd ve manev kltrn ncleri oldular. te yandan, Asya ve Afrika halklarnn deneyimi, Yunanistann ve Romann kleci toplumlarnda retici glerin hzla gelimesine katkda bulundu. [sayfa 82]
Ekonomik ve Toplumsal Biimlenme
retim ilikilerinin nitelii, toplumun iktisad dzenini belir-
72
ler. Bu dzen esastr, zerinde eitli toplumsal ilikilerin, fikirlerin, kurumlarn belirip ykseldii temeldir, nk retim tarz, sonunda toplum yaamnn btn ynlerini belirler. Temel, ilknce toplumun snf bileimine bal olan hukuksal ve siyasal kurumlar, yani devlet rgtlenmesini, dinsel rgtlenmeleri, siyasal gruplamalar vb., ksaca, toplumun siyasal styapsn belirler. Sonra, dolayl olarak, o belirli topluma zg olan, toplumun ideolojik styapsn oluturan her eyi, siyasal, felsef, dinsel, edeb vb. eitli fikirleri belirler. Temelin yerini baka bir temelin almas, temeldeki deiiklikler, kendilerine uygun olan styapda, siyasal kurumlarda ve ideolojide, kendilerini gsterirler. Ama her ne kadar temele bal ise de, styapnn kendisi de, retici gler zerinde bir etki meydana getirir, onlarn yerini baka retici glerin almasn hzlandrabilir ya da yavalatabilir. Demek ki, toplumun tm, belirli bir birim, bir retim tarz ve buna zg bir styap ile tarihsel bir kurulutur, iktisad ve toplumsal bir biimlenmedir. Kleci toplumun temeli, feodal ya da kapitalist toplumda olduu gibi, uzlamaz karttr; retim aralarnn zel mlkiyet zerine ve egemen snfn, madd deerleri retenleri dorudan doruya smrmesi temeli zerine kurulmutur. Bylece klelik, iktisad ve toplumsal biimlenme btn iinde, smrye dayanan uzlamaz kart bir biimlenmedir.
7. ASYA VE A.RKANIN ETL DEVLETLERNDE KLELK LKLERNDE GELMENN ZELLKLER Eski Msr
M 4. binyln sonlarna doru, Msr despotluunun kuruluu, insanln eski tarihinde, en nemli evrelerden [sayfa 83] birini gsterir. Bu, eski imparatorluk denen dnem (M 3.000-2.400) oldu. Byk bir orduya sahip olan Msrllar, Sina yarmadasn ve Nubyann kuzey blgelerini ele geirmek iin, sistemli olarak savalara giriiyorlard. Ynetimin tek merkezde toplanmas, lkede tarmn temelini oluturan sulama sisteminin yetkinlemesi ve genilemesi olana-
73
n salad. teki uralar arasnda, balklk ve avcla ok byk bir rol dyordu. Hayvan yetitirme ise, geni otlaklarn bulunduu Nil deltasnda zellikle verimliydi. Msrda ilk iktisad ve toplumsal birimler, kle sahipleri tarafndan acmasz bir biimde smrlen kr topluluklaryd. Daha sonra tapnaklara ait olan tarm iletmeleri hzla yayldlar. Tpk Mezopotamyada olduu gibi, kr topluluu kesin olarak snflara blnerek ve kle sahiplerinin, rahiplerin ve tefecilerin, bu topluluun topraklarna elkoymalar sonunda dalp paralanmaya balad. Yoksullam zgr kyllerin durumu, klelerin durumundan hi de farkl deildi. Hkmdarln ve tapmaklarn yurtluklarnda olduu kadar, kle sahiplerine ve yksek grevlilere ait olan byk mlklerde de, balca el emeini kleler salyordu. Kle says durmadan artyordu. .iravunlar, efendiler snfnn yararna yeni kleler, hayvanlar ve baka zenginlikler elde etmek iin, saysz savalar srdryorlard. Msr Krall, kle sahipleri iktidarnn salamlatrlmasn balca grev sayyordu. Ar merkeziyeti bir ynetim sistemi kurulmutu. Byk zenginlikler, krallk hazinesine akyordu. Sava ganimetlerinin yannda devlet gelirinin balca kayna, kalabalk bir grevliler kitlesinin halktan toplad vergilerdi. Mahkemeler de kle sahiplerinin karlarna hizmet ediyordu. Eyaletlerde, det olduu zere, kralln yarglk grevini de, valiler zerine alyordu. Yksek yarg, lkenin ynetiminde firavunun balca [sayfa 84] yardmcs idi. .iravunun kendisine gelince, o, ulu, tanrsal yarglama yetkisinin temsilcisi olarak grlyordu. .iravunlarn, onlarla birlikte btn efendiler snfnn anna, halkn ve klelerin abasyla kocaman piramitler dikiliyordu. Devlet yaps, daha sonra, Orta ve Yeni imparatorluklar zamannda da hemen hemen olduu gibi kald.
Eski Hindistan
nds vadisinde yaplan arkeolojik kazlar kantlyor ki, M 3. ve 2. binyllarda, Hindistan halklar, yksek bir uygarlk dzeyine ulamlardr. 1. binyln balangcndan balayarak birok Hint kabile federasyonlar, ilk kleci devletleri kurdular. Toplumsal farkllama
74
belirginletike, asker ef raca, giderek kabileye egemen oluyor ve topluluun ynetim rgtlerini buyruu altna alyor. Kabile aristokrasisi, onun evresinde gruplayor. Daha sonra ynetim rgtleri, devlet aygtnn halkalarn olutururken, racann grevleri, babadan oula gemeye balyor. Ayn zamanda, brahmanlarn durumu da salamlayor. Ksa bir sre nce, basit birer dinsel eli olanlar, rahiplii ura haline getiriyorlar. Ama Hindistann despotik devlet, daha sonra ortaya kt; Moryalar hanedannn krallar olan andragupta ve Azoka tarafndan temelleri atld. Moryalar mparatorluu, M 4. yzylda, kesin olarak kuruldu. Klelik, Hindistanda olduka yaygnd, ama baz zellikleri vard. Baka yerlerde olduu gibi, burada da, kleler, sava tutsaklar ve borcunu demeyen borlulardan oluuyordu. zgr yurttalar da eit deillerdi, iki deil, drt gruba blnyorlard; bu gruptan varnalar, catilerin (daha sonra ortaya kan kastlarn) ilkrnekleri oldular. Kleleenler, her zaman alt-varnalarn temsilcileriydiler, oysa onlarn efendileri st-varnalara ait bulunuyordu. [sayfa 85] Kleler ayn zamanda devlete ve toplulua da ait olabiliyorlard. Kle dvi-pada (iki-ayakl mlk), evcil hayvan ise atupada (drt-ayakl mlk) idi. Kleler, ileri gelenlerin ve krallarn hesabna, ayrca kamu yaplarnn yapmnda alyorlard. Bununla birlikte, eski Hindistanda, byk toprak mlkiyeti yaygn deildi. Klelerin emeinden daha ok ev ekonomisinde yararlanlyordu. Demek ki, kleler, ounluu ile efendilerinin hemerileri olduklarndan, klelik, hafif ataerkil izler tamaktayd. Kleler arasnda kadnlar ar basyordu. Onlarn ocuklar da, ayn ekilde, efendinin mlk saylyordu. Klelik ilikilerinin zayf gelimesi, zgr nfusun ekonomik ve toplumsal rgtlenme biimi olan Hint kr topluluunun zel dengesi ile aklanyordu. Sulama sistemini srdrmek ve geni cangl alanlarn deerlendirme gereksinmesi, abalarnn birletirilmesini zorunlu klyordu. Topluluk yeleri, ayn anda tarma ve zanaatla atlyorlard. Bylelikle topluluk, yalnz bana kalmaya mahkm oluyordu, lke iindeki ekonomik ilikilerin gelimesi de gecikmi bulunuyordu. Toprak, en yetkili kurum olan devlete ait bulunuyordu. Bu mlkiyet biimi, ileri gelenlerin yalnzca kleleri snrsz olarak smr-
75
melerine deil, vergiler araclyla zgr yurttalar soymalarna da izin veriyordu. Geni ve karmak bir devlet aygt, ileri gelenlerin karlarn savunuyordu. Asya ve Afrikann teki devletlerinde olduu gibi, Hint despotizminin ayrdedici zellii, krallk iktidarnn tanrlatrlmasdr. Kral, tanrnn yeryzndeki temsilcisi idi. Rahipler topluluu, bu inan, srdrmekle ykmlydler. Hindistanda, bu dnemde, eski kleci toplumun dini olan brahmanlk, yerini, yava yava yeni bir dinsel akm olan budizme brakt. [sayfa 86] Budizm de, snfl toplumlardaki btn teki dinler gibi, ezilenleri manen silahszlandrmak ve egemen olan smrcler snfnn durumunu salamlatrmakla ykmlyd.
Eski in
inde ang (Yin) denilen ilk kleci devlet, M 18. yzylda kuruldu. Klelik dzeni, ancak ok sonra, M 5. ve 3. yzyllar arasnda alp geliti. 3. yzyln sonunda koskoca bir imparatorluk, eski in mparatorluu kuruldu. Bu dnemde, kle emeinin rol nem kazand. Kleler, zel kiilere olduu kadar devlete de aittir. Komu kabilelerle yaplan bitmez tkenmez savalar, ayrca i savalar (imparatorluun kuruluundan nce) bol sayda kle salyordu. lenen su ve cinayetlerin cezalandrl da, nemli bir kle kaynayd. Bu, egemen snf iin ok etkili bir toplumsal bask aracyd. Yasalara ve eski geleneklere kk bir kar koyma, ar su olarak nitelendiriliyordu. Klan aristokrasisinden gelme byk kle sahipleri, ilkel topluluk kalntlarnn srdrlmesinde yarar gryorlard. Kle haline gelen mahkmlar, devlete ait oluyordu. Kle alverii, zellikle kken bakmndan inli olmayan klelerin alm-satm, byk llere ulamt. Kle emei, her yerde kullanlyordu. Byk apta kleci zel iletmeler ortaya kyordu. Sahip olunan klelerin says, byk mlk sahiplerinin zenginlik ve kudretinin lt haline geldi.
Urartu, Harzem, Kuanlar Krall
M 2. binyln sonlar ile 1. binyln balarnda Transkafkasya-
76
da ve Ermenistan yaylas zerinde pek nemli olmayan birok kleci devlet ortaya kt. Bunlar arasnda, M 9. ve 8. yzyllarda byk bir gelimeye ulam olan Urartu devletini belirtelim. Asurlu fatihlere kar savamda Urartu, antikan en eski, en nemli devletlerinden biri oldu. [sayfa 87] Urartu devleti, bugnk Transkafkasya Sovyet Cumhuriyeti topraklarnn bir blmn iine alyordu. lkel topluluk dzeninin nemli kalntlar ile klelik ilikileri, Urartuyu niteliyordu. Kleler, zel kiilere ve toplulua ait bulunuyordu. Kle emei, sulamaya dayanan tarmda geni olarak kullanlyordu. Orta Asyada, zellikle bugnk Sovyet Cumhuriyetleri topraklan zerinde, gene M 1. binyln balarnda, kleci devletler (zellikle Harzem) kuruldu. Bunlar, M 1. yzyln balangcnda, daha sonra egemenliini Kuzey Hindistana ve Sin-Kianga kadar genileten gl Kuanlar Kralln oluturdular. Kuanlar Krall, toplumsal ilikilerin birbirinden farkl olduu blgelerden oluuyordu, ama yava yava gelimi kleci blgeler egemen duruma getiler. Ensonu, kleci dzen, kralln btn topraklar zerinde yerleti.
Minallar Krall
Eski Arabistanda, Minallar Krall Yemeni, Bat Hadramutu ve Kzldeniz kylarn iine alyordu. Burada, klan ve kabile dzeninin gl kalntlarna karn, klelik ilikileri geliiyordu. Kleler, en ok Afrikal idiler: Habe, Nubyal vb.. Devlet, nemli bir gelime dzeyine ulat; byk sulama kanallar, bentler, saraylar ve baka yaplar yaptlar. M 7. ve 6. yzyllarda, kleci baka bir Arap devleti olan Saba Krall, Mina Kralln yuttu. Saba Krall da, ok gelimi bir tarma sahipti. Saba Krallnn bakenti Maryaba kentinin yaknlarnda eski dnyann nl bir bendi bulunuyordu. Bent, yzyllar boyunca, Gney Arabistan sulama ann merkez yapt oldu. Baz eski devletlerin tarihinden karlan bilgiler, toplumsal evrim yasalarnn evrensel ve dokunulmaz olduklarna tanklk etmektedir. Her yanda retici glerin gelimesi, [sayfa 88] ilkel topluluun paralanmasna, kleliin ortaya kmasna ve genel olarak despotik, olan kleci devletlerin kuruluuna neden olmaktadr.
77
Devletleraras likilerin Kurulmas
eitli kleci devletler arasndaki kar atmas, kendi z lkesinin kle sahipleri hesabna baka halklarn iilerine karlmas, mdahaleye urayan devletleri kar-nlemler almaya zorlad. Bunun zerine, en tehlikeli dman devleti ezmek iin, mttefikler aranmaya balanyor. Devletin karlarnn tannmasn gven altna alan ya da karlarna zarar getiren ve sonu olarak da devletler arasnda egemenlik ve bamllk ilikileri yaratan devletleraras anlamalar ortaya kyordu. Bununla birlikte, o ada, diplomatik ilikiler henz ok az gelimiti. Genel olarak, devletleraras ilikiler, devlet bakanlar arasndaki yazmalarn tesine gemiyordu. Kural olarak, srekli diplomatik temsilciler yoktu. Eliler gnderilmesi, henz dzene girmemiti. [sayfa 89]
78
KNC BLM AMERKANIN KLEC DEVLETLER
BURJUVA bilginleri, zellikle Amerikal bilginler, Gney ve Kuzey Amerika halklarnn zel bir evrim yolu izlemi olmalar gerektiini ileri srerler. Bununla, toplumsal evrim yasalarnn evrensel niteliini, hatta bu yasalarn varln rtmeye alrlar. Gerekte, bu iki Amerika ktas, ilkel topluluun paralannda ve snfl toplumun oluumunda, bir gecikme ile tekilerden ayrlrlar; bunun, Amerika yerlilerinin fizik ve manev bakmdan szde aa olmalaryla hibir ilgisi yoktur. Amerikada insanlarn yaamaya balay ok daha sonra olduundan, yerleik yaama geilmesinden ve retici glerin gelitirilmesinden nce, koskoca iki ktann deerlendirilmesi, binlerce yl gerektirdi. [sayfa 90] te yandan, hayvanlar leminin
79
zel nitelii dolaysyla, tarm ile hayvanclk arasndaki iblm, Amerikada son derece zayf oldu, bazan hi olmad. Amerikan toplumunun ar gelimesi yle oldu ki, spanyollar, Yeni Dnyada (Avrupallar Amerikay byle adlandrmlard), ilkel dzeni, kabile federasyonlarn ve kleci despotizmi buldular, oysa te yandan, kapitalizmin kanl afa Avrupann zerine domak zereydi. lk federasyonlar arasnda, bugnk ili topraklar zerinde, drt Arokan {mapuches) kabilesinin birliini belirtelim. Kopolikan ve Lotaro adl eflerinin ynetiminde glenmi olan bu kabileler birlii, istilclar iddetli bozgunlara urattlar. spanyollar, Arokanlarn direniini krmay baaramadlar.
Maya Toplumu
Maya kabileleri, MS 1. yzyln hemen balarnda, Ykatan yarmadas ve evresindeki blgelerde yksek bir uygarlk yaratmlard. Bu, bir site-devletler kmelenmesi oldu. Her Maya devleti, bir kent ile ona bitiik blgelerden oluuyordu. Devlet bakan, btn iktidar: yasama, yrtme, yarglama ve dinsel yetkiyi elinde toplamt. Rahipler ve asker efler, en yakn yardmclar idiler. Klelik, yaygn bir biimde uygulanmaktayd. Kleler, savalarla, kle ticaretiyle ve bor yznden kleletirmeyle salanyordu. Eski inde de olduu gibi, insanlar, iledikleri her eit sutan dolay kleleebiliyordu. Tacirler, nemli bir tabaka oluturuyorlard. Ykatanda, maden cevherleri yoktu, bu da. Mayalarn, kendi aralarnda ve komu halklarla yaptklar deiime canllk veriyordu. Kakao taneleri, para yerine kullanlyordu. Bitki rtsnn yaklmas ile alan tarlalar zerinde yaplan gezici tarm, ekonomik yaamn temelini oluturuyordu. [sayfa 91] Mayalar, msr, meyve aalar, baklagiller, pamuk, kakao vb. yetitiriyorlard. ok usta tarmclar, msr gibi bir tahldan eitli trler yaratmasn bildiler. Bu trlerden biri, en turfandas, horoz t diye adlandrld. Maya zanaatlar yetkin ustalard: dokumaclar, kuyumcular, silah yapmclar, ta yontucular, kemik, aa ve ta zerinde alan heykelciler, ku tyleri ile ssler yapanlar vb.. Madenlere
80
sahip olmadklarndan Mayalar, avadanlklar, i aletleri, silahlar yapmak iin obsidiyen (yanarda cam) denilen, ok sert ve dayankl doal bir cam kullanyorlard. Dinsel ayinler ok karmak ve zengindi. ok saydaki kudretli ve korkun tanrlar, durmadan yeni yeni insan kurbanlar istiyorlard; bu da, basit iftiler ve kleleri korkutuyor ve onlar bamllk altnda tutuyordu. Bununla birlikte, baz bulgular, snf savamnn zaman zaman kztna inanmamz salyordu. Bilgilerin birikimi, tarmsal uygarln pratik gereksinmeleri, matematik, gkbilim, tarih gibi bilimlerin ana izgilerini ortaya kard. Mayalar, yirmi saysna dayanan bir sayma sistemi yaratt ve sfr tanmlamak iin zel bir iaret kullandlar. Maya takviminin bir yl, dakikas dakikasna hesaplanmt ve bugnk takvimimizden ok daha byk bir kesinlikteydi. Maya halk, hiyeroglif yazsn icat etti ve geni lde kulland. Her jatn dnemi (Maya takviminde genel olarak 20 yla eit olan bir zaman dnemi), zerine geen dnemin nemli olaylarn anlatan yazlarn kazld, tatan bir duvar dikiliyordu. Maya kitaplar, akordeon gibi katlanm zel kttan ve uzun eritlerden yaplmt. Bu kitaplarn binlercesi, spanyol papaz Diego de Landann emri zerine yaklmtr. Mayalar nemli mimarlk, heykelcilik ve duvar ressaml antlar braktlar. Maya halknn dalmas, srekli i savalar, spanyol [sayfa 92] istilclarna, Ykatan ve komu blgeleri ele geirmek, zgn ve zengin bir uygarl yoketmek frsatn verdi.
Aztekler Devleti
Birka yzyl boyunca Meksika yaylas zerinde, Ykatann kuzeyinde Tenokalar ya da Aztek kabileleri tarafndan kurulmu baka bir kleci devlet yaad. Dalk Texcoco glnn glkle eriilebilir adalar zerine kan Tenokalar, akraba kabilelere kendileriyle birlemeyi zorla kabul ettirdiler; ki bu birleme ilerdeki devletin ekirdei oldu. spanyollar geldikleri zaman, bu birlemenin bir kleci despotik devlete dnmesi tamamlanma yolunda idi. Kabile ynetimi hl vard, ama ok deimi bir biimdeydi, grevleri de deimiti. Meksika ovasna, nispeten ge yerlemi olan Aztekler,
81
Meksikann teki halklar olan Olmeklerin, Tolteklerin, Miksteklerin vb. zengin kltrlerini kendilerine malettiler. Ve hzla, ok ileri bir uygarlk olan kendi z uygarlklarn yaratabildiler. Btn iktidar elinde tutan devlet bakan, ok dallanm ynetim aygtna, orduya ve rahiplere dayanyordu. Srekli savalar srasnda, Aztekler, pek ok tutsak ele geiriyorlard. Bu tutsaklarn bir blm tanrlara kurban ediliyor, bir ksm ise kle oluyordu. Kle alm-satm yannda, bor yznden kleleme de, baka bir klelik kayna idi. Kleler, en yorucu ileri yapmak zorundaydlar; ok kez de beden cezalara, lm cezasna arptrlyorlard. zgr yurttalar, Hindistandaki varnalara ve Babilin btn yurttalk haklarna sahip olanlar ile boyuneen yurttalar arasndaki blnmeye benzeyen birok gruplara ayrlyorlard. Kabilelerin zgr yeleri, alt gruplardan birini oluturuyorlard. Bunlarn emeiyle yaratlan rnn ilk nemli bir blmne, devlet tarafndan, ordunun bakm ve beslenmesi iin elkonuyor ve bu, hkmdarn, aristokrasinin [sayfa 93] ve rahiplerin zenginlik kaynan oluturuyordu. Tarm, uygarln temeli oldu. Meksika, zellikle Aztekler, dnyaya, kakao, kauuk, domates, msr gibi ok deerli bitkileri verdiler. Ekilebilir topraklardan yoksun olan Aztekler, gl zerinde yapay adalar yaptlar ve bunlar zerinde yzen baheler, tarm iletmeleri (plantasyonlar) kurdular. Hayvanclk yaygn deildi. Zanaatlk ok gelimiti. Kuyumcular, silah yapmclar, madenciler, mlekiler, pek usta zanaatlard. Mzelerde, onlarn yaptklar nesneler, bugn bile hayranlkla seyredilebilmektedir. Ticaret, d ticaret de dahil olmak zere, ok parlakt. Altn tozu ile dolu eitli uzunluklardaki telek saplar, para olarak kullanlyordu. Aztekler, kendi piktografik (resimlerle anlatan) yazlarn yarattlar. Baz kavramlar betimlemek iin, kukusuz, teki halklarn yazlarndan aldklar hiyeroglif iaretlerini de kullanyorlard. Aztek sanat, zellikle mimarlk, heykelcilik yaptlar, piktografik yaz ile yazlan edebiyat yaptlar, yalboya resimler, Azteklerin bakenti Tenotitlann (bugnk Meksikonun) spanyol servencisi Cortezin askerleri tarafndan barbarca tahrip edilmesi srasnda, hemen hemen tmyle yaklp ykld, yokedildi. Korunabilen pek az yapt, Aztek uygarlnn yksek dzeyine tanklk eder.
82
iba Devletleri
Hintli (kzlderili) ibalarn kk devletleri, bugnk Kolombiya topraklar zerinde bulunuyordu. Bilginlerin sahip olduklar bilgiler, bizce, iba toplumunu doru olarak deerlendirecek lde deildir. Bununla birlikte, az ya da ok, kesinlikle, bunun, kleliin gelime yolunda bulunduu snfl bir toplum olduu sylenebilir. [sayfa 94]
Tiahuanako
Amerikann en geni devleti, Tiahuanako ya da yanl olarak adlandrld gibi nkalar mparatorluu oldu. Tiahuanako tarihi, son derece tahrif edilmektedir. Gney Amerikann birok devletlerinde ve baka yerlerde, okullarda ve niversitelerde, Tiahuanakonun sosyalist, hatta komnist dzeninin teorisi retilir. Bu tr anlatmlarn toplumsal nedenini anlamak kolaydr. Bu teorinin temel direklerinden biri olan .ransz Louis Bodin, hemen hemen sosyalist olan bu sistemde, zgr insan ile kle arasndaki ayrm bazan ok glkle grlyordu, diye yazyordu. yleyse gerek toplumsal Tiahuanako dzeni hangisidir? Tiahuanako devleti, hemen hemen bugnk btn Peru ve Ekvator topraklar zerinde, Bolivyann, Arjantinin ve ilinin de byk bir ksm zerinde yaylyordu. Kendilerine, Gnein ve Ayn torunlar diyen nkalar, lkede, egemendiler. Balarnda Sapa nka (mutlak ynetmen nka) unvann tayan otokrat bir ef bulunuyordu. Sapa nka, milyonlarca uyruunun, kabilelerin ve halklarn yazgsn elinde tutuyordu. Asker eflerden, saysz grevlilerden ve rahiplerden oluan kleci snfn karlarn kiiletiriyordu. Sonu gelmez savalarda, nkalar, komu Hintli kabileleri ve halklar, egemenlikleri altna alyorlard. Kimi zaman bunlardan bazlarn yeni topraklar zerine doru sryorlard ve onlar, yanakonas (kara adamlar) dedikleri klelere dntryorlard. Eski bir efsaneye gre, ilkin, altbin Hintli, byk efe kar bir ayaklanmaya katldklar iin kleletirilmiti. Klelerin ocuklar da gene kle oluyorlard. Asya ve Afrikada olduu gibi, toplumun toplumsal ve eko-
83
nomik hcresi olan topluluk yelerinin koullar, klelerinkinden ok az ayrm gsteriyordu. Topluluk yeleri, [sayfa 95] rnn te birini nkaya, teki te-birini Gnee, yani rahiplere teslim etmek zorundaydlar; bundan baka, yerel eflerin geimlerini de salamak zorundaydlar. Bylece ifti emek rnnn te-birinden azn elinde tutabiliyordu. Topluluklar, sulama sistemlerinin iyi halde tutulmasna gzkulak olmal, onarmalara girimeli, yeni kanallar amal, madenler iin el emei salamal, yollar yapmal ve onarmalydlar. Topluluk yeleri, serbeste yer deitirme hakkna sahip deillerdi, grevlilerin ve eflerin kendilerine verdiklerini yiyebiliyorlar, birrnek giyiniyorlard. Sapa nka, nka aristokrasisi, rahipler, nkalardan yana gemi olan bellibal kabilelerin ileri gelenleri, byk bir bolluk iinde yayorlard. Kleler ve topluluk yeleri, onlar iin, grkemli saraylar, altnla ve deerli cisimlerle zengin bir biimde sslenmi tapmaklar yapyorlard. nka kleci devletinin sahip kt topluluklar ve kleler tarafndan yaratlan koskoca madd mallar yn, kalabalk bir ordu ve bir devlet aygtnn gereksinmelerini karlamaya yaryordu. Tiahuanako tarihi, zorlu snf sava oluntular ile doludur. Yenik kabilelerin despotizme kar bakaldrs, Keua dilinde yazlm Apu Ollantay halk dram gibi ilgin bir edeb yaptta ifadesini bulmutu. Tiahuanakonun madd ve manev kltr, byk bir stnle ulamt. Sulamak tarm, nka uygarlnn temelini oluturuyordu. Usta emekiler, saysz kanallar ayor, sa yamalarn, sulanabilir geni teraslar haline getiriyorlard. Baz bilgilere gre, Tiahuanakolar, otlar bile suluyorlard. nkalar, kinoa (bir dar eidi), msr, patates, biber, tbb bitkiler vb. gibi on kadar bitkinin tarmn yapyorlard. Guano (bir eit ku gbresi), verimi artrmak iin tarlalarda kullanlyordu. Hayvanclk, Amerikann baka blgelerinden farkl [sayfa 96] olarak daha ok geliti, nkalar, lama ve ayn cinsten hayvanlar, kmes hayvanlar yetitiriyorlard. Srlerin byk bir ksm, Sapa nkann mal saylyordu. nemli sr szlemesine (ceptel) sahip bulunan nkalar, yk hayvan olarak lama kullanyorlard. teki Amerikan halklar gibi, emberin geometrik tasarmn blmekle birlikte tekerlei bil-
84
miyorlard. nka zanaatlar, zellikle dokumaclar, inaatlar, mlekiler ve madenciler, daha yetkinlemilerdi. nkalar tarafndan yaplan yaplar salamd. Altn, kurun, kalay ve bakr madenciliini biliyorlard. Gktalarndan demir elde ettikleri, demir cevherini de kullanmak zere olduklar sanlyor. Geni yollar (5-6 metre), araziyi yarp geiyordu. Birok akarsu ve uurum zerine asma kprler kurulmutu. Su yolu ile tama, nemli ulatrma aralarndan biriydi. Hintliler, akarsular ve gller zerinde, krekli ya da yelkenli teknelerle yolculuk ediyorlard. zel sallarda, ak denizlerde uzak yolculuklar yaplyordu. nka denizcilerinin Orta Amerikaya ve Meksikaya dein gittiklerine inanlmaktadr. Bu yolculuklar, ticar amalarla yaplyordu. Bununla birlikte, i ve d ticaret, ok az gelimiti. Dei-toku, egemen durumdayd. Baz kabuklu hayvanlarn kabuklar, para olarak kullanlyordu. nkalarn da, Mayalar gibi, hiyeroglif bir yazlar vard. Ama yaz. Sapa nkaya, grevlilere ve yksek mevkili rahiplere zg bir eydi. Hiyerogliften baka, yazmalar ve eitli hesap sistemleri iin, kipu, yani dmler yazs yaygn bir ekilde kullanlyordu. Szl edebiyat, danslar, mzik, heykelcilik ok zengindi. Dram temsilleri ok yaygnd. nkalar takviminde, 12 ay ve 365 gn vard; ve bu takvim, aralk ayndaki gndnmnden balyordu. Her ay, drt haftaya ayrlyordu. Tiahuanako devleti ve yksek uygarl, Hintli kabilelerin [sayfa 97] aralarndaki ekimelerden yararlanan spanyol istilclarnn darbeleri altnda ykld. Burada, spanyol silahlarnn stnln de ihmal etmemek gerekir. Hintlilerin tanmadklar atlar ve ateli silahlar, zellikle ilk arpmalar srasnda, Hintli savalara dehet sayordu. [sayfa
98]
85
NC BLM ESK YUNANDA KLEC DZENN ZELLKLER
1. EKONOM VE TOPLUMSAL LKLER SYASAL BMLER
Eski Asya ve Afrika devletlerinden farkl olarak, Yunanda ve Romada klelik, geliiminin en yksek dzeyine varmt. Kleci retim tarz, burada, despotik lkelerde olduundan ok daha abuk baar salad. Yunanllar, snflar halinde farkllamaya ve devletlerini yaratmaya, M 8-6. yzyllarda, yani Asya ve Kuzey Afrikadaki kleci toplumlarn daha nce nemli bir yolalm bulunduklar bir zamanda baladlar. Yunanllar ve Romallar. Msrl, inli, Babilli ve Hintli tarmclarn ve zanaatlarn binyllar boyunca yaptklarn, ok daha abuk gerekletirdiler. Bir baka deyile, Dou lkelerinde, retici gler dzeyi [sayfa 99] ve bunlara uygun den retim ilikileri ve gene kleci top-
86
lumun btn kurumlar, btn iinde, kleci oluumun gelime temposu zerinde yansmaktan geri kalamazd.
Yunan Site-Devleti
Merkezilemi despotizmlerin yaylmas, genel kural olarak, Asya ve Afrika kleci toplumlarnn bir zellii idi. Toprak ve su zerindeki devlet mlkiyeti, zgr emeki topluluklarna balanmt. Eski Yunanda, durum, baka trl oldu. Orada egemenliini srdren kleci mlkiyet biimi, eski site-devletine dayanyordu. Orada, topluluk kavram, site kavram ile karyordu. Ama, bu, artk Douda olduu gibi emekilerin bir birlii {association) deil, kle sahiplerinin topluluuydu. Btn yurttalk haklarna sahip olan bu topluluk yeleri, ayrcalkl bir aznlk oluturuyorlard. Onlarn dnda kalanlar, yalnzca kleler deil, ayn zamanda, haklardan yararlanamayan zgr halkt. Bunlar arasnda, her eyden nce, baka blge ya da sitelerden gelmi olan yabanclar syleyelim. Site, surlarla evrili, evredeki vadinin ya da adann halkn da iine alan bir kentti. Tehlike halinde, halk da, surlarn iine snyordu. Halk, ayn ekilde, ynetici organlar semek, en nemli ileri dzenlemek, bayramlara katlmak vb. iin de kentte toplanyordu. Bir sitenin topraklar byk deildi. Korentin topraklar 880 km2, en byk Yunan devleti Ispartann topraklar 8.400 km2 idi.
Sitelerin Kuruluu, Eski Yunanda lkel Topluluun Dalnn Sonucu
M 2. binyln sonlar ile 1. binyln balar arasnda, eski Yunanllarda egemen olan ilkel topluluk dzeni, paralanmaya, [sayfa 100] dalmaya balar. Servetler arasndaki farkllamann etkisi ile, daha sonra tarm topluluklarn oluturacak olan byk aileler halinde klanlara ayrrlar. Tarm topluluklar, babadan oula geen mlk haline gelen topra aralarnda paylarlar. Topran yalnz bir blm hl ilkel toplulua ait bulunmaktadr. Kabile iindeki yksek otorite, Yallar Konseyi ve Yetikinler Meclisidir. Hazineler ve kleler ele geirmek iin yaplan savalar, kabile yaamnn btnleyici blmdr. zlme evresinde, ilkel topluluk dzeninin ayrdedici
87
zellikleri bunlardr. Savalarn ve ticaretin, tarm ve zanaatlk temeli zerinde gelimesi, servet eitsizliini daha ok belirginletirdiler. Parann ortaya k, yksek bir deiim dzeyine tanklk ediyor. Borlanma, tefecilik ve ipotek, hepsi birden ortaya kyordu. Yeni ekonomik koullar, kanlmaz olarak, yeni toplumsal biimler yaratyordu, ilkel topluluk andan miras kalan kabilesel birlikler, yani fliler ve kabileler (phratries), zgr insanlarn bor yznden klelemeleri, topluluk topraklar zerinde Yunanistann baka blgelerinden gelmi yabanc ya da gmen kleler ynnn ortaya k sonunda dalyorlard. Dank klan topluluklar, varlklarnn ekonomik temelini gittike daha ok yitiriyorlard. Gelimek iin birlemek zorundaydlar. Burada, synnoecisme denilen, topluluklarn birleip kaynamalar srecine tank olunmaktadr. Servet ve toprak ilikilerine dayanan yeni blnmeler, klan biimlerinin yerini almaya baladlar. Snf kurumlar, yava yava eski klan kurumlarnn yerini ald. Halk Meclisi, Yallar Konseyi, aristokratik bir nitelie, yani bir snf nine brnr. Bu srecin balca izgileri, M 8-6. yzyllarda beliriyor. [sayfa
101]
Borlar Yznden Klelemenin Kaldrlmas
Snf kurumlar, nfusun geni tabakalar demosun (halkn), kle sahiplerine ve aristokratlara kar savam srasnda olutular. Bu savam sayesinde, halk ynlar, borlar yznden klelemenin kaldrlmasn elde edebildi: bu, eski Yunanda, kleci dzenin balca zelliklerinden biri oldu.
Eski Yunanda Tiranlar
Tiranlk eski Yunanda siteden nce gelen devlet biimlerinden biri oldu. Kii iktidar tiranlk, demosun (halkn) klan aristokrasisine kar zaferi sayesinde olutu. Ama iktidar, demosun en varlkl tabakalarnn ellerinde toplanyordu, tiran da bu tabakalarn temsilcisi idi. Bu tiranlklar, M 7-5. yzyllarda, zellikle Korent, Megare ve Sicyone ve daha baka yerlerde ortaya kt. Sakz adas tiranl M 6. yzyln ikinci yarsnda, Polyratn
88
ynetiminde, en gl devrini yaad. Ama tiranlk, kle sahiplerinin oluturduu snfn karlarn tam olarak karlayamad. ok yayld halde geici oldu. Site, toplumun ve kleci devletin geici olmayan balca biimi olarak kald.
Sitelerin eitli Biimleri
Sitelerin kuruluu iki yol izledi diyebiliriz. Birinci yolu izleyen sitelerde, btn kle sahipleri snfnn iktidar kurulmutu kleci demokrasi denen dzen. teki sitelerde, devlet ynetimi, kk bir grup aristokratn elinde toplanyordu oligarik denen iktidar. kinci durumda, yurttalk halklarndan yararlananlar, yurtluklara sahip olanlard. Birinci tip devletin klasik rnei; Atinadr; ikinci tip ise, Ispartadr. [sayfa 102]
Sitenin Oligarik Biimi (sparta)
Ispartann tm nfusu, byk gruba blnmt: btn haklardan yararlanan Spartiatlar (Ispartallar), zgr ama siyasal haklardan yararlanamayan Preiekler, en-sonu, durumlar Spartiatlarn klelerinin durumlarna yakn olan lotlar. Spartiatlar topluluu yelerinin mlk saylan toprak, tasarruf hakk olarak, paylar halinde lotlara verilmiti. Ispartada site haklarndan yararlanabilmek iin, toprak sahibi olmak gerekiyordu. Topra ileyen ilotlar, rnden ancak kk bir pay alyorlard. Spartiatlar, onlar, korku ve buyruk altnda tutabilmek iin, zaman zaman kanl basknlar dzenliyorlard. lotlar, iledikleri toprak gibi, Spartiatlar topluluuna aitti. Onun iin Spartiatlar, lotlar satamyor ya da bakasna devredemiyordu. lotlar sk sk bakaldryorlard. M 464teki byk isyanda, nerdeyse Spartiatlarn iktidar decekti. Kii olarak zgr olan Periekler, zanaat ya da tacirdiler. Spartiatlardan farkl olarak zel mlkiyet hakkna sahiptiler ve Isparta milislerine katlyorlard. Ama Periekler siyasal haklardan yoksundular ve Spartiatlara vergi demek zorundaydlar. Spartiatlar, nfusun ancak kk bir blmn oluturuyor-
89
lard. Bununla birlikte kendi ilerinde de daha nfuzlu ve daha varlkl bir grup vard. Spartiatlar topluluuna bakanlk eden iki kral da, bu gruba aitti. Krallar, ancak Yallar Konseyinin, Jeruzyann, iktidarn en yksek organnn, topluluun oligarik hkmetinin yeleri idiler. M 7. yzyln sonunda, Isparta, yarmadann bellibal kentlerini ieren Peloponez birliinin bana gemiti.Geri kalm kleci devlet Isparta, Yunanistanda, gericiliin kalesi oldu; Spartiatlar, kleci aristokrasinin iktidarnn kurulmasna ve srdrlmesine hizmet ediyorlard. [sayfa 103]
Kleci Demokrasi (Atina)
Atina devleti, baka trl kuruldu ve geliti. Verimli topraklara sahip olmayan, ama gm, iyi cins kil, byk mermer yataklar bakmndan zengin olan Atina, zanaatlk ve ticaretini abuk kurdu. yi limanlara sahip oluu, denizciliin ortaya kmasn kolaylatrd. Balangta, yarglarn, rahiplerin ve asker eflerin grevlerini de kral (basileus) zerine alyordu. Bakenti Atina olan Attikay ynetiyordu. Ama ekonomi gelitike iktidar, patridlere, yani ileri gelen toprak sahiplerine geiyordu. Halkn, demosun, bu deiiklikten kazanaca bir ey yoktu. patridler, Attikann en iyi topraklarn ele geirdiler. Deiim geniliyor, tefecilik ortaya kyor, bor karl kleleme yaygnlayor. Toplumsal savam keskinleiyor. Efsaneye gre, M 621de, Drakon, ar bir gaddarln yasalarn yaynlyor. Bu yasalar, zel mlkiyeti savunacak, ona zarar verenleri hi acmadan cezalandracakt. Ama M 6. yzyln balarnda, klelemi olan halk iindeki karklklar ciddileiyor. Aristokrasi, dn vermek zorunda kald, nk honut olmayanlar arasnda zengin tccarlar ve zanaatlar da vard. Bunlar, serveti ellerinde tutuyorlard, ama pratikte, Areopaja (bilginler, yarglar meclisine) ve Yallar Konseyine ait bulunan iktidardan uzaklatrlmlard. Areopaj, her yl, aristokratlar, yani patridler arasndan seilen ve 9 yeden oluan kurullarn bakanlar olan arkontlarla yenilenmekteydi.
90
Sitenin Evriminde Br Aama Solon Reformlar
594te, Solon, arkont seildi. Toplumsal kargaalklar devresinde hakem seildi ve demosun yararna olan reformlar [sayfa 104] kabul etmek zorunda kald. Toprak ipotei yrrlkten kaldrld, eski borlar hkmsz sayld ve borlu yurttalarn kle olarak satlmalar yasakland. Solon tarafndan alnan teki nlemler, zanaatln ve ticaretin hzla ilerlemesine yardm etti. Miras zgrl, klan geleneklerini zedeledi. Asker demokrasi dneminde olduu gibi, btn erkek yurttalarn katldklar, Genel Yurttalar Meclisi, yeni batan, Atinann siyasal yaamnda nemli bir rol oynad. Bununla birlikte, yurttalar, servetlerine gre drt snfa blnmlerdi. Yalnz birinci snf (pentacosiomedimnes) ve ikinci snf (cavalier-atllar) yurttalar, btn siyasal haklardan yararlanyorlard. rnein, yalnz onlar arkont seilebilirlerdi ve, bunun sonucu olarak, areopaj yesi olabilirlerdi. nc snf, yani zjitler ve drdnc snf, yani tetler, areopaj yesi olamazlard. Mecliste bu son iki snfn yeleri seici idiler, ama kendileri seilemezdi. Areopaja paralel olarak, bir baka siyasal kurum olan Drtyzler Konseyi de vard. Bu, daha demokratik bir kurulutu; yalnzca ilk iki gruptaki yurttalar deil, nc gruptaki yurttalar da bu konseye girebiliyordu. Areopaj, ilerin genel ynetimini zerine alyor, en yksek mahkemenin grevlerini yapyordu; Drtyzler Konseyi ise, meclisin toplant dnemleri arasnda, gnlk ynetim ilerini, geciktirmeden yrtyordu. Tetlerin katldklar halk mahkemesi helie de kukusuz ayn dnemde yaratlmt. Solon reformlar servet ilkesini ne kard ve bylece, Yunan sitesinin temeli olarak, kleci mlkiyetin evriminde nemli bir aama yapt. Bununla birlikte, bu reformlar, melez reformlard. Demosun barndaki zengin tabakalar, devlet ynetimine katlma olanan elde ettiler. Klan aristokrasisinin egemenlii, her ne kadar ortadan kaldrlmad ise de, tehlikeye dt. .ililer (Phulai) biimindeki eski blnme kaldrlmad. [sayfa 105] Aristokratlar, bu zorunlu dnleri verdi, ama yklan toplumsal dzeni yeniden kurmak planlarn da elden brakmadlar.
91
Kleci Site Kesin Biimini Alyor
Kleci sitenin bellibal izgileri, M 6. yzyln sonunda ve 5. yzyln banda kesin olarak biimleniyor. Klana zg blnmenin yerine, topraa zg blnmeyi koyan Klisten (Clystne) reformlar szkonusudur. 30 ynetim blgesi-trittyes, kuruldu. Bundan byle trittyes, topraa zg yeni bir filiyi oluturuyordu. Bu fili de kendi iinde demeslere, en kk toprak ve ynetim birimlerine blnyordu. Areopaj, eski nemini yitirdi. Drtyzler Kon-seyinin yerini, fililer tarafndan nisp temsil eklinde (fili bana 50 konsey yesi olmak zere) seilen Beyzler Konseyi ald. Beyzler Konseyi, Meclis grmelerinden nce bavurulmas gereken yer oldu. Komutanlar kollegyumu, daha sonra en yksek yrtme organ oldu. Her filiden bir temsilciyi ieriyordu. Atinal yurttalarn says, dardan gelen ve kii olarak zgr, ama siyasal haklardan yararlanamayan meteklerin zararna olarak artt. Klan aristokrasisi dalm bulunuyordu. Artk fililer tarafndan oylama yaplan Meclis, eski nemini yitirmiti. Ensonu, kleci ilikilerin en net bir sistemi olutu. Kleler ve kle sahipleri, uzlamaz-kart balca iki snf oldular. Kleler, btn yurttalk haklarndan ve siyasal haklardan yoksundular. Kle sahipleri snf, byk toprak sahiplerinin, zanaat atelyeleri sahiplerinin, tacirlerin ve tefecilerin oluturduu zgr nfusla zde deildi. Ama ounluu oluturanlar, emekiler, kk zanaatlar, iftiler, emeki nfusun dier baka kategorileriydi. [sayfa
106]
Atinada kleci aristokrasinin salamlamas, Isparta da byk bir tepki yaratt. Teb ve be aristokratlarnn mttefiki Ispartallar, Atina Cumhuriyetine saldrdlar. Kleci demokrasi kazand; Atinallar, yalnz kendi dzenlerini srdrmekle kalmadlar, etkilerini Attikann telerine kadar genilettiler. M 5. yzyl, Atinann ve demokratik dzenin alp gelimesi dnemi oldu. Demokrasi dzeni, Periklesin ynetiminde en yksek gelime dzeyine vard. Halk Meclisi, dzenli olarak, her ay drt kez toplanyordu ve btn yurttalar Meclise katlyorlard. Mecliste tartlacak konular hazrlayan, Beyzler Konseyi idi. Konsey, gnlk siyasal, ynetsel ve asker ileri yrtmeye devam
92
ediyordu. Btn yurttalar seme ve seilme hakkna sahipti; yalnz Atinann herhangi bir kurumuna deil, mahkemeye, Beyzler Konseyine, komutanlk grevlerine de kabul ediliyorlard. Ama bu, daima, bir kle sahipleri demokrasisi idi. Yalnzca zgr erkek yurttalar, yani kk bir aznlk, Meclise katlyordu. Zaten, btn zgr yurttalar, yurttalk haklarndan pratik olarak, yararlanamyorlard. Attika kylleri, Meclise seyrek olarak katlyorlard; onlar, Atinaya iki- gnlk yolda oturuyorlard. Her ne kadar Atinann nfusu 30.000-35.000 idiyse de, gerekte Halk Meclisine katlanlar, yalnzca 2.000-3.000 kiiydi. Kleleri ve kendi sitesinin zgr yurttalarn smrrken, Atina kleci aristokrasisi, giderek, Atinaya bal siteleri de smryordu.
Eski Yunan Kolonilerinin Kurulmas
Siteler azok kurulunca, kolonilerin kurulmas da balad. Kolonlar (Koloni kuranlar) en bata, Yunanistann, klan aristokrasisinin iktidar ele geirdii blgelerinden geliyorlard. Klan aristokrasisi, topra kendi ellerinde toplayarak ve topluluk yeleri ynn yoksullua mahkm ederek, onlar, [sayfa 107] yurtlarn brakmaya zorluyordu. Genlerin arasnda, hem yoksullam yurttalar, hem de kle emeinin rekabeti karsnda ifls eden zanaatlar, kk ve orta iftiler vard. Kolonlar arasnda, siyasal nedenlerle gen aristokratlar da bulunuyordu. Tacirlere gelince, onlar, buday, tuz, eitli madenler ve kle edinmek iin, uzun yolculuklara kyorlard. M 8-6. yzyllarda, Yunan kolonileri, .ransann, spanyann, talyann Akdeniz kylarnda, Nil deltasnda, Karadeniz ve Azak denizi kylarnda grnyorlard. Bylece metropolle sk ekonomik ve kltrel ilikiler srdren bamsz siteler kuruldu. Yunan kolonilerinin kurulmas, Yunanllarn kendi yazgs zerinde ve Yunanllarn sk ve srekli ilikiler kurduklar halklarn yazgs zerinde ar basan bir rol oynad. Yunan devleti, saylar epeyce artm olan klelerin acmasYunan Sitesinin Ekonomik Temeli
93
zca smrlmesi sayesinde geliiyor, gnence eriiyordu. Kleler, sava tutsaklar arasndan seiliyor ya da kle tacirlerinden salanyordu. Zanaatlk, denizcilik, ticaret, sanatlar, gelimelerini, kle smrne borluydular. Atinada, kle altran birok atelye {ergasteries) beliriverdi. Bunlarn ou kk atelyeydi, ama baz durumlarda, altrdklar klelerin says, yz geiyordu. El emeinin bu basit elbirlii, emein retkenliini artryordu. Yunan ekonomisinin zel nitelii, toplumsal iblmnn belirginlemesidir, ki bu da, meta retimini gelitiriyordu. Atina byk bir ticaret merkezi haline geldi. Kleci ekonomi, retici glerin ilerleyiini byk lde kolaylatrrken, daha sonra ilerlemenin engeli haline geldi. Klenin, kendi emeinin retkenliini artrmakta, aletleri ve alma alkanlklarn gelitirmekte bir kar yoktu. Avadanlklar zenle kullanmyor, sk sk da kryordu. [sayfa 108] Onun iin, efendisi, ona, ok kez en ilkel aletleri veriyordu. Kleler, an, balca retici gcn oluturuyorlard. Ama onlar, o denli etin koullarda yayorlard ki, ok kez pek gen yata lyorlard. Ekonomi gelitike, kleler daha ok artyor ve onlarn varlklar dayanlmaz bir durum alyordu. Bylece, Yunan kleci toplumu, bir yandan alp geliirken, bir yandan da kendi balca retici gcn daha ok tahrip ediyordu.
El Emei ile Zihinsel Emek Arasndaki Kartlk
Yunanistanda ve daha sonra Romada kleci ilikilerin genilemesi, ta Asya ve Afrika kleci despotizmlerine dein varan zihinsel emek ile el emei arasndaki kartln glenip belirginlemesine yardmc oldu. Bu kartln belirginlemesinin nedeni, yalnzca, fizik olarak almak zorunluluundan kurtulmu olan kle sahiplerinin kendilerini zihinsel uralara, ynetime, hukuk bilimine, mahkemelere, sanatlara ve edebiyata vb. verebilmeleri olgusunda yatmamaktadr. nce Yunanda, daha sonra Romada, geni halk ynlarn saran her eit el emeinin horgrlmesi, el emei ile zihinsel emek arasndaki uurumun derinlemesinin balca nedeni oldu.
94
Kle saysnn daha nce grlmemi bir biimde artmas, el emeini, zgr bir insana yakmayan, onur krc bir ura sayan zgr kyl ve zanaatlarn gitgide ykmna neden oluyordu. Klelik anda domu olan bu ak kartlk, insann insan tarafndan smrlmesi zerine kurulan sonraki btn ekonomik ve toplumsal biimlerde srp gitmitir.
Yabanclarn Saldrsna Kar Savunma
Yunan siteleri, birok kez, yabanc saldrlar pskrtmek zorunda kaldlar. [sayfa 109] Perslerin saldrs, M 6. yzyln sonundan 5. yzyla dein, byk bir tehlike oluturdu. Hindistandan Msra dein yaylan byk kleci Pers mparatorluu, M 6. yzylda kurulmaya balamt. Bu yzyln ikinci yarsnda, Persler, Kk Asyann Akdeniz kylarndaki Yunan sitelerini ele geirdiler ve buray satraplklarndan (valiliklerinden) biri yaptlar. Persler, M 512 ylnda, kuzeyde, skitler e kar yenilgiyle sonulanan bir sefer atlar. Yunanllarn gznde, Perslerin saygnl, bu yenilgiden sonra azalm oldu. M 500 ylnda, Kk Asyann ok byk bir Yunan kenti olan Milette, teki Yunan kentleri tarafndan da desteklenen, bir isyan patlak verdi. Balangta zafer kazanan isyanclar, Pers ordusunu yendiler ve satrapln bakenti Sardesi ele geirdiler. Ama ellerinde, ancak nemsiz kuvvetler bulunan Kk Asyal Yunanllar, teki Yunan devletlerini yardma ardlar. Yalnz Atina ve baz be kentleri, birka gemi yollayarak, arya karlk verdiler. Bu arada Persler, kalabalk bir ordu topladlar ve kar-saldrya getiler. Yunanllarn zorlu direncini krdktan sonra Mileti aldlar, yaktlar ve bylece kentin btn sakinlerini ya ldrdler ya da kle yaptlar. Pers kral Darius, toprak ve su istemek (yani egemenlii altna girmelerini istemek) zere btn Yunan devletlerine, eliler gnderdi. Birok Yunan kenti teslim oldu. Yalnz Atinallar ve Ispartallar, Dariusun teslim arsna, elileri katlederek karlk verdiler. Dev bir donanmann koruduu Pers ordusu, anakkaleyi gemeye balad. Ama iddetli bir frtna sonunda, Pers gemileri batt ve ordu geri dnmek zorunda kald.
95
ki yl sonra (M 490da) Persler, Attikaya ktlar, Atina byk bir tehlikeyle kar karyayd. Isparta aristokrasisi, demokratik cumhuriyete yardm etmek iin, hi ivmedi. Yalnz, kk Plate kenti, zayf bir yardmc birlik [sayfa 110] gnderdi. Maraton arpmasnda, Persler, iddetli bir saldrya uradlar ve sava alan zerinde 6.000 l braktlar. M 480de, Persler yeniden asker saldrya giritiler, Kalabalk bir ordu, koskoca bir donanmann destei ile Trakyadan geerek, Balkan yarmadasna doru yneldi. Sitelerin ounluu, Perslere kar koymaya cesaret edemediler. Atina ve Isparta gibi birka Yunan devleti, kendilerini korumak iin birletiler. Pers birlikleri, Orta Yunanistana geit veren Termopil boazna geldikleri zaman, mttefiklerin elinde, henz, rnein 300' Ispartal sava olmak zere nemsiz bir kuvvet vard. Ispartallar ve krallar Leonidas, son neferlerine kadar sava alannda ldler; ama bu sayede, mttefiklerinin kuatlmasn nlediler. Yunanllarn diedi kar koymasna karn, Persler, Termopili zorladlar ve merkez Yunanistana akn ettiler. O zaman sava iyice kzt. Atinallar, kadnlar, ocuklar, yallar ve deerli eylerini, Salamin ve Egde adalarna tadlar. Sonunda, Pers donanmasn ezici bir bozguna uratmay baardlar. 479da Yunanllarn birleik ordusu, Pers kara ordusunu yendi. Perslere boyunemi olan siteler, yabanc boyunduruunu sarstlar ve ayaklandlar. Son arpma, 449da, Milet ayaklanmasndan yarm yzyldan fazla bir zaman sonra oldu. Persler, Kara Yunanistandan, adalardan ve Kk Asyann Akdeniz kylarndan ekilmek zorunda kaldlar. Yunanllar, zgrlkleri ve bamszlklar iin savamlard. Onlarn zaferlerinin balca nedeni ite buradadr. Pers ordularna gelince, bunlar, zellikle ele geirilmi topraklar zerindeki kabileler ve topluluklar arasndan toplanmlard ve Pers krallar iin sava kazanmakta hibir karlar yoktu ve savan sonucu onlar ilgilendirmiyordu. Med savalar srasnda, Yunan siteleri, pek ok sava [sayfa 111] tutsa ele geirdiler ve bunlar, kle haline getirdiler. Bu, btn yarmada zerinde, zellikle kle aknnn ok gl olduu Atinada, kleci ilikilerde yeni bir ilerleme ile sonuland. Perslerin Akdenizdeki egemenliklerinin yklmas gibi, bu geni blgede Yunan tacirlerinin durumunun salamlamas da,
96
Yunanistann gelecei zerinde byk bir etki yapt. Asker zafer, sitelerin bu zaferi izleyen alp gelimelerinin belirleyici koullarndan biri oldu.
Siteler Sisteminin Bunalm
Eski Yunanistann kleci site-devletleri sisteminin bunalm ile sonulanan olaylar, M 5. yzyln sonuna ve 4. yzyln bana dein uzanr. Bunalm, zellikle ekonomik ilikilerin, sitelerin siyasal snrlarn pek ok amasndan ileri geliyordu. imdi sitelerin ekonomisi, kle emeinin gittike daha ok smrlmesine dayanyordu. zgr insanlar olan kyllerin ve zanaatlarn daha nce ar basan bir rol oynam olan emekleri, ksa zamanda nemini yitirdi. Klelerin says, ticaret ilikilerinin genilemesi, ayn zamanda Yunan devletleri arasnda pek sklaan atmalar ve savalar nedeniyle artyordu. Sonu gelmez asker ve siyasal kargaalar, zgr kyllerin durumunu tehlikeye atmaktan baka bir ie yaramyordu. Toprak, kle sahiplerinin elinde toplanyordu. Yoksullasm kyller, kentlere gelip, kentlerin aa tabakalarnn saflarna katlyor; zellikle isiz-gsz tabakasn, lumpenproletaryay artryordu. Yoksullar ve zenginler arasndaki eliki, durmadan byyordu. Yurttalar arasndaki eski greli birlik, artk gemie ait bir eydi. Yaptlarndan birinde, Platon, kentin, zenginlerin ve yoksullarn kenti olmak zere, ikiye blnm olmasndan yaknr. zgr kyllerin mlklerinin, yetersizliinin, kleliin [sayfa 112] genilemesi sonucu, zanaat emeinin derece derece azalmasnn, ekonomi zerinde, daha baka kt etkileri de oldu. Kle emeinin gittike daha geni lde kullanlmas, tekniin yetkinlemesini ve, btn iinde, retimin gelimesini engelliyordu. Sonunda, siteler sistemi de bundan etkilendi. Byk yurtta ynlarnn yoksullamas, sitenin asker gcn baltalad ve cretli askerliin geni lde yaylmasnn nedeni oldu. Her ne kadar btn iinden baz kentler ve baz adalar (rnein Tebler tarafndan ynetilen Attikobeosya ittifak) ykselip ortaya kyorsa da, Helen lkesi tmyle zayflyor ve kmeye balyordu. Siteler sisteminin bunalmnn siyasal nedenleri arasnda, banda Isparta ve Atina Konfederasyonu olmak zere, Peloponez
97
Birliini birbirine dren Peloponez savalar (M 431-404) sonunda, sitelerin kuvvetten dmelerini ve zayflamalarn da saymalyz.
Merkezileen Kleci Devletin Billurlamas
Sitelerin zayflamas dnemi, Balkan yarmadasnn kuzeyinde yeni bir kleci devlet olan Makedonyann douu ve hzla ilerlemesi ile ayn zamana raslar. Kleci toplumun iindeki elikiler, Makedonyada, Yunanistanda olduu kadar belirgin olarak kendilerini ortaya koymamlard. Makedonya ordusunun temelini oluturanlar, zgr kyller, topluluk yeleriydiler. Asker seferlerle siyasal manevralar da birlikte yrterek Kral .ilip II, i elikilerle paralanm olan Yunan site cumhuriyetlerini kendi egemenliine boyunedirmeyi baard. .ilipin M 377de Korentte toplad kongre, btn Yunan devletleri arasnda bar iln etti, aralarnda savamalarn yasaklad ve Perslere kar sava at. Bylece Yunanistan (Ispartay saymazsak) birlemi oldu. Meta retiminin artnn ve siteler sistemindeki bunalmn nceden belirledii btn evrim, birlemeyi zorunlu [sayfa 113] klyordu. Ama birlik, zorla kabul ettirildi ve yabanclar tarafndan gerekletirildi.
Yunan-Makedonya .etihleri
Nesnel olarak, Yunan devletlerinin birlemelerinde ve aralarnda bar yapmalarnda, geni ynlarn da karlar vard. Savalar ve bitmez tkenmez atmalar, onlara ok pahalya maloluyordu. Bu birlemenin gerekletirilme biimi, gene de ak bir honutsuzluk yaratt. Bu yzden Korent kongresi, 337de rana sava iln etti; halk ynlarnn honutsuzluunun ynn deitirecek olan bu sava, ayn zamanda Makedonyal eflere, Dounun saysz hazinelerine sahip olmay, yabanc lkelerin ele geirilmesini, kalabalk bir nfusun kulluk ve kleliini vaadediyordu. Pers mparatorluuna kar seferleri yneten, antikan nl asker ve siyasal efi Byk skender oldu. Onun komutasndaki Yunan-Makedonya ordular, ksa zamanda (M 334ten 327ye kadar) Kk Asyay, Suriyeyi, .ilistini, .enikeyi, Msr, Mezopotamyay, rann tamamn, Orta Asyann,
98
Hindistann bir blmn ele geirdiler. skenderin yenilmez ordularnn ilerleyii, ancak, Orta Asyada, bugnk Sovyetler Birlii topraklar zerinde, yerel kabileler tarafndan durduruldu. Asker stnlk ya da byk askerin dehas, Yunan-Makedonya birliinin baarsn aklayan tek neden deildir. Bata gelen neden, Perslerin boyunduruk altna ald ve Pers aristokrasisi hesabna savamak istemeyen birok kabile ve halklarn honutsuzluuydu. ok kez, bu kabile ve halklar bile, skenderin ordusuna yardm ediyorlard. te yandan, snf egemenliini elinde tutmak kaygsnda olan yerel aristokrasi de, fatihlerle, kendi isteiyle uyuup anlayordu. [sayfa 114] skender, Babili, boyutlar bakmndan tarihte daha nce ei grlmemi byklkteki koskoca devletinin bakenti yapt.
Siteler Sistemi le Dou Despotizmleri Rejiminin Sentezi Yunan-Makedonya-Helen Devletleri
Yunan-Makedonyallar, Asya ve Kuzey Afrika lkelerinde Yunan uygarlnn gerekletirmelerini yaydlar, te yandan kendileri de Dou halklarnn kuvvetli etkisi altnda kaldlar. Yunan dnyas ile Dou dnyas arasnda daha M 2. binyllarndan beri kurulmu olan ilikiler, artk iktisad, toplumsal, siyasal, ideolojik vb. gibi eitli alanlara yaylyordu. Yunan dnyas ile Asya ve Afrikann eski monarilerinin bu karlkl etkileri, iice girmeleri, birbirlerini zenginletirmeleri, zet olarak, helenizm kavramn belirler. Bu terim, genellikle Byk skenderin fetihleri an ve Roma fetihlerine dein sren helenistik devletlerin gelime dnemini belirtir. Yunan-Makedonyallar gittikleri yerlere, kkleen siteler sistemini de gtrdler. Ama Douda, site, bamsz kleci bir cumhuriyet olmad. Baz ayrcalklara sahip olmakla Birlikte, hkmdar (monark) tarafndan denetlenen bir kent oldu. Bir yandan, siteler sistemi, olduka dar bir ilan kaplyordu. Hora topraklarnn byk bir blm zerinde, kleci despotizm dzeni egemendi. Hora, krlk elleri ve ayrcalklardan yararlanmayan kentleri iine alyordu. te yandan, skender tarafndan ele geirilen devletlerde, kleliin eski biimleri ile Asyada varln srdrm olan daha ilkel biim-
99
leri birbirine karyorlard. .atihlerin ardsra giden Yunan ve Makedonya zanaatlar, kendi deneyimlerini ve sanatlarn da birlikte gtrdler ve karlnda Doulu meslektalarnn sanatlarn lendiler. Zanaatln gelimesiyle birlikte, rnlerin deimesinde [sayfa 115] ve ticarette bir art grld. Yunan-Makedonyallar ile Asya ve Afrika halklar arasnda gelien ilikiler, yerel aristokrasi ile yeni gelenler arasnda dereceli bir kaynamann olumasna yardm etti; helen terimi etnik (rk-kavm) karakterini yitirdi ve bir snf anlam kazand. Her aristokrat, milliyetinden bamsz olarak, bir helendi. lk bakta, skenderin brakt koskoca imparatorluk salam gibi grnr. Ama, kleler ile efendiler arasndaki, yenenler ile yenilenler arasndaki, siteler ile hora arasndaki, kle sahiplerinin eitli gruplar arasndaki elikiler ve zellikle ekonomik birliin bulunmay, bu imparatorluu ksa mrl, geici bir varlk haline getiriyordu. 323 yaznda, bu byk bakomutan kendi yerine birini semeye zaman bulamadan ld. Koskoca imparatorluk, nem bakmndan birbirinden farkl bir sr bamsz krallklara blnd; bu krallklarn barnda az nce sylediimiz elikiler arlamaya ve iddetlenmeye devam ediyordu.
2. DEOLOJ VE KLTR
Kleci ilikiler kurulup gelitike, eski Yunanda, zel bir ideoloji oluuyordu. Bu, baz dinsel ve felsef grlerden yararlanarak, kendi egemenliklerini srdrmek isteyen kle sahiplerinin ideolojisi oldu. Kle sahiplerinin egemen snf arasnda ortaya kan toplumsal ve siyasal atmalar eitli felsef anlaylar arasndaki savamda yansyordu. Yunan halknn gz kamatrc gerekletirmeleri, kltrde, zellikle Avrupa kltrnde ok byk bir rol oynad.
Ege Uygarl Denilen Girit-Miken Uygarl
Eski Yunann zengin kltr, kkenlerini, M 3. ve 2. binyllarnn eski kleci toplumlarnn kltrnden, Miken, [sayfa 116] Kara Yunanistan, Girit, Ege Denizi adalar ve Bat Kk Asya (Truva)
100
kltrnden alr. Girit-Miken ya da Ege uygarl denen uygarlk, sonraki kuaklar tarafndan benimsendi, yeniden canlandrld ve zenginletirildi. Yunan edebiyatnn ilk rnekleri, M 2. binyllarna uzanr. Eski dnyann mimarlk ve plastik sanatlar (ok renkli seramik ve yalboya duvar resmi), doularn, Ege uygarlna borludur. Mzik ve iir hakknda da, ayn ey sylenebilir. Arkeolojik kazlar, Giritlilerin, Mikende oturan Aenlerin ve Truvallarn yaptklar byk saraylar, heybetli kaleleri, yollar, sulama tesislerini ortaya karmaktadr. Bu kazlarda, ssl kakmalarla ilenmi silahlar, altn ve gm mcevherler ve avadanlklar bulunmaktadr.
Homeros Toplumunun Kltr
Homerosun ilyada ve Odiseus destanlar, antikan ba yaptlardr. Homeros, kendisinden nce halk ozanlar tarafndan yaratlm olan trkleri derledi ve yeniden canlandrd. Balangta szl yaptlar olan ve 6. yzyldan balayarak Atinada kaleme alman Homerosun iirleri, M 11 -8. yzyllarda, Ege Denizi havzasnda, ilkel topluluk evresinde bulunan kabilelerin byk akn sonunda yklan, daha eski kleci devletlerin kalntlar zerinde kurulmu Yunan toplumunun antdr. Bu yaptlarda yanslanan gen Yunan toplumu, homerik toplum adn almtr. 19. yzyln Rus eletirmeni V. Bielinskinin benzetmesine gre, Homerosun sanat dehas, ilenmemi efsane ve halk trkleri filizlerinin iinden geerek, ilenmi altn biiminde akt bir yksek frn oldu.
Yunan Mitolojisi
Homerosun iirlerinde ve eski Yunann teki manzum yaptlarnda, somut yaam yanstan gereki konular, efsanelerle [sayfa 117] iice giriyordu. Yunan efsaneleri, kkenlerini, ilkel topluluk dnemindeki Ege Denizi havzas sakinlerinin dinsel betimlemelerinden alr. Ama, Yunan mitolojisi, bunlarn tek mirass olmad. Eski halklarnn dinsel anlaylar, eski Yunan folkloruna, daha sonra edebiyat ve sanatna damgasn vurdu. Dine benzeyi bakmndan, mitoloji, doann evreledii ilkel insanlarn ve insan yaamnn gereksiz betimlemesi idi. Bu, suyun, havann, atein ve topran
101
mitolojik anlatmnda da byleydi. Alp gelitii lde, mitolojinin dinsel temeli aa kyordu. Eski Yunanllarn Olimpos dini balyordu.
Mitolojik Olimpos Dini
Olimpos dini, Yunanllarn oturduu btn blgelerde azok trde dinsel inanlarn olutuu M 6. yzyla doru ortaya kt. Bu inanlar, en bykleri Zeus olan tanrlar ailesinin oturduu kabul edilen Olimpos dandan tr, Olimpos dini diye adlandrlan dini oluturdu. Olimpos dininde, herhangi bir rgtlenme, dogmalar ya da sistem halinde kurulmu ayinler yoktu. eitli tanrlara adanan tapmaklar, din yaamnda nemli rol oynuyorlard; ama trde bir sistem oluturmuyorlard. zel bir rahipler kast da yoktu. Rahiplerin grevi, Meclisin setii kiiler tarafndan grlyordu. nsan-biimcilik (antropomorphisme), tanrlara yklenen insans grn, Olimpos dininin, halk ynlarnn derinliklerine kk salmasna yardmc oldu. Olimpos tanrlarna tapnma, giderek, Yunan sitelerinin resm dini haline geldi. Olimpos dini, klelerin ve yoksul emekilerin smrsne adanmt. Haklardan yoksun halk ynlar, sk sk, resm dine kar kendi koruyucu ztanrlarna tapma dinini karyorlard. rnein, tarmn koruyucu tanrs Diyonizosa tapma byle oldu, onun onuruna halk enlikleri dzenleniyordu. Resm dine kar kan bu dinsel heterodoksi [sayfa 118] (hak tannan mezheplere aykrlk) gelecein dinsel mezhep sapknlklarnn ilkrnei oldu.
M 8. Yzyldan 6. Yzyla Dein Kltrn Alp Gelimesi
13-6. yzyllarda Yunanistann ekonomik baarlar, kltrel yaamn alp gelimesi ile birlikte gidiyordu. 8. yzylda, .enikelilerin harflerinin kullanlmasna dayanan Yunan alfabesi ortaya kyor. Edeb yaratclk yeni bir dneme giriyor, ilyada ve Odiseusa nazire manzumeler ve Homeros tr ilhiler eklendi. Bu yaptlar, mitolojiye daha derinden balydlar, ama, ozan Hesiodos-un almalar ve Gnler adl manzumesi, Yunan toplumunun gnlk yaamn yanstr. Yazar, zenginler ve gller tarafndan ezilen basit bir iftinin yaamn anlatr.
102
lk edeb nesir yaptlar grnmeye balyor. nceleri azdan aza dolaan masallar, yava yava, yazlyor. Hayvanlar stne masallar byk bir ilgi gryor; bunlar, hep hayvanlarn canlandrld halk masallardr. Bu masal anlatclar arasnda eski bir kle olan Ezopu belirtelim. M 8. yzyldan 6. yzyla dein sren dnem, sanatlarn, zellikle mimarln gelimesinde nemli bir aama gsterir. Bir nceki an ayrdedici zellikleri olan aatan tapnaklarn yerini, ta yaplar ald. Dorik ve yonik biimlerin olutuu grlyor. Plastik sanatlarda gerekilik stn geliyor. Heykelcilik, kaplarn sslenmesi yetkinleiyor.
Doann Bilimsel Aratrlmasnn Balangc
Kltrel yaamn alp gelimesi, doa bilimlerinin dorusu ile birlikte yrd. Doan bilimsel bilgiler, henz kollara ayrlmamt. zellemi herhangi bir bilim kolu yoktu. Yaamn btn alanlar, gkbiliminden tbba dein, hepsi birlikte, Yunan bilginleri iin gzlem konusu idi. Doay [sayfa 119] bilimsel olarak kefetmek giriimleri, ayn zamanda, doann materyalist anlaynn bir belirtisi oldu. nsann tanrsal glerin bir yarat olmadna, tersine, tanrlar insann hayalgcnn yarattna inanlmaya balanyor. Doa olaylarnn gzlemi, materyalist anlaylarn biimlenmesine katkda bulunuyor.
Materyalist yon Okulu
Kk Asyann, Akdeniz kylar zerinde kurulmu kentlerin, en bata Milet, Efes, .oann hzla gelimesi, kltrel yaamn ieklenmesine olanak verdi. Materyalist filozoflarn ilk okullar (yonya doa felsefesi) burada ortaya kt. yon filozoflar, sonsuz eitlilikler iinde grlen kendilerim evreleyen dnyann madd temelinden bakasn kabul etmiyorlard. Baka bir deyile, ilkel materyalizmin kendiliinden yorumcular oldular. En bykleri Thales, Anaksimandros ve Anaksimenes idi (M 7. yzyln sonu ve 6. yzyln balar). yon okulunun temsilcileri, doa zerine felsefelerinden ayrlamaz; geni bilgilere sahiptiler. Bununla birlikte, onlarn grleri, hl mitolojinin etkisi altnda bulunuyordu.
103
6. yzyln sonunda, yon materyalist felsefesi, Efesli Herakleitosla yeni bir gelime gsterdi. Herakleitosa gre, varolan her eyin temeli atetir. nsanlk tarihinde, ilk olarak Herakleitos, evrensel devinme fikrini, kartlarn savam ve birlii fikrini ortaya att: ayn rmaa iki kez girilemez, canl ve l, uyank olan ve uyumakta olan, gen ve yal, bizde, tek ve ayn eydir, ekimekte olanlar birleeceklerdir, birbirlerinden ayrlanlar yksek bir uyum oluturacaklardr ve btn bunlar, savamla tamamlanrlar. Dhice sezgisine karn, Herakleitos, kartlarn birliinin greli bir deeri olduu halde, savamn mutlak bir nitelii olduunu anlamyordu. Herakleitosun grlerinde [sayfa 120] diyalektik materyalizmin ana izgileri, baverip kendilerini belli ediyorlard. nsan bilgisinin nitelii sorununu ilk ele alan Herakleitos oldu; ona gre, insan bilgisi, konu olarak, doay almalyd.
.elsefede dealist Eilimler
Matematie, en stn derecede soyut bir dnce biimini gerektiren bu bilime tutkusu olan baz filozoflar, idealist eilimi temsil ediyorlard. Bunlar, eitli idealist anlaylarn kurmak iin matematikten yararlandlar; rnein, saylar zerine gizemli bir teori gelitirdiler. Bu ilk idealist filozoflar, Pitagoras ve onun retilileri (M 6. yzyl) oldular. Saylara ve matematik kavramlara gizemli bir nitelik veriyorlar ve rnein, 1 saysnn ktl, 2 saysnn iyilii, 10 saysnn yetkinlii akladn, vb. ileri sryorlard. Gney talyada bir Yunan kolonisi olan Eleadaki idealist okulun temsilcileri, kendilerini, varolan her eyin deimezliini kantlamaya adyorlard.
.elsefede Materyalist Ve dealist Grler Arasnda Savam
.elsefede materyalist gr, dinsel, idealist eilime kar amansz bir savam iinde geliiyordu. Materyalist filozoflar, mitolojik efsanelerin doa zerine gzlemleri yanslan blmnden yararlanmaya alyorlard; vardklar sonular, Asya ve Kuzey Afrika halklarnn birikmi bilimsel bilgilerine dayanyordu. dealist filozoflar ise, Yunan mitolojisinin tanrbilimsel, dinsel
104
blmne dayanyorlard. Asya ve Afrika halklarndan eitli dinsel retiler alyorlard. Btn eski Yunan ve helenizm tarihi boyunca srp giden iki felsefe eilimi arasndaki savam, bu dneme dein uzanr. Bu, ideolojik savamda yansyan, toplumsal ve [sayfa 121] siyasal gruplamalarn savamyd. Yunan toplumu gelitike, bu savam da eitleniyordu.
Bilimin Kollara Ayrlmasnn Balangc Kltrn Alp Gelimesi
M 5. yzyl Yunanistannda, iktisad ve siyasal yaamn hzla ilerlemesi, kltrn gelimesine katkda bulundu. 4. yzylda, i elikilerin keskinlemesi, bu ilerlemeyi yavalatmad. Artk, matematik, gkbilim ve tp ilerliyordu. Antika matematikileri, byk bir pratik ve teorik nemi olan fikirler ileri srdler. Bunlar arasnda, sonsuz kklkler fikri ile, akla-uygun olmayan (irrasyonel) saylar hakkndaki ada teorinin ilkrnei olan, sonsuz (ortak lleri olmayan) byklklerin birbirleriyle ilikisi konusundaki Knidoslu Evdoksusun teorisini belirtelim. Gkbilimde bilimsel varsaymlarn, zellikle yeryznn ve teki gkcisimlerinin yuvarlakl konusunda varsaymlarn doduu grld. Meton, 365 1/2 gnlk bir gne takvimi yaratt. Bu takvimi, ilka Romasnn Jelyen takviminin kabulne kadar korundu. Hippokrates, tbbn her alannda, nemli pratik gzlemlerde bulundu, bu gzlemlerini birka cilt iinde toplad. nsan, insan yaradlnn (mizacnn) drt esi teorisini Hippokratese borludur. Heredot ve Tukidides gibi bu an baz yazarlar, yaptlarn, tarihsel olaylara ve alarnn olaylarna ayrdlar. M 5. ve 4. yzyllarda, edebiyat ve plastik sanatlar, ileri bir dzeye ulatlar. Eski dinsel bayramlar, tiyatro oyunlarna kaynak oldu. Trajedi yazarlar, Ahileos, Sofokles, Euripides, gldr ozan Aristofanes, evrensel kltr etkilemekten geri durmadlar. Bu ada, nl heykelci Miron, .idias ve Polikletes, daha sonra Praksiteles, sanatlarn yarattlar. Yunan mimarisinin [sayfa 122] dikkate deer antlar, zamanmza dein korunmutur.
105
Eski Yunanllar mzii ok seviyorlard. Telli, nefesli ve vurmal alglara sahiptiler.

Materyalizm le dealizm Arasndaki Savamn Belirginlemesi Demokritosun izgisi
dealist ve materyalist filozoflar arasndaki savam belirginleiyor. Bu, kleci Yunanistann iki eiliminin, siyasal yaamn iki kampnn temsilcileri arasndaki kavga oldu. Materyalist filozoflar, demokratik biimi iinde kleci toplumun, yani Atina tipindeki demokratik sitenin ideologlar idiler. dealistler ise, Isparta tipindeki oligarik siteyi temsil ediyorlard. Materyalist filozoflar, yaamn getirdii sorulara yant bulmak istiyorlard. Bu sorulardan bir tanesi, maddenin yaps sorunu idi. Maddenin yaps, Anaksagoras (M 500-428e doru), Empedokles (483-423), Demokritos (M 460-370e doru) gibi byk doa bilginlerinin inceleme konusu oldu. Anaksagorasa gre, varolan her ey, homeomeriler (trde paralar), btn cisimlerin tohumlar dedii madd paracklardan (particules) olumaktadr. Empedoklese gre, dnya, drt madd enin (kklerin), yani toprak, hava, su ve atein bir bileimidir. Bu kkler, sonsuza dein blnebilirler. Ak ve kin gibi iki madd g tarafndan harekete getirilirler. Empedoklesin, organik dnyann bu kkler den balayarak douu konusundaki fikrine deinelim. Bu fikrin daha sonraki gelimesi, bir lde, en uygunlarn kalmlln salayan doal seme kavramna balanyordu. Demokritos, daha nce ncellerinden biri olan Lkipos tarafndan ortaya atlan atomlar, blnmez madd paracklar fikrini gelitirdi. Btn doal olaylarn temeli olan [sayfa 123] atomlar, bu teoriye gre, nitelik bakmndan trde olan elerdir ve birbirlerinden ancak nicelikleri, uzay iindeki durumlar ve bileim dzenleri ile ayrlrlar. Demokritosa gre, maddenin kendinden ayrlmaz devinme zorunluluu, btn olaylarn nedeni, maddenin en nemli zelliidir. Demokritos, maddenin ncesizlii ve sonraszl fikrini ileri sryordu: Hibir ey yoktan varolmaz, hibir ey yokolmaz. Demokritos, hayvanlar leminin kkenini materyalist bir biimde aklamaya ve insan ruhunun madd niteliini ve beden gibi lml olduunu kantlamaya alt. M 5. ve 4. yzyllarda, Demokritosun,
106
en gze arpan temsilcisi olduu materyalist eilim, glenerek ilerliyordu. Demokritosun uyandrd eilim, idealist anlaylara kar savamda dayankllk kazanyordu.
Materyalist .ilozoflarn Tanrtanmazl
Materyalist felsefe ilerledike, tanrtanmaz dnya anlay da geliiyordu. Kleci demokrasinin ilerleyip gelimesi de, bu dnya anlaynn siyasal temeline hizmet etti. .ilozoflar, materyalizmi tutkuyla salk verirken, tanrsal nedene hi yer vermiyorlard. Herakleitos, evresindeki dnya hakknda, evren hakknda: Dnya birdir, ne bir tanr, ne de bir insan tarafndan yaratlmtr, bir yasaya gre yanan, bir yasaya gre snen, ba ve sonu olmayan canl bir ate olmutur, atetir ve ate olacaktr. diye yazyordu. Materyalist filozoflar, ruhu, madd bir ilke sayyorlard. Toplumsal olaylar alannda ise, tanrlarn iradesi yerine, insan usunu koydular.
dealist Eilimlerin Gelimesi Platonun izgisi
dealist, izginin temsilcileri, her areye bavurarak, materyalist filozoflarn etkisini gidermeye alyorlard. [sayfa 124] Atina, onlarn savamnn balca arenas oldu. dealist grler, sofistleri, bilgelik ustalarn, her ne kadar bunlar hl baz tanrtanmaz ve materyalist fikirler tayorlarsa da, karakterize ediyorlard. Sicilyann dikkate deer sofisti Gorgias (M 483-376ya doru), dnyay, genel olarak nesnel gerekliin (verite) varln tanma olana olduunu kabul etmiyordu. .elsef retiler ile yaam arasndaki ba yadsyarak, felsefeyi gzel sz syleme oyunu yapan sofistler pek oktu. Sokrates (M 469-399), sofistlerin idealist ilkesini gelitirdi, beni, bilginin kayna yapt. Kendi kendini tan diyordu. Sokrates, doa olaylarnn ve toplumsal yaamn materyalist aklamasna kar koyuyordu. dealist eilim, Sokratesin retilisi Platon (M 429-347ye doru) ile, doruuna vard. Bu, bize, Platonun izgisini, Demokritosun izgisi ile kar karya koyma olanan verir. Platon, duyulabilen madd dnyay gerek
107
dnyann glgesi, genel fikirlerin, kavramlarn, olaylarn ve nesnelerin yanss gibi anlyordu. nsan, bu genel fikirleri, lmsz ruhunun anmsamalar sayesinde bilebilir. te bu, sk sk savunulan nesnel bir idealizmdir. Mistik fikirleri, Platonda ok kuvvetli olarak belli olmaktadr.
Aristoteles
Eski dnyann byk dnr Aristoteles (M 384-322), Demokritos ile Platon arasnda, ortada yer tutar. .ikirlerin duyularst dnyas hakkndaki Platonun retisini, eletirici bir gzle inceliyordu. Bizim dmzda, nesnel bir dnyann varln kabul etmekle birlikte, duyusal alglar, dnyann kusursuz bir betimlemesinin kayna gibi gryordu. Bu en nemli felsefe tezi, Aristotelesin materyalizme yaklatna tanklk etmektedir. Aristotelese gre, platoncu fikirler, grnglerin ve alglanan nesnelerin, ne [sayfa 125] ortaya k nedenlerini, ne de evrim nedenlerim aklayabilecek yetenekte idi. Ama Aristoteles, varlk (duyusal alglar) ve dnce arasndaki iliki szkonusu olduundan, idealist konumda kald. Bilgi srelerinde, anlayan, kavrayan ruh, madd bedenden bamsz olarak kesin bir rol oynar. Ona gre edilgin (pasif) ve biimsiz madde, etkin (aktif) bir g tarafndan devindirilmitir. Bu gcn k noktas ve ayn zamanda evrensel evrimin son amac, bir eit btn biimlerin biimi, yani Tanr idi. nl bilgin Aristoteles, doal bilimler, zellikle zooloji konusunda, tarih, edebiyat, mantk ve edebiyat teorisi konularnda pek ok yapt yazd. Aristotelesin siyasal sorunlara ayrlm yazlar, ok ilgi ekicidir. eitli devletlerin siyasal dzenlerine zgn bir toplu bak olan Atinallarn Politikas adl kitabnda, politika terimini de, ilkin Aristoteles kulland.
Helenizmin deolojisi ve Kltr
Helenistik dnyann kltr, eski Yunanda yaratlm olan eylerin en iyisini kendine maletti. Helenistik devletlerin olumu bulunduu geni blgelerin herbirinde, helen kltr ile yerel kltrler gibi, eitli bilimsel eilimler, sanat ve edebiyat eilimleri de
108
birleip kaynayordu. retimin gelimesi, doa bilimlerinin ilerlemesine yardmc oluyordu. Doann, doru ve zenli aratrlmas bu aa dein uzanr. Bilimsel bilgi dallar, kesin olarak felsefeden ayrlrlar ve hzla ilerlerler. Bununla birlikte, baz dnrler, bilimin birok dallarnda, ayn zamanda, nemli sonular elde ederler. Eratostenes (M 276-193), matematik, fizik, gkbilim, tarih ve zellikle corafya ile urayordu. Yeryz yuvarlann (aayukar 40.000 km olan) en geni enlem izgisini [sayfa 126] 39.700 km olarak ilk kez o hesaplad. ana gre, Eratostenesin hesaplar ok ak ve kesindi. M 3. yzyln balarnda klidin nl geometrik eleri ortaya kt. Sicilyada matematiki ve mekaniki Arimides (M 285212) yayordu. Hidrostatiin temel ilkesini (Arimides ilkesini) buldu; tarlalarn sulanmasnda kullanlan aygtlar (Arimides vidasn) yetkinletirdi, baka teknikler icat etti. Gkbilimde, Aristarkos (M 3. yzyl), heliosantrizm (gne merkezcilik) denen, gkcisimlerinin gnein evresinde dndkleri fikrini, ilk kez ortaya att. skenderiyede Homeros metinlerinin eletirel incelenmesi, filolojinin balangc oldu. Mutlu bir yaam zerine ilk topyac edeb yaptlarn ortaya ktklar grld. rnein Yambul, Gne Devleti adl kitabn yazd. dealizm ile materyalizm arasndaki savam devam ediyordu. Stoaclarn anlaylar, materyalist eler tamaktayd. Bununla birlikte, onlarn grlerini btnyle nitelendiren, evrenin anlayp kavrayan yaps ilkesini (logosu) kabul etmeleriydi. Canl bir btn olarak varsaylan, dnya olaylarn yneten, yasalar koullandran, ite bu lodostu. Stoaclar ve idealizm ile dinin teki savunucular, bilimsel materyalizmin yaylmasna kesinlikle kar koyuyorlard. Materyalist Epikros (M 341-270), insan, evresindeki doann bir paras sayyor. Demokritos gibi, Epikrosa gre de, blnmeyen paracklar, atomlar ve bunlarn mekanik devinmelerinin yer ald boluk, her eyin temelini oluturuyordu. Epikrosa gre, btn doa grngleri atom bileimleri idiler. Ama Demokritostan farkl olarak, Epi-
109
kros, atomlarn birbirlerinden yalnz byklkleri ve biimleri ile deil arlklar ile de ayrldklarn kabul ediyordu. Epikrosun, atomlarn [sayfa 127] dey devinmelerinin, onlarn arlklar nedeniyle, ve kendiliinden varolan bir i g nedeniyle doru izgiden ok kk bir sapma (declinaison) ile birlikte olutuu fikri, dnyann materyalist tannmasnn hazrlan iin byk bir nem tar. Madd dnya ncesiz ve sonrasz, insan bilincinden bamszd. nsan, diyordu, dnyay duyular sayesinde tanr. Epikros, eski dine aka saldryordu. Onun fikirleri, tanrtanmazln gelimesinde nemli bir rol oynad. [sayfa 128]
110
DRDNC BLM ESK ROMADA KLEC DZENN BELLBALI ZGLER
ESK Yunanistan, Kuzey Afrika ve eski Asya devletlerinden farkl olarak, Roma, en stn derecedeki kleci devleti kurdu: Romada, kleler, madd servetlerin balca reticileridirler. Kleler ile kle sahipleri arasndaki snf savamlarnn zellikle en acmasz biimleri Romada ortaya kmtr. Roma tarihi, kleci toplumun iktisad, toplumsal ve siyasal srelerini, en ayrdedici izgileri ile gsterir.
1. KLEC TOPLUMUN VE KLEC DEVLETN YAPISI Roma Toplumunun lk Aamas (mparatorluk a)
lk aamada, Romada, kleci ilikilerin hzl evrimi
[sayfa 129]
111
daha ok gelimi baka toplumlarn etkisi ile aklanr, talyada (Sicilyada), kleci dzenin egemen olduu .enike kolonileri ve Yunan kolonileri vardr. Etrsklerin kleci toplumu, Apenin yarmadasnn kuzeyinde yerlemiti. Bu toplum, M 6. yzylda gelimesinin doruuna ulat ve sonra geriledi. Romadaki ve Yunanistandaki kleci devletlerin biimlenmelerinde, pek ok ortak noktalar vard. Bu ada, Romallar, klanlar (gentes) halinde, efsaneye gre, 300 klan, kriler (10 klandan kurulu eski Roma boylar) halinde ve kabileler halinde toplanmlard. Kabileler, Roma halk denilen topluluu oluturmakta olan kabile federasyonlar halinde birlemilerdi. Kral (federasyon efi), bu federasyonlarn ba idi. Kral comices (halk meclisleri) tarafndan seilmekteydi. Yallar Konseyi, giderek, kralla birlikte, en yksek iktidar elinde bulunduran senato haline dnecektir. Yallar ve onlarn aileleri, Roma aristokrasisinin, patrisyenlerin ekirdeini oluturdu. Nfusun byk bir blm bu klan ilikilerinin dnda kald. Bunlar, plebyenler, eski sava tutsaklar, Romann ele geirdii topraklarn sakinleri ve gmenlerdi; bunlarn kiisel zgrlkleri vard, ama btn siyasal haklardan yoksundular. Yava yava plebyenler, yoksul dm Roma yurttalar ile kaynatlar. Roma toplumunda, kleler, az saydayd. Klelik, ataerkildi. Snf atmalar henz balangcndayd.
Klan Aristokrasisine Kars Halkn Savam
Yoksul dm yurttalarn destekledii plebyenler, doutan aristokrat olanlara, patrisyenlere kar acmasz bir sava yrtyorlard. Servet eitsizliklerinin artmasna sk skya bal olan bu savam, sonunda, klan ilikilerinin kmesi sonucunu dourdu. Topluluk, btn toprak sahiplerini, [sayfa 130] plebyenleri olduu kadar patrisyenleri de biraraya toplamaya balyordu. Toplumsal farkllamann lt servet durumu oldu. Efsaneye gre, M 6. yzylda, sondan bir nceki Roma Kral Servius Tullius tarafndan gerekletirilen reform, Umun topluluunun yeniden rgtlenmesinde nemli bir aama oldu. Bu reform, btn Roma nfusunu servet durumlarna gre birok gruplara (snflara) blyordu. En zengin snftan olan yurttalar, as-
112
ker birliklerin (santriler yz kiilik takmlar) en byk bir miktarn salyordu. Daha az zengin ama saylar daha ok olan yurttalar, daha az santri veriyorlard. Yetenei olmayan, yoksul tabakalar, proleterler, yani zrriyetlerinden baka bir eyleri olmayan kiiler, bir tek santri oluturuyorlard. Toplumun bu blnme dzeninin byk bir siyasal anlam vard. Halk Meclislerinde yurttalar, santri (yzde, yzdelik) hesabyla oy veriyorlard; her snf, kard santriler says ile orantl bir oy miktarna sahipti. Artk, mlk sahiplerinin madd mallar, onlarn toplum indeki yerlerini, nfuzlarn, etkilerini, ve rollerini belirliyordu. En zengin plebyenler, patrisyenler arasna karmaya balyorlard. Pleblerin balca ynna gelince, onlarn sefaleti gittike artyordu. M 509da, krallk iktidarnn d ve cumhuriyetin kuruluu, bu durumda hi deiiklik yapmad.
Cumhuriyetin Balangc
Roma toplumunun, zanaatlkla toprak iinin birbirinden ayrlmasna bal olan ekonomik gelimesi, kle emenin rolnn derece derece glenmesi sonucunu dourdu. Bu da, devletin, kle sahipleri snfnn ve nfusun teki varlkl tabakalarnn siyasal egemenliinin aygt olarak glenmesi sonucunu verdi. Senato, Roma Cumhuriyetinde en yksek kurumdu. [sayfa 131] Krallk iktidar, yerini, nceleri pretrler (eski Roma yarglar), sonralar da konsller denen iki majistrann (yksek grevlinin) iktidarna brakt. Bu majistralar, senatoya bakanlk ve asker birliklere de komutanlk ediyorlard. Yava yava daha aa kademede majistralk grevleri, meclislerde idare amirlikleri, belediye meclis yelikleri kuruldu. Bu grevler, cret karlnda olmad iin gene varlkl snfn temsilcilerine dyordu. Yksek grevler gibi senatoya seilmek hakk da patrisyenlere zg bir ayrcalkt. Patrisyenler ile plebyenler arasnda hibir zaman snmeyen savam, balca iki sorunun evresinde dnyordu: zellikle borlar yznden kleliin yasaklanmasna bal olan toprakla ilgili sorun ve plebyenlerin siyasal haklar sorunu. Ekonomik durumlar ve borlar arlam olan kk toprak sahipleri plebyenler, byk toprak sahiplerine, patrisyenlere kar kyorlard. Bu savam, bizzat hal-
113
kn (plebin) barnda olumakta olan toplumsal farkllama ile daha karmak bir hal almt. Sonunda, plebyenler, en bata geleni bor yznden kleletirmenin yasaklanmas olan eitli dnler kopardlar. Kendilerine yksek grevlerin kapsn atrdlar ve halk mahkemelerinin kurulmasn elde ettiler. Halk mahkemeleri, patrisyen majistralarn kararlarn, eer halkn karlarna aykr ise ertelemek hakkna sahip bulunuyorlard. Patrisyenler ile plebyenler arasndaki savam, toplumun servete gre blnmesini tamamlad. Eski patrisyen ailelerin ve zenginlemi plebyenlerin ocuklar, birbirinden ayrlmamacasna kaynatlar, yeni bir ayrcalkl kast, yani soyluluu oluturdular. Pleb (halk) terimi, ilk anlamn yitirdi ve nfusun smrlen aa tabakalarn belirtmeye balad. D siyaset alannda M 5. ve 3. yzyllar arasndaki dnem, Romallarn, talya yarmadas zerindeki egemenliklerini [sayfa 132] salamak iin hemen hemen aralksz srdrdkleri savalarla belirlenir. te o zamanlardadr ki, Roma kleci toplumunun ve devletinin billurlamas, tamamlanm oldu.
2. KLEC TOPLUMUN EN YKSEK AAMASI Akdenizin Romallar Tarafndan .ethi
Kleci ilikilerin gelimesi ve bunun gibi egemen simin toprak sorununu, koloniler kurarak zmleme istei, Romay, asker bakmdan talya yarmadasnn dna yaylma siyasetine yneltti. M 3. yzyln ilk yarsnn sonlarnda, Roma, Kuzey Afrikann byk bir kleci devleti olan Kartacaya kar savaa giriyor. Bunlar, Kartacann kmesi (M 146) ve Bat Akdenize Roma egemenliinin yerlemesi ile sonulanan (birinci, ikinci, nc) Kartaca savalardr. Ayn sralarda, Romallar, Balkan yarmadasn da ele geirdiler. Daha sonra, egemenliklerini, Dou Akdenize, Kk Asyaya, zlandaya, bugnk Belika topraklarna, vb. dein genilettiler. Ele geirilen lkeler, Roma eyaleti haline getiriliyor ve bu eyaletler, iktidarda bulunan snfn srekli zenginleme kayna oluyordu. Zaferle biten bu savalar, Romaya ok ucuz bir kle el emei
114
salad. rnein, Sardinyaya yaplan tenkil (terleme) seferinden sonra, 80.000 kii kleletirildi; Yunan paleti Epirin (M 167de) ele geirilii srasnda, 150.000 kii satlmt. Kle akn, Roma devletinin ekonomisinde, ile emei paynn artmasna yardm etti.
Kle Emeinin Ar Basmas
Kle emei, zgr yurttalarn emeinin yerini alyordu. Bir tarm lkesi szkonusu olduu iin, bu olgu, gl ekilde, tarmda kendini gsterdi. Yn halinde kle el emeine bavurulmas, byk toprak yurtluklarn, zellikle [sayfa 133] pazar iin retim yapmakta olan latifundialar dourdu. Byk malikneler, yalnz, kle sahiplerinin, latifundiaclarn, komnal denen tarlalar kendilerine maletmelerinin deil, ayn zamanda kk ve orta iletmelerin yklnn da sonucu oldu. Eski gelir kaynaklar ellerinden giden kyller, byk toprak sahiplerinden aldklar tarlann yarcs haline dntler ya da kentlere srlmek zorunda kaldlar. Bazlar kentlerde zanaat oluyorlard, ama ou dknleiyor ve ancak iktidardaki snfn kendilerine att sadakalarla yaayabilen alt-proletarya saflarna katlyorlard. Kent zanaatlar, klelerin de yava yava yerlerini aldklar loncalar halinde birleiyorlard. M 2. yzyl, kleci toplumda, bir dnm noktas oldu. Bu andan balayarak, kleler, gittike, madd servetlerin balca reticileri haline geldiler.
Ticaret ve Tefecilikte Hzlan
Kleci dzenin gelimesi, gerek bir kle alverii sisteminin kurulmasna vard. Romada ve baka yerlerde, kle pazarlar ortaya kt. D ticaret, i ticarete stn geliyordu. Tarm rnleri ve lks eya, pek ok eyaletlerden, yani ele geirilen ya da baml lkelerden Romaya akyordu: Roma da, karlk olarak, onlara, maden eyalar, arap ve zeytinya veriyordu. thalt, ihracata stn geliyordu. Ama ihracat a, ele geirilen lkelerin yama edilmesi ve zellikle byk paralarn Romaya akmas ile kapatlyordu. Gm ocaklaryla, spanyann ele geirilmesi, Roma devletine para bas-
115
mak iin srekli kaynak salad. Ticaretin ve para dolamnn gelimesi, tefeciliin almasnn, genilemesinin nedeni oluyor; kesenek karlnda vergi tahsilini zerlerine alan ve ayn zamanda tefecilik yapan aarc-sarraf ortaklklarnn kurulduu grlyor. [sayfa 134] Romada, geni bir sarraf dkknlar a vard. Sarraflar, deitoku dnda, para saklama, onlar transfer etme ve ayn zamanda faizle dn verme ilerini de gryorlard. Tacirler ve tefeciler, yava yava egemen snftan ayr bir tabaka haline geliyor ve soylu valyeler kategorisini oluturuyorlar.
Roma Toplumunda elikilerin Yeinlemesi
Klelerin ar derecede smrlmesi, kle sahipleri ile madd mallarn dorudan reticisi kleler arasndaki temel elikileri gittike arlatryordu. Klelerin ayaklanmalar gn getike daha sk oluyordu. Bu isyanlarn en by Spartaks isyan oldu. Bir gladyatr olan Spartaks, M 74 ylnda, Kapu (Cape) kenti gladyatrleri arasnda bir suikast dzenledi. Suikast aa karlnca, kentten, ancak birka dzine kle kaabildi ve efleri ile birlikte Vezv yamacna varmay baardlar. Bu bir avu insann evresinde, talyann gneyinde ve kuzeyinde, klecilerin birliklerini ezen 60.000 kiilik bir ordu topland. Ancak 71 ylnda, Roma klecileri, byk abalar harcayarak, isyan bastrdlar. Klelik dzeni henz salamd ve kleler bu dzeni ykamayacak durumdayd. Ama 74-71 ayaklanmasnn tarihsel bir nemi oldu: o zamann toplumsal dzenine korkun bir darbe indirdi. Bu ayaklanmann baka bir deeri de, zgrlk uruna sava geleneklerini glendirmi olmasdr. Spartaks ad, smrclerin basksna kar, amansz savamn bir simgesi olarak kald. Bu arada, Roma ile eyaletleri arasndaki gerilim artyordu. Kleletirilmi halklarn isyanlarnn biri bastrlmadan teki alevleniyordu. Latifundialarn efendileri ile onlarn iflsa srkledikleri kk zgr kyller arasndaki elikiler iddetleniyordu. Kleciler tarafndan elkonulmu [sayfa 135] toplulua ait topraklarn yeniden letirilmesini isteyen Roma plebinin toprak hareketi, M 2. yzyln sonuna doru, nemli bir genilik kazand.
116
Ama toplumsal elikilerin bu genel derinlemesi, henz kleliin rejim olarak bunalm iinde olduu anlamna gelmiyordu. Eer bir bunalm szkonusu idiyse, bu, ancak Roma Cumhuriyetinin kleci devletinin iinde bulunduu bunalmd. Ama bu bunalm da, klelerin emei zerine kurulu toplumsal sistemin gelecekteki paralannn bir belirtisinden baka bir ey deildi,
Cumhuriyetin D ve mparatorluun Gelii
Cumhuriyetin bunalm, M 1. yzyln yarsna doru, egemen snfn baka baka gruplarn tehlikeye koyan gerek bir i savaa doru gitmeye balad. Bu bunalm gsteriyordu ki, site-devletin geleneksel kurulularn koruyan Roma Cumhuriyeti, artk, kurmu olduu koskoca koloniler imparatorluu iinde, kle sahiplerinin egemenliini srdrecek gte deildi. Bu yzden, kle sahipleri, kendi durumlarn salamlatrmak iin bir asker diktatrlkten baka are gremiyorlard. Bundan sonra, tarann byk toprak sahipleri de devlet ynetimine katldlar, mparatorluk, kleci devletin bu yeni biimi, gerek Romal, gerek taral kle sahipleri snfnn egemenlik arac olmaktan baka bir ey deildi. Roma devletinin yeni yaps, genel izgileri ile, Jl Sezarn (M 1. yzyln ikinci yars) ve manev olu ve resm ardl Oktavius Ogstusun (M 1. yzyl) diktatrlnde ifadesini buldu. Geri biimsel olarak, senato, devletin en yksek gc saylmakta idiyse de, Oktavius, imparatorluun biricik ve kar konulmaz efendisi idi. Halkn koruyucusu olmak iktidar yannda, Ogstus, yksek asker iktidar da kendi elinde toplad. lk olarak Romada, zafer kazanm bir generale, belirli bir sre iin verilen imparator [sayfa 136] unvan, Ogstustan balayarak Roma mparatorluunun ef hkmdar tarafndan tanan bir unvan oldu. mparatorlarn, desteini kazanmaya altklar ordu, imdi artk, byk bir toplumsal ve siyasal g olmutu. mparatora bal ve az sonra cumhuriyeti kurulularn yerini alacak olan bir ynetim aygtnn doduu grld. MS 1. yzyln ikinci yarsnda ve btn 2. yzylda, Roma mparatorluunun, kudret ve zenginliinin doruuna vard ve topraklarn en byk genilie ulat grlr.
117
3. KLEC ROMA DEVLETNN K
Hangi toplum olursa olsun, bir toplumun paralan ve ykl, hibir zaman, birdenbire olmaz. Bu, zaman iinde yaylm, younluu bir dnemden tekine deien youn bir olgudur. Roma mparatorluunun gerileyiinin belirtileri, hibir eyin bu koskoca yapy sarsamaz gibi grnd bir ada ortaya kt.
Byk letmelerin knn Balangc ve Kolonluun Douu
MS 1. yzyln sonu ve 2. yzyln banda gnna kan bu belirtilerden biri, almalarnn sonular ile hi bir biimde ilgilenmeyen klelerin zarar verdii byk iletmelerin rolnn gitgide azalmas oldu. Latifundia sahipleri, kleleri gzetlemek ve almaya zorlamak iin karmak bir bask aygtn hazr bulundurmak zorunluluu duyuyorlar, bu da retimi daha pahal klyordu. Bunun iin, byk toprak sahipleri, ok kez latifundia erevesi iinde kk zel iletmeleri korumay daha krl buluyorlard. Gerekli malzemeyi efendilerinden salayan kleler, bu kk iletmeleri iletiyorlar ve emek karl olarak da, rnden bir para alyorlard. Bu arada kolon denilen zgr yarclarn da ortaya kt grlyor. Bunlardan [sayfa 137] bazlar para olarak kira dyorlar, bazlar ise (ki bunlar hep ounluktayd) rnn bir blmn mlk sahibine veriyorlard, Kolonlar, derece derece, baml iftiler durumuna getiler. Yoksullam zgr kyllerin ve azat edilen klelerin kolon saflarna akm sonucunda saflar kalabalklayordu. Kolonluk sistemi, reticilerin, almalarnn sonulan ile dorudan doruya ilgilenmelerine yardmc oldu. kramiye yntemi de ayn amaca hizmet ediyordu. Burada, efendi, mlknn bir parasnn tasarruf hakkn klesine veriyor, karlnda gelirden belirli bir pay alyordu.
Kleci Toplumun Bunalmnn Yeinlemesi
Paralanp dalmann ilk belirtileri MS 1. yzyln ikinci yarsnda kendisini gstermeye balad. 3. yzylda daha da belirginleti ve Roma toplumu, derin bir bunalm iine dm oldu.
118
Uzlamaz kart balca snflarn durumu ok deimiti ve aralarndaki ilikiler de artk ayn deildi. Kle emeinin retkenliinin dkl, kle sahiplerini, kleleri azat etmeye itiyordu. Kleler ya bir ikramiye (bir para topran tasarruf hakkn) alyorlar ya da kolon oluyorlard. Klelerin emeklerinin rn, onlar ilgilendirmedii iin, efendiler, kleler zerine bask yapmaktan vazgemek zorunluluunu duyuyordu. Bununla birlikte, kolonlarn, mlk sahipleri karsndaki baml durumlar, srekli olarak, daha belirli bir durum alyordu. Baka bir deyile, zgr kk iftiler ile klelerin koullar birbirine yaklayordu. ok kez yoksul ya da az varlkl kyller, kolon durumuna dyorlard; sonuta, Roma, btn teki eski kentler gibi, mlk edinmi bir zgr yurttalar toplumu oluyor ve kleliin kalesi olma rol tehlikeye girmi bulunuyordu. Zanaat loncalarnn yeleri de, gittike yoksullayordu. Zanaatlar tarafndan denen vergilerin dzenli oluu, [sayfa 138] devleti, artk, btn arelere bavurarak, zanaat loncalarn glendirmeye yneltti. Vergilerin srekli olarak arlamas, toplulua ait topraklarn yama edilmesi, kentlilerin ounun ykmn abuklatryordu ve kent yapsnn gittike artan n atlaklarn derinletiriyordu. 3. yzyln ekonomik bunalm, toplumsal elikileri daha ok derinletirdi. Kolonlar ve yoksul yurttalar, imdi klecilere kar ortak cephe kuruyorlard. 3. yzylda isyan eden kleler ve kolonlar, Galyay ve spanyay ele geirdi. Kleciler de birlik halinde deillerdi: byk toprak sahipleri, daha nemsiz olan kle sahiplerini ezmeye alyorlard. Toplumsal elikiler, siyasal elikilerle birbirine karyordu. Baz eyaletlerin ayrlma eilimleri, ayn ekilde eitli gruplarn taht iin savam, gittike artyordu. Bu i ekimeler srasnda ordu gittike artan bir rol oynuyordu. 193-197 yllarnda, iktidardaki snfn eitli gruplar arasnda bir i sava patlak verdi; bu sava, 3. yzyln yarsnda, ok ar bir siyasal bunalmn nedeni oldu.
Kleci retim Tarznn Kesin Olarak Dalp Paralanmas
Kleci retim ilikilerinin dalp paralanmasnn belirtili kantlarndan biri, kolonluun gelimesi oldu. 4. yzylda, Konstantinin
119
hkmdarl zamannda, kolonlar, altklar topraa balandlar. Bundan sonra kolonlar, kendi toplumsal kkenlerinden bamsz olarak toprak sahiplerinin kendilerine gsterdii tarla parasn srekli olarak ilemek zorunda tutuluyorlard. Kolon, ne kendisinin, ne de ocuk ve torunlarnn terketmeye haklar olmadklar Roma yurtluunun {domaine romain) temel esi oldu. Pratik olarak, bu, kolonun klelemesi demek oluyordu. Ama kolonluk, [sayfa 139] bir feodal ilikiler sistemi kuracak lde geliemiyordu. Kleci dzen, bu evrimin nne almaz engeller karyordu. Kolonun arlaan koullar, gittike kleninkine yaklayordu. te yandan, egemen snfn temsilcileri, klelere gittike daha acmaszca davranyordu. nceleri klelerin isyan etmeleri korkusu, Roma devletini, klelerin ldrlmesini yasaklamaya zorlamt; imdi bu hak yeniden tannmt. Yoksullar, ocuklarm kle olarak satma iznini elde ettiler. Topraa balananlar, yalnzca kolonlar deildi. Bamllk, gerekte, zanaatla dein yaylmt. Lonca, tmyle, btn yelerinin davranndan devlete kar sorumlu idi. Lonca yesi zanaatlar, loncalarndan ayrlamyorlard, baka loncadan olan biriyle evlenmeye de haklar yoktu. Hatta belediye snrlar iine girmi olan ruhaniler, kent nfusunun zengin tabakasnn temsilcileri bile, kente balandlar. Kleci devlet, bu nlemlerle, nfusun, kentten kamasn engellemeye alyordu. Ama kentlerin yoksullamas her eye karn sryor ve kent topraklarnn zel kiiler tarafndan arlmas ve vergilerin arlamas, bu yoksullamaya yardm ediyordu. Kleci retim biiminin rmesinin, egemen snf iindeki ilikilerde de etkileri oldu. Kle sahipleri snfnn tmnn szcs olarak devletin salamlamas, yerini, siyasal ayrlmalara brakt. En byk toprak sahipleri, merkez iktidara gittike daha aldrmaz oluyorlard. Tam ykmdan kurtulmak amacyla, kk zgr iftiler, byk senyrlerin koruyuculuu altna giriyorlar ve bylece daha baml bir duruma dyorlard. Gl halk ayaklanmalar, kleci yapy gittike daha ok sarsmaya balad. Artk, siyasal bunalm ile toplumsal bunalm, bir tek bunalm halinde birleiyordu. Bu bunalmn belirtilerinden biri, Roma mparatorluunun, 385te mparator [sayfa 140] Teodosiusun lmnden sonra, resm olarak onaylanan Dou Roma mparator-
120
luu ve Bat Roma mparatorluu biiminde ikiye blnmesiydi. Daha sonralar Bizans ad ile tannan Dou Roma mparatorluu, kark bir sre sonunda, 15. yzyln yarsna dein varln srdren feodal bir devlete dnt.
4. DEOLOJ VE KLTR
Eski Romann kle sahipleri, egemenliklerini srdrmek iin, ideolojik yollara da bavurdular. Bu ideolojik yollar, Roma devleti varolduu srece Roma kleci toplumunun siyasal, ekonomik ve toplumsal yapsndaki deiikliklere uygun olarak deiti.
Eski Cumhuriyet
Bu dnemde egemen rol, sitede, barnda gentes aristokrasisinin hkm srd toplulukta idi. Roma ideolojisinin ar tutuculuu, buradan geliyordu. zet olarak, bu ideoloji, topluluk dzeninin, sitenin diniydi; baka bir deyile, patrisyen, yani aristokrat bir hkmete bamllkt. zel hukuksal kurallarla dzenlenen mlkiyet ilikileri gelimekteydi. Szl halk tretmeleri yannda, Roma nesir ve iirinin ilk antlar da ortaya kyordu.
Cumhuriyeti Dnem
Sitenin siyasal sisteminin bunalm, ayn zamanda, site ideolojisinin de bunalm oldu. Romann Kk Asyada Balkan yarmadasnda ynettii savalar sonunda, cumhuriyeti dnemin ideolojisi, Yunan toplumunun ideolojisinin etkisi altnda biimlendi. Romada da, Yunanistanda olduu gibi, iki ideolojik ilke arasnda savam balamt. Dinsel [sayfa 141] idealist eilim, Yunan mitolojisinin etkisi altnda olumutur. O zamana dein, devletlerin kuruluu anda Romallar, birok tanrya tapyorlard. Onlarn gznde, her ey ve her grng, bu tanrlarn ruhuna ve tanrsallna sahipti. rnein, ocukluun krk tanrs vard: yeni doan ocuun ilk lnn tanrs, bebein ilk admlarnn tanrs vb.. Penat (ev bark tanrlar), lar (aile oca
121
tanrlar) gibi iyi ruhlar, aile ocann ve ailenin koruyucular idiler. Birok rahip kolegyumlar (kurullar) vard. Yksek rahipler kolegyumunun yeleri, dinsel ayinleri dzenliyorlar; baka bir kolegyumun yeleri, khinler, kendilerini, gelecei haber verme ilerine veriyorlard vb.. Gitgide, Yunan etkisi altnda, Roma ve Yunan panteonlar (tanrlarnn tm) birbirine kartlar. Roma tanrlar, insan biimleri aldlar. Daha sonra, Roma imparatorlar en byk din adamlar sayldlar ve Roma kilisesinin ba oldular. Materyalist eilim, Epikrosun retisinin etkisi altnda geliiyordu. Lukretius (M 98-55) bu retinin stn bir temsilcisi oldu. eylerin Doas zerine adl yaptnda, doann ve insanln kkeni ve evrimi hakkndaki fikirlerini gelitirdi. Blnmez, yaratlmam ve yokedemez atomlardan szediyordu. Gerein materyalist bir adan yorumlanmas. Yunanllardan renilenlerin ve kendi z bilimlerindeki ilerlemenin sonucu olan bilimsel bilgilerin birikimini kolaylatryordu. Marcus Terentius Varron (116-28), zamannn bilgi dzeyine uygun, gerek bir bilimsel ansiklopedi ortaya koydu. Meta-para ilikilerindeki gelime ve zel mlkiyetin evrimi ile kleci Roma hukukunun yetkinlemesi, ayn hzla yryordu. Konuma sanat ve gzel sz syleme sanat, baar ile ilerliyordu. ieron bu sanatn en gzel ss oldu. Toplumsal, siyasal ve tarihsel alanda yazl yaptlar [sayfa 142] oalyordu (Jl Sezarn notlar, Sallusteun yaptlar). zgn ozanlar ortaya kt. Bu arada Livius Andronikus (M 3, yzyln ilk yars), Catulle (M 87-54), dramaturg Planutus (254-184) ve Terensius (190-159) gibi mimarlar ve heykelcileri de sayalm.
mparatorluk
mparatorluun siyasal kurumlar, baz ideolojik olaylar ile birlikte oluuyordu. Egemen kleciler snf, halk ynlar zerinde etki yapmak iin, daha byk bir kararllkla dinden yararlanyorlard. mparator, onlarn iktidarnn tanrsal kkenini belirtmek, glendirmek grevini ykleniyordu. Dou eyaletlerinde, egemen snftan olanlara, tanr gibi sayg gsteriliyordu. mparatorluun ululatrlmas, yaylmakta olan stoacln
122
balca amac oldu. Stoacln temsilcileri Seneka, Epiktetos oldular. Stoaclara gre, insan, tek byk organizmann bir parasyd ve onun btn eylemi, bu organizmann, yani toplumun, devletin iyiliine adanmal idi. Stoaclar, her eyin durmadan yinelendiini, hibir zaman yeni hibir ey olmadn ve olamayacan sylyorlard. Bu fikirler, imparatorluun ve kurulu dzenin sonsuzluuna uygun dyordu. Yeni pitagoraslar, Pitagorasn, Platonun ve Aristotelesin felsef fikirlerini gizemcilikle dopdolu yeni bir reti kurmak zere birletirdiler; bu retiye gre tanrsal ilke iyi, madde ise kt idi. Egemen snfn ideolojisine kart olarak halk ynlar, kendi z ideolojilerini kendiliklerinden oluturuyorlard. Bu, keyfe bal ynetime kar bir protestonun ideolojisi, emein ve kk kiilerin ululatrlmas ideolojisi oldu. Halk arasnda, yalnz krallar ve aristokratlarn deil, basit emekilerin de lmnden sonra tanrlarla eit olabilecekleri dnlyordu. [sayfa 143] Edebiyat ve sanatlar da, egemen snf tarafndan imparatorluk iktidarnn srdrlmesi ve ululanmas iin kullanld. mparator Ogstusun hkmdarl zamannda Virgilius, Horacius, Properceus, Tibullus, Ovideus gibi ozanlar, Tite-Live adl nesir yazar vb., yaptlarn verdiler. Gen Plinein, tarihi Plutarkhos Appienin, Suetonesun yazmalar daha sonraki ala ilgilidir. Bize dikkate deer yaptlar brakan mimarlk, henz kesin biimini almakta olan Roma hukuku, hep imparatoru ululamaya hizmet ediyordu. te yandan, edeb yaptlar ve siyasal yazmalar zellikle tarihi Tacitius, ozan Lucain, nesir yazar Petroneus, imparatorlua kar kleci snfn bir fraksiyonuna bal olan teki satirik yazarlar Juvenal ve Luciende-, eletirici fikirler ieriyorlard. mparatorluun balangcnda, Romann, Yunanistann ve ele geirilen Dou eyaletlerinin kltrel gerekletirmelerinin sentezi olan tek bir Roma-Helen kltr olumaya balyor. Bu, her eyden nce, doa bilimleri iin dorudur. Yal Plinein Doal Tarihi, zellikle derleme bir yaptt. Ama daha cidd bilimsel yaptlar da ortaya kt. Bu yaptlar, eski yazarlar tarafndan incelenmi olan maddeleri, eletirici bir gzle dikkate alyorlard. Strabon, nemli corafya yaptlar verdi. Ptolemeus, kendi adn alan bir gkbilim sistemi ortaya koydu.
123
Bergaml hekim Galienus, byk bir ne ulat. Hekimlik zerindeki etkisi byk oldu.
Hristiyanlk
Hristiyanlk, 1. yzylda, Roma mparatorluunun Dou eyaletlerinde ortaya kt. 2. yzyln balarnda Yunanistana girdi ve az sonra talya yarmadasnda yayld. Halk ynlarnn her gn daha g olan durumu, keyf ynetim, yeryzndeki varln geici nitelii yolundaki [sayfa 144] gizemli fikirlerin yaylmasnn nedeni oldu ve teki dnyada daha iyi bir gelecek umudu uyandrd. Bu fikirlerin yaylmas, hristiyan dininin geliini hazrlad. Hristiyanlk, Asya ve Afrikann birok dinsel tapnmalar; insanlar ktcl glerden korumak ve lmszle ve aydnla gtrmek uruna insanlar iin kann aktan, ldren ve dirilten bir tanrya tapnmalar ieriyordu. Hristiyanlk, kurban vermelerden ve her eit ayinlerden vazgeti. Hristiyanln vaizleri, baka dinlerin yandalarndan farkl olarak hibir etnik ve toplumsal ayrlk tanmyorlard. Bu, onlara, bahtszlarn ve horlananlarn sevgisini kazandryordu. Balangta, zellikle yoksullar iine alan hristiyan topluluklarda, eitlik hkm sryordu. Ama rahat yerinde olmakla birlikte, mevcut dzenden honut olmayan evrelerin temsilcileri hristiyanlara katlnca, ilikilerin yalnl ve topluluun demokratik nitelii yava yava kayboldu. Din gereksinmeleri, daha karmak hale geldi; ve zengin balar, ortak mallar ynetenlerin ve ayinlere bakanlk eden diyakoslarn, papazlarn, eveklerin etkilerini glendirdi. Topluluun ynetici evreleri olan din adamlar kast, hristiyanlar srsnden ayrldlar, hristiyan kilisesi ortaya kt. Bylece, evrim geirerek, hristiyanlk, egemen snf yanna ekmekte kendisine yardm eden zellikleri ve yeni izgileri ald. Eski dinsel tapnmalar, ynlar boyuneme durumunda tutma yeteneinde deillerdi. Emekileri, smrclere kar toplumsal savamdan caydran hristiyan retisi, klelerin karlarna, daha iyisi dnlemeyecek ekilde pek gzel karlk veriyordu. Bu snfn ideologlar, ksa zamda anladlar ki, hristiyanlarn itirazlar, smr-
124
cler iin yararl olan bir dorultuya kolaylkla evrilebilir. Hristiyanla zg tam bir bamllk, boyuneme ve yumuakballk vaizi, yerlemi dogmalarn tannmas, kle sahiplerinin [sayfa 145] houna gidiyordu. Ensonu, egemen snfn temsilcileri, hristiyanla kar tutumlarn deitirdiler. 4. yzylda. mparator Konstantin zamannda, hristiyanlk resm din iln edildi. Hristiyan kilisesi, nemli ayrcalklar elde etti. Ezilmilerin dini, klecilerin halk ynlar zerindeki manev basksnn aleti haline geldi.
mparatorluun Evrimi
mparatorluun, ilkin iktisad ve toplumsal alanlarda patlak veren bunalm, ideolojiye de uzand. Egemen snfn temsilcileri arasnda yaylm olan felsef ve dinsel sistemler, artan bir ktmserliin damgasn tar. rnein stoaclarn grleri evrim geirir. mparatorluun alp gelimesi anda, bakasnn iyilii iin kendim feda etmek gerekliliini neren stoac reti, klecilerin iktidarn glendirmeye yardm etmitir. Ama bu reti, imparatorluun knde ktmserlik ve umutsuzluk fikirlerini vurguluyordu. 3. yzylda, Plotinin gizemli felsefesi, yeni-platonculuk geni bir alana yayld. Plotine gre, kt ile madde birbirine karyorlard. nsann amac, zek iin anlalmaz olan en yksek iyi ile manev bir kaynamadr. Edebiyat da, ayn ekilde, felsef-dinsel bir nitelik gsteriyordu; o ada en yaygn tarz olan roman da byleydi (Apulenin Metamorfozlar ya da Altn Eeki, Heliodoresin Edmonikas). 4. ve 5. yzyllarda, imparatorluun kesin k srasnda, hristiyanln kabul etmedii payen (puta tapc) felsefe retileri, cincilik, byclk, mneccimlik (yldz falcl), hristiyanlk iinde eridiler. Hristiyan kilisesini zaferi ile birlikte payen kltrnn saysz antlarnn tahrip edildii grlyor, ama ayn zamanda halk incitmemek iin hristiyanlk paganizmden (puta tapclktan) ok eyler alyor. Bylece Milt (sann douu) bayram, Noel, [sayfa 146] zamanla Mithra, Gne Tanrs bayram ile karr. Dou eyaletlerinde ok yaygn olan bereket tanralarna Isis, Astarte, Kybele tapnma, Meryem Anaya tapnma halinde geliti. Edebiyat, dar bir sarayllar emberinin beenilerine uymaya aba gsteriyordu. Bunlar, zellikle imparatorun onuruna dzlen vgler oldu. Kltrn
125
genel dzeyi hissedilir lde dt.

5. ROMA MPARATORLUUNUN D
Kle emei, gittike, teknik ilerleme ve toplum evrimi iin bir engel haline geliyordu. retici glerin dzeyi, baka retim ilikilerini gerekli klyordu. Daha ileri bir ekonomik ve toplumsal biimlenmeye, feodal dzene devrimci bir gei, kendini zorla kabul ettiriyordu. Bununla birlikte Bat mparatorluunun, Roma kleci devletinin bu en yksek biiminin dnde, yalnz i etkenler deil, d etkenler de rol oynad. Pek ok komu kabileler, imparatorluun topraklarn durmadan istil ediyorlard. Bu aknlar, MS 2. yzylda, ok nemli yakp ykmalarla sonulanyordu. Orta Avrupadaki tam ilkel topluluk dzeninin dalma dnemini geirmekte olan Cermen kabile birlikleri, tehlikeli komular oldular. Karpatlarda Karadenizin kuzeyinde de, Got, Dak, Sarmat ve Slav kabilelerinin gl federasyonu kuruluyordu. Barbar kabileler (Cermenler ve tekiler) arasnda paral askerler toplanmas, Roma devletinin gerilemesinin belirtilerinden biri oldu. Bir yandan airetler arasnda, te yandan da kleler ile kolonlar arasnda bir yaknlama beliriyordu. elikiler, klelerin, yoksullam kyllerin ve zanaatlarn bakaldrmalar Cermenlerin, Gotlarn, Sarmatlarn ve kleci Roma devletini sarsan teki halklarn indirdikleri darbelerin stne ekleniyordu. Bat mparatorluunun topraklar durmadan daralyordu. [sayfa 147] 5. yzyln ortalarnda, Roma imparatorlar yalnz talya ve Galyann bir paras zerinde hkm srmekteydiler. Romann 410da Bat Gotlar tarafndan alnndan sonra imparatorluun bakenti bile talyann kuzeyine, Ravennee nakledildi. Kleler ve kolonlar, imparatorlua saldran kabileleri destekliyorlard. Bat imparatorluunun tac, paral Cermen askerlerinin eflerinin elinde bir oyuncak haline geldi. 476 yl, eflerden biri olan Odoakrn, son Roma mparatorluunu devirdii zaman, Bat Roma mparatorluunun kesin ykl tarihi olarak kabul edildi. lk barbar devleti, o zaman, talyada kuruldu. Roma mparatorluunun d, te yandan, kleci dzenin de son bulmas anlamna geliyordu.
126
Kleci dzenin yklmas ile sonulanan bu i ve d etkenlerin birlemesi, daha ileri ekonomik ve toplumsal bir biimlenmeye doru, yani feodal dzene doru devrimci geii oluturdu. [sayfa 148]
127
NC KISIM .EODAL TOPLUM
GR Kleci Dzenin Barnda .eodal elerin Gelimesi
Nasl ki kleci ilikiler, ilkel topluluun barnda ortaya ktysa, ilk feodal ilikiler de klelik dzeninin barnda dodular. Kolonluun gelimesi, kleci retim biiminin bunalmn haber veren bir belirtiydi. Byk toprak mlkiyeti, kk kyl iletmelerinin hemen hepsini yutmutu. Kleler ve kolonlar tarafndan ilenen geni malikneler (domaines) daha imdiden, gelecekteki yurtluklarn (fiefs) nbiimlerini gsteriyordu. 4. ve 5. yzylda, Roma mparatorluunun son dneminde, bu imparatorluun eitli blgeleri arasndaki ekonomik ilikiler yava yava zayflyor, siyasal bunalm younlayordu. Daha nce grdmz gibi bu bunalmn en nemli belirtilerinden [sayfa 149] biri, Roma mparatorluunun Dou ve Bat
128
imparatorluklar olarak blnmesi oldu. Byk toprak sahipleri, onlarn topraklar zerinde alan kolonlar ve kleler, bulunduklar yerde retilen zahire ile yetiniyorlard. Bu, kapal ve doal bir ekonomiydi. Ama yeni retim biiminin eleri, serbeste geliememekteydi; nk kleci ilikiler, bunlarn ilerlemesini engelliyordu.
Roma mparatorluunda Devrimci Altst Olu
Yeni retim ilikilerinin eleri, kendi balarna, kendilerini engelleyen retim biiminin zincirlerini krabilecek gte deillerdi. .eodal biimlenmeye giden yolu tkayan devlet ve styapnn teki eleri gibi, kleci biimlenmeyi, yalnz devrimci bir altst olu ykabilirdi. Halk ayaklanmalar, Roma devletini srekli olarak sarsyordu. Halk ynlarnn ve boyunduruk altna alnan halklarn devrimci eylemleri, Roma mparatorluunu adamakll sarsyor; ama imparatorluu kesin olarak devirmeye yetmiyordu. Ancak Cermenlerin ve Slavlarn istils zerine gelen ve onun etkisini artran Roma toplumunun kendi barndaki snf savam, Roma mparatorluunun d, kleci dzenin ykl ve feodal ilikilerin salamlamas sonucuna vard.
.eodalitenin Dnemlere Bln
.eodalitenin balangtaki biimlenme dnemi, marksist tarihiler tarafndan ortaa kavram ile zde tutulur. Bu dneme, ayn zamanda, yukar-ortaa da denir. Avrupada, bu dnem, aayukar, 5. yzylda balad ve 11. yzyln bana dein srd; Asyada, 3. yzylda (inde), 4. ve 5. yzyllarda (Hindistanda), 7. yzylda (Arabistanda) balad; 8. yzylda (inde) son buldu, ama Asya ktasnn teki lkelerinin ounda 11. ve 12. yzyllara [sayfa 150] dein srd. .eodal ilikiler tarihinde ikinci dnem, feodalitenin alp gelimesi dnemidir. Bu, ayn zamanda, zanaatlarla tarmn ikinci kez birbirinden ayrlmalar dnemi; kentlerin, ticaret ve zanaatln oca olarak kuruluu dnemidir. Avrupada, bu dnem, 11.
129
yzyldan 15. yzyla dein srer; Asya ve Kuzey Afrikada ise, 9. yzyldan 15. yzyla uzanr. .eodalitenin nc dnemi, feodal ilikilerin gittike alp paralanmas ve kapitalist ilikilerin ortaya k ile kendini gsterir. Bu dneme aa-ortaa denir. Avrupadaki bu dnem, 15. yzyldan, 17. yzyla dein uzanmtr. Avrupa smrgeciliinin genilemesi, feodal ilikilerin a ve Afrikada ok uzun zaman daha yaamlarn salad. Ama, btn ile, 17. yzyln ilk yars, feodalitenin sonu ve kapitalizmin balangc sayld. [sayfa 151]
130
BRNC BLM .EODAL LKLERN KURULU DNEM (YUKARI-ORTAA)
1. BATI AVRUPANIN .EODALLEMES
.eodal ilikilerin olgunlamas ile, kyllerin ve zanaatlarn emeinin rnlerini kendine maletmenin arac olarak, toprak rantnn zel koullar gibi, retim biiminin kendine zg olan ana izgileri, zellikle toprak mlkiyetinin karakteristik biimleri belginlik kazanyor.
Eski Cermenler Ve Slavlar
Paralanm Roma mparatorluunda cereyan etmekte olan ve eski Cermenlerde ve Slavlarda ortaya kan srelerin sentezi, Bat Avrupada, feodal ilikilerin biimlenmesinin temelini oluturur. Kleci Roma mparatorluu ile olan ilikileri sonucunda [sayfa
131
Cermenlerde ve Slavlarda, feodal ilikiler, dorudan doruya ilkel topluluktan domutur. Bu halklardan birinde olduu gibi tekinde de, snflara blnme, daha Roma mparatorluunun gerileme dneminde balamt. Ama snflar, ancak en ilkel, ataerkil biimleri ile vardlar. Eski Cermenlerde ve Slavlarda klelerin ve sava tutsaklarnn durumu, Roma kolonlarnnkine yaklayordu. Bir para toprak alabiliyorlar ve senyre, ayn olarak hayvan, buday vb. deyerek, kendi kk iletmelerini kendileri ynetiyorlard. Milttan sonra ilk yzyllarda, Cermenlerin ve Slavlarn dalp paralanan ilkel topluluklar yerine, gitgide topraa dayanan bir ilkel topluluk (Cermenlerde) mark geiyordu. Toprak, ailenin zel mlkiyeti olmutu. Daha sonralar topraa dayanan topluluk dalp paralandka, bireysel emein daha retken olmasndan tr, toprak da, gittike zel mlkiyet biimine dnyordu. Kleliin egemen olduu koullarda, ar sabanlar kullanlamyordu. Kabile aristokrasisi, byk malikne ve hayvanlar, kendi elinde tutuyordu. 5. ve 6. yzyllara doru, zel mlkiyetin gelimesi, byk llere vard. Roma toplumu ile sk ilikiler kurulmas, Cermenlerde ve Slavlarda snflarn biimlenmesi srecinin hzlanmasna yardmc oldu. Gney ve Bat Slavlarnn karlar, her eyden nce, Roma mparatorluunun karlar ile atyordu Roma devleti ile olan ilikilerinin tehlikeye dmesi, kabilelerde, devletin gcn ykmak isteini uyandryordu. Byk basknlar, istillar, Cermen ve Slav ve baka kabilelerin, Roma mparatorluu topraklarna g, imparatorluun dnde kesin bir rol oynad.
152]
.eodalleme Sreci
Cermen kabileleri ve Slavlar, Bat mparatorluuna ve Bizansa akn yaptklar zaman, kleler ve kolonlar kendilerini [sayfa 153] destekliyorlard, nk fatihler, ezilen tabakalarn koullarn iyiletiren bir dzen kuruyorlard. Cermenler en bata Romal byk toprak sahiplerinin topraklarna ve klelerine elkoyarlard. Klelerin smrlmesi, Cermenlerde, Romallarda olduundan ok daha az acmaszd. te yandan, ilkel topluluun trelerini ve yasalarn, kendileriyle birlikte getiriyorlar; ve bunlar gittikleri yerlerdeki zgr ky-
132
llere de yayyorlard, ki ilkin onlarn durumu hafiflemi oluyordu. Bu treler ve yasalar, rmekte olan kleci dzenin barnda doan ve yeni feodal ilikilerin kurulmasna yardm eden feodal elerle birleiyordu; bu da, yeni feodal ilikilerin kurulmasn abuklatryordu. Cermen fatihleri, Roma mparatorluuna zg retici glerin daha yksek olan gelime dzeyini kabul ettiler. Say bakmndan (eski Roma topraklarndaki nfusa oranla) zayf olduklarna gre, derin bir biimde kk salm olan toprak mlkiyeti statsne dokunmamak zorundaydlar. Ama, ayn zamanda, yalanp takattan dm bir Roma toplumuna yeni gler aladlar ve retime yeni bir atlm ve hzlan damgas vurdular. Romal byk mlk sahipleri, gitgide Cermen aristokrasisi ile karyor, bylece trde bir egemen snf oluturuyordu. Slavlar da, Bizans topraklarnn bir paras zerinde, feodal eleri iinde tayan bir dizi devlet kurdular, bununla feodal ilikilerin gelimesine yardmc oldular.
.rank Devletinde zel Toprak Mlkiyetinin Gelimesi
.rank krall, yukar-ortaan feodal toplumunun en klasik bir rneidir. 4. yzylda, .ranklar toplumunun balca, ama trde ynn, zgr kyller oluturuyordu. Zengin kyller, kk ve orta feodaller haline dnerek, topluluktan ayrlyorlard. [sayfa 154] 6. ve 7. yzyllar arasnda, .rank topluluunda, toplumsal eitsizliin derinlemesi sonucunda, nce zel mlkiyet olan toprak, serbest fera (alm-satm vb.) konusu oluyordu. Toprak mlkiyetinin bu serbest ferana alleu denirdi. Alleunn, yani meta haline gelmi toprak mlkiyetinin ortaya k, toprak mlkiyetinde eitsizliin nedeni oldu, bu da, byk mlklerin gelimesine ortam hazrlad.
Kyller ve Kleler
Kleler, kral ailesinin ve byk toprak sahiplerinin topraklarn iliyorlard. Ama bu kleler, Roma mparatorluunun kleleri gibi deillerdi. Bunlarn nemli bir blm bir para topraa sahip olabiliyor ve iletmeyi tam bamsz olarak, yalnzca belirli bir y-
133
kmllk demek suretiyle kendisi ynetiyordu. Ama bu klelerin hibir hakk yoktu. Bir klenin ldrlmesi, para cezas ile cezalandrlyordu. Sava ve denmeyen borlar, kle salayan byk kaynaklard. Klelerin yannda yar-zgr insanlar, litler (eski kolonlar bunlar arasndayd) ve azat edilmi kleler de altrlyordu. Litlerin de, azat edilmi klelerin de, birer para topra vard, hara dyorlard ve geleneksel ykmllklerini yerine getiriyorlard. Kkeni bakmndan .rank olmayan btn zgr insanlar (Romallar ve tekiler) gibi, litler de, haklardan yoksundular. Bir litin, ya da bir Romalnn ldrlmesi halinde, kurtulmalk (wergeld) (100 solid), zgr bir .rankn ldrlmesinde denmesi gerekenden (200 solid) iki kez daha azd. Yava yava, baml kyller snf oluuyordu.
Preces Sistemi
Baz toprak sahipleri, zellikle de byk toprak sahipleri, 5. ve 6. yzyllarda, topraklarnn bir blmn kk tarlalar halinde, yoksul kyllere vermeye baladlar. Eline [sayfa 155] geen bir tarla iin kyl, bu topran sahibine, rnn bir ksmn veriyor ve onun hesabna belirli bir i gryordu. Bu tarla, bazan belirsiz bir sre iin veriliyordu; ama zamanla bu, belirli bir sre ile, zellikle elinde bulundurann yaam sresi ile snrlandrld. Bazan da topran tasarruf hakk, babadan oula geebiliyordu: ite bu preces idi. 8. ve 9. yzyllara doru preces biimleri oald. Yoksul dm olan ve byk mlk sahipleri tarafndan ezilen kyl, kendi tarlasn, bu byk mlk sahiplerinden birine vermek zorunda kalyor ve bu toprak, senyrn mlk oluyordu. Sonra, senyr, topra kylye veriyordu, ama mlkiyetini deil, ya yaam boyunca ya da babadan oula gemek zere tasarruf hakkn. Kyl, buna karlk, rnn bir ksmn senyre veriyor, baz angaryalar yerine getiriyordu ve senyr de karlk olarak kyly teki byk toprak sahiplerine kar korumay zerine alyordu. Bylece, kyl, daha nce mlk olan topraktan daha byk bir topra da ileyebiliyordu. Bu yolla, byk toprak sahipleri ve bunlar arasndaki kilise (5. yzyln sonunda .ranklar hristiyanl kabul etmilerdi) el emeini, henz ilenmemi topraklar zerine ekiyorlard.
134
Gedik (Bnfice)
.eodal dzenin ilerlemesi, daha sonra, 8. yzylda, topraa ait ilikilerdeki zgn bir altst olu ile koullandrlmtr. Toprak, artk zel mlk olarak verilmiyordu; egemen snfn temsilcileri, ancak kendi topraklarnda silah altna alnan birliklerin banda kraln ordusunda hizmet etmeleri kouluyla, malikne ya da yurtluk denilen topraklara sahip olabiliyorlard. Mlkiyetin bu koullu biimine, gedik (ayrcalk olarak verilen toprak, bnfice) deniliyordu. Gedikler, miras konusu (kaltsal) olmuyor, ancak yaam boyunca veriliyordu. [sayfa 156] Eer kendisine gedik verilen kimse, asker grevlerini yerine getirmezse, toprak her an iin elinden alnabiliyordu. Gedikten yararlanan kimsenin lmnden sonra, yararland yurtluk, krala ya da onun vrislerine geiyordu.
.eodal Sistemin (.ranc-Alleu) Kuruluu Vasallk
Bu sistem, 9. ve 10. yzyllar boyunca yeni deiikliklere urad. Asker gedik, kaltsal bir nitelik kazand ve franc-alleu denilen biime dnt, Bu franc-alleu sistemi, ayrlmaz bir ekilde vasalla bal idi: btn toprak sahipleri, daha gl bir senyr, yani metbu karsnda bamlln kabul etmek ve kendisini, onun vasal iln etmek zorundayd. Vasal, senyrnden bir yurtluk alyor ve silahlarn onun hizmetine koymak zorunda bulunuyordu. Balangta, vasallk ilikilerinin kuruluu, bir zel hukukla ilgili bir szlemeyi oluturuyordu, ama 9. yzyln ikinci yarsndan balayarak, kral fermanlar, zorunlu vasall iln ettiler. Bylece, feodalitenin siyasal yapsnn ok karakteristik olan hiyerarik dzeni iziliyor. En yukarda kraldan baka bir metbu tanmayan feodaller bulunuyordu. Sonra daha az nemli olan senyrler geliyorlard, ve ensonu bu smr zincirlerinin en son halkalarnn, daha sonra valyeler adn alan kk soylularn temsilcileri oluturuyordu. Ele aldmz bu dnemde, yeni retim ilikileri, feodalitenin
.eodal Toplumun retici Gleri
135
belirleyici izgilerinden szetmeye izin verecek bir dzeye ulatlar. Sabanlar (ar ve hafif sabanlar) gibi baz baka tarm aletlerinin de yaylmas, demir ilerinin yetkinlemesinin gerekli sonucuydu. Bu olgu, tarmda retkenliin artmasna [sayfa 157] yardm etti: yl sreli almak ekim giderek yaylyordu, balar geniliyordu. Balarn genilemesi, zm skmacnn yetkinlemesine yolat. Baka yeni tesisler, zellikle yel deirmenleri ortaya kt. Klelik zamanndan kalan su deirmeni, kanatl ark eklenerek yetkinletirildi. Ama, yadsnamayan bu ilerlemelere karn, bu dnemde, feodal retimin ayrc zellii, grenek ve teknikte durgunluktu. Bu durum, aslnda, evriminin btn aamalarnda, feodal ekonomi iin, azok dorudur. Yukar-ortaada, retici gler ok yava geliiyordu. Topra dinlendirme ve iki yllk almak ekim sistemi, giderek yllk almak ekim sistemi ile deitiriliyordu. ift srmek iin demirli sabandan yararlanlyordu, ama topra tapanlama ve srg ekme iin, kyller, genellikle toprak zerinde srklenen tahta bir merdane kullanyorlard. Harman, tahtadan bir harman dveci ya da yalnzca sopa yardmyla yaplyordu. Topran verimini artrmak iin gbre kullanlmyordu. Bu yzden verim ok dkt. Bu teknik durum, kk kyl retiminin (daha sonra zanaat retiminin) ar basmasndan ileri geliyordu.
.eodalitede retim likileri ve Mlkiyet
retici glerin gelime dzeyi, feodal retim ilikilerinin niteliini belirliyordu. Bu ilikileri tahlil edebilmek iin, retim aralar mlkiyetinin egemen biimini, bu mlkiyetin gereklemesinin zel koullarn, (yani rnlerin letirilmesi yntemlerini) ve ensonu farkl toplumsal gruplarn ve snflarn durumunu (ki bu, retim ilikileri etkenine baldr), bu snf ve gruplarn retimdeki karlkl ilikilerini saptamak gerekir. Bu an en bata gelen retim arac, toprak, yalnz senyrlerin elindeydi. zgr kyller tarafndan ilenen paralar ancak seyrek raslanan bir istisna oluturuyorlard. [sayfa 158] Senyrler, mlk sahiplii haklarn iki biimde gerekle-tiri-
136
yorlard. Balangta topraklar kategoriye ayrlmt: ev ve eklentileri ile sebze yetitirilen kk bahe, kylye aitti. Ekilebilir topraklar, toplulua ait mlk saylyordu, ama onlar durmadan bltrp duruyorlard. Ormanlar, otlaklar vb. toplulua aitti ve topluluun blnmez mlk idi. Bu alt blnme, bir lde, feodal dzenin billurlamasna kadar srd. Ama o zaman, ekilebilir topraklarn ou, senyrn adamlarnn dorudan doruya denetimi altndayd. Bu topraklar, malikne denen eyi oluturuyordu. Bu, sendirler iin toprak zerindeki tekellerini deerlendirmelerinin ilk biimiydi; teki biim, azok bamsz olarak yararlandklar tarlalar (manses), kyllere, pay olarak datmaktan ibaretti. Ormanlar, otlaklar ve sular senyre ait mallard. Ama kyllerin de, topluluun yeleri olarak, bunlar zerinde hayvanlar otlatmak, balk avlamak vb. haklar vard. Yzyllar boyunca, kyller, kendi karlarn savunan zgn bir kamu rgtlenmesi biiminde, topluluk kalntlarn korudular. Toprak, retim konusu olduuna gre, topra ilemek, sonra da rn kaldrmak zorunlu idi. O halde, topraktan baka tarm aletlerine ve ayn ekilde atlara ve baka hayvanlara sahip olmak gerekiyordu. Btn bunlar, aletleri ve hayvanlar baz koullarla kylye dn veren senyre aitti. retim aralarnn bir blm, kyllerin zel mlk olmutu.
Smrnn Doal Nitelii
Kyl emeinin iki smr tarz kk retimin yaygnln belirliyordu. Dolaysyla, retici glerin blnp paralanm olmas ekonominin ilerlemesine engel oluyordu. Tarm iletmesi, doal bir nitelikteydi. Bu genel izgi, belirli bir lde, btn feodal aa damgasn [sayfa 159] vurdu, ama yukar-ortaa iin zellikle belirleyiciydi. Yurtlukta retim, yalnz nesnel bir ama gdyordu: kiliseye bal ya da kiliseden bamsz senyrn ve evresinin gereksinmelerini karlamak; tahta ait topraklarda ise kraln ve maiyetinin gereksinmelerini karlamak. Klelik anda ekonomik kn sonunda, tarmdan ayrlan zanaatlar, Roma mparatorluunun d srasnda, yeniden tarmla kaynatlar. Senyrn ve kyllerin zanaat mallarna olan gereksinmeleri, yerel retimle karlanyordu. .eodal
137
iletmede, retilen her ey, birka istisna dnda, kendi yresinde tketiliyordu.
Gerekli rn ve Art-rn
.eodal iletmede, retilen her ey, kyl emeinin sonucu idi. Bu rn, ksma ayrlabilir: a) Senyrn kendine maledindii ksm; b) Kylnn ve ailesinin geimi iin gerekli olan ksm; c) Emek retkenliinin ykselmesi sonucunda, beslenmek iin gerekli asgar miktardan fazla olarak, kylnn elde edebildii ortak rnn bir ksm. Son iki ksm, gerekli-rn, birinci ksm ise art-rn oluturuyordu. u halde kyl emei de, gerekli-emek ve art-emek olarak ikiye blnebilir. Ek-emek hacminin gerekli-emek hacmine oran, smrnn derecesini oluturur. Emei ile, kyl, yalnz kendi gcn deil, ayn zamanda ailesinin gcn de yeniler. Smrnn yeniden retilmesinin giderleri de dorudan reticilerin zerine biner; yani bu giderler, gerekli-rnn zararna olarak karlanr. Bu giderlerin ancak bir blm art-rnden salanr. Kyllerin (daha sonra zanaatlarn) yaam koullan yleydi ki, genel kural, olarak, yeniden ekmek ve senyre olan ykmllklerini demek iin, kendileri gerekli zahireden yoksun kalyorlard. [sayfa 160]
Toprak Mlkiyetinin Uygulama Biimi Olarak .eodal Rant
Senyrn kendine maledindii art-rn, feodal rant oluturuyordu. Bu, feodallerin toprak mlkiyeti zerindeki tekellerinin uygulama biimiydi. .eodal ada, tm retimin nesnel amac, senyrlere rant denmesi idi. Bu istek, senyrn, ailesinin ve hizmetilerinin kiisel gereksinmeleriyle snrlyd. Kyllerin (ve zanaatlarn) gereksinmelerinin karlanmas, senyr bakmndan, retimi srdrmek ve iletmeyi yaatabilmek iin erekliydi. Ana-babadan kalma feodal mal, rantn, egemen snf tarafndan toplanmasna uyarlanm bir dzenleme idi. .eodallerin ve kylnn salt fizik gereksinmeleri, rantn l-
138
sn belirlemiyordu. .eodaller, sk sk, kyllerden en zorunlu eyleri ekip alyorlar ve onlar yoksullua srklyorlard. Rantn bykl, belirli tarihsel nedenlere ve her eyden nce feodaller ile kyller arasndaki snf ilikilerine bal bulunuyordu. Rant, coraf blgelere ve alara gre deiiyordu.
.eodal Rantn Gelimesi
.eodal rant biimleri, olduklar gibi kalmyorlard. Balangta, kyl, zamannn en byk blmn senyre ait topran ilenmesine ayrmaya zorlanyordu. Ykmlln bu deme biimi, angarya adn alyordu. Kylye yklenen teki angaryalar, mstahkem mevkilerin yapm, rnlerin tanmas, baz zanaat ilerine katlma vb. idi. Kyl emeinin retkenlii arttka ve tarm tekniinin gelime dzeyi ykseldike, senyrler, retimin arlk merkezini, dorudan doruya kyl iletmelerine kaydrmay daha krl buluyorlard. Ayn olarak denen rant, ayn-rant, feodal rantn ikinci biimi oldu. Rantta, kylnn, kendisine kullanmak zere toprak ve [sayfa 161] aletler veren senyre dedii bir eit cret anlam vard. Bu demeye toprak ykmll (redevance belli taksitlere balanan bir eit ykmllk) deniyordu. Baka ykmllkler arasnda, otlak, balk avlama haklar vb. yer alyordu, nk eskiden toplulua ait olan ayrlar ve sular da, imdi artk senyrlerin mlkleriydi. Bu olaylar incelediimiz .ransada, bu taksite bal ykmllkler, sonralar, cens (senyrn kendisine verilen senyrlk vergisi) adn aldlar. Yukar-ortaada angarya, ykmllk demenin en yaygn biimi idi, ayn-rant deme bir istisna oluturuyordu. Kentlerin gelimesi sonucu, rantn para olarak denmesi, birinci derecede nem kazand. imdi artk senyr, kendi yurtluunda retilmeyen nesnelerle ilgileniyordu ve onlar satnalmak iin de serflerinden para salamas gerekiyordu.
Ekonomi-D Bask (Cebir) Kiisel, Hukuksal ve Ynetsel Bamllk
Ayn denen rant anda olduu gibi, para ile denen rant
139
anda da, feodal rantn en byk blm, toprak mlkiyetinden salanyordu. Art-rn, henz hukuksal ve ynetsel para cezalar gibi, soylu olmayan kimselerin senyre olan bamllnn ifadesi olarak srekli dedikleri eitli vergilerden oluuyordu. Kiisel bamllktan gelme vergiler, (zellikle .ransada) ba vergisi biimini alabiliyordu. Baz lkelerde, kyl evlendii zaman, ilk gece hakk senyrn oluyordu. Sonralar bu hakkn yerini, para ya da zahire olarak denen bir ykmllk ald. Kyl, kiisel bamllnn sonucu olarak, senyre, miras hakk zerinden dolaysz bir vergi dyordu. Bazan, senyre, en gzel hayvann, bayramlk giysilerini ya da herhangi bir tanr mal vermek zorundayd. Ve ensonu, senyr, kylye (evlenmesine, oturduu evi deitirmesine, kendi malndan bakasna bata bulunmasna vb. izin vermek iin), can istedii gibi baka [sayfa 162] angaryalar ve para ykmllkleri kabul ettirebiliyordu. Kyllerin kiisel, hukuksal ve ynetsel alanda katlan-11 idari bu bamllk durumu, senyrler iin, yalnzca bir ek gelir kayna oluturmuyordu. Bu kulluk-klelik biiminin derin fikri baka bir eydi. Toprak ykmllkleri, kylln ekonomik bamllk elerini kendi iinde tayordu. Ama kyller, bir miktar topraa ve kendi z mallar olan retim aletlerine sahip olduklar zaman, ekonomi-d herhangi bir baskya bavurmakszn, emeklerinin en iyi meyvelerini onlarn elinden almak olana yoktu; baka bir deyile, senyrn, kylnn ahs zerinde dorudan doruya bir yetkiye sahip olmas gerekiyordu. Bu bamllk durumu, serflikten, haklarn snrlanmasna kadar giden ok deiik biimler alabiliyordu. Kylnn bamll, senyrn hukuksal ve ynetsel gcne sk skya balyd. Ekonomi-d bask biimleri, feodal retim tarznn karakteristik ynlerinden birini oluturuyordu. .ranklarda, kylnn kiisel bamll, kyl topraklarnn ve toplulua ait topraklarn byk mlk sahipleri tarafndan kendi tekellerine geirilii ile birlikte geliiyordu, Gemite zgr olan, yoksul dm kyller, gl komularnn himayesine girmek zorunda kalyorlard: yoksa, bu senyr savalar ve aknlar anda, canlarn ve geri kalan mallarn korumay umamazlard. Bu himaye biimi (ki onun ilk biimleri daha Roma mparatorluunda ortaya kmt), patronat adn alyordu, ve byk toprak sahibinin himay-
140
esine girmeye ise kayrlma (recommandation) deniliyordu.

Yukar-Ortaada Devlet
Kyllerin bamllk (zellikle kiisel, hukuksal ve ynetsel bamllk) biimlerinin gelimesi, feodal toplumun styapsnn evrimine skca bal bulunuyordu. Balangta, yukar-ortaan feodal hkmetlerinin (rnein .rank [sayfa 163] devletinin ve teki barbar krallklarn) ilk grevi, ele geirilmi topraklar zerindeki kle ve kolonlarn hareketlerini bastrmak, talya ve teki Roma eyaletleri halklarndan hara toplamakt. Daha sonra, devlet, ayn zamanda, gemite zgr olan kylleri elde tutmak ve uysallatrmak grevini de zerine ald. .eodal devlet, byk toprak sahiplerinin egemenliini glendirmek olan balca grevini, gayretkelikle yerine getiriyordu.
Yukar-Ortaada .ranklarn Devleti
zellikle .ranklar toplumunda ortaya kan siyasal dzen deiiklikleri, toplumsal ve ekonomik ilikilerdeki deiikliklerle belirlenmiti. 5. yzyln sonlarna doru, kabilelerin asker eflerinden seilmi olan iktidar, babadan oula geen krallk iktidar biimine dnt. Roma eyaletlerinin fethi, egemen snfn ve onun siyasal rgt olan devletin glenmesini abuklatrd. Halk arasndan toplanan milislerin yerini, ilke olarak, byk feodallerin salad birliklerden olumu ordu ald. Yzer yzer ya da birka yzl biraraya getiren kontluklar halindeki eski blnme, toprak birimleri halindeki blnmeyi iine ald. Kontluk iindeki hukuksal ve ynetsel iktidar, kraln grevlisine, yani konta ait bulunuyordu; kont, kontluk snrlar iinde, mahkemenin verdii her eit para cezasnn te-birini kral adna topluyordu. Ama ilk .rank krallar hanedan Merovenjyenler zamannda, devlet ynetiminin bu olduka esnek merkeziyetilii, byk toprak sahiplerinin giderek artan gc karsnda ypranmaktayd. Kral, belirli toprak alanlar zerinde baklklar tand. Bu baklklar elde eden senyr, ayrcalkl bir durum salyordu. Baklk tannan topraklar zerinde (balangta cinayet istisna olmak zere)
141
btn hukuksal ve ynetsel yetki, senyre geti. Senyr, vergileri alyor ve kendi topra zerinde kurulan asker birliklere komuta ediyordu. [sayfa 164] .ranklar devleti, kesin olarak, 8. ve 9. yzyllarda kuruldu. Devlet, paralara ayrlma ve baz byk toprak sahiplerinin bamszl ile karakterize oluyordu. Bu zellikler, btn arlman mparatorluu boyunca da (768-814) egemendi. mparatorluk, arlmann lmnden sonra gerilemeye balad.
.eodal Toplumun Temel Uzlamaz-Kartl
Senyrlerin gelir kayna, dorudan reticilerin, yani kyllerin, daha sonra da zanaatlarn ar lde smrlmesiydi. Smr dzeyi durmadan ykselmeye doru eilim gsteriyordu. Nfusun byk ounluunun yazgs, tamamyla aznlk olan byk toprak sahiplerinin elinde bulunuyordu. Bu, feodal toplumun temel uzlamaz-kartln belirliyordu. .eodal toplumda, balca uzlamaz-kart snflar yannda, baka gruplar, rnein zanaatlar da vard. Tpk klelik anda olduu gibi, feodalitenin eitli toplumsal snf ve gruplarnn koullar, eitli tabakalarn ve belirli bir hukuksal duruma sahip olan kimselerden oluan gruplamalarn varl ile belirleniyordu. Baz durumlarda, snf, kendi iinde, birok katmanlara blnyordu (zellikle egemen snfta layik senyrlerle kiliseye bal senyrler birbirlerinden ayrdediliyordu). Bunun dnda, bir tek katman (rnein soylular ve papazlar dnda kalan .ransz halk tabakas), daha sonra, snf halinde, ya da kyller, zanaatlar, tacirler, tefeciler gibi toplumsal tabakalar halinde billurlaan birok toplumsal tabakalar kucaklayabiliyordu.
Yukar-Ortaa Dneminde Kyllerin Anti-.eodal Savam
.rank kyl ynlarnn serfletirilmesi yannda, amansz bir snf savam da kendini gsterir. Bu snf savam, firardan silahl ayaklanmaya dein giden pek eitli biimler alyordu. [sayfa 165] Bu kendiliinden gelme ve birbirinden kopuk ayaklanmalar, kanlmaz olarak, baarszla mahkmdu. Ama halk ynlarnn snf savam, senyrleri, ykmllklerini belirli dzeyde tutmaya
142
zorluyordu; bu da, madd mallarn dorudan reticilerini, smrenlerin keyf ynetimine kar, biraz koruyordu. Daha sonralar, ykmllkler, daima, bu iki rakip snf arasndaki gler oranna bal kald. .eodal .rank toplumunun btn siyasal dzenlenii, bir tek amaca hizmet ediyordu; halk ynlarn baml durumda tutmak. Baz durumlarda, byk senyrler, isyan eden kylleri kendi gleri ile yenebiliyorlard. Ama, kesin bastrma rol, feodal soyluluu tmyle kendi ahsnda cisimletiren krallk iktidarna aitti.
Bat Avrupada .eodal likilerin Biimlenmesinin Karakteristik izgileri
Sonu olarak, Bat Avrupada, feodalizmin kuruluunu izleyen u zellikleri belirtmek gereklidir: topran feodal mlkiyeti temeli zerinde byk feodal toprak mlklerinin yaratlmas ve zgr kyller ounluunun serfletirilmesi; serf-kyllerin, klelik andan artakalan kleler ve kolonlarla kaynamalar. te feodaller snf ve madd mallarn balca reticileri olan serf-kyller snf, zetlediimiz bu durum iinde kendilerini gsterirler. .eodal toprak sahibi, belirli bir siyasal iktidar kendi ellerinde topluyordu. Cermen kabilelerinin zgr topluluunun kalntlar, feodal toplum iinde, zgn bir serf-kyller rgt biiminde, varln srdryordu.
2. DOU AVRUPADA .EODAL LKLERN BMLENMES Dou Slavlarnda .eodal Evrimin zellikleri
6. ve 9. yzyllarn Dou Slavlarnda, snflarn ve devletin [sayfa olumas, kleci Roma mparatorluu, iktidarn, Dou Slav topraklarna dein geniletmemi olduu iin, zel biimler alyordu. Bu yzden kleci ilikiler, Slavlarn toplumsal dzeni zerinde dorudan bir etki yapmyordu. Slavlarda, ilkel topluluun dalp paralanmas, onlarn temas halinde bulunduklar blgelerde kleliin oktan dalp paralanma durumuna geldii bir zamanda ortaya kt. Dou Slavlar, feodaliteye, dorudan, yani klelik dneminden gemeden geldiler. Balca feodal snflar, Slavlarda, 9. ve 10. yzyllarda cisimleti. Topluluun zgr bireyleri, feodal topak sahipleri tarafn166]
143
dan smrlen baml kyller haline dntler.

Kiev Rusyas
9. yzylda, bakenti Kiev olan bir yukar-ortaa devletinin kurulduu grld. Prensliklerin temelinde Polanlar (Polanes) ya da Ruslar (Rouss) kabilesi bulunuyordu (devletin Kiev Rusyas ad da buradan gelmektedir). Dou Slav kabilelerinin ou, 9. ve 10. yzyllarda bunlarn evresinde toplandlar. 9. yzyln balarnda, Kiev Rusyas, Dinyeper ve Oka havzasndan Don havzasna kadar olan topraklar, Kafkasyay, Dinyesterin ve Karpatlarn tesindeki topraklar (Karpatlar Rusyasn) iine alyordu. Novgorod ve lmen glne komu topraklar, Kiev devletinin egemenlii altndayd. En yksek yetke, byk Kiev prensine aitti. Prensler takm (drujina), stler (boyar) ve kkler (gridi) olmak zere blnyordu. Drujina yeleri, kamu ilerinin tartlp karar altna alnmasna katlyorlard. 11. ve 12. yzyllarda, nfusun byk prense hara dedii topraklarda hl klan ilikilerinin kalntlar mevcuttu. teki topraklar, feodal senyrlere ait bulunuyordu. Bu beylik arazilerinin bir ksm miras konusu oluyordu, sonradan bunlara patrimoine dendi; tekiler byk prense hizmet edecek [sayfa 167] olan senyrlere, geici olarak yararlanmak zere veriliyordu. Verdikleri haralarla prenslik hazinesini besleyen zgr kyllerin says gittike azalyordu. Topraklar feodal senyrler tarafndan alman kyller, serflemilerdi. Kiev Rusyasnda, kleci ilikiler, gdk kaldlar ve bir evrim gstermediler. Serflemi olan kyller, ya senyre ait topraklar iliyorlar ya da ykmllklerini ayn olarak dyorlard. Baka bir deyile, o ada, emek-rant ya da angarya, ayn olarak denen rantla, yani ayn-rantla birarada bulunuyordu. retici glerin gelimesi, Rusyada, feodal ilikilerin gelimesinde temel e oldu. Topran ilenmesi, kr ekonomisinin balca dal haline geldi. Gney blgelerinde demirli saban kullanlyordu. Topran dinlendirilmesi ve otlak olarak braklmas yaygnd; ama iki yllk, hatta yllk almak ekim de ortaya kmt.
144
Zanaatlar, derece derece tarmdan ayrlarak geliiyordu. Kylerde kalm olan zanaatlar, feodal senyrlerin egemenlii altna giriyorlard. Berkitilmi atolarn evresinde yerleen zanaatlar ise, zanaat mahallelerini oluturuyorlard. Giderek kentler, zanaat ocaklar douyordu. Bu ilikiler altnda, Kiev Rusyas, bu olayn, daha sonra, feodalitenin alp gelimesi anda ortaya kt Bat Avrupann nnde gidiyordu. Kaytlar, Rusyada, 9. yzylda, 89 sitenin varln gsteriyor. 12. yzylda, Rus kentli nfusu 60tan fazla zanaat kolunu yrtyordu; demirden ve elikten yaplan mallarn says 150yi buluyordu. Rus zanaatlar, i aletlerinin, silahlarnn yapmnda ve kuyumculukta ustayd. Ama toplumsal iblmnn yeterince gelimemi olmas ve doal ekonomi, i ticaretin genilemesini engelliyordu. Novgorodda yaplm arkeolojik kazlarla gnna karlm olan o an yazl belgeleri, Gney Rusyada kent [sayfa 168] uygarlnn yksek bir dzeye eritiini tantlamaktadr. D ticaret daha drtba bayndrd. Rus tacirleri, Hilfet topraklarnda, Bizansta, Bohemyada, Polonyada, Almanyada, skandinavyada, birbirleri ile karlayorlard. Krk, balmumu, bal, katran, keten kumalar, ssler, silahlar satyorlar ve dardan lks eya, arap, meyve ve baharat satnalyorlard. 11. yzylda ve 12. yzyln balarnda, Kiev Rusyas, ilerlemekte olan ekonomisi ile gerek bir devletti. Devlet, gcn, kyllerin ve zanaatlarn amansz bir biimde smrlmesinden alyordu; bununla birlikte, kyl ve zanaatlar, sk sk kendilerini ezenlere kar bakaldryorlard. Kievde en byk ayaklanma, 1113te oldu. Ynlarn basks ile prenslik iktidar, baz dnler vermek zorunda kald.
Uluslararas Arenada Kiev Devletinin Rol
Yukar-ortaa Rus devleti, feodal senyrlerin egemenliinin pekimesine byk katkda bulundu. Vladimir (980-1015), Bilge ad taklan olu Yaroslav (1019-1054), Yaroslavn kk olu Monomah (1113-1125) gibi Kievli byk prensler, feodaller snfnn en gze arpan temsilcileri ve habercileri oldular. Prenslik iktidarnn saygnln salamlatrmak iin, Prens Vladimir, 10. yzyln son-
145
unda, hristiyanl resm din olarak iln etti. Hristiyanlk, Rusyaya Bizanstan gelmitir. Bu ada, Bizans mparatorluu ile Bat Avrupa arasndaki siyasal ve toplumsal anlamazlklar, Dou ve Bat hristiyan kilisesinin temsilcileri arasnda ak bir savama neden oldu. Kesin kopu, 1054 tarihini tar. ki kiliseden herbiri, kendini, biricik evrensel kilise olarak ne srd. Bylece, Roma Kilisesi (katolik) ve Yunan Kilisesi (ortodoks) ortaya kt. 11. ve 12. yzyllarda, ortaa Rus devleti, byk bir [sayfa 169] uluslararas saygnla eriti. Ticar ilikilerine paralel olarak, Dou Avrupa ve Bizans ile siyasal ve kltrel alveriini artrd. ok sayda Dou Avrupa hkmdar Kievli prenslerin ilerine karmyordu. Birok tarihsel ve edeb metinler, Rus toprana ve bu topraklar zerinde yaayanlara deinmektedir: Arap ihracatlarnn ve Bizansl tarihilerin yazlar, skandinav sagalar, .ransz ulusal destan Chanson de Roland, (Rolan arks) Cermenlerin Chant des Nibelungeni (Nibelungen Ezgisi), vb.. Kiev devletinin iktisad ve siyasal ilerlemesi, 13. yzylda, Mool akn ile barbarca durdurulmutur. lkede feodal blnmenin artmas, merkez iktidarn paralanmas ile, fatihlerin grevi fazlasyla yerine getirilmi oldu.
3. ASYA VE A.RKA LKELERNDE .EODALTENN YAPISI
Asya ve Afrika lkelerinde feodal ilikiler, zel bir biimde olutu. Asyada, feodalite, her lkede baka bir biimde kurumlat.
Kleci Toplumun Barnda .eodalitenin Douu in
inde, feodal yaplar, 3. yzylla birlikte, hatta (baz kaynaklara gre) daha erken ortaya kt. Siyasal planda bu olay, eski imparatorluun (Hanlar imparatorluunun) dalp paralanmas ve lkenin Tsinler tarafndan birletirilmesi ile ayn zamana raslar. in feodalitesinin u zellii oldu ki, egemen snfn topraklar ve sular zerindeki tekeli zel mlkiyet biimini almad, tpk kleci ada olduu gibi, kamu hizmetlerinin ve byk tahkim ilerinin merkezilemesi nedeniyle, devlet mlkiyeti biimini ald. Byk in eddi, bu ada yaplmtr.
146
lk Tsin mparatorluu, Ssu-ma Yen (265-290) zamannda, devlet paylar zerine bir ferman yaynlad. Bu yasaya [sayfa 170] gre, kyl, iki blme ayrlan bir tarla alyordu. Birinci blmn geliri, kendisine ait oluyordu; ikincinin rn ise, tm olarak devlete gidiyordu. Bundan baka, kyller, sulama tesislerinin bakmn yapmak, topran drenaj ilerinde, asker istihkm ilerinde almak zorundaydlar. Hepsi, zgn bir angarya biimini oluturuyordu. Ama Avrupada ok yaygn olan senyrlerin topraklarn ileme biimindeki angarya, inde, hemen hemen hi yaplmamaktayd. Byk senyr yurtluklar ok azd, topraklar kyller tarafndan ilenecek olan devlete ait yurtluklar yaratma abalan bir sonu vermedi. .eodal devlet, kylleri, derebeylik toprana balamaya ve ayn zamanda, onlara, belli bir ekonomik girikenlik salamaya aba gsteriyordu. Ayn olarak denen rantn yaygnl buradan geliyor.
Japonyada Ve Hindi-in Yarmadasnda .eodalitenin Gelimesi
indeki feodal ilikilerin ilerleyii, Koreye ve Japonyaya uzand. Bu iki lke ilkel topluluk sisteminden hemen sonra, klelik aamasndan gemeden, feodaliteye girdiler. Japonyada, feodal ilikiler, 4. yzyldan beri cisimlemeye balad. Uzun bir dnem boyunca, klelik, hl devam etmekleydi. Ama kleler, retimde, nemli bir yer tutmuyorlard. Japonyada, topraklarn ve sulama tesislerinin byk ounluu, feodal devletin mlk haline geliyordu. 646 imparatorluk bildirgesi, topran zel yararlanma (intifa) hakkn kaldryordu. Kyller, devlet toprann zilyedleri haline geliyorlard. Tarm rnlerinden ayn bir rant dyorlar, ayn zamanda kamu hizmetlerine katlyorlard. .eodal senyrler, sk sk egemen feodaller snfnn ortak karlarnn szcs olan devlet ile kyller arasnda arac rol oynuyorlard. Bunlar, asker hizmete karlk olarak, kyllerin ilemekle ykml olduklar paylara sahiptiler. [sayfa 171] (Avrupadaki gedik bnfice biiminde). Japonyada, toprak mlkiyetinin btn hiyerarisi kurulmutu. .eodalitenin gelimekte olduu btn Asya lkelerinde, u ya da bu biim altnda, ayn olay oluuyordu. 5. yzylda, feodal ilikiler, daha nceden de iki devletin mevcut olduu Hindi-in yarmadasnda zafer kazanmaya balad. Bu
147
devletlerden biri, Lin-Yi ya da ampa, bugnk Vietnamn merkez blgesini ve gney blgesinin bir blmn kapsyordu. teki devlet, .u-nan, Hindi-in-in gneyinde kurulmutu. Burann balca halk, Khmerlerdi. 5. yzylda, feodal blnme dneminde, .u-nan devletinin kuzey blmnde, (bugnk Kambo topraklar zerinde), bir topluluk olutu. 6. yzylda, btn .u-nan topraklarn iine ald. inlilerin enia dedikleri yeni bir feodal krallk ortaya kverdi. Bu devlet, ancak 16. yzyln sonunda ya da 17. yzyln banda, Kambo adn ald.
Hint .eodal Toplumunda lkel Klelik Kalntlar
lkel klelii de iinde srdren klasik bir feodal toplum rneini, bize, evrimi btn yabanc etkilerden uzak ve temiz kalan Hindistan sunmaktadr. Orada, ataerkil bir klelik hkm sryordu, ilkel topluluk kalntlar da ok glyd. lk feodal yaplar, Hindistanda, 5-6. yzyllarda biimlendiler. Orada, krsal topluluk ekonomisinin, eskisi gibi, kendi kendine yeten ve doal bir nitelii vard. Kentlerdeki zanaat retimi, zellikle kleci soyluluun gereksinmelerini karlyordu. Zanaat eyasnn alm-satm, daha ok byk kentler arasnda yaplyordu. Hindistanda, retici glerin evrimi, her ne kadar yava olsa da, demirli tarm aletlerinin daha geni bir biimde kullanlmas ile balar. Kleci ilikiler retici glerin ilerleyiini engelliyordu. Kle emei, gittike daha az kr getiren [sayfa 172] bir i oluyordu. Bunun zerine, byk toprak sahipleri, her eit ykmllklerini yerine getirmek zorunda olan klelerine topraklarndan kk tarlalar verdiler. Baz senyrler, zgr kyllere, tarla kiralyorlard. Bu kyller de, toprak sahibine, rnn bir blmn vermek zorundayd. Hindistanda, feodal mlkiyete dayanan smrnn yeni biimlerinin gelimesine uygun olarak, kr ekonomisi deiiyordu. Klan topluluu, herbiri kendi z iletmesine sahip olan ailelere blnd. Kyllerin toprak paylarnn blnp klmesi, servet eitsizliinin ve iftilerin byk bir ksmnn yoksullamasnn kayna oldu. Toplumsal elikiler keskinleti. Egemen snfn kendi iinde de, devlet aygtn ellerinde tutan byk kleci soylular ile feodal senyrler arasnda, bir atma ortaya kyordu.
148
Btn bunlar, birka yzyllk kleci Gupta imparatorluunu zayflatt ve, 5. yzyldan 6. yzyla geerken, gebe bir halk olan Heftalitlerin basks altnda kn hzlandrd. Heftalitlerin Hindistandaki egemenlikleri ksa mrl oldu ve 540 ylnda imparatorluklar paralanp dald. Btn bu imparatorluun yerini alm olan birok bamsz devlette feodalite kurumlamaya balad.
Gebelerin lkel Topluluk Dzeninin Dalmas Temeli zerinde .eodal likilerin Gelimesi
.eodal ilikilerin biimlenme tipi bakmndan nc grup lkeleri, Arabistan yarmadasndaki devletler oluturmutur. Kleci Arap imparatorluklar burada domu, dalp paralanm, sonra, M 2. ve 1. binyllarnda yeniden canlanmlardr. Yalnz Himyaritler Krall, bugnk Yemen topraklar zerinde, MS 6. yzyln balarna kadar srmtr. Daha uzun zaman varln srdrenler, Mekke, Medine (Yesrib) gibi kleci site-devletlerdir. Ama Arap [sayfa 173] yarmadasnda, kleci ilikiler, hibir zaman yksek bir dzeye ulamamtr. .eodal ilikilere gelince, bunlar, gebe kabilelerin ilkel topluluuna zg ilikilerin dalp paralanm olduu bir temel zerinde, 7. yzylda kurulmaya balamlardr. Yarmadada yaayan kabileler, etnik kkenlerine gre, Gney Araplar ya da Yemen Araplar ve Kuzey Araplar olarak ayrlyorlard. Himyar Krallnn topraklar zerinde, balca ekonomi dal tarmd, ama Araplarn byk blm gebe, Bedevi (Arapa anlamyla lde yaayanlar) olarak kalyorlard, nk, Arabistan, gebe hayvancla tarmdan daha elveriliydi. Hayvancln gelimesi ve kabileler arasnda ticaretin genilemesi, klan eflerinin, nemli zenginlikleri, zellikle hayvan ve otlaklar ele geirmelerini salad. Bu temel zerinde varlkl aileler, tekilerden ayrldlar. Kabilelerin byk ynlar yoksullayor, zenginlerin ekonomik egemenlii altna giriyordu. ef, btn kabile tarafndan, ama genel kural olarak br klann ya da zengin bir ailenin temsilcileri arasndan seiliyordu. Bylece, kabilelerin ve klanlarn barnda, iktidar ve etkisi en bata sahip olduu hayvanlarn ve otlaklarn miktaryla belirlenen yeni bir toplumsal tabaka ortaya kyordu. Bu, feodal snfn
149
kuruluunun balangc oldu. Ayn zamanda, smrlen halk ynlar zerinde bask organ olan devletin yaratlmas eilimlerini de ortaya kard. Arabistan yarmadasnn kuzeyinde, iki feodal krallk kuruldu. Lakmidler Krall ve Kassanidler Krall. Salam olmayan bu kurulular, MS 2. yzyldan 7. yzyla dein varlklarn srdrdler. Btn Asya lkelerinde, feodal ilikiler, halk ynlarnn, smrclerin egemenliine kar atklar amansz savam iinde ortaya kyordu. [sayfa 174]
Afrika Ktasnda .eodal likilerin Biimlenmesi
Sahrann gneyindeki lkelerde olduu gibi, Afrikann kuzeyinde de feodal ilikilerin kuruluu ve gelimesi, Avrupa ve Asyadaki feodalite tarihi ile birok benzerlikler gsterir. Bu kta zerinde, feodal tipte ortaya km olan en eski egemen devletlerden biri, Gana mparatorluu oldu. Bu imparatorluk, yaklak olarak, 7. yzyla doru, Senegal ve Nijerya topraklar arasnda kuruldu. O zamanlar, buralarm oturan halklar, egemen olan ailenin (Bambara vb.) dilini konuuyorlard. mparatorluun ekonomik ve toplumsal yaps, henz ayrntl olarak aydnlatlmamtr. Bilinen tek ey, devletin banda feodal, mutlak hkmdarlarn bulunduudur. 8. yzyln sonunda, Sisse Tunkaralar hanedan iktidara geti. Tahta geme hakknn ana yoluyla oluu olgusu (kraln kzkardeinin olu, daysnn yerine geiyordu), ilkel klana degin ilikilerin baz kalntlarnn varln tantlyordu. Kleliin baz eleri de devam etmekteydi. Ganal hkmdarlar, kle el emei ele geirmek zere, komu lkelere, sk sk silahl seferler yapyorlard. Toplumsal iblm pek ilerlememiti, nk daha ok ar basan i ticaret deil, d ticaretti. zellikle tuz ve alim ihra ediliyordu. Esas olarak, ticaret, Marip lkeleri (kuzey Afrika) ile yaplyordu. Gana ve Cene gibi kentlerde, birok ticaret merkezi kuruldu. Kentlerin ilerlemesi, kltrn yaylmasna ve zellikle okullarn kurulmasna yardm etti.
150
.eodal retim Tarznn Niteleyici izgileri
zet olarak diyebiliriz ki, feodal senyrlerin balca retim aralar olan toprak ve i aletleri zerindeki tekelci mlkiyetleri, feodal retim tarznn belirleyici zellii oldu. Bu aralarn, feodal mlkiyet biiminin niteliinden doan, dorudan reticiye teslim edilmesi, kyllerin serflemesini, [sayfa 175] onlarn ekonomik basksn ve ekonomik bamlln artrd. Ayn zamanda, kyller, kiisel olarak senyre bal bulunuyorlard. Byle ekonomi-d bir bask olmasa, senyr, kyly, kendi hesabna almaya zorlayamayacakt. Bu basknn biim ve dereceleri, klelikten kyllerin haklardan yoksun oluuna kadar giden eitlilikler gsterdi. .eodal ekonominin, doal, kapal ve hemen hemen yaltlm bir nitelii vard. Tekniin ok dk ve greneki dzeyi, feodal ekonomi sistemini koullandryor ve ayrca onun sonucu oluyordu. Nitelii gerei, feodal retim tarz, her ne kadar kleci retim tarz gibi alan ounluun egemen aznlk tarafndan smrlmesine dayanyorsa da, ondan daha ilerici oldu. Serfin, klenin tersine, ailesi ve kendi kk bir ekonomisi vard ve bunun iin de emeinin sonucuna kar ilgi duyuyordu; ki, bu da, feodal toplumun retici glerinin gelimesinin temelini oluturuyordu.
Burjuva Tarihilerine Gre .eodalitenin z
Ortaa toplumunun tarihinin idealist yorumu, feodalitenin evrimi konusundaki materyalist anlaya ve feodalitenin dnemlere ayrlna aykrdr. Ortaa terimi, burjuva biliminde de vardr. Bu terimi, burjuva bilimine, Yunan ve Romann eski uygarl ile bu uygarln 15. ve 16. yzyldaki talya ve baka Avrupa lkelerindeki rnesans arasndaki gei dnemini ayrdetmek iin, talyan hmanistleri sokmutur. Daha sonra, tarihin, ilka, ortaa ve modern tarih olarak blnmesi, burjuva yazarlarn yaptlaryla da onayland. Ama, Batl bilginlerin ou, bu dnemleri, u ya da bu toplumsal ve ekonomik srelere balamazlar; bu dnemleri, kendiliinden olma eyler sayarlar. Baz burjuva tarihileri, ortaan balangcn, hristiyan takviminin ilk [sayfa 176] yllarna, bakalar 5. yzyla, Bat Roma impa-
151
ratorluunun k ana dein uzatrlar. Burjuva yazarlar, 14. ve 16. yzyllar arasna yerletirdikleri ortaan biti tarihi konusunda da, gr birliinde deildirler. Burjuva tarihiliinin balca amac, tarihin antikadan ortaaa gei rasnda, hibir devrime tank olmadn gstermektedir. Burjuva yazarlar, bu sorunu, daima kendi siyasal anlaylarndan hareket ederek ele aldlar ve almaktadrlar. zellikle iki sorun zerinde duruyorlar: Eski Roma mparatorluunun topraklar zerinde beliren devletlerin sonraki tarihleri bakmndan Alman topluluunun (markn) rol ve Alman kabilelerinin akmnn anlam ve nemi. Waitz, Sohm, Brunner ve bakalar gibi 19. yzyln oven eilimli tarihileri, Roma imparatorluunun dn, Alman ulusal ruhunun dalp paralanm Roma toplumu zerindeki bir zaferi gibi sunmaya alyorlard. Ve bunu yaparken, yeni toplumsal ilikilerin kuruluunda, topluluun roln gizliyorlard. .ransz tarihisi .ustel de Coulanges (19. yzyln nc eyreinde), krsal tarm topluluunun varln bile kabul etmiyordu. Byk mlk sahipliinin ve halk ynlarnn aristokrasi tarafndan smrlnn sonsuzluunu kantlamak iin babadan kalma (miras-irat) denilen teoriyi vyordu. Pek inandrc olmayan bir biimde, serbest topluluun, markn hibir zaman varolmadn, oysa Aa Roma imparatorluundan, olduu gibi ortaaa geen byk yurtluun (patrimoine-babadan kalma miras-irat), ortaa ekonomik yaamnn temeli olduunu kabul ediyordu. .ustel de Coulanges, bir baka .ransz tarihisi Du Bos ve ngiliz tarihisi Seebohom, Roma mparatorluunun Cermen kabileleri tarafndan fethini yadsyorlard. Onlara gre, ancak, bu kabilelerin birbirlerini izleyen dalgalar halinde Roma toplumuna nfuzu, bu toplumun niteliinde hibir eyi deitirmeyen nfuzu szkonusu idi. [sayfa 177] .ustel de Coulanges, komnal denen teori karsna, kendi anlayn koyuyordu. Ama, bu teorinin yanda olan burjuva tarihileri (Alman bilgini Maurer ve bakalar), feodalitenin kuruluu ve evrimi srasnda, Cermen kabilelerinin ilkel topluluk dzeninin, zellikle mark dzeninin gerek roln, yanl bir biimde sunuyorlard. Maurer, komn tm ortaa yaamnn, tmyle eski Cermenlerden alnm deimez temeli olarak kabul ediyordu. Gerici tarihi Dopsch da, ortaaa gei srasnda, bir patla-
152
ma olmadn kantlamak abasndayd. Ona gre, Cermen kabileleri, Roma uygarlna zarar vermek yle dursun, bu uygarln miraslar ve koruyucular olmalydlar, onlarn toplumsal dzeni, Roma toplumunun toplumsal dzeninden hibir bakmdan farkl olmamalyd. Btn bunlar, Dopscha gre, ortaaa geite, kesin olarak bir devrim olmadm gstermektedir. Dopsch, her iki toplumun da, ncesiz ve sonrasz olan byk zel mlkiyete dayanm toplumlar olmalar gerektiini de ileri sryordu. Bu bakmdan, onun fikirleri, modern burjuva yazarlarnn anlaylarnda yanklanmaktadr. Burjuva tarihileri feodalite kavramn da kullanmaktadrlar; ama onlar, bu terime bizim akladmzdan baka bir anlam vermektedirler. Bununla birlikte, onlarn grnde de belirli bir gelime grlebilir. .ranois-Pierre Guizot, ve 19. yzyl ortalarnda yaam olan teki tarihiler, feodaliteyi, balca belirtisi siyasal blme olan bir vasalla dayanan ilikiler sistemi olarak ele alyorlard. nsan toplumunun gelimesi fikrini kabul etmiyorlar ve bir toplumsal ve ekonomik biimlenmenin yerini bir bakasnn aln yadsyorlard. Vasall, eski toprak ilikilerine ve miras-irat sisteminin egemenliine balyorlard. 20. yzyln ilk yarsnn en tannm burjuva tarihilerinden biri olan Henri Se de, feodaliteyi, bir siyasal blnme [sayfa 178] olarak kabul ediyordu. Se, Roma latifundias ile ortaa yurtluu arasnda hibir ayrlk grmyordu. Seye feodal mlkiyet, tmyle sahibine ait olan bir mlkt. Modern burjuva tarihileri, feodalite teriminin bilimsel anlamndan daha da uzaklamaktadrlar. rnein, Amerikal Strayer ve Colburn, feodalitenin, belirli bir toplumsal ilikiler sistemi olmadn, yorumu alara gre deien, aslnda saymaca bir terim olduunu kabul ediyorlar. Onlara gre, feodalite, her eyden nce, bir ynetim yntemidir, ekonomik ve toplumsal bir yntem deildir, zaten durmakszn da deimektedir; feodalite, ancak terminoloji bakmndan feodum (fief feodal yurtluu) szcne baldr. Bu tarihiler, feodal senyrn siyasal iktidarn, ekonomik ve toplumsal srelerle olan btn bantlarn dnda ele alyorlard. Bunun iindir ki, feodaliteyi, ayn kolaylkla M 1. binyllarda (Mezopotamya ve Eski Msrda), ve M 1. binyllarnda (inde,
153
Arabistanda, Bat Avrupada ve Dou Avrupada) buluyorlar. Strayer ve Colburna gre, Hindistan ve Rusya feodaliteden saknabilmi olsalar gerekti. Strayer ve Colburnnun anlaylar, toplum tarihinin dnemler halinde bilimsel blnmesini kabul etmeyen, gemiin ve iinde bulunduumuz zamann gerek olgularn, eer bunlar kendi siyasal anlaylarna aykr ise grmezlikten gelen burjuva tarihilerinin bu kesiminin tipik anlaylardr. [sayfa 179]
154
KNC BLM .EODALTENN AILIP GELME AI
1. ZANAATILIIN VE TCARETN LERLEMES
Kesin olarak kurulmu feodalitenin niteleyici bir yn, kentlerin zanaat ve ticaret ynaklar, ticar retim merkezleri olarak hzla ilerleyiidir. lkel zamanlarda balayp klelikte derinleen zanaat ile tarm arasndaki ayrlk, duraksam bulunuyordu. Kleci imparatorluklarn dalp paralanmas, ekonomik durgunlua sk skya balyd. Birka Asya ve Kuzey Afrika sitesi bir yana, kentler, ticaret ve zanaat merkezi olmaktan ktlar. .eodalite koullar iinde, zanaatlkla tarmn birbirlerinden ayrlmalarnn yeni aamas, birdenbire gelmedi. .eodal toplumda, retici glerdeki ilerlemenin drtp hzlandrd karmak bir srecin sonucu oldu. [sayfa 180]
155
Zanaatlarda Uzmanlama
Uzmanlama, Bat Avrupada, zellikle bu ayrlmann en belirgin olduu .ransada oldu. Birok kyl, senyre rant, yalnz tarm rn olarak deil, ayn zamanda zanaat eyas olarak, en ok da dokuma (uha ve ynl kumalar) olarak dyorlard. Tarm aletleri zamanla yetkinleiyordu: zellikle demirli saban ok yaygnlat. Bitki rts yaklan alanlar ve meralar zerindeki tarmn yerini, kesinlikle, iki ya da yllk almak ekim alyordu; balar, meyve baheleri, sebze ekimi yaygnd. Artk kyl ailesi, zanaat imaltna daha fazla zaman ayrabilirdi. Aile yelerinin bazs ise, zamanlarn tmyle tek bir tarm-d uraa ayrmaya baladlar. lkin demircilik ve mlekilik dallar olutu. Yap teknii ilerliyordu. Su deirmenlerinin yaylmas, retimin gelinmesinde nemli bir rol oynad. nsanlar, zaman zaman byk ta yaplar yapmaya giritiler. Egemen snfn temsilcileri, artk, ynl kumalar, keten kumaa stn tutuyorlard; bylece ynl kumalarn retimi artt. Her gn daha ok sayda kyl, uzman zanaat haline geliyordu. Baz kyller rantn tmn, senyrlere, zanaat eyas olarak dyorlard. Zaten ou kez, kendi kylerinin btn gereksinmesini salyorlard, bu da, onlara, bir miktar para biriktirmek olana veriyordu. Kendileri gene kyl olarak kalyorlard; ama artk tarm, onlar iin tek geim arac deildi.
Zanaat le Pazar Arasnda likilerin Kurulmas
Uralar, zanaat ile pazar arasnda ilikilerin kurulmas ile yeni bir aamaya girmitir. .eodalitenin oluumu andan beri yardmc bir uraa da sahip olan kyller, senyrlerinin izni ile, yaptklar eyay satmak zere, bayram gnlerinde, byk atolarn ve manastrlarn duvar dibinde [sayfa 181] kurulan en yakn panayra gidebiliyorlard. Ama bu ticaret, srekli bir nitelie sahip deildi ve zanaatlk ile tarm arasnda, tm toplum lsnde bir kopma meydana getirmiyordu: zanaat eyas, ancak raslant sonucu meta haline geliyordu. Balangta, zanaatlar ile iftiler arasndaki ayrlma, yurtluun dar erevesi iinde gerekleti. Ama uzmanlamann ilerlemesiyle, zanaat, gittike daha sk olarak rnn srmek ve
156
gereksinmesi olan her eyi satnalmak zere pazara gitmeye balad. Zanaat, meta reticisi haline geliyordu.
Kent ile Kr Arasnda Toplumsal blm
Usta zanaat, kyde yeterli bir pazar bulamyordu. stelik feodal smr, ona ar geliyordu. Kyl-zanaat1ar, yurtluktan ayrlmak, rettii eyay daha rahatlkla sata sunabilecei ve senyrlk boyunduruundan kurtulabilecei yerlere gitmek eilimindeydiler. Bazlar, bunu, gizlice kaarak yapyorlard; bakalar, senyre, bir miktar para demeyi kabul ederek, senyrn izni ile kyden ayrlyorlard. Her zaman paraya gereksinmesi olan senyrler, serflerinin bu koulla kyden ayrlmasna izin veriyorlard. nceleri, kyden ayrlma izinleri ksa sreli idi; rnein panayra gitmek iin ya da k sresince, yani derebeylik topraklar zerinde kolgc pek gerekli olmad zaman, kyden ayrlabiliyorlard. Ama sonradan, bu izinler, daha uzun sreli oldu. Usta zanaatlarn dnda, ancak baz frsatlarda, kendi zel gereksinmelerini salamak iin zanaatlk yapan basit iftiler de kyden ayrlyorlard. Demek ki, bu olgu, giderek yurtluun ve komnn snrlarn at, toplumun btnn kapsad. Bu toplumsal iblm, daha sonra kent ile ky arasndaki elikileri douracaktr. [sayfa 182]
Kasabalarn Kuruluu
Kylerden kaan ya da senyrlerinin izni ile ayrlan kyller, zanaat eyasnn daha kolay satlabildii, hammadde kaynaklarna yakn, ayn zamanda, kendilerine gvenlik salayan yerler aryorlard. Bu yerleri, krallarn, preslerin ve piskoposlarn konutlarnn duvarlar altnda, byk ynetsel merkezlerin yaknlarnda buluyorlard. Kaak serfler, gnll olarak, ounlukla berkitilmi olan byk manastrlarn ve abbeliklerin yaknlarnda da yerleiyorlard. Kylerden ayrlp giden kyller, kervanlarn mola verdikleri yerlerde, kara yollar ya da nehir yollar kavaklarnda, rnlerin sk sk trampa edildii yerlerde yerlemeye alyorlard; te yandan, zanaatlar da, kendi rettikleri metalar, buralarda, kolaylkla sata
157
sunabiliyorlard. Bunun bir baka nedeni de serflerin bu gibi yerlerde yk boaltcl, kayklk, mavnaclk vb. gibi geim kaplar bulabilmeleriydi.
Kyllerin Kiisel Bamllktan Kurtulmalar
Bylece, kyller (genel kural olarak serfler) yava yava feodal boyunduruktan kuruluyorlard, nk, raslant olarak, kral ve yerel senyr, el emeine kar ayn lde ilgi duyuyorlard. Bir miktar para biriktirebilen kyller, kendi kiisel bamllklarndan doan angaryalarn karln dyorlard. Bazan, rant vermeyi dpedz reddediyorlar ve kye geri dnmyorlard. Senyrlere gelince, onlar, serfleri zorla geri getiremiyorlard. Bylece de bu kyller zgr oluyorlard.
talyann ve Gney .ransann Kentleri
talyann ve Gney .ransann Bizansla ve Dou lkeleri ile ticaret balar, (talyada) Venedik, Cenova, Piza, Napoli (.ransada) Marsilya, Arles, Narbonne ve Montpeller [sayfa 183] gibi kentlerin hzla ilerlemesine yardmc oldu. Bu iki lkede, ticaret ve zanaat ocaklar olarak kentler, daha 8. yzylda douyorlar; Tuna ve Ren nehirleri vadilerinde ve ngilterede ise, kentler, 10. ve 11. yzyllarda ortaya kacaklardr.
Rus Kentleri
Yukarda belirttiimiz gibi, Kiev, daha 10. ve 11. yzyllarda, byk bir kentti. O ada bile, Novgorod, nemli bir ticaret ve zanaat merkeziydi. Ensonu, ernigov, Smolensk ve Polotsk da ortaa Rus ekonomisinde byk bir rol oynuyordu. 9. ve 11. yzyllarda, Moskova, ticaret merkezlerinin yol kava oldu. Kent, 12. yzyln ortalarndan balayarak, daha hzl ilerledi. 13. yzyln banda, bir prenslik olan Moskovinin bakenti oldu. Rus kentlerinin ou, u plana gre kuruldu: Kentin ortasnda bir hendekle ve kaln surlarla evrili bir ordugh, kremlin, bulunuyor, prens ya da voyvoda, asker birlii (drujina) ve nedimleriyle
158
burada yayordu. Ordugh evresinde, tacir ve zanaatlarn oturduu kasabalar kuruluyordu. Rus kentleri, Volga, Kokaz, Bizans, Orta Asya, Iran, Arap devletleri ve Akdeniz lkeleriyle ticaret yapyorlard. Rusya da, Slavlar, skandinavya, Bohemya, Moravya, Polonya, Macaristan, Almanya vb. araclyla Baltk Denizi blgelerinde yaylyordu.
Ticar retim Tacirler
.eodaller, gittike daha kalabalk olmak zere, zanaat rnlerini satnalmak ve tarm rnlerini satmak iin pazarlara kouyorlard. Kyller de, sonunda feodaller gibi, baz rnleri pazardan satnalmaya baladlar. .eodaller tarafndan gittike daha ok ezilen kyller, [sayfa 184] kr terkediyorlar, ve bylece, giderek zanaatln ve ticaretin merkezi haline gelen kasabalar bytyorlard. Bu kasabalarda yaayanlarn budaya ve baka tahllara gereksinmesi vard ve bu da, kent ile kr arasndaki deiimlerin gelimesinin nedeni idi. Krdan g ile balayan toplumsal iblm, yeni bir hz kazand. Toplumsal retimin bir tek alan, bir yanda tarmsal retim, bir yanda da sna retim olarak iftleti. mal edilen rnler, meta haline geldi. Yeni bir toplumsal tabaka, kendilerini yalnzca ticarete veren tacirler tabakas ortaya kt. Tacirler, zanaatlardan, rettikleri eyay satnalyor, pazarda yeniden satyorlard. Eskiden, zanaat, imal ettiini kendisi satarken, imdi bu ii, onun yerine, tacir yapyordu.
Loncann Douu
Toplumsal iblm, yalnzca (sonradan kentleri oluturacak olan) zanaat kasabalarnn (bourgades) kuruluu ve bir i pazarn yaratlmas sonucunu dourmakla kalmad, toplumsal ve siyasal ilikilerde de deiikliklerin nedeni oldu. Krsal blgelerden kaan kyller, kendi topluluk ilikilerine ait tre ve detleri her yana yayyorlard. Yeni belediyelerden (communelerden), gelecein kentlerinin ilk ekirdekleri ortaya k veriyordu. Belediyeler, etkinliklerine giren en nemli ileri: zanaat-
159
l, ticareti, hl nfusun bir blmnn alt tarm, komu feodallere kar savunmay vb. dzenliyorlard. Belediyeler, kentlerde yerlemi olan eski-kyl serflere etkin bir yardm salyorlard. Onlara, senyrn basksn sarsmak ve zgr bir insann kiisel ve madd haklarn elde etmek iin yardm ediyorlard. Belediyelerin ynetimi altnda, yava yava meslek loncalarnn temelleri atlyordu. Bunlar, henz az gelimi olan bir meta retimi toplumunun iktisad niteliine uygun dyordu. [sayfa 185]
Ticaretin Gelimesi ve .eodal Dzende Parann Rol
Gelimekte olan ticaret, parann, zellikle ticaret sermayesinin nemini artryordu. Bu, henz kapitalist ilikilerin domas demek deildi, bunun iin emek-gcnn de meta haline gelmesi gerekecekti. Yava yava, feodal dzende, para, klelik anda yerine getirdii ve kapitalizmde de yrrlkte olan btn grevlerine yeniden balyordu. Ortaan balarnda, d ticaret, i ticarete stn geliyordu. Onun iin, ilkin evrensel parann (bu terimin saymaca anlamyla) ilevi ortaya kt. Ticaretin gelimesi sayesinde tacirler, paraya, artk, satnalm olduu meta daha yksek fiyatla satarak ek bir para elde etmenin arac olarak bakyorlard. P-M-P (para-meta-para) forml ile Pnn, Pden daha byk olduu bir szleme temsil edilmektedir. eitli yerlerdeki fiyatlar bilen tacirlerin pazar zerindeki tekeli, bu ilemleri hazrlyordu. Burada, para, para-sermaye roln yerine getiriyordu. O srada, para, dardan, baka blgelerden gelme bir unsurdu, ama daha o zamandan feodaller tarafndan servet biriktirilmesine yardmc oluyordu. Para, servet biriktirme arac ilevini grmeye balad. zellikle ykmllklerin ve para cezalarnn artmas yznden emekilerin ar lde smrlmesi, alm-satm ilikilerinin az gelimi koullar altnda, paray bir deme arac yapmakta yardmc oluyordu. Genileyen toplumsal iblm, meta-para ilikilerinin gelimesi sonucunu dourdu. Parann kendisinin daha nemli olan ilevleri, bu evrimi kolaylatryordu. Para, giderek daha ok dolam arac roln oynuyordu. Para basmak yaygnlat.
160
Ensonu, meta-para ilikilerinin genilemesiyle, kyllerin ve zanaatlarn alm-satm ilikilerine gittike daha ok katlmlaryla, para, yava yava, deer ls ilevini grmeye [sayfa 186] balad. Karlkl demeler srasnda, kyl ve zanaatlar, emek giderlerini hesaba katmak gerektiini anlyorlard. Ama bu durumda, para, her zaman deerli maden arlnn deerini bulmuyordu. Bundan byle, kleci ada olduu gibi, meta-para ilikileri M-P-M (metapara meta) forml ile nitelenebiliyordu.
.eodal Senyrlere Kar Kentlerin Savam
Ortaa kentleri, feodallerin topraklar zerinde kurulmutu ve kanlmaz olarak, balangta, kent iinde btn iktidar elinde tutan senyrlere boyunemek zorundaydlar. .eodaller, kentlerden en byk yarar, kazanc salamak istiyorlard. Onun iindir ki, kurulu yolundaki kentin ynetimi, feodal senyrlere kar savama girimek zorunda kald. Belediye haklar iin savarken, btn halk, senyre kar oluyordu. Bu savan sonucu, siyasal yapy ve senyre kar kentin bamllk derecesini vergilerin bizzat kentlerce toplanmas gibi burjuva haklarndan tam ynetim zerkliine dein belirtiyordu. zerk siyasal birimler haline gelen bamsz kentlerin (.ransadaki belediyeler gibi) kendi zel adliye aygtlar, milis kuvvetleri, maliyeleri vb. vard. Belediye sakinleri, teden beri, varolagelen senyre kar ykmllklerden baktlar. Bat Avrupada, kendi kendilerini yneten kent-cumhuriyetler, nce talya, .ransa, Hollanda ve daha sonra Bat Avrupada, Almanyada kuruldu (11. ve 12. yzyllar). Rusyada, Byk-Novgorod, 11. yzylda, zel tipte bir cumhuriyet oldu. zellikle kralla ait topraklar zerinde kurulan baz kentler, zerk belediyelere sahip olmak haklarn elde edemediler, ama yine de, baz ayrcalklardan ve baklklardan yararlanyorlard. Belediye ynetiminde, seilmi organlar, senyrn delegeleri ve kraln grevlileriyle birlikte alyorlard. [sayfa 187] Kentte, en yksek organ, seimle gelen meclisti; ki, bu meclis, milis kuvvetlerini seferber ediyor, zanaat denetliyor, gerekli kararlar yaynlyordu. Meclise, seimle gelen bir yksek grevli, .ransa ve ngilterede belediye reisi {le maire), Almanyada kent-
161
bakan {bourgmestre) vb. bakanlk ediyordu. Senyre kar koymaya yetecek gc de, kaynaklar da olmayan kk kentler ise, senyrlerin yarglama yetkisi alannda kalyorlard. Bununla birlikte, btn kentlerin ortak bir yan vard ki, kentlerde oturanlar, kiisel klelikten kurtulmulard. Kentte bir yl bir gn yaam olan her kyl, zgr oluyordu. Asya lkelerinde de, ayn ekilde, kentler, feodallere kar savam veriyorlard; ama genel olarak, amansz savam, zerklik kazanmaya yetenekli olmayan kentlilerin yenilgisi ile sonulanyordu.
Patrisyenlerle Zanaatlar Arasnda Savam
Kentlilerle feodallerin savam sonulanp, kentlerde herhangi bir stat bir kez yerletikten sonra toplumsal elikiler, kent nfusunun barnda kendilerini gsterdiler. Kentlerde, iktidar, daha sonra antikadan gelme adyla patriciat patrisyenler (yani aristokrasi) denen kent halknn en zengin blmnn elindeydi. Patrisyenler, belediye topraklarndaki mlk sahiplerini, byk tacirleri, tefecileri ve kentte oturan kk feodalleri iine alyordu. Halk kitlesi, zanaatlardan ve ailelerinden oluuyordu. Kentlerde zanaatlk gelitike, siyasal yaamda loncalarn nemi artyordu. Loncalar, iktidar, patrisyenlerden almaya urayorlard. Kolonya, .loransa kentlerinde, savam, kentin kilit noktalarn ele geiren loncalarn tam baarsyla sonuland. Baka yerlerde, rnein, Kuzey Almanyann byk-ticaret kentlerinden stn gelenler, patrisyenler oldu. Bazan, savam bir uzlama ile sonulanyor, en zengin ve en gl loncalarn temsilcileri, aristokratlarla ayn [sayfa 188] lde olmak zere belediye ynetimine katlyorlard. ktidara gelen zanaat ustalar (matre), kendilerini, belediyelerin daha ileri bir biimde demokratlatrlmasna kar olan ayrcalkl gruplarla bir tutmaya alyorlar ve patrisyenlere karp gidiyorlard.
Loncalar
Zanaat, ortaa kentinin sna temelini oluturuyordu. .eodalitede kk sanayi, krn olduu kadar, kentin de ayrca zellii-
162
ydi. Kyl gibi zanaat da, bir kk retici idi. Kendi retim aletlerine sahipti, kendi iletmesinde kendisi alyordu ve kr elde etmek deil, yaamn kazanmak istiyordu. Ortaa zanaatlar, ayn meslekte alan zanaatlar biraraya toplayan loncalar oluturuyorlard. Her lonca, retimi ve retimin oylumunu dzenlemeye alyordu, rnein bir kuman llerini, hammaddelerin niteliini belirliyordu. lke olarak, her zanaat, en ok iki kalfa ve iki rak kullanabilirdi. zel bir tzk, kalfalarn cretini, zanaat eyasnn satmn, imal edilen metan fiyatn dzenliyordu. Loncalar, karlkl yardmlama amacyla kurulan meslek birlikleriydi; ayn zamanda, dinsel grevleri de yerine getiriyorlard. Loncalarn kendi kk kiliseleri, kendi azizleri, koruyucular, kendi dinsel bayramlar vb. vard. te yandan, her meslek, asker bir birimdi. Sava srasnda lonca yeleri, eflerinin komutas altnda silahlanyorlard. Kentlerin ounda, zanaatlar, loncalar kurmak zorundaydlar. Kentte, bir kimse, eer bir lonca yesi deilse, u ya da bu meslee giremezdi. Kenti kuatan kyler dahil olmak zere, kentte baka yerde imal edilen eyay satmak yasakt. Loncalarn iinde iyice belirlenmi bir iblm yoktu. Teknik ilerleme ve uzmanlama, kk zanaat niteliini deitirmiyor, [sayfa 189] ancak yeni bir meslek loncasnn olumas ile sonulanyordu. Her kentte onlarca, byk kentlerde yzlerce meslek vard. rnein Pariste, 14. yzyln banda 300 meslek loncas vard. Loncalar ve uyguladklar nlemler, balangta, zanaatlara, retim srecini yoluna koymakta ve haklarn elde etmek iin savamda yardm ederek, olumlu bir rol oynadlar. Ama lonca rgt, zamanla, iktisad ilerlemeyi durduran bir engel haline geldi. Meslek sahipleri, her tr yenilie, her tr teknik yetkinlie kar koyuyordu. rnein, 13. ve 14. yzyllarda, krk kullanmak yasakt. 11. yzylda icat edilen keeleme makinesi, 15. yzyla dein yasakland. te yandan, her zanaat, kendi meslek gizlerini smsk saklyordu.
Kalfalar ve raklar
Bir tr feodal hiyerari, zanaat rgtn dzenliyordu: usta,
163
kalfa, rak. Ustalar, yava yava, ayrcalkl bir grup oluturdular. Her kalfaya, ustala geme yetkisi verilmiyordu. Loncaya kabul edilmek iin stn nitelikte bir nesne, bir aheser yapmak gerekiyordu. Eer zel bir kurul, bu nesnenin kurallara tmyle uygun olduuna karar verirse, ancak bundan sonra ii, ustala kabul edilebiliyordu. te yandan kalfa, ustala kabul ediliinin onuruna bir len vermek iin byk bir para harcamak zorundayd. Zamanla, aheserler ortaya koymak, giderek daha karmak bir i oluyor ve pratik olarak, yalnzca ustann oullar ve yakn akrabalar ustala kabul ediliyor. Ksacas, artk ustala gemek iddiasnda bulunamayan srekli bir kalfalar snf vard; bunlar, birlikler, kardelik dernekleri kuruyor ve ortaklaa haklarn savunuyorlard. Bylece meslekler arasnda ve bir meslein iinde, madd bir farkllama kendiliinden ortaya kt: Ticaret sermayesi, giderek, zanaatlar smryordu. Byk ticaret merkezlerinde, baz kiiler, araclar, imal edilmi [sayfa 190] eyay satnalyorlar, hammaddeleri datyorlard. yle oldu ki, bunlardan hammadde alan zanaat, kendi imal ettii mallar da onlara satyordu. Az varlkl usta-zanaat1ar, hammaddeleri kredi ile alyor, yaplm eya ile borcunu dyordu; giderek meslekten tacirler haline gelmi olan aracnn boyunduruu altna dyorlard.
Tefeci Sermaye
Parann nemi arttka, emekiler ve feodaller gittike daha ok bor almak gereksinmesi duyuyorlard. nemli miktarda paralar elinde biriktirerek ok yksek bir kr yzdesi ile bor veren bir snfn ortaya k, bundan ileri gelmekteydi. Burada da, para, gene sermayeye, ama bu kez tefeci sermayesine dnyordu. Onun hareketinin forml, doal olarak, ikincisinin tutan birincisinden daha byk olmak zere, P-P (para para) oluyor. Tacirler de dn almalardan (istikrazdan) vazgeemiyorlard, kredi ve kambiyo ilemleri genilemiti. Bankalar dodu. lk bankalar, Kuzey talya kentlerinde kuruldu; nk orada meta-para ilikilerinin gelimesi 13. ve 14. yzyllarda byk bir hz kazanmt. Banka terimi bile, talyanca banca, yani sarraf masas szcnden gelir. fls, banqueroute terimi de, banka rotta, yani k-
164
rk sarraf masas deyiminden tretilmitir. Bir faizci ifls ettii zaman, onun masasn krmak detti. te yandan tefeci-bankaclar, muhta durumdaki zanaatlara yardmlarda bulunuyordu; bylelikle, onlarn daha da, yoksulla-masna yolayordu.
Smrclere Kar Savam
Kalfalar, ifls etmi zanaatlar ve teki yoksul kentli gruplar, yava yava, tacirler, tefeciler, varlkl zanaatlar, feodal aristokrasi gibi zenginlere kar duran kentlerin yoksullar snfn oluturdular. [sayfa 191] Mlkszler, smrclere kar kendiliklerinden isyan ediyorlard. Ama o dnemde, bu ayaklanmalar, kurulu dzeni sarsamyordu.
2. META-PARA LKLER VE KIR RANTTA DEKLKLER
Pazarda satmak zere yaplan retimin genilemesi, tarm ilikilerinin gelimesini de etkiledi, angarya-rant (emek-rant) nemini yitirdi. 13. yzyln ortalarnda, Avrupa lkelerinin ounda, aynrant (rn-rant), ve zellikle para ile denen rant, yani para-rant, yaygn durumdayd. Ortaan balangcnda, ayn olarak denen ykmllklerin yerini mal ykmllklerin almas, raslantya bal ve ikincil nitelikte bir eyken, artk para toplama ve onu oaltp yma, feodal senyrlerin, esas amac haline geliyordu. Emek-rant ve aynrantn yerine, para-rantn gemesi (rantta deiiklik) yaygnlat. Gittike daha sk olmak zere, kyller, emeklerinin rnlerini pazarda satmak zorunda kalyorlard. Para-rant artrmak isteinde olan feodaller, kyllere bir lde iktisad bir zerklik tanyorlard. Bu, yzden, kylnn kiisel bamll, feodalin gznde nemini yitiriyordu. .eodalin, kylnn kiisel kleliinden gelme demelerin yerine, byk bir para almakta kazanc vard. zgrlklerin satnalnmas iin ok yksek, ou kez kylnn gcnn stnde bir fiyat konuluyordu. Kyller, byle bir azat olmaya itiraz ediyorlard. .eodaller, sk sk kylleri azat olmaya zorla raz edebilmek iin silahla tehdit etmek zorunda ka-
165
lyordu.
Kyller Arasnda Artan Eitsizlik
Kyllerin ticar ilemlere katlmalar, servet eitsizliklerinin artmasna yardmc oldu. Buna, tarm ilikilerindeki deiikliklerin de katks oldu. Topraktan yararlanma (tasarruf [sayfa 192] hakk), 12. ve 13. yzyllarda kesin olarak kaltsal bir nitelik ald. Miraslarn saysnn okluu, kyl topraklarnn paralanmasnn nedeni oluyordu. Bir kyl, kendi tarlasndan istedii biimde yararlanabilirdi: satabilir, toprak satnalabilir, rehine koyabilir vb.. Bununla birlikte, szck anlamyla, toprak satmak szkonusu deildi, ancak yararlanlmakta olan topran tasarruf hakk satlabilirdi. .eodaller arasnda da, topraa ait anlamalar, benzer niteliklere brnyordu. .eodaller, toprak ykmllklerinin kaldrlmas hakkn satnalyor ya da satyorlard. Kyllerin hepsi para ykmllklerini deyecek durumda deillerdi. En yoksullar, kendi toprak paylarnn tamamn ya da bir blmn yitiriyorlard. Birok kyl iletmesi, tefecilere yem oldu. Tefeci sermayesi, topraa ait ilikiler alanna da girmeye balad. Muhta kyller, toprak paylarn rehine koyuyorlar ve ou durumda, faiz yzdeleri ok yksek olduu iin, topraklarn geri alamyorlard. Daha varlkl kyller, yoksullam komularnn topraklarn satnalyorlard. Zengin kyllerin tarlalar, ou kez, allagelmi parsellerden birka kat daha bykt.
Topran Kk Kyller Tarafndan Kiralanmas
.eodal toprak sahipleri, kyllerin emek rnnn byk bir ksmn kendilerine malediyor, ayn zamanda kyllerin ykmllklerinin daha da arlatrlmas iin bask yapyorlard. Bununla birlikte, her zamanki demelerin artmas, byk toplumsal alkantlarn nedeni olabiliyordu. Egemen feodal snf, en bata .ransada ve Gney Hollandada, kendisini tatmin edecek olan para-rant sistemini birdenbire hazrlayp kotaramad. Birok laik ve kiliseye bal feodaller, mal glklerine are bulmak iin, daha byk feodallerden ya da tefecilerden dn para alyorlar, bunun sonucu olarak onlarn bam-
166
ll altna giriyorlard. .eodaller, kyllere (ve tacirlere) birok yerel vergi, [sayfa 193] ayakbast paras demeyi kabul ettiriyorlard. Bu demeler, feodaller iin yalnzca nemli bir gelir kayna deil, ayn zamanda, kyller zerinde bir bask aracyd. Bir kyl, srs iin gei paras, ayakbast hakk dyordu (elbette ki ou kez bu hayvanlar satmak szkonusu deildi). Pazar vergisi de dyorlard; ticaret ilemleri bir hukuka tbiydi. Ama bu demeler, feodal mal sahiplerinin aln doyurmuyordu. Birok toprak sahibi, kendi yurtluklarnn topraklarn, intifa hakkna sahip kyllerin tedenberi dediklerinden ok daha yksek bir fiyatla, aylk vade ile, kiraya veriyordu. .eodaller iin krl olan bu kk kyl kira sistemi, yava yava geniliyordu. Kira, ou kez rnn bir blm, bazan da yars ile (.ransada olduu gibi) deniyordu. Varlkl kyller, nemli topraklar, tekrar kk tarlalar halinde yoksul kyllere kiraya vermek zere kiralyorlard. Kyl kiralamalarnn genilemesi, feodal retim ilikilerinin evrimine tanklk ediyor. Senyrlere ait iletmelerin nemi azalyordu. Ortaa kynn iktisad yaamnda kyl iletmesinin nemi artyordu. Kyllerin feodal senyrler tarafndan ar lde smrlmeleri, kylleri kendi rnlerinden yoksun brakan balca arat, ama tek ara deildi. Ticar ilemlere katlmak zorunda olan kyller, varlkl kyller bunun dnda olmak zere, tacirler tarafndan konulan tekel fiyatlar ve loncalarn tekel fiyatlar yznden kayba uruyorlard. Sonu olarak, meta-para ilikileri iinde yeralan kyller, zellikle yoksul kyller, gittike daha acmaszca smrlmekteydiler.
Kentlerin ktisad Bymesi ve Yerel Pazarlarn Gelimesi
Ticaretin gelimesi, srekli pazarlarn yaratlmas kentlerin durumunu salamlatryor ve feodal devletin iktisad yaamnda kentlerin nemini artryordu. 13. ve 14. yzyllarda, Avrupada ulusal pazarlar henz olumamt. Bununla birlikte, btn kentlerin ve kasabalarn bir pazar vard. D ticaret ilikilerinin genilemesi, meta-para ilikilerinin
[sayfa 194]
167
gelimesine sk skya bal oldu. En ok aranan metalarn toptan alveriinin yapld panayrlar, d ticaret ilikilerinin genilemesinde nemli rol oynuyorlard. Avrupann eitli lkelerinin tacirlerinin karlatklar .ransann Champagne kenti, Avrupann nde gelen ticaret, merkezlerinden biri oldu. Baltk Denizi ve Akdeniz blgeleri de canl birer ticaret merkezi oldular. Wolin, Arkona, Szczecin, Gdansk vb. gibi Slav kentleri, Baltk Denizinde, ticaret ilikilerinin gelimesinde nemli rol oynadlar. Akdeniz ticareti, Avrupa lkeleri ile Kuzey Afrika lkelerini birbirine balyordu.
Burjuva Tarihiliinde Kent Sorunu
Burjuva tarihileri, kentin evrimi ve onun kkeni sorununun zn tahrif ederler. Burjuva yazarlar, zanaatlkta tarmn ayrlmasna ve daha sonra pazar aracl ile tarmla birleen zanaatn, toplumsal retimin bamsz bir kolu haine dnmne, gereken nemi vermezler. Burjuva yazarlar, ortaa kentinin ortaya k ve gelimesi ile feodal toplumda meta retiminin ve i pazarn gelimesi arasndaki ilikiyi grmyorlar. Sorunun biimsel hukuksal yn zerinde duruyorlar. En ok, evresinde bir kentin olutuu evler kmesi (kasaba ve ky) tipini aydnlatmaya, bu kmenin eski kurumlarnn nasl bir ortaa kenti haline dktklerini bilmeye alyorlar. Burjuva tarihilii, iktisad sorunlarla ilgilendii zaman, bu sorunlar, kentin ve feodal toplumun genel iktisad yaam dnda zmler. Baka tarihiler yannda, 19. yzyln birinci yarsnda, [sayfa 195] .ransz tarihisi Reynouardn da paylat bir teori gereince, ortaa kenti, dz bir izgi halinde son dnem Roma kentinden geliyordu. Bu teorinin yandalar, kentlerin, Roma mparatorluundan gnmze dein kesiksiz olarak gelitii fikrini savunuyorlard. Almanyada 19. yzyln ortasnda yaygnlk kazanan patrimuan teorisinin yandalarna gre, kent, ancak feodal miras-irattan bu yana geniledi. Bunlar, kent nfusunun balca tabakalarnn yurtluktan geldiini, kent kurumlarnn ise bu nfusun ynetim organizmalarnn gelimesinin bir sonucundan baka bir ey olmadn sylyorlard. Almanyada burg (kent) teorisi dodu (Wilde, Gierke, Keitgen); bu teori gereince, kent belediyesinin (komnnn) temelin-
168
de Cermenlerin, kentin duvarlar dibinde yerlemi yelerini korumak zere yaplm asker ittifaklar vard. Bu arada, ngiliz tarihisi Matland tarafndan, geen yzyln sonlarnda formle edilen garnizon teorisinden szedelim. Matlande gre byk toprak sahibi ngilizler, kendi adamlarn, berkitilmi yerler kurmaya ve garnizonlar koruyup bakmaya gnderiyorlard. Bu berkitilmi yerler, kent haline geldiler. Matlande gre, bir kenti kyden ayran, kent evlerinin ve kentteki toprak paylarnn kydekinden farkl olarak kendiliinden birok mlk sahibine ait olmasdr Maurer, kendi mark teorisini, kentin kkeni sorununu iine alacak biimde geniletmitir. Maurere gre, bir ortaa kentinin nfusu ve organizasyonu, Alman kabile topluluu mark ile dorudan doruya ilgilidir. Pazar teorisinin temsilcileri (herkesten nce Alman tarihi Sohm) btn dikkatleri, sorunun hukuksal yan zerinde topluyorlard. Kentin niteleyici zellikleri, kent hukukunda yansmaktadr. Bu kent hukuku ise, pazarn yaratt ayrcalklara dayanmaktayd. Pazar teorisi, H. Pirenne tarafndan daha ok gelitirildi. [sayfa 196] H. Pirennein grleri, burjuva tarihilii zerinde byk bir etki yapt ve yapmaktadr. Pirenne, ticaretin nemini abartr. Ona gre, ticaret, ortaa kentinin balca kkeni, tm feodal toplumun iktisad ilerlemesinin balca etkenidir. Kenti yaratanlar, tacirlerdir. Dnya ticaretinin gelimesi, ona gre, antika ile ortaa bir tek btn halinde birletiren etkendir. Pek ok ada burjuva tarihisi, gerekten bilimsel bir tahlille pek de ortak yanlar olmayan kendi gr alarn kurmak iin, Pirennein teorisini kullanrlar. Gryoruz ki, burjuva tarihileri ve iktisatlar, ancak temel srelere elik eden d etkenleri dikkate almaktadrlar. ktisad ve toplumsal olaylarn madd z, onlar iin anlalmaz bir kitap gibidir.
3. EGEMEN .EODAL SINI.IN SYASET YEN DEVLET BMLER Merkezilemenin lerlemesi
Meta-para ilikilerinin gelimesinin sonucu olan toplumsal
169
koullardaki deime, egemen snflar, siyasal iktidar biimlerini de deitirmek zorunda brakyordu. Yeni feodal devlet, byk topraklarn iktisad birliine dayanan, merkezileme eiliminden ileri geliyordu. Siyasal birletirme ve merkez devletlerin kuruluu, ilerlemi feodalite ann nemli olgularndan biri oldu. Merkez siyasal rgtlenme biimlerindeki daha sonraki deiiklik, en tamamlanm biimlerini, ngiltere ve .ansada ald. 20. yzyla dein, snf savamnn, her seferinde kesin bir sonuca varmas, baka lkelerden ok .ransada grld. Savamda kapal alan grevi yapan deiik siyasal biimler, en belirgin olarak, bu lkede grlebilmekteydi. .ransada merkezileme, 12. yzylda Kapetyenler zamannda [sayfa 197] balayp 15. yzyln sonunda, Valvalar zamannda tamamlanmak zere, krallk iktidarnn derece derece glenmesinden ileri geliyordu. .ransa krallar, byk feodalleri birer birer yendiler. Byk senyrler tarafndan ezilmekte olan kk ve orta feodallerden destek gryorlard. Kent ve kentliler, .ransann siyasal bakmdan birletirilmesinde ve krallk iktidarnn glenmesinde, belirleyici bir rol oynad. Zanaatlarn ve tacirlerin, ticaret yollarnn gvenlik altnda olmasnda ve ierde salam ticaret balarnn yaratlmasnda, karlar vard. Aralarndaki savam yznden lkede savalar ve yama gibi kargaalklar kmasna neden olan baz feodallere kar, krallk iktidarn desteklemek iin anlayorlard. Krallk iktidar, yani feodal snfn ortak karlarnn szcs, ticareti ve kentlerde zanaat imaltn koruyup gzetmekte yarar gryordu ve bunun iin de bu ada ilerici bir rol oynad.
Toplum Katlarnda .eodal Monarinin Kuruluu
Merkez iktidar glenirken, .ransz krallar, gene de, uzun bir sre iinde kurumlam olan bir feodal konseyi, zaman zaman toplantya aryorlard. Bunu, nemli kararlar vermek iin, laik ve dindar byk feodallerin rzasn almak gereini duyduklar zaman yapyorlard. 12, yzyldan bu yana, krallar, byk kentlerin varlkl evrelerinin temsilcilerini bu konseye ardlar. 14. yzyln balangcndan, Philippe IV zamanndan bu yana da, bu meclisler, srekli
170
meclisler haline geldiler ve Kuzey ve Gney eyaletleri iin ayrca toplanmakta olan eyalet meclislerinden farkl olarak Genel Meclisler (Etats Generaux) adn aldlar. eitli toplum katlarnn rahipler, soylular ve kentliler temsilcileri, krallk iktidar tarafndan alnan nlemleri kabul ediyor, karlnda, baz dnler istiyorlard. [sayfa 198] Bylece, hkmet zerinde dolaysz bir etki kuruyorlard. Meclisteki delegeler, ayr ayr yerlerde oturuyorlard, Genel olarak, st toplum katlarnn, rahiplerin (birinci kat) ve laik feodallerin grleri, kent temsilcilerinin gr ve fikirlerinden ayrlyordu. O ada, baka lkelerde grlen, meclislerde temsil olunma, rnein ngilteredeki parlamento, feodal devletin yeni bir aamas idi. Temsil feodal devlet, toplum katlar monarisi (monarchie des ordres), feodaller snfnn egemenliinin siyasal biimi oldu. Bu, feodal toplumda retici glerin ve retim ilikilerinin evriminde, yeni bir aamaya uygun dyordu. .eodal devletin bu yeni biimi de, egemen snfn, halk ynlarnn smrsn arlatrma eilimini karlyordu.
4. MERKEZ RUS DEVLET Rus Topraklarnn Birletirilmesi
Merkez Rus devleti, 15. yzyln sonunda kuruldu. Rus topraklarnn i birlii, 13. yzyldan beri Rusya zerine ken TatarMool boyunduruunun devrilmesiyle ayn zamana raslar. Moskova, devletin merkeziydi. .eodal blnmenin kaldrlmas, yeni bir iktisad ve kltrel ilerlemenin ncllerini yaratyordu. Rus topraklarnn birletirilmesi iinin bitirilmesi ile devlet organizmalarnn yapsnda deiiklikler ortaya kt. Artk, prense, Boyarlar (byk feodaller) Konseyi, Boyarlar Dumas yardm ediyordu. Dumada, ayn zamanda, belediye milislerinin efleri, prens hazinesinin muhafzlar, veznedarlar da yer alyordu. Kentlere ve kantonlara (genel olarak bir yl iin) boyarlar ya da daha alt feodaller, arasndan seilen valiler gnderiliyordu. cret olarak, ykmllkleri toplamak hakkna, ya da o zamanlar denildii gibi iae hakkna sahiptiler. Bu sistem, ynetsel grevlerle prensin kiisel yurtluu-
171
nun ynetilmesi arasnda [sayfa 199] ok ak bir snrlama yapmyordu. Rus topraklarnn birletirilmesi, banda bir byk-prens ile bir Rus feodal monarisinin yaratlmas sonucunu dourdu. Boyarlar Dumas, giderek srekli bir kurum haline geldi. Ynetim organlar ortaya kt; bunlar, 16. yzylda, prikazlar haline, bir tr bakanlklar haline geldiler. Byk feodallerin ayrcalklar azald. Yurtluk sahiplerinin, artk en nemli sorunlar zmlemek haklar yoktu; bu sorunlar, byk-prens tarafndan atanan ve prikaz tarafndan denetlenen valinin yetkisi altnda zmleniyordu. .eodal blnme anda, boyarlar ve kendi asker birliklerine sahip olan teki feodaller, prense hizmet etmeyi reddedebilirlerdi. Merkez devlet bir kez kurulduktan sonra, byk-prensler, boyarlar, kendi uygun grdkleri biimde mlklerini ynetme ve sadakat taahhdnde bulunmaya zorladlar. Bu, yurtluklar, sistemiydi. Orta ya da kk feodaller, prensin hizmetinde, yurtluklar, yani pomeste ya da dvorlar alyorlard. Pomeik (byk toprak sahipleri) ve dvoryane (soylular) terimleri buradan gelir. Kentlerde ve kylerde, silah altna alnan milislerin says artmt. Tisyatskinin (belediye milislerinin efi) grevleri kaldrld ve milisler byk-prense balandlar. Devlet hazinesine ve maliyeye ait kurumlar glendirildi, kendi yurtluklarnda vergileri tahsil eden ve bunun nemli bir ksmn kendine ayran byk feodallerin ayrcalklar azaltld. Ama byk feodallere kar olan bu nlemler, kyllerin durumunda hibir deiiklik yapmyordu. Tersine, senyrler, kylleri sktrmaya, onlar ezmeye bakyorlard: smr artmt. Rus devleti, zellikle, 16. yzyln ikinci yarsnda, Korkun sfatyla anlan van IV zamannda glendi. Tahta geer gemez, kendisine Btn Rusyallarn ar unvann verdi. [sayfa 200]
Pazar Balarnn Gelimesi
Merkez Rus devleti, meta-para ilikilerinin gelimesiyle glendi. Tek ulusal pazar, 18. yzylda olutu. Ama bunun kkenleri, 16. yzyla dein uzanr. Zanaat sanayiinin kentlerde hzla gelimesi ve yerel pazarlarn gelimesi, bu devirde olmutur. 16. yzyln 80 yllarnda, Novgorod, yaklak olarak, 200 meslek ve eitli sanayie sahipti; Kazanda 100 kadar meslek ve eitli sanayi vard. Zanaat
172
retimi, farkllamann bykl ile belirleniyordu. Demiri ileyenler arasnda ine yapmclar, dmeciler vb.; silah yapmclar arasnda, yay, kl, balta vb. yapmclar bulunuyordu. Giyside, ulusal klk uzmanlar vb. bulunuyordu. Artm olan toplumsal iblm, ticareti kolaylatryordu. 16. yzyl kentlerinin birou byk ticaret merkezleri haline gelmilerdi. Bu yzyln 60 ve 70 yllarnda Psikovda ilerin ounluunun grld tacirler arsnn dnda, eitli byklklerde daha 1.300 ticaret yeri vard. Bunlar, Kazanda 644, Moskova yaknlarnda Kolomnada 450 idi. Kyller, pazarda, kendi iletmelerinin rnlerini satyorlard. Yerel pazarlar arasnda, yava yava, pazarlar aras ilikiler kuruluyordu. rnein Novgorodda, 16. yzylda, zel tacirler ars vard: Tver ars, Psikov ars. Baz kentlerde panayrlar kuruluyordu. Moskova, kentler arasnda ba grevi gryordu. 15. yzyldan beri byk bir ticaret ve zanaat merkeziydi. ngilizler, Moskovay Londradan da byk bir kent sayyorlard. te yandan d ticaret de ilerlemekteydi. Rus tacirleri, Baltk Denizi blgesinde her yana gidiyorlard. Volga, Avrupa pazarlarn, Hazar Denizi ve Orta Asya pazarlar ile birletiriyordu. Meta-para ilikilerinin gelimesi, toplumsal yapy daha [sayfa 201] karmak bir hale getiriyor, zanaatlarla kyller arasnda farkllamay salyordu. Byk tacirler zel bir lonca, bir alveriiler grubu ve ayrcalkl sotniyay, tacirler sotniyas ve kumalar sotniyasn kurdular. O aa ait belgeler orta kiilerden, ticaretle uraanlar ve kentlilerden (yani zanaatlardan) ve halkn en yoksul ksmndan szederler. Krda daha varlkl hale gelmi olan baz serf-kyller, zerkliklerini satnalyorlar, zanaat ya da tacir oluyorlard.
Hiyerarik .eodal Monari
16. yzyln ortasnda, Rusyada hiyerarik feodal monari kurulmaktayd. 1549da ilk kez, bir Devletler Meclisi, toplantya arlmt. Egemen snfn st tabakalarnn: boyarlarn, rahiplerin, Moskova soylularnn temsilcilerini iine alyordu. Temsil meclisin 1566 toplantlarna, tacirlerin ve zanaatlarn delegeleri de katldlar. Durumunu glendirmek ve eski aristokrat ailelerin etkisini
173
zayflatmak amacyla, ar hkmeti, 16. yzyln ortalarnda, devletin ynetiminde ve yapsnda reformlar yaplmasn emretti. 16. yzyln sonunda, Rus hukukunda yasalarn derlenmesi, yarglama usullerinin dzene konmas, zel bir yasa kitabnn domasnn nedeni oldu, 1550de yeni bir yasa kitab kt. Yasalar, iktidar aygtnn glendirilmi merkeziyetiliini onaylyordu. Merkez ynetim organizmalarnn yarglama usulndeki rol, daha hissedilir hale geliyordu. Yneticilerin adl grevleri snrlandrlmt, zengin burjuvalar, zgr iftiler, devlete ait topraklar zerinde oturan, kiisel bakmdan zgr kyller, mahkemede oy sahibi oldular. Mal sistemdeki deiiklikler, kyller ve kentliler zerine binen daha ar yeni ykmllklerle sonuland. Merkez ynetim kurumlar, yeniden dzene kondu. Her [sayfa 202] prikaz, hkmetin bir kolunu ynetiyordu. rnein, razriadlar prikaz, asker ilerle ykmlyd; eliler prikaz, d politika ile urayordu. Adl ve ynetsel reformlar nemli bir rol oynad. Blgelerde, su ileyenler, yneticiler tarafndan deil, yerel soylular arasndan atanan zel grevliler tarafndan yarglanyordu. Baz blgelerde, zellikle kyllerin ounluunun zgr olduklar kuzeyde, valilerin yerini, yerel ynetsel organizmalar ald. Bu organizmalarn yeleri, kent halk ve varlkl kyller arasndan seiliyordu. Yerel ynetimde yaplan reformlar, feodal blnmenin izlerini kaldrmaktayd. Birliklerin sava gcn ykseltmek iin, ordu, bir tek komutanln emrine verildi. Merkez iktidar tarafndan komuta edilen srekli bir ordu kurulmaya baland. Byk senyrlerin ayrcalklarn kaldrmak amacyla, btn soylular, asker hizmet bakmndan eit klnd. 1556 ynetmelii gereince her laik feodal, sahip olduklar topraklar zerinde, belirli sayda tam silahl valye bulundurmak, beslemek zorundaydlar. Buna kar gelenler, para cezas dyorlard. 60 yllarnda, oprininann yaratlmas, eski aristokrasiye byk bir darbe indirdi. Devlet ikiye blnd: ulusal topraklar (zemina), ve arn kendine ait olan zel araziler (oprinina) (opri zel). Ulusal topraklar (zemina), balca evre topraklarn iine alyordu; ar topraklar (oprinina) ise zellikle gelimi ticaret ve sanayi blgelerini, merkez iktidarn destei olan soylular mlki-
174
yetindeki genellemi topraklar, eski boyarlar ve prens ailelerinin tasarrufundaki blgeleri iine alyordu. zel topraklar oprinina, Rus devlet topraklar yzeyinin hemen hemen yarsn oluturuyordu. dn ad allnda, ar, baz prens ve boyarlara fazladan topraklar veriyordu. Elkonulmu topraklarn bir blmn, kendi oprininasnn [sayfa 203] hizmetkrlarna datt. Bunlar da, oprinikler alayn oluturuyorlard. Oprininann yaratlmas, feodal prenslerin ve boyarlarn ekonomik gcn baltalad ve siyasal etkilerini hissedilir lde zayflatt. Oprinikler daha ok drstlk ve doruluklar kuku gtrmeyen kk soylular tarafndan toplanyordu. Daha sonra, oprinina yeniden rgtlendirildi. Btnyle, bir sistem olarak srdrld. Ama oprinina resm adnn yerini, hkmdar saray terimi ald. Daha sonra, 1576da, oprinina kesin olarak kaldrld. Balca amaca varlmt; byk toprak mlkiyeti blnm, en gl feodallerin kk kaznm ya da gsz hale getirilmiti. Oprininann olumsuz etkileri grldyse de, ilkesi iinde, merkezilemi feodal Rus devletini glendirmeye yardm etti.
Rus Devletinin Uluslararas Etkisi
Rus devletinin Korkun van zamannda salamlamas, Rusyann uluslararas saygnlnn artmasn salad. Pek ok lkenin hkmetleri, Rusya ile diplomatik ve ticar iliki kurup gelitirmeye giritiler. ngiltere, Hollanda, spanya, Danimarka, sve, Macaristan, Osmanl mparatorluu (Trkiye) ve ran sayalm. 16. yzyln ortasna doru, Rus kltr, gerek bir alp gelime gsterdi. 16. yzyln birinci yars, matbaacln Rusyada ortaya kn haber verir. Rus bilim ve edebiyat filizleniyordu. Mimaride yksek bir olgunluu ve oturmuluu temsil eden Rus ulusal slubu ortaya kt. Kltrn filizlenmesi, Rus devletine kar teki lkelerin ilgisini artrmaya yardm etti. Akraba halklarla siyasal, kltrel ve ekonomik ilikiler geliiyordu. Ukraynallar ve Biyeloruslara gre, Rus devleti, yabanc baskya kar savamda kendilerine yardm eden elverili bir gt. te yandan, Rus devleti, Bulgarlarn [sayfa 204] garlarn, Srplarn, Yunanllarn ve teki halklarn savunuculuunu yapyordu.
175
5. ASYA VE A.RKA LKELERNDE .EODALTENN GELMES leri .eodalite anda in
in iin ileri feodalite a tarihi, Tang mparatorluu a olan 8. yzyldr. Bir feodal mlkiyet biimi, yerini, bir bakasna brakyordu. Devlet tarafndan dzenlenen pay sistemi, yava yava feodal tasarrufa yer veriyordu. Byk feodaller, daha sonra, orta ve kk feodaller, durmadan kyllerin iledikleri topraklar kendilerine malediyorlard. Topra paylatrma sisteminin ayrdedici zellii olan doal ekonomi, tarmla zanaatln kaynamas, tehlikeye girmiti. Ticar retim kendi atlmn yapyordu; eski kentler, zanaat ve ticaret merkezleri haline geliyordu. Kyl topluluunun barnda servet farkllamas derinlemiti, ayrca bu da topra paylatrma sistemini tehlikeye sokuyordu. 8. yzyln sonunda, feodallerin elkoyduklar topraklar, resmen onlarn mlk olarak tannd. Senyrn evi ve eve ilikin hizmetler, feodal yurtluun merkezinde bulunuyordu. Kyl evleri, senyrn atosunu evreliyordu. Kyller, iki kategori oluturuyorlard: btn haklara sahip olan komn yeleri, patronlar ve dardan gelme konuklar. Bu ikinciler ounluu oluturuyordu: bunlarn ne retim aletleri, ne tohumlar, ne hayvanlar vard, hepsini senyrden alyorlard. Kyller, topra kendileri iliyorlar, senyre rnn bir blmn, genel olarak en az yarsn veriyorlard. Buda Tapna, inin en byk toprak sahibiydi. 9. yzyln ortalarnda, Buda manastrlar, 60 milyon hektar topraa tasarruf ediyorlard. Yeni feodal tasarruf biimlerine gei, lkenin siyasal [sayfa 205] blnmesini belirginletirmeye balad. Geni blgelerin valileri, tzedu-iler, imparatorluk iktidarna ancak grnte boyuneiyorlard, ama kendi siyasetlerini yrtyorlard. .eodal blnmenin ve kyllerin artan mlkszlemesinin ortasnda, anti-feodal savam, kyllerin snf savam, gleniyordu. .eodal blgelere ayrlma, 10. yzyln banda, Tanglarn d ile daha belirginleti. Bununla birlikte, merkeziyetiliin eleri, inin siyasal dzeninde varlklarn srdrdler. inin siyasal
176
dzenini, ayn an Avrupa devletler ininkinden daha srekli klan bu elerdi. Klelik anda da benzer roller oynam olan bentlerin ve barajlarn, btnyle sulama sisteminin onarlmas ve geniletilmesi iin kamu hizmetlerine bavurulmas zorunluluu, merkeziyetilie yardmc oluyordu. Bu kamu ilerini kk blgeler kademesinde yrtmek olanakszd. Blgeler arasnda meta dolamnn ve iktisad balarn, merkezlemenin salamlamasnda byk paylar oldu. .eodaller de, halk hareketlerinden ve gebelerin istilsndan korktuklar iin, merkez iktidarn devamnda kar grdler. 10. yzyln banda, gebelerin gl kabilesi Ki-tan1ar, Kuzey inin byk bir ksmn ele geirdiler. mparatorluun siyasal iktidar zayflad, ama 10. yzyln ortalarnda, Ki-tanlar geri pskrttkten sonra, 13. yzyln sonuna, inde ileri gitmi feodalite dneminin sonuna dein hkm srm olan Song hanedannn iktidara gelii sayesinde, yeniden glendi.
Hindistan
Hindistanda da, inde olduu gibi, gelimi feodal ilikiler olduka erken (7. yzyldan balayarak) olutu. .eodal tasarruflar ikiye blnmt. Bir yandan, topraklar, prensler (mihraceler) hesabna asker hizmet grmek zorunda olan feodallere aitti. lke olarak bu topraklar, [sayfa 206] kaltsal mlklerdi. teki topraklar, kaytsz ve artsz, feodallere aitti. Zaten, mihracelerin kendileri, muazzam yurtluklara sahiptiler. Mihraceler tarafndan feodallere verilen topraklar, kr komnlerinin topraklar henz zel mlkiyet deilken, ou kez ky komnlerinden koparlp alnyordu. Komnler, kendilerine verilen toprak paralarn ileyen kk ya da byk ataerkil ailelerden oluuyordu. Toprak, dnem dnem yeniden paylatrlyordu. Komnn barnda servet eitsizlii artyordu, ama, bireysel aileler bir kez kurulduktan sonra, topran bu yeniden blnmeleri seyrekleti. Btn bu ky ortaklnn (komnn), kendi zanaatlar ve komn hizmetlileri vard. Bunlar, rnn bir blmn alyorlard, te yandan kendi kk iletmelerine de tasarruf ediyorlard. Zanaatlar, komnn ok nemli olmayan gereksinmelerini kolaylkla
177
karlayacak gteydiler. Bu yzden, onlar, almalarnda kamlayan bir ey yoktu, rn artrmakta hibir karlar yoktu. Komnn banda, yal bir kii (doyen) bulunuyordu, ona bal bir grup kendisine yardm ediyordu. Durumlar sayesinde, bu komn bakanlarnn ok zengin olmak iin geni olanaklar vard. ou kez kk feodaller haline geliyorlard. Hint komnnn kapal nitelii, feodal smrnn glenmesine yardm ediyordu. Aynrant, bu smrnn temel biimlerinden biriydi. te yandan, kyller, feodaller ve tapnaklar hesabna angarya yapmak zorundaydlar; kamu ilerinde, sulama sistemlerinin yapmnda ve bakmnda kullanlyorlard. Kyller, ynetim aygtnn yrtlmesi ve dinsel bayramlar iin bir sr vergiler dyorlard. Byk blgeler kademesinde, taslak halinde belirmeye balayan toplumsal iblm, meta-para ilikilerinin gelimesine yardm ediyordu. Rantn para olarak denmesi, verdilerin para olarak alnmas olanan douruyordu, bu da [sayfa 207] feodallerin kylleri smrmesini arlatryordu. Klelik andan sregelen kentler, ticaret ve zanaat merkezleri oldular. ok usta olan Hint zanaatlar, ok ince ipek ve pamuklu kumalar, hallar, mcevherat, sanat eyas ve silahlar yapyorlard. Ama kesin olarak tarmdan kopmuyorlard. .eodal rejim altnda, Hint kentinin gelimesi, kendini duyuruyordu. Hint toplumunun, klelik ana dein uzanan ve gnmze dein varln srdren bir zellii, cati halinde blnmedir. Bu terim, genel olarak, klan, kabile, kken anlamlarna gelen Portekizce casta szc ile karlanr. Kastlar, halk tabakalarn, kkenlerine ve mesleklerine gre biraraya topluyordu; bu, bir tr toplumsal iblmyd. Kastlar rejimi, emeki ynlarn smrlmesini sonsuzlatrmaya yarad ve yaramaktadr. Hi kimse bu snflandrmann dnda kalamazd. Bir kasttan bir bakasna gei yasakt. Kastlarn hiyerarisi yleydi: brahmanlar ve katryalar, dinsel ya da laik feodalleri iine alyordu. Sonra tefeciler ve tacirler geliyordu. Nfusun geri kalannn ounluu da, sudra kastlarn oluturuyordu. Bir i hiyerari de, bu kastlar blmlere ayryordu; bu blmler, blgeye ve milliyete gre, ayrntlarda birbirlerinden farklydlar, ama st katlarda daima ayrcalkl bir tabaka vard. Bu hiyerari basamaklarnn tabannda en yoksul kastlar, en pis ileri yapmak zorunda olan kimseler yer
178
alyordu. Kastlara blnme, alma bakmndan uyumsuzluk yaratyor, smrclere, feodal devlete kar onlarn ortak savamlarn engelliyordu. Ortaa boyunca, devlet biimleri, Hindistanda, olduu gibi kalmad. 4. yzyln banda, Hindistann kuzeyinde kurulan Guptalar mparatorluu, 5. yzyln sonunda Heftalit Hunlarnn saldrlar altnda dalp paraland. Kuzey Hindistan, kk [sayfa 208] apta birok prensliklere blnmt. Hindistan topraklarnn geri kalan da, blnm durumdayd. 12. ve 13. yzyllarda, Dou randa yaayan ve zellikle Trklerden oluan kabileler, Kuzey Hindistan ele geirdiler. .atihler, Hindistanda feodal bir devlet olan Delhi Sultanln kurdular ve egemen feodal tabakay oluturdular. Onlarn mslman olmalar, yerli halkla aralarndaki elikileri keskinletiriyordu. Kyllerin anti-feodal ayaklanmalarna karg kendilerini gvenlik altna almak ve Mool kabilelerinin saldrlarn pskrtebilmek zere mslman feodaller, merkez feodal devleti salamlatrmak iin nlemler aldlar.
Arabistanda .eodalitenin Evrimi
Bir zellik: siyasal birliin ekirdei, dinsel topluluk oldu. Mekkenin Kurey kabilesinin Haim ailesinden bir tacir olan Muhammet Mustafa, islmln, mslman dininin kurucusu oldu (570-632). Mekkenin ileri gelenleri, Kabeye tapnma dininin yklmasnn nedeni olan yeni dinin, Mekkenin siyasal etkisini azaltmasndan ve Arap kabileleriyle olan ticaret balarn baltalamasndan korkuyorlard. Onun iin Muhammet ve mritlerinin, Medineye gidip yerlemek zere, 622de, Mekkeden ayrlmalarn saladlar. Bu tarih, ay ylna dayanan yeni bir mslman takviminin balangc sayld. Medinede mslmanlar, Eyuk ve Hazdarj Arap kabilelerinin reisleriyle ittifak kurdular. Muhammet, sekiz yl Mekke ile savat. Sava, o zamana dein Mekkenin mttefiki olan Hicazn bedevi kabileleri kendilerinden yana geince, Muhammetin mritlerinin zaferi ile sonuland, 630 ylnda, Mekke teslim oldu. Kureyliler mslman oldular, ve ayn zamanda, Kabe ile birlikte Mekke, islmiyetin merkezi ve mslman mminlerin yllk hac yeri oldu. Mu-
179
hammet, Allah tarafndan gnderilmi peygamber olarak kabul ediliyordu. [sayfa 209] Mekke, Muhammet tarafndan ele geirildikten sonra, Arabistann byk bir paras zerinde iktidar, mslman cemaatine geti. Bu cemaatin ba Muhammet, en yksek manev, idar, adl ve asker otoriteyi elinde bulunduruyordu. Muhammetin lmnden sonra, ilk halife, (peygamberin ardl) kaynbabas Ebubekir oldu. Mslman cemaatinin ba, imamlk grevlerini (manev liderlii) ve emirlik grevlerini (laik ynetimi) kendisinde topluyordu. Ebubekir (632-634) ve ikinci halife mer (634-644), Arabistann birletirilmesini tamamladlar ve btn Araplar mslman yaptlar. Ayn zamanda, Araplar, Kk Asyann Akdeniz lkelerinin ve Orta Asya lkelerinin fethine giritiler. 636da Araplar, Bizans ordusunu ezdiler, Suriye ve .ilistini ele geirdiler. te yandan Irak istil ettiler ve Perslere kar birok zaferler kazandlar. 641 ve 645 arasnda Msr ele geirdiler, ve 7. yzyln ilk yarsnn balarnda rana hkmettiler. 7. yzyln sonunda ve 8. yzyln balarnda, Araplar, Kuzey Afrikay ve berik yarmadasnn yarsndan ounu fethettiler. Ele geirilen lkeler, balarnda Emeviler hanedan olmak zere, hilfeti oluturdular (661-750). Bakent, Mekkeden ama (Suriyeye) nakledildi. Arap hilfeti, gl kleci ilikilerin kalntlarnn srdrld feodal bir devlet oldu. Ele geirilen lkelerde, Araplar, kural olarak, toplumsal retime katlmyorlard. Halk, halifenin hazinesine ayn ya da nakit olarak bir toprak vergisi, hara ve bir de ba vergisi, cizye dyordu. .atihler, ele geirdikleri lkelerin ekonomisinin, daha stn olan kltrlerin ve daha ok gelimi olan toplumsal ilikilerin etkisi altnda kaldlar. Araplarn baml kldklar lkelerdeki feodal ilikiler, en yetkin ifadesini, Abbas hanedan zamannda Badat hilfetinde (750-1258) buldu. Hilfet merkezi, Halife Mansur tarafndan, 762de, Dicle [sayfa 210] zerinde kurulmu olan Badat kentine nakledilmiti. Arap aristokrasisi, Badatta, tekelci durumunu yitirdi. Artk egemen rol oynayanlar, ranl feodallerdi ve onlarn yardm ileridir ki, Abbasler iktidara geldiler. Hilfet lkelerinin ounluunda, daha eski alarda olduu gibi, devlete ait feodal mlkiyet ar basyordu. Topraklarn bir blm, halife ailesine aitti. Baz yurtluklar zel mlkiyetti (mlk deni-
180
len topraklar, Bat Avrupadaki alleu denilen yurtluklara uygun dyordu). .eodal toprak mlkiyetinin bir biimi ikta (toprak pay fief) oldu. Topraklar, mr boyunca ya da belirli bir zaman iin, grlen hizmet karl olarak veriliyordu. Burada, zilyedlii bakasna devredilmeyen dinsel kurumlara ait vakflar da belirtelim. Bat Avrupadan farkl olarak, 9. yzylda, Badat hilelinde, meta-para ilikileri daha ileri gitmiti. Bu durum, deiimin geni lde gelimesiyle, zanaat sanayiinin younlat kentlerin de byyp genilemesine yardm eden canl bir i ve d ticaretle aklanabilir. Klelik, Badatta, byk rol oynuyordu. Kleler ar sulama ilerinde, pamuk tarlalarnda, madenlerde kullanlyorlard. Kleler, ounlukla zencilerdi, yani Afrika kkenliydiler. .eodal bask, ayaklanmalarn nedeni oluyordu. 9. yzylda, Badat Hilfeti, Babek tarafndan ynetilen bir kyl isyan (815837) ve zenci klelerin ayaklanmas (869-883) ile nemli lde sarsld. Arap egemenliine kar baml halklarn savam, feodal ilikilerin gelimesi, yerel senyrlerin glenmesi, 9. ve 10. yzyllarda hilfetin dalp paralanmas sonucunu verdi. Birok bamsz devlet kuruldu. Tasarruflarn ve siyasal iktidarn yitirmi olan Abbas halifeleri, artk yalnzca mslmanlarn ba (imam) idiler. Msr, Tulunidler daha sonra da .atimiler hanedan tarafndan ynetilen bamsz [sayfa 211] bir devlet oldu. Kuzey Suriye, antikada olduu gibi Dou Akdenizin balca kentlerinden biri olmakta devam eden Antakya ile birlikte, 969da, Bizansllar tarafndan ele geirildi. Suriyenin geri kalan blmleri, Lbnan, .ilistin, Hamdaniler bamsz devletini kurdular (929-1003); buralar, daha sonra. Msrl .atimiler tarafndan ele geirildi. randa, Orta Asyada ve baka yerlerde de bamsz devletler kuruldu. Mslman lkelerin yneticileri Badat halifesini, ancak kendilerine berat eden dinsel lider olarak tanyorlard.
Afrika Ktasndaki Devletler
Bu dnemde, gzkamatrc uygarlklar, Afrika ktasnda Sahrann gneyinde de geliiyor. .eodal devletler ortaya kyor.
181
13. yzyln banda, Gana devleti, Soso kabilelerinin aknlar sonunda, gemiteki nemini yitirdi. Yava yava, Malinkelerin yaadklar devlet, Mali, Ganann yerini ald. Kk bir prenslik olarak Mali, Nijerya ile Bakkon arasnda 11. yzyldan beri vard. Tarmn, zellikle pamukuluun ilerlemesi, altn madenlerinin iletilmesi, zanaatln bymesi ve ticaretin genilemesi, Malinin gcn salamlatrmasna katkda bulundu. 1240ta, Mali reislerinden biri Sundiata (Mari-Diata) Gana birliklerini ezdi ve bakentini ykt. 13. yzyln sonunda, Mali devletinin bakenti Mali, byk bir ticaret merkezi oldu. Mali, Gney Akdeniz lkeleriyle geni ticaret ve kltr ilikileri srdryordu. Komu kabilelerin aknlarna ve bu devleti zayflatan hanedan geimsizliklerine karn, Mali 17. yzyla dein varln srdrd. Bu yzyln ilk yarsnda Songayi, .ulbe ve Bambara kabilelerinin saldrlar, Malinin knn nedeni oldu. Bu ada, Songayi kabilesi tarafndan kurulan. Bat Sudann dou kesiminde yerlemi feodal bir devlet geliti. [sayfa 212] Songayi dili, ok zgn bir dildir ve btn teki Afrika dillerinden temelden ayrlr. lk Songayi devletleri, 14. yzyln sonlar ve 15. yzyln balar tarihlerini tarlar. 16. yzylda, Songayinin ellerinde bulunan topraklar, Nijer suyunun kaynaklarndan Bussa alayanlarna, kuzeyde Sahradan, gneyde Bobo ve Mossi lkelerine dein yaylyordu. Songayi lkesinde, teki Sudan devletlerinde olduu gibi, kle emei, nemli bir rol oynuyordu. Bununla birlikte, ou kez, klelere de bir toprak pay veriliyor ve saylar pek ok olan serf-kyller rneine uygun olarak, ayn-rant demekle ykml tutuyorlard. Klelerin ocuklar, diogoraniler, her ne kadar gene kle adn tayorlarsa da, ikinci ya da ondan sonraki kuaktan balayarak baz haklar elde ediyorlard. rnein bakasna satlamyorlard. Kleler, diogoraniler ve serf-kyller gibi, sk sk isyan ediyorlard. Songayi yneticileri ile .as sultan arasnda bir yzyl srecek olan atmalarn balangc, 16. yzyln balarna dein uzanr. Songayi krallar stn geliyordu. Ama, Songayi devleti, o denli zayflad ki, 17. yzyln sonunda dalp paraland. 17. yzyl, Beninin, bugnk Gney Nijerya topraklan zerinde yerlemi olan devletin alp gelime adr. Bu blgelerde oturan Yoroba ve Eoto halklar, yzyllar boyunca ok gelimi bir kltr yarattlar.
182
Kongo devleti byk bir feodal devlet oldu. 15. yzyldan 18. yzyla dein, alp gelime anda Kongo topraklar, douda Kuango akarsuyuna, gneyde Kuanzaya, batda Atlantik Okyanusuna ve Kongo rmann 500-600 km. kuzeyine dein yaylyordu. Bu topraklarda akraba olan kabileler: Bakongolar, Basndiler, Meyobeler vb. yaamaktayd. Resm dil, Kiikongo idi. Kle emei, burada nemli bir rol oynuyordu. Kleler en ar ve en baya ileri yapyorlard. eitli alanlarda [sayfa 213] uzmanlam zanaatlar vard. Ticaret elveriliydi. Kongonun komusu olan lkelerde (gneyde ve gney-douda), Angolada ve Monomotapada da toplumsal ilikiler benzer nitelikteydiler.
Dou Akdeniz lkelerine Asker Smrgeletirme Seferleri (Hallar)
Kentlerin ve ticaretin gelimesi, Bat Avrupa yaamnn ok eitli ynleri zerinde etkisini gsteriyordu. Bu etki, Bat Avrupa toplumu erevesini de ayordu. Yeni a, bu lkelere, teki blgelerle, her eyden nce Dou Akdenizin mslman lkeleriyle ilikilerin nitelii zerine, Bat Avrupa lkelerinde olduu kadar, Dou lkelerinde de eitli snf ve tabakalarn benimsedikleri davranlar bakmndan kendi damgasn vuruyordu. MS 2. binyllarnn balar, hal seferleriyle, Bat Avrupal feodallerin, Dou Akdeniz lkelerine yaptklar saldr seferleriyle dikkati eker. Bat Avrupada younlam olan, daha yukarda anlattmz feodal smr, kylleri, kendi durumlarn dzeltecek areler aramaya zorluyordu. Bu arelerden biri, kyllerin, kii olarak daha zgr olduklar ve feodal basknn hissedilecek kadar daha hafif olduu ilenmemi topraklar zerine aktarlmalar, i smrgecilik oldu. Bununla birlikte, bu aktarlmalar ne denli nemli olursa olsun, bir genilik kazanamazd. Dounun masallara zg zenginlikleri zerine yaratlan efsaneler, kyllerin hayalgcn gittike daha ok kurcalyordu. Bu efsaneler, Avrupal tacirlerin ve sann mezar bulunan Kuds ziyaret eden hristiyan haclarn anlatlarndan kaynaklanyordu. Dou Akdeniz lkeleri, feodalleri de ekiyordu, ama bunun nedenleri bakayd.
183
Kaltsal yurtluklar sistemi, yeni bir miras sisteminin yerlemesiyle, byk oul hakknn yerlemesiyle glendi. [sayfa 214] Miras, babadan byk oula geiyordu, kk oullar ise malsz mlksz kalyorlar, yeni topraklarn yamas ile zenginlemeye bakan yoksul valyeler ynn oluturuyorlard. Dou, valyeleri de ekiyordu. Avrupa ve Akdeniz kentlerinin tacirleri, zellikle talyanlar, Kk Asyadaki ve Kuzey Afrikadaki konumlarn salamlatrmak, bu pazarlarda egemen duruma gemek istiyorlard. Yeni topraklar ve yeni uyruklar isteyen Avrupa hkmdarlar, Dou lkelerinin zenginliklerine gzdikiyorlard. .eodaller ve varlkl tacirler snfnn eitli tabakalarnn, yama amacyla birlemi olan temsilcileri, Gney ve Dou Akdeniz lkelerine yaplacak asker bir seferin hazrlklarna etkin biimde katldlar. zellikle Roma Katolik Kilisesi, bu hazrlklarda, etkin bir rol oynad. Papaln hkmet rgt (Curie Romaine), yeni topraklarn zorla hristiyanlatrlmas ile gelirlerinin bir hayli artacan umuyor, Dou Yunan Kilisesini yutmak istiyordu; ki bu da, Vatikann siyasal programnn en nemli noktalarndan biriydi. Papaln hkmet rgt, mslmanlara kar bir hal seferi aracl ile sann mezarnn kurtarlmas slogann ortaya att. Bu sefere katlanlarn gnahlar balanyor, borlarn demeleri iin kendilerine bir sre tannyor ve baka kolaylklar gsteriliyordu. Kilise, bylece, yeni topraklar kendine maletmek istiyordu. Hristiyan prenslerin yurtluklarnn genilemesi, kiliseye ek gelir salyordu. ou kez, hallarla birlikte sefere kan feodaller, toprak tasarruflar da dahil olmak zere, kendi mallarn kiliseye balyorlar ya da onun himayesine brakyorlard. Onun iin katolik rahipler, Hal Seferleriyle gittike daha ok ilgileniyorlard. [sayfa 215]
Birinci Hal Seferi
Seluklu Trklerinin fetihleri, Abbas hilfetinin dalp paralanmasnn ve Bizansn iyice zayflamasnn nedeni oldu. Yeni topraklar ele geirmenin artk pek byk glklerle karlamayaca kans uyanmt. Birinci Hal Seferi, tipik bir asker feodal seferdi ve 1096da yapld. Sefer, daha 1095te, .ransada, Clermont ruhan meclisinde
184
iln edilmiti. Yamalama niyetleri, kfirlere kar sava arlar ile gizlenmiti. Egemen snf, dinsel banazl krkleyerek, kyller ile aralarndaki uzlamaz kartlklar hafifletmeyi ve olas honutsuzluklarn douunu nlemeyi umuyordu. Kyllk, kentlerin yoksul halk, igdsel olarak, feodallerin etkisinden kendilerini kurtarmay ve Hal Seferi srasnda her eyden nce senyrlerin basksn sarsmay, feodaller aras i savamlarn sonucu olan ykmlar nlemeyi diliyorlard. Birinci feodal hal seferinden nce gelen yoksullarn seferini, buna kant olarak gsterebiliriz. 1096 ilkyaznda, daha ok .ransann kuzeyinden gelen kyl kalabalklar, Kutsal Topraka doru hareket ettiler. Yoksulluktan ve ykmdan, kurtuluvereceklerini umuyorlard. rgtlenmemi, silahsz ynlar, kadnlar, ocuklar, yallarla birlikte, hibir geim aracna sahip olmakszn, dilencilikle, oradan buradan hrszlk ederek gyorlard. Sonunda, getikleri lkelerin halklar, olanlardan onlar sorumlu tuttular. Pek ok kyl, lp gitti.
Hal Seferlerinin Topraa likin ve ktisad Sonular
1096dan 1270e dein, sekiz nemli hal seferine giriildi. Balangta, hallar, Dou Akdenizin ele geirilen topraklarnda birka tipik feodal devlet kurdular. Seferlere katlan kyller, toprak elde edemediler. Yerel mslman halk acmaszca smrld. Kleletirilen halklar baml durumda [sayfa 216] tutabilmek iin valye birlikleri kuruldu: asker birlikler, tampl tarikatndan, ospitaliye tarikatndan, ttonlar tarikatndan olanlarn dinsel birlikleri gibi. nemli zararlara urayan, yalnzca Asyada ve Kuzey Afrikada hallar tarafndan istil edilen mslman lkelerin halk ve kltr deildi; rnein Bizans gibi hristiyan devletler de smrgecilerin asker seferlerinden byk sknt ektiler. Sonunda, bakaldran halklarn basks altnda, hallar, Dou Akdenizi brakp gitmek zorunda kaldlar. Bununla birlikte, Hal Seferleri, Bat Avrupada izler brakt. Akdenizin dou ve bat kesimleri arasnda ticaret balarnn glenmesine yardm etti; btnyle, Avrupada, meta-para ilikilerine uygun bir ortam yaratt. Dou seferleri srasnda, hallar, o zamana dein Bat Av-
185
rupada tannmayan nemli kltrel ve teknik gerekletirmelerle ili-dl oldular. Yeni retim dallar, zellikle ipekilik, gelimeye balyor. Silah yapm teknii ve baka maden eyalar yapm yetkinleiyor. Kuma retimi gelitiriliyor vb.. Yeni tarm kollar ortaya kyor: pirin, karabuday, kavun, vb.. .eodallerin, Dou Akdenizde, daha yksek madd bir kltrle temas etmeleri, onlarn gereksinmesini artrd, ve, sonu olarak, halk ynlarnn smrsn arlatrd. Ve bu, Bat Avrupada, 13. ve 14. yzyllarda, toplumsal elikilerin keskinlemesinin nedenlerinden biri oldu.
6. .EODAL TOPLUMLARIN DEOLOJS VE UYGARLII DNN VE KLSNENN ROL
Emeki ynlar zerindeki egemenliini salamlatrmak iin, feodal senyrler snf, iktisad smr ve siyasal kleletirme ile yetinmiyordu. deolojik etki, en iyi silahlarndan biriydi. Ve feodal toplumun ideolojisinde kesin rol, dine ve kiliseye dyordu. Yeryznde ekilen aclarn [sayfa 217] dl olarak gklerde mutluluk vaatleriyle kilise, halk ynlarn, senyrlere kar savamdan saptryor, halka, bilinli olarak yumuakball ve boyunemeyi alyordu. Btn manev yaamn dinden esinlendii bu ada, kilise, yrrlkte olan toplumsal dzeni, emekilerin, kyllerin ve zanaatlarn ar smrlmesini kendi saygnl ile gven altna alyordu. Ortaan btn uygarl, dinin ve kilisenin derin damgasn tayordu.
Katolik Kilisesi
Katoliklik, feodal toplumun barnda dinin ve kilisenin rolnn klasik bir rneini verir. Bilindii gibi, hristiyanlk, Roma imparatorlar zamannda kle sahiplerinin resm dini olmutu. Ortaada iktidardaki snf, hristiyan kilisesini kendi ideolojik kalesi yapmt. 11. yzylda, Dou Kilisesi ile Bat Kilisesinin kesin olarak birbirlerinden kopmasndan sonra, katoliklik, btn Avrupada, feodalitenin ideolojik temeli oldu. Katolik Kilisesi, yaplarna varncaya dein, feodalitenin
186
hiyerarisini yineliyordu. Banda, papa ve papaln hkmet rgt bulunuyordu. Ondan sonra, kardinaller, evekler, abbeler vb. geliyordu. Bu merdivenin en alt basamanda ruhan blgelerin papazlar bulunuyordu. Kilisenin kendisi, en byk toprak sahiplerinden biriydi. Bylece Paristeki Notre-Dame Ve Hollandadaki Saint Trond Abbelii, Avrupann en geni yurtluklar arasnda saylyordu. Bunlar iinde iftlikler, balar, ormanlar, otlaklklar, saysz haralar, pek byk srler vard. Kilise prensleri, bundan baka, aar, yani her kylnn gelirinin onda-birini de alyorlard. Kyllerin ve zanaatlarn ar smrs, kilisenin zenginliinin kayna oldu. [sayfa 218]
Manev Yaamda Kilisenin Tekeli
Yukar-ortaan ve ilerlemi feodalitenin Bat uygarl, kilise dnnn, zellikle bunun katolik biiminin etkisine girmiti. Katolik tanrbilimi, antika felsefesinden uzaklamt. Eskiden felsefeye skca bal olan matematik ve doa bilimleri kayboldu. Edebiyat Azizlerin Yaamlarna, tarih, keilerin gnlk notlarna indirgendi. iir, mzik, tm plastik sanatlar, kilisenin hizmetinde grev ald. Okullar, eitim, rahipler snfnn tekelindeydi. Bu kltr tekelini, kilise yle durup dururken elde etmedi, bir yandan feodal soylularla, te yandan da zgr dnce yanllar, halk ynlar ile etin bir savamn sonunda kazand. Katolik Kilisesi (geri kalan btn teki kiliseler gibi) halkn yaratc esinlerini en ak biimde yanstan mezhep sapknlklarndan korkun bir biimde alyordu.
Mslman Dini
slmiyet, feodalite anda, en yaygn dinlerden biri oldu. Arabistanda feodal imparatorluk, mslmanlarn dinsel topluluundan (cemaatinden) balayarak kuruldu. slmiyet, Araplar tarafndan ele geirilen btn topraklarda ortaa toplumunun ideolojik yapsnn dnda olutu. Daha sonra, Asya ve Afrika lkelerinde, ksmen de Avrupa lkelerinde, geni bir biimde yayld. Mslman retisi, Arapadaki, balama, fera, tevekkl ve sadklar (m-
187
minler) anlamlarna gelen slm ve mslmanlar (mslim) szcklerine dein, yrrlkte olan smr ve kleletirme rejimini onaylyordu. Mslmanlarn kutsal kitab Kuran, servet eitsizliini, Allah tarafndan konulmu ve bu yzden de deimez bir kural olarak ele alr. Hristiyanlkta olduu gibi, islmiyet de, yoksullara, yeryzndeki aclarnn ve sefaletlerinin [sayfa 219] avuncunu teki dnyada aramay tler.
Budizm
Yaylmas ve etkisi bakmndan budizmin de, dnya dinlerinden saylmaya hakk vardr. Budizm, sylenceye gre, kurucusu olan Budann adndan gelmektedir. Brahmanizmin baz tezlerinden balayarak eski Hindistanda gelimi olan budizm, balangta, kle sahipleri snfnn resm dini oldu. Ortaada, hindu dini, zamanla budizmi Hindistandan kovdu, ama budizm, bu kez komu lkelerde yeni mminler buldu. inde, MS 1. yzylda yaylmaya balad ve 4. ve 7. yzyllar arasnda doruuna vard. Daha sonra, inde, konfys dini, egemen din oluyor; ama konfys dini, hibir zaman, budizmi tmyle ortadan kaldramad. Budizm, inden Koreye, Japonyaya, Siyama, Birmanyaya, eski Kamboyaya, Hindi-in yarmadasnn teki lkelerine, Seylanda, Nepale, Moolistana yayld. Buda dininin ideolojisine gre, grnr dnya, bir yanlsamadan, ahiret mutluluunun yeri ya da nirvna olan mistik bir ruhsal ilkenin yanltc gsterisinden baka bir ey deildir. Bu ilke, teki dinlerde Tanr ile kiiletirilen kavramlara uygun der. Yaam yalnzca aclardr, tek kurtulu nirvnay aramaktr. Daha sonra, buda retisi de, cennet-cehennem kavramlarn kabul etti; bu da, buda dinini geni ynlarca daha kolay kabul edilir hale getirdi ve, ayn zamanda onun, feodal senyrler snfnn resm dini, toplumsal eitsizlikleri hakl gstermek iin getirilmi bir din olma grevlerini glendirdi. dealist ve dinsel retilerin (Avrupada hristiyanlk, Asya ve
Anti-.eodal deolojinin lerlemesi
188
Afrikada mslmanlk ve budizm vb.) ideolojik [sayfa 220] egemenlii, kart akmlarn varln ortadan kaldramyordu. Basklara ve kovuturmalara karn, ortaa toplumunun ilerici eleri, materyalist fikirleri kullanp yararlanmaya alyorlard. Tpk antikada olduu gibi, feodalite de, felsefeler arasnda amansz bir savam dnemi oldu. Katolik tanrbilimciler (Thomas dAguin ve bakalar), en bata antikan baz idealist filozoflarna ve anlamn bozduklar Aristoteles retisine dayanarak ortaan dinsel anlaylarn hazrladlar. Arap dnrleri ise, antikan materyalist anlaylarn, zellikle Aristotelesin materyalist elerini ortaa anlaylarna sokmaya yardm ettiler. Bu dnrler arasnda, en bata bn-i Sinay (Avicenne) ve bn-i Rd {Averroes) belirtmek gerekir. bn-i Rdn grleri, Demokritosun grne ok yaknd. bn-i Rd, maddede bir nesnel gereklik ve atomlarda ise madd paracklar (partkller) gryordu. Her bireye zg olan lml cann yannda, bilince ulama annda can (nefs-i ruh) ile birleip kaynaan bir evrensel akl kabul ediyordu. nsanlarn toplumsal durumlarndan bamsz olarak entelektel eitlikleri konusundaki demokratik tez, bn-i Rdn grleri arasnda sekin bir yer tutuyordu. bn-i Rdn fikirleri, onlar kendi ktalarna zg toplumsal ve ekonomik koullara ve orada yerlemi olan materyalist geleneklere uygulayan Bat Avrupann nc dnrleri tarafndan kullanld. Materyalist fikirler, ilerici elerin iktidardaki feodaller snfna kar savamnda ok yararl bir silah oldu. .ransada, Siger de Brabant, materyalist anlayn nde gelenlerinden biri oldu. O, Latin averroizminin (Ibn-i Rd-clnn) kurucusu oldu ve anti-feodal ideolojinin teorik temelini yaratt. Siger de Brabantn retisi, Boce de Dacienin almalar ile desteklendi. Ortaa materyalizminin ilk ifadesi, adclk denen, 13. [sayfa 221] yzylda cisimleen idealist akm oldu. Bu akmn yandalar (zellikle ngiliz filozoflar Duns Scot ve Guillaume dOccam) dnyann madd niteliini tanyorlar, doada her eyin ilkesini, bilince gre ilk veriyi gryorlard. Evrenin tannabilir olduunu da benimsiyorlard. Bununla birlikte onlarn materyalizmi diyalektik deil, mekaniki idi. Daha sonra, (13. yzyln sonundan 15. yzyla kadar) adc felsefede idealist elerin glendii grld.
189
Mezhep Sapknlklar
Anti-feodal muhalefet, varlkl burjuvaziye olduu kadar kyllere ve yoksul kentlilere de dayanyordu. Dine ve hkm srmekte olan kiliseye kar savama sk bir biimde balyd. yleyse, burjuva mezhep sapknlklarndan ve kyl mezhep sapknlklarndan szedilebilir. Snf savamnn ideolojik bir biimini oluturan mezhep sapknlklar, sk sk feodal iktidara kar silahl ayaklanmalarla birleiyordu. Bazan, kentli ve kyl muhalefeti, resm dine dman olan mistik retilerde ifadesini buluyordu. dealizme ve dine kar bu savam, materyalizmin ve modern tanrtanmazln ortaya kn hazrlad.
7. HALK YIINLARININ ANT-.EODAL SAVAIMI Anti .eodal Savamn ktisad Temeli
.eodal smr, kyllerin ve zanaatlarn sert direnmesinin nedeni oluyordu. Emeki ynlarn feodallere kar yrttkleri snf savamnn kkeninde, kk iletmenin iktisad bamszl ile reticinin emeinin bir blmn vermek zorunda olduu feodal senyr karsndaki ekonomi-d bamll arasndaki eliki vardr. Bu savamn biimleri, tarihsel somut koullara: retici glerin dzeyine, retim ilikilerinin biimlerine, siyasal [sayfa 222] kurumlarn niteliklerine bal bulunuyordu. .eodal toplumun getii dnem boyunca, ynlarn (en bata da kyllerin) smrclere kar savamnn nedenleri, amalar ve biimleri deimitir. Elbette ki, her yanda angaryalardan, ve senyrlere kar teki ykmllklerden kurtulmak istei vard, ama, ancak feodalitenin toplumsal bir biimlenme olarak dalp paralanmas srasndadr ki, emekilerin snf savam, dzenin temellerini ykabildi. .eodal retim ilikileri, hl, retici glerin ilerlemesine elverili olmakta devam ediyorlard. Yukarda sylediimiz gibi, yukar-ortaada kyllerin savam, klelik dzenine kar yneltilmiti. Kentlerin ortaya k ve meta-para ilikilerinin ileri atlm ile ayrdedilen feodalitenin ikinci aamas, zellikle zorlu frtnalarla kendini gsterdi. Avrupada kent-
190
ler, kendi kendilerini ynetme hakkn, angarya ve haralar azaltma ve dzenleme hakkn elde etmek iin senyrlerine kar, amanszca savayorlard. Biraz sonra, kentlerin kendi barnda, st tabakalarla, kendileri de kent belediyesinin ynetimine katlmak isteyen zanaat loncalar arasnda ve ensonu, bir yanda zengin kentlilerle zanaat ustalar, te yanda kalfalar ve raklar olmak zere, bunlar arasnda savam balad; bu sonuncular, halkn en yoksul tabakalar da destekliyordu.
Halk Ayaklanmalarnn Rol
Kyllerin snf savam, ou zaman yoksul kentliler tarafndan destekleniyordu. Bu gibi durumlarda, toplumsal elikiler bsbtn alevleniyordu. 13. ve 14. yzylda, kyl ve yoksul kentli ayaklanmalar dalgas hemen hemen btn Avrupay kaplad. Kk obanlar isyan denen 1251 isyann; Hollandann gneyindeki ve .ransadaki 1320 halk hareketini; 1305 ve 1307 yllar arasnda talyay sarsan ve Dolcino tarafndan ynetilen hareketi; .ransada, [sayfa 223] 1357 ve 1358in Etienne Marcel ve Jacqueire ayaklanmasn; ngilterede, 1381de, Wat Tyler isyann; Bohemyada 15. yzyln banda Hussiteler (hsler) devrimci hareketlerini belirtmek gerekir. Byk halk ayaklanmalar, Asyada, alp gelimi feodalite an belirledi. Badat Halifeliinde, 8. ve 9. yzyllarda halk ayaklanmalarndan; Delhide (Kuzey Hindistan) 14. yzyln banda, Hac Molla ynetimindeki yoksullarn bakaldrmasndan; inde 9. yzylda kyl savandan ve 14. yzylda Krmz Mendiller hareketinden; Korede, 1233teki ve 15. yzyln ikinci yarsndaki bakaldrmalardan szedilmektedir. 15-16. yzyllarda Japonyada isyanlar oldu, vb.. Bu halk hareketlerinin herbirinin kendi zellikleri vard. 1320 halk hareketi ve Jacquerie ayaklanmas, meta-para ilikilerinin hzl gelimesi srasnda artan smrye kar, ynlarn yant oldu. 1320 hareketi, zellikle Yahudi tefecilere ynelmiti. Jacquerie ayaklanmas, aslnda, kyllerin ynsal yoksullamasna neden olan Yzyl Savalarnn sonucuydu. Jacquerie ayaklanmasna katlanlarn bir tek programlar vard: btn feodal senyrlerin varln ortadan kaldrmak. .eodal topraklara saldryorlar, kyl angarya liste-
191
lerini yakyorlard. Wat Tyler isyan, tersine, iki program ileri sryordu. Bunlardan biri, kyllerin kiisel bamllnn kaldrlmasn, angaryann yerine bir kk iftlik kirasnn konmasn vb. istiyordu. teki program, daha devrimci oldu. Bu programn yandalar, yalnz kiisel bamlln kaldrlmasn deil, senyrlerin kendi topraklarna ekledikleri komnal topraklarn geri verilmesini, kilise topraklarnn kyllere verilmesini ve eitli toplumsal tabakalarn hukuksal bakmdan eit olmasn istiyorlard. Ortaa Avrupa tarihinin en byk anti-feodal hareketi olan hslerin {hssites) savalar, bir kyl savamnn, [sayfa 224] bir ulusal kurtulu hareketinin ve bir ruhban zmresine kar savamn elerini iinde topluyordu. Hareket, adn, dikkate deer ek yurtta, halk kurtuluunun savunucusu Jean Hussten ald. Katolik kilisesine kar, byk laik senyrlere kar, Alman imparatoruna kar savama girien, o a ek toplumunun eitli snf ve tabakalarnn yoksul kyl ve kentliler, varlkl kyl ve kentliler ve kk soylularn herbiri, kendilerine gre istemlerini sraladlar. Hslerin savalar, Avrupann birok lkelerinde, devrimci hareketin gelimesine katkda bulundu. indeki Krmz Mendiller isyan da, yabanc boyunduruuna kar savama baland. Hareketin sloganlar monarikti: isyanclar zaferi kazandktan sonra, imparatorluk iktidarn kurdular. Dinsel ideolojinin etkisi de byk oldu. Dinsel sloganlar, Japon kyllerinin ayaklanmas srasnda da kullanld. Bu isyanlar, kyllerin durumunun ktlemesinin, derebeylik haralarnn artmasnn, tefecilere olan borlarn bymesinin sonucuydu. Badat Halifeliinde, ayaklanmalar, kleliin dertlerini gzetiyordu. 8. yzyln sonunda Gurganda byk bir kyl hareketi kendini gsterdi. Orada, belki de tarihte ilk kez, emeki ynlar, isyann amblemi olarak krmz bir bayrak kullandlar. Harekete katlanlar Kzl Bayrakllar (Sourkh Alem) adm tayordu. 9. yzyln birinci yarsnda, basnda Babek olmak zere kyl sava patlak verdi; Babek isyan, bu lkelerdeki en byk halk isyan oldu; Azerbaycana ve Kuzey-Bat rana yayld. Emekilerin kt yazglarnn dzelmesini amalayan kyl savalar, feodal toplumun retici glerinin ilerlemesine katkda
192
bulundu. yleyse bu savalarn nemi, devrimci ve, nesnel olarak da, ilerlemenin etkeni olmasndayd. Kyllerin dilekleri, genel olarak, feodal angaryadan [sayfa 225] kurtulmak ve iledikleri topraklara sahip olmak isteinden ileri gitmiyordu. Baz ayaklanmalarda, btn hara ve angaryalarn kaldrlmas isteminde bulunmaya cesaret bile edemiyorlar, onlarn azaltlmasn istiyorlard. stemleri az olursa, egemen snflardan dnler koparabileceklerini bile dnyorlard. syanclarn rgtten yoksun olular gibi, kyl almasnn zel koullarnn gerekli sonucu olan danklklar gibi, deneyimli nderlerin bulunmay ve kyllerin bilgisizlii de btn bu isyanlar yenilgiye gtrd.
Halk Ynlar Savammn Ruhban Zmresine Kar Olma Nitelii
nsanlarn manev yaamnn en ok dinsel imgeler ve gsterilerle belirlenmi olduu ortaada, kilisenin genel etki ve nfuzundan dolay halk ynlarnn savam, sk sk rahipler zmresine kar bir nitelik alyordu. Bunun iindir ki, onlarn toplumsal protestolar, (ok eitli grnler altnda) bir mezhep sapknlnn izgilerini, yani egemen toplumsal dzenin bir eletirisi niteliini alyordu. Bu protesto, otoritesiyle yrrlkteki dzeni onaylayan resm kiliseye kar savamla sonulanyordu. Emekiler ou kez dinden esinlendikleri imgelerden yararlanyorlard. Mezhep sapknl, eitli biimlere brnyordu. Emekiler, resm ayin yntemlerine, bellibal dinsel dogmalara, ok byk bir feodal mlk sahibi olarak kilisenin kendisine, rahipler zmresine, keilere, egemen snfn temsilcilerine kar olduu gibi, kilise yararna olan ykmllklere de kar koyuyorlard. Her dinsel sapn st rtl toplumsal ve iktisad nedenleri vard. Bu hareketlerin nitelii, u ya da bu lkenin iktisad dzeyinden, snf gleri oranndan ileri geliyordu. Ama mezheplerinden sapanlarn dinsel fikirleri, kendi kendilerine ortaya kvermiyordu, onlarn daha nceki anlaylarnn [sayfa 226] evrimini yanstyordu. Bununla birlikte, bu fikirler ilikilerinin, yani insanlar arasndaki iktisad ve toplumsal ilikilerin deimesi ile birlikte evrim gsteriyorlard. Avrupada, mezhep sapknl biiminde kendini gsteren
193
halk hareketleri, katoliklii hedef tuttu. Halk ynlarnn, en bata kyllerin, artan smrye kar protestolar, bu gibi hareketlerin en niteleyici olanlarndan birinin, Kk obanlar isyannn hareket noktas oldu. mslmanlar tarafndan tutsak edilmi olan .ransa Kral Louis IXa yardma gelen bir yoksullar hal ordusu, bu harekete neden oldu. Bu harekete katlanlar, kendilerine, Tanrnn Kk obanlar adn vermilerdi ve hareketin ad buradan geliyordu. Ama ayaklanma, kent nfusunun radikal evreleri tarafndan ynetildike geniliyor, isyanclarn gerek amalar billurlayordu. Kaytlara gre, Kk obanlar, topik bir ie giritiler: Her eyden nce ruhban zmresinin, sonra keilerin kkn kazmak, ensonu valyelerin ve soylularn hakkndan gelmek. Hareket, zalimlere kar olan halkn, ruhban zmresine ve katoliklie kar bir isyan haline dnt. Katolik kilisesine kar savam iinde, tanrtanmaz anlaylar douyordu. Ama o ada ynlar, henz, genel anlamyla dine kar mdahalede bulunamazlard. Bunun iindir ki, Kk obanlar, katolik kilisesinin yerine, yoksullarn artk smrye boyunemeyecekleri baka bir rgt koymak istiyorlard. syanclarn katolik tren ve ayinlerini reddetmeleri buladan geliyordu. Kk obanlarn dinsel fikirleri, isyann en yksek aamasnda yoksul kyl ve kentlilerin karlarn dile getiren bir tr mezhep sapmasyd. Bu bakmdan, Kk obanlar hareketinde egemen, hatta kesin rol, kentli nfusun varlkl tabakalarnda grlen dier baz mezhep deitirme hareketlerinden farklyd. [sayfa 227] Birka ay iinde, Kk obanlar hareketi, yenilgiye urad. Yenilginin nedenleri, ortaadaki halk isyanlarnn yenilgi nedenlerinin ayns oldu. Ynlarn katolik kilisesinin egemenliine kar savam, hsler hareketini de nitelendiriyordu. Huss, kiliseye ait topraklara elkonmasna, bilisiz, zevk ve elenceye dkn agzl kiileri ruhban zmresi saflarndan kovmaya, ve bylece yeniden gerek hristiyan kilisesini yaratmaya arda bulunuyordu. Kpeklerin nnden kemii al, boumay brakacaklardr; kilisenin maln elinden al, kiliseden yana olan bir tek papaz bulamayacaksn diyordu. Demek ki Huss, kendisi de, genel anlamyla, kilisenin egemenliine kar kmyordu, yalnzca katolikliin etkisini snrlandrmak ve ulusal bir ek kilisesi yaratmak istiyordu.
194
evresinde asker kamplarn kurmu olduklar Tabor kentinin taboritleri, hsler kampnn radikal kanadnn temsilcileri, katoliklie kar istemlerinde daha ileri gittiler. Taboritler, katolik mezhebine bal btn manastrlarn, kutsal emanetlerin, heykellerin vb. hemen yokedilmesini neriyorlard. En devrimci taboritler (yoksul kyl ve kentlilerin temsilcileri), kiliastik (chiliastique) fikirleri yayanlar, feodal sistemin kalkmasn istiyorlard. Dileklerinin topik niteliinin bilincinde olmakszn, yeryznde, Tanrnn bin yllk hkmranln kurmak istiyorlard, (Yunanca khilias szc bin anlamna gelir.) Kiliastik fikirler, smry kaldrmak isteyen halk ynlarnn dlerini, onlarn snfsz bir topluma kar duyduklar ak-seik olmayan istemlerini yanstyordu. Katolik kilisesi yerine, apostolik (havarice, papalktan gelme) denen ruhbanlarla laikler arasndaki ayrlklarn silinecei demokratik yeni bir kilise koymann dn kuruyorlard. Demek ki, devrimci fikirlerine karn, kiliastlar, dinsel kadrolardan btn btne vazgemiyorlard. [sayfa 228] En radikal kiliastlarn anlaylarnda tanrtanmazlk fikirleri belirmeye balad; ama tutarsz bir biimde. rnein. tanrnn da eytann da var olmadn retiyorlar, ama tanrnn iyilerin ve dorularn yreinde, eytann ise ktlerin yreinde oturduunu ekliyorlard. Her ne kadar hsler hareketi bastrldysa da, bu hareketin, Bat Avrupada katolik kilisesinin etkisinin zayflamasnda pay byk oldu. Rusyada da halk ynlar sk sk egemen ortodoks kilisesine kar savama girierek, feodal smrye kar ayaklanyorlard. 14. ve 17. yzyllar arasnda birok kent ve kr emekilerinin, ruhban zmresine kar harekete gein grlmektedir. 14. yzyln 50-70 yllarnda, Novgorod ve Psikovdaki strigolniklerin ayaklanmas, en tannm halk mezhep sapknl hareketlerinden biri oldu. Adn, yneticilerinden biri olan Karp adl strigolnikten (berberden) alan bu hareket, byk tacirlerin, feodal ve laik senyrlerin artan basks karsnda, kentli zanaatlarn honutsuzluundan ileri geldi. Strigolnikler, rahipler zmresinin agzllne, kiliseni toprak servetlerini ve baka servetleri artrp ymasna, zgr insanlarn kleletirilmesine kar savayorlard. Harekete katlanlar dine kar savamadlar; kendi z gleri
195
ile incili yaymaya alyorlar ve bu ama iin halkn nclerini (matres) seiyorlard. Egemen snf, strigolnikler hareketini acmaszca basnd. nderleri, ktip Nikita ve strigolnik Karp idam edildiler. Ama bu mezhep sapknl, kesin olarak, ancak 15. yzyln ilk yarsnda bastrld. Hkm srmekte olan kiliseye kar savam, Asyada ve Kuzey Afrikada patlak veren birok anti-feodal halk hareketlerinin de ayrdedici zellii oldu. [sayfa 229]
Mezhep Sapknl Nitelii Tayan Halk Hareketlerinin Rol
Bu ayaklanmalar, feodal smrye kar, otoritesi ile feodal devletleri destekleyen resm kiliseye kar savamda nemli bir rol oynadlar. Bu mezhep sapknlklarnn yaylmas, inanszln gelimesine ve tanrtanmaz anlay tohumlarnn ortaya kmasna yardm etti. Bu mezhep sapknl nitelii tayan hareketlerin devrimci nitelii gene de greli oldu. Onlarn dinsel erevesi, ynlarn savamnn anti-feodal eilimini zayflatyor ve feodal dzenin egemenliine kar protestolarnn etkisini snrlandryordu. [sayfa 230]
196
NC BLM .EODALTENN DAILIP PARALANMA AI (KAPTALST LKLERN DOUU)
.EODAL retim tarznn bu karakteristik ynleri, ortaan nc ve son dneminde de nemlerini korudular. Ama kapitalist ilikilerin douu, onlara nemli deiiklikler getiriyordu. Her ne kadar kapitalist retim tarznn ilk eleri, talyan sitelerinde, daha 14. ve 15. yzyllarda ortaya ktlarsa da, ortaan son dnemi, 16. yzylda balad.
1. EKONOMDE DEKLKLER
Ortaan tam bu dneminde retici glerin gelimesi yle bir dzeye vard ki, kapitalist ilikiler, feodal ekonominin barnda, btn toplum lsnde boyvermeye balad. [sayfa 231] Bu olay, iki
197
yeni snfn, retim alet ve aralarna sahip bulunan burjuvazinin ve bu aralardan yoksun ve bu yzden de kendi emek-gcn kapitaliste satmak zorunda olan cretli iilerin, proletaryann ortaya kmasna balyd. Kapitalist, cretli iiyi, kendisinin ve ailesinin geimini salamas iin gerekli olandan daha fazla almaya zorluyordu. Bu fazla almadan, patronun kendisine melettii bir artdeer ortaya kyordu. Patronun bu art-deere elkoymas, ayn zamanda, kapitalizmin temel yasasn ve bu dzendeki smrnn zgl biimini meydana getirir.
retici Glerin ve Toplumsal blmnn Gelimesi
retici glerin gelimesi, feodal biimlenmenin barnda kapitalist yapnn douunun birinci koulu idi. Sudolabnn devindirici g olarak kullanl, ta klelik zamanndan beri biliniyordu. Ama o zaman, sudolabnn kendisi, akntnn iine yerletiriliyordu. 14. yzyldan balayarak, suyun dmesi ile devindirilen kanatl arklara bavurulmaya baland. Bylece dolabn verimi byk lde artyordu. Sudolab, artk, eitli retim dallarnda kullanlyordu. 15. yzylda, yksek frnlarn icadndan sonra, yetkinletirilmi bir sudolabnn yardmyla, mekanik krkleme retime sokuldu. Eskiden el krkleri, madeni, ancak macun gibi bir kvama getirebiliyordu. imdi madenler sv duruma getirilebiliyordu; bu da madenlerin dkmne olanak salyordu. elik imaline baland. Btn bunlar, aletlerin ve avadanlklarn yetkinlemesini salad. krklar, tornalar, perdahlama, aletleri, delgi makineleri ortaya kt. Basit mekanizmalar, maden sanayiine uyguland. Dokuma sanayiinde, dey dorultudaki ilkel dokuma tezghlar, gitgide yerlerini daha yetkinletirilmi yatay tezghlara braktlar. [sayfa 232] 15. yzylda, zemberekli cep saatleri, 12. yzyldan beri kullanlmakta olan duvar saatlerinin yerini ald. Maden paralar, gemi yapmnn yetkinlemesini ve uzun yolculuklara elverili byk tonajl gemilerin denize indirilmesini salad. Pusula son derece yetkinletirilmiti. Matbaa icat edilmiti. Tarmda da, retici gler, i aletlerinin iyilemesi sayesinde geliiyordu. Ama burada ilerleme, sanayide olduundan daha
198
yavat. Gene de tarlalarn verimi ve buday tarlalar gittike geniliyordu ve iftlik yntemleri yetkinleiyordu. O ada yaygn olan yllk almak ekim yannda, daha uzun sreli almak ekimler de kullanlr oldu ve dinlendirilmeye braklan tarlalar zerinde ot yetitirilmesi ortaya kt. Kentlerin demografik ilerlemesi, zahire talebini artryordu. Bunun yansra, sanayiin hzla ilerleyii, yn, deri, keten, kenevir ve baka sanayi bitkilerine olan gereksinmeyi artryordu. Ortaan son dneminde, hayvanclk, bahvanlk, sebzecilik, baclk ve arap retimi, byk bir yol ald. eitli blgelerin ve lkelerin uzmanlamas daha ok geliti. Geni ticar tarm blgeleri ortaya kt. Hollanda, st veren ineklerin yetitirilmesinde ve st rnleri ticaretinde uzmanlat. spanyann baz blgeleri, yalnz merinos koyunlarnn yetitirilmesine ve yn satmna vb. ayrld. Tarm ve sanayideki ilerlemeler, retimin bu dallar arasndaki uurumu daha ok derinletirdiler ve yeni sanayi kesimleri dourdular. Toplumsal iblm, meta-para ilikilerini ve ticaret balarnn yaylmasn hzlandrarak devam ediyor. Pazarlar, giderek btn lkeye yaylmak zere, blgesel ereveden tamaya balyorlar. Ticaretin bu koullar iinde gelimesi, kk retimin dalp paralanmasna ve kapitalist ilikilerin ilk elerinin douuna katkda bulundu. [sayfa 233]
Sermayenin Ortaya knn Tarihsel Koulu lkel Birikim
Ticar amalarla yaplan retimin nispeten yksek olan dzeyi yle oldu ki, byk servetler, baz kiilerin, tacirlerin, tefecilerin vb. elinde topland. Bu, sermayenin ortaya knn nkoullarndan biri oldu. kinci elverili koul, kiisel olarak zgr, ama retim aralarndan ve bu yzden geim aracndan da yoksun bireyler ynnn varlna balyd. Bu olay, feodal soylular ve domakta olan burjuvazinin, emeki ynlar zorla mlkszletirmelerinden ileri geliyordu. Btn bu olaylar, sermayenin ilkel birikiminin zn olutururlar. Ama bu olayn somut gidiini inceleyebilmek iin, kapitalizmin daha nce ortaya kt ve btn teki lkelerden daha fazla yayld
199
16. ve 17. yzyl ngilteresi rneine bavurmak daha iyi olur. 16. yzyln ngilteresi, -buuk milyon nfuslu, nispeten kk bir devletti. Ama ite tam o sralardadr ki, Byk Britanyay yzylda dnya lsnde gl bir devlet, en sanayilemi lkelerinden biri durumuna getiren ngiliz ekonomisinin ileri atlm balamtr. Kapitalist sanayi ve tarm, ngilterede, 16. yzyl ile birlikte hzla ilerlemeye balad. ngilterede, ekonominin kapitalist biimleri, baka lkelerden daha geni, daha abuk bir biimde geliiyordu.
Basit Kapitalist Elbirlii ve Manfaktr
Sanayide kapitalist retimin gelimesinin ilk evresi, basit elbirlii oldu. Elbirlii, her zaman ayn, ama boyutlar genilemi zanaat atelyesi idi. Artk cretli ii haline gelmi olan ok sayda retici, dorudan doruya kendi hesabna deil, ou kez tacir, arac, tefeci ya da zenginlemi zanaat ustas olan bir kapitalist giriimci hesabna alyorlard. Bu kapitalist atelyelerde henz iblm yoktu, iilerin hepsi ayn ilemi yapyorlard. Bununla birlikte, [sayfa 234] elbirlii, emein bir hayli tasarrufunu salyor ve emein retkenliinin artmasna yardm ediyordu. Emek retkenliinin bu art, kapitalist iverenin zenginliini yaratyordu. Manfaktr, iblm zerine kurulu kapitalist elbirlii, Kapitalist retimin gelimesinde bundan sonraki adm gsterir. Burada da, gene bir zanaat teknii kullanlyordu. 16. yzylda, ngiliz sanayiinin btn dallarnda, zellikle kuma retiminde, byk deiiklikler oldu. Kentlerdeki zanaat loncalarnn kendi alanlar dna tamalar yznden konan snrlamalarn kalkmas sonucunda, kuma retimi, krlarda yaplmaya balad. Krsal dokumaclar, tarmla birlikte dokuma ileri ve iplikilik gibi baz zanaatlar da yapyorlard. Tacirler, tefeciler, kk zanaat giriimciler, kr zanaatlarnn rnlerini satnalrken, onlarn pazardan uzak ve para sknts iinde olularn ktye kullanyor ve bundan kendilerine yarar salyorlard. kinci elden satclar, fiyatlar, kendi keyiflerine gre saptyorlar, zanaatlara kredi ile hammadde ve alet salyorlard. Bylece balangta birer arac olan bu alm-satmclar, sonunda, i datcsna dntler. Aslnda, daha nce bamsz olan zanaatlara
200
dk bir cret deyen birer kk kapitalist giriimci haline geliyorlard. Balangtaki basit kapitalist elbirliine oranla bu iliki, gene el emei zerine kurulmu yeni bir kapitalist iletme tipiydi. Bu yeni iletmeler, manfaktr (Latince, manus, el; facere, yapmak szcklerinden gelir) adn alyordu. Bu tr manfaktrler, daha ok tacirler tarafndan kuruluyor ve bunlara dank manfaktrler deniyordu. Bu durumda, dorudan reticiler, atelyelerde deil, evlerinde alyorlard. Ama manfaktr rgtlemesinin bir baka yolu daha vard. veren, gerekli aletleri, avadanlklar ve hammaddeleri satnalyor, birok cretlinin alt geni atelyeleri kuruyordu. Buna da, merkezilemi manfaktr deniyordu. [sayfa 235] Bu ikinci yol (retimin bir merkeze balanmas), oluum halinde bulunan kapitalist ilikilerin ilerlemesi iin stnlkleri szgtrmez olan olanaklar yaratyordu.
Kyllerin Zorla Mlkszletirilmesi
Sanayideki deiiklikler, btn ngiliz toplumu iin ok byk sonular dourdu. Kapitalist dokuma sanayii, zanaat retimin gerektirdiinden ok daha fazla yn ve el emei gerektiriyordu. Artk koyun yetitirmek krl bir i olmutu. Ama byk srler geni otlaklar istiyordu. Oysa elverili topraklarn ounluunu kk kyl iletmeleri oluturuyordu. 16. yzylda, topraklar zerinde oktan beri koyun yetitirmekte olan ngiliz feodal senyrleri (landlordlar), iletmelerinden kylleri kovmaya ve onlarn ellerindeki tarlalara zorla elkoymaya baladlar. Bu zorunlu toplu olarak g, olaanst bir durum ald. lkenin geni blgelerinde insan kalmad. ngiliz hmanisti Thomas Morus, nl yapt Utopieda, bu konuda unlar yazyordu: Burada koyunlar, insanlar paralayp yediler. Mlklerinden edilen, topraklarndan kovulan, her trl geim aralarndan yoksun kyller, kapitalist manfaktrlere balanacak duruma geldiler. unu da sylemek gerekir ki, feodal otoriteler, yrttkleri amansz serseri av ile, hele kandkc mevzuat ad taklan barbar yasalar ile bu ie ellerinden geldiince yardm ettiler. .ransada olduu gibi Hollandada da kyllerin zorla mlklerinden edilmeleri, ilkel sermaye birikimine yolat.
201
Kamu Borlar ve Himayecilik
teki yntemler arasnda, kamu borlar da yeralyordu. Devlet, orduyu ve .ynetim aygtn iyi halde tutmak iin hep para peindeydi, Her zamanki vergiler yeterli olmuyordu. Bu yzden, feodal hkmet, (zellikle .ransada) [sayfa 236] tacirlerden ve tefecilerden sk sk bor alyor ve sonra bunu, byk faizlerle dyordu. te yandan, feodal hkmet, ilkel birikime himaye sistemi ile de yardmc oluyordu. .ransada, daha sonra ngiltere ve Hollandada, hkmetler, yabanc kkenli mamullere ok yksek vergi koyuyorlar, ve buna kout olarak, yerli hammaddelerin ve zahirenin dar satlmasn yasaklyorlard. lkelerinin tacirlerine ve giriimcilerine yardmlar, primler ve baka yararlar salyorlard.
Byk Coraf Keifler ve lk Smrge .etihleri
Kyllerin zorla mlkszletirilmelerinin yannda, yeni kefedilen ve smrgeletirilen topraklarn yamalanmas, sermayenin ilkel birikimine byk umut kaplar ayordu. Meta-para ilikilerinin gelimesi, ynetici senyrlerin, ynetici snfn kr ve kazan hevesini daha da kamlad. Kazancn, olta yemi gibi ekicilii, onlar, Asyann uzak lkelerine doru srklyordu. Dounun bir yannda, ta denizlerin tesindeki masal lkeleri zerine kurulan sylenceler dilden dile dolayordu. Altn ve baka hazineleri herkesten nce ele geirmek, ve gl byk coraf keifler, Avrupa devletlerinin smrgeci siyasetinin kkeni oldu. lk smrge kurucular, spanyol ve Portekiz senyr ve tacirleri oldular. Portekizliler, altn peinde, Afrika kylarna vardlar. Daha sonra, bu ktann dou kysna ktlar ve sonunda Hindistana vardlar. 15. yzyln sonundan balayarak Portekizliler, baharatn, altnn, fildiini vb, boaltarak, Hindistan, iliklerine dek smrdler. 1492de spanyol kralnn hizmetinde olan Cenoval denizci Kristof Kolomb, Amerika kylarna vard. Karaya kt topraklarn btn, spanyol tahtnn mlk olarak iln edildi. Ama Kolomb, yeni bir kta bulmu olduunu [sayfa 237] bilmiyordu. Bunu ilk fark eden Gney Amerikann kuzey ksmn dolaan .lorentin Americo
202
Vespucci oldu. Bunun iindir ki, dnyann bu yeni parasna onun ad verilmiti. 16. yzyln banda spanyol kralnn hizmetinde bir Portekizli olan Magellan, Uzak-Dounun gney-bat yolunu kefetti ve Atlantikin Pasifik ile birletiini tantlad. Bu, dnyann, tarihte ilk kez deniz yoluyla dolalmasyd. spanyol fatihleri, Meksika Azteklerinin ve Perulu nkalarn zenginliklerini ceplerine indirdiler, onlarn yksek uygarlklarn silip sprdler. Daha sonra, asker stnlkleri ile ve katolik misyonerlerin yardm ile glenen fatihler, Orta ve Gney Amerikann byk bir blmne elkoydular.
.iyatlarda Devrim
Smrgelerin lsz yamalanmasnn Bat Avrupa, spanya ve en ok da Portekiz ekonomisi zerinde beklenmedik etkileri oldu. yle ki, Amerika madenlerinin, kle el emei ile deerlendirilen altn ve gmn malolduu fiyat, Avrupada para olarak tedavlde bulunan deerli madenlerinkinden dkt. Bu, en gerekli maddelerin fiyatn birdenbire ykseltti. Bundan ilk zarar grenler, pazardan kopmu olan yoksul kyllerle kent iileri oldular. spanyol ve Portekizlilerden sonra, bir sre Hollanda ve ngiliz tacirleri, yeni topraklar aramak zere yollara dtler. 1505 ylnda, Hollandallar, ilk kez, Avustralya adn alacak olan yeni bir ktann kylarna vardlar. .ransa da, kendi payna, smrge fetihleri yoluna koyuldu. Kuzey ve Gney Amerikada bir dizi topraklara elkoydu.
Smrgeleri Smrme Sistemi
Basit anlamyla yamann dnda fatihler, smrgeler iin tam bir smrge sistemi kurdular. [sayfa 238] Hollandallar, daha sonra da ngilizler tarafndan yaratlan Dou Hindistan irketleri, herkese bilinen bir n kazandlar. 17. yzylda, ngilizler, Hollandal meslektalarn Hindistandan karmay baardlar. Buna karlk, Hollandallar da, ngilizlerin ele geirmeye altklar Endonezyada stnlk saladlar. Balangta, smrgeciler, zellikle edeer olmayan dei-
203
imlere bavurdular. Sonra, gitgide silaha sarldlar. Hindistan ve Endonezya, smrge haline geldi. Afrikallarn insanlk-d smrlmesi, Amerikan smrgelerinde balad. Yzlerce ve binlerce insan, klelik zincirine vuruldu ve abanoz tacirleri tarafndan Kuzey ve Gney Amerikaya doru yola karld. Orada, byk tarm iletmelerinde (plantasyonlarda) Afrikal kleler, emekleri ile byk toprak sahipleri yararna ok byk zenginlikler yarattlar. Yeni topraklarn fethi ve soyulmas, nemli bir miktarda zenginliin akmas, Avrupada kapitalist ekonominin ilerleyiini hzlandrd.
2. TOPLUMSAL VE SYASAL LKLERN GELMES Uluslarn Ortaya k
Kapitalist ilikilerin ortaya k ve ilerlemesi, Avrupann toplumsal ve siyasal dzeni zerinde olaanst bir etki yaratt. Halklarn biimlenmesi, daha ilkel topluluun dalp paralanmas ile birlikte balad. Halk, tarihsel evrim bakmndan, klan ve kabileden daha ok evrim geirmi bulunan bir varlktr. Gelimi kleci ilikilerin bulunduu lkelerde halklar, klelie kout olarak cisimlemeye baladlar; toplumsal gelimenin kleci evreyi atlad yerlerde feodal ilikiler sistemi ile birlikte olutular. Daha ileri feodalite anda, bu sre, Avrupa ve Asyann birok [sayfa 239] lkelerinde u ya da bu biimde sonulanmt. Kapitalist ilikilerde ilerleme, varolan halklardan balayarak, uluslarn billurlamas olayn dourdu. Bu, iktisad birliin (communaut) ve devletlerin siyasal merkezilemesinin sonucuydu. lkenin ayr ayr blgeleri arasnda iktisad balarn glenmesi, dillerin ve ulusal uygarlklarn olumasna elverili koullar yaratyordu. Uluslar, kapitalist retim ilikilerinin ilerlemesinden dodular. Baka bir deyile, bu biimde kurulmu olan ulusal balar, burjuva bir nitelik tayordu. Nfusun btn snf ve tabakalar, ulustan saylyorlard. Ama iktisad ve siyasal bakmdan burjuvazi egemen snf olduu iin, oluum halindeki uluslar da burjuva bir nitelik alyorlard. Bu gzlem, ideoloji iin de geerlidir.
204
Burjuvazinin ve Proletaryann Olumas
Soylular ve rahipler snf dnda kalan (.ransada) nc tabakann {tiers etat) genel ynndan kendisini syrm olan burjuvazinin salamlamas, uluslarn ortaya kma srecine balyd. Bu, u anlama geliyordu ki, yeni bir smrc snf douyordu ve ona kout olarak onun uzlamaz kart olan bir snf, proletarya, geliiyordu. Proletaryann evrimi birok aamalardan geti, ve ancak evrim yolunda ilerlemi bir kapitalist toplumun barnda, mekanik retimin gelimesi dneminde, byle bir snf olarak ortaya kyor. Kendi kendine snf olmaktan karak kendisi iin snf, kendi karlarnn bilincine varm ve o karlarn burjuvaziye kar savam vererek savunmaya hazr olan bir snfa dnyor.
Mutlakiyeti .eodal Monari
Kapitalist ilikilerin ilerlemesi, feodal soylular, kendi snf egemenliklerine yeni bir biim vermek zorunda brakt. [sayfa 240] Bu biimin mutlakiyeti feodal monari olmas gerekliydi. .eodal senyrler snf, retimdeki ilerlemeyi kendi karlar iin kullanmaya bakyordu. Kendisini tehdit eden kapitalizm tehlikesinden habersiz olan senyrler snf, balangta burjuvaziyi destekledi. ktisad evrim, belli bir noktaya dek soylularla burjuvazi arasnda, soylularn, egemen durumlarn koruduklar bir ittifak zorunlu klyordu. Bir feodal senyr ne denli byk olursa olsun, tek bana, kendi yurtluuna komu topraklar zerinde kurulmu olan kapitalist iletmeleri, kendi iradesine boyunediremiyor ve kendi karna kullanamyordu. Her yana dalbudak salm ynetim aygt ile, yalnz feodal devlet, bu iin stesinden gelebilecek gteydi. Kapitalist iletmelerden ald vergilerle, iktidardaki snf, u ya da bu ekilde, ticaret ve sanayiden karlar salyordu. Zaten bir ynetim aygtn ve byk bir orduyu ayakta tutma harcamalar gittike artan meblalar gerektiriyordu. O denli ki, feodal soylular, vergilerin ve devletin baka gelir kaynaklarnn artrlmas ile ok ilgiliydiler. .eodal rant, genelletirilmi ve merkeze balanm bir rant grn ald. Bylece, feodal snfn iktisad gereksinmeleri, brokratik aygt daha da fazla merkezilemeye gtryordu. Bu son olgu, sn-
205
flar arasndaki elikilerin derinleip keskinlemesinden ileri geliyordu, nk burjuvazinin iktisad gcnn artmas, kylln ve kentli yoksul nfusun smrsn arlatryordu. .eodal monarinin en byk kaygs, emekilerin honutsuzluunun nne gemekti ve rnein ngilterede, topraklarndan kovulan kyllerin ayaklanmalarn zalimce bastryordu. Rusyada, soylular, 18. yzyldaki Emelyan Pugaevin ynettii kyl isyann glkle bastrdlar. [sayfa 241]
3. YEN DEOLOJK OLAYLAR Rnesansn Kltr Ve deolojisi
14. ve 15. yzylda, talyan kentlerinde kapitalist ilikilerin hzla gelimesi, ideoloji alanna yansd, Rnesans dourdu. Yeniden-dou anlamna gelen Rnesans terimi, eski uygarln dirildiine inanan ilk burjuva ideologlarnn buluudur. Oluum halindeki kapitalist retim, doann incelenmesi zerine ilgiyi kamlyordu, ve bylelikle 15. yzyln sonlarna damgasn vuran bilimlerin ve tekniklerin bir ok hz ile ilerlemesine yardm ediyordu. 16. ve 17. yzyllar, bilimler iin byk bir dnm noktas oldu. Dinin dogmalarna karlk, deneyimlere dayanarak doann incelenmesine baland. Doa yasalarnn tannmas konusunda byk baarlar gerekletirildi. Bilimsel bulular, eski feodal ve dinsel anlaylara kar yrtlen amansz bir savam pahasna aklanabildiler. Yeni bir dnya anlay, manev ve ruhsal yaamn her alanna, bilim, edebiyat ve sanatlara biim veriyordu. Bu, byk bir ideolojik devrim oldu. Rnesansn byk devleri vard: ressam, matematiki ve mhendis Leonardo da Vinci (1452-1519), kimsenin eriemedii ressam ve heykelci Michel-Angelo Buonarotti (1475-1564). O adaki dnya uygarlnn teki ustalar arasnda ressam Raphael Santiyi (1483-1520), ressam Ti-tieni (1477-1576), ozan Ludovico Ariostoyu (1474-1533) ve yazar .ranois Rabelaisyi (1494-1553) anmak yerinde olur. Rnesansn ncleri, kendi ideolojik akmlarna, hmanizm adn verdiler; bununla yeni uygarln laik niteliini ve bu uygarln feodalite ve din engellerinden kurtuluunu belirtmek istiyorlard.
206
Hmanistler, bir insan olarak kiinin deeri zerinde nemle duruyorlar. Ama ykselmekte olan kapitalizmin bu ideologlar, ar [sayfa 242] dereceye gtrlen bir bireycilii, her ne pahasna olursa olsun kiisel baarya ulama isteini vmekteydiler. Baka bir deile onlar, burjuva tredisinin trksn sylyorlard. Bu bakmdan, talyan dnr Niccolo Machiavelin (14691527) siyasal anlaylar, ok anlaml oldu Machiavel, prens kitabnda, zellikle unu retiyordu: kiisel amalara ya da kastnn amalarna ulamak iin btn areler, zor, hile, kallelik, szn tutmama, yalan, ikiyzllk hepsi mubahtr. Bunun iindir ki, Rnesansn burjuva hmanizmi, proletaryann, tarihin en devrimci snfnn aklad, btn insanlk lsndeki gerek hmanizmden temelden ayrlr.
Reform
Katoliklie, feodal toplumun ideolojik temeline kar savam verirken, burjuvazi, smrc bir snf olarak dinden vazgeemezdi. Onun iin, ama olarak dini ve kiliseyi tmyle ortadan kaldrmay deil, bunlar iyiletirmeyi, yan katoliklii yeni bir dinle deitirmeyi ileri sryordu. Bylece, gen burjuva snfnn anlaylarn ve karlarn ilaha iyi yanstan protestanlk ortaya kt. Yzyllar boyunca katolik kilisesi tarafndan hazrlanp kotarlm dogmalar ve ayin yntemleri, aldatmaca ve iman edenlerin bilisizlii zerine kurulmutu. Dogmalar ve ayin yntemleri, emekilerin kukulanlmayan din duygularna dayanyor, egemen feodal senyrler snfnn amalarna, yani halk ynlarnn kleletirilmesi amalarna byk lde yant veriyordu. Ticaret iin retimin olduu gibi, kapitalist ilikilerin ilerlemesi, kyllerin kiisel bamllktan kurtulmalar, kentlerde nfusun artmasna ve kltr dzeyinin ykselmesine neden oluyordu. Bunun iindir ki, yeni tarihsel koullar iinde, genilemekte olan burjuvazi, kendisini, daha ince [sayfa 243] dogmalar yaratmak, halk ynlarn uyutmak iin katolik kilisesinin kullandklarndan daha elverili yntemler ve kendi egemenliini gvenlik altna almak iin daha geerli areler bulup hazrlamak zorunda grd. Dinin ve kilisenin reformcular, feodal katolikliin birok dog-
207
malarn ve ayin yntemlerini kaldrp atyorlar ve dinin bir iekapann yanstan yeni dogmalar benimsiyorlard. Kilisenin gzle grlr kurumlar, son derece basitletirilmiti. Hatta dinsel atafattan vazgeilmesi ve mtevaz bir kilise yaratlmas isteniyordu. Protestanlar, kutsal kitaplar, gerein tannmasnn biricik kayna olarak kabul ediyorlar, papann yanlmazln kabul etmiyorlard.
Almanyada Reform. 1524-1525 Byk Kyl Sava
Almanya, reformun yurdu oldu. 1524-1525 reform hareketi ve byk kyl sava, burjuvazinin feodaliteye kar ilk nemli kavgas ve ilk reform hareketi oldu. 15. yzylda ve 16. yzyln balarnda, Almanyada, kapitalist ilikiler, sanayiin eitli dallarnda kendilerini gsteriyordu. Ama, baz kentlerin ve baz lkelerin ekonomisindeki hzlanma, dier kent ve lkelerdeki durgunluk ve geri kalma ile birlikte gidiyordu. Bu, feodal ufalanmann ve blnmenin sonucu olmutu. Krda gericiliin ve kyllerin feodal senyrler tarafndan smrlmesinin arlamas, kapitalist ilikileri engelleyen elerden biri oldu. Bu son durum, krda snf savamn iddetlenmeye doru gtryordu. 16. yzyln ilk yllarndan balayarak, Gney-Bat Almanyada, devrimci kyllerin ayakkab ad ile tannan gizli rgtleri kurulmutu. rgtlerin yeleri, kiliseye ve manastrlara ait topraklara elkonmasn, feodal angaryalarn kaldrlmasn vb. istiyorlard. Kyller, ayn zamanda, lkenin kk paralara blnmesinin [sayfa 244] durdurulmasn ve merkezilemi bir devlet kurulmas isteminde bulunuyorlard. Kentli ynlar da, onlar destekledi. Bylece yoksul kyl ve kentlilerden bilemi bir devrimciler rgtnn temelleri yaratlm oldu. Radikal burjuvalar da bu gizli derneklerin eylemine katlyorlard. Kk soylularn bir blm (valyeler) byk feodal senyrlerin hkmranlndan ve Almanyann, kk kk paralar halinde blnmesinden honut deillerdi. Btn bu muhalefet gruplar, ruhban snfna ve genel olarak katolik kilisesine kar, hn ve tiksinti ile, birbirlerine kenetlenmilerdi. Katolik kilisesi, Almanyada bir byk feodal toprak sahibiydi; ayn zamanda kendileri de birer feodal senyr olan ve gnahlarn
208
cezasn balayan papalk hogrsnn ve iyiliinin satclar, kilise prenslerinin araclyla, byk meblalar, papaln hazinelerine akyordu. Reform hareketi, bir yn hareketi nitelii ald. Hareket, 31 Ekim 1517de, kilisenin gnah balamalarna kar, Lutherin 95 tezinin kamuya bildirilmesi ile balad. Alman halknn balca varlkl evrelerine seslenen Luther, onlar, katolik rahiplerinin Almanyadaki etkilerine kar enerjik bir savama ard. Halk ynlar, Lutherin dinsel formllerinde, kendi toplumsal istemlerini buluyorlard. Onlar iin reform, en bata toplumsal kurtulu anlamna geliyordu. Ateli devrimci Thomas Munzer, halk asndan, reform anlaynn yorumcusu, kyl sava dneminde ortaya kan kyller ve plebyenler kampnn en byk simas oldu. Reform yayldka, balangta Lutherin evresinde gruplam olan muhalefetin birleik kamp dalp paralanmaya balad. Lutherin kendisi de, Alman halknn devrimci tabakalar ile ilikilerini kopard. Thomas Munzer, halk ynlarnn klavuzu oldu. Onun iin iman, akln uyandrcs [sayfa 245] olmaktan baka bir anlama gelmiyordu. Munzer, ayaklanm bir halkn gerekletirecei byk bir toplumsal devrim fikrini kafasnda kurup gelitiriyordu. Gelecein toplumsal dzeninde, ne snf ayrlklar, ne toplumun yelerine yabanc bir zel mlkiyet, ne de bir devlet gc olacakt. Bunlar, komnizm fikirlerinin salam habercileriydi. uras kendiliinden bellidir ki, Munzerin kendisi iin bile olduka bulank olan bu ideal, geni halk ynlar tarafndan anlalamazd. Devrimci hareket geniledi ve 1524te ak bir savama, byk bir kyl savamna dnt. Egemen snfn btn gleri halka kar birletiler. En sonunda, feodal prens ve senyrler, atl kuvvetlerin ve topularn yardmyla kyl birliklerini ezdiler (Mays 1525). Kyllerin yenilgisi, geni bir toplumsal hareket olarak reformun da yenilgisi oldu. Almanyadaki burjuva devrimi giriimi, kapitalist retime geite daha ilk admlarn atmakta olan burjuvazinin kararszl, korkakl ve iktisad zayflnn sonucu olarak baarszla urad. Ama kyl reformunun ve savamnn ok nemli yanklar oldu. .eodal dzene, btn Avrupa lsnde bir darbe indirildi.
209
yordu.
Reform fikirleri, burjuva biiminde, gelimeye devam ediProtestanln Yaylmas
Protestanlk ruhu, klasik izgileriyle, Cenevreli Jean Calvinin retisiyle somutlatrld. Calvin, her insann yazgsnn, daha dnyann yaradlndan nce Tanr tarafndan belirlendii (alnyazs dogmas) ve herkesin, mesleindeki baarsyla Tanrnn sevgili kulu olduunu kantlayabileceini ifade ediyordu. Calvin, tacirlerin ve iadamlarnn grevlerinin elbette ki, olabildii lde zenginliklerini artrmak olduunu, nk Tanrnn bile bakalarnn [sayfa 246] ynetimini onlara emanet ettiini vaazediyordu. Bylelikle cretli el emeinin smrlmesi, kalvenistlerde, onlardan sonra da teki protestanlarda sofuca bir hareket oldu. Protestan dini, kapitalizmin hzla gelimekte olduu btn Avrupa lkelerinde yaylyordu.
4. HOLLANDADA 16. YZYILDA BURJUVA DEVRM Devrimin Zorunluluu
lerlemekte olan retici gler, kmekte olan feodalitenin retim ilikileri ile gittike daha keskinleen elikili bir hale girdiler. Ama kapitalist ilikiler, feodalitenin siyasal kurumlar, en bata feodal devlet afd edilmeksizin, kendilerini kesin olarak kabul ettiremezlerdi; bu safd etme ii ise, bar bir evrimde yaplamazd. Onun iin, feodal siyasal rejimin devrim yoluyla ortadan kalkmas, toplumsal gelimenin bir zorunluluu idi. Almanyada dnm ve kyl sava, burjuva devriminin talihsiz bir ilk giriimi idiyse, ikinci giriim, Hollandadaki spanyol egemenliine kar bir ulusal kurtulu sava halini alan 1566-1609 burjuva devrimi oldu.
Yzyln Banda Hollanda
Onyedi Hollanda eyaleti, bugnk Belika topraklarn, .ransa, Luksemburg ve Almanyann kuzey ksmlarm iine alyordu. 13. yzyl ile 15. yzyl arasndaki dnemde Hollanda, iktisaden
210
gelimi bir lkeydi. 15. yzyldan 16. yzyla geerken bu eyaletlerin ekonomisi deiikliklere urad; bu deiiklikler, eyaletlerin hzla gelimesinin nedeni oldular ve toplumsal ilikilere ve lkenin siyasal yaamna damgalarn vurdular. te bu dnemde, feodal ilikilerin dalp paralanmas ve ayn zamanda sermayenin ilkel birikimi sreci, Hollandann [sayfa 247] siyasal ve iktisad gelimesini daha kesin bir biime etkilemeye balad.
Loncalarn Gerilemesi ve Kapitalizmin Gelimesi
Lonca retimi, gittike nemini yitiriyordu. rnein, loncaya bal en byk kuma sanayii merkezlerinden biri olan Ypresde, 1517den 1545e kadar iler durumda olan dokuma tezghlarnn says, 600den l00e dmtr. Dank ya da merkezilemi kapitalist manfaktrler, daha nemli bir rol oynamaya baladlar, yeni retim dallarnda ve en bata byk sanayi merkezlerinde birdenbire ortaya kverdiler. Valenciennede, Monsta, Handschooteda merkezilemi dokuma manfaktrleri ortaya kt. Sabun ve eker sanayileri, balangta dokumaclk loncalaryla birarada yaadklar Anversde kuruldu. Namur ile Liege eyaletlerinde, maden sanayii ve madencilik geliiyordu. Hollandann kuzey eyaletlerinde, gemi yapmnda, balklkta, tereya, bira vb. imaltnda, kapitalist ilikiler egemen olmaya balad. ve d ticaret, ok geniledi. lkede, balca merkezleri gneyde Anvers, kuzeyde Amsterdam olan kapitalist bir i pazar oluuyordu. Bu kentlerden Anvers, 16. yzyln ortalarnda en byk ticaret ve kredi merkezi haline geldi. Ama kapitalist ilikiler, eit olmayan bir biimde geliiyordu. Her eyden nce kuzey eyaletlerinde, Hollanda ve Zelandada yayldlar. Birok gney eyaletlerinde feodal ilikiler varlklarn srdryorlard. Kapitalist ilikilerin gelimesi, uzlamaz kart snflarn, burjuvazi ve proletaryann ortaya kmasyla birlikte gidiyordu. Mlkszletirilmi kyller ve zanaatlar, proleterlerin saysn artryorlard.
.eodal Soyluluk ve Ulusal Boyunduruk
lkenin siyasal yaamnn kilit noktalarm ellerinde bulun-
211
duran [sayfa 248] feodal soyluluk, kapitalizmin ilerlemesini ve burjuvazinin ileriye doru atlmn engelliyorlard. Soylularn gney eyaletlerinde byk bir etkileri vard. Hollanda burjuvazisi, siyasal bakmdan kt rgtlenmiti ve kendi snf karlarnn adamakll bilincinde deildi. Dinsel fikirler (kalvenizm), burjuvazinin siyasal anlaylarn dile getiriyordu. .eodal soyluluk, yabanc istilclarla, spanya prensleriyle ittifakn salamlatrmaya bakyordu. spanyol mutlakyetinin boyunduruu, zellikle 16. yzyln ikinci yarsnda, 1556dan, yani mparator Charles Vin (arlkenin) olu Philjppe IInin spanyol tahtna gelii tarihinden sonra arlat. mparatorluun paralanndan sonra Hollanda, Philippe IInin payna dmt. Yeni kraln iktidar, asker birliklere ve katolik kilisesine dayanyordu. Btn halk, spanyol mutlakiyetine ve katolik kilisesine kin duymaya balad. Sonunda, 1566da, bu kin, geni bir halk hareketi olarak billurlat. Hollanda soylularnn bir blm de bu harekete katld.
Hollanda Cumhuriyetinin Kuruluu. Hollanda Devriminin Anlam
Burjuvazi, kuzey eyaletlerinde, daha ileri gitmi ve daha iyi rgtlenmiti. Bunun iindir ki, burjuvazinin temsilcileri, 1579da Utrech Birlii ad verilen birlii kurduktan sonra zaferi elde ettiler. 1581de kuzey eyaletlerinin La Hayeda toplanm olan delegeleri, Philippe IInin tahttan indirildiini iln ettiler. Birleik Krallk ya da Hollanda, yeni ortaya kan ve kesin olarak 1609da kuruluunu tamamlayan devlet, Avrupada ilk burjuva cumhuriyeti oldu. lerici anlamlarna karn, Hollanda devrimi ve onu izleyen burjuva devrimleri, insann insan tarafndan smrlmesini ortadan kaldrmyordu. Ancak, feodal soyluluun egemenlii yerine, burjuvazinin egemenliini getiriyordu. [sayfa 249] Hollanda devriminin zaferinin gerek yaratclar, halk ynlaryd. Bu, baar salam ilk burjuva devrimiydi. Ama, Avrupa olaylarnn daha sonraki evrimi zerindeki etkisi snrl oldu. 16. yzyln ortalarnda ngiliz burjuva devrimi, zellikle 18. yzyln sonunda .ransz devrimi, szcn geni anlamyla burjuva dzeni an atlar. [sayfa 250]
212

Ilkel Ve Koleci Toplumlar PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ilkel Ve Koleci Toplumlar PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

LKEL, KLEC VE .

ZUBRTSK, MTROPOLSK, KEROV

ZUBRTSK, MTROPOLSK, KEROV

LKEL, KLEC VE .EODAL TOPLUM

BRNC KISIM LKEL TOPLULUK

BRNC BLM NSAN TOPLUMUNUN OLUU

1. NSANIN KKEN nsan ile Hayvanlar Arasnda Biyolojik Akrabalk

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

ki gelimeleri, bu materyalist teoriyi parlak bir biimde dorulad.

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

KNC BLM MADD RETM

1. MADD MALLARIN RETM VE TOPLUMSAL LERLEME

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

NC BLM NSANIN BMLENMES VE LKEL TOPLULUK REJMNN GELMES

1. TOPLUMUN OLUU SIRASINDA RETC GLER

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

DRDNC BLM LKEL TOPLULUUN EN YKSEK AAMASI

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

BENC BLM LKEL TOPLULUUN PARALANIP DAILMASI

1. TUN VE DEMR DEVRNDE RETC GLERN LERLEY Madensel Avadanlklarn Bulunuu

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

lkel, Kleci ve .eodal Toplum

2. DEVLETN ORTAYA IKII