Tayyar Arı PDF

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2645 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1612
ULUSLARARASI LKLER KURAMLARI-I
Yazar Prof.Dr. Tayyar ARI (nite 1-8)
Editrler Prof.Dr. Tayyar ARI Yrd.Do.Dr. Elif TOPRAK
ANADOLU NVERSTES
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ vi
Realizm ve Neorealizm (Gerekilik ve Yeni Gerekilik).................................................................................. 2

GR .............................................................................................................. REALZMN VARSAYIMLARI VE TEMEL ZELLKLER .............................. REALZMN FELSEF KKENLER ................................................................ KLASK REALZM .......................................................................................... NEOREALZM VE KENNETH WALTZ .......................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 3 3 6 10 14 19 21 22 22 23
1. NTE
Liberalizm ve Yeni Liberalizm ............................................... 24

GR .............................................................................................................. LBERAL DNCENN FELSEF TEMELLER ............................................. KLASK LBERALZM VE TEMEL VARSAYIMLARI....................................... ULUSLARARASI LBERAL TEOR/NEOLBERALZM.................................... LBERALZM VE ULUSLARARASI BRL ................................................ LBERALZM VE BARIIN KORUNMASI ...................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 25 25 28 29 32 34 38 40 41 41 42
2. NTE
Marksizm ve Merkez evre Teorileri ................................... 44

GR .............................................................................................................. MARKSST TEOR ........................................................................................ EMPERYALZM TEORLER........................................................................... BAIMLILIK VE MERKEZ EVRE TEORLER ........................................... MODERN MARKSST YAKLAIMLAR VE MERKEZ EVRE TEORLER ... Galtungun Yapsalc Emperyalizm Teorisi.................................................. Wallersteinn Dnya Sistemi Modeli .......................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 45 45 47 48 52 52 53 57 59 60 60 61
3. NTE
Jeopolitik Teoriler.................................................................... 62
GR .............................................................................................................. CORAFYA VE JEOPOLTK TEOR ........................................................... G VE JEOPOLTK TEOR ....................................................................... JEOPOLTK DETERMNZM VE DI POLTKA ......................................... 63 63 64 67
4. NTE
iv
Uluslararas likiler Kuramlar-I
JEOPOLTK TEOR VE EMPERYALZM ...................................................... JEOPOLTK (EVRESEL) OLASILIK ........................................................... JEOPOLTK DNCE OKULU .................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
72 73 74 76 78 79 79 80
5. NTE
Oyun Teorisi............................................................................. 82
GR .............................................................................................................. OYUN TEORSNN TEMEL VARSAYIMLARI .............................................. birlii, Ortak kar, Gven ve letiim Faktrleri..................................... letiim ve Gven Durumu........................................................................... Rekabet ve Gvensizlik Durumu ................................................................. Ortak karlar Durumu ................................................................................. Zt karlar Durumu...................................................................................... OYUN TEORS MODELLER........................................................................ Sfr Toplaml Oyunlar .................................................................................. Sfr Toplaml Olmayan Oyunlar .................................................................. Tavuk Oyunu Modeli.............................................................................. Geyik Av Modeli .................................................................................... Mahkumun kilemi Modeli ..................................................................... OYUN MODELLERNN DEERLENDRLMES .......................................... OYUN TEORSNE YNELK ELETRLER................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 83 83 84 85 85 86 86 86 87 90 90 92 92 95 96 98 100 101 101 102
6. NTE
Uluslararas Sistem Teorisi .................................................... 104

GR .............................................................................................................. SSTEM KAVRAMI VE SSTEM TEORSNN TEMEL VARSAYIMLARI ....... ULUSLARARASI SYASAL SSTEMLER .......................................................... ULUSLARARASI SSTEM MODELLER .......................................................... G Dengesi Sistemi (Balance of Power) ................................................... Gevek ki Kutuplu Sistem ........................................................................... Sk ki Kutuplu Sistem ................................................................................. Evrensel Sistem.............................................................................................. Hiyerarik Sistem........................................................................................... Birim Veto Sistemi......................................................................................... SSTEM TEORSNN DEERLENDRLMES ............................................... SSTEM MODELLERNE YNELK ELETRLER......................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 105 105 108 109 109 111 113 113 113 114 117 118 120 123 124 124 126
indekiler
Karar Verme Teorisi ............................................................... 128

GR .............................................................................................................. KARAR VERME TEORSNN TEMEL VARSAYIMLARI ................................ KARAR VERME SRECNDE RASYONELLK ............................................. KARAR VERMEDE KSEL ZELLKLERN ETKS .................................... KARAR VERME SRECNDE ALGILAMANIN ROL ................................... KARAR VERME TEORSNN MODELLER .................................................. Kk Deiiklikler Modeli: ki Adm leri, Bir Adm Geri........................ Rastgele Admlar: Sarho Yry Modeli ................................................ Risk ve Baarnn Hesaplanmas: Kumarbazn flas Modeli ...................... Kk Gruplarla Karar Verme...................................................................... Standart Uygulama Prosedrleri ................................................................... Rasyonel Politika Modeli .............................................................................. rgtsel Sre Modeli ................................................................................. Brokratik Politika Modeli .......................................................................... elale Modeli ................................................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 129 129 131 133 134 135 135 136 136 137 138 139 139 140 141 145 146 147 147 149
7. NTE
Pozitivizm ve Epistemolojik Tartmalar.............................. 150

GR .............................................................................................................. EPSTEMOLOJK TARTIMALAR .................................................................. EMPRZM ...................................................................................................... RASYONALZM.............................................................................................. PRAGMATZM ............................................................................................... POZTVZM ................................................................................................. MANTIKI POZTVZM ............................................................................... NEOPOZTVZM VE ELETREL RASYONALZM ...................................... POST MODERNZM, POST POZTVZM ................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 151 151 153 154 155 156 157 159 165 168 170 171 171 172
8. NTE
vi
nsz
nanlmaz bir hzla deien ve olduka dinamik ve interdisipliner bir bilim dal olan Uluslararas likilerin nemi ve cazibesi her geen gn artmaktadr. Yer kremizde insanl ilgilendiren hemen btn konular, ayn zamanda uluslararas ilikileri de ilgilendirmektedir. nk kresellemenin artmasna paralel olarak, sorunlar da lke iiyle snrl kalmamakta, tm uluslararas toplumu ve halklar ilgilendirmektedir. Bu durum, ortak zmler aramay da zorunlu klmaktadr. Byle karmaklaan bir yapda, giderek artan gndemi ile uluslararas ilikilerin rastgele bir bilim dal olmadn ve olaylarn, olgularn belli bir dzenlilik iinde cereyan ettiini ifade etmek tek bana yeterli deildir. Doa bilimlerinde ve dier sosyal bilim alanlarnda olduu gibi Uluslararas likilerin de bamsz bir bilim dal olarak dikkate alnabilmesi ancak bu alandaki gelimelerin ve olgular arasndaki etkileimlerin belli bir dzenlilik iinde ve genelleme yapmaya uygun olduunu gstermekle mmkndr. Uluslararas likiler ayr bir disiplin ve bilim dal olduunu 1960l yllarda teori alanndaki youn almalarla kantlam ve bu konudaki tartmalar sonlandrmtr. Uluslararas ilikiler alannda teori konusundaki almalarn zellikle kinci Dnya Sava sonras dneme rastladn ve bu tr almalarn Anglo-Sakson dnyada baladn gryoruz. Buna ramen, alann daha ziyade Amerika merkezli olarak yrtldn sylemek mmkndr. Hatta bu durum Uluslararas likilere Amerikan merkezli bir sosyal bilim denmesine de yol amtr. Teorik tartmalarla ilgili olarak, bu almalarn ABDnin politikalarn merulatrmay amalad yolunda eletiriler ska dile getirilmitir. Btn bu eletirilerin ne anlama geldii, kitap okunduunda daha rahat anlalacaktr. Benzeri tartmalara kitap iinde de yer verilmektedir. Bu akademik tartmalar, disiplinin geliiminin yeni olduu gereini deitirmemektedir. Uluslararas ilikilerin tarihi, devletlerin ortaya kt zamana kadar geri gitmekle beraber; yani bir anlamda insanlk tarihi kadar eski olmakla beraber, bir bilim dal ve ayr bir disiplin olarak dikkate alnmas ok daha yenidir. Bu durum esas olarak kinci Dnya Sava sonras dnemde dnyann giderek kresellemesi ve ortaya kan Souk Sava ortamnda ABDnin artan karlar ve ilgisi erevesinde, diplomasi ve d politika konularna daha profesyonel yaklamasyla beraber sz konusu olmutur. Ancak gnmzde ABDye zg bir bilim dal olmaktan karak, Amerikan politikalarnn da ok sk tartlmasna vesile olan, daha ziyade uluslararas alanda barn korunmas ve gvenliin salanmasna odaklanan, geni bir gndeme sahip bir bilim dal haline gelmitir. Uluslararas likiler Kuramlar-I kitab sekiz niteden olumaktadr. Birinci nitede, Realizm ve Neorealizm (Gerekilik ve Yeni Gerekilik) ele alnmaktadr. Bu erevede realizmin, uluslararas ilikilerde, politikay g ve kar mcadelesi olarak gren bir yaklamn ad olduu ifade edilmektedir. Bu teoriye gre, uluslararas politika, znde g ve kar mcadelesi olarak tanmlanabilecek bir siyasal sretir. Bu ayn zamanda realizmin ya da dier adyla siyasal gerekiliin ilk ve temel varsaymdr. Bu teori esas olarak I. Dnya Sava sonras srete idealizmin temel dncesinin ve uluslararas bar ve gvenlii
nsz
vii
salamaya dnk varsaymlarnn iflas etmesi zerine, idealizme bir meydan okuma eklinde gndeme gelmitir. Bu nitede realizmin (siyasal gerekiliin) temel kavramlar, siyasal gerekiliin ana varsaymlar, siyasal gerekiliin (realizmin) felsefe ve bilim dnyasndaki temsilcileri, klasik realizm ile neorealizm (yeni gerekilik) arasndaki temel farklar ve benzerlikler ve realizmin gvenlik meselesine yaklamlar tartlmaktadr. kinci nitede, Liberalizm ve Yeni Liberalizm konusu ilenmektedir. Esas olarak birey zgrl zerinde duran ve bireyin doutan gelen haklarnn hibir gerekeye feda edilemeyecek kadar nemli olduunu dnen bir aydnlanma dnemi felsefesi olan liberalizm, mutlakiyeti ve otoriter rejimlere kar olup, demokrasiyi ne karmaktadr. Liberalizm, zgr bireylerden meydana gelen devletlerin (demokrasilerin) oluturduu bir dnyann daha barl olduunu varsaymaktadr. Karlkl bamllk, artan demokratikleme ve kurumsal ibirlii neoliberalizmin bar ve gvenlik sorununa yaklamnda temel unsurlar ve aralar oluturmaktadr. Bu nitede, liberalizmin amalar ve hedefleri incelenmektedir. Birey zgrlnn ve temel haklarnn liberalizmin temelini oluturduu ifade edilmekte; demokrasinin, birey zgrlnn garanti altna alnd siyasal sistemler olduu vurgulanmakta; otoriter rejimlerin olmad bir dnyann daha barl bir dnya olacana ilikin liberal dnceler tartlmaktadr. Ayrca, karlkl bamlln savalarn azalmasndaki nemi zerinde durulmakta; liberal devletler arasnda uluslararas ibirliini gerekletirmenin daha kolay olduu gsterilmekte ve liberal teorilerin kurumsal ibirliinin ve barn tesisine ilikin yaklam aklanmaktadr. Konu, liberal dncenin felsefi temelleri, klasik liberalizm ve temel varsaymlar, uluslararas liberal teori, liberalizm ve uluslararas ibirlii ve son olarak liberalizm ve barn korunmas ana balklar altnda ele alnmaktadr. nc nitede, Marksizm ve Merkez evre Teorileri incelenmektedir. Daha ziyade Marksist yazarlar veya Marksist felsefeden esinlenen bilim adamlar tarafndan gndeme getirilen fikirlerin ve bu balamda Merkez evre teorilerinin ele alnd bu nitede, ncelikle Marksizm ve temel varsaymlar zerinde durulmaktadr. Marksizm ve merkez evre teorilerinin ortak zellii, uluslararas ilikileri ve d politikay maddi unsurlarla ve daha ziyade siyasal ve askeri g yerine ekonomik verilerle aklamalardr. zellikle Marksn (Marx) snf atmas ve smr yaklam, yeni Marksistler tarafndan dnya politikasn ve emperyalizm olgusunu aklarken temel referans olarak alnmtr. Marksn kendisi emperyalizme ilikin bir kuram gelitirmemi olmakla beraber, ondan sonra gelen bata Lenin olmak zere yeni Marksistlerin bu konuya younlatklar dikkati ekmektedir. Marks ve izleyicilerinin bir baka temel zellii ise toplumsal ilikileri ve dnya politikasn tarihselci bir bak asyla ele almalardr. Bu balamda Marksist teori ve onun temel varsaymlarn kabul eden bamllk ve merkez-evre teorileri, uluslararas ilikileri, retim aralar ve onlarn belirledii retim ilikilerine bal olarak ortaya kan snfsal iliki temelinde ele almaktadr. lke iindeki zengin/yoksul, ezen/ezilen veya daha somut ifadeyle burjuvazi/proleterya ayrmnn kresel anlamda karl gelimi/azgelimi ayrmdr. Bu nitede Marksist felsefenin temel kavramlar tartlmakta; Karl Marksn snf mcadelesi ve diyalektik tarihselciliine yer verilmektedir. Ayrca, Marksist felsefeden yola karak
viii
atma ve emperyalizm kavramlar tanmlanmakta; Marksist ve yeni (neo) Marksistlerin bak alarndaki farkllklar aklanmakta; bamllk ve emperyalizm arasndaki ilikiye dikkat ekilerek merkez evre teorilerinin; emperyalizm, bamllk ve atma sorunlarna yaklamlar deerlendirilmektedir. nite, ana balklar halinde Marksist teori, emperyalizm teorileri, bamllk ve merkez evre teorileri ve modern Marksist yaklamlar altnda incelenmektedir. Drdnc nitede, Jeopolitik Teoriler konusu incelenmektedir. Jeopolitik teori, devletlerin corafi zellikleri ve dnya zerindeki konumlaryla, izledikleri d politika arasnda dorudan deterministik bir iliki kurmaktadr. Dier faktrler sabit kalmak zere, lkenin corafyasnn d politikay belirledii savunulmaktadr. Buna gre, lkenin kara lkesi olmas ya da okyanuslarla evrili olmas veya nemli nehirlere ve deniz ticaret yollarna sahip olmas, o lkenin d politikasnda belirleyici bir etki yapmaktadr. Dolaysyla devletler arasndaki rekabette, bu tr corafyalara sahip olmann salayaca avantaj, nemli rol oynamaktadr. Ayrca devletlerin dnya zerindeki konumu, devletin d politika gndemini ve nceliklerini belirlemektedir. Bu erevede, jeopolitik ve corafya kavramlar arasndaki iliki, jeopolitik teorinin temel varsaymlar, jeopolitik teori ile realist (gereki) teori arasndaki benzerlikler, jeopolitik teori ve emperyalizm arasndaki iliki, jeopolitik teorinin kendi iindeki farkllklar ve bak alar zerinde durulmaktadr. nitenin ana balklar, corafya ve jeopolitik teori, g ve jeopolitik teori, jeopolitik determinizm ve d politika, jeopolitik teori ve emperyalizm, jeopolitik (evresel) olaslk ve jeopolitik dnce okuludur. Beinci nitede, Oyun Teorisi ele alnmaktadr. Oyun teorisi, farkl amalar ve karlar olan iki veya daha fazla oyuncu (aktr) arasndaki ilikileri inceler. Hibir oyuncu, oyunu tamamen kontrol edebilme imknna sahip deildir ve sonular taraflarn izleyecekleri stratejiler belirler. Her bir oyuncu ya da taraf, dier tarafn izleyecei olas politikalar dikkate alarak politikasn ve stratejisini belirler. Her oyunda oyuncular iin tehdit, hile, blf ve kar blf gibi olas politikalar ve davranlar bulunabilir. Bununla beraber, aktrler arasndaki ilikilerde her zaman atma sz konusu olmamakta, ibirliinin mmkn olduu durumlar da gndeme gelebilmektedir. Bu nitede oyun teorisinin temel varsaymlar ve realizmle ilikisi, oyun teorisinin devletler arasndaki ibirliine, ortak kar ve atma durumlarna nasl uyguland ve oyun teorisinin modelleri tartlmaktadr. nite, oyun teorisinin temel varsaymlar, oyun teorisi modelleri, oyun modellerinin deerlendirilmesi ve oyun teorisinin eletirisi ana balklarndan olumaktadr. Altnc nitede, Uluslararas Sistem Teorisi, anlatlmaktadr. Siyaset biliminde ve Uluslararas likilerde yaygn olarak kullanlan sistem teorisi, ayn zamanda sistem yaklam veya sistem analizi olarak da anlmaktadr. Sistem teorisi veya uluslararas sistem teorisi, devletler arasndaki g dalmnn ve ilikilerin belirledii ve aralarnda bamllk ilikisi olan egemen ulus devletlerin oluturduu yapy inceler. Teorinin balca varsaym, uluslararas sistem denilen bu yapnn, devletlerin d politikalarn belirlemesidir. Bu anlamda, sistem ve yap ile onun unsurlar olan devletlerin d politikalar arasnda tek tarafl, tayin edici ve belirleyici bir ilikinin olduu kabul edilmektedir. Dolaysyla, yap ile devletlerin d politikalar arasnda deterministik bir iliki kurulmaktadr. Bu nitede, sistem kav-
nsz
ix
ram tanmlanmakta, sistem teorisinin temel varsaymlar aklanmakta, uluslararas siyasal sistemler ortaya konmakta ve uluslararas sistem teorisinin modelleri analiz edilmektedir. nite, sistem kavram, uluslararas siyasal sistemler, uluslararas sistem modelleri, sistem teorisinin deerlendirilmesi ve sistem teorisinin eletirisi ana balklarndan olumaktadr. Yedinci nitede, Karar Verme Teorisi incelenmektedir. Uluslararas ilikilerde karar verme teorisi, uluslararas politika alannda aratrma yrtrken, bireylerin ekonomik ve siyasal tercihlerinin nasl olutuunu da inceleyen bir yaklamdr. kinci Dnya Savandan sonra, siyasal sreci analiz eden siyaset bilimciler tarafndan bu yaklama duyulan ilgide belirgin bir art olmutur. Bu balamda yaplan almalarla, Uluslararas likilerde d politika zmlemelerinin alan genilemitir. Uluslararas politikann anlalmasnda karar verme yaklamnn kullanlmas yeni bir olgu deildir. Modern zamanlar dikkate alndnda karar verme sreci, sistematik bir aratrma konusu olarak ilk defa siyaset biliminin dnda dier alanlarda sz konusu olmutur. nitede karar verme teorisi ve temel varsaymlar, karar verme srecinde rasyonelliin nemi, karar vermede kiisel zelliklerin etkisi, karar verme srecinde alglamann rol ve karar verme teorisinin modelleri ele alnmaktadr. Bu nite, karar verme teorisinin temel varsaymlar, karar verme srecinde rasyonellik, karar vermede kiisel zelliklerin etkisi, karar verme srecinde alglamann rol ve karar verme teorisinin modelleri ana balklarndan olumaktadr. Sekizinci nitede, Pozitivizm ve Epistemolojik Tartmalar konusu ele alnmtr. Bilim tarihine bakldnda, temel epistemolojik ve metodolojik pozisyonlarn esas olarak empirizm ve rasyonalizm olarak iki ana gruba ya da ekole ayrld grlmektedir. Bunlara epistemoloji olarak pragmatizm de dahil edilmektedir. Bunlardan empirizmin, sosyal bilim alanna yansmas pozitivizm eklinde olmutur. Pozitivizm, sosyal bilimlerin de doa bilimleri gibi empirist yntemlerle aratrlabilecei ve bilginin deney ve gzleme dayand lde bilimsel olabilecei iddiasna dayanmaktadr. Bu anlamda deerden arnm olma, olgusallk ve nesnellik, pozitivizmin temel zellikleridir. Buna karlk, rasyonalizm, bilimsel bilginin deney ve gzlemden ziyade akla dayanmas gerektiini savunmaktadr. Deerden arnm olma ve olgusallk gibi temel iddialara kar kan rasyonalistler, bilimsel aratrmaya rehberlik eden bir n bilgiye sahip olunduunu iddia ettiinden tmdengelimcidir. Bu nitede, empirizm ve rasyonalizm kavramlar, pragmatizmin bilimsel bilgi, teori ve deney gibi temel konulara yaklam, pozitivizmin temel varsaymlar ve neopozitivizm yaklam ele alnmaktadr. nite, epistemolojik tartmalar, empirizm, rasyonalizm, pragmatizm, pozitivizm, mantk pozitizm, neopozitivizm ve post modernizm/post pozitivizm tartmalarndan olumaktadr.
Editrler Prof.Dr. Tayyar ARI Yrd.Do.Dr. Elif TOPRAK
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Realizmin (siyasal gerekiliin) temel kavramlarn tanmlayabilecek; Siyasal gerekiliin ana varsaymlarn aklayabilecek; Siyasal gerekiliin (realizmin) felsefe ve bilim dnyasndaki temsilcilerini sayabilecek; Klasik realizm ile neorealizm (yeni gerekilik) arasndaki temel farkllklar ayrt edebilecek; Realizmin gvenlik meselesine yaklamn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
G kar Ulusal kapasite Ulusal kar G dengesi Anari Uluslararas sistem Doa Durumu Alak Politika Yksek Politika
indekiler
GR REALZMN VARSAYIMLARI VE TEMEL ZELLKLER REALZMN FELSEF KKENLER KLASK REALZM NEOREALZM VE KENNETH WALTZ
Realizm ve Neorealizm (Gerekilik ve Yeni Gerekilik)
Realizm ve Neorealizm (Gerekilik ve Yeni Gerekilik)

GR
Realizm, esas olarak I. Dnya Sava sonras srete idealizmin temel dncesinin ve uluslararas bar ve gvenlii salamaya dnk varsaymlarnn iflas etmesi zerine ona bir meydan okuma olarak gelimitir. lk ortaya kmas da aslnda idealizmin eletirisiyle balam ve zellikle II. Dnya Sava sonras srete gvenlik meselesinin, uluslararas sistemin ana gndemini oluturmasyla olduka ekici hale gelmitir. Dolaysyla Souk Sava boyunca devam eden atma eksenli dnyadaki siyasal sreci ve d politika yaklamlarn aklamada bavurulan temel teorik ereve realizm olmutur.
REALZMN VARSAYIMLARI VE TEMEL ZELLKLER

Realizm, uluslararas ilikilerde, politikay g ve kar mcadelesi olarak gren yaklamn addr. Bu teoriye gre, uluslararas politika, znde g ve kar mcadelesi olarak tanmlanabilecek bir siyasal sretir. Bu ayn zamanda realizmin ya da dier adyla siyasal gerekiliin ilk ve temel varsaymdr. Uluslararas Politika alannda zellikle 1940dan 1970lere kadarki almalarn arlk noktasn oluturan klasik realist yaklamda g kavram ve ulusal g, merkezi bir neme sahip olmutur. Siyasal gerekilik ad verilen realist paradigmada gerek uluslararas atmalarn sonucunun belirlenmesinde gerekse dier devletlerin davranlarn etkileme konusunda devletlerin sahip olduklar kapasiteler byk bir nem tamaktadr. Realist yaklam benimseyen yazarlar her ne kadar devletin kapasitesi ile askeri gcn zdeletirseler de genelde ulusal gcn elerinin askeri olmayan unsurlar da kapsadn kabul etmektedirler. Konular arasnda hiyerari gzeterek, askeri konulara ve gvenlik konularna ncelik veren realist teoriler iin g uluslararas ilikileri anlamada en temel kavramdr. Uluslararas istikrarn salanmas ve anlamazlklarn zlmesi de gcn kullanmyla ilikilendirilmektedir. Realizmin ikinci varsaym, uluslararas ilikilerin temel aktrnn egemen ulus devletler olarak grlmesidir. Yani uluslararas politika ya da uluslararas ilikiler, esas olarak, devletler arasnda gerekleen bir etkileim ve mcadele srecidir. Devletlerin dnda baka aktrlerin olup olmad zerinde durulmaz. Bu anlamda devletlerin dndaki uluslararas rgtler, ulusal ve uluslararas sivil toplum kurulular, ulusal ve uluslararas medya kurulularnn rol dikkate alnmaz. Dolaysyla realizme gre devletler, uluslararas politikann temel aktrleridir. ok uluslu irketler, uluslararas evre ya da insan haklar rgtleri gibi uluslara-
G: Uluslararas sistemde aktrlerin siyasi, askeri, ekonomik kapasitelerine dayal olarak, birbirlerinin davranlarna etki edebilme potansiyellerdir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
r rgtler aktr olarak kabul edilmedikleri gibi; NATO, Birlemi Milletler gibi uluslararas N E L M de yesi olan devletlerden ayr varlklar ve egemenlikleri olrgtler D mad gerekesiyle aktr olarak kabul edilmezler. Tek uluslararas politika aktr olarak, otonom, egemen ve bamsz hareket edebilme yeteneine sahip siyasal S O varlklar olarak R U grdkleri devleti kabul ederler. Avrupada egemenAulus devletlerin douu, Otuz Yl Savalarn sona erdiren 1648 WestDKK T falya Anlamasyla balamtr. Realizmin nc varsaym, devletlerin yekpare (btncl) yaplar olarak grlmesidir. Devletin btncl bir aktr olduunu varsayan realistler, devlet ii dinamikleri AMALARIMIZ gz ard etmektedirler. Buna gre devletler, bir kara kutu ya da bilardo topu gibi, d etkilere kar kendi karlar dorultusunda tepki gsteren yaplardr. Siyasal partiler, sivil toplum rgtleri ya da kamuoyunun d politikadaki etkisi gz K T A P ard edilmektedir. Devleti oluturan brokrasi, siyasal liderler ve kamuoyu ayr ayr ele alnmazlar. nk; arasra bunlar arasnda gr ayrl olsa da nihai aamada bunlar zlmekte ve devlet dier devletlerin karsna tek bir politikayla kmaktadr. T E L E V Z Y O N Realizmin drdnc temel varsaymysa devletlerin d politikada rasyonel karar veren birimler olarak kabul edilmesidir. Buna gre, her devlet gc orannda karlarn maksimum klmay amalayan bir politika takip eder. Devleti rasyonel NTERNET aktrler olarak kabul eden realistlere gre, belli amalar dorultusunda hareket eden devlet, mevcut kapasitesini dikkate alarak, bunlara uygun aralarla amacna ulamaya alr. MAKALE Realistlere gre, uluslararas ilikilerin ana gndemini ulusal gvenlik konular oluturmaktadr. Realistler iin devletin varln srdrmeye ilikin olan ulusal gvenlik konusu yksek politika (high politics) olarak; ticari, mali, parasal, salkla vb. ilgili konularsa alak politika (low politics) olarak nitelenmektedir. Realistlere gre, yukarda da belirtildii gibi devletlerin amalarna ulamak ve karlarn gerekletirmek iin kullanacaklar temel unsur gtr. Bu nedenle genelde realistler iin g mcadelesi uluslararas ilikilerin temelini oluturmaktadr. Yntem asndan bakldnda realist teoriyi benimseyenlerin genelleme ve yararllk zelliine nem verdikleri grlmektedir. Realistlere gre bir teoriyi oluturan varsaymlarn doruluu ya da yanll tartlmamaldr. Tartlmas gereken bu varsaymlarn gerek dnya karsnda snanmaya uygun olup olmaddr. Buna karlk davransalclar zellikle klasik realizmi bilimsellik asndan yeterli bulmamaktadr. Davransalcln eletirisi karsnda varsaymlarn gzden geirmek durumunda kalan klasik realizme, bilimsel bir nitelik kazandrma abasnn da etkisiyle 1970li yllarn sonunda Kenneth Waltzn 1979daki almasyla neorealizm ortaya kmtr. Yapsal realist olarak da bilinen Waltz, realizmin temel varsaymn insan doasna dayandrmamas ve analiz dzeyi olarak sistem ve yapy esas almas bakmndan daha bilimsel (davransalc) bir teori gelitirmeye almtr (Buzan, 1996: 49; Forde, 1995: 144-46). Realizmin (zellikle neorealizmin) nemli bir varsaymysa devletlerin, tek tek gvenliini salayacak bir merkezi otoritenin olmad uluslararas yapnn, anarik olduudur. Realistler, bu yap iinde, her bir devletin kendi gvenliini kendisi salamak zorunda olduunu varsayarak (kendine gvenme-self-help), dier devletlerin de ayn ekilde davranacan ve dolaysyla her bir devletin kendi kar dorultusunda hareket edeceini ileri srmektedir. Realistlere gre, uluslararas yapdaki isSIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
T E L E V Z Y O N konular en Siyasi ve askeri
nemli konular olarak gren realistlere gre devletler, ulusal kar maksimum klmak iin aba gsterirler.
NTERNET
MAKALE
1. nite - Realizm ve Neorealizm (Gerekilik ve Yeni Gerekilik)
tikrarszlklar devletlerin gvenlii iin tehdit oluturmakta olup, devletler olas tehditlere kar destek salamak iin ittifak antlamalar imzalayabilirler. Ancak devletler gvenlikleri iin bunlara ok fazla gvenmezler ve kendi gvenliklerini kendileri salayabilecek bir gce erimeye alrlar (Lopez ve Stohl, 1989: 9-10; Grieco, 1995: 153; Kegley, 1995: 4-5; Stone, 1994: 449-451). Realistler (klasik ve neo realistler) maksimum gce ulamak arzusuyla hareket eden tm devletlerin birbirlerinin bu tr amalarna engel olmaya altklarn; bunun sonucunda ortaya kan g dengesininse istikrar salayan nemli bir unsur olduunu iddia etmektedirler. Klasik realizme gre, uluslararas sistemde merkezi bir otoritenin bulunmamas (anarik SIRA SZDE yap) istikrar iin hangi nlemleri gerektirmektedir? Birka nemli noktaya tekrar dikkat ekmek gerekirse realizme gre, eer devlet hayati karlarn gzetmede baarsz olursa iinde bulunduu uluslararas orS O R U tam tarafndan acmaszca cezalandrlr. nk; realistlere gre, rasyonel bir aktr olan devlet d politikada maliyet unsurunu dikkate almak durumundadr. zellikle neorealistlere gre; uluslararas anari devletlerin davranlarn belirleyen nemD KKAT li bir ge olduundan, ortak karlar sz konusu olsa bile net kazan yoksa anari durumu devletlerin ibirlii yapmasn engellemektedir. Bununla beraber, tm SIRA SZDE realistler iin uluslararas kurumlamann ibirliinin gelimesine etkisi olduka marjinal dzeydedir (Grieco, 1995: 153). Oysa liberallere gre, devletler mahkmun ikilemi tr bir ilikide dahi ibirliAMALARIMIZ i yapabilirler. Bu durumda taraflarn, karlkl istenmeyen bir durumdan kanmalar iin ibirlii yapmalar gerekmekte, ancak aralarnda iletiim olmad iin, dier tarafa gvenmeleri hatta dierinin ibirliinden kanabilecei A P K T riskini gze almalar gerekecektir. Byle bir durumda, ibirliinin getirisi artrlarak ya da ibirliinden kanma cezalandrlarak, taraflara, ibirliinin kendileri iin rasyonel bir seim olduu anlatlabilir. Realistler, bu tr zmlerin ie yaramayacan, bunlaTELEVZYON rn hem maliyetli hem de etkisi zayf olan faktrler olduunu dnmektedirler. Uluslararas anarik yapda istikrar salayan ve devletleri ibirliine, kurumsallamaya ynelten en nemli faktr, birbirlerini dengelemeye dnk davranlardr NTERNET (Stone, 1994: 452-53). Tm realistler, i politika ile uluslararas politikay birbirinden ayrarak ele almaktadrlar. Fakat klasik realistler, uluslararas politikay da g mcadelesi ve bundan kaynaklanan g dengesiyle aklarken neorealistler, bu noktada anari kavramna bavurarak, anarinin devletlerin davranlarn belirlediini varsaymaktadr. Baka bir deyile anari, gvensizlii ve belirsizlii dourmakta, bu ise taraflar arasndaki ilikiyi, mahkmun ikilemi tr bir ilikiye dntrd iin, olas ibirlii giriimlerine engel olmaktadr. Sonu olarak drt noktada zetlenebilecek realizmin temel varsaymlarna ilikin yazarlarn yaklamlar arasnda az ok farkllklar bulunmaktadr. Vasquez, realizmin varsaymlarn balk altnda toplamaktadr. 1) Devlet, uluslararas politikann temel aktrdr. 2) politika ve uluslararas politika ayrdr. 3) Uluslararas ilikiler g mcadelesidir (Vasquez, 1998: 37). Bu erevede realizm mcadeleyi douran sebepler ve onlarn ortadan kaldrlma yollar zerinde durmaktadr. Keohane da realizmin varsaymlarn aratrma programnn etin z (hard core) olarak niteledii noktada zetlemektedir. Bunlar: 1) devlet merkezcilik varsaym, 2) rasyonellik varsaym, 3) g varsaymdr (Shimko, 1992: 286-87).
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Klasik realistler gc uluslararas politika ve d politikann balbana bir amac olarak grmekteyken neorealistler gc devletin temel amac olan hayatta kalma ve varln srdrme amacn gerekletirmeye ynelik bir ara olarak deerlendirmektedir.
Son olarak realist teorinin zn oluturan g kavramna yklenen anlamlar olduka farkldr. G kavramn en sk kullanan ve uluslararas politika analizinin merkezine yerletiren Morgenthau, politikay g mcadelesi olarak tanmlamaktadr. Morgenthauya gre g, politikann temel amacn ve herhangi bir siyasal davrann temel gdsn oluturmaktadr. Bir baka yerde de g kavramnn bir iliki biimi ya da amac gerekletirmek iin bir ara olduunu ifade edebilmektedir. Kenneth Waltz ise (1992: 36) gc, bir ama olmaktan ziyade bir ara olarak, devletin varln srdrmesinin ve gvenliinin salamasnn arac olarak grmektedir. Waltza gre devletin nihai amac g deil gvenliktir ve bu noktada Morgenthaudan farkl dnmektedir. Waltza gre g, devletin daha fazla gvenlie sahip olmasnn bir aracdr. Bunun dnda gcn ne olduu konusuna realistler aklk getirmilerdir. Morgenthauya gre g, bir ulusu dier uluslar karsnda gl klan faktrler ve dorudan ulusal g olarak kabul edilen nicel ve nitel unsurlardan olumaktadr. Bunlar arasnda corafya, doal kaynaklar, endstriyel kapasite, askeri hazrlk derecesi ve nfus nicel unsurlar; ulusal moral, ulusal karakter, diplomasinin nitelii ve hkmetin nitelii ise niteliksel unsurlar oluturmaktadr (Morgenthau, 1970: 130-94). Yukarda da ifade edildii gibi, geleneksel ya da klasik realistler gc bir devletin sahip olduu fiziksel unsurlar olarak ifade etmekte, buradan yola karak daha ok ulusal g ve bunu meydana getiren eler zerinde durmaktadr. Dolaysyla genelde realistlerin gcn tanm konusunda belli bir noktada birleemedikleri gzlense de Morgenthau ve Niebuhr gibi klasik realistler, gc, bir devletin sahip olduu bata askeri ve ekonomik g olmak zere, bu kapasitelerin toplam olarak grrler. Ancak realistlerin gc, sadece fiziksel kapasite toplam olarak grmedikleri, gcn maddi olmayan unsurlar da ierdiine dikkat ektikleri grlmektedir. Ekonomik ve askeri gcn dier unsurlardan ayrlamayacan kabul eden Waltz gibi neorealistler, gcn srekli deien ve dinamik bir yapya sahip olduuna da dikkat ekmektedir. Dolaysyla devletleri bir g skalasna (leine) yerletirmek kolay bir i deildir (Senarclens, 1991: 9-10). Klasik realizm insan doasndan hareket ederek devletin g peinde komasndan kaynaklanan g mcadelesi zerinde younlarken, neorealizm, uluslararas yapdaki anari olgusu zerinde durmaktadr. Bu arada realist dnce uluslararas politikay devletleraras bir etkileim sreci olarak tanr ve devletlerin bu dorultuda kendi askeri, siyasal ve ekonomik kaynaklarn kullandklarn belirtir. Bir ortak otorite ya da merkezi hkmetin olmad uluslararas sistemin yaps bu haliyle anariktir. Bu nedenle bir taraftan uluslararas yapda srekli bir dzenin bulunmamas, dier taraftan devletlerin farkl karlara sahip olmalar savalara yol amaktadr. Uluslararas sistemin anarik yapsnn yol at korku ve gvensizlik, uluslararas ilikilerin temelini oluturmaktadr. G unsuru hem klasik realizmde hem de neorealizmde ana unsur olmaya devam etmektedir. Neorealistlerin, klasik realistlerin alak politika olarak nitelendirdikleri iktisadi konulaSIRA SZDE r gndeme tamalarnn nedenlerini dnnz.
DNE M REALZMNL FELSEF KKENLER
SIRA SZDE
DNELM S O R U
XX. yzyl realizminin ortaya kndaki felsefi geri plan dikkate alndnda buS O R kadar gtrlebilecei grlmektedir. M. 5. yzylda (M 471nun eski Yunana U 400), yaklak Platonla ayn dnemde yaayan Thucydides, Helen dnyasna hakiDKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
miyet konusunda aralarnda rekabet bulunan Atina ve Sparta kent devletleri arasnda 424te patlak veren Peloponezya Savalar srasnda bir Atina generali olarak Trakyada grevliydi. Fakat ehrin Sparta tarafndan alnmasna engel olamad iin yirmi yl srgne mahkm edilmiti. Thucydides bundan sonraki zamann sava izleyerek, gzlemlerde bulunarak, ve taraflarla grerek geirmitir. Savan btn nedenlerini, taraflarn motivasyonlarn, liderlerin politikalarn inceleyerek gemiten gelecee aktarlabilecek dersler karmay amalamt (Viotti ve Kauppi, 1993: 37-38). Thucydidese gre savan nedeni Atinann glenmesinin Spartada yaratt kuku ve gvenlik kaygsyd. Dolaysyla g dengesindeki bozulma kukuyla birleince, sava iin yeterli sebep de olumutu. Sparta, Helen dnyasndaki egemen konumunu kaybetmek endiesine kaplm ve gcn artrmaya, bunun iin ittifaklar oluturmaya dnk kar nlemlere bavurmu, Atina da buna ayn ekilde karlk vermiti. Thucydidesin almasnda silahlanma yar, ittifak, caydrma, g dengesi ve strateji gibi alk olduumuz pek ok kavrama rastlamak mmknd (Viotti ve Kauppi, 1993: 38; Forde, 1992: 374). Aslnda Thucydides, savaa bavurmay ve emperyalizmi merulatrmaktayd. Spartann Atinaya saldrmasn Atinann glenmesine balayarak, ortaya kan korku ve kukunun saldry kanlmaz bir davran haline getirdiini ifade etmekteydi. Hukuksal anlamda Sparta ve mttefikleri anlamalar ihlal eden taraf olmakla beraber, realizmin ilk temsilcisine gre asl sorumlu, Atinann glenmesi ve onun yol at korkuydu. Bylece moral ve hukuksal ilkeler dlanarak zorunluluk ve gereklilik gibi kavramlarla devletlerin politikalar aklanmaya ve merulatrlmaya allmaktayd. nk; Thucydidese gre Sparta, anlamalar ihlal etmeye zorlanmt. Adalet ve insanlk gibi kavramlar, devletin kar, zorunluluklar karsnda gereksiz ve lkst (Forde, 1992: 374, 382-83). Yaklamlaryla realizmin dnsel temelinde nemli bir yeri olan, bir talyan siyaset felsefecisi olan Niccolo Machiavelli (1469-1527) ise ayr ayr kent devletlerine blnm olan XVI. yzyl talyasnda yaam olup, Floransa Cumhuriyetinin 1512de yklmasna kadar brokrat ve diplomat olarak grev yapmt. Gcn nasl kazanlaca, nasl korunaca ve nasl srdrleceine ilikin el kitab niteliinde olan Prens adl almasn Floransa yneticisi olan Lorenzo di Mecciniye atfen yazmt. Rnesans talyasndaki yoz uygulamalar kaleme alan yaptta, o gnk dk ahlaksal uygulamalara felsefi aklama getirmekte, kitleler zerinde g kazanmay ve srdrmeyi amalayan devlet adamlarna, uygulamalarnda yol gsterecek bir klavuz sunmaktayd. Bu nedenle ama arac aklar diyen bir felsefi anlay temsil eden Machiavellizm bazlarna gre yz kzartc bir terimdir. Eer bir insan en yksek politik erki (gc) kazanmay baaracaksa o zaman, bunu nasl kazandnn pek nemi olmayacaktr. nk; aldatlmalarna izin veren kitleler, o zaman, egemenlerine boyun eip sayg gstereceklerdir. Biricik (tek) gnah politik erki ele geirmeyi baaramamaktan oluur. nk; baaramayan kii yok edilebilir (Sahakian, 1995: 116). Machiavelli, tpk modern felsefeci Nietzche gibi, gce bal bana bir ama olarak hayranlk duydu ve onu ahlaksal llere ya da etik unsurlara baklmakszn kazanlacak bir ey olarak grd. Machiavellinin almasnda g, g dengesi, ittifak ve kar ittifak oluumu ve kent devletleri arasndaki atmalarn nedenleri zerine ilgin dersler bulunmaktadr. Machiavelli, prensin iktidarn srdrebilmesi iin, iten ve dtan gelecek tehditlere kar koyabilecek gce sahip olmas gerektiini ortaya koymakta-
Niccolo Machiavelli (1469-1527)
dr. Devlet gvenliinin esas alnd Machiavellide, prensin bu konuda ncelikli bir sorumluluk sahibi olduuna dikkat ekilmektedir. ki tr ahlak anlay zerinde duran Machiavelliye gre, biri bireysel ahlak (bu kiinin kendini korumasna yneliktir ve dinsel bir taraf bulunmaktadr) dieriyse prensin devletin karlarn ve ulusal gvenlii korumasna ilikin ahlaki sorumluluudur. Bunlar arasnda bir atma olduunda prensin ikinciyi tercih etmesi sorumluluk ahlaknn bir gerei olarak dnlmektedir. Bu nedenle iyi ynetici, sorumluluk ahlak dorultusunda hareket eden, devletin bekasn salayan yneticidir. Klasik anlamda iyi ve ahlakl biri olsa bile, bu noktada becerikli deilse ktdr (Viotti ve Kauppi, 1993: 39). Machiavelliye gre bir prens iyi yrekli, sadk, insancl, namuslu ve dindar grnebilir; hatta gerekten yle de olabilir; fakat gerektiinde tam tersini yapabilmeye hazr olmaldr. Ancak, bir prensin, eer bir de yeni prens olmusa bunlar yerine getirmesi, bunlarn tersini yapmasndan daha zordur. Bir prensin esas grevi, devlet erkini elinde tutmak olduuna gre bu meziyetleri (insanlar vgye deer klan tm bu eyleri) yerine getiremez. nk; devleti elinde tutmak iin sk sk verdii sze kar, iyilikseverlie kar, insanla kar, dine kar davranmak zorunda kalr (Machiavelli, 1994: 110).
Demek ki prens, merhametli, dindar, namuslu, insancl grnmelidir; fakat mutlaka byle olmas gerekmez. Prenslerin eylemlerini yarglamak sz konusu olduunda aralara deil amaca baklr. O halde, bir prens, ama olarak devletin ele geirilmesi ve elde tutulmasn seerse o zaman, aralar hep vgye deer bulunacak ve herkese vlecektir. Prensin dilinde bar ve sadakat gibi szckler eksik olmamaldr; bu szcklerin dman bile olsa; nk halk grdne inanr; gerei ise pek az kii fark eder (Machiavelli, 1994: 111).
Thomas Hobbes (1588-1679)
Machiavelliye gre, devletin varln srdrme ve hayatta kalma amac dier tm amalarnn nnde gelir. Moral, ideolojik ve dier tm amalar bu amaca gre ikinci derecededir. Machiavelli de XX. yzyl realizmi gibi ulusal kar ncelikli grmektedir. Machiavelli ayn zamanda Thucydides gibi devletin ve devlet adamnn uluslararas politikann gereklerine gre hareket edeceini varsaymaktadr. Realizmin felsefi kkenine ve dnce dnyasndaki geri planna bakarken Thomas Hobbesin katks gz ard edilemez. Liberal felsefenin ortaya kmasnda ve temellerinin atlmasnda John Locke ne ise realizmin temel felsefesinin ortaya konmasnda da Thomas Hobbes ok nemlidir. Her ikisi de Toplumsal Szleme kuramlaryla, realizmin ve liberalizmin ana erevelerini ortaya koymular ve sz konusu teorilerin zerinde ykselebilecei salam bir temel oluturmulardr. Bir ngiliz siyaset felsefecisi ve soylu bir ailenin mensubu olan Thomas Hobbes (1588-1679), Oxfordu bitirdikten sonra yazmaya balamtr. 1641de hkmetin kendi aleyhine alt sulamas yznden lkeyi terk ederek bir sre Fransada yaam, ancak 1651de, cumhuriyeti rejime sadakat sz vererek ngiltereye geri dnmtr. Machiavellinin Prensi gibi, Hobbes da Leviathan, II. Charles memnun edecei umuduyla yazmt. alma 1651de Londrada basld. Kilisenin devlete bal olmasn savunmu olsa da yurttalar iin, bar ve gvenlik salayamayan tm hkmetlerin deitirilmesini savunduu iin sz konusu alma Hobbesun beklentisinin tersine Charles rahatsz etmitir (Sahakian, 1997: 120; Viotti ve Kauppi, 1993: 40).
9
Hobbes, Yurtta zerine ve Leviathan adl almalarnda ortaya koyduu gibi insana naturalist bir antropoloji ile yaklar. nsann kendi varln ayakta tutma ve srdrme gdsnn tm eylemlerini belirlediini savunur.
Hobbesun nl eseri Leviathan, siyaset alannda ilk genel teori olarak kabul edilmektedir. Machiavelli gibi Hobbesun da insann doasna yaklam olumsuzdur. Aslnda Hobbesun devlet retisine ilikin grlerini ortaya koyarken Thucydidesten de etkilendii grlmektedir. nsan yaps olabildiince karcdr. Bundan dolay ister istemez insanlar birbirinin dman olur ve herkesin herkese kar sava durumu (Latince: bellum omnium contra omnes) balar. Bu durumda insan insann kurdudur (Latince: homo homini lupus). Ancak genel bir gvensizlik oluturan bu durum, insann ana gds olan kendi varln korumay istemesine aykrdr, bu bakmdan ok tehlikelidir. Bu varln koruma gds, insanlar bir szlemeyle ellerinde bulunan gce bavurma yetkisinden bir devlet adna vazgemeleri ve onu bir egemene devretmelerine yol amtr. Bylece bir szlemeyle devlet kurulmu ve doa durumundan yurttalk durumuna geilmitir (Gkberk, 1974: 293). Esas olarak i politika zerinde durmu olmakla beraber, Hobbesun kard ilkeler uluslararas ilikilere de uygulanabilecek niteliktedir. Yukarda ifade edildii gibi, Hobbesa gre insanlar bir toplum haline gelmeden nce doa durumunda yaamaktayd. Doa durumu (state of nature) herkesin herkesle savat; kuku, korku ve iddetin sz konusu olduu olduka gvensiz bir ortamdr. Bu durumdan kurtulmak iin insanlar, her trl yetkilerinden vazgeerek, bunlar Leviathana (devlet otoritesine ya da egemen otorite) devrederek commonwealth (devlet) oluturdular. Gerekten byle toplum ve devlet ncesi bir dnemin olup olmad kukuludur. Ancak, oluturulan bu kurgu hipotetik olmakla beraber gerekten bir doa durumu olsayd insanlarn baka trl hareket etmeyecekleri varsaymna dayanmaktadr. Hkmet otoritesinin olmad bir ortamda dzenden sz edilemeyecei gibi, dzenin olmad anarik bir ortamda bilimsel ilerleme, uygarln gelimesi ve bunlarn sonularndan insanln yararlanmas gibi eyler de mmkn olmayacakt (Knutsen, 1992: 88-89; Viotti ve Kauppi, 1993: 40-41). nsanlar srekli korku iinde yaadklar bu doa durumundan kurtulmak iin aralarndaki bir szlemeyle tm yetkilerinden (egemenliklerinden) vazgeerek commonwealthi olutururlar. Commonwealth, tm yetkileri kullanan egemenin (leviathan) bu konuda kimseye hesap vermek durumunda olmad ve snrsz, mutlak egemenlie sahip olduu bir duruma iaret etmektedir. Bir toplumsal szleme bir tr yurttalar yasas olarak, karlkl anlama yoluyla tm kiilerin zgrlklerini snrlar. Realizmin temel varsaym olan ve Hobbes tarafndan da benimsenen insann doal ktl ve gnahkrl onun bu doal ktlnn snrlanmasn gerektirdiinden bir stn otoritenin varl gerekir. Dolaysyla devletin olmamas ya da herhangi bir ekilde yklmas halinde toplum yeniden sava durumu olan doa durumuna geri dner ve tekrar bir stn otorite karr. Hobbes, doa durumunda her insann birbiriyle sava durumunda olduunu, bir stn otoritenin olmadn ve doa durumunun devam ettii varsaylan uluslararas sistemde de, her devletin birbiriyle sava halinde olduunu ve dolaysyla sistemin anarik bir zellie sahip olduunu varsaymaktadr. Mahkmun ikilemi modelindeki mahkmlar gibi, her devlet d dnyadan izole olmu gibidir. Niyetleri hakknda bilgi sahibi olmad dier devletlere kar kukuyla yaklamakta ve kararlarn kendi mantna dayandrmaktadr. stn otoritenin olmad yerde stn ktln hkm sreceini varsayan Hobbesa gre, insanlar byle bir ortamda sadece glerine gvenebilirler.
10
SIRA SZDE
Realizmde doa durumu, hangi ynleriyle uluslararas sisteme benzetilmektedir? SIRA SZDE
DN LM Yukarda ortayaEkonmaya allan temel varsaymlar ve felsefi geri plan aslnda hem realizm (klasik realizm) iin hem de neorealizm (yeni gerekilik) iin geerS O R U li olan ana varsaymlar ve dncelerdir. Ancak bunlarn dnda sadece klasik realizme ya da neo realizme zg varsaymlar da bulunmaktadr. G ve kar Apolitikann odana yerletiren ve ona merkezi bir nem atfeden DKK T realizmde gcn bal bana bir ama gibi grndn sylemekte yarar vardr. Zira devletler g ve kar peinde koan siyasi yaplar olarak grlrken uluslaSIRA SZDE raras politikada da g ve kar mcadelesi olarak tanmlanmaktadr. Oysa g, neorealizm (yeni gerekilik) iin ama olmaktan ziyade gvenlie ulamak iin bir ara olarak grlecektir. AMALARIMIZ Klasik realizmde devletlerin doasyla insan doas arasnda dorudan iliki kurulmaktadr. Buna gre, devletlerin doas, insanlarn doasndan ayr tutulamaz ve dolaysyla devletlerin bencil ve karc olmalar, onlar oluturan insanlarn doK T A P asndan kaynaklanmaktadr. Devletin doasn ve dolaysyla politikann doasn anlamak iin insan doasna bakmak gerekir. Dolaysyla V Z Y O N gre, insan unsurunun uluslararas politikaya ynelik nemT E L E realizme li sonular bulunmaktadr. Dier bir deyile insan unsuru, liberal ya da idealist yaklam ve teorilerden farkl bir boyutta ele alnmaktadr. Realistler insann kt, gnahkr, karc, saldrgan ve ilikilerinde gc n plana karan olumsuz bir doaNTERNE ya sahip olduunu Tdnmektedirler. zellikle klasik realizm, uluslararas politikay insan doasyla aklamaktadr. nsana ynelik deerlendirmesi olduka negatif olan realizme gre, insan doutan kt, agzl ve hrsldr. Uluslararas politikay insan doasna baklaryla uyumlu ekilde aklayan sava sonras realistler Morgenthau ve Niebuhr, tpk bireyler gibi devletlerin de d politikada g ve kar peinde olduklarn belirtmilerdir. Srekli kapasitelerini artrma gdsyle hareket eden devletler, imknlar lsnde dierlerini egemenlikleri altna almaya alrlar. Dolaysyla byle bir yapda sava ve atma olaan hale gelmektedir. Realizme gre devlet adamn ynlendiren faktrler korku, kuku, gvensizlik, gvenlik ikilemi, ne kavuma, saygnlk ve kar gibi unsurlardr. zellikle bunlar arasnda korku ve bunun yol at gvenlik ikilemi devletleri savaa zorlayan nedenlerin banda gelmektedir. Kald ki realistler dier bir devletin (eer ki bu ayn zamanda potansiyel bir dmansa) glenmesine seyirci kalmaktansa onu nlemek iin savaa bavurmay meru saymaktadr. Bunun en nemli rnei Thucydidesin almasnda grlmektedir. Thucydides Atinann glenerek g dengesini bozma olaslna kar, Sparta ve mttefiklerinin savaa bavurmasn bir zorunluluk olarak grmektedir. nk; bu anlaya gre vcudun herhangi bir yerinde varl anlalan bir tmrn henz kkken ortadan kaldrlmas ne kadar gerekliyse bu da o kadar gereklidir. Bu yaklama Machiavellide de rastlanmaktadr. Machiavelli de hakl ve haksz sava gibi kavramlar zerinde durmamaktadr. Bu kavramlar ayn zamanda saldr ve saldrgan kavramlarn da tanmlamay gerektirir ki realizm bunun zerinde durmay gerekli grmez. Eer bir sava, ulusal karn korunmas iin gerekliyse yaplmaldr. Kendini savunma kavram olduka geni bir erevede ele alndndan realizmde emperyalizme meruluk tannmaktadr. Zira tehdit aka alglanabiliyorsa kar tarafn saldrsn beklemeye gerek yoktur, byle bir sava gereklidir ve meru kabul edilmelidir (Forde, 1992: 375-76).
DNELM S O R U
KLASK REALZM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
11
Realizme gre, politikaclar ahlaki ltlerden ziyade temelinde kar ve gcn maksimum klnmasn ngren siyasal kriterlere gre davranrlar. dealist yaklam politikann ahlaki standartlara uymas gerektii zerinde dururken realistler, soyut nitelikli ahlaki standartlarn siyasal eylemlere uygulanamayacan ileri srerler. nk; karar verici durumundaki devlet adam, ulusal evreden farkl olarak, gerek bir merkezi otoritenin, gerek tam anlamyla devletleri balayc hukuki yaptrmlarn, gerekse btn devletlerce kabul edilmi ilkelerin bulunmad bir uluslararas evrede faaliyet gstermektedir. Ayrca uluslararas alanda geerli olan standartlar, ulusal dzeyde bir bireyin davranlarn ynlendiren standartlardan da olduka farkldr. Realistlere gre, devlet adam, devletin karn gzetmek zorunda olduundan, bireysel ilikilerinde uyduu ahlaki standartlara ou zaman uymayabilir. Zira devlet adam, ncelikle ulusal kar gzetmek ve devleti d tehditlerden ne pahasna olursa olsun korumak zorundadr. nk; merkezi bir otoritenin bulunmad bir uluslararas ortamda, sonucu belirleyen her zaman devletin gc olmaktadr. Bu nedenle devrimci, yaylmac ya da revizyonist davranlara sk sk rastlanan bir uluslararas sistemde devleti dmanlarndan korumak zorunda olmas, devlet adamn uygar bir toplumda bireyler ve gruplar arasndaki ilikilerde hakim olan ahlaka aykr ya da irkin olarak kabul edilen birtakm yntemleri benimsemek durumunda brakmaktadr. Morgenthauya gre, devlet, ulusal kar peinde koarken bireysel ilikilerde geerli olan ahlki ilkeleri gzetmez. kisinin birbirine kartrlmamas gerekir. Devlet adamnn ncelikli sorumluluu ulusal devletin varln korumaktr ve onun yapmas gerekenler bu noktada bir vatanda olarak bireysel ilikilerinde dikkate ald ahlki ilkelere ters debilir. Bireyler, zgrlk ve adalet gibi evrensel moral ilkeler uruna kendilerini feda etme hakkna sahip olduklar halde devlet adamlarnn geleceklerinden sorumlu olduklar insanlar adna bunu yapmaya haklar yoktur. Dolaysyla ahlaklara gre aykr grlebilecek birok uygulama devlet adam iin gerekli bir davran olarak grlebilmektedir. nk; devlet ya da devlet adamn ynlendiren unsur, moral unsurlardan ziyade devletin kar iin yaplmas gerekenlerdir. Bu gereklilik ve zorunluluk unsuru amaca ulamak (g dengesini korumak ya da varln srdrmek) iin kullanlan aracn ahlaki kriterlere gre deerlendirilmesini engellemektedir (Forde, 1992: 374-76). Morgenthauya gre, devletler yine de kendi politikalarnn ahlki, dier bir deyile evrensel moral ilkelere uygun olduunu ileri srme eilimindedirler. Bazlar ise bunu hukuki ya da dini ilkelerle badatrmaya alr. Hatta bu ekilde tanmlanan d politikalara sahip devletlerin zamanla arlklara gittikleri olmutur. Buna karlk, siyasal gerekilie (realizm) gre, d politikalar gcn kar olarak tanmland bir ereveye oturtulduunda hem daha iyi anlalacak hem de devletleri bu tr siyasal ve moral arlklardan koruyacaktr. Bu yapldnda dier uluslar tpk kendi ulusumuz gibi yarglayabilir ve dier uluslarn karlarna saygl politikalar gelitirme yetenei kazanabiliriz. Morgenthauya gre ahlakn ve siyasetin alanlar ayrdr ve bunlar birbirine kartrlmamaldr. Siyaseti ve siyasal olan tanmlarken siyasal bir dil kullanlmaldr. Morgenthauya gre, siyasetin dili karla ilgili olmaldr. Dier bir ifadeyle Morgenthauya gre iktisatlarn, hukukularn ve ahlklarn kendi alanlarnda yaptklar gibi, siyasal alann da kendi bana bamsz olmas gerekir. Devletin herhangi bir politikas hakknda iktisat, sz konusu politikann toplumun refahn nasl etkilediini, hukuku hukuksal kurallara uygun olup olmadn ve ahlk bilimci moral ilkelere uyup uymadn aratrrken realist (siyasal gereki) ayn ola-
12
SIRA SZDE
DNELM S O R U
y g olarak tanmlanan kar asndan dnr. Yani bu politikann, devletin gcn ne ynde etkiledii konusu zerinde durur. Bununla beraber, siyasal gereki ayn zamanda Lsiyasal olmayan dnce standartlarnn farkndadr ve onlar bir DNE M tarafa brakmaz, fakat siyasal olmayanlarn siyasal olaylar zerinde kendilerini empoze etmelerini de kabul etmez ve siyasal olmayan standartlar bu noktada siyasal S O R U olanlara baml klar.
DKKA Geleneksel realizm Tya da klasik realizm gibi adlarla anlan XX. yzyl realizminin gelimesine nclk eden yazarlarn banda Edward Carr ve Hans Morgenthau gelmektedir. Kenneth Waltz ise, neo realizmi gelitirmesi asndan, adndan en fazla sz ettiren realistlerSIRA SZDE dendir. Bunlarn dnda Nicholas Spykman, John Herz, Raymond Aron, Arnold Wolfers ve Norman Graebner gibi realizme nemli katklarda bulunan baka yazarlar da bulunmakAMALARIMIZ tadr. Kuramn Henry Kissinger, Zbigniew Brzezinski ve Brent Scowcroft gibi siyaset dnyasndan da temsilcileri de vardr.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
karlarn uyumu doktrinine gre, birey kendi kar iin alrken toplum kar iin de alm olur. Kendi kar peinde koan devlet, uluslararas toplumun karna da alm olur.
Carr, EdwardK H. T A P Uluslararas likiler alannda temel klasikler arasna girmi bulunan Yirmi Yln Krizi: 1919-1939 (The Twenty Years Crisis) adl almasnda II. Dnya Savana giden sreci analiz ederken savan nedenleri zerinde durmak T E L V Z kritiini yaparak daha belirgin nedenler zerinde durmay tercih yerine, genelE bir Y O N etmitir. Carr, 1919 tarihli Versay Antlamasnn zerinden henz yirmi yl gemeden savan kn hayretle karladn belirterek geleneksel idealist yaklam iddetle eletirmektedir. I. Dnya Savann korku, endie ve gvensizlikten kayNTERNET naklandn belirterek dier realist yazarlar gibi o da g unsurunun nemi zerinde durmaktadr (Viotti ve Kauppi, 1993: 43-44). Carr, ilk bata gvenlik endieleriyle ve meruAsavunma amacyla balayan I. Dnya Savann bir sre sonra salMAK LE dr savana dntne dikkat ekerek, nce savunma amacyla savaa girmi olan Avrupa devletlerinin de bir sre sonra baz topraklar ele geirmek amacyla hareket etmeye baladklarn ifade etmektedir. Zaten, Thucydidesin Atina-Sparta savanda da tpk byle olmutur. Carr, kendisinin topyaclk olarak adlandrd idealist teorilerin acmasz bir eletirisini yapt almasnda, deer ve g unsurlarnn, topya ve gereklik gibi birbirinden farkl kavramlar ve olgular olduunu ifade etmektedir. Carra gre, politika etiin deil, etik politikann bir fonksiyonudur. Etii daha ncelikli gren idealistlere (liberallere) gre, bireyin grevi toplumun genel yararna tabi olmak ve kendi karn toplumun kar iin feda etmektir. Bunlara gre, bireyin kendisi iin iyi olan, her zaman toplum iin iyi olana tabidir. Sadakat ve fedakrlk bu bak asna gre vazgeilmez kavramlardr ve birey iin kendi karnn nnde gelmelidir. (Carr, 1972: 33). topyaclarn (liberallerin veya idealistlerin) karlarn uyumu doktrinini eletiren Carra gre, idealistlerin bylece kendi karlarn, dnyann geri kalanna kabul ettirmek amacyla bilinli ya da bilinsiz bir ekilde evrensel kar ad altnda gizlediini ileri srmektedir. nsan doas gerei kendi iin yararl olduuna inand bir eyin dierleri iin de yararl olduuna inanr. Hatta baz zel karlarn gizlemek iin k maskeler bulur. lke iinde sk sk kullanlan kamusal yarar teorilerinin benzerlerine uluslararas ilikilerde de sk sk rastlanr. Carra gre idealist mutlak bir standart gelitirmeye heveslidir. Fakat bunu yaparken kendi karnn dnyann kar olduunu aka sylemez. nce Dnya iin iyi olann kendi lkesi iin de iyi olacan savunur; arkasndan da bu argman tersine evirerek kendi lkesi iin iyi olann dnya iin de iyi olduunu syler. Bunun tarihte yn-
13
la rneinin bulunduuna iaret eden Carr, ABD Bakan Woodrow Wilsonun Amerikan politikasyla evrensel adaletin ayn olduuna inandn ve Amerikan karlarn insanlarn genel karlar gibi sunduunu belirtmektedir. Carr, ngilizce konuan milletlerin kendi karlarn, insanolunun iyilii kisvesi altnda gizlemekte usta olduklarn ve bu tip bir ikiyzlln Anglo Sakson aklna has bir zellik olduunu belirtmektedir (Williams, Wright, Evans, 1996: 259-263). dealizmi topya olarak niteleyerek ar ekilde eletiren Carrn at yoldan giderek kendini bir realist teori gelitirmeye adam olmasndan dolay XX. yzyl realizminin asl babas saylan yazar Hans J. Morgenthaudur. Hans J. Morgenthauya gre, dnya rasyonel bir bak asyla kusurlu ve noksandr. Bunun nedeni ise insann doasnda aranmaldr. nsan kt, gnahkar ve ilikilerinde kar ve gc n plana alan bir doaya sahiptir. Dnya, insann doasnda var olan bu glerin bir yansmasndan ibaret olduundan, dnyay dzeltmek ve gelitirmek iin bu glere kar kmak yerine bu glerle birlikte hareket etmek gerekir. Byle bir dnya, ister istemez atan karlar dnyas olacak, moral ilkeler hibir zaman tam olarak gerekletirilemeyecek, olsa olsa, geici kar dengelerinin ve her an yklp bozulabilecek zmlerle giderilmi atmalarn glgesinde oluan bir dnya elde edilebilecektir. Morgenthau, realist yaklamn ve siyasal gerekiliin alt ilkesi zerinde durmaktadr (Morgenthau, 1970: 2-14). Bu ilkelerden birincisi, genel olarak toplum gibi, politikann da kkleri insan doasnda bulunan objektif yasalarca ynetildiine inanlmasdr. kincisi, siyasal gerekiliin hareket noktasn g olarak tanmlanan kar kavramnn oluturduudur. nc olarak, siyasal gerekilie gre, kar kavram gerekten de politikann zdr ve zaman ve mekana bal deildir. Drdncs, Morgenthau, evrensel moral prensiplerin devletlerin d politikadaki eylemlerine aynen uygulanmasnn mmkn olmadn belirtmektedir ve bu prensiplerin zaman ve mekana bal olarak ortaya kan somut artlara gre ayklanmas gerektiini belirtmektedir. Siyasal gerekiliin beinci ilkesine gelince, Morgenthauya gre, siyasal gerekilik bir devletin siyasal eylemlerini, yani ahlki hareket edip etmediini evrensel ahlki prensiplerle lmeye kalkmaz. Altnc ve son olarak Morgenthau, siyasal eylemlerin siyasal kriterlerle deerlendirilmesi gerektii zerinde durmaktadr. Dier gereki yazarlar gibi Morgenthau da devletin sahip olduu kapasitenin, devletin d politikasnn belirlenmesinde nemli bir faktr olduu zerinde durmaktadr. Morgenthau, ulusal gcn gelerini, niceliksel ve niteliksel geler olmak zere iki grupta toplamaktadr. Bunlardan corafya, doal kaynaklar, endstriyel kapasite, askeri hazrlk derecesi ve nfus niceliksel geler olarak dikkate alnrken ulusal karakter, ulusal moral, diplomasinin nitelii ve hkmetin nitelii, niteliksel eler olarak dikkate alnmaktadr. Morgenthau da tm dier gerekiler gibi, g dengesinin uluslararas sistemde barn korunmas bakmndan etkin bir teknik olduu zerinde durmaktadr. Ancak Morgenthauya gre, uluslararas bar koruyan g dengesinin kendisi olmayp, esas nemli olan bu konuda devletler arasnda bir konsenssn (fikir birliinin) bulunmasdr. nk; g dengesinin kurallarna uyulmas iin, ncelikle devletler arasnda g dengesinin korunmas konusunda ortak bir anlayn bulunmas gereklidir. te yandan, realizmin gelimesine nemli katklarda bulunan Reinhold Niebuhr da Morgenthau gibi uluslararas politikaya insan doasndan yola karak ktmser yaklamakta; devleti, niter yaplar ve uluslararas politikann temel aktr olarak, uluslararas politikay ise g ve kar mcadelesi olarak grmektedir. Nie-
Hans J. Morgenthau
14
buhr da Morgenthau gibi uluslararas yapda istikrar g dengesinin saladna inanmaktadr. Ancak g dengesi, devletlerin dierlerini alglamalarna bal olarak benimsedikleri politikalarn sonucu olarak ortaya kmaktadr. Dzeni salayc bir unsur olarak grlen g dengesi, Adam Smithin grnmez eli gibi bu mekanizmann doal sonucu olarak ve sanki devletler arasnda bunu salamak iin gizli bir kontrat yaplm gibi ilemektedir. Niebuhr da gc, askeri ve ekonomik g bata olmak zere kapasite toplam olarak grmektedir.
SIRA SZDE
Realizme gre, uluslararas sistemin anarik yapsnda g dengesi, istikrar nasl salaSIRA SZDE maktadr?
DNELM NEOREALZM VE KENNETH WALTZ
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Kenneth Waltz
NTERNET
Kenneth Waltzn Uluslararas Politika Kuram (Theory of International Politics) adl 1979da Sbaslan almas, 1980 sonras dneme egemen olacak bir tartmay O R U balatmtr. Kitabnda yer verdii dncelerle neorealist dncenin ncs olan Waltz, ilgin eyler zerinde durmakta ve o gne kadar bir sonu olarak baklan DKKAT ve anarik bir ortam olarak grlen uluslararas yapnn devletlerin davranlarn snrladn sylemekte; ayrca g kavramna yeni anlamlar yklemektedir. SIRA siyasal Waltz, farkl SZDE sistemlere ve farkl ideolojilere sahip olan devletlerin benzer davranlar ve politikalar benimsemesinin nedenini aklamaya almtr. Waltza gre bunun yant yap kavramnda sakldr. Uluslararas yap, devletlerin benzer AMALARIMIZ koullarda kendi zsel farkllklarna ramen, benzer politikalar izlemesinin kaynan ve nedenini oluturmaktadr. Aslnda Waltza gre indirgemeci olan yalnz d politikay insanTdoasna ve devletin kapasitesine dayandran klasik realistler deilK A P dir; d politikay bireye indirgeyen klasik liberallerle snf atmas ve retim biimini temel alan Marksistler de benzer ekilde indirgemecidir. Waltza gre tm bunlarn temel E L E V Z Y O Npolitikayla devletlerin oluturduu sistemi birbirinden ayrmahatas d T malardr. Waltz bu nedenle sistemin d politika zerindeki snrlandrc ve koullandrc etkisine dikkat ekmektedir (Waltz, 1982: 19-32; 1992: 33). Waltza gre, uluslararas sistem; sistemin temel kurallar, sistemi oluturan biNTE NE rimlerin niteliiR ve Tbirimler arasndaki kapasite dalm gibi geler asndan ulusal sistemden farkllk gstermektedir. siyasal sistemde, sistemin temel kural hiyerari olmasna karlk uluslararas sistemin ana ilkesi anaridir. Hiyerarik bir yapya sahip olan ulusal sistemde emir ve itaat ilikisi hakimdir. Sistemdeki birimleri oluturan bireyler karmak toplumsal yap iindeki iblm erevesinde hangi alanda uzmanlaacaklarna kendileri karar vermekte ve bu nedenle farkl alanlarda uzmanlaabilmektedirler. Oysa uluslararas anarik yapda ast st ilikisi ya da itaat eden-edilen ilikisi sz konusu deildir. Birimlerin fonksiyonlarnda benzerlik bulunmaktadr. Hiyerarik bir nitelikteki ulusal yapda farkl kapasitelere sahip olan birimlerin fonsiyonlar farklyken anarik bir nitelie sahip olan uluslararas yapda farkl yetenekteki devletlerin fonksiyonlar byk lde benzerlik gstermektedir (Linklater, 1995, 244). Waltza gre g dengesi sreklilik gstermekte, denge bozulsa bile baka bir ekilde yeniden kurularak devam etmektedir. ki kutuplu ya da ok kutuplu, her iki modelde de g dengesi sistemin ana zelliidir. Bununla beraber, iki kutupluluk ok kutuplulua gre daha istikrarldr. Byk glerin ihtiyatl bir d politika izlemelerinden, yaamsal karlarn kesin bir ekilde tanmlanm ve etki alanlarnn belirgin olmasndan ve nkleer silahlarn varlndan dolay iki kutuplu yapda merkezi gler arasnda sava kma olasl daha azdr. Bu nedenle de daha istikrarl
15
bir grnme sahiptir. ok kutuplu yaplardaysa srekli deien askeri ittifaklar ve kapasite deiimlerinde meydana gelen farkllamalar, yapnn istikrarn tehdit eden unsurlardr ve bundan dolay daha istikrarsz bir nitelik gstermektedir. ok kutuplu sistemlerde sz konusu olan karlkl bamlln artmas da istikrar azaltan bir dier unsur olarak deerlendirilmektedir (Linklater, 1995, 246-47). Bu balamda yap ve sistem kavramlar zerinde duran Waltza gre devletler, uluslararas yapnn gereklerine gre hareket etmektedirler. ki kutuplu ya da ok kutuplu olarak da nitelenebilecek uluslararas sistem, znde merkezi bir otoritenin bulunmamas ve doa durumunun devam etmesi nedeniyle anariktir. Waltza gre bu anarik yapdaki uluslararas sistemde her bir devletin ncelikli amac egemenliini ve gvenliini korumaktr (Vayrynen, 1995: 361-62; Forde, 1995: 142). Akas Kenneth Waltzn nclndeki neorealist okul, dnyay daha nceki realist dnrlerden pek ok ynyle farkl tanmlyor ya da farkl gryor. Realistler uluslararas politikay kabaca devletler aras bir etkileim sreci olarak grmekteydi. Oysa, neo realistler devletler aras etkileime bakarken sistem dzeyindeki yapsal nedenleri (system-level: structural causes) ve tek tek devletlerin kendilerinden kaynaklanan birim dzeyindeki nedenleri (unit-level causes) ayr ayr ele alyorlar. Bylece neo realist dncede yap (structure) nem kazanyor ve zel bir inceleme ve tartma konusu haline geliyor. Ayrca, geleneksel realist dnrler sadece sonularla ilgilenerek buna devletlerin etkileimlerinin doal bir sonucu ve bu ilikinin bir rn olarak bakarken neo realist dncede sebep ve sonular ve zellikle de ama ve aralar ayr ayr deerlendirilmektedir. Dolaysyla yeni yaklamyla realist bir uluslararas politika teorisi gelitirmeye alan Kenneth N. Waltza gre, klasik realistler, uluslararas politika ve d politika ayrm iinde arl daha ok d politikaya vermektedirler. Yukarda da iaret edildii gibi Morgenthau sz konusu prensiplerden (siyasal gerekiliin alt ilkesi) ziyade insann nitelii, g, kar ve ahlak konusu zerinde durmaktadr. Waltza gre, Morgenthau bylece devletler aras ilikileri ve devletin d politikasn aklamaya yarayacak kendince bir perspektif ve belki de bu anlamda kendi zamannda olaylara anlaml aklamalar getiren bir teorik ereve izmeye almtr. Bununla beraber, Raymond Aron, Hans Morgenthau ve dier geleneksel realistler, devletlerin davranlarna ve karlkl etkileimine bakarak buradan uluslararas sonulara varmaya altlar. Waltza gre bu nedenle klasik realist dnce tmevarmc, neorealizm ise daha ok tmdengelimcidir (Waltz, 1992: 33). Uluslararas politika, ancak geleneksel realizmin birim (devlet) dzeyindeki aklamalarna yapnn etkisini de ekleyince tam olarak anlalabilir ki Waltza gre neorealizm bunu yapmtr. En genel ifadeyle neorealizm, etkileen birimlerle uluslararas sonular arasndaki nedensellik ilikisini kurmaktadr. Oysa geleneksel realist dnce sadece sonularla ilgilenmitir. Neorealist teoriye gre, ayrca bu nedensellik ilikisi tek tarafl da deildir. Birim dzeyindeki nedenlerle uluslararas yap dzeyindeki nedenler birbirlerini etkilemektedir (Waltz, 1992: 34). Dier taraftan, klasik realistlerin byk bir ounluuna gre g elde etme arzusu insann doasnda var olan bir zsel durum olup g mcadelesi buradan kaynaklanmaktadr. Morgenthau ve dier geleneksel realistlere gre, uluslararas alanda devletler kimin hakl kimin haksz olduuna karar verecek bir hakemin bulunmad bir ortamda rekabeti srdrmekte ve bu durumda onlar engelleyen tek faktr dier devletlerin de ayn dorultuda hareket etmesi olmaktadr. Morgenthaunun olsun Hobbesun olsun buradan vardklar sonu mcadelenin ve savan insan doasndan kaynaklanddr. Bu nedenle bunlar anlamak iin ncelikle insann do-
Klasik realizm uluslararas politikaya birim dzeyinde, devletlerin davranlarna dayal olarak aklama getirirken, neorealizm ise sistem dzeyinde ve sistemin anarik yapsna dayal nedenlerle aklama getirir.
16
asnda gizli olan bu nitelikleri iyi kavramak gerekiyor. Morgenthau, srekli g peinde koan ve g elde etmeye alan devlet adamnn rasyonel davrandn kabul etmektedir. Yine bu bak asna gre, g her zaman bal bana bir amatr. Bu erevede, devletlerin maksimum g elde etmeye alma arzusunun evrensel olduu eklindeki Morgenthaunun sav, temeli insan doasnda aranmas gereken objektif yasalara dayanmaktadr. Waltz ise devletlerin pekok davrannn bu gerekle elitiini ileri srmektedir (Waltz, 1992: 35; Forde, 1995: 143).
SIRA SZDE
Devletlerin hangiSZDE SIRA davranlar klasik realizmde bireyler ve devletler iin temel gd olduu belirtilen maksimum g elde etme arzusuyla eliir?
D NELM Neorealist dnce okuluna greyse g, bal bana bir ama olmaktan ziyade, mmkn olduunda ve gerektiinde bavurulabilecek bir aratr. Zayf olmann, gl O R U S devletlerin saldrsna davetiye karmas gibi, ok gl olmaya almak da dier devletleri silahlanmaya ya da ittifak ilikisi iine girerek glerini birletirmeye itmektedir. Dolaysyla g, ancak gerektiinde kullanlacak bir ara DKKAT olup, ne kadar gce sahip olmak gerektiine aklselim sahibi devlet adam karar verir. Olaanst durumlarda devletlerin nihai endiesi g deil gvenliktir SIRA SZDE (Waltz, 1992: 36). Ayrca devletler, hkmet biimleri, idari yaplar, ideolojileri dier pek ok alardan birbirlerinden farkldr. Dolaysyla hem realistlere hem de neorealistlere AMALARIMIZ gre, farkl zelliklere sahip olan devletlerin bir siyasal sonu olarak farkl davranacaklar kabul edilmekle birlikte, neorealistlere gre, devletler kapasitelerinden kaynaklanan farklla ramen uluslararas yapnn snrlamasndan kaynaklanan K T A P ortak davranlar gsterebilirler. Ayrca neorealistlere gre uluslararas yap devletlerin davranlarn yumuatmaktadr. Elbette isel ve dsal durumlar deitike yapdan (sistemden) ya da devletten kaynaklanan nedenlerin arl birinden diTELEVZYON erine kayabilir ya da deiebilir. Baka bir deyile, devletin davran zerinde bazen yapnn etkisi daha fazla hissedilirken bazen devletin kendinden kaynaklanan nedenler daha aklayc olabilir. zetle etkileimin ift tarafl olduunu ifade eden N E R N devleti etkilerken devlet de yapy etkilemektedir ve bu nedenWaltza gre,T yapE T le bunlar arasnda kesin snrlar izmek pek olanakl deildir (Waltz, 1992: 36-37). Tpk dier realistler gibi Waltz da uluslararas yapy anarik olarak nitelemektedir. Bunun uluslararas dzeyde mevcut merkezi otoritenin ve bireylerin ve kurumlarn ne zaman ne yapacaklarnn ayrntl olarak yazld anayasal metinlerin ve bir ast st ilikisinin bulunmamasndan -ki bu da devletlerin egemen olmasndan kaynaklanmaktadr- ileri geldiini belirtmektedir. Uluslararas yap bu haliyle merkezi bir nitelie sahip deildir ve anariktir. Birinin dieriyle biimsel sreklilik gsteren bir hiyerarik ilikisi yoktur. nceki satrlarda ifade edildii gibi, neorealizmin klasik realizmden farkllklar; yap olarak tanmlanan sistemin devletlerin d politikas zerindeki belirleyici ve snrlayc etkisi zerinde durmas, uluslararas politikada davransal dzenlilikler olduunu varsaymas, d politikalardaki benzerliklere dikkat ekmesi, bilim felsefesinin ilkelerini nemsemesi, tarihsel bir yaklam yerine yapsalc bir yaklam benimsemesi ve anari kavramna ykledii anlamdr. Yukarda belirtildii gibi genel olarak tm realistlere gre, uluslararas ilikilerin temel aktr olan devletler btncl ve yekpare yaplardr. Bencil davranan ve sadece ulusal karlar dorultusunda hareket eden rasyonel birimlerdir. Ulusal karlara gre biimlenen devletlerin politikalar hayatta kalma, gvenlik, g ve nis-
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
17
pi kapasite gibi kavramlarla ifade edilmektedir. rnein; Morgenthauya gre rasyonel bir d politika, riskin minimize edilmesi, kazancnsa maksimum klnmasdr. zel durumlarda ulusal kar deiebilmekle beraber, ulusal kar peinde olan liderleri ynlendiren ana motivasyonlar byk lde benzerlik gstermektedir. Morgenthaunun rasyonel politika varsaymnda ideoloji gibi unsurlara yer verilmemektedir. Realistler tarafndan devletler niter ve btncl yaplar olarak grldnden bunlarn politikalar, i siyasal koullarn bir sonucu olmaktan ziyade dsal gelimelere verilen bir tepki olarak (bilardo topu varsaym) dnlmektedir. Ancak arasra rasyonel politikalardan sapmalar aklamak iin klasik realistler i politikaya ilikin gerekelendirmelerde bulunabilmektedirler. Bununla beraber, klasik realizmin temel zelliklerinden olan, moral unsurlarn siyaset d tutulmas ve etikten arndrlm bir siyaset anlay neo realizmde yeterince vurgulanmamaktadr. Oysa klasik realizm bu anlamda liberal idealizme bir tepki olarak domu ve onu topyac olarak nitelemesinde de bu grn deer unsuruna bimi olduu rol ne kmt. Klasik realizmde nemli olan ve onu idealizmden ayran en nemli unsur olan moral unsurun dikkate alnmamas, neo realizmde gzard edilmitir. Bu nedenle bir taraftan bilimsellik kaygsyla hareket ederken dier taraftan pozitivizmin nemli ilkelerinden biri olan deerden arndrlm bilim ilkesini yadsmas neorealizme yneltilen nemli bir eletiridir (Forde, 1995: 143). Devletin davranlarn anari ile aklayan neorealizme gre, bir devletin dierleri tarafndan egemenlik altna alnma korkusu devletlerin davranlarn belirlemektedir. nsan doasna dayanan klasik realizme greyse devletlerin d politikalarn belirleyen ana unsur dierlerine egemen olma arzusudur. Uluslararas g mcadelesi, anari modeline gre sistemin eksikliklerinden kaynaklanrken insan doas modelinde, insann doasndaki eksikliklerden kaynaklanmaktadr. Neorealist teoride anariden kaynaklanan bakalar tarafndan egemenlik altna alnma korkusu, yani her devletin korktuu ya da her devletin dierlerini egemenlik altna alma isteinde olduu varsaym genelletirilmektedir. En kt durum varsaymna dayanan ve mahkmun ikilemi, gvenlik ikilemi gibi oyun teorisinin kavramlarn kullanan neorealizmde; korkunun yanl anlamadan, n yargdan ya da eksik bilgilenmeden kaynaklanabilecei dikkate alnmamaktadr (Shimko, 1992: 294). Her ne kadar anari kavram Morgenthauda ve klasik realizmde de yer almaktaysa da anari kavramna d politikay aklamada bir ilev yklenmemekte; neden sonu ilikisi asndan ele alnmamaktadr. Klasik realizmde anari, uluslararas alanda insanlarn ve dolaysyla devletlerin dierleri zerinde hkimiyet kurma abalarna engel olacak bir st otoritenin bulunmamas anlamna gelmekte; g mcadelesinin nedeniyse baka faktrlere dayandrlmaktadr. Dolaysyla klasik realizmde anari varsaym sz konusu olmakla beraber, d politikay belirleyen bir etken olarak, yani nedensel adan ele alnmamaktadr. Morgenthauya gre devletlerin g mcadelesi ya da stnlk peinde komalar anarinin sonucu deildir. Bunun nedeni, insann doasnda mevcut olan hrs, g elde etme tutkusu ve stn gelme arzusunun kollektif yansmasdr. Morgenthauya gre insann gl olma isteinin ve bencilliinin etkisi devlet politikas ve davrannda belirgin ekilde grlmektedir. Anari ise, insann doasnda var olan bu zelliklerin ve objektif yasalarn devletin d politikasna egemen olmasna frsat salamas bakmndan nemlidir. Morgenthauya gre g dengesi mekanizmasnn dnda devletleri snrlayan baka bir merkezi otorite sz konusu deildir. Anarinin nemiyse bu
18
duruma snrlama getirmemesinden kaynaklanmakta; yoksa belli d politikalarn uygulanmasn dayatmamaktadr (Shimko, 1992: 293; Forde, 1995: 144-45). Dolaysyla klasik realistler de neorealistler gibi, yapsal anari ya da sorunlarn zmn salayacak merkezi bir otoritenin yokluu zerinde durmakla beraber, bunu bir sonu olarak deerlendirerek, devletlerin d politikas zerinde belirleyici bir etkisi olduu zerinde durmuyor. Oysa neorealistler anari olgusuna bir neden olarak bakarak, devletlerin d politikasn aklamada nemli bir k noktas olarak kabul etmektedirler. Buradan yola karak gvenlik ikilemi (security dilemma) ve kendine gvenme (self help: kendine yardm) kavramlar zerinde duran neorealistlere gre, herhangi bir devletin gvenliini salamaya dnk faaliyetleri, mevcut ya da potansiyel dmanlarnn gvenliini tehlikeye sokmaktadr. Bir devletin mutlak gvenlik iinde olmas, dier devletlerin mutlak gvensizlii anlamna gelmekte ve bu durum, dier devletleri silahlanmaya ya da baka trl dmanca davranlara itmektedir. Dolaysyla nisbi kapasite (relative capabilities) sorununun realist yaklamda merkezi bir neme sahip olduunu vurgulamak gerekir. Ayrca idealistlerden ve liberallerden farkl olarak, realistler iin devletler arasndaki atmalar, kt liderlerin hatalarndan, bilgi eksikliinden, yanl alglamadan, eitimsizlikten, sosyo politik yapdan ve tarihsel nedenlerden kaynaklanan bir durum olmayp, tamamyla doal ve olaan bir durumdur (O. L. Holsti, 1995: 36-37; Buzan, 1996: 50-51; Nicholson, 1989: 26-27). Neorealizmin varsaymlar kabul edildiinde de sonu yine uluslararas g mcadelesi, kendine gvenme (self-help) ve gvensizlik olmaktadr. Yani her iki modelde de (klasik realizm ve neorealizm) sonuta d politikaya ktmser (pessimistic) yaklalmaktadr. Fakat insan ilikilerine indirgendiinde iki farkl durum ortaya kmaktadr. Birinde insan, ondan korkan insanlarla evrili dierinde ise ona tahakkm etmeye ve denetim altna almaya alan insanlarla doludur. Birinci durumda yani insanlarn korkusu yanl anlama ya da kukudan kaynaklandnda bunu gidermek olasdr; ancak ikinci durumun nlenebilmesi yalnzca ayn ekilde davranmakla mmkndr. Morgenthauya gre, devletlerin dierlerine stn gelme ve onlar egemenlii altna alma arzusu, insan doasndan kaynaklanmaktadr. Oysa neorealizmdeki korku, devletlerin iinde bulunduklar ortamn niteliinden ileri gelmektedir. Yani korku, insan doasndan deil, ortamdan ve durumdan kaynaklanmaktadr. Sonuta her ikisinde de g mcadelesi sz konusu olmakla beraber buna neyin neden olduu ve g mcadelesinin biimi farkllk gstermektedir (Shimko, 1992: 295).
SIRA SZDE
Realist kuramlara gre (klasik ve neorealist), uluslararas sistemde devletler arasnda kuSIRA SZDE rulan ibirlikleri aklanabilir mi?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
19
zet
A M A
Realizmin (siyasal gerekiliin) temel kavramlarn tanmlamak. Realizmin temel kavramlar; g, ulusal kapasite, ulusal kar, g dengesi ve anaridir. Realizme gre, uluslararas sistemde atmalarn sonucunun belirlenmesinde ve devletlerin dier devletlerin davranlarn etkileyebilmelerinde sahip olduklar ulusal kapasite nemli rol oynamakta ve devletin gcn belirlemektedir. Ulusal gcn, kapasitenin belirlenmesinde askeri ve askeri olmayan unsurlar (siyasi, ekonomik) etkilidir. Dolaysyla uluslararas politikann temel aktrleri egemen ulus devletlerdir. Merkezi ve stn bir otoritenin bulunmad uluslararas sistemin anarik yaps nedeniyle devletler daima g mcadelesi iindedir. Devletlerin d politikalarn ve davranlarn belirleyen temel unsur kendi ulusal karlar olup, bu dorultuda ittifaklar da kurabilirler. Uluslararas sistemin anarik yaps nedeniyle devletler, dier devletlerin maksimum gce ulama arzusuyla hareket edeceklerinden yola karak bu amaca ulalmasna engel olmak istemekte, g dalmn korumaya, dengelemeye almaktadrlar. G dengesi istikrarn salanabilmesi iin nemlidir. Siyasal gerekiliin ana varsaymlarn aklamak. Temel varsaymlar, g ve kar mcadelesinin politikann odanda yer almas, devletlerin uluslararas ilikilerin temel ve yegane aktr olmas, devletlerin yekpare yaplar olarak kabul edilmesi ve devletlerin rasyonel davranan yaplar olarak kabul edilmesidir. Bunlarn dnda gereki okul olarak da bilinen realizmin baka varsaymlar da bulunmaktadr. rnein insan doasnn kt, bencil ve karc bir doaya sahip olduu varsaylarak, devlet doasnn da insan doasyla ilikilendirilmesidir. Ayrca realizme gre, politika ve ahlak ayr konulardr ve gerek devletlerin d politikalar gerekse uluslararas ilikilerin analizinde ahlaki kriterlere bavurulmamaldr. Bir dier varsaym ise uluslararas sistemde merkezi bir otorite olmamas dolaysyla sistemin anarik olarak grlmesidir. Realizme gre, devletler arasnda mutlak gvensizlik sz konusudur ve g-
venlik sorunu devletleri daha fazla g elde ederek gvenlik salamak zorunda brakmaktadr. Bu teorinin en nemli varsaymlarndan biri de uluslararas politikann ibirliinden ziyade bir atma sreci olarak grlmesidir. Realizmde, dier devletlere ya dman ya da potansiyel dman olarak baklr. Devletler her durumda dierine gre kendisini stn klacak politikalar peindedir ve bu durum ister istemez gvensiz bir ortamn domasna yol aar. Ayrca realizmde g dendiinde ilk olarak askeri g akla gelmektedir. Realizm gcun unsurlar arasnda takip ettii hiyerariyi uluslararas gndemle ilgili de yapmakta ve askeri ve gvenlik konularn en baa yerletirmektedir. Siyasal gerekiliin (realizmin) felsefe ve bilim dnyasndaki temsilcilerini saymak. Realizmin felsefi kkleri eski Yunana kadar uzanmaktadr. nemli dnrler arasnda Thucydides, Niccolo Machiavelli, Thomas Hobbesun isimleri saylabilir. 1940l, 1950li ve 1960l yllara Edward H. Carr ve Hans Morgenthaunun almalar damgasn vurmutur. Bunlarn dnda Nicholas Spykman, Reinhard Niebuhr, Arnold Wolfers, Walter Lippmann, John Herz, Raymond Aron bu dnemdeki almalaryla realizme nemli katklarda bulunmu isimler arasnda yer almlardr. te yandan, Winston Churchill ve George F. Kennan gibi diplomat ve siyaset adamlar da uygulamalaryla ve politikalaryla realizmi savunanlar arasnda yer almlardr.
A M A
A M A
20
AM A
Klasik realizm ile neorealizm (yeni gerekilik) arasndaki temel farkllklar ayrt etmek. Siyasal gerekiliin temel varsaymlar ve felsefi kkenleri neorealizm iin de geerli olmakla beraber, neorealistler kuram uluslararas sistemdeki deiimler ve realizme getirilen eletiriler nda revize etmilerdir. Her iki yaklamn temel kavramlar g mcadelesi, kendine gvenme (self-help) ve gvensizliktir ve d politikaya ktmser yaklalmaktadr. Yine her iki kurama gre, uluslararas ilikilerin temel aktr olan devletler btncl ve yekpare yaplardr. Bencil davranan ve sadece ulusal karlar dorultusunda hareket eden rasyonel birimlerdir. Ulusal karlara gre biimlenen devletlerin politikalar hayatta kalma, gvenlik, g ve nispi kapasite zerine kurulmaktadr. Klasik realizmin temel zelliklerinden olan, moral unsurlarn siyaset d tutulmas ve etikten arndrlm bir siyaset anlay neorealizmde ele alnmamtr. Klasik realizm insan doasndan hareket ederek devletin g peinde komasndan kaynaklanan g mcadelesi zerinde younlarken, neo realizm uluslararas yapda merkezi bir otorite bulunmamasndan kaynaklanan anari olgusu zerinde durmaktadr. Geleneksel realist dnrler, uluslararas politikay birim dzeyinde devletlerin d politikalar ve davranlaryla aklarken neorealistler sistemin yapsal etkilerini dikkate almakta ve gcn bir ama deil, gerektike kullanlacak bir ara olduunu vurgulamaktadrlar. Dolaysyla neorealizmin klasik realizmden farkllklar; yap olarak tanmlanan sistemin devletlerin d politikas zerindeki belirleyici ve snrlayc etkisi zerinde durmas, uluslararas politikada davransal dzenlilikler olduunu varsaymas, d politikalardaki benzerliklere dikkat ekmesi, bilim felsefesinin ilkelerini nemsemesi, tarihsel bir yaklam yerine yapsalc bir yaklam benimsemesi, ahlak ve etik gibi normatif unsurlar zerinde durmamas ve anari kavramna ykledii anlamdr.
AM A
Realizmin gvenlik meselesine yaklamn aklamak. Realistlere gre, uluslararas ilikilerin ana gndemini ulusal gvenlik konular oluturmaktadr. Realistler iin devletin varln srdrmeye ilikin olan ulusal gvenlik konusu yksek politika (high politics) olarak; ticari, mali, parasal, salkla vb. ilgili konularsa alak politika (low politics) olarak nitelenmektedir. Realizmin (zellikle neorealizmin) nemli bir varsaymysa devletlerin tek tek gvenliini salayacak bir merkezi otoritenin olmad uluslararas yapnn anarik olduudur. Realistler bu yap iinde her bir devletin kendi gvenliini kendisi salamak zorunda olduunu varsayarak (kendine gvenme-self-help), dier devletlerin de ayn ekilde davranacan ve dolaysyla her bir devletin kendi kar dorultusunda hareket edeceini ileri srmektedir. Realistlere gre, uluslararas yapdaki istikrarszlklar devletlerin gvenlii iin tehdit oluturmakta olup, devletler olas tehditlere kar destek salamak iin ittifak antlamalar imzalayabilirler. Ancak devletler gvenlikleri iin bunlara ok fazla gvenmezler ve kendi gvenliklerini kendileri salayabilecek bir gce erimeye alrlar. Neorealistlere gre devletin nihai amac g deil gvenliktir ve bu noktada klasik realistlerden farkl dnmektedirler. Neorealizme gre g, devletin daha fazla gvenlie sahip olmasnn bir aracdr.
21
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi realizmin temel kavramlarndan deildir? a. Ulus devlet b. G c. Karlkl bamllk d. Anari e. kar 2. Realizme gre, devletlerin amalarna ulamak ve karlarn gerekletirmek iin kullanacaklar, nitel ve nicel unsurlardan oluan kavram aadakilerden hangisidir? a. Anari b. G c. ttifak d. Hiyerari e. kar 3. Aadakilerden hangisi, klasik realizmin ana varsaymlarndan biri deildir? a. nsan doas ve devlet doas anlalmadan uluslararas politika anlalamaz. b. Uluslararas politika g ve kar mcadelesidir. c. Devlet, egemen olan ve bamsz hareket edebilen tek aktrdr. d. Uluslararas ekonomi, yksek politika konular arasndadr. e. Ahlak ve etik deerler politikay ynlendirmez. 4. Uluslararas sistemde, i politikadaki hiyerarinin tersine, merkezi bir otoritenin bulunmamas aadaki kavramlardan hangisiyle aklanmaktadr? a. kar atmas b. G dengesi c. Gvenlik paradoksu d. Mahkumun ikilemi e. Anari 5. Klasik realizmin, uluslararas politikada ahlaki (moral) standartlara uyulmas gerekmedii argman, aadaki realist dnrlerden hangisiyle ilikilendirilemez? a. Morgenthau b. Machiavelli c. Niebuhr d. Thucydides e. Waltz 6. Aadaki dnrlerden hangisi neorealizmin temsilcileri arasnda yer almaktadr? a. Niccolo Machiavelli b. Kenneth Waltz c. Edward H. Carr d. Thomas Hobbes e. Hans Morgenthau 7. Thomas Hobbesun Leviathan isimli eserinde inceledii, herkesin herkesle savat doa durumu, bireylerin egemenliklerini devlete devretmeleriyle son bulur. Uluslararas politikayla kurulan analojide, doa durumuna benzetilen kavram aadakilerden hangisidir? a. Ulus devlet b. Uluslararas politika c. Ulusal g d. Uluslararas sistem e. Ulusal kar 8. Aadaki ifadelerden hangisi klasik realizm ve neorealizmin ortak varsaymdr? a. Uluslararas sistemin, devletlerin d politikalar zerinde belirleyici etkisi vardr. b. Uluslararas politikada g, bal bana bir amatr. c. Devletler, d politikada rasyonel karar veren birimlerdir. d. Devletler arasnda karlkl bamllk bulunmaktadr. e. Uluslararas politikada g, gvenlii salayan bir aratr. 9. Realizme gre, devletlerin kendi gvenliklerini salamaya ynelik faaliyetleri, dier devletlerin gvenliini tehlikeye sokar. Yapsal anariden doan ve dier devletlerin silahlanmasna neden olan bu durum, aadaki kavramlardan hangisiyle ilikilendirilemez? a. Kendine gvenme b. Mahkumun ikilemi c. Greli kazan d. Gvenlik ikilemi e. karlarn uyumu 10. Aadakilerden hangisi neorealizmin, realist kurama getirdii eletirilerden biridir? a. Uluslararas politikada temel aktrn ulus devlet olmas b. Analiz dzeyi olarak sadece birim dzeyini dikkate alarak indirgemeci bir yaklam benimsemesi c. G dengesinini istikrar salamas d. ve d politikann ayr incelenmesi e. Uluslararas ilikilerin g mcadelesi olarak grlmesi
22
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Yantnz yanl ise, Realizmin Varsaymlar ve Temel zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Realizmin Varsaymlar ve Temel zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Realizmin Varsaymlar ve Temel zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Realizmin Varsaymlar ve Temel zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Realizmin Felsefi Kkenleri ve Neorealizm konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Neorealizm ve Kenneth Waltz konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Realizmin Felsefi Kkenleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Klasik Realizm ve Neorealizm konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Neorealizm ve Kenneth Waltz konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Neorealizm ve Kenneth Waltz konusunu yeniden gzden geiriniz. gtlerin artan rolleri ve etkileri; ekonomik, toplumsal ilikileri ieren alak politika konularnn da yksek politika olarak tanmlanan siyasi, askeri gvenlik konular kadar nemli olduunu gstermitir. Souk Savan sona ermesi ve kresellemenin artan etkileriyle klasik realizmin bu snflandrmas daha fazla eletirilmektedir. Sra Sizde 3 Uluslararas sistemde merkezi, stn bir otoritenin olmamas (anarik yap) ve devletlerin kendi gvenlikleri iin gce gereksinim duymalar doa durumuna benzetilmektedir. dealist (liberal) kurama gre, realizm tarafndan atma, kuku, gvensizlik ve savan kanlmaz olduu savunulan uluslararas sistemde her zaman sava durumu bulunmamakta; istikrar ortak kurallar ve normlar ile salanabilmektedir. Neorealizmde, klasik realizmin varsaymlar artan ibirliklerini ve ortak karlar aklamak zere ve yapsal (sistemden kaynaklanan) nedenlere balanarak aklanmaktadr. Sra Sizde 4 G dengesi devletlerin birbirlerinin politika ve davranlar konusunda tahmin edilebilirlik salayan, temel mant varolan g dalmnn, statkonun korunmas olan bir yaklamdr. Herhangi bir devlet veya ittifak yapan devletler grubu (koalisyon) tarafndan bozulan istikrar, yeni bir g dengesine ulalmas ve baat devletlerin ne kmasyla tekrar oluur. Sra Sizde 5 Devletler arasnda imzalanan anlamalarla kurulan ibirlikleri, ortak kurallarn, normlarn gelimesi, uluslararas hukukun varl, klasik realizmin bu argmanyla elimektedir. Neorealizmin savunduu gibi uluslararas arenadaki her davran birey veya devletlerin gcn artrmasna ynelik deildir. Sra Sizde 6 Realizme gre devletler iin ulusal karlar nceliklidir. Birey veya sistem dzeyinde kaynaklanan nedenlerle, devletler iin belli alanlarda ibirlii yapmak devletlerin ortak karna olabilir. Bu ibirlii gvenlik, savunma alannda olabilecei gibi ekonomik konularla ilgili de olabilir. Devletler arasnda gelien karlkl bamllk durumu, realistler tarafndan istikrar bozan, liberaller tarafndan ise ibirlii olanaklarn dolaysyla istikrar artran bir faktr olarak deerlendirilir.
2. b
3. d
4. e
5. e
6. b 7. d 8. c 9. e 10. b
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Uluslararas sistemdeki istikrarszlklar engellemek iin devletler ittifak antlamalar imzalayabilirler. Ancak devletler daima kendi gvenliklerini kendileri salayabilecek bir gce erimeye alrlar. G dengesi politikalaryla devletlerin sistemdeki durumlarn dier devletlere gre konumlandrarak daima dengenin korunmas ve hibir devletin dierleri zerinde stnlk kuramamas prensibiyle devletler (iki veya ok kutuplu sistemlerde) karlarn korurlar. Sra Sizde 2 Neorealizmin etkili olmaya balad 1980li yllarda, uluslararas ilikilerde siyasi ve askeri konular kadar ekonomik konularn da arl ve etkileri yaanmaya balanmtr. 1973 petrol krizi gibi uluslararas ticaret konularnn uluslararas politikaya her geen gn artan ekilde gndem oluturmas, uluslararas ekonomik r-
23
Yararlanlan Kaynaklar
Buzan, Barry. (1996), The Timeless Wisdom of Realism, Steve Smith, Ken Booth and Marysia Zalevski, International Theory: Pozitivism and Beyond. Cambridge: Cambridge University Press, iinde ss. ss. 47-65. Carr, Edward H. (1972), Utopian Background Robert L. Pfaltzgraff, Jr., (ed.) Politics and the International System, 2nd ed. New York: J.B.Lippincott Company, iinde ss. 23-40. Forde, Steven. (1995), International Realism and the Science of Politics: Thucydides, Machiavelli, and Neorealism, International Studies Quarterly. Vol. 39, No. 2 (June), ss. 141-159. Gkberk, Macit. (1974), Felsefe Tarihi. Ankara: Bilgi Yaynevi. Grieco, Joseph M. (1995), Anarchy and the Limits of Cooperation: A Realist Critique of the Newest Liberal Institutionalism, An Introduction, Charles W Kegley, Jr. (ed.) Contraversies in International Relations Theory, Realism and the Neoliberal Challenge. New York: St. Martins Press, iinde ss. 151-171. Holsti, Ole R. (1995), Theories of International Relations and Foreign Policy: Realism and Its Challenge, Charles W Kegley, Jr. (ed.) Contraversies in International Relations Theory, Realism and the Neoliberal Challenge. New York: St. Martins Press, iinde ss. 35-65. Kegley Jr., Charles W. (1995), Neoliberal Challenge to Realist Theories of World Politics: An Introduction, Charles W Kegley, Jr. (ed.) Contraversies in International Relations Theory, Realism and the Neoliberal Challenge. New York: St. Martins Press, iinde ss. 1-24. Linklater, Andrew. (1995), Neo-realism in Theory and Practice, Ken Booth and Steve Smith (eds.) International Relations Theory Today. Cambridge: Polity Press, iinde ss. 341-61. Lopez, George A. ve Michael S. Stohl. (1989), International Relations: Contemporary Theory and Practice. Washington D.C.: Congressional Quarterly Inc. Knutsen, Torbjrn L. (1992), A History of International Relations Theory, An Introduction. Manchester: Manchester University Press. Machiavelli, Niccolo. (1994), Prens. ev. Nazm Gven. stanbul: Anahtar Kitaplar Yaynevi. Morgenthau, Hans J. (1970), Uluslararas Politika. Cilt 1 ev. Baskn Oran ve nsal Oskay. Ankara: Sevin Matbaas. Nicholson, Michael. (1989), Formal Theories in International Relations. Cambridge: Cambridge University Press. Sahakian, William S. (1997), Felsefe Tarihi. ev. Aziz Yardml, 3. Bask stanbul: dea Yaynevi. Senarclens, Pierre de. (1991), The Realist Paradigm and International Conflicts, International Social Science Journal. Vol. 43, No. 127 (February), ss. 5-19. Shimko, Keith L. (1992), Realism, Neorealism and American Liberalism, The Review of Politics. Vol. 54, No. 2 (Spring), ss. 281-301 Stone, Alec. (1994), What Is a Supranational Constitution? An Essay in International Relations Theory, The Review of Politics Vol. 56, No. 3 (Summer), ss. 441-473. Vasques, John A. (1998), The Power of Power Politics. Cambridge: Cambridge University Press. Vayrynen, Raimo. (1995), Bipolarity, Multipolarity and Domestic Political Systems, Journal of Peace Research. Vol. 32, No. 3 (August), ss. 361-371. Viotti Paul R. ve Mark V. Kauppi. (1993), International Relations Theory: Realism, Pluralism, Globalism, 2nd ed. New York: Macmillan Publishing Co. Waltz, Kenneth N. (1992), Realist Thought and Neorealist Theory, Robert L. Rothstein ed. The Evolution of Theory in International Relations. South Carolina: University of South Carolina Press, iinde ss. 21-37. Waltz, Kenneth N. ve George H. Quester. (1982), Uluslararas likiler Kuram ve Dnya Siyasal Sistemi. ev. Ersin Onulduran. Ankara : SBF Yaynlar. Williams, Howard, Moorhead Wright ve Tony Evans (der) (1996), Uluslararas likiler ve Siyaset Teorisi zerine Bir Derleme. Haz. Tolga Erda ve Fatih Durmu. Ankara: Siyasal Kitabevi.
2
Amalarmz
zgrlk nsan haklar Eitlik Nispi kazan Mutlak kazan
Bu niteyi tamamladktan sonra; Liberalizmin temel kavramlarn tanmlayabilecek; Liberalizmin temel varsaymlarn aklayabilecek; Demokrasinin, birey zgrlnn garanti altna alnd siyasal sistemlerde var olduunu ayrt edebilecek; Liberal devletler arasnda uluslararas ibirliini gerekletirmenin daha kolay olduunu deerlendirebilecek; Liberal teorilerin, kurumsal ibirliinin ve barn tesisine ilikin yaklamn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Liberal pasifizm Liberal uluslararasclk Ortak otorite Kurumsalclk
indekiler
GR LBERAL DNCENN FELSEF TEMELLER KLASK LBERALZM VE TEMEL VARSAYIMLARI ULUSLARARASI LBERAL TEOR/NEOLBERALZM LBERALZM VE ULUSLARARASI BRL LBERALZM VE BARIIN KORUNMASI
Liberalizm ve Yeni Liberalizm
Liberalizm ve Yeni Liberalizm

GR
Liberalizm, belli ama ve idealleri olan bir siyasal dnce geleneini temsil etmektedir. Liberalizm, bir ideoloji oarak zellikle ngiltere ve Amerika Birleik Devletlerinde XVIII. ve XIX. yzyl siyasal ve ekonomik dnce tarihinde etkili olmutur. Klasik liberal dnce, eitlik, rasyonellik, zgrlk, ve mlkiyet kavramlar zerine ina edilmitir. Aslnda liberalizm aydnlanma ann filozoflarnn temel felsefelerini oluturmutur. Aydnlanma adendinde 1688 ile 1789 yllar arasn kapsayan dnem akla gelmektedir. ngiltereden J. Locke, skoyadan David Hume ve Adam Smith, Fransadan Montesguieu, Voltaire ve Almanyadan Immanuel Kant bu dneme damgasn vuran bilim adamlar arasnda yer almaktadr. Liberalizme gre, tm insanlar eit yaratlmlardr ve yaama hakk, zgr olma ve mutluluunu srdrme hakk gibi birtakm dokunulmaz haklarla donatlmlardr. Kaynaklarn ve zenginliin eit datld anlamna gelmeyen frsat eitlii kavram, XIX. yzyl liberalizminin birinci temel kuraln oluturmutur. Liberalizmin ikinci kural bireyin doal gereksinimlerini rasyonel yollarla karlama ve isteme kapasitesine sahip olduu ilkesidir. Doru ve ahlaksal eylemin akla dayanacan ngren yaklama rasyonalizm denmitir. Liberalizme gre kii evresinde olup biten fiziksel ve toplumsal gerekleri kavrayacak kapasiteye sahiptir. Dolaysyla birey kendini gelitirme yetisine sahiptir ve kendine gvenen ve bu kapasiteye sahip olan insana, kendi mutluluunu arama hak ve zgrl tannmaldr. nc ilke bireyin temel alnmas ve zgrletirilmesidir. Toplumsal politikann amac bireyin zgrln ve zerkliini geniletmektir. En iyi toplum, bireye daha fazla zgrlk tanyan toplumdur. Liberalizmin drdnc ilkesi zel mlkiyetin nemidir. zel mlkiyet sayesinde birey zel amalarna ulaabilir. Bu durum bireyi almaya tevik eder ve almas sayesinde birey sadece kendisinin deil, ayn zamanda toplumun zenginlemesini de salar.
LBERAL DNCENN FELSEF TEMELLER

Liberal dnceden sz ederken ncelikle John Locke ile balamak gerekir. Zira Locke zellikle Toplumsal Szleme kuramyla liberal teorinin temellerini atm ve temel felsefesini ortaya koymutur. Doa durumunda insanlarn eit ve zgr olduklarn vurgulayan John Locke, Hobbesun dncelerinden bu noktada tamamen ayrlmaktadr. Lockea gre doa durumu sava durumu deildir. Ortak yargda bulunma yetkisiyle donatlm bir stleri olmad srece usa gre yaayan in-
John Locke (1632-1704) Hobbes iin doal yasa; g, zor ve aldatma yasasyken, Locke iin, Tanr ve haklar, insann Tanr ile ilikisi ve tm insanlarn rasyonel yaratklar olarak temel eitlikleri zerine dnen insan akl tarafndan bildirilen, evrensel olarak balayc olan bir ahlaksal yasa demekti. Herkesin doal haklar olduuna inanan Lockea gre, bu haklar kendini koruma, yaama, zgr olma ve mlkiyet haklaryd.
26
Hugo Grotius (1583-1645)
Jean Jacques Rousseau (1712-1778) Rousseauya gre devlet, yurttalarn zgrlk ve eitlik iin doutan, vazgeilmez haklar ve kendi yazglarn belirleme gleri yoluyla katldklar bir toplumsal szleme zerine dayal politik bir rgttr.
sanlar doa durumunda bulunurlar. Haksz bir zorlama sz konusu olduunda sava yaanabilir; fakat bu durum doa durumu ile zdeletirilmemelidir. Locke, doa durumunu ba buyrukluktan ziyade zgrlk durumu olarak grmektedir. Doa durumunu, yneten akln yasalar olup, bunlar herkesin eit ve bamsz olduklarn, hi kimsenin yaamna, salna, zgrlk ya da mlkiyetine zarar vermemeyi ngrmektedir. nk; tm insanlar Tanrnn yaratklardrlar. Doal yasa bu nedenle Locke iin olduka farkl bir anlama gelmektedir. Fakat Lockeun Toplumsal Szleme kuramna ya da dier adyla kontrat yasasna gre, insanlar bir doa durumunda zgr olsalar da bu herkesin birbirlerinin haklarna sayg gsterecei anlamna gelmediinden, hak ve zgrlklerinin daha etkili ve iyi korunmas iin rgtl bir toplum oluturulur. nk; bireyin kendini doal zgrlnden syrp yurtta toplumunun balarn stlenmesinin biricik yolu, baka insanlarla anlaarak rahat, gven ve bar iinde yaamak iin uygun ortam hazrlamaktr. Fakat bireyler doal zgrlnden kle durumuna dmek iin deil, doal haklarndan gven iinde ve daha zgr olarak yararlanmak amacyla vazgeerler (Copleston, 1998: 139). Dikkat edilecei gibi, Hobbes iin st otoriteye ya da devlete duyulan gereksinim gvenlik kaygsyken Locke iin zgrln korunmas ve gelitirilmesi kaygsdr. Dolaysyla liberal devlette birey devletle yapt szleme karlnda zgrlnn korunmasn garanti altna alrken realist teoride, st otoriteyi (devlet) gvenlii salamas iin oluturmu ve devlet adna zgrlnden vazgemitir. Pozitif hukukun kurucusu saylan Hugo Grotius dncelerini Sava ve Bar Hukuku zerine adl almasnda ortaya koymutur. Locke gibi, devleti bir szlemeden treten Grotiusun doal hukuk retisine gre, insann birtakm haklarnn temeli insan doasna dayanr. Grotiusa gre de insann doasnda toplum iinde yaama istei vardr. Bu istek, aklnn verdii lde dzenli ve bar iinde yaama isteidir. Ayrntl olarak bu konuya girmese de Grotiusun insan doasna olumlu yaklat sylenebilir (Aaoullar ve Kker, 2000: 88-89). Hukukun doal olabilmesi iin insan doasna dayanmas gerektiini savunan Grotiusa gre, doal haklar da insan doas gibi her yerde ve her dnemde deimez haklardr. Bu haklar hibir zaman tamamen ortadan kaldrlamamlardr. Ancak doal hukukun kendisini gerekletirebilmesi iin devlete gereksinimi vardr. Dolaysyla devlet, kendisinden nce ve var oluunun nedeni olan hukuku korumakla ykmldr. Devlet hukukun koruyucusu ve garantisidir. Grotiusa gre Machiavellinin tersi bir argman olarak hukuk, devletten deil devlet hukuktan domutur. Grotiusun retisinde k noktas ve temel varlk bireydir. Bireyin doal haklarna insan eliyle meydana gelmi olan her trl dzenin stnde olan haklara, dokunulamaz ve bunlar hibir kaygya feda edilemez. Grotiusa gre bir devlet dzeni olutururken de doal haklar snrlanamaz ve ksntya uratlamaz. Grotiusun bu dnceleri liberalizmin ana dayanan oluturmutur (Gkberk, 1972: 218). Liberal dncenin savunucular arasnda yer alan nl Fransz filozofu Baron Charles L. Montesquieu Yasalarn Ruhu (Spirit of Laws) adl almasnda dile getirdii dnceleriyle uluslararas ilikiler teorisine nemli katklarda bulundu. Montesquieu, bu alanda sava ile ynetim biimleri arasnda dorudan iliki kuran ilk kii saylabilir. Montesquieu, savala monariler arasnda kanlmaz bir iliki olduunu gstermeye alm ve otoriter rejimlerin savaa daha yatkn olduunu ileri srmtr. Dolaysyla demokratik rejimlerin artmas bar salayc nemli bir unsur haline gelmektedir. Bulunduu dnem itibariyle devrimci dncelere sahip olan Montesquieu gler ayrm ilkesi zerinde de durmutur (Knutsen, 1992: 106-107).
2. nite - Liberalizm ve Yeni Liberalizm
27
Jean Jacques Rousseau, kendi toplumsal reform ilkelerine demokratik bir hkmet biimi iin salam bir ussal aklama getiren klasik almasn, Toplumsal Szlemede (1762) ortaya koydu. Her insan zgr doar. Aileyi toplumsal rgtlenmenin temeli olarak alan Rousseauya gre devlet aileyi rnek almaldr. nk; bir ailede ne eitsizlik ne de klelik vardr. Vazgeilmez iradeleriyle zgr ve eit insanlarn karlkl olarak anlaarak bir devlet kurma haklar vardr. nk; egemenlik yalnzca halkndr. Kararlar oylama yoluyla demokratik yolla alnmaldr. Kii bencil karlar (selfish interest) iin deil, ortak yarar iin oy verir. Zira halk iyidir ve iyi olan iin oy kullanacaktr. Halk devlete ve kendini ynetenlere, ynetme gc ve yetkisi verse de egemenlik, genel iradeyi temsil eden halkn kendisine aittir ve terk edilmez (Sahakian, 1997: 156; Knutsen, 1992: 114-15; Rousseau, 1994:15-90). Immanuel Kantn Sonsuz Bar (1795) adl eseri, onun toplumsal ve politik felsefesini aka ortaya koymaktadr. Kant, bir dnya devletinin; pek ok bakmdan Birlemi Milletlere benzeyen, federatif bir rgtlenmeyi benimseyen zgr devletler cumhuriyetinin kurulmasn savundu. Bu ekilde, ulusal politik rgtlere yeliklerine baklmakszn, tm bireyler kozmopolitan hak ve ayrcalklar olan yurttalar olarak Dnya Devletine katlacaklard. Kant da Montesquieu gibi savalar nlemek iin mutlakiyeti ynetimlere son verilmesi ve tm dnyada demokratik ideallerin ve halk egemenliinin geerli hale gelmesi gerektiini savundu. Uluslararas ilikiler egemen devletler aras ilikiler gibi grlse bile, devletin soyut, bireyinse somut varlklar olduuna iaret ederek, bireyi esas alan, uluslararas toplum anlayn gelitirdi. Bylece Kant, uluslararas politikay sadece egemen devletler aras ilikiler olarak grmeyen modern uluslararas ilikiler yaklamnn felsefi temellerini ortaya koymutur (Knutsen, 1992: 112). Adam Smithi dierlerinden ayran zellii, ekonomik zgrlkle piyasa zgrlnn temellerini atm olmasdr. Buraya kadar sz edilen liberal felsefeciler daha ziyade bireysel ve siyasal zgrlk ve demokrasi dncesi zerinde younlarken Adam Smith, piyasa zgrl ya da kapitalizm olarak ifade edilen zel mlkiyetin snrlanamaz zelliine ve bireyin ekonomik kararlarn kendisinin verecei bir sisteme iaret etmektedir. Smithin laissez faire anlayna gre, bireyin davranlarnda kamu yararn dnerek hareket etmesi nemli deildir. Sonuta bu ama grnmez el tarafndan gerekletirilmektedir. Dolaysyla toplum ve bireyin karlar birbirine balanmaktadr. Kendi iin alan birey, toplum iin de alm olmaktadr. karlarn uyumu ilkesi, laissez faire liberalizminin temel unsurlarndan birini oluturmaktadr. Bu ilkeye gre, birey iin doru olan toplum iin de dorudur. Bireyin kendi iyilii iin almas toplumun iyilii iin almas anlamna gelmektedir. Buradan yola karak kendi halkna hizmet eden bir devletin, insanla hizmet ettii kabul edilmektedir. Kendi karlar iin alan bir devlet bunu yaparken uluslararas toplumun karlar iin de alm olmaktadr. Dier bir ifadeyle toplum iinde bireyin karlar, toplumun dier elerinin karlarna ve mutluluuna balanmakta ve bir btn olarak ele alnmaktadr. Bu ilkeye realizm tarafndan kar klmakta ve zellikle Carrn eserlerinde ciddi ekilde eletirilmektedir. Carr, hatrlanaca gibi, bu yaklamn gelimi lkelerin kendi karlarn tm insanln (evrensel) karlarym gibi gstermek amacyla kullanldn ve byk bir aldatmacadan ibaret olduunu ileri srmektedir. Liberalizmin en nemli temsilcilerinden olan Herbert Spencer (1820-1903) ise devlet ve toplumun iki temel ekli; askeri devlet ve endstriyel devlet zerinde durmutur. Askeri devlet, toplumsal rgtlenmenin ilkel ekli olup acmasz, bar-
Immanuel Kant (1724-1804)
Adam Smith (1723-1790)
Herbert Spencer (1820-1903)
28
bar ve sava iin her zaman hazrlkldr. Sk ve disiplinli bir toplumsal anlayn egemen olduu bu yapda, bireyin konumu, tamamen otoriter ve militarist devlet tarafndan ve onun gereksinimlerine gre belirlenir. Spencera gre, askeri devlet, kendi topraklarn genilettike ve belli bir sre sonra istikrar salaynca yava yava endstriyel devlet ve toplum biimine evrilir (dnr). Endstriyel toplum her ynyle askeri devletin kart olup, bireyin devlet ve toplumdaki konumu gnll ibirliiyle belirlenir. Bu toplumun amac yelerine en fazla zgrl ve en yksek mutluluu salamaktr (Cevizci, 2000, 882).
SIRA SZDE
UluslararasSIRA SZDE toplum anlayn, uluslararas sistem kavramyla karlatrnz.

DN LM Klasik liberalizmE esas olarak bireyin zgrln temel alan bir yaklamdr. Bireyin doutan zgr olduunu ve bir takm temel haklara sahip olduunu varsayan S O R hangi koullarda olursa olsun bireyin zgrl esastr, haklarliberalizme gre, U na dokunulamaz, hibir koulda snrlanamaz ve ortadan kaldrlamaz. Bireyin kendi iradesiyle geleceine karar verebileceini varsayan liberalizme gre, insan DKKAT zgr braklrsa kendi iin en iyi olana karar verebilir. Liberalizmin temel varsaymlarndan biri de mlkiyet hakknn kutsalldr. Yaam hakk ve mutlu olma hakk gibi, SIRA SZDE bireyin mlkiyet hakk da dokunulmaz haklardandr. Liberallere gre, savalar nlemenin nemli bir yolu kamuoyuna kendisini ifade etme olanan vermektir, bu da ancak demokratik cumhuriyetlerin yaygnlatAMALARIMIZ rlmasyla gerekletirilebilir. Bu anlay XIX. yzylda Bat Avrupada doru ve ahlaksal eylemin akla dayanacan ngren rasyonalizm ad altnda yaylmaya balad. Akln bu ekilde ne karlmasna entellektel devrim dendi ve tm toplumK T A P sal olaylar akla dayandrld. Bir devletin sk sk savaa bavurmas entellektel bir topluma sahip olmamasna baland. Dolaysyla toplumlardaki eitim seviyelerinin ykseltilmesi Y O N T E L E V Z uluslararas bar salamada nemli bir unsur olarak grld. Liberal devlet anlayna gre, devlet ve birey arasnda benzerlikler bulunmaktadr. Liberal bir devlet teorisinde tm bireyler eit yaratlr ve Tanr tarafndan verilmi yaama, zgrlk ve mutlu olma gibi doutan dokunulmaz haklara sahipN ERNET tir. Birey bu Thaklarn gvence altna almas iin devleti oluturmutur ve devlet gcn ynettii bireylerden alr. Ayn ekilde tm devletler de eittir, var olma, bamszlk ve ulusal karlarn koruma gibi birtakm dokunulmaz haklara sahiptir. Baka bir deyile liberal anlaya gre devletler de tpk birey gibi, uluslararas sistemde statleri, haklar ve sorumluluklar bakmndan eittir. Liberal devlet, kendi iyilii iin deil, halkn iyiliini dnerek ve onun iin almak zorunda olduundan, gndeminde kendi iin fayda salamak bulunmadndan halk iin iyi olan gerekletirmeye alr. Uluslararas sistemin de kendine zg bir gndemi olamaz. Esas gndem, onu oluturan devletlerin kendi halklar iin iyi olan ve kendi deer sistemini gelitirmesini, gerekletirmesini salayacak uygun bir ortam oluturmaktr. Liberal bir devlette hukuk, bireylerin temsilcilerinin ortak rzasyla olumaktadr. Uluslararas hukukun da devletlerin ortak rzasyla olumas gerekir. Liberal devlet bireylerin laissez faire anlayna gre zgr davranmalarn salar. En iyi devlet en az ynetme iddiasnda olan devlettir anlay egemen klnmaya allmaktadr (Henkin, 1991: 166-67). Liberalizme gre, bir devletin egemenliinden dn vererek ibirliini tercih etmesi, karlarndan dn verdii anlamna gelmemektedir. Uluslarar konularda devletlerin ibirlii yapmas onlarn karlarna aykr deildir. Bir devletin kar
DNELM Liberalizme gre bireyin zgrln garanti eden en iyi ynetim biimi S O R U demokrasidir. Ancak demokratik bir toplumda bireyin zgrl ve temel haklarKgaranti altna D KAT alnabilir ve srdrlebilir.
KLASK LBERALZM VE TEMEL VARSAYIMLARI
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Liberal devletteki birey gibi, uluslararas sistemde de devletin bireycilii vardr. Bireyciliin devlet iin anlam egemenlie denk dmektedir. Egemenlik, devletin kendi rzas dnda herhangi bir d mdahale ya da snrlama olmadan karar alabilmesi ve bunun iin zgr, otonom ve siyasal bakmdan bamsz olmas anlamna gelmektedir. (Henkin, 1991:165; Zacher ve Matthew, 1995: 118).
29
dier devletlerin karna bal olup, ibirlii yapmama, bir devletin ksa grl davranmas anlamna gelmektedir (Kegley, 1993: 142). Liberalizmin temelini oluturan zgrln gelitirilmesi de uluslararas ibirliini gerektirmektedir. birlii, uluslararas etkileimin ve karlkl bamlln douraca olas zararlar azaltmak ve kazanlar artrmak iin gerekli olduu gibi bar, refah ve adaletin salanmas iin de zorunludur (Zacher ve Matthew, 1995: 110, 117-18). Liberal dnrlere gre, devletin kltlmesi mmkndr. nk; bireylerin ortak karlarnn uyumlatrlmas bunu gerektirmektedir. Laissez faire liberalizmine gre, devlet ya da hkmet, zel sektrn hareket alann geniletmek iin mmkn olduunca snrlanmas gereken bir edir (Zacher ve Matthew, 1995: 111). Rekabetin olduu bir piyasada herkesin en iyi mal retmeye alt gibi, daha iyi siyasal dncelerin ortaya kmas da rekabet ortamnn sz konusu olduu bir dnce piyasasn gerektirir. Kamuoyunun katlm, liberal dnceye gre, devletin daha iyi ynetilmesini, i ve d politikada daha baarl olunmasn salayc bir etki yapmaktadr. Liberal anlaya gre devlet, kamuoyundan bamsz, kendi bana hareket eden niter bir yap deildir. Aksine devlet, ok farkl karlarn temsil edildii bir topluluktur. Dolaysyla devletin bireyler adna ald kararlardan onlar bilgilendirmesi ve onlarn katlmn salamas gerekir (Viotti ve Kauppi,1993:231). Liberal teoriye gre, devlet tarafsz bir hakem rol oynamakta, kar gruplarnn ve bireylerin karlarnn doal olarak uyumlatrlmas sz konusu olduundan, kamuoyu siyaset yapm srecine katlmaktadr. Bireyler tarafndan oluturulan ve saylar giderek artan kar gruplar arasndaki rekabet ve atma, liberallere gre politika iin olumlu ve vazgeilmez niteliktedir. Ancak Carra gre, XIX. yzylda dnce dzeyindeki liberalizm devletler baznda fazla yaygnlaamad. XX. yzyln bana gelindiinde bu anlaylar, yerlerini Wilsoncu idealizme terk ederek sahneden ekildi. ki dnya sava arasndaki tm uluslararas politika teorileri gibi liberal teorinin de Amerikan merkezli hale geldii grld. Dolaysyla faydaclk ve laissez faire anlay etkisini sadece ticari ve endstriyel gelime alannda gsterdi. Carra baklrsa liberalizm, sadece bir topya olarak var oldu ve asla gerek yaamda ifadesini bulamad. Dolaysyla 1919 dzenlemesiyle liberal demokrasinin tm dnyaya yaylaca beklentisi de ayn ekilde bir topyadan ibaretti. Milletler Cemiyeti de bu anlamda Locke liberalizminin ilkelerinin pratie geirilmesi abasndan ibaretti ve baarl olmad. Baarl olmayan sadece bu deildi; Carra gre, Uluslararas Polis Gc oluturulmas ve Briand-Kellog Pakt gibi giriimlerden de bir sonu alnamad ve dnyann II. Dnya Savana doru ilerlemesi durdurulamad (Carr, 1972: 27). Liberalizm ve realizmin, uluslararas sistemin anarik yaps erevesinde, uluslararas iSIRA SZDE birliine yaklamlarn karlatrnz.
DNELM ULUSLARARASI LBERAL TEOR/NEOLBERALZM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Liberalizmin, uluslararas politika ve d politikay aklamaya ynelik bir uluslararas ilikiler teorisi olarak grlmesi, I. Dnya Sava sonrasnda, Ouluslararas bar S R U ve gvenliin egemen klnmas ve atmalarn nlenmesine ilikin abalarn bir sonucu olarak gndeme geldi. Uluslararas liberal teori olarak da ifade edilecek DKKAT olan XX. yzyl liberalizminin temel zellii, klasik liberal teorinin insan unsuru ve bireye yaklamn esas alarak, uluslararas ilikilerde bar ve ibirliinin analiz SIRA SZDE edilmesidir. Bu balamda klasik liberal teoride birey temel analiz birimi olarak alAMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
30
Neoliberalizmde uluslararas atmalar ve savalar, sistem dzeyinde, devletlerin kapasiteleri arasndaki farkllklarla ve g dalmyla analiz edilmek yerine, birim dzeyindeki (aktr dzeyi) deikenlerle analiz edilmektedir. (Stone, 1994: 460)
SIRA SZDE
DNELM S O R U
nrken liberal uluslararas ilikiler teorisinde, analiz birimi sadece birey deildir. Analiz dzeyi olarak pluralist bir yaklam benimsenerek, uluslararas ilikiler ve devletin d politikas; birey, ulusal bask gruplar, devlet, uluslararas rgtler ve uluslarar rgtlenmeler dzeyinde (yani aktr dzeyinde) analiz edilmektedir. Andrew Moravcsik, liberalizmin temel varsaym zerinde durmaktadr. Birincisi; liberalizmde uluslararas ilikilerin temel aktrleri yalnz devletler deildir. Ayn zamanda bireyler ve sivil toplum kurululardr. kincisi; tm hkmetler toplumun belli bir kesiminin temsilcisidirler. Hangi kesimin karlarnn yanstld veya temsil edildii nemlidir. ncs; uluslararas atma ve ibirliiyle uluslarar ekonomik etkileimler, devletlerin davranlarnn yansmalar ve tercihlerinin sonulardr. Liberal teori, uluslararas atma ve ibirliini ve uluslararas politikay birim dzeyinde analiz etmektedir. Dolaysyla liberal uluslararas ilikiler teorisi (neoliberalizm), birim (aktr) dzeyindeki nedenlerden yola karak, sistem dzeyindeki sonulara ulamaktadr. Uluslararas atmalar analiz edilirken ve nedenleri aratrlrken bunun lke iindeki toplumsal gruplar arasndaki atmalardan da kaynaklanabilecei zerinde durulmaktadr. Liberalizmin temel ilkesi olan demokrasi, neoliberalizmin de en temel ilkesi olmaya devam etmektedir. Demokrasinin, bar tevik etmesi, tm liberal gr savunanlarn zerinde durduu en nemli noktadr. Buna gre, demokrasiler birbirSIRA SZDE leriyle savamazlar. Temelleri Kantiyen liberalizme ve Wilson idealizmine dayanan neoliberal teoriye gre, i politikadaki deiiklikler, d politikay ve ulusal gvenlii etkilemektedir.M D N E L Ayrca self determinasyon ilkesi Wilsonn da zerinde durduu temel ilkelerden birisi olarak neoliberalizmin esaslarndan biri olmaya devam etmektedir. Neoliberallere gre, snrlarn anlamn yitirmeye balad bir dnyaS O R U da artk i politika d politika ayrm yaplmas anlamszdr.
D KKAT Birinci Dnya Savandan sonra Milletler Cemiyetinin ve kinci Dnya Savann ardndan Birlemi Milletlerin kurulmasnda liberal felsefe etkili olmutur.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Uluslararas liberal teori (neoliberalizm), realizmden farkl olarak uluslararas atma yerine bar ve ibirlii konular zerinde younlamaktadr. Liberallere AMALARIMIZ gre uluslararas ilikilerin tek gndemi gvenlik konular deildir. XX. yzyldan itibaren uluslararas ilikilerin gndeminin eitlenmeye balad; refah, modernleme, evre ve benzeri konularn en az gvenlik konular kadar d politik tutum T A P ve tavrlar Ketkiledii kabul edilmektedir. Dier bir deyile artk devletlerin d politikalarn ynlendiren tek unsur, sadece gvenlik faktr olmaktan km; ticaret, para, g, salk, evre ve benzeri konular gvenlik konular kadar nemli haTE EVZYON le gelmitir. LLiberallere gre, uluslararas ilikilerde kurumsallama hem belirsizlik ve korkuyu azalttndan, hem de uluslararas eitim ve etkileim, yanl bilgilenme ve yanl alglamadan kaynaklanan korku ve dmanl en aza indirdiinden, pozitif toplaml ilikiler (ibirlii olanaklar) artmtr. Nitekim, bilgi ve teknolojinin NTERNET yaylmas ve iletiimin kresellemesi insanlarn beklentilerini artrmtr. Dier taraftan devletlerin, uluslararas ilikilerin tek aktr olmasa bile en nemli aktr olmaya devam ettikleri, bununla beraber, artk kendi kaderlerinin kendi ellerinde olmad gerei kabul edilmektedir. Zira, devlet d ynla aktr d politika srecini yle ya da byle etkilemektedir. te bu nedenle liberallere gre d politika artk tek bir aktre dayal olarak aklanamaz ve analiz edilemez (O. L. Holsti, 1995: 43-44).
SIRA SZDE
31
atma ve bar konusuna ynelik farkl yaklamn dnda, liberalleri realistlerden ayran nemli bir fark, realistlerin, devleti uluslararas politikann temel aktr olarak gren yaklamna karlk liberallerin, devletten baka aktrlerin de varln kabul etmeleridir. Dnya politikasnn yeni aktrleri liberal kurumsalclardan rnein fonksiyonalistler iin, uluslararas rgtler, onlarn teknik uzmanlar, neofonksiyonalistler iin ii sendikalar, siyasal partiler, ticari rgtlenmeler ve supranasyonal brokrasiler, karlkl bamllk okulu iin ok uluslu irketler ve uluslarar koalisyonlardr. Bununla beraber uluslararas rejim teorisi ve oktarafllk teorisini ya da Grotiyen yaklam olarak da bilinen uluslararas toplum yaklamn benimseyen neoliberaller, uluslararas sistemi egemen ulus devletlerden oluan bir yap olarak grmektedirler. Neoliberaller devleti rasyonel ve yekpare (niter) bir yap olarak grmezler. Bunlara gre otorite merkezi bir nitelik gstermez. Modern devlette karar alma sreci adem-i merkeziyeti bir zellie sahiptir. Fonksiyonalistlere gre, uluslararas ilikilerde de benzer bir durum sz konusudur. Modern devletlerde, rnein karlkl bamllk teorilerine gre, kanallarn okluu nedeniyle kararlarn tek bir merkez tarafndan alndna ilikin anlay tartmal hale gelmitir (Grieco, 1995:153-54; Keohane ve Nye, 1977: 25-26). Demokratikleme, ticaret ve savan maliyeti zerinde duran uluslararas liberal teoriyi realizmden farkl klan gelerden birisi de uluslararas rgtlerin bar ve gvenlii salayc unsurlar olarak grlmesidir. John Locke ve J. J. Rousseaudan Woodrow Wilson, John Atkinson Hobson, David Mitranyye kadar birok liberal dnr uluslararas rgtlerle barn korunmas, gelitirilmesi ve garanti edilmesi arasnda dorudan iliki kurma gerei duymulardr (Zacher ve Matthew, 1995: 115). Neoliberaller silahszlanma konusuna ok nem vermektedir ve silahszlanmann ortak gvenlii salayacana inanmaktadrlar. Realistlerden farkl olarak neoliberallere gre, askeri harcamalarla ekonomik gelime ve ulusal gvenlik arasnda ters bir korelasyon bulunmaktadr. Realistlerin tersine neoliberallere gre ekonomik g askeri gten daha nemlidir. Uluslararas hukukun gelitirilmesi bar garanti eden nemli bir faktr olarak grlmektedir. Bunlarn yannda neoliberaller, ikili ve ok tarafl diplomasinin insan haklarn gelitireceini dnyorlar. Realistlerin tersine, ahlak ve moral (etik) unsurlarn nemini kavryor ve uluslararas bar gelitireceine inanyorlar. Neoliberalizmle neorealizm karlatrldnda baz benzerlikler yakalamak mmkndr. Her ikisi de uluslararas sistemi anari olarak tanmlyorlar. Nasl ulalaca konusunda farkllklar olmakla beraber, her ikisi de uluslararas ibirliini mmkn gryorlar. Neoliberaller mutlak kazan ve ortak kar (ya da karlarn uyumu) zerinde dururken neorealistler, nisbi kazan (relative gains) kavram zerinde durmaktadr. Devletlerin gvenlik kaygsnn egemen olduu bir ortamda, devletlerin nisbi kar peinde komalarndan dolay, neorealizm iin anari, yine de uluslararas ibirliinin nnde nemli bir engeldir. Ayrca neorealizm ve neoliberalizmin her ikisi de ekonomik ve askeri gcn nemini kabul etmekle birlikte, ncelik sralarn farkl grrler (liberalizme gre ekonomik g, realizme gre askeri g daha nemlidir). Her iki yaklam da, 1945den beri hzla artan uluslararas rejimlerin nemine inanrlar. Fakat atfedilen nem derecesi her ikisinde de farkldr (Kegley, 1995: 32; Grieco, 1995:152). Neoliberallerin uluslararas ilikilere baknda baka baz alardan da neorealistlere benzedikleri grlmektedir. Neoliberaller de savan (olaan grmeseler de) uluslararas ilikilerin temel zelliklerinden biri olduuna ve uluslararas sistemde anari durumunun devam ettiine ilikin neorealist grleri paylamaktadrlar.
Neoliberallere gre, uluslararas rgtlenmeler uluslararas barn salanmasnda nemli bir unsurdur.
Mutlak kazan anlaynda taraflar, dierlerinin ne kadar kazandna bakmazlar. Nispi kazan kavramysa rakip taraftan daha fazla kazanld takdirde ibirliinin anlam kazand bir durumu anlatr.
32
SIRA SZDE
Neoliberal anlaya gre uluslararas sistemin anarik yapsnda savalarn maliyetini arSIRA SZDE tran unsurlar nelerdir?
DNEL LBERALZMMVE ULUSLARARASI BRL
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Realistlere gre, biri devletlerin birbirlerini aldatabilecei olasl, dieri ise nisbi kazan olgusu olmak zere ibirliinin nnde iki nemli engel bulunmaktadr.
Modern gelimi demokrasiler ayn zamanda refah devletleri olup, g ve prestij yerine ekonomik U S O R gelime ve sosyal gvenlik konularna arlk vermektedirler. Bu nedenle devletlerin birbirlerini potansiyel dman olarak grdkleri iin ibirliinden kandklarna ilikin realist savlara kar kan liberaller, devletlerin birbirleriDKKAT ni uluslararas gvenlii ve lke ii refah artrmada ibirlii yapabilecekleri ortaklar olarak grdklerini belirtirler (Grieco, 1995:154). SIRA alanda Uluslararas SZDE devletlerin davranlarn mikro ekonomik teori temelinde piyasadaki firmalarn davranlarna benzeten R. Keohane, rasyonel davranan birimlerin kr zarar hesab yaparak krn maksimum klmay salayacak ekilde haAMALARIMIZ reket ettiini, dier taraftan taraflarn kayp ya da kazancyla ilgilenmediini ifade etmektedir. Neoliberalizme gre rasyonel bireycilik, maksimum fayda zerinde durmay gerektirmektedir. Bir devlet iin sz konusu olan fayda, dier devletlerin K T A P elde edecei fayda ile balantl olarak ele alnmamaktadr (Grieco, 1995:159). Neoliberal ve neorealist teorinin uluslararas yapy anarik olarak tanmlamalar bakmndan V Z Y O N da belirtildii gibi baz benzerlikler bulunmaktadr. Ancak yukarda TELE sistemi yorumlama biimleri farkllamaktadr. Neoliberaller de neorealistler gibi anariyi bir ortak hkmetin yokluu olarak grmekle beraber, liberaller esas olarak anariyi, devletleri ibirliine zorlayacak, ibirliinden kanmay nleyecek ya da vaatlere N T E R N E T bir ortak otorite yokluu ve bir st kurumlama eksiklii olayneltecek rak alglamaktadrlar. Oysa, neorealistlerde ortak hkmete ya da st otoriteye, sadece ibirliine tevik etmesi ya da ynlendirmesi asndan baklmamakta; daha ziyade g kullanmay, g kullanma tehdidinde bulunmay, ya da bir devleti igal etmeyi engellemesi asndan baklmaktadr. Dier bir ifadeyle doa durumunu sava durumu olarak gren Hobesiyen anlayn uzants olan neorealizm, uluslararas ortam (ve anariyi) gvenlik sorununun sz konusu olduu, ya da devletlere tek tek gvenlik salayacak bir st otoritenin bulunmad bir yap olarak nitelemektedir. Doa durumunu, esas olarak, sava durumu olarak grmeyen ve st otoriteyi, ancak zgrlklerin daha iyi korunup gelimesi iin gerekletirilen ibirliinin sonucunda ortaya kan bir yap olarak dnen Locke ve Rousseaudan esinlenen liberal yaklamn gerei olarak, uluslararas ortamda merkezi otoriteye atfedilen rol, devletler arasnda ibirliine yneltecek ve devletlerin ortak kar peinde komalarn salayacak ortam salamaktr. Neorealistlere gre anarik bir zellie sahip olan byle bir yap iinde de devletlerin temel amalar varlklarn srdrmektir. Realistler mutlak kar ya da kazantan ziyade, greceli kazan zerinde srar etmektedir. Devletler iin mutlak kapasitelerden ziyade, greceli kapasiteler nemlidir. Kenneth Waltz, E. H. Carr, Robert Gilpin ve Raymond Aron gibi realistlere gre, anarik bir uluslararas yapda kendine gvenme olgusu, ister istemez, devletleri varln srdrme sorunuyla kar karya brakt iin, bir devletin nihai amac kendi gcn oaltmaktan ziyade greceli olarak kendini daha gl klacak politikalar izlemektir. Bu tr politikalar, devletlerin kendi glerini artrrken dierlerinin gcn de azaltc politikalar olmaldr. (Grieco, 1995:160-61). Ayrca realistlere gre, devletlerin, uluslararas yap iinde ayr ayr, birbirinden kopuk birimler gibi dnlerek, mutlak kazancn, taraflar ibirliine tevik ede-
33
cei ynndeki liberal savlar yanltr. nk; devletler, kendi kazanlar kadar dierlerinin kazanlarn da nemserler. Daha ak bir ifadeyle bir devlet, dierinden daha fazla kazanacaksa yani net bir kazan salayacaksa ibirliine girer. Tersinden ifade etmek gerekirse bir ibirliine girmeye karar veren bir devlet, dier tarafn bundan greceli olarak daha kazanl kacan anlarsa bu ibirliinden vazgeer. Devletlerin byle hareket etmesinde, uluslararas anarik yap rol oynamakta ve bunun neden olduu gvensizlik ve varln srdrme kaygs, devletlerin ibirliine gitmelerini zorlatrmaktadr. Devletler birbirlerine bugn iin dost ama yarn iin potansiyel dman olarak baktklarndan, bir devlet iin dost lkenin salayaca kazan, imdilik bir tehlike oluturmasa bile, ileride dman olmas halinde olduka tehlikeli olabilir. Griecoya gre, (1995: 152-53) liberaller ibirliini zorlatran bu nemli olguyu grmedikleri iin, uluslararas kurumsallamann nndeki engeli de grememi oluyorlar. Neoliberaller uluslararas anariyi, sava douracak bir tehlike olarak grmediklerinden, rakibin kazanc zerinde durmaktan ziyade kendilerinin saladklar kazanc nemsiyorlar. Realistlerin uluslararas ilikilere ynelik ktmser bak alarn kabul etmeyen liberal kurumsalclardan, rnein fonksiyonalistler, Uluslararas alma rgt (ILO) gibi uzmanlk kurulularnn ibirliini gelitirici etkisi zerinde durmaktadr. Neofonksiyonalist teori de Avrupa Birlii (AB) gibi supranasyonal rgtlenmeleri, ulusal devletlerin ulusal refah artrma amalarn blgesel ibirliiyle gerekletirebilmelerine olanak salayan yaplar olarak grmektedir (Grieco, 1995:154). Bu anlamda karlkl bamllk teorisine gre, uluslararas alanda ok sayda konunun birbiriyle balantl hale gelmi olmas, uluslarar ve hkmetsel olmayan koalisyonlarn ve rgtlenmelerin kurulmasna yol at gibi, uluslararas kurumlamalarn politik pazarlk srecine ynelik roln de artrmtr. Yukarda da ifade edildii gibi neoliberaller, uluslararas ibirlii konusunda geleneksel liberallerle ayn dnyor, ancak realistlerin uluslararas anarinin ve mahkmun ikileminin ibirliini zorlatrdna ynelik argmanlarn kabul etmiyorlar. Neoliberallere gre, mahkmun ikilemi sz konusu olsa bile, devletleri ibirliine zorlayan etkenler, ibirlii yapmamalarn gerektiren etkenlere gre ok daha ar basyor. Ayrca, oyunun tekrarlanmas halinde karlkl ibirliine daha yatkn hale gelecekleri varsaylarak, mahkmun ikileminin koullu ibirlii olarak ifade edilen duruma yol aaca belirtilmektedir. Koullu ibirlii yapmann getirisi, ibirliinden kanmaktan dolay uranacak zarardan ya da rakibin ibirliinden vazgeme olaslndan kaynaklanacak kayptan daha fazla olunca, mahkmun ikilemi tr bir ilikide dahi taraflar arasnda ibirlii anari ortamna ramen gerekleebilir (Grieco, 1995: 156-58). Neoliberallere gre, mahkmun ikilemi durumu, realistlerin iddia ettikleri gibi SIRA SZDE taraflarn ibirliini engelleyen bir model deildir. Tam tersine yukarda zerinde durulan tekrarlanma ve ilikilerin ak yrmesi ve koullu ibirlii gibi olgularn yannda, dier tarafn kazancndan ziyade devletlerin rasyonel bir Eekilde kendi D N LM kazancyla ilgilenmesini ve kendi faydasn (kazancn) maksimum klmasn salayan bir oyun trdr. Oysa realistler, mahkmun ikileminde, rasyonel dnmeS O R U nin dier tarafn kazancn da hesap etmeyi gerektirdiini iddia etmektedirler. Oyun teorisine gre, taraflardan her biri, kendine en avantajl pozisyonuKsalayacak straDK AT tejiyle ilgilenir. Rakibin durumuyla ilgilenmesi ise onun da kendisi iin en avantajl stratejiyi semek isteyeceini ve ibirliinden kanabileceini varsaymasndan kaynaklanr. SIRA SZDE Toplam stratejilerde nispi kazan zerinden hareket etseler de ayr ayr izleyecekleri her
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
34
bir stratejide maksimum kazan (ya da zararn minimuma drlmesi) dorultusunda bir strateji izlerler. Elbette bunu yaparken rakibin kazancn da minimuma indirmeye alarak dolayl olarak nispi kazanlarn arttrmay hedeflerler (Ayrnt iin nite 5te Oyun Teorisine baknz)
Realist ve Marksist paradigma tarafndan benimsenen hegemonik istikrar teorisine gre, uluslararas anarinin sz konusu olduu bir yapda, ibirlii ve dzenin salanmas bir hegemonyann varln gerektirmektedir. Ayrca bu dzenin devam da hegemonyann devamna baldr. Bu yaklama gre hegemonya, ibirliini kolaylatrmaktadr. Bununla beraber Keohanee gre, ibirliine dnk ilikiler iin hegemonya gerekli bir koul deildir. Ayn zamanda ibirlii baladktan sonra bunun devam iin de hegemonyaya gerek yoktur. Dier bir ifadeyle ibirlii hegemonya sonrasnda da devam edebilir (Keohane, 1984: 31-39).
Ayrca realistlere gre, uluslararas alandaki belirsizlik ortam, devletlerin birbirlerinin gelecekteki davranlarn tahmin etmesini engellemektedir. nk; devletlerin karar alma yaplar, siyasal liderleri ya da politik deerleri zaman iinde deiim gsterebilmektedir. Oysa neoliberallere gre ortak siyasal, ekonomik ve askeri karlara ynelik olarak, zellikle liberal demokratik devletler arasnda ibirlii mmkndr. Ayrca devletleri karlkl olarak ibirliine raz edecek ok sayda faktr bulunmaktadr. zellikle kark karlarn sz konusu olduu ibirlii srelerinde vazgeme ya da rakibe kar avantajl hale gelmeye alma gibi davranlarda bulunmann oran daha az olduundan, oyunun tekrar etmesi taraflar ibirliine daha fazla ynlendirmektedir. Ayrca neorealistlerden farkl olarak, neoliberallere gre, uluslararas ilikileri tek bir oyun modeline indirgemek doru deildir. nk; ilikiler bazen mahkmun ikilemi gibi grnse de ou zaman dier oyun modellerine benzemektedir. Ayrca savalarn olaan bir durum olmad, liberal devletler arasnda olaan olann ibirlii olduu vurgulanmaktadr. Liberal teoriler realist teorilerden farkl olarak devletleri liberal olup olmamalarna gre ayrtrmaktadr. Liberal devletlerde kurumlar halk temsil eder; toplum, medeni ve siyasal haklara sahiptir. Bu haklarn gelimi olmas, o lkede mlkiyet zgrlnn de ayn oranda gelimi olduu anlamna gelmektedir (Stone, 1994: 459). Neoliberallere gre, kurumsal ibirlii nispi kazan hesaplamalarna nasl engel olmaktadr? SIRA SZDE
D NELM Liberal teoriyegre, liberal ve demokratik lkelerde savan maliyeti, getirisinden daha fazla olduundan ve toplumun tmn etkileyeceinden, sava arzu edilen bir durum deildir. Ayrca devletler arasnda ekonomik ilikilerin artmas, devletleS O R U ri byme, tam istihdam ve fiyat istikrar gibi amalarn gerekletirirken birbirlerine baml hale getirmitir. Dolaysyla karlkl ekonomik bamllk, savan DKKAT maliyetini arttrd iin sava olaslnn azalmasnda etkili olan nemli bir dier faktrdr. Uluslararas karlkl bamllk devlet ve uluslararas sistem dzeyinde SIRA SZDE etkisini gstermektedir. Bu erevede devletler birbirlerine bamllklar artt lde aralarnda sava kma olasl azalmaktadr. Zira karlkl bamllkta devletler arasnda dinamik ekonomik glerin etkisi sz konusu olup, etkin ekonomik AMALARIMIZ glerin desteini kaybetme endiesi tayan bir devletin savaa bavurma olasl da dktr. Bir devletin ekonomik olarak kendi partneri durumundaki bir devlete sava amas, bundan lkedeki toplumsal gruplarn hemen hepsinin zarar gK T A P recei ve etkilenecei anlamna geleceinden devlet toplumsal destei kaybetme riskini gze alamaz. Yksek ekonomik karlkl bamlla sahip olan liberal devletler bir liberal blge (Batl sanayilemi lkeler gibi) oluturmaktadrlar (Stone, TELEV ZYON 1994: 461). Ayrca liberallere gre, nkleer silahlarn varl ve kitlelerin sava kart oluu, devletler iin savan maliyetini artrdndan sava olasl azalmtr. Liberal teoriyi savunanlarn zerinde durduklar en nemli gelerden birisi de zgrln N T E R N E T gelimesinin, barn gelimesini salayacadr. Buradan yola karak otoriter liderlerin, totaliter partilerin daha saldrgan olduklar ve savaa daha fazla
SIRA SZDE
DNELM S O R U
LBERALZM VE BARIIN KORUNMASI
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
35
bavurduklar iddia edilmektedir. Liberal devletlerde ise bireysel haklarn daha fazla gelimi olduu, hukuk nnde bireyler eit olduu, ifade zgrlkleri ve zel mlkiyet hakk gibi dier haklardan yararlandklar iin, toplumlar tarafndan seilen temsilciler savaa kar kmaktadr. nk; savan ykn eken bireyler, genellikle sava istemediinden savaa kar olan hkmetleri tercih etmektedirler. Ticari faaliyetler ve bunun salad imknlardan yararlanmaksa ancak barn srmesine baldr. Bu nedenle liberal parlamenter sisteme sahip Batl devletlerin bar korumaya almas doaldr (Doyle, 1993: 262-63). Liberal teoriye gre, zellikle liberal devletler arasnda sava olasl olduka dk olmakla beraber, liberal devletlerle liberal olmayan devletler arasnda ya da liberal olmayan devletlerin kendi aralarnda sava olasl her zaman yksektir. Liberal devletlerin arasnda sava kma olaslysa karlkl bamlln derecesine bal olarak deimektedir. phesiz bunlardan en sk grleni, liberal olmayan devletler arasndaki savalardr. Bu iki u arasnda kalmakla beraber liberal devletlerle liberal olmayan devletler arasnda da savalar yaanabilir. (Stone, 1994: 461). Stonea gre (1994: 461) liberal devletlerin oluturduu blgede (zone of liberalism) sava kma olasl neredeyse yok denecek kadar azdr. nk; bu blgede yer alan lkeler birbirleriyle ilikilerini realistlerin ngrdkleri gibi nispi kazan temeline gre yrtmezler. Bunun en nemli nedeni gvenlik kaygsn ortadan kaldrm olmalardr. Bu bak asna gre, bu blgede g artk gndemden kalkm, d politikada iddet ve iddet aralar geerliliini yitirmitir. Uluslararas karlkl bamllk, toplumsal gleri de birbirine baml hale getirdii iin, liberal olmayan politikalar takip eden hkmet ve siyasal partilere ilk seimde oy verilmeyerek cezalandrlmakta ya da ekonomik aktivitelerini daha liberal devletlere kaydrmaktadrlar. retim faktrlerinin ve yatrm aralarnn ar hareketli hale gelmi olmas, devletlerin ekonomi zerindeki denetimlerini zayflatm, devletler makroekonomik politikalarn ve ekonomik hedeflerini, uluslararas ibirlii olmakszn gerekletiremez hale gelmilerdir (Stone, 1994: 462). Bu nedenler, devletin d politika davranlarnda ulusal glerle uzlamasn ve uluslararas glerle ibirlii yapmasn gerektirmektedir. Schumpetern liberal pasifizmine gre, liberal kurumlarn gelimesiyle ve kapitalist bir yapya sahip olan liberal ilkelere dayal demokratik lkelerin artmasyla savalarn azalmas sz konusu olacaktr. Schumpeter, 1919da kaleme ald Emperyalizmin Sosyolojisi (Sociology of Imperialism) adl almasnda liberal kurumlarn ve ilkelerin, sava ve saldrganl engellediini savunmaktadr. Schumpeter, kapitalizm ve demokrasi arasndaki ilikinin liberal pasifizmin temellerini oluturduuna dikkat ekmekte; emperyalizmin, snrsz genileme arzusunun bir da vurumu olduunu ve temelinde atavizmin bulunduunu ifade etmektedir. Modern emperyalizmin nedeni zerinde duran Schumpetera gre bunlar, sava makinas, saldrganlk i gds ve tekelciliin ihracdr. Schumpeter, sava makinasnn bir kere gelitikten sonra devletlerin d politikalarn denetim altna aldn iddia etmektedir. Savalarn ortaya kard silahlarn varln srdrebilmek iin yine savalar gerektirdiini, bu ksr dng iinde silahlarn, bir anlamda kendi yaamlarn srdrmek iin devletlerin d politikalarn denetim altna aldn ifade etmektedir. Dier taraftan saldrganlk igds aslnda ilkel bir karakter olarak nitelenmektedir. Ayrca, modern tekelci kapitalizmin ihracnda yeni pazarlar ele geirmek iin emperyalist genilemecilie bavurulmaktadr. Ancak savan ve emperyalizmin irrasyonel bir davran olduunu ifade eden Schumpetera gre, tmnn temelinde atavist toplumsal kltrn kalntlar bulunmaktadr.
36
Schumpeter, kapitalizm ve demokrasiyi bar tevik eden unsurlar olarak grmekte; hatta daha da ileriye giderek, bunlar emperyalizmin panzehiri gibi sunmaktadr. Yani demokrasi ve kapitalizmin gelimesiyle emperyalizmin kaybolaca iddias sz konusudur. Toplumun demokratiklemesiyle bireylerin daha rasyonel dneceklerini ifade eden Schumpeter, demokrasinin gelimesiyle sava eilimlerinin de azalacan ileri srmektedir. Bu ekilde insanlarn enerjilerinin retime aktarlaca, endstriyel yaamn insanlar daha fazla hesap yapmak zorunda brakaca ve bireyciliin artaca ileri srlerek, kapitalizmin gelimesinin emperyalizme ve savaa engel olaca tezi temellendirilmeye allmaktadr. Daha rasyonel dnen bireylerinse demokratik hkmetleri ibana getirecei ve tm bu nedenlerden tr demokratik kapitalizmin bar tevik edecei savunulmaktadr (Kegley, 1993: 135). Temelleri Kanta dayanan liberal uluslararasclk anlayna greyse liberal devletler, genelde bar ve ibirliine daha yatkndrlar. Bunlarn da hem kendi aralarnda hem de liberal olmayan devletlerle aralarnda zaman zaman atmalar yaanmtr. Ancak bunlar nihai aamada anlamayla sonulanm ve liberal olmayan devletlere kar ibirlii yapabilmilerdir. ngiltere ve Amerika Birleik Devletleri (ABD) arasndaki 1776daki savatan sonra 1783de ngilterenin ABDyi tanmas; ngiltere ve Fransann aralarndaki smrge mcadelesine ramen Almanya karsnda I. Dnya Sava srasnda ibirliine gidebilmeleri; Almanya karsnda ABDnin I. Dnya Savanda ngiltere ve Fransa yannda yer almas, talyann nce Almanya ile anlamasna ramen 1915te ngiltere ve Fransa ile anlaarak liberal devletler yannda savamaya balamas; ABDnin II. Dnya Sava sonras dnemde dier liberal devletlerle bata NATOnun kurulmas olmak zere bar ve gvenliini korumak iin anlamalar imzalamas gibi rnekler bu argman desteklemek iin kullanlmaktadr. Liberal devletler arasnda savan pek sk rastlanan bir durum olmad, bu devletlerin birbirleriyle ancak yaklak 200 yllk aralarla savatklar, feodal, faist, komnist, totaliter ve otoriter lkeler iinse byle bir eyin sz konusu olmad ifade edilmektedir. Liberal devletlerin zaman zaman liberal olmayan devletlerle savamak zorunda kalmalarnn da bir zorunluluktan kaynakland ve ou zaman bir saldrya uradklar iin gndeme geldii iddia edilmektedir. Kantn anlay erevesinde, liberal devletlerin kendi aralarnda bar ve ibirliini kolaylkla gelitirebileceklerine, kendi aralarnda yaptklar anlamalarla bir bar ve ibirlii federasyonunu oluturabileceklerine dikkat ekilmi ve ebedi barn gerekleebilecei zerinde durulmutur. Demokratik lkelerin artmas durumunda, uluslararas ortamn daha bar olaca savunulmutur. Demokrasinin gelimesinin devletlerin saldrganlklarn azaltt liberalizmin temel savlarndan biridir. ok sayda rnekle bu kantlanmaya allmaktadr. Bu erevede, Latin Amerika lkelerinden Kosta Rika ile Panama, Bolivya ile Paraguay, Peru ile Ekvator ve Honduras ile El Salvadorun XX. yzyln ikinci yarsnda srekli sava halinde olduuna dikkat ekilmektedir. Bunlardan birisi de Arjantindeki askeri ynetimin ngiltere karsnda 1982deki Falkland maceras olmutur. Fakat btn bu savalar yaanrken bu lkelerin diktatrlklerle ynetildiine dikkat ekilmekte, ayn dnemde gelimi demokrasiler arasnda savalarn yaanmad ileri srlmektedir. Nitekim Bat Yarkresinde 1980lerde demokrasinin gelimesiyle beraber atmalar azalmaya balam ve bu blgede neredeyse kanksanm olan savalar artk yaanmaz olmutur. Bu noktadan hareketle ABD Dileri (eski) Bakan Warren Christophern da belirttii gibi, artk byk devletlerden hibiri, dierini bir askeri tehdit olarak grmyor. Gnmzde de ABD ile Rusya ve in arasnda hat-
37
ta ngiltere, Fransa, Almanya ya da Japonya arasnda baz sorunlar bulunmaktaysa da bu sorunlar dnya politikasn polarize edecek nitelikte grlmemektedir (Talbott, 1995:7-10). Serbest piyasa ekonomisinin yaylmas, ticaretin serbestlemesi ve demokrasinin gelimesi uluslararas istikrar asndan bir gvence olarak deerlendirilmeye balanmtr. Bugn dnyada balca byk ekonomik ve askeri glere bakldnda, bunlarn ok partili sistemi ve serbest piyasa ekonomisini benimsemi lkeler olduklar grlyor. te bu adan, belki de hakl olarak, acaba Souk Savan sona ermesi mi demokrasi ve piyasa zgrlne neden oldu, yoksa bunlar m Souk Sava sona erdirdi sorusu sorulmaktadr. kincisi doru kabul edildiinde zellikle byk devletler arasnda bir atmann yaanmas ancak bu lkelerden birinin geri dnerek, yani serbest ticaret, ak toplum ve serbest piyasa mantndan uzaklaarak, totaliter bir yapya ve emir komuta ekonomisine geri dnmesi durumunda m sz konusu olacaktr? Ancak bir noktay gzden karmamakta yarar var. zellikle gelimi demokrasiler arasnda savan yaanmayabilecei ileri srlebilir. Fakat lkelerin bu noktaya bir gecede gelemeyeceklerini de gz ard etmemek ve bu srecin lkeler asndan sancl olabileceini unutmamak gerekir. te Mansfield ve Snyder (1995: 538) Demokratikleme ve Sava Tehlikesi (Democratization and the Danger of War) adl makalelerinde bu noktaya dikkat ekiyorlar ve demokratikleme srecini yaayan lkelerin bu gei dneminde d politikada saldrgan bir tavr iinde olabileceini sylyorlar. Hatta bu balamda gei demokrasilerinde savaa bavurma eiliminin fazla olmasna rnek olarak da Srbistan ile Hrvatistan, Azerbaycan ile Ermenistan arasnda yaanan atmalar ve Rusyann eenistana mdahalesi gsterilmektedir. Bu erevede, daha da nemlisi demokratikleen lkelerin gei srecinde sadece gelimi demokrasilere gre deil, ayn zamanda gelimi otokrasilere gre de daha fazla sava eilimi iinde olduu ileri srlmektedir. rnein; Rusya gibi otokrasiden demokrasiye geen lkelerde sre bir kere baladktan sonra bu sreci geri dndrmeye almak bile savaa girme olasln azaltmamaktadr. yle ki demokrasiden yeniden otokrasiye kaym rejimlerde savaa bavurma olasl, rejiminde herhangi bir deiiklik olmam olan lkelerden daha yksek olduu kabul edilmektedir. Bunun, tarihte byle olduu ve bugn iin de geerli olduu dnlmektedir. Gerekesi ortaya konurken de demokrasiye geiin balamasyla beraber, konumlarn kaybetme korkusunu yaayan eski rejimin sekin snfnn, otokrasiyi yeniden geri getirecei beklentisiyle savatan byk yarar umduu belirtilmektedir. Hatta bu sekin snfn, kendi pozisyonlarn korumak yolunda kitleleri harekete geirmek amacyla ou zaman ulusuluk sylemlerini kullandklar ifade edilmektedir. Ancak bu ekilde bir kere harekete geirilen kitleleri durdurmak mmkn olmamakta ve sava kanlmaz hale gelmektedir. Doyle ise uluslararas ilikiler tarihinin liberal devletlerin de bir saldr savana giritikleri ynla rnekle dolu olduunu dnmektedir. ngiltere ve Fransann XIX. yzylda Afrikada giritikleri smrge savalar, ABD ile Meksika arasnda 1846-1848 arasnda sz konusu olan savalar ve Amerikallarn yerlilere kar yrtt savalar ve yine Amerikann II. Dnya Sava sonras dnemde birok lkeye askeri mdahalede bulunmas ilk akla gelen rneklerdir (Doyle, 1993: 268). Doyleun almasndan sonra ABDnin 2003te Irak igalinde her ne kadar, bir tarafta otoriter bir ynetimin sz konusu olduu bir devlet olsa da uluslararas toplumun meru saymad tek tarafl bir mdahale olmutur.
38
zet
A M A
Liberalizmin temel kavramlarn tanmlamak; Liberalizm, belli ama ve idealleri olan bir siyasal dnce geleneini temsil etmektedir. Liberalizm, bir ideoloji olarak, zellikle ngiltere ve Amerika Birleik Devletlerinde XVIII. ve XIX. yzyl siyasal ve ekonomik dnce tarihinde etkili olmutur. Klasik liberal dnce, eitlik, rasyonellik, zgrlk ve mlkiyet kavramlar zerine ina edilmitir. Aslnda liberalizm, aydnlanma ann fiozoflarnn temel felsefelerini oluturmutur. Aydnlanma a dendiinde 1688 ile 1789 yllar arasn kapsayan dnem akla gelmektedir. ngiltereden J. Locke, skoyadan David Hume ve Adam Smith, Fransadan Montesquieu, Voltaire ve Almanyadan Immanuel Kant bu dneme damgasn vuran bilim adamlar arasnda yer almaktadr. Liberalizme gre, tm insanlar eit yaratlmlardr. Yaama hakk, zgr olma ve mutluluunu srdrme hakk gibi birtakm dokunulmaz haklarla donatlmlardr. Kaynaklarn ve zenginliin eit datld anlamna gelmeyen frsat eitlii kavram, XIX. yzyl liberalizminin birinci temel kuraln oluturmutur. Liberalizmin ikinci kural; bireyin doal gereksinimlerini rasyonel yollarla karlama ve isteme kapasitesine sahip olduu ilkesidir. Doru ve ahlaksal eylemin akla dayanacan ngren yaklama rasyonalizm denmitir. Liberalizme gre kii evresinde olup biten fiziksel ve toplumsal gerekleri kavrayacak kapasiteye sahiptir. Dolaysyla birey, kendini gelitirme yetisine sahiptir. Kendine gvenen ve bu kapasiteye sahip olan insana, kendi mutluluunu arama hak ve zgrl tannmaldr. nc ilke; bireyin temel alnmas ve zgrletirilmesidir. Toplumsal politikann amac, bireyin zgrln ve zerkliini geniletmektir. En iyi toplum, bireye daha fazla zgrlk tanyan toplumdur. Liberalizmin drdnc ilkesi; zel mlkiyetin nemidir. zel mlkiyet sayesinde birey, zel amalarna ulaabilir, bireyselliini ve mutluluunu gerekletirebilir. Bu durum, bireyi almaya tevik eder, almas sayesinde birey, sadece kendisinin deil, ayn zamanda toplumun zenginlemesini de salar.
A M A
Liberalizmin temel varsaymlarn aklamak; Liberalizm bireyin zgrln temel alan bir yaklamdr. Bireyin haklarna dokunulamaz, hibir koulda snrlanamaz ve ortadan kaldrlamaz. Liberalizme gre, insan zgr braklrsa kendi iin en iyi olana karar verebilir. Liberalizmin temel varsaymlarndan biri de mlkiyet hakknn kutsalldr. Yaam hakk ve mutlu olma hakk gibi, bireyin mlkiyet hakk da dokunulmaz haklardandr. Liberal devlette birey devlet ile yapt szleme karlnda zgrlnn korunmasn garanti altna alr. Halk, devlete ve kendini ynetenlere, ynetme gc ve yetkisi verse de egemenlik, genel iradeyi temsil eden halkn kendisine aittir ve terk edilmez. Bireyin temel alnd liberal dncede, toplum ve bireyin karlar birbirine balanmaktadr. Kendi iin alan birey, toplum iin de alm olmaktadr. Buradan yola karak, kendi halkna hizmet eden bir devletin, insanla da hizmet ettii kabul edilmektedir. Liberallere gre, savalar nlemenin nemli bir yolu, kamuoyuna kendisini ifade etme olanan vermektir. Bu da ancak demokratik cumhuriyetlerin yaygnlatrlmasyla gerekletirilebilir. Liberalizme gre, bir devletin savaa sk bavurmas entellektel bir topluma sahip olmamasna baldr. Dolaysyla toplumlardaki eitim seviyelerinin ykseltilmesi uluslararas bar salamada nemli bir unsurdur.
39
AM A
Demokrasinin, birey zgrlnn garanti altna alnd siyasal sistemlerde var olduunu ayrt etmek; Liberalizme gre, bireye ve temel zgrlklerinin korunmasna dayal ynetimlerde, vazgeilmez iradeleriyle zgr ve eit insanlarn, karlkl olarak anlaarak, bir devlet kurma haklar vardr. Egemenlik halkndr. Kararlar oylanarak demokratik yolla alnmaldr. Kii bencil karlar iin deil, ortak yarar iin oy verir. Zira halk iyidir ve iyi olan iin oy kullanacaktr. Halk devlete ve kendini ynetenlere, ynetme gc ve yetkisi verse de egemenlik, genel iradeyi temsil eden halkn kendisine aittir ve terk edilmez. Liberal devlet anlayna gre, devlet ve birey arasnda benzerlikler bulunmaktadr. Liberal bir devlet teorisinde tm bireyler eit yaratlr ve Tanr tarafndan verilmi yaama, zgrlk ve mutlu olma gibi doutan dokunulmaz haklara sahiptir. Birey bu haklarn gvence altna almas iin devleti oluturmutur ve devlet, gcn ynettii bireylerden alr. Ayn ekilde tm devletler de eittir ve var olma, bamszlk ve ulusal karlarn koruma gibi birtakm dokunulmaz haklara sahiptir. Liberal devletler arasnda uluslararas ibirliini gerekletirmenin daha kolay olduunu deerlendirmek; Liberallere gre, uluslararas ilikilerde kurumsallama hem belirsizlik ve korkuyu azalttndan, hem de uluslararas eitim ve etkileim, yanl bilgilenme ve yanl alglamadan kaynaklanan korku ve dmanl en aza indirdiinden ibirlii olanaklar artmtr. Bilgi ve teknolojinin yaylmas, iletiimin kresellemesi, insanlarn beklentilerini artrmtr. Liberaller anariyi, devletleri ibirliine zorlayacak, ibirliinden kanmay nleyecek ya da vaatlere yneltecek bir ortak otorite yokluu ve bir st kurumlama eksiklii olarak alglamaktadrlar. Uluslararas ortamda merkezi otoriteye atfedilen rol, devletleri ibirliine yneltecek ve devletlerin ortak kar peinde komalarn salayacak ortam oluturmaktr. Neoliberallere gre, ortak siyasal, ekonomik ve askeri karlara ynelik olarak zellikle liberal demokratik devletler arasnda ibirlii mmkndr. Ayrca devletleri karlkl olarak ibirliine raz edecek ok sayda faktr bulun-
maktadr. zellikle kark karlarn sz konusu olduu ibirlii srelerinde vazgeme ya da rakibe kar avantajl hale gelmeye alma gibi davranlarda bulunmann oran daha az olduundan, oyunun tekrar etmesi taraflar ibirliine daha fazla ynlendirmektedir. Liberal teorilerin, kurumsal ibirliinin ve barn tesisine ilikin yaklamn aklamak; Liberal teorilere gre; liberal ve demokratik lkelerde savan maliyeti, getirisinden daha fazla olduu iin ve sonular toplumun tmn etkileyeceinden sava arzu edilen bir durum deildir. Devletler arasnda ekonomik ilikilerin artmas, devletleri byme, tam istihdam ve fiyat istikrar gibi amalarn gerekletirirken birbirlerine baml hale getirmitir. Karlkl ekonomik bamllk, hem savan olumsuz etkisini arttran, hem de sava olaslnn azalmasnda etkili olduu dnlen nemli bir faktrdr. Uluslararas karlkl bamllk ve ibirliklerinin kurumsallamas, devlet ve uluslararas sistem dzeyinde etkisini gstermektedir. Devletlerin birbirlerine bamllklarnn artt lde, aralarnda sava kma olasl da azalmaktadr.
A M A
AM A
40
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, liberal dncenin argmanlarndan biridir? a. Devlet kamuoyundan bamsz ve kendi bana hareket eden bir st otoritedir. b. Uluslararas ilikiler sistem dzeyinde incelenmelidir. c. Rasyonel dnen insan, zgrlklerini korumak ve gelitirmek iin st otoriteye (devlete) ihtiya duyar. d. Uluslararas sistemin anarik yaps ibirliinin kurumsallamasn zorlatrr. e. Uluslararas ilikilerin temel konusu gvenlik ve atmadr. 2. Aadaki dnrlerden hangisi, liberal kuramn temsilcilerinden deildir? a. Adam Smith b. Hugo Grotius c. Jean Jacques Rousseau d. Thomas Hobbes e. Immanuel Kant 3. Aadaki ifadelerden hangisi klasik liberalizmin, bireyin zgrlne dayal temel yaklamyla eliir? a. Yaam hakk, mlkiyet hakk gibi temel haklar dokunulmazdr. b. st otoritenin olmad doa durumu zorlama ve eitsizlik ortamdr. c. Demokratik cumhuriyetler savaa bavurmazlar. d. Hukuk, ortak rzayla ve bireylerin haklarn korumak iin oluturulur. e. Kamuoyunun siyasete katlm, ortak karlarn uyumlatrlmas iin gereklidir. 4. Aadakilerden hangisi, uluslararas liberal teorinin varsaymlarndan biri deildir? a. Ulusal bask gruplar ve uluslararas rgtlerin de aktr olarak dikkate alnmas gerektii b. politika ve d politika konularnn bir arada incelenmesi gerektii c. Uluslararas ilikilerde kurumsallamann ibirlii olanaklarn gelitirdii d. Devletlerin uluslararas ibirliklerde her zaman nispi (greceli) kazan hesab yapt e. Uluslararas ilikilerde ekonomik konularn en az siyasi ve gvenlik konular kadar nemli olduu 5. Aadaki teorilerden hangisi liberal kurumsalc yaklamlar arasnda saylamaz? a. Fonksiyonalizm b. Karlkl bamllk c. Uluslararas rejim teorisi d. ok tarafllk teorisi e. Hegemonik istikrar teorisi 6. Kendisi iin alan bireyin toplum iin de fayda retecei anlay, liberal teoride aadaki kavramlardan hangisiyle ifade edilmektedir? a. karlarn uyumu b. Mutlak kazan c. Nispi kazan d. Greceli kazan e. Gler ayrm 7. Uluslararas ilikilerin simule edildii oyun modellerinden mahkumun ikilemi iin liberal bak asyla, aadakilerden hangisi sylenemez? a. Koullu ibirlii, ibirlii yapmamaktan kaynaklanacak zarar engeller b. Rakibin ibirliinden vazgeme olasl taraflar ibirliine ynlendirir c. Rasyonel hesaplarla taraflar kendi kazanlarn n plana karabilir d. birliinde her zaman greceli kazanlar dikkate alnr e. Maksimum kazan anlayyla taraflar kendi zararlarn en aza indirmeye alrlar 8. Liberalizme gre, demokratik lkeler iin savan maliyetini artran temel faktr aadakilerden hangisidir? a. Nkleer silahszlanma b. Karlkl bamllk c. Pasifizm d. Uluslararas rgtler e. Vergiler 9. Aadakilerden hangisi liberal pasifizmin temel kavramlar arasnda yer almaz? a. Demokrasi b. Kapitalizm c. Serbest piyasa ekonomisi d. Emperyalizm e. Bireycilik 10. Aadaki ifadelerden hangisi liberal uluslararasclk anlayn tanmlamaktadr? a. Uluslararas rgtler istikrar salar b. Gelimekte olan demokrasilerde sava eilimi fazladr c. Serbest piyasa ekonomisi rekabeti ve atmay dourur d. Karlkl bamlln artmas sava riskini arttrr. e. Liberal devletler bar ve ibirliine daha yatkndr
41

1. c Yantnz yanl ise, Klasik Liberalizm ve Temel Varsaymlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Liberal Dncenin Felsefi Temelleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Klasik Liberalizm ve Temel Varsaymlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Uluslararas Liberal Teori/Neoliberalizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Uluslararas Liberal Teori/Neoliberalizm ve Liberalizm ve Uluslararas birlii konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Uluslararas Liberal Teori/Neoliberalizm ve Liberal Dncenin Felsefi Temelleri konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Liberalizm ve Uluslararas birlii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Liberalizm ve Barn Korunmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Liberalizm ve Barn Korunmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Liberalizm ve Barn Korunmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 Realizme gre uluslararas sistemde ortak ve merkezi bir otorite olmamas devletleri kendi gvenlikleri konusunda kendi balarna hareket etme durumunda brakmaktadr. Uluslararas ibirlii ancak devletlerin karlar dorultusunda ve ou zaman greceli kazan durumlar da dikkate alnarak yaplr. Liberaller ise sistemin anarik yapsnn devletleri daha fazla ibirliine ynlendirdiini ve farkl alanlarda gerekleen ibirliklerinin kurumsallamasyla, devletlerin birbirlerine baml hale geldiklerini aklarlar. Bu karlkl bamllk, sava olasln da azaltarak devletlerin gvenlik paradoksunu krmaktadr. Realistler, anarinin ibirliini engellediini savunurken, liberaller anarinin devletlerin ibirliine yol aan temel faktr olduunu savunurlar. Sra Sizde 3 Neoliberaller, demokratik devletlerin hem halkn egemenliine dayal ynetim anlay hem de devletler aras karlkl bamllk nedeniyle barl zm yollarn tercih ederek, savaa bavurmayacaklarn savunurlar. Farkl alanlarda kurumsallaan devletler aras ibirlii ve, uluslararas rejimlerin getirdii ortak kazanlar, devletleri sava tercihinden uzaklatrr. Neoliberalizme gre demokratik devletler ve halklar savan tahribat derecesi konusunda bilinli olup, sava kartdr. Sra Sizde 4 Devletler aras ilikileri mahkmun ikilemiyle aklayan realistler, nispi kazan zerinde durarak, taraflardan her birinin dierinin daha fazla kazanacan dnmesinin ibirliini engellediini ve dolaysyla nispi kazan faktrnn ibirliinin gereklemesinin nnde nemli bir engel olduunu tartrlar. Liberal teorilere gre ise, kurumsal ibirlii taraflarn birbirlerine ynelik endielerini ortadan kaldrmaktadr zira devletlerin ibirlii yapmamalarndan doan kaybn ibirlii yapmann getirisinden daha byk olduu iletiim sayesinde fark edilmektedir.
2. d 3. b
4. d
5. e
6. a
7. e 8. b 9. d 10. e

Sra Sizde 1 Uluslararas sistem kavram, uluslararas ilikilerin egemen devletler aras ilikiler olarak algland, uluslararas toplum ise devletin soyut, bireyin ise somut varlklar olduuna iaret ederek, bireyi esas alan bir anlaytr. Uluslararas toplum anlaynn gelimesi uluslararas hukuk ile beraber olup, toplumlar zerinde balayc ortak norm ve kurallarn bulunmas, modern uluslararas ilikiler yaklamnn temelini oluturmutur. Uluslararas politikann sadece egemen devletler aras ilikiler olmad kabul edilmitir.
42
Aaoullar M. Ali ve Levent Kker. (2000). Kral Devlet ya da lml Tanr. Ankara: mge Kitabevi. Cevizci, Ahmet. (2000), Felsefe Szl. Paradigma Yaynlar Copleston, Frederick. (1998), Hobbes-Locke. ev. Aziz Yardml. stanbul: dea. Doyle, Michael W. (1993), Liberalism and World Politics Revisited, Paul R. Viotti ve Mark V. Kauppi (eds.) International Relations Theory: Realism, Pluralism, Globalism 2nd ed. New York: Macmillan Publishing Co., iinde ss. 262-285. Grieco, Joseph M. (1995), Anarchy and the Limits of Cooperation: A Realist Critique of the Newest Liberal Institutionalism, An Introduction, Charles W Kegley, Jr. (ed.) Contraversies in International Relations Theory, Realism and the Neoliberal Challenge. New York: St. Martins Press, iinde ss. 151-171. Gkberk, Macit. (1974), Felsefe Tarihi. Ankara: Bilgi Yaynevi. Henkin, Louis. (1992), Law and Politics in International Relations: State and Human Values Robert L. Rothstein (ed.) The Evolution of Theory in International Relations. South Carolina: University of South Carolina Press, iinde ss. 163-188. Mansfield, Edward D. and Jack Snyder. (1995), Democratization and the Danger of War, International Security, Vol. 20, No. 1 (Summer), ss. 5-38. Talbott, Strobe. (1995), The new geopolitics: defending democracy in the post Cold War era, The World Today. Vol. 51, No. 1 (January), ss. 7-10. Kegley, Jr. Charles W. (1993), Neoidealist Moment in International Studies? Realist Myths and the New International Realities International Studies Quarterly. Vol. 37, No.2 ( June), ss. 131-146. Keohane, Robert O. (1984), After Hegemony. Princeton: Princeton University Press. Keohane, Robert O. ve Lisa Martin. (1995), The Promise of Institutionalist Theory, International Security. Vol. 20, No. 1 (Summer), ss. 39-51. Knutsen, Torbjrn L. (1992), A History of International Relations Theory, An Inroduction. Manchester: Manchester University Press. Rousseau, Jean-Jacques. (1994), Toplum Szlemesi. ev. Vedat Gnyol. stanbul: Adam Yaynlar. Sahakian, William S. (1997), Felsefe Tarihi. ev. Aziz Yardml, 3. Bask stanbul: dea Yaynevi. Stone, Alec. (1994), What Is a Supranational Constitution? An Essay in International Relations Theory, The Review of Politics Vol. 56, No. 3 (Summer), ss. 441-473. Viotti Paul R. ve Mark V. Kauppi. (1993), International Relations Theory: Realism, Pluralism, Globalism 2nd ed. New York: Macmillan Publishing Co. Zacher, Mark W. and Richard A. Matthew. (1995), Liberal International Theory: Common Needs, Divergent Strands, Charles W Kegley, Jr.(ed.) Contraversies in International Relations Theory, Realism and the Neoliberal Challenge. New York: St. Martins Press, iinde ss. 107-150.
3
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Marksist felsefenin temel kavramlarn tartabilecek; Karl Marksn snf mcadelesi ve diyalektik tarihselciliini aklayabilecek; Marksist felsefeden yola karak atma ve emperyalizmi tanmlayabilecek; Marksist ve yeni (neo) Marksistlerin bak alarndaki farkllklar ayrt edebilecek; Bamllk ve emperyalizm arasndaki ilikiyi aklayabilecek; Merkez evre teorilerinin; emperyalizm, bamllk ve atma sorunlarna yaklamlarn deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Snf Mcadelesi Proleterya Burjuvazi Emperyalizm Merkez Periferi (evre) Hegemonya Kapitalist Dnya Sistemi
indekiler
GR MARKSST TEOR EMPERYALZM TEORLER BAIMLILIK VE MERKEZ EVRE TEORLER MODERN MARKSST YAKLAIMLAR
Marksizm ve Merkez evre Teorileri
Marksizm ve Merkez evre Teorileri

GR
Marksizm ve merkez evre teorilerinin ortak zellii; uluslararas ilikileri ve d politikay maddi unsurlardan daha ziyade siyasal, askeri g yerine ekonomik verilerle aklamalardr. zellikle Marksn snf atmas ve smr yaklamn yeni Marksistler, dnya politikasn ve emperyalizm olgusunu aklarken temel referans olarak almlardr. Marksn kendisi emperyalizme ilikin bir kuram gelitirmemi olmakla beraber, ondan sonra gelen, bata Lenin olmak zere, yeni Marksistlerin bu konuya younlatklar dikkat ekmektedir. Marks ve izleyicilerinin bir baka temel zelliiyse toplumsal ilikileri ve dnya politikasn tarihsel bir bak asyla ele almalardr. Bu balamda Marksist teori ve onun temel varsaymlarn kabul eden bamllk ve merkez evre teorileri, uluslararas ilikileri, retim aralar ve onun belirledii retim ilikilerine bal olarak ortaya kan snfsal iliki temelinde ele almaktadr. lke iindeki zengin yoksul, ezen ezilen ya da daha somut ifadeyle burjuvazi proleterya ayrmnn kresel anlamda karl gelimi azgelimi ayrmdr. Bu balamda, lke iindeki emekten art deer karma, yani smr, uluslararas alanda azgelimilerden gelimi lkelere doru gereklemektedir. Bu metropol uydu ilikisi, yeni Marksistler tarafndan bamllk ve emperyalizm olarak nitelenmektedir. Wallerstein ve Galtung gibi merkez evre teorilerini gelitiren bilim adamlar kendilerini Marksist olarak nitelemeseler de kullandklar kavramlar ve dil asndan Karl Marks ve Friedrich Engelsin felsefesini yanstmaktadr.
MARKSST TEOR
Diyalektik materyalizmi benimseyen Marks, Tanr inancn yadsyarak, her eyin temelinde doann kendisinin ve maddenin var olduunu iddia etmektedir. Hegelin felsefesindeki tz (varl bir baka eye bal olmayan, bizatihi var olan) kavramn benimsemeyerek doay temel kabul etmektedir. Marks, toplumun kurumsal ve ideolojik yapsnn tamamen ekonomik retim ilikileri tarafndan belirlendiini varsayar. Bu ekonomik determinizm temelinde, ekonomik sistemi denetleyebilen siyasal sistemi de denetler. Marks ve Engels retisine gre, siyasal kurulular ekonomik alt yapya gre ekillenen st yaplardr. Bu nedenle devletler ekonomide var olan yapy srdrmeye ve glendirmeye yaramaktadr. Sosyalizm bu balamda burjuvazinin ortadan kalkmasna yol aarak devletin de ortadan kalkmasn salayacaktr.
Karl Heinrich Marx (18181883)
46
Tarihsel analizini tez, antitez, sentez kavramlaryla tanmlayan Marks, kapitalist sistemdeki atmann kendi sonunu getireceini, zira ii snfnn ya da proleteryann yoksullamasnn sonucunda, ynetici kapitalist snfn proleterya tarafndan bir devrimle ortadan kaldrlacan iddia etmektedir. Burada burjuvazi (tez) ile proleterya (antitez) arasndaki atmann sosyalizme (sentez) yol aaca, nk tarihte her zaman egemen snf (tez) ile halk ynlar (antitez) arasndaki atmann yeni bir ekonomik, siyasal ve toplumsal yapnn (sentez) ortaya kmasn saladn ifade etmektedir.
Marks ve Engelse gre tarih boyunca ekonomik karlar ve ihtiyalar g ilikilerini etkilemi, bask altnda tutulan ezilen snflarla egemen gler arasndaki atma devam etmitir. Tm savalar zgr insan ile kle, bey ile serf, lonca ustas ile kalfa, tek kelimeyle ezen ile ezilen arasnda sregelmitir. Bu mcadele kimi zaman rtl, kimi zaman aktan, ama daima varolmu ve son aamada burjuvazi ile proleteryann savana dnmtr (Marks-Engels, 1997: 9-10). Dolaysyla tarihi, bir snf mcadelesi tarihi olarak alan Marksa gre, ezen snf ile ezilen snf arasndaki mcadele daima yeni bir ekonomik, siyasal ve toplumsal sistemin domasyla sonulanmtr. Marksist gre gre snf atmas toplumsal deiimin ana nedenini oluturmaktadr. Marksa gre, Sanayi Devrimi ve kapitalizmin yaratt burjuvazi snf, farkllaan rnler iin srekli genileyen bir pazar gereksinmesiyle yeryznn drt bir yanna yaylr. Her yerde tutunmak, her yerde yerlemek, her yerde balantlar kurmak zorundadr. Ancak burjuvazinin ve sermayenin gelitii oranda, kendi kart olan proleterya ve modern ii snf da gelimektedir. Marks, kapitalist retim ilikileri iinde orta snfn da proletaryaya dneceini, nk yeni gelien retim aralarnn yeterli sermayeye sahip olmayan bu snf dierleriyle rekabet edemez hale getireceini belirtmektedir. i snfnn gelimesi ve bymesiyle burjuvazi ile proletarya arasndaki atmalarn artacan ve son aamada ii snfnn bir devrimle burjuvazinin egemenliine son vereceini ileri srmektedir. Marksa gre sosyalist devrim nce ulusal dzeyde olacaktr. Her lkenin proletaryas kendi burjuvasn alt edecektir. (Marx-Engels, 1997: 14-26). Marksist teorideki ekonomik determinizm, klasik realizmin hangi varsaymyla elimektedir? SIRA SZDE Marksn temel yapt olan Kapitalde ayrntl olarak ele ald art deer tezine D N E L sermaye birikimine yol aan ve kapitalist yeniden retimin ana gre ii, kapitalist M unsurunu oluturan art deeri retir. Art deer, dolama konan parann ilk deerindeki art olup, bunun kayna cretli emektir. i, gnn belli bir ksmnda S O R U kendisinin ve ailesinin gereksinimi iin alr ve gnn geri kalan ksmndaysa karlksz olarak kapitalist iin (art deer iin) alr. Kapitalistler, iiye mmDKKAT kn olduu kadar az cret vererek, retimden ortaya kan deerin geri kalanna kendileri el koymaktadr. Dolaysyla Marksizme gre, kapitalist sistemde topluSIRA SZDE mun byk bir ksm kleletirilmektedir. Kapitalist retim biiminde, retim aralarn kontrol eden burjuvazi, ii snfn srekli smrdnden iki snf arasndaki uurum ve art deer hzla bymektedir. te bu eliki ii snf ile kapitaAMALARIMIZ list burjuvazi arasnda atmaya ve yeni bir toplumsal dzenin ortaya kmasna yol aacaktr. Kapitalizmin ortadan kaldrlmasna kadar geen srede tm hkmet denetimi seferber edilerek, mevcut kapitalist retim ilikisi srdrlmeye aK T A P llr. Ancak teorinin temel varsaym bu abalarn yeni bir ekonomik, politik ve toplumsal dzenin ortaya kmasn engelleyemeyecei ynndedir. Marks, argmanlarylaT E L E V Z Y O N proletaryaya, srekli klelik durumundan kurtulmann yolunu gstermektedir. Proleterya, ortak ama iin, her yerde bir snf sava vererek eitilmekte ve bilinlenmektedir.
SIRA N E T N T diyalektik tarihselcilie gre yeni bir toplumsal dzenin olumasnn n Marksizmdeki E RSZDE art nedir?
D A K A L EM M NE S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
N T E SZDE SIRA R N E T
DM A K A L E M NEL S O R U
DKKAT
DKKAT
3. nite - Marksizm ve Merkez evre Teorileri
47
EMPERYALZM TEORLER
Liberal dnr, ngiliz iktisat John A. Hobsona gre, emperyalizm kapitalizm iindeki yanl uygulamalardan kaynaklanan yapsal bir sorundur. Kapitalist toplumlar ar retim ve yetersiz tketim ikilemini yaamaktadr. Hobson, kapitalist devletlerin ortaya kan zenginlik fazlasn bir takm refah artrc nlemlerle yeniden bltrecek bir sistem gelitirmeleriyle bu yapsal sorunu zebileceklerini savunmutur. Pratikte kapitalist devletler bunu yapmak yerine, ortaya kan sermaye fazlasn lke dnda kr elde etmek amacyla yeniden yatrma dntrmeyi tercih etmektedir. Dier bir deyile lke iinde kullanlmayan sermaye ve tketilmeyen mal iin, yeni yatrm ve pazar olanaklarnn aratrlmas emperyalizme yol amaktadr. Hobson, emperyalizmin kanlmazln kabul etmeyerek halkn tketim gcn ykseltmek gerektiini ileri srmektedir. XIX. yzyln sonlarnda Avrupann genileme abalarnda askeri, politik, psikolojik ve dini faktrler de etkili olmutur. Ancak emperyalizme yol aan tm unsurlarn arkasnda finans kapital vardr ve bu dier faktrler iin itici rol oynamaktadr. Finans kapital, vatansever gleri, politikaclar ve askerleri kendi amalar iin etkileyebilmektedir. Zaten bu kesimlerde var olan genileme arzusu finansal karlar sayesinde harekete gemektedir. Bu ekilde; hangi dorultuda nereye kadar genileneceini tayin eden, yani emperyalizmin gereklemesini salayan temel unsur finansal karlar olmaktadr. Hobsona gre, emperyalizm ve sava, finans evrelerinin arayp da bulamadklar eyler olan savunma btesinin ve kamu borlarnn artmasna ve menkul deerlerde dalgalanmalara yol amaktadr. Kazanlarn artrmalarna yol aacak yeni kamu harcamalarna neden olacandan, sava ve devrim gibi olaylar finans evreleri iin frsattr. Hobsondan sonra Lenin, emperyalizm ve savalarn olmamas iin, kapitalizmden kurtulmak gerektiini ortaya koymutur (Dougherty ve Pfaltzgraff, 1990: 228-29). Vladimir Lenin, emperyalizm olgusuna ayn adla yaynlanan almasnda yer vermi ve daha sonra ayn okula mensup yazarlar tarafndan kavram gelitirilmeye allmtr. Lenine gre kapitalist tekel gruplar (karteller, trstler) nce kendi lkelerinin i pazarn paylarlar. Ama kapitalist dzende i pazar zorunlu olarak d pazara baldr. Bu yapnn ilemesi, doal olarak sermaye ihracnn artmasna ve byk tekel gruplarnn yabanc lkeler ve smrgelerle ilikilerine ve nfuz (etki) blgelerini geniletmesine baldr. Bu gruplar arasnda genel bir anlamayla uluslararas karteller oluturulmaktadr (Lenin, 1992: 72). Leninin emperyalizm teorisine gre, sermayenin ihracndaki art, koloniyal ve d ilikilerin gelimesi, byk tekelcilerin etki alan oluturma endiesiyle birleince, uluslararas alanda da i piyasada yapld gibi ibirlii yaplmakta ve oluturulan uluslararas karteller araclyla dnya pazar, tekelci kapitalistler arasnda paylalmaktadr. eitli kapitalist gruplar arasndaki mcadele, deiik grnmlerde ortaya ksa da mcadelenin nedeni hep ayn kalacaktr. Bu ise snf kavramnn var olduu srece hi deimeyecek olan snf mcadelesidir (Lenin, 1972: 203). Bu anlaya gre, modern kapitalizmin temel zellii byk kapitalistlerin bir araya gelerek oluturduklar kartellerdir. Tm hammadde kaynaklar tek bir grup tarafndan kontrol edilebildiinde, bu tekelcilik daha acmasz bir ekilde gndeme gelmektedir. Rakiplerinin kendileriyle rekabet etmesini olanaksz hale getirmek iin petrol alanlarnn ve maden yataklarnn satn alnmas ya da ortak iletilmesi gibi yollarla kendi aralarnda ibirliini gelitirmeye alrlar. Dorudan atma riskini ierse de smrge elde etmek, kapitalistler iin rakipleri karsnda
John A. Hobsona gre yeni emperyalizm eskisinden ayrlmaktadr. ncelikle, byyen tek bir imparatorluun tutkusu yerine, herbiri ayn siyasal genileme ve ticari kar hrsyla hareket eden ve birbirlerine rakip birok imparatorluk teori ve pratiini ortaya koymaktadr. kinci olaraksa, mali karlarn ve yatrm karlarnn ticari karlara egemen olmas bakmndan farkllamaktadr.
Vladimir Lenin (1870-1924)
48
Marks ve Lenine gre, finans kapital emperyalizmin kaynan ve uluslararas atmalarn temel nedenini oluturur. Kapitalizm gelitike daha fazla hammadde kaynaklarna gerek duyulduundan, bu durum, daha fazla smrgeye sahip olmay gerektirecektir. Denizar smrgelere sahip olma, bir taraftan hammadde kaynaklarnn garanti altna alnmasn salarken ayn zamanda ucuz i gc ve pazar imkan da salamaktadr.
baarl olmann en kolay yolu olarak grlmtr. Kapitalizm gelitike daha fazla hammadde kaynana ihtiya duyulduundan, bu durum, rekabetin daha da keskinlemesine, hammadde elde etmek iin dnya genelinde bir smrge aray ve mcadelesinin yaanmasna yol amaktadr (Lenin, 1972: 204). Lenine gre emperyalizm, kapitalizmin gelimesinin zorunlu bir sonucu olarak ortaya kmtr. Emperyalizm kapitalizmin en ileri gelime aamasn simgelemektedir. Baka bir deyile emperyalizm, kapitalizmin tekelci aamasdr. Artk bu aamada, serbest rekabeti kapitalizm, yerini tekelci kapitalizme brakmaktadr. Bir taraftan, byk bankalarn ve retici firmalarn birlemesiyle finans kapital oluurken dier taraftan, dorudan smrgecilik politikasndan doan rekabet, yerini byk tekeller araclyla dnyann paylalmasna brakmaktadr. Lenin, emperyalizm ve savalar arasndaki ilikiyi aklarken I. Dnya Savana kadar olan dnemdeki savalarn, emperyalist glerin smrge mcadelesinden kaynaklandn ileri srmektedir. Ancak, emperyalist devletler arasndaki ibirliinin, zellikle Asya ve Afrikadaki azgelimi blgelerin smrlmesi amacn tadna da iaret etmektedir. Emperyalist glerin ayr ayr etki alan oluturma abalar iin yaplan ittifaklar, savaa, geici olarak ara verilmesine neden olmutur. Kapitalist devletlerin bu pazarlara ve hammadde kaynaklarna her zaman ihtiyalar olduu iin, kapitalist devletlerin var olduu bir dnyada atma eksik olmayacaktr. Dolaysyla Lenine gre, uluslararas atmalar ortadan kaldrmann nkoulu kapitalizmi ortadan kaldrmaktr. Zira bir kapitalist lkenin genilemesi mutlaka dier bir lkenin zararna olacandan, kapitalist emperyalizm uluslararas savalar kanlmaz hale getirmektedir (Dougherty ve Pfaltzgraff, 1990: 230-31). Paul Sweezy de emperyalizmi dnya ekonomisinin geliiminde bir aama olarak tanmlamaktadr. Sweezyye gre bu aamada (a) endstri mallar iin dnya pazarnda ileri kapitalist lkeler rekabet halindedir; (b) tekelci sermaye hakim sermaye eklidir; (c) sermaye ihrac dnya ekonomik ilikilerinin belirgin zelliidir. Bu temel ekonomik ilikilerin sonucu olarak iki zellik daha bulunmaktadr: (d) dnya pazarnda kar atmalar ve uluslararas tekelci birlemelere yol aan ciddi rekabet ve (e) dnyann igal edilmemi yerlerinin nde gelen kapitalist gler (ve onlarn uydular) tarafndan paylalmas (Sweezy, 1975: 79). Sweezynin argmanna gre dnya bir kere paylaldktan sonra smrgeci gler, status SIRA SZDE quo (statko) dier bir ifadeyle var olan durum ve dengeyle yetinmezler. Bu durumun nedenlerini aklaynz.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
BAIMLILIK VE MERKEZ EVRE TEORLER

Neo Marksist Oteoriler, emperyalizmi, bir smr ilikisi olarak tanmlamaktadr. S R U Azgelimi yaplarn geliip kapitalistleerek, snfsal dnmnn salanaca varsaylan srecin sonucunda ortaya kan durumdur. Sermayenin uluslararaslaDKKAT mas srecinde ok uluslu irketler de nemli rol oynamaktadr. Gelimi lkelerin ar kr ve fazla sermayesinin azgelimi lkeleri sanayiletirerek, proleter bir sSIRA hazrlayaca ve kominist enternasyonelin gereklemesine giden nfn domasnSZDE srecin hazrlaycs olaca varsaymna kar klmaktadr. Neo Marksistler bunun doru olmadn, az gelimi lkelerin ok uluslu sermaye eliyle baml hale geAMALARIMIZ tirilerek srekli bir smr ilikisinin kurulduu modern emperyalizmin ortaya ktn ileri srerler. Bamllk, emperyalizm ve smr ilikisine yol aan srete retici sermayeK T A P nin uluslararaslamas ve ok uluslu irketlerin domas, aamadan olumaktaTELEVZYON
DKKAT
Bamllk ve smr ilikisinin olumasnn SIRA SZDE nedeni gelimi lkelerden azgelimi lkelere doru olan ve onlarn gelimelerini salayaca beklenen AMALARIMIZ sermaye transferinin aslnda son aamada az gelimilerden gelimilere doru olmasndandr. K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
49
dr. Birinci aamada; ticari ilikiler azgelimi lkelerle kapitalistleen lkeler arasnda geliir, kapitalistleen blgelerin gereksinimlerini karlamay amalar. kinci aama; kapitalizmin yerletii lkelerden azgelimi lkelere yaplan yatrmlarla ticaret sermayesinin gelitii ve dnya ekonomisinin srkleyici gc olduu dnemdir. Bu dnemde azgelimi blgelerdeki ticaret sermayesi kapitalist lkelerdeki retici sermayesinin gereksinimlerine uygun olarak hareket eder ve uluslararaslar. nc aamada; 1930lardan itibaren zellikle II. Dnya Sava sonrasnda hzlanarak artan retici sermaye uluslararaslar. Uluslararas dzeyde iblmn belirleyen unsur, sermayenin btn dnya dzeyinde retim kararlar alabilmesidir. Btn dnya ekonomisinde gerek kapitalist ilikiler ve retici sermayenin hkim olduu bu aamada dnya dzeyinde ekonomik art deer, cretli emekten art deer karlarak elde edilir (Keyder, 1979: 31-34). Kapitalist deerlenme sreci (emekten art deer elde edilmesi) bundan byle dnya ekonomisi dzeyinde gereklemeye balamtr. Artk retim kararlar alnrken dnya ekonomisi iinde herhangi bir lke ya da blge, olas bir retim yeri olarak kabul edilmeye balanmtr. Gnmzde bamllk teorileri kapsamnda bakldnda, retici sermayenin azgelimi lkelerdeki egemenlii ve sermayenin retimi dnya pazar temelinde planlad grlyor. ok uluslu irketler, retim kararlarn dnya dzeyinde alan sermayenin rgtsel dzeyini oluturmaktadr. Doal olarak en yksek kr orann arayan sermaye, retimi dnya dzeyinde planlayarak endstriyel retimin azgelimi lkelere doru kaymasn salamaktadr (Palloix, 1979: 63-86; Barren, 1979: 135). Yeni Marksistler iin bu sre, emekten salanan art deerin lke iiyle snrl kalmayp, dnya leinde gerekletirildii ve azgelimilerden gelimilere doru aktarld emperyalizmdir. Lenine greyse sermaye transferlerinin arkasnda yatan neden, kapitalist lkelerin deniz ar lkelerde pazar kapatma ve doal kaynaklar kontrol etme yarnn bir sonucudur. Tam rekabetin btn kurallaryla geerli olduu eski kapitalizmde, uluslararas mal ihrac sistemin temel niteliini olutururken tekelcilerin egemen olduu tekelci kapitalizmde, mal ihracnn yerini, uluslararas lekte sermaye ihrac alr (Alpar, 1978: 17). Harry Magdoff tarafndan yeni emperyalizm olarak nitelenen bu dnemin temel zellii, ekonomik gcn dev anonim irketler ve finans kurumlarnn ellerinde younlamasdr. Sermaye uluslararaslarken btn endstrilerdeki yaam sava bir fethetme, hkimiyetini kurma sava olmu ve bu savatan kendi evresine en iyi uyabilen dev anonim irketler sa kabilmilerdir. Acma duygusu olmayan rakiplerin bulunduu bir dnyada, emniyeti ve kontrol devam ettirebilmenin birinci art, mmkn olduunca fazla hammadde kayna zerinde kontroln kazanlmasdr. Hammadde kaynaklarnn kontrol bir taraftan rakiplerin basklarna kar koruyucu bir ara olup, dier taraftan btnlemelerini tamamlamam rakiplerin geliimini nlemek iin de bir saldr aracdr. Azgelimi lkelerdeki emek maliyetinin dk olmas ayr bir ekicilie sahiptir. Dk maliyetlerin yansra hammadde kaynaklarnn gelitirilmesi, ihracat iin talep yaratma ve tekel durumlarndan yararlanma frsatlar ok daha nemlidir. Tekel kurma asndansa byk iletmelerin maliyet avantajlar, kendilerine ait patentler, stn teknoloji ya da satlarn artrlmas yoluyla istenilen markalarn retilmesi ve tercihli pazar talebinin harekete geirilmesi gerekmektedir. Yabanc yatrmlarn gelimesi de gmrk duvarlar ya da ticaret tercihleriyle korunmu pazarlarda ticareti gelitirmek iin oluan baskdan kaynaklanmaktadr (Magdoff, 1975: 141-153).
50
Yeni Marksistlerin emperyalizme yaklamlar, klasik Marksistlerden farkllk gstermektedir. Neo Marksistler, emperyalizmi, emekten art deer karma ileminin dnya leinde gerekletii ve retici sermayenin uluslararaslat dnemle ilikilendirmektedir. Ayrca uluslararas sermaye ihracnn arkasnda yatan nedenler bakmndan da klasik Marksistlerden ayrlmaktadrlar. Marksa gre, kapitalizmin ilk dneminde, smrge ve dier azgelimi blgelerden kymetli madenler ve hammaddeler eklinde Batnn kapitalist lkelerine sermaye aktarlm, bu durum sermaye birikimini daha da hzlandrmtr. Daha sonra, kapitalizmin ileri aamasnda metropollerde, bir yandan retim iinde sermaye orannn artmas sonucu krlar dm, dier yandan azgelimi lkelerdeki ucuz igc ve sermayenin kt faktr olmas nedeniyle kr oranlarndaki ykseklik, sermaye ihracnn bu kez gelimi lkelerden azgelimi lkelere doru olmasna neden olmutur. Dolaysyla Marksa gre, azgelimilerin sanayilemi Bat ekonomileriyle kapitalist sistem iinde birlemeleri, bu iki grup lke arasndaki gelimilik farknn azalmasna neden olur (Alpar, 1978: 18). Lenin de Emperyalizm adl almasnda sermaye ihracnn azgelimi lkelerin kapitalistlemesini salayacan belirtmektedir. hra edilmi sermaye, ihra edildii lkelerde, kapitalizmin gelimesini etkiler, hzlandrr. Bylece, sermaye ihrac, ihracat lkelerdeki gelimeyi bir para durdurma eilimi tasa da bunun, btn dnyadaki kapitalizmi derinlemesine ve genilemesine ynelik olarak gelitirmek pahasna olduunu unutmamal (Lenin, 1992: 9). Oysa yeni Marksistlere gre sermaye ihrac ve birleme, az gelimi lkelerin aleyhinde gelien ve artan bir bamlla neden olmaktadr. Bir dier dnr Rosa Luxemburga gre kapitalist lkelerin gelimesi ancak azgelimi nc Dnya lkelerinin varlyla gereklemitir. Kapitalist olmayan bu blgeler Bat lkelerinin gereksinim duyduu hammaddeyi salamlardr. Bu tr blgelerin varl, Bat kapitalizminin hareketliliini salamak iin gereklidir. Dolaysyla emperyalizm kapitalizmin vazgeilmez bir sonucudur. Azgelimilik olgusu da emperyalizmle birlikte dnlmesi gereken bir olgudur. Zira bu sre sonunda azgelimi lkeler geleneksel yaplarn yitirmektedirler (Cirhinliolu, 1999: 126). Neo Marksistlerin sermaye akm konusundaki grleri, klasik Marksist dnceden olduka farkldr. Bu akmn nde gelen isimleri Harry Magdoff, Paul Sweezy, Paul Baran ve Andre Gunder Franktr. Ortak grleri, sermaye ihracnn kapitalizmin ilk dnemlerinde de XX. yzylda ulat tekelci aamada da daima tek ynl olarak azgelimilerden gelimilere doru olduudur. Bu tek ynl hareket; nceleri doal kaynaklarn ilenmesi sonucu elde edilen hammaddelerin dzenli bir ekilde sanayi merkezlerine aktarm, XX. yzylda ise yatrlan sermayeden daha fazlasnn; kr, lisans creti, teknik hizmet karl ad altnda, yeniden yatrmc lkeye transferi ve sermaye ihracndaki arta paralel olarak gelien uluslararas ticaretten, azgelimi lkelerin d ticaret dengelerindeki bozulma nedeniyle zararl kmalaryla aklanmaktadr. Paul Sweezyye gre, sermaye ihracyla ilgili olarak sylenenlerden, sermaye ihracnn geri kalm blgelerin sratle endstrilemelerine dorudan doruya katkda bulunduu eklinde bir sonu karlmamaldr. Sermayenin gelme eiliminde olduu alanlar, hkmet garantili eitli bayndrlk ileri, devlet tahvilleri, demiryollar, kamu hizmetleri, tabii kaynaklarn kullanm ve ticarettir. Bu alanlar, ileri lkelerden yaplacak mal ihracyla rekabet edebilecek sektrler deildir (1975: 77). Neo Marksistlere (yeni Marksistlere) gre, azgelimiliin arkasnda yatan temel olgu, sermaye ihracnn tersine ilemesidir. Marksizme yaplan nemli bir eletiri, bu durumun ngrlmemi olduudur. Frank, azgelimilik srecini, bir metropol
51
uydu ilikileri hiyerarisinin, tabanndan tepesine doru srekli olarak ekonomik artn (art deerin) aktlmas olarak aklamaktadr. Bu yapy kapitalizm diye adlandran Frank, kapitalizmi bu hiyerari ile tanmlamaktadr. Dolaysyla smr de artn aktarlmas olarak tanmlanr. Uydu durumunda olma ve kendi artndan yoksun kalnmas azgelimilii doururken metropol durumunda olmaysa gelimeye neden olur (Glalp,1979: 30-31). Neo Marksistlere gre, bir lkenin neden geliemedii, i faktrlere baklarak aklanamaz. rnein; nc Dnya lkelerinin gelimemilii, ne geleneksel yapnn korunmas, ne de feodalizmle aklanabilir. Franka gre azgelimilerin gerikalml, gelimi kapitalist lkelerin koloniletirme politikalarnn bir sonucudur. Koloniletirme hareketleri azgelimi lkelerin gelimesinden ok, daha fazla azgelimelerine neden olmutur. Azgelimilik, kapitalist olmayan bir dnyann, kapitalistletirilmeye allmasnn bir sonucudur. Tarihsel srete, gelimi lkeler tarafndan uydu haline getirilen lkeler de kendi uydularn oluturarak, artn aktarlmas srecine araclk etmeye devam ettiler. Zincirleme kurulan bu ilikiler a sonucu, kapitalist lkeler giderek zenginleirken koloni lkeleri yoksullatlar. Gelimenin ancak azgelimi lkelerin, gelimi lkelerle iliki kurmasna baland grlerin aksine Neo Marksistler, uydu lkelerin gelimelerinin ancak merkezle olan balarn gevetmeleri durumunda gerekleebileceini savunmaktadrlar (Cirhinliolu, 1999: 140-42). Metropol uydu ayrmna benzer bir dier analiz, Samir Amin tarafndan yaplmaktadr. Amin de dnya ekonomisini merkez ve evre sistemler olarak ikiye ayrarak incelemektedir. Merkez sistemler, i dinamiklerini kurmay baarm, kendilerine yeterli ve d faktrlerden etkilenmeyen sistemlerdir. Oysa evre sistemler, merkezin gereksinimlerini karlama ilevini yerine getiren ekonomilerdir. Burada retilen art deer, eitli ekillerde merkeze aktarlmaktadr. Dk cret politikalar gdlmekte, st snflar lks tketime ynlendirilmekte, alt kesimler ok ciddi yaamsal zorluklarla karlamakta ve evredeki bu yoksulluk ayrcalkl snflar beslemektedir. Merkez ve evre lkeler arasndaki bu iliki sonucunda, evre lkeler, hem ticaret hem de finans bakmndan merkez lkelere baml hale gelirken merkez lkelerin ekonomik egemenliiyse pekimektedir. Byle bir ilikide, evre lkelerin gelimesi hemen hemen imkansz gibi grnmektedir. Amine gre bu tr lkelerin merkez lkelerin arasna girmeleri olduka zordur. Bunun iin ok ar faturalar gze almalar gerekmektedir. evre lkelerin iinde bulunduklar sorunlar amalar merkezle olan balarn koparmalarna baldr. Daniel Singer da hammaddeleri karmak iin smrgelere gelen yabanc sermayenin, bu lkelerin kalknmalarna hibir katkda bulunmadn savunur. nk; elde edilen hammaddeler, sermayenin geldii lkede ilenmekte, bu hammaddeleri ihracat merkezlerine aktarmak iin gereken alt yap hizmetleri de yerli ekonomiyle birlememektedir. Bu durumda, yatrmn oaltan etkisi yatrmn yapld lkede deil, sermayeyi ihra eden gelimi lkede meydana gelmektedir. Kapitalist ekonomiler yatrdklarndan daha fazlasn kr eklinde lkelerine gtrdkleri iin, azgelimilerin kalknmas Paul Barana gre de kapitalist lkelerle ilikileri koparlmadan ve yaratlan art deer kendi lkelerinde retken sektrlerde yatrma dnmeden mmkn deildir (Alpar, 1978: 22). Baka bir deyile azgelimi lkelerin bu amazdan kurtulmalarnn tek koulu, kapitalist sistemin dna kmalardr. Barann nerdii yeni sistemse daha rasyonel ve planlamac olarak niteledii sosyalist sistemdir.
52
SIRA SZDE
Klasik ve yeni Marksist dnrlerin, azgelimilik sarmalndan kurtulunmas iin ne SIRA SZDE srdkleri zmleri karlatrnz.
D MARKSST YAKLAIMLAR VE MERKEZ MODERN N E L M EVRE TEORLER
DNELM S O R U
Galtungun Yapsalc Emperyalizm Teorisi

Galtung, uluslararas sistemi incelerken dnyay merkez (core) ve evre (periferi) DKKAT lkeler olmak zere ikiye ayrmaktadr. Bu snflandrmay yaparken her lkenin de kendi iinde merkez ve evreye ayrlabileceini belirtir. Galtunga gre yapsal SIRA SZDE iddeti douran, bu merkez evre ya da metropol uydu ilikisidir. Galtung bu ilikiyi emperyalizm olarak nitelemektedir. Hegemonik bir iliki olarak grd emperyalizm, merkez lkenin merkeziyle evre (periferi) lkenin merkezi arasndaki AMALARIMIZ bir ortak kar ilikisi zerine kurulmaktadr. Bu iliki bir devletin bir baka devlet tarafndan igal edilmesiyle sonulanan ilikiden farkldr. Bir lkenin askeri yolla bir dier lkeye A P K T egemen olmas, buna muhatap olann iradesini snrlayan ya da ortadan kaldran bir sretir. Ancak bunu, bir g ilikisi olarak grlebilecek olan emperyalist ilikiden ayrmak gerekir. Galtung, LklasikO N Marksist Leninist grleri, emperyalizmi sadece ekonomik TE EVZY ilikilerle ve kapitalist yaylmaclkla aklayarak, indirgeyici bir yntemi benimsedikleri iin eletirmektedir. Galtunga gre emperyalizm yapsal bir iliki biimidir. Bu anlamda, uyum iinde olan karlar arasndaki ilikiyi ve uyumlatrlaNTE NET mayan karlarRarasndaki atmay iermektedir. Burada sz edilen kar atmas, farkl amalar olan gruplarn karlarnn uzlatrlamamasdr. Yaam koullarndaki farklln artmas iki grup arasndaki atma olasln artrrken bu M A K atma olasln azaltmaktadr. ktidarda bulunan hkmet, farkn azalmas,A L E kendi yaam koullarn halkn geri kalannn yaam koullarna aykr ekilde arttrrsa bu iki taraf arasnda kar atmasna neden olur. kar atmasn yaam koullarndaki farkllama olarak deerlendiren Galtung, emperyalizmi de bu temel kavramla aklamaktadr. Dolaysyla karlarn uyumlamas, uyumlamamas ya da atmas; yaam koullarnn benzemesine, yaknlamasna ya da zt olmasna bal olarak deimektedir. karlar asndan deerlendirildiinde, Galtung emperyalizmi merkez lkelerin periferi lkeler zerindeki hegemonyas (hakimiyeti) sonucu oluan kar farkllamas olarak tanmlamaktadr. Merkez lkelerin merkezleri, periferi lkelere ulamak iin periferi lkelerin merkezini bir kpr olarak grmektedirler. Merkez lkelerin merkezi ile periferi lkelerin merkezi arasnda bir kar benzemesi ve uyumu ortaya kmaktadr. Oysa yaam dzeylerindeki farklardan dolay periferi lkelerin kendi merkezi ile evresi arasnda kar uyumsuzluu bulunmaktadr. Ayrca periferi lkelerde merkez ile evre arasndaki uyumsuzluk, merkez lkelerle karlatrldnda her zaman daha fazladr. nk; Galtunga gre, merkez lkelerin merkezi ile evresi (periferi) arasndaki gelir dalmnda ciddi uurumlar bulunmaz. Dier taraftan, periferi lkenin merkezi ile evresi arasndaki uurum bydke, periferi lkelerin merkezi, merkez lkeler iin periferi lkelere ulamada ve etkilemede daha fazla kpr grevini stlenir hale gelmektedir. Bu yaklama gre, periferi lkenin merkezi ayn lkenin evresinden ok, merkez lkenin merkezine yakndr ve onunla uyumlu bir iliki (ittifak) iindedir.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
T E L E V Z Y O N hegemonya Gramsciye gre
Kavram ilk defa kullanan
hakim snfn, ynetilen snfn veya toplumun geri kalannn hatta toplumsal yapnn tm zerinde N T E hukuksal, kltrel, siyasal,R N E T ekonomik ve toplumsal aralar kullanarak kurduu bir hakimiyettir ve bir itaat ettirmedir. Marksizmde ise MAKALE hegemonyaya snfsal bir iliki olarak baklr ve ii snfnn rgtlenmesi ve mcadelesi sonucunda, burjuvazinin hegemonyasnn sona erecei ve yerini proleteryann hegemonyasnn alaca savunulur. Hegemonya kavramna Cox, Gilpin, Wallerstein ve Keohanenin almalarnda da rastlanr.
53
Btn olarak bakldndaysa aslnda merkez lke ile periferi lke arasnda bir kar atmas sz konusudur. Merkez ve periferi lkelerin kendi merkezi ile evresi arasnda ciddi bir kar farkll sz konusu olmamas halinde szkonusu ittifak kurulamayaca iin, emperyalistik bir iliki de olumayacaktr. Emperyalist iliki dikey ve asimetrik bir ilikidir. Emperyalist ilikide taraflardan biri dierine gre ok daha fazla kazanl kmaktadr. Galtung, bir devletin dieri zerinde hkimiyet kurduu feodal bir iliki olarak grd emperyalizmi, yine merkez ve periferi lkeler arasndaki ilikiden hareketle ekonomik, siyasal, askeri, iletiimsel ve kltrel olmak zere be gruba ayrmaktadr. Bunlarn herhangi birisinin dierine gre ncelii bulunmamaktadr. Azgelimi lkeler kendi aralarnda ibirlii yaparak, ortak karlar iinSZDE SIRA politikalar gelitirebilirler mi?
N gelimi lkeSouk Sava dneminde ABD ve SSCB arasnda olduu Dgibi, E L M ler dnyay etki alanlarna ayrabilmektedir. Merkez lkeler, birbirlerinin etki alanlarna sayg gsterdikleri gibi, birbirlerinin etki alanlarna Omdahalede buS R U lunduklar durumlar da yaanmtr. Bu erevede ABDnin, SSCBnin Macaristan, ekoslovakya ve Polonyaya mdahalelerine fazla bir tepki gstermemesi, DKKAT SSCBnin de ABDnin Latin Amerika lkelerine mdahalelerinde tarafsz kalmas rnek olarak gsterilebilir. Kba Krizinde (1962) olduu gibi atma ise bu SIRA SZDE gizli anlamann ihlal edildii durumlarda sz konusu olmaktayd. Kba Krizi, bir merkez lkenin, dier bir merkez lkenin etki alanna girmeye almasndan kaynaklanmt. Dolaysyla merkez lkeler arasndaki atma, ya etki AMALARIMIZ alanlarnn snrlarndaki belirsizlikten ya da bu etki alanlarna sayg duyulmamasndan ileri gelmektedir. Bu tr gri blgeler I. Dnya Sava ncesinde Almanya ve ngiltere arasndaki atmalarda, II. Dnya Sava sonrasndaysa K T A P ABD ile SSCB arasndaki zellikle Orta Dou, Almanya, Kore, Vietnam, Tayvan ve Afganistan gibi lkeler zerindeki atmalarda belirleyici rol oynamtr (Chan, 1984: 45). TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Wallersteinn Dnya Sistemi Modeli

Wallerstein, dnya ekonomisi ve dnya sistemi kavramlarn, gnlk dilde kullan N T E R farkl lan uluslararas ekonomi ya da dnya ekonomisi kavramlarndan N E T anlamda kullanmaktadr. Klasik iktisadn tanmna gre, uluslararas ekonomi, ulusal ekonomilerin toplamndan ibaret olan ve ulusluraras ekonomik etkileimlerinden oluMAK LE an bir sreter. Dnya ekonomisi ise bunun ulusal ekonomileri Aaan bir nitelik kazandna ve ok uluslu sermaye hareketlerini, zel finans kurumlarn ve bireylerin ekonomik faaliyetlerini de iine alan daha karmak bir srece dntn ifade etmek iin kullanlr. zellikle son zamanlarda dnyada meydana gelen kresellemeyle beraber bu srecin dnya leinde gerekletiini ve btn blgeleri kapsadn ifade etmektedir. Oysa Wallerstein anlamnda dnya ekonomisi bir toplumsal i blmdr. Bu anlamda ne XX. yzyla zg bir ey ne de ulusal ekonomilerden oluan bir ekonomidir. Daha dorusu Wallersteina gre dnya ekonomisi kapitalist retim srecinin oluturduu bir sistemdir ve dolaysyla kapitalist bir yapya sahiptir. Dnya sistemi modeline gre, daha nce baka dnya sistemleri vard; fakat modern dnya sisteminin zellii, sermaye birikimini gerekletirmeye ynelik olarak kapitalist retim biiminin hakimiyetidir. ncelikle Avrupada ekillenen kapitalist
NTERNET
MAKALE
54
dnya ekonomisi sistemi gnmzde evrensel bir boyut kazanmtr. Temel mant, darya doru ve mevcut snrlarn tesine doru srekli genilemedir. Kapitalist dnya ekonomisi, belli bir siyasal birimin snrlaryla bal olmayan ve herhangi bir devletin kendi lkesindeki faaliyetlere btnyle hakim olamad bir yapdr. Bu sistem, egemen devletlerden oluur. Buradaki egemenlik, kararlar zerinde mutlak otorite (otonomi) sahibi olmak anlamna gelmemektedir. Ancak yine de baz devletler dierlerine gre daha otonomdur. Wallersteina gre kapitalist dnya ekonomisi tarihsel bir olgu olup, bir zaman sonra ortadan kalkacaktr. Kapitalist dnya ekonomisi emek ile sermaye arasndaki uluslararas toplumsal ilikiyi ifade eder. Marksist anlayta olduu gibi, art deer, bu iliki sonucu, proleteryadan kapitaliste aktarlmaktadr. Bu aktarm ve emek sermaye iblm sadece lke iiyle snrl kalmamakta; dnya leinde gndeme gelmektedir. Bu lekte sermaye birikimi iin, ok sayda lkede, retim yapmaya ynelik bir mal zinciri oluturulmas gerekmektedir. Bu retim halkalarnn baz blmlerinde, kr ve retim, daha fazla younlama gstermektedir. Az sayda lkeyi iine alan bu tr blgelere merkez ad verilmektedir. Daha az krl olan retim halkalarna periferi (evre) denmektedir. Bu ayrm corafik bir tanmlama gibi gzkse de aslnda bu blnme esas olarak ilikisel bir ayrmdr. Merkez periferi ilikisi; bu anlamda, retimin daha tekelci sektrleriyle daha rekabeti sektrleri arasndaki, ayn zamanda yksek kr (yksek cret) getiren retim faaliyetleriyle daha dk kr (dk cret) getiren retim faaliyetleri arasndaki ilikidir. Dolaysyla, dnya apnda sermaye ile emek arasndaki, yani gl kapitalistler ile zayf kapitalistler arasndaki ilikidir. Bu ilikinin sonucunda periferi blgeden (evreden) merkeze art deer transferi sz konusu olmaktadr. Bu ak, sadece emekilerden retim aralarnn sahiplerine (kapitalistlere) doru deil ayn zamanda, periferi blgelerin kapitalistlerinden merkez blgelerin kapitalistlerine doru da bir gelir transferi eklindedir. Kapitalist sermaye birikiminin srekli hale gelmesini salayan bu mekanizma ilikileri ynlendirir. Merkez ve periferi lkeler corafi ayrmla belirlenmezler. Ancak merkez lkelerin ve periferi lkelerin belli corafi blgelerde younlam olduklar grlr. Merkez ve Periferi blgelerin retim biimleri ve ekonomik faaliyetleri de farkllamaktadr. Ayn rn srekli olarak merkez ya da periferi lkede retilmemekte; retim dnemleri (product cycles) teorisinde akland gibi, merkez lkede retilen bir rn, daha sonra, maliyet hesaplamalar sonucunda periferiye kayabilmektedir (Wallerstein, 1996: 88). Wallersteinn modelindeki bir dier varsaym, kapitalist piyasann ne tam serbest, ne de kapal bir piyasa olduudur. Zira piyasa, her ikisinin karmas olduu iin, kapitalist yksek kr elde edebilmektedir. Bu durum eksik rekabet ortamna da baldr. Bu koullarda baz gl kapitalistler, retim faaliyetlerini birletirerek oluturduklar tekellerle krlarn maksimuma karabilmektedirler (Wallerstein, 1996: 89). Wallerstein, modern devlet sisteminin kapitalizm ile i ie gemi bir btn olduunu savunur. Bu yap iinde proleterya ya da emekiler, sermaye sahipleri iin almak zorundadr. Proleteryann, iyilikle ya da zorla ama sonuta sermaye sahibi kapitalistlerin istedikleri dorultuda, onlar adna retim faaliyetini srdrmeleri salanmaktadr. Periferi (evre) lkelerde iilerin rgtlenerek taleplerini dile getirmelerine izin verilmemektedir. cretli iilerin yannda bir de evinde yapt retimle bir ksm kazancn temin eden aileler (ev halk) bulunmaktadr. Serbest alma sonucu elde edilen bu gelirlerin sahipleri yar proleterya (semi proleterya) kesimini oluturur. Bu durum daha ok periferi lkelerde grlmektedir. Merkez
SIRA SZDE
SIRA SZDE
55
lkelerde tm emekiler cret gelirleriyle geinir ve dolaysyla bu lkelerde yar proleterya yok denecek kadar azdr. Yar proleteryann geliri cretli E L M gre daiiye DN ha azdr. Periferi lkelerde yar proleteryann olduka fazla olmas, yani cretli ii olmak isteyenlerin okluu, cretlerin dk olmasna ve kapitalistin daha fazla kr elde etmesine yol amaktadr (Wallerstein, 1996: 90-91). S O R U Wallersteina gre merkez ve periferinin dnda bu iki blgenin zelliklerini de yanstan DKKAT ara blgeye semi-periferi (yar-evre) denmektedir. Semi-periferi blge ve lkelerde hem merkezdeki hem de periferideki ekonomik faaliyetlere benzer faaliyetler grlmektedir. SIRA SZDE Semi-periferi lkeler zamanla periferileebilecekleri gibi merkez zellii gsteren bir blge ya da devlete de dnebilirler. Bu tr devletler hzla semi-proleteryann saysn azaltarak proleteryalamay salamaya alrlar. Bylelikle yar-proleter snftan daha AMALARIMIZ fazla gelir (cret geliri) elde ederler. Ancak bu sre, ailelerin (household: hane halk veya ev halknn) cret d gelirlerinin azalmasna ya da ortadan kalkmasna yol amaktaK T A P dr. Bununla beraber cretli proleterya, sendikal hareketlere katlabilmektedir. Wallersteina gre, dnya sistemi tarihsel ve dnmseldir. 50-60 yllk aralarTE EVZYON la baz dnemlerde durgunluk, baz dnemlerdeyse retkenlikLhakim olmaktadr. Durgunluk dnemleri, kapitalistlerin (sermaye ve retim aralar sahiplerinin) krlarn maksimum klmaya almalarndan doan ar retime karlk, dnyadaki talep artnn ayn oranda gelimemesinden kaynaklanmaktadr. Her durgunluk NTERNET dnemi, retim sreleri ann yeniden yaplanmasna yol amakta ve sermaye birikimine yol aan toplumsal ilikilerin yeniden gzden geirilmesine ynelik basklar gndeme getirmektedir. Bu durumda baz rnlerin retiminin, cretin MAKALE daha dk olduu blgelere kaydrlmas, merkez lkelerde retilen rnlerin bir st aamaya geerek yeni rnlerin piyasaya srlmesi, periferi ve semi-periferi blgelerdeki semi-proleteryann proleteryalatrlmas gibi nlemlerle talep artnn canlandrlmas ve dnya ekonomik sisteminin fiziksel snrlarn yeniden gzden geirerek geniletilmesine allmaktadr. Bu nlemler retimin yeniden canlanmas ve durgunluun almasn amalar. Bu durgunluk ve retkenlik dnemleri, hegemonik dnemler olarak da adlandrlr. Belli dnemlerde hegemonik gler deimektedir. nk; hegemonik gcn retim avantaj srekli devam etmez. Eksik rekabet sistemi, bir dnya imparatorunun ortaya kmasna yol amad gibi, sistemde tam bir anarinin hkim olmasna da izin vermez. Hegemonik g, greli stnln korumak iin farkl yollara bavurur. Bilim ve eitim alanndaki ve kitle iletiimi alanndaki stnlnden yararlanarak, kltrel hegemonyay, mevcut konumunu merulatrc bir ara olarak kullanmaktadr. Siyasal ve ekonomik nedenlerden dolay g dengesi mekanizmalar, tek bir gcn, sistemi tek bana kontrol etmesini engellemektedir. Sistem rekabete dayaldr. Sermaye birikiminin maksimum dzeye karlmas olanan salayan bu sistem, birbirlerine kar kesin bir stnlk salayamayan ok sayda byk glerden olutuu iin, greceli bir anarinin hakim olduu bir sistemdir. deal grleni, oyunun kurallarn belirleyebilecek ve uyulmasn salayabilecek bir hegemonik gcn merkezde bulunmasdr. Ancak, sistemdeki mcadelenin yerini hegemonyaya brakmas da bu gcn, her istediini yapabilecei anlamna gelmemektedir. Hegemonik gcn istenmesinin asl nedeni, dierlerinin oyunun kurallarn deitirmelerini engellemek ve daha istikrarl bir ortamda rekabet edebilmektir (Wallerstein, 1993: 505; Wallerstein, 1996: 98).
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Uluslararas likiler Kuramlar-I S O R U
56
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Coxa gre hegemonik g, dieri stnde mutlak stnle sahip olan ve dierlerini sDKKAT mren lke deildir. Aslnda dierleriyle bu devletin karlar arasnda bir uzlama da sz konusu olabilir. Hegemonya, devletler aras ilikilerde istikrar salamas bakmndan SIRA SZDE nemlidir. Hegemonik g, devletler aras atmalar engelleyerek dzeni salamaktadr. retim kapasitesi daha yksek olan hegemonik g (lke ii hegemonik snfn karlarn temsil eder) da doru, periferi lkelere doru genileyerek, dnya hegemonyas aamaAMALARIMIZ sna gelir. Azgelimi lkeler de benzer bir ekonomik ve toplumsal gelime izgisini gstermedikleri halde, hegemonik gcn baz ekonomik, kltrel ve siyasal zelliklerini beK T A P nimsemeye alrlar. Dolaysyla hegemonya dnya politikas ve dnya ekonomisi iin dzen anlamna gelmektedir.
T devlet N ModernE L E V Z Y Osistemi (kapitalist dnya ekonomisi) tarihinde hegemonik gten sz edilmektedir. Bunlar XVIII. yzyldaki Hollanda, XIX. yzyldaki ngiltere ve XX. yzyln ortalarndan itibaren ABDdir. Bunlarn hegemonik pozisyonlar askeri glerinden ziyade ekonomik glerinden kaynaklanmaktayd. Bu lkeNTERNET ler pazar stnln ele geirerek byk lde sermaye birikimini salayacak mekanizmalardan faydalandlar (Wallerstein, 1996: 99). Kapitalist dnya sistemi modelinde gvenlik ikilemi, ulusuluk ve devlet gibi MAKALE kavramlar alann marjinal konulardr. ncelik kazanan konu ve kavramlar, kapitalizm ve azgelimilik sorunudur. Kapitalizmin yeniden retilmesi sreci ve bu balamda periferi lkelerden (evre) merkeze art deer aktarlarak azgelimi lkelerin geri kalmlnn srekli hale getirilmesidir. Kapitalist dnya sistemi teorisine yneltilen eletirilerde, teorinin snrllklar zerinde durulmaktadr. Dnya sistemini kapitalist olarak kabul eden teorinin, eski SSCB Blou ve sosyalist lkelerin durumunu gzard ettii belirtilmitir. Bu lkelerin bir ksmnn ayn zamanda sanayi lkeleri olduu da dnldnde, bunlarn periferi lkeler olarak m yoksa merkez lkeler olarak m dnlecei de ak deildir. Kapitalist retim srecine katlan Gney Kore, Tayvan ve Singapur gibi lkeler sanayileirken komular olan Banglade, Kuzey Kore ve Filipinlerin nasl olup da geliemedikleri ortaya konamamaktadr. O. L. Holstiye (1995: 46) gre, semi periferi kavram bu gelime farkSIRA SZDE lar sorununa yant verememektedir. Ayrca Holstiye gre kapitalist dnya sistemi modeliyle Souk Sava dnemi boyunca sz konusu olan Dou Bat atmas aklanamad gibi SSCB ile Dou Avrupa lkeleri ve in Halk Cumhuriyeti arasndaDNELM ki ilikiler ve atmalar da yeterince aklanamamtr. O. L. Holsti kapitalist dnya sistemi modelinin sadece Bat Gney ilikilerini analiz etmeye altn, Dou O R U Dou, ya daS Dou Gney ilikilerine uygulanmadn iddia etmektedir.
TELEVZYON Gramscinin hegemonya
yaklamn uluslararas ilikilere tayan Robert Coxa gre dnya hegemonyas, hakim retim biimininNsrmesini NTER ET salayan ve snrlar aan sivil toplum glerinin ve devletlerin davranlarn etkileyen L E kurallar M A K A genel anlamna gelen evrensel normlar, kurumlar ve mekanizmalar temsil eder (Cox, 1983).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Cox gre, bir hegemonik dnemin yerini bir baka hegemonyann devralmasndan nce, D KKAT herhangi bir hegemonik gcn olmad (non-hegemonic) dnem yaanmaktadr. XIX. yzyldan itibaren tarihi belli evrelere ayran Cox, 1845ten 1875e kadar sren ilk dSIRA SZDE nemde ngiliz hegemonyas sz konusuyken arkasndan gelen 1875-1945 dnemini hegemonyann olmad (non-hegemonic) dnem olarak nitelemektedir. 1945-1960 dnemi ise Amerikan hegemonyasnn srd dnemdir. Cox, 1960larn sonunu ve 1970lerin AMALARIMIZ ban Amerikan hegemonyasnn tam olarak ilemedii yeni bir (non-hegemonic) dnem olarak nitelemektedir. Yeni dnemde ya eski hegemonyann gcn yeniden kazanaca ya K T A byk gler arasnda blnmesinin artaca ya da Yeni Uluslararas dnya ekonomisinin P Ekonomik Dzen taleplerinin gereklemesiyle nc Dnyann kar hegemonyasnn sz konusu olaca gibi alternatifleri ne srmtr (1983: 60).
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
57
zet
A M A
Marksist felsefenin temel kavramlarn tartmak; Karl Marx, toplumun kurumsal ve ideolojik yapsnn tamamen ekonomik retim ilikileri tarafndan belirlendiini varsayar. Ekonomik determinizm temelinde ekonomik sistemi denetleyebilen g, siyasal sistemi de denetler. Tarihi, bir snf mcadelesi tarihi olarak gren Marksist felsefe, ezen snf ile ezilen snf arasndaki mcadelenin daima yeni bir ekonomik, siyasal ve toplumsal sistemin domasyla sonulandn belirtir. Marksist gre gre snf atmas, toplumsal deiimin ana nedenini oluturmaktadr. Marksn art deer tezine gre ii, kapitalist sermaye birikimine yol aan ve kapitalist yeniden retimin ana unsurunu oluturan art deeri retir. Kapitalist retim biiminde, retim aralarn kontrol eden burjuvazi, ii snfn srekli smrdnden, iki snf arasndaki uurum ve art deer hzla bymektedir. Bu eliki, ii snf ile kapitalist burjuvazi arasnda atmaya ve yeni bir toplumsal dzenin ortaya kmasna yol aacaktr. Karl Marksn snf mcadelesi ve diyalektik tarihselciliini aklamak; Marks, Tanr inancn yadsyarak, her eyin temelinde doann kendisinin ve maddenin var olduunu belirtmektedir. Diyalektik materyalizmin temelinde maddi ihtiya ve karlarn ncelik ald materyalizm bulunmaktadr. Felsefesini tarihsel bir anlaya dayandran Karl Marks, tarih boyunca ekonomik karlar ve ihtiyalarn g ilikilerini etkilediini, bask altnda tutulan ezilen snflarla egemen gler arasndaki atmann devam ettiini savunmutur. Bu mcadele son aamada burjuvaziyle proleteryann savana dnmtr. Kapitalizmin bymek iin doal olarak arttrd bu atma; ii snfnn gelimesi ve bymesiyle burjuvaziyle proletarya arasndaki uurumu geniletecek, ii snf bir devrimle burjuvazinin egemenliine son verecektir. Diyalektik anlay, kapitalizmin doasnda varolduu dnlen bu kartl aklamaktadr. Marksa gre sosyalist devrim nce ulusal dzeyde olacaktr. Her lkenin proletaryas kendi burjuvasn alt edecektir.
A M A
Marksist felsefeden yola karak atma ve emperyalizmi tanmlamak; Marks ve Lenine gre, finans kapital, emperyalizmin kaynan ve uluslararas atmalarn temel nedenini oluturur. Kapitalizm gelitike daha fazla hammadde kaynaklarna gerek duyulduundan bu durum, daha fazla smrgeye sahip olmay gerektirecektir. Denizar smrgelere sahip olma bir taraftan hammadde kaynaklarnn garanti altna alnmasn salarken ayn zamanda ucuz i gc ve pazar imkan da salamaktadr. Bu ekilde, kapitalizmdeki snf atmas uluslararaslarken emperyalizme yol amaktadr. Marksist ve yeni (neo) Marksistlerin bak alarndaki farkllklar ayrt etmek; Yeni Marksistlerin emperyalizme yaklamlar, klasik Marksistlerden farkllk gstermektedir. Neo Marksistler, emperyalizmi, emekten art deer karma ileminin dnya leinde gerekletii ve retici sermayenin uluslararaslat dnemle ilikilendirmektedir. Ayrca uluslararas sermaye ihracnn arkasnda yatan nedenler bakmndan da klasik Marksistlerden ayrlmaktadrlar. Marksa gre, kapitalizmin ilk dneminde, smrge ve dier azgelimi blgelerden kymetli madenler ve hammaddeler eklinde Batnn kapitalist lkelerine sermaye aktarlm ve bu durum sermaye birikimini daha da hzlandrmtr. Daha sonra, kapitalizmin ileri aamasnda metropollerde, bir yandan retim iinde sermaye orannn artmas sonucu krlar dm, dier yandan azgelimi lkelerdeki ucuz igc ve sermayenin kt faktr olmas nedeniyle kr oranlarndaki ykseklik, sermaye ihracnn bu kez gelimi lkelerden azgelimi lkelere doru olmasna neden olmutur. Marksa gre, azgelimilerin sanayilemi Bat ekonomileriyle kapitalist sistem iinde birlemeleri, bu iki grup lke arasndaki gelimilik farknn azalmasna neden olmaktadr. Bu gr Neo Marksistler tarafndan eletirilmektedir.
AM A
AM A
58
AM A
Bamllk ve emperyalizm arasndaki ilikiyi aklamak; retici sermayenin azgelimi lkelerdeki egemenlii ve sermayenin retimi dnya pazar temelinde planlamas Neo Marksistler tarafndan emperyalizm olarak tanmlanmaktadr. ok uluslu irketler, retim kararlarn dnya dzeyinde alan sermayenin, rgtsel dzeyini oluturmaktadr. Yeni Marksistler iin bu sre, emekten salanan art deerin lke iiyle snrl kalmayp, dnya leinde gerekletirildii ve azgelimilerden gelimilere doru aktarld emperyalizmdir. Bu retim ekli ve sermaye transferinin tekrar gelimi lkelere dnmesi, azgelimi lkelerin gelimi lkelere bamllna yol amaktadr. Metropol uydu hiyerarisini oluturan bu durumda, art deerin aktarld metropol gelimekte, uydu lke azgelimi olarak kalmaktadr.
AM A
Merkez evre teorilerinin; emperyalizm, bamllk ve atma sorunlarna yaklamlarn deerlendirmek; Galtung tarafndan metropol uydu ya da merkez periferi (evre) olarak tanmlanan bamllk ilikisi emperyalizm olarak aklanr. Bu hegemonik iliki, merkez lkenin merkeziyle periferi lkenin merkezi arasndaki bir ortak kar ilikisi zerine kurulmaktadr. Merkez ve periferi lkelerin kendi merkeziyle evresi arasnda ciddi bir kar farkll sz konusu olmamas halinde, ittifak kurulamayaca iin, emperyalistik bir iliki de olumayacaktr. Emperyalist iliki dikey ve asimetrik bir ilikidir ve taraflardan biri dierine gre ok daha fazla kazanl kmaktadr. Bu durumun bamllk ve snf atmasn arttrd savunulmaktadr. Wallersteinn dnya sistemi modeliyle de kapitalizmin yeniden retilmesi sreci, periferi (evre) lkelerden merkeze art deer aktarlarak azgelimi lkelerin geri kalmlnn srekli hale getirilii vurgulanmaktadr.
59
Kendimizi Snayalm
1. Marksist teorinin uluslararas ilikileri aklarken dayand temel parametre aadakilerden hangisidir? a. Siyasi g b. Ekonomik g c. Sosyo-kltrel g d. Askeri g e. Jeopolitik g 2. Marksa gre, tarihteki toplumsal dnmler aadaki kavramlardan hangisine bal olarak gereklemitir? a. Siyasi g dengesi b. Sanayi devrimi c. Snf mcadelesi d. Savalar e. Corafi keifler 3. Marksist teoriye gre retim aralarnn sahibi olan snf aadakilerden hangisidir? a. Proleterya b. i c. Burjuvazi d. Brokrasi e. Hiyerari 4. Emperyalizmin, lke iinde kullanlmayan sermaye ve tketilmeyen mallar iin yatrm ve pazar araynn sonucunda gelitiini savunan dnr aadakilerden hangisidir? a. Karl Marx b. John A. Hobson c. Friedrich Engels d. Vladimir Lenin e. Paul Sweezy 5. Aadaki ifadelerden hangisi Leninin emperyalizme ynelik gelitirdii argmanlaryla elimektedir? a. Sektrlerinde tekel oluturan kapitalistler dnyada nfuz blgelerine sahiptir. b. Sermayenin ihrac, uluslararas kartellerin oluumuna yol aar. c. Emperyalizm, kapitalizmin doal bir sonucudur. d. Uluslararas atmalarn temel nedeni mali sermayedir. e. Kapitalizm, nfuz alanlarna ynelik ittifaklar gerektirir ve atmay nler. 6. Aadakilerden hangisi, neo-Marksistlere gre tekelci kapitalizmin sonularndan biri deildir? a. Hammadde aray b. Ucuz igc tercihi c. Pazar geniletme ihtiyac d. Azgelimi lkelerin kalknmas e. Etki alan ihtiyac 7. Aadakilerden hangisi, bamllk teorilerine gre, azgelimi lkelerin geliememelerinin balca nedenidir? a. Sermaye ihracnn gelimi lkelere doru olmas b. ok uluslu irketlerin retim kararlarn almas c. Emek maliyetinin dk olmas d. Hammadde pazar oluturma e. lkelerin i dinamikleri 8. Yapsal aklamasnda, Galtungun tanmlad merkez ve periferi lkeler arasndaki iliki, aadaki kavramlardan hangisiyle ifade edilmektedir? a. Kapitalizm b. Emperyalizm c. Hegemonya d. Hiyerari e. Feodalizm 9. Dnya ekonomisinin kresel lekte toplumsal bir iblm olarak tanmland yaklam aadakilerden hangisidir? a. Kapitalist Koloniyalizm b. Uluslararas Ekonomi Politik c. Komnist Enternasyonel d. Yapsalc Emperyalizm e. Dnya Sistemi Modeli 10. Aadakilerden hangisi modern devlet sisteminde hegemonik gcn zelliklerinden biri deildir? a. retim kapasitesinin yksek olmas b. Devlerler aras ilikilerde istikrar salamas c. Uluslararas toplumsal ilikileri rgtlemesi d. G dengesini tek bana kontrol etmesi e. Merkez lke zellikleri tamas
60

1. b 2. c 3. c 4. b 5. e 6. d 7. a 8. b 9. e 10. d Yantnz yanl ise, Marksist Teori konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Marksist Teori konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Marksist Teori konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Emperyalizm Teorileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Emperyalizm Teorileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Bamllk ve Merkez-evre Teorileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Bamllk ve Merkez-evre Teorileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Galtungun Yapsalc Emperyalizm Teorisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Wallersteinn Dnya Sistemi Modeli konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Wallersteinn Dnya Sistemi Modeli konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 Sweezynin argmanna gre dnya bir kere paylaldktan sonra smrgeci gler, status quo (statko) dier bir ifadeyle var olan durum ve denge ile yetinmezler. Bu durumun nedenlerini aklaynz. Kapitalizmin doas gerei yeniden paylam kanlmazdr. Bunun nedeni kapitalizmin nitelii gerei rahat duramamas, aksine genilemek zorunda olmasdr. Sweezy, dnya kapitalist ekonomisinin eitli kesimleri ok farkl hzlarla geniledii iin bir veya daha fazla lkenin blgesel snrlarla ilgili olarak status quoya (statkoya) kar kmalarnn olas olduunu, ayrca kendi karlarna uygun bulacaklar bir durumda var olan dengenin de bozulmasnn kanlmaz olduunu savunmaktadr. rnein I. Dnya Sava ve II. Dnya Savana varan sreler, bu yeniden blmn neden olduu savalardr. Sra Sizde 4 Klasik ve yeni Marksist dnrlerin, azgelimilik sarmalndan kurtulunmas iin ne srdkleri zmleri karlatrnz. Neo-Marksistler, metropol ile balar gevetilmedii srece gelimenin gerekleemeyeceini ileri srmektedir. Fakat bu balar kapitalist dnya sistemi iinde yer ald srece, uydu tarafndan gevetilemez. Metropol bu balar gevetmeye zorlayan bir neden olmaldr. Frank ve Baran, tarihte balarn gevetilmesine neden olan eyin yaanan byk ekonomik bunalm ve ardndan gelen dnya sava olduunu belirtmektedir. rnein iki sava aras dnemde azgelimi lkeler yerli sermaye birikimi ile gelime srecine girebilmitir. Klasik Marksistler metropol-uydu ilikilerinin uydu lkeye katks olabileceini ve gelimilik farknn azalmasn salayacan belirtmitir. Ancak yine de atmann sona ermesinin ancak kapitalist sistemin sona ermesiyle salanacan da ileri srmlerdir. Sra Sizde 5 Azgelimi lkeler kendi aralarnda ibirlii yaparak, ortak karlar iin politikalar gelitirebilirler mi? Galtunga gre azgelimi lkelerin baml olduklar gelimi lkeler, azgelimi lkeler arasndaki ilikilerde de belirleyici konumdadr. Uluslararas arenada daha geni kaynaklara sahip olan gelimi lkeler, azgelimi lkelere ynelik bilgi akn da kontrol edebilmektedirler. Gelimi lkeler, kendi aralarndaki iliki-

Sra Sizde 1 Marksist teorideki ekonomik determinizm, klasik realizmin hangi varsaymyla elimektedir? Marksist felsefedeki ekonomik determinizm, dier bir ifadeyle ekonominin ve retim ilikilerinin uluslararas sistemde gc ve ilikileri belirleyen faktr olarak grlmesi klasik realizmin siyasi unsurlara tand ncelik ile elimektedir. Zira neo-realist dnrlere kadar realist felsefede temel paradigmay siyasi g ve karlar oluturmutur. Sra Sizde 2 Marksizmdeki diyalektik tarihselcilie gre yeni bir toplumsal dzenin olumasnn n art nedir? Marksizm, toplumsal deiime atma temelinde bakmaktadr. Tarihin her dneminde snflar aras atmann var olduu, retim ilikilerine bal olarak farkl bir snfn hakim g olmas ile toplumsal ilikilerin ve kurumlarn deitii tartlmaktadr. Burada temel argman, toplumdaki kartln ve kapitalizmin attrd savunulan gerilimin, toplumsal dnm aklamak iin kullanlmasdr ve yaklamn diyalektik olarak tanmlanmas da buradan kaynaklanmaktadr.
61
leri ok daha kolay koordine etmekte ve bu ibirlii sayesinde, azgelimi lkeler zerinde hegemonyalarn srdrme olanana kavumaktadrlar. Merkez lkeler, Souk Sava dneminde olduu gibi, dnyay etki alanlarna blebilmektedir. Oluan ittifaklar, tm lkelerin birbirleriyle ilikilerinde belirleyici rol oynar. Azgelimi lkeler uluslararas rgtlerde ve farkl platformlarda biraraya gelerek ortak kararlar alsalar da nisbi g asndan deerlendirildiinde etkileri ve kararlarn balaycl tartlmaktadr.
Alpar, Cem. (1978), ok Uluslu irketler ve Ekonomik Kalknma. Ankara: ATA yaynlar. Barren, B. (1979), How International is Capital, Hugo Radice (ed.) International Firms and Modern Imperialism, England: Penguen Books, iinde ss. 107-132. Chan, Steve. (1984), International Relations in Perspective. New York: Macmillan Publishing Company. Cirhinliolu, Zafer. (1999), Azgelimiliin Toplumsal Boyutu. Ankara: mge Yaynevi. Cox, R. (1983), Gramsci, Hegemony and International Relations: An Essay in Method, Millenium, Vol. 12, No. 2 (49-66). Dougherty James E. ve Robert L. Pfaltzgraff. (1990), Contending Theories of International Relations, 3rd ed. New York: Harper Collins Publishers, Inc. Galtung, Johan. (1991), The Center-Periphery Theory of Imperialism, William Clinton Olson (ed.) The Theory and Practice of International Relations 8 th ed. New Jersey: Prentice Hall International, iinde ss. 319-31. Glalp, Haldun. (1979), Yeni Emperyalizm Teorilerinin Eletirisi. stanbul: Birikim Yaynlar. Holsti, Ole R. (1995), Theories of International Relations and Foreign Policy: Realism and Its Challenge, Charles W Kegley, Jr. (ed.) Contraversies in International RelationsTheory, Realism and the Neoliberal Challenge. New York: St. Martins Press, iinde ss. 35-65. Keyder, alar. (1979), Emperyalizm, Azgelimilik ve Trkiye. stanbul: Birikim Yaynlar Lenin, V. . (1992-a), Emperyalizm, Kapitalizmin En Yksek Aamas. ev. Cemal Sreya 9. Bask. Ankara: Sol yaynlar.
Lenin, V. . (1992-b), Sosyalizm ve Sava. ev. N. Soluku 6. Bask. Ankara: Sol Yaynlar. Lenin, V. . (1997), Marx-Engels-Marksizm. ev. Vahap Erdodu 3. Bask. Ankara: Sol Yaynlar. Marx-Engels. (1997), Komnist Parti Manifestosu. Ankara: Sol Yaynlar. Palloix, C. (1979), The Internationalization of Capital and the Circuit of Social Capital, Hugo Radice (ed.) International Firms and Modern Imperialism. England: Penguen Books iinde ss. 63-86. Sweezy, Paul. (1975) Emperyalizm, ada Kapitalizmin Bunalm, Ankara: Bilgi Yaynevi. Wallerstein, Immanuel. (1993) Patterns and Perspectives of the Capitalist World-Economy, Paul R. Viotti ve Mark V. Kauppi, (eds.) International Relations Theory: Realism, Pluralism, Globalism 2nd ed. New York: Macmillan Puplishin Co., iinde ss. 501-512. Wallerstein, Immanuel. (1996), The Inter-State Structure of the Modern World-System, Steve Smith, Ken Booth and Marysia Zalevski (eds.) International Theory: Pozitivism and Beyond Cambridge: Cambridge University Press, iinde ss. 87-107.
4
Amalarmz
Jeopolitik Dnya adas Heartland Kenar Kuak
Bu niteyi tamamladktan sonra; Jeopolitik ve corafya kavramlar arasndaki ilikiyi tanmlayabilecek; Jeopolitik teorinin temel varsaymlarn aklayabilecek; Jeopolitik teori ile realist (gereki) teori arasndaki benzerlikleri ortaya koyabilecek; Jeopolitik teori ve emperyalizm arasndaki ilikiyi aklayabilecek; Jeopolitik teorinin kendi iindeki farkllklarn ve bak alarn deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
D Hilal Hilal Hayat sahas Dinamik snrlar
indekiler
GR CORAFYA VE JEOPOLTK TEOR G VE JEOPOLTK TEOR JEOPOLTK DETERMNZM VE DI POLTKA JEOPOLTK TEOR VE EMPERYALZM JEOPOLTK (EVRESEL) OLASILIK JEOPOLTK DNCE OKULU
Jeopolitik Teoriler
Jeopolitik Teoriler
GR
Jeopolitik teori; devletlerin corafi zellikleri ve dnya zerindeki konumlaryla izledikleri d politika arasnda, dorudan deterministik bir iliki kuran bir teoridir. Dier faktrler sabit kalmak zere, lke cografyasnn d politikay belirledii savunulmaktadr. Buna gre, lkenin kara lkesi ya da okyanuslarla evrili olmas, nemli nehirlere ve deniz ticaret yollarna sahip olmas, o lkenin d politikasnda belirleyici bir etki yapmaktadr. Dolaysyla devletler arasndaki rekabette, bu tr corafi zellikleri olan blgelere sahip olmann salayaca avantaj, nemli rol oynamaktadr. Ayrca, devletlerin dnya zerindeki konumu, devletin d politika gndemini ve nceliklerini belirlemektedir. Jeopolitik kuram, aslnda realist kuramn temel varsaymlarn benimsemesi dolaysyla, realist okul ya da realist paradigma iinde dnlebilecek bir yaklamdr. Zira devletin, uluslararas ilikilerin temel aktr olarak kabul edilmesi, devlete yekpare ve btncl bir yap olarak baklmas, devletlerin rasyonel davranan birimler olduunun varsaylmas bakmndan realist (gereki) kuramla aralarnda byk benzerlikler bulunmaktadr. Ayrca, devletlerin kar mcadelesine odaklanan ve yaylmac politikalar peinde koan birimler olarak ele alnmas da, ortak varsaymlardr. En nemli fark ise realist teoride g dendiinde ncelikle askeri g akla gelirken, jeopolitik teoride corafi gcn akla gelmesidir. Dier taraftan, uluslararas politika zmlemelerinde corafyann kullanlmas yeni bir olgu deildir. Ancak gnmzde, zellikle XX. yzyldan itibaren, gerek teknolojide (askeri, silah, ulam ve iletiim teknolojisi olmak zere) meydana gelen ba dndrc gelimeler, gerekse uluslararas politikada yaanan deiimlerin etkisiyle bu alanda yrtlen aratrmalarda corafya geri planda kalm ve yeterince vurgulanmamtr. zellikle Sovyetler Birliinin dalmasn izleyen sre, Avrasya ad verilen corafyann Dnya tarafndan fark edilmesini salaynca, jeopolitik kavram Rus ve Amerikan karar vericilerinin d politikadaki davranlarna yn vermeye ve tekrar XIX. yzyldaki ekiciliine kavumaya balamtr.
CORAFYA VE JEOPOLTK TEOR

Genelde uluslararas politika zmlemelerinde sradan bir etmen olarak deinilip geilen corafyann ve evresel faktrlerin, insan davranlar zerinde etkili olduu gemiten gnmze bilim adamlar tarafndan kabul edilen bir gerektir. Hatta insan karakterlerinin iklimsel (climatic) deiimlerden, doal yapdan ve tekno-
64
Jeopolitikiler corafyann bal bana bir ge olarak d politikay belirledii varsaymndan hareket etmektedirler. Mackinderden Spykmana uzanan izgide, corafyann d politikay belirledii kabul edilmektedir.
lojik gelimelerden etkilendii yolunda pekok dncenin ifade edildiine sk sk tank olmaktayz. Doal olarak politika da bir davran biimi olduundan bunun da sz edilen evresel koullardan etkilendiini sylemek kukusuz aykr bir dnce deildir. Nitekim insan evre ilikisini aratran pekok yazar, evresel faktrlerin siyasal davranlar zerindeki belirleyici ve koullandrc etkisi zerinde durmulardr (Rosenau, 1972: 144-65; Russett, 1969: 93-103). evre, sadece insan davranlarn snrlamakla kalmayp, ona birtakm olanaklar da sunmaktadr. Bu balamda evre kavram, devletin ierisinde faaliyet gsterdii ve karar vericilerin kararlarn oluturduklar ortam anlamnda kullanlmaktadr. Bu evrede; dier devletlerin tutumu, blgesel gruplamalar, teknolojik, ekonomik, siyasal, toplumsal ve askeri gelimeler gibi eler de yer almaktadr. Bu kavramsal erevede, zellikle iklimsel ve corafi faktrler ayr bir neme sahiptir. Bu konu zerinde duran bilim adamlar, devletlerin farkl iklim ve corafyalara sahip olmalarnn, onlarn potansiyel glerini etkilediini belirtmektedirler. Ayrca bu deikenler bazen birbirlerini de etkileyebilmektedir. rnein; bir devletin geni bir corafyaya sahip olmas, zengin doal kaynaklara sahip olmasn etkileyebilecei gibi, iklimsel faktrler de bir lkenin sahip olduu kaynaklarn kullanmn etkileyebilmektedir. Doal olarak bu deikenlerde sz konusu olan herhangi bir deiiklik, lkenin siyasal yapsnda ve d politikadaki etkinliinde kendisini gstermektedir (Dougherty ve Pfaltzgraff, 1990: 53-76). Jeopolitiin, Rudolf Kjellene gre tanm, corafi oluum ya da mekan iinde, devletin bilimsel olarak tetkik edilmesidir. Bu balamda jeopolitik, devletin varlnn, doa kanunlar ve insanlarn davranlar asndan aratrlmas ve deerlendirilmesidir. Haushofera greyse jeopolitik, corafi blgenin ve tarihsel gelimelerin etkisi altnda deien politikann, devletin zerinde yaad toprak parasyla ilikisinin aratrlmasdr. Haushofer jeopolitii, yeryzndeki ilikilerin siyasi gelimelerle olan balantsnn aratrlmasnn bilimi olarak da tanmlamaktadr (lhan, 1989: 14). Jeopolitikilerin corafya ile d politika arasnda dorudan bir nedensellik ilikisi kurmalarna karlk siyasal corafyaclar, corafya faktrn dier unsurlarla birlikte incelemektedir. Ancak, bunlar arasnda, kesin bir ayrm izgisi koymak pek de mmkn deildir. nk; siyasal corafya kavramn kullanan baz bilim adamlar, determinist bir yaklam tercih ederken baz jeopolitikilerse ekonomik, siyasi ve sosyokltrel deikenler gibi farkl unsurlar da dikkate alma abas iindedirler. Jeopolitik teoride, corafyann temel belirleyici unsur olmas ne anlama gelmektedir? SIRA SZDE
DN LM G, bir devlete Ebir ey yaptrmay ya da bir davrantan vazgeirmeyi salayan bir SIRA SZDE aratr. Kar tarafta, davran deiikliinin salanabilmesi iin devletin kapasitesi nemlidir. Ulusal Ug dendiinde, en bata askeri g akla gelmekle beraber siyaS O R sal altyap, D N E L M durum, corafi konum, dolaysyla byklk, nfus ve teknoekonomik lojik dzey de ayn derecede nemlidir. Realist yazarlar iin ulusal g, uluslararaDKKAT s politika ve d politikann oluumunda ana e olup, hem bir ara, hem de doS O R U rudan doruya bir ama olarak uluslararas politikann temelini oluturmaktadr.
SIRA SZDE
DNELM
G VE JEOPOLTK TEOR
SIRA SZDE
S O R U DNELM DKKAT S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON
Devletler, gc Kmeydana getiren eler dikkate alnarak sper devlet(ler), byk devD KAT let(ler), ortaboy devlet(ler) ve kk devlet(ler) olarak sralanmaktadr.
AMALARIMIZ SIRA SZDE
K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON
4. nite - Jeopolitik Teoriler
65
Bu balamda, realist yazarlarla jeopolitik yaklam benimseyen yazarlar arasnda nemli bir benzerlik, g ve ulusal g kavramlarna yer vermeleri ve ulusal gcn unsurlarn ele al biimleridir. Realist bir kuramc olarak tandmz Morgenthau gibi A.T. Mahan da ulusal gcn gelerini sralarken corafik konum, topografik zellik, lke bykl, nfus, askeri g, ulusal karakter ve hkmetin karakterini belirtmektedir. Deniz Gcnn Tarihe Etkisi (The Influence of Sea Power upon History: 1660-1783) baln tayan ve uluslararas ilikilerin temel klasiklerinden olan almasnda, deniz gcnn unsurlar adn verdii bu elerin ilk , dorudan corafya ile ilgilidir (Mahan, 1904: 29-89). Realist Morgenthauya greyse ulusal gcn eleri; corafya, doal kaynaklar, endstriyel kapasite, askeri g, nfus, ulusal karakter, ulusal moral, diplomasinin nitelii ve hkmetin niteliidir. Mahann tanmndaki ulusal karakter, Morgenthauda ulusal karakter ve ulusal moral olarak hkmetin karakteriyse hkmetin nitelii ve diplomasinin nitelii olarak alt gruplara ayrlarak incelenmitir. Mahan tarafndan deniz gcnn unsurlar ad verilen eler, Morgenthaunun almalarnda ulusal gcn eleri olarak ifade edilmektedir. Dier kuramclarn yaptklar tanmlar incelendiinde; Frederick H. Hartmanna gre ulusal gcn eleri; askeri durum, altyap (infrastructure), demografik yap, corafya, ekonomik durum, bilimsel teknolojik dzey ve psikolojik durumdur. George M. Hall ise ulusal gcn gelerini askeri g, termonkleer g ve konvensiyonel g olarak alt gruba ayrmtr. Psikolojik durum ise kltrel zellikler, inan sistemleri ve moral unsurlar olarak (ethos) ifade edilmitir. Bu eler, Mahan ve Morgenthauda ulusal karakter ve ulusal moral kavramlar altnda ele alnmaktadr (Hall, 1990: 20-21). Realizm ile jeopolitik teoriler arasndaki benzerlikler nedeniyle jeopolitie realist anlayn egemen olduu sylenebilir. Her iki yaklamda da ulusal gcn temel alnmas ve bunun devletlerin yaylmac ve emperyalist politikalarnn bir arac olarak grlmesi nemli bir benzerliktir. Sava, realizm gibi, jeopolitiin de bir uzants, bazen bir arac bazen de doal sonucudur (OLoughlin ve Heske, 1991: 37; Hall, 1990: 45-46). Dier bir deyile, jeopolitik teorilere gre de realizmde olduu gibi, uluslararas ilikiler bir mcadele srecidir. Jeopolitik teoriler de realist teoriler gibi devlet merkezli paradigmay benimseyen teoriler grubuna girmekte ve bu erevede devlet, uluslararas ilikilerin temel ve tek aktr olarak grlmektedir. Bunun sonucu olarak her iki teoride de devlet, nemli bir analiz birimidir. Realistler de corafyann, d politikann olumasnda etkili olan eler arasnda yer aldn belirtirler (Hopkins ve Mansbach, 1973: 148; Deutsch, 1988: 33). rnein; realist okul mensuplarndan Morgenthau ve Frankel, ulusal gcn elerini ele alrken corafyann, bir lkenin d politikasnn belirlenmesinde nemli bir faktr olduuna deinmektedir. Morgenthau, ABDnin kta geniliindeki topraklarnn douda bin, batda alt bin milden fazla denizle ayrlm olmasn bu devletin dnyadaki konumunu belirleyen srekli ve deimez bir faktr olarak deerlendirmektedir (Morgenthau, 1970: 130). Her ne kadar corafyann, ulam, haberleme ve sava teknolojisindeki gelimelerden sonra, eski stratejik nemini kaybettii ne srlse de Avrupa ve Asya ktalarndan okyanuslarla ayrlm bir ABD ile rnein; Fransa, in ve Rusya ile kara snrlarna sahip bir ABD arasnda byk farklar olacan kabul etmek gerekir. Ayn ekilde ngilterenin Man Deniziyle Avrupadan ayrlmas, yaklak yz yl Avrupa g dengesi sisteminde dengeleyici devlet roln baaryla srdrmesini kolaylatrmtr.
66
Sovyetler Birliinin 8,5 milyon mil kare( 22,4 milyon kare) toprak parasna sahip olmasna karlk, ABDnin 9,8 milyon kilometre kare topraa sahip olduuna dikkat eken Frankel, ngilterenin de sahip olduu toprak paras ile dnya politikasnda oynad rol arasnda dorudan bir paralelliin kurulamayacan belirtmektedir. Dolaysyla Frankel, corafyann d politikadaki nemini kabul etmekle beraber, toprak geniliiyle d politika arasnda srekli bir balantnn kurulamayacan ileri srmektedir.
Frankel (1979: 108) ise corafyann devletin sahip olduu kapasiteler arasnda nemli bir yeri olmakla beraber, jeopolitikilerin ileri srd anlamda lkesel genilikle d politika arasnda dorudan bir nedensellik ilikisi kurulamayacan belirtir. D politikann belirlenmesinde nemli olmakla birlikte, lkenin geni bir corafyaya sahip olmasnn yeterli ekonomik gce ve teknolojik gelimeye sahip olmad takdirde sorun haline gelebilecei gereine de iaret etmektedir. Ayrca Frankele gre, iletiim, ulam ve askeri teknolojideki gelimeler, lkenin corafi ve topografik zelliklerinin gemi dnemlerdeki nemini azaltmtr. Realist okulun nde gelen yazarlarndan Strausz-Hupe, dier realist dnrlerden biraz farkl olarak, corafya ve evresel faktrlere daha fazla nem vermekte ve bunun siyasal davran snrlayc bir etkiye sahip olduunu belirtmektedir. Bu erevede, teknolojik gelimelere ramen, corafyann ulusal gce etki eden nemli bir faktr olmaya devam ettiini de vurgulamaktadr. Corafyay ele alrken Mackinderin heartland kavramn kullanmasyla dikkat eken Strausz-Hupe; Orta Avrupa, Baltk, Adriyatik ve Egeyi iine alan blgeyi ele geiren devletin Avrupaya hkim olacan ifade etmektedir. Strausz-Hupe, Avrupa ktasnn tek bir gcn hakimiyeti altna girmesinin ekonomik ve teknolojik dengeyi bozmasnn yansra, Amerika Birleik Devletlerinin gvenlii asndan da tehlikeli olacana iaret etmektedir.
ekil 4.1 Halford MacKinder, 1904 ylnda Geographical Journal dergisinde yaynlad The Geographical Pivot of History (Tarihin Corafi Merkezi) balkl makalesinde pivot area (merkez s) tanmn yapm ve haritada yukardaki gibi tanmlamtr. Burada pivot area merkez s; inner or marginal crescent i (kenar) hilal; outer or insular crescent ise d hilal (ada) anlamndadr.
Kaynak: Colin S. Gray ve Geoffrey Sloan (ed.) Geopolitics, Geography and Strategy, Frank Cass Publications: 1999.
SIRA SZDE
Jeopolitik teorinin temel varsaymlarn dikkate alarak heartland-anakara (okunuu: SIRA SZDE hartlend) kavramn aklaynz.
D deinilen Yukarda N E L M kuramclarn yaklamlar incelendiinde, evresel faktrlerin siyasal davran ve uluslararas politikay etkilediinin genelde paylalan bir gr halineS geldii grlmektedir. Ekolojik ve evresel faktrlerin, insanlarn heO R U men her trl davran (deerleri, alkanlklar, zevkleri, tercihleri, kararlar, retim ve tketimleri) zerindeki etkilerine deinen Harold ve Margaret Sprout (1965: DKKAT
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
67
Sproutlara gre; g SIRA SZDE dengesi, koalisyon, ittifak, uydu, blok, iki kutupluluk, Atlantik ttifak ve Yakn Dou gibi kavramlar DNEL corafyann uluslararas M politikadaki yerine ve tad deere iaret eden rneklerdir. S O R U
11-15), bu durumun uluslararas politikadaki yansmalarn ele alrken corafyann, SIRA SZDE siyasal davranlar ve kararlar zerindeki etkilerine zellikle dikkat ekmektedir. Sproutlara gre corafya, sadece politik kararlarn alnmasnda deil, uygulanmas aamasnda da srece getirdii snrlamalarla belirleyici bir etkiye Esahiptir. SproDN LM utlara gre her ulus iin corafi zellikler dierlerinden farkl olduundan, bu durum her ulus iin davranlarda, yaaylarda, insanlarla ilikilerde, diplomaside ve S O R U dolaysyla siyasal kararlarda farkll beraberinde getirmektedir. Corafya ile d politika ve uluslararas politika arasndaki ilikiye dikkat A T D K K eken yazarlar tek bir grupta ele almak yanlglara yol aabilir. nk; baz yazarlar, evresel faktrleri ve corafyay dier etkenlerden biri olarak dikkate alrken hatta d politika ile bu etkenSIRA SZDE ler arasnda olaslk dzeyinde bir iliki kurarken bazlarysa corafya ve jeopolitik ile d politika arasnda, nedensel bir iliki kurmaktadrlar (Starr, 1992: 2). Bu ikinci gruba giren kuramclar determinist ve indirgemeci bir yntemi benimseyerek jeopolitiin d poAMALARIMIZ litikay tek bana koullandrd ya da belirlediini varsaymakta ve dier unsurlarn etkisini gzard etmektedirler.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
JEOPOLTK DETERMNZM VE DI POLTKA
K T A P
K T A P
evresel determinizm de denilen jeopolitik E klasik determinizmTile L E V Z Y O N realizm arasndaki nemli bir benzerlik, klasik realizmin uluslararas politikay g kavramna N ERNET indirgeyen ve dTpolitikayla g arasnda dorudan bir nedensellik ilikisi kuran ortak yaklamdr.
evresel determinizme gre, d politika davranlarn belirlemeye ynelik empirik aratrmalarda evresel koullar ve corafya temel veri olarak V Z Y O N T E L E alnmaktadr. Jeopolitii merkez alarak uluslararas politika ve d politikay aklayanlar, aslnda determinist ve indirgemeci bir yaklam benimsemektedirler. Bu deerlendirmenin nedeni, dier belirleyici faktrleri gz ard etmeleridir. Jeopolitik teorisyenler, NTERNET genelde d politikayla dnyadaki fiziki ve insani kaynaklarn eit olmayan dalm arasnda dorudan bir iliki kurmalar nedeniyle zellikle gc meydana getiren dier faktrlere nem veren, zmlemelerinde bunlar dikkate alan dnrlerden ayrlmaktadrlar. Birinci grup, bu erevede, lkesel ve corafi faktrlerin lkenin d politikasyla uluslararas alandaki davranlar arasnda dorudan iliki kurmaktadr. evre ve zellikle corafyann, insan ve onun siyasal davrann etkiledii ve koullandrd zerinde duran jeopolitik okulun nde gelen yazarlarndan Alfred Thayer Mahan (1840-1914) ve Sir Halford Mackinder (1861-1947); jeopolitik evrenin siyasal davran zerindeki etkisini determinist bir yaklamla ele almaktadr. Jeopolitik okulun ilk temsilcileri olan ve bu alandaki almalara nclk eden Mahan ve Mackinder, corafya ile d politika arasnda dorudan bir nedensellik ilikisi kurmaktadrlar. Jeopolitik kuramc Mahan, Anglo-Amerikan okuluna mensup bir bilim adamdr. Analizini, ngilterenin global politika izleyen byk bir deniz gc olduu dnemden hareket ederek, denizler zerindeki hakimiyete younlatrmaktadr. Mahan, denizlerin ve zellikle stratejik su yollarnn denetimini elinde bulundurmay, byk devlet olmann n art olarak kabul etmektedir. Yukarda da belirtildii gibi, ngiliz mparatorluunun ykselme dnemiyle ngiliz deniz gcnn gelimesi arasndaki paralellie dikkat ekerek, dnyann balca deniz yollarnn imparatorluun denetiminde bulunmasnn, bu ykselite en byk rol oynadn ifade etmektedir. almalarn yapt dnemde Panama Kanal dnda, Cebelitark, Svey Kanal, mit Burnu ve Singapurdaki Malakka Boaz (Malezya ile Endonezyann Sumatra adas arasndaki boaz) imparatorluun elinde bulunmaktayd. Ayrca o dnemlerde okyanusa kn salad kolayln da etkisiyle ngiltere ve Amerika Birleik Devletleri deniz ticaretinin avantajlarn-
Alfred Thayer Mahan (1840-1914)
Sir Halford Mackinder (1861-1947)
68
Mahan, ulusal gle corafyay zdeletirirken, burada karalardan ok, denizlerin nemi zerinde durmaktadr. Hatta Mahan, nfus faktryle de ilgilenirken sradan nfusla deil daha ok limanlarda alan vasfl igcyle ve deniz gcne etki edecek meslek gruplarnn demografik verileri zerinde durmaktadr. 1901-1909 arasnda ABD Bakan olan Theodore Rooseveltin yakn arkada ve danman olan Mahann grleri, bata ABD olmak zere birok lkenin devlet adamlar tarafndan ilgiyle karlanmtr.
dan Almanya ve Rusyaya gre ok daha fazla yararlanarak, mutlak bir stnle sahip olmulard (Dougherty ve Pfaltzgraff, 1990: 51-52). Mahana gre, bir devletin byk g statsne sahip olmas, bu imknlara sahip olmasna baldr. Bir devletin okyanuslarla evrili olmas onun savunma imknlarn kolaylatrr ve dier devletlerle ilikilerinde daha geni bir hareket serbestisi salar. Dier taraftan, karalara hapsolmu ya da yar kara, yar denizlerle evrili olan devletler, ister istemez hem savunma yeteneklerini blmek, hem de daha fazla bir harcama yapmak durumunda kalacaklardr. Mahann aklamasna gre, dier devletler gibi snrlarn korumak iin geni kara ordular bulundurmak zorunda olmayan ngiltere, Amerika Birleik Devletleri ve Japonyann dier devletlerle yapacaklar ittifaklar, ticari amalara yneliktir. Bu nedenle dier devletlerle daha ok d tehditleri nlemeye ynelik ittifaklar yapmas gereken Fransa ve talya gibi devletlere gre, daha avantajl konumda bulunmaktadrlar. Mahan, analizlerinde, bir devletin kylarnn uzunluuna ve nemli limanlara sahip olup olmamasna da byk nem vermektedir. Mackinder de Mahan gibi, teknolojiyle corafya arasndaki ilikiye dikkat ekerek, XIX. yzyla kadar devam eden deniz gcnn kara gcne gre stnlnn, bu yzyln sonundan itibaren ve zellikle XX. yzylda teknolojinin gelimesiyle birlikte yerini tekrar kara gcne braktn belirtmektedir. Mackinder, demiryollarnn gelimesinin ulam kolaylatrmasyla Avrasyann i blgelerinin, hatta kuzeydeki buzullarla kapl olan Sibirya blgesinin bile ulalr hale geldiini belirterek, artk Orta Douya deniz yoluyla ngiltereden ulalabildii gibi, kara yoluyla Almanyadan da ulalabildiini vurgulamtr. Dolaysyla Hindistan ve Uzak Dounun, ngiltere iin olduu kadar, Rusya iin de ulalabilir alanlar haline geldiine dikkat ekmitir. Mackindere gre tarih, deniz gleriyle kara gleri arasndaki mcadelenin tarihi biiminde gelimitir. Bu noktada tarihi, birtakm evrelere ayran Mackindere gre, birinci evrede Makedonyallar Akdenize hkim olarak kara stnln salamtr. kinci evrede Romallarn Kartacallar yenerek Akdenize hkim olmas bir kere daha kara gcnn stnlyle olmutur (Mackinder, 1962: 35-39). Mackinder, modern dnemdeyse ngilterenin ilk nemli deniz gc olarak ne km olmasna ramen, XX. yzylda Avrupann byk devletlerinin basksyla zor anlar yaadna ve bu konumunda nemli bir gerileme yaandna iaret etmitir. ada dnyadaysa deniz glerinin nisp stnlnn geici bir durum olduunu belirterek, teknolojik gelimeyle stnln zaman ierisinde tekrar kara gcne geeceini ileri srmtr. Mackinder analizinde, Dou Avrupa ve Sibiryay (yani arlk Rusyasnn egemenliinde olan blgeyi) merkezi stratejik blge olarak adlandrarak, buray uluslararas politikann merkez ss (pivot area yani mihver blge) olarak adlandrmaktadr. Pivot Area olarak tanmlad bu blgeyi daha sonra heartland olarak ifade etmektedir. Bu blge i hilal (inner crescent) adn verdii ve Almanya, Trkiye, Hindistan ve in ile snrl olup, d hilal (outer crescent) dedii ngiltere, Gney Afrika ve Japonyann yer ald ikinci bir blgeyle evrilidir.
69
ekil 4.2 Mac Kinderin Anakara Teorisi (1904). Burada pivot/heartland area merkez s blgesi/anakara; inner crescent i hilal ve outer crescent d hilal blgeleri anlamndadr. Kaynak: Mark Polelle, Raising Cartographic Consciousness, NY: Lexington Books, 1999.
Mackinderin izdii bu erevede grleri ve ngrleri yledir: (1) Dou Avrupay ele geiren Heartlanda (Anakaraya) hkim olur. (2) Heartland ele geiren Dnya Adasna (Avrasyaya) hkim olur. (3) Dnya Adasn ele geiren Dnyaya hkim olur. Mackinder, karalarn nemi zerinde dururken denizleri tamamen dlamamaktadr. nk dnya devleti olabilmek iin, denizlerin de ne kadar byk nem tad bilinmektedir. Mackinder, XX. yzylda heartlandn kontroln ele geiren gcn Dnya Adasn da ele geireceini ve bu yolla da deniz gcn egemenlii altna alacan ileri srmektedir. XX. yzylda uluslararas politikada mcadelenin Heartlanda ve Avrasyaya yakn olan blgede denetimi ele geirmek isteyen, Almanya ve Rusya arasnda yaanacan ne sren Mackinder, II. Dnya Sava srasnda Atlantik lkelerinin Avrasyada nemli bir denge unsuru olarak ortaya kmalar zerine teorisini tekrar gzden geirmek durumunda kalmtr. nk; Sovyetler Birlii, II. Dnya Savandan kresel anlamda nemli bir kara gc olarak kmasna ramen, Kuzey Atlantik lkeleri bir kar denge oluturabilecek yetenee erimiler, ABD, ngiltere ve Fransa herhangi bir durumda Almanyann yaylmasn engelleyebilecek ve Sovyetler Birliini dengeleyebilecek bir duruma gelmilerdi (Mackinder, 1943: 601). Kenar kuak teorisini ortaya atarak Mackinderin heartland kavramna tutarl bir alternatif gelitiren Nicholas J. Spykman (1893-1943) gibi baz jeopolitikiler, rimland (kenar) kavram zerinde durmulardr. Bu kuramclar, sanayi ve iletiimin gelimesiyle Avrasyay evreleyen blgenin (rimland) stratejik bakmdan heartlanddan daha nemli olabileceine dikkat ekmilerdir. Amerikal bir jeopolitiki olan Nicholas Spykman her ne kadar determinist bir yaklam benimsemese de jeopolitie nemli katklarda bulunmaktadr. Spykman, Avrupa ve Kta Amerikasndan oluan Bat Yarkresinde Amerika Birleik Devletlerinin tartlmaz stnlne dikkat ekerek, ABDnin stn gcnn Yeni Dnyada tartlmaz hegemonyasn kurmasna izin verdiini belirtmitir. Yeni Dnyann Atlantik, Pasifik ve Hint Okyanusunun da iinde bulunduu Eski Dnya ile evrili olmas gibi, Es-
70
ki Dnyann da bir anlamda Yeni Dnya ile evrelenmi durumda olduunu belirten Spykman; corafya, nfus, doal kaynaklar ve kendi kendine yeterlilik bakmdan Eski Dnyann greceli stnlnn sz konusu olduunu, bu nedenle de burada ortaya kacak hegemonik bir gcn Yeni Dnya asndan byk bir tehdit oluturacan ve byle bir durumda, Amerika Birleik Devletlerinin de siyasal ve stratejik olarak kuatlm olacan belirtmektedir (Spykman, 1972: 372-73).
ekil 4.3 Anakara ve Spykmanin Rimland Blgesi. Burada heartland anakara; Spykmans rimland Spykmann kenar olarak tanmlad blge ve New World Yeni Dnya anlamndadr. Kaynak: Mark Polelle, Raising Cartographic SIRA SZDE Consciousness, NY: Lexington Books, 1999.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Spykmana gre,KEski Dnya, Yeni Dnyadan toprak bakmndan 2,5 ve nfus bakmndan D KAT 7 kat daha byktr. Bunun yannda endstriyel kapasite bakmndan dengede bulunsalar da, kendi kendine yeterlilik bakmndan Avrasya, Afrika ve Avustralyann da iinde bulunSIRA SZDE duu Eski Dnya daha iyi durumdadr. Getiimiz yzyla kadar dnya politikasnda Avrupann stnlnn sz koAMALARIMIZ nusu olduunu belirten, ancak gerek Bat Yarkresinde gerekse Uzak Douda yeni g merkezlerinin ortaya kmasyla bu durumun deitiine dikkat eken Spykman, g merkezlerinin birbirlerini etkilediini ve hatta birbirini dengelediiK T A P ni belirtmektedir. Avrupa ve Asyada uzun bir sre g dengesinin srmesi nedeniyle Transatlantik ve Transpasifikte herhangi bir gcn tek bana egemenlii sz konusu olmam Z Y Obu durum ABDnin bugnk hegemonik pozisyonuna erimeT E L E V ve N sinde olduka nemli rol oynamtr. Spykman, Avrupa devletlerinin g dengesini korumaya ynelik politikalarnn sonucu olarak kendi kendileriyle uramak zorunda kalmalarnn ve bu nedenle Amerika Birleik Devletleri aleyhine birleeNTERNET memelerinin, ABDnin Bat Yarkresinde hegemonyasn kurmasna imkn tandn da belirtmektedir. ABDnin politikasnn Asya ve Avrupada g dengesinin bozulmasn nleyici ve bu nedenle de mdahaleci olmas gerektiini ileri sren Spykman, II. Dnya Savanda mdahaleci politika sayesinde Almanya Japonya ittifaknn dnyay egemenlii altna almasnn nlendiini belirtmitir. Sava sonras dnemde de ABDnin
Stratejik hammadde AMALARIMIZ kaynaklarnn bulunduu bir blge olan Asya ve Uzak Douda g dengesinin korunmasnn nemi K T A P zerinde duran Spykman, herhangi bir gcn, g dengesini bozarak blgeyi egemenlii altna almasnn, TEL VZYO yalnzEAmerikanNkarlarn tehdit etmekle kalmayacan, btn dnya asndan bir tehdit haline gelebileceini savunmaktadr. NTERNET
71
politikasnn bu dorultuda olmas gerektiine dikkat ekmitir. Spykman 1942de yaynlanan Dnya Politikasnda Amerikan Stratejisi adl eserinde, sava sonras dnemde en nemli sorunun Almanya ve SSCBnin dengelenmesi olacan belirterek, bunun en kolay yolunun, bu iki devletin ortak snrlara sahip olmasn salamak olduunu vurgulamtr. Bu yaplamad takdirde Almanya ve SSCB arasnda kurulacak bir siyasal birliin, olduka geni bir corafyay iine alan bir Dou Avrupa Federasyonu olacana dikkat ekmitir. Spykmann ngrleri, II. Dnya Savann Almanya iin olduka kt bitmesi nedeniyle sava sonras dnem iin doru kmamtr. Ancak deien yap ierisinde, tekrar gzard edilmemesi gereken bir olaslk haline gelmitir. Spykman, Amerikan kamuoyunda Japonyay bir tehdit olarak grmekten kaynaklanan bir Japonya kartlnn szkonusu olduunu, ancak inin ve SSCBnin (Rusyann) blge iin bir tehdit haline gelmesi halinde, Japonyay koruyan bir politika izlenmesinin gerekli olabileceini de ileri srmekteydi. nk; yzyl ncesine dek Amerikann dman olarak grlen ngiltereye kar her iki Dnya Savanda da Avrupa g dengesinin korunmas amacyla bu devlete ynelik korumac bir politika izlenmitir. Alman jeopolitik okuluna mensup kuramclardan olan corafyac Friedrich Ratzel (1844-1904) ile sveli bir corafyac olan ve jeopolitik kavramn ilk kez kullanan kii olarak bilinen Rudolf Kjellen (1864-1922), devletleri canl birer organizmaya benzetmektedirler. Devletlerin de tpk hayvanlar gibi, hayatta kalmak iin SIRA SZDE mcadele etmek zorunda olduklarn ifade etmektedirler. Devletin sahip olduu toprak parasyla gc arasnda paralellik kuran Ratzel, bir devletin snrlarn geniletmesini normal bir olgu olarak grmektedir. Bu gr esas alndnda, devD NELM letler arasndaki atmalar devam ettii srece snrlarn da devaml deimesi doaldr; bu durum sonradan jeopolitikiler tarafndan dinamik snrlar kavramyla S O R U ifade edilmitir (Dougherty ve Pfaltzgraff, 1990: 54). Ratzel, devlet snrlarn, bir lkenin genilemesinin geici olarak durduunu gsteren DKKAT hatlar olarak tanmlamtr. Ratzel ile yakn grleri paylaan ve devletlerin de snrlara, sermayeye, iletiim kanallarna ve bir kltre sahip olduunu belirten Kjellen, canl organizmalardan farkl olarak, devletlerin yaamnn, bireylerin ellerinde olduunu ileri srmekAMALARIMIZ tedir. Dolaysyla byk devletlerin ortaya k, bu yndeki gl iradelerin bir sonucudur. Ratzel, Kjellen ve Hitlerin siyasal danmanln yapm olan HaushoK T A P fer gibi yazarlarn ekillendirdii jeopolitik teori, iki sava aras dnemdeki Alman yaylmac politikasnn dnsel temelini oluturmutur. Siyaset ile corafya arasndaki yakn iliki ve balantya dikkat eken Karl Haushofer (1869-1946), jeopolitiin, Alman liderlerin belli siyasal Ekararlar Nalmalarna T LEVZYO ve ulusal amalar gerekletirmelerine yardm ettiine inanmtr. Corafya ile ulusal gcn zdeletirildii Alman jeopolitik dncesi, uluslarn yeterli hammadde, sanayi ve pazarlara ulaabilmek, byk bir nfusa ve zellikle lebensrauma (haNTERNET yat sahas: yeterli toprak parasna) sahip olmak amacyla snrlarn geniletmelerini normal karlamaktadr. Byk devletler arasndaki atmalar kanlmaz gren Alman jeopolitik kuramclar, bu atmann Japonya nderliindeki Pasifik grubu ve Almanya nderliindeki Kta Avrupas grubundan oluan ittifakla ngiltere ve Amerika Birleik Devletlerinin nderliindeki Atlantik grubu arasnda yaanacan ileri srmlerdir. Alman jeopolitikilerinin bu ngrleri II. Dnya Savanda gereklemi ve baarsz olmutur.
SIRA SZDE
Friedrich Ratzel (1844-1904) Ratzel, grlerini antropoloji, corafya ve politikann bir sentezini oluturan Antropolojik Corafya adl eserinde toplamtr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Adolf Hitler (1889-1945) Alman Fhreri Hitler, Alman yaam alanngeniletmek NTERNET amacyla Polonyaya sava at.
72
SIRA SZDE
D hilal ve rimland (kenar) kavramlarn karlatrnz ve rnekler veriniz. SIRA SZDE

D ve M Jeopolitik teori N E L realist teori, sava ve atmay, devletler arasndaki mcadelenin bazen bir arac, bazen de doal bir sonucu olarak grmektedir. nk; jeopolitik teori, realizmin, R U esas alan yaklamndan etkilenen bir teoridir. Emperyalist geS O gc nilemeyi ve yaylmac politikalar devletler iin doal kabul eden klasik realizm gibi jeopolitik teori de emperyalizm ve yaylmac politikalara klavuzluk eden bir DKKAT uluslararas politika teorisidir. XVII. yzyldan XX. yzyla kadar devam eden ngiliz emperyalizmi; Napolyon ve Hitlerin yaylmac politikalarn aklayan jeopolitik SIRA Sava teori, II. Dnya SZDE sonras dnemde, Amerikan stnln devam ettirmeye ynelik bir siyasal teori nitelii de kazanmtr. Bu ynyle uluslararas bar ve ibirliini aklamaya alan teorilerden byk lde farkllk gstermektedir. AMALARIMIZ Corafyann, ayr bir disiplin olarak ortaya kmasnda, emperyalizmin etkili olduu ileri srlmektedir. Bu balamda 1870-1871 Fransa Prusya sava, corafyann bir akademikAalma alan olmasnda nemli bir siyasal gelimedir. Fransa bu K T P yenilginin ardndan corafya enstitleri ve rgtlerinin kurulmasn ve askeri akademide corafya konusunda daha fazla bilimsel alma yaplmasn tevik etmeye balamtr.EngiltereNve talyada da corafyaclarn says artm ve corafya bu taT LEVZYO rihten sonra smrgeci genilemeye k tutan bir alma alan olarak popler hale gelmitir. Hatta corafyaclar, bu yllardan itibaren, Afrikann smrgeletirilmesi zerinde durmaya balamlardr. Bu ynyle corafya, smrgeci politikalarn bilimsel alt N T E R N E T hazrlad iin, giderek emperyalizmin arac haline gelmitir. yapsn Bu gelimeler corafyaclara, politikaclarla birlikte almann yollarn am ve bazlar nemli brokratik grevlere getirilmilerdir. Friedrich Ratzelin doal genileme yasasna gre, savalar devletlerin corafi anlamda genilemesinin gerekli bir aracdr. Devletlerin genilemesini doal bir durum olarak gren Ratzele gre, sava bu ihtiyacn olaan bir sonucudur. Ratzelin doal genileme yasas, toplumsal Darwinist yaklama dayanmaktadr. Ratzele gre, genilemeci politikalarn baars corafya ile doru orantldr. Biyo corafi bir anlaya dayanan ve hayat sahas anlamna gelen lebensrauma gre devletler canl bir varla benzetilmekte ve hayatta kalmas iin genilemesi doal karlanmaktadr. Ratzelin doal genileme paradigmas Alman politikaclarnn ve zellikle Hitlerin politikalarnda belirgin ekilde etkili olmutur. Ayn ekilde, Halford Mackinderin global g dengesi teorisi de emperyalist politikalara kaynak oluturan bir yaklamdr. Dnya devletlerinin Orta Asyadaki mcadelesini aklayan Halford Mackindere gre, dnya gc olmann koulu, blgeye egemen olmaktan gemektedir. II. Dnya Savana kadarki atmalar aklayan teori, Amerikan karar vericilerinin sava sonrasnda balayan evreleme politikasnn (containment) da temelini oluturmutur. Mnih niversitesinde profesrlk ve Alman ordusunda generallik grevlerinde bulunan Karl Haushofer ve dier Alman jeopolitikiler; Mackinder gibi AngloSakson jeopolitikilere kar bir tepki olarak Avrupadaki tm Almanlarn birlemesini savunmulardr. Bu Pangernemik yaklamlar aslnda lebensraum politikalarna nemli lde destek salamtr. Dnyay drt blgeye ayran Haushofera gre, bu blgeler: (1) Japonya ve inin merkez lkeleri Avusturyann ise periferi lkeyi oluturduu Panasya, (2) ABDnin nderliindeki Panamerika, (3) Almanyann Afrika ve yakn douyu kontrol etmesini ngren Panafro Avrupa ve (4)
DNELM S O R U
JEOPOLTK TEOR VE EMPERYALZM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Ratzel, lebensraum kavramn ilk kullanan kii olarak Alman politikaclarnn yaylmac politikalarna zemin hazrlamtr.
73
SSCBnin nderliindeki Panavrasya blgeleridir. Haushofera gre byk devletler arasndaki ilikilere bal olarak pan blgelerinde ksmi deiiklikler sz konusu olabilir. Amerikal jeopolitikilerden Spykman ise ABDnin gvenlii iin, kara lkesinden ok uzakta olan gelimelerle ilgilenmesinin ve daha aktif bir politika izlemesinin gerektiini savunmutur. ABDnin bir ada lkesi olarak kalamayacan ileri sren Spykman, bu anlamda iki kutuplu yapda ABDnin eski dnyadaki gelimelere kar mdahaleci bir politikay benimsemesine nemli bir alt yap oluturmutur. Ratzelin doal genileme yasas, hangi ynyle toplumsal Darwinist yaklama dayanSIRA SZDE maktadr?
SIRA SZDE
JEOPOLTK (EVRESEL) OLASILIK
DNELM
DNELM S O R U
evresel kuramda Fransz okulu olarak bilinen akmn ve posibilist (olaslk) dncenin temsilcisi olan Lucien Febvre ve Vidal de la Blache, OAnglo Amerikan S R U ve Alman jeopolitik kuramclarn deterministik yaklamn reddetmektedirler. Fransz corafya okuluna gre, insan kendi doal evresini deitirebilen ve kenDKKAT disine ynelik seenekleri (opsiyonlar) en sonunda kendisi belirleyebilen bir karaktere sahiptir. Bu nedenle evre ve zellikle corafya, insann eylemlerini etkileSIRA SZDE yen ok sayda unsurdan biri olarak grlmelidir (Sprout ve Sprout, 1965: 83-99). te yandan, XX. yzyln jeopolitikilerinin ou, bu iki u (determinist ve posibilist yaklam) arasnda yer almaktadr. Bu nc gruba greyse evre, insan davAMALARIMIZ rannn snrlarn tek bana belirleyemez ancak eylemler zerinde snrl da olsa koullandrc bir etkiye sahip olduunu kabul etmek gerekir. Posibilist (olaslk) dnceyi savunan ve jeopolitik teorininT nde gelen yaK A P zarlarndan Harold ve Margaret Sprouta gre, corafya bize ne yapmamz emreden bir e olmayp tercihlerimizi oluturmada yol gstericidir. Corafya ve evresel faktrler bu anlamda insan davranlarn koullandrmak L E V Z Y O d politika yerine, N TE davranlarnn olumasnda karar vericinin nndeki seeneklere iaret etmektedir. Lucien Febvre ve Vidal de la Blachedan etkilenmi olan Amerikal siyaset bilimcilerden Sproutlarn jeopolitie getirdikleri bu farkl bak as, 1930lar ile NTERNET 1970ler aras dnemde uluslararas ilikileri nemli lde etkilemitir. Dolaysyla olaslk teori, sadece devlet evre ilikisi zerinde duran deterministik teoriden farkllk gstermektedir. Bu balamda, evresel olaslklar corafyann, karar vericinin kararlarn belirledii ya da kontrol ettii biimindeki determinist bir anlaya kar karlar. Olaslk doktrine gre, evre ve d ortam, karar vericiyi bir davrana zorlayan bir unsur olmayp, karar vericinin nndeki imknlara, seeneklere ve snrlamalara dikkat ekmektedir. evresel snrlama, geni ya da dar olabildii gibi, algya gre de deiebilir. Starra gre, varlk evre ilikisinde, evrenin varlk tarafndan nasl alglandnn nemli olduunun kabul edilmesi, determinist modelin varsaymna kar ciddi bir argmandr. Gerek dnyann alglanna bal olarak, evrenin birim zerindeki etkisi de deiir. Osteruda gre, jeopolitik genilik; topografya, konum ve iklimi de iermektedir. Harold Sprouta greyse jeopolitik varsaym, g konfigrasyonu, kara ve denizlerin oran, doal kaynaklarn dalm ve iklimin yansra nfus, toplumsal ve siyasal kurumlar ve davran biimleri gibi ok sayda toplumsal eyi de kapsamaktadr (Starr, 1992: 4). zetlenirse jeopolitik faktrler, kstlamalar ve imknlara iaret eden evresel faktrlerdir. Corafik yapy da ieren jeopolitik yap, karar vericilerin kar kar-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Kristofa gre, K T A P dnya haritasna bakan bir modern jeopolitiki, haritay ona ne yapmasn emreden bir nesne olarak deil, TELEVZ tercihlerini olutururkenY O N neriler sunan bir ara olarak grr.
NTERNET
74
ya olduklar d politikaya ilikin olanak ve snrlamalar anlamna gelmektedir. Bu erevede baz genellemeler de yaplmtr; rnein corafyann birinci yasas da denen, mesafe uzadka devletin etkisinin azalaca ya da devlet lkesel (alansal) olarak bydke etkileyecei mesafenin artaca gibi yaklamlar saylabilir. Ancak bu dnceler elbette teknolojinin zellikle de bilgi, iletiim ve ulatrma teknolojilerinin yzylmzda byk hzla gelimesi sonucunda deimektedir.
SIRA SZDE
Teknolojik gelimelerin jeopolitik ngrleri nasl etkileyebileceini tartnz. SIRA SZDE Siyasal corafyann uluslararas ilikilere en nemli katks, aktrlerin eylemleD alanlarn doru bir ekilde belirlemede anlaml ereveler sunmarini ve hareket N E L M sdr. Uluslararas ilikiler bolukta cereyan etmediine gre, mekan (yer) unsuru, analizin erevesini meydana getirmektedir. Uluslararas ilikilere ynelik ikinci bir S O R U katksysa model kurmaya ilikindir. Corafya, d politika analizlerinde bir perspektif salayarak, aratrmalar kolaylatrmaktadr. zellikle ittifak (bloklar) ve DKKAT komuluk ilikilerine ynelik olarak devletlerin davranlarn analiz etmeyi amalayan aratrmalarda, jeopolitik modeller ska kullanlmaya balamtr. JeopolitikSIRA durduu bir dier nokta da mekansal heterojenlik ve mekansal bailerin zerinde SZDE mllktr. rnein; mekansal heterojenlie gre, her bir blgenin ve corafyann, tamamen olmasa da kendine zg belirgin zellikleri bulunmaktadr. Ancak tamaAMALARIMIZ myla heterojenlik hakim olsayd, corafya ve jeopolitik konusunda bir genellemede bulunmak ve dolaysyla model kurmak da mmkn olmazd. Geleneksel jeopolitikiler, determinist bir biimde uluslararas atmalar (belli bir toprak parK T A P as zerindeki atmalar ya da snr atmalarn) ve yaylmac politikalar dier tm faktrleri dlayarak sadece corafya gesiyle aklamaktayd. Bu yaklam, halen zellikleVstratejik ve askeri yaklamlarda geerli olmakla beraber, corafyaTELE ZYON clar artk bunu bir lde terk etmitir. nk; bu tr yaklamlarda corafya dndaki siyasal, toplumsal ve ekonomik faktrler gzard edilmektedir. Bu erevede siyasal corafyaclar, corafyann belirleyici bir etken olmadn, fakat posiTE NET bilistlerden Nbir Radm daha ileri giderek en fazla koullandrc bir etkiye sahip olabileceini savunmaktadrlar (OLoughlin ve Anselin, 1992: 14).
DNELM lke bykl ve mesafe kavramnn dnda devletler arasndaki atmalar S O R U aklamada snr kavram da nemli bir unsurdur. Snrlar, devletler iin bazen yeni imknlar anlamna DKKAT gelmekte, bazen de d politikasna snrlamalar getirmektedir. Devletler SIRA SZDE arasndaki ilikilere kstlama getirmesi ve bu ilikilerin erevesinin belirlenmesi anlamnda AMALARIMIZ nemlidir. snrlar olduka Snrlarn oynayaca rol de dier corafya faktrleri gibi duraan olmayp dinamiktir K T A P ve zamana gre deiiklik gsterir.
TELEVZYON
NTERNET
JEOPOLTK DNCE OKULU

Jeopolitik dnce okulu alt grupta deerlendirilebilir. Geofrey Parkern snflandrmasna gre a) ikili dnce (binarist), b) marjinalistler, c) l dnce (trinary), d) blgeciler (zonalist), e) merkezciler ve f) oulcular (pluralist) olarak ele alnmaktadr. kili dnceye (binarist) gre dnya, temel olarak iki g odana blnmtr. Buna gre, g merkezleri tarihsel erevede deimekte, ancak atma durumu hep devam etmektedir. Bu gr Halford Mackinderin nl Heartland kavramlatrmasnda ifadesini bulmaktadr. Bilindii gibi, Mackinder, varsaymn kara gc ve deniz gc biiminde yapt ikili ayrma dayandrmaktadr. Bunlar arasnda da kara gcnn nemini ne karmakta, Asyann merkezine Heartland adn vererek tezini bu kavram zerine kurmaktadr. Bu haliyle Mackinderin bu dncesi, deien koullara bal olarak, uluslararas ilikilerde yldz zaman zaman parlayan, zaman zaman nemi azalan bir izgi izlemitir. Marjinalist dnceye gelince, Nicholas Spykman iyi bir rnek olabilir. Spykman bilindii gibi dnyann merkezi olarak, Avrasya kara parasn evreleyen kenar kua almaktadr. Bu gre gre, gerek deniz gerekse kara alanlarndan birinin
75
tek bana dnyann merkezi olarak dikkate alnmas doru deildir. Uzun vadede, her iki blgede yer alan lkeler, kenar kuaktaki glerle ilikilerinde evre (periferi: ikincil) konumunda olacaklardr. Dolaysyla global anlamda esas mcadele ve atma; nfusu, sahip olduu kaynaklar ve jeostratejik konumu bakmndan ok nemli olan kenar kuan denetimini ele geirmeye ynelik olacaktr. l dnceye (trinary thinking) greyse dnya jeopolitii, balca g merkezine ayrlmtr. Bunlar; okyanuslar ya da deniz alanlar (maritimes), ktalar ya da kara paralar (continentals) ve kenar kuak (rimland) olup, dnya politikas hep bu arasndaki dengeye oturmutur. kili dncede sz edilen mcadelede glerden birinin tam hkimiyeti, hep bu nc g tarafndan engellenmitir ve engellenmektedir. Dolaysyla bu gr, bu merkez arasnda srekli bir dengenin varln kabul etmektedir. Blgeciler (zonalistler) ise dnyann merkezi olarak, daha ok iklimsel zelliklerden hareket ederek kuzey yar krenin lman ve alt tropikal kuan almaktadr. Bu blgede Kuzey Amerika ve Avrupa bata olmak zere Rusya ve Japonya bulunmaktadr. Bu dnce daha ok Alman dnce okuluna mensup yazarlardan Karl Haushofern grlerine yakndr. Gnmzde zellikle Kuzey Gney ilikileri biiminde ifade edilen yoksul ve zengin lkeler ayrm, bu corafik ayrmla akmaktadr. Merkezci okulun (centralist school) dncesinin temelinde merkez evre ilikisi yatmaktadr. zellikle Wallerstein ve Modelski gibi dnrlere gnderme yaplabilecek olan bu gre gre, Batl kapitalist lkeler nc Dnya olarak bilinen yoksul lkeleri smrmektedirler. Azgelimi ya da gelimekte olan Dou Avrupa, Dou Akdeniz ve Orta Dou lkeleriyse yar perifer (semi periferi) durumundadr. Bat, teknolojik stnl ve uluslararas sermayenin denetimini elinde bulundurmas sayesinde, baat konumunu srdrmektedir. Bat, Avrupa ve Kuzey Amerika meneli ok uluslu irketleri araclyla bu konumunu devam ettirmektedir. Son olarak oulcu okula (pluralist school) gelince, bu dnrler herhangi bir blgenin doal stnl iddiasna dayanan dncelere kar kmaktadr. Tarihsel olarak corafi g merkezi, bir yerden bir baka yere srekli kaym ve kaymaktadr. Dier bir deyile g merkezi srekli deimekte, bazen bir blge ya da lke merkez olup, dieri evre konumunda kalrken baka bir zaman tam tersi olabilmekte ve sre bu ekilde devam etmektedir.
76
zet
A M A
Jeopolitik ve corafya kavramlar arasndaki ilikiyi tanmlamak; Corafya ile d politika arasndaki ilikinin varl aslnda pek ok bilim adam tarafndan kabul edilmektedir. zellikle realist teoriyi benimseyen tm yazarlar corafyay da ulusal gcn unsurlar arasnda sayarlar. Morgenthau ve Frankel gibi yazarlarn almasnda bu durum aka grlebilmektedir. Ancak jeopolitik teoriyi benimseyen yazarlarn bilim adamlarnn bunlardan en nemli farklar, corafya kavramna ve corafya unsuruna ayr ve zel bir anlam ve g atfetmeleridir. nk; dier yazarlarn corafya ve evresel faktrlerin politika zerindeki sradan etkisinden daha ileri giderek, d politikay corafya faktr ile aklama yoluna gitmilerdir. Bu anlamda corafyaya siyasal bir g olarak bakmlar ve d politikay tayin eden unsur ya da tayin edilmesinde en birincil faktr olarak grmlerdir. Bu balamda bir lkenin dnya zerindeki konumu, bir kara lkesi ya da denizlerle evrili olmas ya da deniz ulam yollarn kontrol etmesi nemlidir. Bu durum lkeye avantaj ya da dezavantaj salamakta ve byk devlet olmasnda belirleyici bir etkiye sahip olmaktadr. Jeopolitik teorinin temel varsaymlarn aklamak; Jeopolitik teorinin temel varsaymlar, gereki kuramn varsaymlarnn bir ounu benimsemekle beraber, ondan ayrld en nemli nokta corafya kavramna ykledii anlamdr. Jeopolitik teori corafya ve d politika arasnda dorudan deterministik bir iliki kurmas asndan gereki teoriden ayrlmaktadr. Jeopolitik teori, kendi iindeki farkllklar da dikkate alacak olursak; bir lkenin corafik bykl, dnya zerindeki konumu rnein Heartlandda olmas, dnya adasnda olmas, kenar kuakta bulunmas, i hilal ya da d hilalde yer almas, bu blgeleri kontrol etmesi halinde izleyecei d politikann da farkl olacan savunmaktadr. Bu balamda jeopolitik teori, devletlerin d politikalarn ynlendiren ana unsurun corafya faktr olduunu ileri srmektedir. Ayn ekilde bir devletin denizlerle ya da okyanuslarla evrili olmas, deniz ulam yollarna ve byk nehirlere hkim
olmas, o lkeye dierleri karsnda avantaj salamaktadr. Jeopolitik teori, devletleri canl organizmalar gibi kabul etmekte ve hayatta kalmak iin yeni kaynaklar kontrol etmek iin genilemeye ihtiya duyan yaplar olarak tanmlamaktadr. Bu ynyle snrlar da geici olgular olarak grmektedir. Jeopolitik teorisyenler lkesel corafi faktrlerle lkenin d politikas ve uluslararas alandaki davranlar arasnda dorudan iliki kurmaktadr. evre ve zellikle corafyann insan ve onun siyasal davrann etkiledii ve koullandrd zerinde duran jeopolitik okulun nde gelen yazarlarndan Mahan ve Mackinder, jeopolitik evrenin siyasal davran zerindeki etkisini determinist bir yaklamla ele alarak, corafya ile d politika arasnda dorudan bir nedensellik ilikisi kurmaktadrlar. Jeopolitik teori ile realist (gereki) teori arasndaki benzerlikleri ortaya koymak; Jeopolitik teori pek ok bakmdan realist (gereki) teoriye benzemektedir. zellikle gce verdikleri nem bakmndan aralarnda byk benzerlikler bulunmaktadr. Burada temel fark, gereki teorinin daha ok askeri gc ne karmas, jeopolitik teorinin ise corafi gc ve corafya unsurunu temel almasdr. Bununla beraber ulusal gcn unsurlarn ele alrken aralarnda byk benzerliklerin bulunduu, her iki teoride de ulusal gcn maddi ve maddi olmayan unsurlarna deinildii grlmektedir. Corafya, askeri g, ekonomik g, insan unsuru gibi maddi unsurlarn yannda diplomasi, hkmetin nitelii ve ulusal karakter gibi unsurlar da dikkate aldklar grlmektedir. Ayrca her iki teorinin ortak ynleri ve benzerlikleri arasnda devletleri rasyonel karar veren birimler olarak, yekpare ve egemen yaplar olarak grmeleri ve uluslararas ilikilerin tek aktr olarak devleti kabul etmeleri de yer almaktadr. Her iki teori de g ve kar unsuruna nem vermekte ve devletlerin yaylmac politikalarn olaan karlamakta ve merulatrmaktadr.
AM A
A M A
77
AM A
Jeopolitik teori ve emperyalizm arasndaki ilikiyi aklamak; Jeopolitik teori de realist teori gibi, gc ve gce erimeyi kutsad ve nemli bir ama, hayatta kalmann temel arac olarak grd iin, devletleri daha fazla gce erime konusunda tevik etmekte ve g peinde komay meru hale getirmektedir. zellikle Alman jeopolitik okuluna mensup yazarlardan Friedrich Ratzel ve Rudolf Kjellen gibi bilim adamlarnn, devletleri canl bir organizmaya benzetmeleri ve tpk hayvanlar gibi hayatta kalmak iin mcadele etmek zorunda olduklarn ileri srmeleri onlarn yaylmac ve emperyalist politikalarn olaan bir durum haline getirmekte ve bir anlamda bu tr politikalara kaynaklk etmektedir. Ulusal g ile corafyay zde gren jeopolitiki okul iin emperyalizm, devletler iin kanlmaz bir politika haline gelmektedir. Dolaysyla devletin sahip olduu toprak parasyla gc arasnda paralellik kuran jeopolitik teoriyi benimseyen yazarlar iin, bir devletin snrlarn geniletmesi normal bir olgu olarak grlmektedir. Bu erevede dinamik snrlar yaklamn benimseyen jeopolitiki bilim adamlar iin devletler var olduu srece snrlara sabit ve deimez bir olgu olarak baklamaz. zellikle corafya ile ulusal gcn zdeletirildii Alman jeopolitik dncesi, uluslarn yeterli hammadde, sanayi ve pazarlara ulaabilmek, byk bir nfusa ve zellikle lebensrauma (hayat sahasna) sahip olmak amacyla snrlarn geniletmelerini normal karlamaktadr.
AM A
Jeopolitik teorinin kendi iindeki farkllklar ve bak alarn deerlendirmek; Jeopolitik teoriyi, ncelikle determinist ve olaslk yaklamlar olarak iki gruba ayrmak mmkndr. Anglo Sakson ve Alman jeopolitikileri determinist okul iinde deerlendirilmektedir. nk; bunlar corafya ile d politika arasnda dorudan iliki kurmakta, d politikay tek bana corafya unsuruyla aklamakta, yani d politikay corafya faktrne indirgemektedirler. Oysa Fransz okulu olarak ifade edilen olaslk okul tarafndan, corafya ile d politika arasnda bu denli bir dorudan iliki kurulmuyor. Corafya d politikay belirleyen nemli unsurlarn banda gelse de tek bana corafyann d politikay belirledii ileri srlmyor. Bununla beraber, Anglo Amerikan okulunun ve Alman okulunun da kendi iinde farkllklar olduu dikkati ekmektedir. rnein; Mackinder, daha ziyade karalarn nemi ve bir devletin kara lkesi olmasnn ona avantajlar salayaca zerinde dururken Mahan daha ziyade deniz gc olmay avantajl grmektedir. nemli deniz yollarn, ulam hatlarn kontrol etmenin bir devletin dnya gc olmasn salayacan iddia etmektedir. Spykman ise daha ziyade kenar kuak zerinde durarak, ana kara yerine kenar kuan jeopolitik nemi zerinde durmaktadr. Alman okulunun dierlerinden temel fark devletleri canl bir organizmaya benzeterek hayatta kalmak iin corafi olarak genilemeyi zorunlu grmesidir. Bu anlamda dinamik snrlar kavramyla snrlar deiken grmeleri, sava ve yaylmac politikalara zemin tekil etmitir.
78
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki ifadelerden hangisi realist (gereki) teori ile jeopolitik teori arasndaki benzerlikleri yanstan bir ifade deildir? a. Corafyann da askeri ve ekonomik g gibi ulusal gcn unsurlar arasnda saylmas b. Devletin rasyonel karar veren birimler olarak grlmesi c. Devletin yekpare (btncl) yaplar olarak kabul edilmesi d. Corafyann d politikay belirleyen temel faktr olmas e. Devletin uluslararas ilikilerin temel aktr olarak grlmesi 2. Dinamik snrlar kavram ile aadaki ifadelerin hangisi arasnda iliki kurulamaz? a. Snrlarn sabit ve deimez olmad b. Ekonomik ve askeri g ile d politika arasnda dorudan iliki kurulmas c. Emperyalizm ve yaylmacla ilham kayna olmas d. Devletlerin canl bir organizmaya benzetilmesi e. Devletlerin hayatta kalmak iin genilemek zorunda olduu 3. Heartland (anakara) kavram ilk defa aadaki jeopolitiki yazarlarn hangisi tarafndan kullanlmtr? a. Mahan b. Lucien Febre c. Ratzel d. Mackinder e. Houshofer 4. Aadaki yazarlardan hangisi denizlere hkim olma ile d politika arasnda dorudan bir iliki kurmutur? a. Spykman b. Mackinder c. Modelski d. Wallerstein e. Mahan 5. Hayat sahas (lebensraum) aadaki politikaclarn hangisine ilham kayna olmutur? a. Wilson b. Bush c. Churchill d. Hitler e. Stalin 6. Kenar Kuak (rimland) yaklam aadaki jeopolitiki yazarlardan hangisi tarafndan ortaya atlmtr? a. Morgenthau b. Frankel c. Mahan d. Spykman e. Wallerstein 7. D politika ile corafya arasnda determinist bir iliki yerine olaslk dzeyinde bir iliki kurulmas ne anlama gelmektedir? a. Cografyann d politikay belirlemekten ziyade etkileyen faktrlerden biri olabilecei b. Kara lkesi olmann d politika iin avantaj oluturaca c. Dnya adasna hakim olmann dnyaya hakim olmay salayaca d. Denizlere hakim olma ile d politika arasnda dorudan bir iliki kurulamayaca e. Devletlerin canl bir organizmaya benzeyebilecei 8. Olaslk yazarlar determinist yaklam benimseyen yazarlardan farkl klan aadakilerden hangisidir? a. Corafya ile d politika arasnda determinist bir iliki kurulmamas b. Karalarn hakimiyeti ile d politika arasnda iliki kurmalar c. Devletlerin srekli genileyen siyasi yaplar olarak grlmesi d. Devletlerin hayatta kalmak iin hammadde kaynaklarna ve yeni topraklara sahip olmas gerektiini dnmeleri e. Eski dnya ile yeni dnyann birbirini evrelediini ileri srmeleri 9. Devletlerin genilemesine doal bir gereklilik olarak bakan dnce hangisidir? a. Fransz okulu b. Alman okulu c. ngiliz okulu d. Amerikan okulu e. Rus okulu 10. Hangisi Alman Jeopolitik Okulunun zelliklerinden deildir? a. Determinist olmalar b. Denizlere daha fazla nem vermeleri c. Dinamik snrlar kavramn benimsemeleri d. D politikay aklarken corafya zerinde durmalar e. Sava ve genilemeyi olaan grmeleri
79

1. d 2. b Yantnz yanl ise, G ve Jeopolitik Teori konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Jeopolitik Determinizm ve D Politika konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Jeopolitik Determinizm ve D Politika konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Jeopolitik Determinizm ve D Politika konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Jeopolitik Determinizm ve D Politika konusunu ve Jeopolitik Teori ve Emperyalizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Jeopolitik Determinizm ve D Politika konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Jeopolitik (evresel) Olaslk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Jeopolitik (evresel) Olaslk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Jeopolitik Determinizm ve D Politika konusunu ve Jeopolitik Teori ve Emperyalizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Jeopolitik Determinizm ve D Politika konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 Heartland (anakara) kavram, Mackinder tarafndan corafyann ulusal gce etkisi dikkate alnarak tanmlanan ve Dou Avrupa ile Sibiryay kapsayacak ekilde Avrasya diyebileceimiz blgedir. Bu blgeyi uluslararas politikada merkezi ve stratejik bulan Mackinder, bu topraklar elinde bulunduran devletin corafi konumu, komular ve kaynaklarndan dolay politikada avantaj ve g kazanacan belirtmitir. Sra Sizde 3 Mackinder, d hilal kavramyla heartlandi evreleyen ikinci blgeyi tanmlamtr. Zira i hilal, anakarann komusudur ve Balkanlardan ine kadar uzanr. Trkiye de i hilal blgesindedir. D hilal ise anakarann bu birinci komusunu evreleyen ABDden balayp, ngiltere, Afrika, Avustralya ve Japonyaya kadar uzanan blgedir. Spykmann rimland (kenar) kavram ise i hilal tanmyla rtmektedir ve anakaray evreleyen ilk blgedir. Spykman, teknolojik gelimeler ile birlikte rimlandn anakaradan ok daha hzl gelitiine dikkat ekmektedir. Sra Sizde 4 Sosyal Darwinizme gre; bireyler, gruplar ve devletler arasndaki rekabet, evresel artlara en fazla uyum salayabilenin, dolaysyla stn ve gl olann ayakta kalmasyla sosyal evrime, deiime yol amaktadr. Ratzelin doal genileme yasas da, gl devletlerin corafi olarak genilemek durumunda olduunu ve bu ekilde daha da gleneceini belirtmektedir. Bu ynyle, toplumsal Darwinist yaklamn evreye uyum salayabilenin ve gl olann ayakta kalabilecei argmanna dayanmaktadr. Sra Sizde 5 Teknolojik gelimeler dendiinde zellikle bilgi ve iletiim teknolojilerinin gnmzde kazand hz, jeopolitikilerin ngrlerini en fazla etkiler durumdadr. Corafyann d politika zerindeki etkileri, salad olanaklar ve yol at snrlamalar asndan dnldnde, kreselleen dnyadaki zaman ve mekan skmasnn dikkate alnmas gerekir. rnein mesafelerin devletlerin etkisini azaltt yargs, dnyann klmesi ve mekanlara ulamann kolaylamas, fiziksel olduu kadar sanal eriimin de kolaylamas, internet ve sosyal medyann kamuoyunu ve karar vericileri ksa srede etkilemesi nedeniyle deimitir.
3. d
4. e
5. d
6. d
7. a 8. a 9. b
10. b

Sra Sizde 1 Jeopolitik teori, corafyann siyasal davranlar zerindeki etkilerini dikkate alarak corafyay devletlerin d politikalar zerinde temel belirleyici olarak kabul eder. Buradaki temel varsaym, corafyann bir devletin g potansiyelini belirleyici temel faktr olarak grlmesidir. Ancak bu nedensellik ilikisi (determinizm) jeopolitikilerin dier faktrleri (siyasi, ekonomik ve sosyokltrel) gz ard etmelerine neden olmaktadr.
80
Basiuk, Victor. (1972), The Impact of Technology in the Next Decades, Robert L. Pfaltzgraff, Jr. (ed.) Politics and the International System. 2nd ed. New York: J. B. Lippincott Company, iinde ss. 265-282. Deutsch, Karl W. (1988), The Analysis of International Relations. 3rd ed. Englewood Cliffs, N. J.: PrenticeHall International, Inc. Dougherty James E. ve Robert L. Pfaltzgraff. (1990), Contending Theories of International Relations, 3rd ed. New York: Harper Collins Publishers, Inc. Frankel, Joseph. (1979), International Relations in a Changing World. Oxford: Oxford University Press. Gilpin, Robert. (1972-a), Has Modern Technology Changed International Politics, James N. Rosenau, et. al. (eds.) The Analysis of International Politics. New York: The Free Press, iinde ss. 166-174. Gray Colin S. & Geoffrey Sloan (eds.). (1999), Geopolitics, Geography and Strategy, Frank Cass Publications. Hall, George M. (1990), Geopolitics and the Decline of Empire. North Carolina: McFarland & Company, Inc. Hopkins, Raymond F. ve Richard W. Mansbach. (1973), Structure and Process in International Politics. New York: Harper and Row Puplishers. OLoughlin, John and Luc Anselin. (1992), Geography of International Conflict and Cooperation: Theory and Methods, Michael Don Ward (ed.) The New Geopolitics. Philadephia: Gordon and Breach Science Puplishers, iinde ss. 11-38. OLoughlin, John ve Henning Heske. (1991), From Geopolitik to Geopolique: Converting a Discpline for War to a Discipline for Peace, Nurit Kliot and Stanley Waterman (eds.) The Political Geography of Conflict and Peace. London: Belhaven Press, iinde ss 37-59 Mackinder, Halford J. (1943), The Round World and the Winning of the Peace, Foreign Affairs. XXI (July), s. 601. Mackinder, Halford J. (1962), Democratic Ideals and Reality. New York: W. Norton and Company. Morgenthau, Hans J. (1970), Uluslararas Politika. Cilt 1. ev. Baskn Oran ve nsal Oskay. Ankara: Sevin Matbaas. Parker, Geoffrey. (1991), Continuity and change in Western geopolitical thought during the twentieth century, International Social Science Journal. Vol. 43, No. 127 (February), ss. 21-33. Mark Polelle. (1999), Raising Cartographic Consciousness. NY: Lexington Books. Rosenau, James N. (1972), External Environment as a Variable in Foreign Policy Analysis, James N. Rosenau et al. (eds.) The Analysis of International Politics. New York: The Free Press, iinde ss. 144-65. Russett, Bruce M. (1969), The Echology of Future International Politics, James N. Rosenau (ed.) International Politics and Foreign Policy. New York: The Free Press, iinde s. 93-103. Sprout, Harold ve Margaret Sprout. (1965), The Ecological Perspective on Human Affairs with Special Reference to International Politics. Princeton: Princeton University Press. Sprout, Harold ve Margaret Sprout. (1968), An Ecological Paradigm for the Study of International Politics. Princeton: Center for International Studies. Spykman, Nicholas J. (1972), Geography and Foreign Policy, Robert L. Pfaltzgraff, Jr. (ed.) Politics and the International System 2nd ed. New York: J. B. Lippincott Company, iinde ss. 372-377. Starr, Harvey. (1992), Joining Political and Geographic Perspective: Geopolitics and International Relations, Michael Don Ward (ed.) The New Geopolitics. Philadephia: Gordon and Breach Science Puplishers, iinde ss. 1-9.
5
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Oyun teorisinin temel varsaymlarn ve realizmle ilikisini aklayabilecek; Oyun teorisinin devletler arasnda ibirlii, ortak kar ve atma durumlarna nasl uygulandn tartabilecek; Oyun teorisinin modellerini tanmlayabilecek; Oyun modellerini deerlendirebilecek; Oyun modellerini eletirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Strateji Mahkmun kilemi Sfr Toplamllk Maksimin/Minimaks Strateji Sabit Toplamllk Optimal Denge
Oyun Teorisi
GR OYUN TEORSNN TEMEL VARSAYIMLARI OYUN TEORS MODELLER OYUN MODELLERNN DEERLENDRLMES OYUN TEORSNN ELETRS
Oyun Teorisi
GR
1940l yllardan itibaren sosyal bilimlerde kullanlan oyun teorisi, zellikle uluslararas atmalarn analizine uygulanmaktadr. John Von Neumann ve Oscar Morgensternin 1944te kaleme aldklar Theory of Games and Economic Behavior adl almayla oyun teorisi dikkatleri ekmeye balamtr. atmay ve rekabeti ngren karar verme srelerine ve iliki biimlerine uygulanacak bir teori olarak eletiriler de almtr. zellikle dnya politikasnn bir oyuna indirgenmesi, ar basitletirme ve soyutlatrma olarak deerlendirilmektedir. Oyun teorisi, farkl amalar ve karlar olan iki ya da daha fazla oyuncu (aktr) arasndaki ilikileri inceler. Hibir oyuncu, oyunu tamamen kontrol edebilme imknna sahip deildir ve sonular belirleyen, taraflarn izleyecekleri stratejilerdir. Her bir oyuncu ya da taraf, dier tarafn izleyecei olas politikalar dikkate alarak politikasn ve stratejisini belirler. Her oyunda oyuncular iin tehdit, hile, blf ve kar blf gibi olas politikalar ve davranlar bulunabilir. Bununla beraber, her zaman atma sz konusu olmamakta, ibirliinin mmkn olduu durumlar da gndeme gelebilmektedir Oyun teorisinin modelleri, genelde iki oyuncu ya da iki grup (ittifak) arasndaki ilikilere uygulanmaktadr. ans oyunlar gibi, baz oyunlar tek kiiyle oynanabilirken pekok oyun, en az iki ya da daha fazla kiiyi gerektirmektedir. Poker oyununda olduu gibi, rekabeti ve atmay ngren baz oyunlarda, bir tarafn kazanc dier tarafn kayb anlamna gelmektedir. Ortak ekonomik yatrmlar yapan irketler ya da uluslararas rgtlerin olumas gibi ittifak politikalar olumakta, dolaysyla baz oyunlar, taraflarn ibirlii yapabilmesine imkn tanmaktadr. Ayrca baz oyunlarda, taraflar arasnda dzenli iletiim salanrken bazlarnda, hibir iletiim ve haberleme kurulmamaktadr. Baz oyunlarda taraflar, birbirlerini tanmakta ve gvenmekteyken baz oyunlarda taraflar arasnda tam bir gvensizlik ortam bulunmaktadr. Ayrca baz oyunlar bir kere oynand halde, bazlar birok defa tekrar edilmektedir.
OYUN TEORSNN TEMEL VARSAYIMLARI

Oyun teorisi, genel olarak realizmin varsaymlaryla analiz yapan bir teoridir. ncelikle devletlerin rasyonel davrandklarn varsaymas, devletler arasndaki ilikileri kar maksimizasyonuna dayandrmas ve uluslararas ilikilerin temel aktr olarak devleti kabul etmesi, realizmin zelliklerini yanstmaktadr. Ayrca ilikilerde belirsizlik ve gvensizlik, oyun teorisinin de temel varsaymlar arasnda yer almaktadr.
84
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Oyun teorisi, yukarda da belirtildii gibi oyuncularn rasyonel davrandn, rakibin en olumsuz tutumuna gre stratejinin belirlendiini ve karn maksimum klnmas ya da zararn minimuma indirilmesinin temel ama olduunu varsayar. Optimal denge noktas, her iki oyuncu iin de minimaks (maksimum zararn minimuma indirildii) ya da maksimin (minimum kazancn maksimuma karld) noktasdr. Oyun teorisi, taraflar (players), stratejiler (strategies), kurallar (rules) ve sonular (payoffs) olmak zere drt temel unsura dayanmaktadr. Oyunlar genellikle iki ya da daha fazla taraf arasnda gelimekte ve taraflardan herbiri tek bir kiiden oluSIRA bir grup ya da devlet de olabilmektedir. Oyunda taraflarn izleyeabilecei gibi, SZDE cekleri strateji genellikle ikiyle snrlanmakta ya da nihai aamada ikiye indirilerek bir basitletirmeye M gidilmektedir. Taraflarn izleyecekleri stratejiler, dier tarafn izDNEL leyecei olas stratejiye baldr. Oyunun bir defa oynanmas durumuyla birden fazla tekrarlanmas durumunda, izlenen stratejiler ve dolaysyla sonular farkllk S O gstermektedir.R U Oyun teorisinde K A T D K oyuncular kurallar kabul etmek ve nceden belirlenmi kurallara gre hareket etmek zorundadrlar. Oyun teorisinde oyunlar, oyuncu saysna gre snflandrlabilir. Oyuncu tek kii, iki kii ya da ikiden fazla rnein -n- sayda kii olabilir. Tek kiiyle oynanan oyunlardaAMALARIMIZ kiilik iskambil oyunlar ya da ans oyunlarnda olduu gioyuncu, tek bi, doaya ya da ansa kar yarr. ki kiilik oyunlardaysa karlarnn atp atmadna bal olarak, oyuncular ya ibirliine gitmeye ya da rakip karsnda K T A P kazanl kmaya alrlar. Her oyuncu kazancn dier oyuncunun hareketlerine ramen, maksimum klmak iin aba gsterir. Dier taraftan, -n- kiiyle oynanan oyunlarda en azndan oyuncular, baka ortaklar ve izleyecekleri stratejileri semeTELE ZYON kte daha fazlaVopsiyona sahiptirler. rnein; ittifaklar, byle bir strateji gelitirme ve uygulama srecinde nemli rol oynarlar. Ayrca oyunlar, oyuncularn sahip olabilecekleri enformasyona (bilgiye) gre de snflandrlabilmektedir. Oyun, taraflarn bilinli hareketleri zerine kurulabilecei gibi, ans faktr NTERNET zerine kurulmu da olabilir. Doaya kar oynanan ya da tek kiiyle oynanan ans oyunlar bu ikinci kategoriye girmektedir. ki kiiyle oynanan tm oyunlarsa taraflarn bilinli ve rasyonel davranlarna dayanmaktadr. Bu arada oyuncular arasnda haberleme bulunabilir ya da bulunmayabilir. Yine baz oyunlar, ibirliini ngrmekle beraber, genellikle oyunlar rekabete dayanmaktadr. zellikle iki tarafn yer ald oyunlarda, taraflardan birinin kazanc, dier tarafn kaybna eittir. Fayda skalas (lei) asndan bakldnda bu ikinci kategoride, her iki tarafn faydalarnn toplam sfrdr (Allan ve Dupont, 1999: 28-29).
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
birlii, Ortak kar, Gven ve letiim Faktrleri

Oyunun sonular farkl kriterlere bal olarak deiik biimler alabilir. Bir oyunda, oyuncular arasnda bilgi ak ve haberlemenin olup olmamasna, oyuncular arasnda gvenin olup olmamasna, oyunun tekrarlanp tekrarlanmamasna ya da ka defa tekrarlandna gre sonular deiebilir. Ayrca, oyuncularn glerinin simetrik ya da asimetrik oluu, oyuncularn ibirliini isteyip istememeleri, taraflarn net kazan ya da mutlak kazan peinde olular, oyuncular arasndaki sorunun egemenlii ilgilendiren bir sorun olup olmamas, ibirliine zorlayc bir unsurun bulunup bulunmamas, ibirliinden kanmann maliyetinin ya da getirisinin yksek olup olmamas da yine sonular etkileyebilecek nemli faktrlerdir.
5. nite - Oyun Teorisi
85
rnein; taraflar arasnda iletiimin tam ve dzenli olmasyla iletiimin olmamas halinde, taraflarn izleyecekleri stratejiler farkl olacaktr. Taraflar arasnda iletiimin olmas ve birbirlerinin stratejilerinden haberdar olmalar, ibirliini mmkn klacak bir faktrdr. Oysa bri ve poker gibi haberlemenin sz konusu olmad oyunlar, ibirliinden ziyade rekabeti ngren oyunlardr. Ayrca dller ve kayplarn artp azalmas; dier tarafn olas stratejilerinde urayaca zararlar ya da kendi izleyecei stratejilerde elde edecei kazanlar, taraflar ibirliine yaklatrabilir ya da uzaklatrabilir.
letiim ve Gven Durumu

birlii konusunda istekli, aralarnda gven unsurunun ve iletiimin sz konusu olduu iki oyuncunun nasl bir strateji izleyecekleri ve elde edecekleri sonular Tablo 5.1de grlmektedir. Tm dier oyun modellerinde ve matrislerde olduu gibi, burada da her iki oyuncu iin, iki farkl strateji ve buna gre drt farkl sonu sz konusudur. Kutularn sa (st) kedeki rakamlar B oyuncusu iin olas sonular (puanlar), sol (alt) kedeki rakamlar ise A oyuncusu iin sz konusu olan sonular (puanlar) gstermektedir. Taraflar arasnda gven unsuru olduunda, her iki oyuncu da II nolu stratejiyi (AII,BII) benimseyecei iin sonu 10,10 olacaktr.
A Oyuncusunun Stratejisi B Oyuncusunun Stratejisi I I II 2 (B) 2 (A) 13 (B) 0 (A) 10 (A) 13 (A) 10 (B) II 0 (B) Tablo 5.1 Matris 1- letiim ve Gven Durumu (AII, BII)
Ortaya kan tablo, tamamen iletiim ve gvenin varlna dayanmaktadr. Aksi halde sonu AI, BI eklinde olacak ve sonuta taraflarn kazanlar 10 yerine 2de kalacakt. Her iki taraf iin iletiim ve gven sz konusu olduunda taraflar karlkl kazanl kmaktadr. Oysa tek bir tarafn iletiim kurmas ve bilgi vermesi durumu doaldr ki gven ortamna uymayan taraf bata kazanl klacak ancak bu durum oyunu sona erdirecektir.
Rekabet ve Gvensizlik Durumu

Taraflar arasnda iletiim ve gvenin bulunmamas halinde, dier bir ifadeyle taraflar arasnda ibirlii yerine rekabetin, gven yerine gvensizliin ve iletiim yerine iletiimsizliin sz konusu olduu durumlarda sonu Tablo 5.2deki gibi olacaktr. Taraflar arasnda gven ve haberleme olmad iin, taraflar rakibin en olumsuz tutumuna gre stratejilerini belirleyeceklerinden her iki oyuncu iin de II nolu strateji daha rasyonel bir strateji olacak ve sonu AII, BII (0,0) eklinde gerekleecektir.
A Oyuncusunun Stratejileri B Oyuncusunun Stratejileri I I II 10 (B) 10 (A) -10 (B) 11 (A) 0 (A) -10 (A) 0 (B) II 11 (B) Tablo 5.2 Matris 2- Rekabet ve Gvensizlik (letiim ve Gvenin Yokluu AII, BII)
86
Oysa taraflar iletiim ve gveni salayarak ibirlii yapsalard izleyecekleri strateji I nolu strateji olacandan ortaya kan sonu AI,BI (10,10) olacakt.
Ortak karlar Durumu

Oyunlar oyuncularn karlarna gre de snflandrlabilir. Buna gre oyuncular benzeen karlara, zt karlara ya da kark karlara sahip olabilirler. Benzeen karlara sahip olan iki oyuncunun durumu Tablo 5.3teki gibi ifade edilirse A ve B oyuncularnn nlerinde iki strateji, yani A oyuncusu iin AI ve AII, B oyuncusu iin ise BI ve BII seenekleri bulunmaktadr. Her iki oyuncunun da karlar ayn olduundan A oyuncusu ne kadar kazanrsa B oyuncusunun kazanc da o oranda artmaktadr. Her iki oyuncunun da rasyonel davranmas ve I. stratejiyi semesi durumunda (AI, BI) matriste de grld gibi, her ikisinin de kazanc 20 olurken, dier stratejilerin seilmesi durumunda kazan bu kadar yksek olmamaktadr. Bu tr oyunlar, oyuncularn ibirlii yaparak kazanlarn artrmalarn ngren oyunlardr. Ancak, gerek hayatta karlarn tamamyla ayn olmas, olduka nadir rastlanan bir durum olmakla birlikte yaklak ayn olmas daha olaan bir durumdur (Harsanyi, 1969: 372).
A Oyuncusunun Stratejileri Tablo 5.3 Matris 3- Ortak karlar Matrisi (AI, BI) B Oyuncusunun Stratejileri I I II +20, +20 0,0 II +10, +10 +5, +5
Zt karlar Durumu
Oyuncu karlarnn tamamen birbirine zt olduu durumlardaysa oyun, iki kiilik sfr toplaml oyunlara benzemektedir. Aada daha ayrntl ele alnacak olmakla beraber, bu tr durumlarda bir oyuncunun kazanc, dierinin kaybna eit olduundan, birine X dersek dierininki -X olacandan toplam daima sfr [X+(-X)=0] kar. Ancak gerek hayatta, taraflarn baz noktalarda ortak karlar sz konusu olabilecei iin oyun, tam olarak sfr toplaml olmayabilir. rnein; iki kiilik poker oyunu para ile oynandnda, birinin kazanc dierinin kaybyla karlanacaktr.
SIRA SZDE
Tablolarda matrislerle ifade edilen ilikiler, uluslararas politika iin, sizce nasl durumSIRA SZDE lara uygulanabilir?
DNELM OYUN TEORS MODELLER
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Oyunlar ibirliine ak olup olmamalarna gre snflandrlabilmektedir. Oyun teorisi ve modelleri, esas olarak sonular zerine kurulu olduundan, bu erevede S O R U kazancn yaps, oyunun niteliinin belirlenmesi asndan ayr bir neme sahiptir. Poker, bri ve dama gibi rekabete dayal oyunlar dnda, pekok oyun, ibirliine DKKAT yol aabilir hatta bunu gerektirir. Buradan yola karak oyunlar, sabit toplaml (sfr toplaml) ve deiken toplaml oyunlar olarak, iki ana gruba ayrlmaktadr. Bunlardan sabitSIRA SZDE oyunlar, oyuncular arasnda tam rekabete dayal oyunlardr. toplaml Bu tr oyunlar; birinin kazanc dierinin kaybna eit olduu iin, sonucun sfr kt, sfr toplaml oyunlar olarak nitelendirilmektedir. Oyunculardan birinin kaAMALARIMIZ zanc dierinin ayn oranda ve miktarda kayb anlamna geldii iin sonucun deimemesi nedeniyle sabit toplaml oyunlar olarak nitelenebilir.
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
87
Sfr toplaml olmayan oyunlar da diyebileceimiz deiken toplaml oyunlardaysa oyunun sonundaki toplam kazan, taraflarn izleyecekleri ortak stratejilere bal olarak deiebilmektedir. Oyuncular arasnda yaplacak ibirlii ya da izlenecek stratejinin koordinasyonu, oyunun sonunda elde edilecek kazanc artrabilir. Aslnda bu oyunlarda oyuncular, birbirlerinden bamsz da hareket edebilecekleri iin bunlar, ibirlii kadar rekabete ak oyunlardr. birlii yoluyla kazancn artrlmasna rnek olarak, ticari anlamalar ve ekonomik entegrasyonu verebiliriz. Avrupa Birliine ye her lke, serbest pazar oluturma srecine katlarak toplam kazancn artrmaya alrken ye lkelerin toplam ticaret hacmi artmakta ve sonuta ye lkelerin yapt bu ekonomik ibirlii, onlarn tek tek elde etmeye altklar toplam kazancn artmasna da yol amaktadr.
Sfr Toplaml Oyunlar

Sfr toplaml (zero-sum) ya da sabit toplaml (fixed-sum) oyunlarn, birinin kazancnn dierinin kayb anlamna gelen oyunlar olduu yukarda belirtildi. ans oyunlar, dama ve iki kiilik poker, sfr toplaml oyunlara verilebilecek klasik rneklerdir. Gerek hayattan bir rnek vermek gerekirse iki adayn yart seimlerde de ayn durum vardr. Adaylardan birinin ald her oy, dieri asndan kaybedilmi oy sayldndan, sonu sfr toplamldr. ki oyuncuyla oynanan sfr toplaml bir oyunda, taraflardan biri iin iyi olan ey dieri iin ktdr. Bu mantk, gemi yzyllarda dinsel kkenli ideolojilerde kullanld gibi, yakn gemite Souk Sava dneminde de kullanld, Dou Blou iin iyi olan Bat Blou iin kt ya da SSCB iin iyi olan ABD iin kt anlamna geldi. Ayrca dnyann iki bloa ayrld dnemde, iki sper devletten birinin kaybettii bir etki alan, dierinin kazanc anlamna gelmekteydi. Dolaysyla sfr toplaml oyunlar, uzlamas mmkn olmayan atmalara ve gerilimlere ska uygulanan bir yntemdir. Bloklar arasnda, Uzak Douda, Orta Douda, Hindi ininde ve Afrikadaki atmalarda sfr toplaml oyunlara benzeyen atmalar olmutur. Ancak 1950lerin ortalarndan itibaren in Halk Cumhuriyeti ve Balantsz lkeler, bu atma ve paylam alan dna belli llerde kabilmilerdir. Sfr toplaml oyunlarn bir defa oynand varsaylmaktadr. Ayrca, oyunun her bir aamas, bir ncekinden bamsz ele alnmaktadr.
AOyuncusu in Stratejiler B Oyuncusu in Stratejiler I I II +4, -4 +3, -3 II -3, +3 -4, +4 Tablo 5.4 Matris 4- Sfr Toplaml Oyunlar
Sfr toplaml oyunu gsteren Tablo 5.4te de grld gibi, iki oyuncu ve her bir oyuncu iin iki olas strateji bulunmaktadr. Matrise gre, A ve B oyuncusunun AI, BI stratejisini semesinde birinci oyuncu 4 kazanrken ikinci oyuncu 4 kaybetmekte, dier stratejilerde de grld gibi, drt defa oynanan oyunun sonunda her bir strateji iin ortaya kan sonu, bir oyuncunun kaybnn dierinin kazancna eit olmasdr. Tabloda grld gibi, taraflardan biri oyunlarn sonunda kazanl kabilmekte, fakat birinin kazanc dierinin kaybna eit olmaktadr. Taraflardan birinin daha avantajl ya da daha gl olmas halinde, dier tarafn stratejisi kendi zararn minimumda tutmaya ya da dier tarafn kazancn minimuma drmeye ynelik olmaktadr. Tablo 5.4te B oyuncusu oyunun banda daha avan-
88
Sfr toplaml oyunlarda izlenen stratejiler maksimin ya da minimaks olarak ifade edilir. Sfr toplaml oyunlarda oyuncular maksimum olabilecek zararlarn minimum ve minimum olabilecek kazanlarn da maksimum klmaya altklarndan buna maksimin ya da minimaks strateji denmektedir. Dier bir deyile taraflar, rakibin maksimum kazancnn minimum, minimum kaybnnsa maksimum olmasna alrlar. Ayrca bu tr bir oyunda, her bir oyuncunun dier bir stratejiyi semesini ya da ibirliine gitmesini gerektirecek bir durum sz konusu deildir.
tajl ya da daha gl taraf olduundan, A oyuncusu strateji belirlerken B oyuncusunun maksimum kazancn minimumda tutmaya, kendi maksimum zararn minimuma drmeye almaktadr. Gnlk hayatta bunun pekok rneklerine rastlamakla beraber, en basit ifadeyle maksimin ve minimaks strateji, elindeki kartlar iyi olduu srece kazancn mmkn olduu kadar artrmay, ans aleyhine dnd andaysa oyunu brakarak zarar minimumda tutmay ngrmektedir. Sfr toplaml oyunlardaki minimaks (maksimin) zmlerde, yukarda da belirtildii gibi, rakibin kazancn maksimum klmaya alaca varsaymyla hareket edilirken kaybn minimum dzeyde tutulmas ynnde bir stratejinin benimsenmesi ngrlmektedir. Byle bir durumda oyuncu, ya alternatif kazanmlar arasndan minimum kazanca raz olmakta ya da olas zararlar arasndan minimum zarar (greceli olarak kendisi iin maksimum kazan saylmakta) semektedir. Buna, ktnn en iyisini seme de denebilir. Ancak, her iki oyuncu iin yle bir nokta vardr ki burada, bir tarafn minimum kazanc dier tarafn minimum kaybyla akmaktadr. Bu durum aadaki Tablo 5.5te grlmektedir. Burada her iki oyuncunun da II nolu stratejiyi izlemesi karnadr. A oyuncusu maksimum kaybn minimum, B oyuncusu da minimum kazancn maksimum klmann yolunu II nolu stratejide grdklerinden bu nokta maksimin minimaks noktasdr. B oyuncusu II nolu stratejiyi izlerken A oyuncusu I nolu stratejiyi izlerse 4 kayb olacaktr. Her iki oyuncunun da I nolu stratejiyi izlemesi iin de B oyuncusunun aptal olmas gerekir. nk; bu durumda A, 7 kazanrken B, 7 kaybetmektedir.
A Oyuncusunun Stratejileri B Oyuncusunun Stratejileri I I II +7, -7 +2, -2 II -4, +4 +1, -1
Tablo 5.5 Matris 5- Sfr Toplaml Oyunlar (Maksimin/minimaks: AII,BII=+1,-1)
ster bir optimal denge olsun, ister olmasn btn sfr toplaml oyunlar rekabet ve atmay ngren oyunlardr. Bu tr oyunlar taraflar arasnda ibirliine ak deildir. Baka bir deyile sfr toplaml oyunlarda hem ibirlii taraflarn avantajna bir durum olmadndan, hem de taraflar ibirliine yneltecek bir faktr bulunmadndan ibirlii gereklemez.
Fakat aadaki tabloda grld gibi, sfr toplaml oyunlarda bazen bir optimal denge noktas olmayabilir. rnek matris zerindeki durumda B oyuncusu II nolu stratejiyi izleyerek kaybn en aza indirmeye alacaktr (15 yerine 5 ya da 7). Bunu tahmin eden A oyuncusu akll davranarak II nolu stratejiyi izleyerek Bnin kaybnn 5 yerine 7 olmasn (bylece rakibin minimum kaybn maksimize edecek) kendisininse 5 yerine 7 kazanmasn salamaya (minimum kazancn maksimize edecek) alacaktr. Oysa bu durumda B oyuncusu iin akll strateji I nolu strateji olacandan, kendinin 4 kazanmasn, Ann ise 4 kaybetmesini salamaya alacaktr. Bunu dnen A oyuncuysa daha akll davranarak I nolu stratejiyi izleyerek kendi kazancnn 15, Bnin kaybnn ise 15 (maksimum) olmasn salayacaktr. Taraflarn birbirlerinin davranlarn takip ederek kark bir strateji izledikleri byle durumlarda, kesin bir optimal denge noktas belirlemek olduka zordur. Taraflar birbirlerini, kendilerinin daha avantajl olduu stratejiyi semeye zorlayacaklardr. Byle durumlarda blf olduka ie yaramaktadr (Kaplan, 157: 174-75).
A Oyuncusunun Stratejileri B Oyuncusunun Stratejileri I I II +15, -15 -4, +4 II +5, -5 +7, -7
Tablo 5.6 Matris 6- Sfr Toplaml Oyunlar
89
Tablolarda aklanan ilikilerin karmak yapsna ramen, rasyonalite (gerekilik) maksimin ve minimaks stratejinin temel unsurudur. Oyuncu byle bir durumda rakibin en olumsuz pozisyonuna gre kendini ayarlar. Dier bir deyile dier oyuncunun en olumsuz tavrna kar, kendisine en iyi savunmay salayacak stratejiyi seer. Dolaysyla her iki oyuncu da dieri karsnda kendisine en iyi kazanc salayacak ekilde oyunu oynar ve bunu yaparken daha ziyade rakibin kapasitesine gre strateji gelitirir. ABD ile SSCB arasnda Souk Sava dnemindeki silahlanma yarnda, Amerikan hkmeti, SSCBnin gelitirdii SS-9 fzelerini ilk vuru iin kullanmas halinde, ABD nin misillemede bulunma yeteneini nemli lde etkisizletirecei varsaymyla fzesavar fze (anti balistik fze) sistemini gelitirmitir. Burada ABD, Sovyetlerin ne yapaca zerinde durmam, en olumsuz durum karsnda kendisini garanti altna almaya almtr. Bu tutumda, Sovyetlerin bu fzeleri, gerekten bir saldr amacyla m, yoksa pazarlk gcn artrmak amacyla m gelitirip konulandrmaya balad fazla nemli olmamtr. Dier bir deyile rakibin niyetiyle ilgilenilmemi sadece rakibin sahip olduu potansiyel dikkate alnarak en kt duruma gre hareket edilmitir. Kukusuz oyuncularn byle davranmasnda, iletiim eksiklii, yokluu ya da enformasyonun arptlm olabilecei ihtimali, rakibin niyetinin tam olarak bilinmesini engelledii iin nemli bir etkendir. Bu artlarda rakibin kapasitesini tahmin etmek, niyetini tahmin etmekten daha kolaydr. Bu nedenle sfr toplaml oyunlar sava durumunda izlenen stratejilere olduka benzemektedir. rnein; bir sava srasnda bir devlet, ya rakibin kapasitesinden yola karak ne yapabileceini ya da niyetinin ne olduunu tahmin etmeye alarak strateji gelitirecektir. Kukusuz birinci yol ikincisine gre hem daha kolay hem de daha gvenlidir (Hopkins ve Mansbach, 1973: 362). Sfr toplaml oyunlarn bir dier zellii de taraflar, rakibe gvenmeyi ngren gerilimi azaltc politikalar izlemekten alkoymasdr. Ayrca bu tr oyunlarda, rakibin niyetini anlamak iin de olsa dl yntemine ya da kendi niyetinin barl olduu konusunda dier taraf ikna etmeye alma gibi yntemlere bavurulmaz. Bu ynyle karlkl kukuya dayanr. Rakibin de ayn ekilde davranaca varsaymyla hareket edildiinde, taraflarn buna gre hareket etmesi, var olan dmanln daha da artmasna neden olur. Ancak hemen belirtmek gerekir ki uluslararas politikadaki atmalarn sfr toplaml m (sabit toplaml), yoksa deiken toplaml m (sfr toplaml olmayan) olaca karar vericilerin alglamas, sistemin yaps ve atmann boyutuna da baldr. Genellikle karar vericiler, verili koullarda atmay alglay biimine gre bu stratejilerden birini benimsemekte, ya ortadaki kazanc paylamak iin ibirliini semekte ya da zararn en aza indirerek en fazla kazanan taraf olmak istemektedir. Ayrca, birok uluslararas etkileimde, ister atan karlar olsun ister uzlaan karlar olsun, toplam kazanc paylamak ya da zarar en aza indirmek iin bir para da olsa karlkl gven zorunludur. rnein; bir spor msabakasnda bu olmayabilir, nk; bu tr durumlarda bir kazanan bir de kaybeden taraf olduundan, taraflarn her ikisi de mutlaka kazanmak iin oynarlar. Oysa uluslararas politikada, devletlerin bu mantkla hareket etmesi, tehlikeli sonular dourabilir (Hopkins ve Mansbach, 1973: 364). Uluslararas hukukun gelimesi ve says her geen gn artan uluslararas rgtler asnSIRA SZDE dan, sfr toplaml oyunlarn uluslararas ilikilere uyarlanmasn tartnz.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
90
Sfr Toplaml Olmayan Oyunlar

Gnlk yaamdaki ve uluslararas politikadaki atmalarn hepsi sfr toplaml deildir. Bunlarn birou deiken toplaml (variable-sum) ya da sfr toplaml olmayan (non-zero-sum) oyun modellerine benzemektedir. Deiken toplaml oyunlarda birinin kazanc dierinin kaybna eit olmadndan, kayp ve kazanlarn toplam sfr olmak zorunda deildir. Sfr toplaml olmayan (deiken toplaml) oyunlarda sfr toplaml (sabit toplaml) oyunlardan farkl olarak, oyuncular ikiden fazla da olabilir. Bu tr oyunlar, oyuncularn rekabet etmesini ngrd gibi, ibirliine de ak oyunlar olduundan, oyuncularn ibirliine gidip gitmemelerine bal olarak farkl sonular ortaya kabilmektedir. Dolaysyla oyuncular birlikte kaybedebilecekleri gibi, ortak karlar dorultusunda ibirliine gitmeleri halinde birlikte kazanabilirler. Gzden karlmamas gereken durum, uluslararas ilikilerde, seenek ve sonularn, her zaman oyun teorisinin teorik erevesine uymayabileceidir. Taraflardan birinin, ibirliini gerekli grd durumu, dier taraflar karlarna aykr bulabilir. rnein; ABD ve SSCB arasnda imzalanan SALT II antlamasnn yrrle girememesine bir lde taraflarn durumu farkl alglamalar neden olmutur. Dolaysyla bazen, atan taraflarn farkl alglamalar nedeniyle deiken toplaml bir oyun, sfr toplaml hale dnebilmektedir (Deutsch, 1988: 147-48). Deiken toplaml (sfr toplaml olmayan) oyun modelleri arasnda zellikle dikkat ekmektedir. Bunlar: Tavuk oyunu (chicken game) modeli, geyik av (stag hunt) modeli ve mahkmun ikilemi (prisoners dilemma) modelidir.
Tavuk Oyunu Modeli

1955 ylnda James Dean ve Natalie Woodun barollerini oynadklar Asi Genlik (Rebel Without A Cause) filminde, iki gen bir tr delloya karar verirler. Kullandklar alnt arabalar uuruma doru srerek, arabadan nce atlayan taraf korkak tavuk diye itham ederler. James Deanin canlandrd karakter arabadan zamannda atlarken dier karakter (Buzz) montu arabaya takld iin cann kurtaramaz.
Karlkl tehdit alglamasnn sz konusu olduu bu modelde, oyuncularn karlar karlkl atr. Klasik tavuk oyunu, deiken toplaml (sfr toplaml olmayan) oyunlara verilebilecek en iyi rnektir. Tavuk oyunu (chicken game) modeli, ayn eritten kar ynde son hzla seyreden iki gen srcnn cesaretlerini gstermek amacyla oynadklar ve yllar nceki bir Hollywood filminden esinlenerek gelitirilen popler bir oyun modelidir. Oyunun kuralna gre, srclerden, dierine arpmamak iin son anda erit dna kan oyunu kaybettiinden tavuk olarak adlandrlp takm arkadalarnn gznden derken erit deitirmeyen oyuncu oyunu kazanm saylmakta, takm arkadalar tarafndan kahraman olarak nitelenmektedir. Srclerin nnde duran opsiyonlardan (seeneklerden) birincisi, ibirlii yaparak her ikisinin birden erit dna karak ibirliine gitmesi (ancak dier oyuncunun bunu yapmama olasl sz konusu olduundan oyuncu, tavuk olmay, arkadalarnn gznde kk dmeyi, oyunu kaybetme riskini gze almaktadr), ikincisi, erit deitirmeyerek birbirlerine arparak lmeleri, ncs ise lm gze alarak erit deitirmeyip dierinin erit deitirmesini ve tavuk olmasn salayarak oyunu kazanp kahraman olmaktr (Deutsch, 1988: 148). Bunu matematiksel olarak ifade etmek gerekirse Tablo 5.7de de grld gibi drt olas sonu sz konusudur: 1- A ve B srcleri son anda ibirliine giderek erit deitirirler ve ikisi de -5,-5 alrlar (AI,BI); 2- A srcs ibirliine gitmek isteyerek erit deitirir, ancak B bunu yapmadndan oyunu kaybeder ve Ann puan -10, Bnin puan +10 olur (AI,BII); 3- B srcs ibirliine gitmek isteyerek erit deitirir, ancak A bunu yapmadndan oyunu kaybeder ve arkadalarnn gznde kk der ve bu durumda Ann puan +10 olurken Bninki -10 olur (AII,BI); 4- her iki oyuncu da erit deitirmediinden arparak lrler ve bu durumda puanlar -50, -50 olur (AII,BII). Dikkat edilirse 2 (AI,BII) ve 3teki (AII,BI) stratejilerin izlenmesi durumunda oyun sfr toplamlya dnmektedir. Bu nedenle oyun btn itibariyle deiken toplaml bir oyun olarak nitelenmektedir.
91
Tablo 5.7 Matris 7- Tavuk Oyunu (Chicken Game)
A Oyuncusunun Stratejisi
B Oyuncusunun Stratejisi I I II -5, -5 +10, -10 II -10, +10 -50, -50
Bu durumda her iki oyuncu iin minimaks (maksimin) durumu birinci durum olup, -5er puana raz olarak kayb minimize etmektir. Burada dier src ibirlii yaparsa her ikisi de diskalifiye olmaktan kurtulur; dieri ibirliine gitmese bile en azndan sa kalmas sz konusudur. br alternatiflerdeyse dierinin davranna bal olarak kazan olasl olsa da risk olduka yksektir. Grld gibi, ibirlii iin burada birinin karar yeterli olmayp ikisinin de ayn derecede bunu arzu etmesi, bunun iin de dierinin niyetinden tam olarak emin olmas gerekir. Ancak bu oyunda son hzla birbirlerine kar araba kullanan oyuncularn dierinin ne yapacan grebilmesi mmkn olmadndan, her iki oyuncu da ne yapacaklar konusunda nceden tasarladklar stratejiyi uygularlar. Bu oyunda en rasyonel olan tercih (opsiyon), her iki oyuncunun da ibirliine ynelik bir strateji izlemesidir. Her iki oyuncu iin de olumsuz sonu yani 4. alternatifteki durumun sz konusu olabilmesi iin oyuncularn her ikisinin de irrasyonel olmas gerekir; aksi takdirde birinin rasyonel olmas yetmemekte, fakat daha da kt bir sonutan kurtulma imkn bulunmaktadr. Her iki oyuncunun da rasyonel olmas durumundaysa ibirlii, yani 1deki strateji tercih edileceinden oyuncular iin mutlak kayp sz konusu olmamaktadr. Souk Sava dneminde ABD ve SSCB arasndaki atma genel olarak sfr toplaml olmayan bir ekilde gelimitir. Taraflarn rasyonel davranmas sonucunda, Kba ve Berlin Krizi rneklerindeki gibi, bir tarafn kesin stnlnn sz konusu olmad biimde uzlamayla zmlenmitir. Her iki atmada da taraflar rasyonel davranmam olsa, sonu hem bu sper gler hem de btn dnya asndan tam bir felaket olabilirdi. Sz konusu krizlerde taraflar ibirlii yapmaya zorlayan neden, ibirliinden kanmann her iki taraf iin de nkleer sava olasl dolaysyla topyekn mahvolmayla sonulanacak olmasyd. Dolaysyla taraflarn pozisyonlar tpk tavuk oyunu modelindeki yarlarn durumlarna benzemekteydi. nk 1962 Kba Krizi esnasnda ABD ve SSCBnin kar karya olduklar iki strateji bulunmaktayd: Ya geri ekilecekler ya da kararl bir ekilde politikalarnda srar edeceklerdi. Ancak her ikisi de birinci stratejiyi setikleri iin grnte kaybetmi olsalar da felaketi nleme sz konusu olduu iin kazanl kmlardr. Fakat bu durumda birisi farkl bir politika izleseydi, dieri kayba urayan taraf olacak ve oyun bir anda sfr toplamlya dnecekti.
ABDNN STRATEJS SSCBNN STRATEJS dn Verme (I) dn Verme (I) dn Vermeme (II) -1 -1 -2 +2 -8 -2 -8 dn Vermeme (II) +2 Tablo 5.8 Matris 8- Kba Krizi (ABD ve SSCBnin stratejileri)
92
Tablo 5.8de de grld gibi, byle bir durumda her iki taraf da ibirliini tercih ederek geri ekilmeye ya da taviz vermeye yanatnda taraflarn kayplar -1, -1 (I,I durumu) olurken, her iki tarafn da politikasnda srar etmi olmas halinde bu kayp -8,-8 (II, II durumu) eklinde gerekleecek ve dayanlmaz bir boyuta ulaacaktr. Ancak taraflardan biri ibirliini tercih ederken yani dne yanarken dieri, politikasnda srar ederse dn veren taraf kaybederken dier taraf kazancn artrm olacaktr (I,II ya da II,I durumlar)
Geyik Av Modeli
Deiken toplaml (sfr toplaml olmayan) ve ikiden fazla (n) oyuncunun sz konusu olduu atmalarda kullanlan dier bir oyun teorisi modeli ise geyik av (stag hunt) rneindeki avclarn durumudur. Buna gre tam ackm olan avclar grdkleri geyiin etrafn evirerek ibirlii yaparlarsa avlayacaklar geyik hepsinin doymasna yetecek ldedir. Burada avclar bir araya getiren ortak kar alktr ve herhangi birinin ibirliinden vazgemesi geyiin kamasna neden olacandan istenen ortak amaca hi ulalamayacaktr. Amaca ulalmas ibirliinin tam olarak gereklemesine baldr. Ancak her bir avc bir tavanla da doyabileceinden (karn tek bana baka bir yolla gerekletirebileceinden) pusu esnasnda grd bir tavann peine derek, pusuyu (ibirliini) terk etmesi durumunda, tek bana tavan belki avlayacak belki de avlayamayacak fakat bu arada geyik de avlanmam olacaktr. Bylece ibirliinden vazgeilmesiyle ya yalnzca bireysel kar ok kk lde tatmin edilmi olacak (nk; geyikten bir kiiye decek pay, bir tavandan ok daha fazladr) ya da hem bireysel hem de ortak kar gerekleememi olacaktr. Oysa ibirliine gidilseydi ortak karn gerekletirilmesiyle bireysel kar da gereklemi olacakt. Dolaysyla her avc iin iki alternatif sz konusudur; ya daha tatmin edici bir sonuca ulamak iin ibirliini semek ya da bireysel kar kk lde tatmin etmeye alarak durumu riske sokmak. ok tarafl uluslararas atmalarn birouna uygulanabilecek nitelikte olan bu tr oyunlarda, taraflar iin en rasyonel olan ibirliini tercih etmektir (Deutsch, 1988:150). Hapisten kama giriiminde bulunan mahkmlar nlemeye alan gardiyanlarn durumu da bu modele rnek olarak verilebilir. Mahkmlar kamay planlarken gardiyanlar da bunu nlemeye alrlar. Eer az saydaki gardiyan sayca ok olan mahkmlarn kamasn nlemek iin aralarnda ibirlii yaparlarsa bunu nleyebilirler. Ayn ekilde mahkmlar da kendi aralarnda ibirlii yaparlarsa kama giriiminde baarl olmalar mmkndr. Ancak bunlardan bazlar kendilerine hapishanede daha ayrcalkl davranlmasn isteyebilir ya da sularnn affedilmesi karlnda gardiyanlarla ibirliine gidebilirler. Bu durum gnlk yaamdaki grevlerde, smrgeci lkeye kar yrtlen bamszlk hareketlerinde ve hkmet kart ayaklanmalarda da grlr. Ayrca, uluslararas ilikilerdeki kollektif gvenlik sorunlarna, lkelerin yaklamlar ve bir byk lkeye kar uluslararas koalisyon oluturulmas da deiken toplaml oyunlardan geyik av oyununa benzemektedir.
Mahkumun kilemi Modeli

Deiken toplaml (sfr toplaml olmayan) oyunlara verilebilecek bir dier ilgin rnekse mahkmun ikilemi (prisoners dilemma) oyunudur. ki devlet arasndaki uluslararas atmalara uygulanabilecek ve gereki saylabilecek bir model olarak kabul edilen mahkmun ikilemi modelinde taraflarn, karlkl istenmeyen bir
93
durumdan kanmalar iin ibirlii yapmalar gerekmektedir. Ancak aralarnda iletiim olmad iin, dier tarafa gvenmemeleri ve dier tarafn ibirliinden kanabilecei riskini gze almalar gerekir. Oyuna gre, hapishanede tutulan, birlikte su iledikleri iddiasyla yarglanan iki mahkmun hkm giymesi, en azndan birinin konuarak suu ilediklerini itiraf etmesine baldr. Oyunun koullar u ekildedir: Ayr hcrelerde bulunan mahkmlarn tek tek sorgulanmalar srasnda, dierinden bir gn nce itiraf eden kiinin bir miktar para ile dllendirilecei ayrca serbest braklaca vaadinde bulunulmaktadr. Taraflardan birinin idam edilebilmesi iin gerekli su tutanann oluturulmasnn salanm olaca belirtilmektedir. Arkada erken konuursa ayn durum kendisi iin sz konusu olacak olan ve arkada dllendirilerek serbest kalrken kendisi idama mahkm olacan dnen her iki taraf ayn gn itiraf ederlerse idama mahkm olmayacaklar fakat onar yl hapis yatacaklardr. Bununla beraber, ikisi de konumamay tercih ederlerse, para dl alamayacak ama ikisi de serbest kalacaktr. Her ikisine de dnmeleri iin ertesi gne kadar izin verilir. Mahkmlar hcrelerine ekilerek yz yze kaldklar ikilem zerinde strateji gelitirmeye balarlar. ki olaslk bulunmaktadr; (1) ibirlii yaparak konumayp birlikte serbest kalmak, (2) itiraf ederek lm cezasndan kurtulmak. Matematiksel olarak ifade edilirse, iki oyuncu iin olas drt sonu u ekilde sralanabilir: 1. Her iki oyuncunun da konumamay tercih etmesi ve bunun karlnda para dl alamasalar da serbest kalmalar. Tablo 5.9da gstermek gerekirse bu durumda A ve Bnin puanlar +1,+1 (AI,BI) eklinde olacaktr. 2. A sessiz kalrken B konuursa A idama mahkm olurken B para dlyle beraber serbest kalacak ve puan durumlar -20, +20 (AI,BII) eklinde olacaktr. 3. B sessiz kalrken bu defa A konuursa B idama mahkm olurken A para dlyle beraber serbest kalacak, bu defa da A ve Bnin puanlar ncekinin tersine +20, -20 (AII,BI) olacaktr. 4. kisi de rasyonel davranr, dierinin de ayn eyi yapacan dnp ayn gn konuurlarsa ikisi de 10 yl hapse mahkm olacak, fakat idamdan kurtulacaklardr. Bu durumda puan durumlar -10, -10 (AII,BII) eklinde gerekleecektir. Bu oyuncular iin en rasyonel strateji sonuncusudur. nk; aralarnda hi bir haberleme olmadndan, ayrca nceden byle bir durumla karlaacaklarn bilmediklerinden, birbirlerine gvenmeleri iin, karlkl olarak hakknda herhangi bir n bilgiye sahip olmadklarndan oyuncular, dierinin ne yapacan bilememektedir (Deutsch, 1988: 151).
A Oyuncusunun Stratejileri B Oyuncusunun Stratejileri I I II +1, +1 +20, -20 II -20, +20 -10, -10 Tablo 5.9 Matris 9Mahkmun kilemi
Sfr toplaml olmayan oyunlardan olan mahkmun ikilemi modelinde oyunun olas tm stratejilerinde taraflar, birlikte kazanabilecekleri ya da kaybedebilecekleri gibi, taraflardan biri iin kayp dieri iin kazan anlamna geldiinden sfr toplamlya (AI,BII ve AII,BI) dnebilmektedir.
94
Mahkmun ikileminde, genellikle oyuncularn nceden birbirlerini tanmadklar, birbirlerinin gemileri hakknda hibir ey bilmedikleri, daha sonra da grmeyecekleri, aralarnda haberlemenin ve gvenin bulunmad, oyunun bir defa oynand, tekrar edilmeyecei varsaylmaktadr. Oysa oyuncularn ayn sosyal evreye ait olmalar, oyunun daha sonra tekrar edileceini bilmeleri halinde taraflarn tutumlar farkl olabilir. Taraflar, ilerde ibirlii imknnn sz konusu olabileceini gz nnde bulundurarak, ibirliini tercih edebilirler, rakibin ibirliine yatkn biri olduunun bilinmesi halinde de ibirliinin tercih edilmesi ihtimali yksektir. Ayn ekilde rakibin, ibirlii yerine ksa vadeli karlarn dnen biri olarak bilinmesi, ibirlii olasln ortadan kaldrc bir faktrdr. Ayrca oyuncunun iinde bulunduu toplumsal ve siyasal evresinin onu ibirliine zorluyor olmas, dier tarafn stratejisini belirlemesinde nemli bir unsurdur (Nicholson, 1989: 2930). Tablo 5.10 bir silahlanma yarn mahkmun ikilemi modeliyle aklamaktadr. Buna gre her iki devletin de silahszlanmas halinde elde edilecek kazan 3,3 (AI,BI) iken, her ikisinin de silahlanmas halinde kazan 2,2 (AII,BII) olacaktr. Fakat taraflar arasnda gven eksiklii ve haberleme olanann yeterli olmamas, bu devletleri, gvenliklerini tehlikeye atmama dorultusunda hareket etmeye iteceinden, her ikisi de rasyonel davranarak silahlanmaya devam edecei iin sonu 2,2 olacaktr. Kald ki taraflardan biri silahszlanrken ya da silahlanmaktan vazgeerken dieri silahlanmaya devam ederse silahszlanan tarafn (4-1=3) kayb 3 olacaktr. nk; BII,AI ve AII,BIde sonu 4,1dir (Bennett, 1995: 25). Taraflar arasnda haberleme ve gven olmad srece her bir devlet, izleyecei strateji sonunda elde edecei olas kazanmlar ve kayplar hesap edecektir. Bizim rneimizde A Devleti silahszlanrken (AI) toplam kazanm 4 (Bnin izleyecei BI ve BII stratejilerinin sonucuna gre olas kazanmlar toplamdr ve 3+1=4tr), net kazancysa 3 (BI ve BII stratejilerine bal olarak elde edecei kazanmlar farkdr ve 7-4= 3tr), silahlanrken (AII) ise toplam kazanc 6 net kazancysa 3 olmaktadr. Ayn ey B Devleti iin de geerlidir.
A Devletinin Stratejisi Tablo 5.10 Matris 10Silahlanma Yar ve Mahkmun ikilemi B Devletinin Stratejisi Silahszlanma I Silahszlanma I Silahlanma II 3 (B) 3 (A) 1 (B) 4 (A) 2 (A) 1 (A) 2 (B) Silahlanma II 4 (B)
Rasyonel zm AII, BII (Silahlanma, Silahlanma)
Ayrca, iki devlet arasndaki ilikide taraflar, ilk bata ibirliini tercih etse bile herhangi bir devletin (A) bir teknolojik yenilii uygulayarak yeni bir silah sistemini gelitirmesi, dier taraf da (B) benzer ekilde hareket etmeye yneltecektir. Bu durumda A devleti de tekrar B devletinin bu tutumuna tepki gstererek silahlanmaya devam edecek ve sonu, her ikisi iin de nc aamada silahlanma eklini alacandan, bu noktada, taraflarn geriye dnmeleri artk olduka zor olacaktr.
95
OYUN MODELLERNN DEERLENDRLMES

ki kiilik tavuk oyunu ve -n- sayda oyuncunun sz konusu olduu geyik av modellerinde oyuncularn ibirliine gitmeleri, kendi alarndan daha rasyonelken, mahkmun ikilemi modelinde oyuncularn ibirlii yapmaya almalar olduka risklidir. nk; mahkmun ikilemi modelinde oyuncularn ibirliine gitmeleri, birlikte serbest kalma gibi bir sonucu getirmesi yansra, dierinin ibirliinden vazgemesi, ibirliini benimseyen asndan idama mahkm olma gibi bir felaketle sonulanmaktadr (-20, +20). birliine gitmemeleri durumunda (-10, -10) her ikisi iin de ayn ey sz konusu olacaktr. Oysa tavuk oyununda, tam tersine, oyuncularn ibirliine gitmemesi, onlar asndan bir felaketle (arparak lmeyle) sonulanabilir (-50, -50). Dolaysyla tavuk oyununda ibirliine gitmenin riski yksek deildir. nk; dieri ibirliine gitmese bile sonu, ibirlii yapan iin bir felaketle sonulanmamaktadr, en kt haliyle oyunu kaybetmi saylmaktadr (-10, +10). Fakat byk olaslkla dieri de ayn ekilde hareket edeceinden, her iki oyuncu iin ayn sonu gereklemi olacak (-5, -5) ve net bir kayp sz konusu olmayacaktr. Dolaysyla ideolojik vb. nedenlerle balayan ve trmanan atmalar, silhlanma yarlar gibi birtakm sorunlarn bir trl zlememesi mahkmun ikilemi modeline benzemektedir. Byle durumlarda aktrler gerekten ibirlii yapm olsalar kazanlar olduka yksek olacaktr (silahszlanmadan salanan ekonomik kaynaklar ve karlkl gvene dayanan ilikilerin kurulabilme srecinin balamas gibi), fakat dier taraf cayd takdirde ibirliini arzulayan taraf iin riskler ok yksek (dierine kar silahlanmad iin kacak bir sava kaybetme ve egemenliini yitirme gibi) olacaktr (Deutsch, 1988: 151; Dougherty ve Pfaltzgraff, 1990: 516). Mahkmun ikilemi modelinde oyunun tekrarlanacak olmas kadar hangi zaman aralklaryla tekrarlanaca ve rakibin verecei tepkinin boyutlar, taraflarn ibirliini tercih edip etmemelerinde nemli bir unsurdur. Yukardaki silahlanma rneinde de grld gibi, bir tarafn silah sistemini modernize etmesi zaman alc bir davran olduundan, taraflarn ibirliinden uzaklamalarna yol aabilmektedir. nk; byle durumlarda devletler, ksa vadeli kazanmlarn, daha fazla tercih etme eilimi iinde olabilmektedir. Tek tarafl olarak silahlanmas sz konusu devlet geici de olsa stratejik bir stnlk salayaca gibi, kar tarafn bunu dengeleyecek ya da geecek lde bir modernizasyona gidip gidemeyecei de belli deildir (Nicholson, 1989: 33-34). Mahkmun ikilemi oyunlarnda, oyuncular ibirlii yaparak her ikisinin de birlikte serbest kalmas ya da silahszlanarak buradan elde edecei kayna toplumsal refah artrmaya ynelik kullanmas ve bylece silahlanma girdabndan ve ikileminden kurtulmalar haberlemedikleri iin mmkn olmamaktadr. Taraflarn birbirlerine gvenmemelerine neden olan ana faktr de aslnda bu haberleme eksikliidir. Haberleme eksikliinin giderilmesi ve taraflarn birbirlerine olan gvensizliklerinin ortadan kalkmas halinde sonucun farkl olaca beklenebilir. Uluslararas politikada ve diplomatik alandaki atmalarda arka arkaya gndeme gelen olaylarda bu karlkl ibirliinin sert ya da yumuak ekilde karlk greceini ngrme imkn yoktur. Silahlanma yarlar esnasnda taraflar dier tarafn durumunu ve niyetini tam olarak bilemediklerinden, kendileri iin en rasyonel strateji silahlanmay srdrmektir. Bu noktada dierine gvenerek silahlanmadan vazgemek, taraflar asndan riskli ve rasyonel bir davran olarak grlmemektedir. ABD nin Kba Krizindeki tutumu bu adan deerlendirildiinde tavuk oyunundaki rasyonel stratejiye benzemektedir. Ticari atmalar ve tarife grmele-
ABD ve SSCB, 1962de Kba krizi esnasnda, muhtemel askeri atmann nkleer bir savaa dneceini ve sonucun her iki taraf iin de yok olmayla sonulanacan bildikleri iin karlkl taviz vererek krizi sona erdirmeyi tercih etmilerdir. John F. Kennedy ve Nikita Khruschev, SSCBnin Kbada; ABDnin Trkiyede konulandrlm fzelerinin karlkl kaldrlmas szlerini vererek ve ABDnin deniz ablukasn kaldrmasyla krizi sonlandrmtr. Souk Sava dneminde diyaloa ve yumuamaya da neden olan kriz, sfr toplaml olmayan oyun modeline benzemektedir.
96
rinde yaananlarsa mahkmun ikilemi durumuna benzemektedir. nk; bir devletin tarifeye ilikin politikas dier devletin tutumuna baldr ve bir suistimal ya da provokatr davran misillemeyle karlk grebilir.
Resim 5.1 3-4 Haziran 1961; Viyana Zirvesi ABD Bakan Kennedy ve Sovyet Lideri Khruschev
Uluslararas atmalarda taraflarn, her zaman rasyonel davranmalarn bekleyemeyiz. Ayn zamanda, sfr toplaml gibi gzken bir atma, zamanla taraflardan birinin, dierinin rasyonel davranp davranmayacana bakmakszn, yok olma ile prestij kayb arasnda bir tercih yapmasyla sfr toplaml olmayan (zellikle tavuk oyunundaki rasyonel strateji gibi) bir biime dnebilmektedir. Ayrca pekok sorunda, taraflarn durumu alglamalarnn farkllamasyla sfr toplaml oyunlarda deiiklik gndeme gelebilmektedir. rnein; Fransa ile Almanya arasndaki ilikiler, Fransaya kar kazanlan savan ardndan 1871de Alman birliinin salanmasndan sonra hep sfr toplaml olarak devam etmi olmasna karlk, kinci Dnya Savandan sonra Avrupa Birlii sreciyle ve bu oluum iinde birlikte yer almalaryla sfr toplaml olmayan bir modele dnmtr. Ayrca uluslararas atmalarn birounda (nce iki taraf arasnda balasa bile) taraflar ikiden fazla (-n. sayda) olabildiinden ve taraflardan birinin kayb dier tm taraflarn kazanc anlamna gelmediinden, oyun sfr toplaml oyunlardan ok, geyik av oyununda olduu gibi, sfr toplaml olmayan oyunlara benzemektedir. Bu durum uluslararas ilikilerde ibirliklerinin nitel ve nicel anlamda gelimesine, artmasna olanak salamaktadr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Uluslararas ilikilerde daha yaygn olarak grlen model, sfr toplaml olmayan oyun modelidir argmann tartnz.
DNELM OYUN TEORSNE YNELK ELETRLER
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Oyun teorisine yneltilen temel eletiri, teorinin gerekleri basitletirdii, insan O R U davran ve Spratik hayattaki durumlar zerinde yaplm geni bir aratrmaya dayanmad iin empirik deerinin fazla olmaddr. Ayrca oyun teorisinin baz varsaymlarnn gnlk yaamla paralellik gstermediine de dikkat ekilmektedir. DKKAT Souk Savan da etkisiyle, 1950lerde geni bir ekilde kabul gren, karar verme srelerine uygulanan oyun teorisinin kullanmnda 1960lara gelindiinde belirgin
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
97
bir azalma gzlenmitir. Bunun nedenleri arasnda, toplumsal olaylarn oyun teorisiyle analiz edilmeye allrken basitletirildii ve arptld eletirisi, matematikilerin karmak oyunlar zmeye ynelik teknikleri gelitirememeleri ve eitli toplum bilimcilerin oyun teorisinin temel mantn sorgulamaya balamalar saylabilir (Hopkins ve Mansbach, 1973: 359-60). Oyun teorisine yneltilen baz eletiriler de ar matematiksel olduu, bu ynyle matematikle ilgilenmeyenlere fazla hitap etmediidir. Eletiri sahiplerine gre, uluslararas ilikilerin matematiksel olarak ifade edilmesi, gerein arptlmasna yol amaktadr. Oyun teorisi, uluslararas ilikileri indirgemeci bir yntemle analiz etttii iin de eletirilmektedir. Oyun teorisine yneltilen bir dier eletiri ise uluslararas ilikilerin, zellikle sfr toplaml ve mahkmun ikilemi gibi iki ana modele indirgenmi olmasdr. Her iki model de taraflarn bencil davranmasn ve ibirliinden kanmasn gerektirmektedir. Oysa uluslararas ilikilerde atmann esas olduu Hobesiyen bir durum her zaman sz konusu deildir. Oyun teorisi, bu varsaymlaryla realizmin etkisi altnda kalm bir grnt sergilemektedir. Realizmin ngrd gibi, oyun teorisinde de taraflar ibirliine ynelten ana unsur, toplam fayda deil net faydadr. Oysa gerek hayatta durum byle olsayd ibirliinin neredeyse hi gereklememesi gerekirdi. nk; devletler genellikle net faydadan ok kendi toplam faydasn (kazancn) dikkate almaktadr. Son olarak, oyun teorisi de realist teori gibi, uluslararas ilikilerde moral unsurlara yer vermemektedir. Dolaysyla realizmde olduu gibi, oyun teorisinin de temel zelliklerinden birisi, devleti uluslararas ilikilerin temel aktr olarak kabul ederek dier aktrleri gzard etmesi ve ulusal kar n planda tutmasdr. Oyun teorisinde, taraflarn rasyonel davranaca varsayld halde, taraflarn her zaman rasyonel davranmad da bilinmektedir. Dier tarafn da rasyonel davranacan varsayan bir karar verici, aksi olduu takdirde byk zararlara urayabilir. Dolaysyla dier tarafn olas davranlarn, iletiimin olmad bir ortamda, nceden tahmin etmek hi mmkn olmad gibi, iletiim olsa bile dier tarafn her zaman beklenen davran gstermesi sz konusu olmayabilir. Ayrca, yanl alglama ve eksik bilgilenme gibi rasyonel davranmay engelleyici dier znel unsurlar, oyun teorisinde dikkate alnmamaktadr. Oyun teorisinin modellerinde genellikle oyuncularn iki alternatif stratejiye sahip olduklar varsaymndan hareket edilmektedir. Oysa gerek hayatta taraflar, ikiden fazla stratejiyi takip etme olanana sahip olabilirler. Bu nedenlerden dolay teoriyle gerek arasndaki fark dikkati ekecek boyutlardadr. Rakibin, en olumsuz ekilde davranaca varsaymna gre hareket etmeyi, rasyonel davran olarak gren oyun teorisi, taraflarn birlikte daha fazla kazanabilecekleri opsiyonlar rasyonel davran kapsamnda deerlendirmemektedir. Oyun teorisinin modellerinde rasyonel zmler, genellikle ibirliini ngrmemektedir. Taraflarn ibirlii yapabilmesi ,yalnzca tavuk oyunu modelinde sz konusu olabilmektedir. Burada ibirliine zorlayan faktrse net kazantan ok kaybn dayanlmaz olmasdr. Oyun teorisinde, dl ve kayplarn azalp oalmasna gre, taraflarn ibirliine ynelme olasl gz nnde bulundurulmaktaysa da genelde, karlkl gvensizlik ve haberleme eksiklii varsaymlarna dayal olan oyun modellerinde ibirliinin salanmas, olduka zor grnmekte ve gnmz koullarna ok hitap edememektedir.
SIRA SZDE Oyun modellerinin youn olarak Souk Sava dneminde kullanlm olmasn aklaynz. SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
98
zet
A M A
Oyun teorisinin temel varsaymlarn ve realizmle ilikisini aklamak; Oyun teorisinin, birok varsaym, realist (gereki) teorinin varsaymlarna benzemesi dolaysyla aralarnda benzerlikler bulunmaktadr. Uluslararas ilikilerin temel aktr olarak yalnz egemen devletleri kabul etmesi, kar mcadelesini ve kar maksimizasyonunu esas almas, devletlerin rasyonel karar veren birimler olduunu varsaymas ve egemen devleti yekpare (btncl) bir yap olarak grmesi asndan, ayn varsaymlar benimsemektedirler. Bu bakmdan, oyun teorisini, jeopolitik teori gibi, realist okul iinde deerlendirmek mmkndr. Bunlarn dnda, devletler arasnda gvenin bulunmadnn varsaylmas, daha ok gvensizlik, iletiimsizlik ve atmann esas alnmas, oyun teorisini realizme yaklatrmaktadr. Bunlarn dnda, oyun teorisine gre, devletler rakibin en kt tutumuna gre krn maksimum klmaya ya da zararn minimuma indirmeye alr. Oyun teorilerinde drt temel unsur bulunmaktadr. Bunlar; oyuncular (devletler), kurallar, stratejiler ve bunlara bal olarak devletlerin elde edecei sonulardr (kayplar ya da kazanlar). Oyun teorisinde, oyuncularn saylarna bal olarak farkl modeller uygulanmaktadr. Oyuncular arasnda gvenin ya da gvensizliin, kar atmasnn ya da kar benzemesinin, iletiimin ya da iletiimsizliin bulunmasna gre izlenecek stratejiler ve elde edilecek sonular deimektedir. Oyun teorisinin devletler arasnda ibirlii, ortak kar ve atma durumlarna nasl uygulandn tartmak; Oyun teorisi esas olarak, devletler arasnda gvenin ve iletiimin olmadn ve kar atmasnn szkonusu olduunu varsayar. zellikle sfr toplaml oyunlarda, mahkmun ikilemi ve tavuk oyunu modellerinde durum byledir. Ancak, oyunun ve ilikinin niteliine bal olarak sfr toplaml oyun modellerinin uyguland ilikilerde devletlerin biri kazanrken dier devlet ya da taraf kaybeder. Oysa gerek mahkmun ikilemi, gerekse tavuk oyunu modellerinde, taraflarn birlikte kazanma ya da birlikte kaybetme durumlar da olabilir. Burada sfr toplaml oyunlarda, devletlerin birinin kazanc dierinin kaybna eit olduundan, model tamamen rekabete ve g-
vensizlie, iletiimsizlie dayanr. Mahkmun ikilemi ve tavuk oyununda rekabet, atma ve gvensizlik vardr. Ama mahkmun ikilemi, ibirliinden kanmaya tevik ederken, tavuk oyunu, ibirliini zorunlu klan bir nitelie sahiptir. Ama buradaki ibirlii, kar uyumundan ok ibirlii yapmamaktan doacak kaybn, taraflar asndan, dayanlmaz boyutlarda olmasndan kaynaklanmaktadr. Dolaysyla oyun teorilerinin znde ibirlii yapmama esas olmakla beraber, kazancn ve maliyetin artmas halinde taraflar, ibirliine mecbur kalabilmektedir. zellikle oyunlarn tekrarlanmas durumunda taraflarn tutumu deiebilmektedir.
A M A
A M A
Oyun teorisinin modellerini tanmlamak; Oyun teorisinin d politikaya uygulanmasnda baz modellerden hareket edilmektedir. Aslnda sz konusu modeller, teorinin uygulamaya aktarlmasn kolaylatran soyut genellemeler olmaktan ok somut pratiklerin analiz edilmesini salayan, olgusal ve snanabilir nitelikteki genellemelerdir. Bu erevede, devletler arasndaki ilikilerin niteliine bal olarak, bu modellerden biriyle ilikiler analiz edilmektedir. ayet ikili ilikiler, tamamen rekabete ve atmaya dayanyorsa ve ibirlii ihtimali sz konusu deilse sfr toplaml oyun modelleriyle aklanmakta ve analiz edilmektedir. Sfr toplaml modellerde, taraflarn birinin kazanc dierinin kaybna eit olacandan sonu sfrdr ve sfr toplaml olarak nitelenmektedir. Tavuk oyunu, geyik av ve mahkmun ikilemi tarzndaki oyun modelleri sfr toplaml olmayan ya da kark toplaml oyun modelleri olarak tanmlanmakta ve taraflar arasndaki ilikilere bal olarak bunlardan biriyle aklanmaktadr. Ancak sfr toplaml olmayan oyun modellerine benzeyen ilikilerde, taraflardan birinin kazancnn dierinin kaybna eit olaca ya da biri kazanrken dieri kaybetmesi gibi, birlikte kazanmak ya da birlikte kaybetmek de mmkndr. Dolaysyla taraflar, ortaya kacak sonuca gre strateji belirlemekte ve hareket etmektedirler. Genellikle ibirlii, maliyetin ve kazancn byklne bal olmaktaysa da taraflarn ortak hareket edebilmesi, aralarnda iletiimin ve gvenin bulunmasna baldr. Bununla beraber, mahkmun ikilemi oyun modellerinde taraflarn ibirliinden kanmas, tavuk oyunu modelin-
99
deyse ibirliine gitmeleri olasl daha fazladr ve rasyonel olan da budur. Geyik av modelindeyse sonuca (kazanca) bal olarak, taraflarn ibirliine zendirilmesi mmkndr.
A M A
zi esnasnda, muhtemel askeri atmann nkleer bir savaa dneceini ve sonucun her iki taraf iin de yok olmayla sonulanacan bildikleri iin, karlkl taviz vererek, krizi sona erdirmeyi tercih etmilerdir.
AM A
Oyun modellerini deerlendirmek; Oyun modellerinden sfr toplaml modellerin, uluslararas ilikilerde, zellikle egemenlii ilgilendiren konulara uygulandn sylemek mmkndr. Bu balamda snr sorunlar gibi daha ok bir tarafn kaybnn, dier tarafn kazanc anlamna gelecei durumlarda aklayc olmaktadr. Kbrs sorununda ya da Ege sorununda, her konu ayr ayr ele alndnda, bir tarafn kayb dier tarafn kazancna eit olacandan zm bulmak zorlamaktadr. Bu tr durumlarda, ilikiyi sfr toplaml olmaktan karmak iin, ok sayda konuyu bir paket halinde ele almak tercih edilebilecek bir yntem olabilir, ancak buna da taraflar yanamayabilir. Ayrca glerin eit olmad atma durumlar da sfr toplaml oyunlara benzemektedir. Bu tip durumlarda gl tarafn kazanaca belli olduu iin, zayf taraf, zararn minimize etmeye almaktadr. Sava durumundaki devletlerin karlkl ilikileri de sfr toplaml oyunlarla aklanabilir. nk; sava sonunda bir taraf kazanrken dier taraf kaybetmektedir. Mahkmun ikilemi oyunlarysa daha ok, devletler arasndaki silahlanma yarlarna uygulanmaktadr. Burada da ibirliinden ziyade rekabet ve gvensizlik olduundan, taraflarn ilikilerini koordine etmek yerine, her iki tarafn da kaybedecei bir oyunun srdrlmesi sz konusu olmaktadr. Taraflar ilikilerini koordine edebilseler, birlikte silahlanmadan vazgeerek sz konusu kayna lkenin refah ve kalknmas iin kullanmalar mmkn olabilecekken rekabet ve gvensizlik, bunu yapmalarn engellemektedir. Bununla beraber tavuk oyunu modelleri, devletler arasndaki atmann daha fazla srdrlmesinin her iki tarafa da dayanlmaz zarar verecei durumlarda aklayc olmaktadr. Birok defa savam ve yeni bir savan meydana getirecei tahribatn farknda olan devletler, yeni bir sava gze almaktansa belli konularda tavizler vererek ibirliine zorlanmaktadrlar. Fransa ve Almanyann 1870, 1914 ve 1939da defa savatktan sonra yeni bir savan maliyetini dnerek ibirliini kanlmaz grmeleri Avrupa Birlii srecini balatmak zorunda kalmalarna yol amtr. Benzer ekilde ABD ve SSCB, 1962de Kba kri-
Oyun modellerini eletirmek; Oyun teorisine yneltilen temel eletirilerden biri, gerein ar basitletirilmesi ve ilikilerin matematikletirilerek soyutlatrlmasdr. Ayrca bu yaplrken kazanlar, kayplar ve rakamlar belirlenirken subjektif davranlabileceinden, sonucun, gerei yanstmama ihtimali de bulunmaktadr. Dolaysyla mevcut durumun arptlmas, sonucun istenildii gibi manipule edilmesine imkan veren bir analiz yntemi olduu iin eletirilmektedir. Yaplan eletirilerde insan ve devlet davranlarnn matematiksel analizlerle ele alnmasnn salkl bir sonuca gtrmeyebilecei zerinde de durulmaktadr. Bu nedenle oyun teorisine ynelik eletirilerde, teorinin tipik bir zellii olarak gerekleri basitletirdii ve insan davran ve pratik hayattaki durumlar zerinde yaplm geni bir aratrmaya dayanmad iin ampirik deerinin fazla olmad ileri srlmektedir. Bunlarn yannda, karmak matematiksel modeller kullanlmas, modellerin anlalmasn zorlatrdndan, oyun teorisiyle yaplan analizlerin geni bir kesime hitap etmedii de eletiri konusu yaplabilmektedir. Oyun teorisi, uluslararas ilikileri indirgemeci bir yntemle analiz etttii iin de eletirilmektedir. Oyun teorisine yneltilen bir dier eletiriyse uluslararas ilikilerin, zellikle sfr toplaml ve mahkmun ikilemi gibi iki ana modele indirgenmi olmasdr. Her iki model de taraflarn bencil davrandn ve ibirliinden kandn varsaymaktadr. Oysa uluslararas ilikilerde atmann esas olduu Hobesiyen bir durum sz konusu deildir. Oyun teorisi bu varsaymlaryla realizmin etkisi altnda kalm bir grnt sergilemektedir. Dolaysyla devletler arasnda atmannn ve gvensizliin esas olduunu varsayd iin eletirilmektedir. nk; bu tr yaklamlar, devletler arasnda ok sayda ibirlii srelerini grmezden gelmekte, daha ok istisnai bir durum olan atma durumunu esas alarak ve daha yaygn bir durum olan ibirlii ve kurumsal dzenlemeleri istisna gibi gstererek gerei arptmaktadr.
100
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi oyun teorisinin varsaymlarndan biri deildir? a. Oyuncular birbirleriyle haberlemez b. Oyuncu says tek, iki ya da daha fazla olabilir c. Minimaks strateji, maksimum zararn minimize edilmesidir d. Oyun nceden belirlenmi kurallara gre oynanr e. Oyuncularn birbirine zt karlar olabilir 2. Aadakilerden hangisi oyun teorisinin temel unsurlarndan deildir? a. Kurallar b. Oyuncular c. Stratejiler d. Kazanlar e. Gvensizlik 3. Aadakilerden hangisi oyun teorisinin realizmle ortak varsaymlarndan deildir? a. Devletlerin rasyonel aktrler olmas b. Uluslararas ilikilerin kar mcadelesi olmas c. Devletlerin btncl yaplar olmas d. Devletlerin gven ve ibirliiyle karlkl kazanlarn arttrmalar e. Uluslararas ilikilerde temel aktrn egemen devletler olmas 4. birliine ak olan oyun modellerinin genel ad aadakilerden hangisidir? a. Sabit toplaml oyunlar b. Sfr toplaml oyunlar c. Deiken toplaml oyunlar d. Ortak kazanl oyunlar e. Stratejik oyunlar 5. Maksimin ya da minimaks strateji aadaki ifadelerden hangisi ile tanmlanmaktadr? a. Oyuncunun kazanan taraf olmaya almas b. Oyuncunun mutlak kazanca nem vermesi c. Oyuncularn ibirliine giderek birlikte kazanmaya almas d. Oyuncunun kendi kazancn maksimum, zararn minimum klmaya almas e. Oyuncularn ortak karlar dorultusunda ibirliine gitmeleri 6. Aadaki oyun modellerinden hangisinde oyuncular prestij kaybn gze alarak ve kar tarafn ibirlii yapmayacan n grerek dn verirler? a. Sfr toplaml oyun b. Tavuk oyunu c. Mahkumun ikilemi d. Geyik av oyunu e. Sabit toplaml oyun 7. Aadakilerden hangisi mahkumun ikilemi modelinin varsaymlarndan biri deildir? a. Oyunun bir defa oynanmas b. Oyuncularn birbirlerini tanmamalar c. Oyuncularn birbirlerine gvenmeleri d. Oyuncularn haberlememeleri e. Oyuncularn bir daha grmeyecek olmalar 8. Aadaki deiken toplaml oyun modellerinden hangisinde oyuncular asndan ibirlii daha risklidir? a. Tavuk oyunu b. Mahkumun ikilemi c. Geyik av d. Sfr toplaml oyun e. Rasyonel oyun 9. Oyun teorisine yneltilen temel eletiri aadakilerden hangisidir? a. Teorinin sadece Souk Sava Dnemini aklayabilmesi b. Teorinin uluslararas ilikileri basitletirmesi c. Teorinin ar analitik olmas d. Teorinin etik deerlere fazla yer vermesi e. Teorinin ibirliini olanaksz grmesi 10. Aadaki oyun modellerinden hangisi taraflarn ibirliini imkansz klmaktadr? a. Geyik av oyunu b. Silahlanma yar c. Mahkumun ikilemi d. Tavuk oyunu e. Sfr toplaml oyun
101

1. a 2. e 3. d 4. c 5. d 6. b 7. c 8. b Yantnz yanl ise, Oyun Teorisinin Temel Varsaymlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Oyun Teorisinin Temel Varsaymlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Oyun Teorisinin Temel Varsaymlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Oyun Teorisi Modelleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Oyun Teorisi Modelleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Oyun Teorisi Modelleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Oyun Teorisi Modelleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Oyun Modellerinin Deerlendirilmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Oyun Teorisine Ynelik Eletiriler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Oyun Teorisi Modelleri konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Devletlerin d politikalar ve ilikileri dnldnde, zellikle iletiim ve gven ortamnda ibirliine gidilebildii ve karlkl kazanlarn yksek olduu grlmektedir. Rekabet ve gvensizlik ortamnn ise haberlemenin olmad durumlarda daha da taraflar gvensizlie iterek ibirlii olaslklarnn dnlmedii ve atmalarn yaand durumlara yol amaktadr. karlarn benzemesi ya da ortak olmas durumunda rasyonel olan davran ibirliidir. Uluslararas politikada atma kadar hatta kreselleen dnyada daha fazla ibirlii (uluslararas rejimler ve rgtler) olduu iin, ibirliine ak oyun modelleri uluslararas ilikilere daha fazla uygulanabilir. Sra Sizde 2 Kresellemenin siyasi, ekonomik ve sosyokltrel boyutta devletlerin birbirlerine karlkl bamllklarn arttrd ve ibirliklerini gerekli kld gnmz dnyasnda; uluslararas hukuk, rejimler ve rgtlerin varl, sfr toplaml olmayan oyunlarn uluslararas ilikilere uyarlanmasn daha anlaml klmaktadr. Sfr toplaml oyunlar, taraflardan birinin kazanmas durumunda dier tarafn kaybetmesi nedeniyle atma durumlarnda, egemenlik gibi devletlerin vazgeilmez kar ve ncelikleri sz konusu olduunda, ilikileri incelemek iin model olarak kullanlabilir. Sra Sizde 3 Uluslararas ilikilerde sfr toplaml olmayan oyun modeli, ibirliiyle kazanlarn arttrmak isteyen devletler ve dier aktrler; ortak normlar, kurallar ve kurumsal yaplarla (uluslararas rejim ve rgtler) ilikilerini yrtmek tercihinde olduklar iin daha yaygn uygulanabilecek bir modeldir denilebilir. Analiz erevesi oluturarak farkl durum ve olaylarn (case-study) allmas ve incelenmesinde kullanlabilir. Bata siyasi, askeri ve ekonomik olmak zere her alanda artan ibirlikleri ve bu ilikilerin kurumsallamas bu argman (tezi) destekler. Sra Sizde 4 Oyun teorisi ve modellerinin Souk Sava dneminde (zellikle 1950li ve 60l yllarda) kullanlm olmas, szkonusu dnemin iki kutuplu dnyasnda ABD ve SSCBnin lider olduklar bloklararas ilikilerin g ve kar hesaplarna odakl olmasndan kaynaklanmaktadr. Daha ok sfr toplaml ilikilerin dolaysyla kazan ve kayp hesap ve pazarlklarnn yapld bir dnem olmutur.
9. b 10. e
102
Allan, Pierre ve Cedric Dupont. (1999),International Relations Theory and Game Theory: Baroque Modeling Choices and Empirical Robustness, International Political Science Review Vol. 20, No.1, ss. 23-47. Bennett, Peter G. (1995), Modelling Decisions in International Relations: Game Theory and Beyond, Mershon International Studies Review, Vol. 39, No.1 (April), ss. 19-52. Deutsch, Karl W. (1988), The Analysis of International Relations. 3rd ed. Englewood Cliffs, N. J.: Prentice-Hall International, Inc. Dougherty James E. ve Robert L. Pfaltzgraff. (1990), Contending Theories of International Relations, 3rd ed. New York: Harper Collins Publishers, Inc. Harsanyi, John C. (1969), Game Theory and the Analysis of International Conflict, James N. Rosenau (ed.) International Politics and Foreign Policy. A Reader in Research and Theory. New York: The Free Press, 1969, iinde s. 370-79. Hopkins, Raymond F. ve Richard W. Mansbach. (1973), Structure and Process in International Politics. New York: Harper and Row Puplishers. Kaplan, Morton A. (1957), System and Process in International Politics. New York: Wiley and Sons. Nicholson, Michael. (1989), Formal Theories in International Relations. Cambridge: Cambridge University Press. Sever, Ayegl. Yeni Bulgular Inda 1962 Kba Krizi ve Trkiye, Ankara niversitesi SBF Dergisi, cilt no: 52 (evrimii eriim: www.politics.ankara.edu.tr/eski/dergi)
6
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Sistem kavramn tanmlayabilecek ve sistem teorisinin temel varsaymlarn aklayabilecek; Uluslararas siyasal sistemleri tanmlayabilecek; Uluslararas sistem modellerini aklayabilecek; Sistem teorisini deerlendirebilecek; Uluslararas sistem teorisinin ve modellerinin eletirisini yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Hiyerarik sistem Birim veto sistemi Anari kinci vuru kapasitesi Caydrma Trmanma Misilleme Detant
indekiler
GR SSTEM KAVRAMI VE SSTEM TEORSNN TEMEL VARSAYIMLARI ULUSLARARASI SYASAL SSTEMLER ULUSLARARASI SSTEM MODELLER SSTEM TEORSNN DEERLENDRLMES SSTEM MODELLERNE YNELK ELETRLER
Uluslararas Sistem Teorisi
Uluslararas Sistem Teorisi

GR
Siyaset biliminde ve uluslararas ilikilerde yaygn olarak kullanlan sistem yaklam; sistem teorisi ya da sistem analizi olarak da anlr. Sistem yaklam, siyasal sistemler arasndaki ilikileri anlamak ve analiz etmek iin yararl bir tekniktir. Sistem teorisi ya da uluslararas sistem teorisi, devletler arasndaki g dalmnn ve ilikilerin belirledii, aralarnda bamllk ilikisi olan, egemen ulus devletlerin oluturduu yapy inceler. Teorinin balca varsaym, uluslararas sistem denilen bu yapnn, devletlerin d politikalarn belirlemesidir. Bu anlamda sistem ve yap ile onun unsurlar olan devletlerin d politikalar arasnda tek tarafl, tayin edici ve belirleyici bir ilikinin olduu kabul edilmektedir. Dolaysyla yapyla devletlerin d politikalar arasnda, deterministik bir iliki kurulmaktadr. Uluslararas sistem teorisi, devletlerin byklkleri, aralarndaki ilikiye bal olarak gelitirilen sistem modelleri ile devletlerin d politikalarn aklar ve analiz eder. Buna gre, uluslararas yapnn; g dengesi, iki kutuplu, ok kutuplu veya tek kutuplu oluuna gre devletlerin d politikalar deiebilmekte, atma ve ibirlii ihtimali artmakta ya da azalmakta, uluslarararas hukukun ve diplomasinin ilevsel olup olmayacana nceden karar verilebilmektedir. Sistem teorisi, farkl karakterlere sahip devletlerin ayn koullarda benzer politikalar izleyeceini varsayarak, devletler arasndaki farkllklar gz ard edebilmektedir. Ayrca sistem teorilerinde devletlerin isel yaplar, bu konudaki farkllklarn d politikaya etkileri de dikkate alnmamaktadr. Sistem teorileri devlet merkezli olduu, uluslararas ilikilerin tek aktr olarak devletleri kabul ettii iin, siyasal srete etkili olan ulusal ya da uluslararas sivil toplum kurulularn, medya rgtlerini ve dier rgtl rgtsz kar gruplarn da dikkate almamaktadr. Her ne kadar makro genellemeler yapmaya uygun bir teori olsa da ayn koullarda, devletlerin neden farkl politikalar izlediklerini aklayamad iin eletirilmektedir.
SSTEM KAVRAMI VE SSTEM TEORSNN TEMEL VARSAYIMLARI

Sistem, aralarnda dzenli ilikiler bulunan, ortak zelliklere sahip, birinde meydana gelen bir deiikliin dierlerini de etkiledii baml deikenler dizisidir. Sistem, nceden belirlenen bir ekilde, birbiriyle dzenli etkileim halinde olan birimlerin oluturduu bir btndr. Sistem, her bir paras btnn zelliklerini az
106
SIRA SZDE
DNELM S O R U
ok yanstan, paralar arasnda ortak zellikler bulunan bir yapdr. rnein; gne sistemi, gne ve gezegenlerden olumakta, belirlenebilen bir yrngede hareket etmekte, sistemi oluturan gezegenler arasnda bir takm ortak zellikler bulunmaktadr. Ekosistem ise bitki ve hayvanlarn oluturduu bir baka sistemdir. Aralarnda SIRA SZDE zellikler bulunan bu sistemin birimleri arasnda, nceden baz ortak belirlenebilen srekli bir etkileim bulunmaktadr. Bir baka rnek olan ekonomik sistemler, srekli Lve baml bir iliki halinde olan bireyleri, gruplar ve yatrmcDNE M lar iine alan bir dier sistem biimidir. nsan yine biyolojik bir sistem, aile, toplumsal bir sistem, devletse siyasal bir sistemdir. Uluslararas sistemin zellii tm S O R U bunlar iine alan siyasal, toplumsal ve ekonomik bir sistem oluudur. Uluslararas sistem,T temel geleri belirli snrlarla birbirinden ayrlan ve aralarnda dDKKA zenli ve baml ilikiler bulunan devletlerin oluturduu bir yapdr (Young, 1995: 197) Sistem kavram, hemen hepsi de sistem yaklamnn temel varsaymlarn ierecek ekilde, deiik yazarlar tarafndan farkl ekillerde tanmlanmtr. rnein; Morton A.AMALARIMIZ Kaplana gre (1957: 4) sistem, kendilerine zg, tanmlanabilen davransal dzenliliklerle d evreden ayrlan ve aralarnda ilikiler bulunan deikenler dizisidir. Kaplana gre, deikenleri arasnda iliki bulunmayan yaplar K T A P sistem olarak dikkate alnamaz. Uluslararas ilikiler alannda sistem yaklamn temel alarak empirik almalar yapan McClellanda gre (1966: 20) sistem, kendilerini d evreden ayran ve belirlenebilen snrlar iinde etkilemekte olan bir E L E SZDEN btndr.T SIRAVtanmlar artrmak mmkndr. rnein; K. J. Holsti (1974: 29) Bu Z Y O uluslararas sistemi, kabileler, ehir devletleri, imparatorluklar ya da ulusal devletler gibi bamsz Lsiyasal varlklarn herhangi bir ekilde toplam olarak tanmlaDNE M maktadr. Richard N. Rosecrancea (1963: 220) gre uluslararas sistem, bozucu NTERNET girdilerden, dzenleyici mekanizmalardan ve evresel kstlayclardan meydana S O R gelen bir yapdr.U Sistem birbiriyle K A T D K etkileim halinde olan ve aralarnda bamllk bulunan paralar anlamna geldii iin sistem yaklam, devletler arasndaki bu zellikten yola karak, uluslararas politikay aklama amac tamaktadr.
SIRA SZDE MAKALE SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TSIRAVSZDEN ELE ZYO
DNELM
NTERNET
S O R U
MAKALE DKKAT SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
Sistem dendiinde, hem yap kavramn, hem de sistemin devamna ya da dnmneAMALARIMIZsre kavramn birlikte dikkate almak gerekir. Hatta sistem yol aan kavramn, sistemi oluturan devletlerin davranlar, sistemin yaps, ileyii, devletlerin eylemlerini ve sistemin ileyiini snrlayan evresel faktrlerle birlikte dK T A P nmek gerekmektedir (Rosenau, 1969: 77). Dier taraftan sistem, gevek ya da sk rgtlenme yapsna sahip olabilir. Hemen her sistem, bir dengeye ulamaya ya da var olan dengesini korumaya alr. Sz konusu bu denge, istikrarl bir yap T L E V istikrarsz da olabilir. stikrarl bir dengede sistem, normal ilevini olabilecei Egibi, Z Y O N srdrrken bozucu faktrlerin etkisine de kar koyabilmektedir. Her sistemin, kendisinin de iinde yer ald, d evreden ayran bir snr vardr. Ayrca, her sistem bir anlamda, kendi kendini dzenlemeye yarayan bilgi akn mmkn klan NTERNET bir iletiim adr ve dolaysyla girdi ve ktlar vardr. rnein; bir biyolojik sistem olarak insan, kendi iinde alt sistemlere (dolam, sindirim ve solunum sistemi gibi) ayrlr. Her sistemin eleri arasnda, bamllk MAKALE ve sreklilik arz eden bir iliki bulunmaktadr. Sistemi oluturan bir ede meydana gelen bir deiiklik, sistem iinde yer alan dier eleri ve dolaysyla sistemin
6. nite - Uluslararas Sistem Teorisi
107
btnn olumlu ya da olumsuz etkiler. Alt sistemde meydana gelen bir deiiklik de ayn ekilde st sistemde deiiklie yol aabilir. Bir sosyal rgtlenme olan aileyi oluturan bireylerin birini etkileyen olumlu ya da olumsuz bir gelime, aile bireylerinin geri kalann da etkiler. Bazen bu deiiklikler, sistemin deiimine ya da yklmasna dahi yol aabilir. Sistem, sz konusu deiiklikleri ve olumlu/olumsuz gelimeleri, kendi iinde bir dengeye oturtup, varln srdrebilir veya deiimin, sistemin genel niteliini ve karakterini bozmayacak ekilde olmasn salayabilir. ayet bu sz konusu olamazsa sistemin yklmas da gndeme gelebilir. nsan hayatn tehdit eden hastalklar sonucunda, insan yaamnn sona ermesi ya da ailenin dalmas gibi, devletlerin de kendi ilerinde meydana gelen gelimelerin boyutuna gre varlklar sona erebilir, bir baka karakterde devam edebilir. rnein; Yugoslavya ve SSCBnin 1989-1990da meydan gelen gelimelerle dalmalar, 2011de Arap dnyasnda meydana gelen gelimelerle Msr, Tunus ve Libya gibi SIRA SZDE devletlerin varlklarn srdrrken otoriter bir yapdan daha demokratik bir yapya dnmeleri sz konusu olmutur. Ayn ey uluslararas sistem iin de geerlidir. 1945den 1991e kadar iki kutuplu bir zellie sahip olan N E L M D uluslararas sistem, 1989-1990da meydana gelen gelimelerle daha farkl bir yapya dnmtr. Bununla beraber, ayn yllarda gerekleen gelimelerden dolay Dou Blounun S O R U (ayr bir sistem olarak) varl tamamen sona ermitir. Uluslararas sistemi tek ve yekpare bir btn olarak grmemek, onun daKalt sistemlerden D K AT olutuunu dikkate almak gerekmektedir. Bu anlamda uluslararas sistem, ok sayda sistemlerden olumaktadr. Daha byk sistemler iinde her zaman, alt sistemler denilen daSIRA SZDE ha kk sistemler bulunabilir. Alt sistemler, corafi ve fonksiyonel alt sistemler olarak kendi aralarnda ikiye ayrlmaktadr. Birlemi Milletler rgt ve NATO gibi rgtlenmeler fonksiyonel alt sisteme, Orta Dou sistemi, Latin Amerika sistemi, Gneydou Asya sisAMALARIMIZ temi, Bat Avrupa sistemi ise corafi alt sisteme rnek olarak gsterilebilir. Alt sistemin herhangi bir yerindeki ilikiler ve bu erevede meydana gelen deiiklikler, sistemdeki K T P dier ilikileri etkiler. Ayrca st sistem ad verilen uluslararas sistemdeA meydana gelen nemli bir deiiklik alt sistemi, alt sistemdeki bir deiiklik de uluslararas sistemdeki gelimeleri etkilemektedir.
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Bu rneklerden yola karak, sistemin temel varsaymlarnn, karlkl bamllk, srekli iliki, karlkl etkileim, btncl bir yap ve ayrt edici (karakteristik) zellik olduu sylenebilir. Bu varsaymlardan yola karak, devletler arasndaki NTERNET ilikileri analiz etmek, anlamak, aklamak ve daha sonraki gelimeleri ngrmek mmkndr. Burada zellikle dikkat edilmesi gereken nokta, her sistemin karakterinin, o sistem iindeki birimler ve eler arasndaki ilikinin nitelii, davran kurallar hakknda bir fikir vermesidir. Bunlar, her insan bir dierinden farkl klan, her aileyi dierinden farkl klan, her toplumsal ve siyasal rgtlenmeyi, her devleti dierinden farkl klan karakteristik zellikler ve buna bal davran kurallardr. Dolaysyla gelitirilen uluslararas sistem modelleri, o sistem iindeki davran kurallar hakknda bir fikir vermekte, buradan hareketle ilikilerin aklanmas, anlalmas ve ileriye dnk ngrlerde bulunulmas mmkn olabilmektedir. Sistem kavramn tanmlayarak gnlk hayattan rnekler veriniz ve alt sistem st sistem SIRA SZDE ilikisinin nasl kurulduunu aklaynz.
DNELM S O R U
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
108
Resim 6.1
Berlin Duvarnn yklmas (1989) ve iki Almanyann birlemesi Souk Savan sona ermesinin sembol olmutur.
Kaynak: http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2011/08/110813_berlin_update.shtml
ULUSLARARASI SYASAL SSTEMLER

Uluslararas ilikiler alanndaki sistemci yazarlar, genellikle tarihsel bir yaklam benimsemekle beraber, devletlerin saylar, yaplar, rgtleni biimleri, davran kurallar ve ilikileri gibi faktrleri dikkate alarak, farkl sistem modelleri ve trleri gelitirmitir. rnein, Richard Rosecrance, sistem zmlemesini (1740-1960 aras), Avrupa tarihini dokuz tarihsel dneme ayrarak yapmaktadr. Bu dokuz uluslararas sistemi de birtakm kriterlere gre, kendi aralarnda istikrarl ve istikrarsz sistemler olarak ikiye ayrarak incelemektedir. Bozucu girdilerin arlkta olmas, sistemi istikrarsz, dzenleyici mekanizmalarn arlkta olmasysa istikrarl olarak nitelemektedir (Dougherty ve Pfaltzgraff, 1990: 154-55). Rosecrance, Avrupa Ahengi (Concert of Europe), Milletler Cemiyeti (League of Nations) ve Birlemi Milletler rgt (United Nations) gibi mekanizmalar dzenleyici mekanizmalar olarak dikkate alrken devletler arasndaki g mcadelesi, kar atmalar ve ayrlk hareketler gibi, sistemdeki istikrar tehdit eden gelimeleri ise bozucu girdiler olarak adlandrmaktadr. Dier taraftan yazar, emperyalizmin hkim olduu bir ortamda igal edilecek topraklarn kalmamasn, evresel kstlayc olarak deerlendirmektedir. K. J. Holsti ise tarihsel faktrlerin yansra, sistemin snrn, sistemdeki siyasal birimler arasndaki ilikileri, gcn dalmn, siyasal birimlerin temel karakterlerini ve bunlar arasndaki ilikileri dzenleyen kurallarn ileyi biimini dikkate alarak, be uluslararas siyasal sistem modeli ortaya koymutur. Bunlar srasyla: 1) Hiyerarik sistem, 2) g dengesi sistemi, 3) gevek iki kutuplu sistem, 4) sk iki kutuplu sistem ve 5) ok kutuplu sistemdir. Dier sistemci yazarlar gibi Holsti de devletlerin, farkl uluslararas sistemlerde farkl davranlar ortaya koyduunu gstermeye almaktadr. Dier bir deyile gcn yaklak olarak eit bir ekilde dalm olduu, bir g dengesi sisteminde, devletlerin davranlar, etkileimin ald biim, iki kutuplu ve ok kutuplu sistemlerden farkllk gstermektedir (1974: 92-96). Sistem teorisini uluslararas ilikilere uygulayarak bu alanda kapsaml bir teori gelitiren Morton A. Kaplan ise alt uluslararas sistem modeli zerinde durmaktadr. Kaplan da rgtlenme durumlarn, devletlerin saylarn, aralarndaki davran kurallarn ve sistemin deiimine ve dnmne yol aacak faktrleri dikkate alarak modelleri gelitirmitir. Bunlar srasyla, 1) g dengesi sistemi, 2) gevek iki kutuplu sistem, 3) sk iki kutuplu sistem, 4) evrensel sistem, 5) hiyerarik sistem ve son olarak 6) birim veto sistemidir. Kaplan, g dengesi ve gevek iki kutuplu
Morton A. Kaplan, Prof. Emeritus, University of Chicago, ABD (http://www.pwpa.org/)
SIRA SZDE
SIRA SZDE
109
sistem zerinde daha ayrntl durmaktadr. Yazara gre, zaten tarihsel olarak gnmze kadar gerekleen sistemler de bu son iki modeli yanstmaktadr. DNELM Farkl yazarlarn farkl sistem modelleri gelitirirken dikkate aldklar hususlar nelerdir, SIRA SZDE S O R U bunlar arasnda benzerlikler var mdr?
D Kaplan daha sonraki almalarnda, bir anlamda gevek iki kutuplu N EALT Mve birim vesistemin D KK to sisteminin trevleri olarak dikkate alnabilecek drt uluslararas sistem modeli daha S O R gelitirmitir. Bunlar, 1) ok gevek iki kutuplu sistem, 2) istikrarsz blokUsistemi, 3) yuSIRA SZDE muama sistemi ve 4) tamamlanmam nkleer yaylma sistemidir.
DNELM
SIRA SZDE S O R U
DNELM DKKAT S O R U SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ
AMALARIMIZ Kaplann ortaya koyduu varsaymsal nitelikteki uluslararas sistem modelleri, hipotezler kurabilmeyi ve bunlar snamay salayacak bir kuramsal ereveyi saSIRA SZDE lamaktadr. Kaplan, her sistemin durumunu incelemeye ve aklamaya yarayan be K T A P deiken dizisi ngrmektedir. Bunlar: 1) Sistemde dengenin korunmas iin gerekli davranlarAMALARIMIZ temel kuifade eden rallar, T kurallar, 2) Sistemin deiimine neden olan girdilerle ilgili deiim E L E V Z Y O N 3) Aktrlerin yapsal zelliklerine ilikin, aktrleri snflandrc deikenler, K T A P 4) Silahlanma dzeyi, teknolojik gelime, ekonomik durum gibi aktrlerin sahip olduklar g gelerine ilikin kapasite deikenleri, NTERNET 5) Aktrler arasndaki iletiim dzeyiyle ilgili enformasyonE L E V Z Y O N T deikenleridir. Kaplan bu deikenlerden, en fazla temel kurallar zerinde durmaktadr. Temel kurallar, sistemdeki devletlerin karakteristik davranlarn ifade etmektedir. Bunlar sistemi karakterize eden rasyonel devlet davranlardr. stikrarn korunmaNTERNET sna ynelik bu temel kurallar, her sisteme gre deimektedir. Kurallarn herhangi birindeki aksama, sistemin istikrarszlyla sonulanabilmektedir. Bu kurallar, ayn zamanda, sistemde dengenin korunmas iin gerekli davranlar gsterdiinden, sistemin denge kurallardr.
DKKAT
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON
NTERNET
Kaplan ve Holstinin gelitirdikleri sistem modelleri arasndaki farkllklar aklaynz. SIRA SZDE
DN LM Uluslararas sistem teorisini gelitirerek, devletlerin ayn koullarda Eneden benzer politikalar izlediini gstermeyi amalayan Morton A. Kaplan, bunu yaparken S d etkilere bal devletlerin isel yaplarn gz ard etmi, daha ok devletleri O R U olarak hareket eden kapal yaplar olarak grmtr. Bununla beraber, gelitirdii snanabilir nitelikteki varsaymlarla sistem teorisini bilimsel eletirilere kar daDKKAT yankl klm, soyut genellemelerden ziyade, her bir model iin ngrd varsaymlarla devletlerin belli durumlarda nasl davrandklarn, gelecekte nasl davSIRA SZDE ranacaklarn aklama ve ngrme imkn salayan bir analiz erevesi oluturmutur. Aada Morton Kaplann gelitirmi olduu sistem modellerinin genel karakteristii zerinden, uluslararas sistem teorisinin balca modelleri ayrntl AMALARIMIZ bir ekilde anlatlmaktadr.
ULUSLARARASI SSTEM MODELLER
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
G Dengesi Sistemi (Balance of Power)
Kaplann sistem modellerinden ilki olan g dengesi sistemi, esas olarak XVIII. ve XIX. yzylda Avrupada yaanan klasik g dengesi sisteminden yola klarak gelitirilmitir. G dengesi sistemi, saylar en az be olmas gereken YveN glerinin TELEVZ O
K T A P
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
110
SIRA SZDE
DNELM S O R U
yaklak olarak eit olduu varsaylan ulusal devletlerden olumaktadr. Sistem iindeki hi bir koalisyonun ya da devletin, sistemin yklmasna yol aacak ekilde stnlk kurmasna izin verilmemektedir. Her bir devlet, kapasitesini artrma, sistemde baat duruma geme gdsyle hareket ettii iin, dierlerinin bu dorultudaki amalarna engel olmaktadr. Dolaysyla hi bir devlet, dierlerinin zerinde srekli bir hkimiyet kuramaz. Bunda en nemli etken glerin yaklak olarak birbirine yakn olmasdr. Bazen bir devletin ne kt grlse de bu durum geicidir. te yandan, ittifaklar geici amalar iin yapldndan ksa srelidir ve amalarn gerSIRA SZDE eklemesiyle birlikte sona ermektedir. G dengesi sisteminde, devletler bu nedenle istikrarl bloklar oluturamazlar. nk; bunlarn temelini oluturan karlarn her an deimesi Lsz konusudur. Ayrca bu tr sistemlerde, devletler arasnda yalDNE M nzca ideolojiye dayanan ittifaklar grlmez. Baka bir deyile g dengesi sisteminde farkl ideolojilere sahip devletler ittifaklar oluturabilecekleri gibi, benzer S O R U ideolojiyi benimsemi devletler ittifak oluturmak gereini duymayabilirler. Kaplan, g dengesiTsisteminin devam edebilmesi iin, birbirine yakn gte en az be uluDKKA sal devletin bulunmas gerektii zerinde durmaktadr. Bu saynn altna dlmesi, sistemin yklmasyla SZDE sonulanabilir. rnein; Kaplan, bu saynn e inmesi durumunda, herSIRA hangi iki devletin, anlaarak, dier devleti ortadan kaldrma yoluna gidebileceklerine dikkat ekmektedir.
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
Bununla beraber, bir g dengesi sisteminin devam asndan gerekli olan ve Kaplann temel aktrler adn verdii bu devletlerin saylar hakknda yazarlar K T A P farkl eyler sylemektedir. Waltz ve Morgenthau gibi zellikle gereki (realist) okula mensup yazarlar, bir g dengesi sisteminin devam edebilmesi iin, birbirine yakn gte devletin yeterli olacan belirtmektedirler (Waltz, 1969: 304-305; T E L 1970: N Morgenthau, E V Z Y O 224-57). Dier taraftan K. J. Holsti, bir say vermekten ziyade, bunun yerine ok sayda devlet ifadesini kullanrken Deutsch ve Singer, sistemde devlet saysnn artt lde istikrarn artacan belirtmektedirler (Deutsch ve Singer, 1969: 317-19). NTERNET G dengesi sisteminde, zorunlu olmamakla birlikte, sistemin devam etmesinde kar olan, statkonun bozulmas durumunda da zayf devlet ya da koalisyonun yannda yer alarak, sistemin yklmasn nleyen bir dengeleyici devlet buluMAKALE nabilir. Dengeleyici devletin tek endiesi dengenin bozulmasdr; yoksa kimin tarafndan bozulduu onun iin nemli deildir. Bu nedenle dengeleyici devlet srekli ittifaklara girmez. Palmerstonun ssl ifadesiyle, dengeleyicinin devaml dostu olmad gibi dman da yoktur, sadece devaml bir kar vardr, bu da g dengesinin srdrlmesidir (Morgenthau, 1970: 252). rnein; XVIII. ve XIX. yzyllarda ngiltere, Avrupa g dengesi sisteminin dengeleyicisi durumundayd. Bunun nedeni, ngilterenin atma blgesine olan uzakl, Avrupada toprak elde etme emellerinin olmamas ve byk bir deniz gcne sahip olmasyd. Bu dengeleyici konumunu XX. yzyln bana kadar baarl bir ekilde srdren ngiltere, Avrupa g dengesi sisteminin taraflarndan biri durumuna gelmitir. Bunun nedeni, hem ngilterenin eski gcn kaybetmesi, hem corafya faktrnn salad avantajn ortadan kalkarak, Avrupa g dengesi sisteminin ngiltereyi de iine alacak ekilde genilemesi, hem de Sovyetler Birliinin gcnn artmasdr. G Dengesi Sisteminin temel davran kurallar aadaki gibi zetlenebilir:
111
Kapasiteyi (gc) artrma gdsyle hareket ederken sava yerine diplomatik grmeleri tercih etmek, Kapasiteyi artrma frsatn karmaktansa savaa girmeyi tercih etmek, Temel aktrlerden birinin ortadan kaldrlmas sz konusuysa sava durdurmak, Sistem iinde baat (hegemon) duruma gemeye alan devlet veya koalisyonlara kar kmak, Uluslarst ilkelere balanma dorultusunda hareket eden devletleri snrlama ynnde aba gstermek, Yenilmi ya da yklm bir temel aktrn sisteme tekrar dnerek temel aktr konumunu kazanmasna, daha nce temel aktr durumunda olmayan bir devletin temel aktr snflandrmasna katlmasna almak, Btn aktrlere kar kabul edilebilir ortaklar olarak davranmak. Kaplan, g dengesi sistemi modelini XVIII. ve XIX. yzyl Avrupa sisteminden yola karak gelitirdiinden, rnekleri de bu dnemden semektedir. Avrupa Uyumu (1815-1871) birinci kurala, XVIII. ve XIX. yzyl genel olarak ikinci kurala, Bismarkn 1866da Sadovada Avusturyaya kar takip ettii diplomasiyi nc kurala, Fransz devrimi karsnda dier devletlerin tutumlarn beinci kurala ve Napolyon sonras Fransann sisteme yeniden kabuln altnc kurala rnek olarak gstermektedir. G dengesi sisteminin temel zellikleri nelerdir, aklaynz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
Kaplana gre, bir g dengesi sisteminde, ittifaklarn dnda kalan devletlerin D ok olmas istikrar unsurudur. Ayn ey, ittifaklarn gevek yapl N Eesnek olduu ve L M durumlarla sistemdeki devlet saysnn ok olduu durumlar iin de geerlidir. nk; byle durumlarda, hem devletlerin kar ittifaka katlmalar R U S O yoluyla g dalmn dengelemeleri, hem de dengeleyicinin ilevini yerine getirmesi, ok daha kolay olmaktadr. Fakat tersinin sz konusu olduu durumlarda, sistemdeki devlet DKKAT says azsa, sistemdeki dengeleyicinin rol srekli bir dengesizlie yol aabilmekte, hatta byle durumlarda sistem kebilmektedir (Kaplan, 1969: 295).
SIRA SZDE
Gevek ki Kutuplu Sistem

G dengesi sisteminden sonra Kaplann zerinde en fazla durduu model, gevAMALARIMIZ ek iki kutuplu sistemdir. Gevek iki kutuplu sistem, birok ynyle g dengesi sisteminden ayrlmaktadr. Bu tr sistemlerin en byk zellii devletlerin iki blok etrafnda younlam olmalardr. Fakat bloklara katlmayan, tarafsz politikalar izK T A P leyebilen devletler de vardr. Souk Sava dneminde ABD ve SSCB yannda yer almayarak, 1950lerin ortalarndan sonraki dnem itibariyle, Hindistan, Msr, Endonezya, Gana gibi balantsz devletler bunlarn rneklerini oluturmutur. AyrTELEVZYON ca bu tr sistemlerin bir baka zellii, sistemde hemen hemen btn devletlerin ye olduu Birlemi Milletler gibi evrensel aktrlerin, rgtlerin bulunmasdr. Her iki blokta da ABD ve SSCB gibi blok nderleri ve NATO ile Varova Pakt (VP) gibi blok rgtleri bulunmaktadr. Gevek iki kutuplu sistemde, Tg dengesi sisteN ERNET minden farkl olarak, dengeleyici rol yerine arabulucu rol vardr. Bu ilevi ya balantszlar gibi blok d devletler ya da evrensel rgt yerine getirmektedir. Gevek iki kutuplu sistemde, bloklardan birinin askeri bakmdan glenmesi, sistemin istikrarn sarsacandan bu anlamda ikinci vuru gc nem kazanmaktadr. Nkleer silahlarn caydrc etkisi sistemin istikrar asndan nemlidir.
DNELM Kaplana gre, temel aktrlerin saylarnn belli bir snrn altna dmesi, S herhangi temel kurallardan O R U birinin aksamas, dier bir deyile oyunun kurallar dna kan devletlerin T DKKA davran, iletiim eksiklii, aktrlerin kapasiteleri arasndaki farklln SIRA bymesi, rollerin SZDE tanmlanmasnda anlamazlk olmas ve dengeleme mekanizmasnn AMALARIMIZ ileyemez hale gelmesi sistemin istikrarn tehdit eden durumlardr. Kural d hareket eden devletlerin K T artmas, uluslarst A P rgtlenmelerin gelimesi ve uluslararas ideolojilerin ortaya kmas da g TELE dengesi sisteminin V Z Y O N yklmasna yol aabilecek gelimelerdir.
NTERNET
112
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Gevek iki kutuplu sistem, bloklarn rgtlenme durumlarna gre baz sonular gsterir. Eer bloklar hiyerarik rgtlenme yapsna sahip deilse sistem, bir lde g dengesi sistemine benzer ve devletlerin belli lde hareket serbestlikleri vardr. Fakat ittifak deitirmeler de ancak iki blok etrafnda olabileceinden, bu noktada, g dengesi sisteminden farkllk gstermektedir. Bloklardan biri hiyerarik rgtlenme yapsna sahipken dieri deilse bu durumda baz sonular ortaya kacaktr. Hiyerarik rgtlenme yapsna sahip olan blok, btnleme fazla olduundan yelerini bir arada tutar. Hiyerarik rgtlenme yapsna sahip olmayan blokta, balar gevek olduundan, devletlerin hareket serbestlikleri vardr. Bu durumda bloksuz devletlerle iliki kurabilirler, hatta onlarla ekonomi ve gvenlikle ilgili alanlarda ibirliini ngren paktlar oluturabilirler. Bununla beraber, hiyerarik rgtlenme yapsna sahip olan bloun varl dier blou da etkilemekte, gerek blok ii, gerekse blok d hareket serbestisini snrlamaktadr. Fakat her iki blok da hiyerarik rgtlenme yapsna sahipse yelik ok kat olacak, hareket serbestisi sadece bloksuz devletler iin sz konusu olabilecektir. Gevek iki kutuplu sistemin davran kurallar aadaki gibi zetlenebilir: Hiyerarik rgtlenme yapsna sahip olan blok, kar blou ortadan kaldrmaya alr. Sava yerine grmeleri, byk savalar yerine kk savalar tercih eder. Kar blou yok etmede baarsz olma durumu sz konusuysa byk savalar da tercih edilebilir. Hiyerarik rgtlenme yapsna sahip olmayan bloun yeleri, kapasitelerini artrma gdsyle hareket ederken sava yerine grmeleri, kapasiteyi artrmada baarsz olmak sz konusuysa kk savalar tercih ederler. Fakat bunun iin byk savalardan kanrlar. Hiyerarik rgtlenme yapsna sahip olsun olmasn, tm blok yesi devletler, dier bloun yelerine gre kapasitelerini artrmaya alrlar. Kar blok sistem de stnlk peindeyse bunu kabul etmek yerine savaa girmeyi tercih ederler. Tm blok yesi devletler, kendi blounun amalarn evrensel aktrn amalarna, evrensel aktrn amalarn da kar bloun amalarna stn tutarlar. Bloksuz devletlerse kendi amalaryla evrensel aktrn amalarn uzlatrmaya alrlar. Fakat evrensel aktrn amalarn, blok devletlerin amalarna stn tutarlar. Tm blok yesi devletler, kendi bloklarnn ye saysn artrmaya alrlar. Fakat bu aba, herhangi bir devleti kar bloa yanamaya ya da onun amaSIRA SZDE larn desteklemeye itecekse bloksuz kalmasn tercih ederler. Bloksuz devletler, blok devletleri arasndaki sava tehlikesini azaltmaya alrlar. N E L M Blok devletlerinden birini, dier bloun yeleri karsnda, ancak evD rensel aktrn amac dorultusunda hareket ettii zamanlarda desteklerler. Evrensel aktrler, bloklar arasndaki uyumazlklar azaltmaya alrlar ve sisO R U teminSistikrarn tehdit eden durumlarda bloksuz devletleri harekete geirirler. Gevek iki kutuplu sistemde, g dengesi sisteminden farkl olarak, blok devletleri, blokDKKAT suz devletler ve evrensel aktrler iin farkl davran kurallar ortaya konmaktadr. Gevek iki kutuplu sistemde, nkleer sava tehlikesi ve nkleer trmanma (silahlanma) korkusundan dolay, bir g dengesi sisteminde olduundan daha fazla savatan kanma vardr. Ayrca evrensel rgtn devletler arasnda uzlatrc ve AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
113
sava nleyici bir ilevi de bulunmaktadr. Bunun yannda gevek iki kutuplu sistemde ittifaklar, g dengesi sisteminde olduu gibi, ksa sreli amalara gre deiebilir nitelikte olmayp, daha uzun srelidir. deoloji, ittifaklarn olumasnda balca etkendir. Gevek iki kutuplu sistemde, bloklardan birinin dierini ortadan kaldrmas durumunda, sistem, hiyerarik sisteme dnebilir. Eer evrensel rgt ilevini ar ve mkemmel bir ekilde yerine getirirse sistemin evrensel sisteme dnme olasl da byktr. Bunun dnda, her iki blok da hiyerarik rgtlenme yapsna sahip olursa sk iki kutuplu sisteme, hiyerarik yaplar bozulursa gevek iki kutuplu sistem, g dengesi sistemine dnebilir. Gevek iki kutuplu sistemi g dengesi sisteminden ayran belirgin SIRA SZDE nelerdir? zellikler
D Morton A. Kaplann tanmlad uluslararas sistem modellerinden N E L M ncs olan, sk iki kutuplu sistem, pekok ynyle gevek iki kutuplu sisteme benzemektedir. Ancak iki model arasnda nemli farkllklar da vardr. Sk S O R U iki kutuplu sistemde, aktr says daha azdr, btn aktrler bloklardan birine yedir ya da taraftardr. Bu tr sistemlerde bloksuz aktrler ve evrensel aktrler ya yoktur ya da nemDKKAT li bir etkileri grlmedii iin yok saylmaktadr. Sk iki kutuplu sistemde, eer her iki blok da hiyerarik rgtlenme yapsna sahip deilse sistem, gevek iki kutupSIRA SZDE lu sisteme dnebilir. Gevek iki kutuplu sistemde blok devletleri iin geerli olan kurallar, sk iki kutuplu sistemdeki blok devletleri iin de aynen geerlidir. Bu tr sistemlerde, btnletirici ve arabulucu rol ya hi grlmez ya da etkileri AMALARIMIZ ok zayftr. Bu nedenlerden dolay sk iki kutuplu sistemleri, ok istikrarl ve btnleme derecesi yksek sistemler olarak dnmek mmkn deildir.
Sk ki Kutuplu Sistem
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Evrensel Sistem
K T A P
K T A P
Kaplann drdnc modeli olan evrensel sistem, gevek iki kutuplu sistemdeki evrensel aktrn ilevinin genilemesiyle ortaya kacak bir sistem olarak dnlTELEVZYON mektedir. Sistem konfederal bir siyasal sistem grnmndedir. Evrensel sistem, siyasal, ekonomik, idari ve yargsal ilevleri grecek btnletirici bir yapya sahiptir. Dolaysyla sistem, btnlemi ve istikrarl bir sistem zellii tamaktadr. Fakat sistem, bu duruma gelinceye kadar, uzun bir istikrarszlk N T E R N E T geirebilir. dnemi Bu tr sistemlerde devletler, amalarna barl yollardan varmaya alrlar ve atmalar sistemin kurallarna gre zmlenir. Uluslararas rgtlerde grev alanlar, ncelikle uluslararas sistemin gereklerine gre davranrlar ve kararlarn, ulusal gereklerin basks altnda kalmadan verirler. Bununla beraber, ulusal devletler, kendi toplumsal ve siyasal yaplarnda, sistemin ileyii iin gerekli deiiklikleri yapmak istemediklerinde ya da gerektii lde zveride bulunmadklar takdirde evrensel sistem, hiyerarik, iki kutuplu ya da g dengesi sistemine dnebilir.
TELEVZYON
NTERNET
Hiyerarik Sistem
Kaplann beinci olarak ele ald hiyerarik sistem, demokratik ya da otoriter nitelikte olabilir. Eer hiyerarik sistem, evrensel sistemdeki baarl uygulamalardan doan memnuniyetin, daha btnlemi bir sisteme olan talebi gndeme getirmesiyle ortaya kmsa demokratik, fakat sistemde herhangi bir devletin ya da bloklardan birinin dierlerine baat duruma gemesiyle ortaya kmsa otoriter niteliktedir. Hiyerarik sistemler, bir dnya devleti ya da imparatorluk sistemi grn-
114
mndedir. Bu tr sistemlerde, fonksiyonel rgtlenmeler corafik rgtlenmelerden daha gldr. Ayrca hiyerarik sistem, olduka btnlemi bir yapya sahip olduundan, istikrarl bir sistem olarak kabul edilmektedir. Sistemde geerli olan kurallar merkezi yapdan ayrlmaya izin verdii halde, entegrasyonun (btnlemenin) faydalar fazla olduundan, sistemden kopma belirli bir maliyeti gze almay gerektirmektedir. Dolaysyla ayrlma pek sz konusu olmamaktadr.
SIRA SZDE
Hiyerarik sistemlere tarihten ve gnmzden rnekler veriniz. SIRA SZDE Morton A. D N E L M uluslararas sistem modellerinden altncs olan birim veto sisKaplann temi, nkleer silahlarn yaylmasyla ortaya kacak bir sistem olarak dnlmektedir. Nitekim Obu U sistemler, nkleer gce sahip, fakat dayanlmaz ilk vuru kaS R tr pasitesine sahip olmayan yirmi kadar devletin bir araya gelmesiyle ortaya kacaktr. Bu varsayma gre, sistemde nkleer gc elinde bulunduran her bir devlet, DKKAT yapaca bir ilk vurula rakibin gcn tamamen yok edememektedir. Fakat ilk vuru planland gibi gerekleirse dmann gc nemli lde zayflatlabilir SIRA SZDE (Kaplan, 1957: 50). Bu tr sistemlerde, Sovyetler Birlii ve in gibi devletlerin devrimci eilimleri azalrken nkleer devletler arasnda, ideolojiden kaynaklanmayan ayrlklar n plaAMALARIMIZ na kabilir. ABD gibi devletlerse uluslararas statkolardaki deiikliklere nceki kadar tepki gstermezler. Bu tr bir yapda, eriilmesi hem tehlikeli hem de g olduundan hegemonik amalar gden devletlere rastlanmaz (Kaplan, 1969: 299). K T A P Birim veto sistemlerinde, devletlerin sahip olduklar nkleer silah kapasitesi dierlerini caydraca iin, sistem genelde istikrarl saylmaktadr. Bu tr sistemlerde zel ittifaklara pek sk rastlanmaz, olanlar da ideolojik zellikler tamaz. BuTELEVZYON nunla birlikte devletler, kendi aralarnda, bir nkleer saldrgan caydrmak amacyla paktlar oluturabilirler. Birim veto sistemlerinde nkleer savalar grlmez, olsa olsa snrl konvansiyonel blgesel savalar olabilir. Baka bir deyile nkleer si TERNET lahlar ayet Nkullanlacaksa bu uyar amac tayan snrl misilleme ya da dier snrl ama ve yollarla olur. nk; trmanma ve misilleme korkusu taraflar caydrmaktadr. Sistemde arabulucu rol oynayan evrensel aktrn etkisi, gevek iki kutuplu sisteme gre daha zayftr. Bunun nedeni, nkleer gce sahip olan devletlerin kendilerini gl hissetmelerinden dolay, evrensel rgtten gelen hi bir basky ya da d mdahaleyi kabul etmeme eilimleridir. Sistem, belirtilmeye allan btn bu zellikleriyle ok kutuplu bir grnm sergiler. Morton A. Kaplan, gevekten sk rgtlye doru sralad bu alt uluslararas sistem modelinin dnda, ok gevek iki kutuplu sistem, detant sistemi, istikrarsz blok sistemi ve tamamlanmam nkleer yaylma sistemi diye adlandrd drt sistem modeli daha gelitirmitir (Kaplan, 1969: 300-303). Bu modellerden, ok gevek iki kutuplu sistemde, bloklar varlklarn devam ettirmekle beraber zayflam durumdadrlar. Souk Sava dnemi iin dnldnde, ABD ve SSCB arasnda ibirliini gerektiren ortak kar alanlar artar. Bir trmanma sz konusu olmad srece, nkleer denge ABD ve SSCB arasndaki dorudan savalar nler. Bununla birlikte, trmanma ihtimalinin olmad ya da dk olduu blgelerde snrl savalar da grlebilir. Bu arada inin, ABD ve SSCB iin potansiyel bir tehdit olarak ortaya kt da grlmektedir. Bu tr sistemlerde, nkleer silahlarda snrl da olsa bir yaylma sz konusudur.
DNELM S O R U
Birim Veto Sistemi
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
115
Evrensel rgt (BM) iinde, rk ayrm ve smrgecilikle ilgili konularda bloksuz devletleri desteklemede iki blok rekabet halindedir. Her iki blok da uluslararas statkonun savunuculuunu yapmaktadr. Silahszlanma abalar, bloklar arasnda ibirliinin artmas ve blok iindeki baz devletlerin blok politikalarna kar kabilmesi de bu tr sistemlerin zellikleridir. Ancak bu tr sistemlerde, uluslararas hukuktaki mdahale etmeme ilkesi, gevek iki kutuplu sisteme gre daha ok ihlal edilmektedir. Evrensel rgtn (BM) arabuluculuk fonksiyonundan siyasal deiiklikleri denetleme fonksiyonu n plana kmaktadr. Bu durumda rgt, kapasitesini aan durumlara mdahale etmeye zorlanmakta, blok liderleri arasndaki kar atmalarna karmakta ve bu durumda evrensel rgt iin blok devletlerini desteklemek bal bana bir soruna dnmektedir. Eer sistemin istikrarl olmas arzu ediliyorsa blok devletlerinin, kendilerini snrlama ynnde daha fazla aba gstermeleri ve rgtn de arabuluculuk fonksiyonuna daha fazla arlk vermesi gerekir. Resim 6.2 Kaplann sonradan gelitirdii Helsinki Nihai Senedi (Helsinki Final Act) grmeleri alt yl sistem modellerinden ikincisi olan srmtr. 1975 ylnda 35 lke tarafndan imzalanan belge, detant sistemi (yumuama sistemi), Souk Savata yumuama dneminin balangc olarak kabul ABD ve SSCBde, birtakm olumlu edilmektedir. AGT Daimi Konseyi Toplants, Viyana, 2005. deiikliklerin olduu varsaymna dayanmaktadr. Sovyetler artk daha ak bir toplum ve daha az mdahaleci hale gelirken ABD de uluslararas statkonun savunulmasna ynelik eski tutuculuunu terk etmektedir. Genelde uluslararas sistemin bu modele yakn grld dnemler; Sovyet sisteminde bir iyileme olduu, inin kendi i sorunlarna yneldii ya da en azndan tehlike olmaktan kt, nc Dnyann byk bir ksmnda istikrarn hkm srd dnemlerdir. ABD ve SSCB arasnda rekabet devam etmekle birlikte, ilikiler atmaya dnecek boyutlarda gerilmemektedir. Silahlarn kontrolne ilikin nemli antlamalar kaydedilmekte ve gerginlik nemli lde azalmaktadr. Helsinki Nihai Senedinin imzaland dKaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/File:OSCEnem ve 1970li yllarda iki blok araPermanent_Council.JPG sndaki ilikiler, bu modelin zelliklerini yanstmaktadr. Detant sisteminin bir sonucu olarak, her iki bloun rgtlenmelerinde zayflamalar grlmektedir. Sovyetlerin uydusu durumundaki baz devletler, birtakm d politika konularnda Batl devletlerle birlikte hareket ederken Bat Blou iinde de atlaklar artmaktadr. ABD anti komnist oligarileri desteklemekten vazgeerken SSCB de komnist blok dndaki devletlerle birlikte yaamay renmeye almakta ve ulusal kurtulu hareketlerini destekleme konusunda eski tutumunu terk etmektedir. Hukuk alanndaysa, dier devletlerin iilerine karmama, detant sis-
116
Macar devrimi, TIME dergisi tarafndan 07 Ocak1957 saysnda kapak yapld ve Macar halk, Yln Adam seildi. Kaynak: http://www.time.com/time/ covers/0,16641,19570107,00. html
teminin belirgin bir zellii haline gelmektedir. Ayrca, uluslararas hukuk kurallar hem glendirilmeye allmakta, hem de uygulama alan genilemektedir. Evrensel rgt (BM), uzay, gk cisimleri ve kutup blgeleriyle ilgili konularda, smrgeciliin son bulmasnda, silah kontrolne ilikin dzenlemelerde ve uluslararas barn korunmasnda nemli ilevler yklenmektedir. Sistemde, barn bozulmas hatta sava kma olasl az da olsa vardr. Fakat bu atmalar, ABD ile SSCB arasnda dorudan bir atma olmaktan ok, dolayl, yani blgesel, snrl amalara ynelik ve konvansiyonel savalar olacaktr. ABD ve SSCB, savalarn trmanmasn nlemek iin ibirlii yapacak ya da en azndan dierinin bu dorultudaki amacna engel olmayacaktr. Bu tr amalara ynelik olarak, daha ok evrensel rgt devreye sokmaya alacaklardr. stikrarsz blok sistemindeyse uluslararas ilikiler, detant sisteminin tersine bir gelime iindedir. Dnyada gerilim artarken ABD ve SSCB arasndaki ilikilerde kuku hkim olmaktadr. Silahszlanmayla ilgili antlamalar yok denecek kadar azdr. Blgesel dzeyde atmalara ve yer yer iddet hareketlerine rastlamak mmkndr. Teknolojik gelimeler, nkleer silahlar gelitirmeyi ve daha ucuza elde etmeyi kolaylatrmaktadr. ABD ve SSCBnin nkleer sistemleri, dayanlmaz ilk vuru gcne sahip olmasa da caydrclklar yksektir. Bunlarn yannda, sistemde minimum caydrclk dzeyinde drt be devlet daha vardr. Tm devletler birtakm snrl misilleme stratejileri gelitirme abas iindedirler. Fakat ABD ve SSCB iin bu stratejileri kullanmak daha kolaydr. Sistem iindeki ittifak ilikileri, askeri kapasitelerle ve politikalarla ok yakndan ilgilidir. Eer ABD, kendi lkesi dndaki mttefiklere ynelik olas nkleer saldrlar caydracak kapasiteye sahip deilse ittifak iindeki krizlerin almas zorlaacaktr. Bu durumda ABD ile dier mttefiklerin toplam kapasitelerinin bu caydrma iin yeterli olmas gereklidir. Benzer sorunlar SSCB ve blou iin de geerlidir. Bu modelde tanmlanan ilikilerde, ABD ve SSCBnin d politikalar, mdahaleci zellik tamaktadr. Bu devletler, detant sisteminden farkl olarak, karlarn uyumlatrlmas yerine atmay tercih etmektedirler. ABD, d politikada, tutucu devletlerin statkolarnn korunmasn savunurken SSCBnin d politikas, ulusal kurtulu hareketlerinin desteklenmesine yneliktir. Ancak bu tr mdahaleci sistemlerde, Macaristan olaynn (1956) benzeri her zaman yaanabilir. Sovyet politikalarna kar halkn ayakland Macar devrimi, SSCB tarafndan bastrlmtr. Ayrca Sovyet d politikas in Sovyet ilikilerinden etkilenmitir. Bu iki devlet arasndaki ilikilerin dzelmesi, bloklar aras atma ve gerginlii artrmaktadr. ABD ve SSCB arasndaki ilikiler, bar tehdit eden boyutlara varmamakla beraber, sistemde atmalar olaan bir duruma gelmektedir. Hatta nkleer silahlarn snrl dzeyde de olsa kullanlmas mmkndr. Evrensel rgt (BM) arabuluculuk fonksiyonunu yerine getirmekle birlikte otoritesi zayflamaktadr. stikrarsz blok sisteminde, iilere mdahale etmeme ilkesi sk sk ihlal edilmektedir. Sistem, uluslararas hukukun gelimesi iin uygun bir ortam oluturmayacak, mevcut standartlar anrken yerine yenileri konamayacaktr. Son olarak, zerinde durulan tamamlanmam nkleer yaylma sistemi, daha ziyade istikrarsz blok sisteminin deiimiyle ortaya km bir sistem olarak tanmlanmtr. Dolaysyla birok ynyle bu sisteme benzeyen tamamlanmam nkleer yaylma sisteminin fark, ABD ve SSCBnin yansra, nkleer gce sahip onbe, yirmi devletin daha sistemde bulunmasdr. ABD ve SSCBnin sahip olduklar nkleer sistemler, dayanlmaz ilk vuruu yapacak kapasitede olmamakla beraber, ilk kullanana baz avantajlar salar. Kk devletlerin ellerinde bulunan nkleer sis-
117
temlerse minimum caydrclk dzeyindedir. Byk nkleer glerle kk nkleer gler arasnda ve kk nkleer glerin kendi aralarnda ittifaklar mmkndr. Savalar snrl kalmakla birlikte, hem gerginlik hem de trmanma olasl, istikrarsz blok sisteminden daha fazladr. ABD ve SSCB arasnda, Avrupa dndaki blgelerde snrl atma olabilir. Avrupada dorudan bir atmann trmanma olasl yksek olduundan, ABD ve SSCB byle bir atmann kmamasna zen gsterirler. Evrensel rgtn (BM) arabuluculuk fonksiyonu, istikrarsz blok sisteminden daha fazladr. Ancak bunun dndaki fonksiyonlar istikrarsz blok sistemiyle karlatrldnda daha az baarldr. Uluslararas hukukun uygulamada ok etkisiz kald, tamamlanmam nkleer yaylma sisteminde, iilere mdahale ok youndur. D politika genelde detant sistemine benzemekle birlikte, Amerikan politikasnn muhafazakr nitelii n plana karken Sovyetler de daha devrimci bir tutum iindedir. Kaplan tarafndan tanmlanan uluslararas sistem modelleri, zellikle Souk Savan farkl dnemlerini aklayc ynyle dikkat ekmektedir.
SSTEM TEORSNN DEERLENDRLMES

Sistem teorisi, devletlerin d politikalarnn, yine devletler tarafndan oluturulan yap tarafndan etkilendiini varsayan bir teoridir. Devletlerin byklkleri, aralarndaki ilikiler dikkate alnarak gelitirilen sistem modelleri ve tipolojileri, aslnda tarihsel deneyimlerden yola klarak gelitirilmi modellerdir. Bununla beraber bazlar, varsaymsal nitelikte olup ortaya kmas belli koullara balanmtr. Sistem teorisi, Kenneth Waltzn yapsalc realizm olarak tanmlanan sistemci yaklamndan pek ok ynyle farkllk gstermektedir. Kenneth Waltza gre uluslararas sistem bir st otoritenin ya da merkezi bir devletin bulunmad anarik bir yapdr. st otorite yokluu devletler arasnda dzenin salanmas ve kurallara uyulmasn salayacak bir otoritenin olmay olarak deerlendirildii iin, ciddi bir gvenlik sorunu bulunmaktadr. Devletlerin gvenlikleri kendileri tarafndan salanacandan, g, bu ama iin balca ara niteliindedir. Dolaysyla g, gvenlie ulamada tek ara olduundan, g elde etme amac ya da daha fazla gce erime amac, devletler arasnda gvensizlii daha da artrmaktadr. Bu durum, gvenlik paradoksu ve gvenlik ikilemi kavramlaryla ifade edilmektedir. Devletler bu tr sistemlerde dierlerine gvenmedikleri iin, devletler aras ilikilerde, mahkmun ikilemi durumu hkim olduu iin, ibirlii imkn bulunmamaktadr. Her bir devletin sadece kendi gcne gvenebilecei bir yap olarak tanmlanan uluslararas sistemin sz konusu doas, devletlerin askeri ve gvenlik merkezli bir d politika izlemesini zorunlu kld iin anariktir. Gvensizlik hakimdir ve sistem devletlere baka bir seenek de tanmamaktadr. Bu adan Kaplann uluslararas sistem yaklamyla benzerlikler bulunsa da Kaplann tanmlad sistem modelleri anarik deildir. ki yaklamn ortak yanlar, uluslararas sistemi devletlerden oluan bir yap olarak grmeleri, yani uluslararas ilikileri devlet merkezli olarak tanmlamalardr. Dier bir ifadeyle her ikisi de ulus devletin dndaki aktrleri gz ard etmektedir. Bununla beraber, Kaplann modeli daha belirgin varsaymlardan olumakta ve bu ynyle daha bilimsel ve daha davransalcdr. Zira, her bir model iin ayr ayr ortaya konan varsaymlar snanabilir ve yanllanabilir niteliktedir. Oysa Waltz, her ne kadar klasik realizmin devletin doasndan yola karak yapt ve moral ilkeleri gz ard eden yaklamnn daha empirik olduu iddiasn tasa da sadece anari kavramyla devletlerin her trl politikalarn aklama iddias tad iin davransalc ve bilimsel yaklamlarn eletirisinden kendini kurtaramamaktadr.
118
Dier taraftan, Wallersteinin sistem yaklamndaysa dnya sistemi, ekonomik faktrlerle tanmlanmakta, uluslararas i blm ve retim ilikileri temel alnarak, dnya sisteminin kapitalist olduu, bu yapnn baz lkelerin gelimesine imkn tanrken dierlerinin geri kalmasna yol at belirtilmektedir. Dolaysyla azgelimilik ve bamllk olgusunu aklamaya ynelik olan dnya sistemi yaklam devletlerin d politikalarn aklamada yeterli bir analiz erevesi salamamaktadr. Daha ziyade ekonomik bamlln ve azgelimilii nedenini, dnya ekonomik sisteminin kapitalist zelliine balayan Wallerstein, bu yapnn devletlerin merkez lke ya da evre lke olmasn belirlediini varsaymaktadr. Bu anlamda, Waltz tarafndan merkezi otorite yokluuna bal anarik olarak tanmlanan sistem, Wallersteinda ekonomik nedenlerle kapitalist olarak tanmlanmaktadr. Her sistemci yaklamn ortak zellii devletlerin politikalarnn sistemin karakteriyle aklanmaya allmasdr. Burada birimin yapy etkilemesinden ziyade yapnn birimi etkilemesi sz konusudur. Her varsaymn bir baka ortak zellii de devletleraras farkllklar (Wallersteinn dnya sisteminde merkez, evre ve yar evre ayrm yaplmaktaysa da) gz ard ederek, benzer koullarda tm devletlerin benzer politikalar izleyeceklerini varsaymalardr. Devletlerin g ve kapasiteleri arasndaki farkllklar, devletlerin otoriter ya da demokratik bir karakterde olup olmaylar, liderlik zellikleri ve kamuoylar analize dhil edilmemektedir. Bununla beraber, tek bir deiken yerine ok sayda deikenin esas alnmas, sistem modellerinin her biri iin ayr kurallar ve varsaymlar ngrlmesi ve genel geer genellemelerden ziyade, belli bir durumda devletlerin nasl davranacaklarn belirlemede ve anlamada daha fazla veri salamas bakmndan Kaplann sistem yaklam, dierleriyle karlatrldnda, bilimsel kriterleri daha fazla karlamaktadr.
SIRA SZDE
Kaplan, Waltz ve Wallersteinn sistem yaklamlar arasndaki temel benzerlikler nelerdir? SIRA SZDE
DN LM Kaplann sistemEmodellerine ynelik eletirilerde, sz konusu sistemlerden, zellikle g dengesi ve gevek iki kutuplu sistemin dnda kalan sistemlerin, byk lde, varsaymsal nitelikte sistem modelleri olduuna dikkat ekilmektedir. Bu S O R U anlamda, snama olana olmayan modeller olduklar iin, bilimsel niteliklerinin olduka tartmal olduu ifade edilmektedir. zellikle bunlardan, birim veto sisDKKAT temi ve sk iki kutuplu sistemin, dier sistem modellerinin bozulmas ya da gelimesi sonucu ortaya kabilecei ileri srlrken, hiyerarik ve evrensel sistem moSIRA SZDE dellerininse i politika ve uluslararas politika arasndaki ayrm izgisinde yer aldklar, nk bu sistemlerin yapsal ve isel (kurumsal ve hkmetsel) unsurlara birlikte iaret ettii belirtilmektedir. Kaplann sistem modellerine yneltilen bir AMALARIMIZ baka eletiriyse sz konusu modellerin statik soyutlamalar olduklar eklindedir (Reynolds, 1979: 39). Ayrca modellerP ve varsaymlar, sistemin kurallar olarak belirtilen kurallarn K T A devletlerin karlar gerei gsterdii davranlar m, yoksa uymalar gereken kurallar m olduu yeterince ak olmad iin de eletirilmektedir. rnein; tarihte, gemi dnemlere O N T E L E V Z Y bakldnda, devletlerin g dengesini korumak iin mi bu kurallara uyduklar, yoksa bu kurallara uyduklar iin mi g dengesinin korunduu belli deildir. Dolaysyla bu kurallar, tarihsel genellemelerden teye bir anlam tamakta mdr? Kaplan bunlar gerekli kurallar olarak nitelemektedir. Devletlerin NT RNET davranlarylaE sistemin gerekli kurallar arasnda paralellik kurulmasnn, devletle-
DNELM S O R U
SSTEM MODELLERNE YNELK ELETRLER
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
119
rin gelecekteki davranlarna ilikin belirlemelerde bulunmada ne derece doru bir yaklam olduu da tartmaldr. nk; bunlarn davran m, yoksa kural m olduu net olarak ortaya konmamaktadr; ya da tam olarak anlalmamaktadr. Devletlerin davranlarndan yola klarak, ortaya konan kurallarn tekrar devletlerin davranlarna rehberlik edeceini varsaymak olanakl mdr? G dengesinin devam ya da korunmas iin ngrlen kurallar, olduka soyut olup bu kurallarn, deiip deimeyecei belirtilmemektedir. Bunun yannda, sistemin devam ya da korunmas iin gerekli kurallar, neden sonu ilikisi kurmak iin yeterli de deildir. Ayrca, kurallar ya da davranlarla ilgili olarak, devletler arasnda bir ayrma gidilmemekte, btn devletlerin benzer durumlarda ayn ekilde davranacaklar varsaylmaktadr (Reynolds, 1979: 42-43). Reynold, kapasite deikenleri kavramlarnn da ayn derece soyut nitelikte olduuna iaret etmektedir. nk; Kaplann sistem modellerinde devletlerin kapasiteleriyle ne ifade edilmek istendii, bunlarn fiziksel olmayan kapasite ve g unsurlarn da kapsayp kapsamad, kapasite ve g kavramnn hangi anlamda kullanld aka belirtilmemektedir. Ayrca btn devletlerin kapasitelerini artrma gdsyle hareket edip etmeyecei, byle bir durumda isel ve dsal koullarn farkl davranmay gerektirebilecei gzard edilmektedir. Sistem modelleri snama olana bulunmayan tarihsel genellemelerse, sistem teorisini davransal belirlemeler iin kullanlacak bir bilimsel teori olarak kabul etmek olanakl mdr? Reynoldsa gre, bu varsaymlarn, empirik aklamalar iin, kullanl olmayan ideal dnya iin ngrlm modeller olduunu ileri srmek, daha anlaml gzkmektedir. Buradan yola karak, empirik snamalar iin uygun olmad iin, bilimsel bir teori olarak kabul etmenin de zor olduu sonucuna ulamaktadr. Bunlarn dnda sistem teorisi, devletlerin davranlarn yapsal nedenlere dayandrmas, devlet adamlar ve karar vericilerle ilgilenmemesi, rasyonel davrann sistemin kurallar dorultusunda hareket etmek olduu, tm devletlerin ayn ekilde davranacan varsayarak irrasyonel unsurlar ya da znel koullar yadsmas, lkelerin farkl siyasal koullara sahip olduu gereini gzard etmesi nedeniyle da eletirilmektedir (1979: 43-47).
120
zet
A M A
Sistem kavramn tanmlamak. Sistem, aralarnda dzenli ilikiler bulunan, birinde meydana gelen bir deiikliin dierlerini etkiledii, onu dier sistemlerden ayran kendine has tanmlanabilen zelliklere sahip, baml deikenlerden oluan bir yapdr. Her sistem daha alt sistemlerden oluabilecei gibi, daha st bir sistemin alt sistemi olabilir. Dier bir deyile sistemler bir araya gelerek daha byk st sistemleri olutururken kendileri de bu sistemin alt sistemi olarak tanmlanmaktadrlar. Alt sistemleri oluturan birimler ve elerin birinde meydana gelen olumlu ya da olumsuz bir gelime ya da deiiklik, sistemin dier elerini de etkiler. Ayn ekilde alt sistemlerde meydana gelen deiiklikler ve gelimeler st sistemleri, st sistemlerde meydana gelen gelimeler de alt sistemleri etkiler. Her canl organizma biyolojik bir sistemdir ve onun da iinde yer ald bir baka st sistemin alt sistemi nitelii tar. nsan birok alt sistemlerden oluan bir biyolojik sistem olarak, doadaki canllarn oluturduu daha byk bir biyolojik sistemin alt sistemidir. nsan, ayn ekilde bir sosyal varlk olarak aile gibi, bir toplumsal sistemin alt sistemidir. Aile en kk toplumsal sistem olarak, daha byk sosyal rgtlenmelerin alt sistemidir. Bir lkedeki toplumsal ve siyasal rgtlenmeler, daha byk bir siyasal sistem olan devletin alt sistemleridir. Devletlerse blgesel siyasal sistemin alt sistemleridir. Bu anlamda Trkiye, hem Avrupa blgesinin bir alt sistemi, hem de Asya sisteminin bir alt sistemidir. Trkiye, ayrca Orta Dou alt sisteminin de bir alt sistemidir. lke iindeki siyasal, sosyal ve ekonomik rgtlenmeler gibi, uluslararas alanda da bunlara benzer, devletlerin alt sistem olarak dikkate alnabilecek rgtlenmeler bulunmaktadr. Uluslararas siyasal sistemleri tanmlamak. Farkl yazarlar farkl sistem modelleri zerinde durmulardr. Holstiye gre uluslararas sistemleri be grupta ele almak mmkndr. Bunlar; hiyerarik sistem, g dengesi sistemi, gevek iki kutuplu sistem, sk iki kutuplu sistem ve ok kutuplu sistemdir. Rosecrance ise 1740-1960 aras Avrupa tarihini, dokuz tarihsel dneme ayra-
rak ele almakta, bunlar istikrarl ve istikrarsz sistemler olarak iki gruba indirgemektedir. te yandan, uluslararas ilikilerde kapsaml bir sistem teorisi gelitiren Morton A. Kaplan, alt uluslararas sistem zerinde durmutur. Bunlar, g dengesi sistemi, gevek iki kutuplu sistem, sk iki kutuplu sistem, evrensel sistem, hiyerarik sistem ve birim veto sistemidir. Bunlardan, g dengesi ve iki kutuplu sistemin tarihte rnekleri bulunmaktadr. Baka bir deyile g dengesi sistemi, onyedinci yzyldan yirminci yzyln bana kadar devam eden Avrupa sisteminden yola klarak gelitirilmitir. Gevek ve iki kutuplu sistemlerse 1945ten 1991e kadar devam eden uluslararas yapdan (Souk Sava dnemi) hareketle gelitirilmitir. Bununla beraber, dier drt sistem varsaymsal nitelikte olup, ortaya kmalar belli koullara baldr.
AM A
A M A
Uluslararas sistem modellerini aklamak. Uluslararas sistem modellerinden g dengesi sistemi, byk devlet kategorisinde, yaklak eit gce sahip olan, herhangi birinin dierlerini tek bana ortadan kaldracak gc bulunmayan, be devletin bulunduu bir yap olarak dnlmtr. Onsekizinci ve ondokuzuncu yzyl Avrupasndan yola klarak gelitirilmi bir modeldir. O gnn Avrupasnda ngiltere, Fransa, Rusya, Prusya ve Avusturya balca byk gler olarak kabul edilmekteydi. G dengesinde, bu devletlerin dnda ok sayda kk devlet bulunsa da byk gler, saylan bu devletler olduu iin, saylar da nem tamaktayd. Baz yazarlar, sistemde en az devlet olmasn yeterli bulmakta, bunlarn saylarndaki art, sistemin devam asndan istikrar unsuru olarak grmektedir. Bu tr sistemlerde savalar ok sk yaanmakla beraber, diplomasinin gelimesi de bu tr sistemlerde mmkn olabilmektedir. Bu tr sistemlerde devletler, sadece baka aralarla amalarna ulamalar mmkn deilse sava tercih etmekte, sistemin devam iin gerekli olan byk gler, birbirini ortadan kaldrmaya almamaktadr. Bu modelde devletler olduka esnek davranabilmektedir. Devletlerin isel kapasitelerinin ve zelliklerinin, d politikaya yansmas da sz ko-
121
nusu olabilmektedir. Hiyerarik sistemlerdeyse sisteme egemen olan bir merkezi devlet ya da kar konulamaz bir byk g bulunmaktadr. mparatorluk sistemi de denilen bu tr sistemler (tek kutuplu olarak da nitelenebilir) baat gcn dl ve ceza mekanizmasn uygulayabilecek kapasiteye sahip olmasndan dolay, istikrarl sistemler olarak nitelenmektedir. Merkezi g izin vermeyecei iin, devletler arasnda sava pek olaan bir durum deildir. Ancak bu tr sistemlerde, devletlerin esneklikleri sz konusu deildir. Btn ilikiler merkezi devletin kontrolnde geliir. Gevek iki kutuplu sistemlerse kinci Dnya Sava sonras ortaya kan yapdan yola klarak gelitirilmitir. Gevek iki kutuplu sistemlerde devletler, iki kutup ya da iki blok halinde hareket ederler. Her bloa hkim olan bir blok lideri ya da blok nderi bulunmaktadr. Dou Blouna Sovyetler Birlii, Bat Blouna ABD nderlik etmekteydi. Her bir blok kendi iinde bir hiyerarik sisteme benzemektedir. Ancak bu hiyerarik yap, daha gevek yapdadr. Devletler blok liderinin karlar (blok kar olarak grlr) dorultusunda hareket etseler de zaman, zaman kendi balarna hareket ettikleri de grlr. atma olasl nisbeten az olduundan, hiyerarik sistemler kadar olmasa da istikrarl bir sistemdir. Her bir bloun, NATO ve Varova Pakt gibi askeri rgtlenmeleri, BM gibi tm devletlerin ye olduu bir evrensel rgt bulunmaktadr. Bu tr sistemlerde, blok dnda kalan, Balantszlar ad verilen devletler de bulunabilmektedir. Nkleer silahlarn caydrc zellii, bu tr sistemlerde sava olasln azaltmaktadr. Sk iki kutuplu sistemler, gevek iki kutuplu sistemlerin tm zelliklerini tamakla beraber farkl olarak, blok dnda kalan balantszlar ad verilen lkelere rastlanmamakta ve her blokun hiyerarik yaps daha sk olmaktadr. Bu nedenle bu tr sistemlerde sava olasl azdr, ancak henz ikinci vuru kapasitesine sahip olmadklar ve ilk vuruu yapana byk avantaj salayaca iin, sper gler denilen blok liderleri arasnda nkleer sava olasl bulunmaktadr. Evrensel sistemlerse BM gibi evrensel rgtn ilevinin artmasyla gnlllk esasna gre kurulacak bir konfederasyona ya da gevek yapl bir dnya federasyonuna iaret etmektedir. Bu durumun,
gvenliin dndaki alanlarda da devletlerin kendi egemenlik yetkilerini, BMye devretmeleriyle gerekleeceine inanlmaktadr. Bu tr sistemler, btn sorunlarn barl yollarla zlecei, gce bavurulmayaca, BMnin gce ve iddete bavurmay engelleyecei bir sistem olarak tasavvur edilmitir. Ortaya kmas, devletlerin BMye olan gvenlerinin artmasna baland iin varsaymsal nitelikte bir sistemdir. Birim veto sistemine gelince, yirmi ya da daha fazla devletin nkleer silaha sahip olmasyla, sorunlarn trmanma ihtimaliyle, topyekn bir nkleer savaa bavurma ihtimalini barndran bir modeldir. Bu silahlanma durumunun savaa bavurmay engelleyecei varsaymndan hareketle sisteme birim veto ya da topyekn veto sistemi denilmektedir. Sistemin yaps sava olasln ortadan kaldrmaktadr ve korkuya dayal bir savatan kanma ve istikrar sz konusudur.
A M A
Sistem teorisini deerlendirmek. Sistem teorisi, esas itibariyle sistemin yapsndan yola klarak, devletlerin d politikalarnn aklanabileceini ve analiz edilebileceini varsayan (ileri sren) bir teoridir. Rosecrance ve MacClellandn etkilerine ramen, esas olarak Kaplan tarafndan gelitirilen sistem yaklamnda, sistemin devletler tarafndan olutuu, onlar arasndaki davran kurallarn, ilikilerin biimini sahip olduklar kapasitelere bal olarak da sistemin farkl bir tanmnn yapld, her bir sistemde, devletlerin farkl d politikalar izleyecei ngrlmektedir. Oysa Kenneth Waltzn yapsalc realizm olarak da bilinen sistemci yaklamnda, uluslararas sistem, anarik bir yap olarak tanmlanmakta, devletlerin bu yapda g peinde komalar, buna bal olarak sava ve yaylmac politikalarn olaan bir durum olduu ileri srlmektedir. Dolaysyla yaplan genellemeyle devletlerin farkl corafyalarda ve farkl dnemlerde neden farkl politikalar izlediklerini aklamada yetersiz kalmaktadr. Dier taraftan, Wallersteinn gelitirdii dnya sistemindeyse kapitalist bir sistem olduu varsaylan dnya sisteminde devletler; merkez, evre ve yar evre olarak kategoriye ayrlarak ele alnmaktadr. Dolaysyla Wallersteinin yaklam, sadece ekonomik faktrlerin dikkate alnmas ve uluslararas ilikilerin siyasi ve askeri ynlerini gz ard etmesi dolay-
122
syla yetersiz bulunmaktadr. Bununla beraber, her sistemci yaklamn da ortak yn, devletlerin politikalarnn ve davranlarnn, sistemin yaps tarafndan belirlendiinin varsaylmasdr. Ayrca her yaklamda da devletlerin isel zellikleri ve farkllklar dikkate alnmamaktadr. Uluslararas sistem teorisinin ve modellerinin eletirisini yapmak. Sistemci yaklamlara yneltilen ortak eletiri, bu tr teorilerin, devletlerin oluturduu yapnn, devletlerin davranlarn belirlediinin varsaylmasdr. Bu indirgemeci yaklamda, devletler kara kutu ya da bilardo topu gibi d etkilere kar bir takm tepkiler veren monolitik yaplar olarak grlmektedir. Ayrca isel unsurlar ve her bir devlete zg farkl nitelikleri gz ard edilerek, tm devletlerin, benzer koullarda benzer davranlar sergileyeceklerinin kabul edilmesi de eletirilmektedir. Ayrca sistem yaklamlarnda, devletin dndaki uluslararas aktrler de dikkate alnmamaktadr. zellikle Kaplann sistem modellerine yneltilen eletirilerde, g dengesi ve gevek iki kutuplu sistem modeli dndaki sz konusu modellerin, varsaymsal nitelikte oluunun, bilimselliklerini tartmal hale getirdii ileri srlmektedir. Ayrca, sistemin kurallar olarak belirtilen kurallarn, devletler tarafndan dikkate alnmas gereken kurallar m, yoksa zaten dikkate alnan kurallar m olduu konusunun belirsiz olduuna, devletlerin bu kurallara uyduklar iin mi g dengesinin devam ettii, yoksa g dengesi devam ettii iin mi devletlerin belli ekilde davrandklar konusunun da net olmadna dikkat ekilmektedir.
A M A
123
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, sistem teorisinin temel varsaymdr? a. Uluslararas sistemin uluslararas aktrlerden olumas b. Sistemde temel aktr olan devletlerin yapy belirlemesi c. Sistemin devletlerin d politikalarn belirlemesi d. Sistemde devletlerin farkllklarnn nemli olmas e. Sistemin devletlerin i politikalarn belirlemesi 2. Aadakilerden hangisi, uluslararas sistemin zelliklerinden biri deildir? a. Hiyerarik olmas b. Siyasal olmas c. Toplumsal olmas d. Ekonomik olmas e. Anarik olmas 3. Aadakilerden hangisi Morton A. Kaplann sistem tanmna gre temel bir varsaymdr? a. Sistemin bamsz siyasal varlklarn toplam olmas b. Sistemi oluturan deikenlerin etkileim iinde olmalar c. Sistemin bozucu girdiler ve dzenleyici mekanizmalardan olumas d. Sistemin uluslararas toplumu oluturmas e. Sistemin uluslararas hukuku gelitirmesi 4. Aadaki kavramlardan hangisi, sistem teorisinin temel varsaymlar arasnda yer almaz? a. Karlkl bamllk b. Karlkl etkileim c. Srekli iliki d. Devletlerin ortak zellikleri e. Btncl yap 5. Aadakilerden hangisi Rosecrancein sistem tanmna gre, bozucu girdilere rnek olamaz? a. G mcadelesi b. kar atmalar c. Blgesel ihtilaflar d. Uluslararas mahkemeler e. Ayrlk hareketler 6. G dengesi sistemi, aadaki kavramlardan hangisiyle ilikilendirilemez? a. Ulus devletler b. Ulusal karlar c. Bloklar d. Dengeleyici g e. Evrensel sistem 7. Aadakilerden hangisi, gevek iki kutuplu sistemde hiyerarik rgtlenen bir bloun zelliidir? a. Blok iinde btnleme fazladr. b. deoloji bloun olumasnda etkili deildir. c. Devletlerin hareket serbestlikleri vardr. d. Blok iinde balar gevektir. e. Evrensel rgt bloa ye kazandrmaya alr. 8. Aadakilerden hangisi, Kaplann tanmlad uluslararas sistem modellerinden deildir? a. Gevek iki kutuplu sistem b. Detant sistem c. Anarik sistem d. Hiyerarik sistem e. Birim veto sistemi 9. Uluslararas sistemde, hibir ulus devletin veya koalisyonun, sistemi tehdit edecek gce ulamamas iin, devletlerin birbirlerini dengeledikleri yap, aadaki kavramlardan hangisiyle ifade edilmektedir? a. Hiyerarik denge b. G dengesi c. Evrensel sistem d. Dnya hkmeti e. Hegemonik istikrar 10. Aadakilerden hangisi, sistem teorisine yneltilen eletirilerden biri deildir? a. Karar verme mekanizmalaryla ilgilenilmemesi b. Devletlerin davranlarnn yapsal nedenlere balanmas c. Devletlerin dengeleyici davranlarnn genellenmesi d. Sistem modellerinin varsaymsal olmalar e. Devletlerin farkl zelliklerinin dikkate alnmas
124

1. c Yantnz yanl ise, Sistem Kavram ve Sistem Teorisinin Temel Varsaymlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sistem Kavram ve Sistem Teorisinin Temel Varsaymlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sistem Kavram ve Sistem Teorisinin Temel Varsaymlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sistem Kavram ve Sistem Teorisinin Temel Varsaymlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Uluslararas Siyasal Sistemler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Uluslararas Sistem Modelleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Uluslararas Sistem Modelleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Uluslararas Sistem Modelleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Uluslararas Sistem Modelleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sistem Modellerine Ynelik Eletiriler konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 K. J. Holsti, tarihsel faktrlerin yansra, sistemin snrn, sistemdeki siyasal birimler arasndaki ilikileri, gcn dalmn, siyasal birimlerin temel karakterlerini ve bunlar arasndaki ilikileri dzenleyen kurallarn ileyi biimini dikkate alrken, Kaplan rgtlenme durumlarn, devletlerin saylarn, aralarndaki davran kurallarn ve sistemin deiimine ve dnmne yol aacak faktrleri dikkate almaktadr. Dolaysyla, sistemin temel zellikleri, devletlerin saylar, aralarndaki ilikiler, rgtlenme biimleri ve devletler aras ilikilere hkim olan davran kurallarnn dikkate alnd grlmektedir. Bununla beraber, baz yazarlar, rnein Rosecrance bunlarn dnda sistemleri istikrarl olup olmamalarna gre de gruplandrmaktadr. Bunu yaparken bozucu ve dzenleyici unsurlarn hangisinin daha belirleyici olduunu dikkate almaktadr. Sra Sizde 3 Holsti, uluslararas sistemleri be grupta ele almaktadr. Bunlar, hiyerarik sistem, g dengesi sistemi, gevek iki kutuplu sistem, sk iki kutuplu sistem ve ok kutuplu sistemdir. Morton A. Kaplan ise alt uluslararas sistem zerinde durmutur. Bunlar, g dengesi sistemi, gevek iki kutuplu sistem, sk iki kutuplu sistem, evrensel sistem, hiyerarik sistem ve birim veto sistemidir. G dengesi, hiyerarik sistem, gevek iki kutuplu ve sk iki kutuplu sistemlerin her iki yazar tarafndan benzer varsaymlarla akland grlr. Ancak Holstinin ok kutuplu sistemi, Kaplann ise evrensel ve birim veto sistemi iki yazar birbirinden farkl klan sistem modelleridir. Bununla beraber, Holstinin ok daha yzeysel bir ekilde ele ald sistem trleri, Kaplan tarafndan ayrntl bir ekilde ele alnmaktadr. Bu anlamda Kaplan tarafndan g dengesi ve gevek iki kutuplu sistemler iin sistemi karakterize eden zellikler, sistemin davran kurallar ve sistemin dnmn etkileyen faktrler balamnda ortaya konan varsaymlar, sistem modellerini daha snanabilir modeller haline getirmektedir. Sra Sizde 4 Daha ziyade onsekizinci ve ondokuzuncu yzyl Avrupas temel alnarak gelitirilen g dengesi sistemi, gleri yaklak birbirine eit olan be byk devletin sistemin istikrar ve devam iin gerekli olduu ve bunlarn dnda ok sayda devletin yer ald bir yap olarak
2. e
3. b
4. d
5. d 6. e 7. a 8. c 9. b 10. e

Sra Sizde 1 Sistem, aralarnda dzenli ilikiler bulunan ve birinde meydana gelen bir deiikliin dierlerini etkiledii baml deikenlerden oluan bir yap olarak tanmlanmaktadr. Bu yapy dier benzer yaplardan ayran kendine has zellikleri bulunmaktadr. Bu anlamda her bir biyolojik canl organizma bir sistem olarak tanmlanabilir. Ayn ekilde bir bitki, hayvan veya insan birer biyolojik sistemdir. nsan, hem bir biyolojik hem de sosyal bir sistemdir. Gnlk yaamda iinde yer aldmz toplumsal rgtlenmeler veya sivil toplum kurulular birer toplumsal, siyasal veya ekonomik sistemdir. Bunlarn her biri bir siyasal sistem olan devletin alt sistemleri iken devlet daha byk rgtlenmelerin, blgesel corafik sistemlerin birer alt sistemi niteliindedir. Btn sistemlerin kendi iindeki geler arasnda baml iliki olduundan, birinde meydana gelen bir deiiklik, dier geleri ve birimleri etkiler. Ayn ekilde alt sistemlerde ve st sistemlerde meydana gelen deiiklikler de etkileim iindedir.
125
tanmlanmtr. Sz konusu byk devletlerin gleri birbirine eit olduu iin birbirlerini ortadan kaldracak politikalar izlememektedirler. Devletler, glerini arttrma frsatn karmak istemedikleri iin gerekirse savaa da bavurmaktadrlar. Bu tr sistemlerde savalarn olaan bir durum olmasnn yannda diplomasinin gelimesi de mmkn olabilmektedir. Bu anlamda onbeinci yzyl talyas ve onsekizinci yzyl Avrupas balca rnekleri oluturmaktadr. Her iki dnemde de diplomasinin byk bir gelime gsterdii grlmtr. Hibir devlet ve koalisyonun dier tarafa kesin stnlk salayamad bu tr sistemlerde, ittifaklar geici karlar iin yapld iin ksa srelidir ve ideoloji, ittifak olutururken nemli bir rol oynamaz. Sra Sizde 5 Gevek iki kutuplu sistemlerde devletler iki blok halinde rgtlenmilerdir ve her blokun birer blok lideri bulunur. Bloklarn hiyerarik yaplarna bal olarak blok ii ve bloklar arasndaki ilikiler ya dorudan ya da blok lideri araclyla salanr. Devletlerin d politikalarnda kendi karlarndan ziyade blok karlar etkili olur. Blok liderlerinin karlar ou zaman blok kar gibi alglanr. Dolaysyla devletler kendi karlar dorultusunda hareket etmek yerine blok liderinin karna gre hareket edebilir. Ayrca bloklarn oluumunda ideoloji etkili bir faktrdr. ki kutuplu sistemlerde ittifaklar uzun srelidir. Oysa g dengesi sistemlerinde ittifaklar ksa srelidir ve geici amalar iin yaplr. Devletler arasndaki balar gevektir ve her bir devlet kendi karlar dorultusunda hareket eder ve ittifaklarn oluumunda ideoloji etkili deildir. Bununla beraber g dengesi sistemlerine gre gevek iki kutuplu sistemler daha istikrarl sistemlerdir. Zira g dengesi sistemlerinde byk devletler arasnda olduka sk yaanan savalar, gevek iki kutuplu sistemlerde daha ziyade kk devler arasnda grlr. Byk devletler arasnda savalarn trmanma olasl dolaysyla pek yaanmaz.
Sra Sizde 6 Hiyerarik sistemler daha ziyade byk ve merkezi bir devletin ak ve kar konulamaz stnlnn sz konusu olduu sistemler olduundan, tarihteki imparatorluklarn her biri hiyerarik sisteme rnek verilebilir. Osmanl mparatorluu, Rus mparatorluu ve AvusturyaMacaristan mparatorluu, ayrca Dou ve Bat Bloklarnn her biri birer hiyerarik sistem olarak dnlebilir. Hiyerarik sistemlere tek kutuplu sistemler de denmektedir. Bu nedenle Sovyetler Birlii ve Dou Blounun dalmasyla Souk Savan 1991de sona ermesi sonucu ortaya kan yeni sistemi baz bilim adamlar ABDnin hkimiyetinde tek kutuplu sistem olarak adlandrmlardr. Ancak bu tr sistemlerde blok liderinin kar konulamaz ve mutlak stnle sahip olmas gerektii iin, zamanla ABDnin byle bir pozisyona sahip olmad ortaya km ve bu tanmlama terk edilmitir. Sra Sizde 7 Her sistem teorisinin (veya yaklamnn) temel benzerlii, devletlerin oluturduu bir yapnn devletlerin d politikalarn belirlediini dnmeleridir. Ayrca her de isel faktrleri, devletlerin kendine has farkllklarn ve liderlik zelliklerini gz ard etmektedir. Ayrca her de devlet merkezli bir anlaya sahip olup, uluslararas ilikilerin temel aktr olarak devleti kabul etmekte ve dolaysyla devlet ii ve uluslararas alanda faaliyet gsteren ok sayda siyasi, toplumsal ve ekonomik rgtlenmeyi dikkate almamaktadr.
126
Deutsch, Karl W. ve J. David Singer. (1969), Multipolar Power Systems and International Stability, J. N. Rosenau (ed.) International Politics and Foreign Policy, A Reader in Research and Theory. New York: The Free Press, iinde, ss. 315-24. Dougherty James E. ve Robert L. Pfaltzgraff. (1990), Contending Theories of International Relations, 3rd ed. New York: Harper Collins Publishers, Inc. Holsti, K. J. (1974), International Politics, A Framework for Analysis, 2nd ed. London: Prentice/Hall International. Kaplan, Morton A. (1957), System and Process in International Politics. New York: Wiley and Sons. Kaplan, Morton A. (1969), Variants on Six Models of the International System, James N. Rosenau (ed.) International Politics and Foreign Policy, A Reader in Research and Theory. New York: The Free Press, iinde, ss. 291-303. McClelland, Charles A. (1966), Theory and the International System. New York: MacMillan. Morgenthau, Hans J. (1970), Uluslararas Politika. Cilt 1 ev. Baskn Oran ve nsal Oskay. Ankara: Sevin Matbaas. Reynold, Charles. (1973), Theory and Explanation in International Politics. London: Martin Robertson and Co. Ltd. Rosecrance, Richard N. (1963), Action and Reaction in World Politics. Boston: Little, Brown. Rosenau, James N. (1969), International Politics and Foreign Policy, A Reader in Research and Theory. New York: The Free Press. Waltz, Kenneth N. (1969), International Structure, National Force and Balance of World Power, James N. Rosenau (ed.) International Politics and Foreign Policy, A Reader in Research and Theory. New York: The Free Press, iinde ss. 304-314. Young, Oran R. (1995), System and Society in World Affairs: Implications for International Organizations, International Social Science Journal. Vol. XLVII, No. 2 (June), ss.197-212.
7
Amalarmz
Karar Verme Alglama Rasyonellik
Bu niteyi tamamladktan sonra; Karar verme teorisi ve temel varsaymlarn aklayabilecek; Karar verme srecinde rasyonelliin nemini ayrt edebilecek; Karar vermede kiisel zelliklerin etkisini aklayabilecek; Karar verme srecinde alglamann roln tanmlayabilecek; Karar verme teorisinin modellerini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Rasyonel Politika Modeli rgtsel Sre Modeli elale Modeli
indekiler
GR KARAR VERME TEORSNN TEMEL VARSAYIMLARI KARAR VERME SRECNDE RASYONELLK KARAR VERMEDE KSEL ZELLKLERN ETKS KARAR VERME SRECNDE ALGILAMANIN ROL KARAR VERME TEORSNN MODELLER
Karar Verme Teorisi
Karar Verme Teorisi

GR
Uluslararas ilikilerde karar verme yaklam, uluslararas politikay aratrrken bireylerin ekonomik ve siyasal tercihlerinin nasl olutuunu da inceleyen bir yaklamdr. II. Dnya Savandan sonra, siyasal sreci analiz eden siyasal bilimciler tarafndan bu yaklama duyulan ilgide belirgin bir art olmutur. Bu balamda yaplan almalarla uluslararas ilikilerde d politika zmlemelerinin alan genilemitir. Uluslararas politikann anlalmasnda karar verme yaklamnn kullanlmas yeni bir olgu deildir. Modern zamanlar dikkate alndnda karar verme sreci, sistematik bir aratrma konusu olarak ilk defa siyaset biliminin dndaki dier alanlarda sz konusu olmutur. rnein; psikoloji alannda alan aratrmaclar, kiilerin kararlarn etkileyen motivasyonlar zerinde durmular ve baz insanlarn karar verirken dierlerine gre daha fazla zorlanmasnn nedenlerini sorgulamlardr. ktisatlar, tketicilerin, reticilerin, yatrmclarn ve ekonomiyi etkileyen dier aktrlerin davranlarn incelemiler; i idaresi (iletme) uzmanlarysa ynetimin karar vermedeki etkinliini artrmann yollarn aratrmlardr. Siyasal bilimcilerse, daha ok semenlerin, parlamenterlerin, yrtmenin, siyasal parti liderlerinin ve kar grubu nderlerinin davranlar zerinde durmular, bunu yaparken karar verme kavram, her zaman temel ilgi oda olmutur. Dolaysyla d politikada karar verme konusundaki almalar, genel olarak sosyal bilimlerde yaklama duyulan ilginin bir sonucudur. Uluslararas ilikilerde karar verme teorisinin kullanlma geleneine bakldnda, bir analiz erevesi olarak zellikle kriz zmlemelerinde ve mikro analizlerde kullanld dikkati ekmektedir.
KARAR VERME TEORSNN TEMEL VARSAYIMLARI

Karar verme yaklamlarnda, analiz birimi olan devletlerin davranlar analiz edilmektedir. Ancak realizm ve sistem teorisinde olduu gibi, devletleri rasyonel davranan btncl geler olarak grmek yerine, devleti daha alt birimlerden oluan ve politikalarn bu alt birimlerin belirledii pluralist (oulcu) bir yap olarak grmek mmkndr. Dolaysyla uluslararas politika dendiinde hkmetlerin resmi kanallar araclyla yrttkleri karlkl politikalar kastedilse de bu sre analiz edilirken devletlerin siyasal bakmdan rgtleni biimleri, karar alma sreleri, bu sreleri etkileyen bireyler, onlarn siyasal tutum ve davranlar da dikkate alnmaktadr. Bunlarn gz nnde bulundurulmas devletler arasnda bir karlatrma yapmay
130
SIRA SZDE
DNELM S O R U
kolaylatrd gibi, sz konusu devletin davranlarnn daha salkl bir ekilde analiz edilmesine de imkn tanmaktadr (Snyder et. al. 1969: 200-201). Sistem yaklamndan farkl olarak karar verme teorisi, uluslararas sistemde cereyan eden tm olaylarn, bireylerin eylemlerine indirgenebilecei, bunun da bireylerin gr ve davranlarndan ayr tutulamayaca varsaymndan hareket eder. Oysa sistem yaklam ve uluslararas sistem modellerinde, uluslararas ilikilerin balca aktrleri ulus devletlerdir, bireyler zerinde fazla durulmaz. Aslnda karar vericilerin, bireylerin sz konusu politika ya da devletlerin dier devletlere kar tutumunda rolleri ve nemleri belirsizse bunlarn zerinde durulmas gerekten gerekmeyebilir. Fakat uluslararas sistem modelleri, hemen her zaman, bireylerin ve karar vericilerin devletlerin d politikalarndaki rollerini, nemli olup olmadklarna bakmakszn, yok sayarlar. Karar verme yaklam bu tutuma kar karak, devletlerin d politikalarn bireylerin davranlarndan yola karak analiz eder ve bu davranlarn uluslararas sistem zerindeki etkilerini inceler. Karar verme teorisinde bireyler (individuals) kavram iine, uluslararas sistemi etkileyen, hkmetsel olan (governmental) ya da olmayan (non-governmental) tm birey ve topluluklar (ve sekinler/elit kesim) dhil edilmektedir. Davranlar (behaviors) kavramysa, uluslararas sistemi etkileyen, uluslararas bir durumda ortaya konan grlerden, hkmetin kararlarnn alnmasnda dorudan rol alan bireylerin tutumlarna kadar geni bir anlamda kullanlmaktadr. Uluslararas sistem SIRA SZDE (international system), ulus devletlerin eylemlerinden doan etkileimlerin sz konusu olduu ortam ya da yap olarak tanmlanrken herhangi bir devletin eylemiyle kastedilen, Ndevletin eyleminin oluumunda etkili olan bireylerin eylem ve davo D ELM ranlardr. Karar verme teorisinde devletlerin davranlarnn uluslararas sistemi etkiledii, devletlerin davranlarnnsa bireyler tarafndan belirlendii ifade edilS mekte ve d O R U politika analizlerinin hareket noktasn bireyler oluturmaktadr. Karar verme D K K A T devleti realist teorideki gibi rasyonel kararlar veren niter, yekpare teorisi, bir aktr olarak grmemekte; devlet dendiinde devlet adna karar veren ve karar verme srecine katlan bireylere de iaret edilmektedir. Dolaysyla neorealistlerin (yeni realistSIRA SZDE lerin) zerinde durduu gibi, rasyonel kararlar verdii varsaylan devletin, d politikasn aklamak iin sadece uluslararas sistemin anarik doasna bakmak yeterli deildir. nk; devlet adna hareket eden bireyler, gruplar ve rgtlenmeler, eitli durumlarda AMALARIMIZ devletin kararlarn etkileyebilir ya da snrlayabilirler.
K T A P Karar verme teorisinde; kamuoyu, bask gruplar, ideolojik tercihler, seim sistemleri, siyasal atmosfer ve brokratik sreler de dikkate alnmas gereken elerdir. Karar verme teorisine gre, ulusal kar kavram, yalnzca uluslararas sisT E onun O N temle ya da L E V Z Yyapsal zellikleriyle aklanamaz; bunun iin devletin isel zelliklerini de dikkate almak gerekir. Realistlerin ve sistem teorisyenlerinin varsaydklar gibi devlet, dier devletlerin politikalarna gre hareket eden ya da davranlar uluslararas yap tarafndan belirlenen bir tr bilardo topu (billiard ball) ya da NTERNET kara kutu (black box) deildir. nk; bir devletin d politikasn anlamak iin, esas olarak isel gelimelere, bu erevede karar vericilere ve onlarn durumu nasl tanmladklarna bakmak gerekir. Dier bir deyile karar verme teorisine gre, MAKALE d politika devlet adna hareket eden karar vericilerin ve karar verme srecinin analiz edilmesiyle anlalabilir (O. L. Holsti, 1995: 47).
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
7. nite - Karar Verme Teorisi
131
Karar verme teorisini, uluslararas sistem teorisi ve realist teoriden ayran zellikler SIRA SZDE nelerdir?
D KARAR VERME SRECNDE RASYONELLK N E L M
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Birey dzeyinde analizi n plana karan karar verme teorisinde, karar vericinin S O R U farkl oluuna gre kararn farkl olmasnda, phesiz kararn alglan biimindeki farkllk nemli rol oynamaktadr. Ayn olay ya da durum, farkl karar vericiler tarafndan farkl alglanabilmekte ve farkl tanmlanabilmektedir. Biri iin tehdit olaDKKAT rak deerlendirilen bir gelime ya da sorun, dier karar vericiler tarafndan olduka farkl bir deerlendirmeye tabi tutulabilmektedir. Politika ve kararlardaki farklSIRA SZDE lk, alglama farkndan kaynaklanmakla beraber, alglamay farkllatran esas faktr, karar vericilerin kiisel zellikleridir. Karar verme, alternatifler arasnda bir tercih yapma davran olduuna gre, AMALARIMIZ bu tercihin nasl yaplaca ve yaplan tercihin rasyonel bir karar olup olmayaca nemlidir. Karar verme teorisini savunanlarn bir ksm, karar vericinin rasyonel davranacandan yola karak, rasyonel bir insann tm alternatiflerden haberdar K T A P olarak ve sonularn iyi dnerek en doru ve faydal tercihi yapacan varsaymaktadr. Burada fayda kavramndan kastedilen, rasyonel insann, beklenen fayday maksimum klmaya alacadr. Dier bir deyile tm mevcut V Z Y O N T E L E alternatifler aratrlmakta, herbirinin gerek deeri llmeye allmakta, olaslklar zerinde dnlmekte ve karar verici en uygun tercihi yapmaktadr. Ancak mutlak anlamda rasyonelliin salanmas, neredeyse imknsz bir du N bilgiye rumdur. nk; uluslararas ilikilerde bilgilerin snrl olmas, T E R N E T ulamann ve bu arada geen zamann maliyeti, bunlar yaparken gizliliin korunmaya allmas, karar vericilerin, tm alternatifleri dikkate almalarn nlemektedir. Bu neM A grnen alternadenle rasyonellik, mutlak anlamda bir rasyonellik yerine, sadece K A L E tifler arasnda, en tatmin edici olan seme durumudur. Bu durumu yeterli bulanlar iin, daha fazla aratrma yaparak geirilecek zamann maliyeti, potansiyel kazanmlardan daha fazladr. Zira bu yaklamda liderler iin zamann, karar vermede nemli bir unsur olduuna da dikkat ekilmektedir. Karar vericilerin rasyonel davranacan varsayan rasyonel fayda modelinin (ya da yaklamnn) benimsenmesi halinde, kollektif karar vermenin sz konusu olduu devletlerde ya da uluslararas rgtlerde, karar vermenin sanldndan ok daha zor olacan belirtmekte yarar vardr. nk; farkl alternatiflerin deerini ve tm olaslklar hesap etmek olduka zordur. Ayrca kararn kollektif alnd durumlarda, farkl karar vericiler, farkl grlere sahip olacandan, kararlarda bir atma ve uyumsuzluun olmas da kanlmazdr. Bunun yannda rasyonel fayda modelindeki karar verme srecinin eitli aamalarnda, karar vericiler zerinde deiik bask ve etkilerin sz konusu olaca da grmezlikten gelinmektedir (Hopkins ve Mansbach, 1973: 156). Karar verme teorisinde rasyonellik ne anlama gelmektedir?
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
Karar verme teorisinin nde gelen yazarlarndan Snyder ve arkadalar, karar vericilerin kararlarnn rasyonelliini kabul etmekte tereddt D N E L M etmektedirler. Daha dorusu bu akademisyenler, nceden bir kabullenmeyle karar vericinin her zaman rasyonel davranaca varsaymna kukuyla yaklamaktadrlar. SBu Ryazarlara gre, O U karar vericinin rasyonel davranacan nkabul olarak varsaymak yerine, bu duruDKKAT
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
132
Bireyin davranlarn esas alan karar verme teorisinde, baz kuramclar, karar vericilerin rasyonel davrandn kabul ederken baz kuramclar, rasyonellii etkileyen olumsuz faktrleri dikkate alarak, karar vericilerin rasyonel davranamayabilecei zerinde durmaktadr. Bu iki yaklamdan ikincisini benimseyenlere gre, karar vericiler nesnel olmayan etki ve basklar altnda karar verirler. Bunlar, d evreden gelen basklar olabilecei gibi, sorunla dorudan ilgisi olmayan, rnein karar vericinin ocukluk yllarnda edindii deneyimler gibi faktrler de olabilir. Bu nedenle nesnel olmayan etkiler, karar vericinin farknda olmad ya da dikkate almad, daha ok bireyin deer sistemleriyle ilgili etkiler olabilir (Verba, 1969: 218).
Bir baka lkeye kar saldrgan bir d politika izleyen lkedeki karar vericilerin bireysel zelliklerinin bunu desteklemesi baka faktrlerin bu srete daha etkili olmad anlamna gelmez. Ayrca her saldrgan karaktere sahip bireyin d politika davran ayn olmayabilir. nk; saldrganln d politikaya yansmas, bireyden bireye deiebilecei gibi, devlete gre, iinde yer alnan sisteme gre ve devletin kar karya olduu lkeye gre de deiebilir. Bu konudaki aratrmalar, bu tr faktrlerin birey davran zerindeki etkisinin bir ulusal gruptan dierine deitii gibi uluslararas ilikilerin ortamna gre de farkl olabildiini gstermektedir.
ma olgulardan hareket ederek karar vermek gerekmektedir. nk; karar verici, kararn, iinde bulunduu sistemin kurallarnn, rgtsel deneyiminin, kendisine ulaan bilgilerin ve kendi kiisel zelliklerinin etkisi altnda vermektedir. zellikle Max Weberin brokrasi teorisinden etkilenen, modern karar verme kuramclar rasyonellik varsaymn kabul etmemektedirler. Bununla beraber, karar verme davrannn rastgele bir davran olmadn ve dolaysyla belli lde srete rasyonel unsurlar bulunabileceine dikkat ekmektedirler. Ancak bu kuramclarn da zerinde durduu nokta, kiinin kompleksleri vb. gibi birtakm irrasyonel elerin, kiinin rasyonelliini etkileyebileceidir. rnein; J. David Singern da aralarnda bulunduu birok yazar, stres ve endie gibi baz artlar altnda, karar vericinin, rasyonel davranmasnn zorluuna dikkat ekiyorlar. nk; bu koullar altnda karar verici, yararllk ilkesine tam olarak uyamayabilir. Bu tr kavramlatrmalarn genellikle gerei yanstmadn dnen Braybrook ve Lindblom ise karar vericinin tm kararlarn rasyonel ya da irrasyonel diye tek bir kavramla genelletirmenin sakncalarna iaret etmektedirler. Bu nedenle zaman basks, kiisel sorun zme yetenei, karar vericiye ulaan bilgi ve buna benzer birok faktrn hesaba katlarak yaplacak bir deerlendirmenin, daha doru olacan savunmaktadrlar. Karar vericinin daima rasyonel davrandn ileri sren kuramclara gre, karar vericiler, uluslararas olaylar karsnda soukkanl davranrlar ve neden-sonu ilikisini kurarak karar verirler. Karar verici kendisine gelen enformasyonlar arasndan en iyisini, olas politika seenekleri arasndan da amalarn maksimum klacak olan tercih eder. rnein; uluslararas bir olay karsnda saldrgan bir tutum benimseyen karar vericinin bu davran, iyice hesap edilmi ve lke karlar asndan uygun grlm bir davrantr. nk; bu davran, kendisine kar ciddi bir tehdit oluturan ya da karlarn olumsuz etkileyen bir tutuma ve gerek bir dmana yneltilmitir. Karar verici amalarna ancak bu ekilde ulaacana inanmaktadr. Ayrca, bu kararn, karar verici zerinde bir yan etkisi ya da psikolojik (sululuk duygusu gibi) etkisi sz konusu deildir. Karar vericinin rasyonel davrand varsaymndan hareket eden yazarlar, karar vericinin kararn verirken belli kurallar erevesinde hareket ettiini kabul etmektedirler. Bu kurallar; karar vericinin ne tr bilgileri kullanacan, daha ne kadar bilgiye gereksinimi olduunu, izlenecek yntemi ve verilecek karar belirler. Bylece, irrasyonel model gibi, rasyonel model de karar verme srecini analiz ederken basitletirmeye giderek, bir takm genellemelere ulamaya almaktadr. Dier durumlar, dier bilgileri, dier yntemleri, kiilik yapsn ve alglama farkllklarn gzard etmektedir. Ayrca, tm karar vericileri ayn kabul eder. nk; bu yaklama gre, kurallar kimin uygulad nemli deildir. Dolaysyla karar vericinin rasyonel karar verdiini kabul eden birisi iin, karar verme srecini analiz ederken younlama, esas olarak karar vericinin davranlarndan ziyade olaylar zerinde olacaktr (Verba, 1969: 225). Dier taraftan, karar vericinin her zaman rasyonel davranmad zerinde duran yazarlar, esas olarak bireyin davrannda etkili olan, ancak kendisinin de hesap etmedii ve aka fark edilmeyen etkilerin sz konusu olduu dncesinden yola kmaktadrlar. Bunlar genellikle bireye zg isel etkenler ya da eski deneyimlerdir. nsanlar baz gereksinimlerini ya da sorunlarn uluslararas olaylar karsnda da vururlar. rnein; dier lkeye kar sahip olunan saldrgan duygularn ortaya konmas sava ilan yoluyla olabilir. Dolaysyla d politika her zaman uluslararas bir olaya tepki olarak ortaya konmuyor olabilir. Uluslararas sistem yarm kalm hesaplarn ve halledilmemi kiisel sorunlarn yanstld bir arena olabilir. Yaplan
133
aratrmalar; kiinin, ocukluk yllarnda edindii deneyimlerle uluslararas ilikiler konusundaki tutumu arasnda belirgin bir iliki olduunu ortaya koymaktadr. Dier grup ya da lkelere kar dmanca duygulara sahip olma, kiisel gven duygusundan yoksunluktan ya da ocukluk yllarnda iitilen bir takm duyumlardan kaynaklanabilmektedir. Bu tr bir balantnn, her durumda kurulabilmesi mmkn olmamakla beraber, kiisel zelliklerle uluslararas olaylar karsnda benimsenen tutum arasnda az ok bir ilikinin var olduu anlalmaktadr (Verba, 1969: 219).
KARAR VERMEDE KSEL ZELLKLERN ETKS

Karar verme srecinde, olaylarn alglanmasndan balayarak, kararn verilmesine kadar geen tm sreci etkileyen nemli bir faktr, karar vericinin kiisel zellikleridir. Dier bir deyile karar vericinin iinde yer ald siyasal sistem, yakn evresi, kamuoyunun ve bask gruplarnn etkileri, devletin sahip olduu kaynaklar, dier devletlerin politikalar, uluslararas sistemin yaps, blgesel ve uluslararas g dalm koullarnn tmnn ayn kald varsayldnda da farkl karar vericilere gre devletin karar ve politikalar (baml deiken) deiebilmektedir. Dolaysyla karar verici ve onun kiisel zellikleri, karar verme teorisi iin temel deiken (bamsz deiken) olarak alnmaktadr. Bu balamda kiinin kendi sosyo psikolojik yaps, karakteri, doutan sahip olduu zellikler, soukkanl ve rasyonel bir kiilie sahip olup olmamas, duygusal olup olmamas, olaylar yorumlama kabiliyeti, inan sistemi, siyasal ve kltrel deerleri, yetime tarz, ald eitimler, ocukluk yllarnda bandan geen olaylar, mesleki eitimi, i deneyimi ve daha nceki siyasal aktiviteleri gibi ok sayda faktrn etkisini dikkate almak gerekmektedir. Tm bu znel unsurlarn her biri, karar vericinin, subjektif ve rasyonel olmayan bir karar almasna yol aabilir. Bu balamda, kararn rasyonelliini olumsuz etkileyen subjektif faktrlerden oluan kiisel zelliklerin hangi durumlarda ne tr bir etkiye sahip olacann karar verme teorisi zerinde alanlar tarafndan ortaya konmaya alld gzlenmektedir. Bu erevede Verba (1969: 221-22), karar vericinin kiisel zelliklerinin uluslararas ilikiler konusundaki kararlarn hangi koullarda ve nasl etkileyeceine ilikin baz varsaymlarda bulunmaktadr: Birinci varsaym; bireyin konuya ne kadar ilgi duyduuna ilikindir -dier deikenler ayn kalmak kouluyla- birey konuya ne kadar ilgi duyuyorsa, kiisel zelliklerinin etkisi de o denli fazla olacaktr. Kiinin konuya ilgisi arttka, subjektif ve irrasyonel unsurlar arlk kazand iin bu durum, kararn rasyonel olmasn olumsuz ynde etkiler. kinci varsaym; kiinin sz konusu uluslararas olay hakkndaki bilgi birikimine ilikindir. Kiinin bilgisi ne denli fazlaysa kiisel zelliklerin etkisi o denli az olacaktr. nc varsaym; kiinin uluslararas sorun zme yeteneine ilikindir. Bu yetenei ne denli fazlaysa kiisel (subjektif) zelliklerinin karara etkisi o denli az olacaktr. Drdnc varsayma gre; kii konuyu ne derece rasyonel bir deerlendirmeye tabi tutarsa bireysel zelliklerin etkisi o denli az olacaktr. Beinci varsayma gre; kiinin olay etkileme gcnn fazla olduunu bilmesi lsnde, kiisel zelliklerinin karara etkisi azalr. Altnc varsaym; beinci varsaymla da ilgili olup, kiinin kararlarnn sonularndan sorumlu olmas lsnde, kiisel zelliklerin etkisinin azalaca dorultusundadr.
Karar verme yaklamlarnda, karar vericinin kiilii ve d politikayla ilgili gelimeleri alglay biimi nemli olduu kadar, bu kararn olutuu isel, dsal evrenin ve brokrasinin etkisi de nemlidir. Ancak karar verme teorisine gre, isel ve dsal gelimeler ve faktrleri nihai aamada karar haline dntren ve d politikay belirleyen yine bireydir. Ayn koullarda ve ayn durum karsnda farkl karar vericiler farkl karar verebilmektedir.
Sidney Verba, Harvard niversitesi Emeritus Profesr.
134
Bunlarn dnda, Verba (1969: 222-24), konu detaylandka kiisel zelliklerin subjektif etkisinin azalacan, konu belirsizletike, deerlendirmeye ilikin bilgi azaldka subjektif etkilerin artacan, son olarak da grup tarafndan alnan kararlarda bireylerin tek tek kiisel zelliklerinin karara etkisinin azalacan varsaymaktadr. Bu son duruma ilikin olarak, grup beklentilerinin kiisel beklentilerle ayn olmamasnn kararda nemli rol oynadn belirten yazar, grupta yer alan bireylerin ayn basklar altnda olmalar, ayn deerleri ve grleri paylamalar ya da sorunu ayn ekilde alglamalar halindeyse durumun farkl olacan da belirtmektedir.
SIRA SZDE
Karar vericinin kiisel zellikleri, kararlarn ne ynde etkilemektedir? SIRA SZDE

D N uluslararas sistem ya da dier devletler hakknda sahip olduklaKarar vericilerin,E L M r inanlarn, imajlarn grmezden gelerek, hayati kararlar ve politikalar aklaS O R mak imknszdr. UBu tr bilisel (kognitiv) yaplar, devletlerin davranlarnn balca sebebini oluturabilir ve analiz yapana, baka dzeylerdeki analizlerle ulaamayaca bilgiler sunar. Eer ayn koullarda (ulusal ya da uluslararas), karar veDKKAT riciler ayn davransalard, karar vericilerin dierleri hakkndaki imajlar, dolaysyla alglamalar nemli olmayabilirdi. Fakat ou zaman alglamalarla gerekler arasnSIRA SZDE da ciddi uurumlar olduu bilinmektedir. Tm insanlarn ayn olay karsnda ayn davran gstermemeleri de alglama farkndan kaynaklanmaktadr. Sonu itibariyle insanlar benzer durumlarda farkl ekilde hareket etmektedirler. AMALARIMIZ Jervisin (1969: 240-53) alglama ya da yanl alglamaya ilikin varsaymlarndan birincisine gre, karar vericilerin yaklamlar ve imajlar, edindikleri bilgileri belirlemekte ve Ketkilemektedir. rnein; Sovyetler Birliinin saldrgan olduu inancn T A P tayan bir karar verici, bu devletin her hareketine kukuyla bakacak ve kendi lkesine ynelik hareketlerini bir tehdit olarak deerlendirecektir. kinci varsayma gre kararTvericiler, yerleik dncelere bal kalma, kendi tezlerinin deimesine ELEVZYON yol aacak yeni bilgilere kar kapal davranma eilimindedir. nc varsayma gre aktrler, kendilerine ulaan bilgileri toplu olarak deil de para para geldiinde, bu bilgileri, mevcut bilgi ve imajlaryla atsa bile zmseyebilmektedirler. NTERNET Drdnc varsayma gre, karar vericinin imaj, iinde bulunduu siyasal sistemin kazandrd deneyimlerden, kendi deneyimlerinden ya da dnya tarihiyle ilgili rendiklerinden etkilenmektedir. Beinci varsayma gre, karar vericilerin bandan MAKALE geen baz olaylar artrmas dolaysyla ayn olay, farkl karar vericiler tarafndan farkl alglanabilmektedir. Altnc varsayma greyse bir politikay belirleme konumunda olan bir karar verici, bunun kar tarafa kendi istedii biimiyle alglandn varsayar. Yedinci varsayma gre karar vericiler, kararlarn kar taraf zerinde ngrlen etkiyi yapamayacaklarnn farknda olmayabilirler. Sekizinci varsayma gre karar vericiler, dier lkelerin kendilerine ynelik dmanln, her zaman olduundan biraz fazla abartrlar. Dokuzuncu varsayma gre karar vericiler, dier lkelerin davranlarn olduundan daha planl, daha disiplinli ve daha koordineli olduunu sanrlar. Onuncu varsayma gre karar vericiler, dier lkenin bykelisinin tutum ve davrannn, o lkenin politikasn tamamen yansttn dnr. Onbirinci varsayma gre karar vericiler, dier lkelerin davranlarn ve tepkilerini tamamen kendi politikalarnn ekillendirdii noktasnda abartl bir deerlendirme iinde olabilirler. Onikinci varsayma gre karar vericiler, kendi lkeleri hakkndaki imajlaryla dierlerinin kendileri hakkndaki imajnn ayn olduu-
DNELM S O R U
KARAR VERME SRECNDE ALGILAMANIN ROL
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Prof.Dr. R N E T Jervis, N T E Robert Uluslararas Politikada Alglama ve Yanl Alglama (Perception and Misperception in MAKALE International Politics) kitabnn yazardr.
135
nu sanrlar. Onnc varsayma gre karar vericiler, kendi alarndan ok nemli olan bir olayn, dier lke karar vericileri iin de ayn derecede nemli olduunu dnrler. Ondrdnc varsayma gre karar vericiler, kendi yaklamlarna uyan ve destekleyen verilerin ve kantlarn, dier bak alar ve yaklamlar iin de uygun kantlar olduunu dnerek yanlgya debilirler. Karar verme srecinde algnn rol hakknda bilgi veriniz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
D ELM Karar vericiye bilgi, eitli ekillerde ulam olabilecei gibi, kararNvericinin karar vermesi de deiik ekillerde olabilmektedir. Buna gre farkl karar verme modelleS O belirtilmektedir. ri gelitirilmitir. Balca karar verme modellerinden bazlar aada R U
KARAR VERME TEORSNN MODELLER
DNELM S O R U
Roger Hilsmana gre, kk deiiklikler yntemi d politika kararlarnn verilmesinde ska grlen bir uygulamadr. Buna gre bir karar verici, batan verdii SIRA SZDE kararlar daha sonraki aamalarda revize ederek geniletmekte ve gelitirmektedir. Zaman ierisinde, verilen kararda, d evrede meydana gelen deiikliklerin etkisiyle daha nceden hesaplanmayan ve dnlmeyen bir takm deiikliklere giAMALARIMIZ dilmektedir. Normal koullarda karar vericiler, rutin konular zerinde durmakta, daha nceden kurulu ilikilerin korunmasna ynelik kararlar almaktadrlar. Ancak, kimi karar vericiler, nceki kararlarnda deiiklie gitme veTdaha ileri admK A P lar atma gerei duyabilmektedir. Yeterli bilgiye sahip olmamalar, verdikleri kararlarn sonularn grme imknna sahip olmamalar ya da yeterince ileriyi net grememeleri, karar vericileri TELEV ZYON temkinli hareket etmek zorunda brakmaktadr. Ayrca, radikal deiiklikler yapmak istense de kar etkiler ve snrlamalar dolaysyla bu mmkn olmayabilmektedir. Dolaysyla karar verici, dar bir alanda, ancak karlarnn gerektirdii lN T E R bir lerde ileri geri hareket etmek zorunda kalabilmektedir. Eer karar,N E T d etkiye kar alnm bir kararsa burada rutin politika kararlarndan daha ileri bir durum sz konusu olabilmektedir. Modern brokratik devletlerde, d politikay etkileyen MAKALE faktrlerin kayna olduka farkl olabilmektedir. yi politika bu deiik kaynaklardan gelen etkileri, brokratik ve rgtsel sreleri ileterek, lkedeki tm gruplarn karlarn dikkate alacak ekilde formle edilen politikadr (Hopkins ve Mansbach, 1973: 164). Kk deiiklikler modeli d politikada ne ekilde grlmektedir? SZDE SIRA Genellikle gndelik (rutin) politik kararlarda ska grlen bu yntem, sorunD ve aama aama larn kapsaml reform programlarndan ziyade kk admlarla N E L M gelitirilen kararlarla zlmesi anlamna gelmektedir. Bu modelin bir dier zellii, srecin ak ulu ve srekli olmas, kararn ya da politikann O R U S zerinde devaml ekilde deiiklik yaplabilmesidir. Alnan bir karar, nihai bir karar olmayp, zerinde deiiklik yaplarak gelitirilebilir. Ortaya kan yeni durumlar ve hedeflerDKKAT de meydana gelen deiiklikler, politikann gelitirilmesini gerektirebilmektedir. Burada yaplan, daha nce belirlenen bir amaca doru adm adm ilerleme olmayp, belli bir sorunu zmek iin bir adm atmak, daha sonraSIRA SZDE arzu edildike, koullarn gerektirdii lde bunu gelitirmek ve gerekiyorsa deiiklik yapmaktr. Verilen kararlarla karar verici kendini balamamakta; verilen kararlarda esnek
AMALARIMIZ
Kk Deiiklikler Modeli: ki Adm leri, Bir Adm Geri D KKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
136
davranmakta ve bunun deiebileceini de kabul etmektedir. Bu tr karar vericiler, gemi birikimlerden yola karak, gerekleebilecek politikalar zerinde durmaktadr. Daha dorusu, gerekleip gereklemeyecei dnlmeden, srf cazibesine kaplarak, hayali kararlar almak, bu tr karar alma modelinde pek grlen bir durum deildir. Politikayla ilgili atlacak yeni admlar, her aamada tartlarak farkl atan deerler, uzlatrlmaya allmaktadr (Braybrooke ve Lindblom, 1969: 212).
Rastgele Admlar: Sarho Yry Modeli

Kaldrmda yryen bir sarhoun hareketinden yola klarak gelitirilen bu modelde, devletlerin d politikas zikzaklar izmekte, bir sarhoun admlar gibi bir sonraki aamay tahmin etme imkn bulunmamaktadr. Bu durum, yolda yryen bir sarhoa bakan birinin, sarhoun bir sonraki admn nereye atacan bilememesi gibidir. Byle birinin srekli ileriye gitme olasl ne kadar fazlaysa deiik ynlere hatta geriye gitme olasl da bir o kadar fazladr. Dolaysyla bazen karar vericilerin ald kararlarda ve politikalarda da byle bir rastgelelik sz konusu olmaktadr. Rastgele admlar, devletlerin d politikalarndaki ngrlemeyen deiiklikleri aklamada zaman zaman kullanlan bir modeldir. Her admda, devletlerin politikalarnn bir k ya da hareket noktas bulunmakta, bir sonraki adm iin de az ya da ok bir rastgelelik sz konusu olmaktadr. Politika srekli farkl etkilere ak olduundan, her an deiiklik gndeme gelebilmektedir. Dolaysyla politikann sonucunu batan tahmin etme imkn bulunamamaktadr. Ayn ekilde, tarihi olaylarn da belli bir hareket ya da k noktas bulunduu, sonraki srelerin ngrldnden farkl ekilde gelimi olduu gzlenmektedir. Ulusal politikalar ve tarihi olaylar, belli bir noktadan balamakta, fakat daha sonra tasarlanan ya da rastgele gelien olaylarn etkisiyle byk deiiklikler geirerek farkl bir grnm kazanmaktadrlar. Bu politikada deiiklie yol aan etkiler, aktrlerin, sahip olduu kaynaklarda, bir deiiklikten ileri gelebilecei gibi, lke iinden ve uluslararas ortamdan gelecek etki tepki srelerinden de kaynaklanabilir (Deutsch, 1988: 93-94).
SIRA SZDE
Sarhoun yry modelinin d politikada karl nedir, ne ekilde grlr? SIRA SZDE
D NELM Uluslararas politika baz ynleriyle zaman zaman bir kumar oyununa benzemektedir. D politikada karar verici, kumarbazn iflas teriminde de ifade edildii gibi, karar verirkenO matematiksel hesaplar yapmaktadr. Uzun sren ans oyunlarnda, S R U fazla kaynaa sahip olmayan oyuncu, kartlarnn (ya da sahip olduu kaynaklarn) durumundaki dalgalanmalardan dolay kaybeder. Zayf durumdaki oyuncu, bir DKKAT oyunda ans ters gittiinde oyunu kaybeder ve daha sonraki oyunlarda ya da oyunun sonraki aamalarnda, uygun kartlar gelse bile kazanma olasl dk olur. SIRA SZDE Oysa oyuncu bir banka ise ya da zengin ve gl bir oyuncuysa oyunun baz anlarnda durum aleyhine dnse ya da bir kere ans yaver gitmese bile, sonraki aamalarda oyunu kendi lehine evirebilir ve uzun vadeli bir oyunda kazanl kabiAMALARIMIZ lir. Risk arttka, oyuncularn varlnda (sahip olduu kaynaklarda) dalgalanmalar ve belirsizlikler oaldka, kk oyuncunun iflas etme ihtimali artmaktadr. Kaynaklar bol Kolan gl oyuncu ya da lke hata yapsa ya da iler bir an ters gider T A P gibi olsa da oyunda kalmaya devam ederken zayf bir oyuncunun oyunu srdrebilmesi ok ansl olmasna ya da ok yetenekli olmasna baldr. Oyunun yeteri
DNELM S O R U
Risk ve Baarnn Hesaplanmas: Kumarbazn flas Modeli
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
137
kadar uzun srdn dnen gl bir oyuncunun ya da bir bankann oyuna istedii zaman ara verme imkn varken kk bir oyuncunun bunu yapmas olduka zordur. Bu genel kural erevesinde uluslararas ilikilerde, rnein bir konvansiyonel sava esnasndaki belirsizlik durumunda, zayf lkeler karsnda gllerin daha avantajl olduu ileri srlmektedir. Bununla beraber, bu kural, nkleer sava olaslnda bozulmaktadr ve nkleer silahlarn da kullanlaca bir genel savata, silahlarn tahrip gleri karsnda, byk devletlerin fazla nfusa ve kaynaa sahip olmalar bir avantaj olmaktan kmaktadr (Deutsch, 1988: 94-95). Rasyonel ve sorumlu siyasal karar vericiler, bu snrlar iinde karar vermek zorunda kalmaktadr. Karar vericiler, lkeleri iin tahmin edilen ya da edilemeyen olaylar karsnda kaynaklarn artrmaya alrlar. D politikalarn olutururken kendilerine byk bir hareket alan salayarak, herhangi bir hareket rastgelelik gsterse bile (rastgele admlar modelinde olduu gibi), uurumun kenarndan uzak durmaya alrlar. Dmanlar karsnda eksik bilgilenme olaslna kar dikkatli davranrlar ve dier tarafn hareketlerindeki rastgelelik tayan unsurlar doru deerlendirir, gelimeleri mmkn olduunca denetimlerinde tutarlar. Kendi hareketlerinden pheye dtklerinde Edmund Burken devlet adam ktlkte bulunma ve dman kazanma konusunda her zaman cimri davranmaldr szn hatrlamaldrlar (Deutsch, 1988: 95). Kumarbazn iflas modelini bir rnekle aklaynz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
Kk Gruplarla Karar Verme
Uluslararas kriz durumlarnda, normal mekanizmalar atlanarak, kararlar kk bir lider grubu tarafndan alnabilir. Bu tercihte; konunun nemi, zamann azl, koS O R U nunun gizlilik gerektirmesi ve kk grupla konsensusa daha abuk varlmas gibi nedenler, karar alma grubunu oluturan katlmclarn saysnda snrlamaya gidilmesine yol amaktadr. Buna karlk, saynn az olmas gerekseA bile, ar soDKK T rumluluk gerektiren durumlarda liderler, bu sayy mmkn olduunca artrarak, sorumluluu paylamaya ve dier uzman kiilerin grlerini almaya zen gsteSIRA SZDE rirler (Hopkins ve Mansbach, 1973: 164). Kk gruplarla karar alma, birok ynden geni rgtlenmelerdeki karar alma durumundan farkllk gstermektedir. lk olarak, brokratik rgtlenmelerde, kiiAMALARIMIZ lerin bireysel karlarn ne karma eilimi yerine, ibirlii yapma eilimi ne kmaktadr. Ayrca, zamann azl ve olayn dourduu stres ve bask da nemli bir farktr. Youn stres altnda insanlarn etkin alamadklar ifade edilse bile, yapK T A P lan aratrmalar, kk gruplarda hafif bask altnda bulunmann karar vericilerde verimlilii ve retkenlii artrd, moralleri ykselttii ve problem zme yeteneini gelitirdiini ortaya koymutur. Belli bir noktaya kadar stresin,Z Y O N fikirlerin T E L E V yeni domasna yol at, uyumlu davranmay artrd; ancak belli bir noktadan sonra davran bozukluuna yol at gzlenmitir. Dolaysyla stresin, ne ok fazla, ne de ok az olmamas halinde, grubun yeteneini artrc bir etkiye sahip olduu ile N T E R grup ri srlmektedir. Belli lde stres, bireysel davranmay azaltrken N E T iinde ibirliini artrmaktadr (Hopkins ve Mansbach, 1973: 164). Zaman basks sz konusu olduunda, bireyler arasnda daha abuk uzlama M Fakat salanmakta, bu ibirlii karar alnmasn kolaylatrmaktadr.A K A L E bunun bir olumsuz taraf da grupta hi kimsenin farkl gr beyan etmemesi ya da etmekten kanmasdr. Ayrca zellikle kk gruplarda, karmak enformasyonla uraabilme ve onlar mevcut bilgileriyle btnletirebilme ve deerlendirme yetenek-
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
138
leri, bu tr gruplarn bir kriz anndaki baarlarn belirleyen nemli bir faktrdr. Grup iindeki ok sayda karar vericinin bunu yapabilecek yetenekte olmas, bireyler arasnda atmaya yol ama ihtimali olsa da bu atma, alternatif politikalarn bir araya getirilmesinde ve sentezinde nemli bir ileve sahip olmaktadr. Farkl grlerin cezalandrld ve ho karlanmad bir gruptaysa deiik grlerin ortaya konmas mmkn olmayacaktr. Stalin dneminde Sovyet brokratlarnn ve Senatr McCarthy dneminde Amerikan Dileri Bakanl brokratlarnn durumu bir lde buna benzemekteydi. Byle durumlarda brokratlar, sadece stlerinin duymak istedii grleri ifade ederken yeni fikirleri ve deiik grleri ifade etmekten ekinirler ya da bunu nadiren yaparlar (Hopkins ve Mansbach, 1973: 165).
SIRA SZDE
Kk gruplarla SZDE vermenin olumlu ve olumsuz taraflar nelerdir? SIRA karar

D NELM Brokrasininkarmak yaps iinde gndelik politikalar yrtlrken ok sayda bireyin davran arasnda bir koordinasyon salanmaya allmaktadr. Kukusuz bu koordinasyon, kimin nasl ve neye gre davranacan gsteren baz standart S O R U davran kalplaryla kurallarn olmasn gerektirmektedir. Ayrca belli bir baar kapasitesine ulaabilmek iin, belli programlarn yaplm olmas gerekir. rnein; DKKAT bir futbol takmnda, her bir oyuncu, nceden belirlenmi kurallarn yerine, kafasna gre ya da dier oyunculardan alaca talimata gre oynamaya kalkamaz. Her SIRA SZDE bir rgt iin, her bir devlet iin, ayr standart davran kurallar ve programlar bulunur. Dolaysyla bu rgtlerin ve hkmetin davranlar, daha nceden belirlenmi kurallara ve davran kalplarna uygun olmaktadr. rgtler zaman iinde deAMALARIMIZ iim gsterse de yeni kurallarn ve davran kalplarnn renilmesi sz konusudur. Fakat bazen, zellikle ar kriz durumlarnda, rgtsel deiiklikler yle ciddi boyutlardadr ki A P durumlarda renme ve deiime ayak uydurma, rgtn K T byle kapasitesine bal olmaktadr (Allison, 1993: 353). Rutin sorunlarda genellikle standart kurallar daha fazla uygulanmaktadr. Bu tr yerleikEkurallarn olmas srekli tekrarlanan sorunlarn zmlenmesinde bT LEVZYON yk kolaylk salar. Allagelen konular iin brokratlar da ayr ve zel bir zaman harcamam olur. Genellikle rutin sorunlar, stleri tarafndan belirlenmi kurallar dorultusunda daha alt tabakadaki brokratlar tarafndan zlmektedir. Aslnda NTERNE birok d politika Teylemi bu yntemle kararlatrlmaktadr. Sadece gizlilik zellii olan ya da beklenmeyen olaylarda, liderler devreye girer. Gnlk politikalar ve rutin gelimelerde kararlar, daha alt dzey brokratlar tarafndan alnmakta ve MAKA E uygulanmaktadr.L Fakat alt dzey brokratlarn karar alabilmesi ve eylemde bulunabilmesi iin, genel prosedrlerin bulunmas gerekir (Hopkins ve Mansbach, 1973: 170) Standart uygulama prosedrlerinin (yani kurallarn) kat olmas (yenilie ve gelimeye ak olmamas ya da esnek olmamas) halinde, alt dzey brokratlarn olaand ya da nemli sorunlar zme olana snrlanm olur. Byle durumlarda liderlerin dorudan soruna eilmesi gerekir.
DNELM S O R U
Standart Uygulama Prosedrleri
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
SIRA SZDE
Standart uygulama prosedrleri ne anlama gelmektedir, aklaynz. SIRA SZDE

DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
139
Rasyonel Politika Modeli

Karar vericilerin, devlet adna karar alrken rasyonel davrandklarn varsayan rasyonel politika modeli Graham Allisonun (1993: 346-47) zerinde durduu karar verme modelinden biridir. Dier modeller, rgtsel sre modeli ve brokratik modeldir. Allisona gre, Sovyetlerin Kbaya fze yerletirmesi rasyonel bir davran olup, bununla ABDnin nkleer stnln sona erdirmeye almlardr. Ayn ekilde I. Dnya Savana yol aan gelimelerde, taraflarn tutumlarnn da rasyonel olup olmad analiz edilebilir. Morgenthau, savan Avrupadaki g dengesinin bozulmas korkusundan ktn ileri srmektedir. l ttifak (Triple Alliance) l tilaf (Triple Entente) ile dengelenmitir. nk; Balkanlarda avantaj salayan taraf, g dengesinde avantajl duruma gelecekti. Thomas Shellingin atma analizi modelinde de devletlerin rasyonel davrandklar kabul edilmektedir. Terr dengesi ya da dehet dengesi ortamndaki istikrar, devletlerin rasyonel davranacaklar varsaymyla aklanmaktadr. Nkleer sava olasln azaltan karlkl caydrclk, gerek bir dengeden (gcn birebir eitliSIRA SZDE inden) ok, taraflarn birbirlerini bir ilk vuru yapmaktan caydracak lde ikinci vuru kapasitesine sahip olmasndan kaynaklanan istikrarla aklanabilir. Gerek bir denge durumunda, taraflardan ilk vuruu yapan, N E L M ortadan D kar taraf kaldrabilecek durumdaysa rasyonel davran ilk vuruu gerekletirme dorultusunda olacaktr ve bu durumda istikrardan sz edilemeyecektir. nk; mevcut S O R U durumun ilk vurua avantaj salamas, nkleer sava tevik etmektedir. Rasyonel modelde temel aktr olan devlet, stratejik sorunlar hesapDederek, belirlenmi KKAT hedeflere, iyice tasarlanm bilinli eylemlerle ulamaya almaktadr. Rasyonel politika modeli, Morgenthaunun rasyonel devlet adam, Hoffmannn rulet oyuncusu ve SchelSIRA SZDE lingin oyun teorisinde aka grlmektedir. Uluslararas ilikilerde temel aktr olan ulusal devlet, karlarn maksimum klmaya alr ve stratejik sorunlara mantkl zmler AMALARIMIZ getirir.
Harvard niversitesi, Kennedy School of Governmentn kurucu Dekan olan Prof. Dr. Graham T. Allison, Kararn z: Kba Fze Krizini Aklamak (Essence of Decision: Explaining the Cuban Missile Crisis) kitabnn yazardr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P Devletler her zaman tek balarna rasyonel karar verecek kadar btnsel bir yap iinde olmayabilirler. Devlet, birok yar feodal gevek yapl rgtsel topluluun bir araya gelmesinden olumu bir grnme sahiptir. Hkmet liderleri, formel ELEV ZYON anlamda bu rgtsel yapnn en stnde yer almaktadr. Bu Tyap, devletin sorunlar alglamasn etkilemektedir. Devlet, seenekleri tanmlayp olas sonular tahmin etmeye alrken rgtsel sre araclyla gelen enformasyondan etkilenmektedir. Dolaysyla devlet politikas, her zaman liderlerin temkinli davrannn NTERNET sonucu olmayp, belirli davran kalplarna gre hareket eden rgtlerin ktlar olabilmektedir (Allison, 1993: 353). Devletler, herbiri belirli bir alanda faaliyet gsteren ok sayda rgtten olumu MAKALE bir yaplardr. Her bir rgtn urat sorunlar farkl olduu gibi, bu sorunlar zerken genellikle yar bamsz olarak hareket etmektedirler. Fakat baz sorunlar, bu rgtler ierisinde, sadece hkmet st rgtlenmenin zebilecei sorunlardan oluabilmektedir. Siyasi liderler, dier rgtlerin karlarn da dikkate alan kararlar vererek, oluan politikann herhangi tek bir rgtn karna olmamasn salarlar. Dolaysyla hkmetin ya da devletin davranlar, bu rgtler tarafndan etkilenmekle beraber, bu rgtlerin kontrolnde deildir (Allison, 1993: 353). Devletin, her ne kadar btncl bir yap olarak dnlse de yekpare bir yap olmad bilinmektedir. Devlet iindeki eitli birimlerin ve rgtlenmelerin (Di-
rgtsel Sre Modeli
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
140
leri Bakanl, Savunma Bakanl ya da stihbarat Birimi gibi) her birinin tarihsel deneyimleri ve haberleme kanallaryla kendine zg bir karar alma yaps bulunmaktadr. Dolaysyla bir ulusal d politika karar, bu birimler arasndaki mcadele ve rekabetin sonucunda alnd gibi, uzun vadeli politik amalar da bu rekabet ve mcadelenin sonucunda olumaktadr. Her bir rgt; kendi tarihi, ulusal ve uluslararas sistemi deerlendirii, kendi tercihleri ve karar alma yaps erevesinde d politika kararn etkilemeye alacandan ve ortaya kan karar zerinde her bir rgtn etkisi olacandan, sonuta tek bana hi bir rgtn ya da birimin karar olmayacaktr (Deutsch, 1988: 87).
Brokratik Politika Modeli

Allisonun nc modeli brokratik politika modelidir. Buna gre, devletin tepe rgtnn banda bulunan liderler, kukusuz monolitik bir grup oluturmamakta, herbirinin kendi dorular bulunmaktadr. Ayrca her biri, rekabeti bir yap ierisinde, kendini merkezde grebilmekte ve kendi dncelerini tek doru olarak kabul edebilmektedir. Bu oyunun adna brokratik politika ad verilmektedir. Buna gre, hkmetin hiyerarik yaps iinde belli bir pozisyonu olan oyuncular arasnda srekli bir pazarlk sreci yaanmaktadr. Rasyonel politika modelinden farkl olarak, brokratik politika modelinde, tek bir aktrden ziyade ok sayda aktrden sz edilmektedir. Her biri sadece tek bir stratejik sorun zerinde deil, ou birbirine ters den ulusal sorunlar zerinde younlamaktadr. ounlukla da uyumlu bir stratejik ama bulunmamakta, daha ok ulusal, rgtsel ve kiisel amalar erevesinde kavramlatrmalar sz konusu olmaktadr. Bu durumda, hkmetin politikas, rasyonel bir seim olmaktan teye, mcadele sonunda varlan bir politik uzlama halini almaktadr (Allison, 1993: 359). Her bir devlet aygt, ulusal oyun iin kompleks bir arena grnmndedir. Bu brokratik aygtn tepesinde bulunan siyasal liderlerle nemli rgtlenmelerin tepesinde yer alan insanlar, dairenin merkezindeki oyuncular olarak deerlendirilmektedir. Bu daire iinde stn konumda olmak, belli hareket serbestsine sahip olmak anlamna gelmektedir. Kararlarn, gerektii lde adem-i merkezilemesi, d politika sorunlarnda her bir oyuncunun saduyulu davranmasn salamaktadr. Bylece yetki de paylalm olmaktadr. D politika sorunlarnn nitelii dolaSIRA SZDE ysyla makul insanlar arasnda bile, ne yaplmas gerektii konusunda temel farkllklar gndeme gelmektedir. Analizler, birbiriyle elien sonular sunabilmektedir. Sorumluluk,Ebireylerin omuzlarna ayr bir yk getirdiinden, alglar ve nceDN LM likler deiebilmektedir. Yanl kararlarn geriye dn ve tamiri olmadndan, sorumluluu olan kii, kendisinin doruluuna ikna olmad bir davranta bulunS O R U maktan kanacaktr (Allison, 1993: 359).
D KKAT rgtsel sre modelinde belirtildii gibi devletler, ok sayda rgt arasnda kurulmu gevek yapl bir ittifakn rn olan, ou zaman yar feodal yaplardr. Brokratik politika modelindeyse byle bir rgtler yuma halinde olan yap ierisinde karar alma sSIRA SZDE reci, brokratik rekabetle aklanmaktadr. Buna gre, politik kararlar nispeten bamsz hkmetsel ya da hkmetsel olmayan rgtlenmeler ve gruplar arasndaki rekabete AMALARIMIZ dayanmaktadr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Uygulamada birok d politika karar, hkmet iindeki siyasal rgtlenmeler ittifak ce rekabet Kve T A P ilikilerinin sonucunda alnmaktadr. Brokratlar arasndaki gcn dalm, karar da etkilemektedir. Eer zaman varsa brokratik rgtlenmeTELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
141
ler arasnda bir takm koalisyonlar oluabilmektedir. Bu tr koalisyonlar, parlamentodaki komiteler ya da komisyonlarda yaanabilecei gibi, eitliMbakanlklar D NEL arasnda da gndeme gelebilir. Bu tr koalisyonlarn ve ittifak ilikilerinin alnacak karara gre srekli deiim gsterdiini belirtmekte yarar vardr (Hopkins ve MansS O R U bach, 1973: 165-66). Bir devletteki ilgili brokratik kurumlarn (Dileri Bakanl, siyasal partiler veya balD KKAT ca kar gruplar gibi) her biri, ayr tarihsel birikimi, kendine gre rutin ileri ve ayr enformasyon kaynaklar olan birer alt sistemi oluturmaktadr. Politik kararlar, bu alt sisSIRA SZDE temler arasndaki rekabet sonucu alnmaktadr. Her bir yap, sistemin amalarn kendi amalar asndan ve sistem iindeki konumuna uygun biimde tanmlar ve deerlendirir. AMALARIMIZ rnein; Savunma Bakanl ulusal kar, ulusal gvenliin salanmas iin daha fazla silahlanmada grrken ekonomik sekinler ulusal kar, ulusal refahn artrlmasnda grebilirler. Brokratik rekabeti nlemek iin, yeni bir organizasyona gitmek tavsiye ediK T A P len bir yol olsa da seilecek rgtlenme tipi, yine politik bir tercih olacaktr. nk; bu durumda politikac, kendi istedii ekilde kararlarn alnmasn salayacak bir rgtlenme yapsn da tercih edebilir (Hopkins ve Mansbach, 1973: 166-67).
TELEVZYON
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
rgtsel sre modelinin brokratik politika modelinden farkn aklaynz. SIRA SZDE
D NELM Karl Deutscha (1988:124-33) ait olan elale modeline (cascademodel) gre, lke iinde kararlar, karmak, karlkl bamllk ieren ve yukardan aaya doru be ana grup arasnda ileyen bir iletiim ayla belirlenmektedir. R U gruplar araS O Bu MAKALE snda srekli iletiim ve etkileim bulunmaktadr. Her bir grup kendi iinde kara kutu benzeri bir kapal sistemi andrmaktadr. Ancak her bir grup kendi deer sisDKKAT teminin (ve kendi bilgisinin) etkisinin yansra, dardan gelen girdileri de (dier gruplardan gelen mesajlar, bilgiler ve onlarn deneyimlerini) deerlendirerek daSIRA SZDE rya bir kt (davran ya da karar) olarak vermektedirler. Bu ktlar, geri besleme (feedback) sreciyle hem kendisine yeniden girdi olarak dnerek daha sonraki karar ve davranlarnda etkili olmakta, hem de dier grup ya da sistemler iin yeni AMALARIMIZ girdiler (dier gruplar iin mesaj bilgi ve deneyim) haline gelmektedir. Bu gruplarn en stnde, gelimi lkelerde bile genel nfusa oranlar yzde 23 gemeyen sosyo ekonomik sekinler bulunmaktadr. Bu grup, Ttoplumun refah K A P ve gelir seviyesi ve sosyo ekonomik stat bakmndan kk bir aznln oluturmaktadr. Bu grupta byk fabrikatrler, sermaye sahipleri, borsa yatrmclar, iverenler ve byk irketlerin st dzey yneticileri yer alr. TDeutsch,O bu gruplar ELEVZY N dikkate alrken sistem iine bunlarn ailelerini, sahip olduklar kurumlar, bankalar ve irketleri de dhil etmektedir. Ancak bu gruplarn da bir btn olarak bakldnda, monolitik (yekpare/trde) bir zellik tamadklar grlmektedir. Bunlar NTERNET bir takm iletiim kanallaryla birbirlerine baldrlar ve kendi ilerinde de bir haberleme ana sahiptirler. Dolaysyla benzer dncelere, deneyimlere, tercihlere, yntemlere, alkanlklara, hatta alt grup kltrlerine bakldnda benzer gMAKALE rlere, karlara ve davran biimlerine sahip olduklar ve birbirleriyle olduka sk temas iinde bulunduklar gzlenmektedir. Yukardan aaya ikinci grup, yine gelimi Bat toplumlarndaki siyasal ve hkmetsel sekinlerdir. Bu tr sekin gruplar ulusal hkmetin merkezinde bulunurlar ve bunlar da bir nceki grup iin sylendii gibi monolitik deildirler. Bu grup, kendi iinde yrtme brokrasisi personeli, yasama yeleri (parlamenterler),
elale Modeli
10
SIRA SZDE NTERNET DNELM

S O R U MAKALE DKKAT
NTERNET
SIRA SZDE
Karl W. Deutsch (1912-1992)
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
142
yarg yeleri, seimle gelmi st dzey yneticiler ve st dzey sivil ve askeri brokratlar gibi alt gruplara ayrlmaktadr. Ayrca bunlar arasnda merkezde ve yerel dzeyde grevli siyasal sekinler olarak ya da karlara gre, ulusal, eyalet, ya da belediyelerde grevli olmalarna gre ayrmlar da yaplabilir. te yandan, iktidar ya da muhalefette olmaya gre ya da halen grev yapyor ya da daha nce grev yapm olmalarna gre de ayrmlara gidilebilir. Son olarak yaplabilecek bir baka ayrm da gc ve yetkiyi elinde tutmaya gre (deien) gzde politikaclar ve brokratlar gzden dm politikaclar ve brokratlar arasndaki ayrmdr. Ancak btn bu ayrmlara ramen, bu sekinler sonuta hkmet iinde olan ya da dardan kararlar etkileyebilecek, hkmete en yakn duran siyasal sekinlerdir. Aralarnda ortak davran kalplar ve kltrleriyle kendi ilerinde bir iletiim a ve karar alma kapasiteleri bulunmaktadr. nc dzeydeki grubu kitle haberleme sekinleri; zellikle gazeteciler, magazin habercileri, televizyon, radyo alanlar, reklam irketleri, ajanslar ve yaynclk sektryle bu sektrdeki kurulular oluturmaktadr. Bu grup da ncekiler gibi kendi iinde girdi kt srecinde oluan karar ve davranlar hem kendisine tekrar, hem de dier kara kutu niteliindeki gruplara ve d dnyaya kt olarak gndermektedir. Sistemin ileyi mant byk lde benzerlik gsterir (Deutsch, 1988: 126). Bu iletiim a iinde, drdnc dzeyde yerel kanaat nderleri ad verilen ve lkeden lkeye deimekle beraber, toplum iinde kitle iletiim aralarna ve d politikaya yakn ilgi duyan ve lke nfusunun yaklak yzde 5-10unu oluturan grup yer almaktadr. Bunlar kadn ya da erkek olsun, kitle iletiim aralarn takip eden, d politika konularna yakn ilgileri dolaysyla da bu haberleri ve bilgileri yorumlama yeteneine sahip olan kiilerdir. Komularna ve evrelerine kendi yorumladklar bilgileri aktararak, onlarn kendi grleri erevesinde bir kanya ve gre sahip olmalarn salamaktadrlar. Kitle iletiim aralarnn yaydklar grleri paylamalar halinde onlarn etkilerini daha da artrc bir etkiye sahip olmaktadrlar. Ayn kanaatte olmamalar, kar olmalar ya da nemsememeleri halindeyse medyann etkisini azaltc ya da etkilerini ortadan kaldrc bir etkiye de sahip olmaktadrlar. Beinci dzeydeki grubuysa siyasal konulara ilgi duyan daha geni bir halk yn oluturmaktadr. Bu grup, politik konulara ilgi duyan, evreleri zerinde etkiye sahip, bu zellikleri benimsenmi olan, genellikle de yetikin kiilerden olumaktadr. Gelimi Batl lkelerde semen nfusun yaklak yzde 50si ile 90n oluturan, politik bilin sahibi semen kitlesi olan bu grup, kendi karar verme alkanlklar yannda dier gruplardan ve d evreden gelen mesajlar karara ve davrana dntrerek, yine dier gruplara ve d dnyaya mesaj olarak kt eklinde vermektedir (Deutsch, 1988: 126). Enformasyon ak ya da direk etkileimin yn, ilk drt dzeyden aaya doru gereklemektedir. Sosyo ekonomik sekinler, hkmetsel ve siyasal sekinleri dorudan etkileme imknna sahip bulunmaktadr. Bu grup yelerinin birou kolayca yasama ve yrtme organn etkileyebilmektedir. Hatta medya dnyasyla da ok sk iliki iinde olup, bunlarla da dorudan iletiim kurma imknna sahip bulunmaktadrlar. Bununla birlikte, yerel kanaat nderleri ve geni semen gruplaryla ok az iletiim kurabildikleri iin, onlar dorudan etkileme imknlar daha snrl hatta minimum dzeyde kalmaktadr. Bununla beraber, medya ya da kitle iletiim sekinleri grubu, yerel kanaat nderlerine daha dorudan ulama imknna sahiptirler. Hatta alnan bilginin geni semen grubuna aktarclar olmalaryla da o
143
gruba ulalmasn salamaktadrlar. Bu nedenle, dorudan halka ulama ve etkileme kapasitesini ellerinde bulundururlar. Bu noktada, yerel kanaat nderleri de dorudan halkla iletiim kuran kesim olarak, kitle iletiim aralarnn kendi yarglarn ve kanaatlerini glendirdii lde konumlarn gelitirerek, etkilerini artrmaktadrlar. Ancak bu etkileme bazen kitle iletiim aralarnn etkisini azaltc ynde de olabilmektedir. Be grubun herbiri kendi deer sistemine sahiptir ve karar verme bakmndan zerk konumdadr. Herbiri dardan gelen etkileri ve mesajlar nemsiz grebilecei ya da deerlendirebilecei gibi ret de edebilir. Her bir grup yenilik yapma ve giriimde bulunma kapasitesine sahiptir. Ayrca her bir grup geri bildirim amal olarak daha st gruplarla iletiim halindedir.
ekil 7.1 elale modeli: Kesik izgiler iletiimin dolayl yollardan gerekletiini veya dk dzeyde olduu gstermektedir. I=Girdi (Input), O=kt (Output)
medya i o kan nderleri i o
sosyo-ekonomik elit i o hkmetsel ve siyasal elit
Kaynak: Karl W. Deutsch. The Analysis of International Relations. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall, Inc., 1988, s.132.
halk
i d politika
Semen kitlesini oluturan halk, yerel kanaat nderlerine olan tepkisini onlarn dnceleri dorultusunda ya da farkl ynde hareket ederek gsterir. Kitle iletiim sekinlerineyse onlarn mesajlarna ilgi gstererek ya da ilgisiz kalarak gsterebilir. Bununla beraber, tm demokrasilerde, halkn ve semen kitlesinin hkmete tepki gsterme biimleri vardr ve bunun iin farkl yntemler kullanlmaktadr. Bunlarn sosyo ekonomik elitlerle iletiimleri ve etkileri ya ok zayf ya da olduka dolayl yollardan gereklemektedir.
144
Yerel kanaat nderleriyse medyay destekleyebilir, nemsemeyebilir ya da ona kar olabilir, hatta siyasal liderlere kar da benzer tutum iinde olabilirler. Bununla beraber sosyo ekonomik sekinlerle iletiimleri olduka dk dzeydedir. Oysa siyasal sekinlerin sosyo ekonomik sekinler grubuyla iletiimleri daha dorudan olduundan, bunlar etkileme imknna sahip bulunmaktadrlar. Bunlara daha fazla ayrcalk tanyabilecekleri gibi kardklar yasalarla koyacaklar yeni vergilerle ve dier benzeri karar ve politikalarla bu kesimin sahip olduu ayrcalklar snrlayabilirler ya da kaldrabilirler (Deutsch, 1988: 132).
SIRA SZDE
11
Bir lkede kamuoyunu oluturan gruplar hangileridir? SIRA SZDE letiim a iinde yer alan ve karlkl bamllk iinde olan gruplar arasnda DN LM karlarn gerei Eolarak farkl dzeylerde apraz gruplamalar ve koalisyonlar oluabilmektedir. Bu tr koalisyonlar, siyasal liderler, medya gruplar, bir ksm yerel kanaat nderleri ya da semenler arasnda sz konusu olabilir. Bunlar, d politika S O R U konusunda sertlik yanllar ya da lmllar olarak adlandrlabilirler. Elbette gruplarn ya da koalisyonlarn bu ekilde adlandrlmalar konulara gre deiebilir (DeDKKAT utsch, 1988: 133).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
MAKALE
MAKALE
145
zet
AM A
Karar verme teorisi ve temel varsaymlarn kavramak; Karar verme, karar vericinin nndeki seenekler arasnda en rasyonel ve mantkl olan tercih etme davrandr. D politikann dndaki baka alanlara da uygulanan karar verme teorisi, tketici tercihlerinin, firma davranlarnn ya da irketlerin yatrm tercihlerinin analizinde de kullanlmaktadr. Karar verme teorisi, tm dier koullar ayn kalmak kouluyla bireylerin ya da karar vericilerin deimesiyle kararlarn deieceini kabul eder. Karar verme srecini, karar vericiler, liderler ya da bireyler zerinden analiz eder. Bununla beraber, karar vericinin isel ve dsal evresi kararn etkileyebilir. Karar vericinin iinde yer ald siyasal sistem, ya da dnya sistemi ya da kendi yakn evresi, karar vericinin davranlar zerinde etkili olabilir. Ayrca karar vericinin kiisel zellikleri bu balamda deneyimi, inan sistemi, psikolojik durumu, teknik bilgisi ve konuyla ilgili imaj, verecei karar olumlu ya da olumsuz ynde etkileyebilir. Karar verme srecinde rasyonelliin nemini fark etmek; Karar verme srecinde rasyonellik, kararn, tm seeneklerin deerlendirilerek, hibir olumsuz ve subjektif etki altnda kalmadan lke iin en uygun kararn verilmesidir. Dier bir ifadeyle tm mevcut alternatifler aratrlmakta, herbirinin gerek deeri llmeye allmakta, olaslklar dnlmekte ve karar verici en uygun tercihi yapmaktadr. Karar verme srecinin rasyonel olup olmadna ilikin farkl grler sz konusudur. Bazlar bunun rasyonel bir sre olduunu savunurken bazlar, zaman basks ve kiisel zellikler gibi baz unsurlarn kararn rasyonel bir karar olmasn olumsuz ynde etkileyebileceine dikkat ekmilerdir. nk; farkl alternatiflerin deerini ve tm olaslklar hesap etmek olduka zordur. Ayrca kararn kollektif alnd durumlarda farkl karar vericiler, farkl grlere sahip olacandan, kararlarda bir atma ve uyumsuzluun olmas da kanlmazdr. Karar vermede kiisel zelliklerin etkisini anlamak; Karar verme teorisinde karar verici merkezi bir neme sahip olduu iin, verilecek kararda karar vericinin kiisel zelliklerinin etkisi olduka byk neme sahiptir. ki farkl karar vericinin
farkl kiisel zelliklere sahip olmas ayn durumda verecekleri kararn farkl olmasnn nedenini de aklamaktadr. Bu balamda karar vericinin kiisel zellikleri, karar, olumlu ya da olumsuz ynde etkileyebilir. Bir dier ifadeyle kararn rasyonel bir karar olup olmamasn etkiyebilir. Bu erevede kiinin ilgisi yannda, konu hakknda teknik bilgisinin olmas, sorumluluunun bulunmas, soukkanl olmas, zaman basksnn olmamas gibi faktrler, kararn rasyonel olmasn olumlu ynde etkilemektedir. Karar verme srecinde alglamann roln ortaya koymak; Karar vericiler, ayn olay farkl ekillerde alglayabildikleri iin, alg, karar dorudan etkileyen bir faktrdr. Verba, alglamay etkileyen faktrleri belirtirken kiinin daha nceki imajlarnn, tarihsel olaylar hakkndaki nyarglarnn, dier devletler ve kendi lkesi hakkndaki dncelerinin, alglamasn etkileyecei zerinde durmaktadr. Ayrca kiiye ulaan bilgilerin toplu olarak ya da para para gelmesi de algy etkilemektedir. Bunlarn dnda kiiler, kendi politikalarnn kar tarafa doru okunduunu dnebilir ya da dierlerinin davranlarn olduka bilinli ve planl sanabilir. Karar vericiler dier lkelerin kendileri hakkndaki dmanlklarn ya da dostluklarn abartabilirler. Dier lkenin bykelisinin davranlarnn, ilgili lkenin politikasn tam olarak yanstt dnlebilir. Karar vericiler, kendileri iin nemli olan bir olayn, dier devletler ve karar vericiler iin de ayn neme sahip olduunu dnebilir. Karar vericilerin kendi hakkndaki imajyla bakasnn onun hakkndaki imaj arasnda uurum da olabilir. Sonu olarak tm bu faktrler, karar vericinin verecei karar etkileyen unsurlardr. Karar verme teorisinin modelleri hakknda bilgi sahibi olmak; Karar verme teorisi, karar verme srecini analiz ederken bunu baz modeller yardmyla yapmaktadr. Bunlar arasnda, iki adm ileri bir adm geri ya da kk deiiklikler modeli, sarho yry modeli, kumarbazn iflas modeli, rasyonel politika modeli, rgtsel sre modeli, brokratik politika modeli, kk gruplarla karar verme modeli, standart prosedrler modeli ve elale modeli en fazla bilinendir ve kullanlanlardr.
A M A
AM A
A M A
A M A
146
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, karar verme teorisini realizmden ayran temel zelliktir? a. Devletleri monolitik yaplar olarak grmesi b. Devletleri btncl yaplar olarak grmesi c. Devletleri rasyonel yaplar olarak grmesi d. Devletleri pluralist/oulcu yaplar olarak grmesi e. Devletleri hiyerarik yaplar olarak grmesi 2. Devletlerin d politikalarn aklayabilmek iin sadece sistemin yapsna deil, devletler adna hareket eden bireylerin davranlarn incelemek gerektiini ne sren teori aadakilerden hangisidir? a. Sistem teorisi b. Realist teori c. Karar verme teorisi d. Rasyonel teori e. Neorealist teori 3. Aadakilerden hangisi, karar verme teorisinin, analiz dzeyi asndan, ayrt edici bir zelliidir? a. Devletlerin davranlarnn incelenmesi b. Uluslararas sistemin anarik yapsnn incelenmesi c. Ulusal karlarn incelenmesi d. Bireylerin karar verme srelerine etkilerinin incelenmesi e. G ilikilerinin incelenmesi 4. Uluslararas politikada, karar vericilerin ayn olay ve durum karsnda farkl davranmalar, aadaki kavramlardan hangisiyle aklanabilir? a. Rasyonellik b. Kiisel zellikler c. Yararllk d. Hiyerari e. Karlkl bamllk 5. Aadakilerden hangisi, karar vermede rasyonelliin bal olduu dnlen koullardan biri deildir? a. Sistem kurallar b. Bilgi dzeyi c. rgtsel yap d. Brokrasi e. Rastgelelik 6. Aadakilerden hangisi, karar vericinin kiisel zelliklerinin kararlarna etkileri konusunda Verbann ne srd koullardan biri deildir? a. Bireyin konu hakknda bilgi birikimi b. Bireyin konuya ilgisi c. Bireyin sorun zme yetenei d. Bireyin konu zerinde kontrol e. Bireyin ekip iinde alma becerisi 7. Bireylerin, benzer durumlarda farkl ekillerde karar almalar, aadaki kavramlardan hangisiyle aklanamaz? a. Algda farkllk b. Kiisel zellikler c. nceki yaant ve deneyimler d. maj e. Brokrasi 8. Karar vericinin, nceden verdii kararlar, takip eden aamalarda deitirmesini aklayan model aadakilerden hangisidir? a. Rastgele admlar modeli b. Standart uygulamalar modeli c. ki adm ileri, bir adm geri modeli d. Brokratik politika modeli e. Rasyonel politika modeli 9. Aadaki karar verme modellerinden hangisi daha ok kriz ortamlarnda uygulanmaktadr? a. Kk gruplarla karar verme b. Kk deiiklikler modeli c. Standart uygulama prosedrleri d. Brokratik model e. rgtsel sre modeli 10. Karar verme srecini, iletiim ayla aklayan elale modeli aadaki varsaymlardan hangisiyle ilikilendirilemez? a. Gruplar arasnda iletiim olmas b. Gruplar arasnda hiyerari olmas c. Gruplar arasnda etkileim olmas d. Gruplar arasnda ortak deerler olmas e. Gruplar arasnda geribildirim olmas
147

1. d Yantnz yanl ise, Karar Verme Teorisinin Temel Varsaymlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Giri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Karar Verme Teorisinin Temel Varsaymlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Karar Verme Srecinde Rasyonellik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Karar Verme Srecinde Rasyonellik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Karar Verme Srecinde Kiisel zelliklerin Etkisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Karar Verme Srecinde Kiisel zelliklerin Etkisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Karar Verme Teorisinin Modelleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Karar Verme Teorisinin Modelleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Karar Verme Teorisinin Modelleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 Karar verme srecinde rasyonellik, kararn, tm faktrler dikkate alnarak, lke kar iin en doru, en mantkl ve en aklc ekilde alnmas anlamna gelmektedir. Ancak kararn rasyonel olmasn etkileyen birok faktr sz konusu olduu iin, verilen kararlar her zaman rasyonel olmayabilir. Karar vericinin her zaman rasyonel davranaca varsaymna kukuyla yaklaan karar verme teorisinin nde gelen yazarlarndan Snyder ve arkadalarna gre, karar vericinin rasyonel davranacan nkabul olarak varsaylmamal, durum olgulardan hareket ederek deerlendirilmelidir. nk karar verici kararn iinde bulunduu sistemin kurallarnn, rgtsel deneyiminin, kendisine ulaan bilgilerin ve kiisel zelliklerinin etkisi altnda vermektedir. Bu tr kavramlatrmalarn genellikle gerei yanstmadn dnen Braybrook ve Lindblom ise, karar vericinin tm kararlarn, rasyonel veya irrasyonel diye tek bir kavramla genelletirmenin sakncalarna iaret etmektedirler. Bu nedenle, zaman basks, kiisel sorun zme yetenei, karar vericiye ulaan bilgi dzeyi ve buna benzer birok faktr hesaba katlarak yaplacak bir deerlendirmenin, daha doru olacan savunmaktadrlar. Sra Sizde 3 Karar vericinin kiisel zellikleri, karar verme teorisinde merkezi bir neme sahiptir. Kararlar dorudan kii ile ilikilendirildii iin, kiisel zelliklerin karar olumlu ya da olumsuz ynde etkilemesi doaldr. Bu erevede kiinin konu hakknda bilgi sahibi olmas, deneyimli olmas, sorun zme yeteneine sahip olmas, konuyu rasyonel bir deerlendirmeye tabi tutabilmesi, soukkanl davranabilmesi ve karar etkileme gcne sahip olmas gibi faktrler karar olumlu ynde etkilerken, bu zelliklerin tersi olmas durumunda rnein konuya ilgisi olmakla beraber bilgi ve deneyimi yoksa veya soukkanl deilse ve sorumluluk sahibi deilse, verecei karar rasyonel bir karar olmayabilir. Sra Sizde 4 Ayn olay iki farkl karar verici tarafndan farkl alglandndan, verecekleri kararlar da farkl olabilecektir. Dolaysyla karar verme srecinde alglama ve alglamay etkileyen faktrler olduka nemlidir. Karar vericilerin uluslararas sistem ya da dier devletler hakknda sahip olduklar inanlarn ve imajlarn grmezden gelerek, hayati kararlar ve politikalar aklamak im-
2. c 3. d
4. b 5. e 6. e
7. e
8. c 9. a 10. d

Sra Sizde 1 Karar verme teorisinde, uluslararas sistem ve realist teoriden farkl olarak, analiz birimi devletler yerine bireylerdir. Karar verme teorisinde, devletin d politikas karar vericilerin davranlaryla aklanmaktadr. Oysa dier iki teoride karar vericinin davranlar yerine klasik realist teoride devletin karlar veya yeni realizmde uluslararas sistemin anarik doas devletin d politikasn analiz ederken esas alnan temel faktrlerdir. Uluslararas sistem teorisinde ise devletin d politikas uluslararas sistemin yapsyla aklanmaktadr. Ayrca uluslararas sistem teorisi ve realist teoride devlet, yekpare bir btn olarak alnrken, karar verme teorisinde devletin daha oulcu bir yap olduunun kabul edildii grlmektedir. Bu oulcu yap iinde bata karar vericiler olmak zere kamuoyunu oluturan dier gruplar da karar verme srecinde nemli aktrlerdir.
148
knszdr. Eer ayn koullarda karar vericiler ayn davransalard, karar vericilerin dierleri hakkndaki imajlar ve dolaysyla alglamalar nemli olmayabilirdi. Sra Sizde 5 Devletler ve karar vericiler, alm olduklar kararlarda zaman iinde deiiklikler yapabilirler. Buna iki adm ileri bir adm geri modeli de denmektedir. Ancak zellikle demokratik lkelerde karar vericiler, ierden veya dardan gelecek tepkilere bal olarak kararlarn gzden geirebilirler; aldklar kararlarn bazlarn deitirebilirler veya iptal edebilirler. Dolaysyla karar vericiler, kararlarnda her zaman bir esneklik pay brakrlar. Bu hemen her d politika (hatta i politika) kararlarnda grlebilir. ki lke arasndaki sorunlara yaklamda veya blgesel sorunlara yaklamda devletler, dier devletlerden veya dnya kamuoyundan gelecek tepkilere bal olarak kararlarn gzden geirirler. Sra Sizde 6 Devletlerin ya da onlar adna karar veren karar vericilerin verecei kararlar ou zaman nceden tahmin etmek g olabilir, hatta dardan bakldnda rastgelelik grnebilir. Baka bir deyile devletlerin ataca bir sonraki admn kestirilememesi sz konusu olabilir. Bu durum, sarho yry modeliyle aklanmaktadr. Bu durum bazen ikili ilikilerde, bazen de dnya sorunlarna ilikin tavrlarda grlebilir. Sra Sizde 7 Bu model daha ziyade gleri eit olmayan iki lke arasndaki ilikileri analiz ederken kullanlmaktadr. Bu model gl tarafn ya da lkenin her zaman uzun dnemde durumu kendi lehine evirebileceini anlatmak iin kullanlmaktadr. Zayf ya da kk lkeler, uluslar aras aktrler oyunun baz aamalarnda stn grnseler veya oyun onlarn lehine gibi grnse de bu onlarn oyunun btnnde kazanacaklar anlamna gelmemektedir. rnein El Kaide rgt, ABDnin New Yorktaki Dnya Ticaret Merkezini vurmasyla nemli bir galibiyet elde etmi grnse de sonrasnda ABDnin bu kayb kazanca dntrd grlmektedir. Sra Sizde 8 Kk gruplarla verilen kararlar, genellikle kriz durumlarnda ve zaman basksnn sz konusu olduu durumlarda uygulanan bir yntemdir. Zaman basks sz konusu olduunda bireyler arasnda daha abuk uzlama salanmakta ve bu ibirlii karar alnmasn kolaylatr-
maktadr. Fakat bunun bir olumsuz taraf da, grupta hi kimsenin farkl gr beyan etmemesi ya da etmekten kanmasdr. Ayrca kk gruplarda, karmak enformasyonla uraabilme ve onlar mevcut bilgilerle btnletirebilme ve deerlendirme yetenekleri, bu tr gruplarn bir kriz anndaki baarlarn belirleyen nemli bir faktrdr. Farkl grlerin cezalandrld ve ho karlanmad bir grupta ise, deiik grlerin ortaya konmas mmkn olmayacaktr. Sra Sizde 9 Birok karar aslnda rutin kararlardr ve kim tarafndan ve hangi ynteme gre alnaca bellidir. Bu model daha ziyade devlet mekanizmas iinde gndelik ve rutin kararlar aklamak iin kullanlmaktadr. Rutin sorunlarda genellikle standart kurallar daha fazla uygulanmaktadr. Bu tr yerleik kurallarn olmas srekli tekrarlanan sorunlarn zmlenmesinde byk kolaylklar salar. Bu tr durumlarda brokratlar da, bu kararlar iin ayr ve zel bir zaman harcamam olmaktadr. Genellikle rutin sorunlar, stleri tarafndan belirlenmi kurallar dorultusunda daha alt tabakadaki brokratlar tarafndan zlmektedir. Sra Sizde 10 rgtsel sre modelinde, hangi rgtsel yapnn hangi kararlar alaca nceden bellidir ve bu kurumlama iinde kararlar ilgili kurumlar tarafndan alnr. Oysa brokratik politika modeli, daha ziyade devlet brokrasisi iinde farkl karar alma merkezleri arasnda zaman zaman bir rekabetin yaanacan ve yaandn ifade etmek iin ve bu tr brokratik rekabetleri ve nedenlerini analiz etmek iin kullanlr. rgtsel sre modelinde devletler, ok sayda rgt arasnda kurulmu gevek yapl bir ittifakn rn olan, ou zaman yar feodal yaplardr. Ancak brokratik politika modelinde byle bir rgtler yuma halinde olan yap ierisinde karar alnmas brokratik rekabetle aklanmaktadr. Buna gre, politik kararlar nispeten bamsz hkmetsel (governmental) ya da hkmetsel olmayan (nongovernmental) rgtlenmeler ve gruplar arasndaki rekabete dayanmaktadr. Sra Sizde 11 Bunlar ekonomik sekinler, siyasal ve hkmetsel sekinler, medya sekinleri veya kitle haberleme sekinleri, yerel kanaat nderleri ve halk ynlardr.
149
Allison, Graham T. (1993), Conceptual Models and the Cuban Missile Crisis, Paul R. Viotti ve Mark V. Kauppi (eds.) International Relations Theory: Realism, Pluralism, Globalism 2nd ed. New York: Macmillan Publishing Co., iinde ss. 342-374. Braybrooke, David ve Charles E. Lindblom. (1969), Types of Decision Making, J. N. Rosenau (ed.) International Politics and Foreign Policy, A Reader in Research and Theory. New York: The Free Press, iinde ss. 207-216. Deutsch, Karl W. ve J. David Singer. (1969), Multipolar Power Systems and International Stability, J. N. Rosenau (ed.) International Politics and Foreign Policy, A Reader in Research and Theory. New York: The Free Press, iinde, ss. 315-24. Holsti, Ole R. (1995), Theories of International Relations and Foreign Policy: Realism and Its Challenge, Charles W Kegley, Jr. (ed.) Contraversies in International Relations Theory, Realism and the Neoliberal Challenge. New York: St. Martins Press, iinde ss. 35-65. Hopkins, Raymond F. ve Richard W. Mansbach. (1973), Structure and Process in International Politics. New York: Harper and Row Puplishers. Jervis, Robert. (1969), Hypotheses on Misperception, J. N. Rosenau ed. International Politics and Foreign Policy, A Reader in Research and Theory. New York: The Free Press, iinde s. 240242. Snyder, Richard C. H., W. Bruck ve Burton Sapin. (1969), The Decision Making Approach to the Study of International Politics, J. N. Rosenau (ed.) International Politics and Foreign Policy, A Reader in Research and Theory. New York: The Free Press, iinde ss. 199-206. Verba, Sidney. (1969)Assumptions of Rationality and NonRationality in Models of International System, J. N. Rosenau ed. International Politics and Foreign Policy, A Reader in Research and Theory. New York: The Free Press, iinde ss. 217231.
8
Amalarmz
Epistemoloji Ontoloji A Priori Bilgi
Bu niteyi tamamladktan sonra; Empirizm ve rasyonalizm kavramlarn aklayabilecek; Pragmatizmin bilimsel bilgi, teori ve deney gibi temel konulara yaklamn aklayabilecek; Pozitivizmin temel varsaymlarn analiz edebilecek; Neopozitivizm ve eletirel rasyonalizmi aklayabilecek; Post pozitivizm ve post modernizmi ana hatlaryla deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
A Posteriori Bilgi Metodoloji
indekiler
GR EPSTEMOLOJK TARTIMALAR EMPRZM RASYONALZM PRAGMATZM POZTVZM MANTIKI POZTZM ELETREL RASYONALZM NEOPOZTVZM POST MODERNZM POST POZTVZM
Pozitivizm ve Epistemolojik Tartmalar
Pozitivizm ve Epistemolojik Tartmalar

GR
Gnmzn artan post pozitivist tartmalar bir yana, sosyal bilimciler bilinli ya da bilinsiz bir ekilde pozitivizmin etkisinde kalmlardr. Bu konudaki yaklamlarn aka ifade edenler ve etmeyen toplum bilimciler de aslnda pozitivizmi zmni bir kabullenme (rtl bir ekilde kabul etme durumu) iindedirler. Bu durum, dier toplum bilim alanlarnda olduu gibi, uluslararas ilikilerde de byledir. Birok uluslararas ilikiler teorisi pozitivizmin etkisi altnda kalm ya da alma prensibi yntemleri asndan, metodolojik pozitivizmi benimsemilerdir. Uluslararas ilikiler disiplinindeki teorik tartmalar, daha ok, idealizm realizm, gelenekselcilik davransalclk ya da uluslararclk devlet merkezcilik ekseninde gelimitir. Aslnda dorudan epistemolojik (bilgi felsefesine, kuramna ynelik) bir tartma sz konusu olmam olsa da disiplin, byk lde pozitivizmin etkisinde kalmtr. 1980lerde balayan realizm, plralizm ve globalizm biimindeki paradigma tartmalarnda, pozitivizmin temel varsaymlar rtl bir ekilde (zmnen) kabul edilmekteydi. Ayn ekilde, son zamanlardaki neorealizm ve neoliberalizm arasndaki tartmada da pozitivizmin varsaymlarnn temel alnd bilinmektedir. Daha dorusu her iki teori de pozitivist olduunu iddia etmektedir. Ancak normatif teorilerin, eletirel teorilerin (Frankfurt okulunda olduu gibi), postmodernistlerin, feminist teorilerin ve postyapsalc yaklamlarn, pozitivist varsaymlar temel alan yaklamlara saldrs, pozitivizmin sorgulanmasna yol amtr. Bu argmanlara en nemli eletiri, varsaymlarnn kullanl olmadklar ve mevcut sorunlar zmede, bir analiz erevesi sunmak yerine, sadece olan eletirmeyi tercih ettikleri ynndedir. Bunlar arasnda popler olanlarn pozitivist epistemolojiyi benimsemi olmalar da nemlidir. Bu yeni yaklamlardan post yapsalclar ve post pozitivistler dnda feminist teorilerin nemli bir ksm, ngiliz okulu, Kopenhag okulu ve Alexander Wendt ekolndeki sosyal inac yaklamn da pozitivist rasyonalist izgiye yaklatklar dikkati ekmektedir.
EPSTEMOLOJK TARTIMALAR
Teoriler (kuramlar) bize sadece var olan aklamakla kalmayp, ayn zamanda gelecee ilikin ngrlerde bulunmamz da salamaktadr. Bu nedenle epistemolojik tartmalar, dier bilimlerde olduu gibi, siyasal bilimlerde de son derece nemli ve gereklidir (Smith, 1996: 11-12). Teorik tartmalarn byk ounluu pozitivizm temelinde yrtld iin, ncelikle pozitivizm ile ilgili epistemolojik tart-
152
SIRA SZDE
DNELM S O R U
malara ve bu balamda ncelikle pozitivizmin tarihi geliimini ve toplum bilimindeki yerini ortaya koymakta yarar vardr. zellikle son elli altm yldr, uluslararas ilikiler alanndaki akademik almalara egemen olan pozitivizm, tarihi geliimi iinde eitli zellikler kazanmtr. Bacon, Locke ve Hume empirizmine dayanan pozitivizmin birinci dneminin, Comte ve Simon ile balad kabul edilirken ikinci dnem, Viyana evresi ya da yeni pozitivizm olarak bilinen pozitivist akmn ortaya kt 1920lerde balamaktadr. Saint Simonun kulland anlamda pozitivizm, toplumsal yapy bilimsel almalar vastasyla ve bilimsel yntemler kullanarak, yeniden dzenlemeyi ama edinen ve bu ynyle bilimi metafizikten arndrmay amalayan bir tutumun addr. Pozitivizm bu balamda, bilimin teklii zerinde durmakta, toplumsal olaylarn doa bilimlerinin metodolojileriyle (yntemleriyle) aklanabileceini ileri srmekte ve olgularla deerlerin kesin olarak ayrlmas gerektiini savunmaktadr. Zaman SIRA SZDE zaman pozitivizmin yerine kullanlan empirizm ise bilimsel bilginin duyu verilerimize ynelik nermelerden olutuunu, doutan bilginin olmadn, tm bilgilerimizin deneyiminMrnleri olduunu ve bilimsel bilgiye tmevarm yntemiyle DNEL ulaldn kabul eden bilgi teorisidir. Dolaysyla bilimde deney yntemini kullanmay temel alan empirizmin grgclk, olguculuk ya da deneycilik gibi kavramS larla da ifade O R U edildii bilinmektedir. Pozitivist yaklamda, bilimsel bilginin gelimesinde temel alnan iki temel epistemolojiDKKAT den biri olan empirizmi (dieri rasyonalizm) esas alan metodolojik bak ya da felsefi yaklam benimseyenler, bu yaklamlarn empirist epistemolojiye dayandrdklar iin, SIRA SZDE bu kuramclara, dorudan doruya empiristler ya da pozitivistler denebilmektedir. Aslnda bu yaklam, bilgi kuramna (epistemolojiye) ilikindir, dieriyse yani pozitivizm toplum bilimlerini bu temele gre yeniden ina etmeyi amalayan ve dolaysyla toplum bilimAMALARIMIZ lerinin gelimesinde empirizmi temel alan bilim adamlarn ifade etmek iin kullanlan bir kavramdr. Hempel ve Popper gibi bilim adamlarna gre pozitivizm, empirik epistemoloK T A P jiden ayr dnlemez. Pozitivizm ile empirizm kavramlar, toplum bilimin genelinde olduu gibi, ulusTELEVZ ON lararas ilikilerdeYde yer yer birbirinin yerine kullanlmaktadr. Yukarda ifade edildii gibi, genelde toplum biliminde pozitivizm, doa bilimlerinin metodolojilerinin kullanlmas biiminde anlalmaktadr. Pozitivizmin uluslararas ilikilerdeki anlam da ayn ekilde bilimsel analizler yaplmas ve bilimsel yntemler, metodoloji NTERNET kullanmyla ilgilidir. Pozitivizm ile empirizm, hem toplum bilimlerinde, hem de doa bilimlerinde birbirinin yerine kullanlsa da bu iki kavram arasndaki ok da belirgin olmayan fark ortaya koymakta yarar var. MAKALE Bu erevede yeni bir soruyla uluslararas ilikilerde pozitivizmin ne anlama geldiini sorarak ie balamak gerekir. Pozitivizm, natralizmi dzenliliklere olan inanla birletiren metodolojik bir anlaytr. Dolaysyla uluslararas ilikilerdeki dzenlilikleri aramakta ve genellemeler yapmaya almaktadr. Bu durum, teori ve olgu arasndaki ilikiye nesnel (objektif) yaklalmasna ilikin empirist epistemolojiyle ilgilidir. Bu balamda epistemoloji, metodoloji ve ontoloji kavramlar arasndaki farka deinmek gerekir. nk; ncelikle epistemolojinin, ontoloji ve metodolojiden farkn belirttikten sonra, pozitivizmi empirizmden ayrmaya almak, daha yerinde bir tutum olabilir. Burada, empirizm = pozitivizm = epistemoloji + metodoloji biimindeki denklemden ziyade, pozitivizmin empirist epistemolojiye dayanan bir metodolojik pozisyon olduunu ifade etmek daha dorudur
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
8. nite - Pozitivizm ve Epistemolojik Tartmalar
153
(Smith, 1996: 17-18). nk; empirist epistemoloji, bizim evren hakkndaki bilgilerimizin, deneyimlerimizle dorulanmasn ve bunu yaparken de metodoloji ve ontolojiden yararlanmay gerektirir. Burada da empirizm ile epistemoloji arasnda sk bir iliki bulunmaktadr. Bilindii gibi epistemoloji, bilginin kaynayla ve bilimsel bilginin geliimiyle ilgilidir ve bu erevede ksaca bilgi teorisi olarak ifade edilebilir. Bu balamda rasyonalizmi, yani bilimsel bilginin ortaya k, geliimiyle ilgili temel epistemolojilerden biri olan, gerek bilginin akl ve zihin yoluyla tmdengelim (didaktik) yntemiyle ulalan bilgi olduunu iddia eden, sonradan deney yoluyla elde edilen bilgiyi, bilimsel olarak kabul etmeyen aklc yaklam benimsemeyenler ya da reddedenler iin empirizm, epistemoloji ile zdetir. nk; empiristler iin bilginin gerek kayna duyu verilerimiz olup, a priori (nsel ya da doutan) bilgi sz konusu deildir. Bu noktada; epistemoloji, metodoloji ve ontoloji arasndaki ilikiyi de yadsmamak gerekir. Varln kendisini, varln temel zelliklerini konu alan, ksaca varln bilimi anlamna gelen ontoloji kavram, tek tek bilim dallar asndan ele alndnda, ilgili bilim dalnn ortaya kn, kaynan ve hangi kavramlara indirgeneceini ifade etmek iin kullanlmaktadr. Dolaysyla her bir bilim dal iin, ayr bir ontolojiden sz etmek mmkn olduu gibi, ontoloji, sz konusu bilim dallarndaki kavramlarn hangi anlam iinde var olduklarna ilikin olarak da kullanlmaktadr. Metodoloji ise bilimsel aratrmalarda ve bilimsel bilgiye ulamada yntem kullanmyla ilgili bir kavramdr ve pozitivistler bilimin ve metodolojinin teklii zerinde durmaktadrlar. Pozitivizm ile empirizm arasndaki kavramsal benzerlii ve farkll aklaynz. SIRA SZDE Epistemoloji ve ontoloji arasndaki ilikiye ynelik olarak, postmodernist felseD ancak, bunlarfeciler ontolojinin epistemolojiden nce geldiini ileri srmektedirN E L M dan biri dierinden nce gelmemektedir. Bazen epistemoloji, bazen de ontoloji ncelikli gibi grnebilir. Baka bir deyile epistemoloji, bir bilim dalnda hangi S O R U bilgilerin ve kavramlarn ontolojik olarak bilimsel kabul edilebileceini belirlemede olduka nemliyken ontoloji de epistemolojik olarak kabul edilebilecek eyleDKKAT ri etkilemektedir. Bilim felsefecileri epistemolojiyi ncelikli grrken postmodernistler ontolojiyi ncelikli grmektedir. rnein; Kant, varl olduu gibi inceleSIRA SZDE me dncesine kar karak ontolojiyi epistemolojiye tabi klm, varlk sorununun, bilginin koullarnn incelenmesine (epistemolojiye) bal olduunu savunmutur. Postmodernizmin nclerinden Heideggere greyse ontoloji temel olup AMALARIMIZ bilimsel bilgi buna dayanr. Bundan sonraki blmde, ncelikle temel epistemolojiler (bilgi kuramlar) balamnda, empirizm, rasyonalizm ve pragmatizm zerinde durulacaktr. A P sonraysa K T Daha pozitivizm; yeni pozitivizm ve eletirel pozitivizm de ele alnarak incelenecektir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
EMPRZM
Pozitivizmin temel ald empirizmi, aydnlanma dnemi filozoflarndan ngiliz empiristi Francis Bacona (1561-1626) dayandrmak mmkndr. Bacon, Aristotelesi grlere kar karak, gzlem ve deneyin temel alnp bilimin bu esaslara TERNET gre yeniden kurulmas gerektiini savunmutur. Ayn ekildeNThomas Hobbes ve John Locken da empirizme katklar yadsnamaz. Descartesn idealizmine kar natralist bir grn radikal temsilcisi olan Thomas Hobbes (1588-1679), Kara MAKAL Avrupas rasyonalizminin karsnda yer alan yenia empirizmininE domasnda nemli bir ileve sahip olmu, bir ngiliz filozofudur. Byk lde Francis Ba-
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
154
condan etkilenmi olan Hobbes da kendisinden sonra gelen ngiliz empiristlerinden Locke ve Hume zerinde olduka etkili olmutur. Felsefeye ilikin grlerini Felsefenin eleri (Elementa Philosophia) adl yaptnda toplayan Hobbesa gre, her ey -maddi olan da ruhi olan da, ayr ayr insanlarda olanlar da devletlerde olup bitenler de- doal nedenlere baldr ve doal nedenler tarafndan zorunlu olarak belirlenmilerdir. Hobbesa gre btn bilgilerimiz, nesnelerin duyu organlarmz zerindeki etkilerinden meydana gelir. Hobbes sz konusu dnceleriyle tutarl bir natralist ve materyalist olduunu ortaya koymutur (Gkberk, 1974: 290-91). Doutan (a pirori) dncelerin olamayacan, insann tamamyla duyularna ve igdlerine bal olan bir varlk olduunu, dolaysyla btn tasarmlarn kknn duyularda aranmas gerektiini savunan Hobbes gibi John Locke da (16321704) nsan Anla zerine Bir Deneme adl almasnda, btn bilgilerimizin eninde sonunda deneye dayandn ve deneyden ktn savunmutur. John Lockea gre zihin, balangta zerine hibir ey yazlmam dz beyaz bir kt (tabula rasa: bo tablet) gibidir. Dolaysyla empirizm doutan gelen bilgi (a priori) yerine, sonradan edinilen (a posteriori) bilgiyi nemser. Tm edindiimiz bilgiler, doutan sonra, deney ve gzlemler yoluyla elde edilmektedir. Devlete ve bireye bak asndan, Hobbesdan olduka farkllaan Locke, daha zgrlk ve liberal grlere sahiptir. Lockeun empirist olmas onu Hobbes gibi materyalist ve tanrtanmaz yapmamtr (Gkberk, 1974: 340-44). Nitekim ngilterede Bacon ile balam olan empirizm David Humeda (17111776) en yksek noktasna varmtr. Humea gre, gereklerle ilgili olarak yaplan btn genellemelerin aksini dnmek daima mmkndr. Dolaysyla bu ilikilerle ilgili anlaymz gelitirmenin tek yolu empirik gzlemler yapmaktr. Bu gzlemlerle ilgili sonularn da hibir zaman gerei yanstmadn, fakat sadece olaslklar gsterdiini unutmamak gerekir. Aklcla (rasyonalizm) yani insan aklyla evrensel yasalarn bulunabilecei ilkesine kar kan Hume, empirik yntemlere inanmakta ve yasalara gzlemler yoluyla ulalabileceini ileri srmekteydi (Sava, 1999: 208).
SIRA SZDE
Empirizmi tanmlayarak balca temsilcilerinden rnekler veriniz. SIRA SZDE

DNEL M Bilim felsefesinde ve uluslararas ilikilerde bir dier temel epistemoloji (bilgi teorisi) ise rasyonalizmdir. Geree deney ve gzlem yerine akl yoluyla ulalabileceini savunanU bu grn temsilcileri, Kartezyenizm olarak bilinen okulun S O R mensuplarndan Descartes, Leibniz, Spinozadr. Bu dnrler Newton, Kepler ve Galileonun bilimsel devriminden olduka etkilenmitir. Uluslararas ilikiler alanDKKAT na katklar asndan Grotius ve Kantn da rasyonalizme nemli katklarda bulunduunu belirtmekte yarar vardr. Rasyonalizm, Hegel ile doruuna ulamtr. BiSIRA SZDE limsel yntem asndan tmdengelimcilii benimseyen rasyonalistler, deney ve gzlem verileri yerine, zihin ve akln verilerini temel almlar, doutan (a priori) bilgiye byk nem vermilerdir. Doann belli kanunlar tarafndan ynetildiini AMALARIMIZ savunan bu anlaya gre, bunlarn kendilerinden ziyade sonularn gzlemlemek mmkn olabilmektedir. rnein; ekim kanununu gremesek de sonularn gzlemleyebiliriz. Dolaysyla rasyonalistler, empirizmi, epistemoloji (bilgi kuram) K T A P iin, yani bilimsel bilgiye ulamada ve bilginin elde edilmesinde tamamen yetersiz bulduklarndan, empirizm yerine akl ya da mant (reason) ikame etmektedirler.
DNELM S O R U
RASYONALZM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
155
Hugo Grotius (1583-1645) XVII. yzylda hem genel felsefede, hem de siyaset teorisi alannda nemli etkileri olan, rasyonalist yntemi benimsemitir. Grotius, deneyden bamsz a priori, dorular ifade eden genel aksiyomlardan hareketle somutu anlamaya ynelik olan yntemi uyarnca, ahlak ve siyasetin, matematik gibi evrensel ve tmdengelimsel bir bilim konusu olabileceini savunmutur. Byle bir yntem anlaynn gerei olarak Grotius, toplumsal ve siyasal sorunlarn incelenmesinde, evrensel doru niteliinde olan somut, doruluklar kendiliinden belli ve tartlmaz bir nermeler kmesinden yola kmaktadr (Aaoullar ve Kker, 2000: 35). Rene Descartes ya da Renatus Cartesius (1596-1650) ayn zamanda kendi adyla yani Kartezyenizm olarak bilinen (dier temsilcileri Spinoza ve Leibniz) bir akmn ncln yapmtr. Kartezyen yntem, gerei, akln kullanm yoluyla bulma giriimi olarak rasyonalizmin yntemi olmutur. Descartese gre, ussal bilgi, anln kendi z varoluuna ilikin kuku duyulamaz ve ak bilgisidir. Oysa duyularmza d dnyadan geliyor grnen szde gereklikler, ak ve seik olmadklar iin bunlara gvenilemez, olgusal nesnelere karlk dp dmedikleri hibir zaman bilinemez. Doutan dncelerse ak seiktir, duyular tarafndan bulanklatrlmamlardr, zira kendi doamzdan tretilen gerek dncelerdir. Bu balamda akl temel alan Descartes iin dnyorum yleyse varm (Cogito, ergo sum) nermesi, kendi yaklamn zetleyen ana vargsdr (Sahakian, 1997: 126-128). Immanuel Kant (1724-1801) iin de a priori bilgi zorunlu ve tmel geerlii olan bilgidir. A priori bilgiyi a posteriori bilgiden yani, deneyden tremi olan bilgiden ayran da bu kriterdir. Dier bir ifadeyle a priori bilgi kesin olmakla beraber, a posteriori bilgi sallantldr ve deime olasl bulunmaktadr. Ancak bir noktada klasik rasyonalizmden ayrlan Kant, salt akl iinde kapanp kalm bir mantk yerine, buradan deneye uzanan bir mantk gelitirmitir. Bir eyi bilmek istersem kavramlarm grnn salt formlaryla duyu verilerine balamalym diyerek duyu verilerini dlamamtr. Fakat ona gre deney, sadece a posteriori verilerden ibaretse hibir formu olmayan bo bir svya benzer, dolaysyla kavranamaz niteliktedir. Bu formsuz svy ancak nceden hazr olan (a priori) bir kap (anln salt formlar) iine yerletirmekle kavrayabiliriz (Gkberk, 1974: 409-413). George Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831)in felsefesi Kantdan sonraki rasyonalizmin doruudur. Hegelde asl geree speklatif olarak, yani deneye hi bavurmadan, salt dnmenin snrlar iinde kalnarak varlmaa allr. nk; Hegele gre, felsefe objelerin dnceyle grlmesidir. Hegel, akl dndaki herhangi bir yetiyle bilgi edinmeyi reddeder. Dier bir ifadeyle duygu ya da duyum bizi ze gtremez. (Gkberk, 1974: 449). Hegelin yaklam u nl ifadesinde zetlenmektedir. Gerek olan her ey ussal, ussal olan her ey gerektir A priori bilgiyle a posteriori bilgi arasndaki fark aklaynz.
SIRA SZDE
Ren Descartes (1596-1650)
D kuram) Empirizm ve rasyonalizm dnda nc bir epistemoloji (bilgi N E L M ise pragmatizmdir. Geleneksel pragmatizm daha ok Amerikal felsefecilerden William James (1898-1944), Charles Peirce (1839-1914) ve John Dewey (1859-1952) tarafnS O R U dan ortaya atlan grlerden olumaktayd. Pragmatizm, empirizm ile rasyonalizm arasnda bir anlamda orta yolu temsil etmektedir. Deney ve gzlem yaparken akDKKAT ln nemini kabul eden pragmatistler, rasyonalistlerden farkl olarak, deney ve gzlemlerin, insann inan ve deerlerinin deimesine yol atn kabul etmekte-
PRAGMATZM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
156
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
dirler. Teori ve gzlemin birbirinden ayrlmazl zerinde duran pragmatistlere gre, ayn D N Ebirden fazla teori sz konusu olabilir ve bunlardan kar karya anda L M olunan olguya uyan birini semek durumunda kalnabilir. Ayrca pragmatizm dier epistemolojilerden farkl olarak, her trl inan ve varsaymlarmzn eer geS O R U rekiyorsa deiebileceini kabul etmektedir (Smith, 1996: 22-23). Pragmatizm, D K K A T bir dnce ya da tezin pratik sonularyla deerlendirilmesi gerektiini ve bir dnce, teori ya da teze balanmann, pratikte hibir yarar yoksa terk edilmesi gerektiini savunur. Pragmatizme gre inanlarmz, eylemlerimizi dorudan ve aracsz SIRA SZDE olarak etkiler, ona yn verir. nanlarmzn eylemlerimiz zerindeki bu etkisi, eylemi baarl ve etkili bir eylem haline getiriyorsa dorudur.
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
Bir inan ya da balanlan teori ve gr, ngrlen amacn gereklemesine yapt katkyla deerlendirilir, bu da ancak deneyimle bilinir. Dolaysyla bir gK T A P r ya da dncenin doruluu, ancak uygulamadaki baarsyla llr. Buna ksaca pragmatik dorulama denmektedir. Teorinin varsaymlar, uygulamadaki sonular tarafndan srekli destekleniyorsa yani, inan uygulamada bir ie yaryorsa TEL VZYON giderek artanE llerde doru bir inan (teori) haline gelir. zetlemek gerekirse pragmatizm, doruluu ve gereklii yalnzca eylemlerin sonularyla deerlendirir. William Jamesa gre, dnya ve insan zerine, yeni bilgi ve yorum getirme iddiasnda olan birbirlerine rakip teoriler, yalnzca insan yaamnn amacna gre deNTERNET erlendirilmelidir. Jamesa gre pragmatizmin hibir dogmas, mutlak hibir retisi yoktur. O, yaamn kesin ve kantlanm olgularn n plana kararak yalnzca yaam l alr. Jamesa gre bilimde, felsefede ve teolojide hibir tanm ya da MAKALE forml kesin, nihai ve deimez deildir. nsan ve dnyay konu alan teorilerin anlamlar, sadece onlarn problemleri zme kapasitesinde aranmaldr. Bir teori artk problem zemiyorsa pratik bir yarar yoksa terk edilmelidir. John Dewey iin de tasarm ve varsaymlar somut problemleri zmenin aralardr ve bu amaca uygunluu lsnde dorudur ve geerli kabul edilir (Cevizci, 2000: 527, 774). Pragmatizmin ada temsilcilerinden Thomas Kuhn, Paul Feyerabend ve Richard Rorty de teori ya da paradigmann mevcut problemleri zebildii srece geerli olacan savunmaktadr. Kuhna gre, bir paradigmann hayatta kalmas, onun bulmaca (problemleri) zmedeki baarsna baldr. Feyerabend de ayn anda birden fazla teorinin bulunabileceine ve bunlarn baarsnn pratik sorunlar zmedeki baarsna gre deerlendirileceini ileri srmektedir. Rorty de yukarda ifade edilen pragmatik doruluk ilkesini kabul ederek James ve Deweyi izlemitir.
SIRA SZDE
Pragmatizm SIRA SZDE ve temel varsaymlar hakknda bilgi veriniz.

D NELM Pozitivizmin toplum bilimlerinde nemli bir yere sahip olmas Saint-Simonla balamtr. Saint-Simon (1760-1825), doa bilimlerindeki empirist epistemolojiyi temel alarak, toplumaRyeniden yn vermek istemitir. Dolaysyla pozitivizmin arkasnda S O U yatan temel dnce, sosyal bilimlerin seklerletirilmesi, metafizikten arndrlmas ve toplum bilimlerini doa bilimlerinin esaslarna gre yeniden yaplandrlmaDKKAT ya allmasdr. Simonun grlerini yayan ve pozitivizmin gelimesini salayan dnrse Auguste Comte olmutur. Comteun ngilteredeki adalarndan olan SIRA SZDE Jeremy Bentham (1748-1832) ve James Mille (1773-1836) gre de geerli bilgi, ancak bilimsel yntemlerle elde edilen bilgi trnde olandr (Ural, 1986: 20).
DNELM S O R U
POZTVZM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
157
SIRA SZDE
Auguste Comteun (1798-1857) amac da sadece gzleme dayanan doa bilimSIRA SZDE lerinin metodunu (yntemini) kullanarak bir toplum bilimi gelitirmekti. Comtea gre teolojik, metafizik ve pozitif bilgi biiminde sralanabilecek tr bilgi bulunmaktadr. Pozitif bilgi, bilimsel gelimenin evriminin nc aamasn oluturD NELM maktadr. Comtea gre, pozitif bilgi insanlk tarihine paralel bir gelime izgisi izlemektedir. Comte, bilimde bir hiyerari sz konusu olsa bunun en temelinde maS O R U tematiin, en stte ise toplum biliminin bulunacan ifade etmektedir. Comtea gre, btn bilimler yukarda belirlenen aamadan oluan tarihsel geliim evD KKAT rimini izlemitir. Buna gre toplum bilimleri de dhil olmak zere, btn bilimler, metodolojik anlamda birlikte ele alnabilirler. Bu yaklamn, tm XIX. yzyl boyunca toplum SIRA SZDE bilimlerinin gelimesine byk katks olmutur. Hatta bu anlay, gnmzde bile uluslararas ilikilerde egemen bir yaklam olarak kabul grmekte ve bilim adamlar doal dnyay karakterize eden dzenliliklerin ve egemen olan yasalarn uluslararas yapda da AMALARIMIZ bulunabileceine ilikin pozitivizmin varsaymyla almalarn yrtmektedirler (Smith, 1996: 14-15).
K T A P
DNELM S O R U Auguste Comte (1798-1857) DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Comte pozitivizmi, bilimde metodolojik bir birlikten sz etmekte ve tek geerli bilgi trnn olgulara ve gzleme dayanan nesnel bilgi olduunu kabul etmektedir. Pozitif bilgi, deney ve gzlemlerle dorulanabilen bilgidir. Z Y O N T E L E V Bu durumuyla Comte byk lde Humeun empirizminden etkilenmitir. Comtea gre pozitif bilgi, teoloji ve metafiziin etkisinden uzak, olgu ve deneye dayanan nesnel (objektif) bilgidir. Toplum bilimlerine ayr, doa bilimlerine ayNTER ET r kurallar uygulanamaz diyen Comtea gre, bilimsel metodolojiNtektir. Comte, yukarda ifade edildii gibi, bir bilim ya da bilginin, pozitif ve bilimsel bilgi halini alncaya kadar bir evrime tabi olduunu belirtmektedir. Dolaysyla bu durum, diMA ALE er bilimler iin ne kadar geerliyse toplum bilimleri iin de oK kadar geerlidir (Neufeld, 1995: 23-25). Simon ve Comte pozitivizminin izinden yryen dier bir dnr John Stuart Milldir (1806-1873). Mill, bireysel gelimeyi ve zgrl savunmakla Comteun kat grlerinin dna km, fakat toplumun yeni esaslara gre yeniden dzenlenmesi gerektiini savunmakla da Simon ve Comte pozitivizmini srdrmtr. Mill, Comteun grlerinde nemli dzeltmeler yapmtr. Pozitivizmin en nemli ilkelerinden olan deneycilii, yapt mantk almalaryla desteklemitir (Ural, 1986: 21). Mill, olgucu olmasyla deneyimden gelen bilgilere inanmasyla tmevarm benimsemesiyle Comte ve Humeun izinden gitmitir. Bununla beraber Laissez Faire bireyciliini savunan J. S. Mill, birey karsnda toplumu ycelten Comtedan ayrlmaktadr. Zira Comte, insan yerine insanl tercih etmekteydi. Ayrca Mill, tanr inancn yadsyan Comte ve Humedan bu adan da farkl dnmekteydi ve materyalizme karyd.
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
MANTIKI POZTVZM
Yukarda ifade edilen klasik ya da geleneksel pozitivistler denen akmn dnda, 1920lerde ortaya kan akma yeni pozitivistler ya da yeni empiristler denmektedir. Bu yeni yaklam, pozitivist akm iinde ikinci nesil pozitivistleri oluturmaktadr. Viyana evresi ad verilen grup, 1922 ylndan itibaren Viyana niversitesinde Schlickin giriim ve bakanlnda, hepsi farkl alanlardan gelen bilim adamlarnn katld toplantlar dzenlemeye balamtr. Toplantlarn Viyanada yaplmasyla bu yeni akm, balangta Viyana evresi adyla anlmtr. Daha sonraysa mantk pozitivizm ve mantk empirizm gibi kavramlarla da ifade edilmitir.
158
Yeni pozitivizmin eitli biimleri ve eitlemeleri, Wittgensteinin Tractatus Logica-Philosophicus adl almasnda ortaya konmutur. Mantk ve dil analizini benimsemekle beraber, bu akma gre de deney ve gzlemlerle dorulanabilen nermeler, anlaml nermelerdir. Dier bir ifadeyle nermelerin olgusal ierikli, gerek dnyaya ilikin ve deneyimlerimizle dorulanabilecek nermeler olmas gerekmektedir. Moral ve estetik nermeler, deneyimlerimizle dorulanamayan nermeler SIRA SZDE olduundan, anlamsz nermelerdir. Bu tr nermeler kiisel tercihleri, hisleri, duygular ifade D N E ve bilimsel bilgi etmektedir L M olarak nitelenemez.
S O R U
Bu akademisyenler arasnda, seminerlerin yneticisi olan Moritz Schlickden (1882-1936) baka, pozitivistlerin en by diyebileceimiz Rudolf Carnap (18911970) ve pozitivizmin en byk propagandacs Otto Neurath (1882-1945) saylabilir. Mantk pozitivizm aslnda, 1900larn daha geni kapsaml bir felsefe akmnn paras olarak gelimitir. Bu yllarda eitli yerlerde, mantk pozitivistlerden bamsz ama pozitivist grlere ok benzer grleri olan dnce okullar ortaya kmtr. Berlinde Hans Reichenbach (1891-1953) ve Carl Gustav Hempelin de iinde bulunduu grup bunlar arasnda yer alr. Mantk pozitivistler ngiltereden Bertrand Russel (1872-1970) ve Ludwig Wittgensteini (1889-1951) kendi ncleri olarak grmlerdir (Johansson, 1982: 6). Viyana evresini oluturan dnrlerin ortak tutumlarndan birini, u ekilde ifade etmek mmkndr: Gerek bilgi bilimsel bilgi trnde olmaldr. Ayn ekilde felsefe de bilimsel karakterde olmaldr. Deneysel bilimlerde olduu gibi, felsefede de aklk, mantksal tutarllk ve ispatlanabilirlik bulunmaldr. Bylece felsefeye, bilimde olduu gibi, empirik bir nitelik kazandrmak mmkn olabilir. Fakat fiziktekine benzer bir ekilde felsefede deney yapmak phesiz sz konusu olmadndan, felsefede bilimdeki deneyin yerini tutabilecek ara, o dnemde gelimeye balayan mantk olmutur. Viyana evresinin geleneksel pozitivistlerden en nemli fark dorulama srecine, mantk ve dil analizini dhil etmeleridir. Bir nermenin mantksal bakmdan ve dil yaps asndan da ele alnmas gndeme gelmitir. Bu durum, Viyana evresi dnrlerinin temsil ettii anlayn niin mantk pozitivizm, mantk empirizm gibi deyimlerle anldn da izah etmektedir (Ural, 1986: 28). Anlaml ve anlamsz olarak, nermeleri ikiye ayran mantk pozitivistlere gre bilim, anlaml nermelerle urar. Bir nermenin anlamsz olmas yanl olmasndan daha kt bir eydir. nk; bu tip nermelerden hi bir ey anlalmamaktadr. Bunun ayrm ltyse dorulamadr. Dolaysyla gzlem ve deneyimlerimizle dorulanabilen nermeler, anlaml yani bilimsel nermelerdir. Mantk pozitivistler biraz ileride de deinilecei gibi, anlaml nermeleri sentetik nermeler ve analitik nermeler olarak iki grupta ele almaktadrlar. Bunlardan sentetik nermeler, deneyimlerimizle dorulanan ve olgusal dnyaya ilikin nermelerdir. Analitik nermelerse teorik ve tanmsal olarak doru olan, ancak empirik verilere ve gzlemlenebilen nesnelere ilikin olmayan nermelerdir. Ancak bunlar da dolayl olarak, empirik ve sentetik nermeler yardmyla dorulamak mmkndr. Bu nedenle baz empiristler, analitik nermeleri, bir sentetik nermeye bal olarak dorulamaya almlarsa da her analitik nerme iin bunu yapma olana bulunmamaktadr. Bu iki kategorinin dnda kalan bir baka nerme biimi de norSIRA SZDE matif nermelerdir (zgrlk iyidir gibi). Bunlar ne anlamsz, ne de yanl denebilecek kadar bo ya da doru olmayan cmlelerdir. Ancak mantksal pozitivistlere gre bilim, anlamsz ya da normatif nermelerle deil, anlaml ve doru nerDNELM melerle ilgilenir. Bunlarn bilim dnda sahip olduklar nem ve oynadklar rolle bilim ilgilenmez. Bilimin ilgilendii, gelecee ilikin belirlemelerde bulunmamz S O R U salayacak dorulanabilen nermelerdir (Neufeld, 1995: 26-28). Comte pozitivizmiAile mantk pozitivistler arasnda temel baz benzerlikler bulunmaktaDKK T dr. Bunlardan ilki, her ikisinin de deneye ve gzleme nem vermeleri, pozitif bilimin ilerlemesinin birikimci bir yol izlediini ve olgularla desteklendii lde bilimin gelime SIRA SZDE gstereceini kabul etmeleridir. kincisiyse doa bilimlerinin aratrma metotlarnn, toplum bilimlerine de uygulanabileceini savunmalardr. Bunlara gre, doa bilimlerindeki
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
159
dzenlilik toplum bilimlerinde de mevcuttur. Aslnda bunlara gre doa ve toplum bilimleri arasnda farkl metodolojilerin uygulanmasn gerektirecek bir fark yoktur. Toplum bilimindeki davransal dzenlilik doa bilimlerindeki obje ve sje arasndaki belirgin ayrmn, toplum biliminde de yaplmasna imkn salamaktadr. Son olarak Comte pozitivizmi ile mantk pozitivistlerin bir dier ortak ynyse her ikisinin de bilimsel bilgiyi metafizikten etkilenmeyen, duygu ve deerlerimizden arnm (value free) nesnel bilgi olarak grmeleridir. Ayrca pozitivizmin temel zelliklerinden biri olan dorulamaclk, mantk pozitivistler tarafndan da benimsenmitir (Neufeld, 1995: 28-39). Pozitivizmi karakterize eden temel bir kavram olan ve mantk pozitivistler iin de temel bir lt olarak kabul edilen dorulamaclk (verification) ilkesine gre, bir ifadenin, bir grn ya da bir yargnn geerli olarak kabul edilebilmesi, onun denetlenebilir ve doruluunun ispatlanabilir olmasna baldr. Esasen pozitivizmde empirizm esas alnd iin, dorulama kavram da temeli oluturmaktadr. Bir nermenin doru olup olmad, o nermenin ilikili olduu duyumlarn gerekleip gereklemediine baldr. Ayrca bir nerme duyumlara ilikin deilse zaten o nermenin doru olup olmad belirlenemez. Pozitivistlere gre, metafizii bilimden ayran asl lt budur. Metafizik nermeler duyumlara ilikin olmayan nermelerdir. Baka bir deyile doru olup olmad belirlenemeyen nermelerdir. Dolaysyla pozitivistlere gre, nermelerin metafizik nitelikte olmas anlamsz olmasyla ayn eydir. Dorulanabilirlik ilkesini savunan pozitivistlerden Wittgenstein trl nermeden sz etmektedir. Bunlar; 1) sentetik nermeler (evren zerine nermeler), 2) analitik nermeler (mantksal nermeler) ve 3) metafiziksel nermelerdir. Bunlardan sentetik nermeler, (syntetic propositions) evrene ilikin bir durumu, varolu durumunu yanstan, varolu durumuna iaret eden nermelerdir. Bu nermeler olgulara (facts), olaylara ilikin nermelerdir ve doruluk ya da yanllklar evrene gidilerek denetlenebilir. Bunun iin de deney, gzlem, saym, lme yapmak gerekir. Bilim bu trl nermeler peindedir ve bu trl nermelerle i grr. Pozitivistlere gre bunlar bilimsel nermelerdir. Mantksal ya da analitik nermeler, doruluk (true) ya da yanllklar (false) evrene gidilmeden kendi ilerinde anlalabilen totolojilerdir. rnein; gen kenarl bir ekildir gibi. Metafizik nermelerse ne evren zerine bilgi veren, ne de analitik (mantksal) nermeler gibi doruluk ya da yanllklar kendi ilerinde olan nermelerdir, yani bunlar ne doru ne de yanltrlar (zlem,1982: 44-45). Wittgenstein ve Schlick dorulanabilirlik ilkesini sentetik empirik nermelere yani evrene ilikin nermelere uygulanabilir temel bir lt olarak kabul etmektedir. Carnap da dorulanabilir nermelerin yaant ve deneyimlerimize konu olan nermeler olduunu belirtmektedir. Bu nermeler, doru ya da yanl olduklar ortaya konabildii iin, empirik bilimlerin konusu olabilir. Metafizik nermelerse dorulanamaz nitelikte nermelerdir. Geleneksel pozitivizm ile mantk pozitivizm arasndaki benzerlikleri aklaynz. SIRA SZDE
D anlmaya balanAydnlanma ayla birlikte, pozitivizm ve rasyonalizm bir arada N E L M m, metafizik ve dinsel referanslara bir meydan okuma olarak sosyal bilimlerin ana akm ve felsefi yaklam haline gelmitir. Temelde akla ve deneyeOdayanan ve doS R U rulama yntemini kullanan bu akm, artk rasyonalizm ya da aklclk olarak adlanDKKAT
NEOPOZTVZM VE ELETREL RASYONALZM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
160
SIRA SZDE
DNELM S O R U
drlmaya balanmtr. Epistemolojik bir anlaytan ziyade siyasal ve sosyolojik bir referansa sahip olan bu yaklam, felsefede yeni bir akm haline gelmitir. Akl, kurucu ilke olarak kabul eden yaklam, aydnlanmann lt haline gelmi, akla uygun olan bilimsel olarak kabul etmitir. Bu anlamda, sosyal ve siyasal yaamda dinsel toplumsal rgtlenmeler yerine, aklc kurumsal dzenlemeleri savunmutur. Karl Popper, bu ortak felsefi gelenei eletirmitir. Dier bir ifadeyle pozitivizm ve rasyonalizmin ortak birikimi olan felsefi epistemolojik dorulamac yaklam sorgulamtr. Bu eletirel yaklamn en nemli temsilcisiyse Kantdr. Kant rasyonalizm, bilimsel gereklere ulamada akln ve deneyin birlikte kullanlmasn ngren yaklamdr. A priori ve a posteriori bilgiyi kabul ederek, akla teslim olmadan ve deneyiminse tek bana ie yaramayacan ileri srerek, eletirel yaklamn ilk temsilcisi olmutur. Bu anlamda Saf Akln Eletirisi adl almasyla akla dayanan felsefenin snrlarn ve deneyime olan gereksinimi ortaya koymutur. Biraz ileride dncelerine yer verilecek olan bilim felsefecilerinden Karl Popper, Imre Lakatos, Thomas Kuhn ve Paul Feyerabendin ortak zellii, geleneksel pozitivist anlaya meydan okurken rasyonalizme yeni bir boyut getirmeleridir. Bunlar, tmevarm yerine tmdengelimcilii (indksiyon yerine dedksiyonu) savunmalar ve zellikle pozitivizmin dorulama anlayn eletirmeleri, dolaysyla rasyonalizme yaklarken mutlak doruya ulamak iin, yine deney ve gzleme dayanmalar, nedeniyle pozitivizme yakn durmaktadrlar. Bu anlamda konumlar, daha ziyade rasyonalist gelenee yakn olduu iin, eletirel rasyonalist olarak tannmaktadrlar. Bu akademisyenlerden Popper eletirel rasyonalist olarak, Lakatosu ise realist rasyonalist SIRA SZDE olarak konumlandranlar olmutur. Bu akmn ayn zamanda neopozitivist olarak adlandrlmas da mmkndr. Bununla beraber, Popperla balayan bu gelenein D N E L M ynelttii ykc eletirilerle postpozitivizme nclk ettii pozitivizme de sylenebilir. Bu ekoln en ucunda Feyerabend bulunmaktadr ve akla veda ve ynteme hayr adl almalaryla akl ve deneyi esas alan rasyonalist pozitivist S O R U gelenee meydan okuyarak postpozitivist akma nclk etmitir. Eletirel rasyonalistler, Comteu takip eden bilimsel bilginin birikimci (kmltif) bir yolDKKAT la elde edinildiini savunan gre kar karak, tmdengelimcilii savunurken ayn zamanda her trl SZDE bilimsel bilginin fizik ilkelerine dayanmas gerektiini de savunmularSIRA dr. Bu akmn temel zellikleri u ekilde zetlenebilir: ncelikle mantksallk (logicism) ilkesine gre, bilimsel teorilerin dorulanma ilemi, tmdengelimci (dedktif) mantk kurallarna uygun olarak yrtlmelidir. kinci ilke olan empirik dorulama (empirical veAMALARIMIZ rificationism) ilkesine gre, sadece deneysel olarak dorulanabilen nermeler bilimseldir. nc ilkeyse teoriyle gzlemin ayr ayr ele alnmasdr. Drdnc ve son ilke neK T A Buna gre, gzlemlenen olgular arasnda, srekli ve deimeyen bir densellik ilikisidir. P neden sonu ilikisi bulunmaldr (Smith, 1996: 15).
T LEVZYON 1950 veE 1960larda toplum bilimlerinde popler hale gelen bu tutumun temsilcileri Hempel ve Popper olmutur. Bunlardan Carl Hempele gre, bir olgu ancak genel bir yasa varsa aklanabilir. Dolaysyla bilimsel srete ncelikle k noktas olacak ve aratrmaya rehberlik edecek genel bir yasa bulunmaldr. Bu durum, NTERNET Imre Lakatos tarafndan aratrma program, Thomas Kuhnda ise paradigma olarak tanmlanmtr. Tm bu bilim adamlarnca didaktik yntem (tmdengelimcilik) tarihe ve toplum bilimlerine uygulanabilecek tek geerli yntem olarak grlmektedir. MAKALE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
161
Aslnda yaplmas gereken; kat empirizme dayanmayan bir uluslararas ilikiler teorisi iin, bir epistemolojik alan oluturmaktr. Empirizm, buraya kadar ifade edilenlerden de anlald gibi, bilimsel bilgiye ulamada deney ve gzlemi esas alr. Francis Bacon, John Locke ve David Humela balayan empirizme gre, bilim ya da bilimsel bilgi saf gzleme dayanmaldr ve ancak tmevarmc bir yntemle bilgiye ulalabilir. Oysa empirist epistemolojinin alanna bakldnda, ciddi snrlamalarla kar karya olunduu dikkati ekmektedir. Bunlardan birincisi, eer empirizm tarafndan salanan epistemolojik teminat gzleme dayanmaysa, toplumsal ya da uluslararas yap, hatta birok toplumsal olgu, gerek anlamda gzlemlenememektedir. Dolaysyla birok felsefeci, kat empirizmin, gerein bize ancak ok kk bir ksmn anlamamza imkn tandn ileri srmektedir. kinci olarak kat empirizm ou zaman gzlenmesi sz konusu olmayan nedenleri aklamamzda bizi snrlamaktadr. nc olarak -ki ayn zamanda empirizme bir eletiridir- saf ve hi bir eyden etkilenmeyen bir alglamann mmkn olmaddr. nk; hi bir zaman gerek anlamda nesnel bir gzlem ve deney gerekletirme olana bulunmamaktadr. Zira gzlem ve deneyler, her zaman daha nceki teorilerden ve kavramlardan etkilenir. Gzlemlerimiz ve deneyimlerimiz srasnda, daha nceki kavramlarn a priori etkisi altnda bulunduumuz bir gerektir. te yandan, pozitivizme yneltilen bir dier eletiriyse (zellikle bilimsel bilgiye ulamada tmevarm benimseyen Viyana evresine mensup mantk pozitivistlere ynelik olarak) analitik ve sentetik nermeler arasnda ciddi bir ayrm yaplamayaca ve bir teori olmakszn aratrmann saf gzlemle balamasnn imknsz olduudur. Dolaysyla biz farknda olsak da olmasak da aratrma ve gzlemlerimizde bir teorinin etkisi altnda bulunuruz. Dier taraftan, bilimsel ilerleme ve bilim szde bilim/ideoloji (science-pseuda science/ideology) ayrm geleneksel pozitivist gr tarafndan tmevarm (indksiyon) ile dorudan ilgili bulunmutur. Bunlara gre tikel nermelerden tmel gereklere ulalr. Yani, bilim adam olgulardan balayarak teorisini gelitirir, deneylerle ie balar, ortaya gzlemlenmi deneylerden ileri dzeyde genel varsaymlar karr. Bilim adam bu varsaymlarn olgularla dorulamay baarrsa bunlar genel nitelikli teorilere dnr. Bilimsel gelime bu srecin bylece devam etmesiyle ilgilidir. Dier bir deyile bilimin gelimesi birikimci bir yol izler. Popper, Kuhn, Lakatos ve Feyerabend ise tmevarmcl (indksiyonu) eletirerek teorilerden olgulara gidilmesini ngren tmdengelimcilii (dedksiyon) benimsemilerdir. Neopozitivizm ya da eletirel rasyonalizm ad verilen yeni akmn geleneksel ve mantksal SIRA SZDE pozitivist/empiristlerden farklar nelerdir?
D gzlemlenen olguKarl Poppera (1902-1994) gre, bilimsel bilginin gelimesi N E L M larn toplanmasyla ilgili olamaz. Popper bunun bo bir ura olduunu ileri srmektedir. Bilimsel bilginin gelimesi, bilimsel kuramlarn elenmesi ve daha iyilerS O R U le yer deitirmesi srecidir. Poppera gre teoriler snanr ve bu snama sonucunda terk edilenlerin yerine yenileri gelir. Tekrar gzlem ve deneylerimizi srdrDKKAT rz ve bu sre, bu ekilde devam eder. Bilimin ilerleyiine ve bilimsel bilginin gelimesine eletirel bakan Poppera gre, bu sre yanllarn elenmesi srecidir. SIRA SZDE Poppera gre, tm dier tarihler gibi bilim tarihi de hatalarla doludur. Fakat bilimde hatalar sistematik olarak eletirilir ve dzeltilir. te bunun iin hatalarmzdan reniyoruz diyoruz ve ilerlemenin byle olduunu ileri sryoruz (Popper, AMALARIMIZ 1963: 215-216).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Karl Popper SIRA SZDE (1902-1994)
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
162
Bilindii gibi geleneksel pozitivist gre gre, bilimi dier alanlardan (ideoloji, mit, metafizik vb) ayran kriter, tmevarmn kullanlmasyla ilgilidir. Poppera (1963: 256) greyse bu ayrm kriteri dorulama olmayp, reddedilebilirlik ve yanllanabilirlik ilkesidir. Poppera gre bu durum, bilimde eletirel yaklam olarak bilinir ve bilim adam teorinin eletirilebilir olup olmadna ve kendisini eletiriye sunup sunmadna bakmaldr. Poppera gre teori, btn snamalardan salam olarak karsa onun, deneylerce teyit edildiini ve glendiini ileri srebiliriz. Bilimsel bir teori, olabilecek her eyi aklayan bir teori deildir. Tam tersine bilimsel bir kuram kendisini srekli tehlike altnda tutmaktadr. Olabilecek btn durumlar bir teoriye uyuyorsa o zaman, olan hi bir durum, hi bir gzlem ve hi bir deneysel sonu o teoriyi destekleyen kant diye ileri srlemez. Bu gibi kuramlarn doru olmasyla yanl olmas arasnda gzlenebilir hi bir fark yoktur. Dolaysyla hi bir bilimsel bilgi tamamaktadr (Magee, 1982: 40). Poppera gre, bilimsel teorileri dierlerinden ayran dorulama (verification) deil yanllama (falsification) ilkesidir. Bir teori iin onu dorulayan istenildii kadar saysz kant ileri srlebilir, ancak bilimsel olabilmesi iin snanabilir, yani yanllanabilir olmas gerekir. Bir nermenin yanllanabilir olmas, onun mekn ve zaman bakmndan snrlanabilir ve kesinlik iermesi lsnde mmkndr. Bu zellikleri tamayan bir nerme bilimsel deildir. Popper, tm kuular beyazdr gibi bir nermenin dorulanamayacan, ancak bir siyah kuunun gsterilmesiyle yanllanabileceini ileri srerek, dorulamann, bir nermeyi bilimsel klmayacan, ancak yanllanabilir ekilde formle edilmesinin bilimsel hale getirebileceini ileri srer.
SIRA SZDE
Karl Poppern yanllamaclk yaklamn aklaynz. SIRA SZDE Thomas Kuhn ise bilimsel gelimeyi, normal bilim ve devrimci bilim (olaaD NELM nst bilim)dnemi olmak zere iki dneme ayrarak incelemektedir. Bir paradigmann varlnda, onun ynlendirmesi dorultusunda yaplan bilim normal bilimdir. Eer bu Snormal bilim dneminde, eldeki paradigma bulmaca zmede yeterO R U siz kalr ya da baarszla urar ve bu, btn bilim daln ilgilendiren aykrlklar haline gelirse bunalm da balar. Bunalm, yeni paradigmann, yrrlkteki paraDKKAT digmann yerini almasyla sona erer. Bu paradigma deiikliine Kuhn bilimsel devrim demektedir. ok sk grlmedii iin buna olaanst bilim de denebilir. SIRA SZDE Kuhn iin, kabul grm olan bir model ya da rnek ya da bilim topluluunca paylalan ortak inan ve deerler sistemi ya da ereve olarak tanmlad bir paradigma nderliinde yaplan almalar, normal bilimdir. Kuhnda paradigAMALARIMIZ ma kavramnn birden ok anlama geldiini grmekteyiz. Bunu 21 deiik anlamda kullandn kendisi de kabul etmektedir. Kuhn, paradigma iin disipliner matriks denilebileceini sylyor. Disipliner matriks adn verdii paradigma, Kuhna K T A P gre bir bilim dalna zg ereve ya da kalp anlamn tamaktadr ve drt geden olumaktadr (Kuhn, 1982: 162-168). Bunlar; 1) simgesel genellemeler, 2) paradigmannE metafizik ksmlar, 3) deerler ve 4) rnekliktir. T LEVZYON Kuhna gre bilimsel almalar esas olarak normal bilim dnemlerinde yaplmaktadr. nk; normal bilim dnemi, o alanda yaplan teori gelitirme faaliyetlerine yn veren, sistematik almalarn yaplmasn salayan bir paradigmann TERNET sz konusuNolduu ve bilim adamlarnn ne yaptklarn bildikleri dnemdir. Teori gelitirme, olgu toplama ve aratrma yapma gibi faaliyetler, yrrlkteki paradigmadan yararlanlarak yrtlmekte, dolaysyla mevcut paradigmaya zarar verMAKALE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA Samuel Thomas SZDE Kuhn (19221996) AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
163
memektedir. Mevcut paradigmaya ters den gelimeler ve anomalilerin (aykrlklarn) oalmas yznden paradigmann sorgulanmasyla bunalm dnemi balamaktadr. Bunalm dneminde, bilim topluluunda farkl paradigmalar ortaya atlmaktadr. Bunlardan birinin, eski paradigmann yerini almasyla bilimsel devrim gereklemekte ve yeniden normal dneme geilmektedir. Thomas Kuhnun paradigma kavramn aklaynz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
Kuhna gre bilimsel ilerlemenin olabilmesi ve bilim bilim olmayan ayrmNELM nn yaplabilmesi, bir paradigmann ve ona bal olan bilimsel Dtopluluun varlyla ilgili bir olgudur. Bilimsel topluluksa ayn paradigmaya bal kiilerin oluturduklar camia olarak belirtilmektedir. Bu topluluklarn en evrenseli,U tm doa biS O R limcileri topluluudur. Daha alt dzeyde fizikiler, kimyaclar, hayvan bilimciler ve gk bilimciler, birer bilimsel topluluk oluturur. Bunlar organik kimyaclar, proteDKKAT in kimyaclar gibi daha alt gruplara da ayrlabilir. Kuhn bu topluluklarn temel zelliklerinden bir kan yle belirtir: Bilim adam, doann davranlar hakSIRA SZDE kndaki sorunlar zmeye ynelmi olmaldr. Buna ek olarak, doaya duyduu ilgi ne kadar geni kapsaml olursa olsun, ele ald sorunlarda ayrntya inmelidir. Daha nemlisi yeterli bulduu zmler, kiisel olmaktan te birok kii taraAMALARIMIZ fndan kabul edilmek zorundadr. Ancak ayn grleri paylaacak topluluk, toplumdan rastgele seilen kiilerden deil, bilim adamnn meslektalarndan oluan, kesinlikle tanmlanm bir topluluktur (Kuhn, 1982: 157). T A P K Kuhn, bilimin ve bilimsel bilginin gelimesinde tmdengelimcilii benimser, birikimcilie kar kar ve tmevarmcl iddetle eletirir. Bir paradigma olmadan yaplan gzlem ve olgu toplama ilemlerinin veri zenginliiyle Esnrl N kalacan TEL VZYO sylemektedir. Hatta bu ekilde ortaya kan eserlere insann ne de olsa bilim demeye dili varmyor demitir (Kuhn, 1982: 49). Dier bir deyile paradigmadan bamsz yaplan veri toplama iinin bir teori oluturmada, yani bilimsel bilgi retmeNTERNET de ie yaramayacan iddia etmektedir. Imre Lakatos da Popper ve Kuhn gibi bilimsel bilginin gelimesinde birikimci bir yol izleyen tmevarmcl reddetmektedir. Bilindii gibi, tmevarmc ynMAK LE temde olgulardan teoriler ve yasalar tretilmektedir. Sonra bunlar, Aolgularla kantlanmakta ve dorulanmakta; olgularla dorulanmayan teorilerin bilimsel olmad ileri srlerek bu teoriler terk edilmektedir. Oysa Lakatosa gre bilimsel bilgi olgulardan bamszdr. Lakatos, Poppern yanllamaclk ilkesine de kar karak, olgularn yanllad teorilerin terk edilmesi eklindeki grlerini eletirmektedir. Lakatos, byk bilimsel baarlara aratrma program adn vermektedir. Her programda negatif heuristik ve pozitif heuristik dedii metodolojik kurallar bulunmaktadr. Bunlardan negatif heuristik, nelerden kanmamzla pozitif heuristik ise neler yapmamz gerektiiyle ilgilidir. Ayrca her programda etin bir z (hard core) vardr. Newtonun programnn drt yasas ( mekanik biri yer ekimiyle ilgili olan) programn etin zn oluturmaktayd. Bunun dnda program gl bir heuristik yapya da sahipti. Bu anlamda Lakatosa gre rnein Einsteinn grelilik (izafiyet) teorisi, kuantum mekanii, Marksizm ve Freudun teorisi birer aratrma programdr (Warrall, Currie ve Lakatos, 1978: 5). Negatif heuristike gre, programn etin z, koruyucu kuak denen yardmc varsaymlarla yanllanmaktan srekli korunur. Bu baarld srece program ilerleyicidir. Baarsz kalndnda program duraanlama ve bozulma gsterir. Kar rnekler ve aykrlklar kp bunlar baaryla zldke programn baars g-
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
Imre Lakatos (1922-1974)
164
lenerek srer. Lakatosa gre buna en iyi rnei Newtonun gravitasyon (yer ekimi) teorisidir. Her zorluk, programn zaferiyle sonulanmtr. Her admda programn ierii biraz daha artm ve program biraz daha glenmitir. Negatif heuristikten kastedilen programn etin znn yanllanmaktan korunmasna yneliktir. Fakat program yeni olgular aklamakta zorlanr ve yeni belirlemelerde bulunamaz hale gelirse etin z de terk edilir (Warrall, Currie ve Lakatos,1978: 49-50). Aratrma programnn pozitif heuristii ise programn terk edilmesini nlemek iin yanllanan ynlerin nasl tekrar formle edilecei, nasl deitirilecei ve nasl yanllanabilir yardmc varsaymlar retilebileceiyle ilgilidir. Bilim adam, btn dikkatini programa yneltir, kar rnekleri dikkate almaz, yanllayan nermelerin dzeltilmesiyle ve baz deiikliklerle programn (teorinin) ilerleyici zelliini srdrr. Dolaysyla aratrma program, heuristik gcyle deerlendirilir. Yani ka tane yeni olguyu ortaya koyduuna ve yanllamalara kar aklama getirme kapasitesine baklr (Warrall, Currie ve Lakatos, 1978: 50-52). Lakatos, aratrma programlarn bilimsel olup olmamalarna gre ilerlemeci (progressing) ya da gerilemeci (degenarating) diye ikiye ayrmaktadr. Bunun ayrm kriteriyse aratrma programnn, daha nce yrrlkte olan bir programla kefedilmeyen, aklanamayan yeni bir takm olgular belirlemesi ve aklamasdr. Eer aratrma program, bu zellii tayorsa ilerlemeci, yani bilimseldir. Eer program bu zellii tamyorsa dier bir deyile bilinen ve yrrlkte olan kuramla ya da aratrma programyla uyumlu ekilde formle edilmise yeni hi bir aratrma ve keifte bulunmuyorsa program gerilemecidir, yani bilimsel deildir. Lakatos bu anlamda Marksizmin bilimsel olmadn, yani gerilemeci olduunu, nk bu kriterleri salamadn ileri srmektedir. Bir takm belirlemeleri sz konusu olsa da bunlarn baarsz belirlemeler olduunu iddia etmektedir. Oysa, onun iin Newtonun program tam da bu zellikleri tayan ilerlemeci ve bilimsel bir aratrma programdr (Warrall, Currie ve Lakatos, 1978: 5-7).
SIRA SZDE
Imre Lakatos tarafndan kullanlan aratrma program kavram ile ne anlatlmak istenSIRA SZDE mektedir, aklaynz.
DNELM Paul Feyerabende gelince, bilimsel ilerlemeyi, ancak yrrlkteki bir paradigma rehberliinde almalarn yapld normal bilim dnemlerine zg bir durum olarak gren Kuhnu eletirirken tek bir paradigmaya ball bir ideolojiye S O R U ballk gibi grmekte, normal bilim dnemlerinde yaplan almay ideoloji (szde bilim) olarak nitelemektedir. DKKAT Genel ideoloji kavram gibi, genel teori de olamayacan ifade eden Feyerabende gre, genel ideoloji, bilginin gelimesini snrlad gibi, Kuhnun ve onu izSIRA SZDE leyenlerin de yapmak istedikleri ey eletiriyi snrlamak, teorileri teke indirmek, paradigma dedikleri bir tek teorinin yrrlkte olaca normal bilimi oluturmaktr (Feyerabend, 1970: 197). AMALARIMIZ Teorilerden olgulara gitme eklindeki tmden gelimcilii benimsediini bildirirken tek bir teoriye kr krne balla kar olduunu ifade eden Feyerabend, ayn anda K T A fazla teori ve birden fazla ideolojinin bulunmasn oulculuk birden P (proliferation), bilim adamnn, bir dizi teoriden en iyi sonu veren birini seerek, ok ciddi glklklerle karlamad srece teorisini terk etmemesini, inat (tenacity: vazgememe) ilkesi olarak niteleyerek, inat ve oulculuun birlikte bulunTELEVZYON masnn, bilimin gerek gelimesinin temel zellii olduunu vurgulamaktadr. Dolaysyla bulmaca zmenin, bilimin gelimesiyle ilgili olmadn ileri srerek
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE Paul Feyerabend (1924-1994)
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
MAKALE
MAKALE
165
oulculuktan sonra inat dneminin, yani bunalmdan sonra normal dnemin geldii ve bilimin byle gelitii eklindeki Kuhnun grne kar kar, oulculuun ve vazgememenin, bilimin gelimesinde birlikte bulunduunu savunur (Feyerabend, 1970: 209-216). Dnce tarihine btn olarak bakldnda, bilime uygulanacak genel teorilerin olmadn ileri sren Feyerabend, Popper ve Lakatostan farkl olarak bilimi, irrasyonel bulur ve bilimde genel standartlar olabilecei grne kesinlikle kar kar. Bilim, bilim olmayan ayrmn, keyfi olduu kadar bilimin gelimesi iin de tehlikeli bulan Feyerabende gre, doay ve evremizi anlamak istiyorsak, tm ideolojileri, tm dnceleri ve tm yntemleri snrlama yapmakszn kullanmak zorundayz. Bilimsel yntemde zerklii savunan Feyerabend, bilime kstaslar getirmenin, sadece beyin ykama olduunu ileri srer. Bilimin dnda bilgi olmaz dncesini sama bulan Feyerabend, ilkel kabile dnemlerinden beri gnmz bilim adamlarn hayrete dren gelimelerin olduuna dikkat eker. lkel kabilelerin bitki ve hayvanlar snflandrmalar, gnmzde bile hl anlalamayan birtakm sorunlar zleri, gelimi bir astronomiye sahip olmalar bunlarn en gzel rnekleridir. Birok bilimsel gelime, bunlardan yararlanlarak baarlmtr. rnein; astronomi Pythagoreanismden (Pisagorculuk denen metafizik inantan), tp ise psikolojiden, fizyolojiden ve metafizikten yararlanmtr. Hemen her yerde bilim, bu bilim olmad iddia edilen yntemlerle desteklenmitir. Bunlar bilimin temel ve vazgeilemez paralar olmutur (Feyerabend: 168-173). Tm bu ynleriyle epistemolojik anarist olarak nitelenen Feyerabend, bir program benimsemedii gibi, tm programlara da kardr. Hi bir metodu kabul etmez. Feyerabend, evrensel olarak nitelenen hemen her kavrama kukuyla bakar ve bu nedenle evrensel standartlar, evrensel yasalar ve evrensel dncelere kar kar. Feyerabende metodolojik (yntemsel) anarist denmesinin nedenini aklaynz. SIRA SZDE Post modernizm, modernist olarak nitelenen, tm bilimsel ve D N E L M durulara toplumsal kar bir meydan okuma olarak da nitelenebilecek bir yaklam ifade etmektedir. Post modernizm, sadece uluslararas ilikilere zg olmayp, tm toplum ve doa S O R U bilimlerine kar alternatif bir bak as getirme abasndadr. Modernist olarak nitelenen, bilimin ve toplumun bir takm evrensel kurallara gre ynetilmesi veya DKKAT analiz edilmesini ngren, geleneksel yaklamlar kabul etmeyen post modernizmin etkisi, rnein dinsel alanda tm inan sistemlerine ve onlarn temel ilke ve SIRA SZDE kurallarna kar kma, ahlak alanndaysa bir toplum iin ya da tm toplumlar iin geerli ahlak ilkeleri olmas gerektii biimindeki egemen geleneksel anlaya kar kma biiminde kendisini gsterir. AMALARIMIZ Kiisel yaamda, kltrde, sanatta, mimaride, ayn ekilde, belli kalplara gre davranma, giyinme ve retmeye kardr. Bilim alanndaki yansmasysa post pozitivizm olarak nitelenmektedir. En genel anlamda, bilimde metodoloji (yntem) K T A P kullanm olarak zetlenebilecek olan pozitivizme karlk, post pozitivistler, bu tr yerleik kurallar kabul etmemektedirler. Yaamn dier alanlarnda olduu gibi, bilimde de evrensel ilkeler konulamayacan ileri srerler. TELEVZYON Tm eletirdikleri konulara kar bir alternatif getirmeyen post modernist, post pozitivist anlayn en nemli katks, bilime egemen olan tm teori ve yaklamlarn yeni batan bir eletiriye tabi tutulmasn salamak olmutur. Bununla beraber
NTERNET SIRA SZDE
POST MODERNZM, POST POZTVZM
10
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
MAKALE
166
Gereklik yerine yorumu, genellik yerine tikellii, evrensellik yerine grelilii savunan post modernistler, mevcut sorunlara alternatif zmler retme yerine, mevcut sorun zme yntemlerini temelden sarsmaya almaktadrlar.
Jean-Franois Lyotard (1924-1998)
neyin bilimsel olarak kabul edileceine ynelik yeni bir alternatif sunmamas -ki byle bir ey yapmas kendisiyle de eliki olurdu- bilimsel almalarda bir analiz erevesi olarak kullanlmasn olanaksz hale getirmektedir. Post modernizm bu anlamda btnyle abasn modernizmin eletirisi ve onun dayanaklarn rtme ve olumsuzlama zerine kurmutur. Bu balamda, aydnlanmann rn olan ne varsa reddedilmesini ngren post modernizm, tarihin belli bir perspektiften yorumlanmasn reddeder. Entellektel bir aba olmasnn tesinde, bilimsel bir temele dayanmamasna ramen eletirel duruunun cazibesi, moderniteye kar duruunun ciddiye alnmasna yol amtr. Ancak tm sylemini modernitenin eletirisi zerine kurduundan ve modernite olmadan tamamen anlamszlaacandan, modernitenin glenmesine de katk yapmtr. st anlatlar reddeden, evrensellik yerine yerellii savunan post modernizmin gzyle bilimsel, tarihsel ve toplumsal sorunlarn anlalmas ve bunlara zm getirilmesi imknszlamaktadr. Post modernizmin kabul edilmesi halinde, tm toplumsal ve bilimsel birikimi ve teknolojik baarlar inkr etmek gerekecektir. Meta anlatlar ve tm toplumlara ve tm bilimlere uygulanabilecek standartlar ve genel ilkeleri modernite olarak niteleyerek reddeden bir anlay olarak karmza kan post modernizm; toplum, bilim, tarih, ideoloji ve din kartlar iin cazibesini srdrmektedir. zgrletirici bir yaklam olarak sunulan post modernizmin getirdii sonu, aslnda tek bir kavramla, anari kavramyla zetlenebilir. Post modernizmi kendi iinde post pozitivistler, post yapsalclar ve feministler gibi alt kategorilerde yeniden incelemek mmkndr. Jean-Franois Lyotard, Roland Barthes, Judith Butler, Gilles Deleuze, Luce Irigaray, Paul Feyerabend, Jacques Derrida, Michel Foucault ve Richard Rorty post modernizme nemli katklarda bulunmu yazarlar arasnda yer almaktadr. Bunlar arasnda postmodernist teorinin ncs saylan, postmodernizm zerine yaplan tartmalarda en ok gnderme yaplan isimlerden birisi olan Jean-Franois Lyotard (1924-1998), modernlii, bilim ve devleti merulatrmak amacyla kullanlan st anlatlarn oynad rolle aklamaktadr. Lyotard, temel eseri olan Postmodern Durumda, postmodernlii, endstri sonras toplumun iinde bulunduumuz u anki evresine karlk gelen bir durum olarak tanmlamtr. Lyotarda gre postmodern durum, hem maddi koullardaki deiimleri, hem de dnsel alandaki kopular ieren bir srecin toplam ifadesidir. Buna yol aan, her eyden nce, derin bir inanszlk hali ya da baka bir deile derin bir kukudur. Burada szkonusu olan modernitenin ya da modernliin meruiyetine dair bir kukudur ve tm modern projenin kendisine ve temel nosyonlarna yneliktir. Dier taraftan, post modernizm veya post yapsalclk olarak da adlandrlan post pozitivizmin Uluslararas likiler alanndaki sorunlarn zmne ilikin kapsaml bir analiz erevesi sunmaktan ziyade mevcut teorileri eletiren bir zellie sahip olduunu belirtmekte yarar vardr. Bu anlamda kendisini gzden geirerek bu zellikleri salamada baarl olan konstruktivizmle (sosyal inaclk) karlatrldnda M. Foucault, J. Derrida, J. F. Lyotard, Der Derian ve Shapiro gibi yazarlarn dncelerine dayanan postmodernizmin daha zayf kald ve daha dank bir grnt sergiledii ifade edilebilir. Bu almalardan zellikle Der Derian ve Shapironun 1989da yaynlanan International/Intertextual Relations; Postmodern Readings of World Politics adl almalar olduka ses getirmi ve temel oluturmutur. Yazarlar uluslararas ilikileri bir tr metinler aras ilikiler olarak deerlendirmektedir. almada devletlerin rol, dier niter yaplar ve anari kavram tartlmakta ve dnya politikas postmodern bir gzlkle yeniden analiz edilmektedir.
167
Postpozitivistler, neorealizm ve neoliberalizm gibi ana akm (geleneksel) Uluslararas likiler teorilerine (kuramlarna) ynelttikleri eletirilerle bir anlamda kendi durularn ortaya koyuyorlar. Geri ayn ekilde kar eletiriden nasiplerini alyorlar. Bunlara yneltilen balca eletiriler arasnda nihilistik, greli, geliigzel ve irrasyonel zelliklere sahip olmalar saylmaktadr. te yandan, Steve Smithe gre, pozitivist teorilerin drt temel zellie sahip olduu ifade edilebilir. Bunlar, bilimin (doa ve sosyal bilimler) teklii, ayn ontolojik ve epistemolojik varsaymlar kullanmalar, ikincisi etik ve moralitenin olgulardan ayr tutulmas (deer-olgu ayrm) ancak olgularn nesnel olarak analiz edilebilecei, ncs sosyal dnyada ancak doal yasalarn nesnel olarak gzlenebilecei, drdncs ise bu yasa ve olgularn empirik almalarla ve gerek pozitivist aratrmalarla yanllanabileceidir. rnein Ashlyye gre, Waltz, dnyay nesnel olarak gzlemlenebilir yasalara gre hareket eden niter egemen devletlerin arasndaki ilikilerden ibaret grmektedir. Byle bir analiz, lke snrlarnn bazen geliigzel ve istikrarsz bir nitelie sahip olduunu veya intersubjektif unsurlar grmezden gelir. Morgenthau, klasik realizminde, etikten arndrlm tarafsz, nesnel ve dorulanabilir bir analiz yaplabileceini gstermeye almtr. Sonu olarak pozitivistler, devletler arasndaki (uluslararas) etkileimleri, doa bilimlerindeki gibi belli yasalar ve dzenlilikler erevesinde tekrarlanan etkileimler olarak grmektedirler. Dolaysyla sadece empirik olarak (gzlemlenebilir) olgulara indirgenen aratrmalar araclyla yrtld iin pozitivist epistemoloji Uluslararas likiler alanndaki almalar snrlamaktadr. Dolaysyla snrlar aan ve gzlemlenmeyen toplumsal etkileimler analiz d tutulmaktadr. Ayn ekilde sadece olgular zerinden gidilerek indirgemeci bir yaklam benimsendii iin toplumsal olarak oluturulan ve neden sonu ilikisi iinde ele alnamayacak sosyal faktrler de dikkate alnmamaktadr. Postpozitivistler tarafndan pozitivist teorilere yneltilen eletirilerin banda, toplum bilimlerde teorilerin deerden arndrlm ve nesnel olmas gerektii yaklam gelir. Post pozitivistler, pozitivist gelenein ihmal ettii bu unsurlar analize dhil ederek sz konusu eksiklii doldurmaktadrlar.
168
zet
AM A
Empirizm ve rasyonalizm kavramlarn aklamak; Bilimsel bilgiye ulamada temel bilgi kuram olarak kabul edilen empirizm, bilimsel bilgiye ulamada deney ve gzlemi esas almakta ve doutan gelen a priori bilgiyi kabul etmemektedir. Tm bilgilerimizin deney ve gzlemlerimizin sonucu olduunu savunan empirizm, John Lockeun ortaya koyduu gibi, insan zihninin doutan bo bir levha biiminde olduunu, tm bilginin deney ve gzlemler sonucunda elde edinildiini savunur. Empirizm, grgl dnyay esas alan bir felsefi dnce olup, metafizii reddeder, olgusal ve gerek dnyaya ilikin nermeleri bilimsel olarak kabul eder. nermeleri anlaml ve anlamsz nermeler olarak ikiye ayran empiristler, olgusal nermelerden oluan sentetik nermeleri anlaml ve bilimsel olarak kabul ederken metafizik nermeleri anlamsz ve bo nermeler olarak kabul etmektedir. Bilimsel bilgiye ulamada bir dier bilgi kuram (epistemoloji) ise rasyonalizmdir. Rasyonalizm, deney ve gzlem yerine, bilimsel bilgiye ulamada akl esas alr. Duyu verilerimizin gerek bilgiye, hakikati anlamaya uygun ve gvenilir olmadn savunan rasyonalistler, akln en gvenilir ve salam dayanak olduunu ileri srerler. Bu anlamda, doutan gelen a priori bilgiyi esas alan rasyonalizm, Plato ve Aristoya dayanmaktadr. Dekart (Descartes), Spinoza ve Leibniz ile ykselie geen rasyonalizm, ayn zamanda Kartezyenizm olarak bilinmektedir. Rasyonalistler empiristlerden farkl olarak metafizii reddetmedikleri gibi, materyalist ve naturalist bir felsefeye de kardrlar. Pragmatizmin bilimsel bilgi, teori ve deney gibi temel konulara yaklamn aklamak; Empirizm ve rasyonalizm arasnda orta yolu temsil eden pragmatistler, deney ve gzlemin yan sra akl da dikkate almaktadrlar. Deney ve gzlemin, insann inan ve teorileri zerinde etki ve deiiklik yapabileceini dnen pragmatistler, bir teoriyi uygulamadaki baarsna gre deerlendirmektedirler. Dolaysyla, tm inan ve teoriler, pratik sorunlarda ie yarad srece geerlidir. Balca temsilcileri William James, Charles Peirce ve John Dewey olan pragmatizmin,
ada temsilcileri arasnda Kuhn ve Feyerabend de saylmaktadr. nk; bu akademisyenler de bir teorinin sorunlar zd srece geerliliini srdreceini, problem zme zelliini yitirdiindeyse terk edileceini savunmaktadrlar. Dolaysyla empirizmden farkl olarak, deney ve gzlem yerine pratik sorunlar karsndaki baars dikkate alnd iin, teorinin anlam, olgusal genellemelerle snrl deildir. Her tr inan ve varsaym, teori kavram iine dhil edilebilmektedir.
A M A
A M A
Pozitivizmin temel varsaymlarn analiz etmek; Pozitivizm, esas olarak empirik epistemolojiyi temel alan bir felsefedir ve toplum bilimlerin de doa bilimlerinin yntemini benimsemesi gerektiini savunur. Bir anlamda toplum bilimlerini seklerletirme amac gden pozitivistler, toplumu, doa bilimlerinin yntemini kullanarak yeniden kurmay amalar. Doa ve toplum bilimlerinin iki farkl metodolojiye sahip olmamas gerektiini; bilimin tek olduunu dolaysyla metodolojinin de tek olmas gerektiini savunurlar. Bu anlamda nesnellik, olgusallk, snama ve deerden arnm olma balca zelliklerdir. Metafizik nermeler yerine olgusal ve sentetik nermeleri esas alan pozitivizm, Saint-Simona dayanmakla beraber, esas olarak, August Comte tarafndan gelitirilmitir. Comtea gre pozitif bilgi, teoloji ve metafiziin etkisinden uzak, olgu ve deneye dayanan nesnel bilgidir. Mantk pozitivizm, 1920li yllarda, Viyana niversitesinde bir grup bilim adam ve felsefeci tarafndan balatlan tartmalarn sonucu ortaya km bir akmdr. Temelinde empirizm zerine yaplan tartmalara dayand iin, mantk empirizm olarak da bilinmektedir. Esas olarak empirizmin, dorulama, nesnellik, olgusallk ve genellik gibi temel varsaymlarn kabul etmekle beraber, olgusal dorulamann yannda mantksal dorulamay da dhil etmeleri dolaysyla kendilerine mantksal pozitivistler denmitir. Bir nermenin, dil ve kurgusal yaps, mantk pozitivistler asndan ok nemlidir. Bir bilimsel teori normatif kavramlara yer vermemeli ve tamamen (dorudan/dolayl) yoldan snanmaya uygun olgusal kavramlara dayanan nermelerden ve varsaymlardan olumaldr.
169
AM A
Neopozitivizm ve eletirel rasyonalizmi aklamak; 1960l yllarda pozitivizme yneltilen ar eletirilerle gndeme gelen akm, farkl ekillerde tanmlanmtr. Daha ziyade Thomas Kuhn, Karl Popper, Imre Lakatos ve Paul Feyerabendin dncelerine ve grlerine dayanan bu akm, neopozitivizm ve eletirel rasyonalizm ya da ada pragmatizm olarak da tanmlanmtr. Pozitivizme ynelik ykc eletirileri dolaysyla post pozitivist olarak da adlandrlr. Bu akmn temsilcileri, tmevarm yerine tmdengelimcilii (indksiyon yerine dedksiyonu) savunmalar ve zellikle pozitivizmin dorulama anlayn eletirmeleri dolaysyla rasyonalizme yaklatklar iin eletirel rasyonalist (zellikle Karl Popper) olarak nitelenmilerdir. Bununla beraber, deney ve gzlemi esas almalar, olgusal snamalar zerinde durmalar, bunlarn neopozitivist (Kuhn, Popper ve Lakatos) olarak nitelenmelerine de yol amtr. Teoriyi ok geni tanmlamalar ve bunlara normatif varsaymlar da dahil etmeleri, hatta ayn anda birden fazla teorinin bulunabileceini, bunlardan herhangi birinin reddedilebilecei bir yntemin olmamas gerektiini savunmalar (en uta Paul Feyerabend), dolaysyla da post pozitivizmin ncleri olarak grlmlerdir. Feyerabend akla veda ve ynteme hayr adl almalaryla akl ve deneyi esas alan rasyonalist ve pozitivist gelenee meydan okuyarak bir anlamda post pozitivist akma nclk etmitir.
AM A
Post pozitivizm ve post modernizmi ana hatlaryla deerlendirmek; Post modernizm, modernist olarak nitelenen tm bilimsel ve toplumsal durulara kar bir meydan okuma olarak nitelenebilecek bir yaklam ifade etmektedir. Post modernizm sadece uluslararas ilikilere zg olmayp tm toplumsal ve doa bilimlerine kar alternatif bir bak as getirme abasndadr. Tm eletirdikleri konulara kar bir alternatif getirmeyen post modernist ve post pozitivist anlayn en nemli katks, bilime egemen olan tm teori ve yaklamlarn yeni batan bir eletiriye tabi tutulmasn salamas olmutur. Modernist olarak nitelenen ve bilimin ve toplumun bir takm evrensel kurallara gre ynetilmesi ya da analiz edilmesini ngren geleneksel yaklamlar kabul etmeyen bu yaklamn bilim alanndaki yansmasysa post pozitivizm olup, en genel anlamda bilimde metodoloji kullanm olarak zetlenebilecek olan pozitivizme karlk, ynteme dayal yerleik kurallar kabul etmemektedir.
170
Kendimizi Snayalm
1. Toplumsal olaylarn doa bilimlerinin yntemleriyle allmas gerektiini savunan yaklam aadakilerden hangisidir? a. Epistemoloji b. Metodoloji c. Pozitivizm d. Post pozitivizm e. Rasyonalizm 2. Bilginin kayna ve bilimsel bilginin geliimini aklayan kavram aadakilerden hangisidir? a. Metodoloji b. Epistemoloji c. Ontoloji d. Rasyonalizm e. Pozitivizm 3. nsanlarn doutan sahip olduklar varsaylan bilgi aadaki kavramlardan hangisiyle ifade edilmektedir? a. Bilimsel bilgi b. A posteriori bilgi c. Rasyonel bilgi d. A priori bilgi e. Empirik bilgi 4. Aadaki kavramlardan hangisi, temel bilgi kuramlarndan (epistemolojilerden) biri deildir? a. Empirizm b. Rasyonalizm c. Pragmatizm d. Pozitivizm e. Modernizm 5. Aadakilerden hangisi, rasyonalizm ve empirizmin birbirinden farkl yaklamlarndan biri deildir? a. Birinin bilgi kuram, dierinin yntem bilgisi olmas b. Birinin geree deney ve gzlemle, dierinin akl yrtmeyle ulalacan savunmas c. Birinin tmevarm, dierinin tmden gelim yntemini kullanmas d. Birinin a priori, dierinin a posteriori bilgiye dayanmas e. Birinin empirik gzlemi, dierinin mant n plana karmas 6. Hugo Grotiusun, 17. yyda uluslararas ilikileri incelerken kulland yaklam aadakilerden hangisidir? a. Pozitivizm b. Rasyonalizm ve a priori bilgi c. Deney ve gzlemler d. Empirizm ve a posteriori bilgi e. Pragmatizm 7. Toplumsal olaylar incelerken, yaplan gzlemlerin akl yoluyla (mantk ile) irdelenmesi gerektiini savunan bilgi kuram, aadakilerden hangisidir? a. Empirizm b. Realizm c. Rasyonalizm d. Materyalizm e. Pragmatizm 8. Aadakilerden hangisi, mantk pozitizmin empirik/bilimsel bilgiye ulama sreciyle ilgili varsaymlarndan deildir? a. Deney yaplamayan durumlarda bilginin mantk ve dil analizi ile dorulanmas b. Deneysel olmayan bilimlerde aklk ve ispatlanabilirliin bulunmamas c. Felsefenin de bilimsel karakterde olmas gerektii d. Birikimci tmevarm ynteminin kullanlmas e. nermelerin dorulanma yoluyla anlaml/bilimsel nitelik kazanmas 9. Neopozitivizme gre, aadakilerden hangisi uluslararas ilikilerin kat bir empirizme dayandrlamamasnn nedenlerinden biri deildir? a. Bilimsel bilginin her zaman deney ve gzlemle dorulanamamas b. Analiz srecinde bilim adamnn deer ve alglarnn etkili olmas c. Uluslararas ilikilerde genel geerlilii olan bir teorinin bulunmamas d. Toplumsal olaylarn teoriler olmadan anlam kazanmamas e. Gzlem ve deneyimlerin nceki bilgi ve kazanmlardan etkilenmesi 10. Bilimde temel paradigma deiimlerini, Thomas Kuhn hangi kavramla aklamaktadr? a. Dorulama/yanllama b. Bunalm c. Reddedilebilirlik d. Bilimsel devrim e. Disipliner matriks
171

1. c 2. b 3. d 4. e 5. a 6. b 7. e 8. b 9. c Yantnz yanl ise, Epistemolojik Tartmalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Epistemolojik Tartmalar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Epistemolojik Tartmalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Epistemolojik Tartmalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Empirizm ve Rasyonalizm konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Rasyonalizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Pragmatizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Mantk Pozitivizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Neopozitivizm ve Eletirel Rasyonalizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Neopozitivizm ve Eletirel Rasyonalizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 Empirizm, bilimsel bilgiye ancak deney ve gzlem yoluyla ulalabileceini savunan bilgi kuramdr. Akl yoluyla bilgiye ulamay reddeden empirizme gre, tm bilgilerimiz deneyimin rndr ve sonradan edinilir. Nesnellik, olgusallk, tmevarmclk ve dorulamaclk balca zellikleridir. Francis Bacona dayanan empirizmin balca temsilcileri, John Locke, David Hume ve Thomas Hobbesdur. Sra Sizde 3 A priori bilgi, doutan gelen bilgi olup, insann bilgiye ulamasnda temeli oluturur. nsan akl doutan bo olmayp sezgi ve benzeri ekillerde birtakm n bilgilere sahiptir. Bilgiye ulamada bu nedenle insan akl en gvenilir aratr. A posteriori bilgi ise doutan sonra deney ve gzlem yoluyla edinilen bilgidir ve duyu organlarmz doru bilgiye ulamada en gvenilir aralardr. Bu kavramlardan birincisini savunanlara empiristler, ikincisini savunanlara ise rasyonalistler denilir. Empiristlere gre, a priori bilgi yoktur, insan zihni ilk bata bo bir levhaya benzetilir. Sra Sizde 4 Pragmatizm, teorinin doruluunu ve gerekliini pratik sorunlardaki baarsna gre deerlendiren bir felsefi baktr. Ksaca bir teorinin doruluu, uygulamadaki baarsyla llr ve buna pratik dorulama denmektedir. Ayn anda birden fazla teorinin bir arada bulunabileceini de savunan ve bu adan Feyerabendin dncelerine de yakn olan pragmatizm, insan yaamnn amacna uygun olan teorilerin doru ve geerli kabul edilebileceini ngrmektedir. Ksacas insan ve dnyay konu alan teorilerin anlamlar, sadece onlarn problemleri zme kapasitesinde aranmaldr. Bir teori artk problem zemiyorsa, pratik bir yarar yoksa terk edilmelidir. Sra Sizde 5 Geleneksel pozitivistler ile mantk pozitivistler arasndaki temel benzerlik, olgusal nermelerin bilimsel kabul edilmesidir. Her ikisinde de bilimsel bilgi deney ve gzleme dayanmakla beraber mantk pozitivistlere gre felsefede deney yapmak mmkn olmad iin deneyin yerine mantksal dorulama almtr. Bununla beraber deneysel bilimlerde olduu gibi felsefede de aklk, mantksal tutarllk ve ispatlanabilirlik bulunmaldr.
10. d

Sra Sizde 1 Pozitivizm, empirist epistemolojiyi temel alan bir metodolojik tutumun addr. Pozitivistler, bilimde ancak tek bir metodoloji olabileceini savunduklar iin empirizmle metodolojiyi e deer, onu da epistemolojiyle e deer grmektedirler. Bilimsel bilgiye ulamada rasyonalist ve pragmatist epistemolojinin varl dikkate alndnda pozitivizmi, doa bilimlerinin yntemlerinin temel alnarak sekler bir toplum bilimi ina etme abasnn bir rn olarak grmek de mmkndr. Bununla beraber, deney ve gzleme dayanma, tmevarm benimseme, ayrca olgusallk ve nesnellik, empirizm ve pozitivizmin ortak zelliidir. Toplum bilimlerine ayr doa bilimlerine ayr kurallar uygulanamaz diyen Comtea gre bilimsel metodoloji tektir.
172
Sra Sizde 6 Neopozitivistlerin geleneksel pozitivistlerden balca farklar, tmevarmclk yerine tmdengelimcilii benimsemeleri, bilimsel bilgiye ulamada sadece kat olgusalcla dayanmamalar ve teoriyi daha geni tanmlamalardr. Ayrca metafizik nermeleri anlamsz ve bo nermeler olarak grmemeleri ve bilimin birikimci bir yolla ilerlediini kabul etmemeleri de iki yaklamn farklarndandr. Akmn temsilcilerinden Popper ve Lakatos, geleneksel pozitivistlerin bir nermenin bilimsel olduunu kantlamann balca yntemi olarak kabul ettikleri dorulamay reddederek, yanllama ve snama zerinde durmaktadrlar. Sra Sizde 7 Karl Poppera gre, bilim tarihi, geleneksel pozitivistlerin savunduklar dorulama fikrini reddeder. Dorulama yoluyla hibir bilginin gerekten doru olduu sonucuna varamayz. Oysa yanllama ya da snama, bilimsel bilgiye ulamada tek doru yntemdir. Klasik nerme zerinden gidilecek olursa tm kuular beyazdr nermesinin yzlerce ya da binlerce beyaz kuunun gsterilmesiyle dorulanm olmayacan, fakat tek bir siyah kuunun gsterilmesiyle yanllanabileceini ileri srerek, dorulama yntemiyle ulalan bilginin bilimsel bilgi olamayacan ve gvenilemeyeceini savunur. Dolaysyla bir bilimsel bilgi ya da teori yanllanmaya ak olmaldr ve yanllannca terk edilmelidir. Aksi halde yanllanmalardan koruyarak ve seili verilerle dorulayarak ulalan teori, bilimsel olmaktan ziyade ideoloji ya da szde bilim olabilir. Sra Sizde 8 Kuhn, Bilimsel Devrimlerin Yaps adyla yaynlanan almasnda paradigma kavramn ok farkl anlamlarda kullanmaktadr. Paradigma bir bilim topluluu tarafndan ortaklaa kabul edilen bir teori olabilecei gibi, bir byk teori, bir yasa, bir varsaym, n bilgi veya n kabul de olabilir. Sz konusu paradigma, yani bilimsel topluluk tarafndan kabul edilen teori ya da yasa veya nbilgi, bilimsel almalara rehberlik etmekte ve sorgulanmamaktadr. Paradigma, ancak, bilim topluluunun almalarna rehberlik etme konusunda yetersiz kalrsa yani ok sayda anomali ya da aykrlk grlrse yerine yeni bir paradigmann almasyla terk edilir. Bu paradigma deiimine devrim denmektedir. Kuhn, paradigma iin ayn zamanda disipliner matriks denilebileceini de ifade etmektedir. Disipliner matriks adn verdii paradigma, Kuhna gre bir bilim dalna zg ereve ya da kalp anlamn tamaktadr.
Sra Sizde 9 Imre Lakatos, teori ya da paradigma kavram yerine aratrma program kavramn tercih etmektedir. Lakatosa gre, bir aratrma program birok varsaymdan oluur. Bu varsaymlardan bazlar aratrma programnn (teorinin) etin zn oluturur ve bunlara hayati varsaymlar denir. Bu varsaymlardan birinin yanllanmas, yani snamalarda baarz olmas halinde aratrma program terk edilir. Oysa koruyucu varsaymlar denen ikincil varsaymlardan birinin yanllanmas halinde aratrma program terk edilmez. Sz konusu varsaym deitirilebilir veya yeniden formle edilebilir. Ayrca yeni koruyucu varsaymlar da ilave edilebilir. Sra Sizde 10 Feyerabend, ayn anda birden fazla teorinin olabileceini kabul etmesi ve bir bilimsel teorinin bir metodolojiye dayanarak reddedilmesine kar kmas dolaysyla bilimsel anarist olarak nitelenmektedir. En nemli almas Ynteme Hayrda teorilerin bir ynteme dayanarak reddedilmesine kar kar. Dolaysyla, geleneksel pozitivistlerin dayandklar empirist metodolojiye dayanarak yaplan teori tanmlamalarnn yerine teoriyi ok daha geni anlamda ele alr.
Cevizci, Ahmet. (2000), Felsefe Szl. Paradigma Yaynlar Eichorn, W., G. Klaus et al ed. (1985), ada Felsefe. ev. Aziz allar. stanbul: Altn Kitaplar Yay. Feyerabend, Paul. Democracy, Elitism and Scientific Method, Inquiry, No. 23, ss. 3-18. Feyerabend, Paul. Science, The Myth and its Role in Society, Inquiry, No.18, ss. 167-181. Feyerabend, Paul. (1970), Consolations for the Specialist, Imre Lakatos and Alan Musgrave (eds.) Criticism and the Growth of Knowledge. Cambridge: Cambridge University Press, iinde ss. 197-230. Feyerabend, Paul. (1975), Imre Lakatos, British Journal on Philosophy of Science, 26, ss. 1-23. Gkberk, Macit. (1974), Felsefe Tarihi. Ankara: Bilgi Yaynevi. Johansson, Ingvar. (1983), Anglosakson Bilim Felsefesi, ev. ahin Alpay, Yazko Felsefe Yazlar 5. Kitap. stanbul: Yazko Yaynlar, ss. 87-111.
173
Johansson, Ingvar. (1982), Anglosakson Bilim Felsefesi, ev. ahin Alpay, Yazko Felsefe Yazlar 4. Kitap. stanbul, 1982, ss. 5-34. Kuhn, Thomas S. (1970), Logic of Discovery or Psychology of Research, Imre Lakatos and Alan Musgrave (eds.) Criticism and the Growth of Knowledge. Cambridge: Cambridge University Press, iinde ss. 1-23. Kuhn, Thomas. (1982), Bilimsel Devrimlerin Yaps. ev. Nilfer Kuya. stanbul: Alan Yay. Magee, Bryan. (1982), Karl Poppern Bilim Felsefesi ve Siyaset Kuram. ev. Mete Tunay. stanbul: Remzi Kitabevi. Neufeld, Mark. (1995), The Restructuring of International Relations Theory. Cambridge: Cambridge University Press. zlem, Doan. (1982), Bilgi ve Bilimde OlguculukTarihselcilik Tartmas zerine Felsefe Yazlar 4. Kitap. stanbul: Aaolu Yay, iinde ss. 44-45. Popper, Karl R. (1963), Conjectures and Refutations. London: Routledge and Kegan Paul. Popper, Karl R. (1970), Normal Science and Its Dangers, Lakatos and Musgrave (ed.) Criticism and the Growth of Knowledge Cambridge: Cambridge University Press, iinde ss. 51-58. Popper, Karl R. (1979), Bilim Felsefesi: Kiisel Bir Bildiri Bilim Felsefesi. stanbul: Remzi Kitabevi. Sahakian, William S. (1997), Felsefe Tarihi. ev. Aziz Yardml, 3. Bask stanbul: dea Yaynevi. Sava, Vural. (1999), ktisatn Tarihi. 3. Bask Ankara: Siyasal Kitabevi. Smith, Steve. (1996), Pozitivism and Beyond, Steve Smith, Ken Booth and Marysia Zalevski (eds.) International Theory: Pozitivism and Beyond. Cambridge: Cambridge University Press, iinde ss. 11-44. Ural, afak. (1986), Pozitivist Felsefe. stanbul: Remzi Kitabevi. Warrall, John and Gregory Currie, Imre Lakatos. (1978), The Methodology of Scientific Research Programs. Cambridge: Cambridge University Press.

Tayyar Arı PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tayyar Arı PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ULUSLARARASI LKLER KURAMLARI-I

Yazar Prof.Dr. Tayyar ARI (nite 1-8)

Editrler Prof.Dr. Tayyar ARI Yrd.Do.Dr. Elif TOPRAK

Realizm ve Neorealizm (Gerekilik ve Yeni Gerekilik).................................................................................. 2

Liberalizm ve Yeni Liberalizm ............................................... 24

Marksizm ve Merkez evre Teorileri ................................... 44

Uluslararas likiler Kuramlar-I

Uluslararas Sistem Teorisi .................................................... 104

Karar Verme Teorisi ............................................................... 128

Pozitivizm ve Epistemolojik Tartmalar.............................. 150

Uluslararas likiler Kuramlar-I

Uluslararas likiler Kuramlar-I

Editrler Prof.Dr. Tayyar ARI Yrd.Do.Dr. Elif TOPRAK

ULUSLARARASI LKLER KURAMLARI-I

Uluslararas likiler Kuramlar-I

Realizm ve Neorealizm (Gerekilik ve Yeni Gerekilik)

Realizm ve Neorealizm (Gerekilik ve Yeni Gerekilik)

REALZMN VARSAYIMLARI VE TEMEL ZELLKLER

Uluslararas likiler Kuramlar-I

T E L E V Z Y O N konular en Siyasi ve askeri

1. nite - Realizm ve Neorealizm (Gerekilik ve Yeni Gerekilik)

Uluslararas likiler Kuramlar-I

1. nite - Realizm ve Neorealizm (Gerekilik ve Yeni Gerekilik)

Niccolo Machiavelli (1469-1527)

Uluslararas likiler Kuramlar-I

Thomas Hobbes (1588-1679)

1. nite - Realizm ve Neorealizm (Gerekilik ve Yeni Gerekilik)

Uluslararas likiler Kuramlar-I

1. nite - Realizm ve Neorealizm (Gerekilik ve Yeni Gerekilik)

Uluslararas likiler Kuramlar-I

1. nite - Realizm ve Neorealizm (Gerekilik ve Yeni Gerekilik)

Uluslararas likiler Kuramlar-I

1. nite - Realizm ve Neorealizm (Gerekilik ve Yeni Gerekilik)

Uluslararas likiler Kuramlar-I

1. nite - Realizm ve Neorealizm (Gerekilik ve Yeni Gerekilik)

Uluslararas likiler Kuramlar-I

1. nite - Realizm ve Neorealizm (Gerekilik ve Yeni Gerekilik)

Uluslararas likiler Kuramlar-I

1. nite - Realizm ve Neorealizm (Gerekilik ve Yeni Gerekilik)

Uluslararas likiler Kuramlar-I

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Realizm ve Neorealizm (Gerekilik ve Yeni Gerekilik)

ULUSLARARASI LKLER KURAMLARI-I

Uluslararas likiler Kuramlar-I

Liberalizm ve Yeni Liberalizm

Liberalizm ve Yeni Liberalizm

LBERAL DNCENN FELSEF TEMELLER

Uluslararas likiler Kuramlar-I

Hugo Grotius (1583-1645)

2. nite - Liberalizm ve Yeni Liberalizm

Immanuel Kant (1724-1804)

Adam Smith (1723-1790)

Herbert Spencer (1820-1903)

Uluslararas likiler Kuramlar-I

UluslararasSIRA SZDE toplum anlayn, uluslararas sistem kavramyla karlatrnz.

KLASK LBERALZM VE TEMEL VARSAYIMLARI

2. nite - Liberalizm ve Yeni Liberalizm

Uluslararas likiler Kuramlar-I

2. nite - Liberalizm ve Yeni Liberalizm

Uluslararas likiler Kuramlar-I

2. nite - Liberalizm ve Yeni Liberalizm